Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
આશ્રય કરે છે. દ્રવ્ય નિત્ય છે અને અનિત્ય પણ છે. એક વિકલ્પથી નિત્ય છે જ્યારે બીજા વિકલ્પથી અનિત્ય છે. આ ગાથામાં શંકાકારે પણ અથવા’નો આશ્રય કર્યો છે. એક તર્કના આધારે મોક્ષ નથી એમ કહ્યું હતું. હવે ઘણા દર્શનો પણ ભિન્ન ભિન્ન ઉપાય બતાવે છે, તેથી પણ મોક્ષનો ઉપાય દેખાતો નથી. પ્રથમ તર્ક કે બીજો તર્ક, બને તર્કના હિસાબે મોક્ષનો ઉપાય જણાતો નથી.
મોક્ષના ઉપાયોમાં વિવિધતા :- વિશ્વમાં ઘણા દર્શનો અને મતવાદ પ્રવર્તે છે. કોઈ મોક્ષને માટે ત્યાગનો આશ્રય લે છે, કેટલાક વળી ભોગાત્મક ક્રિયાઓને પણ મોક્ષનો આધાર માને છે. કેટલાક દર્શન મુક્તિ માને છે પણ પૂર્ણ મુક્તિ માનતા નથી કારણ કે ઉપાય પૂર્ણ નથી, કેટલાક દર્શનો મુક્તિનો સ્વીકાર કરીને પણ તેનો આદર કરતા નથી અને જનમ જનમ સુધી ભક્તિ માંગે છે. કેટલાક દર્શનો ઉપાય બતાવે છે પરંતુ ઉપાયનું સેવન કર્યા પછી બધુ શૂન્ય થઈ જાય છે, મોક્ષ નામની કોઈ અવસ્થા નથી. કેટલાક નાસ્તિકો જે ઉપાયો બતાવ્યા છે તેને વ્યર્થ માને છે. જેમ ઔષધીના સેવનથી રોગ મટે છે પરંતુ ઔષધી ન હોય તેવા પદાર્થોનું સેવન કરવાથી રોગ વધે છે. તપશ્ચર્યા વગેરે મોક્ષ પ્રાપ્તિ માટેની સાચી ઔષધી નથી, તેનાથી ભવાંતરની તૃષ્ણા વધે છે. ઉપવાસ કરવાથી આહાર સંજ્ઞામાં વૃદ્ધિ થાય છે. આવા બધા ઉટપટાંગ ઘણા ઉપાયો પ્રવર્તમાન હોવાથી શંકાકાર કહે છે કે “અથવા મત દર્શન ઘણા ઈત્યાદિ. હકીકતમાં જો આ બધા મત અને દર્શનો એક વ્યવસ્થિત કડીમાં સાંગોપાંગ સંકળાયેલાં હોય, તો તેનું એક શુદ્ધ પરિણામ આવી શકે પરંતુ દુઃખની વાત એ છે કે આ મતભેદો પરસ્પર સિદ્ધાંતોનું ખંડન કરી સ્વયં ખંડિત થઈ જાય છે. સળગતું લાકડું કાષ્ટના પૂંજમાં નાંખવાથી કાષ્ટપૂંજને પણ બાળે છે અને સ્વયં બળી જાય છે. તે રીતે વિભિન્ન મતભેદવાદી અન્ય મતોનું ખંડન કરતા પોતે પણ બળી જાય છે. જેમ બીજા ઉપર કાદવ ફેંકવા માટે કોઈ કાદવમાં હાથ નાંખે, તો પ્રથમ પોતે કલંકિત થાય છે. તે રીતે આ તર્ક વિહીન મતવાદ બીજા ઉપર આરોપ કરતાં પહેલા સ્વયં પોતે મિથ્યા આરોપનું ભાજન બને છે. આવા પરસ્પરના મતવાદના ઝંઝાવાતમાં શંકાકાર અકળાય છે, તેને સાચો ઉપાય દેખાતો નથી, તેની મતિ પણ મુંઝાય છે, તે વિવેક કરી શકાતો નથી.
અહીં એક મુખ્ય વિષય – ખરેખર જે વિવેકનો અભાવ દેખાય છે તેમાં પ્રવર્તમાન મતભેદો હકીકતમાં એક બીજાના વિરોધી હોતા નથી પરંતુ સંપ્રદાય સ્થાપવાની બુદ્ધિથી અથવા વાડાબંધીના કારણે દાર્શનિકો પણ ડાયરા બંધી ઊભી કરે છે. હકીકતમાં સિદ્ધાંતો એટલા બધા ઉદાર હોય છે કે તેમાં સમન્વયની પૂરી સંભાવનાઓ હોય છે. અસ્તુ. આ વિષય બીજો છે.
આપણે મૂળ વિષય પર આવીએ. શંકાકારે વિરોધી માન્યતાને કારણે “મોક્ષનો ઉપાય સંભવિત નથી', તેવી ટૂકી શંકા કરી છે. મોક્ષને ન માનનારા ઉપાયને માનતા નથી અને ઉપાય ન હોવામાં આવી તર્ક વિહીન દલીલ કરે છે. આપણા સિદ્ધિકારે શંકાકારને આશ્રય આપીને શંકા વ્યક્ત કરી છે.
હકીકતમાં સાચા ઉપાયનો નિર્ણય થઈ શકતો નથી તેમ કહ્યું છે, તેનો અર્થ એ છે કે સાચો ઉપાય તો છે પરંતુ મનુષ્ય પોતાની બુદ્ધિની નિર્મળતા ન હોવાથી તેનો વિવેક કરી શકતો નથી.
