Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથા-૯૩.
ઉપોદ્દાત – વિશ્વમાં કારણ કાર્યનો સંવાદ એ ઘણો મહત્ત્વપૂર્ણ વિષય છે. દાર્શનિક ક્ષેત્રમાં પણ કારણ કાર્યના સિદ્ધાંત ઉપર ઘણી જાતનું વિશાળ વિવેચન થયું છે. આ વિષયમાં આ પ્રમાણે એક ચૌભંગી દૃષ્ટિગોચર થાય છે. ૧) કાર્ય એક, કારણ અનેક. ૨) કાર્ય અનેક, કારણ એક. ૩) કાર્ય પણ એક, કારણ પણ એક. ૪) કાર્યનો કારણ સાથે અસંબંધ અર્થાત્ કાર્ય કારણનો એમેળ.
આ ગાથામાં પ્રથમ ભાંગા ઉપર શંકા પ્રગટ કરી છે. મોક્ષ રૂપી કાર્ય એક છે પરંતુ તેના ઉપાય અર્થાત્ કારણો બધા દર્શનોએ પોતાની રીતે અલગ દર્શાવ્યા છે. જો કે અનેક કારણથી પણ એક કાર્ય નિષ્પન્ન થઈ શકે છે. દર્શનશાસ્ત્રમાં તેમને કારણ સામગ્રી કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ “વારસામગ્રી સંઘને તે મવશ્યકવિ' ઘણા કાર્યો ભેગા થઈને એક કાર્યનું સંપાદન કરે છે. અસ્તુ.
હવે આપણે મૂળ વાત પર આવીએ અહીં દાર્શનિકો મોક્ષના અલગ અલગ ઉપાયો બતાવે છે. લગભગ આ બધા ઉપાયો પરસ્પર વિરોધી પણ હોય છે. વિરુદ્ધ સામગ્રી પ્રતિયોગી હોવાથી કાર્ય સંપાદન કરી શકતી નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં શંકાકારને લાગે છે કે મોક્ષ માટેનો કોઈ પણ ઉપાય સાચો નથી અને જ્યાં સાચો ઉપાય નથી, ત્યાં મોક્ષ રૂપી કાર્ય પણ સંભવિત નથી. આ રીતે આ ગાળામાં સાચા ઉપાયના દર્શન ન થવાથી શંકાનું ઉદ્ઘાટન થયું છે અને શંકાકાર કહે છે કે કોઈ પણ સંજોગોમાં સાચા ઉપાયનો વિવેક થઈ શકતો નથી. આ ભૂમિકા ઉપર ગાથાની અભિવ્યક્તિ થઈ છે. ગાથા આ પ્રમાણે છે –
અથવા મત દર્શન ઘણાં, કહે ઉપાય અનેક તેમાં મત સાયો ક્યો, બને ન એહ વિવેક | ૯૩ |
અહીં શંકાકાર ‘અથવા' કહીને પૂર્વની ગાથાના વિષય સાથે અનુસંધાન કરે છે. પૂર્વની ગાથામાં મોક્ષના ઉપાય વિષે જે તર્ક આપ્યો હતો અને ઉપાય નથી તેમ કહ્યું હતું, હવે અહીં બીજો તર્ક ઉપસ્થિત કરે છે. “અથવા' શબ્દ વિકલ્પવાચી શબ્દ છે. “અથવા’ શબ્દથી બે વિધિ કે બે નિષેધનું આરોપણ પ્રગટ થાય છે. વિધિ પક્ષમાં “આ રીતે છે અથવા તે રીતે છે'. જ્યારે નિષેધ પક્ષમાં “આમ પણ નથી” અથવા “તેમ પણ નથી” અથવા' શબ્દ વિધિ અને નિષેધ બંનેનો વિકલ્પ પ્રગટ કરે છે. દર્શનશાસ્ત્રમાં અને વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં વિકલ્પ ઘણો જ પ્રસિદ્ધ શબ્દ છે. જૈનદર્શનનો અનેકાન્તવાદ તો પૂર્ણપણે વિકલ્પ પર આધારિત છે. વિકલ્પ કહો કે અપેક્ષા કહો, બંનેનો ધ્વનિ એક જ છે. જૈનદર્શનમાં નયવાદ પ્રમાણે જે સિદ્ધાંત સ્થાપિત થાય છે તે પણ અપેક્ષા કે વિકલ્પનો
(૮).
