Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
બધા દર્શનશાસ્ત્રો એમ કહે છે કે બુદ્ધિનું સર્વ શ્રેષ્ઠ ફળ વિવેક છે અને બુદ્ધિનું સર્વથી ઘાતક ફળ તે અવિવેક છે. વિવેક પદાર્થના ગુણધર્મોને સ્પષ્ટ કરે છે. એટલું જ નહીં પરંતુ ગુણધર્મની | ક્રિયાશીલતા તેના વાસ્તવિક પરિણામોનું પણ દિગ્દર્શન કરે છે. વિવેક તે સાંગોપાંગ સત્યનું સ્વરૂપ છે. સત્યને સમજવા માટે વિવેકશીલ બુદ્ધિ તે સર્વ શ્રેષ્ઠ માધ્યમ છે. અવિવેક પદાર્થના ગુણધર્મોને અને તેના પરિણામોને સમજવામાં ભૂલ કરે છે, પદાર્થનું સૈકાલિક સ્વરૂપ દૃષ્ટિગોચર થવા દેતો નથી. આમ વિવેક અને અવિવેક, તે બુદ્ધિજન્ય આદિત્ય અને દૈત્ય એવા સુર અસુરનું રૂપ છે. વિવેક તે આદિત્ય છે અને અવિવેક તે દૈત્ય છે.
અવિવેકના બે પાસા છે. ૧) વિપરીત નિર્ણયાત્મક મિથ્યાજ્ઞાન અને ૨) સંશયાત્મક અનિર્ણિત અજ્ઞાન, તેમાં સાચો નિર્ણય પણ નથી અને મિથ્યા નિર્ણય પણ નથી, સંદેહાત્મક સ્થિતિ છે. જો કે પ્રથમ અવિવેક કરતા આ બીજા નંબરના અવિવેકમાં સાચા માર્ગને સમજવાની ગુંજાઈશ છે, સત્યનો નિર્ણય કરવાનો અવકાશ છે. આ ગાથામાં પણ જિજ્ઞાસુ શિષ્ય બીજા નંબરના સંશયાત્મક અવિવેકમાં ઊભો છે અને એમ કહે છે કે આ મતભેદોમાં વિવેક નહીં પરંતુ અવિવેક જેવી પરિસ્થિતિ છે પરંતુ તેને સત્ય જાણવાની જિજ્ઞાસા છે. હજુ આગળની ગાથામાં બીજા પણ કેટલાક તર્કો આપશે પરંતુ આ ગાથામાં શંકાના કારણ રૂપે અવિવેકને મુખ્ય ગણ્યો છે.
શું અવિવેક સત્ય જ્ઞાનને રોકી શકે? અવિવેક તે અભાવાત્મક સ્થિતિ છે અને સત્ય જ્ઞાન તે ભાવાત્મક સ્થિતિ છે. આ અભાવ ભાવને અટકાવી શકતો નથી પરંતુ અભાવનો લય થવાથી જ ભાવ પ્રગટ થાય છે.
અહીં અવિવેક સત્યને રોકી રહ્યો નથી પરંતુ જ્યાં સુધી અવિવેકની હાજરી છે, ત્યાં સુધી સત્યની પ્રતીક્ષા કરવી પડે છે. સત્યનો પ્રવેશ થતાં જ અવિવેકનો લય થઈ જાય છે. અવિવેક સત્યને રોકી શકતો નથી પરંતુ સત્યના તિરોભાવ કે અભાવને રોકી રાખે છે. સત્યનો પ્રાદુભાવ અવિવેકનો લય કરે છે. આ એક બહુ જ મોટો દાર્શનિક સિદ્ધાંત છે. આપણા સિદ્ધિકાર યોગેશ્વર શ્રીમદ્જી દાર્શનિક પ્રતિભા સંપન્ન મહાપુરુષ છે. તેમના આ ગુજરાતી ભાષાના સામાન્ય પદોમાં પણ દાર્શનિક ભાવોની ઝલક દેખાય છે અને શંકાકારની શંકાઓને પણ દાર્શનિક ભાવે રજુ કરીને બધી શંકાઓ લય પામી જાય તેવી છે, તેવો કાવ્યભાવ રજુ કર્યો છે. અસ્તુ
આ ગાથા પણ શંકાની બીજી ભૂમિકામાં મોક્ષના ઉપાયોનો પ્રતિવાદ કરે છે.
(૧૦)
