Book Title: Kappasuttam Vhas Vises Chunni Sahiyam Part 01
Author(s): Bhadrabahuswami, Sanghdasgani Kshamashraman, 
Publisher: Shubhabhilasha Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007786/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिरिभद्दबाहसामिनिबद्धं कप्पसत्त। (भास-विसेसचुण्णिसहियं)। Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ कप्पसुत्तं ॥ (भास-विसेसचुण्णिसहियं) (पढमो भागो) (पढमो उद्देसो) श्रुतभवन संशोधन केन्द्र पुणे Page #3 --------------------------------------------------------------------------  Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीभद्रबाहुस्वामिनिबद्धं ॥ कल्पसूत्रम्॥ (भाष्य-विशेषचूर्णिसहितम्) (प्रथमो भागः) (प्रथम उद्देशकः) श्रुतभवनसंशोधनकेन्द्रम् Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ग्रंथनाम - कप्पसुत्तं - (भासविसेसचुण्णिसहियं) - १ कल्पसूत्रम् - (भाष्यविशेषचूर्णि सहितम्) - १ - आ.श्रीभद्रबाहस्वामी - श्रीसंघदासगणिक्षमाश्रमण मूलकर्ता भाष्यकर्ता चूर्णिकर्ता विषय सम्पादक - अज्ञात - आगम/छेदसूत्र/आचार मुनिवैराग्यरतिविजयगणी, श्री रूपेन्द्रकुमार पगारिया। - शुभाभिलाषा (रिलिजीयस) ट्रस्ट - ८०+ ४२२ = ५०२ प्रथम, वि.सं.२०७२, ई.२०१६ प्रकाशक पत्र आवत्ति मूल्य स्वामित्व - ६०० रु. - श्रमणसंस्थाधीनशुभाभिलाषाविश्वस्तधार्मिकसंस्थानम्। प्राप्तिस्थल अहमदाबाद : श्रुतभवन संशोधन केन्द्र ४७/४८, अचल फार्म, आगम मंदिर से आगे, सच्चाई माता मंदिर के पास, कात्रज, पुणे-४११०४६ Mo.7744005728 (9-00am to5-00pm) www.shrutbhavan.org, Email : shrutbhavan@gmail.com : श्रुतभवन (अहमदाबाद शाखा) C/o. श्री उमंगभाई शाह, बी-४२४, तीर्थराज कॉम्प्लेक्स, वी.एस.हॉस्पिटल के सामने मादलपुर, अहमदाबाद. मो.०९८२५१२८४८६ श्री गौरवभाई शाह सी/१११, जैन एपार्टमेंट, ६० फीट रोड, देवचंद नगर रोड, भायंदर (वेस्ट) मुंबई-४०११०१. मो.०९८३३१३९८८३ मुंबई Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્રકાશકીય ૫૨માત્મા શ્રી મહાવીર દેવે જગતને બે અણમોલ ભેટ આપી છે - અહિંસા અને અનેકાંત. અહિંસા અને અનેકાંતના સહારે આત્મધ્યાનની સાધના' ભગવાનના ઉપદેશનું કેંદ્રબિંદુ છે. ભગવાનનો આ ઉપદેશ આગમ અને શાસ્ત્રોના માધ્યમથી પ્રવાહિત થયો છે. આગમ અને શાસ્ત્રો જૈનધર્મની માત્ર ધરોહ૨ જ નથી પરંતુ અણમોલ વિરાસત પણ છે. ૫૨માત્માના નિર્વાણના એક હજાર વર્ષ પછી આગમ અને શાસ્ત્રો લખાયા. શરુઆતમાં તાડપત્રો ઉપર અને ત્યાર પછી કાગળ ઉપર શાસ્રો લખવામાં આવતા હતા. આજે આપણી પાસે ૩૫૦૦૦ શાસ્ત્રોની હાથથી લખેલી દશ લાખ હસ્તપ્રતો છે. મુદ્રણ યુગ શરુ થયા પછી આગમ અને શાસ્ત્રો છપાવા લાગ્યા. લેખન અને મુદ્રણ કરતી વખતે આગમ અને શાસ્ત્રોમાં માનવ સહજ સ્વભાવવશ ભૂલો થઇ છે. આજે ઘણા શાસ્ત્રો મુદ્રિત રૂપે મળે છે જેનું સંશોધન આજે પણ બાકી છે, જે માત્ર પ્રાચીન તાડપત્ર ઉપર લખેલી હસ્તપ્રતોના આધારે થઇ શકે છે. શ્રુતભવનનું લક્ષ્ય આના મુખ્ય આધારે સંશોધન કાર્ય ક૨વાનું છે. સંશોધન કાર્ય ક૨વા માટે અમારી સંચાલન સમિતિએ વિશેષજ્ઞ પંડિતોની નિમણૂક કરી છે જેઓ ટ્રેનીંગ મેળવીને પૂ. મુનિશ્રી વૈરાગ્યરતિ વિ. ગણિવરના માર્ગદર્શન પ્રમાણે આ કાર્યમાં સંલગ્ન છે. આ કામમાં અનેક સમુદાયોના વિશેષજ્ઞ આચાર્યભગવંતોનું માર્ગદર્શન અને સહાય મળી રહી છે. કાર્યની વિશાળતા, મહત્તા અને ઉપયોગિતા જોતા આગામિ સમયમાં પંડિતોની સંખ્યા વધારવાનો ઇરાદો છે. આની સાથે બીજું પણ આયોજન છે, આજ સુધી જે શાસ્ત્ર મુદ્રિત રૂપમાં ઉપલબ્ધ નથી તેનું સંશોધન કરીને પ્રકાશિત ક૨વા. આ શાસ્ત્રોને બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય છે. ૧) સાધુ ઉપયોગી ૨) ગૃહસ્થ ઉપયોગી. ગૃહસ્થ ઉપયોગી શાસ્ત્રોનો સરળ સારાંશ ક૨ીને અંગ્રેજી, હિન્દી, અને ગુજરાતી ભાષામાં પ્રસ્તુત ક૨વામાં આવશે. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ‘બૃહત્કલ્પસૂત્ર’ નામના આગમની વિશેષચૂર્ણિ નામની વ્યાખ્યા શ્રી સંઘના ચરણોમાં સમર્પિત ક૨તા અમે આનંદ અનુભવીએ છીએ. વિશેષચૂર્ણિ લગભગ ૧૩૦૦ થી વધુ વરસ પ્રાચીન છે અને આજ સુધી અપ્રગટ છે. ચૂર્ણિગ્રંથ આગમપંચાંગીમાં સ્થાન ધરાવે છે. બધું મળીને ૨૦ જેટલાં જ ચૂર્ણિ ગ્રંથો છે. તેમાં કલ્પસૂત્ર ૫૨ બે ચૂર્ણિઓ છે. તેમાંથી એક વિશેષચૂર્ણિ અહીં પ્રસ્તુત છે. પ્રાજ્ઞવર્ય શ્રી રૂપેન્દ્રકુમા૨જી પગારિયાએ ખૂબ જહેમત લઇને વિશેષચૂર્ણિ લિવ્યંતર કરીને આદર્શપ્રત તૈયા૨ કરી હતી. તેનો આધાર લઇને વિવિધ પ્રતો સાથે મેળવીને પૂજ્ય ગુરુદેવ મુનિપ્રવ૨શ્રી વૈરાગ્યરતિવિજયજી ગણિવરે શ્રુતભવન સંશોધન કેંદ્રના સહકર્મિઓની સહાયથી સંપાદન તૈયાર કર્યું છે. એક પ્રાચીન કૃતિનું પ્રકાશન કરવા દ્વારા હસ્તપ્રતોમાં સચવાયેલા શાશ્વત જ્ઞાનને ભવિષ્યની પેઢી સુધી પહોંચાડવાનો લાભ અમને પ્રાપ્ત થયો તેનો આનંદ છે. કલ્પસૂત્ર એ છેદસૂત્ર છે. શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલા યોગવાહી આચાર્ય ભગવંતોને જ તેના પઠન-પાઠનનો અધિકાર છે. આ મર્યાદાને ખ્યાલમાં રાખીને જ અધિકારી મહાત્મા તેમાં પ્રવેશ કરે તેવી નમ્ર પ્રાર્થના છે. આ ગ્રંથના પ્રકાશનનો લાભ પ.પૂ.પ્રશાંતમૂર્તિ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય રાજેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા પંન્યાસપ્રવર ધર્મયશવિજયજી મહારાજ સાહેબની પાવન પ્રેરણાથી શ્રી પાર્શ્વભક્તિ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ પાંડુરંગવાડી, ડોંબીવલી (ઈસ્ટ), થાણા. એ લીધો છે. તેમની શ્રુતભક્તિની હ્રદયપૂર્વક અનુમોદના. શ્રુતભવનમાં કાર્યરત સંપાદકગણ તેમજ શ્રુતભવન સંશોધન કેંદ્રની તમામ પ્રવૃત્તિનાં મુખ્ય આધારસ્તંભ માંગરોળ (ગુજરાત) નિવાસી માતુશ્રી ચંદ્રકલાબેન સુંદરલાલ શેઠ પરિવાર તેમજ સહુ લાભાર્થીઓ પ્રત્યે આભારની લાગણી વ્યક્ત કરૂ છું. ( ૬ ) ભરત શાહ (માનદ અધ્યક્ષ) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શ્રુતપ્રેમી પ.પૂ.પ્રશાંતમૂર્તિ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય રાજેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા પંન્યાસપ્રવર શ્રી ધર્મયશવિજયજી ગણિવ૨ની પાવન પ્રેરણાથી શ્રી પાર્શ્વભક્તિ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ પાંડુરંગવાડી, ડોંબીવલી (ઈસ્ટ), થાણા. (જ્ઞાનદ્રવ્યમાંથી) 6) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जस्स उदारं चित्तं, अब्भुज्जइ णिच्चमेव परकज्जे। विबुहजणमाणणिज्जो, जो पुण संसोधणे रत्तो॥ जो सुयरयणणिहाणो, मुणिचंदो णाम सूरिवरपवरो। एसा विसेसचुण्णी, समप्पिआ तस्स करकमले॥ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्पादकीयम् बृहत्कल्पसूत्र परिचय कल्पविशेषचूर्णि परिचय पगयं मासकप्पपगयं वगडापगयं कप्पविसेसचुण्णिए अणुक्कमो पढमो भागो रच्छामुहावणपगयं अवंगुयदुवारुवस्सयपगयं घडिमत्तयप यं चिलिमिलिपगयं दगतीरपगयं चित्त कम्पयं सागारिकनिस्सापगयं सागारियउवस्सयपगयं पडिबद्धसेज्जापगयं गाहावइकुलमज्झवासपगयं विओसमणपगयं चारपयं वेरज्जविरुद्धरज्जपगयं अवग्गहपगयं मुनिवैराग्यरतिविजयगणी डॉ. मोहनलाल मेहता पं. रूपेंद्रकुमार पगारिया पढमो उद्देसो (१-४२२) भासगाहा १०८६-२१२४ २१२५-२२९४ २२९५-२३२५ २३२६-२३६१ २३६२-२३७० २३७१-२३८२ २३८३-२४२५ २४२६-२४३३ २४३४-२४४८ २४४९-२५८२ २५८३-२६२८ २६२९-२६७५ २६७६-२७३१ २७३२-२७५८ २७५९-२७९१ २७९२-२८३५ पत्तंको १-२०३ २०४ - २३१ २३२-२३७ २३८-२४४ २४५ - २४६ २४७-२४९ २५० - २५९ २६०-२६१ २६२-२६४ २६५-२८६ २८७-२९५ २९६- ३०५ ३०६-३१५ ३१६-३२१ ३२२-३२८ ३२९-३३७ Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३८-३६४ २८३६-२९६८ २९६९-३००० ३६५-३७१ ३००१-३०३७ राईभत्तपगयं वत्थपगयं हरियाहडियापगयं अद्धाणपगयं संखडिपगयं वियारभूमि-विहारभूमिपगयं अज्जखेत्तपगयं ३०३८-३१३८ ३१३९-३२०६ ३७२-३७७ ३७८-३९५ ३९६-४०६ ४०७-४१३ ४१४-४२२ ३२०७-३२३९ ३२४०-३२८९ (१०) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्पादकीयम् कृतिपरिचय: विदितमेवैतद् विदुषां यन्नवमात् प्रत्याख्यानप्रवादपूर्वात् षट् छेदसूत्राणि चतुर्दशपूर्वधरैः श्रीमद् भद्रबाहुस्वामिपादैनिढूँढानि इति। तेषु बृहत्कल्पेत्यपरनाम कल्पसूत्रमन्यतमत्। । प्रायश्चित्तविषयकस्यास्य सूत्रस्य चत्वारि व्याख्यानानि उपलभ्यन्ते। प्रथमं नियुक्तिरूपम्, द्वितीयं भाष्यरूपम्, तृतीयं चूर्णिरूपम्, चतुर्थं च वृत्तिरूपम्। तत्र नियुक्तेर्रचना चतुर्दशपूर्वधरैः सूत्रकारैः श्रीमद्भिः भद्रबाहस्वामिभिः कृतेति परम्परागतं शीलाङ्काचार्यादिसमर्थितं मतम्। आगमप्रभाकरमुनिवर्यश्री पुण्यविजयानां मतेन तु नियुक्तिकृतो भद्रबाहुस्वामिनः सूत्रकृतो भिन्ना द्वितीयशतकवर्तिनः। सम्पादनविषयः कल्पसूत्रस्य द्वौ भाष्यौ, द्वे चूर्णी चोपलभ्यन्ते। प्राचीनं नियुक्तिसहितं साधिकषटसहस्रश्लोकप्रमितं लघुभाष्यम्। द्वितीयं तु स्वतन्त्रम् अर्वाचीनम् ७६७६(षट्सप्तत्यधिकषट्सप्ततिशत)गाथाप्रमाणम् बृहद्भाष्यमिति प्रसिद्धम्। बृहद्भाष्यस्य रचना चूर्णिद्वयरचनानन्तरं जातेति। चूर्णिरिति आगमानां गद्यरूपः प्रथमो व्याख्याप्रकारः संस्कृतप्राकृतभाषानिबद्ध इति। अंशव्याख्यानरूपत्वेन चास्य चूर्णिरिति सज्ञेति वदन्ति। नियुक्तिभाष्ययोः पद्यशैली विहायैदम्प्राथम्येन गद्यरूपा व्याख्यानशैली चूर्णौ दृश्यते। प्राचीनस्य लघुभाष्यस्योपरि द्वे चूर्णी वर्तेते। प्राचीना चूर्णिः केवलं चूर्णिनाम्ना प्रसिद्धा अन्या च भेदोपदर्शनार्थं विशेषचूर्णिरिति नाम्ना प्रसिद्धा। सैषा प्राचीनमहत्तराचार्यविरचिता विशेषचूर्णिरत्र सम्पादयिषिता। सम्पादनप्रयोजनम् बृहत्कल्पलघुभाष्यस्य प्राचीनतमानि त्रीणि व्याख्यानानि विद्यन्ते। चूर्णिः, विशेषचर्णिः, बृहद्भाष्यं च। एतत्त्रयमपि अद्यावधि अप्रकाशितं वर्तत इत्यतो विशेषचूर्णिः सम्पाद्यते। चूर्णेः सम्पादनं १. एतेन इतः पूर्वमस्मत्सम्पादिते पुस्तके नियुक्तिरचनासमयः सप्तममष्टमं वा शतकमिति लिखितं तदनवधानवशादिति ज्ञेयम्। तदर्थं क्षन्तव्योऽयंजनः। २. अप्रकटमेतच्चाल्पेनैव कालेन प्रकाशयिष्यते। Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पूज्याचार्यश्री शीलचन्द्रसूरिवराः कुर्वन्ति, बृहद्भाष्यं च अल्पेनैव कालेन प्रकाशयिष्यते। परमपूज्यप्रवर्तकश्रीचतुरविजयमुनिवरप्रवरश्रीपुण्यविजयैः पूज्याचार्यश्रीमलयगिरिसूरिभिः आरब्धा पूज्याचार्यश्री-क्षेमकीर्तिसूरिप्रपूरिता व्याख्या सम्पाद्य प्रकाशिता। तत्र च टीप्पण्यां चूर्णेर्विशेषचूर्णेश्च पाठोऽपि तत्र तत्र न्यस्तः। वृत्तिरेषा स्फुटा प्रत्येकपदव्याख्यानरूपा च बृहत्कल्पभाष्यावबोधे साधकतमा चास्ति। अधुना तु सर्वत्र वृत्तिरेवैषा वाचनादावुपयुज्यते। अतः पठनपाठनवाचनादौ यद्यपि चूर्णेः, विशेषचूर्णेः, बृहद्भाष्यस्य चोपयोगो नास्ति तथापि चूर्णिसाहित्यस्य विशिष्टा संस्कृत-प्राकृतविमिश्रिता भाषा अपि भाषाशास्त्रीयाध्ययनार्थं समाजशास्त्राध्ययनार्थं चोपयुक्ततमा वर्तत इत्यतोऽपि सम्पादनमावश्यकम्। सम्पादनसामग्री___ विशेषचूर्णेः सम्पादने पञ्च हस्तप्रतय उपयुक्ताः सन्ति। सर्वाः प्रतयः कर्गजस्य सन्ति। सम्पादनं प्रधानतया अ-ब-सञ्ज्ञकप्रतद्वयमुपयुज्य कृतमस्ति। सर्वासां प्रतीनां सज्ञा-परिचयोऽत्र दत्तोऽस्ति। सर्वासां प्रतीनां मृदुप्रतयः(softcopies) प्राप्ता अतस्तेषामाकारादिविषयेऽत्रोल्लेखो नास्ति। सर्वासां लिपि देवनागरी एवास्ति अतः तस्योल्लेखः सर्वत्र कृतो नास्ति। हस्तप्रतीनां परिचयः अ-सज्ञिकायाः प्रतेर्बहिरङ्गपरिचय:___ प्रतिरेषा अणहिलपुरपत्तननगरस्थहेमचन्द्राचार्यजैनज्ञानमन्दिरहस्तप्रतभाण्डागारतः प्राप्ता। तत्र सूचिपत्रे तस्याः क्रमाङ्कः –१००४० अस्ति।(पाकाहेम) अस्यां प्रतौ द्वापञ्चाशदधिकशतपत्राणि (folios) वर्तन्ते। प्रतिपत्रस्य प्रत्येकस्मिन् पृष्ठे पञ्चदश पङ्क्तयः, प्रतिपक्तौ षडशीति अक्षराणि सन्ति। प्रतिरेषा पूर्णास्ति तथा स्थितिः श्रेष्ठा सुवाच्या चास्ति। लेखनं शुद्धमस्ति। मङ्गलवाक्यम्- ॐ नमः सर्वज्ञाय॥ अन्तपुष्पिका- शुभं भवतु॥ मंगलमस्तु॥ सर्वसाधूनां॥छ॥छ॥छ॥छ॥ लेखकलेखनकालयोनिर्देशो नास्ति। सामान्यतो या पद्धतिरुपयुज्यते पत्रक्रमाङ्कस्य सैवात्रोपायोजितास्ति। पत्रस्य बभागे उभयतो दक्षिणवामभागेऽनुक्रमेण ऊर्ध्वाधोभागे पत्रक्रमाको दत्तोऽस्ति। तथा दक्षिणोद्धे भागे प्रतिपत्रं विशे।कल्पाचू। इति सक्षेपतो नामोल्लेखोऽस्ति कृतेः। १. सम्पादनेऽत्र सम्पादकीये च यत्र मलयगिरीयवृत्तेरुल्लेखो वर्तते तत्र सर्वत्र पूज्याचार्यश्रीमलयगिरिसूरिभिरारब्धा पूज्याचार्यश्रीक्षेमकीर्तिसूरिप्रपूरिता व्याख्या ज्ञेया। (१२) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अ-सज्ञिकायाः प्रतेरन्तरङ्गपरिचय: कस्यचिद्विषयस्य समाप्तौ प्रकरणस्यान्तेऽपि ॥छ॥ इति लिखितमस्ति। वाक्यान्ते दण्डः, गाथायाः सूत्रस्य वा प्रतीकस्योभयतः पार्श्वे दण्डद्वयं दत्तमस्ति सर्वत्र। यथा- ॥तेसु गाहा॥ अवग्रहचिह्नस्योपयोगः कृतोऽस्ति प्रतौ। लेखकेनोत्तमतया लिखितास्ति पूर्णा शुद्धा चास्ति प्रतिः। लेखकः प्राकृतविदस्तीति प्रतिभाति। प्रत्येकस्मिन् पृष्ठे चतुष्कोणाकारा मध्यफुल्लिका वर्तते। प्रतिरेषा संशोधिता वर्तते। अ-सज्ञिकायां प्रतौ प्रयुक्ता संशोधनपद्धतिः यत्र न्यूनमात्रं परिवर्तनं कर्तव्यमस्ति तत्र तस्यैवाक्षरस्य शब्दस्य वोपरि परिवर्तनं क्रियते। यथाद्वितीये पत्रे बभागे सप्तमपङ्क्तौ। ___ कुत्रचिद्यत्राशुद्धः पाठो वर्तते तत्र पाठस्यैवोपरि x एतच्चिद्रं दीयते। तथा पत्रस्य दक्षिणे वामे वा भागे शुद्धः पाठो न्यस्यते। यथा— द्वितीये पत्रे बभागे षष्ठपङ्क्तौ। ___ यत्र पूर्णा पकिर्दातव्यास्ति तदा पङ्क्तेः उभयतः पार्श्वे x चिह्नस्यास्योपयोगः क्रियते पङ्क्तिक्रमाङ्कश्च लिख्यते। यथा— अष्टमे पत्रे बभागे चतुर्थपङ्क्तौ। ब-सज्ञिकायाः प्रतेर्बहिरङ्गपरिचयः एषा प्रतिरपि अणहिलपुरपत्तनस्थहेमचन्द्राचार्यजैनज्ञानमन्दिरहस्तप्रतभाण्डागारतो लब्धा। तत्र सूचिपत्रे तस्याः क्रमाङ्कः डा.१७२/६७६८ अस्ति। तस्या एकोननवतिः पत्राणि सन्ति। एषा प्रतिर्नास्ति पूर्णा स्थितिरप्यस्या मध्यमास्ति। प्रतिपृष्ठं षोडश पङ्क्तयस्सन्ति प्रतिपङ्क्ति एकसप्ततिरक्षराणि च। प्रतिः शुद्धा सुवाच्या चास्ति। पुष्पिकामङ्गलवाक्यम्- ॐ नमः सर्वज्ञाय॥ इत्यस्ति। अन्तपुष्पिका न प्राप्यते। लेखकलेखनकालयोर्निर्देशो नास्ति। पत्राङ्कपद्धतिरप्रतेः सदृश्येवास्ति। प्रथमे पत्रे विशेष कल्प चूर्णि इति ग्रन्थनामोल्लेखोऽस्ति अन्यत्रोल्लेखो नास्ति। ब-सज्ञिकायाः प्रतेरन्तरङ्गपरिचयः प्रकरणान्ते वा कश्चिद्विषयस्य विवरणान्ते ॥छ॥ चिह्नमेतद्दीयते। गाथाप्रतीकस्यान्ते दण्डद्वयं दीयते। स्खलिताक्षराणामुल्लेखः - चिह्नस्यास्य निर्देशं कृत्वा पत्रस्य दक्षिणे वामे वा भागे क्रियते। क-सज्ञिकायाः प्रतेर्बहिरङ्गपरिचयः एषा प्रतिः पुण्यपत्तनस्थभाण्डारकरप्राच्यविद्यासंशोधनकेन्द्रीयभाण्डागाराल्लब्धा। तस्याः (१३) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सूचिपत्रे क्रमाङ्कः –२८२.१९०/१८७३,७४ अस्ति। अस्मिन् प्रतौ द्व्यशीत्यधिकद्विशतानि पत्राणि सन्ति। प्रत्येकस्मिन् पृष्ठे दश पङ्क्तयस्सन्ति। प्रत्येकस्यां पङ्क्तौ सप्तचत्वारिंशद् अक्षराणि सन्ति। पुष्पिकामङ्गलवाक्यम्— ॐ नमो सर्वज्ञाय ॥ तथा अन्तपुष्पिका— श्रीरस्तु॥ कल्याणमस्तु॥ लेखकलेखनकालयोर्निर्देशो नास्ति। पत्राङ्कः पत्रस्य दक्षिणे भागे दत्तोऽस्ति । क-सञ्ज्ञिकायाः प्रतेरन्तरङ्गपरिचयः सामान्यतो वाक्यान्ते गाथाप्रतीकस्यान्ते च दण्डद्वयस्योपयोगः कृतोऽस्ति । प्रकरणान्ते ॥ ॥ लिखितमस्ति। क्वचिदवग्रहचिह्नस्योपयोगो दृश्यते । एषा प्रतिः संशोधितास्ति परं किञ्चिदशुद्धास्ति । क- प्रतौ प्रयुक्ता संशोधनपद्धतिः अस्यां प्रतौ काकपादस्योपयोगः क्रियते पाठसंशोधनार्थम् । अक्षरस्य सम्मार्जनार्थं ( to delete ) तस्योपरि दण्डाकारा लघ्वी रेखा दीयते । ड-सञ्ज्ञिकायाः प्रतेर्बहिरङ्गपरिचय: एषा प्रतिः पुण्यपत्तनस्थभाण्डारकरप्राच्यविद्यासंशोधनकेन्द्रीयभाण्डागाराल्लब्धा । सूचिपत्रे तस्याः क्रमाङ्कः १३४.३९९/१८८०-८१ अस्ति। तस्याः चतुस्त्रिंशदधिकशतपत्राणि सन्ति । प्रतिपत्रं सप्तदशपङ्क्तयः तथा प्रतिपङ्क्ति चतुष्पञ्चाशद् अक्षराणि सन्ति । स्थितिरस्या मध्यमास्ति। पुष्पिकामङ्गलवाक्यम्— ॐ नमः सर्वज्ञाय । अन्तपुष्पिका नास्ति। लेखकलेखनकालयोर्निर्देशो नास्ति । ग्रन्थनाम दत्तमस्ति प्रतिपृष्ठम् – कल्प विशे चूर्णि । इति । ड-सञ्ज्ञिकायाः प्रतेरन्तरङ्गपरिचयः वाक्यान्ते दण्डमेकम् गाथाप्रतीकान्ते दण्डद्वयस्योपयोगः । उद्देशसमाप्तौ ॥छ ॥ लिख्यते । नूतनोद्देशकस्यारम्भे सामान्यतः — नमो अर्हद्भ्यः लिख्यते । क्वचिदवग्रहचिह्नस्योपयोगो दृश्यते । प्रतिः संशोधिता नास्ति । इ-सञ्ज्ञिकायाः प्रतेर्बहिरङ्गपरिचयः– एषा प्रतिः राजनगर (अहमदाबाद) स्थ- लालभाई-दलपतभाई-भारतीयसंस्कृतिविद्यामन्दिर-हस्तप्रतभाण्डागारतः प्राप्ता । सूचिपत्रे तस्याः क्रमाङ्कः १२४ अस्ति। तस्याः पञ्चषष्ठ्यधिकशतमितानि पत्राणि सन्ति । प्रतिपत्रं त्रयोदशपङ्क्तयः, प्रतिपङ्क्ति पञ्चपञ्चाशद् ( १४ ) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक्षराणि सन्ति। मध्यमा स्थितिर्विद्यते। लेखकलेखनकालयोर्निर्देशो नास्ति। ग्रन्थनामोल्लेख: सक्षेपतः— कल्पवि. चूर्णि इत्युपलभ्यते प्रतिपत्रम्। इ-सज्ञिकायाः प्रतेरन्तरङ्गपरिचयः प्रकरणान्ते छ लिख्यते। पत्रस्य प्रथमायां पङ्क्तौ विद्यमाना इकारस्य मात्राः सुशोभिताः सन्ति सर्वत्र। प्रतिः संशोधिता नास्ति। सम्पादनप्रकारः तत्र तावत्प्रथमं अ-ब-सज्ञकप्रत्यनुसारेण प्राज्ञवर्यैः पगारियोपाद्वैः रूपेन्द्रमहोदयैर्लिप्यन्तरं कृतम्। अनयोः प्रतयोर्मूलादर्शरूपा प्रति!पलभ्यते। प्रतिलेखकेन आदर्शप्रतिः सम्यङ्नावगतातो बढ्योऽशुद्धयोऽत्र सम्प्राप्ताः। यथा गाहा इत्यस्य स्थाने कहा, गामो इत्यादयः। एता अशुद्धयः पगारियामहोदयैर्वृहत्कल्पचूर्णेराधारेण सम्मार्जिताः सन्ति। तदनूपलब्धानां सर्वासां प्रतीनामाधारेण पाठान्तराः सङ्ग्रहीताः। तत्र अनुलेखनीयसम्भावनया ये पाठाः स्फुटरूपेण प्रतिलेखकप्रमाददोषजन्याः प्रतिभासिताः तानवगण्य अन्ये पाठाः टीप्पण्यां न्यस्ताः। यथा—३६२१तमगाथायां असुइ गाहा इत्यस्य स्थाने असुइए वा इति शुद्धः पाठः। ५११७तमगाथायां नगर इत्यस्य स्थाने घर इति शुद्धः पाठः। (ला.द. २००) ५१६५तमगाथायां दाअन्यथला इत्यस्य स्थाने दन्येऽपि तज्जातीया इति शुद्धः पाठः। (ला.द. २०२) ५१८४तमगाथायां गाहा उ तत्थ इ इत्यस्य स्थाने गाहापच्छद्धं इति शुद्धः पाठः। (ला.द. २०३) ५२४४तमगाथायां अणाभावितो कोविता इत्यस्य स्थाने आणाभंगाणवत्थं इति शुद्धः पाठः। (ला.द. २०५) ५२४८तमगाथायां विगाहा इत्यस्य स्थाने थी गाहा इति शुद्धः पाठः। (ला.द. २०६अ) चतुर्थोद्देशस्य अष्टादशे सूत्रे णिग्गंथिणिग्गंथीउ पुव्ववणियाणि इत्यस्य स्थाने णिग्गंथेणं णिग्गंथाउ पुव्ववण्णियाउ इति शुद्धः पाठः।(ला.द. २०९अ) चिकित्सकसम्पादने पाठनिर्धारणप्रक्रियात्यन्तं महत्त्वं बिभर्ति दुष्करा च वर्तते। अत्यन्तसावधानेन मनसा सूक्ष्मप्रज्ञाप्रयोगेण पाठनिर्धारणं कर्तव्यं भवति सम्पादकेन, अन्यथा अशुद्धपाठप्रवेशादिका अनर्था भवन्ति। अत्र संशयास्पदपाठनिर्धारणार्थं प्राधान्येन ( १५ ) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पूज्यपादाचार्यश्रीमलयगिरिसूरिकृतवृत्तेरेवोपयोगः कृतः, यतः सा एव चूर्णर्भाष्यकारस्य च आशयानुगुणा वर्तते। कल्पचूर्णेः कल्पविशेषचूर्णेश्च पाठाः सप्तत्यधिकप्रतिशतं साम्यं बिभ्रतीति तस्य उपयोगः पगारियामहोदयैः कृत इति तु अनुपदमेवोक्तम्। ___ बृहत्कल्पमूलसूत्राणां पाठः मुच'- पुस्तकाधारेण गृहीतः। भाष्यगाथानां पाठोऽपि श्रीचतुरविजयसम्पादितमुद्रितपुस्तकाधारेण गृहीतः। चूर्णिकृता भाष्यगाथानां यानि प्रतीकान्युद्धतानि सन्ति तेभ्यो मुद्रितभाष्यपाठानां यत्र पाठभेदः दृष्टस्तत्र चूर्णिकृत्सम्मतः पाठ आदृतः। अतो भाष्यपाठस्य भाष्यगाथानामकारादिक्रमश्च भिन्नो भविष्यति। मुद्रितपाठः टीप्पण्यां न्यस्तः। एतेन पूज्याचार्यश्री मलयगिरिसूरेरर्वाग् भाष्यपाठः क आसीदिति ज्ञास्यते। भाष्यं नियुक्तिमिश्रितं वर्तते। भाष्ये नियुक्तिगाथा का इत्यस्य निर्णये द्वौ आधारौ-चूर्णिः, मलयगिरीया वृत्तिश्च। अन्यच्च भाष्यस्यान्तरिकी रचनापद्धतिं ज्ञात्वा तद्विषये कश्चिन्निर्णयः कर्तुं शक्यः। तृतीयं अन्यान् सन्दर्भान् दृष्ट्वापि निर्णयो भवितुमर्हति। यथात्र भाष्ये दृश्यमाना गाथाः पिण्डनिर्युक्तौ ओघनिर्युक्तौ आवश्यकादिनिर्युक्तौ उपलभ्यन्ते चेदत्रापि अस्य नियुक्तिगाथा भविष्यन्तीत्यनुमातुं शक्यते। अत्रास्माभिः चूर्णिकृता पुरातनगाथात्वेन उल्लिखिता आचार्यश्रीमलयगिरिसूरिभिश्च शब्दशो येषां उल्लेखः कृतः ताः सर्वा अपि गाथाः नियुक्तिसत्का इति विभावितम्। भाष्यकृतोपन्यस्ताः सम्बन्धगाथाः, सङ्ग्रहगाथाश्च नियुक्तिरूपा अन्या वा इति निर्णये किमपि वक्तुमसामर्थ्यमस्माकमिति। कुत्रचिद् विशेषचूर्णी अनुपलभ्यमानः पाठः वृत्तिगतपाठमनुसृत्य पूरितः सम्पादितश्चा यथा—२८४८तमगाथायाम्। सम्भाविताः पाठाः टीप्पण्यां 'भाव्यम्' पदेन निर्दिष्टाः सन्ति। शङ्कास्पदस्य पाठस्याग्रे प्रश्नचिह्न कृतम्। विशेषचूर्णिकृता उपात्तेषु भाष्यगाथाप्रतीकेषु मुद्रितभाष्यगाथायाः वाचनाभेदो बहुत्र दृश्यते। स तथैव न्यस्तः। मुचपुस्तके भाष्यगाथासु पदच्छेदः कृतः स एवात्रापि आदृतः। कुत्रचित् सर्वास्वपि प्रतिषु अशुद्धः पाठो विद्यते तत्र पूर्वापरानुरोधेन सङ्गतः पाठ उपन्यस्तः। यथा ४३८८तमगाथायां प्रतिषु 'संसइओ य' इति प्रमाददोषजन्यः पाठो विद्यतेऽतः कल्प्यते मूलादर्शप्रतिषु एतादृशः पाठः स्यात्। १.बृहत्कल्पसूत्रम्। सं.परमपूज्यप्रवर्तकश्रीचतुरविजयमुनिप्रवरश्रीपुण्यविजयौ प्र.जैन आत्मानन्द सभा, भावनगर। (१६) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ यत्र अकारस्याकारेणाऽकारेण वा सन्धौ सत्यामर्थसन्देहो भवति तत्रावग्रहचिह्नं न्यस्तमस्ति। यथा भासाऽसमिई ४४५३ इत्यत्र। ____ अत्राशुद्धत्वेनोपलक्षितः पाठः सम्माय॑ तत्रैव वृत्ताकारे () कोष्ठके शुद्धः पाठो दर्शितः। यत्रापि च पाठे स्वल्पोऽपि सन्देहः तत्र प्रश्नचिह्नं कृतम्। लिपिकृतोऽनवधानादिना भ्रष्टः पाठः चतुष्कोणे [ ] कोष्ठके, पुनरावृत्तश्च पाठः धनुराकारे { } कोष्ठके न्यस्तः। सर्वथा सन्दिग्धाः पाठा अधोरेखयाङ्किताः। अवलोकनम् काश्चन गाथाः विशेषचूर्णिकृता निर्युक्तौ गणिताः, वृत्तिकृता तु भाष्ये गणिताः। यथा—४१५१तमा गाथा विशेषचूर्णिकृता निर्युक्तौ गणिता, वृत्तिकृता तु भाष्ये गणिता। एवं ३०८३तमगाथापि। सम्पादनेऽस्मिन् चूर्णिकृतां विवक्षैव प्रमाणीकृता। चूर्णिकृत्सम्मतभाष्यगाथानां मलयगिरिसूरिवृत्तिसम्मतभाष्यगाथानां क्रमे कुत्रचित् भेदो दृश्यते। यथा- १३६१, १३६२, १३६३। १८७९तमगाथायाः टीप्पण्यां सम्पादकैः क्रमभेदः सम्भावितः सोऽस्मत्समीपवर्तिनीषु प्रतिषु नोपलभ्यते। व्याख्यानपद्धतिदृष्ट्या चूर्णेत्तेश्च महान् भेदो वर्तते। वृत्तिः प्रत्येकेषां पदानां वर्तते। चूर्णी एवं नास्ति। चूर्णिः सर्वासां गाथानां न भवति। व्याचिख्यासितानां गाथानां चूर्णिकारः प्रतीकं ददाति। बृहत्प्रमाणत्वाद् हस्तप्रतौ भाष्यपाठो न वर्तते। चूर्णिकृता यासां गाथानां व्याख्या न कृता यासां वा प्रतीकानां उद्धारो न कृतः ताः गाथाः अत्र सम्पादने चतुरस्रे कोष्टके न्यस्ताः। तेन चूर्णेमूलपाठो यथातथ उपलप्स्यते पाठकानां च सौकर्यं भविष्यति। चूर्णिकर्तुर्व्याख्याशैली अपि विशिष्टा वर्तते। पूर्वं क्वचिद् अस्मिन् ग्रन्थे ग्रन्थान्तरे वा कृतस्य व्याख्यानस्यात्रानुसन्धानम् ईप्सितं भवति तत्र विभासाशब्दस्य प्रयोगः क्रियते। चूर्णिकृता बहुषु गाथासु केवलं कण्ठ्या इत्येवोक्तम्। यत्र च एकाधिकगाथानां व्याचिख्यासा तत्र गाहाद्वयम्, गाथात्रयं वा इति उक्तम्। अत अन्याः गाथाश्चूर्णिकृत्समक्षमासन्न वा इति निर्णयः कर्तुं न पार्यते। विशेषतः कथानिरूपिकानां गाथानां प्रतीकानि चूर्णौ न दृश्यन्ते। गाथायां चूर्णौ च यत्र श्रुतिभेद उपलभ्यते(य, अ, इ, त) तस्मिन् किमपि परिवर्तनं न कृतम्। भाष्यस्य श्रुतयो मुचानुसारिण्यः सन्ति। चूर्णौ श्रुतयो यथातथमेव रक्षिताः। यथा १७८७तमायां गाथायां मुद्रितपुस्तके भूया कोलिग इति यश्रुतिप्रधानो गश्रुतिप्रधानश्च पाठ उपलभ्यते। चूर्णी उपलभ्यमानेषु गाथाप्रतीकेषु च भूता कोलिय इति तश्रुतिप्रधानो यश्रुतिप्रधानश्च पाठ उपलभ्यते। श्रुतिभेदवशाच्च भाष्यस्याकारादिक्रमोऽपि प्रभावितो भवेदिति अवधेयं पाठकैः। (१७) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कासाञ्चित् भाष्यगाथानाम् उल्लेखः चूर्णी उपलभ्यते किन्तु वर्तमानभाष्ये ता न उपलभ्यन्ते उदाहरणम्-२८६२, २९११। एतासां सूचिः तृतीये परिशिष्टे वर्तते। विशेषचूर्णौ पूज्याचार्यश्रीमलयगिरिसूरिवृत्तौ च क्वचित् पाठभेदः क्वचिच्चार्थभेदोऽपि उपलभ्यते। अर्थभेदस्य उदाहरणानि १) २५०८तमगाथायां चूर्णी संदूरेपदस्य नाइदूरे इत्यर्थः कृतः, वृत्तिकृता तु सिन्दूरद्रव्यम् इत्यर्थः कृतः। २) चारप्रकृते २७३५तमगाथायां वर्षारात्रस्य चूर्णिकृता कृतोऽर्थः भाद्रपदाश्वयुनासौ, वृत्तिकृता कृतोऽर्थोऽश्वयुक्कार्तिकमासौ। एवमन्यत्रापि २४६३ इत्यादिषु। पाठभेदस्य उदाहरणानि १) २०३६तमगाथायां विशेषचूर्णौ बाहिमुवस्सय इति भाष्यपाठः, वृत्तौ पुनः अण्णउवस्सय इति पाठः। २) २३४३तमगाथायां विशेषचूर्णी मोत्तूण इति पाठः, वृत्तौ पुनः सोऊण इति पाठः। अत्र पाठभेदवशादर्थभेदो भवति। ___३) एवं २३८८तमगाथायां विशेषचूर्णौ दड्ढूण पडि इति पाठः, वृत्तौ पुनः दट्ठण वा इति पाठः। अत्रापि पाठभेदवशादर्थभेदो भवति। ४) ३२७१तमगाथायां विशेषचूर्णौ सिक्ख इति पाठः, वृत्तौ पुनः दिक्ख इति पाठः। अत्रापि पाठभेदवशादर्थभेदो भवति। ५) ३६१८तमगाथायां विशेषचूर्णी अइसेसे इति पाठः, वृत्तौ पुनः विसेसे इति पाठः। प्रायश्चित्तभेदस्य उदाहरणानि ३१५२तमगाथायां विशेषचूर्णौ चतुर्गुरु प्रायश्चित्तं पूज्याचार्यश्रीमलयगिरिसूरिवृत्तौ पुनः मासगुरु। एवमन्यत्रापि ४२७२, ४४४४, ४५६३, ४९०२ इत्यादिषु। परिशिष्टानि प्रथमे परिशिष्टे कल्पसूत्रस्य शब्दकोशः नवसुत्ताणि (सं. युवा महाप्रज्ञ) पुस्तकादुद्धृत्य संयोजितः। द्वितीये परिशिष्टे भाष्यगाथानामकारादिक्रमः प्रस्तुतः। अत्र भाष्यगाथानां पाठः क्रमश्च विशेषचूर्णिकृतां वाचनानुसारी वर्तते। मुचपुस्तके आचार्यश्रीमलयगिरिसूरिवृत्तिसम्मतः पाठो वर्ततेऽतः तत्र भेदः स्वाभाविक एव। (१८) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीये परिशिष्टे यासां भाष्यगाथानाम् उल्लेखो विशेषचूर्णी उपलभ्यते किन्तु वर्तमानभाष्ये ताः न उपलभ्यन्ते तासां सूचिर्वर्तते। चतुर्थे परिशिष्टे विशेषचूर्णी उपलब्धानां विशेषनाम्नां विभागशः सूचिर्वर्तते। पञ्चमे परिशिष्टे विशेषचूर्णी उपलब्धानाम् एकार्थकशब्दानां सूचिर्वर्तते। षष्ठे परिशिष्टे विशेषचूर्णी उपलब्धानां व्याख्यानां सूचिर्वर्तते। सप्तमे परिशिष्टे विशेषचूर्णी उपलब्धानामवतरणानां सूचिर्वर्तते। अष्टमे परिशिष्टे विशेषचूर्णी उपलब्धानां देश्यादिनाम्नां सूचिर्वर्तते। नवमे परिशिष्टे विशेषचूर्णौ पुरस्कृतानां दृष्टान्तानां सूचिर्वर्तते। दशमे परिशिष्टे आचार्यश्रीमलयगिरिसूरिवृत्तौ यत्र यत्र विशेचूर्णरुल्लेख उपलभ्यते तस्य सूचिर्वर्तते। एकादशे परिशिष्टे सम्पादनेऽस्मिन् प्रयुक्तानां सङ्केतानां सूचिर्वर्तते। द्वादशे परिशिष्टे सम्पादनेऽस्मिन् प्रयुक्तानां सन्दर्भग्रन्थानां सूचिर्वर्तते। कृतज्ञताभिव्यक्तिः __ प्रस्तावेऽत्र परमगुरुचरणानां परमपूज्यपादानामाचार्यदेवश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणाम्, पितृगुरुदेवानां परमपूज्यमुनिप्रवर-श्रीसंवेगरतिविजयानाम्, सर्वेषां विद्यागुरूणामनन्तोपकारान् स्मरन् बद्धाञ्जलिराशिषो याचते, बन्धुमुनिवरस्य श्रीप्रशमरतिविजयस्य परमपूज्यसाध्वीवर्याश्रीहर्षरेखाश्रीशिष्या-साध्वीश्रीजिनरत्नाश्री-साध्वीश्रीमधुरहंसाश्रीसाध्वीश्री-धन्यहंसाश्रीणां श्रुतभवनसंशोधनकेन्द्रवर्तिनां कार्यसम्पादकानां च निरन्तरं निरपेक्षं च साहाय्यं समुपद्व्हतेऽयं जनः। __ तदेवं विशेषचूर्णियथामति सम्पाद्यात्र प्रस्तुता विदुषां बोधवृद्ध्यै बोधिशुद्ध्यै च सम्पद्यन्तामिति शुभमभिलषन् सम्पादनेऽस्मिन् दृश्यमानाः छद्मस्थसुलभाः क्षतयो विद्वांसः सम्मायन्ति निर्देक्ष्यन्ति चेति निवेदयँश्च विरमति परमगुरुवराचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणां विनेयान्यतमः पितृगुरुमुनिप्रवर-श्रीसंवेगरतिविजयानामनुजस्य मुनिप्रवरश्री-प्रशमरतिविजयस्य च सतीर्थ्यः -वैराग्यरतिविजयः वैक्रमीये द्वासप्तत्यधिके द्विसहस्रतमेऽब्दे कार्तिकशुक्लैकादशीतिथौ श्रुतभवने। (१९) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्पादकमण्डलम् मुनिश्रीवैराग्यरतिविजयगणी (अभिवीक्षकः) रूपेन्द्रकुमारपगारिया (सम्पादकः) अमित उपाध्ये (विभागप्रमुखः) कृष्णा माळी (प्रकल्पप्रमुखः) शैलेश पवार (सहायकः) अतुल मस्के (सहायकः) विनय गायकवाड (सहायकः) दिनेश उदागे (सहायकः) गणेश खेडकर (सहायकः) भालचंद्र रोडे (सहायकः) भूपत वंश (सहायकः) वर्धमानजिनरत्नकोशविभागः (सहायकः) सिद्धनाथ गायकवाड (प्रबन्धनसहायकः) अक्षराङ्कनम्- अखिलेश मिश्रा। Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बृहत्कल्पसूत्र बृहत्कल्पसूत्र का छेदसूत्रों में अति महत्त्वपूर्ण स्थान है, इसमें कोई संदेह नहीं। अन्य छेदसूत्रों की भाँति इसमें भी साधुओं के आचार-विषयक विधि-निषेध, उत्सर्ग-अपवाद, तप-प्रायश्चित्त, आदि का विचार किया गया है। इसमें छः उद्देश हैं जो सभी गद्य में हैं। इसका ग्रंथमान ४७५ श्लोक-प्रमाण है। प्रथम उद्देश प्रथम उद्देश में पचास सूत्र हैं। प्रथम पांच सूत्र तालप्रलंबविषयक हैं। प्रथम ताल-प्रलंबविषयक सूत्र में निग्रंथ-निग्रंथियों के लिए ताल एवं प्रलंब ग्रहण करने का निषेध किया गया है। इसमें बताया गया है कि निग्रंथ-निग्रंथियों के लिए अभिन्न अर्थात् अविदारित, आम अर्थात् अपक्व, ताल अर्थात् तालफल तथा प्रलंब अर्थात् मूल का प्रतिग्रहण अर्थात् आदान, अकल्प्य अर्थात् निषिद्ध है(नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा आमे तालपलंबे अभिन्ने पडिगाहित्तए) श्रमण-श्रमणियों को अखंड एवं अपक्व तालफल तथा तालमूल ग्रहण नहीं करना चाहिए। द्वितीय सूत्र में बताया गया है कि निग्रंथ-निग्रंथियों के लिए विदारित अपक्व ताल-प्रलंब लेना कल्प्य अर्थात् विहित है। तीसरे सूत्र में बताया है कि निर्ग्रन्थों के लिए पक्व ताल-प्रलंब, चाहे विदारित हो अथवा अविदारित, ग्रहण करना कल्प्य है। चतुर्थ सूत्र में यह बताया है कि निग्रंथ के लिए अभिन्न— अविदारित पक्व ताल-प्रलंब ग्रहण करना अकल्प्य है। पंचम सूत्र में यह बताया गया है कि निग्रंथों के लिए विदारित पक्व तालप्रलंब ग्रहण करना कल्प्य है किंतु जो विधिपूर्वक विदारित किया गया हो वही, न की अविधिपूर्वक विदारित किया हुआ। १. जैनसाहित्य का बृहद् इतिहास भाग-२. सप्तमप्रकरण बृहत्कल्प(पत्र१९२) २. (अ) सं.जिनेन्द्रगणि, हर्षपुष्पामृत जैनग्रन्थमाला लाखाबावल, शान्तिपुरी सौराष्ट्र, १९७७, रतनलाल दोशी, अखिल भारतीय साधुमार्गी जैन संस्कृति रक्षक संघ, सैलाना १९८०। (आ) गुजराती अनुवाद सहित— डॉ. जीवराज घेलाभाई दोशी, अहमदाबाद, सन् १९१५। (इ) हिंदी अनुवाद(अमोलकऋषिकृत) सहित-सुखदेवसवाय ज्वालाप्रसाद जौहरी, हैदराबाद, वी.सं. २४४५। (ई)अज्ञात टीकासहित-सम्यक् ज्ञान प्रचारक मंडल, जोधपुर। (उ) नियुक्ति लघुभाष्य तथा मलयगिरि-क्षेमकीर्तिकृत टीकासहित— जैन आत्मानंद सभा, भावनगर, सन् १९३३-४२। (ऊ) चूर्णि, भाष्यावचूरि सहित(घासीलालजी कृत) अखिल भारतीय स्थानकवासी श्वे. जैनशास्त्रोद्धारक समिति, अहमदाबाद, १९६९। ३. हिन्दी एवं गुजराती अनुवादों में इस सूत्र का अर्थ ठीक प्रतीत नहीं होता। इन में ताल का अर्थ केला एवं प्रलंब का अर्थलम्बी आकृति वाला किया गया है टीकाकार आचार्य क्षेमकीर्ति ने मूल शब्दों का अर्थ इस प्रकार किया हैं— नो कल्प्यते— न युज्यते, निग्रंथानां— साधूनां, निर्ग्रथीनां— साध्वीनां, आमं— अपक्वं, तल— वृक्षविशेषस्तत्र भवं तालं— तालफलं, प्रकर्षेण लम्बते इति प्रलम्बम्— मूलं, तालं च प्रलम्बंचतालप्रलम्बं समाहार द्वन्द्वः, अभिन्नं द्रव्यतो अविदारितंभावतोऽव्यपगतजीवं, प्रतिग्रहीतुं—आदातुमित्यर्थः। Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मासकल्पविषयक प्रथम सूत्र में साधुओं के ऋतुबद्धकाल अर्थात् हेमंत एवं ग्रीष्म ऋतु के आठ महिनो में एक स्थान पर रहने के अधिकतम समय का विधान किया गया है। साधुओं को सरिक्षेप अर्थात् सप्राचीर एवं अबाहिरिक अर्थात् प्राचीर के बाहर की बस्ती से रहित(प्राचीरबहिर्वर्तिनी गृहपद्धति से रहित) निम्नोक्त सोलह प्रकार के स्थानों में वर्षाऋतु को छोड़कर अन्य समय में एक साथ एक मास से अधिक रहना अकल्प्य है— १. ग्राम(जहाँ राज्य की ओर से अठारह प्रकार के कर लिए जाते हों)। २. नगर(जहाँ अठारह प्रकार के करों में से एक भी प्रकार का कर न लिया जाता हो)। ३. खेट(जिसके चारों ओर मिट्टि की दीवार हो)। कर्बट(जहाँ कम लोग रहते हों)। ५. मडंब(जिसके बाद ढाई कोस तक कोई गाँव न हो)। पत्तन(जहाँ सब वस्तुएँ उपलब्ध हों)। आकर(जहाँ धातु की खाने हों)। ८. द्रोणमुख(जहाँ जल और स्थल को मिलाने वाला मार्ग हो, जहाँ समुद्री माल आकर उतरता हो)। निगम(जहाँ व्यापारियों कि वसति हो)। १०. राजधानी(जहाँ राजा के रहने के महल आदि हों)। ११. आश्रम(जहाँ तपस्वी आदि रहते हों)। १२. निवेश— सन्निवेश(जहाँ सार्थवाह आकर उतरते हों)। १३. संबाध— संबाह(जहाँ कृषक रहते हों अथवा अन्य गांव के लोग अपने गांव से धन आदि की रक्षा के निमित्त पर्वत, गुफा आदि में आकर ठहरे हुए हों)। १४. घोष(जहाँ गाय आदि चराने वाले गूजर लोग— ग्वाले रहते हों)। १५. अंशिका(गाँव का अर्ध, तृतीय अथवा चतुर्थ भाग)। १६. पुटभेदन(जहाँ परगाँव के व्यापारी अपनी चीजें बेचने आते हों)। मासकल्पविषयक द्वितीय सूत्र में इस बात का प्रतिपादन किया गया है कि ग्राम, नगर आदि १. इन शब्दों की व्याख्या के लिए देखिए—बृहत्कल्प-लघुभाष्य, गाथा १०८८-१०९३। (२२) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ यदि प्राचीर के भीतर एवं बाहर इन दो विभागों में बसे हुए हों तो ऋतुबद्धकाल में भीतर एवं बाहर मिला कर एक क्षेत्र में निर्ग्रथ एक साथ दो मास तक (एक मास अंदर एवं एक मास बाहर) रह सकते हैं। अंदर रहते समय भिक्षाचर्या आदि अंदर एवं बाहर रहते समय भिक्षाचर्या आदि बाहर ही करना चाहिए। निर्ग्रथियों के लिए यह मर्यादा दुगुनी है। बाहर की वसति से रहित ग्राम आदि में निर्ग्रथियाँ ऋतुबद्धकाल में लगातार दो मास तक रह सकती है। बाहर की वसति वाले ग्रामादिक में दो महीने भीतर एवं दो महीने बाहर इस प्रकार कुल चार मास तक एक क्षेत्र में रह सकती हैं। भिक्षाचर्या आदि के नियम निर्ग्रथों के समान हि समझने चाहिए। वगडाविषयक प्रथम सूत्र में एक परिक्षेप (प्राचीर) एवं एक द्वार वाले ग्राम आदि में निर्ग्रथनिर्ग्रथियों के एक साथ(एक ही समय ) रहने का निषेध किया गया है। द्वितीय सूत्र में इसी बात का विशेष स्पष्टीकरण किया गया है। अनेक परिक्षेप अनेक द्वार वाले ग्रामादि में साधु-साध्वियों को एक ही समय रहना कल्प्य है। आपणगृहादिसंबंधी सूत्रों में बतलाया गया है कि जिस उपाश्रय के चारों ओर दुकानें हों, जो गली के किनारे पर हो, जहाँ तीन, चार अथवा छः रास्ते मिलते हों; जिसके एक ओर अथवा दोनों ओर दुकाने हों वहाँ साध्वियों को नहीं रहना चाहिए। साधु इस प्रकार के स्थानों में यतनापूर्वक रह सकते हैं।' अपावृतद्वारोपाश्रयविषयक सूत्रों में बतलाया गया है कि निग्रंथियों को बिना दरवाजे के खुले उपाश्रय में नहीं रहना चाहिए। द्वारयुक्त उपाश्रय न मिलने की दशा में अपवादरूप से परदा लगा रहना कल्प्य है। निर्ग्रथों को बिना दरवाजे के उपाश्रय में रहना कल्प्य है। घटीमात्रप्रकृत सूत्रों में निर्ग्रथियों के लिए घटीमात्रक (घड़ा)' रखने एवं उसका उपयोग करने का विधान किया गया है जबकि निर्ग्रथियों के लिए घट रखने एवं उसका उपयोग करने का निषेध किया गया है। चिलिमिलिकाप्रकृत सूत्र में निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को कपड़े की चिलिमिलिका (परदा) रखने एवं उसका उपयोग करने की अनुमति प्रदान की गई है। कतीरप्रकृत सूत्र में सूत्रकार ने बतलाया है कि निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को जलाशय आदि के समीप १. नो कप्पइ निग्गंथीणं आवणगिहंसि वा रच्छामुहंसि वा सिंघाडगंसि वा चउक्कंसि वा चच्चरंसि वा अंतरावणंसि वा वत्थए। कप्पई निग्गंथाणं आवणगिहंसि वा जाव अंतरावणंसि वा वत्थए । २. 'घटीमात्रकं' घटीसंस्थानं मृन्मयभाजनविशेषम्। क्षेमकीर्तिकृ वृत्ति, पृ. ६७०। ( २३ ) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अथवा किनारे खडे रहना, बैठना, लेटना, सोना, खाना-पीना, स्वाध्याय-ध्यान-कायोत्सर्ग आदि करना अकल्प्य है। चित्रकर्मविषयक सूत्रों में बताया गया है कि निग्रंथ-निग्रंथियों को चित्रकर्मयुक्त उपाश्रय में नहीं रहना चाहिए अपितु चित्रकर्मरहित उपाश्रय में ठहरना चाहिए। सागरिकनिश्राविषयक सूत्रों में बताया है कि निग्रंथियों को सागारिक– शय्यातर— वसतिपति— मकानमालिक की निश्रा— रक्षा आदि की स्वीकृति के बिना कहीं पर भी नहीं रहना चाहिए। उन्हें सागारिक की निश्रा में ही रहना कल्प्य है। निग्रंथ सागारिक की निश्रा अथवा अनिश्रा में रह सकते हैं। सागारिकोपाश्रयप्रकृत सूत्रों में इस बात का विचार किया गया है कि निग्रंथ-निग्रंथियों को सागारिक के संबंध वाले— स्त्री-पुरुष, धन-धान्य आदि से युक्त— उपाश्रय में नहीं रहना चाहिए। निर्ग्रथों को स्त्री-सागारिक के उपाश्रय में रहना अकल्प्य है। निग्रंथियों को पुरुष-सागारिक के उपाश्रय में रहना अकल्प्य है। दूसरे शब्दों में निर्ग्रथों को पुरुष-सागारिक एवं निग्रंथियों को स्त्री-सागारिक के उपाश्रय में रहना कल्प्य है। प्रतिबद्धशय्याप्रकृत सूत्रों में बताया गया है कि जिस उपाश्रय के समीप( सटे हुए प्रतिबद्ध) गृहस्थ रहते हों वहाँ साधुओं को नहीं रहना चाहिए किंतु साध्वियाँ रह सकती हैं। गृहपतिकुलमध्यवासविषयक सूत्रों में निग्रंथों एवं निग्रंथियों दोनो के लिए गृहपतिकुलमध्यवास अर्थात् गृहस्थ के घर के बीचोबीच होकर जाने-आने का काम पडता हो वैसे स्थान में रहने का निषेध किया गया है। अधिकरण(अथवा प्राभृत अथवा व्यवशमन) से संबंधित सूत्र में सूत्रकार ने इस बात की ओर निर्देश किया है कि भिक्षु, आचार्य, उपाध्याय, भिक्षुणी आदि का एक दूसरे से झगडा हुआ हो तो परस्पर उपशम धारण कर कलह/अधिकरण/प्राभृत शांत कर लेना चाहिए। जो शांत होता है वह आराधक है और जो शांत नहीं होता, वह विराधक है। श्रमणधर्म का सार उपशम अर्थात् शान्ति है— उवसमसारं सामण्णं। चारसंबंधी प्रथम सूत्र में निग्रंथ-निग्रंथियों के लिए चातुर्मास वर्षाऋतु में एक गाँव से दूसरे गाँव जाने का निषेध किया गया है यथा द्वितीय सूत्र में हेमंत एवं ग्रीष्मऋतु में विहार करने विचरने का विधान किया गया है। १. अधिकरणं कलहः प्राभृतमित्येकोऽर्थः। -क्षेमकीर्तिकृत वृति, पृ.७५१। विनय-पिटक में अधिकरण का सुंदर विवेचन किया गया है। इसके लिए जिज्ञासुओंको उसका चार अधिकरणवाला प्रकरण देखना चाहिए। (२४) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वैराज्यविषयक सूत्र में निग्रंथ-निग्रंथियों को विरुद्ध राज्य प्रतिकूल क्षेत्र में तत्काल-तुरंत आने-जाने का निषेध किया है। जो निग्रंथ-निग्रंथि विरुद्ध राज्य में तुरंत आता-जाता है अथवा आनेजाने वाले का अनुमोदन करता है उसे चतुर्गुरु प्रायश्चित्त करना पडता है। अवग्रहसंबंधी प्रथम दो सूत्रों में यह बताया गया है कि गृहपति के यहाँ भिक्षाचर्या के लिए गए हुए अथवा स्थण्डिलभूमि— शौच आदि के लिए जाते हुए निग्रंथ को कोई वस्त्र, पात्र, कंबल आदि के लिए उपनिमंत्रित करे तो उसे वस्त्रादि उपकरण लेकर अपने आचार्य के पास उपस्थित होना चाहिए एवं आचार्य की स्वीकृति प्राप्त होने पर ही उन्हें अपने पास रखना चाहिए। तृतीय एवं चतुर्थ सूत्र में बताया गया है कि गृहपति के यहाँ भिक्षाचर्या के लिए गई हुई अथवा स्थण्डिलभूमि आदि के लिए निकली हुई निग्रंथी को कोई वस्त्रादि के लिए उपनिमंत्रित करे तो उसे वस्त्रादि ग्रहण कर प्रवर्तिनी के समक्ष उपस्थित होना चाहिए एवं उसकी स्वीकृति लेकर ही उन उपकरणों का उपयोग करना चाहिए। रात्रिभक्तविषयक प्रथम सूत्र में साधु-साध्वियों के लिए रात्रि के समय अथवा विकाल— असमय में आहार आदि ग्रहण करने का निषेध किया गया है। द्वितीय सूत्र में आपवादिक कारणों से पूर्वप्रतिलिखित(निरीक्षित) वसति, शय्या, संस्तारक आदि के ग्रहण की छूट दी गई है। रात्रिवस्त्रादिग्रहणप्रकृत सूत्र में साधु-साध्वियों के लिए रात के समय अथवा विकाल में वस्त्र, पात्र, कम्बल, रजोहरणादिक के ग्रहण का निषेध किया गया है। हृताहृतिकाप्रकृतसूत्र के रात्रिवस्त्रादिग्रहणप्रकृतसूत्र अपवाद के रूप में है। इसमें यह बताया गया है कि साधु अथवा साध्वी के वस्त्रादिक चोर उठा ले गए हों और वे वापिस मिल गये हों तो उन्हें रात्रि के समय भी ले लेना चाहिए। उन वस्त्रों को यदि चोरों ने पहेने हों, धोये हों, रंगे हों, घोटे हों; मुलायम किए हों, धूप आदि से सुगंधित किये हों तथापि वे ग्रहणीय हैं। अध्वगमनसूत्र में निग्रंथ-निग्रंथियों के रात्रिगमन अथवा विकाल-विहार का निषेध किया गया है। इसी प्रकार आगे के सूत्र में यह बताया गया है कि निग्रंथ-निग्रंथियों को रात्रि अथवा विकाल के समय संखडि में अर्थात् दावत आदि के अवसर पर तन्निमित्त कहीं नहीं जाना चाहिए। विचारभूमि एवं विहारभूमि संबंधी प्रथम सूत्र में आचार्य ने बताया है कि निग्रंथों को रात्रि के समय विचारभूमि उच्चारभूमि अथवा विहारभूमि-स्वाध्यायभूमि में अकेले जाना अकल्प्य हैं। आवश्यकता होने पर उन्हें अपने साथ अन्य साधु अथवा साधुओं को लेकर ही बाहर निकलना चाहिए। इसी प्रकार निग्रंथियों को भी रात्रि के समय अकेले बाहर नहीं जाना चाहिए। आर्यक्षेत्रविषयक सूत्र में निग्रंथ-निग्रंथियों के विहारयोग्य क्षेत्र की मर्यादा पर प्रकाश डाला गया है। पूर्व में अंगदेश(चंपा) एवं मगधदेश(राजगृह) तक, दक्षिण में कौशांबी तक, पश्चिम में स्थूणा तक ( २५ ) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एवं उत्तर में कुणाल तक आर्यक्षेत्र है। अतः साधु-साध्वियों को इसी क्षेत्र में विचरना चाहिए। इससे बाहर जाने पर ज्ञान-दर्शन- चारित्र की हानि होती है। ज्ञान - दर्शन- चरित्र की वृद्धि का निश्चय होने की अवस्था में आर्यक्षेत्र से बाहर जाने में कोई हानि नही हैं। यहाँ तक प्रथम उद्देश का अधिकार है। द्वितीय उद्देश द्वितीय उद्देश में पचीस सूत्र हैं। सर्वप्रथम उपाश्रयविषयक बारह सूत्रों में आचार्य ने बताया है कि जिस उपाश्रय में शालि, व्रीहि, मुद्ग, माष, तिल, कुलत्थ, गोधूम, यव, यवयव आदि बिखरे पडें हों वहाँ निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को थोडे समय के लिए भी नहीं रहना चाहिए। जिस उपाश्रय में शालि आदि बिखरे हुए न हों किंतु एक ओर ढेर आदि के रूप में पडे हों वहाँ हेमंत एवं ग्रीष्मऋतु में साधुसाध्वियों को रहना कल्प्य है। जिस उपाश्रय में शालि आदि एक ओर ढेर आदि के रूप पडे हुए न हों किंतु कोष्ठागार आदि में सुरक्षित रूप से रखे हुए हों वहाँ साधु-साध्वियों को वर्षाऋतु में रहना कल्प्य हैं। जहाँ सुराविकट एवं सौवीरविकटौं कुंभ आदि रखे हुए हों वहाँ निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को थोडे समय के लिए भी रहना अकल्प्य है। यदि किसी कारण से खोजने पर भी अन्य उपाश्रय उपलब्ध न हो तो एक या दो रात्रि के लिए वहाँ रहा जा सकता है, इससे अधिक नहीं। अधिक रहने पर छेद अथवा परिहार' का प्रायश्चित्त आता हैं। इसी प्रकार शीतोदकविकट कुंभ, उष्णोदकविकट कुंभ, ज्योति, दीपक आदि से युक्त उपाश्रय में रहना भी निषिद्ध है। जिस उपाश्रय में पिंड, लोचक, क्षीर, दधि, नवनीत, सर्पिषु, तैल, फाणित, पूप, शष्कुलिका, शिखरिणी आदि बिखरे पडे हों वहाँ साधु-साध्वियों को रहना अकल्प्य है। जहाँ पिंड आदि एक ओर रखे हुए हों वहाँ हेमंत व ग्रीष्मऋतु में रहने में कोई हर्ज नहीं एवं जहाँ ये कोष्ठागार आदि में सुव्यवस्थित रूप में रखे हुए हों वहाँ वर्षाऋतु में रहने में भी कोई बाधा नहीं। निर्ग्रथियों को आगमनगृह (पथिक आदि के आगमन के हेतु बने हुए), विकृतगृह (अनावृत गृह), वंशीमूल, वृक्षमूल अथवा अभ्रावकाश (आकाश) में रहना अकल्प्य है। निर्ग्रथ आगमनगृह आदि में रह सकते है। आगे के सूत्रों में बताया गया है कि एक अथवा अनेक सागारिकों गृहस्थों के वसति=उपाश्रय के मालिकों के यहाँ से साधु-साध्वियों को आहारादि नहीं लेना चाहिए। यदि अनेक सागारिकों में से किसी एक को खास सागरिक के रूप में प्रतिष्ठित किया हुआ हो तो उसे छोड कर = १. सुराविकटं पिष्टनिष्पन्नम्, सौवीरविकटं तु पिष्टवर्जेगुडादिद्रव्यैर्निष्पन्नम्।(क्षेमकीर्तिकृत वृत्ति, पृ. ९५२) २. 'छेदो वा, पंचरात्रिन्दिवादिः'परिहारो वा' मासलघुकादिस्तपोविशेषो भवतीति सूत्रार्थः । (क्षेमकीर्तिकृत वृत्ति पृ. ९५२) ३. पिण्डो नामयदशनादिकं 'सम्पन्नं' विशिष्टाहारगुणयुक्तं षड्रसोपेतमिति यावत्। 'यत्तु' यत् पुनरशनादि स्वभावादेव 'लुप्तम्' आहारगुणैरनपेतं तद् लोचकं नाम जानीहि । (क्षेमकीर्तिकृत वृत्ति, पृ. ९६९ ) ( २६ ) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शेष के यहाँ से आहारादि लिया जा सकता है। घर से बाहर निकाला हुआ एवं अन्य किसी के आहार के साथ मिलाया हुआ अथवा न मिलाया हुआ सागारिक के घर का आहार अर्थात् बहिरनिष्क्रामित (बहिरनिर्हृत) संसृष्ट अथवा असंसृष्ट सागारिकपिंड साधु-साध्वियों के लिए अकल्प्य है। हाँ, घर से बाहर निकाला हुआ एवं अन्य किसी के पिंड के साथ मिलाया हुआ सागारिकपिंड उनके लिए कल्प्य है। जो निर्ग्रथ-निर्ग्रथी घर से बाहर निकाले हुए सागारिक के असंसृष्ट पिंड को संसृष्ट पिंड करते हैं अथवा उसके लिए सम्मति प्रदान करते हैं वे चतुर्गुरु प्रायश्चित्त के भागी होते है।' किसी के यहाँ से सागारिक के लिए आहारादि आया हुआ हो एवं सागारिक ने उसे स्वीकार कर लिया हो तो वह साधु-साध्वियों के लिए अकल्प्य है। यदि सागारिक उसे अस्वीकार कर देता है तो वह पिण्ड साधु-साध्वियों के लिए कल्प्य है। सागारिक की निर्हृतिका (दूसरे के यहाँ भेजी हुई सामग्री) दूसरे ने स्वीकार न की हो तो वह निर्ग्रथ - निर्गंन्थियों के लिए अकल्प्य है किंतु यदि उसने स्वीकार कर ली हो तो कल्प्य है।' सागारिक का अंश अर्थात् हिस्सा अलग न किया हो तो दूसरे का अंशिकापिंड भी श्रमण-श्रमणियों के लिए अकल्प्य है। सागारिक का अंश अलग करने पर ही दूसरे का अंश ग्रहणीय होता है। ' सागारिक के कलाचार्य आदि पूज्य पुरुषों के लिए तैयार किया हुआ प्रातिहारिक अर्थात् वापिस लौटाने योग्य अशनादि सागारिक स्वयं अथवा उसके परिवार का कोई व्यक्ति साधु-साध्वी को दे तो वह अग्रहणीय है। इसी तरह इस प्रकार का अशनादिक सागारिक का पूज्य स्वयं दे तब भी वह अकल्प्य है। अप्रातिहारिक अर्थात् वापिस न लौटने योग्य अशनादि सागारिक अथवा उसका परिजन दे तो अकल्प्य है किंतु यदि सागारिक का पूज्य स्वयं दे तो कल्प्य है। * निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को पाँच प्रकार के वस्त्र धारण करना कल्प्य है— जांगिक, भांगिक, सानक, पोतक, और तिरीटपट्टक श्रमण-श्रमणियों को पाँच प्रकार के रजोहरण रखना कल्प्य है— और्णिक, औष्ट्रिक, सानक, वच्चकचिप्पक और मुंजचिप्पक। ६ १. उ. २, सू. १३-६ । २.उ.२, सू.१७-८। ३.उ. २, सू.१९। ४. उ. २, सू.२० - ३ । ५. उ. २, सू. २४ ( जङ्गमाः त्रसाः तदवयवनिष्पन्नं जागमिकम्, सूत्रे प्राकृतत्वाद् मकारलोपः, भङ्गा अतसी तन्मयं भाङ्गिकम्, सनसूत्रमयं सानकम्, पोतकं कार्पासिकम्, तिरीटः वृक्षविशेषस्तस्य यः पट्टो वल्कलक्षणस्तन्निष्पन्नं तिरीटपट्टकं नाम पञ्चमम्)। ६. उ. २, सू.२५('और्णिकं' ऊरणिकानामूर्णाभिर्निर्वृत्तम्, 'औष्ट्रिकं' उष्ट्ररोमभिर्निवृत्तम्, 'सानकं' 'सनवृक्षवल्काद् जातम्, 'वच्चकः' तृणविशेषस्तस्य 'चिप्पकः' कुट्टितः त्वग्रूपः तेन निष्पन्नं वच्चकचिप्पकम्, 'मुञ्जः' शरस्तम्बस्तस्य चिप्पकाद् जातं मुञ्जचिप्पकं नाम पञ्चममिति)। ( २७ ) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीय उद्देश तृतीय उद्देश में इकतीस सूत्र हैं। उपाश्रय-प्रवेशसंबंधी प्रथम सूत्र में बतलाया गया है कि निर्ग्रथों को निर्ग्रथियों के उपाश्रय में बैठना, सोना, खाना, पीना, स्वाध्याय, ध्यान, कायोत्सर्ग इत्यादि कुछ भी नहीं करना चाहिए। द्वितीय सूत्र में निर्ग्रथियों को निर्ग्रथों के उपाश्रय में बैठने आदि का निषेध किया है। चर्म विषयक चार सूत्रों में बताया गया है कि निर्ग्रथियों को रोमयुक्त - सलोम चर्म का बैठने आदि में उपयोग करना अकल्प्य है। निर्ग्रथ गृहस्थ द्वारा परिभोग किया हुआ— काम में लिया हुआ सलोम चर्म एक रात के लिए अपने काम में ले सकता है । तदनंतर उसे वापिस मालिक को लौटा देना चाहिए।' निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को कृत्स्न अर्थात् वर्ण- प्रमाणादि से प्रतिपूर्ण चर्म का उपयोग अथवा संग्रह करना अकल्प्य है। वे अकृत्स्न चर्म का उपयोग एवं संग्रह कर सकते हैं। वस्त्रविषयक सूत्रों में यह बताया गया है कि निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को कृत्स्न वस्त्र का संग्रह एवं उपयोग करना अकल्प्य है। उन्हें अकृत्स्न वस्त्र का संग्रह एवं उपयोग करना चाहिए। इसी प्रकार साधुसाध्वियों को अभिन्न अर्थात् अच्छिन्न (बिना फाड़ा) वस्त्र काम में नहीं लेना चाहिए। निर्ग्रथियों को अवग्रहानंतक (गुह्यदेशपिधानक - कच्छा) व अवग्रहपट्टक (गुह्यदेशाच्छादक = पट्टा) का उपयोग करना चाहिए। त्रिकृत्स्नविषयक सूत्र में बताया गया है कि प्रथम बार दीक्षा लेने वाले साधु को रजोहरण, गोच्छक, प्रतिग्रह (पात्र) एवं तीन वस्त्र (जिनके आवश्यक उपकरण बन सकते हो ) लेकर प्रव्रजित होना चाहिए। पूर्व-प्रव्रजित साधु को पुनः दीक्षा ग्रहण करते समय नई उपधि न लेते हुए अपनी पुरानी उपधि के साथ ही दीक्षित होना चाहिए। चतुः कृत्स्नविषयक सूत्र में पहले-पहल दीक्षा लेने वाली साध्वी के लिए चार पूरे वस्त्रों का विधान किया गया है। शेष उपकरण साधु के समान चाहिए। समवसरणसंबंधी सूत्र में ग्रंथकार ने बताया है कि निर्ग्रथों-निर्ग्रथियों को प्रथम समवसरण अर्थात् वर्षाकाल में वस्त्र ग्रहण करना अकल्प्य है । द्वितीय समवसरण अर्थात् ऋतुबद्धकाल - हेमंतग्रीष्मऋतु में वस्त्र लेने में कोई दोष नहीं। यथारात्निकवस्त्रपरिभाजनप्रकृत सूत्र में निर्ग्रथ - निर्ग्रथियों को यथारत्नाधिक अर्थात् छोटे-बडे की मर्यादा के अनुसार वस्त्र-विभाजन करने का आदेश दिया गया है। इसी प्रकार सूत्रका ने यथारत्नाधिक शय्या - संस्तारक परिभाजन का भी विधान किया है एवं बताया है कि कृतिकर्म=वंदनादि कर्म के विषय में भी यही नियम लागू होता है। १. रंग आदि से जिसका आकार आकर्षक एवं सुंदर बनाया गया है वह कृत्स्र वस्त्र है। अभिन्न वस्त्र बिना फाडे हुए पूरे वस्त्र को कहते हैं, चाहे वह सादा हो अथवा रंगीन । श्रमण श्रमणियो के लिए इन दोनों प्रकार के वस्त्रों का निषेध किया है। ( २८ ) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंतरगृहस्थानादिप्रकृत सूत्र में आचार्य ने बताया है कि निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को घर के भीतर अथवा दो घरों के बीच में बैठना, सोना आदि अकल्प्य है। कोई रोगी, वृद्ध, तपस्वी आदि मूर्च्छित जाये अथवा गिर पडे तो बैठने आदि में कोई दोष नहीं है। निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को अंतरगृह में चार-पाँच गाथाओं का आख्यान नहीं करना चाहिए। एक गाथा आदि का आख्यान खडे खडे किया जा सकता है। शय्या-संस्ताकरसंबंधी सूत्रों में बताया गया है कि निर्ग्रथ - निर्ग्रथियों को प्रातिहारिक (वापिस देने योग्य) उपकरण मालिक को सौंपे बिना अन्यत्र विहार नहीं करना चाहिए। शय्यातर अर्थात् मकान-मालिक के शय्या-संस्तारक को अपने लिए जमाये हुए रूप में न छोड़ते हुए बिखेर र व्यवस्थित करने के बाद ही अन्यत्र विहार करना चाहिए। अपने पास के शय्यातर के शय्या - संस्तारक को यदि कोई चुरा ले जाये तो उसकी खोज करनी चाहिए एवं वापिस मिलने पर शय्यातर को सौंप देना चाहिए। पुनः आवश्यकता होने पर याचना करके उसका उपयोग करना चाहिए। अवग्रहविषयक सूत्रों में सूत्रकार ने इस बात पर प्रकाश डाला है कि जिस दिन कोई श्रम वसति एवं संस्तारक का त्याग करें उसी दिन दूसरे श्रमण वहाँ आ जावें तो भी एक दिन तक पहले के श्रमणों का अवग्रह (अधिकार) कायम रहता है। सेनाप्रकृत सूत्र में बताया है कि ग्राम, नगर आदि के बाहर सेना का पडाव पडा हो तो निर्ग्रथनिर्ग्रथियों को उसी दिन भिक्षाचर्या करके अपने स्थान पर लौट आना चाहिए। वैसा न करने पर प्रायश्चित्त का भागी होना पडता है। अवग्रहप्रमाणप्रकृत सूत्र में ग्रंथकार ने बताया है कि निर्ग्रथ - निर्ग्रथियों को चारों ओर से सवा वर्ग योजन का अवग्रह रख कर ग्राम, नगर आदि मे रहना कल्प्य है। चतुर्थ उद्देश चतुर्थ उद्देश में सैंतीस सूत्र हैं। प्रारंभिक सूत्रों में आचार्य ने बताया है कि हस्तकर्म, मैथुन एवं रात्रिभोजन अनुद्धातिक अर्थात् गुरुप्रायश्चित्त के योग्य हैं। दुष्ट, प्रमत्त एवं अन्योन्यकारक के लिए पारांचिक प्रायश्चित्त का विधान है। साधर्मिकस्तैन्य, अन्यधार्मिकस्तैन्य एवं हस्ताताल (हस्ताताडन=मुष्टि आदि द्वारा प्रहार) अनस्वथाप्य प्रायश्चित्त के योग्य है। पंडक, वातिक, एवं क्लीब प्रव्रज्या के लिए अयोग्य हैं।' इतना ही नहीं, ये मुंडन, शिक्षा, १. विनय-पिटक के पाराजिक प्रकरण में मैथुनसेवन के लिए पाराजिक प्रायश्चित्त का विधान है। पाराजिक का अर्थ है भिक्षु को भिक्षुपन से हमेशा के लिए हटा देना। २. उ.४, सू. ४ ('पण्डकः' नपुंसकः, 'वातिको' नाम यदा स्वनिमित्ततोऽन्यथा वा मेहनं काषायितं भवति तदा न शक्नोति वेदं धारयितुं यावन्न प्रतिसेवा कृता, 'क्लीबः' असमर्थः) । ( २९ ) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उपस्थापना, संभोग (एक मण्डली में भोजन), संवास इत्यादि के लिए भी अयोग्य हैं।' अविनीत, विकृतिप्रतिबद्ध व अव्यवशमित-प्राभृत (क्रोधादि शांत न करने वाला) वाचना-सूत्रादि पढाने के लिए अयोग्य हैं। विनीत, विकृतिहीन एवं उपशांतकषाय वाचना के लिए सर्वथा योग्य है। ____दुष्ट, मूढ, एवं व्युद्ग्राहित (विपरीत बोध में दृढ) दुःसंज्ञाप्य हैं अर्थात् कठिनाई से समझाने योग्य हैं। ये उपदेश, प्रव्रज्या आदि के अनधिकारी हैं। अदुष्ट, अमूढ़, तथा अव्युद्ग्राहित उपदेश आदि के अधिकारी हैं। निग्रंथी ग्लान रुग्ण अवस्था में हो एवं किसी कारण से अपने पिता, भ्राता, पुत्र आदि का सहारा लेकर उठे-बैठे तो उसे चातुर्मासिक प्रायश्चित्त गुरु प्रायश्चित्त का सेवन करना पडता है। इसी प्रकार रुग्ण निग्रंथ अपनी माता, भगिनी, पुत्री आदि का सहारा ले तो उसे भी चातुर्मासिक प्रायश्चित्त का सेवन करना पड़ता है। निग्रंथ-निग्रंथियों की कालातिक्रांत एवं क्षेत्रातिक्रांत अशनादि ग्रहण करना अकल्प्य है। प्रथम पौरुषी (पहर) का लाया हुआ आहार चतुर्थ पौरुषी तक रखना अकल्प्य है। कदाचित् अनजान में इस प्रकार का आहार रह भी जाए तो उसे न खुद को खाना चाहिए, न अन्य साधु को देना चाहिए। एकांत निर्दोष स्थान देखकर उसकी यतनापूर्वक परिष्ठापना कर देनी चाहिए उसे सावधानी से रख देना चाहिए। अन्यथा चातुर्मासिक लघु प्रायश्चित्त का भागी होना पडता है। इसी प्रकार क्षेत्र की मर्यादा का उल्लंघन करने पर भी चातुर्मासिक लघु प्रायश्चित्त का सेवन करना पड़ता है।" भिक्षाचर्या में अनजाने अनेषणीय स्निग्ध अशनादि ले लिया गया हो तो उसे अनुपस्थितिश्रमण (अनारोपितमहाव्रत) को दे देना चाहिए। यदि वैसा श्रमण न हो तो उसकी निर्दोष भूमि मे परिष्ठापना कर देनी चाहिए। कल्पस्थित अर्थात् आचेलक्यादि दस प्रकार के कल्प में स्थित श्रमणों के लिए बनाया हुआ आहार आदि अकल्पस्थित श्रमणों के लिए कल्प्य है, कल्पस्थित श्रमणों के लिए नहीं। जो आहार आदि अकल्पस्थिति श्रमणों के लिए बनाया गया हो वह कल्पस्थिति श्रमणों के लिए अकल्प्य होता है किंतु अकल्पस्थिति श्रमणों के लिए कल्प्य होता है। कल्पस्थिति का अर्थ है पञ्चयामधर्मप्रतिपन्न पंचयामिक एवं अकल्पस्थित का अर्थ है चतुर्यामधर्मप्रतिपन्न–चातुर्यामिक। ४.उ.४,सू.१४-५। १. उ.४, सू.५–९। ५.उ.४, सू.१६-७ २. उ.४, सू.१०-१। ६.उ.४,सू.१८॥ ३. उ.४, सू.१२-३। ७. उ.४, सू.१९। (३०) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ किसी निग्रंथ को ज्ञानादि के कारण अन्य गण में उपसंपदा लेनी हो— दूसरे समुदाय के साथ विचरना हो तो आचार्य, आदि कि अनुमति लेना अनिवार्य है। इसी प्रकार आचार्य, उपाध्याय, गणावच्छेदक आदि को भी अपने समुदाय की आवश्यक व्यवस्था करके ही अन्य गण में सम्मिलित होना चाहिए। संध्या के समय अथवा रात में कोई साधु अथवा साध्वी मर जाए तो दूसरे साधुओं अथवा साध्वियों को उस मृत शरीर को रात भर ठीक तरह रखना चाहिए। प्रातः काल गृहस्थ के यहाँ से बाँस आदि लाकर मृतक को बाँध कर जंगल में निर्दोष भूमि देख कर प्रतिष्ठापित कर देना चाहिए त्याग देना चाहिए एवं बाँस आदि वापिस गृहस्थको सौंप देना चाहिए।' ___ भिक्षु ने गृहस्थ के साथ अधिकरण झगडा किया हो तो उसे शांत किये बिना भिक्षु को भिक्षाचर्या आदि करना अकल्प है।" परिहारकल्प में स्थित भिक्षु को आचार्य, उपाध्याय इन्द्रमह आदि उत्सव के दिन विपुल भक्त पानादि दिला सकते हैं। तदुपरांत वैसा नहीं कर सकते। जहाँ तक उसकी वैयावृत्य सेवा का प्रश्न है, किसी भी प्रकार की सेवा की/कराई जा सकती है।' निग्रंथ-निग्रंथियों को निम्नोक्त पांच महानदियाँ महिने में एक से अधिक बार पार नहीं करनी चाहिए— गंगा, यमुना, सरयू, कोशिका और मही। एरावती आदि छिछली नदियाँ महिने में दो,तीन बार पार की जा सकती हैं। ___ साधु-साध्वियों को घास के ऐसे निर्दोष घर में जिसमें मनुष्य अच्छी तरह खड़ा नहीं रह सकता, हेमंत-ग्रीष्मऋतु में रहना वर्जित है। यदि इस प्रकार के घर में अच्छी तरह खड़ा रहा जा सकता है तो उसमें साधु-साध्वी हेमंत-ग्रीष्मऋतु में रह सकते हैं। यदि तृणादि का बनाया हुआ निर्दोष घर मनुष्य के दो हाथ से कम उँचा है तो वह साधु-साध्वियों के लिए वर्षाऋतु में रहने योग्य नहीं है। यदि इस प्रकार का घर मनुष्य के दो हाथ से अधिक ऊँचा है तो उसमें साधु-साध्वी वर्षाऋतु में रह सकते हैं। पंचम उद्देश पंचम उद्देश में ब्रह्मापाय आदि दस प्रकार के विषयों से संबधित बयालीस सूत्र हैं। ब्रह्मापाय संबंधी प्रथम चार सूत्रों में आचार्य ने बताया है कि यदि कोई देव स्त्री का रूप बनाकर साधु का हाथ पकडे और वह साधु उस हस्तस्पर्श को सुखजनक माने तो उसे अब्रह्म कि प्राप्ति होती है अर्थात् वह ४. उ.४, सू.३१॥ १.उ.४, सू.२०-८ २. उ.४, सू.२९। ३. उ.४, सू.३०। ५. उ.४, सू.३२-३(ऐरावती नदी कुणाल नगरी के पास है)। ६. उ.४, सू.३४-७/ Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मैथुनप्रतिसेवन के दोष को प्राप्त होता है एवं उसे चातुर्मासिक गुरु प्रायश्चित्त का भागी होना पड़ता है। इसी प्रकार साध्वी के लिए भी उपर्युक्त अवस्था में (पुरुष के हाथ का स्पर्श होने पर) चातुर्मासिक गुरु प्रायश्चित्त का विधान है। अधिकरणविषयक सूत्र में यह बताया है कि यदि कोई भिक्षु क्लेश को शांत किये बिना ही अन्य गण में जाकर मिल जाए एवं उस गण के आचार्य को यह मालूम हो जाए कि यह साधु कलह करके आया हुआ है तो उसे पाँच रात-दिन का छेद प्रायश्चित्त देना चाहिए तथा अपने पास रखकर समझा-बुझा कर शांत करके पुनः अपने गण में भेज देना चाहिए। संस्तृतासंस्तृतनिर्विचिकित्सविषयक सूत्रों में बताया गया है कि सशक्त अथवा अशक्त भिक्ष सूर्य के उदय एवं अनस्त के प्रति निःशंक होकर भोजन करता हो और बाद में मालूम हो कि सूर्य उगा ही नहीं है अथवा अस्त हो गया है एवं ऐसा मालूम होते ही भोजन छोड दे तो उसकी रात्रिभोजन विरति अखंडित रहती है। सूर्योदय एवं सूर्यास्त के प्रति शंकाशील होकर आहार करने वाले की रात्रिभोजन विरति खंडित होती है। उद्गारप्रकृत सूत्र में बताया है कि निग्रंथ-निग्रंथियों को डकार(उद्गार) आदि आने पर थूक कर मुख साफ कर लेने से रात्रिभोजन का दोष नहीं लगता। आहारविषयक सूत्र में बताया है कि आहारादि ग्रहण करते समय साधु-साध्वी के पात्र में द्वींद्रियादिक जीव, बीज, रज आदि आ पडे तो उसे यतनापूर्वक निकाल कर आहार को शुद्ध करके खाना चाहिए। यदि रज आदि आहार से न निकले सके तो वह आहार लेनेवाला न स्वयं खाये, न अन्य साधु-साध्वी को खिलाये अपितु उसे एंकात निर्दोष स्थान में परिष्ठापित कर दे। आहारादि लेते समय सचित्त पानी कि बँदे आहार में गिर जायें और वह आहार गर्म हो तो उसे खाने में कोई दोष नहीं क्योंकि उसमें पडी बूंदे अचित्त हो जाती हैं। यदि वह आहार ठंडा है तो उसे न स्वयं खाना चाहिए, न दूसरों को दिलाना चाहिए अपितु एकांत स्थान में यतनापूर्वक रख देना चाहिए। ब्रह्मरक्षाविषयक सूत्रों में बताया गया है कि पेशाब आदि करते समय साधु-साध्वी की किसी इंद्रिय का पशु-पक्षी स्पर्श करे और वह उसे सुखदायी माने तो उसे चातुर्मासिक गुरु प्रायश्चित्त लगता है। निग्रंथी के एकाकी वास आदि का निषेध करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि निग्रंथि को अकेली रहना अकल्प्य है। इसी प्रकार साध्वी को नग्न रहना, पात्ररहित रहना, व्युत्सृष्टकाय होकर (शरीर को ढीला-ढाला रखकर) रहना, ग्रामादि के बाहर आतापना लेना, उत्कटुकासन पर बैठकर कायोत्सर्ग करना, वीरासन पर बैठ कर कायोत्सर्ग करना, दंडासन पर बैठ कर कायोत्सर्ग करना, लगंडशायी होकर कायोत्सर्ग (३२) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करना, आकुंचनपट्ट (पर्यस्तिकापट्ट) रखना, सावश्रय' आसन पर बैठना- सोना, सविषाण पीठ- फलक पर बैठना-सोना, नालयुक्त अलाबुपात्र रखना, सवृंत पादकेसरिका' रखना, दारुदण्डक (पादप्रोंछनक) रखना आदि भी कल्प्य नहीं है। मोकविषयक सूत्र में बताया है कि निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को परस्पर मोक (पेशाब अथवा थूक) का आचमन करना=पान करना अकल्प्य है। रोगादिक कारणों से वैसा करने की छूट है। परिवासितप्रकृत प्रथम सूत्र में निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को परिवासित अर्थात् रात्रि में रखा हुआ आहार खाने का निषेध किया है। शेष सूत्रों में परिवासित आलेपन, परिवासित, परिवासित तैल आदि का उपयोग करने का निषेध किया गया है। परिहारकल्पविषयक सूत्र में बताया गया है कि परिहारकल्प में स्थित भिक्षु को यदि स्थविर आदि के आदेश से अन्यत्र जाना पड़े तो तुरंत जाना चाहिए एवं काम पुरा करके वापिस लौट आना चाहिए। ऐसा करने में यदि चरित्र में किसी प्रकार का दोष लगे तो उसका यथोचित प्रायश्चित्त करना चाहिए। पुलाकभक्तप्रकृत सूत्र में सूत्रकार ने इस बात पर जोर दिया है कि साध्वियों को एक स्थान से पुलाकभक्त अर्थात् सरस आहार (भारी भोजन) प्राप्त हो जाये तो उस दिन उसी आहार से संतोष करते हुए दूसरी जगह और आहार लेने नहीं जाना चाहिए। यदि उस आहार से पूरा पेट न तो दूसरी भिक्षा के लिए जाने में कोई हर्ज नहीं है। षष्ठ उद्देश— षष्ठ उद्देश में बीस सूत्र हैं। इसमें बताया गया है कि निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को निम्नलिखित छः प्रकार के वचन नहीं बोलने चाहिए— अलीकवचन, हीलितवचन, खिंसितवचन, परुषवचन, गार्हस्थिकवचन और व्यवशमितोदीरणवचन। कल्प (साध्वाचार) के विशुद्धिमूलक छः प्रस्तार (प्रायश्चित्त की रचनाविशेष) हैं—- प्राणातिपात का आरोप लगानेवाले से संबंधित प्रायश्चित्त, मृषावाद का आरोप लगानेवाले से संबंधित प्रायश्चित्त, अदत्तादान का आरोप लगानेवाले से संबंधित प्रायश्चित्त, अविरतिका (स्त्री) अथवा अब्रह्म (मैथुन) का आरोप लगानेवाले से संबंधित प्रायश्चित्त, अपुरुष - नंपुसक का आरोप लगाने वाले से संबंधित प्रायश्चित्त और दास का आरोप लगाने वाले से संबंधित प्रायश्चित्त। * १. पीठवाला — सावश्रयं नाम यस्य पृष्ठतोऽवष्टम्भो भवति । चूर्णौ। ३. उ.६, सू. १। ४. उ. ६, सू.२,३। २. “पादकेसरिया णाम डरहयं चीरं । असईए चीराणां दारुए बज्झति” इति ( ३३ ) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ निग्रंथ के पैर में कांटा आदि लग जाए और निग्रंथ उसे निकालने में असमर्थ हो तो निग्रंथी उसे निकाल सकती है। इसी प्रकार निग्रंथ के आँख में मच्छर आदि गिर जाने पर निपॅथी उसे अपने हाथ से निकाल सकती है। यही बात निग्रंथियों के पैर के काँटे एवं आँख के मच्छर आदि के विषय में समझनी चाहिए। साधु के डूबने, गिरने, फिसलने आदि का मौका आने पर साध्वी एवं साध्वी के डूबने आदि के अवसर पर साधु हाथ आदि पकड कर एक-दूसरे को डूबने से बचा सकते हैं। क्षिप्तचित्त निग्रंथि को निग्रंथ अपने हाथ से पकडकर उसके स्थान पर पहुँचा दे तो उसे कोई दोष नहीं लगता। इसी प्रकार दीप्तचित्त साध्वी को भी साधु अपने हाथ से पकड़ कर उपाश्रय आदि तक पहुँचा सकता है। साध्वाचार के छ: परिमंथ-व्याघातक कहे गये हैं— कौकुचित (कुचेष्टा), मौखरिक (बहुभाषी), चक्षुर्लोल, तिन्तिणिक (खेदयुक्त), इच्छालोभ और भिज्जानिदानकरण (लोभवशात् निदानकरण)। ___ छ: प्रकार की कल्पस्थिति कही गई है— सामायिकसंयतकल्पस्थित, छेदोपस्थापनीय संयतकल्पस्थिति, निर्विशमान- कल्पस्थिति, निर्विष्टकायिककल्पस्थिति, जिनकल्पस्थिति और स्थविरकल्पस्थिति। कल्पशास्त्रोक्त साध्वाचार की मर्यादा का नाम कल्पस्थिति है। बृहत्कल्पसूत्र के इस परिचय से स्पष्ट है कि इस लघुकाय ग्रंथ का जैन आचारशास्त्र की दृष्टि से विशेष महत्त्व है। साधु-साध्वियों के जीवन एवं व्यवहार से संबंधित अनेक महत्त्वपूर्ण बातों का सुनिश्चित विधान इसकी विशेषता है। इसी विशेषता के कारण यह कल्पशास्त्र(आचारशास्त्र) कहा जाता है। १. उ.६, सू.३-६। २. उ.६, सू.७–९। ३. उ.६.सू.१०–१८। ४. उ.६, सू.१९(इनका विशेष अर्थवृत्ति आदि में देखना चाहिए)। ५.उ.६, सू.२०॥ (३४) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बृहत्कल्पनिर्युक्तिः एवं भाष्य यह निर्युक्ति'भाष्यमिश्रित अवस्था में मिलती है। इसमें सर्व प्रथम तीर्थंकरों को नमस्कार किया गया है।' इसके बाद ज्ञान के विविध भेदों का निर्देश किया गया है कि ज्ञान और मंगल में कथंचित् भेद और कथंचित् अभेद है। मंगल चार प्रकार का है - नाममंगल, स्थापनामंगल द्रव्यमंगल और भावमंगल।' इस प्रकार मंगल का निक्षेप-पद्धति से व्याख्यान किया गया है और साथ ही ज्ञान के भेदों की चर्चा की गई है। अनुयोग का निक्षेप करते हुए कहा गया है कि नाम, स्थापना, द्रव्य, क्षेत्र, काल, वचन और भाव-इन सात भेदों से अनुयोग का निक्षेप होता है। ́ निरुक्त का अर्थ है निश्चित उक्त। वह दो प्रकार हैः सूत्रनिरुक्त और अर्थनिरुक्त।' अनुयोग का अर्थ इस प्रकार है : अनु अर्थात् पश्चाद्भूत जो योग है वह अनुयोग है। अथवा गुण अर्थात् स्तोकरूप जो योग है वह अनुयोग है। चूँकि यह पीछे होता है और स्तोकरूप में होता है इसलिए इसे अनुयोग कहते है।' कल्प के चार अनुयोगद्वार है: उपक्रम, निक्षेप, अनुगम और नय। " कल्प और व्यवहार का श्रवण और अध्ययन करने वाला बहुश्रुत, चिरप्रव्रजित, कल्पिक, अचंचल, अवस्थित, मेधावी, अपरिश्रावी, विद्वान्, प्राप्तानुज्ञात और भावपरिणामक होता है। ' १० प्रथम उद्देशक के प्रारंभ में प्रलंबसूत्र का अधिकार है। उसकि सूत्रस्पर्शिक नियुक्ति करते हुए कहा गया है कि आदि नकार, ग्रंथ, आम, ताल, प्रलंब और भिन्न- इन सब पदों का नामादि भेद से चार प्रकार का निक्षेप होता है। इसके बाद प्रलंबग्रहण से संबंध रखने वाले प्रायश्चित्तों का वर्णन किया गया है। तत्रग्रहण का विवेचन करते हुए कहा गया है कि तत्रग्रहण दो प्रकार का होता है: सपरिग्रह। सपरिग्रह तीन प्रकार का होता है— देवपरिगृहीत, मनुष्यपरिगृहीत और तिर्यक्परिगृहीत।' मासकल्पप्रकृत सूत्रों की व्याख्या करते हुए ग्राम, नगर, खेड, कर्बटक, मडंब, पत्तन, आकर, द्रोणमुख, निगम, राजधानी, आश्रम, निवेश, संबाध, घोष, अंशिका आदि पदों का निक्षेपपद्धति से विवेचन किया गया है।" आगे की कुछ गाथाओं में जिनकल्पिक और स्थविरकल्पिक के आहारविहार की चर्चा है। व्यवशमनप्रकृत सूत्र की नियुक्ति करते हुए आचार्य कहते है कि क्षमित, व्यवशमित, विनाशित और क्षपित एकार्थबोधक पद है। प्राभृत, प्रहेणक और प्रणयन १. निर्युक्ति-लघुभाष्य-वृत्तिसहित - संपादक मुनि चतुरविजय तथा पुण्यविजय, प्रकाशकः जैन आत्मानंद सभा, भावनगर, सन् १९३३ १९४२ । २. गा. १ । ३. गा. ३-५ । ४. गा. १५१। ५. गा. १८८ । ६. गा. १९० । ७. गा. २५६ । ८. गा. ४०० - १ | ९. गा.८१५। १०.गा.८९१ - २ । ११. गा. १०८८- ११२० । (३५) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकार्थवाची है। प्रथम उद्देशक के अंत मे आर्यक्षेत्रप्रकृत सूत्र का व्याख्यान है जिसमें आर्य पद का नाम, स्थापना, द्रव्य, क्षेत्र, जाति, कुल, कर्म, भाषा, शिल्प, ज्ञान दर्शन और चारित्र—इन बारा प्रकार के निक्षेपों से विचार किया गया है। आर्य क्षेत्र की मर्यादा भगवान् महावीर के समय से ही है, इस बात का निरूपण करते हए आर्यक्षेत्र के बाहर विचरण करने से लगने वाले दोषों का स्कंदकाचार्य के दृष्टांत के साथ दिग्दर्शन किया गया है। साथ ही ज्ञान, दर्शन, चारित्र की रक्षा और वृद्धि के लिए आर्यक्षेत्र के बाहर विचरने की आज्ञा भी दी गई है जिसका संप्रतिराज के दृष्टांत से समर्थन किया गया है। इसी प्रकार आगे के उद्देशकों का भी निक्षेप-पद्धतिसे व्याख्यान किया गया है। भाष्य और भाष्यकार आगमों की प्राचीनतम पद्यात्मक टीकाएं नियुक्तियों के रूप में प्रसिद्ध हैं। नियुक्तियों की व्याख्यान-शैली बहुत गूढ एवं संकोचशील है। किसी भी विषय का जितने विस्तार से विचार होना चाहिए, उसका उनमें अभाव है। इसका कारण यही है कि उनका मुख्य उद्देश्य पारिभाषिक शब्दों की व्याख्या करना है, न कि किसी विषय का विस्तृत विवेचन। यही कारण है कि नियुक्तियों की अनेक बातें बिना आगे की व्याख्याओं की सहायता के सरलता से समझ में नहीं आतीं। नियुक्तियों के गूढार्थ को प्रकटरूप में प्रस्तुत करने के लिए आगे के आचार्यों ने उन पर विस्तृत व्याख्या लिखना आवश्यक समझा। इस प्रकार नियुक्तियों के गूढार्थ की प्रकटरूप में प्रस्तुत करने के लिए आगे के आधार पर अथवा स्वतंत्ररूप से जो पद्यात्मक व्याख्याएं लिखी गई वे भाष्य के रूप में प्रसिद्ध हैं। नियुक्तियों की भाँति भाष्य भी प्राकृत में ही है। भाष्य जिस प्रकार प्रत्येक आगम-ग्रंथ पर नियुक्ति न लिखी जा सकी उसी प्रकार प्रत्येक नियुक्ति पर भाष्य भी नहीं लिखा गया। निम्नलिखित आगम-ग्रंथों पर भाष्य लिखे गये है: १) आवश्यक, २) दशवैकालिक, ३) उत्तराध्ययन, ४) बृहत्कल्प, ५) पंचकल्प, ६) व्यवहार, ७) निशीथ, ८) जीतकल्प, ९ ओघनियुक्ति, १०) पिंडनियुक्ति। संघदासगणि संघदासगणि भी भाष्यकार के रूप में प्रसिद्ध हैं। इनके दो भाष्य उपलब्ध है। बृहत्कल्पलघुभाष्य और पंचकल्प-महाभाष्य। मुनि श्री पुण्यविजयजी के मतानुसार संघदासगणि नाम के दो आचार्य हुए है। एक वसुदेवहिंडि—प्रथम खंड के प्रणेता और दूसरे बृहत्कल्प-लघुभाष्य तथा १. गा.२६७८। २. गा.३२६३। ३. गा.३२७१-३२८९। (३६) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पंचकल्प-महाभाष्य के प्रणेता। ये दोनों आचार्य एक न होकर भिन्न-भिन्न हैं क्योंकि वसुदेवहिंडिमध्यम खंड के कर्ता आचार्य धर्मसेनगणि महत्तर के कथनानुसार वसुदेवहिंडि- प्रथम खंड के प्र संघदासगणि ‘वाचक’ पद से विभूषित थे, जबकि भाष्यप्रणेता संघदासगणि 'क्षमाश्रमण' पदालंकृत है।' आचार्य जिनभद्र का परिचय देते समय हमने देखा है की केवल पदवी-भेद से व्यक्ति-भेद की कल्पना नहीं की जा सकती। एक ही व्यक्ति विविध समय में विविध पदवियां धारण कर सकता है। इतना ही नहीं, एक ही समय में एक व्यक्ति के लिए विभिन्न दृष्टियों से विभिन्न पदवियों का प्रयोग किया जा सकता है। कभी-कभी तो कुछ पदवियाँ परस्पर पर्यायवाची भी बन जाती हैं। ऐसी दशा में केवल ‘वाचक’ और ‘क्षमाश्रमण' पदवियों के आधार पर यह निश्चयपूर्वक नहीं कहा जा सकता कि इन पदवियों को धारण करने वाले संघदासगणि भिन्न-भिन्न व्यक्ति थे। मुनि श्री पुण्य विजयजी ने भाष्यकार तथा वसुदेवहिंडिकार आचार्यों को भिन्न-भिन्न सिद्ध करने के लिए एक और हेतु दिया है जो विशेष बलवान् है। आचार्य जिनभद्र ने अपने विशेषणवती ग्रंथ में वसुदेवहिंडि-प्रथम खंड में चित्रित ऋषभदेवचरित की संग्रहणी गाथाएँ बनाकर उनका अपने ग्रंथ में समावेश भी किया है। इससे यह सिद्ध होता है कि वसुदेवहिंडि-प्रथम खंड के प्रणेता संघदासगणि आचार्य जिनभद्र के पूर्ववर्ती हैं।' संघदासगणि भी आचार्य जिनभद्र के पूर्ववर्ती ही है। बृहत्कल्प-लघुभाष्य बृहत्कल्प-लघुभाष्य' के प्रणेता संघदासगणि क्षमाश्रमण है। इसमें बृहत्कल्पसूत्र के पदों का सुविस्तृत विवेचन किया गया है। लघुभाष्य होते हुए भी इसकी गाथा - संख्या ६४९० है। यह छ— उद्देशों में विभक्त है। इनके अतिरिक्त भाष्य के प्रारंभ में एक विस्तृत पीठिका भी है जिसकी गाथासंख्या ८०५ है। इस भाष्य में प्राचीन भारत की कुछ महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक सामग्री भी सुरक्षित है। डॉ. मोतीचंद्र ने अपनी पुस्तक सार्थवाह (प्राचीन भारत की पथ-पद्धति) * में इस भाष्य की कुछ सामग्री 'यात्री और सार्थवाह' का परिचय देने की दृष्टि से उपयोग किया है। इसी प्रकार अन्य दृष्टियों से भी इस सामग्री का उपयोग हो सकता है। भाष्य के आगे दिये जानेवाले विस्तृत परिचय से इस बात का पता लग सकेगा कि इसमें प्राचीन भारतीय संस्कृति के इतिहास की कितनी सामग्री भरी पडी है। पीठिका विशेषावश्यक भाष्य की ही भाँति इस भाष्य में भी प्रारंभिक गाथाओं में मंगलवाद की चर्चा १. निर्युक्ति-लघुभाष्य-वृत्त्यपेत बृहत्कल्पसूत्र ( षष्ठ भाग) प्रस्तावना, पृ. २० । २. निर्युक्ति-लघुभाष्य-वृत्त्यपेत बृहत्कल्पसूत्र (षष्ठ भाग) प्रस्तावना, पृ.२०–२१। ३. निर्युक्ति-लघुभाष्य-वृत्त्युपेत बृहत्कल्पसूत्र (६ भाग) : संपादक — मुनि चतुरविजय एवं पुण्यविजय; प्रकाशक-श्री जैन आत्मानंद सभा, भावनगर, सन् १९३३, १९३६, १९३६, १९३८, १९३८, १९४२ । ४. सार्थवाह (प्राचीन भारत की पथ-पद्धति) : प्रकाशक — बिहार- राष्ट्रभाषा परिषद्, पटना, सन् १९५३ । ( ३७ ) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ की गई है। 'मंगल' पद के निक्षेप, मंगलाचरण का प्रयोजन, आदि, मध्य और अंत में मंगल करने की विधि आदि विषयों की चर्चा करने के बाद नंदी - ज्ञानपंचक का विवेचन किया गया है। श्रुतज्ञान के प्रसंग से सम्यक्त्वप्राप्ति के क्रम का विचार करते हुए औपशमिक, सास्वादन, क्षायोपशमिक, वेदक और क्षायिक सम्यक्त्व का स्वरूप बताया गया है। ' अनुयोग का स्वरूप बताते हुए निक्षेप आदि बारह प्रकार के द्वारों से अनुयोग का विचार किया गया है। उनके नाम ये है — १. निक्षेप, २. एकार्थिक, ३. निरुक्त, ४. विधि, ५. प्रवृत्ति, ६. केन, ७. कस्य, ८. अनुयोगद्वार, ९. भेद, १०. लक्षण, ११. तदर्ह, १२. पर्षद्। ' कल्प-व्यवहार के अनुयोग के लिए सुयोग्य मानी जानेवाली छत्रांतिक पर्षदा के गुणों का बहुश्रुतद्वार, चरिप्रव्रजितद्वार और कल्पिकद्वार इन तीन द्वारों से विचार किया गया है। कल्पिकद्वार का आचार्य ने निम्न उपद्वारों से विवेचन किया है— सूत्रकल्पिकद्वार, अर्थकल्पिकद्वार, तदुभयकल्पिकद्वार, उपस्थापनाकल्पिकद्वार, विचारकल्पिकद्वार, लेपकल्पिकद्वार, पिंडकल्पिकद्वार, शय्याकल्पिकद्वार, वस्त्रकल्पिकद्वार, पात्रकल्पिकद्वार, अवग्रहकल्पिकद्वार, विहारकल्पिकद्वार, उत्सारकल्पिकद्वार, अचंचलद्वार, अवस्थितद्वार, मेधावीद्वार, अपरिस्रावीद्वार, यश्चविद्वान् द्वार, पत्तद्वार, अनुज्ञातद्वार, और परिणामकद्वार। इनमें से विचारकल्पिकद्वार का निरूपण करते हुए आचार्य ने विचारभूमि अर्थात् स्थंडिलभूमि का सविस्तार निरूपण किया है। इस निरूपण में निम्न द्वारों का आधार लिया गया है—भेद, शोधि, अपाय, वर्जना, अनुज्ञा, कारण, यतना।' शय्याकल्पिकद्वार का रक्षणकल्पिक और ग्रहणकल्पिक की दृष्टि से विचार किया है। इसी प्रकार अन्य द्वारों का भी विविध दृष्टियों से विवेचन किया गया है। यत्र-तत्र दृष्टांतों का उपयोग भी हुआ है। उत्सारकल्पिकद्वार के योगविराधना दोष को समझाने के लिए घंटाशृगाल का दृष्टांत दिया गया है। परिणामकद्वार में परिणामक, अपरिणामक आदि शिष्यों की परीक्षा के लिए आम्र, वृक्ष, बीज आदि के दृष्टांत दिये गये है.।' छेदसूत्रों (बृहत्कल्पादि) के अर्थश्रवण की विधि की ओर संकेत करते हुए परिणामकद्वार के उपसंहार के साथ पीठिका की समाप्ति की गई है। ' प्रथम उद्देशः प्रलंबसूत्र पीठिका के बाद भाष्यकार प्रत्येक मूल सूत्र का व्याख्यान प्रारंभ करते है। प्रथम उद्देश में प्रलंबप्रकृत, मासकल्पप्रकृत आदि सूत्रों का समावेश है। प्रथम प्रलंबसूत्र की निम्न द्वारों से व्याख्या की गई है- आदिनकारद्वार, ग्रंथद्वार, आमद्वार, तालद्वार, प्रलंबद्वार, भिन्नद्वार। ताल, तल और प्रलंब का अर्थ इस प्रकार है— तल वृक्षसंबंधी फल को ताल कहते है; तदाधारभूत वृक्ष का नाम १. गा. ४- १३१ । २.गा. १४९ - ३९९ । ३. गा. ४१७-४६९ । ४.गा. ४००-८०२ । ५.गा. ८०३-५। (३८) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ है; उसके मूल को प्रलंब कहते हैं। प्रलंब शब्द से यहाँ मूलप्रलंब का ग्रहण करना चाहिए।' प्रलंबग्रहण संबंधी प्रायश्चितों की ओर संकेत करते हुए तत्र प्रलंबग्रहण अर्थात् जहाँ पर ताड आदि वृक्ष हों वहाँ जाकर गिरे हुए अचित्त प्रलंबादि का ग्रहण करते समय जिन दोषों की संभावना रहती है उनका स्वरूप बताया गया है। इसी प्रकार सचित्त प्रलंबादि से संबंधित बातों की ओर भी निर्देश किया गया है। देव, मनुष्य तथा तिर्यंच के अधिकार में रहे हुए प्रलंबादि का स्वरूप, तद्ग्रहणदोष आदि पर भी प्रकाश डाला गया है। प्रलंबादि का ग्रहण करने से लगनेवाले आज्ञाभंग, अनवस्था, मिथ्यात्व और आत्म-संयमविराधना दोषों का विस्तृत वर्णन करते हुए आचार्य के अज्ञान और व्यसनों की ओर संकेत किया गया है। गीतार्थ के विशिष्ट गुणों का स्वरूप बताते हुए आचार्य ने गीतार्थ को प्रायश्चित्त न लगने के कारणों की मीमांसा की है। गीतार्थ की केवली के साथ तुलना करते हुए श्रुतकेवली के वृद्धि-हानि के षट्स्थानों की ओर संकेत किया है।' ____ द्वितीय प्रलंबसूत्र के व्याख्यान में निम्न विषयों का समावेश किया गया है—निग्रंथ-निग्रंथियों के लिए टूटे हुए ताल-प्रलंब के ग्रहण से संबंध रखनेवाले अपवाद, निग्रंथ-निग्रंथियों के देशांतर-गमन के कारण और उसकी विधि, रोग और आतंक का भेद, रुग्णावस्था के लिए विधि-विधान, वैद्य और उनके आठ प्रकार। शेष प्रलंबसूत्रों का विवेचन निम्न विषयों की दृष्टि से महत्त्वपूर्ण है—पक्कतालप्रलंबग्रहणविषयक निषेध, 'पक्क' पद के निक्षेप, 'भिन्न' और 'अभिन्न' पदों की व्याख्या, तद्विषयक षड्भंगी, तत्संबंधी प्रायश्चित्त, अविधिभिन्न और विधिभिन्न तालप्रलंब, तत्संबंधी गुण, दोष और प्रायश्चित्त, दुष्काल आदि में निग्रंथ-निग्रंथियों के एक दूसरे के अवगृहीत क्षेत्र में रहने की विधि, तत्संबंधी १४४ भंग और तद्विषयक प्रायश्चित्त। मासकल्पप्रकृतसूत्र मासकल्पविषयक विवेचन प्रांरभ करते समय सर्वप्रथम आचार्य ने प्रलंबप्रकृत और मासकल्पप्रकृत के संबंध का स्पष्टीकरण किया है। प्रथम सूत्र की विस्तृत व्याख्या के लिए ग्राम, नगर, खेड, कर्बटक, मडंब, पत्तन, आकर, द्रोणमुख, निगम, राजधानी, आश्रम, निवेश, संबाध, घोष, अंशिका, पुटभेदन, शंकर आदि पदों का विवेचन किया है। ग्राम का नामग्राम, स्थापनाग्राम, द्रव्यग्राम, भूतग्राम, आतोद्यग्राम, इंद्रियग्राम, पितृग्राम, मातृग्राम, और भावग्राम— इन नौ प्रकार के निक्षेपों से विचार किया गया है। द्रव्यग्राम बारह प्रकार का होता है— १. उत्तानकमल्लक, १.गा. ८५०। २.गा. ८६३-९२३। ३. गा.९२४-९५०। ४.गा.९५१-१०००। ५.गा.१००१-१०३३। ६.गा.१०३४-१०८५। ७.गा.१०८८-१०९३। (३९) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २. अवाङ्मुखमल्लक, ३. संपुटकमल्लक, ४. उत्तानकखंडमल्लक, ५.अवाङ्मुखखंडमल्लक, ६. संपुटखंडमल्लक. ७. भित्ति, ८. पडालि, ९. वलभी, १०. अक्षाटक, ११. रुचक, १२. काश्यपका 'मास' पद का विविध निक्षेपों से व्याख्यान करते हुए भाष्यकार ने नक्षत्रमास, चंद्रमास, ऋतुमास, आदित्यमास, और अभिवर्धितमास का स्वरूप बताया है। इसके बाद मासकल्पविहारियों का स्वरूप बताते हुए जिनकल्पिक स्थविरकल्पिक आदि के स्वरूप का विस्तृत वर्णन किया है। जिनकल्पिक जिनकल्पिक की दीक्षा की दृष्टि से धर्म, धर्मोपदेशक और धर्मोपदेश के योग्य भवसिद्धिकादि जीवों का स्वरूप बताते हुए धर्मोपदेश की विधि और उसके दोषों का निरूपण किया गया है। जिनकल्पिक की शिक्षा का वर्णन करते हुए शास्त्राभ्यास से होने वाले आत्महित, परिज्ञा, भावसंवर, संवेग, निष्कंपता, तप, निर्जरा, परदेशकत्व आदि गुणों की ओर संकेत किया गया है। जिनकल्पिक कब हो ? इस प्रश्न का उत्तर देते हुए भाष्यकार कहते हैं कि जिनकल्पिक जिन अर्थात् तीर्थंकर के समय में अथवा गणधर आदि केवलियों के समय में हो। इस प्रसंग का विशेष विस्तार करते हुए आचार्य ने तीर्थंकर के समवसरण(धर्मसभा) का वर्णन किया है। इस वर्णन में निम्न विषयों का परिचय दिया गया है— वैमानिक, जोतिष्क, भवनपति, व्यंतर आदि देव एक साथ एकत्रित हुए हों उस समय समवसरण की भूमि साफ करना, सुगंधित पानी, पुष्प आदि की वर्षा बरसाना, समवसरण, के प्राकार, द्वार, पताका, ध्वज, तोरण, चित्र, चैत्यवृक्ष, पीठिका, देवच्छंदक, आसन, छत्र, चामर, आदि की रचना और व्यवस्था, इंद्र आदि महर्द्धिक देवों का अकेले ही समवसरण की रचना करना, समवसरण में तीर्थंकरों का किस समय किस दिशा से किस प्रकार प्रवेश होता है, वे किस दिशा में मुख रख कर उपदेश देते हैं, प्रमुख गणधर कहाँ बैठते है, अन्य दिशाओं में तीर्थंकरों के प्रतिबिंब कैसे होते हैं, गणधर, केवली, साधु, साध्वियाँ, देव, देवियाँ, पुरुष, स्त्रियाँ आदि समवसरण में कहाँ बैठते हैं अथवा खडे रहते हैं, समवसरण में एकत्रित देव, मनुष्य, तिर्यंच आदि की मर्यादाएँ और पारस्परिक ईर्ष्या आदि का त्याग, तीर्थंकर की अमोघ देशना, धर्मोपदेश के प्रारंभ में तीर्थंकरों द्वारा तीर्थ को नमस्कार और उसके कारण, समवसरण में श्रमणों के आगमन की दूरी, तीर्थंकर, गणधर, आहारकशरीरी, अनुत्तरदेव, चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव आदि की रूप, संहनन, संस्थान, वर्ण, गति, सत्त्व, उच्छवास आदि शुभाशुभ प्रकृतियाँ, तीर्थंकर के रूप की सर्वोत्कृष्टता का कारण, श्रोताओं के संशयों का समाधान, तीर्थंकर की एकरूप भाषा का विभिन्न भाषा-भाषी श्रोताओं के लिए विभिन्न रूपों में १.गा.१०९४-११११। २.गा.११४३-११७१। ३.गा.११७२। (४०) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परिणमन, तीर्थंकर के आगमन से संबंधित समाचारों को बताने वाले को चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव आदि की ओर से दिया जाने वाला प्रीतिदान, देवमाल्य, देवमाल्यानयन, गणधरोपदेश और उससे होनेवाला लाभ इत्यादि। __ जिनकल्पिक की शास्त्रार्थविषयक शिक्षा की ओर निर्देश करते हुए भाष्यकार ने संज्ञासूत्र, स्वसमयसूत्र, परसमयसूत्र, उत्सर्गसूत्र, अपवादसूत्र, हीनाक्षरसूत्र, अधिकाक्षरसूत्र, जिनकल्पिकसूत्र, स्थविरकल्पिकसूत्र, आर्यासूत्र, कालसूत्र, वचनसूत्र, आदि सूत्रों के विविध प्रकारों की ओर संकेत किया है। इसके बाद जिनकल्पिक के अनियतवास, निष्पत्ति, उपसंपदा, विहार, भावनाओं आदि पर प्रकाश डाला है। भावनाएँ दो प्रकार की हैं अप्रशस्त और प्रशस्त। अप्रशस्त भावनाएँ पाँच हैं—कांदी भावना, देवकिल्बिषिकी भावना, आभियोगी भावना, आसुरी भावना और साम्मोही भावना। इसी प्रकार पाँच प्रशस्त भावनाएँ हैं तपोभावना, सत्त्वभावना, सूत्रभावना, एकत्वभावना, और बलभावना। जिनकल्प ग्रहण करने की विधि, जिनकल्प ग्रहण करने वाले आचार्य द्वारा कल्प ग्रहण करते समय गच्छपालन के लिए नवीन आचार्य की स्थापना, गच्छ और नये आचार्य के लिए सूचनाएँ, गच्छ, संघ आदि से क्षमापना— इन सभी बातों का संक्षिप्त वर्णन करने के बाद जिनकल्पिक की सामाचारी पर प्रकाश डाला गया है। __ निम्नलिखित २७ द्वारों से इस सामाचारी का विस्तारपूर्वक वर्णन किया गया है—१. श्रुत, २. संहनन, ३. उपसर्ग, ४. आतंक, ५. वेदना, ६. कतिजन, ७. स्थंडिल, ८. वसति, ९. कियच्चिर, १०. उच्चार, ११. प्रस्रवण, १२. अवकाश, १३. तृणफलक, १४. संरक्षणता, १५. संस्थापनता, १६. प्राभृतिका, १७. अग्नि, १८. दीप, १९. अवधान, २०. वत्स्यथ (कतिजन), २१. भिक्षाचर्या, २२. पानक, २३. लेपालेप, २४. अलेप, २५. आचाम्ल, २६. प्रतिमा, २७. मासकल्प। जिनकल्पिक की स्थिति का विचार करते हुए आचार्य ने निम्न द्वारों का आधार लिया है—क्षेत्र, काल, चारित्र, तीर्थ, पर्याय, आगम, वेद, कल्प, लिंग, लेश्या, ध्यान, गणना, अभिग्रह, प्रव्राजना, मुंडापना, प्रायश्चित्त, कारण, निष्प्रतिकर्म और भक्त। इसके बाद भाष्यकार परिहारविशुद्धिक और यथालंदिक कल्प का स्वरूप बताते हैं तथा गच्छवासियों-स्थविरकल्पिकों की मासकल्पविषयक विधि का वर्णन प्रारंभ करते हैं। स्थविरकल्पिक स्थविरकल्पिकों के लिए प्रव्रज्या, शिक्षा, अर्थग्रहण, अनियतवास और निष्पत्ति का वर्णन जिनकल्पिकों के ही समान समझ लेना चाहिए। विहार के लिए निम्न बातों का विचार किया गया १. गा. ११७६- १२१७। २. गा. १२१९- १२२२। ३. गा. १२२३- १३५७। ४. गा. १३६६- १३८१। ५. गा. १३८२-१४१२। ६.गा.१४१३-१४२४/ (४१) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ है— विहार का समय और मर्यादा, विहार करने के लिए गच्छ के निवास और निर्वाहयोग्य क्षेत्र की जांच करने की विधि, क्षेत्र की प्रतिलेखना के लिए क्षेत्रप्रत्युपेक्षकों को भेजने के पहले उसके लिए योग्य संमति और सलाह लेने के लिए संपूर्ण गच्छ को बुलाने की विधि, उत्सर्ग और अपवाद की दृष्टि से योग्य-अयोग्य क्षेत्रप्रत्युपेक्षक, गच्छ के रहने योग्य क्षेत्र की प्रतिलेखना के लिए कितने जनों को जाना चाहिए और किस प्रकार जाना चाहिए, क्षेत्र की प्रतिलेखना के लिए जाने की विधि और क्षेत्र में परीक्षा करने योग्य बातें, क्षेत्र की प्रतिलेखना के लिए जाने वाले क्षेत्रप्रत्युपेक्षकों द्वारा विहार के मार्ग, मार्ग में स्थण्डिलभूमि, पानी, विश्रामस्थान, भिक्षा, वसति, चोर, आदि के उपद्रव्य आदि बातों की जांच, प्रतिलेखना करने योग्य क्षेत्र में प्रवेश करने की विधि, भिक्षाचर्या द्वारा उस क्षेत्र के लोगों की मनोवृत्ति की परीक्षा, भिक्षा, औषध आदि की सुलभता-दुर्लभता, महास्थण्डिल की प्रतिलेखना और उसके गुण-दोष, गच्छवासी यथालंदिकों के लिए क्षेत्र की परीक्षा, परीक्षित = प्रतिलिखित क्षेत्र की अनुज्ञा की विधि, क्षेत्रप्रत्युपेक्षकों द्वारा आचार्यादि के समक्ष क्षेत्र के गुण-दोष निवेदन करने तथा जाने योग्य क्षेत्र का निर्णय करने की विधि, विहार करने के पूर्व जिसकी वसति में रहे हों उसे पूछने की विधि, अविधि से पूछने पर लगने वाले दोष और उनका प्रायश्चित्त, विहार करने के पूर्व वसति स्वामी को विधिपूर्वक उपदेश देते हुए विहार के समय का सूचन, विहार करते समय शुभ दिवस शुभ शकुन देखने के कारण, शुभ शकुन और अशुभ शकुन, विहार करते समय आचार्य द्वारा वस के स्वामी को उपदेश, विहार के समय आचार्य, बालसाधु आदि के सामान को किसे किस प्रक उठाना चाहिए, अननुज्ञात क्षेत्र में निवास करने से लगने वाले दोष और उनका प्रायश्चित्त, प्रतिलिखित क्षेत्र में प्रवेश और शुभाशुभ शकुनदर्शन, आचार्य द्वारा वसति में प्रवेश करने की विधि, वसति में प्रविष्ट होने के बाद गच्छवासियों की मर्यादाएँ और स्थापनाकुलों की व्यवस्था, वसति में प्रवेश करने के बाद झोली - पात्र लिये हुए अमुक साधुओं को साथ लेकर आचार्य आदि का जिनचैत्यवंदना के लिए निकलना, झोली-पात्र साथ रखने के कारण, जिनचैत्यों के वंदन के लिए जाते हुए मार्ग में गृहजिनमंदिरों के दर्शनार्थ जाना और दानश्रद्धालु, धर्मश्रद्धालु, ईर्ष्यालु, धर्मपराङ्मुख आदि श्राद्धकुलों की पहचान करना, स्थापनाकुल आदि की व्यवस्था, उसके कारण और वीरशुनिका का उदाहरण, चार प्रकार के प्राघूर्णक साधु, स्थापनाकुलों में जाने की विधि, एक-दो दिन छोड़ कर स्थापनाकुलों में नही जाने से लगने वाले दोष, स्थापनाकुलों में जाने योग्य अथवा भेजने योग्य वैयावृत्यकर और उनके गुण-दोष, वैयावृत्य करने वाले के गुणों की परीक्षा करने के कारण, श्रावकों को गोचरचर्या के दोष समझाने से होनेवाले लाभ और इसके लिए लुब्धक का दृष्टांत, स्थापनाकुलों से विधिपूर्वक ि द्रव्यों का ग्रहण, जिस क्षेत्र में एक ही गच्छ ठहरा हुआ हो उस क्षेत्र की दृष्टि से स्थापनाकुलों में से भिक्षा ग्रहण करने की सामाचारी, जिस क्षेत्र में दो-तीन गच्छ एक वसति में अथवा भिन्न-भिन्न (४२) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वसतियों में ठहरे हुए हों उस क्षेत्र की दृष्टि से भिक्षा लेने की सामाचारी इत्यादि। इसी प्रकार स्थविरकल्पिकों की सामान्य सामाचारी, स्थिति आदि का वर्णन किया गया है। गच्छवासियों स्थविरकल्पिकों की विशेष सामाचारी का भी भाष्यकार ने विस्तृत वर्णन किया है। इस वर्णन में निम्न बातों पर प्रकाश डाला गया है— १. प्रतिलेखनाद्वार वस्त्रादि की प्रतिलेखना का काल, प्राभातिक प्रतिलेखना के समय से संबंधित विविध आदेश, प्रतिलेखना के दोष और प्रायश्चित्त, प्रतिलेखना में अपवाद। २. निष्क्रमणद्वार—गच्छवासी आदि को उपाश्रय से बाहर कब और कितनी बार निकलना चाहिए ३. प्राभृतिकाद्वार—सूक्ष्म और बादर प्राभृतिका का वर्णन, गृहस्थादि के लिए तैयार किये गए घर, वसति आदि में रहने और न रहने संबंधी विधि और प्रायश्चित्त। ४. भिक्षाद्वार—किस एषणा से पिंड आदि का ग्रहण करना चाहिए, कितनी बार और किस समय भिक्षा के लिए जाना चाहिए, मिलकर भिक्षा के लिए जाना, अकेले भिक्षा के लिए जाने के कल्पित कारण और तत्संबंधी प्रायश्चित्त, भिक्षा के लिए उपकरण आदि की व्यवस्था। कल्पमरणद्वार—पात्र धोने की विधि, लेपकृत और अलेपकृत द्रव्य, पात्र-लेप से होनेवाले लाभ और तद्विषयक एक श्रमण का दृष्टांत, पात्र धोने के कारण और तद्विषयक प्रश्नोत्तर। ६. गच्छशतिकाद्वार—सात प्रकार की सौवीरिणियाँ—१. आधाकर्मिक, २. स्वगृहयतिमिश्र, ३. स्वगृहपाखण्डमिश्र, ४. यावदर्थिकमिश्र, ५. क्रीतकृत, ६. पूतिकर्मिक, ७. आत्मर्थकृत; इनके अवांतर भेद-प्रभेद और एतद्विषयक विशोधि-अविशोधि कोटियाँ। ७. अनुयानद्वार तीर्थंकर आदि के समय जब सैकडों गच्छ एक साथ रहते हों तब आधाकर्मिकादि पिंड से बचना कैसे संभव है—इस प्रकार की शिष्य की शंका और उसका समाधान तथा प्रसंगवशात् अनुयान अर्थात् रथयात्रा का वर्णन, रथयात्रा देखने जाते समय मार्ग में लगनेवाले दोष, वहाँ पहुँच जाने पर लगनेवाले दोष, साधर्मिक चैत्य, मंगलचैत्य, शाश्वत चैत्य और भक्तिचैत्य, रथयात्रा के मेले में जानेवाले साधु को लगनेवाला आधाकर्मिक दोष, उद्गम दोष, नवदीक्षित का भ्रष्ट होना, स्त्री, नाटक आदि देखने से लगनेवाले दोष, स्त्री आदि के स्पर्श से लगनेवाले दोष, मंदिर आदि स्थानों में लगे हुए जाले, नीड, छत्ते आदि को गिराने के लिए कहने-न कहने से लगनेवाले दोष, पार्श्वस्थ आदि के क्षुल्लक शिष्यों को अलंकारविभूषित देखकर क्षुल्लक श्रमण पतित हो जाएँ अथवा पार्श्वस्थ साधुओं के १.गा.१४४७–१६२२। २.गा.१६२३-१६५५। ३.गा.१६५६-२०३३। (४३) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पारस्परिक कलहों को निपटाने का कार्य करना पड़े उससे लगनेवाले दोष, रथयात्रा के मेले में साधुओं को जाने के विशेष कारण—चैत्यपूजा, राजा और श्रावक का विशेष निमंत्रण, वादी की पराजय, तप और धर्म का माहात्म्य-वर्धन, धर्मकथा और व्याख्यान, शंकित अथवा विस्मृत सूत्रार्थ का स्पष्टीकरण, गच्छ के आधारभूत, योग्य शिष्य आदि की तलाश, तीर्थप्रभावना, आचार्य, उपाध्याय, राज्योपद्रव आदि संबंधी समाचार की प्राप्ति, कुल-गण-संघ आदि का कार्य, धर्मरक्षा तथा इसी प्रकार के अन्य महत्त्व के कारण रथयात्रा के मेले में रखने योग्य यतनाएँ, चैत्यपूजा, राजा आदि की प्रार्थना आदि कारणों से रथयात्रा के मेले में जानेवाले साधुओं को उपाश्रय आदि की प्रतिलेखना किस प्रकार करनी चाहिए, भिक्षाचर्या किस प्रकार करनी चाहिए, स्त्री, नाटक आदि के दर्शन का प्रसंग उपस्थित होने पर किस प्रकार का व्यवहार करना चाहिए, मंदिर में जाले, नीड आदि होने पर किस प्रकार यतना रखनी चाहिए, क्षुल्लक शिष्य भ्रष्ट न होने पाएँ तथा पार्श्वस्थ साधुओं के विवाद किस प्रकार निपट जाएँ इत्यादि। पुरःकर्मद्वार—पुर:कर्म का अर्थ है भिक्षादान के पूर्व शीतल जल से दाता द्वारा स्वहस्त आदि का प्रक्षालन। इस द्वार की चर्चा करते समय निम्न दृष्टियों से विचार किया गया है— पुरःकर्म क्या है, पुरःकर्म दोष किसे लगता है, कब लगता है, पुर:कर्म किसलिए किया जाता है, पुरःकर्म और उदकार्द्रदोष में अंतर ( उदकाई और पुरःकर्म में अप्काय का समारंभ तुल्य होते हुए भी उदका सूख जाने पर तो भिक्षा आदि का ग्रहण होता है किंतु पुरःकर्म के सूख जाने पर भी ग्रहण का निषेध है), पुरःकर्मसंबंधी प्रायश्चित्त, पुरःकर्मविषयक अविधिनिषेध और विधिनिषेध, सात प्रकार के अविधिनिषेध, आठ प्रकार के विधिनिषेध, पुरःकर्मविषयक ब्रह्महत्या का दृष्टांत। ग्लानद्वार—ग्लान रुग्ण साधु के समाचार मिलते ही उसका पता लगाने के लिए जाना चाहिए, वहाँ उसकी सेवा करने वाला कोई है कि नहीं— इसकी जाँच करनी चाहिए, जाँच न करने वाले के लिए प्रायश्चित्त, ग्लान साधु की श्रद्धा से सेवा करने वाले के लिए सेवा के प्रकार, ग्लान साधु की सेवा के लिए किसी की विनती या आज्ञा की अपेक्षा रखने वाले के लिए प्रायश्चित्त और तद्विषयक महर्द्धिक राजा का उदाहरण, ग्लान की सेवा करने में अशक्ति का प्रदर्शन करने वाले को शिक्षा, ग्लान साधु की सेवा के लिए जाने में दुःख का अनुभव करने वाले के लिए प्रायश्चित्त, उद्गम आदि दोषों का बहाना करने वाले के लिए प्रायश्चित्त, ग्लान साधु की सेवा के बहाने से गृहस्थों के यहाँ से उत्कृष्ट पदार्थ, वस्त्र, पात्र आदि लाने वाले तथा क्षेत्रातिक्रांत, कालातिक्रांत आदि दोषों का सेवन करने वाले लोभी साधु को लगने वाले दोष और उनका प्रायश्चित्त, ग्लान साधु के लिए पथ्यापथ्य किस प्रकार लाना चाहिए, कहाँ से लाना चाहिए, (४४) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कहाँ रखना चाहिए, उसकी प्राप्ति के लिए गवेषणा किस प्रकार करनी चाहिए, ग्लान साधु के विशोषणसाध्य रोग के लिए उपवास की चिकित्सा, आठ प्रकार के वैद्य (१. संविग्न, २. असंविग्न, ३. लिंगी, ४. श्रावक, ५. संज्ञी, ६. अनभिगृहीत असंज्ञी (मिथ्या-दृष्टि), ७. अभिगृहीत असंज्ञी, ८. परतीर्थिक ), इनके क्रमभंग से लगने वाले दोष, और उनका प्रायश्चित्त, वैद्य के पास जाने की विधि, वैद्य के पास ग्लान साधु को ले जाना या ग्लान साधु के पास वैद्य को लाना, वैद्य के पास कैसा साधु जाए, कितने साधु जाएँ, उनके वस्त्र आदि कैसे हों, जाते समय कैसे शकुन देखे जाएँ, वैद्य के पास जाने वाले साधु को किस काम में व्यस्त होने पर वैद्य से रोगी साधु के विषय में बातचीत करनी चाहिए, किस काम में व्यस्त होने पर बातचीत नहीं करनी चाहिए, वैद्य के घर आने के लिए श्रावकों को संकेत, वैद्य के पास जाकर रुग्ण साध के स्वास्थ्य के समाचार कहने का क्रम, ग्लान साधु के लिए वैद्य का संकेत, वैद्य द्वारा बताये गए पथ्यापथ्य लभ्य हैं कि नहीं इसका विचार और लभ्य न होने पर वैद्य से प्रश्न, ग्लान साधु के लिए वैद्य का उपाश्रय में आना, उपाश्रय में आये हुए वैद्य के साथ व्यवहार करने की विधि, वैद्य के उपाश्रय में आने पर आचार्य आदि के उठने, वैद्य को आसन देने और रोगी को दिखाने की विधि, अविधि से उठने आदि में दोष और उनका प्रायश्चित्त, औषध आदि के प्रबंध के विषय में भद्रक वैद्य का प्रश्न, धर्मभावनारहित वैद्य के लिए भोजनादि तथा औषधादि के मूल्य की व्यवस्था, बाहर से वैद्य को बुलाने एवं उसके खानपान की व्यवस्था करने की विधि, रोगी साधु और वैद्य की सेवा करने के कारण, रोगी तथा उसकी सेवा करने वाले को अपवाद-सेवन के लिए प्रायश्चित्त, ग्लान साधु के स्थानांतर के कारण तथा एक-दूसरे समुदाय के ग्लान साधु की सेवा के लिए परिवर्तन, ग्लान साधु की उपेक्षा करने वाले साधुओं को सेवा करने की शिक्षा नहीं देने वाले आचार्य के लिए प्रायश्चित्त, निर्दयता से रुग्ण साधु को उपाश्रय, गली आदि स्थानों में छोड़कर चले जाने वाले आचार्य को लगने वाले दोष और उनका प्रायश्चित्त, एक गच्छ रुग्ण साधु की सेवा कितने समय तक करे और बाद में उस साधु को किसे सौंपे, किन विशेष कारणों से किस प्रकार के विवेक के साथ किस प्रकार के ग्लान साधु को छोड़ा जा सकता हैं तथा इससे होने वाला लाभ इत्यादि। १०. गच्छप्रतिबद्धयथालंदिकद्वार इस द्वार में वाचना आदि के कारण गच्छ के साथ संबंध रखने वाले यथालंदिककल्पधारियों के वंदनादि व्यवहार तथा मासकल्प की मर्यादा का वर्णन किया गया है। ११. उपरिदोषद्वार इस में वर्षाऋतु से अतिरिक्त समय में एक क्षेत्र में एक मास से अधिक रहने से लगने वाले दोषों का वर्णन किया गया है। १२. अपवादद्वार—यह अंतिम द्वार है। इस में एक क्षेत्र में एक मास से अधिक रहने के आपवादिक (४५) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कारण तथा उस क्षेत्र में रहने एवं भिक्षाचर्या करने की विधि पर प्रकाश डाला गया है। मासकल्पविषयक द्वितीय सूत्र का व्याख्यान करते हुए आचार्य ने इस बात का प्रतिपादन किया है कि यदि ग्राम, नगर आदि दुर्ग के अंदर और बाहर इन दो विभागों में बसे हुए हों तो अंदर और बाहर मिलाकर एक क्षेत्र में दो मास तक रहा जा सकता है। इसके साथ ही ग्राम, नगरादि के बाहर दूसरा मासकल्प करते समय तृण, फलक आदि ले जाने की विधि की चर्चा की गई है तथा अविधि से ले जाने पर लगने वाले दोषों और प्रायश्चित्तों का वर्णन किया गया है। ' निग्रंथियाँ = साध्वियाँ: मासकल्पविषयक तृतीय सूत्र की व्याख्या करते हुए भाष्यकार ने निर्ग्रथी विषयक विशेष विधि-निषेध की चर्चा की है।' इस चर्चा में निम्न विषयों का समावेश किया गया है— निर्ग्रथी के मासकल्प की मर्यादा, विहार का वर्णन, निर्ग्रथियों के समुदाय का गणधर और उसके गुण, द्वारा क्षेत्र की प्रतिलेखना, स्वयं निर्ग्रथी द्वारा अपने रहने योग्य क्षेत्र की प्रतिलेखना करने का निषेध तथा भडौच(भरुच) में बौद्ध श्रावकों द्वारा किये गए साध्वियों के अपहरण का वर्णन, साध्वियों के रहने योग्य क्षेत्र के गुण, साध्वियों के रहने योग्य वसति = उपाश्रय और उसका स्वामी, साध्वियों के योग्य स्थंडिलभूमि, साध्वियों को उनके रहने योग्य क्षेत्र में ले जाने की विधि, वाकद्वार, भक्तार्थनाविधिद्वार, विधर्मी आदि की ओर से होने वाले उपद्रवों से बचाव, भिक्षा के लिए जाने वाली साध्वियों की संख्या, समूहरूप से भिक्षाचर्या के लिए जाने के कारण और यतनाएँ, साध्वियों के ऋतुबद्ध काल के अतिरिक्त एक क्षेत्र में दो महीने तक रह सकने के कारण। मासकल्पविषयक चतुर्थ सूत्र का विवेचन करते हुए यह बताया गया है कि ग्राम, नगर आदि दुर्ग के भीतर और बाहर बसे हुए हों तो भीतर और बाहर मिलाकर एक क्षेत्र में चार मास तक साध्वियाँ रह सकती हैं। इससे अधिक रहने पर कुछ दोष लगते हैं जिनका प्रायश्चित्त करना पड़ता है। आपवादिक कारणों से अधिक समय तक रहने की अवस्था में विशेष प्रकार की यतनाओं का सेवन करना चाहिए। स्थविरकल्प और जिनकल्प इन दोनों में कौन प्रधान है ? निष्पादक और निष्पन्न इन दो दृष्टियों से दोनों ही प्रधान हैं। स्थविरकल्पसूत्रार्थग्रहण आदि दृष्टियों से जिनकल्प का निष्पादक है, जबकि जिनकल्प ज्ञान-दर्शन-चारित्र आदि दृष्टियों से निष्पन्न है। इस प्रकार दोनों ही महत्त्वपूर्ण अवस्थाएँ होने के कारण प्रधान-महर्द्धिक है। इस दृष्टिकोण को विशेष स्पष्ट करने के लिए भाष्यकार ने गुहासिंह, दो स्त्रियों और दो गोवर्गों के दृष्टांत दिए हैं। १. गा. २०३४- २०४६ । २.गा. २०४७ - २१०५ । ३.गा. २१०६ - ८ । ४.गा. २१०९ - २१२४ । (४६) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वगडाप्रकृतसूत्रः वगडा का अर्थ है परिक्षेप–कोट परिखा–प्राचीर-चहारदीवारी। एक परिक्षेप और एक द्वार वाले ग्राम, नगर आदि में निग्रंथ-निग्रंथियों को एक साथ नहीं रहना चाहिए। प्रस्तुत सूत्र की व्याख्या करते हुए भाष्यकार ने एतत्संबंधी दोषों, प्रायश्चित्तों आदि पर प्रकाश डाला है। इस विवेचन में निम्न बातों का समावेश किया गया है—एक परिक्षेप और एक द्वार वाले क्षेत्र में निग्रंथ अथवा निग्रंथियों के एक समुदाय के रहते हुए दूसरे समुदाय के आकर रहने पर उसके आचार्य, प्रवर्तिनी आदि को लगने वाले दोष और उनका प्रायश्चित्त, क्षेत्र की प्रतिलेखना के लिए भेजे गए श्रमणों की प्रेरणा से साध्वियों द्वारा अवगृहीत क्षेत्र को दबाने का विचार करने वाले तथा उस क्षेत्र में जाने का निर्णय करने वाले आचार्य, उपाध्याय आदि के लिए प्रायश्चित्त, वेदोदय आदि दोषों का अग्नि, योद्धा और गारुडिक के दृष्टांतों द्वारा समर्थन, श्रमण और श्रमणियां भिन्न भिन्न उपाश्रय में रहते हुए एक-दूसरे के सहवास से दूर रह सकते हैं किंतु ग्राम आदि में रहने वाले श्रमणों के लिए गृहस्थ स्त्रियों का सहवास तो अनिवार्य है, ऐसी दशा में श्रमणों के लिए वनवास ही श्रेष्ट है— इस प्रकार की शंका का समाधान, श्रमणियों के सहवास वाले ग्राम आदि के त्याग के कारण, एक वगडा और एक द्वार वाले क्षेत्र में रहने वाले साधुसाध्वियों की विचारभूमि स्थंडिलभूमि, भिक्षाचर्या, विहारभूमि, चैत्यवंदन आदि कारणों से लगने वाले दोष और उनके लिए प्रायश्चित्त, एक वगडा आदि वाले जिस क्षेत्र में श्रमणियाँ रहती हों वहाँ रहने वाले श्रमणों से कुलस्थविरों द्वारा रहने के कारणों की पूछताछ, कारणवशात् एक क्षेत्र में रहने वाले श्रमण-श्रमणियों के लिए विचारभूमि, भिक्षाचर्या आदि विषयक व्यवस्था, भिन्न-भिन्न समुदाय के श्रमण अथवा श्रमणियाँ एक क्षेत्र में एक साथ रहे हुए हों और उनमें परस्पर कलह होता हो तो उसकी शांति के लिए आचार्य, प्रवर्तिनी आदि द्वारा किए जाने वाले उपाय, न करने वाले को लगने वाले कलंकादि दोष और उनका प्रायश्चित्त।' साधु-साध्वियों को एक वगडा और अनेक द्वार वाले स्थान में एक साथ रहने से जो दोष लगते हैं उनका निम्न द्वारों से विचार किया गया है— १. एकशाखिकाद्वार—एक कतार में बने हुए बाड़ के अंतर वाले घरों में साथ रहने वाले साधुसाध्वियों को परस्पर वार्तालाप, प्रश्नोत्तर आदि के कारण लगने वाले दोष, २. सप्रतिमुखाद्वार एक दूसरे के द्वार के सामने वाले घर में रहने से लगने वाले दोष, __ ३ पार्श्वमार्गद्वार एक-दूसरे के पास के अथवा पीछे के दरवाजे वाले उपाश्रय में रहने से लगने वाले दोष, १. गा.२१२५-२२३१॥ (४७) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४. उच्चनीचद्वार श्रमण-श्रमणियों की एक-दूसरे पर दृष्टि पडनेवाले उपाश्रय में रहने से लगनेवाले दोष और तत्संबंधी प्रायश्चित्त, दृष्टि-दोष से उत्पन्न होनेवाले दस प्रकार के काम-विकार के आवेग—१. चिंता, २. दर्शनेच्छा, ३. दीर्घनिःश्वास, ४. ज्वर, ५. दाह, ६. भक्तारुचि, ७. मूर्छा, ८. उन्माद, ९. निश्चेष्टा और १०. मरण, ५. धर्मकथाद्वार—जहाँ निग्रंथ-निग्रंथियाँ एक-दूसरे के पास में रहते हों वहाँ रात्रि के समय धर्मकथा, स्वाध्याय आदि करने की विधि , दुर्भिक्ष आदि कारणों से अकस्मात् एकवगडा-अनेकद्वार वाले ग्रामादि में एक साथ आने का अवसर उपस्थित होने पर उपाश्रय आदि की प्राप्ति का प्रयत्न तथा योग्य उपाश्रय के अभाव में एक-दूसरे के उपाश्रय के समीप रहने का प्रसंग आने पर एक-दूसरे के व्यवहार से संबंध रखनेवाली यतनाएँ। अनेकवगडा-एकद्वार वाले ग्राम, नगर आदि में साधु-साध्वियों को साथ रहने से लगने वाले दोषों की ओर निर्देश करते हुए कुसुंबल वस्त्र की रक्षा के लिए नग्न होने वाले अगारी, अश्व, फुफुक और पेशी के उदाहरण दिये गये हैं।' द्वितीय वगडासूत्र की व्याख्या करते हुए इस बात का प्रतिपादन किया गया है कि श्रमणश्रमणियों को अनेकवगडा-अनेकद्वार वाले ग्राम, नगर आदि में रहना चाहिए। जिस ग्राम आदि में श्रमण और श्रमणियों की भिक्षाभूमि, स्थंडिलभूमि, विहारभूमि, आदि भिन्न-भिन्न हों उन्हें रहना चाहिए। आपणगृहादिप्रकृतसूत्रः आपणगृह, रथ्यामुख, शृंगाटक, चतुष्क, चत्वर, अंतरापण, आदि पदों की व्याख्या करते हुए आचार्य ने इन स्थानों पर बने हुए उपाश्रय में रहने वाली श्रमणियों को लगने वाले दोषों और प्रायश्चित्तों का वर्णन किया है। सार्वजनिक स्थानों में बने हुए उपाश्रयों में रहने वाली श्रमणियों के मन में युवक, वेश्याएँ, वरघोडे, राजा आदि अलंकृत व्यक्तियों को देखने से अनेक दोषों का उद्भव होता है। इस प्रकार आम रास्ते पर रहने वाली साध्वियों को देख कर लोगों के मन में अनेक प्रकार के अवर्णवादादि दोष उत्पन्न होते हैं। यदि किसी कारण से इस प्रकार के उपाश्रय में रहना ही पडे तो उसके लिये आचार्य ने विविध यतनाओं का विधान भी किया है।' अपावृतद्वारोपाश्रयप्रकृतसूत्रः श्रमणियों को बिना द्वार के खुले उपाश्रय में नहीं रहना चाहिए। कदाचित् द्वारयुक्त उपाश्रय अप्राप्य हो तो खुले उपाश्रय में परदा बाँध कर रहना चाहिए। इस सूत्र की व्याख्या में निम्न बातों का १.गा.२२३२-२२७७। २. गा.२२७८-२२८७। ३.गा.२२८८-९। ४.गा.२२९५-२३२५। (४८) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ समावेश किया गया है—निग्रंथीविषयक अपावृतद्वारोपाश्रय सूत्र आचार्य यदि प्रवर्तिनी को न समझावे, प्रवर्तिनी यदि अपनी साध्वियों को न सुनावे, साध्वियाँ यदि उसे न सुनें तो उन्हें लगने वाले दोष और उनका प्रायश्चित्त, बिना दरवाजे के उपाश्रय में रहने वाली प्रवर्तिनी, गणावच्छेदिनी, अभिषेका और श्रमणियों को लगने वाले दोष और प्रायश्चित्त, आपवादिक रूप से बिना द्वार के उपाश्रय में रहने की विधि, इस प्रकार के उपाश्रय में द्विदलकटादि बाँधने की विधि, द्वारपालिका श्रमणी और उसके गुण, गणिनी, द्वारपालिका-प्रतिहारसाध्वी एवं अन्य साध्वियों के निवासस्थान का निर्देश, प्रस्रवण=पेशाब आदि के लिये बाहर जाने-आने में विलंब करने वाली श्रमणियों को फटकारने की विधि, श्रमणी के बजाय कोई अन्य व्यक्ति उपाश्रय में न घुस जाए इसके लिए उसकी परीक्षा की विधि, प्रतिहारसाध्वी द्वारा उपाश्रय के द्वार की रक्षा, शयनसंबंधी यतनाएँ, रात्रि के समय कोई मनुष्य उपाश्रय में घुस जाए तो उसे बाहर निकालने की विधि, विहार आदि के समय मार्ग में आने वाले गाँवों में सुरक्षित द्वार वाला उपाश्रय न मिले तथा कोई अनपेक्षित भयप्रद घटना घट जाए तो तरुण और वृद्ध साध्वियों को किस प्रकार उसका सामना करना चाहिए इसका निर्देश।' साधु बिना दरवाजे के उपाश्रय में रह सकते हैं। उन्हें उत्सर्गरूप से उपाश्रय का द्वार बंद नहीं करना चाहिए किंतु अपवादरूप से वैसा किया जा सकता है। अपवादरूप कारणों के विद्यमान रहते हुए द्वार बंद न करने पर प्रायश्चित्त का विधान है। घटीमात्रकप्रकृतसूत्रः __ श्रमणियों के लिए घटीमात्रक घडा रखना व उसका उपयोग करना विहित है किंतु श्रमणों के लिए घटीमात्रक रखना अथवा उसका उपयोग करना निषिद्ध है। निष्कारण घटीमात्रक रखने से साधुओं को दोष लगते हैं। हाँ, अपवादरूप में उनके लिए घटीमात्रक रखना वर्जित नहीं है। श्रमणश्रमणियों विशेष कारणों से घटीमात्रक रखते हैं व उसका प्रयोग करते हैं। घटीमात्रक पास न होने की अवस्था में उन्हें विविध यतनाओं का सेवन करना पडता है।' चिलिमिलिकाप्रकृतसूत्रः निग्रंथ-निग्रंथियाँ वस्त्र की चिलिमिलिका परदा रख सकते हैं व उसका प्रयोग कर सकते हैं। चिलिमिलिका स्वरूप वर्णन करने के लिए भाष्यकार ने निम्न द्वारों का आश्रय लिया है—१. भेदद्वार, २. प्ररूपणाद्वार-सूत्रमयी, रज्जुमयी, वल्कलमयी, दंडकमयी और कटकमयी चिलिमिलिका, ३. द्विविधप्रमाणद्वार, ४. उपभोगद्वार।" १.गा. २३२६-२३५२। २.गा. २३५३-२३६१। ३.गा. २३६१-२३७०। ४.गा. २३७१-२३८२। (४९) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दकतीरप्रकृतसूत्रः निग्रंथ-निग्रंथियों के लिए जलाशय, नदी आदि पानी के स्थानों के पास अथवा किनारे खडा रहना, बैठना, सोना, खाना-पीना, स्वाध्याय-ध्यान कायोत्सर्ग आदि करना निषिद्ध है। इसके प्रतिपादन के लिए निम्नलिखित विषयों पर प्रकाश डाला गया है—दकतीर की सीमा, पानी के किनारे खडे रहने, बैठने आदि से लगने वाले अधिकरण आदि दोष, अधिकरण का स्वरूप, जलाशय आदि के पास श्रमण-श्रमणियों को देख कर स्त्री, पुरुष, पशु आदि की ओर से उत्पन्न होने वाले अधिकरण दोष का स्वरूप, पानी के पास खडे रहने आदि दस स्थानों से संबंधित सामान्य प्रायश्चित्त, निद्रा, निद्रानिद्रा, प्रचला और प्रचलाप्रचला का स्वरूप, संपातिम और असंपातिम जल के किनारे बैठने आदि दस स्थानों का सेवन करने वाले आचार्य, उपाध्याय, भिक्षु, स्थविर और क्षुल्लक इन पाँच प्रकार के श्रमणों तथा प्रवर्तिनी, अभिषेका, भिक्षुणी, स्थविरा और क्षुल्लिका-इन पाँच प्रकार की श्रमणियों की दृष्टि से प्रायश्चित्त के विविध आदेश, असंपातिम और संपातिम का स्वरूप (जलज मत्स्य-मंडूकादि असंपातिम है। उनसे युक्त जल के किनारे को असंपातिम दकतीर कहते हैं। शेष प्राणी संपातिम हैं। उनसे युक्त तीर को संपातिम दकतीर कहते हैं। अथवा, केवल पक्षी संपातिम है और तद्भिन्न शेष प्राणी असंपातिम हैं। उनसे युक्त जलतीर क्रमशः संपातिम और असंपातिम है।), यूपक-जलमध्यवर्ती तट का स्वरूप और तत्संबंधी प्रायश्चित्त, जल के किनारे आतापना लेने से लगने वाले दोष, दकतीरद्वार, यूपकद्वार, और आतापनाद्वार संबंधी अपवाद और यतनाएँ। चित्रकर्मप्रकृतसूत्रः साधु-साध्वियों को चित्रकर्मवाले उपाश्रय में नहीं ठहरना चाहिए। इस विषय का विवेचन करते हुए भाष्यकार ने निर्दोष और सदोष चित्रकर्म का स्वरूप, आचार्य, उपाध्याय आदि की दृष्टि से चित्रकर्म वाले उपाश्रय में रहने से लगने वाले दोष और प्रायश्चित्त, चित्रकर्मयुक्त उपाश्रय में रहने से लगने वाले विकथा, स्वाध्याय-व्याघात आदि दोष, आपवादिक रूप से चित्रकर्मयुक्त उपाश्रय में रहना पड़े तो उसके लिए विविध यतनाएँ आदि बातों का स्पष्टीकरण किया है। सागारिकनिश्राप्रकृतसूत्रः श्रमणियों को शय्यातर वसति के स्वामी की निश्रा(संरक्षण) में ही रहना चाहिए। सागारिक शय्यातर की निश्रा में न रहने वाली श्रमणियों को विविध दोष लगते हैं। इन दोषों का स्वरूप समझाने के लिए आचार्य ने गवादि-पशुवर्ग, अजा, पक्वान्न, इक्षु, घृत आदि के दृष्टांत दिए हैं। अपवाद के रूप में सागारिक की निश्रा के अभाव में रहने का अवसर आने पर किस प्रकार के १.गा. २३८३-२४२५। २.गा. २४२६-२४३३। (५०) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उपाश्रय में रहना चाहिए, इसका दिग्दर्शन कराते हुए आचार्य ने यह भी बताया है कि योग्य उपाश्रय के अभाव में वृषभों की किस प्रकार श्रमणियों की रक्षा करनी चाहिए और वे वृषभ किस प्रकार के सद्गुणों से युक्त होने चाहिए।' जहाँ तक श्रमणों का प्रश्न है, वे उत्सर्गरूप से सागारिक की निश्रा में नहीं रह सकते किंतु अपवादरूप से वैसा कर सकते हैं। जो निर्ग्रथ बिना किसी विशेष कारण के सागारिक की निश्रा में रहते हैं उन्हें दोष लगता है जिसका प्रायश्चित्त करना पडता है। ' सागारिकोपाश्रयप्रकृतसूत्रः निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों के लिए सागारिक के संबंध वाले उपाश्रय में रहना वर्जित है। इस विषय पर चर्चा करते हुए भाष्यकार ने निम्नोक्त बातों का विवेचन किया है— सागारिक पद का निक्षेप, द्रव्यसागारिक के रूप, आभरण, वस्त्र, अलंकार, भोजन, गंध, आतोद्य, नाट्य, नाटक, गीत आदि प्रकार और तत्संबंधि दोष एवं प्रायश्चित्त, भावसागारिक का स्वरूप, अब्रह्मचर्य के हेतुभूत प्राजापत्य, कौटुंबिक और दंडिकपरिगृहीत देव, मनुष्य और तिर्यंच संबंधी रूप का स्वरूप तथा उसके जघन्य, मध्यम और उत्कृष्ट प्रकार, देवप्रतिमा के विविध प्रकार, देवप्रतिमायुक्त उपाश्रयों में रहने से लगने वाले दोष और प्रायश्चित्त, देवता के सान्निध्यवाली प्रतिमाओं के प्रकार, मनुष्यप्रतिमा का स्वरूप, प्राजापत्य आदि दृष्टियों से विशेष विवरण, इस प्रकार की प्रतिमायुक्त वसति में ठहरने से लगने वाले दोष तथा तद्विषयक प्रायश्चित्त, मनुष्य के साथ मैथुन करने वाले सिंहण का दृष्टांत, सागारिकोपाश्रयसूत्र संबंधी अपवाद और तत्संबंधी यतनाएँ, सविकार पुरुष, पुरुषप्रकृति तथा स्त्रीप्रकृति वाले नपुंसक का स्वरूप, इनके मध्यस्थ, आभरणप्रिय, कांदर्पिक और काथिक भेद, इनके संबंधवाले उपाश्रयों में रहने से लगने वाले संयमविराधनादि दोष और प्रायश्चित्त इत्यादि । प्रतिबद्धशय्याप्रकृतसूत्रः प्रथम प्रतिबद्धशय्या सूत्र की व्याख्या करते हुए यह बताया गया है कि जिस उपाश्रय के समीप गृहस्थ रहते हों वहाँ निर्ग्रथों को नहीं रहना चाहिए। इसमें निम्न विषयों का समावेश किया गया है—'प्रतिबद्ध' पद के निक्षेप, भावप्रतिबद्ध के प्रस्रवण, स्थान, रूप और शब्द ये चार भेद, द्रव्यप्रतिबद्ध-भावप्रतिबद्ध की चतुर्भंगी और तत्संबंधी विधि-निषेध, निर्ग्रथों को 'द्रव्यतः प्रतिबद्ध भावतः अप्रतिबद्ध' रूप प्रथम भंग वाले आश्रय में रहने से लगने वाले अधिकरणादि दोष, उनका स्वरूप और तत्संबंधी यतनाएँ, 'द्रव्यतः अप्रतिबद्ध भावतः प्रतिबद्ध' रूप द्वितीय भंग वाले उपाश्रय में १. गा. २४३४ - २४४५ । २.गा. २४४६ - २४४८ । ३. गा. २४४९-२५८२। (५१) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रहने से लगने वाले दोष, उनका स्वरूप और तत्संबंधी यतनाएँ, 'द्रव्य-भावप्रतिबद्ध' रूप तृतीय भंग वाले उपाश्रय में रहने से लगने वाले दोष आदि, 'द्रव्य-भाव-अप्रतिबद्ध' रूप चतुर्थ भंग वाले उपाश्रयों की निर्दोषता का प्ररूपण। ___द्वितीय सूत्र की व्याख्या में इसका प्रतिपादन किया गया है कि जिस उपाश्रय के समीप गृहस्थ रहते हों वहाँ निग्रंथियों का निवास विहित है। द्रव्य-प्रतिबद्ध तथा भावप्रतिबद्ध उपाश्रयों में रहने से निग्रंथियों को लगने वाले दोषों और यतनाओं का भी वर्णन किया गया है।' गृहपतिकुलमध्यमासप्रकृतसूत्रः श्रमणों का गृहपतिकुल के मध्य में रहना वर्जित है। इसके विचार के लिए आचार्य ने शालाद्वार, मध्यद्वार और छिंडिकाद्वार का आश्रय लिया है। १. शालाद्वार श्रमणों को शाला में रहने से लगने वाले दोषों का १. प्रत्यपाय, २. वैक्रिय, ३. अपावृत, ४. आदर्श, ५. कल्पस्थ, ६. भक्त, ७. पृथिवी, ८. उदक, ९. अग्नि, १०. बीज और ११. अवहन्न—इन ग्यारह द्वारों से वर्णन किया है।' २. मध्यद्वार श्रमणों को शाला के मध्य में बने हुए भवन आदि में रहने से लगने वाले दोषों का उपर्युक्त ग्यारह द्वारों के उपरांत १. अतिगमन, २. अनाभोग, ३. अवभाषण, ४. मज्जन और ५. हिरण्य इन पाँच द्वारों से निरूपण किया है। ३. छिंडिकाद्वार छिंडिका का अर्थ है पुरोहड अर्थात् वसति के द्वार पर बना हुआ प्रतिश्रय। छिंडिका में रहने से लगने वाले दोषों का विविध दृष्टियों से विचार किया है। इन द्वारों से संबंध रखने वाली यतनाओं का भी वर्णन किया है।" श्रमणियों की दृष्टि से गृहपतिमध्यवास का विचार करते हुए आचार्य ने बताया है कि उन्हें भी गृहपतिकुल के मध्य में नहीं रहना चाहिए। शाला आदि में रहने से श्रमणियों को अनेक प्रकार के दोष लगते हैं। व्यवशमनप्रकृतसूत्रः इस सूत्र में यह बताया गया है कि साधुओं में परस्पर क्लेश होने पर उपशम धारण करके क्लेश शांत कर लेना चाहिए। जो उपशम धारणा करता है वह आराधक है। जो उपशम धारणा नहीं १. गा. २५८३- २६१५। २. गा. २६१६- २६२८। ३. गा. २६३३- २६४४। ४. गा. २६४५- २६५२। ५. गा. २६५३-२६६७। ६. गा. २६६८-२६७५। ७. इस प्रकृत को भाष्यकारने गा. ३२४२ में प्राभृतसूत्र के रूप में तथा चूर्णिकार और विशेषचूर्णिकार ने अधिकरणसूत्र के रूप में दिया है। मुनि श्री पुण्यविजयजी ने सूत्र के वास्तविक आशय को ध्यान में रखते हुए इसका नाम व्यवशमनसूत्र रखा है। (बृहत्कल्पसूत्र, तृतीय विभाग, विषयानुक्रम, पृ. ३०। (५२) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करता वह विराधक है। प्रस्तुत सूत्र की व्याख्या करते हुए भाष्यकार ने निम्न विषयों का स्पष्टीकरण किया है—व्यवशमित के एकार्थक शब्द—क्षामित, व्यवशमित, विनाशित और क्षपित; प्राभृत शब्द के पर्याय प्राभृत, प्रहेणक और प्रणयन; अधिकरण पद के निक्षेप; द्रव्याधिकरण के निर्वर्तना, निक्षेपणा, संयोजना और निसर्जना– ये चार भेद, भावाधिकरण कषाय द्वारा जीव किस प्रकार विभिन्न गतियों में जाते है; निश्चय और व्यवहारनय की अपेक्षा से द्रव्य का गुरुत्व, लघुत्व, गुरुलघुत्व और अगुरुलघुत्व; जीवों द्वारा कर्म-ग्रहण और तज्जन्य विविध गतियाँ; उदीर्ण और अनुदीर्ण कर्म; भावाधिकरण उत्पन्न होने के छ: प्रकार के कारण सचित्त, अचित्त, मिश्र, वचोगत, परिहार और देशकथा, निग्रंथ-निग्रंथियों में परस्पर अधिकरण-क्लेश होता हो उस समय उपेक्षा, उपहास आदि करने वाले के लिए प्रायश्चित्त, निग्रंथ-निग्रंथियों के पारस्परिक क्लेश की उपेक्षा करने वाले आचार्य आदि को लगने वाले दोष और तत्संबंधी जलचर और हस्तियूथ का दृष्टांत, साधु-साध्वियों के आपसी झगडे को निपटाने की विधि, आचार्य आदि के उपदेश से कलहकारियों में से एक तो शांत हो जाए किंतु दूसरा शांत न हो उस समय क्या करना चाहिए इस ओर संकेत, 'पर' का नाम स्थापना, द्रव्य, क्षेत्र, काल, आदेश, क्रम, बहु, प्रधान और भाव निक्षेपों से विवेचन, अधिकरण क्लेश के लिए अपवाद। चारप्रकृतसूत्रः प्रथम चारसूत्र का व्याख्यान करते हुए यह कहा गया है कि श्रमण-श्रमणियों को वर्षाऋतु में एक गांव से दूसरे गांव नहीं जाना चाहिए। वर्षावास दो प्रकार का होता है—प्रावृट् और वर्षा। इनमें विहार करने से तथा वर्षाऋतु पूर्ण हो जाने पर विहार न करने से लगने वाले दोषों का प्रायश्चित्त करना पडता है। आपवादिक कारणों से वर्षाऋतु में विहार करने का प्रसंग उपस्थित होने पर विशेष यतनाओं के सेवन का विधान है। निग्रंथ-निग्रंथियों को हेमंत और गीष्मऋतु के आठ महीनों में विहार करना चाहिए। इन महीनों में विहार करने से अनेक लाभ होते हैं तथा न करने से अनेक दोष लगते हैं। विहार करते हुए मार्ग में आने वाले मासकल्प के योग्य ग्राम-नगरादि क्षेत्रों को चैत्यवंदनादि के निमित्त छोड कर चले जाने से अनेक दोष लगते हैं। हाँ, किन्हीं आपवादिक कारणों से वैसा करना पडे तो उसमें कोई दोष नहीं है। वैराज्यप्रकृतसूत्रः इस सूत्र व्याख्या में यह बताया गया है कि निग्रंथ-निग्रंथियों को वैराज्य अर्थात् विरुद्धराज्य में १.गा.२६७६-२७३१। २.गा.२७३२-२७४७। ३..गा.२७४८-२७५८ (५३) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पुनः पुनः गमनागमन नहीं करना चाहिए। इस व्याख्या में निम्न विषयों पर विचार किया गया है—वैराज्य, विरुद्धराज्य, सद्योगमन, सद्यो-आगमन, वैर आदि पद, वैराज्य के चार प्रकार ( अराजक, यौवराज्य, वैराज्य, द्वैराज्य), वैराज्य–विरुद्धराज्य में आने-जाने से लगने वाले आत्मविराधना आदि दोष, वैराज्य–विरुद्धराज्य में गमनागमन से संबंधित अपवाद और यतनाएँ। अवग्रहप्रकृतसूत्रः प्रथम अवग्रहसूत्र की व्याख्या करते हुए भाष्यकार कहते हैं कि भिक्षाचर्या के लिए गए हुए निग्रंथ से यदि गृहपति वस्त्र, पात्र, कंबल आदि के लिए प्रार्थना करे तो उसे चाहिए कि उस उपकरण को लेकर आचार्य के समक्ष प्रस्तुत करे और आचार्य की आज्ञा लेकर ही उसे रखे अथवा काम में ले। वस्त्र दो प्रकार का है—याचनावस्त्र और निमंत्रणावस्त्र। याचनावस्त्र का स्वरूप पहले बताया जा चुका है। निमंत्रणावस्त्र का स्वरूप वर्णन करते हुए आचार्य ने निम्नोक्त बातों का स्पष्टीकरण किया है निमंत्रणावस्त्र संबंधी सामाचारी, उससे विरुद्ध आचरण करने से लगने वाले दोष और उनका प्रायश्चित्त, निमंत्रणावस्त्र की शुद्धता का स्वरूप, गृहीत वस्त्र का स्वामित्व आदि। द्वितीय अवग्रहसूत्र की व्याख्या में बताया गया है कि स्थंडिलभूमि आदि के लिए जाते समय यदि कोई निग्रंथ से वस्त्रादि की प्रार्थना करे तो उसे प्राप्त उपकरणादि को आचार्य के पास ले जाकर उपस्थित करना चाहिए तथा उनकी आज्ञा मिलने पर ही उनका उपयोग करना चाहिए। तृतीय और चतुर्थ सूत्र की व्याख्या में निग्रंथियों की दृष्टि से वस्त्रग्रहण आदि का विचार किया गया है। निग्रंथी गृहपतियों से मिलने वाले वस्त्र-पात्रादि को प्रवर्तिनी की आज्ञा से ही अपने काम में ले सकती है। रात्रिभक्तप्रकृतसूत्रः निग्रंथ-निग्रंथियों को रात्रि के समय अथवा विकाल में अशन-पानादि का ग्रहण नहीं कल्पता। प्रस्तुत सूत्र का विवेचन करते हुए भाष्यकार ने निम्न विषयों की चर्चा की है—'रात्रि' और 'विकाल' पदों की व्याख्या, रात्रि में खाने-पीने से लगने वाले आज्ञाभंग, अनवस्था, मिथ्यात्व, संयमविराधना आदि दोष, रात्रि भोजनविषयक 'दिवा गृहीतं दिवा भुक्तम्', 'दिवा गृहीतं रात्रौ भुक्तम्', 'रात्रौ गृहीतं दिवा भुक्तम्' और 'रात्रौ गृहीतं रात्रौ भुक्तम्' रूप चतुर्भंगी एवं तत्संबंधी प्रायश्चित्त, रात्रिभोजनग्रहणसंबंधी आपवादिक कारण; रुग्ण, क्षुधित, पिपासित, असहिष्णु, चंद्रवेध अनशन आदि में संबंधित अपवाद, अध्वगमन अर्थात् देशांतरगमन की अनुज्ञा ; अध्वगमनोपयोगी उपकरण; १. चर्मद्वार— तलिका, पट, वर्ध, कोशक, कृत्ति, सिक्कक, कापोतिका आदि; २. लोहग्रहणद्वार— १.गा.२७५९-२७९१४ २.गा.६०३-६४८। ३.गा.२७९२-२८१३। ४.गा. २८१४। ५.गा.२८१५-२८३५। (५४) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पिप्पलक, सूची, आरी, नखहरणिका आदि, ३. नंदीभाजनद्वार; ४. धर्मकरकद्वार; ५. परतीर्थिकोपकरणद्वार; ६. गुलिकाद्वार, ७. खोलद्वार, अध्वगमनोपयोगी उपकरण न लेने वाले के लिए प्रायश्चित्त; प्रयाण करते समय शकुनावलोकन, सिंहपर्षदा, वृषभपर्षदा और मृगपर्षदा का स्वरूप; मार्ग में अन्न-जल प्राप्त न होने पर उसकी प्राप्ति की विधि और तद्विषयक द्वार – १. प्रतिसार्थद्वार, २. स्तेनपल्लीद्वार, ३. शून्यग्रामद्वार, ४. वृक्षादिप्रलोकनद्वार, ५. नंदिद्वार, ६. द्विविधद्रव्यद्वार, उत्सर्गरूप से रात्रि में संस्तारक, वसति आदि ग्रहण करने से लगने वाले दोष और प्रायश्चित्त, रात्रि में वसति आदि ग्रहण करने के आपवादिक कारण; गीतार्थ निर्ग्रथों के लिए वसति ग्रहण करने की विधि; अगीतार्थमिश्रित गीतार्थ निर्ग्रन्थों के लिए वसति ग्रहण करने की विधि; अंधेरे में वसति की प्रतिलेखना के लिए प्रकाश का उपयोग करने की विधि व यतनाएँ; ग्रामादि के बाहर वसति ग्रहण करने के लिए यतनाएँ; कुल, गण, संघ, आदि की रक्षा के निमित्त लगने वाले अपराधों की निर्दोषता और तद्विषयक सिंहत्रिकघातक कृतकरण श्रमण का उदाहरण।' रात्रिवस्त्रादिग्रहणप्रकृतसूत्रः श्रमण-श्रमणियों को रात्रि के समय अथवा विकाल में वस्त्रादिग्रहण नहीं कल्पता । इस नियम का विश्लेषण करते हुए भाष्यकार ने निम्नलिखित बातों का स्पष्टीकरण किया है— रात्रि में वस्त्रादि ग्रहण करने से लगने वाले दोष, एवं प्रायश्चित्त, इस नियम से संबंधित अपवाद, संयतभद्र, गृहिभद्र, संयतप्रांत और गृहिप्रांत चौरविषयक चतुर्भंगी; संयतभद्र-गृहिप्रांत चौर द्वारा लूटे गये गृहस्थ को वस्त्रादि देने की विधि; गृहिभद्र - संयतप्रांत चौर द्वारा श्रमण और श्रमणी इन दो में से कोई एक लूट लिया गया हो तो परस्पर वस्त्र आदान-प्रदान करने की विधि, श्रमण- गृहस्थ, श्रमण-श्रमणी, समनोज्ञअमनोज्ञ अथवा संविग्न-असंविग्न ये दोनों पक्ष लूट लिये गये हों उस समय एक दूसरे को आदान-प्रदान करने की विधि। ' हृताहृतिका-हरिताहृतिकाप्रकृतसूत्रः पहले हृत अर्थात् हरा गया हो और बाद में आहत अर्थात् लाया गया हो उसे हताहत कहते हैं। हरित अर्थात् वनस्पति में आहत अर्थात् प्रक्षिप्त को हरिताहत कहते है। चोरों द्वारा जिस वस्त्र का पहले हरण किया गया हो और बाद में वापस कर दिया गया हो अथवा जिसे चुराकर वनस्पति आदि में फेंक दिया गया हो उसके ग्रहणसंबंधी नियमों पर प्रस्तुत सूत्र की व्याख्या में प्रकाश डा गया है। प्रसंगवशात् मार्ग में आचार्य को गुप्त रखने की विधि और आवश्यकता का भी विवेचन गया है। १. गा. २८३६-२९६८ । २.गा. २९६९-३०००। ३. गा. ३००१-३०३७/ (५५) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्वगमनप्रकृतसूत्रः श्रमण-श्रमणियों के लिए रात्रि में अथवा विकाल में अध्वगमन निषिद्ध है। अध्व पंथ और मार्ग भेद से दो प्रकार का है। जिसके बीच में ग्राम, नगर आदि कुछ भी न हों उसे पंथ कहते हैं। जो ग्रामानुग्राम की परंपरा से युक्त हो उसे मार्ग कहते हैं। रात्रि में मार्गरूप अध्वगमन करने से मिथ्यात्व, उड्डाह, संयमविराधना आदि अनेक दोष लगते हैं। पंथ दो प्रकार का होता है—छिन्नाध्वा और अछिन्नाध्वा। रात्रि के समय पंथगमन करने से भी अनेक दोष लगते हैं। अपवादरूप से रात्रिगमन की छूट है किंतु उसके लिए अध्वोपयोगी उपकरणों का संग्रह तथा योग्य सार्थ सहयोग आवश्यक है। सार्थ पाँच प्रकार के हैं— १. भंडी, २. बहिलक, ३. भारवह, ४. औदरिक और ५. कार्पटिक। इनमें से किस प्रकार के सार्थ के साथ श्रमण-श्रमणियों को जाना चाहिए, इसकी ओर निर्देश करते हुए आचार्य ने आठ प्रकार के सार्थवाहों और आठ प्रकार के आदियात्रिकों अर्थात् सार्थव्यवस्थापकों का उल्लेख किया है। इसके बाद सार्थ की अनुज्ञा लेने की विधि और भिक्षा, भक्तार्थना, वसति, स्थंडिल आदि से संबंध रखने वाली यतनाओं का वर्णन किया है। अध्वगमनोपयोगी अध्वकल्प का स्वरूप बताते हुए अध्वगमनसंबंधी अशिव, दुर्भिक्ष, राजद्विष्ट आदि व्याघातों और तत्संबंधी यतनाओं का विस्तृत विवेचन किया है। संखडिप्रकृतसूत्रः ‘संखडि' की व्युत्पत्ति इस प्रकार की गई है—सम्-इति सामस्त्येन खण्ड्यन्ते त्रोट्यन्ते जीवानां वनस्पतिप्रभृतीनामायूंषि प्राचुर्येण यत्र प्रकरणविशेषे सा खलु संखडिरित्युच्यते अर्थात् जिस प्रसंग विशेष पर सामूहिक रूप से वनस्पति आदि का उपभोग किया जाता हो उसे संखडि कहते है। प्रस्तुत सूत्र की व्याख्या में यह बताया गया है कि निग्रंथ-निग्रंथियों को रात्रि के समय संखडि में अथवा संखडि को लक्ष्य में रख कर कहीं नहीं जाना चाहिए। माया, लोलुपता आदि कारणों से संखडि में जाने वाले को लगने वाले दोष, यावंतिका, प्रगणिता सक्षेत्रा, अक्षेत्रा, बाह्या, अकीर्णा आदि संखडि के विविध भेद और तत्संबंधी दोषों का प्रायश्चित्त, संखडि में जाने योग्य आपवादिक कारण और आवश्यक यतनाएँ आदि विषयों पर भी प्रकाश डाला गया है।' विचारभूमि-विहारभूमिप्रकृतसूत्रः निग्रंथों को रात्रि के समय विचारभूमि नीहारभूमि अथवा विहारभूमि-स्वाध्यायभूमि में अकेले नहीं जाना चाहिए। विचारभूमि दो प्रकार की है—कायिकीभूमि और उच्चारभूमि। इनमें रात्रि के समय अकेले जाने से अनेक दोष लगते हैं। अपवादरूप से अकेले जाने का प्रसंग आने पर विविध प्रकार १.गा.३०३८-३१३८। २. गा.३१४०। ३. गा.३१४१-३२०६। (५६) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ की यतनाओं के सेवन का विधान किया गया है। इसी प्रकार निग्रंथी के लिए भी रात्रि के समय अकेली विचारभूमि और विहारभूमि मे जाने का निषेध है।' आर्यक्षेत्रप्रकृतसूत्रः इस सूत्र की व्याख्या में आचार्य ने श्रमण-श्रमणियों के विहारयोग्य क्षेत्र की मर्यादाओं का विवेचन किया है। साथ ही आर्यक्षेत्रविषयक प्रस्तुत सूत्र अथवा संपूर्ण कल्पाध्ययन का ज्ञान न रखनेवाले अथवा ज्ञान होते हुए भी उसका आचरण न करनेवाले आचार्य की अयोग्यता का दिग्दर्शन कराया है। इस प्रसंग पर साँप के सिर पूँछ का संवाद, खसद्रुमशृगाल का आख्यान, बंदर और चिडिया का संवाद, वैद्यपुत्र का कथानक आदि उदाहरण भी प्रस्तुत किए हैं। 'आर्य' पद का १. नाम, २. स्थापना, ३. द्रव्य, ४. क्षेत्र, ५. जाति, ६. कुल, ७. कर्म, ८. भाषा, ९. शिल्प, १०. ज्ञान, ११. दर्शन और १२. चारित्ररूप बारह प्रकार के निक्षेपों से विचार किया है। आर्यजातियाँ छ: हैं—अंबष्ठ, कलिंद, वैदेह, विदक, हारित और तंतुण। आर्यकुल भी छः है— उग्र, भोग, राजन्य, क्षत्रिय, ज्ञात-कौरव और इक्ष्वाकु। आर्यक्षेत्र के बाहर विचरने से लगनेवाले दोषों का निरूपण करते हुए स्कंदकाचार्य का दृष्टांत दिया गया है। ज्ञान-दर्शन-चारित्र की रक्षा और वृद्धि को दृष्टि में रखते हुए आर्यक्षेत्र के बाहर विचरने के विधान की दृष्टि से संप्रतिराज का उदाहरण प्रस्तुत किया गया है। यहाँ तक प्रथम उद्देश का अधिकार है। द्वितीय उद्देशः द्वितीय उद्देश की व्याख्या में निम्नलिखित सात प्रकार के सूत्रों का अधिकार है। १. उपाश्रयप्रकृत, २. सागरिकपारिहारिकप्रकृत, ३. आहृतिकानिहतिकाप्रकृत, ४. अंशिकाप्रकृत, ५. पूज्यभक्तोपरपणप्रकृत, ६. उपधिप्रकृत, ७. रजोहरणप्रकृत।' उपाश्रयप्रकृतसूत्रों के विवेचन में उपाश्रय के व्याघातों का विस्तृत वर्णन है। जिसमें शालि, व्रीहि आदि सचेतन धान्यकण बिखरे हुए हों उस उपाश्रय में श्रमण-श्रमणियों के लिए थोडे से समय के लिए रहना भी वर्जित है। बीजाकीर्ण आदि उपाश्रयों में रहने से लगने वाले दोषों और प्रायश्चित्तों का निर्देश करते हुए भाष्यकार ने तद्विषयक अपवादों और यतनाओं की ओर भी संकेत किया है। प्रसंगवशात् उत्सर्गसूत्र, आपवादिकसूत्र, उत्सर्गापवादिकसूत्र, अपवादौत्सर्गिकसूत्र, उत्सर्गोत्सर्गिकसूत्र, अपवादापवादिकसूत्र, देशसूत्र, निरवशेषसूत्र, उत्क्रमसूत्र और क्रमसूत्र का स्वरूप बताया है। आगे यह भी बताया है कि सुराविकटकुंभ, शीतोदकविकटकुंभ, ज्योति, दीपक, पिंड, १. गा.३२०७-३२३९। २. गा.३२४०–३२८९। ३. गा.३२९०-३५१७। (५७) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दुग्ध, दधि, नवनीत, आगमन, विकट, वंशी, वृक्ष, अभ्रावकाश आदि पदार्थों से युक्त स्थानों मे रहना साधु-साध्वियों के लिए निषिद्ध है।' सागारिकपारिहारिकप्रकृतसूत्रों का व्याख्यान करते हुए आचार्य ने वसति के एक अथवा अनेक सागारिकों के आहार आदि के त्याग की विधि बताई है। इसका नौ द्वारों से विचार किया गया है—१. सागारिकद्वार, २. कः सागारिकद्वार, ३. कदा सागारिकद्वार, ४. कतिविधः सागारिकपिण्डद्वार, ५. अशय्यातरो वा कदाद्वार, ६. शय्यातरः कस्य परिहर्तव्यद्वार, ७. दोषद्वार, ८. कल्पनीयकारणद्वार, ९. यतनाद्वार, पिता-पुत्रद्वार, सपत्नीद्वार, वणिग्द्वार, घटाद्वार और व्रजद्वार।' आहृतिका-निहतिकाप्रकृतसूत्रों की व्याख्या में दूसरों के यहां से आने वाली भोजन-सामग्री का दान करने वाले सागारिक और ग्रहण करने वाले श्रमण के कर्तव्यों का वर्णन किया गया है।' अंशिकाप्रकृतसूत्र की व्याख्या में इस बात का प्रतिपादन किया गया है कि जब तक सागारिक की अंशिका (भाग) अलग न कर दी गई हो तब तक दूसरे का अंशिकापिण्ड श्रमण के लिए अग्रहणीय है। सागारिक की अंशिका का पांच प्रकार के द्वारों से वर्णन किया गया है—१. क्षेत्रद्वार, २. यन्त्रद्वार, ३. भोज्यद्वार, ४. क्षीरद्वार और ५. मालाकारद्वार। पूज्यभक्तोपकरणप्रकृतसूत्रों का विवेचन करते हुए कहा गया कि विशिष्ट व्यक्तियों के लिए निर्मित भक्त अथवा उपकरण सागारिक स्वयं अथवा उसके परिवार का कोई सदस्य श्रमण को दे तो उसे ग्रहण नहीं करना चाहिए। उपधिप्रकृतसूत्र की व्याख्या में जाङ्गिक, भाङ्गिक, सानक, पोतक और तिरीपट्टक— इन पांच प्रकार के वस्त्रों का स्वरूप, उपधि के परिभोग की विधि, उसकी संख्या, अपवाद आदि पर प्रकाश डाला गया है। रजोहरणप्रकृतसूत्र की व्याख्या में और्णिक, औष्ट्रिक, सानक, वच्चकचिप्पक और मुंजचिप्पक— इन पांच प्रकार के रजोहरणों के स्वरूप, उनके ग्रहण की विधि, क्रम और कारणों का विचार किया गया है। तृतीय उद्देश : उपाश्रयप्रवेशप्रकृतसूत्रः प्रस्तुत सूत्र की व्याख्या में इस सिद्धांत का प्रतिपादन किया गया है कि निग्रंथों को निग्रंथियों के और निग्रंथियों को निग्रंथों के उपाश्रय मे शयन, आहार, विहार, स्वाध्याय, ध्यान, कायोत्सर्ग आदि १. गा.३२४०–३२८९। २. गा.३५१८-३६१५। ३. गा.३६१६-३६४२। ४. गा.३६४३–३६५२। ५. गा.३६५३-८। ६. गा.३६५९-३६७२। ७. गा.३६७३-८। (५८) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ करना वर्जित है। इस प्रसंग पर स्थविरादि से पूछकर अथवा बिना पूछे निग्रंथियों के उपाश्रय में बिना कारण जाने से आचार्यादि को लगनेवाले दोषों और ओघ प्रायश्चित्तों का वर्णन किया गया है। किसी कारण से निर्ग्रन्थियों के उपाश्रय मे प्रवेश करने का प्रसंग उपस्थित होने पर तद्विषयक आज्ञा, विधि और कारणों पर निम्नलिखित छ: द्वारों से प्रकाश डाला गया है—१. कारणद्वार, २. प्राघुर्णकद्वार, ३. गणधरद्वार, ४. महर्द्धिकद्वार, ५.प्रच्छादनाद्वार, ६.असहिष्णुद्वार।' चर्मप्रकृतसूत्रः ___ निर्ग्रन्थ-निग्रंथीविषयक चर्मोपयोग से संबंधित विषयों का विवेचन करते हुए भाष्यकार ने निग्रंथियों को सलोम चर्म के उपभोग से लगने वाले दोष और प्रायश्चित्त, तद्विषयक अपवाद, निग्रंथियों के लिए सलोम चर्म के निषेध के कारण, उत्सर्गरूप से निग्रंथों के लिए भी सलोम चर्म अकल्प्य, पुस्तकपंचक, तृणपंचक, दूष्यपंचकद्वय और चर्मपंचक का स्वरूप, तद्विषयक दोष, प्रायश्चित्त और यतनाएँ, निग्रंथ-निग्रंथियों के लिए कृत्स्नचर्म अर्थात् वर्ण-प्रमाणादि से प्रतिपूर्ण चर्म के उपभोग अथवा संग्रह का निषेध, सकलकृत्स्न, प्रमाणकृत्स्न, वर्णकृत्स्न और बंधनकृत्स्न का स्वरूप, तत्संबंधी दोष और प्रायश्चित्त, कृत्स्नचर्म के उपभोगादि से लगने वाले दोषों का गर्व, निर्मार्दवता, निरपेक्ष, निर्दय, निरंतर और भूतोपघात द्वारों से निरूपण, तत्संबंधी अपवाद और यतनाएँ, वर्णप्रमाणादि से रहित चर्म के उपभोग और संग्रह का विधान, सकारण अकृत्स्न का उपभोग और निष्कारणक उपभोग से लगने वाले दोष और उनका प्रायश्चित्त, अकृत्स्नचर्म के अष्टादश खण्ड आदि विषयों का विवेचन किया है। कृत्स्नाकृत्स्नवस्त्रप्रकृतसूत्रः निग्रंथ-निग्रंथियों के लिए कृत्स्नवस्त्र का संग्रह और उपभोग अकल्प्य है। उन्हें अकृत्स्नवस्त्र का संग्रह एवं उपयोग करना चाहिए। कृत्स्नवस्त्र का निक्षेप छः प्रकार का है—१. नामकृत्स्न, २. स्थापनाकृत्स्न, ३. द्रव्यकृत्स्न, ४. क्षेत्रकृत्स्न, ५. कालकृत्स्न और ६. भावकृत्स्न। द्रव्यकृत्स्न के दो भेद है सकलकृत्स्न और प्रमाणकृत्स्न। भावकृत्स्न दो प्रकार का है—वर्णयुत भावकृत्स्न और मूल्ययुत भावकृत्स्न। वर्णयुत भावकृत्स्न के पाँच भेद हैं—कृष्ण, नील, लोहित, पीत और शुक्ला मूल्ययुत भावकृत्स्न के तीन भेद है—जघन्य, मध्यम और उत्कृष्ट। इनके लिए विविध दोष, प्रायश्चित्त और अपवाद है। १. गा.३६७९-३८०४। २. गा.३८०५-३८७८। ३. गा.३८७९-३९१७/ (५९) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भिन्नाभिन्नवस्त्रप्रकृतसूत्रः निग्रंथ-निग्रंथियों के लिए अभिन्न वस्त्र का संग्रह एवं उपयोग अकल्प्य है। इसका विवेचन करते हुए आचार्य ने निम्न विषयों का व्याख्यान किया है—कृत्स्न और अकृत्स्न पदों की भिन्न और अभिन्न पदों के साथ चतुर्भंगी; अभिन्न पद का द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावदृष्टि से विचार; तद्ग्रहणसंबंधी विधि, प्रायश्चित्त आदि; भिन्न वस्त्र उपलब्ध न होने की अवस्था में अभिन्न वस्त्र का फाडकर उपयोग करना; वस्त्र फाडने से लगनेवाली हिंसा-अहिंसा की चर्चा; द्रव्यहिंसा और भावहिंसा का स्वरूप; राग, द्वेष और मोह की विविधता के कारण कर्मबंध में न्यूनाधिकता; हिंसा करने में रागादि की तीव्रता से तीव्र कर्मबंध और रागादि की मंदता से मंद कर्मबंध; हिंसक के ज्ञान और अज्ञान के कारण कर्मबंध में न्यूनाधिकता; हिंसक के क्षायिक, क्षायोपशमिक, औपशमिक आदि भावों की विचित्रता के कारण कर्मबंध का वैचित्र्य: अधिकरण की विविधता के कारण कर्मबंध का वैविध्यः हिंसक के देहादि बल के कारण कर्मबंध की विविधता: जिनकल्पिक और स्थविरक एकल्पिक की उपधि और उसकी संख्या; स्थविरकल्पिक के पात्रकबंध और रजोहरण का माप; ग्रीष्म, शिशिर और वर्षाऋतु की दृष्टि से पटलकों की संख्या और माप; रजोहरण का स्वरूप और माप; संस्तारक, उत्तरपट्ट एवं चोलपट्ट, रजोहरण की ऊनी और सूती निषद्याएँ; मुखवस्त्रिका, गोच्छक, पात्रप्रत्युपेक्षणिका और पात्रस्थापन का माप; प्रमाणितरिक्त उपधिसंबंधी अपवाद; न्यूनाधिक उपधि से लगने वाले दोष; वस्त्र का परिकर्म अर्थात् संधि; विधिपरिकर्म और अविधिपरिकर्म; विभूषा के लिए उपधि के प्रक्षालन आदि से लगने वाले दोष और प्रायश्चित्त; मूर्छायुक्त होकर उपधि रखने वाले को लगने वाले दोष और प्रायश्चित्त; पात्रविषयक विधि; संख्या से अधिक अथवा न्यून और माप से बडे अथवा छोटे पात्र रखने से लगने वाले दोष और प्रायश्चित्त; पात्र का माप; तद्विषयक अपवाद; पात्र के सुलक्षण और अपलक्षण; तुंब, काष्ठ और मृत्पात्र तथा यथाकृत, अल्पपरिकर्म और सपरिकर्म पात्र, ग्रहण के क्रमभंग से लगने वाले दोष और प्रायश्चित्त; पात्र लाने वाले निग्रंथ की योग्यता; पात्र की याचना का समय: पात्रयाचना के दिवस. पात्रप्राप्ति के स्थान: तंदलधावन: उष्णोदक आदि से भावित कल्प्य पात्र और उनके ग्रहण की विधि; पात्रग्रहणविषयक जघन्य यतना; तद्विषयक शंका समाधान; प्रमाणयुक्त पात्र की अनुपलब्धि की अवस्था में उपयोगपूर्वक पात्र का छेदन; पात्र के मुख का मान; मात्रकविषयक विधि, प्रमाण, अपवाद आदि; निग्रंथियों के लिए पचीस प्रकार की ओघोपधि; निग्रंथियों के शरीर के अधोभाग को ढंकने के लिए अवग्रहानंतक, पट्ट, अोरुक, चलनिका; अंतर्निवसनी और बहिर्निवसनी; ऊर्ध्वभाग को ढंकने के लिए कंचुक, औपकक्षिकी, वैकक्षिकी, संघाटी और स्कन्धकरणी; जिनकल्पिक, स्थविरकल्पिक और श्रमणियों के जघन्य, मध्यम और उत्कृष्ट उपधि का विभाग इत्यादि। १. गा.३९१८-४०९९। (६०) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवग्रहानंतक-अवग्रहपट्टकप्रकृतसूत्रः निग्रंथियों को अवग्रहानंतक और अवग्रहपट्टक नहीं रखने से अनेक दोष लगते है। इसके विषय में कुछ अपवाद भी हैं। निग्रंथियों को हमेशा पूरे वस्त्रों सहित विधिपूर्वक बाहर निकलना चाहिए। अविधिपूर्वक बाहर निकलने से लगने वाले दोषों का निरूपण करते हुए भाष्यकार ने नर्तकी आदि के उदाहरण दिए है। घर्षित—अपहृत निग्रंथी के परिपालन की विधि का निर्देश करते हुए उसका अवर्णवाद-अवहेलना आदि करने वाले के लिए प्रायश्चित्त का विधान किया है। इसी प्रसंग पर आचार्य ने यह भी बताया है कि पुरुषसंसर्ग के अभाव में भी पाँच कारणों से गर्भाधान हो सकता है। वे पाँच कारण ये हैं—१. दुर्विवृत एवं दुर्निषण्ण स्त्री की योनि में पुरुषनिसृष्ट शुक्रपुद्गल किसी प्रकार प्रविष्ट हो जाएँ, २. स्त्री स्वयं एवं पुत्रकामना से उन्हें अपनी योनि मे प्रवेश कराए, ३. अन्य कोई उन्हें उसकी योनि में रख दे, ४. वस्त्र के संसर्ग से शुक्रपुद्गल स्त्री-योनि में प्रविष्ट हो जाएँ, ५.उदकाचमन से स्त्री के भीतर शुक्रपुद्गल प्रविष्ट हो जाएँ।' निश्राप्रकृत एवं त्रिकृत्स्नप्रकृतसूत्रः जैसा कि पहले कहा जा चुका है, भिक्षा के लिए गई हुई निग्रंथी को वस्त्र आदि का ग्रहण करना हो तो प्रवर्तिनी की निश्रा में करना चाहिए। यदि प्रवर्तिनी साथ में न हो तो उस क्षेत्र में जो आचार्य आदि हो उनकी निश्रा में करना चाहिए। त्रिकृत्स्नप्रकृतसूत्र की व्याख्या में इस विधान का प्रतिपादन किया गया है कि प्रथम दीक्षा ग्रहण करने वाले श्रमण के लिए रजोहरण, गोच्छक और प्रतिग्रहरूप तीन प्रकार की उपधि का ग्रहण विहित है। यदि दीक्षा लेने वाले ने पहले भी दीक्षा ली हो तो वह नई उपधि लेकर प्रव्रजित नहीं हो सकता। इस प्रसंग पर आचार्य ने निम्न विषयों का विवेचन किया है— प्रथम दीक्षा ग्रहण करने वाले शिष्य के लिए चैत्य, आचार्य, उपाध्याय, भिक्षु आदि की पूजा-सत्कार की विधि; तद्विषयक विशोधिकोटि-अविशोधिकोटि का स्वरूप; रजोहरण, गोच्छक और प्रतिग्रहरूप त्रिकृत्स्न के क्रय के योग्य कुत्रिकापण; कुत्रिकापण वाले नगर; निपॅथी के लिए चतुःकृत्स्न उपधि इत्यादि। समवसरणप्रकृतसूत्रः श्रमण-श्रमणियों को प्रथम समवसरण अर्थात् वर्षाकाल से संबंधित क्षेत्रकाल में प्राप्त वस्त्रों का ग्रहण नहीं करना चाहिए। इस नियम की परिपुष्टि के लिए निम्न बातों का व्याख्यान किया गया है—वर्षाऋतु में अधिक उपधि लेने की आज्ञा, उसके कारण, तत्संबंधी कुटुंबी का दृष्टांत, वर्षाऋतुयोग्य अधिक उपकरण नहीं रखने से संभावित दोष, वर्षाऋतु के योग्य उपकरण, तत्संबंधी १. गा.४१००-४१४७। २. गा.४१४८-४१८८। ३. गा.४१८९-४२३४। (६१) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपवाद, वर्षाऋतु की कालमर्यादा, वर्षावास के क्षेत्र से निकले हुए श्रमण-श्रमणियों के लिए वस्त्रादि ग्रहण करने की विधि, अपवाद आदि। यथारत्नाधिकवस्त्रपरिभाजनप्रकृतसूत्रः प्रस्तुत सूत्र की व्याख्या में वस्त्रविभाजन की विधि की ओर निर्देश किया गया है। इसमें बताया गया है कि यथारत्नाधिक परिभाजन का क्या अर्थ है, क्रमभंग में क्या दोष हैं, गुरुओं के योग्य वस्त्र कौन-से हैं, रत्नाधिक कौन हैं, उनका क्या क्रम है, संमिलित रूप से लाए गए वस्त्रों के परिभाजनविभाजन का क्या क्रम है, लोभी साधु के साथ वस्त्रविभाजन के समय कैसा व्यवहार करना चाहिए आदि। सचित्त, अचित्त और मिश्रग्रहण का विवेचन करते हुए भाष्यकार ने बताया है कि जल, अग्नि, चौर, दुर्भिक्ष, महारण्य, ग्लान, श्वापद आदि भयप्रद प्रसंगों की उपस्थिति में आचार्य, उपाध्याय, भिक्षु, क्षुल्लक और स्थविर—इन पाँच निर्ग्रथों तथा प्रवर्तिनी, उपाध्याया, स्थविरा, भिक्षुणी और क्षुल्लिका—इन पाँच निग्रंथियों में से किसकी किस क्रम से रक्षा करनी चाहिए। इसी प्रकार यथारत्नाधिक-शय्यासंस्तारक-परिभाजनप्रकृतसूत्र की भी व्याख्या की गई है। कृतिकर्मप्रकृतसूत्रः कृतिकर्म दो प्रकार का है—अभ्युत्थान और वंदनक। निग्रंथ-निग्रंथियों को पार्श्वस्थ आदि अन्यतीर्थिक, गृहस्थ, यथाच्छंद आदि को देखकर अभ्युत्थान नहीं करना चाहिए अर्थात् खडे नहीं होना चाहिए। आचार्यादि को आते देख कर अभ्युत्थान न करनेवाले को दोष लगता है। वंदनक कृतिकर्म का स्वरूप बताते हुए निम्नोक्त बातों की चर्चा की गई है—दैवसिक, रात्रिक, पाक्षिक आदि प्रतिक्रम में आचार्य, उपाध्याय आदि को वंदना न करने, वंदना के पदों को न पालने तथा हीनाधिक वंदनक करने से लगनेवाले दोषों का प्रायश्चित्त; वंदनक-विषयक पच्चीस आवश्यक क्रियाएँ; अनादृत, स्तब्ध प्रवृद्ध, परिपिंडित, टोलगति अंकुश आदि बत्तीस दोष और उनके लिए प्रायश्चित्त; आचार्यादि को वंदना करने की विधि; विधि का विपर्यास करनेवाले के लिए प्रायश्चित्त; आचार्य से पर्यायज्येष्ठ को आचार्य वंदन करे या नहीं इसका विधान; आचार्य के रत्नाधिकों का स्वरूप; वंदना किसे करनी चाहिए और किसे नहीं करनी चाहिए इसका निर्णय; श्रेणिस्थितों को वंदना करने की विधि; व्यवहार और निश्चयनय से श्रेणिस्थितों की प्रामाणिकता की स्थापना; संयमश्रेणि का स्वरूप; अपवादरूप से पार्श्वस्थादि के साथ किन स्थानों में किस प्रकार के अभ्युत्थान और वंदनक का व्यवहार रखना चाहिए इत्यादि। १. गा.४२३५-४३०७/ २. गा.४३०८-४३२९ ३. गा.४३३३-४३५२। ४. गा.४३६७-४४१३। ५. गा.४४१४-४५५३। (६२) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अन्तरगृहस्थानादिप्रकृतसूत्रः साधु-साध्वियों के लिए घर के अंदर अथवा दो घरों के बीच में रहना, बैठना, सोना आदि वर्जित है। इसी प्रकार अंतरगृह में चार-पांच गाथाओं का आख्यान, पंच महाव्रतों का व्याख्यान आदि निषिद्ध है। खडे खडे एकाध श्लोक अथवा गाथा का आख्यान करने में कोई दोष नहीं है। इससे अधिक गाथाओं अथवा श्लोकों का व्याख्यान करने से अनेक प्रकार के दोषों की संभावना रहती है अतः वैसा करना निषिद्ध है। शय्या-संस्तारकप्रकृतसूत्रः प्रथम शय्यासंस्तारकसूत्र की व्याख्या में यह बताया गया है कि शय्या और संस्तारक के परिशाटी और अपरिशाटी ये दो भेद हैं। श्रमण-श्रमणियों को मांग कर लाया हुआ शय्या संस्तारक स्वामी को सौंप कर ही अन्यत्र विहार करना चाहिए। ऐसा न करनेवाले को अनेक दोष लगते है। द्वितीय सूत्र की व्याख्या में इस बात का प्रतिपादन किया गया है कि निग्रंथ-निग्रंथियों को अपने तैयार किये हुए शय्या-संस्तारक को बिखेर कर ही अन्यत्र विहार करना चाहिए। तृतीय सूत्र के व्याख्यान में इस बात पर जोर दिया गया है की शय्यासंस्तारक की चोरी हो जाने पर साधु-साध्वीयों को उसकी खोज करनी चाहिए। खोज करने पर मिल जाने पर उसी स्वामी को वापिस सौंपना चाहिए। न मिलने पर दूसरी बार याचना करके नया शय्या-संस्तारक जुटाना चाहिए। संस्तारक आदि चुरा न लिये जाएँ इसके लिए उपाश्रय को सूना नहीं छोडना चाहिए। सावधानी रखने पर भी उपकरण आदि की चोरी हो जाने पर उन्हें ढूंढने के लिए राजपुरुषों को विधिपूर्वक समझाना चाहिए। साधर्मिकावग्रहप्रकृतसूत्रः जिस दिन श्रमणों ने अपनी वसति और संस्तारक का त्याग किया हो उसी दिन यदि दूसरे श्रमण वहाँ आ जायँ तो भी एक दिन तक पहले के श्रमणों का ही अवग्रह बना रहता है। प्रस्तुत सूत्र-विवेचन में शैक्षविषयक अवग्रह का भी विचार किया गया है। वास्तव्य और वाताहत-आगंतुक शैक्ष का अव्याघात आदि ग्यारह द्वारों से वर्णन किया गया है। साथ ही अवस्थितावग्रह, अनवस्थितावग्रह, राजावग्रह आदि का स्वरूपवर्णन भी किया गया है।' सेनादिप्रकृतसूत्रः परचक्र, अशिव, अवमौदर्य, बोधिकस्तेनभय आदि की संभावना होने पर निग्रंथ-निग्रंथियों को १. गा.४५५४-४५९७। २. गा.४५९८-४६४९। ३. गा.४६५०-४७९४। (६३) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पहले से ही उस क्षेत्र से बाहर निकल जाना चाहिए। वैसा न करने से अनेक प्रकार के दोष लगते हैं। परचक्रागमन और नगररोध की स्थिति में वहाँ से न निकल सकने की दशा में भिक्षा, भक्तार्थना, वसति, स्थंडिल और शरीरविवेचन संबंधी विविध यतनाओं का सेवन करना चाहिए।' श्रमण-श्रमणियों को चारों दिशा-विदिशाओं में सवा योजन का अवग्रह लेकर ग्राम, नगर आदि में रहना चाहिए। इस प्रसंग पर भाष्यकार ने सव्याघात और निर्व्याघात क्षेत्र, क्षेत्रिक और अक्षेत्रिक, आभाव्य और अनाभाव्य, अचल और चल क्षेत्र, वजिका, सार्थ, सेना, संवर्त आदि का स्वरूप बताया है और एतत्संबंधी अवग्रह की मर्यादा का निर्देश किया है। चतुर्थ उद्देशः ___ इस उद्देश में अनुद्घातिक आदि से संबंध रखनेवाले सोलह प्रकार के सूत्र हैं। भाष्यकार ने जिन विषयों का इनकी व्याख्या में समावेश किया है उनका संक्षिप्त परिचय इस प्रकार है १. अनुद्धातिकप्रकृतसूत्र—इसकी व्याख्या में यह बताया गया है कि हस्तकर्म, मैथुन और रात्रिभोजन अनुद्धातिक अर्थात् गुरु प्रायश्चित्त के योग्य हैं। हस्तकर्म का स्वरूप वर्णन करने हुए असंक्लिष्ट भावहस्तकर्म के छेदन, भेदन, घर्षण, पेषण, अभिघात, स्नेह, काय और क्षाररूप आठ भेद बताये गए है। मैथुन का स्वरूप बताते हुए देव, मनुष्य और तिर्यञ्चसंबंधी मैथुन की ओर निर्देश किया गया है कि मैथुनभाव रागादि से रहित नहीं होता अतः उसके लिए किसी प्रकार के अपवाद का विधान नहीं किया गया है। रात्रिभोजन का स्वरूप बताते हुए आचार्य ने तत्संबंधी अपवाद, यतनाएँ, प्रायश्चित्त आदि का निरूपण किया है। २. पारञ्चिकप्रकृतसूत्र दुष्ट, प्रमत्त और अन्योन्यकारक पारांचिक प्रायश्चित्त के योग्य है। पारंचिक के आशातनापारांचिक और प्रतिसेवनापारांचिक ये दो भेद हैं। आशातनापारांचिक का संबंध १. तीर्थंकर, २. प्रवचन, ३. श्रुत, ४. आचार्य, ५. गणधर और ६. महर्द्धिक से है। प्रतिसेवनापारांचिक के तीन भेद हैं—दुष्ट, प्रमत्त और अन्योन्यकारक। दुष्टपारांचिक दो प्रकार का है कषायदुष्ट और विषयदुष्ट। प्रमाद पाँच प्रकार का है—कषाय, विकथा, विकट, इंद्रियां और निद्रा। प्रस्तुत अधिकार स्त्यानर्द्धि निद्रा का है। अन्योन्यकारक-पारांचिक का उपाश्रय, कुल, निवेशन, लिंग, तप, काल आदि दृष्टियों से विचार किया गया है।' ३. अनवस्थाप्यप्रकृतसूत्र—अनवस्थाप्य प्रायश्चित्त के योग्य तीन प्रकार के अपराध हैं साधर्मिकस्तैन्य, अन्यधार्मिकस्तैन्य और हस्ताताल। साधर्मिकस्तैन्य का निम्न द्वारों से विचार किया गया है— १. साधर्मिकोपधिस्तैन्य, २. व्यापारणा, ३. ध्यामना, ४. प्रस्थापना, ५. शैक्ष, १. गा.४७९५-४८३९। २. गा.४८४०-४८७६। ३. गा.४८७७-४९६८। ४. गा.४९६९-५०५७। (६४) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६. आहारविधि। अन्यधार्मिक-स्तैन्य का प्रव्रजितान्यधार्मिकस्तैन्य और गृहस्थान्यधार्मिकस्तैन्य की दृष्टि से विवेचन किया गया है। हस्ताताल का अर्थ है हस्त, खड्ग आदि से आताडन । हस्ताताल के स्वरूप के साथ ही आचार्य ने हस्तालम्ब और अर्थादान का स्वरूप भी बताया है। ' ४. प्रव्राजनादिप्रकृतसूत्र — पंडक, क्लीब और वार्तिक प्रव्रज्या के लिए अयोग्य हैं। पंडक के सामान्यतया छः लक्षण हैं - १. महिलास्वभाव, २. स्वरभेद, ३. वर्णभेद, ४. महन्मेद्र - प्रलंब अङ्गादान, ५. मृदुवाक्, ६. सशब्द और अफेनक मूत्र। पंडक के दो भेद हैं—– दूषितपंडक और उपघातपंडक। दूषितपंडक के पुनः दो भेद हैं- आसिक्त और उपसिक्त। उपघातपंडक के भी दो भेद हैं—वेदोपघातपंडक और उपकरणोपघातपंडक । वेदोपघातपंडक का स्वरूपा हु आचार्य ने हेमकुमार का उदाहरण दिया है तथा उपकरणोपघातपंडक का वर्णन करते हुए एक ही जन्म में पुरुष, स्त्री और नपुंसक वेद का अनुभव करनेवाले कपिल का दृष्टांत दिया है। मैथुन के विचार मात्र से जिसके अंगादान में विकार उत्पन्न हो जाता है तथा बीजबिंदु गिरने लग जाते हैं वह क्लीब है। महामोहकर्म का उदय होने पर ऐसा होता है। सनिमित्तक अथवा अनिमित्तक मोहोदय से किसी के प्रति विकार उत्पन्न होने पर जब तक उसकी प्राप्ति नहीं हो जाती तब तक मानसिक स्थिरता नहीं रहती। इसी को वातिक कहते हैं। अपवादरूप से पंडक आदि को दीक्षा दी जा सकती है किंतु उनके रहन-सहन आदि की विशेष व्यवस्था करनी पडती है। पंडक, क्लीब और वातिक जैसे प्रव्रज्या के लिए अयोग्य हैं वैसे ही मुंडन, शिक्षा, उपस्थापना, सहभोजन, सहवास आदि के लिए भी अनुपयुक्त हैं।' ५. वाचनाप्रकृतसूत्र –—–— अविनीत, विकृतिप्रतिबद्ध और अव्यवशमितप्राभृत वाचना के अयोग्य हैं। इसके विपरीत विनीत, विकृतिहीन और उपशान्तकषाय वाचना के योग्य हैं। ६. संज्ञाप्यप्रकृतसूत्र— दुष्ट, मूढ़ और व्युद्ग्राहित उपदेश आदि के अनधिकारी हैं। अदुष्ट, अमूढ और अव्युद्ग्राहित उपदेश आदि के वास्तविक अधिकारी हैं। ' ७. ग्लानप्रकृतसूत्र—निर्ग्रथ - निर्ग्रथियाँ रुग्णावस्था में हों उस समय उनकी विविध यतनाओं के साथ सेवा करनी चाहिए। * ८. काल-क्षेत्रातिक्रांतप्रकृतसूत्र — निर्ग्रथ - निर्ग्रथियों के लिए कालातिक्रांत तथा क्षेत्रातिक्रांत अशनादि अकल्प्य है। जिनकल्पिक और स्थविरकल्पिक के लिए कालातिक्रांत और क्षेत्रातिक्रांत भिन्न-भिन्न मर्यादाएँ हैं। ' ९. अनेषणीयप्रकृतसूत्र—भिक्षाचर्या में कदाचित् अनेषणीय = अशुद्ध स्निग्ध अशनादि ले १. गा. ५०५८-५१३७ । २. गा. ५१३८-५१९६ । ३. गा.५२११-५२३५ । ४. गा. ५२३६-५२६२ । ५. गा. ५२६३-५३१४| (६५) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ लिया गया हो तो उसे अनुपस्थापित (अनारोपितमहाव्रत) शिष्य को दे देना चाहिए। यदि कोई वैसा शिष्य न हो तो उसका प्राशुक भूमि में विसर्जन कर देना चाहिए।' १०. कल्पाकल्पस्थितप्रकृतसूत्र—जो अशनादि कल्पस्थित श्रमणों के लिए कल्प्य है वह अकल्पस्थित श्रमणों के लिए अकल्प्य है। इसी प्रकार जो अशनादि अकल्पस्थित श्रमणों के लिए कल्प्य है वह कल्पस्थित श्रमणों के लिए अकल्प्य है।' ११. गणान्तरोपसम्पत्प्रकृतसूत्र—किसी भी निपँथ को किसी कारण से अन्य गण में उपसंपदा ग्रहण करनी हो तो आचार्य आदि से पूछकर ही वैसा करना चाहिए। ज्ञान-दर्शन-चारित्र की वृद्धि के लिए ही गणान्तरोपसंपदा स्वीकार की जाती है। ज्ञानोपसंपदा, दर्शनोपसंपदा और चारित्रोपसंपदा के ग्रहण की विभिन्न विधियाँ हैं। १२. विष्वग्भवनप्रकृतसूत्र—इसमें मृत्युप्राप्त भिक्षु आदि के शरीर की परिष्ठापना का विचार किया गया है। इसके लिए निम्निलिखित द्वारों का आश्रय लिया गया है—१. प्रत्युपेक्षणाद्वार, २. दिग्द्वार, ३. णन्तकद्वार, ४. कालगतद्वार, ५. जागरण-बंधन-छेदनद्वार, ६. कुशप्रतिमाद्वार, ७. निवर्तनद्वार, ८. मात्रकद्वार, ९. शीर्षद्वार, १०. तृणादिद्वार, ११. उपकरणद्वार, १२. कायोत्सर्गद्वार, १३. प्रादक्षिण्यद्वार, १४. अभ्युत्थानद्वार, १५. व्याहरणद्वार, १६. परिष्ठापक-कायोत्सर्गद्वार, १७. क्षपणस्वाध्यायमार्गणाद्वार, १८. व्युत्सर्जनद्वार, १९. अवलोकनद्वार।" १३. अधिकरणप्रकृतसूत्र—भिक्षु का गृहस्थ के साथ अधिकरण झगड़ा हो गया हो तो उसे शांत किए बिना भिक्षाचर्या आदि करना अकल्प्य है।" १४. परिहारिकप्रकृतसूत्र—परिहारतप में स्थित भिक्षु को इंद्रमहादि उत्सवों के दिन विपुल भक्त-पानादि दिया जा सकता है, बाद में नहीं। उनकी अन्य प्रकार की सेवा तो बाद में भी की जा सकती है। १५. महानदीप्रकृतसूत्र— निग्रंथ-निग्रंथियों को गंगा, यमुना, सरयू, कोशिका, मही आदि महानदियों को महीने में एक से अधिक बार पार नहीं करना चाहिए। ऐरावती आदि कम गहरी नदियाँ महीने में दो-तीन बार पार की जा सकती हैं। नदी पार करने के लिए संक्रम, स्थल और नोस्थल इस प्रकार तीन तरह के मार्ग बताये गये हैं।" १६. उपाश्रयविधिप्रकृतसूत्र—इन सूत्रों की व्याख्या में निग्रंथ-निग्रंथियों के लिए वर्षाऋतु एवं अन्य ऋतुओं में रहने योग्य उपाश्रयों का वर्णन किया गया है। १. गा.५३१५–५३३८। २. गा.५३३९-५३६१। ३. गा.५३६२-५४९६। ४. गा.५४९७-५५६५ ५. गा.५५६६–५५९३। ६. गा.५५९४-५६१७) ७. गा.५६१८-५६६४। ८.गा.५६६५–५६८१। (६६) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पंचम उद्देशः इस उद्देश में ब्रह्मापाय आदि ग्यारह प्रकार के सूत्र हैं। भाष्यकार ने इन सूत्रों की व्याख्या में निम्न विषयों का समावेश किया है— १. ब्रह्मापायप्रकृतसूत्र गच्छसंबंधी शास्त्र-स्मरणविषयक व्याघातों का धर्मकथा, महर्द्धिक, आवश्यकी, नैषधिकी, आलोचना, वादी, प्राघूर्णक, महाजन, ग्लान आदि द्वारों से निरूपण, शास्त्रस्मरण के लिए गुरु की आज्ञा, गच्छवास के गुणों का वर्णन।' २. अधिकरणप्रकृतसूत्र—अधिकरण-क्लेश की शांति न करते हुए स्वगण को छोड़कर अन्य गण में जाने वाले भिक्षु, उपाध्याय, आचार्य आदि से संबंधित प्रायश्चित्त, क्लेश के कारण गच्छ का त्याग न करते हुए क्लेशयुक्त चित्त से गच्छ में रहने वाले भिक्षु आदि को शांत करने की विधि, शांत न होने वाले को लगने वाले दोष, प्रायश्चित्त आदि।' ३. संस्तृतनिर्विचिकित्सप्रकृतसूत्र—सशक्त अथवा अशक्त भिक्षु आदि सूर्य के उदय और अस्ताभाव के प्रति निःशंक होकर आहार आदि ग्रहण करते हों और बाद में ऐसा मालूम हो कि सूर्योदय हुआ ही नहीं है अथवा सूर्यास्त हो गया है ऐसी दशा में आहार आदि का त्याग कर देने पर उनकी रात्रिभोजनविरति अखंडित ही रहती है। जो सूर्योदय और सूर्यास्त के प्रति शंकाशील होकर आहारादि ग्रहण करते हैं उनकी रात्रिभोजनविरति खंडित होती है— इस सिद्धांत का प्रतिपादन। ४. उद्गारप्रकृतसूत्र–भिक्षु, आचार्य आदि संबंधी उद्गार, वमनादि विषयक दोष, प्रायश्चित्त आदि, उद्गार के कारण, उद्गार की दृष्टि से भोजन विषयक विविध आदेश, तद्विषयक अपवाद आदि।' ५. आहारविधिप्रकृतसूत्र— जिस प्रदेश में आहार, जल आदि जीवादि से संसक्त ही मिलते हों उस प्रदेश में जाने का विचार, प्रयत्न आदि करने से लगने वाले दोष, प्रायश्चित्त आदि, अशिव, दुर्भिक्ष आदि कारणों से ऐसे प्रदेश में जाने का प्रसंग आने पर तद्विषयक विविध यतनाएँ। ६. पानकविधिप्रकृतसूत्र—पानक अर्थात् पानी के ग्रहण की विधि, उसके परिष्ठापन की विधि, तद्विषयक अपवाद आदि। ७. ब्रह्मरक्षाप्रकृतसूत्र—पशु-पक्षी के स्पर्श आदि से संभावित दोष, प्रायश्चित्त आदि, अकेली रहनेवाली निग्रंथी को लगने वाले दोष, प्रायश्चित्त, अपवाद आदि, नग्न निग्रंथी को लगने वाले दोष आदि, पात्ररहित निग्रंथी को लगने वाले दोष आदि, निग्रंथी के लिए व्युत्सृष्ट काय की अकल्प्यता, निपॅथी के लिए ग्राम, नगर आदि के बाहर आतापना लेने का निषेध, जघन्य, मध्यम और उत्कृष्ट १. गा.५६८२-५७२५। २. गा.५७२६-५७८३। ३. गा.५७८४-५८२८। ४. गा.५८२९-५८६०। ५. गा.५८६१-५८९६। ६. गा.५८९७-५९१८। (६७) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आतापना का स्वरूप, निर्ग्रथी के लिए उपयुक्त आतापनाएँ, स्थानायत प्रतिमास्थित, निषद्या, उत्कटिकासन, वीरासन, दण्डासन, लगण्डशायी, अवाङ्मुख, उत्तान, आम्रकुब्ज, एकपार्श्वशायी आदि आसनों का स्वरूप और निग्रंथियों के लिए तद्विषयक विधि - निषेध, निर्ग्रथिंयों के लिए आकुंचनपट्ट के उपयोग का निषेध, निर्ग्रथियों के लिए सावश्रय आसन, सविषाण पीठफलक, सवृंत अलाबु, सवृंत पात्रकेसरिका और दारुदंडक के उपयोग का प्रतिषेध । ' २ ८. मोकप्रकृतसूत्र—निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों के लिए परस्पर मोक के आचमन आदि का निषेध ' ९. परिवासितप्रकृतसूत्र—परिवासित आहार का स्वरूप, परिवासित आहार और अनाहार विषयक दोष, अपवाद आदि, परिवासित आलेपनद्रव्य के उपयोग का निषेध, परिवासित तेल आदि से अभ्यंगन आदि करने का निषेध । १०. व्यवहारप्रकृतसूत्र—परिहारकल्पस्थित भिक्षु को लगने वाले कारणजन्य अतिक्रमादि दोष और उनका प्रायश्चित्त आदि। * ११. पुलाकभक्तप्रकृतसूत्र — धान्यपुलाक, गंधपुलाक और रसपुलाक का स्वरूप, पुलाकभक्तविषयक दोषों का वर्णन, निर्ग्रथियों के लिए पुलाकभक्त का निषेध।' षष्ठ उद्देश: इस उद्देश में वचन आदि से संबंधित सात प्रकार के सूत्र हैं। भाष्यकार संघदासगण क्षमाश्रम ने इन सूत्रों की व्याख्या में जिन विषयों पर प्रकाश डाला है उनका क्रमशः परिचय इस प्रकार है १. वचनप्रकृतसूत्र—निर्ग्रथ-निर्ग्रथियों को अलीक, हीलित, खिंसित, पुरुष, अगारस्थित और व्यवशमितोदीरण वचनों का प्रयोग नहीं करना चाहिए। इन्हें अवचन अर्थात् दुर्वचन कहा गया है। अलीक वचन के निम्नलिखित सत्रह स्थान हैं— १. प्रचला, २. आर्द्र, ३. मरुक, ४. प्रत्याख्यान, ५. गमन, ६. पर्याय, ७. समुद्देश, ८. संखडी, ९. क्षुल्लक, १०. पारिहारिक, ११. घोटकमुखी, १२. अवश्यगमन, १३. दिग्विषय, १४. एककुलगमन, १५. एकद्रव्यग्रहण, १६. गमन, १७. भोजन २. प्रस्तारप्रकृतसूत्र—–इस सूत्र की व्याख्या में प्राणवधवाद, मृषावाद, अदत्तादानवाद, अविरतिवाद, अपुरुषवाद और दासवादविषयक प्रायश्चितों के प्रस्तारों - रचना के विविध प्रकारों क निरूपण किया गया है। साथ ही प्रस्तार विषयक अपवादों का भी विधान किया गया है। ३. कण्टकाद्युद्धरणप्रकृतसूत्र — इस प्रसंग पर निर्ग्रथ - निर्ग्रथीविषयक कंटक आदि के उद्धरण से १. गा. ५९१९–५९७५ । ५. गा. ६०४७-६०५९। २. गा. ५९७६ - ५९९६ । ६. गा. ६०६०-६१२८ । ७. गा.६१२९-६१६२/ ३. गा. ५९९७-६०३२ । ४. गा. ६०३३ - ६०४६ | (६८) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संबंधित उत्सर्गमार्ग, विपर्यासजन्य दोष, प्रायश्चित्त, अपवाद, यतनाएँ आदि बातों का विचार किया गया है। ४. दुर्गप्रकृतसूत्र—इस प्रसंग पर यह बताया गया है कि श्रमण-श्रमणियों को दुर्ग अर्थात् विषम मार्ग से नहीं जाना चाहिये। इसी प्रकार पंक आदि वाले मार्ग से भी नहीं जाना चाहिए। ५. क्षिप्तचित्तादिप्रकृतसूत्र—विविध कारणों से क्षिप्तचित्त हुई निग्रंथी को समझाने का क्या मार्ग है, क्षिप्तचित्त निग्रंथी की देख-रेख की क्या विधि है, दीप्तचित्त होने के क्या कारण हैं, दीप्तचित्त श्रमणी के लिए किन यतनाओं का परिपालन आवश्यक है— आदि प्रश्नों का विचार करते हुए आचार्य उन्माद, उपसर्ग, अधिकरण क्लेश, प्रायश्चित्त, भक्तपान, अर्थजात आदि विषयों की दृष्टि से निग्रंथीविषयक विधि-निषेधों का विवेचन किया है।' ६. परिमन्थप्रकृतसूत्र— साधुओं के लिए छः प्रकार के परिमन्थ अर्थात् व्याघात माने गए हैं – १. कौकुचिक, २. मौखरिक, ३. चक्षुर्लोल, ४. तितिणिक, ५. इच्छालोभ, ६. भिच्चानिदानकरण। प्रस्तुत सूत्र की व्याख्या में इन परिमन्थों के स्वरूप, दोष, अपवाद आदि का विचार किया गया है। ७. कल्पस्थितिप्रकृतसूत्र—इस सूत्र का व्याख्यान करते हुए भाष्यकार ने निम्नलिखित छः प्रकार की कल्पस्थितियों का वर्णन किया है – १. सामायिककल्पस्थिति, २. छेदोपस्थापनीयकल्पस्थिति, ३. निर्विशमानकल्पस्थिति, ४. निर्विष्टकायिककल्पस्थिति, ५. जिनकल्पस्थिति, ६. स्थविरकल्पस्थिति। छेदोपस्थापनीयकल्पस्थिति का दस स्थानों द्वारा निरूपण किया है—१. आचेलक्यकल्पद्वार—अचेलक का स्वरूप, अचेलक-सचेलक का विभाग, वस्त्रों का स्वरूप आदि, २. औद्देशिककल्पद्वार, ३. शय्यातरपिंडकल्पद्वार, ४. राजपिंडकल्पद्वार राजा का स्वरूप, आठ प्रकार के राजपिण्ड आदि, ५. कृतिकल्पद्वार, ६. व्रतकल्पद्वार—पंचव्रतात्मक और चतुतात्मक धर्म की व्यवस्था, ७. ज्येष्ठकल्पद्वार, ८. प्रतिक्रमणकल्पद्वार, ९. मासकल्पद्वार, १०. पर्युषणाकल्पद्वार। बृहत्कल्प सूत्र के प्रस्तुत भाष्य की समाप्ति करते हुए आचार्य ने कल्पाध्ययन शास्त्र के अधिकारी और अनधिकारी का संक्षिप्त निरूपण किया है।" बृहत्कल्प-लघुभाष्य के इस सारग्राही संक्षिप्त परिचय से स्पष्ट है की इसमें जैन साधुओं-मुनियोंश्रमणों-निग्रंथों-भिक्षओं के आचार-विचार का अत्यंत सूक्ष्म एवं सतर्क विवेचन किया गया है। विवेचन के कुछ स्थल ऐसे भी हैं जिनका मनोवैज्ञानिक दृष्टि से अच्छा अध्ययन हो सकता है। १. गा.६१६३-६१८१। २. गा.६१८२-६१९३। ३. गा.६१९४-६३१०। ४. गा.६३११-६३४८। ५. गा.६३४९-६४९०। (६९) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्कालीन भारतीय सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, राजनीतिक आदि परिस्थितियों पर प्रकाश डालने वाली सामग्री का भी इसमें बाहुल्य है। इन सब दृष्टियों से प्रस्तुत भाष्य का भारतीय साहित्य के इतिहास में निःसंदेह एक महत्त्वपूर्ण स्थान है। जैन साहित्य के इतिहास के लिए इसका महत्त्व और भी महान् है, यह कहने की आवश्यकता नहीं। संघदासगणि क्षमाश्रमण का भारतीय साहित्य पर और विशेषकर जैन साहित्य पर महान् उपकार है कि जिन्होंने जैन आचार पर इस प्रकार के समृद्ध, सुव्यवस्थित एवं सर्वांगसुंदर ग्रंथ का निर्माण किया। (७०) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बृहत्कल्पविशेष चूर्णि रूपेन्द्रकुमार पगारिया जैन परंपरा के आगमों में छेदसूत्रों का महत्त्वपूर्ण स्थान रहा है। आचारप्रधान संस्कृति का सार श्रमणधर्म है। श्रमणधर्म की सिद्धि के लिए आचार की साधना अनिवार्य है। आचारधर्म के निगूढ रहस्य और सूक्ष्म क्रियाकलाप को समझने के लिए छेदसूत्रों का अध्ययन भी अनिवार्य हो जाता है। साधक के जीवन में अनेक अनुकूल और प्रतिकूल प्रसंग उपस्थित होते रहते हैं। ऐसे विषम समयों में किस प्रकार निर्णय लिया जाए इस बात का सम्यग् निर्णय एक मात्र छेदसूत्र ही करते हैं। छेदसूत्र साहित्य जैन आचार की कुंजी है, जैन विचार का अद्वितीय निधि है, जैन संस्कृति की गरिमा है और जैनसाहित्य की महिमा है। इसके अतिरिक्त छेदसूत्रों को धर्म, दर्शन, संस्कृति, इतिहास, कला, लोककथा, उपदेशकथा एवं शब्दों का अक्षय भंडार कहा जाय तो अतिशयोक्ति नही होगी। श्रमणाचार के प्रतिपादक छेदसूत्रों की संख्या छह है। दशाश्रुतस्कंध (२) (बृहत्)कल्प, (३) व्यवहार (४) निशीथ (५) महानिशीथ (६) पंचकल्प अथवा जीतकल्प। इन छह सूत्रों की संख्या के विषय में दो परंपरा है। एक परंपरा यह है कि दशाश्रुतस्कंध, बृहत्कल्प, व्यवहार और निशीथ ये ही चार छेद सूत्र है। तो दूसरी परंपरा में पंचकल्प अथवा जीतकल्प, महानिशीथ ये दो छेदसूत्र मिलाकर छेदसूत्र छह है। छेदसूत्रों में श्रमणश्रमणियों के आचार से सम्बद्ध प्रत्येक विषय का विस्तार से वर्णन मिलता है। छेदगत आचारसूत्र को चार विभाग में विभक्त किया है (१) उत्सर्ग मार्ग (२) अपवाद मार्ग (३) दोषसेवन तथा (४) प्रायश्चित्त। किसी भी विषय के सामान्य विधान को उत्सर्ग कहा जाता है। परिस्थितिविशेष तथा अवस्थाविशेष में किसी विशेष विधान को अपवाद कहा जाता है। दोष का अर्थ है- उत्सर्ग और अपवाद का भंग। खण्डितव्रत की शुद्धि के लिए उचित दण्ड ग्रहण किया जाता है उसे प्रायश्चित्त कहा गया है। ____ किसी भी नियम के पालन के लिए चार बातें आवश्यक है। सर्वप्रथम किसी सामान्य नियम की संरचना की जाती है उसे हम उत्सर्ग मार्ग कह सकते हैं। उसके पश्चात् देश, काल तथा नियम पालन (७१) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ की शक्ति तथा उसकी उपयोगिता को लक्ष में रखकर जो छूट दी जाती है उसे अपवाद मार्ग कहते हैं। उत्सर्ग और अपवाद दोनों मार्ग सापेक्ष है। एकान्त उत्सर्गमार्ग को अपनाना या एकान्त अपवादमार्ग का अवलम्बन लेना दोनों दोषपूर्ण है। यदि निर्बल व्यक्ति एकान्त उत्सर्गमार्ग अपनाता है तो उसमें उसके पतन की संभावना रहती है। उसी प्रकार सबल व्यक्ति अपनी सुखसाता के लिए अपवाद मार्ग अपनाता है तो वह संयम मार्ग से भ्रष्ट हो जाता है। अतः द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव की दृष्टि से एकान्त मोक्षार्थियों के लिए दोनों मार्गों को यथावसर संयम पालन हेतु अपनाना यही जिनाज्ञा है।। इसमें जरा भी सन्देह नहीं है कि छेदसूत्रों का विषय खूब गहन एवं गंभीर है। यदि कोई व्यक्ति उसे समग्ररूप से समझे बिना ही दुरालोचना करने बैठ जाए तो यह उसका अधूरापन ही होगा। क्योंकि छेदसूत्रमें ऐसी गहन और रहस्य पूर्ण बातें हैं जो गीतार्थ श्रमण ही समझ सकते हैं। अतः छेदसूत्रों के पठन-पाठन के लिए योग्यता, परिपक्वता और दीर्घदृष्टि आवश्यक है। उत्सर्गमार्ग तो सामान्यमार्ग है उनमें परिवर्तन नहीं होते किंतु अपवादमार्ग देश, काल परिस्थितियों के अनुसार बदलते रहते हैं। जैसे- पुस्तक आगम का हो या अन्य, उनका रखना उत्सर्गमार्ग नहीं है- यह एक तथ्य है। आचारांगसूत्र और निशीथ में पुस्तककर्म देखने मात्र का निषेध है और देखे तो उसके लिए प्रायश्चित का विधान है। क्योंकि पुस्तक लिखना, लिखाना, उनका संग्रह करना हिंसा का कारण है।' पूर्वकाल में आगम का अध्ययन मुखपाठ ही होता था। गुरु से शिष्यो ने आगम सुने, उन्हें याद कर लिया। आगमधर शिष्यो ने भी मौखिक परंपरा से अपने शिष्यों को पढाया। लंबे समय तक यह परंपरा अविच्छिन्नरूप से चलती रही। क्रमशः युग बदला। लम्बे समय तक देश दुर्भिक्ष के चपेट में आ गया। संयमियों के लिए आहार आदि भी दुर्लभ हो गये। कई श्रुतधर समाधिमरण को प्राप्त हुए, उनके साथ आगम भी विलुप्त होते गये। स्मृतिदौर्बल्य से आगम भी विस्मृत होते देख आचार्य श्री देवर्धिक्षमाश्रमण ने अपवादमार्ग अपना कर वल्लभीपुर में अपने सांनिध्य में आगम लिपिबद्ध करवाए। तत्पश्चात् यह लेखनपरंपरा इतनी विस्तृत हो गई कि अनेक विद्वान् मुनियों ने विभिन्न विषयों में लाखों ग्रंथो का निर्माण किया, उनका लेखन हुआ और हजारों ज्ञानभंडारों की स्थापना हुई। जो लेखन पाप माना जाता था उसके स्थान पर यह उपदेश रहा कि- जो जिनागम लिखता है, लिखवाता है वह दुर्गति में नहीं जाता, मूक-बधिर नहीं होता, मूर्ख नहीं होता, अंधा नहीं होता। जो ग्रंथ लिखता, लिखवाता है वह महान पुण्य का भागी बनता है। अपना, अपने परिवार का कल्याण करता है।' १. संघस अपडिलेहा, भारो अहिकरणमेव अविदिण्णं। संकामण पलिमंथो पमाय परिकम्मणा लिहणा।। विशेष कल्प च. प. २. अभिधान राजेन्द्र कोष पोत्थग (७२) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नदी पार नहीं करना यह उत्सर्गमार्ग है। संयम और देह की रक्षा के लिए नदी पार करना नौका में बैठना अपवादमार्ग है। (वि.चू) साधु को किसी भी प्रकार की देहचिकित्सा करना निषिद्ध है, यह उत्सर्गमार्ग है। किंतु संयम की रक्षा हेतु असहिष्णु व्यक्ति यदि वैद्य आदि से चिकित्सा करवाता है तो यह अपवादमार्ग है। सारांश यह है कि संयम की रक्षा के लिए दोनों मार्ग उपादेय है, स्वीकार्य है। (वि. चू) कप्पसुत्त___ कल्पसूत्र के दो विभाग है। 'चुल्लकप्पसुय' और 'महाकप्पसुय' उसी प्रकार 'कप्पियाकप्पिय' भी उत्कालिक आगम है। ये सभी प्रायश्चित्त विधायक आगम है। जो वर्तमान में अनुपलब्ध है, विच्छिन्न हो गये हैं। प्रस्तुत कल्पसूत्र का मूल पाठ गद्य है। इस में ८१ विधि-निषेध कल्प है। ये सभी कल्प पांच समिति और पांच महाव्रतों से संबंधित है। (वि. चू) इस सूत्र पर संघदास गणि ने ६००० गाथा प्रमाण लघुभाष्य की रचना की। लघुभाष्य की गाथाओं में उन्होंने नियुक्ति गाथाओं को तथा पुरातन गाथाओं का भी समावेश कर लिया है। इस सूत्र पर किसी अज्ञात आचार्य ने बृहद्भाष्य की भी रचना की है। प्रस्तुत बृहत्कल्प(कप्पसुत्त) और वर्तमान में पर्युषण पर्व में वाचन किया जाने वाला कल्पसूत्र एक है या भिन्न है यह आशंका स्वाभाविक है। पर्युषण पर्व में वाचन किया जाने वाला कल्पसूत्र 'कालिक' है। आचारदशा अर्थात् दशाश्रुतस्कंध का आठवां अध्ययन पर्युषणा कल्प है। इस में केवल वर्षावास की ही समाचारी है। इस पर्युषणा कल्प के पूर्व मंगल स्वरूप तीर्थंकरों के जीवन चरित्र तथा स्थविरावलि है। वर्तमान में यही पर्युषणा कल्प जनसाधारण में कल्पसूत्र नाम से प्रचलित है जो प्रत्येक पर्युषणपर्व में आदर के साथ पढा जाता है। प्रस्तुत कल्पसूत्र को वर्तमान जनप्रसिद्ध कल्पसूत्र से भिन्न बताने के लिए ही प्रस्तुत कल्पसूत्र का नाम 'बृहत्कल्प' सूत्र दिया हो ऐसा प्रतीत होता है। क्योंकि- कल्पसूत्र के पीछे बृहत् शब्द का प्रयोग कहीं भी नहीं मिलता। छेदसूत्रों के कर्ता छेदसूत्रों के रचयिता कौन है यह भी एक उलझा हुआ विचारणीय प्रश्न है। यह भी एक परंपरा है कि छेदसूत्र के रचयिता श्रुतकेवली आचार्य श्री भद्रबाहु स्वामी है जिनका समय इसवी सन ३०० पूर्व का माना गया है। आ. भद्रबाहु स्वामीने तो भगवान महावीर द्वारा प्ररूपित छेदसूत्रों को सूत्ररूप में ग्रंथित किया है। अतः छेदसूत्रों के अर्थागम प्ररूपक सर्वज्ञ तीर्थंकर भगवान स्वयं थे और सूत्रागम के निर्वृहक आचार्य श्री भद्रबाहु स्वामी थे। इसका स्पष्ट निर्देश आचारदशा अध्ययन-१० सूत्र-५४ में है। (७३) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ते णं काले णं ते णं समए णं समणे भगवं महावीरे रायगिहनगरे गुणसीलचेइए बहणं समणाणं बहूणं समणीणं, बहूणं सावयाणं बहुण सावियाणं, बहूणं देवाणं बहणं देवीणं सदेवमणुया-सुराए परिसाए मज्झगए एवमाइक्खई, एवं भासइ, एवं पण्णवेइ एवं परूवेइ। इसके अतिरिक्त इसी बात की पुष्टि करते हुए स्वयं पंचकल्पभाष्यकार कहते हैं तेण भगवया आयारकप्प दसाकप्प ववहारा य नवमपुव्वनीसंदभूता निज्जूढा [पंचकल्प भा. गा. २३] इसी से स्पष्ट है कि छेदसूत्र सामान्य आचार्य की रचना न होकर सर्वज्ञ सर्वदर्शी तीर्थंकर भगवान् द्वारा प्ररूपित आचारशास्त्र है। एक परंपरा यह भी है कि दशाश्रुतस्कंध, बृहत्कल्प, व्यवहार एवं निशीथ ये चारों छेदसूत्र प्रत्याख्यान पूर्व की तृतीय आचारवस्तु से उद्धृत हुए है। दूसरी मान्यतानुसार इन चारों छेद का निर्वृहण श्रुतकेवली आचार्य श्री भद्रबाहु स्वामीने किया है। तथा तीसरी मान्यतानुसार निशीथ को छोडकर शेष तीन छेदसूत्रों के निर्माता आचार्य श्री भद्रबाहु स्वामी है। प्रचलित मान्यता जो भी हो किंतु यह सुनिश्चित है कि छेदसूत्रों के अर्थागम के उपदेशक भगवान महावीर थे तो सूत्रागम के रचयिता श्रुतकेवली आचार्य श्री भद्रबाहु स्वामी। छेद नामकरण__प्रस्तुत सूत्र को छेदसूत्र क्यों कहा गया? इसके उत्तर में विश्लेषक यों कहते हैं कि दस प्रकार के प्रायश्चित्तों में छेद-मूल भी एक प्रायश्चित्त है तथा इसका प्रयोग बार बार हुआ है अतः इन्हें छेदसूत्र कहा गया है। दूसरी मान्यता यह भी है कि सामायिक चारित्र स्वल्पकालीन है और छेदोपस्थापनीय का समय अधिक है। छेदसूत्र तत्वारित्रसम्बन्धी प्रायश्चित्त का विधान करता है अतः ये छेदसूत्र के नाम से प्रसिद्ध हुए। आ. श्री मलयगिरिसूरिजी के अनुसार इसमें पदविभाग समाचारी होने से इन आगमों को छेदसूत्र कहा है। अथवा छेक-उत्तम पुरुषों द्वारा प्रतिपादित अथवा संयम के रक्षार्थ उत्तम विधान जिन में है अतः ये छेदसूत्र के नाम से प्रसिद्ध हुए। छेदसूत्र में सभी सूत्र स्वतंत्र है। एक सूत्र का दूसरे के साथ सम्बन्ध नहीं है। तथा व्याख्या भी छेद या पदविभाग दृष्टि से की गई है इसलिए इनको छेदसूत्र कहा जा सकता है। सारांश यह है कि जिससे नियमों में बाधा आती न हो तथा संयम की निर्मलता की अभिवृद्धि होती हो ऐसे विधान जिनमें हो वे छेदसूत्र है। १. पदविभागसामाचारी छेदसूत्राणि मलवृ। (७४) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ छेदसूत्रों पर व्याख्याग्रंथ जैन आगमों की प्राचीनतम पद्धति अनुयोग है। (१) चरणानुयोग (२) धर्मकथानुयोग (३) गणितानुयोग और (४) द्रव्यानुयोग। छेदसूत्र चरण-आचार प्रधान होने से इनका समावेश चरणकरणानुयोग में होता है। इसके अतिरिक्त अनुयोग के पांच नाम मिलते हैं- अनुयोग, नियोग, भाषा, विभाषा, और वार्तिक। नियुक्ति आगमों के गूढ रहस्यों को समझने के लिए उन पर व्याख्याग्रंथ लिखने का प्रचलन प्राचीन काल से चला आ रहा है। इसका प्रथम श्रेय प्रथम श्रुतकेवली आचार्य श्री भद्रबाहु स्वामी को जाता है। छेद सूत्रों की सूत्रात्मक रचना कर उनके अन्तर्गत आने वाले शब्दों के गूढ रहस्यों को उनके भावों को स्पष्ट करने के लिए उन्होंने नियुक्ति की रचना की। कुछ नियुक्तियों की रचना द्वितीय श्रुतधर आचार्य श्री भद्रबाहु स्वामी ने की। आवश्यक नियुक्ति में कहा गया है कि आचार्य श्री भद्रबाहु स्वामी ने १० नियुक्तियाँ लिखने की प्रतिज्ञा की थी। (१) आवश्यक (२) दशवैकालिक (३) उत्तराध्ययन (४) आचारांग (५) सूत्रकृताङ्ग (६) दशाश्रुतस्कंध (७) बृहत्कल्प (८) व्यवहार (९) सूर्यप्रज्ञप्ति एवं (१०) ऋषिभाषित। इन दस नियुक्तियों में वर्तमान में आठ नियुक्तियाँ ही उपलब्ध है। इसके अतिरिक्त पिंडनियुक्ति, ओघनियुक्ति, पंचकल्पनियुक्ति और निशीथनियुक्ति आदि स्वतंत्र नियुक्तियां भी उपलब्ध है। गोविंदाचार्य ने भी नियुक्ति लिखी है ऐसा उल्लेख भी मिलता है। भाष्य नियुक्ति अत्यन्त संक्षिप्त होने से उनके गूढार्थ को समझना कठिन था अतः उनकी विशेष स्पष्टता के लिए भाष्यसाहित्य की रचना हुई। भाष्य साहित्य के लेखक प्रथम और द्वितीय आचार्य संघदास गणि थे। पूज्य मुनिप्रवर श्रीपुण्यविजयजी म. सा. की मान्यतानुसार बृहत्कल्पभाष्य के रचयिता द्वितीय संघदास गणि थे। नियुक्ति तथा भाष्य दोनों की भाषा प्राकृत है और रचना पद्यमय एवं संक्षिप्त होने से इन्हें समझना सर्व साधारण के लिए कठिन था। अतः नियुक्ति और भाष्य का सरलीकरण आवश्यक था। इसी दृष्टि को लक्ष्य में रखकर किंतु इसके पश्चात् आगम व्याख्याग्रंथो में भाष्य का द्वितीय स्थान है। नियुक्ति में संक्षिप्त पद्धति में केवल पारिभाषिक शब्दों की निक्षेपपरक व्याख्या है। अनेक स्थलों पर नियुक्ति में प्रयुक्त शब्दों को, उनके भाव एवं रहस्यों को उद्घाटित करने का कार्य भाष्य करता है। नियुक्तियों की तरह भाष्य भी दस आगमग्रंथो पर लिखे गये है। (१) आवश्यक (२) दशवैकालिक (३) उत्तराध्ययन (४) बृहत्कल्प (५) पंचकल्प (६) व्यवहार (७) (७५) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ निशीथ (८) जीतकल्प (९) ओघनियुक्ति (१०) पिंडनियुक्ति। इसके अतिरिक्त भाष्य, मूलभाष्य और विशेषावश्यकभाष्य ये तीनों आवश्यक सूत्र पर लिखे गये भाष्य है। बृहत्कल्प पर दो भाष्यग्रंथ पाये जाते हैं एक लघुभाष्य और दूसरा बृहद्भाष्य। लघुभाष्य द्वितीय संघदास गणि की रचना है ऐसी मुनिश्री पुण्यविजयजी म. सा. की मान्यता है। लघुभाष्य की गाथासंख्या ६००० है। बृहद्भाष्य भी वर्तमान में विद्यमान है किंतु यह भाष्य अपूर्ण है। केवल मासकल्प तक का ही ४००० गाथाप्रमाण ग्रंथ मिलता है। इसके कर्ता का कहीं भी उल्लेख नहीं मिलता। यह भाष्य भी अप्रकाशित है। चूर्णि___ भाष्य के बाद नियुक्ति एवं भाष्य के गूढ विषयों को समझने के लिए विस्तृतरूप से विश्लेषण करने वाले चूर्णिग्रंथो की रचना हुई। चूर्णि के कर्ता के रूप में दो आचार्यों के नाम प्रसिद्ध है। एक आचार्य श्री अगस्त्यसिंहसूरि जो दशवैकालिक चूर्णि के कर्ता के रूप में प्रसिद्ध है। दूसरा नाम है जिनदास गणि महत्तर। इन्होंने कई आगमग्रंथो पर चूर्णि की रचना की है। अब तक उपलब्ध चूर्णियों में कही भी जिनदासगणि का उल्लेख नहीं है। बृहत्कल्पचूर्णि के कर्ता भी जिनदास गणि महत्तर होने चाहिए ऐसा अनुमान किया जा सकता है। चूर्णि व्याख्या न अतिसंक्षिप्त होती है न अतिविशद। चूर्णि व्याख्या की यह विशेषता रही है कि वे प्राकृत के साथ बीच बीच में संस्कृत में भी विवेचन करती हैं। इस प्रकार संस्कृत-प्राकृत मिश्रित भाषा के प्रयोग उनकी व्याख्यासाहित्य में होता रहा है अतः यह चूर्णि के नाम से प्रसिद्ध हुआ। व्याख्या टीका चूर्णि के पश्चात् आगमों पर संस्कृत टीका का युग प्रारंभ होता है। प्रायः आगमों पर संस्कृत टीका लिखी गई है। भारत के इतिहास में गुप्तयुग में संस्कृत का प्रभाव अपनी चरम सीमा में था। इस काल में व्याकरण, कोष, साहित्य, दर्शन, काव्य, कथाग्रंथ जैसे महत्व पूर्ण ग्रंथो का विशद रूप से निर्माण हुआ। इस संस्कृत युग में आचार्य श्री हरिभद्रसूरि, शीलांकाचार्य, आचार्य श्री अभयदेवसूरि तथा आचार्य श्री मलयगिरिसूरि आदियों ने संस्कृत में इन पर टीका की रचना कर साहित्य की अभिवृद्धि की। संस्कृत टीकाग्रंथ को समझना सब के लिए सुलभ नहीं था अतः सुलभता से समझ सके उनके लिए जनहित की दृष्टि से लोकभाषा में सरल, सुबोध शब्दों में बालावबोध या टब्बा (शब्दार्थ) गुजराती और राजस्थानी मिश्रित भाषा में लिखा गया। (७६) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विशेषकल्पचूर्णि बृहत्कल्पसूत्र की दो महत्त्वपूर्ण अप्रकाशित चूर्णियां प्राप्त होती है। एक, कल्पचूर्णि और दूसरी, कल्पविशेषचूर्णि। प्रथम कल्पचूर्णि का १६००० ग्रंथाग्र है तो दूसरी कल्पविशेषचूर्णि का ग्रंथा १०००० प्रमाण है। ये दोनों चूर्णियां अब तक अप्रकाशित है। इन के कर्ता का नामोल्लेख भी नही मिलता। प्रचलित परंपरा के अनुसार प्रथम चूर्णि के कर्ता जिनदास गणि महत्तर हो सकते है। भाव, भाषा, शैली और कथन पद्धति में इन दोनों चूर्णियों में इतना अधिक शब्दसाम्य है कि इनको दूसरे से अलग करना कठिन है। पूर्ववर्ती चूर्णि प्रथम और उत्तरवर्ती कल्पविशेषचूर्णि नामकरण किया जा सकता है। प्रथमचूर्णि में विशेषचूर्णिकार ने बृहत्कल्पचूर्णि के सत्तर प्रतिशत पाठों को ज्यों का त्यों लिया है। विशेषचूर्णिकारने जहाँ पूर्ववर्ती चूर्णि के पाठ संक्षिप्त है वहाँ नये पाठ देकर अपनी चूर्णि को विस्तृत किया है। इसी विशेषता को लेकर चूर्णिकार ने अपनी चूर्णि को विशेषचूर्णि के रूप में प्रसिद्ध किया हो ऐसा प्रतीत होता है। बृहत्कल्प छह उद्देशों में विभाजित है इस के कुल सूत्र २०५ है, भाष्यगाथा ६००० प्रमाण है। मूल सूत्रकार ने जिन विषयों का कथन किया है। पूर्ववर्ती चूर्णि एवं विशेषकल्पचूर्णि उन्हीं विषयों को उत्सर्ग अपवाद विषयक चर्चा करते हुए समाविष्ट किया है। पूर्ववर्ती चूर्णिकार ने जो वर्णन किये उन्हीं के शब्दों में लिखते हुए जो संक्षिप्त और अस्पष्ट विषय है उन्हीं को विशेषकल्पचूर्णिकार ने अपने शब्दों में प्रस्तुत किया है। विशेषकल्प चूर्णि का प्रारंभ पंचपरमेष्ठी मंगलाचरण से होता है। पूर्ववर्ती प्रथमचूर्णि में पीठिका है। यह पीठिका गाथा १ से गाथा ८०८ में पूर्ण होती है। किंतु विशेषकल्पचूर्णिकार ने पीठिका की गाथा १०८५ तक के भाग को छोडकर जहां से सूत्रारंभ होता है उसी अंश से अपनी चूर्णि का आरंभ किया है। संभवतः गाथा १-१०८५ तक की भाष्य गाथाओं का विवेचन अपने आप में पूर्ण लगा हो अतः उनका विवेचन अनावश्यक मान कर छोड़ दिया हो। से गामंसि वा नगरंसि.... ( सूत्र - १) प्रारंभ करते हैं। सूत्र १ से ४ तक देकर प्रथम चत्तारि सुत्ताणि उच्चारेयव्वाणि। अथास्य व्याख्यामभिधास्यामः । इत्यत्र आह, अभिधास्यति भवान्। अथ कोऽस्याभिसम्बन्धः? उच्यते-वुत्तो खलु आहारो..... एस सम्बन्धो॥१०८६॥ इस प्रकार ग्रंथारम्भ करने के पश्चात् विशेषचूर्णिकार कल्पसूत्र के छहों उद्देशकों की विवेचना करते हैं। गाथा १०८७ गाथा---- तक। इस में ८१ विधि-निषेध कल्प है। ये सभी कल्प पांच समितिईर्ष्या, भाषा, एषणा, आदानभण्डनिक्षेपणा तथा उच्चारप्रश्रवणखेलसिंघानजलपरिष्ठापनिका; एवं पंचमहाव्रत-अहिंसा, सत्य, अचौर्य, ब्रह्मचर्य एवं अपरिग्रह ऐसे पंचमहाव्रतों से संबंधित इनका (७७) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वर्गीकरण यहां किया गया है। जिन सूत्रों का एक से अधिक समितियों या एक से अधिक महाव्रतों सम्बन्ध है उनका स्थान समिति और महाव्रत के संयुक्त विधि - निषेध और महाव्रतकल्पशीर्षक के अंतर्गत है। उत्तराध्ययन अध्ययन-२४ के अनुसार ईर्यासमिति का विषय बहुत व्यापक है अतः जो सूत्र सामान्यतया ज्ञान, दर्शन या चारित्र आदि से संबंधित प्रतीत हुए उनको विशेषचूर्णिकार ने 'विधिनिषेधकल्प' शीर्षक के नीचे स्थान दिया है। जैसे- ईर्यासमिति के विधि - निषेधकल्प को चार सूत्रों में आबद्ध किया है । ( सूत्रांक१ - ३८ उ. १ ) इनमें निम्न विषयों का समावेश हुआ है, अध्वगमन(सू०४६) आर्यक्षेत्र (सू. ५२ ) । महानदी सूत्र (उ. ४ सू. ३४-३५) वैराज्य - विरुद्धराज्यसूत्र (उ.१, सू.३९) अन्तरगृहस्थानसूत्र । प्रस्तुत बृहत्कल्पसूत्र पर पूर्वाचार्यों ने नियुक्ति, भाष्य, चूर्णि और बृहद्भाष्य तथा बा की रचना की। किंतु कालदोष से ये अब तक अप्रकाशित है। ऐसे महत्त्वपूर्ण अप्रकाशित ग्रंथो का सम्पादन करके श्रुतभवन संशोधन केन्द्र, पुणे इन ग्रंथो का प्रकाशन करा रहा है यह आ विषय है। (७८) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिरिभद्दबाहुसामिनिबद्धं ॥कप्पसुत्तं॥ (भास-विसेसचुण्णिसहिय) (पढमो भागो) (पढमो उद्देसो) Page #81 --------------------------------------------------------------------------  Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भास-विसेसचुण्णिसहियं सिरिभद्दबाहुसूरिरइयं ॥ कप्पसुत्तं ॥ ॥ पढमो उद्देसो॥ ॥ मासकप्पपगयं ॥ [सुत्तं] से गामंसि वा नगरंसि वा खेडंसि वा कब्बडंसि वा मडंबंसि वा पट्टणंसि वा आगरंसि वा दोणमुहंसि वा निगमंसि वा रायहाणिसि वा आसमंसि वा सन्निवेसंसि वा संबाहंसि वा घोसंसि वा अंसियंसि वा पुडभेयणंसि वा संकरंसि' वा सपरिक्खेवंसि अबाहिरियसि कप्पइ निग्गंथाणं हेमंतगिम्हासु एगं मासं वत्थए ॥१-६॥ ॥ ॐ नमः सर्वज्ञाय ॥ नमो अरहंताणं, नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं, नमो उवज्झायाणं, नमो लोए सव्वसाहूणं । एसो पंच नमोकारो, सव्वपावप्पणासणो । मंगलाणं च सव्वेसिं, पढम हवइ मंगलं ॥ "से गामंसि वा, नागरंसि वा" चत्तारि सुत्ताइं उच्चारेयव्वाइं । सूत्रम् इदम्, अथास्य व्याख्यामभिधास्यामः । इत्यत्र आह-अभिधास्यति भवान् । अथ कोऽस्याभिसम्बन्धः ? उच्यते वुत्तो खलु आहारो, इयाणि वसहीविहिं तु वन्नेइ । सो वा कत्थुवभुज्जइ, आहारो एस संबंधो ॥१०८६॥ १. एतत्पदं आचार्यान्तरमतेन ज्ञेयम् - केषाञ्चिदाचार्याणां मतेन सङ्करश्च कर्तव्यः, "संकरंसि वा" इत्यधिकं पदं पठितव्यमित्यर्थः । मलवृ. (गा० १०९३) २. अत्र विशेषचूर्णी पीठिकाभाष्यगाथानां प्रथमोद्देशस्य पञ्च सूत्राणां तद्भाष्यगाथानां च व्याख्यानं न वर्तते । Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं “वुत्तो०" गाहा । प्रथमसूत्रे आहार उपदिष्टो यादृग्विधो भोक्तव्यः, इह तु वसहिं वर्णयति । अथवा स एवाहारः कुत्रोपभोक्तव्यः ? इति सम्बन्धः । अथवा तेसु सपरिग्गहेसुं, खेत्तेसुं साहुविरहिएसुं वा । किच्चिरकालं कप्पइ, वसिउं अहवा विकप्पो उ ॥१०८७॥ "तेसु०" गाहा । तेसु खेत्तेसु परिग्गहिएसु अपरिग्गहिएसु वा केच्चिरं कालं वसियव्वं विकल्पोऽन्यसम्बन्धस्येत्यर्थः । एभिः सम्बन्धैः आयातस्य सूत्रस्य पदविभागं कृत्वा पदार्थमभिधास्यामः । आदिपदं निद्देसे, वा उ विभासा समुच्चये वा वि । गम्मो गमणिज्जो वा, कराण गसए व बुद्धादी ॥१०८८॥ "आदिपदं०" गाहा । से इत्येतदादिपदं निर्देशे वर्तते, वा विभाषायां समुच्चयार्थे वा भवति । गम्मो गमणिज्जो वा अट्ठारसण्हं कराणं तेण गामो । अहवा यस्माद् बुद्ध्यादीनां गुणं ग्रसति तस्माद् ग्राम इत्युच्यते।। नत्थेत्थ करो नगरं, खेडं पुण होइ धूलिपागारं । कब्बडगं तु कुनगरं, मडंबगं सव्वतो छिन्नं ॥१०८९॥ जलपट्टणं च थलपट्टणं च इति पट्टणं भवे दुविहं । अयमाइ आगरा खलु, दोणमुहं जलथलपहेणं ॥१०९०॥ निगमं नेगमवग्गो, वसइ जहिं रायहाणि जहिँ राया। तावसमाई आसम, निवेसौं सत्थाइजत्ता वा ॥१०९१॥ संबाहो संवोढुं, वसति जहिं पव्वयाइविसमेसु । घोसो उ गोउलं अंसिया उ गामद्धमाईया ॥१०९२॥ "नत्थेत्थ०" ["जलपट्टणं०" "निगमं०" "संवाहो."] गाहाचउक्कं । नास्त्यत्र करो विद्यत इति नकरम् । खेडं नाम जं धूलिपागारपरिक्खित्तं । कब्बडं नाम जं कुनगरं । मडंबं नाम जं सव्वओ छिन्नं । अड्डाइज्जगाउयमेराए णत्थि गामादी । पट्टणं दुविहं-जलपट्टणं थलपट्टणं च । जलपट्टणं-जस्स जलेणं भंडं एइ । जहा-कलियणमादीणं । थलपट्टणं जस्स थलेणं भंडं एइ, जहा–आणंदपुरस्स। आगरो नाम अयागरो वा, रूप्पागरो वा इत्यादि । दोणमुहं जस्स जलेण थलेण वि भंडं एइ, जहा भरुयच्छस्स । निगमं णाम जत्थ णेगमा वसंति । णेगमा वाणियगविसेसा । रायहाणी णाम जत्थ राया परिवसइ णगरादौ । आसमो नाम जो तावसेहिं णिविट्ठो, पच्छा लोगो Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१०८६-१०९६] पढमो उद्देसो तत्थ वसइ । णिवेसो णाम जत्थ सत्थो वा आवासिओ। आदिग्गहणेणं गामो वा अन्नत्थ संपट्ठियओ जत्थ अंतरा वासं करेइ, जत्ताए वा जत्थ लोगो गयओ । जहा-सरस्सतीए । संबाहो नाम जत्थ अन्नत्थ किसित्ता वाणिज्जं वा करेत्ता अत्थं संवोढुं संवसंति तं संबाहं भण्णइ । जे घोसं पढंति, घोसं गोउलं भण्णइ । अन्नेसिं अंसिया । अंसिया नाम गामस्स अद्धं तइयं चउत्थभागो [वा] जत्थ ठितिल्लओ । पुढवेएणं पि केइ पढंति । तत्थ गाहा - नाणादिसागयाणं, भिज्जंति पुडा उ जत्थ भंडाणं । पुडभेयणं तगं संकरो य केसिंचि कायव्वो ॥१०९३॥ "नाणादिसा०" गाहा । कण्ठ्या । संकरो नाम एएसिं गामादीणं किंचि गामं पि नगरं पि खेडं पि एवं सह परिक्खेवेणं सपरिक्खेवं । नास्य बाहिरिका विद्यत इत्यबाहिरिकम् । एस सुत्तत्थो। इयाणि णिज्जुत्तीए वित्थारेइ तत्थ गाहा:नामं ठवणागामो, दव्वग्गामो य भूतगामो य । आउज्जिदियगामो, पिउ माउ भावगामो य ॥१०९४॥[नि०] "नाम ठवणा०" [गाहा] । नामठवणाओ गयाओ । दव्वगामो जाणयभवियसरीरवइरित्तो इमो - जीवाऽजीवसमुदओ, गामो को कं नओ कहं इच्छे ? । आदिणयोऽणेगविहो, तिविकप्पो अंतिमनओ उ ॥१०९५॥ [नि०] "जीवा०" गाहा । जीवाणमजीवाण य समूहो यः सो य दव्वगामो, नएहिं मग्गिज्जइ । को णओ कं गामं इच्छइ ? तत्थ आइणओ अणेगविधो, आइणओ नाम णेगमो, अंतिमणओ णाम सद्दो । सो तिविहो-सद्दो, समभिरूढो, एवंभूतो । तत्थ अणेगविहणेगमाणं इमाणि पत्तेयं पत्तेयं अण्णोण्णनिरवेक्खाणि वत्तव्वाणि भवंति । तं जहा - गावो तणाति सीमा, आरामुदपाण चेडरूवाणि । वाडी य वाणमंतर, उग्गह तत्तो य आहिपती ॥१०९६॥[नि०] "गावो तणाति०" गाहा । गावो त्ति पढमणेगमो भणइ । जावतियं गावीओ चरिउं वच्चंति एत्तियं अंतरं सव्वो मम गामो विसुद्धतरो णेगमो भणति । १. अण्णे अंसितंसि वा पढंति इति चूर्णिकृतः । २. पुडभेदेणं इति भाव्यम् ? । ३. गामो इति अब । Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं गावो वयंति दूरं, पि जंतु तण कट्टहारगादीया । सूरुट्ठिए गता एंति अत्थमंते ततो गामो ॥१०९७॥ परसीमं पि वयंति हु, सुद्धतरो भणति जा ससीमा तु । उज्जाण अवत्ता वा, उक्कीलता उ सुद्धयरो ॥१०९८॥ एवं विसुद्धनिगमस्स, वइपरिक्खेवपरिवुडो गामो।। ववहारस्स वि एवं, संगहो जहिँ गामसमवाओ ॥१०९९॥ जं वा पढम काउं, सेसग गामो निविस्सइ स गामो।। तं देउलं सभा वा, मज्झिम गोट्ठो पवा वा वि ॥११००॥ उज्जुसुयस्स निओओ, पत्तेयघरं तु होइ एक्केक्कं । उठेति वसति व वसेण, जस्स सद्दस्स सो गामो ॥११०१॥ "गावो वयंति दूरं०' ["परसीमं पि०" "एवं विसुद्ध०" "जं वा पढमं०" उज्जुसुयस्स०"] अद्धगाहा । गावो दूरमवि अंतरं गंतुं पडिएंति सो सव्वो तव गामो, जम्हा एस तव दोसो तम्हा ण भवति एस तव गामो । अहं भणामि-जत्तियं खेत्तं तणहारय-कट्ठहारया गंतुं पडिएंति, एवइयं खेत्तं मम गामो । विसुद्धतरो भणति – ते सूरे उठ्ठिए गता, अत्थमंते एंति सो तव गामो । किं च ते परसीमं पि वयंति तम्हा ण भवति एत्तिओ गामो। अहं भणामि – जाव अप्पणिया सीमा एत्तियं खेत्तं गामो । विसुद्धतरो भणति – एयं अइत्तियं जाव उज्जाणं एत्तियं गामो, आरामो चेव उज्जाणं भन्नति । विसुद्धतरो भणति अइबहुयं एयं, अहं भणामि जाव उदपाणं एत्तियं खेत्तं गामो । उदपाणं नाम कूवो । विसुद्धतरो भणति – अइबहुयं एयं, अहं भणामि - जावइयं खेत्तं अव्वतगाणि चेडरूवाणि कीलंताणि गच्छंति । विसुद्धतरो भणति – एयमवि अइबहुयं, अहं भणामि – जावइयं खेत्तं उक्किलंतो परंगितओ चेडरूवो गच्छइ एवइयं खेत्तं गामो भवति । अण्णो नेगमो भव(न)ति – जाव वाडी एवइयं खेत्तं गामो । एवं नाणाछंदाणं नेगमाणं मताई व्यपोहित्वा सुद्धस्स नेगमस्स वइपरिक्खेवो जाव तावइयं खेत्तं गामो । एवं ववहारस्स वि संगहो - जत्थ गामेल्लयजणस्स समवाओ भवति तं गामं इच्छइ । संगहिय पिंडियत्थं [संगहवयणं समासओ बेंति आ०नि० ७५६] त्ति काउं । तं पुण देवकुलं वा होज्ज, सभा वा मज्झिमगोट्टो वा पवा वा । जं वा पढमं सन्निवेसेत्ता देवकुलाई पच्छा सेसगामो निव्विस्सइ, तं संगहो इच्छड् । उज्जुसुओ पत्तेयं पत्तेयं एक्कक्कं घरं गामं इच्छति । गामो त्ति वा निओउ त्ति वा एगटुं। तिण्हं सद्दनयाणं जस्स वसेणं गामो उट्टेइ वा वसइ वा तं गामं इच्छंति । Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१०९७-११०८] पढमो उद्देसो तस्सेव उ गामस्सा, को कं संठाणमिच्छति नओ उ। तत्थ इमे संठाणा, हवंति खलु मल्लगादीया ॥११०२॥ "तस्सेव उ०" गाहा । कण्ठ्या ।। उत्ताणग ओमंथिय, संपुडए खंडमल्लए तिविहे। भित्ती पडालि वलभी, अक्खाडग रुयग कासवए ॥११०३॥ "उत्ताणग ओमंथिय०" गाहा । अस्थि गामो उत्ताणयमल्लयसंठिओ । अत्थि गामो ओमंथियमल्लयसंठिओ। अस्थि गामो संपडयमल्लयसंठिओ।"खंडमल्लए तिविहे"त्ति । एए चेव तिण्णि गामा खंडमल्लएणं नेयव्वा । अत्थि गामो उत्ताणयखंडमल्लयसंठिओ, अत्थि गामो ओमंथियखंडमल्लयसंठिओ, अत्थि गामो संपुडयखंडमल्लसंठिओ । अत्थि गामो भित्तिसंठिओ, अत्थि गामो पडालिसंठिओ, अत्थि गामो वलभीसंठिओ, अत्थि गामो अक्खाडयसंठिओ, अस्थि गामो रुयगसंठिओ, अत्थि गामो कासवयसंठिओ। एएसि पयाणं इमाओ पंच वक्खाणगाहाओ - मज्झे गामस्सऽगडो, बुद्धिच्छेदा ततो उ रज्जूओ। निक्खम्म मूलपादे, गिण्हतीओ वइं पत्ता ॥११०४॥ ओमंथिए वि एवं, देउल रुक्खो व जस्स मज्झम्मि । कूवस्सुवरि रुक्खो, अह संपुडमल्लओ नाम ॥११०५॥ जइ कूवाई पासम्मि होंति तो खंडमल्लओ होइ । पुव्वावररुक्खेहिं समसेढीहिं भवे भित्ती ॥११०६॥ पासट्ठिए पडाली, वलभी चउकोण ईसि दीहा उ। चउकोणेसु जइ दुमा, हवंति अक्खाडतो तम्हा ॥११०७॥ वडागारठिएहिं, रुयगो पुण वेढिओ तरुवरेहिं । तिक्कोणो कासवओ, छुरघरगं कासवं बिंती ॥११०८॥ "मज्झे गामस्स०" ["ओमंथिए०" "जइ कुवाई." "पासट्ठिए०" "वट्टागार०"] गाहा । जस्स गामस्स मज्झे कूओ तओ कूवस्स हेट्ठिल्लतलाओ बुद्धिछेदेणं रज्जूओ दिसविदिसाहित्तो निष्क्राम्य घराणं मूलपाडे उवरिं काउं तिरियं ताव गयाओ जाव वाडि पत्ताओ। तओ उवरिहत्तीओ होऊणं ताव गयाओ जाव घराणं मूलपाडे, तत्थ पडहच्छेएणं उवरयाओ संपुडमल्लयसंठिओ । - जस्स गामस्स मज्झे कूओ तस्स य कूवस्स उवरिं रुक्खो उच्चो, तओ कूवाओ रज्जूओ निग्गंतूणं मूलपाडे गेण्हतीओ ताव गयाओ जाव वाडि पत्ताओ । तओ उवरिहत्तीओ होऊण ताव Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं गयाओ जाव हम्मियतलायं, रुक्खच्चियाओ विउसहित्ता ताव गयाओ जाव वाडि पत्ताओ, तओ हेट्टाउत्ती भवित्ता ताव गयाओ जाव कूविच्चियाणं अग्गलएहिं सममेव लीणाओ । एस संपुडयमल्लयसंठिओ गामो । उत्ताणयखंडमल्लयसंठिओ-जस्स गामस्स तिरिय एग दिसिं कूवो, तओ तं एक्कं कूवदिसं मोत्तुं सेसासु सत्तसु दिसासु रज्जूओ निग्गंतुं वाडि पावित्ता तओ उवरिहुत्ती भवित्ताणं ताव गयाओ जाव हम्मियतलाइं, तत्थ पडहच्छे एणं उवरया ओवरयाओ । एस उत्ताणयखंडमल्लयसंठिओ। ओमंथयखंडमल्लयसंठिओ वि एवं चेव । णवरं तिरियं एक्कदिसिं रुक्खो उच्चो देवकुलं वा, तओ रज्जूओ ओसरित्ता वाडि पत्ताओ, ताहे हेट्ठाहुत्ती होऊण मूलं पाडेसु पडहच्छेदेणं उवरमंति। संपुडमल्लयसंठिओ - जस्स गामस्स पासे एगदिसिं अगडो भवति तस्स य अगडस्स उवरिं रुक्खो, तओ कूवहेट्ठियाओ निग्गंतूण मूलपाडे घेत्तूणं तिरियं वाडि जाव गंता उवरिहुत्ताओ रुक्खच्चियाओ वि हम्मियग्गे छेदेंतीओ हेटाहत्तीओ गंता कुविच्चियाणं मिलियाओ। भित्तिसंठिओ - जस्स गामस्स पुव्वे अवरे य पासे समे सेढीए रुक्खा ठिया सो भित्तिसंठिओ गामो। पडालीसंठिओ एवं चेव, नवरं तस्स दाहिणुत्तरेसु पासेसु रुक्खा समसेढीपेढिया, सो पडालीसंठिओ । वलभीसंठिओ-जस्स चउस्स वि कोणेसु ईसिं आयया रुक्खा ठिया । अक्खाडयसंठिओ-जस्स गामस्स दाहिण-पुरस्थिमे, दाहिण-पच्चत्थिमे, उत्तरपच्छत्थिमे, उत्तर-पुरत्थिमे य रुक्खा भवंति । रुयगसंठियो-जो गामो जंबुद्दीवे परिरयसंठिएहिं रुक्खेहिं वेढिएल्लओ । जइ वि गामो विसमो तह वि रुक्खा वट्टा ठिएल्लया । कासवगसंठिओतंससंठाणो गामो निविट्ठो। कासवओ नाम पहावियछुरस्स घरओ। एए ताव संठाणा वक्खाणिया। इयाणिं को णओ कं संठाणं इच्छति ? त्ति एवं भणइ । तत्थ गाहा - पढमत्थ पडहछेदं, आ कासव कडगकोट्टिमं तइओ। नाणिं आहिपतिं वा, सद्दनया तिन्नि इच्छंति ॥११०९॥ [नि०] "पढमेत्थ पडहछेदं०" गाहा । एयस्स विभासागाहाओ दो - संगहियमसंगहिओ, संगहिओ तिविह मल्लयं नियमा। भित्तादी जा कासवों, असंगहो बेति संठाणं ॥१११०॥ १. समसेढिए ठिआ इति भाव्यम् ? Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-११०९-१११३] पढमो उद्देसो निम्मा घर वइ थूभिय, तइओ दुहणा वि जाव पावंति । नाणिस्साहिपइस्स व, जं संठाणं तु सद्दणया ॥११११॥ "संगहियमसंगहिगो०" "निम्मा घर०" । णेगमो दुविहो–संगहिगो असंगहियो य । पढमो संगहिओ । सो पडहच्छेयं संठाणं इच्छति । पडहच्छेयं नाम मल्लयाणं खंडाणं इयराण य, एयं सो इच्छइ । असंगहिओ भित्तिं आई काउं जाव कासवगो ताव इच्छइ । संगहिओ संगहं पविसइ, असंगहिओ ववहारं ति काउं । संगहो जहा संगहिओ इच्छति, ववहारो जहा असंगहिओ। तइओ नाम सुत्तक्कमपामन्नेणं । उज्जुसुओ सो कडयाणं संठाणं निम्माणं ति । निक्खमाणं जं संठाणं घराणं वंदिए वा जं संठाणं । दुहणा नाम जो मालाओ विलिज्जंतओ कुट्टिज्जइ, दुहणेहिं जा घणं भवति, ते उक्खिप्पंता जाव पावंति । एतेसिं पत्तेयं पत्तेयं जं संठाणं इच्छइ । तिण्णि सद्दणया गामत्थाघियारजाणयस्स, गामाहिवइस्स वा जं संठाणं तं इच्छंतिरे | दव्वगामे त्ति दारं गयं । इदाणि सेसगामे भावगामवज्जे एक्कगाहाए चेव भणइ - चउदसविहो पुण भवे, भूतग्गामो तिहा उ आतोज्जो । सोतादिदियगामो, तिविहा पुरिसा पिउग्गामो ॥१११२॥ तिरियामरनरइत्थी, माउग्गामं पि तिविहमिच्छंति । नाणाइतिगं भावे, जओ व तेसिं समुप्पत्ती ॥१११३॥ "चोद्दसविहो पुण०" ["तिरिया०"] गाहा । भूयग्गामो चोद्दसविहो । तं जहासुहुमा पज्जत्तया, सुहमा अपज्जत्तया । एवं बायरा वि पज्जत्तया अपज्जत्तया, बेइंदिया वि पज्जत्तया अपज्जत्तया, तेइंदिया वि पज्जत्तया अपज्जत्तया, चउरिदिया वि पज्जत्तया अपज्जत्तया, पंचेंदिया३ पज्जत्तया अपज्जत्तया, असन्नी पज्जत्तया अपज्जत्तया, पंचेंदिया सन्नी पज्जत्तया अपज्जत्तया । आतोज्जग्गामो तिविहो-सज्जग्गामो १ मज्झिमग्गामो २ गांधारग्गामो ३। इंदियग्गामो पंचविहो-सोइंदियग्गामो जाव फासेंदियग्गामो । पितुग्गामो तिविहो - तिरिक्खजोणियप्पुरिसा, मणुस्सपुरिसा, देवपुरिसा । माइग्गामो तिविहो । तं जहा-तिरिक्खजोणिइत्थीओ, मणुस्सित्थीओ, देवित्थीओ। १. कडुयाणं अ । २. मुच पुस्तके सदस्स इति पाठं स्वीकृत्य व्याख्या वर्तते । ३. पंचेंदिया दुविहा पज्जत्तया इति भाव्यम् ? Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं भावग्गामो णाण-दसण-चरित्तं । जओ वा णाण-दसण-चरित्ताणं उप्पत्तीइ भवइ । के य ते जओ उप्पत्ती हवइ ? उच्यते - तित्थगरा जिणचउदस, दस भिन्ने संविग्ग तह असंविग्गे। सारूविय वयदंसण, पडिमाओ भावगामो उ ॥१११४॥ चरणकरणसंपन्ना, परीसहपरायगा महाभागा। तित्थगरा भगवंतो, भावेण उ एस गामविही ॥१११५॥ "तित्थगरा०" ["चरणकरण०"] गाहाद्वयं कण्ठयम् । नवरं 'वयदंसण' त्ति कयाऽणुव्वया सावगा दंसणसावया । जा सम्मभावियाओ, पडिमा इयरा न भावगामो उ। भावो जइ नत्थि तहिं, नणु कारण कज्जउवयारो ॥१११६॥ "जा सम्मं०" गाहा । पडिमाओ सम्मभावियाओ य, ण वि इयरीओ। आह सिस्सोकहं मिच्छद्दिट्टीपरिग्गहियाओ पडिमाओ भावग्गामो न भवति ? उच्यते-तत्र ज्ञानादीनां भावो नास्ति । आह – ननु कारणे कार्यवदुपचार इति कृत्वा ताओ वि दटुं कस्सइ सम्मुप्पाओ' होज्ज, तो कहं ताओ न भवति भावग्गामो? आयरिओ भणइ - एवं खु भावगामो, णिण्हगमाई वि जह मयं तुच्छं । एअमवच्चं को णु हु, अव्विवरीतो वदिज्जाहिं ॥१११७॥ जइ वि हु सम्मुप्पाओ, कासइ दट्ठण निण्हए होज्जा। मिच्छत्तहयसईया, तहावि ते वज्जणिज्जा उ ॥१११८॥ "एवं खु भावगामो०" ["जइ वि हु०"] दो गाहाओ उच्चारियसिद्धाओ । तुच्छं निरर्थकमित्यर्थः । “मिच्छत्तहयसईग''त्ति । मिथ्यात्वेन हता स्मृति: दुर्वातेन सस्यवद् येषां ते भवन्ति मिच्छत्तहयसतीका । एत्थ कयरेणं गामेणं अत्थाहिगारो ? उच्यते-दव्वग्गामेणं । किं सव्वेण चेव दव्वगामेण अहियारो? उच्यते - आहारउवहिसयणाऽऽसणोवभोगेसु जो उ पाउग्गो । एवं वयंति गाम, जेणऽहिगारो इहं सुत्ते ॥१११९॥ १. समु अ । २. तुब्भं मुच। Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१११४-११२५] पढमो उद्देसो "आहारउवहि०" गाहा । पाउग्गो नाम जत्थ उप्पज्जइ । अहवा जो कप्पिओ। अहवा जो संविग्गभाविओ । सेसं उच्चारियसिद्धं । गाम त्ति गयं । एमेव य नगरादी, नेयव्वा होंति आणुपुव्वीए। जं जं जुज्जइ जत्थ उ, जोएअव्वं तगं तत्थ ॥११२०॥ "एमेव य नगरादी०" गाहा । कण्ठ्या । इयाणि परिक्खेवं भणइ । तत्थ गाहा - नामं ठवणा दविए, खित्ते काले तहेव भावे य । एसो उ परिक्खेवे, निक्खेवो छव्विहो होइ ॥११२१॥ "नाम ठवणा०" । नाम-ठवणाओ गयाओ । दव्वपरिक्खेवे इमा गाहा - सच्चित्तादी दव्वे, सच्चित्तो दुपयमायगो तिविहो । मीसो देसचियादी, अच्चित्तो होइमो तत्थ ॥११२२॥ "सच्चित्तादी०" गाहा । सच्चित्ताई दव्वे । सो परिक्खेवो तिविहो-सच्चित्तो, अच्चित्तो. मिस्सो । सच्चित्तो तिविहो-दपएहिं. चउप्पएहिं. अपएहिं । दपएहि मणएहिं. चउप्पएहिं आस-हत्थिमाईहिं, अपएहिं रुक्खेहिं । मीसओ तस्सेव देसे उपयिए तस्सेव देसे अवचिए' । अकिमुक्तं भवति ? अन्नेत्थ मतया अण्णे जीवंति । अच्चित्तो पासाणिट्टग-मट्टिय-खोड-कडग-कंटिगा भवे दव्वे । खाइय-सर-नइ-गड्डा-पव्वय-दुग्गाणि खेत्तम्मि ॥११२३॥ "पासाणिट्टग०" गाहा । कण्ठ्या । नवरं खोडो खड्डे । कडया = कंडिया। एस दव्वपरिक्खेवो । खेत्तपरिक्खेवे इमा पच्छद्धगाहा । कण्ठ्या । कालपरिक्खेवो - वासारत्ते अइपाणियं ति गिम्हे अपाणियं नच्चा । कालेण परिक्खित्तं, तेण तमन्ने परिहरंति ॥११२४॥ "वासारत्ते०" गाहा । अह पाणिएणं ण सक्केइ रोहेडं। अपाणिएण वि उण्हकालिए न सक्कए रोहेडं। अस्मात् कारणात् अण्णरायाणो तं परिहरंति । इयाणि भावपरिक्खेवो । तत्थ गाहा - नच्चा नरवइणो सत्तसारबुद्धीपरक्कमविसेसे । भावेण परिक्खित्तं, तेण तमन्ने परिहरंति ॥११२५॥ १. उवचिए इति भाव्यम् । उपचितः = सचेतनः मलवृ । Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "नच्चा नरवईणो०" गाहा । अण्णे रायाणो नाउं, जहा एस राया सत्तेणं सारो बाहिरओ गहिओ बल-वाहणाई परक्कमेण पुट्ठीए य उववेओ न सक्किज्जिहिति पेल्लेडं। अवि य उद्दरोसिओ अम्हं उवरिं होज्जा । एएण कारणेणं परिहरंति । परिक्खेव त्ति गयं । इयाणिं मासं भणति । तत्थ गाहा - नामं ठवणा दविए, खित्ते काले तहेव भावे य । मासस्स परूवणया, पगयं पुण कालमासेणं ॥११२६॥ दव्वे भवितो निव्वत्तिओ उ खेत्तं तु जम्मि वण्णणया । कालो जहि वण्णिज्जइ, नक्खत्तादी व पंचविहो ॥११२७॥ "नाम ठवणा०" ["दव्वे भविओ०"] गाहा । नामं ठवणा दविए एएहिं णामाईहिं अणुओगद्दारेहिं मासस्स परूवणा कायव्वा । "मासस्स परूवणया" दो गाहाओ। तत्थ दव्वखित्त-कालमासाणं इमा गाहा - नक्खत्तो खलु मासो, सत्तावीसं हवंतऽहोरत्ता । भागा य एक्कवीसं, सत्तट्टिकएण छेएणं ॥११२८॥ अउणत्तीसं दो, बिसट्ठी भागा य हुंति बत्तीसा। कम्मो तीसइदिवसो, तीसा अद्धं च आइच्चो ॥११२९॥ अभिवड्ढि इक्कतीसा, चउवीसं भागसयं च तिगहीणं । भावे मूलाइजुओ, पगयं पुण कम्ममासेणं ॥११३०॥ "नक्खत्तो०" ["अउणसीसं०" "अभिवड्डि."] दव्वे भविओ दव्वमासो तिविहो - एक्कभविओ बद्धाउओ अभिमुहनामगोत्तो । अहवा मूलगुणनिव्वत्तणानिव्वत्तिओ य । उत्तरगुणनिव्वत्तणाणिव्वत्तिओ य । खेत्तमासो-जम्मि खेत्ते मासो जायति । वन्नमासो-जम्मि वा खेत्ते मासस्स वर्ण' नाम प्ररूपणा क्रियते । कालमासो-जहिं कालो वन्निज्जइ । अहवा कालमासो नक्खत्ताई पंचविहो । तं जहा–नक्खत्तमासो चंदमासो कम्ममासो आइच्चमासो अभिवड्डियमासो । तत्थ नक्खत्तमासो सत्तावीस अहोरत्ता एक्कवीसं च सत्तट्ठिभागा अहोरत्तस्स । चंदमासो अउणत्तीसं अहोरत्ता, बत्तीसं च बिसट्ठि भागा अहोरत्तस्स । उडुमासो-कम्ममासो त्ति भणियं होइ । तस्स तीसं दिवसा । आइच्चमासो तीसं दिवसा अद्धं च । अभिवड्डियमासो १. = वर्णनम् । Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-११२६-११३२] पढमो उद्देसो ११ एक्कतीसं दिवसा सत्तट्ठि भागा अहोरत्तस्स दिवसा' । एक्कवीसोत्तरं च सयं चउवीसोत्तरसयभागाणं । एएसिं मासाणं करणगाहा - जुगमासेहिं उ भइए, जुगम्मि लद्धं हवेज्ज नायव्वं । मासाणं पंचण्ह वि एयं राइंदियपमाणं ॥[ ] अयणं तेसीतं दिवससयं भवति । बे अयणा वरिसं । तं च तिन्नि च्छासट्ठाणि दिवससयाणि भवंति । पंच संवच्छरा जुगं ति काउं पंचहि गुणिए जायं अट्ठारसदिवससयाणि तीसाणि । एएसिं जुगदिवसाणं नक्खत्तमासे हिं सत्तट्ठीए भागो । जं लद्धं तत्तिया नक्खत्तमासदिवसा भवंति । सत्तावीसं दिवसा एक्कवीसं च सत्तट्ठि भागा दिवसस्स । जुगदिवसाणं चंदमासेहिं बावट्ठीए भागो । जं भावलद्धं तत्तिया चंदमासदिवसा भवंति । एक्कूणतीसं दिवसा बत्तीसं च बासट्ठि भागा दिवसस्स । जुगदिवसाणं कम्ममासेहिं एगट्ठीए भागो, भागलद्धं तीसं दिवसा । जुगदिवसाणं सूरमासेहिं सट्ठीए भागो, भागलद्धं सूरमासदिवसा तीसं दिवसद्धं च । जुगदिवसा तेरसगुणा काउं सत्तहि सएहिं चउचत्तालेहिं भागो । लद्धं दिवसा अभिवड्डियमासस्स एक्कतीसं, अंसगाण य छव्वीसोत्तराणि सत्तसयाणि । छेदो सत्तसयाणि चोयालाणि । उभयोरवि च्छभागेणोव्वट्टियं जायं एक्कवीसोत्तरसय अंसगयं, छेदो चउवीसोत्तरसयं ति । कालमासो गओ। इदाणिं भावमासो दुविहो-आगमतो नोआगमतो य । आगमतो जाणए उवउत्ते । नोआगमतो जे इमे जीवा मास-मूल-कंद-खंधित्ताए कम्माइं उदिन्नाइं वेदेति त्ति । इह पुण कयरेण मासेण अहिगारो? उच्यते-कालमासेण, तत्थ वि उडुमासेणं । एस सो मासो, जो सो “अपरिक्खेवंसि अबाहिरियागंसि कप्पति निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा मासं वत्थए"। [बृ० क० ६] ते य निग्गंथा इमे होज्ज - जिण सुद्ध अहालंदे, गच्छे मासो तहेव अज्जाणं । एएसिं नाणत्तं, वोच्छामि अहाणुपुव्वीए ॥११३१॥ “जिण सुद्ध०" गाहा । जिणकप्पिया सुद्धपरिहारिया अहालंदिया गच्छवासी अज्जाओ। गाहाए पच्छद्धं उच्चारियसिद्धं । तत्थ जिणकप्पियं पढमं भणइ । तत्थ गाहा - पव्वज्जा सिक्खापयमत्थग्गहणं च अनियओ वासो । निष्फत्ती य विहारो, सामायारी ठिई चेव ॥११३२॥ १. दिवसा इति नास्ति अ ब । २. पंचहिए अ। ३. सत्तएहिं अ। ४. सपरिक्खेसि मुच । Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "पव्वज्जा सिक्खापय०" एस दारगाहा । पढमं दारं पव्वज्ज त्ति । सोच्चाऽभिसमेच्चा वा, पव्वज्जा अभिसमागमो तत्थ । जाइस्सरणाईओ, सनिमित्तमनिमित्तओ वा वि ॥११३३॥ ["सोच्चाभिसमेच्चा०"] कहं चेव सो पव्वइओ? उच्यते-सोच्चा व अभिसमेच्चा वा। तत्थ अल्पस्वरतरमिति काउं अभिसमागमं ताव पढम भण्णति । सो सनिमित्तओ वा अनिमित्तओ वा भवति । सनिमित्तओ जहा बंभदत्तेणं जाई सरिया। चित्तेण य सुकोसलेण य। अनिमित्तिओ जस्स एवं चेव जाईसरणं भवति । आइग्गहणेणं ओहिन्नाणेणं मणपज्जवविब्भंगाइ । अभिसमिच्च त्ति गयं । इदाणिं सुणित्ता । किं सोच्चा ? उच्यते - सोच्चा उ होइ धम्मं, स केरिसो केण वा कहेयव्वो ? । के तस्स गुणा वुत्ता ?, दोसा अणुवायकहणाए ॥११३४॥ "सोच्चा तु होई धम्म०" गाहा । धम्मं सोउं पव्वएज्जा । सो धम्मो केरिसो? उच्यते - संसारदुक्खमहणो, विबोहओ भवियपुंडरीयाणं । धम्मो जिणपन्नत्तो, पगप्पजइणा कहेयव्वो ॥११३५॥ "संसारदुक्खमहणो, विबोहओ भवियपुंडरियाणं ।” सो य जिणेहिं पण्णत्तिल्लओ। संसारे दुक्खं संसारदुक्खं । सो पुण केरिसेणं पुरिसेणं कहेयव्वो? उच्यते-पकप्पजइणा कहेयव्वो। पकप्पजइ नाम निसीहधारओ संविग्गो । आह–किं कारणं अभविए न बोहेइ? उच्यते - जह सूरस्स पभावं, दटुं वरकमलपोंडरीयाई। बुज्झंति उदयकाले, तत्थ उ कुमुदा न बुझंति ॥११३६॥ "जह सूरस्स पभावं०" गाहा । कण्ठ्या । एवं भवसिद्धीया, जिणवरसूरस्सुतिप्पभावेणं । बुज्झंति भवियकमला, अभवियकुमुदा न बुज्झंति ॥११३७॥ "एवं भवसिद्धीया०" गाहा । कण्ठ्या । सो य धम्मो उवाएण कहेयव्वो, न अणुवाएण। आह-के तस्स गुणा वुत्ता उवायकहणे, दोसा वा अणुवायकहणे? उच्यते - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-११३३-११४१] पढमो उद्देसो पुव्वं तु होइ कहओ, पच्छा धम्मो उ उक्कमो किन्नु । तेण वि पुव्वं धम्मो, सुओ उ तम्हा कमो एसो' ॥११३८॥ जइधम्मं अकहेत्ता, अणु दुविधं सम्म मंसविरई च । अणुवासए कहिंते, चउजमला कालगा चउरो ॥११३९॥ ["पुव्वं तु0"] "जइधम्मं अकहेत्ता०" गाहा । जो मिच्छद्दिट्ठी पढमं उवट्ठाइ, तस्स जइधम्मं अकहित्ता अणुधम्मं कहेइ तो चउगुरुका । दोहे वि गुरुका । जया जइधम्मं न तरइ घेत्तुं तया जइ सावगधम्मं अकहेत्ता सम्मत्तं कहेइ चउगुरुका । तवगुरु काललहू । जया सावगधम्म ण तरइ घेत्तुं तया जइ सम्मत्तं अकहेत्ता मज्जमंसविरई कहेइ चउगुरुका । तवलहु कालगुरू । मज्जमंसविरई अकहेत्ता फलविधिं कहेइ चउगुरुका । दोहिं वि लहुया । आणाइया दोसा । जीवा अब्भुटुिंता, अविहीकहणाइ रंजिया संता । अभिसंछूढा होती, संसारमहन्नवं तेणं ॥११४०॥ "जीवा अब्भुटुिंता०' गाहा । ते जीवा पव्वज्जाए अब्भुढेउकामा ते जाणंति । जइ सावगधम्मेण वि सुगई भवति कामभोगे भुंजंताणं, किं तेण दुच्चरेणं पव्वज्जाधम्मेणं? एवं सेसा वि पया बुद्धीए विभासियव्वा । ताहे संसारसागरे छूढा भवंति । चिरेण मोक्खं पाविहिंति । किं च - एसेव नूण कमो, वेरग्गगओ न रोयए तं च । दुहतो य निरणुकंपा, सुणिपयसतरच्छअटुवमा ॥११४१॥ "एसेव णण०" गाहा । ते जाणंति नणं एसेव कमो । जं पव्वं सावयधम्मं फासेत्ता पच्छा पव्वइज्जइ । अहवा पढमं मज्जमंसविरइं फासेत्ता तओ पच्छा सावगधम्मो घेप्पइ । "वेरग्गगओ न रोयए तं च" त्ति । सो णिविन्नओ घरावासस्स वेरग्गपत्तो पव्वईउकामो ताहे सो कहओ सावगधम्मं पण्णवेउमारद्धो, ताहे सं ते३ न रोयइ । ताहे विप्परिणमित्ता तच्चणियाईणं गच्छेज्जा । “दुहओ वि निरणुकंप" त्ति काएसु य तम्मि य । तम्मि य दिटुंतो वीरसुणिया। सा वीरसुणिया अलिक्कमलिक्केहिं निरत्थकीकया, पच्छा एयं पि नेच्छति । चिंतेइ-अलिक्कयं एयं, तरच्छो चरक्खू, सो पुव्वं उज्झस्स धाओ, ताहे सो मंसं ण पडिभाइ । एवं तस्स अणुधम्माभिमुहस्स पच्छा जतिधम्मो ण पडिभाइ । एते दोसा । इमे गुणा विहिकहणे - १. नेयं गाथाविशेषचूर्णिकृतादृता । २. एसेव य मुच । ३. ते सं इति भाव्यम् ? Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं तित्थाणुसज्जणाए, आयहियाए परं समुद्धरति । मग्गप्पभावणाए, जइधम्मकहा अओ पढमं ॥११४२॥ “तित्थाणु०" गाहा । तित्थं अणुसज्जावियं भवति । पव्वावितण तित्थं अणुसज्जावितेणं आयहितं कयं भवति परहियं चशब्दात् । आयपरहिएणं सत्ताणं परं च उद्धरति संसाराओ। किं निमित्तं? जम्हा सन्मार्गप्रभावनं करोति । जम्हा एते गुणा वा दोसा वा विहि अविहिकहणे तम्हा जइधम्मकधा पढमं कहेयव्वा । जया तं न गिण्हइ तया अणुधम्मो कहेयव्वो। जया तं पि न पडिवज्जइ तया सम्मत्तं । जया समत्तं पि न पडिभासइ तया मज्ज-मंसविरई वि । एयं अणुवासयस्स एवं कहिज्जइ । सावयस्स पुणं जहा पडिभाइ तह कहेउ कहओ। पव्वज्ज त्ति गयं । इयाणि सिक्खापदं ति दारं । तत्थ - पव्वइयस्स य सिक्खा, गयण्हाय सिलीपती य दिटुंतो । तइयं च आउरम्मी, चउत्थगं अंधले थेरे ॥११४३॥ "पव्वइयस्स०" गाहा । पव्वइयस्स समाणस्स सिक्खा भवति । सा दुविहा सिक्खा - गहणसिक्खा य आसेवणसिक्खा य । गहणसिक्खा सुत्तत्थतदुभयाणि । आसेवणसिक्खा पडिलेहणाई । सो पव्वइओ समाणो आयरिएहिं भन्नइ - एयं दुविहं सिक्खं गेण्हाहि । ताहे सो आसेवणसिक्खं इच्छइ, गहणसेक्खं नेच्छइ । इमं उत्तरं देइ - पव्वइओऽहं समणो, निक्खित्तपरिग्गहो निरारंभो। इति दिक्खियमेकमणो, धम्मधुराए दढो होमि ॥११४४॥ समितीसु भावणासु य, गुत्तीपडिलेहविणयमाईसु। लोगविरुद्धेसु य बहुविहेसु लोगुत्तरेसुं च ॥११४५॥ जुत्त विरयस्स सययं, संजमजोगेसु उज्जयमइस्स । किं मझं पढिएणं ? भण्णइ सुण ता इमे नाए ॥११४६॥ "पव्वइओऽहं समणो०" ["समितीसु०" "जुत्त०"] गाहाओ तिन्नि उच्चारियसिद्धाओ। किं मम पाढेणं? आयरिओ भणइ-जयत्थं तुमं पव्वइओ सो चेव ते अत्थो न भविस्सइ । १. अत्ताणं इति भाव्यम् ? । Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-११४२-११५१] पढमो उद्देसो जह ण्हाउत्तिण्ण गओ, बहुअतरं रेणुयं छुभइ अंगे। सुट्ट वि उज्जममाणो, तह अण्णाणी मलं चिणइ ॥११४७॥ ["जह०"] जहा गओ मलापकर्षनार्थम् ण्हाइत्ता उत्तिण्णो समाणो बहुतरं पंसु लाएइ । एवं तमं पि कम्मनिग्घायनिमित्तं पव्वइओ विणा सएणं 'अण्णाणी किं करिस्सइ, किं वा णाही च्छेयपावयं' ति वचनात् [दस० ४-१०] । पवयणिविरुद्धाणि अयाणंतो' बहुतरं कम्मं उवचिणिहिसि । जहा सो गरे । जं सिलिपद निदायति, तं लाएति चलणेहिं भूमीए । एवमसंजमपंके, चरणसई लाइ अमुणितो ॥११४८॥ "जं सिलिपद०" गाहा । अहवा इमो सिलीपईदिलुतो । सिलीपई नाम जस्स रोगेण पाया सुझंति वडा भवंति, सो सिलिपई छेत्तं णियायंतो णिद्दिणंति त्ति भणियं होइ । थोवतरं निद्दिणइ बहुतरं सस्सं पाएसु लाएई चमढेइ य । एवं चरित्त सस्सं, अण्णाणि अस्संजमकद्दमे लाएइ । सई नामं सस्सं। इदाणिं आउरदिटुंतो तइओ । सिस्सो भणइ - भणइ जहा रोगत्तो, पुच्छति वेज्जं न संघियं पढइ । इय कम्मामयवेज्जे, पुच्छिय तुज्झे करिस्सामि ॥११४९॥ "भणइ जहारोगत्तो०" गाहा उच्चारियसिद्धा । आयरिओ पडिभणइ - भण्णइ न सो सयं चिय, करेति किरियं अपुच्छिउँ रोगी। नायव्वो अहिगारो, तुमं पि नाउं तहा कुणसु ॥११५०॥ "भन्नइ न सो सयं चिय०" गाहा । कण्ठ्या । एवं आयरिएण भणिए, सिस्सो पुणो भणइ - दूरे तस्स तिगिच्छी, आउरपुच्छा उ जुज्जए तेणं । सारेहिति सहीणा, गुरुमादि जतो नऽहिज्जामि ॥११५१॥ "दूरे तस्स०" गाहा । कण्ठ्या । एत्थ आयरिओ पडिभणइ - १. आयरंतो इति चूर्णिवृत्तिसम्मतः पाठः । २. सिलिपई मुच । Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं आगाढकारणेसुं', गुरुमादी ते जया न होहिंति । तइया कहं नु काहिसि, जहा व सो अंधलो थेरो ॥११५२॥ "आगाढकारणेसुं०" गाहा । कण्ठ्या । को सो अंधलयथेरो ? अट्ठ सुय थेर अंधल्लगत्तणं अत्थि मे बहु अच्छी । अप्पद्दण्ण पलित्ते, डहणं अपसत्थग पसत्थे ॥११५३॥ "अट्ठस्सु [य] थेर०" गाहा । उज्जेणी नगरी । तत्थ सोमिलो णाम माहणो परिवसइ, सो य अंधलीहूओ। तस्स य अट्ठ पुत्ता, तेसिं अट्ठ भज्जाओ । सो पुत्तेहि भन्नइ-अच्छीणं किरिया कज्जउ । सो पडिभणइ-तुब्भं अट्ठण्हं पुत्ताणं सोलस अच्छीणि, सुण्हाण वि सोलस, एए बत्तीसं, अन्नस्स य परियणस्स जाणि अच्छीणि सव्वाणि ताणि मम, एते चेव बहुया । अन्नया घरं पलित्तं । तत्थ तेहिं अप्पद्दन्नेहिं सो न चाइओ नीणेउं । तत्थेव रडंतो दड्डो । एस अपसत्थो दिटुंतो। मा एवं डज्झिहिसि संसारकंतारे असुभकम्मेहिं । सो इमो पसत्थो उवणओ । तत्थेव अंधलयथेरो । नवरं तेणं कारिया किरिया । सो य माणुसयाणं भोगाणं आभागी जाओ । एवं तुम पि पढित्ता कज्जाकज्जं जाणित्ता संसाराओ नित्थरिहसि । तह वि सो णेच्छइ पढिउं, ताहे आयरिया भणंति - पढ अज्जो ! मा एरिसो भवाहि । किं ते न सुओ जवो राया । को सो जवो राया ? तत्थ गाहाओ - मा एवमसग्गाहं, गिण्हसु गिण्हसु सुयं तइयचक्टुं । किं वा तुमेऽनिलसुतो, न स्सुयपुव्वो जवो राया ॥११५४॥ जव राय दीहपट्ठो, सचिवो पुत्तो य गद्दभो तस्स । धूता अडोलिया गद्दभेण छूढा य अगडम्मि ॥११५५॥ पव्वयणं च नरिंदे पुणरागमऽडोलिखेलणं चेडा । जवपत्थणं खरस्सा, उवस्सओ फरुससालाए ॥११५६॥ ३जासि एसि पुणो चेव, पासेसु टिरिट्टिल्लसि । लक्खिओ ते मया भावो, जवं पत्थेसि गद्दभा ॥११५७॥ १. कारणेहिं मुच । २. आयरियाणं भवंति अ। ३. आधावसी पधावसी, ममं वा वि निरिक्खसी । इति भाष्यवृत्तौ गाथा । ओसक्कसि य अइसक्कसि य बहुसो य पलोएसि । लक्खिओ ते मया भावो, जवं पत्थेसि गद्दभा॥ इति गाथा विशेषचूर्णौ । Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढमो उद्देस इओ गया इओ गया, मग्गिज्जंती न दीसति । अहमेयं वियाणामि, बिले पडिता' अडोलिया ॥ ११५८ ॥ सुकुमालग! भद्दलया ! रत्तिं हिंडणसीलया । दीहपिट्ठस्स बीभेहि, णत्थि ते ममतो भयं ॥११५९॥ भासगाहा - १९५२ - ११६१] सिक्खितव्वं मणुस्सेणं अवि जारिसतारिसं । पेच्छ मुद्धसिलोगेहिं, जीवियं परिरक्खियं ॥११६०॥ पुव्वविराहियसचिवे, सामच्छण रत्ति आगमो गुणणा । नाओ मि सचिवघायण, खामण गमणं गुरुसगासे ३ ॥११६१॥ १७ [“ जव राय०’” ‘“ पव्वयणं च०" "जासि एसि० "इओ गया० " 'सुकुमालग०" "सिक्खियव्वं ० " ". "पुव्वविराहिय० "] उज्जेणी णगरी । तत्थ जवो नाम राया । तस्स पुत्तो गद्दभो नामं, सो जुवराया । तस्स रण्णो धूया गद्दभस्स जुवरण्णो भगिणी अडोलिया नाम । सा य अईव रूववई । तस्स जवरन्नो दीहपट्ठो नाम सचिवो | सचिवो नाम अमच्चो । ताहे सो जुवराया तं अडोलियं भगिणि पासित्ता अज्झोववन्नो दुब्बलीभवइ । अमच्चेण पुच्छिओ । निब्बंधे सिद्धं । अमच्चेणं भन्नइ-सागारियं भविस्सति तो एस भूमीघरे छुब्भओ' तत्थ भुंजाहि एयाए समं भोगे । लोगो जाणिस्सइ ‘सा कहिं पि विणट्ठा' । 'एवं होउ' त्ति कयं । अण्णदा सो राया तं कज्जं जाणित्ता निव्वेणं पव्वइओ। सो य नेच्छइ पढिउं, पुत्तनेहेणं च पुणो पुणो उज्जेणि एइ । अन्नया सो उज्जेणि वच्चंतो उज्जेणीए अदूरसामंते जवखेत्तं तत्थ वीसमति । तं च जवखेत्तं एक्को खेत्तवालओ रक्खइ तं च जवखेत्तं एक्को गद्दभो इच्छइ चरिउं । ताहे तेण छेत्तपालएणं सो गद्दभो भन्नइ - उसक्कसिय अइसक्कसिय बहुसो य जं पलोएसि । लक्खओ ते मए भावो, जवं पत्थेसि गद्दभा ॥ ते साहुणा तं गहियं । तत्थ य चेडरूवाणि रमंति । अडोलिया नामं भमिरीडिया । पच्छा तेसिं रमंताणं सा अडोलिया नट्टा । बिले पडिया । पच्छा ते चेडरूवाइयो' मग्गंति तं १. अगढे छूढा अडो भाष्यवृत्तौ । २. भयं ते नत्थि मंमूला दीहपट्टाओ ते भयं ॥ इ भाष्यवृत्तौ । ३. ११६०-११६१ गाथाद्वयं विशेषचूर्णिकृता नादृतम् । ४. एसु अ । ५. तो एसा भूमिघरे छुब्भति इति मुच । ६. चेडरूवा उ अ । चेडरूवाणि इओ इओ मग्गंति मुच | Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं अडोलियं, न पासंति । पच्छा एक्केणं चेडरूवेणं तं बिलं पासित्ता नायं-जा एत्थ न दीसइ नूणं एयम्मि बिले पडिया । ताहे तेणं भण्णइ - इयो गया इओ गया, मग्गिज्जंती न दीसइ। अहं एयं वियाणामि, बिले पडिया अडोलिया ॥ तं पि णेणं पढियं । पच्छा सो साहू उज्जेणि पविसित्ता फरुससालाए उवस्सओ गहिओ। फरुससाला नाम पुढविपंतावणासाला । सो अ दीहपट्ठो अमच्चो तेण जवसाहुणा रायत्ते विराहियओ । ताहे सो अमच्चो चिंतेइ-कहं एयस्स वेरं पडिनिज्जाएज्जामि ? त्ति काउं तं गद्दभरायं भणइ-एस परीसहपराइओ आगओ रज्जं पेल्लिउक्कामो । जइ न पत्तियसि पेच्छ से उवस्सए आउहाणि । तेण य अमच्चेणं पुव्वं चेव ताणि आउहाणि तम्मि उवस्सए भूमीपल्लयाणि' पत्तिज्जावणणिमित्तं रण्णा दिटुं । पत्तिज्जित्ता । तत्थ य कुंभकारसालाए तस्स कुंभकारस्स उंदुरो ढुक्किउं ढुक्किउं सरइ भएणं । ताहे तेणं कुंभकारेण भण्णइ - सुकुमालय ! भद्दलया ! रत्तिं हिंडणसीलया !। दीहपिट्ठस्स बीहेहि, नत्थि ते ममउ भयं ॥ तं पि णेण साहुणा गहियं । ताहे सो राया तं पियरं मारेउकामो रहं मग्गइ । 'पकासे उग्गहो होइ' त्ति काउं अमच्चेणं समं रत्तिं तं फरुससालं अल्लीणो अच्छइ । तत्थ तेण साहुणा पढिओ पढमो सिलोगो । रन्ना नायं-चेइयामो३, धुवं अइसेसी एस साहू । तओ बीओ पढिओ। तं पि णेणं परिगयं । जहा-नाययं तं एएणं । तओ तइओ पढिओ । ताहे जाणइ-एस अमच्चो ममं चेव मारेउकामो । कओ मम पिया राया हुंतओ संते भोए परिच्चइत्ता पुणो ते चेव पत्थेइ? एस अमच्चो मं मारेउकामो एवं जत्तं करेइ । ताहे राया अमच्चस्स सीसं छेत्तुं साहुस्स उवगंतुं सच्चं कहेइ खामेइ य । ताहे साहू जाणइ । जइ ताव एएसिं कुट्टसिलोगाणं पढियाणं एरिसं फलं, किमंग पुण सव्वण्णुभासियस्स त्ति काउं आयरियसगासं गंतुं पढिओ । किं च, इमे य गुणा भवंति -- आयहिय परिण्णा भावसंवरो नवनवो असंवेगो। निक्कंपया तवो निज्जरा य परदेसियत्तं च ॥११६२॥ "आयहिय परिण्णा०" गाहा । पढंतो आत्महितं जाणति । आह-आयहिए अणाए को दोसो भवति? उच्यते - १. नूमियाणि मुच । २. ओसरति मुच । ३. वेड्या मुच अवगतं सम्यक् । ४. होउं मुच। Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-११६२-११६९] पढमो उद्देसो आतहितमजाणतो, मुज्झति मूढो समादिअति कम्मं । कम्मेण तेण जंतू, परीति भवसागरमणंतं ॥११६३॥ "आयहियमयाणंतो०" गाहा । कण्ठ्या । आयहिए पुण नाए इमे गुणा भवंति - आतहितं जाणंतो, अहियनिवत्तीऍ हियपवित्तीए । हवइ जतो सो तम्हा, आतहियं आगमेयव्वं ॥११६४॥ "आयहियं जाणंतो०" गाहा । कण्ठ्या । परिन्ना कहं भवति ? उच्यते - सज्झायं जाणंतो पंचिंदियसंवुडो तिगुत्तो य। होइ य एक्कग्गमणो, विणएण समाहिओ साहू ॥११६५॥ "सज्झायं जाणंतो०" गाहा । कण्ठ्या । भावसंवरो कहं भवति ? उच्यते - नाणेण सव्वभावा, नज्जंते जे जहिं जिणक्खाया। नाणी चरित्तगुत्तो, भावेण उ संवरो होइ ॥११६६॥ "नाणेण सव्वभाव०" गाहा । कण्ठ्या । नवनवो य संवेगो कहं भवति ? उच्यते - जह जह सुयमोगाहइ, अइसयरसपसरसंजुयमपुव्वं । तह तह पल्हाइ मुणी, नवनवसंवेगसद्धाओ ॥११६७॥ "जह जह सुयमोगाहइ०" गाहा । कण्ठ्या । अइसयरसं अस्सादितस्स अप्पुव्वे सुत्तत्थे सुयक्खंधेसु घेतव्वेसु पसंगो जायति । निक्कंपया कहं भवति ? उच्यते - णाणाणत्तीऍ पुणो, दंसणतवनियमसंजमे ठिच्चा। विहरड् विसुज्झमाणो, जावज्जीवं पि निक्कंपो ॥११६८॥ "णाणाणत्तीय पुणो०" गाहा । कण्ठ्या । ज्ञानस्याज्ञा नाणत्ती । तवो कहं भवति? उच्यते - बारसविहम्मि वि तवे, सब्भितरबाहिरे कुसलदिढे। न वि अत्थि न वि अ होही, सज्झायसमं तवोकम्मं ॥११६९॥ "बारसविहम्मि वि तवे०" गाहा । कण्ठ्या । निज्जरा कहं भवति ? उच्यते - १. नाणे अ ब । २. = आज्ञप्तिः इत्यर्थः मलवृ । Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं जं अण्णाणी कम्म, खवेइ बहुयाहिँ वासकोडीहिं । तं नाणी तिहिं गुत्तो, खवेइ ऊसासमेत्तेण ॥११७०॥ "जं अण्णाणी कम्मं खवेइ ०" गाहा । कण्ठ्या । परदेसियत्तं कहं भवति ? उच्यतेसो पढितो अण्णे गाहेइ त्ति । आह–को गुणो परदेसियत्ते ? उच्यते - आतपरसमुत्तारो, आणा वच्छल्ल दीवणा भत्ती। होति परदेसियत्ते, अव्वोच्छित्ती य तित्थस्स ॥११७१॥ "आयपरसमुत्तारो०" गाहा । सो अण्णे साहुणो पाढेतो अप्पाणं परं च संसाराओ उत्तारेइ । कहं पुण पाढेतो अन्ने? अप्पणो णाणंतराइयं हणइ ? अण्णे साधुणो पाढिया णाणोवएसेण संसाराओ अप्पाणं उत्तारेंति । एवं करेंतेणं तित्थगराणं आणा कया भवति । पाटेंतेणं वच्छल्लं कयमेव भवति । 'दीवणा' सुयणाणं दीवितं प्रभावितं भवति । एवं करेंतेणं परदेसियत्तं कयं भवति । तित्थस्स य अव्वोच्छित्ती कया भवति । जिणकप्पिएण पगयं, जिणकाले सो उ केवलीणं वा। सो भणइ एव भणितो, कत्थ अहीयं भयंतेहिं ॥११७२॥ अंतरमणंतरे वा, इति उदिए धूलिनायमाहंसु। चिक्खल्लेण य नायं, तम्हा उ वयामि जिणमूलं ॥११७३॥ "जिणकप्पिएण." ["अंतरमणंतर०"] गाहा । एत्थ जिणकप्पिएण अहिगारो । सो य नियमा जिणकाले वा होज्ज, अण्णेसिं वा केवलीणं । सो य सिस्सो एवमाईहिं दिटुंतेहिं पण्णवितो भणइ-'पढामि'३ णवरं अक्खाह, कहिं तुब्भेहिं अज्झाइयं? जम्हा सो जिणकप्पिओ जिणकाले वा केवलिकाले वा भवति । अओ सो आयरिओ भणेज्ज - अंतरे वा अणंतरे वा। अंतरे नाम जइ गणहरसिस्सो आरेण वा तो अंतरिअं अक्खायं होज्ज । अह गणधरो चेव सो, तो अणंतरियं जिणसगासे। तत्थ सीसो धूलीए चिक्खल्लेण य दिदंतं करेइ । जहा-धली एगत्थ ठवेत्ता तओ उक्खिवित्ता अन्नत्थ जत्थोयारिज्जइ, अवस्स तत्थ किंचि परिसडइ चिक्खल्लो वा । जहा पासाए लिप्पमाणे, जे परंपरएणं मणूसा पणामिति, तओ बहुत्ते परिसडिए अंतिल्लस्स पावति । एवं चेव सुत्तत्थाणि वि परंपरएणं घेप्पमाणाणि परिसडंति । तम्हा जिणसगासं चेव जामि । तत्थ अविणटुं भविस्सइ । केहिं पुण तं परिसडइ ? उच्यते - १. अन्नो अ । २. णामंतराइयं अ । ३. भणामि अ । Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-११७०-११७९] पढमो उद्देसो पय पाय मक्खरेहिं मत्ता घोसेहिं वा वि परिहीणं। अवि य रवि राय हत्थी, पगास सेवा पया चेव ॥११७४॥ "पयपाय०" गाहा । अवि य–किं जारिसो रविस्स पगासो एरिसो किं पावगादीणं होहिति ? जारिसो वा रण्णो सेवाफलो, तारिसो किं अमच्चाईणं? जारिसं हत्थिपयं तारिसं किं कुंथुपयं? एवं किं जारिसं तित्थंकरवक्कं एरिसं सेसाणं? एएण कारणेणं जिणमूलमेव जामि । आयरिओ भणइ - कोट्ठाइबुद्धिणो अस्थि संपयं एरिसाणि मा जंप। अवि य तहिं वाउलणा, विरयाण वि कोउगाईहिं ॥११७५॥ "कोट्टाइबुद्धिण०" गाहा । कण्ठ्या । आह- का तत्थ वाउलणा? उच्यते - समोसरणे केवइया, रूव पुच्छ वागरण सोयपरिणामे । दाणं च देवमल्ले, मल्लाणयणे उवरि तित्थं ॥११७६॥ "समोसरणे केवइया०" दारगाहा । समोसरणि त्ति दारं - जत्थ अपुव्वोसरणं, जत्थ व देवो महिड्डिओ एइ । वाउदय पुष्फ वद्दल, पागारतियं च अभिओगा ॥११७७॥ "जत्थ अपुव्वोसरणं०" गाहा । [अपुव्वं] नगरं जत्थ जत्थ वा महिड्डिओ देवो एइ, वंदइ तत्थ संवट्टयवायं सुरभिगंधोदएणं निहयरयं रेणुकरणं पुष्फवद्दलयं च । एयं आभिओगिया देवा करेंति । तिन्नि पागारा भवंति । ते को करेइ ? उच्यते - अब्भितरमज्झबहि, विमाणजोइभवणाहिवकयाओ। पायारा तिन्नि भवे, रयणे कणगे य रयए य ॥११७८॥ "अभितरमज्झ०" गाहा । अभितरिल्लपागारं वेमाणियदेवा करेंति । मज्झिल्लं जोइसिया करेंति । बाहिरिल्लं भवणवासी करेंति । अभितरिल्ले रयणमए, मज्झिल्ले कणगमए, बाहिरिल्ले रययामए । मणिरयणहेमया वि य, कविसीसा सव्वरयणिया दारा । सव्वरयणामय च्चिय, पडागज्झयतोरणा चित्ता ॥११७९॥ Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "मणिरयण" गाहा । अभितरिल्लस्स मणिमयकविसीसया, मज्झिल्लस्स रययामया कविसीसया, बाहिरिल्लस्स हेममया । हेमं = सुवण्णं । सव्वरयणामया दारा । तेसिं पागारं तिण्ह वि सव्वरयणामया चेव तोरणा। पडाइगाईएहि य विभूसिया। अभितरपागारस्स बहुमज्झदेसभाए चेइयरुक्खो । तस्स हेट्ठा पेढं भवति रयणामयं । तस्स पेढस्स उवरं चेइयरुक्खस्स हेट्ठो देवच्छंदओ भवति । तस्स पेढस्स उवरि सीहासणं भवति । एयाणि को करेइ ? उच्यते - चेइयदुम पेढ छंदग, आसण छत्तं च चामराओ य । जं चऽन्नं करणिज्जं, करिति तं वाणमंतरिया ॥११८०॥ "चेइयदुम०" गाहा । छत्तं पिट्ठओ धरिज्जइ । अट्ठस्स चामराओ दो देवा धरैति । साहारण ओसरणे, एवं जत्थिड्डिमं तु ओसरई।। एक्को च्चिय तं सव्वं, करेइ भयणा उ इतरेसिं ॥११८१॥ "साहारण ओसरणे०" गाहा । जत्थ बहवे देवा एंति इंदा वा बहवे तत्थ एवं करेंति । जत्थ पुण एक्को वि महिड्डीओ देवो एइ तत्थ एक्को चेव एयाणि सव्वाणि करेइ । “भयणाओ सेसे२" त्ति । जइ इंदा न एंति तो भवणवासिणाइणो करेंति वा न वा । चाउक्कोणा तिन्नि पागारा रइज्जंति चउद्दारा । अब्भितरल्लो लोहियएहिं अक्खेहिं, मज्झिल्लो पीयएहिं, बाहिरिल्लो सेयएहिं । सव्वो समोसरणभोगो जोयणं । अभितरमज्झिमाणं पागाराणं अंतरं जोयणं । मज्झिमबाहिराणं पागारं अंतरं गाउयं । सामिणो सीहासणस्स पुरओ धम्मचक्कं कीरइ । सव्वं अक्खेहिं दाइज्जइ । सूरुदय पच्छिमाए, ओगाहितीऍ पुव्वओ एति । दोहिँ पउमेहिँ पाया, मग्गेण य होंति सत्तऽन्ने ॥११८२॥ "सूरुदय०" गाहा । तत्थ भगवं सूरोदयस्स जा पच्छिल्ला पोरुसी तीए ओगाहंतीए आगंतूणं "पुव्वउ''त्ति पुरत्थिमेणं दारेणं पविसित्ता, असोगवरपायवस्स अहे, सीहासणंसि पुरत्थाभिमुहे निसीदति । जत्थ भगवं एंतो पादे ठवेइ तत्थ सहस्सपत्ता पउमा भवंति पिट्ठओ य सत्त पउमा दीसंति । जाहे पाए अन्नत्थ साहरइ ताहे तेसिं मग्गिल्लाणं दोऽण्णस्सेंति जहिं ठवितेल्लया पाया तेहिं दोहिं सत्त पूरेति । आयाहिण पुव्वमुहो, तिदिसिं पडिरूवया य देवकया । जेट्ठगणी अन्नो वा, दाहिणपुव्वे अदूरम्मि ॥११८३॥ १. अद्धेट्ठ ब । ? २. इयरेसिं मुच । Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ भासगाहा-११८०-११८७] पढमो उद्देसो जे ते देवेहिँ कया, तिदिसिं पडिरूवगा जिणवरस्स । तेसि पि तप्पभावा, तयाणुरूवं हवइ रूवं ॥११८४॥ "आयाहिण०" ["जे ते देवेहिं"१] गाहा । चेइयरुक्खस्स अणुपयाहिणी करेत्ता पुरत्थाभिमुहो निसीयइ । जओ भगवओ मुहं न भवइ ताहिं तिहिं तिहिं दिसाहिं देवा पडिरूवया विउव्वंति जहा सव्वो जाणइ मम सपडिहुत्तो त्ति । भगवओ य पायमूलं जहण्णेणं एक्केणं गणहरेणं अविरहियं अवस्स भवियव्वं । सो पुण जेट्ठो वा अन्नो वा । पाएणं जेट्ठो भवति । तित्थाइसेससंजय, देवी वेमाणियाण समणीओ। भवणवइवाणमंतरजोतिसियाणं च देवीओ ॥११८५॥ केवलिणो तिउण जिणं, तित्थपणामं च मग्गओ तस्स । मणमाई वि नमंता, वयंति सट्ठाण सट्टाणं ॥११८६॥ भवणवई जोइसिया, बोधव्वा वाणमंतरसुरा य। वेमाणिया य मणुया, पयाहिणं जं च निस्साए ॥११८७॥ "तित्थाइसेस०" ["केवलिणो०" "भवणवई०"] गाहा । जो तित्थं सो पुव्वदारेणं पविसित्ता तित्थगरं तिक्खुत्तो वंदित्ता दाहिणपुरत्थिमे दिसीभाए निसीयइ । सेसा गणहरा एवं चेव । नवरं तित्थकरं आयाहिणं करेत्ता तित्थस्स पणामं काउं 'नमो तित्थस्स' त्ति [भणित्ता] तित्थस्स मग्गओ पासे से निसीयंति । जे केवलिणो ते पुरत्थिमेणं दारेणं पविसित्ता भगवं आयाहिणं करेत्ता३ 'नमो तित्थस्स' त्ति भणित्ता तित्थस्स गणहराण य पिट्टओ निसीयंति । जे अवसेसा अइसेसिया मणपज्जवनाणाई खेलोसहिपत्ताई ते पुरत्थिमेणं दारेणं पविसित्ता भगवं पयाहिणं करेत्ता 'नमो तित्थस्स नमो गणहराणं नमो केवलीणं' त्ति भणित्ता केवलीणं पिट्ठओ निसीयंति । अवसेसा संजया निरइसेसिया पुरत्थिमेणं चेव दारेणं पविसित्ता भगवं आयाहिणं करेत्ता 'नमो तित्थस्स नमो गणहराणं नमो केवलीणं नमो अइसेसियाणं' ति भणित्ता अइसेसियाणं पिट्ठओ निसीयंति । वेमाणियाणं देवीओ पुरत्थिमेणं चेव दारेणं पविसित्ता भगवंतं आयाहिणं करेत्ता 'नमो तित्थस्स नमो साहूणं'ति भणित्ता निरइसेसियाणं पिट्ठओ ठायंति न निसीयंति । समणीओ पुरत्थिमेणं चेव दारेणं पविसित्ता तित्थगरं पयाहिणं करेत्ता 'नमो तित्थस्स नमो अइसेसियाणं नमो साहूणं' ति भणित्ता वेमाणियदेवीणं पिट्ठओ ठायंति, न निसीयंति । भवणवासिणीओ वंतरीओ जोइसणीओ य एयाओ दाहिणदारेणं पविसित्ता तित्थगरं पयाहिणं १. यद्यपि गाथेयं चूर्णी नादृता परन्तु वृत्त्या सह गाथाक्रमस्य साम्यत्वापादनार्थमेवात्र न्यस्ता । एवमग्रेऽपि सर्वत्र ज्ञातव्यम् । २. पढमगणहरो । ३. आयाहिणं करेत्ता नास्ति ब । Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं करित्ता दाहिणपच्छत्थिमेणं ठायंति । भवणवासिणीओ पुरओ, तासिं पिट्ठओ जोइसिणीओ, तासिं पिट्ठओ वाणमंतरीओ । भवणवासी देवा, जोइसिया देवा, वंतरा देवा एए अवरदारेणं पविसित्ता तित्थगरस्स उत्तरपच्छत्थिमेणं ठायंति यथासंख्यं पिट्ठओ । पिट्ठओ वेमाणिया देवा मणुस्सा मणुस्सिओ य उत्तरेणं दारेणं पविसित्ता उत्तरपुरस्थिमेणं ठायंति यथासंख्यं पिट्ठओ। जं च निस्साए त्ति पच्छा भणीहिति । एक्केक्कीएँ दिसाए, तिगं तिगं होइ सन्निविटुं तु । आइचरिमे विमिस्सा, थीपुरिसा सेस पत्तेयं ॥११८८॥ "एक्केक्कीय दिसाए०" गाहा । तियं अइसेसीसंजया एक्कं, वेमाणियदेवीओ, समणीओ एयं तियं भगवओ दाहिणपुरत्थिमेणं सन्निविट्ठा । भवणवासिणीओ, वंतरीओ, जोइसिणीओ एयं तियं भगवओ दाहिणपच्चत्थिमेणं सन्निविटुं । भवणवइ-वाणमंतर-जोइसिया {पुरिसा} एयं तियं भगवओ उत्तरपच्चत्थिमेणं सन्निविटुं । वेमाणियदेवा मणुस्सा मणुस्सीओ य एयं तियं भगवओ उत्तरपुरस्थिमेणं सन्निविटुं। आयेल्ले य तिए चरिमे य तिए पुरिसा इत्थीओ य । मज्झिल्लेहिं दोहिं तिएहिं पुरिसा इत्थीओ य अमिस्सा । सव्वेसिं देवाणं इमा मज्जाया - एतं? महिड्डिअं पणिवयंति ठियमवि वयंति पणमंता । न वि जंतणा न विकहा, न परोप्परमच्छरो न भयं ॥११८९॥ "एतं महिड्डियं०" गाहा । कण्ठ्या । आह–पागाराणं अंतरेसु को ठाइ ? उच्यते - बितियम्मि होति तिरिया, तइए पागारमंतरे जाणा। पागारजढे तिरिया, वि होंति पत्तेय मिस्सा वा ॥११९०॥ "बीयम्मि होति तिरिया०" गाहा । कण्ठ्या । सव्वबाहिं पागाराणं तिरिया वा होज्ज मणूसा वा देवा वा एक्कया वा मिस्सा वा । जं तं हेट्ठा भणियं - जं च निस्साए पच्छा भण्णिहिन्नि, तं इयाणि भण्णइ-एवं सन्निविट्ठो समोसरणे भगवं धम्मं कहेइ न कहेइ ? उच्यतेकहेइ । कहितो वा किं निस्साए कहेइ ? उच्यते - सव्वं व देसविरई, सम्मं घेच्छइ व होइ कहणा उ। इहरा अमूढलक्खो , न कहेइ भविस्सइ न तं च ॥११९१॥ "सव्वं व०" गाहा । सिद्धा । कहं पुण न भविस्सइ एस भावो जन्न पडिवज्जिहिंति चउण्हं सामाइयाणं? उच्यते - १. इंतं मुच । Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-११८८-११९५] पढमो उद्देसो मणुए चउमन्नयरं, तिरिए तिन्नि य दुवे व पडिवज्जे। जइ नत्थि नियमसो च्चिय, सुरेसु सम्मत्तपडिवत्ती ॥११९२॥ "मणुए चउअन्नतरं०" गाहा । मणुयाणं जो पडिवज्जइ सो चउण्हं अन्नतरं पडिवज्जेज्ज । तिरिएसु तिन्नि सम्मत्तसुया चरित्ताचरित्तदुग एक्कं वा । एएसिं जइ नत्थि कोइ पडिवज्जंतगो तओ देवेसुं अवस्सं केणइ सम्मत्तं पडिवज्जियव्वं । ताहे भगवं - तित्थपणामं काउं, कहेइ साहारणेण सद्देणं । सव्वेसिं सन्नीणं, जोयणनीहारिणा भगवं ॥११९३॥ "तित्थपणामं काउं०" गाहा । 'नमो तित्थस्स'त्ति भणिउं पणामं च करेत्ता "साहारणेणं सद्देणं'"ति अद्धमागहाए भासाए । सा वि य णं अद्धमागहा भासा तेसिं सव्वेसिं अप्पणप्पणो सभासापरिणामेणं परिणमइ । आह–किं कारणं भगवं कयकिच्चो तित्थपणामं करेइ ? उच्यते - तप्पुव्विया अरहया, पूइयपूया य विणयमूलं च । कयकिच्चो वि जह कहं, कहेइ नमए तहा तित्थं ॥११९४॥ "तप्पुब्विता अरहया०" । तप्पुव्विया नाम तित्थ सुयनाणेणं भगवओ तित्थगरत्तं जायं। तित्थगरो य सुतवइरित्तो होतओ सुयनाणेणं वीतजोगी होऊणं धम्मं कहेइ । लोगो य पूइयपूयओ, तो जइ अहं एवं पूएमि तो लोगो जाणिहिति । जइ एस तित्थगरस्स गुरूकओ, को जाणइ किं पि एत्थ परिवसति । किं च-'विणयमूलो धम्मो पण्णवेयव्वो' तो अहं चेव पढमं विणयं पउंजामि, तो लोगो सुटुतरं सद्दहिस्सइ । किं च-जइ कयकिच्चो वि होतओ तित्थगरो तित्थगरनामगोयस्स कम्मस्स खयट्ठयाए, यथैव 'स्थैर्यवती वसुमती, आपो द्रवाः, चलो वायुः, आकाशं अमूर्त सभावेण चेव एयं,' एवं चेव तित्थगरो धम्मं कहेइ । जहा एए तित्थमवि नमइ । समोसरणे त्ति दारं गयं । इदाणिं केवइय त्ति दारं । के दूराओ३ आगंतव्वं समोसरणं ? केण वा आगंतव्वं ? किं वा कज्जे आगंतव्वं अवस्सं? उच्यते - जत्थ अपुव्वोसरणं, न दिट्ठपुव्वं व जेण समणेणं । बारसहिं जोयणेहिं, सो एइ अणागमे लहुगा ॥११९५॥ "जत्थ अपुव्वोसरणं०" गाहा । कण्ठ्या । केवइय त्ति गयं । १. चउमन्नयरं मुच । २. तप्पुव्वया अ ब । ३. नास्ति अ । ४. नास्ति अ । Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं इदाणि रूव पुच्छ त्ति दारं । केरिसयं भगवओ रूवं? एस पुच्छा । उच्यते - सव्वसुरा जइ रूवं, अंगुटुपमाणयं विउव्विज्जा। जिणपायंगुटुं पइ, न सोहए तं जहिंगालो ॥११९६॥ "सव्वसुरा जइ रूवं०" गाहा । कण्ठ्या । गणहर आहार अणुत्तरा य जाव वणचक्किवासुबला। मंडलिया जा हीणा, छट्ठाणगया भवे सेसा ॥११९७॥ "गणहर आहारए०" गाहा । जं तित्थगरस्स रूवं, तओ अणंतगुणपरिहीणं गणहराणं, जं गणहराणं रूवं, तओ अणंतगुणपरिहीणं आहारयसरीरस्स । तओ अणंतगुणहीणं अणत्तरोववाइयाणं देवाणं, तओ अणंतगणपरिहीणं उवरिमगेवेज्जयाणं । एवं जाव सोहम्मयाणं भवणवासियाणं । तओ अनंतगुणपरिहीणं जोइसियाणं । 'वंतरि'४ त्ति । वाणमंतरेहितो अणंतगुणपरिहीणा चक्कवट्टी, तओ महावासुदेवा, तओ बलदेवा, तओ मंडलिया। सेसा रायाणो परप्परं छट्ठाणगया । संघयण रूव संठाण वन्न गड सत्त सार ऊसासा। "एमाइऽणुत्तराई, हवंति नामोदया तस्स ॥११९८॥ "संघयण०" गाहा । भगवओ अणुत्तरं संघयणं, अणुत्तरं रूवं, अणुत्तरं संठाणं, अणुत्तरो वण्णो, अणुत्तरा गई, अणुत्तरं सारं । सारो दुविहो-बाह्योऽभ्यन्तरश्च । बाहिरो गुरुत्वं, अभितरो नाण-दसण-चरित्तं । अणुत्तरो उस्सानिस्सासगंधो आइगहणेणं गोखीरपंडरं मंससोणियं । आहएवमाईया अणुत्तरा कस्स कम्मस्स उदएणं ? उच्यते-एमाइऽणुत्तराई हवंति नामोदया तस्स । आह-अण्णासिं कम्मपगडीणं णामस्स कस्स जे पसत्था उदया, जहा-इंदिया, सरीरं, अंगा एवमादि । जाओ खइए भावे वट्टमाणस्स खओवसमिए वा, छउमत्थकाले त्ति भणियं होइ । किं न होंति अणुत्तरा उदया ? उच्यते - पगडीणं अन्नासऽवि, पसत्थ उदया अणुत्तरा होंति । खय उवसमे वि य तहा, खयम्मि अविगप्पमाहंस ॥११९९॥ "पगडीणं०" गाहा । जे एयाए पुरिल्लगाहाए नामस्स प्रकारा न गहिया । तस्सेव नामस्स १. केरिसओ अ। २. आहार मुच । ३. नास्ति अ। ४. नास्ति भाष्ये । वाचनान्तरमिदं भविष्यति । ५. एमादि मुच। Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७ भासगाहा-११९६-१२०३] पढमो उद्देसो जे अन्ने प्रकारा तेसिं पि अणुत्तरा उदया। खओवसमियं जारिसो तित्थगरस्स सद्दो तारिसो न वि अण्णस्स, एवं गंधो, रसो, फासो, खओवसमिया भावा । एवं क्षायिके भावे अविकप्पं आहंसु । खओवसमियं भावं प्रतीत्य अणंतगुणाभ्यधिकमित्यर्थः । आह-जाओ खाइए भावे वटुंतस्स जहा-अस्सायावेयणिज्जा, आइग्गहणेणं जाओ-नामस्स अप्पसत्थाओ ताओ तस्स किह न बाधाकारीओ भवंति ? उच्यते - अस्सायमाइयाओ, जा वि य असुहा हवंति पगडीओ। निंबरसलवु व्व पए, न होंति ता असुहया तस्स ॥१२००॥ "अस्साय०" गाहा । कण्ठ्या । आह-जइ तित्थगरो रूपवं? किं तो सुंदरं? अह जइ विरूवो ? उच्यते-जइ रूपवंतो सुंदरं कहं ? उच्यते - धम्मोयओ३ रूवं, करेंति रूवस्सिणो वि जइ धम्मं । गज्झवओ य सुरूवो, पसंसिमो रूवमेवं तु ॥१२०१॥ "धम्मोदयओ०" गाहा। धम्मस्स उदएणं कम्मपगडीओ रूवं करेंति । तेणं धम्मेणं सुभाओ जाओ । ताओ उदयं दिति । सेसं उच्चारियसिद्धं । रूवं पुच्छ त्ति गयं । इदाणि 'वागरण'४ त्ति दारं । तत्थ भगवं सव्वेसिं देवमणुस्सतिरियाणं आरियमणारियाणं एगवागरणेणं सव्वसंसए छिंदई । जइ पुण एक्केक्कस्स एक्केक्कयं संसयं परिवाडीए छिदेज्ज तो को दोसो होज्ज? उच्यते - कालेण असंखेण वि, संखाईयाण संसईणं तु । मा संसयवोच्छित्ती, न होज्ज कमवागरणदोसा ॥१२०२॥ "कालेण असंखेण वि०" गाहा उच्चारियसिद्धा । आह-एक्के वागरणे के गुणा ? उच्यते - सव्वत्थ अविसमत्तं, रिद्धिविसेसो अकालहरणं च । सव्वन्नुपच्चओ वि य, अचिंतगुणभूइओ जुगवं ॥१२०३॥ "सव्वत्थ०" गाहा उच्चारितसिद्धा । आह – कहं तेसिं सव्वेसिं तो एगवागरणो अविसमत्तं संसए छिंदइ सभासाए य परिणामेइ ? एएणाभिसंबंधेणं सोयपरिणामे त्ति दारं पत्तं । तत्थ गाहा - १. माहंसु अ ब । २. खए अ। ३. धम्मोदएण मुच। ४. वागरिणि अ। ५. छिंदए ब । Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८ विसेसचुणि वासोदगस्स व जहा, वण्णादी होंति भायणविसेसा । सव्वेसि पि सभासं, जिणभासा परिणमे एवं ॥ १२०४ ॥ "वासोदगस्स व० " गाहा । जहा वरिसोदगस्स एगरस - वन्न -गंध-फरिसा जत्थ पडंति तत्थ भायणविसेसेणं पिह पिह वन्नाइणो परिणमंति एवं तेसिं आरियमणारियजाईणं अप्पणिच्चए अप्पणिच्चए सोइंदिए सेवाकरणप्पत्ते अप्पणिच्चयाए अप्पणिच्चयाए भासापरिणामेणं संसयवच्छित्तिपरिणामेण य परिणमइ । साधारणाऽसवत्ते, तओवओगो उगाहगगिराए । न य निव्विज्जइ सोया, किढिवाणियदासिआहरणा ॥ १२०५ ॥ [ मासकप्पपगयं “साहारणाऽसवत्ते०” गाहा । साहारणासवत्ते नाम जहा खीर- खंड - गुड- सक्कराईणं एगट्ठीकाणं जारिसो अस्साओ सातं च भवति, तं अस्सायमाणस्स एरिसं सायं भवति, तं वाणि सुणमाणस्स भवति । जओ य परिसासयं भवति, ततो य तम्मि चेव एगम्मि उवओगो भवति । एएण चेव गुणेणं सा गिरा गाहगी भवति । जओ य एरिसो गुणो तओ य ण[णि] वि[व्वि]ज्जति सोता दिट्टंतो एगस्स वाणियगस्स एक्का कढिदासी । कढी नाम थेरी । सा गोसे कट्ठाणं गया । तण्हाछुहाकिलंता मज्झण्हे आगया । 'अइथोवा कट्ठा आणिय'त्ति पिट्टित्ता अजिमितपीया पुणो पट्ठविया । सा य वड्डुं कट्ठभारं गेण्हित्ता ओगाहंतीए पोरुसीए आगच्छंतीए कट्ठभाराओ कट्टं पडियं । को य कालो ? जेट्ठामूलमासो । अह ताए थेरीए ओनमित्ता तं कट्टं गहियं । तस्समयं च भगवं तित्थगरो धम्मं पकहिओ, जोयणणीहारिणा सरेणं । सा थेरी तं सद्दं सुणेंती तहेव ओणया सोतुमाढत्ता उण्हं तण्हं छुहं परिस्समं च ण विंदति जाव सूरत्थमणे तित्थगरो धम्मं कहेउं उट्ठितो । एसट्टिंत । एवं - सव्वाउयं पि सोया, झविज्ज जइ हु सययं जिणो कहए । सीउण्हखुप्पिवासापरिस्समभए अविगणितो ॥ १२०६॥ " सव्वाउयं पि० " गाहा । कण्ठ्या । सोयपरिणामे त्ति दारं गयं । इदाणिं दाणं ति दारं । तित्थगरो जत्थ समोसरति गामादिसु तत्थ जो निवेदेति रायादीणं, तस्स का वित्ती किंवा पीइदाणं ? एत्थ गाहाओ - Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१२०४-१२१३] पढमो उद्देसो वित्ती उ सुवन्नस्सा, बारस अद्धं च सयसहस्साइं। तावइयं चिय कोडी, पीईदाणं तु चक्कीणं ॥१२०७॥ एतं चेव पमाणं, नवरं रययं तु केसवा दिति । मंडलियाण सहस्सा, वित्ती पीई सयसहस्सा ॥१२०८॥ भत्तिविभवाणुरूवं, अन्ने वि य दिति इब्भमाईया। सोऊण जिणागमणं, निउत्तमनिओइएसुं वा ॥१२०९॥ ["वित्ती उ०" "एवं चेव०"] "भत्तिविभवाणु०" गाहा । चक्कवट्टी वित्तिं देति णिउत्तस्स । अड्डतेरस-सुवण्णसयसहस्साइं । पीतिदाणं तु अड्डतेरस सुवण्णकोडीओ । केसवा एतप्पमाणमेव रुप्पं देंति । मंडलिया अड्डतेरस रुप्पसहस्सा वित्ती देंति, पीतिदाणं तु पुण अड्ढतेरस रुप्पसयसहस्सा देंति । के पुण गुणा दाणे ? उच्यते - देवाणुवित्ति भत्ती, पूया थिरकरण सत्तअणुकंपा। साओदय दाणगुणा, पभावणा चेव तित्थस्स ॥१२१०॥ "देवाणुयत्ती०" गाहा । तीर्थकरभक्त्यां क्रियमाणायां देवाणुवर्तिता भवंति । कहं ? जो तित्थगराणं भत्तिं करेइ स देवानां प्रियो भवति । भक्तिश्चैवं कृता भवति । तीर्थकरपूजा चैवं थिरीकृता भवति । "सत्तअणुकंपत्ति । णिवेदितस्स अणुकंपा कया भवति । सायावेयणिज्जं कम्मं उवचितं भवति । एए दाणगुणा भवंति । तीर्थं च एवं प्रभावितं भवति । दाणे त्ति गयं । इदाणिं देवमल्ले त्ति दारं । तित्थकरो पढमाए पोरुसीए धम्मं कहेइ ताव जाव पोरुसीउग्घाडणवेला । सा केरिसी? एत्थ गाहाओ - राया व रायमच्चो, तस्सासइ पउर जणवओ वा वि । दुब्बलिकंडिय बलिछडिय तंदुलाणाढगं कलमा ॥१२११॥ भाइयपुणाणियाणं, अखंडऽफुडियाण फलगसरियाणं । कीरइ बली सुरा वि य, तत्थेव छुहंति गंधाई ॥१२१२॥ बलिपविसणसमकालं, पुव्वद्दारेण ठाइ परिकहणा। तिगुणं पुरओ पाडण, तस्सद्धं अवडियं देवा ॥१२१३॥ Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं अद्धद्धं अहिवइणो, तदद्ध मो होइ पागयजणस्स । सव्वामयप्पसमणी, कुप्पइ नऽन्नो य छम्मासे ॥१२१४॥ "राया व०" ["भाइय०" "बलि०" "अद्धद्ध०"] गाहाओ । उच्चारियसिद्धाओ। देवमल्ले त्ति गयं । इदाणिं मल्लाणयणे त्ति दारं । तं आढगं तंदुलाणं सिद्धं राया वा रायमच्चो वा गहाय महता तुडियरवेणं सव्विड्डीए देवपरिवुडो पुरथिमिल्लेणं दारेणं पविसति । जाहे सो पविट्ठो भवति अभितरिल्लपागारं ताहे तित्थगरो धम्मं कहेंतो तुण्हिक्को भवति । ताहे सो राया व रायमच्चो वा बलिहत्थगओ देवपरिवुडो तित्थगरं तिक्खुत्तो आयाहिणं काउं तित्थगरस्स पायमूले तं बलिं निवेदेइ । तस्सद्धं देवा गिण्हंति । सेस अलु अहिवई गिण्हइ । सेसं पागयजणो गेण्हति । तओ सित्थं जस्स मत्थए छुब्भइ तस्स पुव्वुप्पन्ना वाही उवसमंति, अणुप्पन्ना य रोगायंका छम्मासा न उप्पज्जति । तओ बलिए दिन्नाए तित्थगरो उठ्ठित्ता पढमपागारस्स बाहिं पडिसेओ तत्थ जहासमाहीए अच्छति । मल्लाणयणे त्ति गयं । इदाणिं उवरि तित्थं ति दारं । उट्टिते तित्थगरे गोयमसामी अण्णो वा गणहरो बीयपोरुसीए धम्मं कहेइ । स्यान्मतिः - किं कारणं तीर्थकर एव द्वितीयायां पौरुष्यां धर्मं न कथयति? उच्यते - खेदविणोदो सीसगुणदीवणा पच्चओ उभयओ वि। सीसाऽऽयरियकमो वि य, गणहरकहणे गुणा होति ॥१२१५॥ "खेदविणोदो०" गाहा । तित्थगरस्स खेदविणोदो भवति । खेदविनोदो नाम परिस्समविस्सामो । शिष्यगुणाश्च दीपिताः प्रभाविता भविष्यन्ति । “पच्चओ उभयओ वित्ति गिहत्थाण य पव्वइयाण य 'जारिसं तित्थकरो कहेइ तारिसं सिस्सो वि कहेइ' । अहवा "पच्चयो उभयओ वित्ति न शिष्याचार्ययोः परस्परविरुद्धं वचनं । “सिस्सायरियकमो''त्ति, आचार्यादुपश्रुत्यायं शिष्यः तत्प्रयोक्तान् भावान् कथयति । स्यान्मति:-कहिं उविट्ठो कहयति ? उच्यते - राओवणीय सीहासणोवविट्ठो व पायवीढम्मि । जिट्ठो अन्नयरो वा, गणहारि कहेइ बीयाए ॥१२१६॥ "राओवणीय०" । राओवणीयसीहासणे पायपीढे वा निवेठ्ठो कहयति । संखातीते वि भवे, साहइ जं वा परो उ पुच्छिज्जा । न य णं अणाइसेसी, वियाणई एस छउमत्थो ॥१२१७॥ Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m भासगाहा-१२१४-१२२१] पढमो उद्देसो "संखाईए विभवे०" गाहा । कण्ठ्या । उवरितित्थं ति गयं । तित्थयरस्स समीवे, वक्खेवो तत्थ एवमाईहिं। सुत्तग्गहणं ताहे, करेइ सो बारस समाओ ॥१२१८॥ "तित्थयर०" गाहा । एस तत्थ विक्खेवो । ताहे सो भणति-सव्वं वक्खेवो। इहेव पढामि । ताहे तेण बारसवरिसाणि सुत्तं गहिअं। सिक्खापदं ति दारं गयं । इदाणिं अत्थगहणं ति दारं । तत्थ गाहा - सुत्तम्मि य गहियम्मी, दिटुंतो गोणसालिकरणेणं । उवभोगफला साली, सुत्तं पुण अत्थकरणफलं ॥१२१९॥ "सुत्तम्मि य गहियम्मी०" गाहाओ । सुत्ते गहिए अवस्सं तस्स अत्थो सोतव्वो । किं कारणं? तत्थ आयरिया गोणसालिकरणेहिं दिटुंतं करेंति । तत्थ गोणदिटुंतो । गोणो दिवसं हलाओ अरहट्टाओ वा मुक्को समाणो सुंदरमसुंदरं वा चार जं अरोएइ तं सव्वं चरति । अण्णस्सादेंतो रसं अविंदंतो कयगरं' उइलइ । पच्छा धाओ उवेट्ठो रोमंथेइ । तत्थ आस्सायं विंदति, अरसकएवरं च छड़ेइ । एवं सुत्ते पढिय अत्थे असुए अबुज्झमाणस्स करणं णिस्सायंतं सुत्तं भवति । अत्थे पुण सुए तस्स अत्थं बुज्झतो आयरइ, दुपएसं अभिलावा य, असोभणा छड्डेइ। सालिदिटुंतो केरिसओ? सालिं महया परिस्समेणं णिप्फाएंतो लुणित्ता मद्दित्ता पुणित्ता य कोट्ठागारे छुभित्ता जइ तेहिं सालीहिं खज्जपेज्जोवभोगं न करेइ तो सालिसंगहो अफलो भवति । अह तेहिं सालीहिं खज्जपेज्जाइणि करेइ ता से सफलो भवति । एवं सुत्ते पढिए अत्थे असुए सुत्तं आयरणं अफलं भवति अत्थे पुण सुए आयरणं सफलं भवति । एएणं कारणेणं - जति बारसवासाइं, सुत्तं गहियं सुणाहि से अहुणा । बारस चेव समाओ, अत्थं तो नाहिसि न वा णं ॥१२२०॥ "जइ बारसवासाइं०" गाहा । कण्ठ्या । के य गुणा भविस्संति अत्थे सुए? - सन्नाइसुत्त ससमय, परसमय उस्सग्गमेव अववाए। हीणाऽहियजिणथेरे, अज्जा काले य वयणाई ॥१२२१॥ “सन्नाइसुत्त०" गाहा । नज्जिही इमं सन्नासुत्तं जहा १. नास्ति अ । २. अस्सायं अ ब । Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं 'जे' छेए सागारियं न से सेवे' [आचा० श्रु० १ अ०५-३.२] भगं पुरुषाणां स्त्रीणामेंद्र परिहरेइ, परिवर्जयेदित्यर्थः । अहवा - 'सव्वामगंधपरिणाय निरामगंधो परिव्वए' [आचा० श्रु० १. अ०२-उ०५-१११] आमगंधं उग्गमकोडी अविसोहिकोडिरित्यर्थः । निरामगंधमिति विसोहीकोडी । 'तहा आरं दुगुणेणं, पारं एक्कगुणेणं'२ आरमिति संसार: द्विगुणेन रागद्वेषाभ्यां, पारं निर्वाणं, तं एगगुणेणं रागद्वेषविरहितेन गम्यते इत्यर्थः । आदिग्रहणादेशीभाषानियतं सूत्र३ जहा 'दिगिंछा परिस्सहे' । (उत्त० अ० २ सू० ३) दिगिंछा इति बुभुक्षा । ससमयसुत्तं जहा-"करेमि भंते ! सामाइयं" [आवश्यकसामायिकाध्ययनम्] इत्यादि। परसमयसूत्रं जहा–'पंच खंधे वदंतेगे' [सूत्रकृ० अ० १-१ उ० १-१७] उस्सग्गसुत्तं जहा–'अमज्जमंसासि अमच्छरिया' [दश० वै०] इत्यादि । अपवादसुत्तं, जहा–'तिण्हमण्णयरागस्स निसेज्जा जस्स कप्पइ' [दश० अ० ६५९] हीणाभिलावं यैरक्षरै-नः सूत्रार्थो न पूर्यते । अधिकमित्यधिकाभिलावं । सुत्ते अत्थे य एयाणि दो वि नाउं हीणं पडिपूरेति अहियं छड्डेति । जिणकप्पियसुत्तं जहा - 'सिया से परोपाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा' [आचा० श्रु० २-१३] इत्यादि । थेरकप्पियसुत्तं जहा - 'भिक्खुं च राओ वा वियाले वा दीहपट्ठए लूसेज्जा' [व्यव० उ० ५ । सू० २१] च इत्यादि। अहवा जिणकप्पियाणं सामान्यमिदं सूत्रम् । जहा 'संसट्ठकप्पेण चरेज्ज भिक्खू तज्जायसंसट्ठ जई जएज्जा।' [दश० चू० २ गा० ६] अज्जासुत्तं जहा - 'कप्पड़ निग्गंथीणं अंतोलित्तं घडिमत्तयं धारित्तए' [बृहत्क० उ०१/सू० १७] असुए अत्थे न याणति केणावि कारणेणं धारयव्वो त्ति । "काले०''त्ति । जहा अणागओ मासिय सुत्तं-'न या लभेज्जा निउणं सहायं' इति [दश० चू० २.१०] । १. नास्ति अ ब । २. नास्ति अ । ३. सूत्रोक्तोपनिबद्ध अ। Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१२२२-१२२४] पढमो उद्देसो "वयणादि'"त्ति एगवयणादीणि जातानि सूत्राणि जहा - "एगवयणं वयमाणे एगवयणं वएज्ज । दुवयणं एय(वं) इत्थिवयणं वयमाणे०" [आचा० अ० ४, उ० १ सू० ४] इत्यादि । कदाचित् शिष्या एवंविधमतयो स्यात्, यत्कण्ठोक्तः सूत्रोपनिबद्धमर्थः, तेनैव वयं तुष्टाः, किमस्माकं दुरभिगमत्वात् बहुपरिक्लेशेनार्थेन ? ते एवंविधमतयः प्रज्ञपयितव्याः । कैः पुनः ते हेतुभिः प्रज्ञपितव्याः? अतः उच्यते - जे सुत्तगुणा खलु लक्खणम्मि कहिया उ सुत्तमाईया। अत्थग्गहणमराला, तेहिं चिय पन्नविज्जंति ॥१२२२॥ "जे सुत्तगुणा खलु०" गाहा । जे सुत्तगुणा लक्खणदारे । “निद्दोसं सारवंतं च" एवमादि [गा० २८२] । अहवा "सुत्तं तु सुत्तमेव" [गा० ३१०] एवमादि । मरालश्चरे व इत्यर्थः । स त द्रव्यमरालो भावमरालश्च । द्रव्यमराल: शठो गौः सत शठवाहित्वात्तं तीक्ष्णप्रतोदेन मुहुर्मुहुस्तुद्यमानः प्रतोदारं मलयतीति मरालः । कुण्ठीकरोतीत्यर्थः । भावमरालस्तु आलस्येन शठत्वात् सूत्रार्थं न शृणोति । अत्थगहणे त्ति गयं । इदाणिं अनितियवासो त्ति दारं । अत्थे गहिए जइ आयरियपाउग्गो तो बारसवरिसाणि देसदसणं अवस्स कायव्वं । अपाउग्गस्स अनियमो देसदसणे । सिस्सो भणइ-बारवरिसाणि अत्थो गहिओ देसदरिसणेणं वा किं न भवति ? के वा देसदरिसणे गुणा भवंति ? आयरिओ आह - जइ वि पगासोऽहिगओ, देसीभासाजुओ तहा वि खलु । उंदुय सिया य वीसुं, एरगमाई य पच्चक्खं ॥१२२३॥ __“जइ वि पगासोऽहिगओ०" गाहाओ । प्रकाशो नाम सूत्रस्य अर्थः । 'उंदुं 'त्ति अवेसित्ता । 'सिय' त्ति भवति भजनार्थो वा । 'वीसुं' ति पृथक् । एरका = कुन्द्रा । आदिग्रहणात् कलेसुयं, कसेरुया वनस्पतिमूलं वारिकमित्यर्थः । सेसं उच्चारितसिद्धं । तस्स पुण कइ सहाया दिज्जति ? उच्यते - जो वि पगासो बहुसो, गुणिओ पच्चक्खओ न उवलद्धो । जच्चंधस्स व चंदो, फुडो वि संतो तहा स खलु ॥१२२४॥ "तप्पइतइय पुट्ठ०" गाहा । कण्ठ्या । १. नास्ति अ । २. मरालः = अलसः मलवृ । ३. गुन्द्रा भद्रमुस्तक इत्यर्थः । मलवृ मुच । ४. न दृश्यते एषा गाथा मुच । तत्स्थाने आयरिय गाथा वर्तते । Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं आयरियत्तअभविए, भयणा भविओ परीइ नियमेणं । अप्पतइओ जहन्ने, उभयं किं चाऽऽरियं खेत्तं ॥१२२५॥ ["जो वि पगासो०"] "आयरियत्त०' इमे य गुणा देसदर्शने भवंति - दसणसोही देसप्पवेस अइसेस जणवयपरिच्छा ।। काउं सुयं दायव्वं, अविणीयाणं विवेगो य ॥१२२६॥ "दंसणसोही०" दारगाहा । दंसणसोही कहं भवति ? जम्मणणिक्खमणेसु य, तित्थयराणं महाणुभावाणं । इत्थ किर जिणवराणं, आगाढं दंसणं होई ॥१२२७॥ "जम्मण निक्खमणेसुं०" गाहा । हं जाता, इहं निक्खंता, इहं नाणं उप्पन्नं, इहं परिनिव्वुया । एयाणि दटुं बहुजणस्स य सोउं निस्संकितं भवति । एवं दंसणसोही भवति । किञ्चान्यत् - संवेगं संविग्गाणं जणयए सुविहिओ सुविहियाणं । आउत्तो जुत्ताणं, विसुद्धलेसो सुलेस्साणं ॥१२२८॥ "संवेगं संविग्गाणं०" गाहा । 'एस किर आयरिओ होहिति' तो देसदसणं करेइ तं संजमजुत्तायारं, तिव्वसद्धासंपन्नं पासित्ता अन्नेसि पि संविग्गाणं तिव्वतरं सद्धं जणेइ । दंसणसोहि त्ति गयं । इदाणिं देसपविसि त्ति दारं । णाणदेसीकुसलो, नाणादेसीकयस्स सुत्तस्स । अभिलावअत्थकुसलो, होइ तओ णेण गंतव्वं ॥१२२९॥ कहयति अभासियाण वि, अभासिए वि पव्वयावेइ । सव्वे वि तत्थ पीइं, बंधति सभासिओ णे त्ति ॥१२३०॥ पियधम्मऽवज्जभीरू, साहम्मियवच्छलो असढभावो । संविग्गावेइ परं, परदेसपवेसणे साहू ॥१२३१॥ "णाणादेसी कुसलो३०" ["कहयति०" "पियधम्म०"] गाहाओ तिण्णि । १. संवेग्ग अ ब । २. अत्र च विशेषचूर्णिकृता दर्शनशुद्धिद्वारमेव विवृण्वतेयं गाथा गृहीता....स्थिरीकरणद्वारं तु मूलत एव नोपात्तं । द्वारगाथायामपि "दंसणसोही देसप्पवेस अइसेस जणवयपरीच्छा" इत्येष एव पाठो गृहीतः । मलवृ । ३. कुसलाओ अ ब । Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - १२२५-१२३८ ] पढमो उसो देविसित्ति गयं । इदाणि अइसेसि त्ति दारं । तत्थ गाहा - सुत्तत्थथिरीकरणं, अइसेसाणं च होइ उवलद्धी । आयरियदंसणेणं, तम्हा सेविज्ज आयरिए ॥१२३२॥ " सुत्तत्थ० " गाहा । सुत्तत्थथिरीकरणं । एइस्से गाहाए इमाओ विभासागाहाओ उभये वि संकिया, पुव्विं जाई सि पुच्छमाणस्स । होइ जओ सुत्तत्थे, बहुस्सुए सेवमाणस्स ॥१२३३॥ भवियाइरियो देसाण दंसणं कुणइ एस इय सोउं । अन्ने वि उज्जमंते, विणिक्खमंते य से पासे ॥१२३४॥ सुत्तत्थे अइसेसा, सामायारी य विज्जजोगाई | विज्जा जोगा य सुए, विसंति दुविहा अओ होंति ॥१२३५॥ ३५ "उभए वि संकियाइं०" [" भवियाइरि०" "सुत्तत्थे अइसेसा०"] 'उभए 'त्ति सुत्ते अत् य । ताइं संकियाई अन्नेसिं आयरियाणं सकासाओ निस्संकियाई करेइ । अतिशेषास्त्रिविधाः । सूत्रार्थे एको अतिशयः, सामायारी द्वितीयो अतिशयः, विद्यायोगाश्च आदिग्रहणेण मन्त्राः तृतीयो अतिशयः । अथवा द्विधा एवातिशया विद्यायोगा मंत्राश्च । श्रुतान्तर्गता इति कृत्वा परिशेषाः सूत्रार्थं सामाचारी च द्विविधातिशेषा भवन्ति । निक्खमणे य पवेसे, आयरियाणं महाणुभावाणं । सामायारीकुसलो, अ होइ गणसंपवेसेणं ॥१२३६॥ [" निक्खमणे य पविसे० " ] । सो देसदंसणं करेंतो तेसु तेसु नगराइसु बहुसुयाणं आयरियाणं सामायारीकुसलाणं सकासं पविसंतो निक्खमंतो य सामायारीकुसलो भवति । कहं पुण ? आगंतुसाहुभावम्मि अविदिए धन्नसालमाइठिया । उप्पत्तियाउ थेरा, सामायारिउ ठाविंति ॥१२३७॥ सव्वे वि पडिग्गहए, दंसेउं नीह पिंडवायट्ठा । अहिमरमायासंका, पडिलेहेउं व पविसंति ॥१२३८ ॥ "आगंतुसाहुभावम्मि अविदिते० " [" सव्वे वि पडिग्गहए ० " ] गाहाओ दो । जे Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६ विसेस [ मासकप्पपगयं आगंतुया पाहुणया आगया उवसंपन्नया वा तेसिं भावं अयाणंतो उप्पत्तियाओ सामायारी ठावेंति । उप्पत्तियाओ नामं अणुप्पन्नाओ सामायारीओ उप्पाएंति । ते पुण धन्नसालाइसु ठिया । आदिग्रहणाद् घृतशालादिषु मा कोइ चोरिज्जति । ताहे पिंडवायाईणं अट्ठाए निग्गच्छंते साहुणो भणति - जो निग्गच्छइ सो पडिग्गहयं पडिदंसेत्ता निग्गच्छउ, अदंसिए न निग्गंतव्वं । एवमाइ ठावेंति सामायारीओ । मा अहिमरा होज्ज, जहा उदाइमारओ । आइग्गहणेणं चोरो पडिलेहिउं पविसइ त्ति । पडिप्पविसंतेण वि सव्वं पडिलेहित्ता पविसियव्वं । अइसेस त्ति गयं । इदाणि जणवयपरिक्ख त्ति दारं । तत्थ गाहा अब्भे नदी तलाए, कूवे अइपूरए य नाव वणी । मंसफलपुप्फभोगी, वित्थिन्ने खेत्त कप्प विही ॥१२३९॥ “अब्भे णईतलाए०” । सो देसदंसणं करेंतो जणवए परिच्छइ । कस्स जणवयस्स कहं धन्ननिप्फत्ती भवति ? अब्भेहि जहा लाडविसए, कच्छाणं ( कत्थइ ) | नईए जहा सिंधुविसए, तलाएहि जहा दमिलविसए सोमिस्सरे वा, कूवेहिं जहा अरहट्टेहिं, अइपुरए जहा वेला निग्गच्छति, बेट्टे नावाए । जत्थ देसे नावाए धन्नं एइ । " वणि "त्ति जत्थ गामाइम्मि वाणिज्जेणं वित्ती भवति, न करिसेणं । "मंसे "त्ति जत्थ मंसविक्कएणं वित्ती भवति जत्थ वा दुब्भिक्खे उद्दवियं मंसेणं लाढेंति कालं । “पुप्फे "त्ति जत्थ पुप्फविक्कणं वित्ती भवति । एवं फलविक्कएणं वि । काणि विच्छिन्नाणि खेत्ताणि ? कम्मि खित्ते को कप्पो ? जहा सिंधुविसए अणमिसाइ आहारो अगरहिओ । “विहि "त्ति कम्मि देसे जो जारिसो आयारो जहा सिंधूविसए वियट्टभायणेसु पाणयं अगरहितं भवति । कच्छविसए गिहत्थसंसट्टे वि उवस्सए वसंताणं नत्थि दोसो । सज्झायसंजमहिए, दाणाइसमाउले सुलभवित्ती । कालुभयहिए खेत्ते, जाणइ पडणीयरहिए य ॥१२४०॥ "सज्झाय संजमहिए० " गाहा । सज्झायहियं अखंडाओ सुत्तत्थपोरसीओ जत्थ । संजमहियं संजमो हितो भवति अप्पहरियाई । “दाणाइ "त्ति जत्थ दाणसड्डो, आइग्गहणेणं अभिगमनसीलो जणो आगंतु अप्पिओ संवासप्पिओ वा । "कालु भए" त्ति वासावासपाउग्गाणि खेत्ताणि उउबद्धपाउग्गाणि य । एयाणि देसदरिसणं करेंतो जाणइ । जम्हा एए गुणा तम्हा देसदरिसणं काउं दायव्वं सुयं । अकयदेसदरिसणेण न वट्टइ दाउ सुयं । अणिअओ (गा० ११३२) । वासोत्ति गयं । इदाणि निप्फत्ति दारं । Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१२३९-१२४७] पढमो उद्देसो ३७ एवं देसदरिसणं काउं सिस्सपडिच्छया सामायारीए सुत्तत्थगाहणाए य निष्फाएयव्वा । तत्थ दारगाहा - उवसंपज्ज थिरत्तं, पडिच्छणा वायणोल्लछगणे य । घट्टणरुंचणपत्ते, दुट्ठासे तहिं गए राया ॥१२४१॥ "उवसंपज्ज थिरत्तं०" । तत्थ उवसंपज्ज त्ति दारं । काहिति अव्वोच्छित्ति, सुत्तऽत्थाणं ति सो तट्ठाए । अभिगम्मइ णेगेहिं, पडिच्छएहिं विहरमाणो ॥१२४२॥ वासावज्जविहारी, जइ वि य न विकंथए गुणे नियए । अभणंतो वि मुणिज्जइ, पगइ च्चिय सा गुणगणाणं ॥१२४३॥ "काहिति०' [“वासावज्ज०'"] गाहाओ दो कण्ठाओ । यथा को दृष्टान्तः ? भमरेहिँ महुयरीहिं य, सुइज्जइ अप्पणो य गंधेणं । पाउसकालकलंबो, जइ वि निगूढो वणनिगुंजे ॥१२४४॥ कत्थ व न जलइ अग्गी, कत्थ व चंदो न पायडो होइ। कत्थ वरलक्खणधरा, न पायडा होंति सप्पुरिसा ॥१२४५॥ "भमरेहिं०" ["कत्थ व०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । शिष्य आह - उदए न जलइ अग्गी, अब्भच्छन्नो न दीसई चंदो। मुक्खेसु महाभागा, विज्जापुरिसा न भायंति ॥१२४६॥ "उदए ण जलइ अग्गी०" गाहा । कण्ठ्या । अत्राचार्य आह, उच्यते-तदवस्थमेव कुतः? स्वविषयशक्ति-अपरिज्ञानात् । तयोरग्निचन्द्रयोः स्वविषयदहनप्रकाशनसामर्थ्य भवति । तत्र विषये - सुक्किधणम्मि दिप्पइ, अग्गी मेहरहिओ ससी भाइ। तव्विहजणे य निउणे, विज्जापुरिसा वि भायंति ॥१२४७॥ "सुक्किधणम्मि दिप्पइ०" गाहा । किञ्चान्यत् - १. शक्तिपरिज्ञानात् अ, मलवृत्तौ तु अभिप्रायापरिज्ञानात् । Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ विसेसचुणि कुमुदोदररसमुद्धा, किं न विबोहिंति पुंडरीयाई । सूरकिरणा ससिस्स व, कुमुयाणि अपंकयरसन्ना ॥ १२४८ ॥ "कुमुदोदर० " गाहा । कुमुदानां उदराणि कुमुदोदराणि, कुमुदानां रसो, कुमुदोदररसेसु मुग्धा अजाणगा पच्छा भन्निर्हिति - सूरकिरणा ते कुमुदोदररसमुद्धा सूरकिरणा, किं न विबोहेंति पोंडरियाई ? सूरकिरणा = रस्सीओ । जइ वि अइसयअसमत्थत्तणेणं कुमुदाणिं ण विबोि पुंडरियाणि पुरविसयसभावसत्तीए' किं न विबोहेंति पोंडरियाणि ? ससिस्स वि किरणा पंकयअरसन्ना जइ न बोहेंति किं न विबोहेंति कुमुदाणि ? बोहेंति चेव । एवं "उदएण जलइ अग्गी अब्भच्छन्नो न भायइ ? चंदो" । अनेन कारणेण न य अप्पगासगत्तं, चंदाऽऽइच्चाण सविसए होइ । इय दिप्पंति गुणड्ढा, मुक्खेसु हसिज्जमाणा वि ॥१२४९॥ "न उ अप्पगासगत्तं चंदाऽऽइच्चाणं० " गाहा । कण्ठ्या । एवं सो चरणसुट्ठियप्पा, नाणपरो सूइओ अ साहूहिं । उवसंपया य तेसिं, पडिच्छणा चेव साहूणं ॥१२५०॥ [ मासकप्पपगयं "सो चरणसुट्ठियप्पा० " गाहा । स आचार्यः चरणं = चरित्तं तत्र सुष्ठु स्थितः आत्मा सो भवति चरणसुट्ठियप्पा, ज्ञानपर इति सूत्रार्थं प्रति परां निष्ठां प्राप्त इति । तज्जातीयग्रहणात् दर्शनग्रहणं । परैश्च सूचितः इति साधुभिः प्रशंसित:, ततो गृहस्थैरपि तद्गुणा विज्ञाता, ततस्तं बहवः प्रव्रज्यार्थमुपस्थिताः, प्रव्रजिताश्च । तेसिं इत्तरियं दिसं बंधइ अप्पणो सिस्सत्ते, जाव आयरियसगासं जामो । गयाणं आयरिया जाणगा पाडिच्छगया बहवे साहू उवट्ठिया उवसंपदाहेउं । तत्थ जे पासत्थाई नाणदंसणट्ठा उवसंपज्जंति ते न पडिच्छियव्वा । जे चरित्तट्ठाए उवसंपज्जंति ते पडिच्छियव्वा । जे संविग्गा ते एक्कतरस्सा वि नाणाइणा हेऊ उवसंपज्जमाणा पडिच्छियव्वा । उवसंपत्ति गयं । इदाणिं थिरत त्ति दारं । तत्थ सो अप्पणो तेसिं वा थिरीकरणकरणट्ट्याए चउव्विहाए तुलणाए तुलेइ । तं जहा- दव्वओ [खित्तओ कालओ भावओ ] । तत्रात्मतुलना ताव द्रव्यतः । ण्हाणादि समोसरणे, परियट्टितं सुणित्तु सो साहुं । अट्टि त्ति पडिच्चोयण, उवसंपय दीवणा अत्थे ॥१२५१॥ १. सविसय इति भाव्यम् । २. दीसई मुच । Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१२४८-१२५६] पढमो उद्देसो अहवा वि गुरुसमीवं, उवागए देसदसणम्मि कए। उवसंपय साहूणं, होइ कयम्मी दीसाबंधे ॥१२५२॥ आयपरोभयतुलना, चउव्विहा सुत्तसारणित्तरिया । तिण्हट्ठा संविग्गे, इयरे चरणेहरा नेच्छे ॥१२५३॥ आहाराई दव्वे, उप्पाएउं सयं जइ समत्थो । खेत्तओं विहारजोग्गा, खेत्ता विहतारणाईया ॥१२५४॥ ["ण्हाणादि समोसरणे०" "अहवा वि०" "आयपरोभयतुलना०"] "आहाराई दव्वे०" गाहा। कालम्मि ओममाई, भावे अतरंतमाइपाउग्गं । कोहाइ निग्गहं वा, जं कारण सारणा वा वि ॥१२५५॥ ["कालम्मि ओममाई०"] गाहा । द्रव्यतः 'आहाराई उप्पाएउं समत्थो हं न व' त्ति आदिग्रहणात् उवहीसेज्जाओ। खेत्तओ 'उडुबद्धविहारजोग्गा खेत्ता वासावासजोग्गा य उप्पाएउं समत्थो हं न व' त्ति । विहमित्यध्वानं 'तद्विहं तारयितुं समर्थो हं न व' त्ति आदिग्रहणाद् राजदुट्ठाईसु । काले 'दुब्भिक्खे संथारेउं समत्थो हं न व' त्ति, आदिग्रहणात् असिवभयट्ठाणाईसु । भावओ 'गिलाणाणं पाओग्गं उप्पाएउं समत्थो हं न व' त्ति । अहवा 'सक्केमि कोहनिग्गहं काउं' आदिग्रहणात् माण-माया-लोभनिग्रहः । अहवा 'जं कारणमवसंपज्जंति संसारेउं समत्थो हं न व' त्ति । एस अप्पतुलणा। इदाणि पाडिच्छयतुलणा - आहाराइ अनियओ, लंभो सो विरसमाइ निज्जूढो । उब्भामग खुलखेत्ता, अरिउहियाओ अ वसहीओ ॥१२५६॥ "आहाराइ अणियओ०" गाहा । दव्वे आहाराईणं अनियओ लंभो तं जइ समत्था तुब्भे अहियासेउं । खेत्तओ 'उब्भामयभिक्खायरियाए गम्मइ जइ तमुच्छहह' । खुला खेत्ता नाम अप्पो लोगो भिक्खप्पदाया, थोवं दायाय चमढियगमित्यर्थः । कालओ कयायि मासकप्पवासावासटाणे ऊणं अइरित्तं कालं अच्छेज्जेज्ज । कारणे पत्ते कहिं चि खेत्ते पोरुसीए भिक्खावेला, कयाइ बीयपोरुसीए ताहे सुत्तत्थाणं हाणी । तं जइ समत्था अहियासेउं कहिं यि पुरिमड्ढे वि द्रवो णाऽऽराइज्जइ । १. जं कारणा मु उवसंपज्जंति तं सारेउं इति भाव्यम् । Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० विसेसचुणि उणाइरित्त वासो, अकाल भिक्ख पुरिमड्ड ओमाई । भावे कसायनिग्गह, चोयण न य पोरुसी नियया ॥१२५७॥ 4 " भावे कसाय० " अद्धगाहा । कण्ठ्या । अत्तणि य परे चेवं, तुलणा उभय थिरकारणे वृत्ता । पडिवज्जंते सव्वं, करिति सुहाए दिट्ठतं ॥ १२५८॥ "अत्तणि य परे चेवं०" गाहापुव्वद्धं । थिरत्त त्ति गतं । इदाणीं पडिच्छणं "पडिवज्जंते सव्वं० " पच्छद्धं । को सुहादिट्टंतो ? आसरहाई ओलोयणाइ भीयाऽऽउले अ पेहंती । सकुलघरपरिचएणं, वारिज्जइ ससुरमाईहिं ॥१२५९॥ खिंसिज्जइ हम्मइ वा, नीणिज्जइ वा घरा अठाईती । नीया पुण से दोसे, छायंति न निच्छुभंते य ॥ १२६०॥ मरिसिज्जइ अप्पो वा, सगणे दंडो न यावि निच्छुभणं । अम्हे पुण न सहामो, ससुरकुलं चेव सुहाए ॥१२६१॥ पासत्थाइमुंडिऍ, आलोयण होइ दिक्खपभिईओ । संविग्गपुराणे पुण, जप्पभिडं चेव ओसन्नो ॥१२६२॥ समणुन्नमसमणुन्ने, जप्पभिदं चेव निग्गओ गच्छा । सोहिं पडिच्छिऊणं, सामायारिं पयंसंति ॥१२६३॥ " आसरहाई ० [" खिंसिज्जइ०" "मरिसिज्जइ०"] 'पासत्थाइ० T 'समणुन्न०" गाहाओ कण्ठाओ । एवं उक्ते आचार्येण ते भांति - इच्छामो त्ति । ताहे उवसंपज्ज[इ]त्ता आलोयाविज्जंति । ते दुविहा उवसंपज्जा विज्जंतया - पासत्थाई वा संविग्गा वा । जे पासत्थाई ते पासत्थाइमुंडिया वा संविग्गमुंडिया वा पच्छा ओसण्णा । तत्थ जे पास थाई मुंडिया सिं क्खिप्पभिई आलोयणा । समणुन्नो त्ति संभोइओ, अन्नो असंभोइओ । तस्स समणुन्नस्स वा जप्पभिई गच्छाओ निग्गओ तप्पभिडं आलोयणा । ताहे जो जं आवन्नो तवं छेयं वा तं दाउँ सामायारी कहेयव्वा । किं कारणं ? L - [ मासकप्पपगयं अवि गीयसुयहराणं, चोइज्जंताण मा हु अचियत्तं । मेरासु य पत्तेयं, माऽसंखड पुव्वकरणेणं ॥ १२६४॥ 4 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - १२५७-१२६८ ] पढमो उद्देसो ४१ "अवि गीयसुयहराणं ० " गाहा । जे गीयत्था बहुस्सुया गणिणो वायगा वा मा पडिचोइज्जंताणं अचियत्तं होहि त्ति । अण्णेसिं च गच्छाणं पत्तेयं पत्तेयं काउइ सामायारीओ पडिलेहणाईसु, ताहे मा एवं पडिलेहेहि त्ति रोसो वा होइ त्ति । तेणं अप्पणिज्जियं सामायारिं कहेइ । स्यान्मतिः–केषु वस्तुषु चोदना स्युः यत्र अचियत्तं रोषो वा स्यात् ? तत उच्यते - " गच्छइ विचारभोमायि० " गाहा । आदिग्रहणाद् भत्तपाणाईसु सा य जाव कज्जति ताव तेण हिंडाविज्जति । अहा न संथरंति तो रत्तिं भणइ । पडिच्छण त्ति गतं । गच्छइ वियारभूमाइ वायओ देह कप्पियारं से। तम्हा उ चक्कवालं, कहिंति अणहिंडिय निसिं वा ॥१२६५ ॥ इदाणिं वायणे त्ति दारं । कहियाए सामायारीए वाइज्जति सुत्तत्थाणि । तत्थ सिं वाइज्जंताणं सामायारी पमाएइ । इमो दारसिलोगो सारणा । "4 - उवएसो सारणा चेव, तइया पडिसारणा । छंदे अवट्टमाणं, अप्पछंदेण वज्जेज्जा ॥१२६६॥ [ नि० ] 'उवएसो सारणा चेव० " सिलोगो । उवदेसो नाम ते भण्णंति - 'जा एसा सामायारी कहिया एवं हित करेह एसा ण परिहावेतव्वा' । एस उवदेसो । इदाणि सारणा - निद्दापमायमाइसु, सईं तु खलियस्स सारणा होइ । नणु कहिय ते पमाया, मा सीयसु तेसु जाणंतो ॥१२६७॥ “निद्दापमाय०” गाहा । कण्ठ्या । आदिग्रहणात् अप्पडिलेहियदुप्पडिलेहितादि । एसा इदाणिं पडिसारणा फुडखे अचियत्तं, गोणो तुदिओ व मा हु पेल्लेज्जा । सज्जं अओ न भण्णइ, धुव सारण तं वयं भणिमो ॥ १२६८ ॥ - तद्दिवसं बिइए वा, सीयंतो वुच्चए पुणो तइयं । एगोऽवराहो ते सोढो, बीयं पुण ते न विसहामो ॥१२६९॥ “फुडरुक्खे०” [“तद्दिवसं बिइए० " ] गाहाद्वयम् । फुडं नाम जो तेण पमाओ कओ, तं परिफुडेहिं अक्खरेहिं न भण्णइ, अण्णोवदेसेणं भासियव्वो । रुक्खं नाम स्नेहविरहितं Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं निद्धम्म-णि[रक्खरायि ण भण्णइ। किं कारणं? अचियत्तं भवति । एत्थ गोणदिटुंतो जहागोणो हलेण वहंतो भारेण वा लद्दियओ तोत्तएणं अपि तुदितो कुट्टितो भारं पाडेइ हलं वा भंजति । एवं सो फुडक्खरं' भणिओ कसाइओ असंखडेत्ता णासेज्ज । तम्हा फुडरुक्खं ण वत्तव्वो, साणुणयं भाणियव्वो । जहा ण कसाइज्जइ ण य पमायइ समकालं चेव भन्नइ तदिवसं अन्नाए वेलाए । अहवा बीयदिवसे भण्णइ । एस भयणा । तइयं नाम एगो उवएसो, बीयं सारणा, तइयं पडिसारणा । एस ते एक्को अवराहो कओ जत्थ पडिसारिज्जइ, जइ बीयं काहिसि तो ते ण मरिसेमो । एत्थ से दिटुंतो कीरइ । उल्लोल्ले छगणे या त्ति अस्य व्याख्या - गोणाइहरणगहिओ, मुक्को य पुणो सहोढ गहिओ उ। उल्लोल्लछगणहारी, न मुच्चए जायमाणो वि ॥१२७०॥ "गोणादिहरण." गाहा । एवं वयं न मरिसेमो । एवं दिटुंतेण वुत्तो जइ पुणो पमाएइ ताहे भण्णइ - घट्टिज्जंतं वुच्छं, इति उदिए दंडणा पुणो बिइयं । पासाणो संयुत्तो, अइहेंचिय कुंकुमं तइए ॥१२७१॥ "घट्टिज्जंतं०" गाहार्द्धम् । जहा खीरं अद्दहितं, घट्टिज्जतं तमेव वुच्छं ओदवमित्यर्थः । एवं तुमं पि उल्लोल्लं सारिज्जंतो पमाएसि । एवं भणेत्ता मासलहुएण दंडेण दंडिज्जइ । 'बीय' त्ति पडिसारणा। तो बीयं एयं एवं दण्डिउ । जइ पुणो वि पमाएइ, ताहे भण्णइ- रुंचण त्ति एत्थ दारं पडियं । अस्य व्याख्या-"पासाणो संवुत्तो०" गाहापच्छद्धं । अइ पीसिज्जमाणं कुंकुमं किं पासाणीभूतं? एवं किं तुमं पि पडिचोइज्जमाणो चेव पमाएसि पडिसारणाओ? एयं तइयं । जं तं देसदरिसणे के ते गुणा भवन्ति । तत्थ दारगाहा - "दंसणसोही०" (१२२६) देसप्पवेस अइसेस जणवय परिच्छा काउं सुयं दायव्वं । अविणीयाणं विवेगो य । एयं दारं एत्थ पडइ । अविणीया नामं ये प्रमादेंति । बहुसो वि चोइज्जंता ते छंदे अवट्टमाणा भवंति । कहं पुण ते छंदे ण वटुंति? जइ चउत्थवारं पमायंति ताहे ते छंदे३ अवट्टमाणा भवंति । ते अप्पछंदेणं वज्जेज्जा । को पूण अप्पछंदो? उच्यते - तेण परं निच्छुभणा, आउट्टो पुण सयं परेहिं वा । तंबोलपत्तनायं, नासेहिसि मज्झ अन्ने वि ॥१२७२॥ १. संफुडक्खरं अ । २. उल्लोल्लछगणहारी मुच । ३. ण वटुंति इत्यधिकम् अ । Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१२६९-१२७५] पढमो उद्देसो "तेण परं निच्छुभणा०" गाहा । सो भन्नइ, 'नीहि गच्छाओ' । अह सो सयाए बुद्धीए परेण पण्णविओ आउट्टो भणेज्जा-'संतो अवराहो मरिसेह, न पुणो पमाएमि ।' ताहे सो भाणियव्वो, जधा-'तंबोलपत्तं कुहियं जइ न फेडिज्जइ तो से सेसए वि पन्ते कोहेइ । एवं तुब्भे वि विणट्ठा सेसे वि विनासेहिह ।' सुहमेगो निच्छुभति, णेगा भणिता उ जति न वच्चंति । अन्नावएस उवहिं, जग्गावण सारिकह गमणं ॥१२७३॥ "सुहमेगो निच्छुब्भइ०" गाहा । ते पुण पमायएमाणा एक्को वा होज्ज अणेगा वा होज्ज । जइ एगो सो सुहमेव तुट्टेज्जा निच्छुब्भइ । जे पुण ते बहुका, ते जति जाह त्ति भणिया वि अवटुंभं काउं नेच्छेज्ज निग्गंतुं । ताहे केणइ उवाएणं रत्तिं चिरं जग्गावेज्जा पुव्वाउत्ताए उवहीए कयाए सेज्जायरो भाणियव्वो–'अम्हे पए चेव अमुगं गामं जाएस्सामो, जति को वि निब्बंधेणं पृच्छेज्ज कहिं आयरिया गया ? तस्स साहेज्जाह । तेस गतेस कल्ले पभाते जति ते भणिज्जा - मुक्का मो दंडरुइणो, भणंति इइ जे न तेसु अहिगारो । सेज्जायरनिब्बंधे, कहियाऽऽगय न विणए हाणी ॥१२७४॥ "मुक्का मो०" गाहार्द्धम् । सुट्टगया ते जे एवं मण्णंति न तेहिं अधिगारो । चशब्दात् विवेगेऽपि कृते पुनः संगृह्यन्ते जइ सम्मं आउटैंति । तेसिं आउट्टणसंगहणे य विधी भण्णति । जे पुण परितप्पंति 'उज्झित्ता वयं' ति तेहिं अहिगारो । "सेज्जायर०" गाहापच्छद्धं । ताहे तेहिं सेज्जायरो निबंधेण पुच्छितो साहइ-'अमुगं गामं गया ।' ताहे सिग्घमेव आगया । तेसिं आगयाणं डंडाइगहणाईओ विणओ न परिहावेयव्वो । ताहे ते पंजलियडा पायपडिता विण्णवेंति 'मिच्छा मि दुक्कडं ति मरिसेह, न पुणं पमादेमो ।' अत्र हेट्ठा पुव्वभणियं दारं । दुट्ठा से त्ति आयरियो मरिसाविज्जमाणो उच्चरमाणो उज्झियताणं णिबंधं जाणेत्ता गच्छेल्लया भणंति - को नाम सारहीणं, स होइ जो भद्दवाइणो दमए । दुढे वि उ जो आसे, दमेति तं आसियं बिंति ॥१२७५॥ "को नाम सारहीणं०" गाहा । कण्ठ्या । ताहे आयरियो तेसिं पमाईणं तिव्वं संवेगं जाणेत्ता अइचमढणं च । ताहे तेसिं सासणनिमित्तं इमं भणइ - १. कोहोइ अ ब । २. निब्बंध अ ब । Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ विसेसचुणि होंति हु पमायखलिया, पुव्वब्भासा य दुच्चया भंते ! | न चिरं च जंतणेयं, हिया य अच्चंतियं अंते ॥१२७६ ॥ अच्छिरुयालु नरिंदो, आगंतुअविज्जगुलियसंसणया । विसहामि त्ति य भणिए, अंजण वियणा सुहं पच्छा ॥१२७७॥ इय अविणीयविवेगो, विगिंचियाणं च संगहो भूओ । जे उनिसग्गविणीया, सारणया केवलं तेसिं ॥१२७८ ॥ [ मासकप्पपगयं “होंति हु पमायखलिया०" [“अच्छिरुयालु०" "इय अविणीयविवेगो० "] गाहा । कण्ठ्या। अहं तुब्भं चेव हियट्ठाए खरं सारणवारणं करेमि । एत्थ हेट्ठा भणियं दारं पडियं । तेहिं गयरायत्ति तेहिं गय त्ति । अन्नगामाओ आयरियसगासं गयाणं - अज्जो ! एगो राया । तस्स अच्छिवेयणा जाता । तत्थच्चवेज्जेहिं न सक्किओ तिगिच्छिउं । अन्नो आगंतुगवेज्जो आगंतुं भणइ - मम अत्थि अच्छिगुलियाओ अच्छिसूलपसमणीओ । ताहिं अंजितेसु अच्छीसु तिव्वतरा दुरहियासा वेयणा भवति मुहुत्तं । जइ न वि मे मारणाए संदिहि तो अंजेमि ते अच्छीणि । अब्भुवगए अंजिएसु अच्छीसु तिव्वतरा वेयणा जाया । ताहे रन्ना भणियं—‘अच्छीणि मे पाडिया, मारेह एयं वेज्जं ।' तेहिं नेच्छियं । मुहुत्तंतरेणं उवसंता वेयणा । पोराणाणि जायाणि। वेज्जो पूइओ । एस दिट्टंतो । अयमत्थोवणयो - एवं तुब्भं जंतणाए जं दुक्खं तं परलोगहियं । निप्फत्ति त्ति दारं गयं । एवं पडिच्छिऊणं, निप्फत्तिं कुणइ बारससमाओ । एसो चेव विहारो, सीसे निप्फाययंतस्स ॥ १२७९॥ "एवं पडिच्छिऊणं०" गाहा । समा संवत्सरमित्यर्थः । निष्पत्तिरिति गतं । इदाणि विहार इति दारं । तत्रेदं गाथापश्चार्द्धम् । "एसो चेव विहारो० " कण्ठ्योक्तम् । विहार इति वर्तते । तत्रेयं दारगाहा - अव्वोच्छित्ती मण पंचतुलण उवगरणमेव परिकम्मे । तवसत्तसुएगत्ते, उवसग्गसहे य वडरुक्खे ॥१२८०॥ "अव्वोच्छित्ती मण० " गाहा । अव्वोच्छित्ति त्ति बारसवरिसाणि अव्वोच्छित्ती करेत्ता । मणत्ति दारं । इदाणिं पुव्वरत्तावरत्तकालं संचितेयव्वं । अणुपालितो य दीहो, परियाओ वायणा वि मे दिन्ना । निप्फाइया य सीसा, सेयं खु महप्पणो काउं ॥ १२८१ ॥ Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१२७६-१२८६] पढमो उद्देसो "अणुपालिओ य दीहो०" गाहा । कण्ठ्या । स्यान्मतिः किं पुनः तच्छ्रेयमिति ? उच्यते - किन्नु विहारेणऽब्भुज्जएण विहरामऽणुत्तरगुणेणं । आओ अब्भुज्जयसासणेण विहिणा अणुमरामि ॥१२८२॥ "किन्नु विहारेणब्भुज्जएण०" गाहा । तत्राभ्युद्यतविहारम् । जिण सुद्ध अहालंदे, तिविहो अब्भुज्जओ अह विहारो । अब्भुज्जयमरणं पुण, पाओवगइंगिणिपरिन्ना ॥१२८३॥ "जिणसुद्धं०" गाहार्द्धम् । जिणकप्पियविहारो सुद्धो परिहारियविहारो अहालंदियविहारो । “अब्भुज्जय०" गाहापच्छद्धं कण्ठ्यम् । स्यान्मतिः-द्वावप्येतौ श्रेयसी कतरमनयोः पडिवज्जियव्वं. अत उच्यते - सयमेव आउकालं, नाउं पोच्छित्तु वा बहुं सेसं। सुबहुगुणलाभकंखी, विहारमब्भुज्जयं भजति ॥१२८४॥ "सयमेव आउकालं०" गाहा । स्वयमात्मना ज्ञातुं कियन्तमायुषः शेषं, अन्यो वातिशयमाचार्य प्रष्टुं आत्मनः आयुषः शेषं ज्ञात्वा यद्यल्पमायुः ततोऽभ्युद्यतमरणमभ्युपैति । अह बहुयं आउं तओ बहुतरा निज्जर त्ति काउं अब्भुज्जयविहारं भजति सेवति प्रतिपद्यते इत्यर्थः । मण त्ति दारं गयं । इदाणिं पंचतुलण त्ति । तत्थ जिणकप्पं पडिवज्जिउकामेणं इमो विही कायव्वो । गणणिक्खेवित्तिरिओ?, गणिस्स जो व ठविओ जहिं ठाणे। उवहिं च अहागडयं, गिण्हइ जावऽन्न णुप्पाए ॥१२८५॥ "गणणिक्खेवित्तिरिओ०" गाहा । गणी = आयरियो 'जो वा ठविओ जहिं ठाणे' त्ति उवज्झाय पवत्ति एवमाइ जाव न उप्पाएंति जिणकप्पियपाउग्गं उवहिं, ताहे भावणाहिं अप्पा भावियव्वो। आह शिष्यः- ननु सर्वसाधवो भावितान्तरात्मानः, किं पुनर्भावयितव्यम् ? अत्राचार्य आह - इंदियकसायजोगा, विणियमिया जइ वि सव्वसाहूहिं। तह वि जओ कायव्वो, तज्जयसिद्धिं गणितेण ॥१२८६॥ १. वित्तरिओ मुच । Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं जोगिदिएहिं न तहा, अहिगारो निज्जिएहिं न हु ताई। कलुसेहिँ विरहियाई, दुक्खसईबीयभूयाइं ॥१२८७॥ "इंदियकसाय०" ["जोगिंदिएहिं०"] गाहा । यद्यपि सर्वसाधुभिरिन्द्रियकषाययोगा विविधैः प्रकारैनियमिता जिता इत्यर्थः । तथापि जिनकल्पं प्रतिपत्तुकामेन पुनरपि तेषां जयः कार्यः । तथा जयं करोति यथा योगानां दुःप्रणिधानस्योत्पत्तिरेव न भवति । इन्द्रियाणामपि तथा जयः कर्तव्यः यथा इष्टानिष्टविषयेषु रागद्वेषानुपपत्तिर्भवति । कषायाणामपि तथा जयः कर्तव्यो यथा कषायाणां तद्वस्तु प्रतीत्य यथोत्पत्तिर्न भवति । स्यान्मतिः-किमालम्बनं कृत्वा योगेन्द्रियकषायाणां जयः कार्यः ? अत उच्यते-तेषां जयस्तज्जयस्तज्जयेन सिद्धिः तज्जयसिद्धिः । तज्जयेन अखिलासु विमला वा जिनकल्पगमनाय सिद्धिर्भवत्येवं गणयता मन्यमानेन वा जनमानेन वा, इन्द्रियकषाययोगानां जयः कार्यः । अथ पुनरिन्द्रियकषाययोगानां जयोपदेशे येषां जये कृते शेषाणामपि जयः कृत एव भवति तेषां जये सुष्ठुतरां प्रयत्नः कार्य इत्युपदेशप्ररूपणार्थमिदमुच्यते - "जेण०" पच्छद्धं । येनेति येन प्रकारेण कषायैविना न तानि योगेन्द्रियाणि संसारिणां दुष्टाणां जीवानि भवन्तीति वाक्यशेषः । स्यान्मतिः-एवमिष्टार्थान् प्राप्य न किञ्चनकर इन्द्रियजयः । अतस्तदाशंकानिवृत्त्यर्थमिदमुच्यते - जेण तु आयाणेहिं, न विणा कलुसाण होइ उप्पत्ती । तो तज्जयं ववसिमो, कलुसजयं चेव इच्छंता ॥१२८८॥ "जेण उ आयाणेहिं०" गाहा । येनेति येन प्रकारेण आदानानीन्द्रियान्युच्यन्ते, ग्रहः आदाने धातुः, यस्मात्तानीन्द्रियाणि शब्दादीन् विषयान् गृहन्तीत्यत: इन्द्रियाण्यादानानि इत्युच्यन्ते । तान्यादानानि न विना कषायानामुत्पत्तिर्भवति । कथं पुनरिन्द्रियाणां न विना कषायैरुत्पत्तिर्भवति? उच्यते-मायालोभौ रागः, क्रोधमानौ द्वेषः, तौ रागद्वेषौ इष्टानिष्टविषयं प्राप्य संजायेते, ते च कषायाः चत्वारः । इत्येवमिन्द्रियैर्विना कषायाणामुत्पत्तिर्न भवति । अनेन कारणेन वयं कषायाणां जयमिच्छन्त इन्द्रियजयमिच्छामः । स्यान्मतिः-के गुणा भावनाभावितस्य ? अत इदमुच्यते - खेयविणोदो साहसजओ य लहुया तवो असंगो अ। सद्धाजणणं च परे, कालन्नाणं च नऽन्नत्तो ॥१२८९॥ १. जोगिदिएहिं इति गाथाप्रतीकमत्र भाव्यम् ? २. इत्येवमिन्द्रियाणां न विना कषायै रूत्पत्तिर्भवति अ ब । Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७ भासगाहा-१२८७-१२९३] पढमो उद्देसो "खेयविणोदो०" गाहा । तवभावनाभावितस्स पोरुसिमायिणा तवेणं न निव्विज्जति । सत्तभावणाभावितस्स साहसे जयो भवति । साहसं नाम भयं तं न उप्पज्जति । लहुभावो लहुता एकत्वभावनाभावितस्य भवति । सयभावणं भावेमाणस्स तवो भवति । कहं पुण? यस्मादुक्तम् - बारसविहम्मि वि तवे, सब्भितरबाहिरे कुसलदिढे। न वि अत्थि न वि अ होही, सज्झायसमं तवोकम्मं । [गा० ११६९] किञ्चान्यत्-सद्धाजणणं च परे कालं नाणं च न परत्तो' । सुयभावणं भावेंतो अन्नेसि पि सद्धं जणेइ । कालन्नाणं च पोरुसिमाइसु न पराधीणं भवति । धितिभावणाभावितस्स सयणाईसु असंगो भवति । सा भावणा दव्वे भावे य । दव्वभावणा - सरवेहआसहत्थीपवगादीया उ भावणा दव्वे । अब्भास भावण त्ति य, एगटुं तत्थिमा भावे ॥१२९०॥ “सरवेह०" गाहा । कण्ठ्या । अब्भासो त्ति वा भावण त्ति वा तुलण त्ति वा एगट्ठा । दुविधाओ भावणाओ, असंकिलिट्ठा य संकिलिट्ठा य । मुत्तूण संकिलिट्ठा, असंकिलिट्ठाहि भावंति ॥१२९१॥ "दुविहा य भावणाओ" गाहा । तत्थ जा सा संकिलिट्ठा तासिं इमाणि दाराणि संखा य परूवणया, होइ विवेगो य अप्पसत्थासु । एमेव पसत्थासु वि, जत्थ विवेगो गुणा तत्थ ॥१२९२॥ "संखा य परूवणया०" गाहा । पंच इति संख्या एकादिषट्कादिप्रतिषेधार्थम् । ताओ भावणाओ जाणित्ता अप्पसत्थाणं विवेओ कायव्वो परिवर्जनमित्यर्थः । एवमवधारणे किमवधारयितव्यम् ? उच्यते-प्रशस्तस्यापि विवेक एव कार्यः । यथा आचार्यादीनाम् अवर्णभाषणश्रवणे माध्यस्थ्यं भावयतो गुण एव भवति, न स्थविरकल्पिकवद्दोषः । तत्राप्रशस्तभावना पंचविधा इमा - कंदप्प देवकिदिवस, अभिओगा आसुरा य सम्मोहा । एसा उ संकिलिट्ठा, पंचविहा भावणा भणिया ॥१२९३॥ "कंदप्प०" गाहा। १. नऽन्नत्तो मुच । २. दुविहाओ अ ब । Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं जो संजओ वि एआसु अप्पसत्थासु भावणं कुणइ । सो तव्विहेसु गच्छइ, सुरेसु भइओ चरणहीणो ॥१२९४॥ "जो संजओ वि०" पुव्वद्धं कण्ठ्यम् । “सुरेसु भजितो चरणविहुणो" त्ति। जो चरणविहूणो सो तविहेसु वा सुरेसु उववज्जेज्जा । नरग-तिरिक्ख-कुमाणुसेसु वा उववज्जेज्जा। एसा भयणा । तत्र कंदर्प इति प्रथमं द्वारम् । तत्थ गाहा - कंदप्पे कुक्कुइए, दवसीले यावि हासणकरे य । विम्हाविंतो य परं, कंदप्पं भावणं कुणति ॥१२९५॥ "कंदप्पे कुक्कुइए०" गाहा । कंदप्पो नाम - कहकहकहस्स हसणं, कंदप्पो अनिहुया य संलावा । कंदप्पकहाकहणं, कंदप्पुवएस संसा य ॥१२९६॥ "कहकहकहस्स हसणं०" गाहा । कण्ठ्या । कुक्कुइओ दुविहो–सरीरे वायाए वा । तत्थ सरीरे - भुमनयणवयणदसणच्छदेहिँ करपादकण्णमाईहिं । तं तं करेति जह हस्सए परो अत्तणा अहसं ॥१२९७॥ "भुमनयण०" गाहा। कण्ठ्या । दसणच्छदे त्ति ओष्ठाः । वायाकोक्कुइओ पुण, तं जंपइ जेण हस्सए अन्नो । नाणाविहजीवरुए, कुव्वति मुहतूरए चेव ॥१२९८॥ "वायाकुक्कुइओ पुण०" गाहा । कण्ठ्या । दवसीले त्ति - भासति दुयं दुयं गच्छए अ दरिउ व्व गोविसो सरए। सव्वहृयदुयकारी, फुट्टइ व ठिओ वि दप्पेणं ॥१२९९॥ "भासइ दुयं०" गाहा । हासणकरे त्ति - वेसवयणेहिँ हासं, जणयंतो अप्पणो परेसिं च । अह हासणो त्ति भन्नति, घतणो व्व छले नियच्छंतो ॥१३००॥ "वेसवयणेहिं हासं०" गाहा । कण्ठ्या । घयणो त्ति भंडो भणियं होइ । विम्हावेतो त्ति। Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१२९४-१३०५] पढमो उद्देसो सुरजालमातिएहिं, तु विम्हयं कुणति तव्विहजणस्स । तेसु न विम्हयति सयं, आहट्टकुहेडएहिं च ॥१३०१॥ "सुरजालमाइएहिं उ०" गाहा । सुरजालो नाम इन्द्रजालमित्यर्थः । आहट्ट नाम पहेलियाओ। कहेड कहेडओ चेव । कंदप्पि त्ति दारं गयं । इदाणि देवकिब्बिसिय त्ति । तत्थ गाहा - नाणस्स केवलीणं, धम्मायरियाण सव्वसाहूणं । माई अवन्नवाई, किव्विसियं भावणं कुणइ ॥१३०२॥ [नि०] "नाणस्स केवलीणं०" दारगाहा। तत्थ नाणस्स - काया वया य ते च्चिय, ते चेव पमाय अप्पमाया य । मोक्खाहिगारिगाणं, जोइसजोणिहिं किं च पुणो ॥१३०३॥ "काया वया य०" गाहा । छज्जीवणियाए वि छक्काया सत्थपरिणाए वि छक्काया, व्रतानि एवं चेव । प्रमादा बंभचेरेसु पमायं वन्नेत्ता अप्पमाओ वन्नेज्जइ । एवं जाव समत्तो पमाओ अप्पमाओ य, मोक्षार्थं घटितव्यमित्यर्थः । घटितव्यमिति कृत्वा किं सूत्रे ज्योतिषोपनिबन्धेन सूरपण्णत्तादिणा? तहा मोक्खाधिकारघडणुज्जयाणं किं जोणिपाहुडोपनिबंधेणं? नाण त्ति गयं । इदाणिं केवलीणं - एगंतरमुप्पाए, अन्नोन्नावरणया दुवेण्हं पि । केवलदसणणाणाणमेगकाले व एगत्तं ॥१३०४॥ “एगंतरमुप्पाए०" गाहा । जं समयं जाणइ नो तं समयं पासइ । जं समयं पासइ नो तं समयं जाणइ । [ ] "अन्नोन्नावरणया दुवेण्हं पि" त्ति जया सागारोवओगो भवति तया अणागारोवओगो आवरितो भवति । जया अणागारोवओगो भवति तया सागारोवओगो आवरिओ भवइ । अहवा एगकाले ज्ञानदर्शनयोरेकत्वं भवति । इदाणिं धम्मायरियाणं - जच्चाईहिँ अवन्नं, भासति वट्टति न यावि उववाए। अहितो छिद्दप्पेही, पगासवादी अणणुकूलो ॥१३०५॥ "जच्चाईहिं" गाहा । कण्ठ्या । सव्वसाहूणं ति दारं - १. कुहेटकाः = वक्रोक्तिविशेषरूपाः मलवृ । Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं अविसहणाऽतुरियगई, अणाणुवत्ती य अवि गुरूणं पि । खणमित्तपीइरोसा, गिहिवच्छलकाऽइसंचइआ ॥१३०६॥ "अविसहणा०" गाहा । कण्ठ्या । अइसंचइया' त्ति-सुबहुं पोत्तसंचयं करेंति । मायी अवन्नवाई दारं - गृहति आयसभावं, घाएइ गुणे परस्स संते वि । चोरो व्व सव्वसंकी, गूढायारो वितहभासी ॥१३०७॥ "गृहइ आयसभाव०" गाहा। कण्ठ्या । देवकिब्बिसिया गया । इदाणिं आभिओग्गा - कोउअ भूई कम्मं, पसिणापसिणे निमित्तमाजीवी। इड्डिरससायगुरुतो अभिओगं भावणं कुणति ॥१३०८॥ "कोउअ भूई कम्मं०२" दारगाहा । तत्थ कोउयं - विण्हवणहोमसिरपरिरयाइ खारदहणाइँ धूवे य । असरिसवेसग्गहणं, अवयासणउत्थुभणबंधा ॥१३०९॥ "विण्हवणहोम०" गाहा । 'विण्हवणं' ति ण्हवणाणि करेइ । 'असरिसवेसगहणं' ति यद्यार्यो अनार्यो नेवत्थं कारवेइ । 'अवयासणं' ति रुक्खाइणि अवयासावेइ । 'उत्थुभणं' ति फेणएणं थुत्थू करेइ । 'बंध' त्ति सज्जगा बंधति । भूईकम्मे गाहा - भूतीऍ मट्टियाएँ व, सुत्तेण व होति भूतिकम्मं तु । वसहीसरीरभंडगरक्खाभियोगमाईया ॥१३१०॥ "भूईए मट्टियाए व०" गाहा। कण्ठ्या । पसिण त्ति - पण्हो उ होति पसिणं, जं पासति वा सयं तु तं पसिणं । अंगुट्ठच्चिट्ठपडे, दप्पणअसितोयकुड्डाई ॥१३११॥ "पण्हो होइ पसिणं०" गाहा । कण्ठ्या । कुड्डप्पसिणं । पसिणापसिणं नाम पसिणापसिणं सुमिणे, विज्जासिटुं कहेति अन्नस्स । अहवा आइंखिणिया, घंटियसिटुं परिकधेति ॥१३१२॥ १. अइसंचइयाइ अ ब । २. पसिणे मुच। Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१३०६-१३१९] पढमो उद्देसो "पसिणापसिणं सुविणे०' गाहापुव्वद्धं कण्ठ्यम् । अहवा आइंखणियाघंटियसिटुं परिकहेंति । आइंखणिया नाम डोंबी, तीसे कुलदेवओ जक्खो घंटिओ नाम कन्ने कहेइ । तं ताओ अन्नेसिं कहेंति । निमित्तमाजीवइ त्ति - तिविहं होइ निमित्तं, तीयपडुपन्नऽणागतं चेव । तेण न विणा उ नेयं, नज्जइ तेणं निमित्तं तु ॥१३१३॥ "तिविहं होइ निमित्तं०" गाहा । कण्ठ्या । एताणि गारवेणं', कुणमाणो आभिओगियं बंधे । बीयं गारवरहिओ, कुव्वं आराहगुच्चं च ॥१३१४॥ “एयाणि गारवेणं०" गाहा । कण्ठ्या । बीयमित्यपवादः । आराहओ य भवति । उच्चं च गोत्रं बंधति । इदाणिं आसुरी - अणुबद्धविग्गहो चिय, संसत्ततवो निमित्तमाएसी । निक्किव निराणुकंपो, आसुरियं भावणं कुणति ॥१३१५॥ [नि० ] तत्थ दारगाहा-"अणुबद्ध विग्गहो०" गाहा । कण्ठ्या । तत्थ अणुबद्धविग्गहो नामनिच्चं विग्गहसीलो, काऊण य नानुतप्पए पच्छा। न य खामियो पसीयइ, सपक्ख परपक्खओ आ वि ॥१३१६॥ "निच्चं विग्गहसीलो" गाहा । कण्ठ्या । संसत्ततपो नाम आहारउवहिपूयासु जस्स भावो उ निच्चसंसत्तो । भावोवहतो कुणइ अ, तवोवहाणं तदट्टाए ॥१३१७॥ "आहारउवहि०" गाहा । कण्ठ्या । 'निच्चसंसत्तो' त्ति, नित्योपयोगः इत्यर्थः । 'तदट्ठाए' त्ति तवच्चरणं जं करेइ तं एतेसिं अट्ठाए आहाराईणं । निमित्तमादेसि त्ति - तिविह निमित्तं एक्केक्कं छव्विहं जं तु वन्नियं पुट्वि । अभिमाणाभिनिवेसा, वागरियं आसुरं कुणइ ॥१३१८॥ "तिविह निमित्तं०" गाहा । "एक्केक्कं छव्विहंति लाभं अलाभं सुहं दुक्खं जीवियं मरणं । निक्किवो त्ति - चंकमणाए संतोरे, सुनिक्किओ थावराइसत्तेसु । काउं च नाणुतप्पइ, एरिसओ निक्किवो होइ ॥१३१९॥ १. गारवट्ठा मुच । २. वुग्गह मुच । ३. चंकमणाई सत्तो मुच । Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि [ मासकप्पपगयं "चंकमणाए संतो०" गाहा । कण्ठ्या । चंकमितव्वे एसंतो जहा भिक्खुयाणं नत्थि अन्नो निक्किवत जस्स सो निक्किवतरो । ५२ “सर्वेषामेव रत्नानां स्त्रियो रत्नमनुत्तमम् । तदर्थमर्थनिचयास्तस्मिंस्त्यक्ते? धनेन किम् ? ॥" निरणुकंपो नाम जो उ परं कंपंतं, दट्ठूण न कंपए कढिणभावो । एसो उ निरणुकंप, अणु पच्छाभावजोएणं ॥ १३२०॥ “जो उ परं कंपंतं०” गाहा । " निरणुकंपो "त्ति । कढिणभावः = निर्घृणभाव इत्यर्थः । गता आसुरा । इदाणिं सम्मोहा - उम्मग्गदेसणा मग्गदूसणा मग्गविप्पडीवत्ती । मोहेण य मोहित्ता, सम्मोहं भावणं कुणति ॥१३२१॥ "उम्मग्गदेसणा० " गाहा । उम्मग्गदेसइति नाणाइ दूसिंतो, तव्विवरीयं तु उवदिसइ मग्गं । उम्मग्गदेसओ एस आयअहिओ परेसिं च ॥ १३२२॥ - "नाणाइ दूसिंतो० " गाहा । कण्ठ्या । मग्गदूसण त्ति - नाणादि तिहा मग्गं, दूसयए जे य मग्गपडिवन्ना । अहो पंडियाणी, समुट्ठितो तस्स घायाए ॥१३२३॥ " नाणादि तिहा मग्गं०" गाहा । कण्ठ्या । मग्गविप्पडिवत्ति त्ति - जो पुण तदेव मग्गं, दूसेउमपंडिओ सतक्काए । उम्मग्गं पडिवज्जइ, अकोविअप्पा जमालीव ॥१३२४ ॥ "जो पुण तदेव मग्गं० " गाहा । कण्ठ्या । इदाणिं मोह त्ति दारं । अस्य व्याख्या - भावोवहयसईअं', मुज्झति नाणचरणंतराईसु । इड्डीओ अ बहुविहा, दट्टु परतित्थियाणं तु ॥१३२५॥ "भावोवहयसईयं ० " गाहा । भावोपहतत्वात् स्मृतेः संमोहो जायते । तेन सम्मोहेन तेसु १. अनुत्तरम् ब । २. निचयास्तत्त्यागेन ब, तत्त्यक्ते अ । ३. अदूसिंतो मुच । ४. तमेव मुच । ५. मईओ मुच । Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१३२०-१३३१] पढमो उद्देसो तेसु नाणंतरेसु दंसणंतरेसु चरित्तंतरेसु संतमोहं गच्छति, सम्मोह इति वर्तते । “इड्डी." पच्छद्धं । इदाणि मोहेत्ता अस्य व्याख्या - जो पुण मोहेइ परं, सब्भावेणं व कइअवेणं वा। सम्मोहभावणं सो, पकरेइ अबोहिलाभाय ॥१३२६॥ "जो पुण०" गाहा । कण्ठ्या । पुनर्विशेषणे, किं विशिनष्टि ? सन्मार्गान् मोहयति तस्य मूढस्य । ततः फलमुपदिश्यते - एताओं भावणाओ, भावित्ता देवदुग्गइं जंति । तत्तो वि चुया संता, परिंति भवसागरमणंतं ॥१३२७॥ "एयाओ भावणाओ०" गाहा । कण्ठ्या । पंचेति गतं । इदाणिं एयाहिं संकिलिट्ठभावणाहिं अप्पा न भावितव्यः । असंकिलिट्ठाहिं पसत्थाहिं भावणाहिं अप्पा भावेयव्वो जिनकप्पं पडिवज्जिउकामेणं । ताओ इमाओ पंच भावणाओ - तवेण सत्तेण सुत्तेण, एगत्तेण बलेण य । तुलणा पंचहा वुत्ता, जिणकप्पं पडिवज्जओ ॥१३२८॥ [नि० ] "तवेण सत्तेण०" दारगाहा । तत्र तवभावणा - जो जेण अणब्भत्थो, पोरिसिमाई तवो उतं तिगुणं । कुणइ छुहाविजयट्ठा, गिरिनइसीहेण दिटुंतो ॥१३२९॥ एक्केक्कं ताव तवं, करेइ जह तेण कीरमाणेणं । हाणी न होइ जइया, वि होज्जा छम्मासुवस्सग्गो ॥१३३०॥ "जो जेण अणब्भत्थो" [“एक्केक्कं ताव०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । को पुण गुणो तवभावणाभावियस्स? उच्यते - अप्पाहारस्स न इंदियाइं विसएसु संपवत्तंति । नेव किलम्मइ तवसा, रसिएसु न सज्जए यावि ॥१३३१॥ "अप्पाहारस्स न इंदियाइं०" गाहा । "नेव किलम्मइ''त्ति तवभावणाभावियस्स न दुक्खं विज्जइ करेंतो तवं मणसा, रसिएसु न सुज्झए यावि । बीया इमा गाहा - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं तवभावणाइ पंचिंदियाणि दंताणि जस्स वसमिति । इंदियजोग्गायरिओ, समाहिकरणाइँ कारयए ॥१३३२॥ "तवभावणाए०" गाहा । सो इंदियाइ वसे काउं जोगाई ति वा करणाणि त्ति वा एगटुं । जो इंदियस्स समाहिजोगाओ काउं सक्केइ सो इंदियजोग्गायरियो। सो इंदियस्स समाहिकरणाणि कारेइ । तवभावणा गया। इदाणि सत्तभावणा । तत्थ गाहा - जे वि य पुदिव निसि निग्गमेसु विसहिंसु साहसभयाइं । अहितक्करगोवाई, विसिंसु घोरे य संगामे ॥१३३३॥ "जे वि य पुट्वि०" गाहा । साहसं नाम साध्वसं अहेउकं भयं', सच्चेल्लयमेव । पासुत्ताण तुयट्ट, सोयव्वं जं च तीसु जामेसु । थोवं थोवं जिणइ उ, भयं च जं संभवति जत्थ ॥१३३४॥ "पासुत्ताण तुयटुं०" गाहा । जं गच्छवासीणं पासेल्लियं वा उत्ताणयं वा संपिहणयं जं च तइए जामे सोतव्वं तं जिणइ । पढमा उवस्सयम्मी, बिइया बाहिं तइया चउक्कम्मि । सुन्नघरम्मि चउत्थी, तह पंचमिया सुसाणम्मि ॥१३३५॥ "पढमा उवस्सयम्मि०" गाहा । कण्ठ्या । भोगजढे गंभीरे, उव्वरए कोट्ठए अलिंदे वा । तणुसाइ जागरो वा, झाणट्ठाए भयं जिणइ ॥१३३६॥ "भोगजढे०" गाहा । सत्तभावणाभाविओ सगलं जिणकप्पभरं वहति । छिक्कस्स व खइयस्स व, मूसिगमाईहिँ वा निसिचरेहिं । जह सहसा न वि जायइ, रोमंचुब्भेय चाडो वा ॥१३३७॥ "छिक्कस्स व०" गाहा । कण्ठ्या । चाडो नासणं । सत्तभावणा गया । सविसेसतरा बाहिं, तक्करआरक्खिसावयाईया । सुण्णघरसुसाणेसु य, सविसेसतरा भवे तिविहा ॥१३३८॥ १. भेयभयं ब । Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१३३२-१३४७] पढमो उद्देसो देवेहिँ भेसिओ वि य, दिया व रातो व भीमरूवेहिं। तो सत्तभावणाए, वहइ भरं निब्भओ सयलं ॥१३३९॥ जइ वि य सनाममिव परिचियं सुअं अणहियअहीणवन्नाई। कालपरिमाणहेडं, तहा वि खलु तज्जयं कुणइ ॥१३४०॥ उस्सासाओ पाणू, तओ य थोवो तओ वि य मुहुत्तो। मुहुत्तेहिँ पोरिसीओ, जाणेइ निसा य दिवसा य ॥१३४१॥ मेहाईछन्नेसु वि, उभओकालमहवा उवसग्गे । पेहाइ भिक्ख पंथे, नाहिइ कालं विणा छायं ॥१३४२॥ एगग्गया सुमह निज्जरा य नेव मिणणम्मि पलिमंथो। न पराहीणं नाणं, काले जह मंसचक्खूणं ॥१३४३॥ सुयभावणाएँ नाणं, दंसण तवसंजमं च परिणमइ । तो उवओगपरिण्णो, सुयमव्वहितो समाणेइ ॥१३४४॥ ["सविसेसतरा बाहिं०"। "देवेहिँ भेसि०"। "जइ विय०"। "उस्सासाओ०"। "मेहाईछन्नेसु०" । “एगग्गया०" "सुयभावणाए०" |] इदाणिं सुत्तभावणा गाधासिद्धा । गरादि', अहीणं, पोरुसाइ कालं-उग्गयअणुग्गयाए कालं । जह अन्नेसिं छउमत्थाणं = उवगुंजितुं जाणइ । उवओगपरिण्णा जाणणापरिन्नेत्यर्थः । गया सुत्तभावणा । इदाणिं एगत्तभावणा - जइ वि य पुव्वममत्तं, छिन्नं साहूहिं दारमाईसु । आयरियाइममत्तं, तहा वि संजायए पच्छा ॥१३४५॥ "जइ वि य पुव्वममत्तं०" गाहासिद्धमेव । दिट्ठिनिवायाऽऽलावे, अवरोप्परकारियं सपडिपुच्छं । परिहास मिहो य कहा, पुव्वपवत्ता परिहवेइ ॥१३४६॥ तणुईकयम्मि पुव्वं, बाहिरपेम्मे सहायमाईसु। आहारे उवहिम्मि य, देहे य न सज्जए पच्छा ॥१३४७॥ तण पळारि१ . १. सरच्छरादि (स्वराक्षरादि) इति भाव्यम् ? Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि पुव्विं छिन्नममत्तो, उत्तरकालं वविज्जमाणे वि । साभाविय इअरे वा, खुब्भइ दठ्ठे न संगइए ॥१३४८॥ [‘“दिट्ठिनिवाया०” “तणुईकयम्मि०" "पुव्विं छिन्नममत्तो ० " ] जहा केण गत्तभावणा भाविया ? एत्थ दिट्टंतो - ५६ [ मासकप्पपगयं पुप्फपुर पुप्फकेऊ, पुप्फवई देवि जुयलयं पसवे । पुत्तं च पुप्फचूलं, धूअं च सनामियं तस्स ॥ १३४९॥ सहवड्डियाऽणुरागो, रायत्तं चेव पुप्फचूलस्स । घरजामाउगदाणं, मिलइ निसिं केवलं तेणं ॥ १३५०॥ पव्वज्जा य नरिंदे, अणुपव्वयणं च भावणेगत्ते । वीमंसा उवसग्गे, विडेहिँ समुहिं च कंदणया ॥१३५१॥ "पुप्फपुरई ०" [" सहवड्डिया० " "पव्वज्जा० " ] गाहाओ । " मिलति निसिं केवलं''ति दिवसं सव्वं भायरिसमं अच्छइ पिईए, नवरं रत्तिं भत्तारेण समं सयति । पुप्फचूलो राया पव्वईओ । अनुरागेणं भायणी वि पुप्फचूला पव्वइया । पुप्फचूलो अन्नया जिणकप्पं पडिवज्जिकामो एगत्तभावणं भावेइ । देवीणं विमंसणानिमित्तं पुप्फचूलाए अज्जाए रूवं विउव्वित्ता तं धुत्ता विलोलेंति । पुप्फचूलो य अणगारो तेणं ओगासेणं वोलेइ । ताहे सा पुप्फचूला अज्जा जेट्ठ त्ति वाहरति । सरणं भवाहि । अगणितो गओ । एवं एगत्तभावणाए अप्पा भावेयव्वो । तस्स गुणा T एगत्तभावणाए, न कामभोगे गणे सरीरे वा । सज्जति वेरग्गगओ, फासेइ अणुत्तरं करणं ॥ १३५२॥ " एगत्तभावणाए न कामभोए० " गाहा । कण्ठ्या । अणुत्तरकरणं जिणकप्पं । गत्तभावणा गया । इदाणि बलभावणा । बलं दुविहं—सारीरं भावबलं च । तत्थ भावबले गाहा - भावो उअभिसंगो, सो उपसत्थो व अप्पसत्थो वा । गुणओ रागो, अपसत्थ पसत्थओ चेव ॥१३५३॥ "भावो उ अभिस्संगो० " गाहा । भावो नाम अभिष्वङ्गः चित्तमित्यर्थः । सो दुविहोपसत्थो अपसत्थो य । स तु स्नेहगुणेणं रागो भवति । तत्राप्रशस्तः स्त्रीषु भवति, प्रशस्त आचार्यादिषु । Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१३४८-१३५९] पढमो उद्देसो शिष्य आह-तपोज्ञानभावनायुक्तस्य कृशं शरीरं भवति । कृशस्य सतः कुतो धृतिबलं? आचार्य आह - कामं तु सरीरबलं, हायइ तवनाणभावणजुअस्स । देहावचए वि सती, जध होति धिई तथा जयति ॥१३५४॥ "कामं तु सरीरबलं०" गाहा । कण्ठ्या । कामं तु कामं मदावधृतार्थे, इह तु अवधृते निश्चितमेतत् । सतीति स्मृति इत्यर्थः । सत्यपि शरीरबले न हायमानस्य तथा भावयितव्यं यथा धृतिबले वृद्धिर्भवति । तद्भावितस्यायं गुणो - कसिणा परीसहचमू, जइ उट्ठिज्जाहि सोवसग्गा वि । दुद्धरपहकरवेगा, भयजणणी अप्पसत्ताणं ॥१३५५॥ धिइधणियबद्धकच्छो, जोहेइ अणाउलो तमव्वहिओ। बलभावणाएँ धीरो, संपुण्णमणोरहो होति ॥१३५६॥ धिइबलपुरस्सराओ, हवंति सव्वा वि भावणा एता । तं तु न विज्जति सज्झं, जं धिइमंतो न साहेइ ॥१३५७॥ "कसिणापरीसह०" "धिइधणिय०" "धिइबल०"] गाहात्रयम । "कसिणा परीसह चम्''त्ति । कसिणा कृत्स्ना, सम्पूर्णा परिसहसेणा इत्यर्थः । “धितिबलपुरस्सरा" इति धृतिबलो पुरस्तात् गच्छति । 'उवसग्ग[स]हे'त्ति (गा० १२८०) । एस बलभावणा । तुलण त्ति वा भावण त्ति वा एगटुं । भावणा गया । इदाणि उवगरणमेव परिकम्मण त्ति – (गा० १२८०) जिणकप्पियपडिरूवी, गच्छे वसमाण दुविह परिकम्मं । ततियं भिक्खायरिया, पंतं लूहं अभिग्गहिया ॥१३५८॥ परिणामजोगसोही, उवहिविवेगो य गणविवेगो य। सिज्जासंथारविसोहणं च विगईविवेगो य ॥१३५९॥ "जिणकप्पियपडिरूवी०" गाहा । एवमसौ तपादिभिः पञ्चभिर्भावनाभिर्भावितान्तरात्मा आसन्नं जिनकल्पं प्रतिपत्तुकामो जिनकल्पिक एव दृश्यते । तेनोच्यतेजिनकल्पिकप्रतिरूपी। स जिनकल्पिकप्रतिरूपी गच्छे प्रतिवसमानो द्विविधपरिकर्मणा आत्मानं भावयति । परिग्गहपरिकम्मणे वा पाणिपडिग्गहपरिकम्मणे वा । तत्रेयं गाहा - १. धृतिबलपुरस्सरा भवन्ति मलवृ । Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं तो पच्छिमम्मि काले, सप्पुरिसनिसेवियं परमघोरं । पच्छा निच्छयपत्थं, उवेइ जिणकप्पियविहारं ॥१३६०॥ पाणी पडिग्गहेण व सच्चेल निचेलवो जहा भविया । सो तेण पगारेणं भावेइ अणागयं चेव ॥१३६१॥ आहारे उवहिम्मि य, अहवा दुविहं तु होइ परिकम्मं । पंचसु गह दोसु अग्गह, अभिग्गहो अन्नयरियाए ॥१३६२॥ "परिणामजोगसोही०" । "तो पच्छिमम्मि०" | "पाणी पडिग्गहेण०" "आहारे उवहिम्मि०" गाहा । अहवा इमं परिकम्म-आहारपरिकम्म उवहिपरिकम्मं च । तत्थ आहारे तइयाए पोरुसीए भत्तं गेण्हियव्वं । तत्रापि सत्तण्हं पिंडेसणपाणेसणाणं । "पंचसु गह०" गाहापच्छद्धं । आइल्लयाओ दोन्नि मोत्तुं उवरिल्लियाणं पंचण्डं अन्नतरीए अभिग्गहो । वत्थे उवरिल्लियाणं अण्णतरीए अभिग्गहो। अतो द्वाभ्याम् अभिग्रहः, एकायां ग्रहणं । तदपि पंतं लूहं, पंतलूहयोर्व्याख्या - निष्फावचणकमाई, अंतं पंतं तु होति वावण्णं । नेहरहियं तु लूहं, जं वा अबलं सभावेणं ॥१३६३॥ "णिप्फाव०" गाहा । कण्ठ्या ।। उक्कुडुयासणसमुहूं, करेड़ पुढवीसिलाइसुववेसे । पडिवन्नो पुण नियमा, उक्कुडुओ केइ उ भयंति ॥१३६४॥ तं तु न जुज्जइ जम्हा, अणंतरो नत्थि भूमिपरिभोगो। तम्मि य हु तस्स काले, ओवग्गहितोवही नत्थि ॥१३६५॥ "उक्कुडियासण समुइं०" ["तं तु न जुज्जइ०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । समुइं नाम अभ्यासः । नास्ति तस्योपग्रहिकमुपकरणं तेन निषद्या नास्ति गम्यते । तदभावादुपविसनाभावः । एवं सो अप्पाणं भावेत्ता जिनकप्पं पडिवज्जिउकामो वडवृक्षग्रहणाद् द्रव्यादिषु प्रशस्तेषु प्रतिपद्यते । तत्थ गाहा - दव्वाई अणुकूले, संघं असती गणं समाहूय । जिण गणहरे य चउदस, अभिन्न असती य वडमाई ॥१३६६॥ Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१३६०-१३७४] पढमो उद्देसो __ “दव्वाई अणुकूले०" गाहा । संघं आहूय असइ संघे सगणो अवस्स मेलेइतव्यो । ताहे भावओ पसत्थं तित्थगरसमीवे, तस्सासइ गणधरस्सगासे, तस्सासइ चोद्दसपुव्वीसमीवे, तस्सासइ अभिण्णदसपुव्विसगासे, तस्सासइ वडरुक्खहेट्ठा । एरिसे ठाणे - गणि गणहरं ठवित्ता, खामे अगणी उ केवलं खामे । सव्वं च बालवुडं, पुव्वविरुद्धे विसेसेणं ॥१३६७॥ जति किंचि पमाएणं, न सुट्ठ भे वट्टियं मए पुट्वि । तं भे खामेमि अहं, निस्सल्लो निक्कसाओ अ॥१३६८॥ आणंदअंसुपायं, कुणमाणा ते वि भूमिगयसीसा । खामिति जहरिहं खलु, जहारिहं खामिता तेणं ॥१३६९॥ खामिंतस्स गुणा खलु, निसल्लय विणय दीवणा मग्गे। लाघवियं एगत्तं, अपडिबंधो अजिणकप्पे ॥१३७०॥ "गणि गणहरं ठवेत्ता०"["जइ किंचि" "आणंदअंसुपाय०" "खामिंतस्स०"] । गाहाओ चत्तारि कण्ठाओ । गणी आयरिओ, सो गणहरं ठवेत्ता जिनकप्पं पडिवज्जिउकामो गणं खामेइ । जो अगणी जिणकप्पं पडिवज्जिउकामो सो न किंचि टूवेई, केवलं खामेइ । गाहासिद्धं । खामेत्ता अणुसढेि देति - अह ते सबालवुड्डो, गच्छो साइज्ज णं अपरितंतो। एसो हु परंपरतो, तुमं पि अंते कुणसु एवं ॥१३७१॥ पुव्वपवित्तं विनयं, मा हुपमाएहिँ विणयजोगेसु । जो जेण पगारेणं, उववज्जइ तं च जाणाहि ॥१३७२॥ ओमो समराइणिओ, अप्पतरसुओ अ मा य णं तुब्भे । परिभवह तुम्ह एसो, विसेसओ संपयं पुज्जो ॥१३७३॥ "अह ते सबालवुड्डो०" ["पुव्व०" "ओमो सीहम्मि"] गाहाओ पंच तिण्णि ? कण्ठाओ। मानाहिह ओमराइणिओ समराइणिओ वा जहा मए एएसिं वद्रियं तहा तमं पि वट्टेज्जासि । एवं खामेत्ता अणुसटुिं च दाउं - पक्खीव पत्तसहिओ, सभंडगो वच्चए निरवयक्खो। एगंतं जा तइया, तीऍ विहारो से नऽन्नासु ॥१३७४॥ Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं “पक्खीव पत्तसहिओ०" गाहा । पत्ता पिंछा । जहा पक्खी पिंछसहिओ गच्छइ । एवं सो सभंडो गच्छइ निरवयक्खो। “एगंत''त्ति । एगंत मासपाउग्गं खेत्तं गच्छइ । इयरे वि ताव पलोएंता अच्छंति, जाव निप्पालोको गओ । तं च एगंतं जाइ जाव तइया पोरुसी, जत्थ ओगाहइ चउत्थी तत्थेव ठाइ। सीहे इव मंदरकंदराओं नीहम्मिए तओ तम्मि। चक्खुविसयं अइगए, अइंति आणंदिया साहू ॥१३७५॥ निच्चेल सचेले वा, गच्छारामा विणिग्गए तम्मि । चक्खुविसयं अईए, अयंति आणंदिया साहू ॥१३७६॥ आभोएउं खेत्तं, निव्वाघाएण मासनिव्वाहिं। गंतूण तत्थ विहरइ, एस विहारो समासेणं ॥१३७७॥ "सीहे इव०" ["निच्चेल सचेले०" "आभोएउं"] गाहाओ कण्ठाओ । विहारो गओ। इदाणि सामायारी । सा दसविहा - इच्छा मिच्छा तहक्कारो, आवस्सि निसीहिया य आपुच्छा । पडिपुच्छ छंदण निमंतणा य उवसंपया चेव ॥१३७८॥ "इच्छा मिच्छा०" गाहा । इत्थ इमा तस्स सामायारीओ - आवसि निसीहि मिच्छा, आपुच्छ्वसंपदं च गिहिएसु । अन्ना सामायारी, न होंति से सेसिया पंच ॥१३७९॥ आवासियं नीसीहियं, मोत्तुं उवसंपयं च गिहिएसु । सेसा सामायारी, न होंति जिणकप्पिए सत्त ॥१३८०॥ ["आवसि०"] "आवासियं०" गाहा । कण्ठ्या । अहवा वि चक्कवाले, सामायारी उ जस्स जा जोग्गा। सा सव्वा बोधव्वा, सुयमाई वा इमा मेरा ॥१३८१॥ "अहवा वि चक्कवाले०" गाहा । कण्ठ्या । मेर त्ति सामायारी । १. निप्पाओ लोको अ । २. सीहम्मि व मुच । Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१३७८-१३८८] पढमो उद्देसो सुय संघयणुस्सग्गे', आतंके वेदणा कइ जणा य । थंडिल्ल वसहि केच्चिर, उच्चारे चेव पासवणे ॥१३८२॥ ओवासे तणफलए, सारक्खणया य संठवणया य । पाहुडि अग्गी दीवे, ओहाण वसे कइ जणा य ॥१३८३॥ भिक्खायरिया पाणग, लेवालेवे तहा अलेवे य। आयंबिल पडिमाओ, जिणकप्पे मासकप्पो य ॥१३८४॥ "सुय संघयणुस्सग्गे०" ["ओवासे०" "भिक्खायरिया०"] दारगाहाओ तिन्नि । तत्थ पढमं सुयंति दारं । तस्स वक्खाणगाहा - आयारवत्थुतइयं, जहन्नयं होति नवमपुव्वस्स । तहियं कालण्णाणं, दस उक्कोसेण भिन्नाइं ॥१३८५॥ "आयारवत्थु०" गाहा । कण्ठ्या । सुयं ति गयं । इदाणिं संघयणं । तत्थ गाहा - पढमिल्लुगसंघयणा, धिईऍ पुण वज्जकुड्डसामाणा। उप्पज्जंति न वा सिं, उवसग्गा एस पुच्छा उ ॥१३८६॥ "पढमिल्लुय०" गाहा । कण्ठ्या । संघयणं गयं । इदाणि उवसग्ग-आयंका य दो वि दारे एगढे वक्खाणेइ - जइ वि य उप्पज्जते, सम्मं विसहति ते उ उवसग्गे । रोगातंका चेवं, भइया जति होति विसहति ॥१३८७॥ "जइ वि य०" गाहा । कण्ठ्या । इदाणिं वेयण त्ति दारं - अब्भोवगमा ओवक्कमा य तेसि वियणा भवे दुविहा । धुवलोआई पढमा, जरा विवागाइ बिइएक्को ॥१३८८॥ "अब्भोवगमा०" गाहा । कण्ठ्या । जराए चेव विवागो जराविवागो । कर्मतो जा वेदना सा निदानतो, अणिदाणतो वा जा वेयणा बितिय त्ति बिइया वेयणा । इदाणि कइजण त्ति एक्को, अहवा एयं दारं अंते भन्निहिति । इदाणि थंडिल्ले त्ति दारं - १. संघयणुवस्सग्गे मुच । Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि उच्चारे पासवणे, उस्सग्गं कुणति थंडिले पढमे । तत्थेव य परिजुण्णे, कयकज्जो उज्झती वत्थे ॥१३८९॥ अप्पमभिन्नं वच्चं, अप्पं लूहं च भोयणं भणियं । दीहे वि उ उवसग्गे, उभयमवि अथंडिले न करे ॥१३९० ॥ "उच्चारे पासवणे० " [" अप्पमभिन्नं०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । उत्सर्जनमुत्सर्गः, छड्डणमित्यर्थः । उभयमवि त्ति सन्ना काइयं च । जिणकप्पिया सन्नं वोसिरित्ता न निल्लेवेंति । तेसिं सन्ना थोवा अभिन्नवच्चा य । तेसिं भोयणं थोवं, तदपि लूहं, नेहविरहितमित्यर्थः । इदाणि वसहि त्ति दारं - ६२ अममत्त अपरिकम्मा, नियमा जिणकप्पियाण वसहीओ । एमेव यथेराणं, मुत्तूण पमज्जणं एक्कं ॥ १३९१॥ [ मासकप्पपगयं "अममत्त० " गाहा । कण्ठ्या । बिले न ढक्केइ न खज्जमाणि, गोणादि वारिंति न भज्जमाणि । दारे न ढक्कंति न वऽग्गलिंति, दप्पेण थेरा भइया उ कज्जे ॥१३९२॥ "बिले न ढक्केइ० " त्ति कण्ठ्यम् । इदाणिं केच्चिर - उच्चार- पासवण - ओगासतणफलय-सारक्खण-संठवणदारा एगट्ठे वक्खाणेइ किच्चिरकालं वसिहिह, इत्थ य उच्चारमातिए कुणसु । इह अच्छसु मा य इहं, तणफलए गिहिमे मा य ॥१३९३॥ सारक्खह गोणाई, माय पडिंतिं उविक्खहउ भंते ! । अन्नं वा अभिओगं, नेच्छंतऽचियत्तपरिहारी ॥१३९४॥ "केच्चिर कालं विसिहिह० " ["सारक्खह० " ] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । पाहुडिअ अग्गि-दीवो-ओभावणा एते चत्तारि दारा एगट्ठा वक्खाणेइ यथासंख्यम् पाहुडिय दीवओवा, अग्गि पगासो व जत्थ न वसंति । जत्थ य भांति ठंते, ओहाणं देह गेहे वि ॥१३९५॥ "पाहुडिय दीवओ वा० " गाहा । कण्ठ्या । पाहुडिय त्ति बली पाहुडिया । इदाणिट्ठा दारं भणियं कइजण त्ति दारं भण्णइ - १. नास्ति अ । २. ढक्कंति मुच । Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - १३८९-१४०० ] पढमो उद्देसो वस अणुण्णवितो, जति भन्नति कइ जण त्थ तो न वसे । सुमं पि न सो इच्छति, परस्स अप्पत्तियं भगवं ॥१३९६ ॥ "वसहिं अणुण्ण० अलेवे य" ( गा० १३८४) एयाणि दाराणि एगट्ठा वक्खाणेइ - - तइया भिक्खाचरिया, पग्गहिया एसणा य पुव्वुत्ता । एमेव पाणगस्स वि, गिण्हति अ अलेवडे दो वि ॥१३९७॥ “तइया भिक्खाचरिया० " गाहा । कण्ठ्या । दो वि त्ति भत्तं पाणं च । आयंबिलपडिमाओ दो वि दारा एगट्ठा वक्खाणेइ 11 गाहा । कण्ठ्या । “भिक्खायरिया पाणग लेवालेवे तहा - आयंबिलं न गिण्हइ, जं च अणायंबिलं पि लेवाडं । नय पडिमा पडिवज्जति, मासाई जा य सेसाओ ॥१३९८ ॥ ६३ "आयंबिलं न गिण्हइ० " गाहा । कण्ठ्या । जा य सेसाओ त्ति पढमसत्तराइंदियाई भद्दाइयाओ वा । जिणकप्पे मासकप्पविहि त्ति । कप्पे सुत्तत्थविसारयस्स संघयणविरियजुत्तस्स । जिणकप्पियस्स कप्पति, अभिगहिया एसणा निच्चं ॥१३९९॥ "कप्पे सुत्तत्थ० " गाहा । कण्ठ्या । तस्स जिणकप्पियस्स आयं मासकप्पो । छव्वीहीओ गामं, काउं एक्किक्कियं तु सो अड्ड् । वज्जेउं होइ सुहं, अनिययवित्तिस्स कम्माई ॥ १४००॥ "छव्विहीओ गामं काउं० गाहा । कण्ठ्या । वीहि त्ति वा प्रविभागे त्ति वा अंसु त्ति वा एगट्ठे । दिवसे दिवसे एक्कक्कं वीहिं हिंडइ । बिइयदिवसे बिइयं वीहिं हिंडइ । एवं छट्ठे दिवसे छट्टं वीहिं । कहं पुण सुहं कम्मादी वज्जइ, अनियतवृत्तित्वं च भवति ? एत्थ इमो दिट्टंतो-एवं तस्स पढमं वीहिं हिंडतस्स एक्काए सड्डीए परमाए सद्धाए घयमहुसंत्तं भिक्खं णीणियं । तेण नेच्छियं । ताहे सा निरातरं जायसड्ढा । बिइयदिवसे विपुलं असणाइ ओगाहमादीणि य उवक्खडेत्ता तं पडिक्खंती अच्छइ । सा वीही तेण परिहरिया | बितितदिवसे बिइयाए वीहीए पहिँडिओ, ताहे सा चिंतेइ - कल्लं एयं चेव दाहामि, ठावियं अच्छइ । सा वीही तद्दिवसं आहाकम्मियसरिसा । बीय- तइय- चउत्थेसु दिवसेसु पूइसरिसा । पंचमम्मि दिवसे Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि [ मासकप्पपगयं पढम-बितियकप्पसरिसा । छट्ठे दिवसे तइयकप्पसरीसा । सत्तमे दिवसे कप्पर ताए वीहीए हिंडिरं । ६४ अभिग्गहे दद्धुं करणं, भत्तोगाहिमग तिन्नि पूईयं । चोदग ! एगमणेगे, कप्पो त्ति य सत्तमे सत्त ॥१४०१॥ ‘अभिग्गहे दद्धुं० 'ति । जिणकप्पियअभिग्गहा दद्धुं । करणं ति आहाकम्मियकरणं । 'चोयग० " पच्छद्धं । चोयओ भणइ - किं तस्स परिज्ञानं नास्ति जओ छव्वीहीओ गामं करेइ ? आयरियो भणइ–एरिसो तस्स नाणविसओ । जेण जद्दिवसमेव कीरइ आहाकम्मं तद्दिवसमेव सो तं जाणइ, एसो तस्स आहाकप्पो । जं छव्वीहो गामं करेइ ताहे सत्तमे दीवसे पढमवीहीए हिंडइ । सत्तमे सत्तमं । जाए वीहीए आहाकम्मं कज्जइ तओ आरब्भ सा सत्तमा वीही पुणो आवज्जइ । तं दट्टं सा सड्ढी भणति 44 - अणगारं, सड्ढी संवेगमागया काइ । नत्थि महं तारिसयं, अन्नं जमलज्जिया दाहं ॥१४०२ ॥ सव्वपयत्तेण अहं, कल्लं काऊण भोअणं विउलं । दाहामि तुट्टमणसा, होहि मे पुण्णलाभो ति ॥ १४०३॥ फेडित वीही तेहिं, अणंतवरनाणदंसणधरेहिं । अण अपरितंता, बिइयं च पहिंडिया तहियं ॥ १४०४ ॥ पढमदिवसम्मि कम्मं, तिन्नि उ दिवसाइँ पूइयं होइ । पूतीसु तिसु न कप्पड़, कप्पति ततिओ जया कप्पो ॥ १४०५ ॥ बिइयदिवसम्मि कम्मं, तिन्नि उ दिवसाइँ पूइयं होइ । तिसु कप्पेसु न कप्पड़, कप्पति तं छट्ठदिवसम्मि || १४०६ ॥ कल्लं से दाहामी, ओगाहिमगं न आगतो अज्ज । तइयदिवसाइ तं होइ पूइयं कप्पए छट्ठे ॥ १४०७॥ एमेवोगाहिमगं, नवरं तइयदिवसे वि तं कम्मं । तिसु पूइयं न कप्पड़, कप्पइ तं सत्तमे दिवसे ॥ १४०८ ॥ Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढमो उद्देसो चोदग ! तं चेव दिणं, जति वि करिज्जाहि कोइ कम्माई । नहु सो तं न वियाणइ, एसो पुण सिं अहाकप्पो ॥१४०९ ॥ किं नागय त्थ तइया, असव्वओ मे कओ तुह निमित्तं । इइ पुट्ठो सो भगवं, बिइयादेसे इमं भणति ॥१४१०॥ भासगाहा - १४०१-१४१६ ] 11 [“दट्ठूण य० "सव्वपयत्तेण०" "फेडित वीही० "पढमदिवसम्मि० " ‘“बिइयदिवसम्मि०” “कल्लं से दाहामी ०" ! “एमेवोगाहि० " "चोदग ! तं चेव० ''] " किं नागय० " गाहा । कण्ठ्या । ताहे तेण भाणियव्वं अणियताओ वसहीओ, भमरकुलाणं च गोकुलाणं च । समणाणं सउणाणं, सारइआणं च मेहाणं ॥१४११॥ - "अणियताओ वसहीओ० " गाहा । कण्ठ्या । एक्काए वसहीए, उक्कोसेणं वसंति सत्त जणा । अवरोप्परसंभासं, चयंति अन्नोन्नवीहिं च ॥१४१२॥ - सत्त'० [लि] (गा० १४०१ ) "एगाए" गाहा । कण्ठ्या । सामायारी गया । इदाणि ठितिदारं । तत्थ दारगाहाद्वयम् ६५ - खेत्ते काल चरित्ते, तित्थे परियाय आगमे वेए । कप्पे लिंगे लेसा, झाणे गणणा अभिगहा य ॥१४१३॥ पव्वावण मुंडावण, मणसाऽऽवन्ने वि से अणुग्घाया । कारण निप्फडिकम्मे, भत्तं पंथो य तझ्याए ॥१४१४ ॥ "खेत्ते काल चरित्ते० " ["पव्वावण ० " ] । तत्थ खेत्त त्ति दारं । अस्य व्याख्या - जम्मणसंतीभावेसु होज्ज सव्वासु कम्मभूमीसु । साहरणे पुण भइयं, कम्मे व अकम्मभूमे वा ॥१४१५॥ "जम्मण संतीभावेसु० " गाहा । कण्ठ्या । शांतिभावो नाम प्रव्रज्याभावः । इदाणिं काले त्ति दारं ओसप्पिणीइ दोसुं, जम्मणतो तीसु संतिभावेणं । उस्सप्पिणि विवरीया, जम्मणतो संतिभावे य ॥१४१६॥ १. अथ सत्त (गा० १४०१) त्ति पदं विवृणोति मलवृ मुच । Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं ___ "ओसप्पिणी दोसुं०" गाहा । जम्मणओ तइयचउत्थेसु संतिभावेणं । 'तइयचउत्थ पंचमेसु कालेसु' पच्छद्धं । उस्सप्पिणि जम्मणओ, तिसु दुस्समाईसु तिसु जाओ संतिभावेणं । दोसु दुस्समाए जाओ, तेहिं न पव्वयइ । तइयचउत्थेसु कालेसु पव्वयति । नोसप्पिणिउस्सप्पे, भवंति पलिभागतो चउत्थम्मि । काले पलिभागेसु य, साहरणे होंति सव्वेसु ॥१४१७॥ "नोओसप्पिणि." गाहा । जइ नोउसप्पिणिओसप्पिणिकाले होज्ज किं सुसुमसुसुमापलिभागे होज्ज, सुसुमापलिभागे होज्ज, सुसुमदुसुमापलिभागे होज्ज दुसमसुसमापलिभागे होज्ज? उच्यते, जम्मणसंतिभावा पडुच्च आइल्ला तिण्णि पडिसेहेत्ता चउत्थे पलिभागे होज्ज', साहरणं पडुच्च अन्नतरे पलिभागे होज्जा । पलिभाग इति चत्तारि पलिभागा। देवकुरु-उत्तरकुरु, हरिवस्स-रम्मयवस्सा, हेमवय-एरन्नवया, महाविदेहं । पलिभागो त्ति वा अणुभागु त्ति वा एगटुं। काल इति । जो महाविदेहेच्चओ जिणकप्पिओ सो साहरणं पडुच्च छसु वि कालेसु होज्ज । इदाणि चरित्त त्ति दारं । अस्य व्याख्या - पढमे वा बीये वा, पडिवज्जइ संजमम्मि जिणकप्पं । पुव्वपडिवन्नओ पुण, अन्नयरे संजमे होज्जा ॥१४१८॥ "पढमे वा बीये वा०" गाहा । कण्ठ्या । सामाइय-च्छेओवट्ठावणियपरिहारविसुद्धिय-सुहुमसंपराग-अहक्खायचरित्तं पुव्वपडिवन्नओ एएसिं अन्नतरो । तित्थमिदाणि । तत्थ गाहा - नियमा होइ सतित्थे, गिहिपरियाए जहन्न गुणतीसा। जइपरियाए वीसा, दोसु वि उक्कोस देसूणा ॥१४१९॥ "नियमा होइ सतित्थे०" गाहा । पडिवज्जमाणओ वि पुव्वपडिवण्णओ वि सतित्थे, नो अतित्थे । परियाओ दुविहो-गिहत्थपरियाओ पव्वज्जापरियाओ य । “दोसु वि" त्ति गिहत्थपरियाए य जइपरियाए य । दोण्ह वि उक्कोसयं देसणा पव्वकोडी । आगमं वेयो य दो वि एगढे वक्खाणेइ - न करेति आगमं ते, इत्थीवज्जो उ वेदों इक्कतरो । पुव्वपडिवन्नओ पुण, होज्ज सवेओ अवेओ वा ॥१४२०॥ १. दुसमा सुसमा....होज्ज इत्यन्तः पाठः नास्ति ब । २. करिति मुच । Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१४१७-१४२५] पढमो उद्देसो “न करेति आगमं०" गाहा । वेए पडिवज्जमाणयं पडुच्च नियमा सवेओ नो अवेओ । जति सवेओ पुरिसवेओ वा पुरिसनपुंसगवेओ वा, नो इत्थिवेओ । पच्छद्धं कंठं । इदाणिं कप्प-लिंग-लेस्सा तिन्नि दारा एगट्ठा वक्खाणेइ - ठियमट्ठियम्मि कप्पे, लिंगे भयणा उ दव्वलिंगेणं । तिहि सुद्धाहि पढमया, अपढमया होज्ज सव्वासु ॥१४२१॥ "ठियमट्ठियम्मि०" गाहा । कण्ठ्या । पडिवज्जमाणयं पडुच्च दव्वलिंगेण य भावलिंगेण य पडिवज्जति । पुव्वपडिवन्नओ नियमा भावलिंगे, दव्वलिंगे भयणा । इदाणि झाणे गणणे' य दो वि दारा एगढे पवक्खाणेइ - धम्मेण उ पडिवज्जइ, इअरेसु वि होज्ज इत्थ झाणेसु । पडिवत्ति सयपहुत्तं, सहसपुहुत्तं च पडिवन्ने ॥१४२२॥ "धम्मेण उ पडिवज्जइ०" गाहा । कण्ठ्या । इदाणिं अभिग्गहा पव्वावणा य दो वि दारा एगट्ठा वक्खाणेइ२ - भिक्खायरियाईया, अभिग्गहा नेव सो उ पव्वावे । उवदेसं पुण कुणती, धुवपव्वाविं वियाणित्ता ॥१४२३॥ "भिक्खायरिया०" गाहा । कण्ठ्या३ । भिक्खायरियाए अभिग्गहा गंतुंपच्चागयाईया दव्वजुत्ताई ता य नत्थि । इदाणिं कारणनिप्पडिकम्म त्ति दारं - निप्पडिकम्मसरीरा, न कारणं अत्थि किंचि नाणाई। जंघाबलम्मि खीणे, अविहरमाणो वि नाऽऽवज्जे ॥१४२४॥ “निप्पडिकम्म०" गाहा । कण्ठ्या । कारणं नाम अववाओ । जिणकप्पियविहारो समत्तो त्ति । इदाणिं सुद्धपरिहारकप्पो । एत्थ गाहा - एसेव कमो नियमा, सुद्धे परिहारिए अहालंदे। नाणत्ती य जिणेहिं, पडिवज्जइ गच्छ गच्छो य ॥१४२५॥ "एसेव०" गाहा । एसेव त्ति पव्वज्जा, सिक्खापदादिकाउं तहेव सव्वं जाव १. गणेण एय अ, गणेणा एय ब । २. धम्मेण....वक्खाणेति इत्यन्तः पाठ नास्ति अ। ३. भिक्खा....कण्ठ्या इत्यन्तः पाठः नास्ति अ । Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं परिहारकप्पं परिणओ, ते तप्पढमयाए पडिवज्जंता तित्थगरसगासे पडिवज्जंति । न उट्ठावियट्ठावया अचिरुग्गए आइच्चे पडिवज्जति । तेसिं इमं जिणकप्पिएहिंतो नाणत्तं, 'पडिवज्जइ गच्छ गच्छो य' गच्छद्वयमित्यर्थः । चशब्दात् तृतीयो गच्छ: । जहण्णेणं तिन्नि गच्छा । उक्कोसेण स्सयपुहत्तं१ सयग्गसो वा एकार्थमेव । एक्के क्को नवओ गच्छो, परिसप्पमाणेणं सत्तावीसं जहन्नेणं, उक्कोसेण सयग्गसो । तवभावणणाणत्तं, करंति आयंबिलेण परिकम्मं । इत्तरिय थेरकप्पे, जिणकप्पे आवकहियाओ ॥१४२६॥ "तवभावणणाणत्तं०" गाहा । अस्य पूर्वार्द्धं कण्ठ्यम् । पश्चार्द्धस्य इयं व्याख्या-ते सुद्धपरिहारिया दुविधा जिणकप्पिया य थेरकप्पिया य । जे जिणकप्पाओ सुद्धपरिहारियत्तं पडिवज्जति ते जिणकप्पिया । ते पुण नियमा जावज्जीवं तं परिहारकप्पं पालेंति । एए आवकहिय त्ति भणियं होइ । जे थेरकप्पाओ सुद्धपरिहारियं पडिवज्जंति ते थेरकप्पिया भन्नति । ते पुण इत्तिरिया। पुण्णे जिनकप्पं वा, अइंति तं चेव वा पुणो कप्पं । गच्छं वा इंति पुणो, तिन्नि विहाणा सिं अविरुद्धा ॥१४२८॥ "पुण्णे जिणकप्पं वा०" गाहा । ते अट्ठारसमासे परिहारकप्पं चरेत्ता थेरकप्पं वा पडिवज्जति जिणकप्पं वा पडिवज्जति । सुद्धपरिहारकप्पं वा पुणो अणुपालेंति अट्ठारसमासियं । तम्मि पुन्ने पुणो एसेव विही । तेसिं जे थेरकप्पाओ आगया ते एवं करेंति - इत्तरियाणुवसग्गा, आतंका वेयणा य न भवंति । आवकहियाण भइया, तहेव छ ग्गामभागा उ॥१४२८॥ "इत्तिरियाणुवसग्गा०" गाहा । कण्ठ्या । छव्वीहीओ जहा जिणकप्पियाणं तहा एतेसिं पि, सामायारी दसविहा वि । चत्तारि परिहारिया, चत्तारि अणुपरिहारिया, एक्को कप्पट्ठिओ, अणुपरिहारियकप्पट्ठियाणं एक्को संभोगो । परिहारियाणं पत्तेगं पत्तेगं संभोगोरे । परिहारिया आयंबिलं बारसमेणं पारेंति । इयरे दिणे दिणे आयंबिलेणं पारेंति । एयं नाणत्तं । सुयसंघयणुस्सग्गाईया दारा जहा जिणकप्पियाणं सुद्धपरिहारियाण य सट्ठाणे छट्ठद्देसे वित्थरेणं वन्निहिइ । (गा०६४८२-८६) १. पहुत्तो अ पहुत्तं ब । २. एगार्थ एव ब। ३. संवेगो अ। Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१४२६-१४३४] पढमो उद्देसो खेत्ते काल चरित्ते, तित्थे परियाय आगमे वेए। कप्पे लिंगे लेसा, झाणे गणणा अभिग्गहा य ॥१४२९॥ पव्वावण मुंडावण, मणसाऽऽवन्ने वि से अनुग्घाया। कारण निप्पडिकम्मा, भत्तं पंथो य तइयाए ॥१४३०॥ "खेत्त काल चरित्ते०" ["पव्वावण०"] गाहाद्वयम् । एयाणि दाराणि जहा जिणकप्पियाणं तहा भाणियव्वाणि । णाणत्तं खेत्ते कप्पे लिंगे पुरिसगणणाए । एएसिं दाराणं इमं वक्खाणं - खेत्ते भरहेरवएसु होति साहारणवज्जिया नियमा। ठियकप्पम्मि उ नियमा, एमेव य दुविहलिंगे वि ॥१४३१॥ "खेत्ते भरहेरवएसु०" गाहा । कण्ठ्या । नियमा सलिंगे दव्वलिंगे य भावलिंगे य । चरिते इमं वक्खाणं - २म वक्खाण - सट्ठाणे पडिवत्ति, अन्नेसु वि होज्ज पुव्वपडिवन्नो । अन्नेसु वि वÉतो, तीयनयं वुच्चई पप्प ॥१४३२॥ “सट्ठाणे पडिवत्ति०" गाहा । सुद्धपरिहारियो तप्पढमयाए पडिवज्जमाणो अप्पनिज्जएसु संजमठाणेसु पडिवज्जइ, पुव्वपडिवन्नओ पुण सामाइयछेओवट्ठावणियसंजमठाणेसु वि होज्ज । कहं पुण ? अत इदमुच्यते - तुल्ल जहन्ना ठाणा, संजमठाणाण पढमबितियाणं । तत्तो असंख लोए, गंतुं परिहारियट्ठाणा ॥१४३३॥ "तुल्ल जहन्ना ठाणा०" गाहा । सामाइयसंजयस्स छेओवट्ठावणियसंजयस्स य दोण्ह वि जहन्नया संजमठाणा तुल्ला । तओ लोगप्पमाणा असंखेज्जा संजमठाणा गंता सुद्धपरिहारियस्स संजमट्ठाणपडिवत्ती भवइ । एवं सट्ठाणे पडिवत्ती सुद्धपरिहारियस्स । ते वि असंखा लोगा, अविरुद्धा ते वि पढमबिइयाणं । उवरिं पि ततो असंखा, संजमठाणा उ दोण्हं पि ॥१४३४॥ १. खेत अ ब क ड इ । २. मलयगिरिवृत्तौ गाथाव्युत्क्रमो दृश्यते तुल्ल० (१४३२), ते वि असंखा (१४३३), सट्ठाणे पडिवत्ती (१४३४) । Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं गणओ तिन्नेव गणा, जहन्न पडिवत्ति सयौं उक्कोसा। उक्कोसजहन्नेणं, सतसो च्चिय पुव्वपडिवन्ना ॥१४३५॥ सत्तावीसं जहन्ना, सहस्स उक्कोसतो उ पडिवत्ती । सयसो सहस्ससो वा, पडिवन्ना जहन्न उक्कोसा ॥१४३६॥ "ते वि असंखा लोगा०" ["गणओ०"। "सत्तावीस०"] गाहा । ते वि त्ति जेसु परिहारिओ तप्पढमयाए पडिवज्जइ तेसु वि य सामाइय-छेओवट्ठावणियसंजयाणं संजमठाणाण वोच्छेओ न भवति । तओ उवरिं असंखेज्जा' संजमठाणलोगा, सामाइय-छेओवट्ठावणियसंजमठाणा भवंति चेव। एत्थ सामाइय-छेदोवट्ठावणिया वोच्छेज्जति । जेण कारणेणं जत्थ सुद्धपरिहारियस्स तप्पढमयाए पडिवत्ती तओ वि परेण असंखेज्जा संजमठाणलोगा गंता सामाइय-छेओवट्ठावणिया वोच्छिज्जंति । एएण कारणेणं पुव्वपडिवन्नओ सुद्धपरिहारिओ अन्नेसु वि संजमठाणेसु होज्ज । सामाइय-छेओवट्ठावणियसंजमठाणेसु इत्यर्थः । अत्राह-जइ सुद्धपरिहारिओ सामाइय-छेओवठ्ठावणियसंजमठाणेस भवत्येव तो किं सुद्धपरिहारियो भण्णति, न छेओवट्ठावणियसंजओ भन्नइ ? उच्यते-"अन्नेसु वि वटुंता०" (गा० १४३२) गाहापच्छद्धं । तीतनयमिति यस्मात् छेओवट्ठावणियस्स जहन्नयाणि संजमठाणाणि प्रतीत्य तप्पढमयाए पडिवज्जइ । एतं अतिक्रमणनयं प्रतीत्य - अन्नेसु वि वर्सेतो तीतनयं वुच्चंती पप्प । जत्थ सुद्धपरिहारिया वोच्छिज्जंति, ततो असंखेज्ज संजमट्ठाणा लोगा गंता सुहुमसंपरायस्स जहन्नया संजमठाणा, ततो असंखेज्जसंजमठाणे लोगागंता सुहुमसंपरागो वोच्छिज्जति । ततो असंखेज्ज संजमठाणे लोगा गंता सुहमसंपरागस्स जहन्नया संजमठाणा, ततो असंखेज्जा संजमठाणा लोगा गंता सहमसंपराओ वोच्छिज्जइ । तओ असंखेज्जा संजमठाणा लोगा गंता अहक्खायसंजमठाणा भवंति । गणणप्पमाणे इमं नाणत्तं । पुव्वभणितमेव गच्छप्पमाणं पुरिसप्पमाणं च । पुणो विसेसो भण्णति - पडिवज्जमाणभइयो', इक्को वि उ होज्ज ऊणपक्खेवे । पुव्वपडिवन्नया वि उ, भइया इक्को पुहुत्तं वा ॥१४३७॥ “पडिवज्जमाणभइओ०" गाहा । पडिवज्जमाणया सिय अत्थि सिय नत्थि । जइ अत्थि जहन्नेणं एक्को वा दो वा तिन्नि वा, उक्कोसेणं सयपुहुत्त । पुव्वपडिवन्नया वि एवं चेव, १. संखेज्जा अ । २. भइया मुच । ३. पुहत्तं ब । Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१ भासगाहा-१४३५-१४४१] पढमो उद्देसो एक्को वि होज्ज, 'ऊणपक्खेवे'१ त्ति । नवए गणे कहं एक्काइया भयणा भवति ? उच्यतेअट्ठारस मासा जाव अपुन्ना ताव मरणो पडुवा नत्थि, पुन्नेसु अट्ठारससु होज्ज, जइ मया होज्ज केइ जिणकप्पं वा पडिवन्ना गच्छं वा पडियागया । जे तत्थ सेसा ते तं चेव परिहारकप्पं अणुपालेउकामा ते ऊणय त्ति काउं जत्तिएहिं गणो पूरइ तत्तिया अन्ने पडिवज्जा- विज्जंति । तं पच्च पक्खाइया भयणा । परिहारकप्पो समत्तो। इदाणिं अहालंदियविहारकप्पो । तेसिं पि तहेव जहा जिणकप्पियाणं । नाणत्तं भण्णइ लंदो उ होइ कालो, उक्कोसगलंदचारिणो जम्हा । तं चिय मज्झ पमाणं, गणाण उक्कोस पुरिसाणं ॥१४३८॥ "लंदो उ होइ कालो०" गाहा । लंद इति कालस्याख्या । सो उक्कोसओ पंचराइंदियाणि, जहन्नओ जाव उदउल्लो सुक्कइ । मज्झिमो मज्झो । ते एक्काए विहीए पंचराइंदियाणि अच्छंति । एवं विहरंतीति उक्कोसगं लंदचारिणो । अत एव अहालंदिया इत्युच्यन्ते । यथेति यथोक्तमनुपालयति लंदविधि । "तं चेव य परिमाणं" ३ति । तदिति पंचसंख्या उक्ता । तं चेव पंचगं पुरिसप्पमाणमेकैकस्य गणस्येत्यर्थः । गणप्पमाणं पंचण्हं मज्झं तिण्णि गणा इत्यर्थः । एवं एयं जहन्नयं गणप्पमाणं पुरिसप्पमाणं च भणियं । एवं मूलगाहा- सूत्रेण सूचिते व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिरिति कृत्वा उच्यते - ज च्चेव य जिणकप्पे, मेरा सा चेव लंदियाणं पि । नाणत्तं पुण सुत्ते, भिक्खायरि मासकप्पे य ॥१४३९॥ "जच्चेव य जिणकप्पे०" गाहा । तत्थ सुत्ते इमा नाणत्ती - पडिबद्धा इतरे वि य, इक्किक्का ते जिणा य थेरा य । अत्थस्स उ देसम्मी, असमत्ते तेसि पडिबंधो ॥१४४०॥ "पडिबद्धा इतरे वि य०" गाहा । जे जिणकप्पाओ अहालंदियकप्पं पडिवज्जंति, ते जिणकप्पअहालंदिया ते नियमा सुत्तत्थपडिबद्धा । जे थेरकप्पअहालंदिआ तेसिं सुत्तत्थस्स अत्थो अपरिसमत्तो। थेराणं नाणत्तं, अतरंतं अप्पिणंति गच्छस्स। ते वि य से फासुएणं, करिति सव्वं तु पडिकम्मं ॥१४४१॥ १. पक्खेवो ब । २. परणं पडुच्च इति भाव्यम् ? ३. तं चिय मज्झपमाणं इति मुच । ४. तेसिं....अहालंदिओ पर्यन्ता पङ्क्तिभ्रष्टा अ । Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [ मासकप्पपगयं थेराणं नाणत्तं० गाहा । थेरकल्पिक - अहालंदिकानामित्यर्थः । 'ते वि य' त्ति | जेसिं गच्छा(च्छवा)सीणं अप्पिओ भवति अहालंदिओ गिलाणो । ७२ 44 11 एक्केक्कपडिग्गहगा, सप्पाउरणा हवंति थेराओ । पुण सिंणिकपे, भय तेसिं वत्थपायाणि ॥१४४२ ॥ "एक्केक्कपडिग्गह० " गाहा । एक्केक्कस्स पत्तेगं पत्तेगं एगो पडिग्गहओ । सेसं कण्ठ्यम् । गणमाणओ जहन्ना, तिन्नि गण सयग्गसो य उक्कोसा । पुरिसपमाणे पनरस, सहस्ससो चेव उक्कोसा ॥१४४३॥ पडिवज्जमाणगा वा, एक्कादि हवेज्ज ऊणपक्खेवे । होंति जहन्ना एए, सयग्गसो चेव उक्कोसा ॥१४४४॥ पुव्वपडिवन्नगाण वि, उक्कोसजहन्नसो परिमाणं । कोडीपुहुत्तं भणियं, होइ अहालंदियाणं तु ॥१४४५॥ " गणमाणओ०" [" पडिवज्जमाणगा वा० " ". "पुव्वपडिवन्नागाण०"] गाहा । एक्केक्को गच्छो पंच पुरिसप्पमाणो, तेण तिन्नि पंचया पनरस भिक्खायरिया नाणत्तं । छव्वीहीओ गामं काउं एक्केक्कं वीहिं पंचदिसाई हिंडति । एवं छहिं विहीहिं मासो समत्तो भवति । वक्ष्यमाणमपि च ‘एक्केक्कं पंचदिणे पणएण उ निट्ठिओ मासो' । सेसं कण्ठ्यं । अहालंदियविहारकप्पो सम्मत्तो । इदाणि थेरकप्पविहारं भणति । तत्थ गाहा पव्वज्जा सिक्खापय, अत्थग्गहणं च अनियओ वासो । निष्पत्ती य विहारो, सामायारी ठिई चेव ॥१४४६॥ ( गा० ११३२ ) निप्पत्तिं कुणमाणा, थेरा विहरंति तेसिमा मेरा । आयरिय उवज्झाया, भिक्खू थेरा य खुड्डा य ॥१४४७॥ "पव्वज्जा ०" दारगाहा सच्चेव पूर्वोक्ता । [" निप्फलिं०"] तत्र निष्पत्तिं कुर्वतो विहारो भवति । तत्रायं मेरा सामायारिरित्यर्थः । ते उण थेरकप्पिया आयरिय उवज्झाय भिक्खु थेरा खुड्डा य । धीरपुरिसपन्नत्तो, सप्पुरिसनिसेविओ अ मासविही । तस्स पडिलेहगा पुण, सुत्तत्थविसारगा भणिया ॥१४४८ ॥ Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३ भासगाहा-१४४२-१४५३] पढमो उद्देसो "धीरपुरिसपन्नत्तो०" गाहा । कण्ठ्या । स पुनर्विहार: शरदादिर्भवति । कथं पुनः शरदादिः ? अत उच्यते - वासावासातीते, अट्ठसु चारो अतो उ सरदाई। पडिलेहसंकमविही, ठिए अ मेरं परिकहेहं ॥१४४९॥ "वासावासातीते०" गाहा । वासावासे अतिक्कंते अट्ठसु उडुबद्धिएसु मासेसु चारो भवति, मासे मासे अन्यत्र गमनमित्यर्थः । तत्र क्षेत्रपडिलेखनविधिः- क्षेत्रात् क्षेत्रसंक्रमणविधिः पडिलेहिते य खेत्ते व्यवस्थितानां मेरां सामायारीमित्यर्थः । तां कथयिष्यामि - निग्गमणम्मि य पुच्छा, पत्तमपत्ते अइच्छिए वा वि। वाघायम्मि अपत्ते, अइच्छिए तस्स असतीए ॥१४५०॥ "निग्गमणम्मि य पुच्छा०" गाहा । जत्थ वासावासो कओ तओ कत्तियचाउम्मासिए किं पत्ते निग्गंतव्वं अपत्ते निग्गंतव्वं, अतिच्छिए निग्गंतव्वं ? उच्यते-निव्वाघाएणं पत्ते चाउम्मासिए मग्गसिरपाडिवए निग्गंतुं बाहिं हिंडिता चारैति । वाघाएणं पुण अपत्ते वा अतिच्छिते वा निग्गंतव्वं । "तस्स असती य"त्ति निव्वाघायस्स असईए । पत्तमपत्ते रिक्खं, असाहगं पुण्णमासिणिमहो वा। पडिकूल त्ति य लोगो, मा वोच्छिइ तो अईयम्मि ॥१४५१॥ "पत्तमपत्ते रिक्खं०" गाहा । अप्राप्ते चाउम्मासिए प्राप्ते वा जइ रिक्खं असाधकं, पुन्नमासिणिमहो वा होज्जा पाडिवए । ताहे लोगो निग्गच्छंते दटुं अमंगलं मन्नइ । ताहे अतिच्छिते निग्गमणकाले निग्गच्छंति । पत्ते अतिच्छिए वा, असाहगं तेण णिति अप्पत्ते । नाउं निग्गमकालं, पडिचरए पेसविंति तहा ॥१४५२॥ "पत्ते अतेच्छिए वा०" गाहा । जइ निग्गमणकाले असायं होज्जा, अतिच्छिते वा असाधयं होज्जा । वासं वा नोवरमिसइ त्ति अतिसतेणं नाउं तो अणागयं निग्गच्छंति निग्गमणकालं च नाउं तहा खेत्तपडिलेहए पेसंति जहा निग्गमणकाले चेव पडिएंति । तं पुण खेत्तं दुविहं जत्थ गम्मइ-दिटुं अदिटुं च । जइ वि दिटुं, दिटुं नियमा पडिलेहितव्वं । अप्पडिलेहियदोसा, वसही भिक्खं व दुल्लहं होज्जा । बालाइगिलाणाण व, पाउग्गं अहव सज्झाओ ॥१४५३॥ १. असतीए मुच । उच्यते...निग्गंतव्वं इत्यन्तः पाठो नास्ति ब । Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "अप्पडिलेहियदोसा०" गाहा । सा पुव्वदिट्ठा वसही फेडिया होज्ज । अन्ने तत्थ ठिया होज्ज, भिक्खं दुल्लभं, दटुं वा धन्नं होज्ज विक्कितं वा, तेणं दुब्भिक्खीहूयं । सेसं कण्ठ्यम् । जम्हा एते दोसा - तम्हा पुव्वं पडिलेहिऊण पच्छा विहीए संकमणं । पेसेइ जइ अणापुच्छिउं गणं तत्थिमे दोसा ॥१४५४॥ "तम्हा पुव्वं पडिलेहिऊण०" गाहा । कण्ठ्या । अह अप्पडिलेहिए गच्छंति चउलहुगा । आणाभंगे चउगुरुगा । अणवत्थाए :: ४। (चतुर्लघु) । मिच्छत्ते ::। ४। (चतुर्गुरु) जं च पाविर्हिति तं निप्फण्णं । इमे य दोसा - तेणा सावय मसगा, ओमऽसिवे सेहइत्थि पडिणीए। थंडिल्ल वसहि उट्ठाण एवमाई भवे दोसा ॥१४५५॥ "तेणा सावय०" गाहा । तेणा दुविहा-सरीरतेणा उवहितेणा य । पंथे वा तत्थ वा सावया सीहादओ मसगा वा उणोदरिया वा असिवं वा पंथे तत्थ वा समुप्पन्नं सेहस्स वा तत्थ सागारियं, इत्थियाओ वा तत्थ उवसग्गणसीलाओ चारित्ताओ भंसेंति, पडिणीया वा तत्थ, थंडिल्ला वा नत्थि, उद्वितो वा सो गामो अन्यत्र निविष्ट इत्यर्थः । आदिग्रहणादियं गाहा - पच्चंत तावसीओ, सावय दुब्भिक्ख तेणपउराई। नियग पउट्ठट्टाणे, फेडणया हरियपत्ती य ॥१४५६॥ "पच्चंत तावसीओ०" गाहा । पच्चंतेहिं य सो गामो अण्णइ२, तावसीओ वा चरित्ताओ भंसेंति । 'नियग'त्ति । तस्सरे साधुस्स कस्सइ सयनिज्जगा ते उवसग्गं करेज्ज, फेडिताणि वा ताणि कुलाणि जेसिं नीसाए गम्मइ । हरितपन्नत्ती तत्थ पन्नं भुज्जइ । अहवा तत्थ वझंति आगंतुगा । ताहे हरितसाले घेत्तूण पियपुच्छओ जणा एइ । अहवा तत्थ विसं गरो वा दिज्जइ । तेसु घरेसु हरितसाहु(क)लया कीरंति । एतेण चिंधेणं अम्हेहिं अक्खातमेव भवइ । अक्खाते अम्ह दोसो न भवति विसादि दिन्ने । जम्हा एते दोसा तम्हा सव्वो गणो पुच्छियव्वो। तत्थ - थुईमंगलमामंतण, नागच्छइ जो व पुच्छिओ न कहे। तस्सुवरिं ते दोसा, तम्हा मिलिएसु पुच्छिज्जा ॥१४५७॥५ "थुइमंगल०" गाहा । आवस्सए कए तिन्नि थुइओ चेव मंगलं थुई, ताओ भणित्ता १. पुचि मुच । २. हम्मति इति चूर्णिगतः पाठः । ३. तत्थ ब । ४. 'हरियपत्ती य' हरितपत्रशाकं बाहुल्येन तत्र भक्ष्यते मलवृ । ५. अत्र मुच पुस्तके गाथाव्युत्क्रमो दृश्यते । ६. थुई अ। Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१४५४-१४६२] पढमो उद्देसो ७५ सव्वेसिं नामं गहाय जे निग्गया ते वि सद्दावेइ - एह खमासमणा वाहरंति त्ति, ताहे चेव वयणसमं एंति, जो न एति तस्स मासलहुं, जं ते पच्चंताईहिं पाविहिंति तन्निप्फन्नं । जो वि आगओ संतो दोसगुणे न कहेति, सो वि आवज्जइ मासलहुं । ताहे आयरियो भणइ-अज्जो ! सव्वे आगया? ते भणंति - आमं ति । ताहे सव्वेसिं नामं घेत्तूण भणंति-अज्जो ! इम्हं इमो मासकप्पो पुण्णो । इदाणि अन्नं मासकप्पपाउग्गं खेत्तं पडिलेहेह। सीसे जइ आमंते, पडिच्छगा तेण बाहिरं भावं । जइ इअरे तो सीसा, ते वि समत्तम्मि गच्छंति ॥१४५८॥ "सीसे जइ आमंतेइ०" गाहा । तत्थ जइ सीसे आमंतेति पाडिच्छए नवि, तो मासलहुं, आणादिदोसा । तेसिं बाहिरभावो उप्पज्जति । अह पाडिच्छए आमंतेति ताहे सीसा भणंति-अम्हे न गणेइ । जहागया होहिंति ताहे जाणिहिति । पडिच्छगा वि सुयगहणाणंतरं गच्छंति । तरुणा बाहिरभावं, न य पडिलेहोवहिं न किइकम्मं । मूलगपत्तसरिसगा, परिभूया वच्चिमो थेरा ॥१४५९॥ "तरुणा बाहिरभावं०" गाहा । अह थेरे आपुच्छति, ताहे तरुणा बाहिरभावं गच्छंति । "अम्हे पडिलेहाविज्जामो, उवहिं वहावेज्जामो, भत्तं पाणं च थेराणं आणेमो । एत्ताहे थेरा करेंतु" त्ति नासंति । अह तरुणे आमंतेइ ताहे थेरा भणंति-"मूलगपत्तसरिसगा०" पच्छद्धं । जुन्नमएहिँ विहूणं, जं जूहं होइ सुटु वि महलं। तं तरुणरहसपोइअ, मयगुम्मइअं सुहं हंतुं ॥१४६०॥ "जुन्नमएहिँ०" गाहा । तरुणत्तेण रभसो तरुणरभसो, [रभसो] नाम चापल्यमस्थिरता चेत्यर्थः । पोइता = त्रासिता गोमयिता, फड्डाफढेि सुहं मारिजंति । जम्हा एए दोसा तम्हा आयरिएणं सव्वो गणो आमंतेयव्वो । आयरियअवाहरणे, मासो वाहित्तऽणागमे लहुओ। वाहित्ताण य पुच्छा, जाणगसिढे तओ गमणं ॥१४६१॥ केई भणंति पुट्वि, पडिलेहिय एवमेव गंतव्वं । तं तु न जुज्जइ वसहीफेडण आगंतु पडिणीए ॥१४६२॥ "आयरियअवाहरणे" ["केई भणंति०"] गाहा । आयरियो गणं नामंतेइ तरुणथेर-सीस-पडिच्छगाणं वा जं नामंतेइ, ते वा आमंतिता न एंति सव्वत्थ मासलहं पच्छित्तं । का विही आमंतणे? १. जाहिति ब । Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं कइरी दिसा पसत्था, अमुगी सव्वेसि अणुमए गमणं । चउदिसि ति दु एक्कं वा, सत्तग पणगे तिग जहन्ने ॥१४६३॥ "कइरी दिसा पसत्था०" गाहा । ते पुच्छिया साहति गुणदोसे। जं निद्दोसं तत्थ पयट्टिज्जंति । जइ पहुप्पंति तो चउद्दिसि पि । अह न पहुप्पंति तो तिदिसिं एग- दिसिं वा । उक्कोसेण सत्त पेसिज्जंति । अह नत्थि तो पंच, जहन्नेणं तिन्नि । जे आभिग्गहिया ते पयट्टिजंति । अह नत्थि आभिग्गहिया, ताहे वावारिज्जंति । इमे य न वावारेइ - वेयावच्चगरं बाल वुड्ड खमयं वहंतऽगीयत्थं । गणवच्छेइअगमणं, तस्स व असती य पडिलोमं ॥१४६४॥ "वेयावच्चकरं०" गाहा । वेयावच्चकरो नाम जो आयरियस्स अन्नस्स वा गिलाणादिवेयावच्चं करेइ, बाल-वुड-खमगा प्रतीता । वहंत इति जोगवाहिं अगीतत्थ इति असत्तत्थो । गाहापच्छद्धं उवरि भन्निहिति । एते पत्थवेंतस्स इमं पच्छित्तं - आदितिए चउगुरुगा, लहुओ मासो उ होइ चरिमतिगे। आणाइणो विराहण, आयरियाई मुणेयव्वा ॥१४६५॥ "आदितिए चउगुरुगा" गाहा । वेयावच्चकर-बाल-वुड्ड एतेहिं तिहिं चउगुरुगा, सेसेहिं मासलहुँ। अणाभोगवतो अतिक्कंतो चउगुरुं, अणवत्थाए चउलहुं, मिच्छत्ते चउलहुँ । विराहणा इमा-जइ वेयावच्चकर पेसेइ तो इमे दोसा - ठवणकले व न साहड, सिट्रा व न दिति जा विराहणया। परितावणमणुकंपण, तिण्हऽसमत्थो भवे खमओ ॥१४६६॥ "ठवणकुले व न साहइ०" गाहा । सो जाणइ आयरियाईण जाइं कुलाई देंति, सो य कसाएहिं ताई न साहइ । अहवा ताई तस्स चेव देंति न अन्नस्स । ताहे आयरियाई अलब्भंतेण पाउग्गेण जं पावंति तं निप्फण्णं । अंतपंताणि य आहारेंतो पडिलग्गो ताहे सुत्तत्थाणं परिहाणी गच्छस्स । अह खमगं पेसेइ जं सो परिताविज्जइ । 'अनुकंपण'त्ति । देवता अणुकंपंती भत्त-पाणं से उप्पाएइ । लोगो वा से खमगो त्ति काउं देइ । सलद्धिगा वा खमगा खमणकिलंतो य तिण्हं भिक्खायरियाणं असमत्थो । बाले दोसा - हीरिज्ज व खेलेज्ज व, कज्जाऽकज्जं न जाणई बालो। सो व अणुकंपणिज्जो, न दिति वा किंचि बालस्स ॥१४६७॥ १. नास्ति अ । २. नास्ति ब । ३. हीरेज्ज मुच । Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१४६३-१४७१] पढमो उद्देसो ৩৩ "हीरिज्ज व०" गाहा । चोरेहिं वा हीरिज्ज, रमति वा चेडरूवेहिं सद्धिं चिरेण वा पावई । कज्जाकज्जं च न याणइ । अनुकंपिज्जई य जणेणं । अहवा खुडगस्स न देंति, भत्तपाणं ति । वुड्ढे दोसा - वुड्डोऽणुकंपणिज्जो, चिरेण न य मग्ग थंडिले पेहे। अहवा वि बालवुड्डा, असमत्था गोयरतियस्स ॥१४६८॥ "वुडोऽणुकंपणिज्जो०" गाहा । सो वि अणुकंपणिज्जो न य समत्थो चं[क] मितुं ततो चिरेण एति । थंडिल्लवसहि पंथे य न सक्केइ पडिलेहितुं । अहवा वि बालवुड्डा असमत्था गोयरतिगस्स । जोगवाहिम्मि दोसा -- तूरंतो व न पेहे, गुणणालोभेण न य चिरं हिंडे । विगइं पडिसेहेई, तम्हा जोगिं न पेसिज्जा ॥१४६९॥ "तूरंतो व न पेहे०" गाहा । सो गओ सिग्घं एइ । पढियव्वयं से अंतरा किंचि न पडिलेहेइ । अहवा तत्थ गओ एगं दिवसं हिंडिओ फव्विओ आगंतूण भणति–'नत्थि एरिसो गामो' त्ति । अहवा विगईओ पडिसेहेति 'न कप्पए अम्हं' । अगीयत्थे दोसा - पंथं च मास वासं, उवस्सयं एच्चिरेण कालेण । एहामो त्ति न याणइ, अगीतो पडिलोम असतीए ॥१४७०॥ "पंथं च मास वासं०" गाहा । अगीतत्थो पंथपडिलेहणविहिं, खेत्तस्स य विधिं न याणइ । उवस्सगस्स य चउव्विधं दव्वाइ-अणुण्णवणं न याणति । दव्वतो तणडगलाई, खेत्तओ पायनिल्लेवणाई, कालओ 'केच्चिरं अच्छिहिह ?' 'केवचिरेण वा एहिह ?' 'केत्तिया वा तुब्भे?' एवं भणिए पच्चुत्तरं दाउं न याणइ । भावओ गिलाणपाओग्गं, केरिसे वा ठाणे उवस्सओ घेत्तव्वो, त्ति न याणति । अहवा दगुण महल्लं खेत्तं नियत्तिज्जा 'एदहे गामे अवस्स भिक्खा भविस्सइ' त्ति । जम्हा एए दोसा तम्हा गणावच्छेइयगमणं । तस्स व असईय पडिलोमं गणावच्छेइयस्सेव एयं धम्मं । तस्सासइ अन्नो जो गीतत्थो, तस्सासइ - सामायारिअगीए३, जोगिमणागाढ खमग पारावे । वेयावच्चे दायण, जुयल समत्थं व सहियं वा ॥१४७१॥ "सामायारिअगीए०" गाहा । अगीतत्थस्स ओहनिज्जुत्तिं कहेत्ता' पट्टविज्जति । तस्सासइ अणागाढजोगवाहिस्स जोगो निक्खिप्पइ ताहे पट्टविज्जइ । तस्सासइ खमओ वि १. चिरहिं ण वा पावइ अ । २. पाणे अ ब । ३. सामायारिमगीए मुच । ४. अगीए तत्थ क ड। ५. कहेत्ता विज्जइ ब । Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं भण्णइ-'गाउयवासं करेज्जासि, बाल-वुड्डा-तरुणसहिया पडिस्सयपाला भविस्संति' त्ति काउं पेसिज्जति । एएसिं असईए२ ताहे वेयावच्चकरो अन्नस्स ठवणकुलाइं दरिसावेऊण पेसिज्जइ । एयाए विहीए गंतव्वं । पउसे (?) विसज्जणा उवहि अप्पिणणा य खामणे परोप्परं, दोच्चं नापुच्छंति मासलहुं । अणुग्गाहेत्ता आपुच्छितव्वं विसज्जणा आवस्सियं काऊण निग्गच्छंति । तिन्नेव गच्छवासी, हवंतऽहालंदियाण दोन्नि जणा। गमणे चोदगपुच्छा, थंडिलपडिलेहाहालंदे ॥१४७२॥ "तिन्नेव गच्छवासी०" गाहा । जघण्णेण तिन्नि जणा गच्छवासी एगदिसिं वच्चंति । तेहिं समं गच्छपडिबद्धाणं अहालंदियाणं संघाडओ वच्चइ । अवसेसासु दिसासु आयरियो वावारेइ 'एएसिं खेत्त पडिलेहेज्जह' त्ति । इदाणिं गमण त्ति दारं । पंथुच्चारे उदए, ठाणे भिक्खंतरा य वसहीओ। तेणा सावय वाला, पच्चावाया य जाणविही ॥१४७३॥ "पंथुच्चारे०" गाहा । पंथं दव्वाइचउविहाए पडिलेहणाए पडिलेहेंति । वावारिय सच्छंदाण वा वि तेसिं इमो विही गमणे। दव्वे खेत्ते काले, भावे पंथं तु पडिलेहे ॥१४७४॥ "वावारिय सच्छंदाण वा वि०" गाहा । दव्वओ कंटगवावारिया नाम जे आयरिएण निउत्ता, जहा - अमुगो अमुगो य वच्चउ । सच्छंदा नाम जे आभिग्गहिया। तेसिं दुएण्ह वि इमो गमणे विधी - कंटग तेणा वाला, पडिणीया सावया य दव्वम्मि । सम विसम उदय थंडिल, भिक्खायरियंतरा खेत्ते ॥१४७५॥ "कंटग तेणा वाला०" अद्धगाहा । जो कंटगबहुलो तेण-वाल-पडिणीय-सावया य जम्मि पंथे तं उवधारेंति । खेत्तओ-“सम विसम०" पच्छद्धं गाहा । समो समपद्धरो पंथो, विसमो गिरिकंदर-पवाय-निन्नुनयबहुलो उदगबहुलो वा । थंडिलाणि य उच्चार-पासवणायरणा य, विस्समणठाणाणि य उब्भामयभिक्खायरियाओ गच्छस्स वच्चंतस्स अंतरवसहीओ वा सुलभाओ दुल्लभाओ वा तं उवधारेंति । कालओ - १. मा उववासं करेज्जासि इति पाठः सम्यगवभासते । २. बप्रतौ पाठो निष्कासितो दृश्यते । ३. तम्मि उवधारेंति अ । Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१४७२-१४७९] पढमो उद्देसो ७९ दिवरत्ति पच्चवाए, य जाणई सुगमदुग्गमे काले । भावे सपक्खपरपक्खपेल्लणा निण्हगाईया ॥१४७६॥ "दिवरत्ति पच्चवाए य०" गाहद्धं । जत्थ दिवसओ पच्चवाओ तत्थ रत्तिं, जत्थ वा रत्तिं तत्थ दिवसओ । जत्थ वा पाणजाइएहिं भूमी संसत्तिया, तं वेलं परिहरंति । भावओ-'भावे सपक्ख०" पच्छद्धं । सपक्खे पासत्थाइहिं, परपक्खे चरगचीरियाईहिं, णिण्हएहिं वा जत्थ पेल्लणा तं उ वारेति । एवं सबाल-वुड्डाउलस्स गच्छस्स बलाबलं तुलेऊणं पडिलेहेत्ता वच्चंति जाव खेत्तं पत्त त्ति । गमण त्ति गयं । इदाणिं चोयगपुच्छ त्ति - सुत्तत्थाणि करेंति२, न व त्ति वच्चंतगा उ चोएइ। न करिति मा हु चोयग !, गुरूण निइआइया दोसा ॥१४७७॥ "सुत्तत्थाणि करेंति०" गाहा । चोयगो पुच्छति–ते वच्चंता सुत्तत्थाई करेंति न व त्ति? आयरियो भणइ-जइ सुत्तपोरुसिं करेंति मासलहुं । अत्थपोरुसिं करेंति मासगुरुं । जं च ते मासस्स उवरि अच्छिहिंति तन्निप्फण्णं, तम्हा न करेंति । इदाणि थंडिल-पडिलेह-अहालंदि त्ति दारं । सुत्तत्थपोरुसीओ, अपरिहवंता वयंतऽहालंदी । थंडिल्ले उवओगं, करिति रत्तिं वसंति जहिं ॥१४७८॥ "सुत्तत्थपोरुसीओ०' गाहा । अहालंदिया सुत्तत्थे अपरिहार्वेता, तेसिं भत्तं पंथो य तइयाए पोरुसीए, जत्थ य वसंति तत्थ महाथंडिलस्स उवओगं करेंति । सुत्तत्थे अकरिता, भिक्खं काउं अइंति अवरण्हे। बीयदिणे सज्झाओ, पोरिसि अद्धाए संघाडो ॥१४७९॥ "सुत्तत्थे अकरेंता०" गाहा । एवं ते गच्छवासी सुत्तत्थे अकरेंता एयाए विहीए खेत्तं पत्ता – भिक्खं अन्नगामे काऊण अवरण्हे वियारथंडिले पडिलेहित्ता पविसंति । वसहिं गिण्हिऊण आवस्सगं काउं कालं पडिलेहेत्ता सज्झायं करेंति । दो जामे सुयंति । जे न सुयंति ते अद्धरत्तिय-वेरत्तियाणि वि करेंति । पाहाउयं कालं गेण्हित्ता बीयदिणे अद्धपोरिसिं जाव सज्झायं करेंति । १. दियराऔं मुच । २. करिते मुच । ३. पडिलेहिया अ ब क ड । Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं वीयार भिक्खचरिया, वुच्छाणऽचिरुग्गयम्मि पडिलेहा । चोयग भिक्खायरिया, कुलाइँ तहुवस्सयं चेव ॥१४८०॥ "वीयार भिक्खचरिया०" गाहा । वीयारभूमी अवरण्हे चेव पडिलेहित्ता तओ रति परिवुत्थाण अचिरुग्गए सूरे अद्धपोरुसीए वा भिक्खायरियापडिलेहणनिमित्तं संघाडओ उग्गाहेइ । एगो अच्छइ संदिसावेत्ता नेत्ति । बाले वुड्ढे सेहे, आयरिय गिलाण खमग पाहुणए। तिन्नि य काले जहियं, भिक्खायरिया उ पाउग्गा ॥१४८१॥ "बाले वुड्डे सेहे०" गाहा । कण्ठ्या । खेत्तं तिहा करेंता', दोसीणे नीणितम्मि उ वयंति । अन्नोन्ने बहुलद्धे, थोवं दल मा य रूसिज्जा ॥१४८२॥ "खेत्तं तिहा करेंता०" गाहा । खेत्तं तिन्नि भाए काऊण जत्थ पए देसकालो तत्थ हिंडंति । अह नत्थि ताहे दोसीणो जइ पउरो लब्भति ताहे जयणाए पडिसेहेंति, जहा - इमं भरियं भायणं, मा तुमं रुसिहिसि तेण थोवं गिण्हामो । अहव न दोसीणं चिय, जायामो देहि णे दहिं खीरं। खीरे घय गुल गोरस, थोवं थोवं च सव्वत्थ ॥१४८३॥ __ "अहव न दोसीणं चिय०" गाहा । कण्ठ्या । एवं जेसु पए देसकालो जाणिय अहाभद्दयाई कुलाइं ताइं जाणंति । सुहं तेसु पए चेव गिलाण-पाहुणग-खमग-बाल-वुड्डाणं पज्जाईणि जाइज्जति । जाणिय मामाग-दुगुंछियाईणि कुलाइं जाणंति । एवं जायंता एगस्स पज्जत्तं गिण्हित्ता नियत्तंति । अह अइरेगं गिण्हंति तो तिन्निवारे समुद्दिसंताणरे गेलण्णं । अह परिठवेंति तो अजयणा । तम्हा एगस्स घेत्तव्वं पज्जत्तं । आलोइऊण समुद्दिट्टा सन्नाभूमीउ आगया। तओ मज्झण्हे जो पए न हिंडिओ तेण समं एगो हिंडइ । मज्झण्हें पउरभिक्खं, परिताविय पेज्ज जूस पय कढियं । ओभट्ठमणोभटुं, लब्भइ जं जत्थ पाउग्गं ॥१४८४॥ "मज्झण्हे पउरभिक्खं०" गाहा । मज्झण्हे जाणि पउरभिक्खाणि कुलाणि । जत्थ वा दीहोदणो कूरो । परितावितयं नाम कुसणं उल्लणाइ, पिज्जा वा जत्थ लब्भइ । जूसो आमलगसारिगाइ । एयं आयरियाइपाउग्गं । जत्थ ओभटुं अणोभटुं वा लब्भइ ताणि उवधारेंति । १. करित्ता मुच । २. समुद्दिसंता अ । Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा १४८०-१४८८ ] पढमो उद्देस ८१ तत्थ वि एगस्स पज्जत्तं गिहिऊण नियत्तंति । पच्छा समुद्दिट्ठा। जो मज्झण्हे अच्छिल्लओ सो संघाडएण नेंति अवरण्हवेलाए । चरिमे परिताविय पेज्ज खीर आएसअतरणट्ठाए । एक्केक्कगसंजुत्तं, भत्तट्टं एक्कमेक्कस्स ॥ १४८५ ॥ "चरिमे परियाविय० " गाहा । जाणि कुलाणि उस्सूरदेसकालाणि तत्थ वि तहेव हिंडंति, उवधारेंति य । किं निमित्तं ? पाहुणग- गिलाण - आयरियाईणट्ठाए पए गहियं सीयलं ति तेण तत्थ उस्सूरे हिंडंति । अहवा ताए वेलाए पाहुणगा आगच्छेज्ज, पच्छा तेसु कालेसु हिंडिज्जइ। एत्थ वि सा एव जयणा । "एक्केक्कगसंजुत्तं, भत्तट्टं एक्कमेक्कमेंति?” । पुव्वण्हे मज्झ अवरहे य हिंडता एक्केक्कस्स भत्तट्टं गेहंति । किं च - ओसह भेसज्जाईं ३ य, काले च कुले अ दाणसड्ढाई । सग्गामे पेहित्ता, पेहंति तओ परग्गामे ॥ १४८६॥ 'ओसह भेसज्जाइं० " गाहा । भिक्खं चेव हिंडमाणा ओसहभेसज्जाई पिप्पलगसूइमाईणि य मग्गंति । जाहे य नीणियाइं भवंति, ताहे भांति - 'अत्थि त्ति' । 'काले यत्ति जम्मि काले जेसु जेसु कालेसु वेला जाणि वा कुलाई दाणसद्धाईणि ताणि सग्गामे पडिलेहित्ता पच्छा परगामे पडिलेहंति । भिक्खायरिया पडिलेहण त्ति गया । T 4. इदाणि चोयगभिक्खायरियत्ति । चोयगवयणं दीहं, पणीयगहणे य नणु भवे दोसा । जुज्जतं गुरुपाहुणगिलाणगट्ठा न दप्पट्टा ॥१४८७॥ "चोयगवयणं० " अद्धगाहा । चोयगो भणइ - तेसिं दीहं भिक्खायरियं करेंताणं भाताण य पणीयं रसभोयणं कथं पायच्छित्तं नत्थि त्ति चोयगभिक्खायरिय त्ति गया । इदाणि कुलाई तहुवस्सयं चेव त्ति । एवं चोयगेण चोइए आयरिया भांति'जुज्जइ० " गाहापच्छद्धं । कण्ठ्यम् । जइ पुण खद्धपणीए, अकारणे एक्कसि पि गिहिज्जा । तहियं दोसा तेण उ, अकारणे खद्धनिद्धाई ॥ १४८८ ॥ 'जइ पुण खद्दपणीए ० " गाहा । कण्ठ्या । जं च हिंडंता इमाई कुलाई इमे य उवस्सए जाणिर्हिति । तं जहा - १. कुलेसु अ ब क ड | २. एक्कमेकस्स मुच । ३. भेसज्जाणि मुच । Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं दाणे अभिगम सड़े, सम्मत्ते खलु तहेव मिच्छत्ते । मामाए अचियत्ते, कुलाइँ जाणंति गीयत्था ॥१४८९॥ "दाणे अभिगम सड्डे०" गाहा । कण्ठ्या । जेहिँ कया उ उवस्सय, समणाणं कारणा वसहिहेउं च । परिपुच्छिया सदोसा, परिहरियव्वा पयत्तेणं ॥१४९०॥ जेहिँ कया उ उवस्सय, समणाणं कारणा वसहिहेउं । परिपुच्छिय निदोसा, परिभोत्तुं जे सुहं होंति ॥१४९१॥ "जेहिं कया उवस्सय०" ["जेहिं कया पाहुडिया०"] गाहाओ दो । समणा पंच। तं जहा-तावसा परिव्वायगा आजीविया भिक्खू य निग्गंथा य। एएसिं पंचण्ह वि अट्ठाए कया। अहवा समणाणं ति संजयाण चेव अट्ठाए कया । तं परियच्छिउं जे सदोसा तेसु न ठायति । जे अन्नेसिं चउण्हं समणाणं साहुवज्जाणं कया, ते निद्दोस त्ति काउं सुहं परिभोत्तुं होंति । जेहिं कया पाहुडिया, समणाणं कारणा वसहिहेउं । परिपुच्छिया सदोसा, परिहरियव्वा पयत्तेणं ॥१४९२॥ जेहिँ कया पाहुडिया, समणाणं कारणा वसहिहेडं। परिपुच्छिय निहोसा, परिभोत्तुं जे सुहं होंति ॥१४९३॥ "जेहिं कया उवस्सय०" ["जेहिं कया पाहुडिया०"] गाहाओ दो कण्ठाओ। नवरं पाहुडिया नाम उवलेवणाई कुलाणि । तहुवस्सगं चेव त्ति गयं । इदाणिं खेत्ते परिसुद्धे वसही पडिलेहियव्वा । सा वसहि कत्थ गेण्हेयव्वा ? तं च वसभखेत्तं तत्थ वसभो गामदारे पुव्वा[भि]मुहो पुट्ठीए' वामपासेण निवेसिज्जइ । तत्थ सिंगक्खोडे कलहो, ठाणं पुण नत्थि होइ चलणेसु। अहिठाणे पुट्टरोगो, पुच्छम्मि य फेडणं जाणे ॥१४९४॥ मुहमूलम्मि उ चारी, सिरे अ कउहे अ पूअसक्कारो । खंधे पट्टीइ भरो, पुट्टम्मि उधायओ वसहो ॥१४९५॥ "सिंगक्खोडे कलहो०" ["मुहमूलम्मि य चारी०"] दो गाहाओ । वसभस्स एयं १. पुव्वामहो बुद्धीए अ ब ड । २. सिंगक्खेडे अ ब ड । Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१४८९-१४९७] पढमो उद्देसो ८३ परिच्छित्ता' इत्थी-पसु-पयंगविवज्जिया वसही मग्गियव्वा । देउलियअणुण्णवणा, अणुण्णविऍ तम्मि जं च पाउग्गं । भोयण काले किच्चिर, सागरसरिसा उ आयरिया ॥१४९६॥ "देउलिय अणुण्णवणा०" गाहा । देउलियं अणुजाणावेंति । देउलिया नाम जा सभा पवा वा जणविमुक्का देउलियाए वा जे पासे मढा । किं निमित्तं देउलिया अहिगया? उच्यतेसा पाएणं देउलिया गामनगराईणं बाहिं होइ । उस्सग्गेण य बाहिर ठाइयव्वं । ताओ य विचित्तावगासाओ इत्थी-पसु-पंडगविरहियाओ य, तेण देउलिया अहिकया । जइ तारिसी नत्थि, बाहिं वा सपच्चवायं, ताहे अंतो वि मग्गिज्जइ । जो पभू सो भण्णइ-अम्हे इह अच्छेज्जामो जई वसहिं देह । सो भणइ-ठाह । अणुण्णवणा गया। इदाणिं अणुण्णविए जं च होइ पाउग्गं ति । पुणो भण्णइ-अम्हं जं पाउग्गं तं अणुजाणेहि। सो जइ जाणओ भणइ य - अणुजाणामि तो सुंदरं । अह भणेज्ज - किं तुब्भं पाउग्गं ति? ताहे भण्णइ - "इक्कडकढिणे मासो०" गाहा । कण्ठ्या । नवरं कलिंचि त्ति तणपूलिया । दव्वे तणडगलाई, अच्छणभाणाइधोवणा खित्ते । काले उच्चाराई, भावि गिलाणाइ कुरुवमा ॥१४९७॥४ "दव्वे तणडगलाई०" गाहा । दव्वे तण-डगल-छार-मल्लाई । खेत्ते अच्छयण-भायणधोयणाई । काले उच्चार-पासवणाई । तं कत्थ आयरामो मा वा ? उच्चारस्स य बाहिं गम्मइ । गयाण वि य जाहे पुणो वि अवेलाए होज्ज ताहे कत्थ कायव्वं? पासवणस्स पुण किं सक्का बाहिं गंतुं? भावे गिलाणाई । एवं कहिए जइ अणुजाणइ तो सुंदरं । अह भणइ-मए तुज्झ वसही दिन्ना, अन्नं अहं न याणामि त्ति । अणुन्नविए जं च होइ पाउग्गंति त्ति गयं। इदाणि भोयण त्ति । तस्स कूरुवमा कीरइ । जहा केणइ कूरो जाइओ । पच्छा से ण्हाणोदय-मंडलयाई पेज्जा-ओगाहिमय-कूरकुसणाईणि नाणप्पगाराणि दिज्जंति । तेण ताई किं जाइयाई? तो से ताण दिज्जति । जेणं कुरं जाइयं तेण सव्वं चेव जाइयं भवति । एवं तुमए वि अम्हं वसहिं देंतेणं सव्वाणि वि दिण्णाइं भवंति । तहा वि अम्हे जायामो । अह न देसि तो किं अम्ह चारगवसहीए त्ति? तओ - १. पडिच्छित्ताओ अ, परियच्छित्ता ब ड । २. वयाहिं ब क । ३. नवरि अ । ४. अत्र मुच पुस्तके गाथाव्युत्क्रमो दृश्यते-जं० १४९७, इक्कड १४९९। ५. कूरोवमा अ। Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि जं जं तु अनुन्नायं परिभोगं तस्स तस्स काहिंति । अविदिन्ने परिभोगं, जइ काहिइ तत्थिमा सोही ॥१४९८ ॥ "जं जं तु अणुण्णायं ० " गाहा । कण्ठ्या । इक्कडकाढणे मासो, चाउम्मासो अ पीढफलएसु । कटुकलिंचे पणगं, छारे तह मल्लगाईसु ॥१४९९॥ उच्चारे पासवणे, लाउअनिल्लेवणे य अच्छणए । करणं तु अणुन्नाए, अणणुन्नाए भवे लहुओ ॥१५००॥ ‘“उच्चारे पासवणे०” गाहा । कण्ठ्या । एवं अणुण्णविए सो भणइ-खड्डापाडणं चुल्लिं चमोत्तूणं जत्थ पडिहाइ तत्थ आयरह त्ति । " भोयण "त्ति गयं । ८४ [ मासकप्पपगयं इदाणिं काले किच्चिर त्ति । जइ सेज्जायरो भणइ - केच्चिरं कालं तुब्भं अच्छंतया ? तत्थ तइ भइ - मासं, तो मासलहुं आणाइविराहणा । कयाइ कारणेण चिरं पि अच्छियव्वं होज्जा । ताहे सो भए तुझं मासं दिन्ना, तुब्भेहिं वि भणियं मासं अच्छीहामो त्ति, नीह एत्ताहे ति । दिया निच्छुब्भइ चउलहुं, राओ चउगुरुं । निच्छूढा जं पाविर्हिति तन्निष्फण्णं । अह कारणे अणागयं निज्जाया ताहे सो सेज्जायरो भाइ - जहा मुसावाइया एए, अन्नं भांति अन्नं करेंति । जम्हा एए दोसा तम्हा न निरूवेयव्वं । किं खाई वत्तव्वं ? व गुरू भय, केवइया तत्थ सागरेणुवमा । केवइ कालेोहिह, सागार ठवंति अन्ने वि ॥ १५०१ ॥ "" 11 'जाव गुरूण य तुब्भ य० 'दारगाहा। जाव आउसो उग्गहो, जाव साहम्मियाण रोयइ जावय गुरूणं, तावइयं कालं अच्छेस्सामो । एवं भणिते कोई भणेज्ज - नीयं देहरे कालं । ताहे भन्नइ - अम्हं निव्वाघाएण मासं अच्छियव्वं वाघाएण हीणं वा अहियं वा । जाव गुरूण य तुब्भ यत्ति गयं । इदाणिं केवइय तत्थ सागरे उवम त्ति । अह भणेज्ज - केत्तिया तुब्भे ? तत्थ न भणियव्वं जहा - अम्हे एत्तिय त्ति । जइ भांति एत्तिया तो मासलहुं । आणइ कयाइ आयरियस्स अन्ने उवसंपन्ना । ताहे सो भणइ - एए मुसावाइया, मा अहं बहुगाणं न देहामि त्ति तो थवा कहिया । पच्छा न देइ वसहिं । अहवा आयरियसगासाओ अन्ने निग्गया । ताहे भणइ - गारविया एए । थोवा संता भांति - अम्हे बहुय त्ति । जम्हा एए दोसा तम्हा न निद्दिसियव्वं । तत्थ सागरे १. खट्टा क ड । २. देहं अ । ३. = पुनः (पा०स०म० - २७४) । ४. भणेज्जत्तिया अ ब क, भणेइ जत्तिया ड | Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५ भासगाहा-१४९८-१५०५] पढमो उद्देसो उवम त्ति भण्णइ-सायरसरिसा आयरिया, जहा समुद्दो वडई हायई य एवायरिया वि, जत्तिया निग्गया तत्तिया एंति । जहा अम्हे निग्गया तया एत्तिया आसि, इदाणिं न याणामो हीणा वा अहिया वा होज्ज त्ति । पुव्वं दिट्ठ विच्छइ, अहव भणिज्जा हवंतु एवइया । तत्थ न कप्पइ वासो, असई खेत्तस्सऽणुन्नाओ ॥१५०२॥ "पुव्वं दिढे विच्छइ०" गाहा । अहवा तेण ते पुव्वं दिट्ठा । सो भणइ-जे तुब्भ आयरियसंतया ते वसंतु, तेसिं सीलसमुदायारं जाणामि, सेसाण ण देमि । इस्सालुयत्तणेण सव्वं वा काइण ण भज्जइ' त्ति । अहवा भणेज्ज-जेव तेव एत्तिया अच्छंतु, तत्थ निक्कारणे न वट्टइ अच्छिउं । अह असिवादीणि बहिया खेत्तस्स, असती य अन्नोवस्सयस्स ताहे तत्थ वि ठायति । अणागयं अत्थं सूएइ। सक्कारो सम्माणो, भिक्खग्गहणं च होइ पाहुणए। जइ वसइ जाणओ तहि, आवज्जइ मासियं लहुगं ॥१५०३॥ "सक्कारो सम्माणो०" गाहा । एवं तेसिं कारणे ठियाणं जइ पाहुणओ एज्ज, तस्स सव्वपयत्तेण सक्कारो सम्माणो कायव्वो३ भिक्षाग्रहणं च । जइ सा वसही जेसि व तेसि व परिमित्ताण दिण्णा विस्सासेण ताहे वत्थव्वा निग्गंतूण अण्णत्थ वसंति, तत्थ पाहुणया वसंति । अह वत्थव्वाण चेव दिन्ना ताहे तेसिं आएसाणं सागारियवयणं सिस्सइ । जइ वसइ जाणओ तहिं आवज्जइ मासियं लहुयं । किइकम्म भिक्खगहणे, कयम्मि जाणाविओ बहिं वसइ । हियनढेसुं संका, सुण्हा उब्भाम वोच्छेदो ॥१५०४॥ "किइकम्म भिक्ख०" गाहा । तओ सो पाहुणओ किइकम्मभिक्खागहणे कए जाणावितो संतो बाहिं वसइ । अह जाणाविओ वि संतो न वच्चइ । जं सो सागारिओ पदुट्ठो कोहिइ तन्निप्फण्णं । हियनटे आसंका, सुण्ह उब्भाम वोच्छेओ। केवइया तत्थ सारे उवसम त्ति गयं । केवइ कालेणेहिह, सागारं च बेंति अन्ने वि । एयं उवरि भण्णिहिति । एवं वसहीए लद्धाए - पडिलेहियं च खेत्तं, थंडिलपडिलेहऽमंगले पुच्छा । गामस्स व नगरस्स व, सियाणकरणं पढम वत्थु ॥१५०५॥ १. भज्जति अ । २. जायंति अ । ३. एवं....कायव्यो नास्ति क, अन्योऽपि पाठो भ्रष्टो दृश्यते । ४. सागरे उवम इति भाव्यम् ? | Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "पडिलेहियं च खेत्तं०" गाहा । पडिलेहिए खेत्ते निसीहिया, थंडिल्लं पडिलेहियव्वं । चोयगो भणति-ठायंता चेव तुब्भे अमंगलं करेह । आयरियो आह-लोके दृष्टत्वात् न भवत्यमंगलम् । गामाईण तप्पढमयाए निवेसिज्जमाणाणं पढमं सीयाण वत्थं पेहिज्जई। सीयाणं नाम मसाणं, तस्मान्न भवति अमंगलम् । कतराए दिसाए पडिलेहेयव्वं? उच्यते - दिस अवरदक्खिणा दक्खिणा य अवरा य दक्खिणापुव्वा । अवरुत्तरा य पुव्वा, उत्तर पुव्वुत्तरा चेव ॥१५०६॥ "दिसा अवरदक्खिणा०" गाहा । कण्ठ्या । नवरं एक्केक्काए दिसाए तिन्नि ठाणाई, आसन्ने मज्झे दूरे त्ति । एयासिं दिसाणं गुणदोसा - पउरन्नपाण पढमा, बीयाए भत्तपाण न लहंति । तइयाइ उवहिमाई, चउत्थी सज्झाय न करिति ॥१५०७॥ पंचमियाएँ असंखड, छट्ठीएँ गणस्स भेयणं जाण । सत्तमिया गेलन्नं, मरणं पुण अट्ठमीए उ ॥१५०८॥ "पउरन्नपाण पढमा०" ["पंचमियाए असंखड०"] गाहाओ दो कण्ठाओ। अहवा एक्काए चेव गाहाए भण्णइ - समाही य भत्तपाणे, उवगरणे तुमंतुमा य कलहो उ। भेदो गेलन्नं वा, चरिमा पुण कड्डए अन्नं ॥१५०९॥ "समाही य भत्तपाणे०" गाहा । कण्ठ्या । एक्केक्कम्मि उ ठाणे, चउरो मासा हवंतऽणुग्घाया। आणाइणो य दोसा, विराहणा जा जहिं भणिया ॥१५१०॥ "एक्केक्कम्मि ठाणे०" गाहा । तत्थ पढमाए जइ दविज्जमाणीए जइ दक्खिणदिसं पडिलेहेति तो चउगुरुगा, आणाइ । विराहणा दुविहा - आयाए संजमे य । तत्थ आयाए भत्तपाणं अलभंता जं परिताविज्जंति, संजमे अलभंता जं अणेसणाइ पेहेंति तन्निप्फण्णं । पढमाए असति वाघाओ वा अडवि-जल-तेण-सावयाईहि ताहे दक्खिणा । ताए विज्जमाणीए जइ तइयं पडिलेहिंति तत्थ वि उवहिमाई दोसा विभासियव्वा । एवं जावटम्मि य त्ति ताव विभासियव्वा। Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८७ भासगाहा-१५०६-१५१५] पढमो उद्देसो पडिलेहियं च खेत्तं, अह य अहालंदियाण आगमणं । नत्थि उवस्सयवालो, सव्वेहि वि होइ गंतव्वं ॥१५११॥ "पडिलेहियं च खेत्तं०" गाहा । एवं एयाए विहीए खेत्तं पडिलेहियं । अह य अहालंदियाणं आगमणं । ते सुत्तत्थपोरुसीओ करेंता गच्छिल्लएहिं पेहिए खेत्ते एंति ताहे - पुच्छिय रुइयं खेत्तं, गच्छे पडिबद्ध बाहिं पेहिति । जं तेसिं पाउग्गं, खेत्तविभागे य पूरिति ॥१५१२॥ "पुच्छिय रुइयं खेत्तं०" गाहा । जे गच्छपडिबद्धा अहालंदिया ते गच्छेल्लए खेत्तपडिलेहते पुच्छंति-किं अज्जो ! रुइयं खेत्तं ? 'आमं रुइयं' ति । ताहे ते अहालंदिया गच्छेल्लयखेत्तस्स सकोसजोयणस्स बाहिं पडिलेहिति, अप्पणो विहीए खेत्तविभागे य 'पूरिति'त्ति वीहीसु छसु पूरितीसु। जं पि न वच्चंति दिसिं, तत्थ वि गच्छेल्लगा सिं पेहंति । पग्गहियएसणाए, विगईलेवाडवज्जाइं ॥१५१३॥ "जं पि न वच्चंति दिसिं०" गाहा । कण्ठ्या । ताहे अहालंदियाणं णत्थि उवस्सयपालो सव्वेहिं वि होइ गंतव्वं ति एयस्स वक्खाणं - जइ तिन्नि सव्वगमणं एहामु त्ति लहुओ य आणाई।। परिकम्म कुड्डुकरणं, नीहरणं कट्ठमाईणं ॥१५१४॥ "जइ तिन्नि सव्वगमणं०" गाहा । जइ ते तिन्नि चेव जणा, ताहे सव्वे चेव वच्चंति सेज्जायरं आपच्छित्ता । जं हेदा भणियं-'केवड़ कालेणेहिह सागार ठवेंत अन्ने वि' त्ति (१५०१) तस्सावसरः प्राप्तः। सेज्जायरो भणइ-अज्जो ! किं एंतया न व? त्ति । जइ भणति एतया तो मासलहं, आणाए विराहणा। सो परिकम्मं करेइ वसहीय, कुडूं वा करेइ, कवाडं वा करेइ, कट्ठाणि वा णीणेइ, तणं वा धन्नं वा नीणेइ, छपइ वा । अन्नं वा खेत्तं रुइयं तेर्सि तं गया। तत्थ य अन्ने साहू आगया। अद्धाणनिग्गया वा', असिवाइ गिलाणओ अ जो जत्थ । णेहामो त्ति य लहुओ, तत्थ वि आणाइणो दोसा ॥१५१५॥ "अद्धाणनिग्गया वा०" गाहा । अद्धाणपरिस्संता तत्थ साहू आगया असिवाईहिं वा कारणेहिं । तत्थ य अन्ना वसही नत्थि । सा य णेहिं मग्गिया। सो न देइ । मए अन्नेसिं संजयाणं १. निग्गयाई मुच । Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं दिन्ना । जं ते वसहिं अलभमाणा सावय-तेण-कंटगेहिं सीएण वा परब्भमाणा पडिगमणाईणि करेज्ज तन्निप्फण्णं । गिलाणो वा वोलाविज्जंतो जं उवस्सएण विणा पावइ तन्निप्फण्णं । जम्हा एए दोसा तम्हा न वोत्तव्वं-जहा एधामो त्ति । न एहामो य लहुओ। तत्थ वि आणाइणो दोसा। वक्कइअ विक्कएण व, फेडण धन्नाइछुभणमावासे । नीणिते अहिकरणं, विराहणा हाणि हिंडंते ॥१५१६॥ "वक्कइअ विक्कएण व०" गाहा । तेण सा वसही वक्कएण वा दिण्णा, विक्किया वा फेडिता वा धन्नस्स भंडस्स वा अन्नस्स वा उवगरणजायस्स भरिया, बडुय-चारणाण वा दिन्ना । तेसिं तमेव खेत्तं अभिरुइयं । पच्छा ते आगए सागारिओ भणइ, तुब्भेहिं भणियं-न एमो त्ति, तेण मए अन्नेसिं दिन्ना । अन्ना य वसही नत्थि । जं ते पाविहिंति तन्निप्फण्णं । अह भद्दओ वा ते बडुयाइ नीणेज्ज, तत्थ अहिगरणं । जं च ते पउट्ठा तस्स सागारियस्स तेसिं वा साहूणं करेंति तन्निप्फण्णं । वसहीए वा विणा हिंडंताणं जा विराहणा सुत्तत्थहाणी य तं निप्फण्णं । तम्हा न भाणियव्वं जहा-न एमो त्ति । किं खाई वत्तव्वं? - जह अम्हे तह अन्ने, गुरुजे?महाजनस्स अम्हे मो। पुव्वभणिया उ दोसा, परिहरिया कुड्डमाईया ॥१५१७॥ "जह अम्हे तह०" गाहा । जहा अम्हे इहं आगया, तहा अन्ने वि चउद्दिसिं गया । गुरू जेट्ठज्जा वा तेहिं पेसिया । किं पुण अहं अईव रोचइ इमं, न नज्जई तेहिं पुण केरिसं पडिलेहियं? आयरिया जाणगा । एवं साहारणं ठवेंति । ते पुव्वभणिया दोसा परिहरिया भवंति कुडमाइया । जइ भणइ-केच्चिरेण कालेण एहिह? तत्थ जइ भणइ-एच्चिरेण कालेण एहामो, मासलहुं । कयाइ तेसिं वाघाओ होज्ज । सो चिंतेइ-नागया ते साहू, अन्नस्स देइ। आगएहिं य ते चेव दोसा । अह अग्गओ चेव एहामो त्ति तो मुसावाइया । तम्हा एवं भाणियव्वं- इमो आगमणकालो तओ परं वाघाएणं ऊणो वा अहिओ वा होज्ज त्ति । केवइ कालेणेहिह सागार ठवेंति अन्ने वित्ति गयं । जइ पंच तिन्नि चत्तारि, छसु सत्तसु य पंच अच्छंति । चोयगपुच्छा सज्झायकरण वच्चंत अच्छंते ॥१५१८॥ "जड़ पंच तिन्नि" गाहा । जइ ते पंच जणा तो तिन्नि अच्छंति, दुवे वच्चंति । अह च्छ तो चत्तारि अच्छंति । सत्तण्हं पंच अच्छंति । जइ पंथो निव्वाघाइओ तो तेणेव वच्चंति । अह वाघाइतो ताहे अन्नं पडिलेहेंति । चोयओ भणति-जे ते उवस्सए अच्छंति, जे य गुरुसमीवं Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१५१६-१५२४] पढमो उद्देसो वच्चंति, ते सज्झायं करेंति न व त्ति? उच्यते - वच्चंतकरण अच्छंतअकरणे लहुओं मासों गुरुओ उ। जावइकालं गुरुणो, न इंति सव्वं अकरणाए ॥१५१९॥ "वच्चंत करण" गाहा । अच्छंता सुत्तं न करेंति ० (मासलघु) अत्थे ०। (मासगुरु) वच्चंता जइ करेंति एयं चेव पच्छित्तं । जावइयं कालं न पावेंति गुरुसगासं ताव णेव सुत्तपोरुसिं णेव अत्थपोरुसिं करेंति । जइ वि अणंतर खेत्तं, गयाओं तह वि अगुणंतगा एंति । निययाई मा गच्छे, इतरत्थ य सिज्जवाघाओ ॥१५२०॥ "जइ वि अणंतरखेत्तं०" गाहा । कण्ठ्या । ते पत्त गुरुसगासं, आलोएंती जहक्कम सव्वे । चिंता वीमंसा या, आयरियाणं समुप्पन्ना ॥१५२१॥ "ते पत्त गुरुसगासं०" गाहा । एयाए गाहाए पुव्वद्धस्स इमं वक्खाणं - गंतूण गुरुसमीवं', आलोएत्ता कहिंति खेत्तगुणे। न य सेसकहण मा होज्जऽसंखडं रत्ति साहंति ॥१५२२॥ "गंतूण गुरुसमीवं०" गाहा । कण्ठ्या । ताहे आयरिया रत्तिं आवस्सयं काऊणं सव्वेसु मिलितेसु पुच्छंति-अज्जो ! आलोएह केरिसाणि खेताणि ? त्ति । तत्थ गाहा - पढमाण नत्थि पढमा, तत्थ य घयखीरकूरदधिमाई । बिइयाएँ बीय तइयाएँ, दो वि तेसिं च धुवलंभो ॥१५२३॥ "पढमाण नत्थि पढमा०" गाहा । तत्थ जे पढमा ते भणंति-अम्हं ताव पढमपोरुसी नत्थि, पढमाए चेव पोरुसीए दुद्धं दहि सालि कूरो य पकामं लब्भति । तं गिण्हित्ता दिवसं पढ़तेहिं अच्छियव्वं । बिइया भणंति-पढमपोरुसी अत्थि, बिइयाए पोरसीए उग्गाहेऊण दहिं कुरो दुद्धं णीसट्ठाए लब्भति । तइया भणंति-दो वि पोरुसीओ अत्थि । मज्झण्हे दुद्ध-दहीणि पगामाए लब्भंति । चउत्था भणंति-दो वि पोरुसीओ अस्थि । ओभासिय धुवलंभो, पाउग्गाणं चउत्थिए नियमा। इहरा वि जहिच्छाए, तिकाल जोगं च सव्वेसिं ॥१५२४॥ १. सगासं मुच । २. पढमाएँ मुच । Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "ओभासिय धुवलंभो०" गाहा । कण्ठ्या । ते पत्त गुरुसगासं आलोएंति जहक्कम सव्वं ति गयं । इदाणिं चिंता विमंसा या, आयरियाणं समुप्पन्न त्ति (१५२१) एयस्स वक्खाणं - इच्छागहणं गुरुणो, कत्थ वयामो त्ति तत्थ ओअरिया। खुहिया भणंति पढम, तं चिय अणुओगतत्तिल्ला ॥१५२५॥ बिइयं सुत्तग्गाही, उभयग्गाही य तइयगं खेत्तं । आयरियो वि चउत्थं, सो उ पमाणं हवइ तत्थ ॥१५२६॥ "इच्छागहणं गुरुणो०" [“बिइयं०"] गाहाओ दो कण्ठाओ । एवं तेसिं इच्छंताउं आयरियो भणति मोहब्भवो उ बलिए, दुब्बलदेहो न साहए अत्थं । तो मज्झबला साहू, दुट्ठस्से होइ दिटुंतो ॥१५२७॥ "मोहब्भवो उ बलिए०" गाहा । कण्ठ्या । पणपन्नगस्स हाणी, आरेणं जेण तेण वा धरइ । जइ तरुणा निरोगा, वच्चंति चउत्थगं ताहे ॥१५२८॥ "पणपन्नगस्स हाणि०" गाहा । पणपन्नं वरिसाणि जाव जेण वि तेण वि आहारेण संथरंति । तओ परेण परिहाणि त्ति । ताहे आयरियो, जइ ते सव्वे तरुणा णीरोगा वा, तओ चउत्थं खेत्तं वच्चंति । जइ पुण जुन्ना थेरा, रोगविमुक्का व असहुणो तरुणा। ते अणुकूलं खेत्तं, पेसिति न यावि खग्गूडे ॥१५२९॥ "जइ पुण जुन्ना०" गाहा । ताहे तेसिं गीयत्थं सहायं दाऊण पढमखेत्तं पेसेइ, भणइ यएत्तिएण कालेण एज्जह । एग पणगऽद्धमासं, सट्ठी सुणमणुयगोणहत्थीणं । राइदिएहिँ उ बलं, पणगं तो एक्क दो तिन्नि ॥१५३०॥ "एग पणगऽद्धमासं०" गाहा । कण्ठ्या । जे खग्गूडे ते न पेसेइ । अह सव्वे खीणा ताहे सव्वे वि वच्चंति पढमं खेत्तं । एवं तेसिं वच्चमाणाणं इमो विही - सागारिय आपुच्छण, पाहुडिया जह य वज्जिया होइ । के वच्चंते पुरओ, उ भिक्खुणो उदाहु आयरिया ॥१५३१॥ Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१५२५-१५३४] पढमो उद्देसो "सागारि आपुच्छण०" दारगाहा । सागारिअणापुच्छण, लहुओ मासो उ होइ नायव्वो। आणाइणो य दोसा, विराहण इमेहिँ ठाणेहिं ॥१५३२॥ "सागारिय अणापुच्छण" गाहा । कण्ठ्या। सागारिअपुच्छगमणम्मि, बाहिरा मिच्छगमण कयनासी । अन्नस्स वि हियनढे, तेणगसंका य जं चऽन्नं ॥१५३३॥ "सागारिअपुच्छगमणम्मि०" गाहा । अणापुच्छागएसु भणंति-को एएसिं बाहिराणं धम्मो, जे लोगजत्तं पि न याणंति । जहा - आपुच्छिऊण गम्मइ, कुलं च सीलं च माणियं होइ। अभिजाओ त्ति य भण्णइ, सो वि जणो माणिओ होइ ॥ बाहिर त्ति गयं । इदाणि मिच्छत्तगमणे त्ति । जहा वाई तहा कारी न भवंति त्ति मिच्छत्तगमणं । कयनासि त्ति । अहो ! नत्थि साहु सुकयं ति । जं भणियं असत्थो समणयसत्थो त्ति तं सच्चं सत्तपइयं पि ताव मित्तं भवति । जुत्तं इमेहिं मम अणापुच्छाए गंतुं ति । कयनासि त्ति गयं । इदाणि अन्नस्स वि हियनटे तेणयसंक त्ति । सागारियस्स अन्नस्स वा कस्सइ हियं नटुं वा किंचि, ताहे संकेति-जहा ते साहू अणापुच्छाए गया, नूनं तेहिं नीयं ति । अहवा सागारियस्स अन्नस्स वा गोणीओ तेणगेहिं आसिया तेडियाओ, संजया य अणापुच्छाए गया। मज्झेण लग्गा। किह विसमावत्तीए? तेणा संजया य एगट्ठा जाया । तेणा कूवं आवयमाणं पासेत्ता पलाया, पच्छा इमे गहिया जं पाविहिति तं निप्फण्णं । अन्नस्स वि हियनटे तेणगसंक त्ति गयं । इदाणि जं चण्णं ति - वसहीए वोच्छेओ, अभिधारिताण वा वि साहूणं । पव्वज्जाभिमुहाणं, तेणेहि व संकणा होज्जा ॥१५३४॥ "वसहीए वोच्छेओ०" गाहा । तेसु अणापुच्छागएसु सागारिओ भणइ-अलाहि बीयं संजयाणं वसहिं न देमो । तद्दव्ववोच्छेयं वा अन्नदव्ववोच्छेयं वा करेज्जा, जं च अद्धाणणिग्गया साहू पावेहिंति तं निप्फण्णं । अभिसंधारिता वा साहू आगया । ते भणंति-कओ गया ? ताणि भणंति-तो पुच्छिऊण वच्चइ सो नज्जइ-अमुगत्थ गओ त्ति । तेण चेव पुच्छंति । ते भणंति १. का अ ब क ड । २. असमत्थो अ क ड । ३. कृतनाशिनः कृतघ्ना एते, एकरात्रमपि हि यस्य गेहे स्थीयते तमनापृच्छ्य गच्छता भवत्यौचित्यपरिहाणिः किं पुनरमीषामियन्ति दिनानि मम गृहे स्थित्वा युक्तं मामनापृच्छ्य गन्तुम् ? इति मलवृ । Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं एस सारो दिट्टासि कसेरुमई । जं च ते सुत्तत्थाणि गेण्हंता तं निज्जरं फिडिया, इहरहा तित्थाणुसज्जणं होतं । पव्वजाभिमुहा वा आगया पुच्छंति । ते भणंति-न याणामो । ताहे ते न पव्वयंति । जं च बोडियनिह्नवाइहिं वच्चिहिति । अन्ने वा विप्परिणामेहिति । जहा-किं तेहिं लोगबाहिरेहिं ? ति । जम्हा एए दोसा तम्हा आपुच्छियव्वं । सा पुच्छा दुविहा-विहिए अविहिए य - अविहीपुच्छणे लहुओ, तेसिं मासो उ दोस आणाई । मिच्छत्त पुव्वभणियं, विराहण इमेहिँ ठाणेहिं ॥१५३५॥ "अविहीए य पुच्छणे०१" गाहा । कण्ठ्या । सहसा दटुं उग्गाहिएण सिज्जायरी उ रोविज्जा। सागारियस्स संका, कलहे य सएज्झिखिसणया ॥१५३६॥ “सहसा दटुं उग्गाहिएण०" गाहा । ते उग्गाहेत्ता आपुच्छंति । ताहे सेज्जायरियो भावाणुरत्ताओ दट्ठण सहसा परुण्णाओ। सागारिओ संकेज्ज । मए पविसंते न कयाइ रुयंति । ताहे संकाए वोच्छेयादओ दोसा । अहवा सइज्झिया संकेज्ज धुवं । से उब्भामया तेण रोवति । पच्छा भंडणे उग्गिणेइ। हरियच्छेअण छप्पइअथिच्चणं किच्चणं च पुत्ताणं । गमणं च अमुगदिवसे, संखडिकरणं विरूवं वा ॥१५३७॥ "हरियच्छेअण." गाहा । अहवा अविहीय अमुगदिवसे वच्चामो त्ति, ताणि इहरहा छेत्तं वच्चंति । तदिवसं अच्छंति । अज्जं संजया गमिस्संति त्ति, तत्थ मइल्लाई धम्म सुणेति । चेडरूवाणि बहूओ य पुरोहडाइसु हरियच्छेयं करेंति । अहवा रिक्काओ अच्छमाणीउ छप्पइया उच्छेवेंति । एक्कमेक्कस्स कत्तंति वा, वरिसारत्तं संसत्ताणि वा पुत्ताइं धोवंति । अहवा अमुगदिवसं गमिस्सामो त्ति भणिते तद्दिवसं संखडिं करेंति, पागडं पक्खेवगं वा करेज्ज । भणंति य - न कयाइ तुब्भेहिं अम्ह भिक्खा गहिया । अगेण्हतेसु गिण्हतेसु य दोसा । विरूवकरणं नाम किच्चणं पुत्ताणं किच्चणं धोवणं वा, उक्खलकुड्डाण वा दूमणं, छन्नेयरसंखडिकरणं । सव्वत्थ सटाणपच्छित्तं । तम्हा न णिदेसियव्वं-जहा अमुगदिवसं गमिस्सामो त्ति । इमा विहिपुच्छणा - जत्तो पाए खेत्तं, गया उ पडिलेहगा ततो पाए। सागारियस्स भावं, तणुइंति गुरू इमेहिं तु ॥१५३८॥ १. अविहीपुच्छणे मुच । Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१५३५-१५४७] पढमो उद्देसो "जत्तो पाए०" गाहा । जद्दिवसं चेव खेत्तपडिलेहगा गया, तद्दिवसं चेव सेज्जायरो भन्नइ-वणसंडदिटुंतं काऊण धम्मं कहेंति । कहंतरं च जाणेत्ता भणंति - उच्छू वोलिंति वइं, तुंबीओ जायपुत्तभंडाओ। वसहा जायत्थामा, गामा पव्वायचिक्खल्ला ॥१५३९॥ अप्पोदगा य मग्गा, वसुहा वि य पक्कमट्टिया जाया । अन्नोक्कंता पंथा, विहरणकालो सुविहियाणं ॥१५४०॥ "उच्छू वोलिंति०' ["अप्पोदगा०'"] गाहाओ कण्ठाओ । ताहे ताई भणंति–किं भगवं! गंतुकामेत्थ ? 'आम' गच्छीहामो । एगल्लया खेत्तपडिलेहगा । एवं ताण अंतरंतरा भण्णमाणाण नेहो वोच्छिज्जइ । एवं एयाए विहीए आपच्छिज्जंति । जं च दिवसं वच्चंतया तदिवसं - आवासगकयनियमा, कल्लं गच्छामु तो उ आयरिया । सपरिजणं सागरियं, वाहेउं दिति अणुसद्धिं ॥१५४१॥ "आवस्सयकयनियमा०" गाहा । कण्ठ्या । पव्वज्ज सावओ वा, सणसड्डो जहन्नओ वसहिं । जोग्गम्मि वट्टमाणे, अमुगं वेलं गमिस्सामो ॥१५४२॥ तदुभय सुत्तं पडिलेहणा य उग्गयमणुग्गए वा वि। पडिच्छाहिगरण तेणे, नढे खग्गूड संगारो ॥१५४३॥ पडिलेहंत च्चिय वेंटियाउ काउं कुणंति सज्झायं । चरिमा उग्गाहेडं, सोच्चा मज्झण्हि वच्चंति ॥१५४४॥ तिहिकरणम्मि पसत्थे, णक्खत्ते अहिवईण अणुकूले । घेत्तूण णिति वसभा, अक्खे सउणे परिक्खंता ॥१५४५॥ वासस्स य आगमणं, अवसउणे पट्ठिया नियत्ता य । ओभावणा उ एवं, आयरिया मग्गओ तम्हा ॥१५४६॥ मइल कुचेले अब्भंगियल्लए साण खुज्ज वडभे या। एए तु अप्पसत्था, हवंति खित्ताउ णितस्स ॥१५४७॥ Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं रत्तपड चरग तावस, रोगिय विगला य आउरा वेज्जा । कासायवत्थ उद्धूलिया, य जत्तं न साहति ॥१५४८॥ नंदीतूरं पुण्णस्स दंसणं संखपडहसदो य । भिंगार छत्तचामरवाहणजाणा पसत्थाई ॥१५४९॥ समणं संजयं दंतं, सुमणा मोयगा दधिं । मीणं घंटं पडागं च, सिद्धमत्थं वियागरे ॥१५५०॥ सिज्जायरेऽणुसासइ, आयरिओ सेसगा चिलिमिलिं तु । काउं गिण्हंतुवहिं, सारवियपडिस्सया पुव्वि ॥१५५१॥ बालाईया उवहिं, जं वोढु तरंति तत्तियं गिण्हे। जहण्णेण अहाजायं, सेसं तरुणा विरिंचंति ॥१५५२॥ आयरिओवहि बालाइयाण गिण्हंति संघयणजुत्ता । दो सोत्ति उण्णि संथारए य गहणेक्कपासेणं ॥१५५३॥ रत्तिं न चेव कप्पइ, नीयदुवारे विराहणा दुविहा । पण्णवण बहुतर गुणा, अणिच्छ बीओ व उवही वा ॥१५५४॥ "पव्वज्ज सावओ वा०' ["तदुभय सुत्तं०" "पडिलेहंत च्चिय०" "तिहिकरणम्मि०" "वासस्स य०" "मइल कुचेले०" "रत्तपड चरग०" "नंदीतूरं पुण्णस्स०" "समणं संजयं०" “सिज्जायरेऽणुसासइ०" "बालाईया०" "आयरिओवहि०" "रतिं न चेव०"] गाहा । कण्ठ्या । एवं निग्गयाण ताण खेत्तपडिलेहगा तिहिं खंधेहिं ठायंति । तं पुरओ मज्झे मग्गओ त्ति । पच्छा ते सम-विसमउच्चार-पासवणाई थंडिल्लाणि दाएंता, उब्भामगगामेय भिक्खायरिया य पत्थवेंता, एयाए विहीए पढमं खेत्तं पत्ता । तत्थ पुरओ अइंति जत्थ णेहिं वसही पडिलेहिया, पच्छा इयरे पवेसिज्जंति । एवं तेहिं - वच्चंतेहिं य दिट्ठो, गामो रमणिज्जभिक्खसज्झाओ । जं कालमणुन्नाओ, अणणुन्नाए भवे लहुओ ॥१५५५॥ "वच्चंतेहिं य दिट्ठो गामो०" गाहा । कण्ठ्या । नवरं जं कालमणुन्नाओ त्ति एगदिवसं अणुन्नायं, तओ परेण नाणुण्णायं, एगदिवसा परेण जं अच्छंति मासलहुँ । अहवा Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१५४८-१५६२] पढमो उद्देसो तवसोसिय उव्वाया, खलु लुक्खाहारदुब्बला वा वि । एग दुग तिन्नि दिवसे, वयंति अप्पाइया वसिउं ॥१५५६॥ "तवसोसिय उव्वाया०" गाहा । कण्ठ्या । पढमदिणे समणुण्णा, सोहीवुड्डी अकारणे परतो । तिन्नि वि समणुन्नाया, तओ परेणं भवे सोही ॥१५५७॥ "पढमदिणे०" गाहा । पढमदिवसो अणुन्नाओ, तओ परेण अकारणे पायच्छित्तविवड्डी भवति । कारणे तिन्नि दिणा अणुन्नाया । तओ परेण भवे सोही । सोहि त्ति पायच्छित्तं । कहं विवड्डी? सत्तरत्तं तवो होइ, तओ छेओ पहावई । छएणऽच्छिन्नपरियाए, तओ मूलं तओ दुगं ॥१५५८॥ मासो लहुओ गुरुओ, चउरो लहुया य होंति गुरुगा य । छम्मासा लहु गुरुगा, छेओ मूलं तह दुगं च ॥१५५९॥ "सत्तरत्तं तवो होइ०" ["मासो०"] गाहा । पढमदिवसे सुद्धो, बितिए ०। (मासलघु) ततिए ।०। (मासगुरु) चउत्थे :: ४ (चतुर्लघु) पंचमे :: ।४ (चतुर्गुरु) छठे :.: ६ (षड्लघु) सत्तमे ::: ६। (षड्गुरु) सेसं कंठ्यं । अहवा - अणणुण्णाए निक्कारणे व गुरुमाइणं चउण्हं पि । गुरुगा लहुगा गुरुगो, लहुओ मासो य अच्छंते ॥१५६०॥ "अणणुण्णाए०" गाहा । 'गुरुमाइणं'ति आयरियवसभ-अभिसेय-भिक्खूणं :: ।४ (चतुर्गुरु), :: ०० (चतुर्लघु), (मासगुरु), (मासलघु) किं निमित्तं पायच्छित्तं ? उच्यते - नेहामु त्ति य दोसा, जे पुव्वं वणिया कइयमादी । ते चेव अणट्ठाए, अच्छंते कारणे जयणा ॥१५६१॥ "नेहामु त्ति य०" गाहा । कण्ठ्या । एयाए विहीए वच्चंता ताव गया जाव मूलखेत्तं पत्ता । भत्तट्ठिया व खमगा, पुट्विं पविसंतु ताव गीयत्था । परिपुच्छिय निद्दोसे, पविसंति गुरू गुणसमिद्धा ॥१५६२॥ Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६ विसेसचुणि " भत्तट्ठिया व खमगा०" गाहा । एयासि इमं वक्खाणं उज्जाणे ठाण वसहिपडिलेहा । बाहिरगामेच्छा, इहरा उ गहियभंडा, वसहीवाघाय उड्डाहो ॥ १५६३॥ " " बाहिरगामे वुच्छा० गाहा । तस्स खेत्तस्स आसन्ने जो बाहिरगामो, तत्थ वसित्ता उज्जाणे वा ठाएत्ता । ताहे जेहिं खेत्तं पडिलेहियं ते वसहिपडिलेणनिमित्तं पविसंति । जइ अपडिलेहिए चेव पविसंति मासलहुं । 'इहर'त्ति जइ अपडिलेहिते पविसंति सा वसही अन्नेसिं दिन्ना होज्जा । तत्थ गहिरुंडे' वसहिं मग्गमाणे पासित्ता लोगो भणइ - अहो अपरिग्गहो सुलद्दिया उवगरणस्स । एवं उड्डाहो भवति । तम्हा पडिलेहिय साहियम्मि पुव्वगत असति सारविए । फड्डगफड्डु पवेसो, कहणा न य उट्ठणायरिए ॥ १५६४॥ मइल कुचेले अब्भंगियल्लए साण खुज्ज वडभे या । एयाइँ अप्पसत्थाइँ, होंति गामं अहंताणं ॥ १५६५॥ रत्तपड चरग तावस, रोगिय विगला य आउरा वेज्जा । कासायवत्थ उद्धूलिया य कज्जं न साहिंति ॥ १५६६॥ नंदीतूरं पुण्णस्स, दंसणं संखपडहसदो य । भिंगारछत्तचामरवाहणजाणा पसत्थाई ॥ १५६७॥ [ मासकप्पपगयं समणं संजयं दंतं, सुमणं मोयगा दधिं । मीणं घंटं पडागं च, सिद्धमत्थं वियागरे ॥ १५६८ ॥ " तम्हा पडिलेहिय० " [" मइल कुचेले० " " रत्तपड चरग० " " 'नंदीतूर पुणस्सo" "समणं संजयं० " ] गाहा । तम्हा वसहिपडिलेहगा चिलिमिणि- पायपुंछणाई गहाय पविसंति । सागारियस्स साहिति जहा - आयरिया आगया । ताहे भांति - वसहिं पेच्छह । ताहे जइ नत्थि से किंचि परिकम्मं कयं, ताहे पमज्जिऊण चिलिमिणि काऊणं एगो नीइए, एगो सागरियस्स धम्मं कहेइ जो धम्मकहिलद्धिसंपन्नो । एवं पुव्वट्ठियस्स असईए । अह पुण अच्छंतया ताहे ते जंति आयरियसकासं । आयरियाणं सिट्ठे ताहे वसभा अणुउगभंडगं गहाय अइंति । सउणे गेण्हंता-"सउणा० (मइलकुचेले ) " गाहाओ (१५४७-५०) पुव्वभणियाओ । T १. गहितभंडे अ ब क ड इ । Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - १५६३ - १५७५ ] पढमो उद्देसो ९७ नवरं आसण-सयणाणि वि पसत्थाई, तेहिं आगएहिं पच्छा फड्डाफड्डएहिं साहू पविसंति । धम्मकही य आयरियं मोत्तूण न कस्सइ अन्नस्स अब्भुट्ठाणं करेइ । मा धम्मकहाविग्धं भविस्सइ । पविसंते आयरिए, सागरिओं होइ पुव्व दट्ठव्वो । अट्ठूण पविट्ठो, आवज्जइ मासियं लहुयं ॥१५६९॥ "पविसंते आयरिये ०" गाहा । जइ आयरियस्स न अब्भुट्ठेइ तो इमे दोसा आयरियअणुट्ठाणे, ओभावण बाहिरा अदक्खिन्ना । कहणं तु वंदणिज्जा, अणालवंते वि आलावो ॥१५७०॥ - "आयरिय अणुवाणे० " गाहा । कण्ठ्या । आयरियस्स अणागयस्सेव गुणा घेत्तव्वा । जहा एस आयरिओ महात्मा । आयरिओ जइ नालवति तो इमे दोसा श्रद्धा निरोवयारा, अग्गहणं लोकजत्त वोच्छेदो । तम्हा खलु आलवणं, सयमेव य तत्थ धम्मका ॥१५७१॥ " श्रद्धा निरोवयारा० " गाहा । कण्ठ्या । वसहिफलं धम्मकहा, कहणमलद्धीओं सीस वावारे । पच्छा अइंति वसहिं, तत्थ य भुज्जो इमा मेरा ॥ १५७२ ॥ "वसहि० " गाहा । कण्ठ्या । का पुण जयणा ? - मज्जायाठवणाणं, पवत्तगा तत्थ होंति आयरिया । जो उ अमज्जाइल्लो, आवज्जइ मासियं लहुयं ॥ १५७३ ॥ "मज्जायाठवणाणं एइसे० " । विभासाओ गाहाओ पडिलेहण संथारग, आयरिए तिन्नि सेस एक्केक्कं । विंटियउक्खेवणया, पविसइ ताहे य धम्मकही ॥१५७४ ॥ उच्चारे पासवणे, लाउअनिल्लेवणे अ अच्छणए । करणं तु अणुन्नाए, अणणुन्नाए भवे लहुओ ॥१५७५॥ "पडिलेहण संथार० " [" उच्चारे० "] गाहाद्वयं कण्ठयम् । नवरं " पडिलेहण "त्ति संथारगभूमीओ निज्झायंति । का कस्स पाओग्गा ? तिन्नि आयरियस्स - निवाया, पवाया, निवायपवाया । सेसाणं एक्केक्का अहारायणियाए । Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं भत्तट्ठिया व खमगा, अमंगलं चोयणा जिणाहरणं । जइ खमगा वंदंता, दाइंतियरे विहिं वोच्छं ॥१५७६॥ "भत्तट्ठिया व०" गाहा । ते य तद्दिवसं भत्तट्ठिया वा खमगा वा होज्ज । द्विधाप्यविरोधो। भत्तट्ठिया नाम समुद्दिसति । खमगा नाम अब्भत्तट्ठिया । चोयगो भणइ-पविसंता चेव अमंगलं करेंति जं अब्भत्तट्ठिया । आयरियाह-एयं चेव मंगलं जं तवो कीरइ । "जिणाहरणं" ति वद्धमाणसामी छट्ठभत्तिओ पव्वइओ । जइ खमगातो वंदंता चेव चेइयाइं दावेंति कुलाई दाणाइणि । इयरे त्ति भत्तट्ठिया तेसिं विहिं भणामि । एगेसिं आएसोआयरियवज्जा सव्वे उग्गाहिएहिं चेइयाई वंदंतु । अन्नेसिं गच्छमासज्ज तावइया उग्गाहेंतु बहूण दाउकामो वि न देइ । आयरिया भणंति - सव्वे दटुं उग्गाहिएण ओयरिय भय समुप्पज्जे । तम्हेक्क दोहि तिहिँ वा, उग्गाहिय चेइए वंदे ॥१५७७॥ "सव्वे दटुं उग्गाहिएण०" गाहा । कण्ठ्या । सद्धाभंगोऽणुग्गाहियम्मि ठवणाइया भवे दोसा। घरचेइय आयरिए, कयवयगमणं च गहणं च ॥१५७८॥ "सद्धाभंगो०" गाहा। जइ न कोइ उग्गाहेइ ताहे चेइयाइं वंदंते दट्रण कोइ धम्मसद्धिओ फासएणं भत्तपाणेणं निमंतेज्जा । तत्थ भाणं नत्थि त्ति अगिण्हताणं सद्धाभंगो भवति । अह भणंति-अच्छ ताव जाव भाणं आणेमो । तत्थ ठवियगदोसा । आइगहणेण बहुतरं देमो त्ति छक्कायसमारंभं कुज्जा । देवकुलचेइयाई वंदित्ता घरचेइयाई वंदियव्वाई। तत्थ काइहि वि जणेहि सद्धिं आयरियो वंदओ जाइ, इयरे भिक्खं चेव हिंडंता वंदिहिति । तत्थ जइ फासुएण आयरियो निमंतिज्जइ तो घेत्तव्वं । दाणे अभिगम सड्ढे, सम्मत्ते खलु तहेव मिच्छत्ते । मामाए अचियत्ते, कुलाइँ दाइंति गीयत्था ॥१५७९॥ "दाणे अभिगम सड्ढे०" गाहा । कण्ठ्या । चेइया वंदंता एयाई खेत्तपडिलेहया अक्खंति । दाणे अभिगम सड्ढे, सम्मत्ते खलु तहेव मिच्छत्ते । मामाए अचियत्ते, कुलाइँ ठाविति गीयत्था ॥१५८०॥ दाणे अभिगम सड्डे, समत्ते खलु तहेव मिच्छत्ते । मामाए अचियत्ते, कुलाइँ अठविंति चउगुरुगा ॥१५८१॥ Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१५७६-१५८७] पढमो उद्देसो "दाणे०" ["दाणे०"] गाहा । पडिणियत्ता समाणा ठवणं ठवेंति । जेसु कुलेसु पविसियव्वं न पविसियव्वं वा । शेषं कण्ठ्यम् । ते पुण काए वेलाए काए वा विहीए ठवणं ठवेंति ? अत उच्यते - कयउस्सग्गाऽऽमंतण, अपुच्छणे अकहिएगयर दोसा । ठवणकुलाण य ठवणं, पविसति गीयत्थसंघाडो ॥१५८२॥ "कयउस्सग्गाऽऽमंतण" गाहा । आवस्सयं काउं सव्वे आमंतिज्जंति । 'आगच्छह अज्जो ! आयरिया ठवणं ठवेंति ।' सव्वे मेलित्ता ताहे खेत्तपडिलेहगा सव्वं साहंति ते दाणाइसड्डे । अमुयं दाणाइसहूं अमुयं पडिणीयघरं, अमुगं मामागमित्यादि । आयरियस्स अपुच्छंतस्स तेसिं अकहणे य जे दोसा ते पाविहेति । तम्हा आयरिएण पुच्छियव्वं अइरेहिय सव्वं कहेयव्वं । तत्थ सावगाइघरेसु एक्को गीयत्थसंघाडओ पविसइ सेसा पडिसेहिज्जइ । मामगाचियत्तेसु सव्वे पडिसेहिज्जति । चोयगो भणइ-किं सावगाइगिहेस एक्को संघाडओ पविसइ ? आयरिओ भणति - गच्छम्मि एस कप्पो, वासावासे तहेव उडुबद्धे। गामनगरनिगमेसुं, अइसेसी ठावए सड्डी ॥१५८३॥ "गच्छम्मि एस कप्पो०" गाहा । कण्ठ्या । अतिशेषाणि प्रणीतान्यशनादीनि ददातीति अतिशेषी, श्रद्धा अस्यास्तीति श्रद्धी । किं पुनस्तत् कारणं येन स्थाप्यते ? अत उच्यते - किं कारणं चमढणा, दव्वखओ उग्गमो वि य न सुज्झे । गच्छम्मि नियय कज्जं, आयरियगिलाणपाहुणए ॥१५८४॥ [नि०] "किं कारणं चमढणा०" गाहा । चमढणाए वक्खाणं - पुट्वि पि वीरसुणिया, भणिया भणिया पहावए तुरियं । सा चमढणाएँ सिग्गा, निच्छइ दटुं पि गंतुं जे ॥१५८५॥ "पुव्वि पि वीरसुणिया०" गाहा । कण्ठ्या । एवं सड्ढकुलाइं, चमढिज्जंताइँ अन्नमन्नेहिं । नेच्छंति किंचि दाउं, संतं पि तर्हि गिलाणस्स ॥१५८६॥ अन्नो चमढणदोसो, दव्वरवओ उग्गमो वि य न सुज्झे । खीणे दुल्लभदव्वे, नत्थि गिलाणस्स पाउग्गं ॥१५८७॥ १. इयरेहिं य इति भाव्यम् ? Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "एवं सड़कुलाइं०" ["अन्नो चमढणदोसो०"] । गाहा। कण्ठ्या । एवं चमढिज्जंताई खुट्ट-थेरग-खमगादीहिं देहि घयं गुलं तेल्लं पेज्जं खीरं दहि नवणीयं तक्कं वा। गिलाणस्स वा सीसं दुक्खइ पोट्टं दुक्खइ आयरियस्स वा गेण्हामि । पच्छा ताई भणंति-तुब्भे सव्वे चेव गिलाणा, आयरियस्स वा गेण्हह, कत्तियाणं देमो, अन्ने एत्ताहे गेण्हित्ता गया। जं तेण अलब्भंतेण आयरिय-गिलाण-बाल-वुड्डा पाविहिंति तन्निप्फण्णं। जया वा गिलाणा तया मग्गिज्जंताणि वि न देंति । जहा सुसाणिया । चमढणा गया । दव्वक्खउ त्ति - दव्वक्खएण पंतो, इत्थि घाइज्ज कीस ते दिन्नं । भद्दो हठ्ठपहट्ठो, करेज्ज अन्नं पि साहूणं ॥१५८८॥ "दव्वक्खएण पंतो०" गाहापुव्वद्धं । अविरयउच्छाहो देहि कूरं ति । सा भणइसंजईयणा२ दिन्नो । पोआलियाओ वि दिन्नाओ । कुसणं पि दुद्ध-दहि-तक्क-कंजियं पि दिन्नं । ताहे पंतावेइ । ते किं जारा ते होंति तो मे घरं फोडेहि । सा कूवइ । लोगो मिलिओ। उड्डाहो । दव्वक्खओ त्ति गयं ।। “भद्दो हट्ठपहट्ठो०" गाहापच्छद्धं । जो पुण भद्दओ सो हट्ठपहट्ठो भणति-देहि तुमं वीसत्था । मह न कज्जं हिरण्णेण वा सुवन्नेण वा३ । एवं कीयगड-अज्झोवरगमाई उग्गमदोसा करेज्जा गच्छे य निययकज्जं । आयरिय-गिलाण-पाहुणए पाहुणगा चउप्पगार एंति । इदाणि उग्गमो वि न य सुज्झे । जड्डे महिसे चारी, आसे गोणे य जे य जावसिया । एतेसिं पडिवक्खे, चत्तारि उ संजया होंति ॥१५८९॥ "जड्डे०" गाहा । “जे य जावसीय''त्ति । जे "एतेसिं पडिपक्खे''त्ति जड्डसामाणो साहू महिससामाणो, आससामाणो, गोणसामाणो त्ति ।। जड्डो जं वा तं वा, सुकुमालं महिसओ महुरमासो। गोणो सुगंधिदव्वं, इच्छइ एमेव साहू वि ॥१५९०॥ "जड्डो जं वा तं वा०" गाहा । जड्डसामाणो साहू भणइ-मम जं च तं च आणेह, नवरं बहु ति । तस्स वि उक्कोसयं आणेयव्वं । महिससामाणस्स सुकुमालमाणेयव्वं । आससामाणस्स वि महुराई गुलखंडमाईणि । गोणसामाणस्स जं हिंगुदद्दरं चाउज्जायगवासितं वा तं आणेयव्वं । १. देहं अ । २. संजयाण इति भाव्यम् ? ३. नास्ति क ड । Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१५८८-१५९३] पढमो उद्देसो १०१ एयाहिं तेहिं कुलेहिं लब्भंति ताणि य अणागयं चमढियाई पच्छा पाहुणगस्स वि न देंति, तम्हा ठवेयव्वाइं । चोयगो भणइ-यद्येवं मा कोइ सड्ढघरेसु पविसउ । यद्दिवसं कज्जं होहिति तद्दिवसमेव पविस्सामो तो बहुतरं उक्कोसगं च लभिस्सामो । आयरियो भणइ - एवं च पुणो ठविए, अप्पविसंते इमे भवे दोसा । वीसरण संजयाणं, विसुक्कगोणीइ आरामे ॥१५९१॥ "एवं च पुणो ठविए०" गाहा । गोणिदिलुतो इमो - एक्कस्स वोद्दधिज्जाइयस्स एक्का गोणी घेणू । तस्स य संखडी आसन्ना । ताहे सो धिज्जातियाओ चिंतेइ-जइ दिणे दिणे गोणी दुहामि तो तं गोरसं अप्फरिसं च होहिति । तम्हा तद्दिवसमेव दुहीहमि । तत्तियाण दिणाणं एसा गोणी दुद्धं दाहिति । पत्ते संखडिदिवसे गोणि दुहणट्ठयाए समाणिया वि सुक्का, चुलुओ वि नत्थि अद्धस्स । इदाणि आरामदिटुंतो । एक्को आरामिओ चिंतेइ-इंदमहदिवसे बहुजणो पुप्फाणरे कायओ भविस्सइ । तो मा दिणे दिणे पुप्फाइं उच्चेमि । तद्दिवसं वरं बहणि पुष्पाणि होंताणि त्ति । पत्ते इंदमहदिवसे एगमवि पुष्पं नत्थि । एवं ते जद्दिवसं आगया, तदिवसं सड्डाण दरिसणं दाऊण पच्छा नल्लियंति, ताणि जाणंति । ते गया पच्छा वीसरिया । जया कज्जं तया अइगया । पच्छा ताणि भणंति-तुब्भे इहं चेव अच्छह । अम्हं एए चेव देसकालोवत्तो न किंचि वि गिलाणस्स जा विराहणा । जम्हा अपविसंताण वि दोसा तम्हा पविसियव्वं दिवसे दिवसे संघाडएणं । केरिसो पुण तेसु सड्ढकुलेसु निजुज्जइ ? तत्र सर्वथैव ता एवंविधो न नियोक्तव्यः । अलसं घसिरं सुविरं, खमगं कोहमाणमायलोहिल्लं। कोऊहल पडिबद्धं, वेयावच्चं न कारिज्जा ॥१५९२॥ "अलसं घसिरं०३" गाहा । अलसो नाम आलसिओ, घसिरो वड्डोअरो, सुविरो सुवणसीलो । सेसा कण्ठ्या । नवरं "पडिबद्धो''त्ति सुत्तत्थपडिबद्धो । एए दस वि नियुजंतस्स करेंताण वा एएसिं इमं पच्छित्तं - तिसु लहुओ तिसु लहुया, गुरुओ गुरुया य लहुग लहुगो य । पेसगकरितगाणं, आणाइविराहणा चेव ॥१५९३॥ "तिसु लहुओ०" गाहा । यथासंख्येन० (मासलघु), एक ४ :: (चतुर्लघु) एक ०। (मासगुरु), एक ४ ::। (चतुर्गुरु), एक :: (चतुर्लघु) ४, ० (मासलघु) आणाइविराहणा। तत्थ १. दुद्धस्स इति भाव्यम् ? २. पुण अ ब क ड । ३. घरिसं अ ब क ड । Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ अलससोविराणं इमं वक्खाणं — विसेसचुणि ता अच्छइ जा फिडियो, सइकालो अलससोविरे दोसा । गुरुमाई ते विणा, विराहणुस्सक्कठवणादी ॥ १५९४॥ अप्पत्ते व अलंभो, हाणी ओसक्कणा य अइभद्दे । अणहिंडतोय चिरं, न लहइ जं किंचि वाऽऽणे ॥ १५९५ ॥ "ता अच्छइ जा फिडिओ० " [" अपत्ते वि अलंभो० " ] गाहाद्वयम् । अलससोविरा ता अच्छंति' जाव देसकालो फिट्टो । पच्छा आयरियाईण विराहणा । अहवा ताणि उस्सक्काणं करेज्ज आयरियाइनिमित्तं उस्सूरे उवक्खडेवेज्ज | अहवा ते अइपए वच्चंति । ताहे ताणि भांतिन ताव वेला। ओसक्कणं वा करेंति । आयरियाईणट्ठाए एए उवक्खडेंति न सक्केंति य चिरं हिंडितुं ताहे न लभंति, जं किंचि वा आणेंति । घसिरे दोसा गिण्हामि अप्पणो ता, पज्जत्तं तो गुरूण घिच्छामि । घेत्तुं च तेसि घिच्छं, सीयल ओसक्क ओमाई ॥ १५९६॥ "गिण्हामि अप्पणो ता० " गाहा । कण्ठ्या । - परिताविज्जइ खमओ, अह गिण्हइ अप्पणो इयरहाणी । अविदिन्ने कोहिल्लो, रूसइ किं वा तुमं देसि ? ॥१५९७॥ "खमग कोहिल्लाण वि२०" गाहा । कण्ठ्या । माणि - माईण दोसा - [ मासकप्पपगयं ऊणाणुट्टमदिन्ने, थद्धो न य गच्छए पुणो जं च । माई भद्दगभोई, पंतेण व अप्पणो छाए ॥ १५९८॥ "ऊणाणुटुमदिण्णे० " गाहा । ऊणे दिन्ने अब्भुट्ठाणे वा अकए कहं वि वा तद्दिवसं अहुंतं न दिन्नं ? ताहे थद्धत्तणेण पुणो न गच्छति । "माई० " गाहापच्छद्धं कण्ठ्यम् । लोभिल्लो ओभासइ खीराई, दिज्जंते वा न वारई लुद्धो । जेऽगविसणदोसा, एगस्स वि ते उ लुद्धस्स ॥१५९९॥ १. इच्छंति अ । २. एषा गाथा नोपलभ्यते लघुभाष्ये मुच । Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१५९४-१६०४] पढमो उद्देसो १०३ "ओभासड़ खीराइ०" गाहापुव्वद्धं कण्ठ्यम् । “जेऽणेगविसण" गाहापच्छद्धं । जे अणेगेसु संघाडएसु पविसंतेसु चमढणाई दोसा ते चेव एगस्स वि लुद्धस्स भवंति । कोऊहलीए पडिबद्ध य दोसा - नडमाई पिच्छंतो, ता अच्छइ जाव फिट्टई वेला । सुत्तत्थे पडिबद्धो, ओसक्कऽहिसक्कमाईया ॥१६००॥ "नडमाई पेच्छंतो०" गाहा । कण्ठ्या । एयद्दोसविमुक्कं, कडजोगिं नायसीलमायारं। गुरुभत्तिमं विणीयं, वेयावच्चं तु कारिज्जा ॥१६०१॥ "एतद्दोसविमुक्कं०" गाहा । एतेहिं दोसेहिं विप्पमुक्को । कडजोगी णाम गीयत्थो । नायसीलमायारो नाम पियधम्मो जिब्भादंडविप्पमुक्को य । "आयरियभत्तिमंतो२"त्ति । भत्तीए आयरियाणं पित्तखोभे मधुरं, वाते णिद्धं, कड्याणि सिंभं उवणेइ । सेसं कण्ठ्यम् । साहंति य पियधम्मा, एसणदोसे अभिग्गहविसेसे । एवं तु विहिग्गहणे, दव्वं वटुंति गीयत्था ॥१६०२॥ "साहंति य पियधम्मा०" गाहासूचा । ते पियधम्मा साहंति एसणदोसे अभिग्गहविसेसे य। जहा-एरिसेण हत्थेण मत्तेण वा दायव्वं । जे य अभिग्गहविसेसा दव्वओ उक्खित्तचरगाइ, खेत्ते पेडाइ, काले तिण्हं गोयरकालाणं, भावे हसंतीए वा रोयंतीए वा, अलंकियाए वा, अणलंकियाए वा । अह न गाहेंति पच्छा जिणकप्पिया आगया । ताहे तेसिं नीणिय । जं तेसिं न कप्पइ तेहिं पडिसिद्धं । पच्छा ताई भणंति-इमे साहुणो पहाणा । इयरे न होति । गाहिया पुण जाणंति । अहवा एसणअभिग्गहेसु इमं वक्खाणं - एसणदोसे व कए, अकए वा जइगुणे विकस्थिता । कहयंति असढभावा, एसणदोसे गुणे चेव ॥१६०३॥ "एसणदोसे व कए०" गाहा । एसणदोसे कए वा अकए वा । जइगुणा विकत्थिता नाम साहुगुणे पकासेंता । सेसं कण्ठ्यम् । अह न कहेंति - बालाई परिचत्ता, अकहितेऽणेसणाइगहणं वा । न य कहपबंधदोसा, अह य गुणा साहिया होति ॥१६०४॥ १. विसुद्धस्स ड। २. गुरुभत्तिमं विणीयं इति मुच । Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण [ मासकप्पपगयं "बालाई परिचत्ता० १" गाहा । कण्ठ्या । तं पुण एसणं एवं कहत ठाणं गमणाऽऽगमणं, वावारं पिंडसोहिमुल्लोगं । जाणताण वि तुज्झं, बहुवक्खेवाण कहयामो ॥१६०५ ॥ "ठाणं गमणाऽऽगमणं०" गाहापुव्वद्धं कण्ठ्यम् । "जाणताण वि० " पच्छद्धं । जाणह चेव तुब्भे जहा साहूणं दायव्वं, तुब्भे बहुवक्खेवा ततो कहयामो । १०४ केसिंचि अभिग्गहिया, अणभिग्गहिएसणा उ केसिंचि । मा हु अवण्णं काहिह, सव्वे वि हु ते जिणाणाए ॥१६०६॥ 'केसिंचि अभिग्गहिया० " गाहा । कण्ठ्या । संविग्गभावियाणं, लुद्धगदिट्टंतभावियाणं च । मुत्तूण खेत्तकाले, भावं च कर्हिति सुद्धुंछं ॥१६०७॥ "संविग्गभावियाणं०" गाहा । जेसिं कहिज्जइ ते दुविहा होज्ज - संविग्गभाविया वा लिंगत्थभाविया वा । लुद्धगदितो । लिंगत्थेहिं ते एवं भाविया जहा मिगेण पलाइयव्वं मा वा, लुद्धएण एवं चिंतेयव्वं-पलाओ मिगो ठामि अहं ति, तेण अणुधाएयव्वं । एवं साहूहिं नेच्छियव्वं आहाकम्माइ, तुब्भेहि सो पकारो कायव्वो जहा गेण्हंति । एवं ते भावेंति । "मोत्तूण खेत्तकाले''त्ति । खेत्ते अद्धाणे वच्चंता अकप्पियं गेण्हंति । काले दुब्भिक्खे अकप्पियमपि, भावे गिलाणं पडुच्च जा अकप्पियपडिसेवणा । एयाइं तिन्नि मोत्तूणं सुद्धं उंछं कहिज्जइ । किं च - संथरणम्मि असुद्धं, दोण्ह वि गिण्हंतदिंतयाणऽहियं । आउरदिट्टंतेणं, तं चेव हियं असंथरणे ॥१६०८ ॥ "संथरणम्मि असुद्धं ० " गाहा । कण्ठ्या । नवरं आउरदिट्टंतेणं ति-व्याधितस्यौषधं पथ्यं, निरुजस्य किमौषधैः । खीरं एगस्स अपत्थं, एगस्स पत्थं । उवणओ कायव्वो । अन्नं च कहेंति-अज्ज आयरियाण अभत्तट्ठो, अज्ज आयंबिलं निव्वियं ति तद्दिवसं परिहरेति । एसणदो से अभिग्गहविसेसे य (१६०२) त्ति गयं । संचइयमसंचइयं, नाऊण असंचयं तु गिर्हति । संचइयं पुण कज्जे, निब्बंधे चेव संतरियं ॥१६०९॥ १. बालादिचत्ता अ, बालाइपविक्खित्ता क । २. जहिं अ । Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०५ भासगाहा-१६०५-१६१४] पढमो उद्देसो "संचइयमसंचइय०" गाहा । संचइयं घयगुलाइ खज्जगा य वा । असंचइयं खीरं दहि उल्लणकूराइ कज्जेति । पाहुणगाईणट्ठाए संतरं इति किंचि किंचि दिवसं गेण्हंति । अहवण सद्धाविभवे, कालं भावं च बालवुड्वाई। नाउं निरंतरगहणं, अछिन्नभावे य ठायति ॥१६१०॥ "अहवण सद्धा०" गाहा । कण्ठ्या । नवरं अच्छिन्नभावे या ठायंति त्ति, अवोच्छिन्ने चेव भावे वारेंति, जहा तेसु सद्धारे पुणो उप्पज्जति । न चेव निसट्ठाए दिन्नं । पुणो देमि त्ति । एवं दव्वं वड्डेति गीयत्था नाउं ति । दव्वप्पमाण गणणा, खारिय फोडिय तहेव अद्धा य । संविग्ग एगठाणे, अणेगसाहूसु पण्णरस ॥१६११॥ "दव्वपमाण०" दारगाहा । दव्वप्पमाणे वक्खाणं - असणाइदव्वमाणे, दसपरिमिय एगभत्तमुव्वरड्। सो एगदिणं कप्पइ, निच्चं तु अज्झोयरो इहरा ॥१६१२॥ "असणाइदव्वमाणे०" गाहा । दसण्हं भत्ते परिनिमित्ते एक्कस्स भत्तट्ठो सुद्धो । सो वि एक्कदिवसं कप्पइ । अन्नहा ते जाणंति नित्तेयजेमओ चेव, एस ताहे ते अज्झोवरयं छुब्भंति । एवं ताव परिमिते५ आहारे - अपरिमिए आरेण वि, दसण्हमुव्वरइ एगभत्तट्ठो। वंजणसमिइमपिढेवेसणमाईसु य तहेव ॥१६१३॥ "अपरिमिए आरेण" गाहा । अपरिमिते पुण भत्ते दसण्हं एक्कस्स भत्तट्रो दिणे कप्पड़ चेव। एवं वंजणाईण वि । नवरं समियमयं ओगाहिमगपगारो पिट्रो लोटमयं वेसणं वेसणकडुच्छभंडमाइं । दव्वपमाणं गयं । इदाणिं गणणप्पमाणं । सत्तु ओदणा तलाहइयाओ ओगाहिमगाणि वा दोच्चंगाणि खारितं लवणितं फोडितं धूवितं । अद्धा कालस्तस्य व्याख्या - सतिकालद्धं नाउं, कुले कुले ताहि तत्थ पविसंति । ओसक्कणाइदोसा, अलंभे बालाइहाणी वा ॥१६१४॥ १. पि य गुलाइ ब । २. नास्ति अ । ३. ते सुद्धा अ। ४. नेवय जेमओ अ ब क ड। ५. परिणमिते अ। Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं “सतिकालद्धं०' पुव्वद्धं कण्ठ्यम् । असतिकाले पविसमाणे इमे दोसा - "ओसक्कणाइ०" गाहापच्छद्धं कण्ठ्यम् । अद्ध त्ति गयं । ___ इदाणिं संविग्गएगट्ठाणे अणेगसाहूसु पण्णरस । संविग्गे त्ति । कयाइ तत्थ अन्ने वि संविग्गगच्छा हवेज्जा । ते पुण संभोइया वा असंभोइया वा तत्थ असंभोइयाण विही भण्णइ । अत्र पुरातनव्याख्या गाहा - एगो व होज्ज गच्छो, दोन्नि व तिन्नि व ठवणा असंविग्गे। सोही गिलाणमाई, असई य दवाइ एमेव ॥१६१५॥ "एक्को व होज्ज गच्छो०" गाहा । एक्को व गच्छो होज्ज बिन्नि वा तिन्नि वा। अत्र विधिः - संविग्गमणुण्णाए, अइंति अहवा कुले विरिंचंति । अन्नाउंछं व सहू, एमेव य संजईवग्गे ॥१६१६॥ "संविग्गमणुण्णाए०" गाहा । जइ भणंति-पविसिज्जाह तुब्भे, अम्हे अन्नायउंछमेव भोक्खामो । ताहे पविसियव्वं । अहवा मज्जायं ठावेंति-एवइएहिं कुलेहिं तुब्भे पविसिज्जह, एवइएहिं अम्हे पविसिस्सामो एवं विरिंचंति विभजन्तीत्यर्थः । अहवा जेहिं पडिलेहितं खेत्तं ते जइ समत्था निरोगावा तो अन्नाउंछं हिंडितुं भुंजंतु । एगतरे पविसंति सड्ढकुलाइं जहा अन्नसंभोइयाणं । एवं संजईवग्गे वि । एवं करेंताणं उग्गमाइया दोसा जढा भवंति । सव्वेसु पविसमाणेसु पन्नरस उग्गमाईया भवंति । सोलसमं मीसजायं अज्झोयरं च एक्कं चेव । एवं तु अन्नसंभोइआण संभोइआण ते चेव । जाणित्ता निब्बंधं, वत्थव्वेणं स उ पमाणं ॥१६१७॥ "एवं तु अन्नसंभोइआण." गाहा । एसा मेरा अन्नसंभोइयाणं । संभोइयाणं पुण एक्को चेव संघाडओ पविसति । अह निब्बंधं सड्ढा करेंति-तुज्झ वि संघाडओ पविसतु, ताहे वत्थव्वएण सद्धिं पविसियव्वं । तत्र वास्तव्या एव प्रमाणं, सो जाणइ जत्तियं घेत्तव्वं जं वा कप्पियं । ते पुण एगट्ठा चेव आवासेंति । असइ वसहीऍ वीसुं, रायणिए वसहि भोयणाऽऽगम्म । असहू अपरिणया वा, ताहे वीसुंऽसहू वियरे ॥१६१८॥ १. निरोगी अ ब । Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१६१५-१६२१] पढमो उद्देसो १०७ "असइ वसहीए वीसुं०" गाहा। जइ अइखुड्डला वसही ताहे वीसुं वसहिं गेण्हंति । वीसुं नाम पृथक् । तत्थ जो ओमराइणिओ आयरिओ तेण राइणियस्स वसहिं गंतुं भोत्तव्वं । अह न सक्केइ गंतुं रायिणियसमीवं अपरिणया वा होज्ज। अपरिणया नाम अगीतत्था । तेसिं नत्थि कोइ उवदिसंतओ, आलोयणं वा पडिच्छंतओ ताहे वीसुं समुद्दिसति । साहू वि तरंति जइ समत्थो तो अन्नाउंछलद्धमेव समुद्दिसंति । न मात्रकपौद्गलिकमित्यर्थः । एवं ताव दोण्हं गच्छाणं। इदाणिं तिहं गच्छाणं । एतेसि पि तहेव सामायारी । इमा हिंडावणे विही भण्णइ - तिण्हं एक्केण समं, भत्तटुं अप्पणो अवढं तु । पच्छा इयरेण समं, आगमणविरेगो सो चेव ॥१६१९॥ "तिण्हं एक्केण०" गाहा । जइ तिण्णि गच्छा ताहे वत्थव्वाण एक्कमेक्को साहू इयरेसिं साहूणा समं हिंडइ। तत्थ ते हिंडंता वत्थव्वा साहू इयरस्स पज्जत्तं घेत्तुं अप्पणो भत्तट्ठस्स अद्धं गेण्हंति । ताहे बीयस्स गच्छस्स साहूणा समं एवं चेव । “आगमणविरेगो सो च्चेव''त्ति । जइ बहुतरगा आगंतुया होज्ज तत्थ वि एसेव हिंडावणे विही । तहा गेण्हइ जहा अंतेल्लएण समं अप्पणो पज्जत्तं भवति । 'ठवणा असंविग्गे' त्ति । जत्थ असंविग्गा बहुया पविसंति, तत्थ सडकुलेसु न पविसितव्वं । जइ पविसंति पन्नरसेहिं उग्गमदोसेहिं लग्गंति । एसा चेव सोही। अह तत्थ गिलाणो अत्थि तस्स पाउग्गं न लब्भइ तत्थ इमो विही - अतरंतस्स उ जोगासईएँ इयरेहिँ भाविए विसिउं । अन्नमहाणसुवक्खड, जं वा सन्नी सयं भुंजे ॥१६२०॥ “अतरंतस्स उ०" गाहा । गिलाणपाउग्गे अलब्भमाणे इयरे नाम असंविग्गा तेहिं भाविएसु सडकुलेसु जम्मि महाणसे असंविग्गाणं अज्झोवरगाइसु उवक्खडति तं वज्जयित्ता अन्नम्मि महानसे जं तेर्सि अप्पणो अट्ठाए निक्केवलं तओ मग्गिजइ, जं वा सावओ भुंजंति तओ मग्गिज्जइ । एवं असइ त्ति भणितं होति । दवाइ एमेव त्ति अस्य व्याख्या-जइ गिलाणस्स पाणयं दुल्लहं होज्ज तत्थ वि इमा विही - असतीए व दवस्स व, परिसित्तियकंजिगुलदवाईणि । अत्तट्ठियाइँ गिण्हइ, सव्वालंभे विमिस्साइं ॥१६२१॥ Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेस [ मासकप्पपगयं 17 " असई य दवस्स० ' गाहा । आइग्गहणेण गुलपाणयाईणि असंविग्गट्ठाणे कयाणि, ताणि अत्तट्ठियाइं गेण्हंति । " सव्वालंभे "त्ति । जइ सव्वमेव गिलाणपाउग्गं न लब्भइ सुद्धं, ताहे "मीसं "ति जं असंविग्गाण अट्ठाए सावगाण य अट्ठा पगयं, एयं मिस्सं । १०८ पाणट्ठाए पविट्ठो, विसुद्धमाहार छंदिओ गिण्हे । अद्धाणाइ असंथरि, जइउं एमेव जदसुद्धं ॥ १६२२॥ 'पाणट्टाए पविट्टो ' ० " । अद्धगाहा । जइ वि सुद्धेण छंदिज्जइ तो घेप्पइ । एयं असइ त्ति भणितं होति । अद्धाणनिग्गयाईण अट्ठाए । आइग्गहणेण ओमोदरियाए, असिवाईसु एमेवेत्ति । जहा गिलाणस्स अट्ठाए ताहे घेत्तव्वं । अलंभे असुद्धं पि घेप्पइ आयरियट्ठाए एवमेव घेप्पइ । विहारो गओ । इदाणिं सामाया । तत्थ गाहाओ इच्छा मिच्छा तहक्कारे, आवस्सि निसीहिया य आपुच्छा । पडिपुच्छ छंदण निमंतणा य उवसंपया चेव ॥१६२३॥ [" इच्छा मिच्छा० "] 44 सुयसंघयणुवसग्गे, आतंके वेयणा कति जणा य । थंडिल्ल वसहि किच्चिर, उच्चारे चेव पासवणे ॥१६२४॥ "सुयसंघयणुवसग्गे० " गाहा । ओवासे तणफलए, सारक्खणया य संठवणया य । पाहुड अग्गी दीवे, ओहाण वसे कइ जणा य ॥१६२५॥ " ओवासे" गाहा । भिक्खायरिया पाणग, लेवालेवे तहा अलेवे य । आयंबिल पडिमाओ, गच्छम्मि उ मासकप्पो उ ॥१६२६॥ “भिक्खायरिया०" गाहा । ओहेण दसविहं पि य, सामायारिं न ते परिहवंति । पवयणमाय जहन्ने, सव्वसुयं चेव उक्कोसे ॥१६२७॥ 'ओहेण० " गाहा । ओघेण दसविहं पि सामायारिं अहीणमइरित्तं आयरंति । १. पाणट्ठा व पविट्ठो मुच । Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१६२२-१६३२] पढमो उद्देसो १०९ सुयपरिग्गहो जहण्णेणं अट्ठपवयणमायाओ, उक्कोसेणं चोद्दसपुव्वाइं । संघयण धिती उसग्गा आयंका एए चत्तारि वि एक्कगाहाए वक्खाणेइ - सव्वेसु वि संघयणेसु होति धिइदुब्बला व बलिया वा। आतंका उवसग्गा, भइया विसहंति व न व त्ति ॥१६२८॥ "सव्वेसु वि संघयणेसु०" गाहा । संघयणं पि छव्विहं पि, धिईए बलिया वि दुब्बला वि, उवसग्गा उप्पज्जंति वि न उप्पज्जति वि । आयंक-उवसग्गे उप्पन्ने सहति केइ, केइ न सहति । वेयणा वसही य एक्कगाहाए वक्खाणेइ - दुविहं पि वेयणं ते, निक्कारणओ सहति भइया वा। अममत्त अपरिकम्मा, वसही वि पमज्जणं मोत्तुं ॥१६२९॥ "दुविहं पि वेयणं ते." गाहा । वसही अममत्ता अपरिकम्मा । तीसे असईए सममत्ता सपरिकम्मा । केइ जणा थंडिल्लं च एक्कगाहाए भणति - तिगमाईया गच्छा, सहस्स बत्तीसई उसभसेणे। थंडिल्लं पि य पढमं, वयंति सेसे वि आगाढे ॥१६३०॥ "तिगमाईया गच्छा०" गाहा । कण्ठ्या । किच्चिर कालं वसिहिह, न ठंति निक्कारणम्मि इइ पुट्ठा । अन्नं वा मग्गंती, ठविंति साहारणमलंभे ॥१६३१॥ "केच्चिर कालं वसिहि०" गाहा । कण्ठ्या । एमेव सेसएसु वि, केवइया वसिहिह त्ति जा नेयं । निक्कारण पडिसेहो, कारण जयणं तु कुव्वंति ॥१६३२॥ "एमेव सेसएसु०" । एमेव सेसएसु वि त्ति उच्चारे, पासवणे, ओवासे तणफलए सारक्खणया संठवणता य । पाहुडदीवे अग्गी ओहाण वसे कइ जणा य (१६२५) त्ति एतेसु दारेसु निक्कारणे पडिसेहो । कारणे जयणं कुव्वंति । कहं ? उच्चारपासवणं अत्थ अकालसण्णाभूमीए नाणुण्णायं, तत्थ निक्कारणे न चेव ठायंति, असिवाईहिं कारणेहि ठायंति। तत्थ जयणा-उच्चार-पासवण Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११० विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं मत्तएसु जयंति । ओगासो जत्थ नाणुन्नायं अच्छण-भायण-धोयणाइ तत्थ कप्परमाईएसु धुवंति, तणफलए नाणुण्णाए वज्जेति । सारक्खणया नाम जत्थ भणंति गोणाईहिं भज्जमाणिं वसहिं सारक्खह । जं वा अन्नं वसहिसमीवे घरं तत्थ वि असिवाईहिं ठायमाणा भणंति-जइ पासिस्सामो तो रक्खिस्सामो । संठवणयाए भणंति-अम्हे अकुसला संठवियव्वे । पाहुडं नाम सपाहुडियाए सेज्जाए कारणे ठिया । देसे सव्वे वा कीरमाणीए उवगरणं सारक्खंति । जाव पाहुडिया कीरइ ताव एक्कपासे ठाएंति । दीवे अग्गिम्मि य कारणे ठिया आवस्सगाइ बाहिं करेंति । पोरिसिं पि बाहिमणेण वा । ओहाणे त्ति कारणे ठियाणं जइ भणंति गिहत्था छेत्ताईणं अट्ठाए बाहिं निगच्छमाणा-अम्ह वि घरेसु ओहाणं देज्जह, मा सुणओ वा अवरज्झिहि त्ति तेणेहिं ति वा कोइ तत्थ ओहणं देंति अणुवट्टावियमादीहिं । वसे कई जणा य त्ति । जत्थ तेहि परिमाणं कयं जहा एत्तिएहिं जणेहिं वसियव्वं तत्थ अन्नएसु आगएसु पुणरवि अणुण्णवणा। अणणुजाणतो अन्नवसहीए ठविज्जति । भिक्खायरिया पाणगलेवे पडिमा एगट्ठा वक्खाणेइ - निययाऽनियया भिक्खायरिया पाणऽन्न लेवऽलेवाडं। अंबिलमणंबिलं वा, पडिमा सव्वा वि अविरुद्धा ॥१६३३॥ "निययाऽनियया०" गाहा । भिक्खायरिया अभिग्गहिया वि एक्किन्नेसणा वि भत्तपाणं लेवाडं पि अलेवाणं पि आयंबिलं करेंति वि न करेंति वि । पडिमाओ करेंति वि न करेंति वि । सामायारी गया । इदाणि ठिति त्ति दारं । खित्ते काल चरित्ते, तित्थे परियाय आगमे वेए। कप्पे लिंगे लेसा, झाणे गणणा अभिगहा य ॥१६३४॥ पव्वावण मुंडावण, मणसाऽऽवन्ने उ नत्थि पच्छित्तं । कारण पडिकम्मम्मि उ, भत्तं पंथो य भयणाए ॥१६३५॥ "खेत्ते कालचरित्ते०" ["पव्वावण'"] दारगाहाद्वयम् । खेत्ते काले एगट्ठा वक्खाणेइ - पन्नरसकम्मभूमिसु, खेत्तऽद्धोसप्पिणीइ तिसु होज्जा। तिसु दोसु य उस्सप्पे, चउरो पलिभाग साहारणे ॥१६३६॥ "पन्नरस०" गाहा । खेत्ते जम्मणसंतिभावेणं पन्नरससु कम्मभूमीसु, साहारणे Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१६३३-१६४१] पढमो उद्देसो १११ अन्नतरीए भूमीए, कालओ उस्सप्पिणीए, जम्मणसंतिभावेणं तइय-चउत्थेसु कालेसु । ओसप्पिणीए जम्मणओ बितिय-तइय-चउत्थकालेसु, संहत}तिभावेणं तइय-चउत्थ-पंचमेसु कालेसु । नोओसप्पिणिनोउस्सप्पिणिकाले जम्मणसंततिभावेणं चउत्थे पलिभागे होज्ज । साहारणे अन्नतरे पलिभागे होज्ज । चरित्त-तित्थ-परियाग-आगम-कप्पा एगट्ठा वक्खाणेइ - पढमबिइएसु पडिवज्जमाण इयरे उ सव्वचरणेसु । नियमा तित्थे जम्मऽट्ट जहन्ने कोडि उक्कोसे ॥१६३७॥ पव्वज्जाएँ मुहुत्तो, जहन्नमुक्कोसिया उ देसूणा । आगमकरणे भइया, ठियकप्पे अट्ठिए वा वि ॥१६३८॥ "पढमबिइएसु पडिवज्जमाण०" ["पव्वज्जाए०"] गाहाद्वयं । कण्ठ्यम् । गिहत्थपरियागे जहन्नेणं अट्ठ साइरेगाई वासाइं, उक्कोसेणं सायरेगा पुव्वकोडी । पव्वज्जाए जहन्नेणं अंतोमुत्तो होज्ज, उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी, आगमं करेंति वि न करेंति वि । वेदो तिविहो वि अवेयगा वा । थेरकप्पो ठितकप्पो वा अठितकप्पो वा । लिंग-लेस्सा एगट्टा वक्खाणेइ - भइया उ दव्वलिंगे, पडिवत्ती सुद्धलेसधम्मेहिं । पुव्वपडिवन्नगा पुण, लेसा झाणे अ अन्नयरे ॥१६३९॥ "भइया उ दव्वलिंगे०" गाहा। पडिवज्जमाणयं पुव्वपडिवन्नयं च पडुच्च दव्वलिंगे भयणा । नियमा भावलिंगे । लेश्या-ध्यानयोः कः प्रतिविशेषः ? उच्यते-लेश्या द्विविधाःद्रव्यलेश्या भावलेश्याश्च । तत्र द्रव्यलेश्यामुपरिष्टाद् वक्ष्यति । भावलेश्या मनोयोगोपयोगः, तस्य ध्यानादनन्यत्वज्ञापनार्थमिदमुच्यते - झाणेण होइ लेसा, झाणंतरओ व होइ अन्नयरी । अज्झवसाओ उ दढो, झाणं असुभो सुभो वा वि ॥१६४०॥ "झाणेण होइ०" गाहा । यस्मात् मानसध्यानादनन्यो मनोयोगः अतः सिद्धध्यानेनैव लेश्या भवति । अथवा ध्यानान्तरिकायां वर्तमानस्य षण्णामन्यतमा लेश्या प्रत्येतव्या । ध्यानस्य पुनर्लक्षणं दृढाध्यवसाय: । आ मुहूर्तात् परतो निरन्तरदृढाध्यवसायो न शक्यते कर्तुम् । अतः सत्यपि मनोयोगे चिन्तेत्युच्यते, न तु ध्यानम् । अत्राह चोदक:-तेन मनोयोगध्यानयोरन्यत्वमुपपन्नम् । उच्यते-नायमेकान्तः स्यादेकत्वम् स्यादन्यत्वम् । कथं पुनरित्युच्यते झाणं नियमा चिंता, चिंता भइया उ तीसु ठाणेसु । झाणे तदंतरम्मि उ, तव्विवरीया व जा काइ ॥१६४१॥ Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं कायादि तिहिक्किक्कं, चित्तं तिव्वमउयं च मज्झं च । जह सीहस्स गतीओ, मंदा य पुता दुया चेव ॥१६४२॥ "झाणं नियमा०" ["कायादि तिहि०"] गाहा । यतो न चिन्तामतीत्य दृढाध्यवसायित्वं भवत्यतश्चिन्ताध्यानयोरेकत्वं अन्यत्वं त्रिस्थानभजनां प्राप्य भवति । अनेन प्रकारेण यदि दृढाध्यवसायेन चिन्तयति तत एकत्वं चिन्ता-ध्यानयोः । अहढाध्यवसायेन त चित्तम । तत चिन्ताध्यानयोरन्यत्वम। एवं चिन्ताध्यानान्तरिकयोरपि योज्यम । तदव्यतिरिक्तं नाम दृढाध्यवसायव्यतिरिक्तं ध्यानान्तरिका वा न भवतीति कत्वा अहढाध्यवसायेन द्रव्य-क्षेत्रकालानामेकतरं चिन्तयतः शेषाः प्रत्यन्यत्वं चिन्तयति । द्रव्यादीनामन्यतमं प्रत्येकत्वम् । तत् पुनरदृढाध्यवसायचित्तं कायिकादि त्रिप्रकारं । कायिको यथा भंगान् करोति, वाचिकः पठति, मानसस्तदुपयोगः । एषामप्येकमेकं त्रिप्रकारं ज्ञेयम्-तीव्रमृदुमध्यश्चेति परिणामः । दृष्टान्तो यथा-सिंहस्य त्रिप्रकारा गतिक्रिया मंदा प्लुता दृढा चेति । स्यान्मतिः-का पुनानान्तरिका ? अत उच्यते - अन्नतरझाणऽतीतो, बिइयं झाणं तु सो असंपत्तो। झाणंतरम्मि वट्टइ, विपहे व विकुंचियमईओ ॥१६४३॥ "अन्नतरझाण" गाहा । द्रव्यादीनामन्यतमं ध्यायतो यदा चित्तमुत्पद्यते 'शेषाणां कतरं ध्यायामीति' यो विमर्शः तां ध्यानान्तरिकेत्याहुः । दृष्टान्तो 'विपहे व विकुंचितमतीओ' । विपह इति, एष पन्था गच्छतः, यतः ग्रामद्वयस्य द्वे पंथानौ भवतः । ततस्तस्य जिगमिषोश्चित्तमुत्पद्यते-अनयोः कतरेण व्रजामीत्येवं द्रव्यादीनामन्यतमध्यायिनः शेषाणामन्यत् कतरद् ध्यायामीति विमर्शो ध्यानान्तरिकेत्युच्यते । शुभाशुभध्यानज्ञापनार्थमिदमुच्यते - वण्णरसगंधफासा, इट्ठाऽणिट्ठा विभासिया सुत्ते । अहिकिच्च दव्वलेसा, ताहि उ साहिज्जई भावो ॥१६४४॥ "वन्नरसगंधफासा०" गाहा। सूत्रे उक्तं-कण्हलेसा णं भन्ते ! केरिसिया वन्नेणं पन्नत्ता? (प्रज्ञापनालेश्यापद प्र० १७.४. १८.१२२५-३२) इत्याद्यालापकाः यत् तदनेकप्रकारोपमाणं गीतं द्रव्यलेश्यामधिकृत्य प्रोक्तम् । द्रव्यलेश्यानामेते गवल-जंबूफलादयो वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शोपमानार्थमुक्ताः । तैरिष्टानिष्टैर्वर्णादिभिर्दढाध्यवसायभावः शुभाशुभ: साध्यते । तस्योपनयार्थमिदमुच्यते - पत्तेयं पत्तेयं, वण्णाइगुणा जहोदिया सुत्ते । तारिसओ च्चिय भावो, लेस्साकाले वि लेस्सीणं ॥१६४५॥ Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११३ भासगाहा-१६४२-१६४९] पढमो उद्देसो "पत्तेयं पत्तेयं०" गाहा । ये ते कृष्णादीनां द्रव्यलेश्यानाम् एकैकस्या द्रव्यलेश्यायाः शुभाया अशुभायाश्च भावो ज्ञेयः । तत्र कृष्णलेश्यापरिणामस्तीव्रः, नीललेश्यापरिणामो मध्यः. कापोतलेश्यापरिणामो मन्दः । एवं शुभपरिणामोऽपि प्रशस्तध्यानं ज्ञेयम् । लेश्यायाः कालो लेश्याकाल: आ मुहूर्तात् । लेश्या एषां सन्ति ते लेश्यिनः तेषां लेश्यिनाम् । स्यान्मतिःभावलेश्यापरिणतस्य किं भवति ? उच्यते - जं चिज्जए उ कम्मं, जं लेसं परिणयस्स तस्सुदओ। असुभो सुभो व गीतो, अपत्थ पत्थऽन्न उदओ वा ॥१६४६॥ "जं चिज्जए उ०" गाहा । अप्रशस्तलेश्यापरिणतस्य तीव्रादिभिः तीव्रादिकर्मोपचय एव भवति । प्रशस्तलेश्यातीव्रादिपरिणतस्य तीव्रादिपुण्योपचयो भवत्यशुभकर्मापचयश्च, तस्य शुभाशुभस्य वा कर्मण उदयकाले तादृश एवोदयो भवति । यथा अपथ्यान्नं भुक्तस्यातुरस्य अपथ्य एवोदयो भवति । पथ्यान्नं भुक्तस्य पथ्य एवोदयो भवति । एवं अप्रशस्तप्रशस्तलेश्यापरिणामबद्धस्य कर्मण उदयो भवति । गणण त्ति दारं । तत्थ गाहा - पडिवज्जमाण भइया, एगो व सहस्ससो व उक्कोसा । कोडिसहस्सपुहुत्तं, जहन्नउक्कोसपडिवन्ना ॥१६४७॥ "पडिवज्जमाण०" गाहा । पडिवज्जमाणयं पडुच्च सिय अत्थि सिय नत्थि । जइ अत्थि जहन्नेणं एक्को वा दोन्नि वा तिन्नि वा । उक्कोसेणं सहस्सपुहुत्तं । पुव्वपडिवन्नगा जहन्नेण कोडिसहस्सपुहुत्तं । उक्कोसेण वि कोडिसहस्सपहुत्तं । जहन्नपदातो उक्कोसपए विसेसाहिए । पुहुत्तस्स बहुया ठाणा, उक्कोसे अहिया ।। इदाणिं अभिग्गहा । ते दव्वाइ चउव्विहा । तत्थ दव्वओ - लेवडमलेवडं वा, अमुगं दव्वं च अज्ज घिच्छामि । अमुगेण व दव्वेणं, अह दव्वाभिग्गहो नाम ॥१६४८॥ "लेवडमलेवडं वा०" गाहा । कण्ठ्या । खेत्तओ - अट्ठ उ गोयरभूमी, एलुगविक्खंभमित्तगहणं च । सग्गाम परग्गामे, एवइय घरा य खित्तम्मि ॥१६४९॥ "अट्ठ उ गोयरभूमी०" गाहा । इमे अट्ठ - उज्जू, आगंतुं पच्चागया, गोमुत्तिया, पयंगवीहिया, अब्भंतरसंबुक्का, बाहिरसंबुक्का, पेला, अद्धपेला । तओ उज्जुगं गच्छइ, एगदिसं Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं अभिगिज्झ अवक्कंतो हिंडइ जाव अंतं गओ गामस्स । अपज्जत्ते वि सन्नियट्टति १। पच्चागया नाम जइ अप्पज्जत्तं गामस्स अंताओ बिइयाए उज्जुघरोलीए हिंडंतो सन्नियट्टति २। गोमुत्तिया नाम ~~~ सो एवं गामस्स घराइं हिंडइ ३। पयंगवीहिया नाम जहा पतंगो उप्फिडिया उप्फिडिया गच्छति एवं तियमाईणि घराई मुयंतो हिंडइ ४ा अभितरसंबुक्का(१) एवं गामे घराई हिंडइ ५। बाहिरसंबुक्का एवं चेव । नवरं बाहिरहो अभितराहुत्तं जाइयव्वं ६। पेडा नाम • अद्धपेडा [७, ८] काले अभिग्गहो पुण, आई मज्झे तहेव अवसाणे। अप्पत्ते सइ काले, आई बिइओ अ चरिमम्मि ॥१६५०॥ "काले अभिग्गहो पुण०" पुव्वद्धं । पच्छद्धेण एवं चेव वक्खाणेइ । मज्झे हिंडतस्स इमे दोसा परिहरिया भवंति - दितगपडिच्छगाणं, हविज्ज सुहुमं पि मा हु अचियत्तं । इअ अप्पत्ते अइए, पवत्तणं मा ततो मज्झे ॥१६५१॥ "दितग०" गाहा । कण्ठ्या । पवत्तणदोसो य परिहरिओ भवइ । भावओ - उक्खित्तमाइचरगा, भावजुया खलु अभिग्गहा होति । गायंतो व रुदंतो, जं देइ निसन्नमादी वा ॥१६५२॥ "उक्खित्तमाइ०" गाहा । कण्ठ्या । आइग्गहणेण उछित्तओ वा संचिट्ठत्तओ वा । ओसक्कण अहिसक्कण, परम्मुहाऽलंकिएयरो वा वि । भावन्नयरेण जुओ, अह भावाभिग्गहो नाम ॥१६५३॥ "ओसक्कण०" गाहा । ओसक्कंतो जो देइ । उसक्कणं नाम गच्छंतओ जं देइ, परम्मुहालंकृताः प्रतीताः । जुत्तो त्ति दुटुओ । भावन्नयरेणं ति पसत्थभावो वा अपसत्थभावो वा । अहवा ओदयादि विभासा । अभिग्गहे त्ति गयं । इदाणिं पव्वावणमुंडावण त्ति दारं । सचित्तदवियकप्पं, छव्विहमवि आयरंति थेरा उ। कारणओ असहू वा, उवएसं दिति अन्नत्थ ॥१६५४॥ १. यस्यां तु साधुः पेटावत् चतुरस्रं विभज्य मध्यवर्तिनी गृहाणि मुक्त्वा चतुसृष्वपि दिक्षु समश्रेण्या भिक्षामटति सा पेट । अर्द्धपेटाप्येवमेव नवरमर्द्धपेटासदृशसंस्थानयोदिग्द्वयसम्बद्धयोर्गहश्रेण्योरत्र पर्यटति मलवृ। Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१६५०-१६६०] पढमो उद्देसो ११५ "सचित्तदवियकप्पं०" गाहा । कण्ठ्या । छव्विहं पि दवियकप्पं आयरंति । पव्वावण, मुंडावण, सिक्खावण, उट्ठावण, संभुंजण, संवासणं ति । मनसावन्ने वि नत्थि पच्छित्तं (१६३५) । किं कारणं? उच्यते - जीवो पमायबहुलो, पडिवक्खे दुक्करं ठवेउं जे। केत्तियमित्तं वोज्झिति, पच्छित्तं दुग्गयरिणी वा ॥१६५५॥ "जीवो पमायबहुलो०" गाहा । कण्ठ्या । इदाणिं कारणनिप्पडिकम्म त्ति । (१६३५) निक्कारणे निप्पडिकम्मसरीरा गिलाणाइकारणं पडुच्च आयरियं वादि धम्मकहिं च पडुच्च पायधुवण - मुहपमज्जणाइ सपडिकम्मा पडिसेहो व जिणाणं ति (१६५७) इमाए सामायारीए इति वाक्यशेषः । अहवा जं जुज्जइ वा तगं वोच्छ जिणाणं पीति वाक्यशेषः । 'भत्तं पंथो य भयणाए' त्ति (गा० १६३५) उस्सग्गेणं सइ लंभे, काले पहुप्पंते, भत्तं पंथो य तइयाए । असईए पढम-बिइय-तइय-चउत्थीसु वि । गच्छम्मि उ एस विही, नायव्वो होइ आणुपुव्वीए । जं एत्थं नाणत्तं, तमहं वोच्छं समासेणं ॥१६५६॥ सामायारी पुणरवि, तेसिं इमा होइ गच्छवासीणं । पडिसेहो व जिणाणं, जं जुज्जइ वा तगं वोच्छं ॥१६५७॥ "गच्छम्मि उ एस विही०" । "सामायारी पुणरवि०" । गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । पडिलेहण निक्खमणे, पाहुडिया भिक्ख कप्पकरणे य । गच्छ सतिए अ कप्पे, अंबिल भरिए य ऊसित्ते ॥१६५८॥ परिहरणा अणुजाणे, पुरकम्मे खलु तहेव गेलन्ने । गच्छ पडिबद्धऽहालंदि उवरि दोसा य अववादे ॥१६५९॥ "पडिलेहण निक्खमणे०' ["परिहरणा०"] दारगाहाद्वयम् । तत्र प्रथम प्रतिलेखनेति द्वारम् । तस्याः प्रतिलेखनाया अनेन गाथासूत्रेण द्वाराणि गृहीतानि । पडिलेहणा उ काले, अपडिलेह दोस छसु वि काएसु । पडिगहनिक्खेवणया, पडिलेहणिया सपडिवक्खा ॥१६६०॥ "पडिलेहणा उ काले०" गाहा । तत्र प्रतिलेखना कालेति अस्य व्याख्या । Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं ___ सूरुग्गए जिणाणं, पडिलेहणियाएँ आढवणकालो। थेराणऽणुग्गयम्मी, ओवहिणा सो तुलेयव्वा ॥१६६१॥ "सूरुग्गए जिणाणं०" गाहा । कण्ठ्या । एकग्रहणात् तज्जातीयग्रहणमिति वचनात्, अन्येषामपि गच्छनिर्गतानां अयमेव कालः । कहं ? ओहिणा तोलेयव्वो । तत्रादेश:१ । अन्ये ब्रुवते-जया वेलाया वायसा आगच्छंति स प्रतिलेखनिकायाः प्रारंभकालः । अन्ये हस्तलेखाप्रदर्शनमिति । द्वावप्येते (तौ) अनादेशौ । तहा आवश्यकः कर्तव्यः यथा दशभिः स्थानैः प्रतिलेखितैः आदित्य उद्गच्छति स प्रारंभकालः प्रतिलेखनिकायाः । कतरे पुनर्दश? पंच अहाजाताई, तिन्नि उक्कोसया कप्पा, तेसि एक्को सुत्तिओ दो उन्निया, संथारओ सउत्तरपट्टो । दंडओ वा एक्कारसमो । पडिलेहणा उ काले गयं । इदाणिं अपडिलेहण त्ति दारं । जइ न पडिलेहेइ, उक्कोस मज्झिमं जहन्नं वा उवहिं तो इमं पच्छित्तं - लहुगा लहुगो पणगं, उक्कोसा दुविहअपडिलेहाए । दोसेहि उ पेहंते, लहुओ भिन्नो य पणगं च ॥१६६२॥ "लहुगा०" गाहापुव्वद्धं । :: (चतुर्लघु), ० (मासलघु) पंच राइदियाई यथासंख्येनेदं । अपडिलेहण त्ति दारं गयं । इदाणिं दोसे त्ति दारं । "दोसेहिं उ०" गाहापच्छद्धं । दोसा आरभडाद्याः । अत्रापि यथासंख्येन उक्कोसाइसु लहुओ भिन्नो य पणगं च दोसाइ वत्तते । गुरु पच्चक्खायाऽसहु, गिलाण सरिसखमए य चउगुरुगा। पाहुणगसेहबाले, वुड्डे खमए अ चउलहुगा ॥[पंचवस्तु २६०] गुरूणं भत्तपच्चक्खायगस्स य गिलाणस्स गिलाणसरिसस्स य खमगस्स । एएसिं न पडिलेहइ चउगुरुगं । पाहुणयस्स सेहस्स बालस्स वुड्डस्स जो य खमगो गिलाणतुल्लो न भवति, एएसिं न पडिलेहेइ चउलहुगा । दोस त्ति गयं । इदाणिं छसु काएसु (गा० १६६०) त्ति । काएसु अप्पणा वा, उवही व पइट्ठिओऽत्थ चउभंगो । मीस सचित्त अणंतरपरंपरपइट्ठिए चेव ॥१६६३॥ आयरिए य परिन्ना, गिलाण सरिसखमए य चउगुरुगा। उडु अधरऽबंध लहुओ, बंधण धरणे य वासासु ॥१६६४॥ १. अनादेश: अ । २. विशेषचूर्णिकृता त्वस्या एकगाथाया स्थाने गाथाद्वयं लिखितं यथा - "गुरू०" "चउ०" इति । अस्माभिरपि आ० मलयगिरि स्थापित भाष्यवाचनाक्रमरक्षणार्थमनयोः क्रमाङ्कः न दर्शितः । सं० । मलवृ । Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१६६१-१६६७] पढमो उद्देसो ११७ "काएसु अप्पणा वा०" ["आयरिए य परिन्ना०"] गाहा । पुढविकायाईया छक्काया । तेसु सयं पइट्ठिओ उवहीए वि पइट्ठिओ ११ सयं पइट्ठिओ उवहीए न पइट्ठिओ २। सयं न पइट्ठिओ उवहीए पइट्ठिओ ३। दोहि वि न पइट्ठिओ ४। एवं मीसएसु वि, एवं अनंतेसु वि, परित्तेसु वि । तं पुण अणंतरपइट्ठिया परंपरपइट्ठिया वा होज्ज, जं पडिलेहित्तो संघट्टणाइ करेइ । सव्वत्थ सट्ठाणं पच्छित्तं । "छक्काय चउसु लहुगा०" [गा० ८७९] गाहा अणुगंतव्वा । दोहिं अपइटिए सुद्धो। छसु क्काएस त्ति गयं । इदाणि पडिग्गहनिक्खिवण त्ति दारं । तत्थ गाहा - चउभागवसेसाए, पडिग्गहं पच्चुवेक्ख न धरेइ । उडुबद्धे मासलहुं, वासासु धरिति मासलहुं ॥ [पंचवस्तु ४४०] जं वा सव्वाणि चीवराणि पडिलेहिताणि भवंति, ताहे अइरेग भायणाणि पडिलेहेइ । पडिग्गह मत्तयं च । जइ ताहे चेव पडिलेहेइ तो मासलहुँ । तम्हा चउभागावसेसाए पोरिसीए पडिले हित्ता धरेइ । जइ धरणा परिक्कारेण ण बंधंति, उडुबद्धे मासलहुं । वासासु चउभागावसेसाए पडिग्गहगं च पडिलेहित्ता बंधियव्वं न धरेयव्वं । अह धरेइ मासलहं । पडिग्गह निक्खवण त्ति गयं । इदाणि पडिलेहणिया सपडिपक्खा (गा० १६६०) पडिपक्खो नाम बिइयपयं । किं पुन तं? असिवे ओमोयरिए, सागारभए व रायगेलन्ने । जो जम्मि जया जुज्जइ, पडिवक्खो तं तहा जोए ॥१६६५॥ "आयरिए य परिन्ना०" गाहा । “असिवेहिं०" गाहा । कण्ठ्या । एएहि कारणेहिं न पडिलेहेज्ज । अणागयं वा अइच्छित्ते वा काले पडिलेहेज्ज दोसेहिं वा तरंतो पडिलेहेज्ज । एएहिं कारणेहिं असमत्थो वा गुरूणं न पडिलेहेज्ज अणागयं वा ।। तसजीवरक्खणट्ठा, काएसु वि होज्ज कारणे पेहा । नदिहरणपुत्तनायं, तणू य थूरे य पुत्तम्मि ॥१६६६॥ जइ से हवेज्ज सत्ती, उत्तारिज्जा तओ दुवग्गे वि । थूरो पुण तणुअतरं, अवलंबतो वि बोलेइ ॥१६६७॥ १. बीय मुच। Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं अंगारखड्डपडियं, दट्टण सुयं सुयं बिइयमन्नं । पवलित्ते नीणितो, किं पुत्ते नो कुणइ पायं ॥१६६८॥ तं वा अणक्कमंतो, चयइ सुयं तं च अप्पगं चेव । नित्थिण्णो हु कदाई, तं पि हु तारिज्ज जो पडिओ ॥१६६९॥ "तसजीवरक्खणट्ठा०" गाहाओ चत्तारि कण्ठ्याओ । ["जड़ से हवेज्ज सत्ती०" "अंगारखड्डपडियं०" "तं वा अणक्कमंतो०"] पडिलेहण त्ति गयं। इदाणिं णिक्खमण त्ति दारं । कइ वारा पडिस्सयाओ निग्गंतव्वं ? एत्थ गाहा - निरवेक्खो तइयाए, गच्छे निक्कारणम्मि तह चेव । बहुवखेवदसविहे, साविक्खे निग्गमो भइओ ॥१६७०॥ [नि०] "निरवेक्खो तइयाए०" गाहा । गच्छनिरवेक्खो जिणकप्पियाइ, सो तइयाए पोरुसीए निग्गंतुं हिंडइ । समुद्दिसित्ता सण्णं वोसिरित्ता तइयाए चेव पडिएइ । सावेक्खो पुण थेरकप्पियो । निक्कारणे - गहिए भिक्खे भोत्तुं, सोहिय आवास आलयमुवेइ । जहिं निग्गओ तहिं चिय, एमेव य खेत्तसंकमणे ॥१६७१॥ "गहिए०" गाहा । तइयाए पोरुसीए भिक्खं हिंडित्ता पडिस्सए समुद्दिसित्ता सन्नाभूमि गंतुं तइयाए पडिएइ । खेत्तसंकमणे वि तइयाए चेव । कारणे पुण बहुविहो वक्खेवो भवइ । दशविधं वैयावृत्यं कुर्वत: एक्कं वा दो वा तिन्नि वा वारा निग्गमो होज्ज । अत्रेयं विभाषागाहा अतरंतबालवुड्ढे, तवस्सिआएसमाइकज्जेसु । बहुसो वि होज्ज विसणं, कुलाइकज्जेसु य विभासा ॥१६७२॥ "अतरंतबालवुड्डे०" गाहा । कण्ठ्या । उच्चारविहारादी, संभमभयचेइवंदणाईया । आयपरोभयहेउं, विणिग्गमा वणिया गच्छे ॥१६७३॥ "उच्चार विहारादी०" गाहा । कण्ठ्या । निग्गमणं ति गयं । इदाणिं पाहुडिय त्ति - पाहुडिया वि हु दुविहा, बायरसुहुमा य होइ नायव्वा । एक्केक्का वि य एत्तो, पंचविहा होइ नायव्वा ॥१६७४॥ Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढो उद्देस "पाहुडिया वि हु दुविहा० " गाहा । पाहुडिया दुविहा भासगाहा - १६६८-१६७९ ] पंचविहा । विद्धंसण छायण लेवणे य, भूमीकम्मे पडुच्च पाहुडिया । ओसक्कण अहिसक्कण, देसे सव्वे य नायव्वा ॥१६७५ ॥ ११९ सुहुमा बायरा य । बायरा 'विद्धंसण० " गाहा । विद्धंसण- छावण-लेवण- भूमीकम्मे पडुच्चकरणे । एक्केक्का दुविहा- उसक्कणा य हेसक्कणा य । उसक्कणा देसे सव्वे य । हेसक्कणा वि देसे सव्वे य । हेसक्कणा नाम हिंसक्कणं ति वा अतीतकालं ति वा एगट्टं । उसक्कणा ओसक्कणं ति वा अणागयकालं ति वा एगट्टं । तत्थ विद्धंसणे हिंसक्कणे देसे सव्वे य इमं वक्खाणं अच्छंतु ताव समणा, गएसु भंतूण पच्छ काहामो । ओभासिए व संते, न एंति जा भंतुणं कुणिमो ॥१६७६॥ " " अच्छंतु ताव० गाहापुव्वद्धं । कण्ठ्यम् । इमं उसक्कणे देसे सव्वे वा । " ओभासिये य० " गाहापच्छद्धं । कण्ठ्यम् । सेसाणं इमं वक्खाणं सेव कमो नियमा, छज्जे लेवे य भूमिकम्मे य । तेसाल चाउसालं, पडुच्चकरणं जईनिस्सा ॥१६७७॥ " एसेव कमो नियमा" गाहापुव्वद्धं कण्ठ्यम् । पडुच्च पाहुडियाए इमा व्याख्या"तेसाल०" गाहापच्छद्धं पडुच्चकरणं नाम जइ निस्साए एती एए, उसक्कणा इमा - पुव्वघरं दाऊण व, जईण अन्नं करिंति सट्टाए । काउमणा वा अन्नं, ण्हाणाइसु कालमोसक्के ॥१६७८॥ "पुव्वहरं दाऊण० " गाहापुव्वद्धं तं संजयाणं दाउं पच्छा अप्पणो अट्ठाए अन्नं घरं करेंति । अहवा “काउमणा वा० " गाहापच्छद्धं । ण्हाणाइ आसन्नं व त्ति काउं अप्पणो अन्नघरं करेंति, पुव्वहरं संजयाणं देंति । इदाणिं हेसक्कणा । एमेव य ण्हाणाइसु, सीयलकज्जट्ठ कोइ उस्सक्के । मंगलबुद्धीसोपुण, गएसु तहियं वसिउकामो ॥१६७९॥ "एमेव य ण्हाणाइसु० " गाहा । गिहत्था ण्हाणाईणि एसकालं भविस्संति त्ति काउं तया य साहू एहिंति तो तम्मि उवग्गे काले घरं करेत्ता तत्थ साहुणो ठवेस्साम । ते सु तले २ सुहं अच्छिर्हिति तं अम्हं मंगलं । तेसु गएसु वयं वसिस्सामो । १. उण्हे इति भाव्यम् ? मलवृ । २. ते सीतले इति भाव्यम् ? मलवृ । Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं इदाणि पच्छित्तं भण्णइ - सव्वम्मि उ चउलया, देसम्मी बायराएँ लहुओ उ। सव्वम्मि मासियं खलु, देसे भिन्नो य सुहुमाए ॥१६८०॥ "सव्वम्मि उ०' गाहापुव्वद्धं कण्ठ्यम् । सुहुमपाहुडियाए पच्छित्ते गाहापच्छद्धं । सव्वम्मि मासलहुं, देसे भिन्नमासो । सुहुमपाहुडियाए इमं वक्खाणं - संमज्जण आवरिसण, उवलेवण सुहम दीवए चेव । ओसक्कण अहिसक्कण, देसे सव्वे य नायव्वा ॥१६८१॥ "संमज्जण" गाहा । संमज्जणं आवरिसीयणं उवलेवणं सुहुमकाइयाइं दीवओ एसा पंचविहा । एक्केक्का दुविहा–ओसक्कणे[हि] हिंसक्कणेहि य। संमज्जणाईणं ओसक्कणं वा वसहीए देसे सव्वे वा करेज्ज । जाव न मंडलिवेला, ताव पमज्जामो होइ ओसक्का । उठेतु ताव पढिउं, उस्सक्कण एव सव्वत्थ ॥१६८२॥ "जाव न मंडलिवेला०" गाहा । कण्ठ्या । एवं सर्वत्र जाव न मंडलिवेला ताव आवरिसेमो । एवं उवलेवणं करेमो । जाव न मंडलिवेला ताव सुहमकाइएहिं अच्चणियं करेमो। एवं विभासा । सा पुण सुहुमपाहुडिया दुविहा - छिन्नमछिन्ना काले, पुणो य नियया य अनियया चेव । निद्दिट्ठाऽनिद्दिट्टा, पाहुडिया अट्ठ भंगा उ॥१६८३॥ “छिन्नमछिन्ना०'' गाहा । दुविहा - छिन्नकालिया अछिन्नकालिया य । छिन्नकालिया नाम - मासे पक्खे दसरायए य पणए अ एगदिवसे य । वाघाइमपाहुडिया, होइ पवाया निवाया य ॥१६८४॥ "मासे पक्खे०" गाहद्धं । जा मासेण वा पक्खेण वा दसराएण वा पंचरत्तेण वा एगंतरएण वा अवस्संकीरइ, अंतरा न कीरइ सा छिन्नकालिया । जस्स काले निर्देसो न कओ सा अच्छिन्नकालिया । सा दुविहा-नियया अनियया य । तत्थ नियया - पुव्वण्हे अवरण्हे, सूरम्मि अणुग्गए व अत्थमिए । मज्झंतिए व वसही, सेसं कालं पडिकुट्ठा ॥१६८५॥ "पुव्वण्हे अवरण्हे०" गाहा । कण्ठ्या । अनियया नाम नत्थि वेलापरिग्गहो । Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१६८०-१६९१] पढमो उद्देसो १२१ छिन्नकालिया पुणो दुविहा-निद्दिट्ठा अनिद्दिट्ठा य । अनयोर्व्याख्या - पुरिसज्जाओ अमुगो, पाहुडियाकारओ उ निहिट्ठो। सेसा उ अनिद्दिट्ठा, पाहुडिया होइ नायव्वा ॥१६८६॥ "पुरिसज्जाओ अमुगो०" गाहा । कण्ठ्या । एत्थ अट्ठभंगा-छिन्नकालिया नियया निद्दिट्ठा १, छिन्नकालिया नियया अनिद्दिट्ठा २, एवं अट्ठभंगा कायव्वा' । एत्थ पढमभंगो पसत्थो । जइ मासेणं कीरइ अत्र गाथा - काऊण मासकप्पं, वयंति जा कीरई उ मासस्स । सा खलु निव्वाघाया, तं वेलारेण निंताणं ॥१६८७॥ "काऊण मासकप्पं०" गाहा । कण्ठ्या । एसा निव्वाघाया । "वाघाइम" गाहा पच्छद्धं (गा० १६८४) हेट्ठा अभणितं तं भण्णइ-"वाघाइम''त्ति पढमभंगं मोत्तूण सेसा सत्त भंगा वाघाइमा । सा सुहमा पाहुडिया दुविहा-पवाया निवाया य । पवायानिवायाणं इमा विभासा - अवरण्हे गिम्ह करणे, पवाय सा जेण नासयइ घम्मं । पुव्वण्हे जा सिसिरे, निव्वाय निवाय सा रत्तिं ॥१६८८॥ "अवरण्हें गिम्ह करणे०" गाहा । उवलेवणे कए अवरण्हे काले सा पवाया । जेण नासेइ घम्मं । रत्तिं हेमंते जा गोसे कीरइ सा दिवसेण सुक्खति । सा निवाया रत्तिं भवति । इमा वि निव्वाघायवाघाएणं । पुव्वण्हें अपट्ठविए, अवरहे उठ्ठिएसु य पसत्था । मज्झण्ह निग्गएसु य, मंडलिसुतपेहऽवाघाए ॥१६८९॥ "पुव्वण्हे अपट्ठविए०" गाहा। "मंडलिसुयपेहवाघाए''त्ति । सुत्तमंडलीए, अत्थमंडलीए, समुद्दिसणमंडलीए पडिलेहणिया कालेण य जा कीरइ सा वाघाए । एयास जयणं भणति - तं वेलं सारविंती, पाहुडियाकारगं च पुच्छंति । मोत्तूण चरिमभंगं, जयंति एमेव सेसेसु ॥१६९०॥ "तं वेलं सारविंती०" गाहा । कण्ठ्या । चरिमे वि होइ जयणा, वसंति आउत्तउवहिणो निच्चं । दक्खे य वसहिपाले, ठविंति थेरा पुणित्थीसु ॥१६९१॥ १. छि० अनिय०नि०३, छि० अनिय० अनि० ४, अछि. निय० नि०५, अछि. निय० अनि० ६, अछि० अनिय० नि० ७ अछि० अनिय० अनि० ८ । २. वाघाया मुच । Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसण [ मासकप्पपगयं " चरिमे वि होइ० " गाहा । " चरिमे "त्ति अट्ठमे भंगे, तत्थ वसंता निच्चमाउत्ता उवहीए भवंति । जइ इत्थी पाहुडियकारिया जो थिरो बंभचेरे सो वसहिपालो ठविज्जइ । पाहुडिए ति दारं यं । १२२ इदाणि भिक्ख त्ति दारं - - जिणकप्पिअभिग्गहिएसणाए पंचण्हमन्नतरियाए । गच्छे पुण सव्वाहिं, सावेक्खो जेण गच्छो उ ॥१६९२॥ "जिणकप्पिअभिग्गहि० " गाहा । जिणकप्पिया अभिग्गहियाए एसणाए पंचन्हं अन्नतरीए, गच्छवासी पुण अनिययाए एसणाए सत्तहिं वि गेण्हंति । चोयओ भाइ-किं गच्छवासीणं सव्वाओ वि ? किं तेसिं निज्जराए न कज्जं ? आयरिय आह - बाले वुड्ढे सेहे, अगीयत्थे नाणदंसणप्पेही । दुब्बलसंघयणम्मिय, गच्छि पइन्नेसणा भणिया ॥१६९३ ॥ 44 'बाले वुड्ढे सेहे० " गाहा । बाले वुड्ढे सेहाणं इयं व्याख्या - तिक्खछुहाए पीडा, उड्डाहनिवारणम्मि निक्किवया । इय जुवलसिक्खगेसुं, पओस भेओ य एक्कतरे ॥१६९४॥ " तिक्खछुहाए० " गाहा । कण्ठ्या । उड्डाहो कहं भवति ? सो बालो कयाई भणेज्ज एएमए छुहाए तिसाए य मारेंति । अत्यर्थं कृपा नास्ति निक्कवता, पओसं बालो वा वुड्डो वा करेज्ज, प्रद्वेषः स्यात्, भेदो मरेज्ज उप्पव्वइज्ज वा । "एगतरो "त्ति जीए चरित्ते वा । बालस्य वृद्धस्योभयस्य वा । अगीतत्थस्स नाणदंसणठियस्स दुब्बलसंघयणस्स इमं सुचिरेण वि गीयत्थो, न होहिई न वि सुयस्स आभागी । पग्गहिएसणचारी, किमहीउ धरेउ वा अबलो ॥१६९५॥ "सुचिरेण वि० " गाहा । कण्ठ्या । एएण कारणेण गच्छे पइन्नेसणा भणिया । दिट्ठा पइसा । काए विहीए हिंडेयव्वं ? उच्यते - - माणें काले आवस्सए य संघाडगे य उवगरणे । मत्तग काउस्सग्गो, जस्स य जोगो सपडिवक्खो ॥१६९६ ॥ “पमाणे काले० " दारगाहा । पमाणमिति, कइवारा निग्गंतव्वं पिंडवायस्स ? तत्थ निच्चभत्तियस्स - Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१६९२-१७०१] पढमो उद्देसो १२३ दोन्नि अणुन्नायाओ, तइया आवज्ज मासियं लहुयं । गुरुगो उ चउत्थीए, चाउम्मासो पुरेकम्मे ॥१६९७॥ [नि० ] "दोन्नि अणुन्नायाओ०" गाहा पुरातणा । अस्य व्याख्या - सइमेव उनिग्गमणं, चउत्थभत्तिस्स दोन्नि वि अलद्धे। सव्वे गोयरकाला, विगिट्ठ छट्ठट्ठमे बितिहिं ॥१६९८॥ "सइमेव उ०" गाहा । सकृत् एक्कं वारा निच्चभत्तिओ भत्तस्स, द्वितीयं पाणस्स, चउत्थभत्तियस्स वि एवं चेव । नवरं अलंभे दो वाराओ। विकिट्ठभत्तियस्स सव्वे गोयरकाला कप्पंति निग्गंतुं । छट्ठभत्तियस्स दोन्नि वारा, अट्ठमभत्तियस्स तिन्नि, दसमादि वियट्ठभत्तिओ । स्यान्मतिः किं कारणं षष्ठादिभक्तानां द्विकादिनिर्गम: ? अत उच्यते - संखुन्ना जेणंता, दुगाइ छट्ठादिणं तु तो कालो। भुत्तणुभुत्ते अ बलं, जायइ न य सीयलं होइ ॥१६९९॥ "संखुन्ना जेणंतो०" गाहा । 'न य सीतं' ति न सीतलं भवति । अत्राह शिष्य:यद्यसौ षष्ठादिभक्तिको जावंति भक्तादिछेदो, तान्येकदिनेनैव प्रतिपूरयति । कस्तस्य गुणो भक्तछेदेन ? अत्रोच्यते - बहुदेवसिया भत्ता, एगदिणेणं तु जइ वि भुंजेज्जा। तह वि य चागतितिक्खाएगग्गपभावणाईया ॥१७००॥ "बहुदेवसिया०" गाहा । कण्ठ्या । "दोन्नि अणुन्नायाओ०" इईसे अद्धगाहाए [१६९७] वक्खाणं । निच्चभत्तिओ जइ बीयं वारं भत्तस्स अट्टाए उयरति ० (मासलघु), तइयं वारा ०। (मासगुरु), चउहि :: (चतुर्लघु), पंचहि ::। (चतुर्गुरु), छहिं ::: (षड्लघु), सत्तहिं :::। (षड्गुरु), अट्ठहिं छेदो, नवहिं मूलं, दसहिं अणवट्ठो, एकारसहिं पारंचिओ। जह एस एत्थ वुड्डी, ओअरमाणस्स दसहि सपदं च । सेसेसु वि जं जुज्जइ, तत्थ विवड्डी उ सोहिए ॥१७०१॥ "जह एस एत्थ०" गाहा । 'जहा' इति यथेदं निच्चभक्तिकस्योक्तं । जं च द्वितीयादिवारा पविसंताण पुरेकम्मपच्छाकम्मदोसा कीरंति तं अगेण्हंतो वि आवज्जइ । अह गेण्हति संजोगपच्छित्तं । एवं चउत्थभत्तियस्स वि । छट्ठभत्तियस्स बारसहिं पारंचिओ । अट्टमभत्तिओ तेरसहिं पारंचिओ । सव्वेसि मासलहगाई। पमाणे त्ति गयं । इदाणिं काले त्ति । काए वेलाए निग्गंतव्वं भिक्खस्स ? जो खमओ बालो वुड्डो वा दोसीणस्स निग्गंच्छतओ तेण दोसीण वेलाए निग्गच्छियव्वं । का वेला अवेला वा ? वेला Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं सुत्तपोरुसिं काऊण निग्गच्छियव्वं । जइ अतिप्पए तीति मासलहुं, आणाए विराहणा । अद्दगं पेच्छित्ति वुत्ता, अहवा किं ओमंतिओसि सुत्तओ तो अप्पभाइयाए हिंडसिओ? सुहरत्तिं पुच्छसि ? कोइ वा पत्थियओ अवसउण त्ति पत्थिओ नियत्तो, पदुट्ठो वा जं काहिति । अथवा सुत्तियाओ बोहेइ अहिकरणं । अहवा न उदिति पच्छा अविरतका भणंति - संजयाए हिंडिता तह वि न उट्टेसि पंतावेज्ज, असंखडाइ पडुसेज्ज वा । संजयस्स एयस्स कारणा हम्मामि । अहवा सा भणेज्ज- नत्थि सो भद्दओ । भणति-कीस नत्थि ? एतेसिं दिवे दिवे ठविज्जासि । अहं भत्तगं देमि। तुमं रंधेऊण ठविज्जासि खंता दंता इति । एवमादी दोसा पए हिंडतस्स । जइ एयद्दोसभीओ उस्सूरे हिंडइ मासलहुं लभति । “अकाले चरसि भिक्खू०" [दश० अ० ५ उ० २ गा० ५] ठवियगदोसे वा । भणंति वा-तुब्भे एयं पि वेलं न याणाहि। पच्छा अग्गहणं । जम्हा एते दोसा तम्हा वेलाए हिंडियव्वं । उसिणस्स वि अपत्ते अइक्कंते य एते चेव दोसा। अहवा पए हिंडति उस्सक्कणं उस्सूरे उस्सक्कणं । तम्हा वेलाए हिंडियव्वं । काले त्ति गयं। इदाणिं आवस्सए त्ति । आवस्सगं असोहंतो नीति मासलहुं, आणादिविराहणा। निग्गयस्स सन्ना जाया । जइ धरेइ वच्चनिरोधे जीवियसंदेहो, वोसिरइ उड्डाहो । विणा दवेण चउत्थरसिएण वा तो वि उड्डाहो । मा देह चउत्थरसियं । अह नियत्तइ भिक्खायरियाए वाघाओ परियाविज्जति य। तम्हा सोहेयव्वं । आवस्सय त्ति गयं । इदाणि संघाडए त्ति । तत्थ गाहा - एगाणियस्स दोसा, साणे इत्थी तहेव पडिणीए। भिक्खविसोहि महव्वय, तम्हा सबिइज्जए गमणं ॥१७०२॥ ___एगाणियस्स दोसा०" गाहा । एगाणिओ हिंडइ मासलहुँ, आणाइविराहणा। सो जइ भिक्खं सोहेइ, ताहे मग्गओ साणेण खइओ। अह साणजाइयं पलोएइ तो एसणं न रक्खइ । अहवा इत्थी एगाणियं पासित्ता पउत्थवइया रंडा वा भणति-जइ न इच्छसि तो उड्डाहं करेमि । आयपरतदुभयसमुत्था दोसा गेण्हणाई । अहवा दिटे संकाई पडिणीओ वा एगाणियं पासित्ता पंतावेज्ज । भिक्खाविसोही तिसु घरेसु एसणं न सोहेइ । अह गेण्हइ इमं तं निप्फण्णं । महव्वयाणि वा विराहेज्जा । एगाणिओ आउक्कायं आइएज्ज, मुसावायं वा भणेज्ज । कुंटलाइसु किंचि वा, हिरन्नाए पडुपण्णं भारियाए पासित्ता वा आसियालेज्ज । मेहुणे जे इत्थिए भणिता, भिक्खेण वा समं पडितं परिगेण्हइ । जम्हा एए दोसा तम्हा बिइज्जएण समं गंतव्वं । सो पुण इमेहिं कारणेहिं संघाडगं नेच्छइ - १. अहसक्कणं इति भाव्यम् ? । २. गेण्हाई अ । Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढमो उद्देसो गारविए काहीए, माइल्ले अलस लुद्ध निद्धम्मे । दुल्लह अत्ताहिट्ठिय, अमणुन्ने या असंघाडो ॥ १७०३॥ भासगाहा - १७०२-१७०४] “गारविए०" गाहा । गारवेण सो सलद्धिओ ओमरायणिओ य अण्णेण राइणिएण समं न हिँडइ । पच्छा राइणियस्स सद्दो, उक्कोसं भत्तपाणं ति । काहिओ सुहं कहिस्सामि त्ति, तेण गाणिओ हिंडति । माइल्लो भद्दगं भद्दगं भोच्चा सेसगं आणेइ । आलसिओ कइवि जाणि वा ताणि वा घराणि गंतूण एइ । लुद्धो ओभासइ विगईओ । निद्धम्मो एसणं पेल्लेति । दुभिक्खे दुल्लभं भिक्खं ति । अत्ताहिट्ठिओ, अत्तलाभिओ अमणुण्णो वा मे बिइज्जओ तेण संघाडगं न इच्छति । एतेसिं पच्छित्तं यथासंख्येन T लहुया य दोसु गुरुओ, अ तइअए चउगुरू य पंचमए । सेसाण मासलहुओ, जं वा आवज्जई जत्थ ॥१७०४॥ १२५ "लहुया य दोसु गुरुओ० " गाहा । गारवियकाहियाणं :: ४ (चतुर्लघु), माइल्ले ० (मासगुरु) लुद्धे :: 1४ (चतुर्गुरु) सेसाणं मासलहुं । संघाडए त्ति गयं । इदाणिं उवगरणे त्ति । उवगरणं न हिंडावेइ मासलहुं । अहवा उवहिनिप्फन्नं । ते गया । अगणिकाएण उवही दड्ढो । अहवा दंडिय-मालवखोभो जाओ । पलाया । विणा उवगरणेण किं काहिंति ? जं तेण विणा काहिंति तं निष्फण्णं । उवकरणे त्ति गयं । इदाणि मत्त त्ति । मत्तए न गिण्हइ मासलहुं । आयरियाणं पाउग्गं लद्धं कहिं गेण्हउ ? जइ न गेह (मासलघु) । जं गाढाणागाढं परिताविज्जंति तन्निष्फण्णं । अहवा अंतपंताई समुद्दिसति, गेलण्णाई दोसा, सुत्तत्थपरिहाणी । जं च गिलाणस्स न गिण्हइ :: ४ (चतुर्लघु) पाहुण : : । ४ (चतुर्गुरु ? ) दुल्लभम्मि समुदाणे । तद्दिवसं लाभो जाओ, कहिं गेण्हउ ? अगिण्हमाणे ०। (मासगुरु) अहवा कस्सइ सद्धा जाया 'देमि साहूणं' ति कत्थ गेण्हउ ? इहरा जइ मत्तओ होंतो गच्छस्स आणिए साहारणं होंतं । संसत्तभत्तपाणं वा कत्थ घेत्तूण परिवे विणा मत्तएण ? जइ पुण मत्तओ होंतो तो पडिलेहिऊण गिण्हंतो पच्छा दोसा न होंति । तम्हा घेत्तव्वो । मत्त त्ति गयं । o इणि काउसति । काउस्सग्गं काऊण वच्वंति ० (मासलघु) जोगपडिवण्णओ तस्स तद्दिवसं आयंबिलं । सो कूसणकूरं घेत्तूण आगओ । पच्छा जइ समुद्दिसइ जोगविराहणा । अन समुद्दिस तो परितावेज्ज । एवं विगईए वि भाणियव्वा । अब्भत्तट्ठिओ वा कूरं घेत्तूण आगओ जइ भुंजति पच्चक्खाणविराहणा । अह परिठवेइ संजमविराहणा । तम्हा काउस्सग्गो कायव्वो । तो चिंतेइ - अज्ज आयंबिलं विगई अब्भत्तट्टं एक्कासणगं वा ताहे सुहं गेहइ । १. कायोत्सर्गमकृत्वा इति मलवृ । २. न परिठवेइ ड । Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं काऊण वि काउस्सग्गं जइ न संदिसावेइ ० (मासलघु?) के दोसा? सो अप्पणो णिस्सा एक्कं भत्तटुं घेत्तूण आगओ। तं जइ आयरिया समुद्दिसंति सो परिचत्तो । अह न समुद्दिसंति जा आयरियनिमित्तं निज्जरा ततो फिट्टो । एवं गिलाणपाहुणगे दोच्चं न पुच्छति-किह गिण्हामि ? त्ति (मासलघु) 0 अह संदिसावेइ, दोच्चं च आपुच्छति ताहे वा वारिज्जइ । आवस्सियं न करेइ पंचराइंदिया । जस्स जोगं न करेइ आहारो चेव कप्पइ सेसाइं न कप्पंति वत्थपायाईणि । काउस्सग्गे त्ति गयं । इदाणिं सपडिपक्खो त्ति । सव्वाणि वि एयाइं सपडिपखाई । आयरियादिवेयावच्चनिमित्तं बहुया वि वारा अइज्जा। अपत्ते वि काले पढमबीइज्जेण परीसहेण उच्चाहिज्जंतो नीति । जइ वि अइप्पओ तो चिरं गिण्हइ । जाणि य विबुद्धाणि तत्थ वच्चंति । जइ कोइ भणेज्ज ठवेज्जह तो पडिसेहेइ । अइच्छिए वि उल्लहेज्जा' । अद्धाण निग्गयाण कज्जे गिलाणं वा पडियरिओ । तेणं उस्सूरो जाओ। आवस्सगं न होज्जा । अणाभोगेणं गेलन्नाइसु वा कज्जेसु संभमे वा । उवओगं सन्नाए न वच्चेज्जा । एवं गयस्स जइ होज्ज उवस्सओ य आसण्णे तो नियत्तइ । अह दूरे ततो चेव गच्छति । एगो उग्गाहितयं धरेइ, एगो वोसिरितुं एइ । अह पविट्ठाणं ताहे संभोइयस्स पडिस्सयं वच्चति । अह संभोइया न होज्ज, पच्छा असंभोइयाणं संवेग्गाणं, ते असई पासत्थाईणं, ताहे सारूवियाणं, ताहे सिद्धपुत्ताणं, ताहे सावगाणं वेज्जस्स वा घरं गम्मइ । एएसिं असइ रायमग्गे काइयवज्जं, घरे वा काइयवज्जं । जइ उटुंति ववहारो लब्भइ । यथा - त्रिणि (त्रयः) शल्या महाराज, अस्मिन् देहे प्रतिष्ठिताः । वायु-मूत्र-पुरीषाणां, प्राप्तं वेगं न धारयेत् ॥२ जेण काइयं न वोसिरियं तेणं ववहारो लब्भइ । संघाडए विणा वि णिज्जा । दुब्भिक्खे एगस्स चेव देंति । जइ चिरं पि हिंडिऊण दोण्हं पज्जत्तं लब्भति, हिंडंतु दोन्नि मा य एकल्लओ। जाहे न होज्ज ताहे एकाणिओ वि हिंडइ । अत्तलाभिओ माइट्ठाणविरहिओ हिंडेज्ज । संघाडगस्स वा असतीए एगाणिओ हिंडिज्ज अणुन्ना वा जो पियधम्मो सो एगाणिओ पेसिज्जइ । एएहिं पुण आकिन्नाइं घराई गंतव्वं । साणयाइए पढेि कुड्डे करेइ । अह कयाई अविरइया भणेज्जा, ताहे भण्णइ-एयाइं वयाइं ठवेमि । अहवा भण्णइ-किं ते मए जल्लमलपुच्चडेणं विरूवेणं दीहरोमेणं? जत्थ पडिणीओ तत्थ राडि करेइ जहा लोगो एइ । भिक्खविसोहिए एगम्मि घरे गिण्हइ, जत्थ उक्खेवनिक्खेवं पासति, महव्वयाइं नाइक्कमति, उवगरणं पि न हिंडावेज्ज। तेण पडिणीए पउरे १. लुलुहेज्ज क, लुल्लहेज्ज ड । २. तिण्णि सल्ला महाराय ! अस्सि देहे पइट्ठिया । वायु-मुत्त-पुरीसाणं, पत्तं वेगं न धारए ॥ (ओघ ६२३ ।) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७ भासगाहा-१७०५-१७०९] पढमो उद्देसो वुड्डो वा अहुणगिलाणोट्ठिओ वा । इमं पुण अवस्स हिंडावेयव्वं - पायभंडयं चोलपट्टओ य । तं पि न हिंडावेज्ज । अणाभोगेणं तुरियो वा गिलाणाईणं कज्जे । वीसरियं वा से वुड्डत्तणेणं । आयरियाईणं मत्तयं पि न गेण्हेज्जा, भिन्नो असुइलित्तो वा होज्जा । उवरिल्लाणि वि काउसग्गाईणि न करेज्ज गिलाणाईसु कारणेसु । सपडिपक्खो त्ति गयं । एवं भिक्खायरिया गया । इदाणिं कप्पकरणे त्ति । भाणस्स कप्पकरणे, अलेवडे नत्थि किंचि कायव्वं । तम्हा लेवकडस्स उ, कायव्वा मग्गणा होइ ॥१७०५॥ "भाणस्स कप्पकरणे०" गाहा । भाणस्स किं लेवाडस्स कप्पो कायव्वो अलेवाडस्स? लेवाडभायणस्स कप्पो अवस्सं कायव्वो, नो अलेवाडस्स । तम्हा लेवाडस्स मग्गणा होइ । किं लेवाडं वा अलेवाडं वा? तत्थिमाणि अलेवाडाणि - कंजियउण्होदगचाउलोदए' संसट्ठाऽऽयामकट्ठमूलरसे । कंजियकढिए लोणे, कुट्टा पिज्जा य नित्तुप्पा ॥१७०६॥ कंजियउदगविलेवी, ओदणकुम्माससत्तुए पिढे। मंडग समिउस्सिन्ने, कंजियपत्ते अलेवकडे ॥१७०७॥ "कंजिय०" ["कंजियउदग०"] गाहाद्वयम् । कंजियं अंबिलं, उण्होदगं चाउलोदगं । 'संसट्ठ' त्ति उस्सित्तिया पाणयं । आयामं अवस्सावणं ति {भणंति} भणितं होइ । 'कट्ठमूलरसो' त्ति जम्मि चणगाइणो उवक्खडिता तं पाणियं अंबिलकढितं जं सलवणं कूडपेज्जा जा णिचोप्पडा । 'कुड'(१) त्ति चिंचा । कंजियविलेवी, उदगविलेवी, ओयणो, कुम्मासा, पिटुं, मंडगा । 'समितुस्सिन्' ति समितं अट्टओ तम्मि उस्सिणं ति उंडेरगा, भरोलगाइणो। कंजियपत्तादीणि य अलेवाडाणि, इमं लेवाडं - विगई विगइअवयवा, अविगइपिंडरसएहिँ जं मीसं । गुलदहितेल्लावयवे, विगडम्मि य सेसएसुं च ॥१७०८॥ [नि०] "विगई०" गाहा । विगईओ सावयवाओ काओ वि निरवयवाओ । जे ते अवयवा ते केइ विगई के वि अविगई, अवयवज्ञापनार्थं । तेषाञ्च के विगतयो के न वा ? इति ज्ञापनार्थमिदमुच्यते - दहि अवयवो उ मंथू, विगई तक्कं न होइ विगई उ। खीरं तु निरावयवं, नवणीओगाहिमा चेव ॥१७०९॥ १. कंजुसिण चाउलोदे मुच वृत्तिकृता अयमेव पाठः आदृतोऽस्ति । Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ विसेसचुणि घयघट्टो पुण विगई, वीसंदण मो य केइ इच्छंति । तेलगुलाण अविगई, सूमालियखंडमाईणि ॥ १७१०॥ महुणो मयणमविगई, खोलो मज्जस्स पोग्गले पिउडं । रसओ पुण तदवयवो, सो पुण नियमा भवे विगई ॥१७११॥ " दहि अवयवो उ० " [" घयघट्टो०" "महुणो० " ] गाहाओ । कण्ठ्याओ । सुकुमालिया' नाम तेल्लघयघट्टो गुलस्स य घयघट्टो, सक्करा मच्छंडिया, पिउडं उज्झं मंसस्स अवयवो, रसओ वसा मेदो य विगई । ओगाहिमयं दसमा विगई। एयाहिं विगईहिं अवयवेहि य जम्मी संतं सव्वं लेवाडं। पिंडरसस्स इमा विभासा - अंबाडकविट्ठे, मुद्दीया माउलिंग कयले य । खज्जूरनालिएरे, कोले चिंचा य बोधव्वा ॥ १७१२॥ " अंबंबाड० " गाहा । कण्ठ्या । खज्जूरमुद्दियादाडिमाणपीलुच्छचिंचमाईणं । पिंडरसन ( अ ) विगईओ, नियमा पुण होंति लेवाडा ॥१७१३॥ " [ मासकप्पपगयं 'खज्जूर० गाहा । कण्ठ्या । 'चिंचमाईणं 'ति । अंबिलियारसमादीहिं पिंडरसेहिं जं मीसं तं नियमालेवाडं भवति । जं विगईहिं मिस्सं तं विगई भवति । एयाई लेवाडाईणि भणिताई । लेवाडितस्स भायणस्स अवस्स कप्पो कायव्वो । जइ पुण तस्स भायणस्स फुडिओ लेवो, तओ तिकप्पे कए वि लेवाडमेव भवति । अतस्तद्दोषपरिहारार्थम् कुट्टिमतलसंकासो, भिसिणीपुक्खलपलाससरिसो वा । सामास धुवण सुक्खावणा य सुहमेरिसे होति ॥१७१४॥ "कुट्टिमतल० " गाहा । जहा भिसिणिपत्ते जलं न ट्ठाइ, एरिसो लेवो कायव्वो । सीसो भणति—जहा नवरिकप्पो सुज्झइ तारिसो लेवो कीरउ, इयरे रागो । आयरियो भइ - एवं कप्पो वि सुहं कीरइ । लहुं च उव्ववेइ । अण्णो य से इमो गुणो । जहा एगो साहू रुक्खस्स मूले समुद्दिसति । तेण साहुणा दिसालोगो कओ, न पुण उवरि आरूढो धिज्जाईओ दिट्ठो । ताहे सो ओयरित्ता गामं गतो । तत्थाणेण सिट्टो गामेल्लयाणं । तेण पुण साहुणा सो उल्लुहंतो दिट्ठो । आउत्तो सो भगवं, चोक्खं सुइयं च तं कयं पत्तं । निस्सीलनिव्वयाणं, पत्तस्स य दायणा भणिया ॥ १७१५ ॥ १. कुसुमालिया के । Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१७१०-१७२०] पढमो उद्देसो १२९ “आउत्तो सो०" गाहा । ताहे सो भगवं दवदवस्स आउत्तो समुद्दिसिउं तहा संलिहइ जहा नज्जइ धोयं पिव, पच्छा सो मुहपोत्तियं छोढुं पढंतो अच्छइ । ते आगया पेच्छंति साहू उवसंतं । पच्छा पुच्छंति-कओ एह ? कत्तो भिक्खं गहियं ? भणति-न ताव हिंडामि, किं वेला जाया ? ताहे अन्नमन्नस्स मुहं पलोएति । ताहे धिज्जातिओ भणति-मए दिट्ठो । पलोएह से भायणं । ते भणंति-पेच्छामो । ता भायणं तेण दाइयं । ताहे दट्ठण भणंति-तुमं सि पावो मरुगो त्ति । ओभामिओ उ मरुओ, पत्तो साहू जसं च कित्तिं च । पच्छाइआ य दोसा, वण्णो य पभाविओ तहियं ॥१७१६॥ "ओभामिओ उ मरुओ०" गाहा । कण्ठ्या । एए गुणा सुंदरलेवस्स । लेवाड विगइ गोरस, कढिए पिंडरस जहन्न उब्भज्जी । एएसिं कायव्वं, अकरणे गुरुगा य आणाई ॥१७१७॥ "लेवाड विगइ०" गाहा । लेवाडा विगईओ । गोरसो य कढियओ। पिंडरसो समुद्दियाइ जहन्नओ लेवाडो 'उब्भज्जी' वियओ सुर पूवियमेगटुं। एएसिं लेवाडाणं कप्पो कायव्वो । न करेइ :: ।४ (चतुर्गुरु) आणाइ विराहणा। संचयपसंगदोसा, निसिभत्तं लेवकुच्छणमगंधं । दव्वविणासुड्ढादी, अवण्ण संसज्जणाऽऽहारे ॥१७१८॥ "संचय०" गाहा । कण्ठ्या । नवरं 'संसज्जणा वा वि' त्ति । गंधेण पाणजाइएहिं संसज्जइ। जम्हा एए दोसा तम्हा - लेवकडे कायव्वं, परवयणे तिन्नि वार गंतव्वं । एवं अप्पा य परो य, पवयणं होंति चत्ताई ॥१७१९॥ [नि०] "लेवकडे कायव्वं०" गाहा । एईसे इमं वक्खाणं - गोउल विरूवसंखडि, अलंभे साधारणं च सव्वेसिं । गहियं संती य तहिं, तक्कुच्छरसादि लग्गट्ठा ॥१७२०॥ "गोउल विरूवं०" गाहा । गोउले दुद्धदहिए नवणीयाणि निसटुं लद्धाइं । अहवा विरूवरूवाए संखडिए उक्कोसं असणादि लब्भेज्ज । ताहे तेहिं साहूहिं दुल्लभं एवं ति काउं साहारणट्ठयाए सव्वभायणाणि भरेत्ता सन्नियट्टा(ट्ट) । ताहे पाणएण विणा उच्चूढलग्गणट्ठयाए न १. संसज्जाणाऽऽहार मुच । २. आहारस्य गलके विलगनम्, उलूहणं वा तदर्थम्, तन्माभूदित्यर्थः इति मलवृ । Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३० विसेसचुणि [ मासकप्पपगयं समुद्दिसियव्वं ति कट्टु । तत्थ य खीर - तक्का - इक्खुरसाइ अस्थि त्ति जेण उच्चूढलग्गाण भविस्संतीति काउं समुद्दिट्टं । ताहे केण भायणाणि धोयव्वाणि ? तत्थ इमा विही - मंडलितक्की खमए, गुरुभाणेणं व आणयंति दवं । अपरीभोगऽतिरित्ते, लहुओऽणाजीविभाणे य ॥१७२१॥ "मंडलितक्की० "" गाहा । जो मंडली उवजीवइ खमओ वा तस्स भायणेसु आयरियभायणेसु वा संघाडएण दव्वं ( वं) घेत्तव्वं । जइ पुण मंडलिअतक्कियस्स भायणे अइय भायणेसु वा गेहइ दवं मासलहुं । परवयणं णाम चोयगवयणं । भइ जइ एस दोसो, तो आइमकप्पमाण संलिहिउं । अन्नेसि तगं दाउं, तो गच्छइ बिइयतइयाणं ॥१७२२॥ भाइ जइ एस० गाहा । चोयओ भणइ - जइ एस पच्छित्तदोसा तो अहं विधि भणामि । पडिग्गहं लेवमायाए संलिहित्ता एगागी पढमकप्पकरणत्थं पविसित्ता तत्तियमेत्तं दवं गेण्हतु, जेण पढमकप्पं काउं बिइयं वारं बिइयकप्पकरणत्थं पविसित्ता तत्तियमेत्तं दवं गहाय आगंतु हत्थकप्पं करेइ । तइयं वारा पविसित्ता जत्तिएण कीरइ सेसाणि लेवाडाणि धोव्वंति । सन्नाभूमिपाणयं च होइ तत्तियमेत्तं घेत्तुं एइ । आयरियो भणइ - एवं करेंतेणं अप्पा य परो य पवणं चेव चत्ताइं । तत्रात्मा कथं त्यक्त: ? " संदंसणेण बहुसो, संलावऽणुराग केलि आउभया । ती णु कंजियं णुं, जइस्स इट्ठो त्ति य भांति ॥१७२३॥ "संदंसणेण०" गाहापुव्वद्धं कण्ठ्यम् । “देंती णु० " पच्छद्धं । जं एस पव्वइयओ पुणो पुणो एइ य जाइ य किं ताव एयस्स पाणगदाइया इट्ठा ? अह कंजियं तो पुणो पुणो एइ । परः प्रवचनं च यथा त्यक्तानि भवन्ति तथेदमुपदिश्यते - आयपरोभयदोसा, चउत्थतेणट्ठसंकणा णीए । दोच्चं णु चारिओ णुं, करेइ आयट्ट गहणाई ॥१७२४॥ “आयपरोभयदोसा०” गाहापुव्वद्धं । "दोच्चं णु० " पच्छद्धं । निइल्लएहिं संकिज्जइ । किं ताव मेहुणदूइकिच्चेण एइ, अह चारियकिच्चेण, अह अप्पणो मेहुणट्ठाए, अप्पणा वा हिरिउकामो ? तुशब्दो वितर्कार्थे द्रष्टव्यः । तत्थ गिण्हणाई दोसा - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१७२१-१७२९] पढमो उद्देसो १३१ गिण्हंति सिज्झियाओ, छिदं जाउग सवत्तिणीओ अ । सुत्तत्थे परिहाणी, निग्गमणे सोहिवुड्डी य ॥१७२५॥ "गिण्हंति सिज्झियाओ०" गाहा । जं तं पुणो पुणो एइ य जाइ य । तत्थ 'सिज्झियाओ'त्ति समोसेतियाओ । 'जाउग'त्ति दियराइणियाओ सवत्तिणीओ य एवं मन्नंति । उब्भामगो एस पाणगदायियाए । ताहे असंखडितीओ तमुद्दिसंति । 'निग्गमणे सोहिवुड्डी य'त्ति । जं तं भणितं निच्चभत्तियस्स भिक्खुस्स एक्कारसहिं सपदं (गा० १६९८) तं पावति । जम्हा एए दोसा तम्हा इमो विही - संघाडएण एगो, खमए बिइयपय वुड्डमाइण्णे । पुव्वुद्धि( द्दि )एण करणं, तस्स व असई य उस्सित्ते' ॥१७२६॥ "संघाडएण एगो०" गाहा । संघाडएणं ति अस्य विभाषा - भावितकुलेसु धोवित्तु भायणे आणयंति सेसट्ठा । तव्विहकुलाण असई, अपरीभोगादिसु जयंति ॥१७२७॥ "भावितकुलेसु०" गाहापुव्वद्धं । भावितकुला नाम संविग्गभाविया सावगा अहाभद्दगा वा । जेसिं वा लोयावाओ नत्थि । तेसु संघाडगो गंतुं गिहत्थभायणेसु दवं घेत्तुं कप्पं करेइ भायणस्स । ‘सेसट्टाए' त्ति सेसाणं लेवाडाणं धोयणट्ठाए सन्नाभूमि पाणगट्ठाए य अन्नं पि दवं गेण्हति । "तव्विह०" गाहापच्छद्धं । भावियकुलाणं असईए अपरिभोगाइसु जयंति । आइगहणेण मंडलियतक्कियस्स वि खमगस्स भायणेसु गेण्हंति दवं । कहं जयंति ? जं पच्चुसितं तं गिण्हियव्वं । किं कारणं? अत उच्यते - ओअत्तं तम्मि वहो, पाणाणं तेण पुव्वउस्सित्तं । असती वुस्सिचणिए, जं पेक्खइ वा असंसत्तं ॥१७२८॥ "ओअत्तं तम्मि०" गाहा । अंबिलीए ओयत्तियज्जमाणीए जे तत्थ पाणअंबिलीए गंधेण एंतजंताण संचरओ तेसिं वधो भवति । एएण कारणे पच्चुसितं गिण्हियव्वं । जइ पच्चुसितं नत्थि, ताहे उस्सिचणियाए उस्सिचावेत्ता जयणाए गेण्हइ । उस्सिचिणिया नत्थि ताहे जणपासेण पाणजाइएहिं असंसत्तं तेणं तेणं उवतित्ता गिहिभायणे पाडिहारियधम्मेण जइ सुज्झइ ताहे भाणस्स कप्पं काउं गेण्हइ । अस्य विभाषा - गिहिसंति भाण पेहिय, कयकप्पा सेसगं दवं घेत्तुं । धोअणपियणस्सट्ठा, अह थोवं गिण्हए अन्नं ॥१७२९॥ १. पुरातना गाथा मलवृ । २. किं कारणं....गिण्हियव्वं नास्ति इ । ३. उयत्तित्ता क ड । Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "गिहिसंति०" गाहा । कण्ठ्या । अह थोवं दवं तो अन्नओ गेण्हति । द्वितीयपदे संघाडगासतीए - जा भुंजति ता वेला, फिट्टइ तो खमग थेरओ वाऽऽणे। तरुणो व नायसीलो, नीयल्लगभावियादीसु ॥१७३०॥ "जा भुंजति ता०" गाहा । कण्ठ्या। ताहे जो खमओ उववासिओ थेरओ वा असंकणिज्जो तरुणो जो नायसीलो जस्स एगाणियस्स दोसा न भवंति । खमओ नाम जो चउत्थाइ । बिइयपइ मोय गुरुगा, ठाण निसीयण तुयट्ट धरणं वा। गोब्बरपुंछण ठवणा, धोवण छढे य दव्वाइं ॥१७३१॥ [नि०] "बिइयपइ०" गाहा पुरातना । अस्य व्याख्या-जइ ते साहुणो बिइयपदेण वतियं गता, तत्थ दुल्लभं पाणयं । अस्य व्याख्या - वइया अद्धाणे वा, दव असईए विलंबि सूरे वा। जइ मोएणं धोवइ, सेहऽन्नह भिक्ख गंधाई ॥१७३२॥ "वइया अद्धाणे वा०" गाहा । जइ पाणयं नत्थि तत्थ किं कायव्वं? चोयगो भणइमोएण धुप्पंतु । आयरियो भणइ-एवं भणंतस्स धोवंतस्स य चउगुरुगा । सेहा विप्परिणमंति । बिइयदिवसे भिक्खस्स गयस्स उठ्ठिए काइयगंधो एति । तेण उडाहो । आदिग्रहणेण सावगाणं विप्परिणामो भवति । अरसं भवइ । भणइ जइ एस दोसो, तो ठाण निसियण तुअट्ट धरणं वा । भण्णइ तं तु न जुज्जइ, दु दोस पादे अ हाणी य ॥१७३३॥ "भणइ जइ एस दोसो०" गाहा। भणइ त्ति चोयगो भणइ-जइ विप्परिणामं गंधादयो दोसा भवंति तो घेत्तूणं रत्तिं सव्वं उद्वितओ अच्छतु । तह वि जति न सक्केइ तो उवट्ठितो अच्छतु । तह वि जइ न सक्केइ संतट्ठिओ अच्छतु मा सुवतु । भण्णति त्ति आयरियवयणं । 'दु दोस'त्ति निदाए पेल्लिओ पडेज्जा, तत्थ आयविराहणा दोसा । बिइओ संजमविराहणादोसा पडिओ जीवाहिं सेज्जातं वा, पात्रं भंजेज्ज। जा तेण विणा हाणी । यस्मादेते दोषास्तस्मान्नायं विधिः । इमो विधी - निद्धमनिद्धं निद्धं, गोब्बरपुढे ठविंति पेहित्ता। जइ य दवं घेत्तव्वं, बिइयदिणे धोइउं गिण्हे ॥१७३४॥ १. धुप्पंतो तु अ। Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१७३०-१७३९] पढमो उद्देसो १३३ “निद्धमनिद्ध०" गाहा । तं लेवाडं निद्धं वा होज्ज अनिद्धं वा होज्ज । जइ निद्धं तो गोब्बरेण सुपुटुं काउं निरवयवं उवभामिज्जइ । गोब्बरं छगणं । अह न निद्धं तो सुलीढं काउं उवसामिज्जइ । बिइयदिवसे जइ दवं घेत्तव्वं तो तिकप्पं काउं घेप्पइ । अह भत्तं तो अकए चेव कप्पे घेप्पइ । छठे य दव्वाणि त्ति (गा० १७३१) अस्य व्याख्या - जय ओदणो अधोए, घिप्पड़ तो अवयवेहिँ निसिभत्तं । तिन्नि य न होंति कप्पा, ता धोवसु जाव निग्गंधं ॥१७३५॥ तम्हा गुब्बरपुटुं, संलीढं चेव धोविउं हिंडे। इहरा भे निसिभत्तं, ओज्जवि चेव गुरुमादी ॥१७३६॥ "जइ ओयणो अधोए०" गाहा । ["तम्हा गुब्बरपुटुं०"] चोयको आह-यद्यधौते पात्रे द्वितीयेऽहनि ओदनो गृह्यते न त्ववयवद्रव्याणि तत्र संति येषां गन्धः तृतीयेऽप्यहनि लक्ष्यते, तेन च षष्ठभक्तमुपहन्यते । षष्ठभक्तं त्रिरात्रिकं भवति । यच्च यूयं मतिः-लेवाडं त्रिकल्पेन शुध्यति, तदप्यनेनैव कारणेन नोपपद्यते । कथं पुनर्लेवाडस्य शुद्धिर्भवति ? तावद्धोतव्यम् यावन्निर्गन्धिर्भवति । न च बहुभिरपि कल्पैर्निर्गन्धिर्भवति, तस्माल्लेवाडं जं स्निग्धं तं गोमयेन सन्मार्जयित्वा, अस्निग्धं तु सुसंलीढं कृत्वा द्वितीयेऽहनि विकल्पीकृत्वा अन्नपाणं ग्राह्यम्, अन्यथा रात्रिभक्तं भवति । 'ओज्जवियं' भोजनस्याचार्यादयो भवन्तिवमुक्ते चोयकेनाचार्याह - भण्णइ न अन्नगंधा, हणंति छटुं जहेव उग्गारा । तिन्नि य कप्पा नियमा, जइ वि य गंधो जह लोगो ॥१७३७॥ "भण्णइ न०" गाहा । कण्ठ्या । 'जह लोगो'त्ति कथं पुनर्लोके ? वारिखलाणं बारस, मट्टिया छ च्च वाणपत्थाणं । मा एत्तिए भणाही, पडिमा भणिया पवयणम्मि ॥१७३८॥ "वारिखलाणं०" गाहा । वारिखला नाम परिवायगा, तेसिं बारसहिं मट्टियाहिं सुज्झइ । वाणपत्था तावसा तेसिं छहिं । एवं पिह सो वाइति लोके तो "मा एत्तिए भणाहि" गाहापच्छद्धं । 'एत्तिए'त्ति "जड़ ओदणो अधोते" (१७३५-३६) गाहाद्वयोक्तं यच्चोदकेन आचार्येण माकारेण प्रतिषेधितं । प्रतिमा इति मोयपडिमा तदपि पीत्वा शुचिरेव । पिह सोयाइं लोके, अम्हं पि अलेवगं अगंधं च । मोएण वि आयमणं, दिटुं तह मोयपडिमाए ॥१७३९॥ १. ओअविअंमुच । २. जहा लोए मुच । ३. सोया पि लोके अ ब । पिह सोयाई लोके मुच (गा० १७३९)। Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं __ जति निल्लेवमगंधं, पडिसिद्धं तं कहं नु जिणकप्पे । तेसिं चेव अवयवा, रुक्खासि जिणा न कुव्वंति ॥१७४०॥ "पिह सोयाई लोगे०" गाहा । ["जइ निल्लेव०"] यथा पृथक् पृथक् शौचविधिदृष्टा तथा अस्माकमपि अलेवमगन्धः शौचः निशिकल्पे मोयेनाप्याचमित्वा शुचिरेव । अत्राह चोयक:- यदि निर्लेपमगंधं शौचं दृष्टं, किं कारणं जिनकल्पिकानां प्रतिषिद्धं निर्लेपनं ? अनिर्लेपिते संति अवयवाः । आचार्याह-रूक्षाशिनत्वान्न निर्लेपयन्ति तेषामभिन्नवर्चस्त्वात्, न सन्त्यवयवाः, अवयवाऽभावात् कुतो गन्धः? यद्यभिन्नोच्चारत्वात् जिनकल्पिकाः शौचं न कुर्वन्ति, स्थविरकल्पिकास्तु अभिन्नोच्चारास्तेषां किं कारणं सञ्ज्ञामुत्सृज्य अवश्यशौचकरणमुक्तम् । अतोऽपदिश्यते - थंडिल्लाण अनियमा, अभाविए इड्ढि जुयलमुड्डयरे। सज्झाए पडिणीए, न ते जिणे जं अणुप्पेहे ॥१७४१॥ "थंडिल्लाण अनियमा०" गाहा । प्रथमं स्थंडिलाद्यभावे शेषस्थंडिलान्यपि गम्यन्ते जिनवचनाऽभावितस्य च मा भूत् विपरिणामः । राजादीनामन्यतमस्याभिनवप्रव्रजितस्य वा शौचकरणमित्यर्थः । भावितस्य दुःखेन तद्भावो बुध्यते इति । 'युगलं' ति वृद्धबालौ तौ प्रायेन भिन्नोच्चारौ उड्डयरौ हस्तादि लेवाडयतः बालवुड्डा वा अन्नो वा उड्डयरो । सज्झाओ अणिल्लेविए थेरकप्पियाणं न वट्टइ वायाए काउं । पढमं थंडिल्लासतीए बिइयथंडिल्लं गयस्स सोयकरणमदटुं उडाहं करेंति पडिणीया । जिणकप्पिया सज्झायं मणेण करेंति । इयरेसिं मणसा सज्झायं करणे बहुणा वि कालेण जओ न भवति । सज्झाए थेरकप्पियाणं अवस्ससोयकरणं । एमेव अप्पलेवं, सामासेउं जिणा न धोवंति । तं पि य न निरावयवं, अहाठिईए उ सुझंति ॥१७४२॥ “एमेव०" गाहा । 'अप्पलेवं'ति अलेवाडभाजनमित्यर्थः, सामासेउं पि' संलिहित्ता । सेसं कण्ठ्य म् । मन्नंतो संसटुं, जं इच्छसि धोवणं दिणे बिइए। इत्थ वि सुणसु अपंडिय ! जहा तयं निच्छए तुच्छं ॥१७४३॥ “मन्नंतो०" गाहा । यदप्युक्तवानसि संसृष्टत्वात् गुर्वादीनां ओयवितमिति तुच्छं असारकमित्यर्थः । म. । १. सामासेउं ति इति भाव्यम् ? Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१७४०-१७४८] पढमो उद्देसो १३५ सव्वं पि य संसटुं, नत्थि असंसट्ठिएल्लयं किंचि । सव्वं पि य लेवकडं, पाणगजाए कहं सोही ? ॥१७४४॥ "सव्वं पि य०" गाहापुव्वद्धं । एयस्स विभासा - खीरं वच्छुच्छिटुं, उदगं पि य मच्छकच्छभुच्छिटुं। चंदो राहुच्छिट्ठो, पुप्फाणि य महुअरगणेहिं ॥१७४५॥ "खीरं वच्छु०" गाहा । कण्ठ्या । रंधंतीओ बोटृिति वंजणे खल-गुले य तक्कारी । संसट्ठमुहा य दवं, पियंति जइणो कहं सुज्झे ॥१७४६॥ "रंधतीओ बोटृिति०" गाहा । जेमणाई अविरइयाओ बोर्टेति । संसट्ठएण य मुहे जइणो दवं आययंति । तेणेव य दवेण कहं सुझंति पत्ताणि ? इदाणिं "सव्वं पि य लेवकडं पाणगजाए कहं सोही?" एयस्स पच्छद्धस्स वक्खाणं-जेण गिहत्थभायणाई सव्वाई चेव लेवडाइं तेहिं चेव पाणयं देंति तम्हा लेवाडं । जं पि लेवाडेण दवेण आइयंति तं पि लेवाडं जायं । जंपि तेण लेवाडेण कप्पो कीरइ तं पि लेवाडं। एवं सव्वं लेवाडं । सोही नत्थि त्ति । इदाणि भाणाणि धोवंतस्स वितहकरणे पच्छित्तं भण्णइ - एक्किक्कम्मि उ ठाणे, वितह करितस्स मासियं लहुयं । तिगमासिय तिगपणगा, य होंति कप्पं कुणइ जत्थ ॥१७४७॥ "एक्किक्कम्मि०" गाहा । असंलीढे पढमकप्पं करेइ मा ० (मासलघु) । संलीढे पढमकप्पो आइज्जति, जइ नाइज्जइ मा ० (मासलघु) । बिइयकप्पेण विणा नीति मा ० (मासलघु) । जत्थ भाणाणं कप्पं करेंति न पडिलेहंति न पमज्जंति य । एत्थ आइल्लएसु भंगेसु मा ० (मासलघु) । चउत्थे भंगे तत्थ पडिलेहिंति पमज्जंति । तं दुप्पडिलेहितं दुप्पमज्जितं । एवं चत्तारि भंगा । एत्थ आइल्लेसु तिसु पंचराइंदिया। चउत्थभंगे सुद्धो । कप्पकरणे त्ति गयं । ___ इदाणिं गच्छसतीए य कप्पे त्ति (गा० १६५८) । अस्य द्वारस्य कोऽयमवसर: ? अत उच्यते - भुत्ते भुंजंतम्मि य, जम्हा नियमा दवस्स उवओगो। समहियतरो पयत्तो, कायव्वो पाणए तम्हा ॥१७४८॥ १. दुप्पडिलेहितं सुप्पमजितं, सुप्पडिलेहितं दुप्पमज्जितं, सुप्पडिलेहितं सुप्पमज्जितं । Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं ___ "भुत्ते' भुजंतम्मि य०" गाहा । कण्ठ्या । सइयसाहस्सिएसुरे गच्छेसु बहुएण पाणएणं कज्जं । ताहे तेसु बहुएसु मग्गमाणेसु आहाकम्माई दोसा होज्ज । यतोऽयमपदिश्यते - पाणगजाइणियाए, आहाकम्मस्स होइ उप्पत्ती । पूती य मीसजाए, कडे य भरिए य ऊसित्ते ॥१७४९॥ "पाणगजायणियाए०" पुव्वद्धं । एयस्स विभासा - अन्नन्न दवोभासण, संदेसा पुन्न बेड़ घरसामी । कल्लं ठवेहि अन्नं, महल्ल सोवीरिणिं गेहे ॥१७५०॥ "अन्नन्न दवोभासण" गाहा । कोइ भद्दओ गिहे अच्छंतो बहू संघाडपाणयं मग्गंते तेसिं कइ अइच्छाविज्जमाणे दटुं गिहसामिणी भणति-मा कंचि अइच्छावेज्जासि साहुं । गच्छसइए य कप्पो त्ति गतं । इदाणिं अंबिलि त्ति दारं । ताहे सो भद्दओ अन्नम्मि दिणे संघाडए दवं मग्गंते केसिं चि दिज्जमाणे केति अइच्छाविज्जमाणे पासित्ता घरसामिणी भणति-मए तुमं भणिता-मा कंचि अइच्छावेज्जासि त्ति । सा भणति-नत्थि अन्नं अंबिलं । ताहे सो भणति - मा काहिसि पडिसिद्धो, जइ बूया कुणसु दाणमन्नेसिं । ते वुद्दिट्ठविवज्जी, न यावि निच्चं अहिवडंति ॥१७५१॥ "मा काहिसि०" एत्थ (पडि ?) गाहा । मा काहिसि न वट्टइ त्ति एवं पडिसिद्धो, जइ सो भणेज्जा घरसामी-करेहि तुमं, अन्नेसिं साहूणं दिज्जतीति जइ एयस्स न कज्जं । ताहे भाणियव्वं - ते वि उद्देसियं वज्जेंति न य निच्चमेव मग्गंति । अम्ह वि होहिइ कज्जं, घिच्छंति बहू य अन्नपासंडा।। पत्तेयं पडिसेहो, साहारे होड जयणा उ॥१७५२॥ "अम्ह वि होहिइ कज्जं०" गाहा। 'पत्तेयं पडिसेहो' त्ति जइ भणति-अन्ने वि समणा निग्गंथा जेसिं कज्जं होहिइ तेसिं दिज्जहिइ । एत्थ पडिसेहेयव्वं-न कप्पइ त्ति । अह भणति-अन्ने वि समणा पासंडा य, तेसु दिज्जिहिइ । एत्थ मोणं । जयण त्ति कयाइ अववाएणं घेप्पेज्ज । पाणगजायणियाए आहाकम्मस्स होइ उप्पत्ति (गा० १७४९) गतं । एवं सो पडिसिद्धो सत्त अंबिलीओ करेज्जा । “पूई य०" गाहापच्छद्धं । पूतिका १ १. सुत्ते अ ब क ड। २. साहिसएसु ब क ड। ३. अन्नोन्न अ ब क ड, अन्नन्न मुच। Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१७४९-१७५७] पढमो उद्देसो १३७ मीसग्रहणात्, सघरमीसा २ पासंडमीसा ३ जावंतिका ४ कडग्रहणादाधाकम्मिया ५ कीयगडा ६ अत्तकडा ७ । अस्य विभाषागाहा - आहाकम्मिय सघरपासंडमीसए जाव कीय पूति अत्तकडे। एक्केक्कम्मि य सत्त उ, कए य काराविए चेव ॥१७५३॥ ___ "आहाकम्मिय०" गाहा । आहाकम्मिया सघरमीसिया पासंडमीसिया जावंतिया कीयकडा पूइया अत्तकडा । अंबिलि त्ति गयं । इदाणिं भरिए त्ति दारं-अंबिलीणं भरेणं उस्सित्तदारं पि वक्खाणेहिति । 'एक्केक्कमि य सत्त उ' त्ति । एयासिं सत्तण्ह वि अंबिलीणं एक्केक्काए सत्तविहं भरणं । तत्थ गाहा - कम्म घरे पासंडे, जावंतिय कीयपूइअत्तकडे । भरणं सत्तविकप्पं, एक्केक्कीए उ रसिणीए ॥१७५४॥ "कम्म घरे पासंडे०" गाहा । आहाकम्मियाए अंबिलीए सत्तविहं भरणं । तं जहाआहाकम्मियं सघरमीसयं पासंडमीसयं जावंतियं कीयगडं पूइयं आत्मार्थभरणमिति । एवं सेसाणं पि। सत्त त्ति नवरि नेम', उग्गमदोसा हवंति अन्ने वि । संजोगा कायव्वा, सत्तहि भरणेहिं रसिणीणं ॥१७५५॥ "सत्त त्ति नवरि नेमं०" गाहा । नेमं ति वा मूलं ति वा चिंधं ति वा एगटुं । सोलसहिं उग्गमदोसेहिं अब्भहियाओ वि अंबिलीओ भवंति । सत्तहिं भरणेहिं संज्जोएयव्वा एक्केक्का रसिणी । स्यान्मतिः । जहा अंबिलीओ सत्तण्ह वि परेण अत्थि किमेवं भरणं पि? नेत्युच्यते समणे घर पासंडे, जावंतिय अत्तणो य मुत्तूणं । छट्ठो नत्थि विकप्पो, उस्सिचणमो जयट्ठाए ॥१७५६॥२ "समणे घर पासंडे०" गाहा । कण्ठ्या । 'समणे'त्ति समणस्स अट्ठाए य क्रियते तदाधाकर्म । श्रमणग्रहणेनाधाकर्म गृहीतं भवति, यतीनामर्थाय षष्ठो विकल्पो न संभवति, आधाकर्मोत्पत्तित्वात् । पूतिकं भरणं नास्ति । जावइया रसिणीओ, तावइया चेव होंति भरणा वि । अउणापन्नं भेया, सयग्गसो यावि णेयव्वा ॥१७५७॥ १. नेम्मं मुच । मलवृत्तौ "समणे०" गाहा "जं जीव०" (गा० १७६३) गाथानन्तरं व्याख्यानास्ति । Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "जावइया रसिणीओ०" गाहा । कहं अउणापन्नं अंबिलीओ सत्त भरणा वि सत्तसत्तसत्तया अउणापन्नं ? उग्गमदोसाईएहिं । जइ बहुविहाओ अंबिलीओ भरणगुणिताओ सत्तहिं वा अट्ठहिं वा जाव सोलसहि वा सयग्गसो य भवंति भेदाः । मूलभरणं तु बीया, तहिँ छम्मासा न कप्पए जाव। तिन्नि दिणा कड्डियए, चाउलउदए तहाऽऽयामे ॥१७५८॥ "मूलं भरणं तु०" गाहा । आहाकम्मियाए अंबिलीए संजयट्ठाए आसुरिमाईणि बीयाणि संजयट्ठाए छुब्भति, अन्नं वा जइ फासुयं छुब्भति तहा वि छम्मासा न कप्पति, परेण कप्पति । अह काढिचाउलोदयमवस्सावणाइ फासुयं छुब्भति, ताहे तिन्नि दिवसा न कप्पति । चउत्थे दिवसे कप्पति । एयं आहाकम्मियाए अंबिलीए । एमेव सघरपासंडमीस जाव कीयपूइअत्तकडे। कय कीयकडे ठविए, तहेव वत्थाइणं गहणं ॥१७५९॥ जेण असुद्धा रसिणी, भरणं वुभयं व तत्थ जाऽऽरूवणा । सुद्धभय लहुसित्ते, कम्ममजीवे वि मुणिभरणे ॥१७६०॥ "एमेव य०" गाहापुव्वद्धं । "जेण असुद्धा०" गाहा । जहा आहाकम्मियअंबिलीए भणितं । एवं सघरमीसियाए, पासंडमीसियाए, जावंतियाए, कीयगडाए, पूइयाए, अत्तकडाए । इदाणिं अंबिलीणं का उग्गमकोडी ? का विसोहिकोडि ? त्ति तं भण्णति - संजयकडे य देसे, अप्फासुग फासुगे य भरिए य । अत्तकडे वि य ठविए, लहुगो आणाइणो चेव ॥१७६१॥ [नि०] "संजयकडे य०" गाहा पुरातना । अस्य व्याख्या - देसकडा मज्झपदा, आदिपदं अंतिमं च पत्तेयं । उग्गमकोडी व भवे, विसोहिकोडी व जो देसो ॥१७६२॥ "देसकडा मज्झपदा०" गाहा । सघरमीसियं पासंडमीसियं जावंतियं कीयगडं एए मज्झपया । एते देसकडा भन्नति । 'देसकड' त्ति संजयमीसिया एए उग्गमकोडी वा स्यात् विसोहिकोडी वा स्यात् । कहं ? सघरमीसं पासंडमीसं आहाकम्मियं च नियमा उग्गमकोडी अविशुद्धकोटिरित्यर्थः । पूइयं जावंतियं कीयगडं च विसोधिकोडी । आदिपदं नाम संजयकडं आधाकर्म इत्यर्थः । अंतिल्लं नाम आत्मार्थकतं । Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - १७५८-१७६६ ] पढमो उद्देस १३९ अफासुगा फासुए य भरित त्ति अस्य व्याख्या - यत् प्रासुकं भरणम् आत्मार्थकृतायां सोवीरिण्यां श्रमणार्थाय भरेइ तदप्याधाकर्म एव । किं कारणं ? उच्यते = जं जीवजुयं भरणं, तदफासुं फासुयं तु तदभावा । तंपि य हु होइ कम्मं, न केवलं जीवघाएण ॥१७६३॥ तिन्नेव य चउगुरुगा, दो लहुगा गुरुग अंतिमो सुद्धो । एमेव य भरणे वी, एक्केक्कीए उ रसणीए ॥१७६४॥१ ‘“जं जीवजुयं भरणं०” [" तिन्नेव य०"] गाहा । कण्ठ्या | भरणं ति गयं । इदाणि उस्सिय त्ति दारं । अत्तट्ठकत्ताए अंबिलीए आयट्ठकथं भरणं । जइ समणट्ठा उस्सिचति, ठवियगदोसि त्ति काउं मासलहुं । अह आयट्ठाए उस्सिचितं देइ सुद्धो । आहाकम्मे सघरमीसे पासंडमीसे एतेसु :: |४ (चतुर्गुरु) उवकरणपूइए ० ( मासलघु) भत्त - पाणपू (मासगुरु) जावंतिय कीयगडे य :: ४ (चतुर्लघु) । आहारो गओ । इदाणिं उवही भण्णइ । तत पाइयं वियं पिय, वत्थं एक्केक्कगस्स अट्ठाए । पाउब्भिन्नं निक्कोरियं च जं जत्थ वा कमइ ॥१७६५ ॥ " तय पाइयंo" गाहा । संजतट्ठाए ततं, संजयट्ठाए पाइतं, संजतट्ठाए ठितं । १ संजतट्ठाए ततं, संजतट्ठाए पाइतं, आयट्ठाए ठितं । २ एवं अट्ठभंगा कायव्वा' । 'एक्केक्कस्स अट्ठाए' त्ि संजतआयट्ठाए अट्ठभंगा सूइता। आयट्ठाए ततं, आयट्ठाए पाइतं, आयट्ठाए ठितं । एस अमोद्ध एवं सघरमीसयं पाखंडमीसयं च । सव्वेसिं अट्ठमो सुद्धो । तणणं पज्जणं च आहाम्मं । व विसोहीकोडी | एवं आयरिओ भणति । चोयओ पुण पज्जणं आहाकम्मं भणेति, तणणं विणणं विसोहीकोडी इच्छति । आयरिओ भणति अत्तट्ठियतंतूहिं, समणट्ट ततो अ पाइय वुतो अ । किं सो न होइ कम्मं, फासूण विप्पज्जिओ जो उ ॥१७६६॥ १. मलवृत्तौ तिन्नेव गाथा "जेण असुद्धा० " ( गा० १७६०) गाथानन्तरं व्याख्या नास्ति । २. संजयट्ठाए ततं आयट्ठाए पाइतं संजयट्ठाए ठितं । ३ संजयट्ठाए ततं आयट्ठाए पाइतं आयट्ठाए ठितं । ४ आयट्ठाए ततं संजयट्ठाए पाइतं संजयट्ठाए ठितं । ५ आयट्ठाए ततं संजयट्ठाए पाइतं आयट्ठाए ठितं । ६ आयट्ठाए ततं आयट्ठाए पाइतं संजयट्ठाए ठितं । ७ आयट्ठाए ततं आयट्ठाए पाइतं आयट्ठाए ठितं । ८ Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० विसेसचुणि जइ पज्जणं तु कम्मं, इतरमकम्मं स कप्पऊ धोओ । अह धोओ विन कप्पड़, तणणं विणणं च तो कम्मं ॥१७६७॥ [ मासकप्पपगयं 'अत्तट्ठियतंतूहिं० " [" जइ पज्जण०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । एवं तव मतेणं तणणं विणणं च आहाकम्मेव संवृत्तम् । " पाउब्भिन्नं०" कण्ठ्यम् । संजतट्ठाए उब्भिन्नं, संजतट्ठाए निक्कोरितं, उब्भिन्नं उग्गमकोडी, निक्कोरितं विसोहिकोडी । इदाणि परिहरणाणुजाणि त्ति दारं ( गा० १६५९ ) । इदाणि पाइयं । तत्थ गाहापच्छद्धं चोअग जिणगच्छम्मि, किह परिहरणा जहेव अणुजाणे । अतिगमणम्मि य पुच्छा, निक्कारण कारणे लहुगा ॥१७६८॥ " चोयग जिणगच्छम्मि० " गाहा । चोयओ भणति - जइ सतिएसु गच्छेसु आहाकम्मादओ दोसा तो जिणकाले कहं आहाकम्मियाईणं परिहरणा ? जिणकालस्तीर्थकरकाल इत्यर्थः । आचार्याह—जहेव अणुजाणे अस्य व्याख्या - " अतिगमणं०" पच्छद्धं । सीसो पुच्छति - अणुजाणे किं गंतव्वं न गंतव्वं ? आयरिओ भणति - जइ निक्कारणे गच्छति चउलहुगा । ण्हाणाऽणुजाणमाइसु, जतंति जह संपयं समोसरिया । सतसो सहस्ससो वा, तह जिणकाले विसोहिंसु ॥१७६९ ॥ "पहाणाऽणुजाणमाइसु० " गाहा । कण्ठ्या । अत्राह चोदकः - हीनत्वान्न युक्तेयं उपमा। यथा देवदत्तमुखश्चन्द्र इत्युक्ते हीनोपमानत्वादयुज्यमानमित्यवगम्यते तद्वत् साम्प्रतिकसमवसरणं तीर्थङ्करसमवसरणोपमेयमिति हीनोपमा भवता कृतेति । आचार्याह"जहेव अणुजाणे० " अस्य व्याख्या रे . - पच्चक्खेण परोक्खं, साहिज्जइ नेव एस हीणुवमा । पुरिसजुगे तइए, वोच्छिन्नो सिद्धिमग्गो उ ॥ १७७०॥ "पच्चक्खेण परोक्खं०" गाहा । कण्ठ्या । तित्थकराओ सुहम्मसामीओ जंबु नामो सिद्धो । जइ उग्गमाहिं दोसेहिं न सुज्झता तो न चेव सिज्झता । जंबुनामाओ सिद्धिमग्गो विच्छिन्नो । आणाइणो य दोसा, विराधणा होइ संजमाऽऽयाए । एवं ता वच्चंते, दोसा पत्ते अणेगविहा ॥१७७१॥ १. जिणकालम्मि मुच । २. मित्येव गम्यते अ । ३. जहेव ....व्याख्या नास्ति अक । Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४१ भासगाहा-१७६७-१७७६] पढमो उद्देसो "आणाइणो य दोसा०" गाहा । कण्ठ्या । विराहणा कहं संजमे आयाए य? अस्य व्याख्या - महिमाउस्सुयभूए, रीयादी न विसोहए। तत्थ आया य काया य, न सुत्तं नेव पेहणा ॥१७७२॥ "महिमाउस्सुयभूए०" सिलोगो । इरियं न सोहेइ तत्थ कंटविट्ठि, माईहिं आतविराहणा। संजमविराहणा पंथे छक्काया । उत्सुकत्वेनैव नैव सूत्रमर्थं वा गुणयति, नापि प्रतिलेखनां करोति । एते गच्छंतस्स दोसा । प्राप्तस्यामी दोषाः - चेइय आहाकम्म, उग्गमदोसा य सेह इत्थीओ। नाडग संफासण तंतु खुड्ड निद्धम्मकज्जा य ॥१७७३॥ "चेइय आहाकम्मं०" दारगाहा । एत्थं जं कप्पियं अकप्पियं वा तं भन्नइ । तत्रेयं गाहा - साहम्मियाण अट्ठा, चउव्विहे लिंगओ जह कुटुंबी। मंगलसासयभत्तीइ जं कयं तत्थ आदेसो ॥१७७४॥ [नि०] "साहम्मियाण अट्ठा०" गाहा । साधर्मिकानामर्थाय कृतम्, तस्येयं मार्गणा । चेइय त्ति दारं । तानि चेइयाणि चउव्विहाणि तं जहा-साहम्मियचे इयाणि, मंगलचेइयाणि, सासयचेइयाणि, भत्तिचेइयाणि । तत्थ साहम्मियाण अट्ठाए चउव्विहे त्ति भंगा सूइता । लिंगओ साहम्मिओ नो पवयणओ ४।२ "लिंगओ जह कुडुबि०" त्ति । वारत्तगो भणितं होइ । एयस्स कयं अम्हं कप्पइ । इमा विभासागाहा - वारत्तगस्स पुत्तो, पडिमं कासी य चेइयहरम्मि । तत्थ य थली अहेसी, साहम्मियचेइयं तं तु ॥१७७५॥ "वारत्तगस्स पुत्तो०' गाहा । कण्ठ्या । मंगलचेइएसु विभासा - अरहंतपइट्ठाए, महुरानयरीए मंगलाइं तु । गेहेसु चच्चरेसु य, छन्नईगामअद्धेसु ॥१७७६॥ "अरहंतपइट्ठाए०" गाहा । महुरानगरीए घरे कए पढमं अरहंता पइट्ठाविजंति मंगलनिमित्तं । जइ न करेंति घरं पडति । गामद्धेसु त्ति देसिभणिई छउन्नउइगामेसु भणितं होइ । उत्तरावहाणं एसा भणिती । सासयभत्तिचेइया एक्कगाहाए वक्खाणेइ । १. कंटट्टि ब । २. पवयणो साहम्मिओ नो लिंगओ, लिंगओ वि साहम्मिओ पवयणओ वि, नो लिंगओ साहम्मिओ नो पवयणओ । Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं निइयाइं सुरलोए, भत्तिकयाइं तु भरहमाईहिं। निस्साऽनिस्सकयाई, जहिं आएसो चयसु निस्सं ॥१७७७॥ "निइयाइं सुरलोए०" गाहा । कण्ठ्या । एत्थ भत्तिचेइएसु आएसु अधिकार इत्यर्थः । निस्साए कडं तं न कप्पइ । जत्थ साहूनिस्सा नत्थि तं कप्पति । चेइय त्ति गयं । इयाणिं आहाकम्म इति दारं । जीवं उद्दिस्स कडं, कम्मं सो वि य जया उ साहम्मी। सो वि य तइए भंगे, लिंगादीणं न सेसेसु ॥१७७८॥ "जीवं उद्दिस्स कडं०" गाहा । जीवमुद्दिश्य यत्कृतं सो जइ साहम्मिओ भवति । एत्थ चत्तारि गाहा । लिंगओ साहम्मिओ नो पवयणओ, नो लिंगओ पवयणओ, लिंगओ वि पवयणओ वि । चतुर्थः शून्यः । अत्र तृतीयभंगकृतोऽसाधर्मी । शेषभंगद्वितयं न भवत्याधाकर्म । आह चोयकः-तित्थकरपडिमट्टाए कयं कहं कप्पति ? उच्यते - संवट्टमेहपुप्फा, सत्थनिमित्तं कया जइ जईणं । न हुलब्भा पडिसिद्धं, किं पुण पडिमट्ठमारद्धं ॥१७७९॥ "संवट्टमेह०" । गाहा । कण्ठ्या । पुनरप्याह-तीर्थकरस्यैवार्थाय यत्कृतं तं साइज्जमाणस्स कहं दोसो न भवति? उच्यते - तित्थयरनामगोयस्स, खयट्ठा अवि य दाणि साभव्वा । धम्मं कहेइ सत्था, पूर्व वा सेवई तं तु ॥१७८०॥ खीणकसाओ अरिहा, कयकिच्चो अवि य जीयमणुयत्ती । पडिसेवंतो वि अओ, अदोसवं होइ तं पूयं ॥१७८१॥ "तित्थयरनाम०"। ["खीणकसाओ०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । साभव्वा इति स्वक्यो भावः स्वभावः यथा आपो द्रवादी, एवं तित्थकर । पुनरप्याह - तीर्थकरार्थाय यत्कृतं तत्प्रथमार्थाय वा तत् केन लक्षणेन यतीनां कल्पते ? अत इदमुच्यते - साहम्मिओ न सत्था, तस्स कयं तेण कम्पति जईणं । जं पुण पडिमाण कतं, तस्स कहा का अजीवत्ता ॥१७८२॥ "साहम्मिओ न सत्था०" गाहा । कण्ठ्या । नापि लिंगतो नापि प्रवचनतः साधर्मिकस्तीर्थकरः । १. प्रतिमार्थाय इति भाव्यम् ? मलवृ । Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - १७७७-१७८६ ] पढो उद्देस इदाणि वसही भन्नइ - ठाइमठाई ओसरण मंडवा संजतट्ठ देसे वा । पेढी भूमीकम्मे, निसेवतो अणुमईदोसा ॥ १७८३॥ करें "ठाइमठाई ०" गाहा । समवसरणे बहवे संजया एहिंति त्ति धम्मसद्धाए बहवे मंडवा पुण देसकडा वा आधाकम्मिया वा । देसकडा नाम विसोहिकोडी | 'ठाइ' त्ति । वत्ते समोसरणे न उक्खेल्लिज्जंति, अट्ठाई जे वत्ते समोसरणे उक्खेल्लिज्जति । तेसु गयंतेसु तन्निप्फन्नं । 'पेढिय'त्ति उवट्टया । भूमीकम्मं समां भूमीं करेंति, सम्मज्जिवलितं । संजयट्ठाए वा देसकडाए वा । एयाइं सेवंतस्स जीवघाओ अणुमोदितो भवति । आहा गतं । इदाणि उग्गमदोसे त्ति दारं । ठवियगसंछोभादी, दुसोहया होंति उग्गमे दोसा । वंदिज्जंते दट्टु, इयरे सेहा तहिं गच्छे ||१७८४॥ “ठवियगसंछोभादी०” गाहापुव्वद्धं । बहु संजया पविट्ठ त्ति काउं धम्मसडिओ लोगो संजयट्ठाए ठवियगरइयगायं करेइ । आगयाणं अक्खेवेणं दाहामो संछोभं करेंति । अन्नेसु वि गि असंकणिज्जेसु तंदुलाइ खज्जगविहाणाणि संजयट्ठाए निक्खिवंति, अहागयाणं देज्जाह । उगमदोसे त्ति गयं । १४३ इदाणिं सेह त्ति दारं । तत्थ समोसरणे पासत्थाई समोसरंति । तत्थ ते बहुजणेणं पूइज्जमाणे वंदिज्जमाणे य दद्धुं तत्थ सेहा गच्छंति । 'इयरे' त्ति पासत्थाई । सेहि त्ति गयं । इदाणिं इत्थी नाडग दो वि दारे एक्कगाहाए भणति - इत्थी विउव्वियाओ, भुत्ताऽभुत्ताण दट्टु दोसा उ । एमेव नाडइज्जा, सविब्भमा नच्चियपगीया ॥ १७८५ ॥ " इत्थी विउव्वियाओ० " गाहा । कण्ठ्या । इदाणि संफासुण त्ति दारं । तत्थ समोसरणे पुप्फारूभणकोउगागयाणं इत्थी पुरिससंमद्दे स्त्रीपुरुषस्पर्शो भवति । तत्थ भुत्ताभुत्तभोगीणं सइकरणकोउगाई भवंति । तत्थ गाहा थी पुरिसाण उ फासे, गुरुगा लहुगा सई य संघट्टे । आयासंजमदोसा, ओभावणपच्छकम्मादी || १७८६॥ - Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "थीपुरिसाण उ फासे०" गाहा । कण्ठ्या । थीफासे गुरुगा । पुरिसफासे लहुगा । 'आय' त्ति आयविराहणा सम्महे संजमविराहणा, सम्मद्दे छक्काया न सक्कंते परिहरिउं । 'ओभावण'त्ति संजतेण छिक्क त्ति काउं बहाएज्ज । तं पच्छाकम्मं पासित्ता अन्ने वि दुगंछिज्जति । एवं ओभावणा । इदाणि तंतु त्ति दारं - लूया कोलिगजालग, कोत्थलकारीय उवरि गेहे य । साडितमसाडिते, लहूगा गुरुगा अभत्तीए ॥१७८७॥ "लूता कोलिय०" गाहा । लूता इति लूता वुतओ करेइ । कोलियओ नाम मच्छियवग्घओ सो वि पिटुंतं तंतूहिं जालसरिसं निव्वत्तेइ तेण मच्छियाईणि वेड्डे । कोत्थलगारा धन्नारिया घरयं उवचिया । 'गेहे' त्ति धम्मीया जइ साडिंति चउलहगा । अह न साडेंति तो भत्ती न कया । तत्थ चउगुरुया । इयाणि खुड्ड निधम्मकज्जा य त्ति एगट्ठा वक्खाणेइ - घट्ठाइ इयरखुड्डे, दटुं ओगुंडिया तहिं गच्छे । उक्कुठ्ठघरधणाईववहारा चेव लिंगीणं ॥१७८८॥ छिदंतस्स अणुमई, अमिलंत अछिंदओ य उक्खिवणा । छिद्दाणि य पेहंती, नेव य कज्जेसु साहिज्जं ॥१७८९॥ चेइयपूया रायानिमंतणं सन्नि वाइ खमग कही। संकिय पत्त पभावण, पवित्ति कज्जाइँ उड्डाहो ॥१७९०॥ "घट्ठाइ०" गाहाद्वयम् । जे तेसिं संविग्गाणं खुड्डगा, ते कुहंडपंडरा । इयरेसिं घट्टमट्ठा । चित्तलएहिं रयहरण-निसेज्ज-चोलपट्टएहिं । ते दट्टणं विप्परिणमंति । अहवा तेहिं उस्सिवखा विज्जति । निधम्मकज्जाणि य उप्पज्जति । “उक्कुट्ट घरधणाइ०१" ["छिदंतस्स०" "चेइयपूया०"] गाहा । कण्ठ्या । नवरं उक्खिवण त्ति उग्घाडणा । एते दोसा निक्कारणे पविसंतस्स । इमेहिं पुण कारणेहिं पविसियव्वं । अह न पविसति :: ४ (चतुर्लघु) किं कारणं? चेइयपूया रायनिमंतणं च दो वि दारा एगट्टा वक्खाणेइ । पविसंते इमे गुणा भवंति - १. मलवृत्तौ घट्टाइ०, उक्कुटु० इति एका एव गाथा । २. पविसंतस्स इ । Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१७८७-१७९५] पढमो उद्देसो १४५ सद्धावुड्डी रन्नो, पूयाएँ थिरत्तणं पभावणया । पडिघातो य अणत्थे, अत्था य कया हवइ तित्थे ॥१७९१॥ “सद्धावुड्डी०" गाहा । रण्णो सद्धा वड्डिया भवति । पूया थिरीकया भवति, तीर्थं प्रभावितं भवति । ये अर्हच्छासनप्रत्यनीका अर्हच्छासनस्य दोषं बहुजने ख्यापयन्ति, एवं विधानामर्थानां प्रतिघातः कृतो भवति । आस्था नाम सपक्ष-परपक्षाणाम् अर्हत्कृते तीर्थे बहुमानत्वमुत्पादितं भवति । इदानीं सन्नि वाई य एए दो वि दारे एगढे वक्खाणेति - एमेव य सन्नीणि वि, जिणाण पडिमासु पढमपट्ठवणे । मा परवाई विग्धं, करिज्ज वाई अओ विसइ ॥१७९२॥ "एमेव य सन्नीणि वि०" गाहा । सावगो कोइ पढमं जिणपडिमाए पइट्टाणं करेइ । तत्थ साहुणो आगए दट्टणं चिंतेइ - जइ ताव इमे भगवंता अरिहपूयं द8 एंति, एतदेव ममातो अलाहि । एत्ताहे निच्चमेव पूयं करेमि । एवं सद्धा वड्डति । अह न पविसंति संजता नत्थि त्ति विपरिणामो भवति । किं एतेसिं पूया कीरति । कोइ सेवत्थि । वायिणा य पविटेण इमे गुणा - परवादिनिग्गहं दटुं भवंति । नवधम्माण थिरत्तं, पभावणा सासणे य बहुमाणो । अभिगच्छंति य विदुसा, अविग्घ पूया य सेयाए ॥१७९३॥ "नवधम्माण०" गाहा । कण्ठ्या । "सेयाए'"त्ति अविग्घेणं पूयाए कयाए सपक्खपरपक्खाणं इहलोए परलोए य । इहलोए असिवादी उवद्दवा न भवंति । पारलोइयं तित्थगरपूयाए दरिसणविसुद्धी निव्वत्तिया भवति । इदाणिं खमग त्ति दारं - आयाविंति तवस्सी, ओभावणया परप्पवाईणं । जइ एरिसा वि महिमं, उविंति कारिंति सड्ढा य ॥१७९४॥ "आयाविंति०" गाहा । कण्ठ्या । 'कारिती सड्डा य' त्ति । जइ एरिसा तवस्सिणो उति ततो सावगा महिमं करेंति करावेंति य । इदाणि धम्मकहि त्ति दारं - आयपरसमुत्तारो, तित्थविवड्डी य होइ कहयंते । अन्नोन्नाभिगमेण य, पृया थिरया य बहमाणो ॥१७९५॥ १. सन्नीण मुच । Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "आयपरसमुत्तारो०" गाहा । कण्ठ्या । इदाणिं संकिते त्ति दारं - निस्संकियं च काहिइ, उभए जं संकियं सुयहरेहिं । अव्वोच्छित्तिकरं वा, लब्भिहि पत्तं दुपक्खाओ ॥१७९६॥ "निस्संकितं च०" गाहापुव्वद्धं कण्ठ्यम् । यात्रा इति “अव्वोच्छित्तिकरं०" गाहा पच्छद्धं । 'दुप्पक्खाओ'त्ति । गिहत्थपक्खाओ सिस्सं, सपक्खाओ पाडिच्छयं लभेज्ज । पभावण त्ति दारं - जाइकुलरूवधणबलसंपन्ना इद्धिमंतनिक्खंता । जयणाजुत्ता य जई, समेच्च तित्थं पभाविति ॥१७९७॥ जो जेण गुणेणऽहिओ, जेण विणा वा न सिज्झए जं तु । सो तेण तम्मि कज्जे, सव्वत्थामं न हावेइ ॥१७९८॥ "जाइ कुल रूव०"। ["जो जेण गुणेण०"] । गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । पवत्ति त्ति दारं - साहम्मिवायगाणं, खेमसिवाणं च लब्भिइ पवित्तिं । गच्छिहिति जहिं ताई, होहिंति न वा वि पुच्छड़ वा ॥१७९९॥ “साहम्मिवायगाणं०" गाहा । तत्थ अन्नेसिं संभोइयाणं चिरगयाणं पवित्तिं सुणेइ आयरियाणं वा, अहवा सुभिक्खदुभिक्खाईणं नेमित्तिया पवित्तिं साहति । कयाय (कज्जाइं) उड्डाहो एए दो वि दारा एगढे वक्खाणेइ - कुलमादीकज्जाइं, साहिस्सं लिंगिणो य सासिस्सं । जे लोगविरुद्धाइं, करेंति लोगुत्तराई च ॥१८००॥ "कुलमादीकज्जाइं०" गाहा । कण्ठ्या। एतेहिँ कारणेहिं, पुव्वं पडिलेहिऊण अइगमणं । अद्धाणनिग्गयादी, लग्गा सुद्धा जहा खमओ ॥१८०१॥ "एतेहिं०" गाहा । एतेहिं यानि एतानि चेइयपूयादीणि कारणानि उक्तानि, एतेहिं Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१७९६-१८०९] पढमो उद्देसो १४७ पविसितव्वं ति काउं पुव्वंऽति काउं पुव्वं पडिलेहेयव्वं । तत्थ इमे पेसेतव्वा । इमाणि य पडिलेहियव्वाई, अस्य व्याख्या - नाऊण य अइगमणं, गीए पेसिंति पेहिउं कज्जे । उवसय भिक्खायरिया, बाहिं उब्भामगादीया ॥१८०२॥ सब्भाविक इयरे वि य, जाणंती मंडवाइणो गीया। सेहादीण य थेरा, वंदणजुत्तिं बहिं कहए ॥१८०३॥ "नाऊण य०" । ["सब्भाविक०"] । गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । पविट्ठाणं चेइयवंदणे समोसरणे य विधी भण्णइ - निस्सकडमनिस्से वा, वि चेइए सव्वहिं थुई तिन्नि । वेलं च चेइयाणि य, नाउं एक्किक्किया वा वि ॥१८०४॥ निस्सकडे ठाइ गुरू, कइवयसहिएयरा वए वसहि । जत्थ पुण अनिस्सकडं, पूरिति तहिं समोसरणं ॥१८०५॥ संविग्गेहिं य कहणा, इयरेहिँ अपच्चओ न ओवसमो। पव्वज्जाभिमुहा वि य, तेसु वए सेहमादी वा ॥१८०६॥ पूरिति समोसरणं, अन्नासइ निस्सचेइएसुं पि। इहरा लोगविरुद्धं, सद्धाभंगो य सड्ढाणं ॥१८०७॥ ["निस्सकड०"] । “निस्सकडे०" ["संविग्गेहिं०" "पूरिति समो०"] । तिन्नि गाहाओ। भिक्खहिंडणे इमा विधी - पव्वपविदेहि समं, हिंडंती तत्थ ते पमाणं त् । साभाविअभिक्खावो, विदंतऽपुव्वा य ठवियादी ॥१८०८॥ "पुव्वपविटेहिं समं०" गाहा । कण्ठ्या । 'पुव्वपवितुहिं'ति जे पुव्वं पडिलेहगा पेसविता । जत्थ इत्थीसंकुलं तत्थ - वंदेण इंति निति व, जुव मज्झे थेर इथिओ तेणं । ठंति न य नाडएसुं, अह ठंति न पेह रागादी ॥१८०९॥ "वंदेण इंति०' गाहा । जुवाणया मझे कीरन्ति । यतो वृद्धस्त्रियः१ तेनावकाशेन १. यतःस्त्रियः तेन पाइँन स्थविराः = वृद्धाः भवन्ति । इति मलवृ । Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ विसेसचुणि [ मासकप्पपगयं तिष्ठन्ति । जत्थ नाडइज्जाओ तत्थ न ठायंति । अह ठायंति तासि मणोहराई रुवाई ण पेक्खति । गीए न उवउज्जंति । तंतु-लूयाउलाईसु इमा विही - सीलेह मंखफलए, इयरे चोयंति तंतुमादीसु । अभिजोयंति सवित्तिसु, अणिच्छि फेडंतऽदीसंता ॥१८१० ॥ "सीलेह मंखफलए० " गाहा । जत्थ तंतुमाईणि पेच्छंति तत्थ देवउलिए चोदेंतिएयाणि देवउलाणि मंखफलयसमाणाणि । जइ मंखस्स फलगं उज्जलं ताहे सव्वो पूएइ । एवं ज तुभे देवकुलाणि सारवेह तो अन्नं पि लब्भइ । अह सवित्तिओ तो 'अभिजोएंति' त्ति अंबाडिज्जंति । जत्थ खुड्डगविप्परिणामो तत्थ इमो विही - - उज्जलवेसे खुड्डे, करिंति उव्वट्टणाइचोक्खे अ । नय मुच्चंत सहाए, दिंति मणुन्ने य आहारे ॥ १८११॥ "उज्जलवेसे० " गाहा । खुड्डाणं उरब्भदिट्टंतो य कहिज्जइ । आउरइण्णाई' एयाई, जाई चरइ नंदिओ । सुक्कत्तणेहि जावेहि, एयं दीहाउलक्खणं ॥ १८१२॥ "आउरइण्णाई एयाइं०" गाहा । वच्छयं माया भण्णइ - हे पुत्ता ! एयाई आउर[इ]ण्णाई एस मारिज्जंतओ एयं वारिज्जइ तुमं । "सुक्कत्तणेहि० " पच्छद्धं । उवणओ कायव्वो । कज्जे इमो विही न मिलति लिंगकज्जे, अच्छंति व मेलिया उदासीणा । बिंति य निब्बंधम्मि, करेमु तिव्वं खु भे दंडं ॥१८१३॥ 'न मिलंति० " गाहा । कण्ठ्या । इयाणिं ‘“अद्धाणनिग्गयादी लग्गा सुद्धा जहा खमगो" त्ति ( गा० १८०१) अस्य व्याख्या - भवे कारण अप्पडिलेहिए पविसेज्ज । तत्थ गाहा अद्धाणनिग्गयादी, थाणुप्पाइयमहं व सोऊण । लन्न सत्थवसगा, महाणदी तत्तिया वा वि ॥१८१४ ॥ “अद्धाणनिग्गयादी०” गाहा । कण्ठ्या । थाणुप्पाइयं नाम अपुव्वो महो अतिहिमहो वा तं सोऊणं गच्छेज्ज । तत्थ इमा जयणा - १. आतुरचिन्नाइ मुच | Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१८१०-१८१९] पढमो उद्देसो १४९ समणुन्नाऽसइ अन्ने, वि पुच्छिउं दाणमाइ वज्जिति । दव्वाई पेहंता, जइ लग्गंती तह वि सुद्धा ॥१८१५॥ "समणुन्नाऽसई०" गाहा । कण्ठ्या । 'दव्वाइ'त्ति दव्वओ, खित्तओ, कालओ, भावओ एक ४। जइ वि दोसेहिं लग्गंति तह वि सुद्धा । जहा खमओ सुद्धं गवेसमाणो आहाकम्मे वि सो सुद्धो । परिहरणा अणुजाणि त्ति दारं गयं । इदाणिं पुरेकम्मे त्ति दारं पुरकम्मम्मि य पुच्छा, किं कस्साऽऽरोवणा य परिहरणा। एएसिं तु पयाणं, पत्तेयपरूवणं वोच्छं ॥१८१६॥ "पुरेकम्मम्मि य पुच्छा०" दारगाहा । किं ताव ? जं पुरओ कीरइ तं पुरेकम्मं । जइ जं पुरतो कीरति, एवं उढाणगमणमादीणि । होंति पुरेकम्मं ते, एमेव य पुव्वकम्मे वि ॥१८१७॥ "जइ०" गाहा । तत्थ जइ ताव जं पुरओ कीरइ तं पुरेकम्मं । तेन किं प्राप्तं? यान्युत्थानगमणादीनि तेषां सर्वेषामेव पुरेकर्मभावः संवृत्तः । अथ यत् पूर्वं कृतं तत् पुरेकर्म तेन यान्युत्थानगमणादीनि पूर्वकृतानि तेषां पुरेकर्मभावः संवृत्तः । एवं फासुमफासुं, न विज्जए न वि य काइ सोही ते । हंदि हु बहूणि पुरतो, कीरंति कयाणि पुव्वं च ॥१८१८॥ "एवं फासुमफासुं०" गाहा । कण्ठ्या । एवं ते जं फासुयं अफासुयं वा पुव्वि कीरइ पुरओ वा तं पुरेकम्मं भवइ । आयरिओ भणइ - कामं तलु पुरासद्दो', पच्चक्खपरोक्खतो दुहा होइ । तह वि य न पुरेकम्मं, पुरकम्मं चोदग ! इमं तु ॥१८१९॥ "कामं तु पुरासद्दो०" गाहा । काममदाऽवधृतार्थे । इह तु अवधृतार्थे पागइओ दुविह समासकरणे निश्चयं मन्यते । पागइओ नाम कर्तुरभिप्रायमजानानः पुरेकर्म इत्यस्य द्विधा समासो करोति, पुरस्तात् पूर्व वा यत्कृतं तत् पुरेकर्म । तन्नोपपद्यते । कुतः? कर्तुरभिप्रायाऽज्ञानात् । नायं कर्तुरभिप्रायः पुरस्तात् पूर्व वा यत् कृतं तत् पुरेकर्म । इतरथा एक्कोत्ति कर्तुरभिप्रायमधिकृत्य एकविध एवायं समासः, न द्विधा । एषां ते नैश्चयिकी समासकरणकल्पना न प्रकृतिका । प्रकृतिका नाम अनैश्चयिकी इत्यर्थः । 'तह वि न पुरेकम्मं 'ति । यद्यपि कर्तुरभिप्रायमविज्ञायोक्तं १. कामं खलु पुरसद्दो मुच । Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं द्विधा समासकृतोऽर्थः, स न संभवति । यत् पुनः कर्तुरभिप्रायोऽर्थः सोऽयम् - हत्थं वा मत्तं वा, पुव्वि सीतोदएण जं धोवे । समणट्ठाए दाया, पुरकम्मं तं विजाणाहि ॥१८२०॥ "हत्थं वा मत्तं वा०" गाहा । कण्ठ्या । पुरस्तात् कृतं पुरेकर्म पच्चक्खं ति भणितं होइ। पुरेकम्मम्मि य पुच्छा । किं ति दारं गयं । इदाणिं कस्स त्ति दारं। कस्स त्ति पुरेकम्मं, जइणो तं पुण पभू सयं कुज्जा। अहवा पभुसंदिट्ठो, सो पुण सुहि पेस बंधू वा ॥१८२१॥ "कस्स त्ति पुरेकम्म०" गाहा । कण्ठ्या । तस्स पुरेकम्मस्स इमो संभवो कत्थ ? इह बहुजणपरिवेसणाए इमो पगारो होज्ज । दमए पमाणपुरिसे, जाए पंतीऍ ताण मोत्तूणं । सो पुरिसो तं वऽन्नं, तं दव्वं अन्नो अन्नं वा ॥१८२२॥ "दमए०" गाहा । अहवा दमओ वा पहाणपुरिसो वा पुरेकम्मं करेज्ज । जाए पंतीए ताए मोत्तणं जाए पंतीए परेकम्मं कयं तं मोत्तणं सो जइ अन्नं पंतिं संकमति तेसिं इजह कप्पड़ जइ उदउल्ल-ससिणिद्धा नत्थि । पच्छद्धेणं अट्ठभंगा गहिया, अस्य व्याख्या - सो तं ताए अन्नाएँ बिइअओ अन्न तीऍ दो वऽन्ने । एमेव य अन्नेण वि, भंगा खलु होंति चत्तारि ॥१८२३॥ कप्पति समेसु तह सत्तमम्मि तइयम्मि छिन्नवावारे। अत्तट्टियम्मि दोसुं, सव्वत्थ य भयसु करमत्ते ॥१८२४॥ "सो तं ताए०" गाहा । ["कप्पति समेसु०"] सो पुरिसो तं दव्वं ताए पंतीए १, सो पुरिसो तं दव्वं अन्नाए पंतीए २, सो पुरिसो अन्नं दव्वं ताए पंतीए ३, सो पुरिसो अन्नं दव्वं अन्नाए पंतीए ४। एवं अन्नपुरिसेण वि चत्तारि भंगा । एवं एए अट्ठभंगा । एत्थ पुण इमेहिं कारणेहिं पुरेकम्मं करेज्ज दायओ - अच्चुसिण चिक्कणे वा, कूरे धुवियं पुणो पुणो देइ । आयमिऊणं पुव्वं, दइज्ज जइणं पढमयाए ॥१८२५॥ १. अन्नो पुरिसो तं दव्वं ताए पंतीए ५, अन्नो पुरिसो तं दव्वं अन्नाए पंतीए ६, अन्नो पुरिसो अन्नं दव्वं ताए पंतीए ७, अन्नो पुरिसो अन्नं दव्वं अन्नाए पंतीए ८ । Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१८२०-१८३०] पढमो उद्देसो १५१ "अच्चुसिण" गाहा । कण्ठ्या । एवं परिवेसणे पुरेकम्मे य कए जं कप्पइ तत्थ इमा गाहा - दाऊण अन्नदव्वं, कोई दिज्जा पुणो वि तं चेव । अत्तट्ठियसंकामियगहणं गीयत्थसंविग्गे ॥१८२६॥ [नि०] "दाऊण अन्नदव्वं०" गाहा । चउसु आइल्लेसु कप्पइ जइ इमं करेज्ज - जं दव्वं देंतेण पुरेकम्मं कयं तं दव्वं मोत्तुं जइ अन्नं दव्वं दाउं पुणो तं चेव देइ अत्तट्ठियं च तो संकामियत्तणेणं हत्थमत्ताणं उदउल्लससिणिद्धभावा नत्थि त्ति काउं कप्पइ । गीयत्थो एयं गहणं जाणेइ । 'संविग्गे'त्ति तं गेण्हंतो वि संविग्गो । गीयत्थग्गहणेणं, अत्तट्ठियमाइ गिण्हई गीतो। संविग्गग्गहणेणं, तं गिण्हंतो वि संविग्गो ॥१८२७॥ "गीयत्थग्गहणेणं०" गाहा । कण्ठ्या । पुरतो वि हु जं धोयं, अत्तट्ठाए न तं पुरेकम्मं । तं उदउल्लं ससिणिद्धगं व सुक्खे तहिं गहणं ॥१८२८॥ "पुरओ वि हु जं धोयं०" गाहा । कण्ठ्या । तुल्ले वि समारंभे, सुक्के गहणेक्क एक्क पडिसेहो । अन्नत्थ छूढ ताविय, अत्तट्ठे होइ खिप्पं तु ॥१८२९॥ "तुल्ले वि०" गाहा । संजयट्ठाए कयं दोहिं जणेहिं पिहप्पिहपंतिसु तं च सुक्कं उदउल्लससिणिद्धा नत्थि जेण अत्तट्ठियं तस्स कप्पइ, जेण न अत्तठियं तस्स हत्थाओ न कप्पइ घेत्तुं, एयं चिरेण भणितं । जं पुण तक्खणमेव कयं तं अन्नत्थ छूढं फासुयदव्वे । जेण उदउल्लससिणिद्धा परिणामिज्जंति तं अत्तट्ठियं कप्पइ, अणत्तट्ठियं न कप्पइ । एवं सव्वपंतीसु गहणलक्खणं तिहि गाहाहिं भणियं । छटुसत्तमासु कप्पति चेव । पंचमाए वि कप्पइ जइ उदउल्लससणिद्धा नत्थि । इदाणिं आरोवण त्ति दारं - चाउम्मासुक्कोसे, मासिय मज्झे य पंचग जहन्ने । पुरकम्मे उदउल्ले, ससिणिद्धाऽऽरोवणा भणिया ॥१८३०॥ "चाउम्मासुक्कोसे०" गाहा । कण्ठ्या । Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं इदाणि परिहरण त्ति दारं । तत्थ गाहा - परिहरणा वि य दुविहा, विहिअविहीए अ होइ नायव्वा । पढमिल्लुगस्स सव्वं, बिइयस्स य तम्मि गच्छम्मि ॥१८३१॥ तइयस्स जावजीवं, चउत्थस्स य तं न कप्पए दव्वं । तद्दिवस एगगहणे, नियट्टगहणे य सत्तमए ॥१८३२॥ "परिहरणा धोयणे'०" गाहा । ["तइयस्स जावजीवं०"] तत्थ अविहिए परिहरणा सत्तविहा । तत्थ पढमउ चोयओ भणइ-जम्मि घरे पुरेकम्मं कयं तम्मि घरे सव्वसंजयाणं जावज्जीवाए सव्वदव्वाइं न कप्पंति । तत्थ गाहा - पढमो जावज्जीवं, सव्वेसिं संजयाण सव्वाणि । दव्वाणि निवारेई, बीओ पुण तम्मि गच्छम्मि ॥१८३३॥ "पढमो जावज्जीवं०" गाहा । बीयओ जावज्जीवं सव्वदव्वाइं तस्सेवेगस्स गच्छस्स । तइओ जावज्जीवं, तस्सेवेगस्स सव्वदव्वाइं। वारेइ चउत्थो पुण, तस्सेवेगस्स तं दव्वं ॥१८३४॥ "तइओ जावज्जीवं०" गाहा । तइओ तस्सेवेगस्स साहुस्स । चउत्थो तस्सेवेगस्स तं दव्वं जावज्जीवाए। सव्वाइं पंचमो तद्दिणं तु तस्सेव छट्ठों तं दव्वं । सत्तमओं नियट्टतो, गिण्हइ तं परिणयकरम्मि ॥१८३५॥ "सव्वाइं पंचमो०" गाहा । पंचमो सव्वदव्वाइं तद्दिवसं तस्सेवेगस्स । छट्ठो तं दव्वं वारेइ । "सत्तमओ नियट्रंतो०" गाहापच्छद्धं कण्ठ्यम् । एवं भणिते अविहिजंपएहिं आयरियो एतेसिं दोसं भणति - एगस्स पुरेकम्मं, वत्तं सव्वे वि तत्थ वारिति । दव्वस्स य दुल्लभता, परिचत्तौ गिलाणओ तेहिं ॥१८३६॥ जेसिं एसुवएसो, आयरिया तेहि ऊ परिच्चत्ता। खमगा पाहुणगा वि य, सुव्वत्तमजाणगा ते उ ॥१८३७॥ १. वि य दुविहा मुच । Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - १८३१-१८४३ ] पढो उद्देस १५३ “एगस्स पुरेकम्मं०" [" जेसिं० " ] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । पुनरप्याह चोयकः - यद्येषः १ दोष:, तो इमा विहि परिहरणाए । मा अद्धाण निग्गयाइं गिहिस्संति त्ति काउं - अद्धाणनिग्गयाई, उब्भामग खमग अक्खरे रिक्खा । मग्गण कहण परंपर, सुव्वत्तमजाणगा ते वि ॥ १८३८ ॥ 'अद्धाण निग्गयाइं०" गाहा । अस्य विभाषा । उब्भामगऽणुब्भामगसगच्छपरगच्छजाणणट्ठाए । अच्छइ तहियं खमओ, तस्सऽसइ स एव संघाडो ॥ १८३९ ॥ जइ एगस्स वि दोसा, अक्खर न उ ताइँ सव्वतो रिक्खा । जड़ फुसण संकदोसा, हिंडंता चेव साहंति ॥१८४०॥ "उब्भामगणुब्भामग०" [" जइ एगस्स०] गाहाद्वयम् । परिहरणत्थं खमओ उवेट्टओ घरसमवे अच्छउ । अह नत्थि खमओ सइ वा खमए जइ एगागी इत्थीदोसाणं निग्गहस्स अस[म]त्थो, ताहे संघाडइल्लो से दिज्जइ । सो चेव वा संघाडगो, तस्स असइ अक्खराई लिक्खंतु । न तु सव्वे अक्खरइत्ता, तो रिक्खा कज्जउ । जइ फुसणसंकादोसो तो 'मग्गण 'त्ति पच्छिमाणं साहूणं मग्गणं काउं साहंति परंपरएण हिंडंता चेव । आयरिओ भइ - सुवत्तमताणुगाण वि । एसा अविही भणिया, सत्तविहा खलु इमा विही होइ । तत्थाई चरमदुए, अत्तट्ठियमाइ गीयस्स || १८४१ ॥ 'एसा अविही भणिया०" गाहा । को पुण सो अट्ठविहो विही ? एगस्स बीयगहणे, पसज्जणा तत्थ होइ कप्पट्ठी । वारण ललियासणिओ, गंतूणं कम्म हत्थ उप्फोसे ॥१८४२ ॥ "एगस्स बीयगहणे० " दारगाहा । 'तत्थाई चरमदुए० ' त्ति । पढमं च दारं अंतिम य दुवे दारा एते तिन्नि वि अत्तट्ठिया कप्पंति गीयत्थस्स । 'एगस्स बिइयगहणे' त्ति एयं वक्खाणे एगेण समाद्धे, अन्नो पुण जो तहिं सयं देइ । जयजाणगा भवंती, परिहरियव्वं पयत्तेण ॥१८४३ ॥ "एगेण समारुद्धे० " गाहा । एगेण पुरेकम्मं कयं तं साहूहिं पडिसिद्धं । अन्नो भणतिअहं देमि । “जइ अजाणगा भवंती० " गाहद्धं कण्ठ्यम् । सो पुण जइ कहं देइ ? उच्यते - १. यद्देव इ । Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ विसेसचुणि समणेहिं अभणतो, गिहिभणिओ अप्पणो व छंदेणं । मोत् अजाण मीसे, गिण्हंति उ जाणगा साहू ॥१८४४॥ 'समणेहिं अभणंतो० " गाहा । कण्ठ्या । इदाणिं पसज्जण त्ति दारं - "4 अम्हट्ठसमारद्धे, तद्दव्वऽणेण किह णु निद्दोसं । सविसन्नाहरणेणं, मुज्झइ एवं अजाणंतो ॥१८४५॥ एगेण समारुद्धे, अन्नो पुण जो तहिं सयं देइ । जइ जाणगा उ साहू, परिभोत्तुं जे सुहं होइ ॥ १८४६॥ 'अम्हट्ठसमारद्धे० " ["एगेण० " ] गाहा । अगीतत्थो भणति - तं दव्वं अन्नेण पुरिसेण दिज्जमाणं कहं निद्दोसं ? दिट्टंतो- सविसं अन्नं अन्नेणावि दिज्जमाणं दोसकारकमेव एवं मुज्झति । आरओ आह - इयरं पुरेकम्ममेव न भवति । गीयत्थेसु वि भयणा, अन्नो अन्नं व तेण मत्तेणं । 44 विप्परिणयम्मि कप्पड़, ससिणिद्धदउल्ल पडिकुट्ठा ॥१८४७ ॥ " गीयत्थेसु वि भयणा० " गाहा । 'गीयत्थेसु वि भयण 'त्ति पच्छद्वेण विभासति । तेणमन्नेणं जइ विपरिणतो उदउल्ल - ससणिद्धा नत्थि तो गेण्हइ, अह अविपरिणतो उदउल्लससणिद्धा य तो न गेण्हति । एस भयणा । इदाणि कपट्टित्ति दारं - [ मासकप्पपगयं तरुणीओ पिंडियाओ, कंदप्पा जइ करे पुरेकम्मं । पढमबिइयासु मोत्तुं, सेसे आवज्ज चउलहुगा ॥१८४८ ॥ 'तरुणीओ पिंडियाओ० " गाहा । तरुणीओ पिंडियाओ साहुं इंतं पेच्छिऊणं भांति रोडवेमो । एएसिं हत्थेहिं धोएहिं न कप्पर, जाणामो ताव एस साहू किं करेइ ? एगा उट्ठिया । पुरेकम्मं ताए कयं । साहू निग्गंतुमारो | अन्ना भणइ - अहं देमि । ताहे पुणो आगओ एव कयं । ताहे पुणो गओ । तइयाए आगारिओ जइ नियत्तइ :: ४ (चतुर्लघु) । इदाणि वारणललितासणिओ त्ति दारं । पुरकम्मम्मि कयम्मी, जइ भण्णइ मा तुमं इमा देउ । संकापदं व होज्जा, ललितासणिओ व सुव्वत्तं ॥१८४९॥ १. साहूहिं करेइ अइ । Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५५ भासगाहा-१८४४-१८५४] पढमो उद्देसो "पुरकम्मम्मि कयम्मी०" गाहा । पुरेकम्मं कयं एगाए । जइ संजओ भणइ-मा तुम देहि, इमा देउ। ताहे संका एयं होज्ज-अहं से रुच्चामि, इयरी न रुच्चइ । अहवा सा तरुणी ताहे भणइ-एसा ते तरुणी रोयइ, अहं थेरी ण पडिहामि । चउत्थदारे एयस्स ललियासणियस्स जहा इट्ठा भिक्खादाइया अहो ! विकारो । इदाणि गंतूणं ति दारं । गंतूण पडिनियत्तो, सो वा अन्नो व से तयं देइ। अन्नस्स व दिज्जिहिई, परिहरियव्वं पयत्तेणं ॥१८५०॥ [नि०] "गंतूण पडिनियत्तो०" गाहा पुरातना । एईसे इमाओ दो विभासागाहाओ । पुरकम्मम्मि कयम्मी, पडिसिद्धो जइ भणिज्ज अन्नस्स। दाहं ति पडिनियत्ते, तस्स व अन्नस्स व न कप्पे ॥१८५१॥ भिक्खयरस्सऽन्नस्स व, पुव्वं दाऊण जइ दए तस्स । सो दाया तं वेलं, परिहरियव्वो पयत्तेणं ॥१८५२॥ पुरकम्मम्मि कयम्मी, पडिसिद्धो जइ भणिज्ज अन्नस्स । दाहं ति पडिनियत्ते, तस्स व अन्नस्स व न कप्पे ॥१८५१॥ भिक्खयरस्सऽन्नस्स व, पुव्वं दाऊण जइ दए तस्स । सो दाया तं वेलं, परिहरियव्वो पयत्तेणं ॥१८५२॥ अन्नस्स व दाहामी, अन्नस्स व संजयस्स न वि कप्पे । अत्तट्ठिए व चरगाइणं, च दाहं ति तो कप्पे ॥१८५३॥ [नि० ] "अन्नस्स वि दाहामी०" गाहा । कण्ठ्या । इदाणिं कम्मे त्ति दारं। दव्वेण य भावेण य, चउक्कभयणा भवे पुरेकम्मे । सागारिय भावपरिणय, तइओ भावे य कम्मे य ॥१८५४॥ "दव्वेण य भावेण य०" गाहा । दव्वओ पुरेकम्मं नो भावओ । एवं चत्तारि भंगा । 'सागारिय'त्ति पढमभंगे पुरेकम्मे कए अभाविया ते गिहत्था । असुइ त्ति मण्णीहिंति । अगेज्झंते तो गिण्हित्ता परिठविज्जइ । भावपरिणते त्ति बिइए भंगे पुरेकम्मं गिहिस्सामि त्ति न य कयं पुरेकम्म, तहा वि पुरेकम्मदोसे लग्गा। 'तइओ भावे य कम्मे य'त्ति । तस्स भावो असुद्धो । जहा १. भावओ पुरेकम्मं न दवाओ। २ दव्वओ भावओ य पुरेकम्मं । ३ नो दव्वओ नो भावओ पुरेकम्मं । ४ Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं पुरेकम्मं घेत्तव्वं ति, संपत्ती य से जाया । सुन्नो चउत्थों भंगो, मज्झिल्ला दोण्णि वी पडिकुट्ठा । संपत्तीइ वि असती, गहणपरिणते पुरेकम्मं ॥१८५५॥ [नि०] "सुन्नो चउत्थो भंगो०" गाहा । जं नो दव्वओ नो भावओ य । एत्थ भावो सुद्धो। तेण पुरेकम्मं पइ एस सुन्नो त्ति, मज्झिल्ला दोन्नि वि पडिकुट्ट त्ति । बीइयतइयभंगा न वद॒ति । चोयओ भणइ-बिइयभंगेण चेव तेण गहितं कहं तस्स पुरेकम्मं भवति ? उच्यते-संपत्ती य वि असई गहणपरिणतो पुरेकम्मं ति । जइ वि तस्स संपत्ती न भवति, तहा वि गहणपरिणतो पुरेकम्मं मया घेत्तव्वं ति भावोपहतत्वात् पुरेकम्ममेव भवति । पुनराह चोदक: - पुरकम्मम्मि कयम्मी, जइ गिण्हइ जइ य तस्स तं होइ । एवं खु कम्मबंधो, चिट्ठइ लोए व बंभवहो ॥१८५६॥ संपत्तीइ वि असती, कम्मं संपत्तिओ वि य अकम्मं । एवं खु पुरेकम्मं, ठवणामित्तं तु चोएइ ॥१८५७॥ ["पुरकम्मम्मि०"] "संपत्ती य वि असई०" गाहा । पढमभंगे पुरेकम्मं गेण्हंतो वि न कम्मबंधेन लिप्पति । बितियभंगे अगेण्हंतो वि पुरेकम्मदोसे लग्गति । जहा लोए बंभवज्झा । एवं तुब्भं कम्मबंधो। इंदेण बंभवज्झा, कया उ भीओ अ तीऍ नासंतो। तो कुरुखेत्तपविट्ठो, सा वि बहि पडिच्छए तं तु ॥१८५८॥ निग्गय पुणो वि गिण्हे, कुरुखेत्तं एवं संजमो अम्हं । जाहे ततो नीइ जीवो, घेप्पड़ तो कम्मबंधेणं ॥१८५९॥ "इंदेण०" ["निग्गथ पुणो०"] गाहा । इंदो किर बंभवज्झाफलेण वाहिज्जंतो कुरुखेत्तं पविट्ठो । तत्थ सा ठिया । जाहे निप्फिडिओ ताहे पुणो लग्गा । एवं तुब्भ वि पुरेकम्मबंधो ठवणामेत्तं । आयरियो भणइ-अम्ह वि एवं चेव । जइ संजमकुरुखेत्ताओ जीवो णीति बिइयतइएसु भंगेसु तो कम्मबंधो अल्लियइ । जं भणसि ठवणामेत्तं । आयरियो भणइअम्ह वि एवं चेव । जइ संजमपुरेकम्मं ति तं न भवइ । कथम् ? अत उच्यते - जे जे दोसाययणा, ते ते सुत्ते जिणेहिँ पडिकुट्ठा । ते खलु अणायरंतो, सुद्धो इहरा उ भइयव्वो ॥१८६०॥ १. चउत्थ मुच। Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१८५५-१८६६] पढमो उद्देसो १५७ का भयणा जइ कारणि, जयणाएँ अकप्प किंचि पडिसेवे । तो सुद्धो इहरा पुण, न सुज्झए दप्पओ सेवं ॥१८६१॥ "जे जे दोसाययणा०" ["का भयणा०"] गाहा । कण्ठ्या । ‘इहरा उ भइयव्वो' त्ति जे पडिकुट्ठा ते गेण्हंतो से पायच्छित्ती वा अपायच्छित्ती वा । कहं ? पढमभंगे कज्जेणं सागारियं ति काउं गेण्हंतो वि अपायच्छित्ती, बिइयतइएसु अगेण्हंतो वि सपायच्छित्ती । किं च - समणुन्नापरिसंकी, अवि य पसंगं गिहीण वारिता । गिण्हंति असढभावा, सुविसुद्धं एसियं समणा ॥१८६२॥ "समणुन्नापरिसंकी०" गाहा । मा अणुण्णादोसो भविस्सइ । अवि य मा गिहत्थाणं पसंगो होहिति । कम्मं ति गयं । इदाणिं हत्थे त्ति दारं - किं उवघातो हत्थे, मत्ते दव्वे उदाहु उदगम्मि। तिन्नि वि ठाणा सुद्धा, उदगम्मि अणेसणा भणिया ॥१८६३॥ "किं उवघाओ हत्थे०" गाहा । चोयगो पुच्छइ-कि उवघातो हत्थस्स उयाहु मत्तं सदोसं, अह तं दव्वं अह उदगं, जेण पुरेकम्मं परिहरिज्जइ? आयरिओ भणति-नो हत्थ मत्त दव्व परिहरिजंति, उदगं परिहरिज्जति, तं अणेसणिज्जं । स्यान्मतिः किं कारणं? अत उच्यते - जम्हा तु हत्थमत्तेहिँ कप्पती तेहिँ चेव तं दव्वं । अत्तट्ठिय परिभुत्तं, परिणत तम्हा दगमणेसिं ॥१८६४॥ "जम्हा उ हत्थमत्तेहिँ०" गाहा । 'जम्हा' इति यस्मात् कारणात् पुरेकम्मे कए, जता अत्तट्ठियपरिभुत्तं भवति तदा तेहिं चेव हत्थमत्तेहिं तमेव द्रव्यं कल्पते । परिणत्ते उदए ससणिद्धे । अनेन कारणेन हस्तमात्रद्रव्याणि न पारिहार्याणि उदकं पारिहारियं । एवं वस्त्रपात्राणि वि । अस्य व्याख्या - किं उवघातो धोए, रत्ते चोक्खे सुइम्मि व कयम्मि । अत्तट्ठियसंकामियगहणं गीयत्थ संविग्गे ॥१८६५॥ [नि०] गीयत्थग्गहणेणं, अत्तट्ठियमाइ गिण्हई गीतो। संविग्गग्गहणेणं, तं गिण्हंतो वि संविग्गो ॥१८६६॥ Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [ मासकप्पपगयं " किं उवघाओ० " [ " गीयत्थग्ग० " ] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । संजयट्ठाए धोयादि वि अत्तट्ठियसंकामियं कप्पति । १५८ इयाणि उप्फोसे त्ति दारं । एमेव य परिभुत्ते, नवे य तंतुग्गए अधोयम्मि । उप्फुसिऊणं देंते, अत्तट्ठिय सेविए गहणं ॥ १८६७॥ "एमेव य परिभुत्ते० " गाहा । जहा हत्थेण मत्तेण य पुरेकम्मं कयं वत्थं परिभुत्तं वा नवओ चेव तंतुग्गओ नवो अतिउप्फोसितुं देइ, न कप्पइ, अत्तट्ठितपरिभुत्तं कप्पति । उप्फोसणा नाम उप्पेक्खणं उदएणं । दिट्ठा पुरेकम्मपरिहरणा । पच्छाकम्मे का विही ? तत्थ गाहा संसट्टमसंसट्टे, य सावसेसे य निरवसेसे य । हत्थे मत्ते दव्वे, सुद्धमसुद्धे तिगट्टाणा ॥ १८६८ ॥ 1 "संसट्टमसंसट्टे० " गाहा । संसट्ठे हत्थे, संसट्टे मत्ते, सावसेसं दव्वं । एवं अट्ठ भंगा अत्राग्रहणे व्याख्या - पढमगर भंगे गहणं, सेसेसु य जत्थ सावसेसं तु । अन्ने अग्गहणं, अलेव सुक्खेसु ऊ गहणं ॥ १८६९॥ "पढमग भंगे गहणं० " गाहा । कण्ठ्या । जत्थ जत्थ सावसेसं दव्वं तत्थ सव्वत्थ गहणं, सेसेसु अग्गहणं । अत्रापि जं दव्वं अलेवं जहा सत्तुगाईणि । 'सुक्खं ३ ति । गुलपिंडिगाईणि । ‘सुद्धमसुद्धे तिगट्ठाणं" ति हत्थमत्तदव्वेणं अट्ठहिं भंगेहिं जत्थ पच्छाकम्मदोसा नत्थि तं सुद्धं, जत्थ अत्थि तं असुद्धं । पुरेकम्मं ति गयं । इदाणि गिलाणे त्ति दारं । सग्गामे सउवसए, सग्गामे परउवस्सए चेव । खेत्तंतों अन्नगामे, खेत्तबहि सगच्छ परगच्छे ॥१८७०॥ "सग्गामे सउवसए० " गाहा । 'सग्गामे' त्ति जत्थ ठिया गामे तत्थ अप्पणए पडिस्सए सुयं, जहा - अमुगत्थ गिलाणो । जइ णेणं आवस्सयं करेंतेण सुयं जइ णेणं एक्को काउसग्गो कओ, उग्गाहेऊण णिंतु, बाहिरओ सेसं करेउ। एवं सग्गामे अन्नेसिं साहूण उवस्सए कार्याभ्यागतेन श्रुतं । 'खेत्तंतु' त्ति भिक्खाइ निग्गंतएणं अन्नगामे, पडिवसभगामे, अंतरपल्लियाए वा सुयं, १. संसट्टे हत्थे, संसट्टे मत्ते, निरवसेसं दव्वं २। संसट्ठे हत्थे, असंसट्टे मत्ते, सावसेसं दव्वं ३ । संसट्टे हत्थे, असंसट्ठे मत्ते, निरवसेसं दव्वं ४। असंसट्ठे हत्थे, संसट्ठे मत्ते, सावसेसं दव्वं ५। असंसट्टे हत्थे, संसट्टे मत्ते, निरवसेसं दव्वं ६ | असंसट्टे हत्थे, असंसट्ठे मत्ते, सावसेसं दव्वं ७ असंसट्टे हत्थे, असंसट्टे मत्ते, निरवसेसं दव्व ८। २. पढमे मुच । ३. सुक्खम्मि अ ब ड । ४. तिगट्ठाण मुच । Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा १८६७-१८७६ ] पढमो उद्देसो १५९ खेत्तंतरेहिं पंथे वच्चंतेण सुयं, अप्पणिज्जए वा गच्छे परगच्छे वा सुयं । ततो तुरितमागंतव्वं । जइ न एइ :: । ४ (चतुर्गुरु) जं सो गिलाणो पाविहिति तन्निष्फण्णं । तम्हा आगंतव्वं । जइ भमरमहुयरिगणा, निवतंती कुसुमियम्मि चूयवणे । इय होइ निवइअव्वं, गेलने कइयवजढेणं ॥ सोऊण ऊ गिलाणं, उम्मग्गं गच्छ पडिवहं वा वि । मग्गाओ वा मग्गं, संकमई आणमाईणि ॥१८७१ ॥ "सोऊण० " गाहा । कण्ठ्या । अन्नपरिवाडीए गाहा - सोऊण ऊ गिलाण, पंथे गामे य भिक्खवेलाए । जइ तुरियं नागच्छ्इ, लग्गइ गुरुए य चउमासे ॥१८७२॥ " सोऊण० " गाहा । कण्ठ्या । जह भमरमहुयरिगणा, निवतंती कुसुमियम्मि चूयवणे । इय होइ निवइअव्वं, गेलन्ने कइयवजढेणं ॥ १८७३॥१ ["जह भमर०"] तस्स गिलाणस्स इमा दारगाहा सुद्धे सड्डी इच्छकारे, असत्त सुहिय ओमाण लुद्धे य । अत्तणा गिलाणे, चालण संकामणा तत्तो ॥ १८७४॥ - 44 'सुद्धेण सड्डी० २" गाहा । तत्थ सुद्ध इति दारंसोऊण ऊ गिलाणं, जो उवयारेण आगओ सुद्धो । जो वे कुज्जा, लग्गइ गुरुए सवित्थारे ॥ १८७५॥ 'सोऊण य० 'गाहा। सोऊण जो उवयारेणं आगओ सो सुद्धो । जो पुण उवेहं करेइ सो 11 लग्गइ गस्स (गुरूए) वित्थारे । {सवित्थारे जं परितावण महामुच्छे} उपचारस्य व्याख्या - उवचरति को णऽतिण्णो, अहवा उवचारमित्तगं एइ । उवचरति व कज्जत्थी, पच्छित्तं वा विसोहेइ ॥१८७६ ॥ "उवचरति०" गाहा । 'उवचारमेत्तयं एइ' ति साहूणं मज्जाया चेव एस जं गिलाणस्स वट्टियव्वं । 'उवचरति च कज्जत्थि' त्ति निज्जरट्ठि त्ति भणितं होइ । मा वा पच्छित्ते लग्गीहामि त्ति । सुद्धेत्ति गयं । प्रतिभाति । १. एषा गाथा चूर्णिकृता भाष्यगाथात्वेन न गणिता । २. सुद्धे सड्डी मु. । अत्र मात्राद्वयमधिकं Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं इदाणिं सड्डि त्ति दारं। सोऊण ऊ गिलाणं, तूरंतो आगओ दवदवस्स । संदिसह किं करेमी, कम्मि व अट्ठे निउज्जामि ॥१८७७॥ "सोऊण०" गाहा । सुओ अणेणं गिलाणो । तत्थ से परमा सद्धा - एत्थ मए लाभो लभियव्वो त्ति दवदवस्स आगओ भणति-संदिसह जं मए कायव्वं, कम्मि वा अढे णिउज्जामि । पडिचरिहामि गिलाणं, गेलन्ने वावडाण वा काहं। तित्थाणुसज्जणा खलु, भत्ती य कया हवइ एवं ॥१८७८॥ "पडिचरिहामि०" गाहा । कण्ठ्या । जइ ते पहुप्पंति न सो निव्वेसबुद्धीए निव्विसियव्यो । भाणियव्वो-वच्च तुमं । सुत्तत्थाणि सारेहि। अह सो कुसलो - संजोगदिट्ठपाढी, तेणुवलद्धा व दव्वसंजोगा। सत्थं व तेणऽधीयं, वेज्जो वा सो पुरा आसि ॥१८७९॥ "संजोगदिट्ठपाढी०" गाहा । कण्ठ्या । तेण कायव्वं । अत्थि य से योगवाही, गेलन्नतिगिच्छणाएँ सो कुसलो। सीसे वावरेत्ता, तेगिच्छं तेण कायव्वं ॥१८८०॥ "अत्थि य से०" गाहा । जइ तस्स गच्छे जोगवाहिणो अत्थि, सो य गेलन्नकसलो, ताहे सीसं वायणं दवावेइ । सो तिगिच्छं करेइ । दाऊणं वा गच्छइ, सीसेण व वायएहि वा वाए । तत्थऽन्नत्थ व काले, सोहिऍ सव्वुद्दिसइ हटे ॥१८८१॥ "दाऊणं वा०" गाहा । सुत्तपोरुसिं अत्थपोरुसिं च दाउं गच्छति । सीसासईए जइ अप्पणओ सीसो वायणाए असत्तो, ताहे जइ गिलाणइत्ताण अत्थि, तेणं वायावेइ । 'तत्थन्नत्थ व'त्ति । अप्पणए वा गच्छे ठितया। गिलाणइत्ताण वा गच्छे वायावेइ । अह तेसि पि आयरियं मोत्तुं अन्नो नत्थि वायणसमत्थो ते य आगाढजोगवाही, ताहे भणइ-कालं सोहेज्जह । जत्तियाणि दिणाणि कालो सोहिओ तत्तियाणि दिवसाणि उद्देसणकालो। एक्कदिवसेण उद्दिसिस्सामि । जत्तियाणि दिवसाणि पमाओ कालग्गहणे कओ न वा सुद्धो ते उद्दिसिणकाला नो उद्दिसिज्जंति । १. अत्र मुच पुस्तके एवं टिप्पणी दृश्यते – 'गाथेयं चूर्णी विशेषचूर्णौ च 'अत्थि य' गाथानन्तरं वर्तते । परन्तु अस्मदृष्टायां हस्तप्रतौ एवंविधः क्रमभेदो न दृश्यते । Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६१ भासगाहा-१८७७-१८८४] पढमो उद्देसो जे पुण अनागाढइत्ता तेसिं निक्खिप्पइ । एवं संथरंतेसु दोसु वि । अह न फव्वंति ताहे इमो विही - निग्गमणे चउभंगो, अद्धा सव्वे वि निंति दोण्हं पि । भिक्खवसहीइ असती, तस्साणुमए ठविज्जा उ॥१८८२॥ “निग्गमणे" गाहा । तत्थ वत्थव्वा संथरंति इयरे न संथरंति । वत्थव्वा न संथरंति' एवं चउभंगो । जत्थ दो वि संथरंति तत्थ विही भणिओ चेव । सेसेसु भंगेसु इमो विही । अद्धा वा निग्गच्छंति, जे न संथरति सव्वे वा । पुव्वं दोण्ह वि गच्छाणं संथरणे अद्धएसु वा सव्वेसु वा निग्गच्छंतेस जे गिलाणपडियरगा ते ठायंति । जे य गिलाणस्स अनुमता जेसिं जेसि उवसमति ते नियत्तेयव्वा । सड्डे त्ति गयं ।। इदाणि इच्छाकारे त्ति दारं । तत्थ गाहा - अभणिों कोइ न इच्छइ, पत्ते थेरेहिँ होउवालंभो। दिटुंतो महिड्डीए, सवित्थरारोवणं कुज्जा ॥१८८३॥ "अभणितो कोइ०" गाहा । कोइ गिलाणं सोउं न वच्चइ । मम ण कोइ इच्छक्कारं करेइ । अह नवरि कुल-गण-संघ-थेरा जे हिंडंति 'कत्थ सामायारीओ सीयंति' ते आगया। तेहि सो भण्णइ-अज्जो ! उस्सप्पंति भे नाण-दसण-चरित्ताई, गिलाणो वा कोइ अत्थि, अन्ने वा साहू केइ अब्भासे अत्थि ? ते भणंति-अस्थि । वट्टमाणी जाणसि? आमं, जाणामि । एगोसिं गिलाणो अत्थि, वच्चसु तुमं । सो भणइ-नत्थि, किध वच्चामि, ते मम इच्छाकारं न चेव करेंति। बहुसो पुच्छिज्जंता, इच्छाकारं न ते मम करिति । पडिमुंडणा य दुक्खं, दुक्खं च सलाहिउं अप्पा ॥१८८४॥ "बहुसो०" गाहा । कण्ठ्या । एवं भणंतस्स :: ।४ (चतुर्गुरु) 'दिटुंतो इड्डिमंतेणं 'ति । राया कत्तियपुन्निमाए दाणं देइ । तत्थेगो खद्धपलालिओ मरुगो । सो भोइयाए भण्णइ-वच्चाहि, राया दाणं देइ । सो भणइ-एगं ताव गेहस्स परिग्गहो घेत्तव्वो, बिइयं किह अनिमंतिओ जामि? जइ से पियि-पियामहस्स अणुग्गहेणं कज्जं तो ममं आगंतूण णेहिति । सो अब्भत्थणं मग्गंतो इहलोइयाणं भोगाणं चुक्को। एवं तमं पि अब्भत्थणं मग्गंतो निज्जराए चुक्किहिसि । सवित्थरा य से आरोवणा कीरइ परितावणाइ जइ किहइ गिलाणो उद्दाइ तो से चरिमं । इच्छाक्कारे त्ति गतं । इदाणिं असत्ते त्ति । तत्थ गाहा - १. वत्थव्वा न संथरंति इयरे न संथरंति २। वत्थव्वा संथरंति इयरे संथरंति ३। वत्थव्वा न संथरंति इयरे संथरंति ४ । २. महिड्डीए मुच । Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं किं काहामि वराओ, अहं खु ओमाणकारओ होहं । एवं तत्थ भणंते, चाउम्मासा भवे गुरुगा ॥१८८५॥ "किं काहामि०" गाहा । अन्नो वि एवं चेव ठिओ खेत्ते । गिलाणसमीवं न वच्चइ । थेरा आगया, पुच्छंति । सो भणइ-किमहं काहामि वराओ, असमत्थो । किं मए ओमाणकारएण गएणं अप्पणोमि न तरामि उप्पाएउं कओ तेसिं । तस्स एवं भणंतस्स ::।४ (चतुर्गुरु) थेरा य णं भणंति - उव्वत्तखेलसंथारजग्गणे पीसभाणधरणे य । तस्स पडिजग्गयाण व, पडिलेहेङ पि सि असत्तो ॥१८८६॥ "उव्वत्तणं०" गाहा । कण्ठ्या । एवं खरं दिज्जइ । असत्ते त्ति गतं । सुहिए त्ति दारं । तत्थ गाहा - सुहिया मो त्ति य भणती, अच्छह वीसत्थया सुहं सव्वे । एवं तत्थ भणंते, पायच्छित्तं भवे तिविहं ॥१८८७॥ "सुहिया०" गाहा । ते साहुणो कहिं चि अच्छंति । गिलाणो अणेहिं सुओ । ते भणंति-वच्चामो । एवं भणंते जइ को वि भणइ-अहो तुमं सि वोद्दो, अम्हं इहं अच्छंताणं सज्झायाई जोगा उस्सप्पंति, सुहं अच्छामो, अच्छह वीसत्था । एवं वदंतस्स पायच्छित्तं तिविहं । आयरियो भणइ :: ।४ (चतुर्गुरु) वसभो भणइ :: ४ (चतुर्लघु) भिक्खू भणइ ० (मासलघु) सुहिए त्ति गयं। ओमाणे त्ति दारं । तत्थ गाहा - भत्तादिसंकिलेसो, अवस्स अम्हे वि तत्थ न तरामो। काहिंति केत्तियाणं, तेणं चिय तेसु अद्दन्ना ॥१८८८॥ अम्हेहिँ तहिँ गएहि, ओमाणं उग्गमाइणो दोसा। एवं तत्थ भणंते, चाउम्मासा भवे गुरुगा ॥१८८९॥ ["भत्तादिसंकिलेसो०"] "अम्हेहिं तहिं०'' गाहा । तेहिं सुयं जहा अमुगत्थ गिलाणो तत्थ वच्चामो । अन्ने भणंति-ओमाणकारगा भविस्सामो, उग्गमाइगा दोसा, भद्दगपंतदोसा य, तम्हा न गंतव्वं । एवं भणंतस्स ::।४ (चतुर्गुरु) । ओमाण त्ति गयं । लुद्धे त्ति दारं - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१८८५-१८९३] पढमो उद्देसो १६३ अम्हे मों निज्जरट्ठी, अच्छह तुब्भे वयं से काहामो । अत्थि य अभाविया णे, ते वि य णाहिति काऊण ॥१८९०॥ "अम्हे मो०" गाहा । तेहिं गिलाणो सुओ, जत्थ सो गिलाणो तं उक्कोसयं खेत्तं । ते चिनैति-किह एयं खेत्तं पेल्लिज्जामो । ताहे गिलाणणिस्साए तं खेत्तं पविस्संति :: ।४ (?) जा य पंथे संजमविराहणा । ते गया तत्थ भणेज्ज-अम्हे गिलाणं सोच्चा आगया । संदिसह किं करेमो? कम्मि वा अद्वे नियुज्जामो? ते भणंति-समत्था अम्हे गिलाणस्स सव्व परिकम्मणाए छंदेण तुब्भे विहरह । ते भणंति-अम्हेहिं निज्जरा पावियव्वा । एते वि ताव भाविज्जंतु । एवं बलामोडीए ठायंतेसु :: ।४ (चतुर्गुरु) । एवं गिलाणलक्खेण संठिया पाहुण त्ति उक्कोसं । मग्गंता चमढिंती, तेसिं चारोवणा चउहा ॥१८९१॥ "एवं गिलाणलक्खेण" गाहा । एवं गिलाणलक्खेणं गंतुं ते खेत्तं चमढेति । पच्छा अइचमढणाए गिलाणपाउग्गं न लब्भइ । तत्थ इमं चउव्विहं पायच्छित्तं । दव्वनिप्फण्णं, खित्त [निप्फण्णं], काल[निप्फण्णं], भाव[निप्फण्णं]। तत्थ दव्वनिप्फण्णं-चमढणदोसेण अलब्भमाणे इमं गेण्हंति परियासेंति य । तत्थ गाहा - फासुगमफासुगे वा, अचित्त चित्ते परित्तऽणंते य। असिणेहसिणेहकए, अणहाराऽऽहार लहु गुरुगा ॥१८९२॥ "फासुग०" गाहा । फासुगं परिवासेंति :: ।४ (चतुर्गुरु) अफासुगं परिवासेंति :: ४ (चतुर्लघु)। एवं अचित्ताइसु विसेसेसु एगन्तरिया :: ।४ (चतुर्गुरु), :: ४ (चतुर्लघु) एयं दव्वनिप्फण्णं। इदाणिं खेत्तनिप्फन्नं - लुद्धस्सऽब्भंतरतो, चाउम्मासा हवंति उग्घाता। बहिया य अणुग्घाया, दव्वालंभे पसज्जणया ॥१८९३॥ "लुद्धस्सऽब्भंतरतो०" गाहा । 'लुद्धस्स'त्ति जे ते उक्कोसयं लभिस्सामो त्ति खेत्तं चमढेंति ० (मासलघु) तस्स लुद्धस्स पायच्छित्तं । खेत्तब्भंतरओ जदि न लब्भइ पाउग्गं सग्गामे र्क ४। (मासगरु) सखेत्ते अन्नग्गामे न लब्भइ एक ४ (मासलघ) बाहिं खेत्तस्स न लब्भइ र्क ४। (मासगुरु) एवं जोयणपरिवड्डीए जाव बत्तीसाए जोयणेसु चरिमं । 'दव्वालंभे पसज्जण०' त्ति । अस्य व्याख्या - Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं खेत्तबहि अद्धजोअण, वुड्डी दुगुणेण जाव बत्तीसा। चउगुरुगादी चरिमं, खेत्ते काले इमं होइ ॥१८९४॥ अंतो बहिं न लब्भइ, ठवणा फासुग महय मुच्छ किच्छ कालगए। चत्तारि छ च्च लहू-गुरु, छेदो मूलं तह दुगं च ॥१८९५॥ ["खेत्तबहि अद्ध०" |] "अंतो बहि०" गाहा । अंतो बहिं च अलब्भमाणे ताहे फासुगं परिवासेंति एक ४ (चतुर्लघु), अप्फासुगं ण्र्क ।४ (चतुर्गुरु), तेण य पारियासिएणं न गाढं परिताविज्जइ :: ।४ (चतुर्गुरु), गाढं परिताविज्जइ ( (षड्लघु), दुक्खादुक्खे फ्रर्की ६। (षड्गुरु) महत् ग्रहणं अतीव य दुक्खं तदुक्खादुक्खमित्यर्थः, मुच्छा-मुच्छे फ्रÓ ।६ (षड्गुरु), किच्छपाणे छेदो, किच्छुस्सासे मूलं, समुग्घाए अणवट्ठो, कालगए पारंचिओ। गयं खेत्तनिप्फन् । इदाणि कालनिप्फत्ति । तत्थ गाहा । पढम राइ ठविते, गुरुगा बिइयादिसत्तहिँ चरिमं । परितावणाइ भावे, अप्पत्तिय-कूवणाईया ॥१८९६॥ "पढमं राति०' गाहा । पढमं राइं परियासेइ र्क ।४ (चतुर्गुरु), बिइयाए ( ६ (षड्लघु) ततियाए फ्रा ।६ (षड्गुरु) चउत्थीए छेदो, पंचमीए मूलं, छट्ठीए अणवट्ठो, सत्तमीए पारंचिओ । कालनिष्फण्णं गयं । “परियावणाति भावे०" गाहापश्चार्द्धम् । अस्य व्याख्या - इदाणि भावनिप्फण्णं - - अंतो बहिं न लब्भइ, परितावण महय मुच्छ किच्छ कालगए। चत्तारि छ च्च लहु-गुरु, छेदो मूलं तह दुगं च ॥१८९७॥ "अंतो बहिं०" गाहा। अलभमाणे अप्पत्तियं करेइ ण्र्क ४ (चतुर्लघु), न गाढं परिताविज्जइ र्क ४। (चतुर्गुरु), गाढं ( ६। (षड्लघु) जाव कालगए चरिमं । कूवइ र्का ४। (चतुर्गुरु), आदिग्रहणेणं भणेज्ज-अनाहो हं न देंति, मओड्डाहं करेइ ण्र्क ४ (चतुर्लघु) एवं आहारे । इदाणि उवहीए संथारए वा अलभमाणे - अंतो बहिं न लब्भइ, संथारग महय मुच्छ किच्छ कालगते । चत्तारि छ च्च लहु-गुरु, छेदो मूलं तह दुगं च ॥१८९८॥ परिताव महादुक्खे, मुच्छामुच्छे य किच्छपाणगते । किच्छुस्सासे य तहा, समुघाए चेव कालगते ॥१८९९॥ Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१८९४-१९०५] पढमो उद्देसो १६५ "अंतो बहिं०" ["परिताव०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । लुद्ध त्ति गयं । इदाणि अणुयत्तण त्ति दारं । तत्थ गाहा - अणुयत्तणा गिलाणे, दव्वट्ठा खलु तहेव विज्जट्ठा । असतीइ अन्नओ वा, आणेउं दोहि वी कुज्जा ॥१९००॥ "अणुयत्तणा०' गाहा । अणुयत्तणा दुविहा-दव्वाणुयत्तणा वेज्जाणुयत्तणा य । दव्वाणुयत्तणाए इमा गाहा - जायंते उ अपत्थं, भणंति जायामों तं न लब्भति णे। विणियट्टणा अकाले, जा वेल न बेंति उन देमो ॥१९०१॥ "जायंते उ०" गाहा । संजोगदिट्ठपाढी गिलाणस्स पाउग्गेण दव्वेण तिगिच्छं करेंति । जहा सो अपत्थं मग्गइ ताहे अणुयत्तिज्जइ, ण भणइ-जहा नत्थि न देमो वा । मा तस्स अद्धिई भविस्सइ । ताहे तस्स पुरओ गिहत्था भण्णंति-आणेह । ते गया पोरुसिं करेंति । जइ पूणो भन्नइ ताहे भण्णइ-धुवं न लब्भइ । अन्नो पेसिज्जओ। सो वि गओ। तहिं चेव अच्छइ । एवं वेलाए से आणिज्जइ । जं पुण अपत्थं मग्गइ तं भन्नइ-न लद्धं काई आणेमो। तत्थेव अन्नगामे, वुत्थंतरसंथरंत जयणाए। असंथरणे सणमादी, छन्नं कडजोगि गीयत्थे ॥१९०२॥ "तत्थेव अन्नगामे०" दारगाहा । तत्थेव त्ति दारं । तस्मिन्नेव ग्रामे यत्र स्थितास्ते । अस्य व्याख्या - पडिलेह पोरुसीओ, वि अकाउं मग्गणा उ सग्गामे । खित्तंतो तद्दिवसं, असइ विणासे व तत्थ वसे ॥१९०३॥ "पडिलेह०" गाहा । खित्तबहिया वि आणे, विसोहिकोडिं वतिच्छितो काढे। पइदिवसमलब्भंते, कम्मं समइच्छिओ ठवए ॥१९०४॥ उव्वरगस्स उ असती, चिलिमिणि उभयं च तं जह न पासे । तस्सऽसइ पुराणादिसु, ठविंति तद्दिवस पडिलेहा ॥१९०५॥ Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं फासुगमफासुगेण व, अच्चित्तेतर परित्तऽणंतेणं। आहारतद्दिणेतर, सिणेह इअरेण वा करणं ॥१९०६॥ ["खित्तबहिया०" "उव्वरगस्स०" "फासुगमफासुगेण" गाहा ।] अपि पदार्थसंभावने । सुत्तत्थपोरुसीओ काउं, सखेत्ते सग्गामे अणोभटुं उप्पाएंतो, अलंभे सखित्ते, अन्नगामे अणोभटुं । अलंभे सखेत्ते सग्गामे उब्भटुं। अलंभे सखेत्ते अन्नगामे उब्भटुं। अलंभे अत्थपोरुसिं परिहवेत्ता । एवं चेव अलंभे सुत्तपोरुसिं पि परिहवेत्ता । एवं चेव अलंभे पडिलेहणियं पि अकाउं । एवं चेव खेत्तंतो एवं तद्दिवसं अलंभे कीयादीसु, विसोहिकोडीए गेण्हउ, सखेत्ते । एवं खेत्तबहिया वि । ताए चेव विसोहिकोडीए तद्दिवसं । असइ सखेत्ते संजयट्ठाए, परियासितं पि तद्दिवसं एइ । असइ खेत्तबहिया वि संजयट्ठाए परियासियं पि तद्दिवसं एइ । अह दूरं अंतरं न पावेंति तद्दिवसं तो अवरण्हे गया बिइयदिवसे आणेति । 'विणासे 'त्ति । खीरादी सग्गामे काटेंति । असइ परियासियं पि । असइ खेत्तबहिया वि । एवं जइ दिणे दिणे लब्भेज्ज । 'असंथरे'त्ति । जइ गिलाणट्ठाए परखेत्तं वच्चंता आहिंडंता ते ण संथरंति, तो पणगपरिहाणीए एसणाईसु जयंता अणेसणिज्जं गेहंति । छन्नं ति दारं । जं तं परियासिज्जइ तं पुण अन्नम्मि उव्वरए ठविज्जइ । असईए तत्थेव पडिस्सए एगत्थ ओवासे चिलिमिणि कीरइ तत्थ ठविज्जइ । तमिति जहा अगीया गिलाणो य न याणंति । एयं उभयं गिलाणो खाएज्ज अगीयाण अप्पच्चओ । तस्स असई अम्मापिईसमाणेसु गिहेसु ठवेऊण दिवसे दिवसे आणेज्जइ । सव्वत्थ सद्धेण कायव्वं । असंथरे पणगपरिहाणीए । दोहिं वि कज्ज त्ति दारं - फासुएण वा अफासुएण वा, अचित्तेणं वा सचित्तेणं वा, परित्तेण वा अणंतेण वा दोहिं वि कायव्वं । इदाणि वेज्जाणुत्तणा । तत्थ गाहा - विज्जं न चेव पुच्छह, जाणंता बिंति तस्स उवदेसो । दट्ठ पिलगाइएसु, अजाणगा पुच्छए विज्जं ॥१९०७॥ किह उप्पन्नौ गिलाणो, अट्ठम उण्होदगाइया वुड्डी । किंचि बहुभागमद्धे, ओमे जुत्तं परिहरंतो ॥१९०८॥ १. दोहिं...कायव्वं नास्ति ड। २. इह च सर्वत्राप्येकं दिनं विशेषचूर्णि-बृहद्भाष्याभिप्रायेण, दिनसप्तकं तु चूर्ण्यभिप्रायेणेति मन्तव्यम् । मलवृ । Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६७ भासगाहा-१९०६-१९१२] पढमो उद्देसो __"वेज्जं न चेव पुच्छह०" गाहा । एवं तस्स कीरमाणे सो भणइ-वेज्जं पुच्छह । अप्पच्छंदेण मा करेह । तेह साहू सयं चेव कुसला णत्थि । वेज्जप्पओयणं । ताहे भण्णइ-गम्म वेज्जस्स पासं । गया । मुहत्तं अच्छिऊण आगंतूण भणंति-एमो णेण उवएसो दिन्नो । 'दट्ठ'त्ति सप्पदट्ठाइ पिलगं गंडं। आइग्गहणेण फोडिया । एवमादीसु जाणगा सयं करेंति । अयाणगा वेज्जं पुच्छंति । "किह उप्पन्नो०" गाहा । किह पुण सो गिलाणो उप्पन्नो? बहूणि गेलन्नकारणाणि गिलाणो जाहे उप्पज्जइ । ताहे वेज्जो णाणिज्जइ आणिज्जंते अधिकरणदोसा । जइ अच्छिरोगो जरो वा समुट्ठिओ ताहे तप्पढमयाए अट्ठमं कारिज्जइ । जाव न मुक्को ता अणसणं तु मुक्के वि ऊ अभत्तट्ठो । असहुस्स अट्ठ छटुं, नाऊण रुयं व जं जोगं ॥१९०९॥ "जाव न मुक्को०" गाहा । 'उण्होदगादि वड्डि'त्ति (१९०८) पढमदिवसेण उण्होदगेरे आवट्ट कढिएण मउआणि सित्थाणि अमलियाणि दिज्जति । मलियाणि सेंभं करेंति । बिइयदिवसे मउलं उल्लेणं छुब्भइ किंचिमत्तं । एवं वडतं ताव जाव दोच्चंगेण समुद्दिसइ, जाव पोराणो आहारो जाउ त्ति । एवं जइ उवसंतो, नत्थि वेज्जप्पओयणं । अह न उवसंतो न परिभवियव्वो । होज्ज वढेतो सो वाही । एवं पि कीरमाणे, विज्जं पुच्छे अठायमाणम्मि । विज्जाण अट्ठगं दो, अणिड्ढि इड्ढि अणिड्डियरे ॥१९१०॥ "एवं पि कीरमाणे०" गाहा । अठायमाणे रोगे वेज्जो पुच्छियव्वो। 'विज्जाणं अट्ठयं' ति । अस्य व्याख्या - संविग्गमसंविग्गे, दिद्रुत्थे लिंगि सावए सण्णी। अस्सण्णि इड्डि गहरागई य कुसलेण तेगिच्छं ॥१९११॥ “संविग्गमसंविग्गे०" गाहा । संविग्गो गीयत्थो, संविग्गो अगीयत्थो, असंविग्गो गीयत्थो, असंविग्गो अगीयत्थो,४ लिंगहत्थो पुराणो, कयाणुव्वओ सावगो, अकयाणुव्वओ सावगो, अहाभद्दगो, अभिग्गहियमिच्छादिट्ठी, अनभिग्गहियमिच्छदिट्ठी, अन्नतिथिओ य । दो अणिड्डि त्ति दारं। संविग्गेतर लिंगी, वइ अवइ अणागाढ आगाढे । परउत्थिय अट्ठमए, इड्डी गहरागई कुसले ॥१९१२॥ १. भणइ...ताहे नास्ति ब । २. पढमदिवसे उण्होदगेण ब क ड । ३. जाणिओ इ। ४. संविग्गो...अगीयत्थो नास्ति अ ड इ । Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं ["संविग्गेतर०"] संविग्ग-असंविग्गे मोत्तूणं सेसा दुविहा-इड्डिमंता अणिनिमंता य । अहवा सव्वे वि दुविहा–कुसला अकुसला य । एएसिं पढम' संविग्गेणं गीयत्थेणं, असइ असंविग्गेण गीयत्थेणं, असइ संविग्गेण अगीयत्थेणं, असइ असंविग्गेणं अगीयत्थेणं एवं सेसेहिं वि जाव असइ परतित्थिएणं । एवं ताव कुसलेहिं भणियं, अकुसला होज्जा तो उक्कमेण वि जो जो कुसलो तेण कारेज्ज । एस चेव गइरागई जं एस गीयत्थकुसलाकुसलाणं दुविहो कमो भणिओ । अहवा 'गइरागइत्ति इड्डिमंताणं । एतंजंताणं अधिकरणदोसा । तम्हा अणिडिणा कारवेयव्वं । एएसिं - वोच्चत्थे चउलहुगा, अगीयत्थे चउरों मासऽणुग्घाया। चउरो य अणुग्घाया, अकुसले कुसलेण करणं तु ॥१९१३॥ "वोच्चत्थे चउलहुया०" गाहा । कण्ठ्या । चोयगपुच्छा गमणे, पमाण उवगरण सउण वावारे। संगारो य गिहीणं, उवएसो चेव तुलणा य ॥१९१४॥ "चोयग पुच्छा०" दारगाहा । चोयगो पुच्छइ-किं गिलाणो वेज्जसकासं जाउ उय वेज्जो चेव इह आणिज्जउ ? ममं ताव इमं मयं - पाहुडिय त्ति य एगो, नेयव्वौ गिलाणओ उ विज्जघरं । एवं तत्थ भणंते, चाउम्मासा भवे गुरुगा ॥१९१५॥ "पाहुडिय०" गाहा । 'एगि'त्ति चोयगवयणं । ‘पाहुडिय'त्ति अस्य व्याख्या - रहहत्थिजाणतुरएअणुरंगाईहिँ इंति कायवहो । आसण मट्टिय उदए, कुरुकुय सघरे उ परजोगो ॥१९१६॥ "रह हत्थि०" गाहा । कण्ठ्या । यस्मादेष दोषः तस्मात् - लिंगत्थमाइयाणं, छण्हं वेज्जाण गम्मऊ मूलं । संविग्गमसंविग्गे, उवस्सगं चेव आणेज्जा ॥१९९७॥ "लिंगत्थ०" गाहा । कण्ठ्या । आयरियो भणइ - वाताऽऽतवपरितावण, मयपुच्छा सुण्ण किं सुसाणकुडी । स च्चेव य पाहुडिया, उवस्सए फासुया सा उ॥१९१८॥ १. एएसिं दुविहं पढं क ड । २. गीयत्थकुसलाणं ड। ३. चोयग....मयं नास्ति ड। Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - १९९३-१९२४] पढमो उद्देसो १६९ I “वाताऽऽतव०” गाहा । सो गिलाणो णीणितो । मुच्छा से जाया । वाएण य उण्हेण य परितावणाई वहंता य परियाविज्जंति । अमंगलं च लोगो भणइ - किं उद्दाणो एस जं नीणिज्जइ ? पत्ता य वेज्जघरं । वेज्जो' भणइ - किं मम सुसाणकुडीघरं तो मयओ आणिज्जइ ? एवं सो उद्दुरुट्ठो किंचि विरॆ न करेज्ज, घरे वासो नत्थि । अह भद्दगो होज्ज, ताहे घरं बहुए । सज्जगा होंता तो जयणाए करेंति । एए दोसा तम्हा न णेयव्वो । जइ पुण समत्थो गिलाणो गंतूण ताहे सयं वच्चइ | अह असमत्थो ताहे ण णिज्जइ । एवं ताव दिट्ठे, जहा ण णेयव्वो गिलाणो । वेज्जस्स पुण पासं गंतव्वं । इदाणिं गमणेत्ति दारं । अस्य व्याख्या - उग्गहधारणकुसले, दक्खे परिणामए य पियधम्मे । कालन्नू देसन्नू, तस्साणुमए अ पेसिज्जा ॥ १९१९॥ अगुणविप्पमुक्के, पेसिंतस्स चउरो अणुग्धाया । गीयत्थेहि य गमणं, गुरुगा य इमेहिँ ठाणेहिं ॥ १९२०॥ 'उग्गह धारण० [" एय गुण० " ] । गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । पमाण उवगरणा दो वि एगट्ठा वक्खाणेति । 44 " एक्कग दुगं चउक्कं, दंडो दूया तहेव नीहारी । किण्हे नीले मइले, चोल रय निसिज्ज मुहपुत्ती ॥१९२१॥ "एक्कग०" गाहा । कण्ठ्या । इदाणि सउणे त्ति दारं । गाहासिद्धं । मइल कुचेले अब्भंगियल्लए साण खुज्ज वडभे य । कासायवत्थ उद्धूलिया य कज्जं न साहंति ॥ १९२२॥ नंदीतूरं पुण्णस्स, दंसणं संखपडहसद्दो य । भिंगार छत्त चामर, एवमादी पसत्थाई ॥ १९२३॥ आवडणमाइएसुं, चउरो मासा हवंतऽणुग्घाया । एवं ता वच्चंते, पत्ते य इमे भवे दोसा ॥१९२४ ॥ १. वेघरं अ इ । २. वेज्जो.... घरं नास्ति क ड । ३. किंचि न वि अ । Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० विसेस [ मासकप्पपगयं ‘मइल०’” गाहा । “नंदीतूरं० " [गा० १५४७-५०] । “आवडण० " गाहा । इदाणि वावारेति । साडऽब्भंगणउव्वलणलोयछारुक्कुरूडे य छिंदभिदंतो । सुह आसण रोगविहिं, उवएसो वा वि आगमणं ॥१९२५॥ 'साडऽब्भंगण०' गाहा । एगसाडगं, अब्भंगतेल्लयं, उच्चलिज्जंतयं, लोयकारस्स उवट्ठियं, 'च्छारसमीवेतुक्कुरुडे' वा छिदंतं वा, भिदंतं वा दारमाई कसाइयं वा न पुच्छंति । सुहासणवरगयं, पसन्नमुहवन्नं, पोत्थयं पलोयंतं, आउराण वाकरेंतं पुव्वं धम्मलाभेऊणं पुच्छियव्वो । " भाव्यम् ? इदाणिं संगारे त्ति दारं - पच्छाकडे य सन्नी, दंसणऽहाभद्द दाणसड्ढे य । मिच्छद्दिट्ठि संबंधिए अ परतित्थिए चेव ॥१९२६॥ “पच्छाकडे य सन्नी०" गाहा । पच्छाकडो नाम पुराणो समणोवासगो वा रे । सागारो वा अहाभद्दगो वा दाणसड्डो वा मिच्छदिट्ठीसंबंधी वा परतित्थिओ वा कोइ अब्भुरहिओ भन्नंति - तुब्भे वेज्जघरं पुव्वगयया होज्ज, ताहे चक्खुयंदि कार्हिति । पच्छा इमेण मग्गेण गंतूण सार्हेति वेज्जस्स रोगविधि | वाहि नियाण विकारं, देसं कालं वयं च धातुं च । आहार अग्गिधिइबल, समुई च कहिंति जा जस्स ॥१९२७॥ "वाहि नियाण विकारं० " गाहा । कण्ठ्या । सो य सिट्ठे समाणे रोगविधिं वियाणिऊणं उवएसं वा देज्जा | अहवा आगच्छेज्ज गिलाणसमीवं । तत्थ उवएसो दव्वाइ चउव्विहो । कलमोदणो य खीरं, ससक्करं तूलियाइयं दव्वे | भूमिघट्टग खेत्ते, काले अमुगीइ वेलाए ॥१९२८ ॥ 'कलमोयणो य०' 'गाहा । दव्वओ कलमोयणो । खीरं कढिययं सक्कारोचुण्णियं । तुलिया णाम णं मातूली । आइग्गहणेणं गोसीसचंदणाई । खेत्तओ भूमीघरं इट्टगघरं वा दगमंडवघरं वा अहवा उदगदोणीए अच्छावेज्जतु । कालओ राइभत्तं सूरुग्गमवेलाए । इच्छानुलोम भावे, न य तस्सऽहिया जहिं भवे विसया । अहवण दित्तादीसुं, पडिलोमा जा जहिं किरिया ॥१९२९॥ १. पच्छार ब । २. उक्कुरुडे, तुकडे ड, कुरुडे क । ३. समणो समणोवासगो वा इति Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७१ भासगाहा-१९२५-१९३२] पढमो उद्देसो "इच्छाणलोम०" गाहा । रायसमो गिलाणो । जह तस्स आणं न कोवेह । 'न य तस्सऽहिया जहिं भवे विसय'त्ति दव-हसिय गीय-वाइय-सद्दाई विसया वि भासियव्वा । 'अहवण दित्ताईसुं' ति । जत्थ दित्ताणि रूवाणि न दीसंति, जत्थ वा खर-फरुस-रुन्न-रसितकंदित-उक्कचित-विलवितसहा न सव्वंति । 'पडिलोमा जा जहिं करिय'त्ति जो जारिसेण वाहीओ उवसमइ अणलोमेहि पडिलोमेहिं वा तत्थ अच्छियव्वं ति । एवं उवएसंदेड । अपडिहणंता सोउं, कयजोगाऽलंभि तस्स किं देमो? । जहविभवा तेगिच्छा, जा लंभो ताव जूहंति ॥१९३०॥ "अपडिहणंता सोउं०" गाहा । ताहे भणंति-जहा तुब्भेहिं उवएसो दिन्नो, तहा अम्हे जोगं करेमो । सिया न लभेज्ज तुब्भे ईसर-तलवराणं वडिल्लाण य तिगिच्छं करेह । अन्नहिं ओसहेहिं सव्वेसिं रुयं हरह । अम्हं जाणह । जहा परओ जाइयव्वं । जया एयं न होज्ज तया किं करेमो? एवं ताव ओसारेंता आणेति । जाव दव्वओ उण्होदगमंडो । जाव वा लंभो ताव ठावेंति । खेत्तओ जाव रुक्खमूलं । काल-भावेहिं जहा भणइ । इदाणिं तुलण त्ति दारं । सण्णायओ से कोइ भणेज्ज - नियएहिँ ओसहेहिं, कोइ भणेज्जा करेमऽहं किरियं । तस्सऽप्पणो य थाम, नाउं भावं च अणुमन्ना ॥१९३१॥ "नियएहिँ०" गाहा । तस्स थामं किं ओसहाणं३ समत्थो असमत्थो ? अप्पणो य थामं–किं धीतिए बलिओ अबलिओ हं? न सक्केहिति उप्पवावेउं । 'भावं वित्ति किं नेहेणं अह विप्परिणामंतओ। एवं नाउं अणुण्णा उवएसे त्ति गयं । इदाणि आगमणे त्ति दारं । वेज्जो भणइ - जारिसयं गेलन्नं, जा य अवस्था उ वट्टए तस्स । अट्ठण न सक्का, वोत्तुं तं वच्चिमो तत्थ ॥१९३२॥ "जारिसयं गेलण्णं०" गाधा । कण्ठ्या । “एगो संघाडो०" गाहा । एगो संघाडो वा, पुव्वं गंतूणुवस्सयम्मि करे। लिंपणसम्मज्जणयं, गिलाणजोग्गं च आणेति ॥[निशी० चू० ३०३०] ॥१९३२।१॥ जइ ते पंच जणा तो संघाडो अग्गओ एइ । अह तिन्नि तो एगो । ते य आगंतूण वसहीए उवलेवणं समज्जणं करेंति । गिलाणस्स य जं जं पाउग्गं तं उवणेति । वेज्जस्स य पूग-फल १. किरिया मुच । २. तुब्भे....भणेज्ज नास्ति अ। ३. ओहासाणं ड। ४. एषा गाथा वृत्तिकृता न व्याख्याता । Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं तंबोलमाईणि गिलाणस्स य हत्थ-पाए धोइऊणं लट्टगं पाउणावेत्ता पगासो ठविज्जइ । एवं सव्वं आउत्तं करेंति । एवं सो वेज्जो आगओ । अब्भुट्ठाणे आसण, दायण भद्दे भती य आहारो । गिलाणस्स य आहारे, नेयव्वो आणुपुव्वीए ॥१९३३॥ "अब्भुट्ठाणे०" दारगाहा । तत्थ पढमं अब्भुट्ठाणे त्ति दारं । तत्थ गाहा - अब्भुट्ठाणे गुरुगा, तत्थ वि आणाइणो भवे दोसा। मिच्छत्त रायमादी, विराहणा कुल गणे संघे ॥१९३४॥ "अब्भुट्ठाणे गुरुगा०' गाहा । आयरियो वेज्जं जइ अब्भुटेइ :: ।४ (चतुर्गुरु) आणादिविराहणा । राया-रायमच्चेहिं वा आयरियसगासं पत्तेहिं आयरिया अब्भुटेता दिट्ठा । अहवा सुयं णेणं जहा वेज्जस्स अब्भुटुंता, ताहे भणइ-अम्हंतेण गव्वं करेइ, नवरि वेज्जस्स वि अब्भुटेइ । मिच्छत्तं वच्चेज्जा । पदुट्टो वा जं काहिति तस्स वा कुलस्स वा गणस्स वा संघस्स वा तं निष्फण्णं । अणब्भुट्ठाणे गुरुगा, तत्थ वि आणाइणो भवे दोसा । मिच्छत्त सो व अन्नो, गिलाणमादीविराहणया ॥१९३५॥ "अणब्भुट्ठाणे०" गाहा । जइ वि न अब्भुढेइ तहा वि :: ।४ (चतुर्गुरु) गिलाणस्स वेज्जो अवप्पओगं करेज्ज । आयरियं वा भणेज्ज-तुब्भे अमुगो वाही, तिगिच्छा से कीरउ। पच्छा विराधेज्ज । अन्नो वा णं वुग्गाहेज्ज । जम्हा एए दोसा तम्हा इमो विही - गीयत्थे आणयणं, पुव्वि उद्वित्तु होइ अभिलावो। गिलाणस्स दावणं धोवणं च चुन्नाइगंधे य ॥१९३६॥ "गीयत्थे आणयणं०" गाहा । पुव्वं चेव गीयत्थेहिं दोन्नि पुव्वणत्थाइं आसणाई कायव्वाइं । तत्थायरियस्स निवेएयव्वं-वेज्जो आगओ त्ति ताहे आयरिएण पुव्वुट्टिएणं चंकमणियालक्खेणं अच्छियव्वं, जाव वेज्जो आगओ । अणालवंतो वि वेज्जो आयरिएण आलवियव्वो । आसणेणं उवणिमंतेत्ता आयरियो आसणे उवविसइ । आसणे त्ति गयं । इदाणिं दावण त्ति दारं । जं किंचि गिलाणस्स असुइं तं पुव्वामेव धोइयव्वं । जइ तत्थ दुब्भिगंधो होज्ज, ताहे चुण्णाणि विकिरिज्जंति । गंधेहिं वा णिग्गंधं कीरइ । ताहे सो गिलाणो दरिसिज्जइ । गिलाणो य जइ धरइ तो अब्भुढेइ वेज्जं, निविट्ठो वा ठाइ, अंगाणि वा चालेइ, दि४ि वा णिद्धं बंधइ । पच्छा वेज्जो से किरियं करेइ, फालेइ डहइ वा अन्नं वा जं कायव्वं । १. चिण्णाणि विकिज्जंति ड। Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१९३३-१९४१] पढमो उद्देसो १७३ उण्होदगं दद्दरबद्धं, मट्टियं हत्थसोयणं देति । पच्छा गंध-चुण्ण-तंबोलं वा दिज्जइ । अहवा भणेज्ज - चउपादा तेगिच्छा, को भेसज्जाइँ दाहिई तुब्भं । तहियं च पुव्वपत्ता, भणंति पच्छाकडादऽम्हे ॥१९३७॥ "चउप्पाया तेगिच्छा०" गाहा । वेज्जो भणइ-चउप्पाया तिगिच्छा । तं [जहा-] वेज्जो, ओसहाणि, आउरो, पडिचरगो । एयाणि जइ विज्जंति तो आरभेमि किरियं । एवं भणिए पुव्वागया संगारेणं पच्छाकडादी भणंति-जं एत्थ गिलाणस्स उवउज्जहिति तं सव्वं दाहामो । एस ताव अहाभद्दओ वेज्जो एवं करेइ । जो पुण पंतो सो मग्गइ - कोई मज्जणगविहिं, सयणं आहार उवहि केवडिए । गीयत्थेहिं य जयणा, अजयण गुरुगा य आणाई ॥१९३८॥ [नि०] "कोइ मज्जणगविहिं०" गाहा पुरातना । एइसे वक्खाणं - एतस्स नाम दाहिह, को मज्जणगाइ दाहिई मज्झं । ते चेव णं भणंती, जं इच्छसि अम्हें तं सव्वं ॥१९३९॥ "एतस्स नाम दाहिह०" गाहा । गिलाणस्स जं जं पाउग्गं तं तुब्भे दाहिह, मज्झ पुण को दाहिइ ण्हाणं सयणं आहारं उवहि, केवइए रूवगे वा? एवं भणिए वेज्जेण ते चेव णं भणंति जे ते पुव्वमभिहिता पच्छाकडादी ते पुव्वं पुण्ण वि ता चेव तत्थत्थितया ते भणंति-गिलाणस्स य तुब्भ य सव्वं अम्हेहिं दायव्वं । जं एत्थ अम्हें सव्वं, पडिसेहे गुरुग दोस आणादी । एएसिं असईए, पडिसेहे गुरुग आणादी ॥१९४०॥ "जं एत्थ अम्हे सव्वं०" गाहापुव्वद्धं । एवमभिहिते पच्छाकडाईहिं जो पडिसेवति न वट्टइ तस्स :: ।४ (चतुर्गुरु) विराहणा आणादी य दोसा । “एएसिं असईए०" गाहापच्छद्धं । जत्थ पच्छाकडादी णत्थि तत्थ जइ भणइ-अम्हे अहिरण्णसोवण्णिया, नत्थि किंचि दायव्वं, :: ।४ (चतुर्गुरु), सच्चेव विराहणा । जुत्तं सयं न दाउं, अन्ने दिते वि ऊ निवारिति । न करिज्ज तस्स किरियं, अवप्पओगं व से दिज्जा ॥१९४१॥ "जुत्तं सयं ण दाउं०" गाहा । कण्ठ्या । Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ विसेसचुण दाहामो त्ति वि' गुरुगा, तत्थ वि आणाइणो भवे दोसा । संका व सूयएहिं, हिय नट्ठे तेणए वा वि ॥१९४२॥ " दाहामो त्ति वि० " गाहा । अह' भणंति-देमो, : : ।४ (चतुर्गुरु) आणादि । कस्स हिरण्णादि णट्टं हितं वा सूयगा ताणि मग्गंति । तं सोऊणं संका उप्पज्जइ - एए अहिरण्णसोवणिया किं दाहि त्ति धुवं एतेहिं गहियं, एए चेव तेणा । पच्छा गेण्हणा । पच्छा गेहणादी दोसा । पडिसेह अजयणाए, दोसा जयणा इमेहिं ठाणेहिं । भिक्खण इड्डी बिइयपद रहियं जं भाणिहिसि जुत्तं ॥१९४३ ॥ "पडिसेह अजयणाए० 11 गाहा । अजयणा पडिसेह भणिया दोसा । तम्हा जयणा कायव्वा । जयणा इमेहिं ठाणेहिं । “भिक्खण इड्डी० " गाहापच्छद्धं । तत्थ भिक्ख बिइयपदे रहिए पच्छाकडाईहिं जं भणिहिसि तं अम्हे भिक्खणियं काउं जं अम्हं जुत्तं तं दाहामो त्ति भति । कयाइ सो वेज्जो भणेज्ज - अहिरण्णग त्थ भगवं !, सक्खी ठावेह जे ममं देंति । धंतं पि दुद्धकंखी, न लभइ दुद्धं अधेणूतो ॥१९४४॥ [ मासकप्पपगयं " अहिरण्णग त्थ० " गाहा । कण्ठ्या । नवरं ' धंतिं पित्त निरायं पि भणियं होइ । इड्ड त्ति कोइ इड्डिमंतो पव्वइओ । ताहे सो भणइ - पच्छाकडाइ जयणा, दावणकज्जेण जा भणिय पुवि । सद्धाविभवविहूणा, ति च्चिय इच्छंतगा सक्खी ॥१९४५ ॥ ४ पंचसयदाणगहणे, पलालखेलाण छड्डणं व जहा । सहसं व सयसहस्सं, कोडी रज्जं व अमुगं वा ॥१९४६ ॥ [‘“पच्छाकडाइ०''] “पंचसयदाणगहणे० " गाहा । केरिसयं वा तुज्झ दायव्वयं ? जया अम्हे अगारवासे आसी तदा पंच सए सहस्से वा दाणगहणं । नत्थि पलालं खेलं वा जहा छड्डेमो सयसहस्से कोडीए रज्जे वा धणं नत्थि । किमंग पुण एएसु ? च न व्याख्याता । १. य मुच । २. अण अ इ । ३. धंतिं प अ इ, धंतं पि मुच । ४. एषा गाथा चूर्णौ विशेषचूर्णौ Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१९४२-१९५१] पढमो उद्देसो १७५ एवं ता गिहवासे, आसी य इयाणि किं भणीहामो। जं तुब्भऽम्ह य जुत्तं, तं उग्गाढम्मि काहामो ॥१९४७॥ "एवं ता गिहवासे०" गाहा । कण्ठ्या । एवं ताव सग्गामे वेज्जस्स जयणा भणिया । अह कयाइ सग्गामे न होज्ज वेज्जो, ताहे अन्नगामाओ आणेयव्वो । तत्थ का जयणा? उच्यते - पाहिज्जे नाणत्तं, बाहिं तु भईऍ एस चेव गमो। पच्छाकडाइएसुं, अरहिय रहिए उ जो भणिओ ॥१९४८॥ "पाहिज्जे नाणत्तं०" गाहा । दक्षिणाए तह चेव । जहा सग्गामे जयणा भणिया, णाणत्तं पावेज्ज । पाहिज्जं णाम जं पंथे एतस्स भत्तादि दिज्जइ, तत्थ जयणा भण्णइ । पच्छाकडाईया जइ अस्थि, ते दवाविज्जंति । 'रहिए'त्ति पच्छाकडाईणं, असईए इमा जयणा - मज्जणगादिच्छंते, बाहिं अब्भितरे व अणुसट्ठी। धम्मकहविज्जमंते, निमित्त तस्सऽट्ट अन्नो वा ॥१९४९॥ "मज्जणगादिच्छंते०" गाहा । 'बाहिति पंथे । 'अभितरे व' त्ति गिलाणसगासे । अणुसट्टी नाम पण्णविज्जइ । जहा जईणं ण वट्टइ मुहा करेंतस्स बह अधम्मो होइ, एवं विभासा। 'धम्मकह' त्ति - तह से कहिंति जह होइ संजओ सन्नि दाणसड्डो वा।। बहिया उ अण्हायंते, करिति खुड्डा इमं अंतो ॥१९५०॥ "तह से कहेंति०" अद्धगाहा । कण्ठ्या । 'विज्ज'त्ति विज्जाए ण्हाणाइ आणिज्जइ मंतेण वा विज्जाए । असई निमित्तेणं आउट्टावेत्ता कोइ कारिज्जइ । तस्सासई आमलगा से दिज्जति । भन्नइ-एत्तो चेव बहिता' पहाहि कूवादीसु । बहियाओ अण्हायंते करेंति खुड्डा इमं अंतो । उसिणे संसढे वा, भूमीफलगाइ भिक्ख चड्डाई । अणुसट्ठी धम्मकहा, विज्जनिमित्ते य अंतो बहिं ॥१९५१॥ [नि०] "उसिणे०" गाहा । उसिणोदगं मग्गित्ता दिज्जइ । अलंभे संसट्ठपाणगं दिज्जइ । अह नेच्छइ ताहे पुव्वावुत्ते उवचुल्लए परंपरं ठवेत्ता ताविज्जइ । तस्सासति परंपरं चुल्लीए । पच्छा अणंतरं उवचुल्लए, पच्छा चुल्लीए वि । अणंतरं एवं पुव्वकयस्स असईए । ताहे सयं पि करेंति, सुक्खेहि अघुणेहिं अज्झुसिरेहिं दारुएहिं पडिलेहेत्ता पमज्जित्ता परिमियपरिच्छिन्नेहिं । एवं जयणा उसिणदवं करेंति । १. बहि नास्ति अ इ । २. सुक्खेहि....दवं नास्ति अ इ । Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं तेल्लुव्वट्टण ण्हावण, खुड्डाऽसति वसभ अन्नलिंगेणं । पट्टदुगादी भूमी, अणिच्छि जा तूलिपल्लंके ॥१९५२॥ "तेल्लुवट्टण०" गाहा । अब्भंगणुव्वलणण्हावगादि वि खुड्डगा से करेंति । खुड्डगा असतीए वसभा लिंगविवेगं करेत्ता प्रहाणादि करेंति । एसा ण्हायंतस्स जयणा । इमो जत्था सुवति भूमीए संथारयपटुं अत्थरिउं सुवओ, अणिच्छे कप्पेसु भूमीए सुवओ, अणिच्छे फलएसु, आदिग्गहणेण संथारए, पच्छा अणुण्णवेत्ता तूली, ताहे पल्लंकए तूली । इदाणिं आहारे जयणा - समुदाणिओदणो मत्तओ वऽणिच्छंति वीसु तवणा वा । एवं पऽणिच्छमाणे, होइ अलंभे इमा जयणा ॥१९५३॥ "समुदाणिओदणो०" गाहा । 'समुयाणि ओदणो'त्ति भिक्खाकूरो, अणिच्छे मत्तगपोग्गलिओ, अणिच्छे असईए वा । जइ वा नेच्छइ सीयलं, ताहे उल्लणं पिधा घेत्तुं ताविज्जइ । अणिच्छे - तिगसंवच्छर तिग दुग, एगमणेगे य जोणिघाए अ। संसट्ठमसंसट्टे, फासुयमण्फासुए जयणा ॥१९५४॥ [ नि०] "तिगसंवच्छर०" गाहा । तिण्हं संवच्छराण जे परओ तंदुला वक्कंतजोणिया तिच्छडा, ते मग्गिजंति । असइ दुच्छडा एगच्छडा वा । असइ दुसंवच्छरिया वक्कंतजोणिया तिच्छडा । असइ दुच्छडा एगच्छडा वा । एवं जोणिग्घाए वि तिगादि भाणियव्वं । 'इयरेण रहिय'त्ति पच्छाकडाईहिं रहिते एसा जयणा । 'अणेगे' य जोणिघाये य'त्ति । सत्तसंवच्छरिया पंचसंवच्छरिया नियमा वक्कंतजोणिया वि तिच्छडा वि तियसंवच्छर तिय दुग एगं अणेगे य। अस्य विभासागाहा - वक्कंतजोणितिच्छडदुएक्कछडणे वि होइ एस गमो । एमेव जोणिघाए, तिगाइ इतरेण रहिए वा ॥१९५५॥ "वक्कंतजोणिया०" गाहा । एते तंदुला मग्गिता । पुव्वाउत्ते अवचुल्लि चुल्लि सुक्खघणमज्झुसिरमविद्धे । पुव्वकय असइ दाणे, ठवणा लिंगे य कल्लाणे ॥१९५६॥ "पुव्वावुत्ते०" गाहा । पुव्वावुत्ते अवचुल्लए उवक्खडावेइ । अवचुल्लगासति चुल्लीए वि इमेहिं कटेहिं रंधावेइ-सुक्खा घणा अझुसिरा अविद्धा । तेसिं इमं पमाणं - १. एमेव जोणि मुच । Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१९५२-१९६२] पढमो उद्देसो १७७ हत्थद्धमत्त दारुग, निच्छल्लिय अघुणिया अहाकडगा। असईइ सयंकरणं, अघट्टणोवक्खडमहाउं ॥१९५७॥ "हत्थद्धमत्त०" गाहा । अर्द्धहस्तमात्रदीर्घा दारुका पिछल्लिया । एए अहाकडया । असईए अहाकडयाणं सयं करेइ । 'अघट्टण'त्ति जयणाए अवसंतु अच्चि उवक्खडिए ताव न घट्टेइ जाव सयमेव विज्झातो । ताहे ते अहाउयं पालेंति पाणगं । इमं संसट्टमसंसट्टे फासुयमफासुए जयणा । अस्य विभाषा - कंजियचाउलउदए, उसिणे संसट्टमेतरे चेव । ण्हाणपियणाइपाणग, पादासि वार दद्दरए ॥१९५८॥ "कंजिय चाउल०" गाहासिद्धं । जइ पात्रे ठविययं णेच्छइ ताहे वारए दद्दरए, जत्थ भुंजइ। चड्डग सराव कंसिय, तंबक रयए सुवण्ण मणिसेले । भोत्तुं स एव धोवइ, अणिच्छि किढि खुड्ड वसभा वा ॥१९५९॥१ "चड्डय सराव०" गाहा । पुव्वं चड्डए भुंजउ । जइ नेच्छइ सरावे, अणिच्छे कंसभायणे, अणिच्छे तंबभायणे । एवं सेसा वि । जइ जिमिओ अप्पणा धुवइ तो सुंदरं । अह नेच्छइ ताहे सेज्जायरादीणं दुवक्खरियादी सोयाविज्जंति । असइ खुड्डगा । खुड्डगा असईए वसभा लिंगविवेगेणं । आह - के विवेगेणं? आह - किं निमित्तेणं एवडो आयरो कीरइ? उच्यते - पूयाईणि वि मग्गइ, जह विज्जो आउरस्स भोगट्ठी।। तह विज्जे पडिकम्म, करिति वसभा वि मुक्खट्ठा ॥१९६०॥ तेइच्छियस्स इच्छाणुलोमगं जो न कुज्ज सइ लाभे । अस्संजमस्स भीतो, अलस पमादी व गुरुगा से ॥१९६१॥ लोगविरुद्धं दुप्परिचओ उ कयपडिकिई जिणाण य । अतरंतकारणेते, तदट्ठ ते चेव विज्जम्मि ॥१९६२॥ "पूयाईणि वि मग्गइ०"["तेइच्छियस्स०""लोगविरुद्धं"] गाहात्रयं कण्ठ्यम। एसेव गमो नियमा, होइ गिलाणे वि मज्जणादीओ। सविसेसो कायव्वो, लिंगविवेगेण परिहीणो ॥[नि०चू० ३०६४] १. हस्तप्रतिषु "कंजिय०""चड्डग०" इति गाथाद्वयं व्युत्क्रमेण दृश्यते । २. दुक्खरिया अइ। Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं को वोच्छिति गेलण्णे, दुविहं अणुयत्तणं निरवसेसं । जह जायति सो निरुओ, तह कुज्जा एस संखेवो ॥ [ नि०चू० ३०६५ ] एसेव गिलाणम्मि वि, गमो उखलु होइ मज्जणाईओ। सविसेसो कायव्वो, लिंगविवेगेण परिहीणो ॥१९६३॥ को वोच्छिइ गेलन्ने, दुविहं अणुयत्तणं निरवसेसं । जह जायइ सो निरुओ, तह कुज्जा एस संखेवो ॥१९६४॥ "एसेव गमो नियमा०" ["को वोच्छिड्०"] गाहाद्वयं । कण्ठ्यम् । इदाणि 'पुव्वगय असइ दाणे' त्ति दारं । जेहिं पच्छाकडादीहिं पुव्वं पइ दिणियं अम्हे दाहामो वेज्जदक्खिणं । तेसिं असईए आगंतु पउण जायण, धम्मावण तत्थ कइयदिटुंतो । पासादे कूवादी, वत्थुक्कुरुडे तहा ओही ॥१९६५॥ "आगंतु पउण जायण" गाहा । आगंतुगवेज्जो पउणे आउरो दक्खिणं जायइ । ताहे तस्स दिटुंतो कीरइ । जहा–केणइ काइएणं गंधियावणादीसु केवडिया छूढा । सो गंधियावणे छुब्भित्ता तम्मि आवणे मज्जं मग्गइ । सो न लब्भइ मज्जं । भणति-मम गंधापण्णं एए गेण्ह। एवं अम्ह वि धम्मावणा तो धम्मं गेण्ह । अणिच्छंते ठवण त्ति दारं । अस्यार्थ:-जं कस्सइ सेहस्स पव्वयंतस्स सेहस्स हत्थे हिरण्णादिभूतं, तं परिट्ठवितं निउंजे तं आणेउं दिज्जइ । असईओ विण्णाणी दसपुव्वी वा पुच्छितुं पासायादीसु जं पहीणसामियं हिरण्णादि तं दिज्जइ । एयं आगंतुगवेज्जस्स भणियं । इदाणि वत्थव्ववेज्जस्स मग्गंतस्स दाणं । तत्थ गाहा - उवहिम्मि पडगसाडग, संवरणं वा वि अत्थुरणगं वा । __दुगभेदादाहिंडणऽणुसट्ठि परलिंग हंसाई ॥१९६६॥१ "उवहिम्मि पडग०" गाहा । पडगं साडगं, संवरणं सुंदरं पाउरणं, अत्थुरणं पत्थरणं वा मग्गंते तहेव धम्मावणदिटुंतो । अणिच्छे मग्गित्ता दिज्जंति । 'दुग भेदाति' संघाडएणं मग्गिज्जइ, अलंभे वंदेणं, अलंभे अन्नेसिं अणुसटुिं दाउं मग्गिज्जति । अलंभे परलिंगेण वा गिहत्थलिंगेण वा हंसादिविभासा । बिइयपदे ण देज्जाहि । तत्थ गाहा - १. मुच पुस्तके भाष्यगाथानां क्रमो भिन्नोऽस्ति । Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१९६३-१९७२] पढमो उद्देसो १७९ कवड्डुगमादी तंबे, रुप्पे पीते तहेव केवडीए । हिंडण अणुसट्ठादी, पूइयलिंगे तिविह भेदो ॥१९६७॥ "कवड्डगमादी०" गाहा । कवड्डगाई मग्गिऊणं दिज्जंति, हिंडिऊणं अणुसट्ठादीहिं वा मग्गिऊणं दिति तिविहभेएणं-सलिंगेणं, अन्नलिंगेणं, गिहत्थलिंगेणं । एत्थ जं जुज्जियं तेण मग्गिऊणं दिज्जंति । वत्थव्व पउण जायण, धम्मादाणं पुणो अणिच्छंते । स च्चेव होइ जयणा, रहिए पासायमाईया ॥१९६८॥ "वत्थव्व पउण०" गाहा । कण्ठ्या । 'रहिए'त्ति पच्छाकडादीणं दाणभाव असईए । आगंतुग वत्थव्वाणं मग्गंताण इमो विही - बिइयपदे कालगए, देसुट्ठाणे व बोहिगाईसु । असिवादि असईइ व, ववहारऽपमाण अदसाई ॥१९६९॥ बिइयपदे कालगए, देसुटाणे व बोहियादीसु । असिवादी असईइव, ववहार हिरण्णगा समणा ॥१९७०॥ "बिइयपदे०" गाहा । कण्ठ्या । कल्लाणे त्ति दारं । "बिइयपए कालगए०" गाहा। वेज्जो कालगओ गिलाणो वा । देसो वा उट्टिओ बोहियभएण, बोहिया मेच्छा, असिवं वा जायं । आदिग्गहणेण दुभिक्खं रायदुटुं वा अलब्भमाणे ववहारं करेंति । अहिरण्णगा मो किं देमो? मग्गंतेहिं वि न लद्धं । वत्थाणि जइ मग्गइ ववहारे तो अदसाणि देइ पमाणहीणाणि वा। णेच्छंते तत्थ वत्तव्वं-अम्हं एरिसाणि समेहीणाणि, अण्णाणि न लद्धाणि । पउणम्मि य पच्छित्तं, दिज्जइ कल्लाणगं दुवेण्हं पि । वूढे पायच्छित्ते, पविसंती मंडलिं दो वि ॥१९७१॥ "पउणम्मि य पच्छित्तं०" गाहा । कण्ठ्या । अणुयत्तणा उ एसा, दव्वे विज्जे य वन्निया दुविहा । इत्तो चालणदारं, वुच्छं संकामणं चुभओ ॥१९७२॥ "अणुयत्तणा०" गाहा । गिलाणस्स पडियरयस्स य पंचकल्लाणगं दिज्जइ । वूढे पंचकल्लाणए मंडलिं पविसंति । जेहिं वेयावच्चं कयं तेसिं पादेसु पडिउं 'इच्छामो वेयावच्चं' भणइ । अणुयत्तण त्ति दारं गयं । Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८० विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं इदाणिं चालण त्ति दारं । तत्थ गाहा - विज्जस्स व दव्वस्स व, अट्ठा इच्छंत होइ उक्खेवो । पंथो य पुव्वदिट्ठो, आरक्खिओं पुव्वभणिओ उ ॥१९७३॥ [नि०] "वेज्जस्स व०" गाहा । वेज्जो वा तत्थ णत्थि, असमत्थो वा । ओसह- भत्तादि वा नत्थि । अस्य विभाषा - चतुपाया तेगिच्छा, इह विज्जा नत्थि न वि य दव्वाइं। अमुगत्थ अत्थि दोण्णि वि, जइ इच्छसि तत्थ वच्चामो ॥१९७४॥ "चतुपाया तेगिच्छा०" गाहा । कण्ठ्या । ताहे सो गिलाणे आह - किं काहिइ मे विज्जो, भत्ताइ अकारयं इहं मज्झं ।। तुब्भे वि किलेसेमि य, अमुगत्थ महं हरह खिप्पं ॥१९७५॥ "किं काहिइ मे वेज्जो०" गाहा । कण्ठ्या । एवं इच्छंते होइ उक्खेवो । जइ तेसिं एए उच्चालओ । सो पुणो इमेहिं कारणेहिं एए उच्चालओ। साणुप्पगभिक्खट्ठा, खीणे दुद्धाइयाण वा अट्ठा । अभितरेतरा पुण, गोरससिंभुदयपित्तट्ठा ॥१९७६॥ परिहीणं तं दव्वं, चमढिज्जंतं तु अन्नमन्नेहिं । कालाइक्कंतेण य, वाही परिवड्डिओ तस्स ॥१९७७॥ "साणुप्पग०" ["परिहीणं तं०"] गाहा । कण्ठ्या । ताहे पंथो पुव्वदिट्ठो कीरइ । जहा रत्तिं न सुझंति । आरक्खिओ पुव्वं दटुं भणइ-अम्हे पए चलीहामो । तो सण्णं पडिछेज्जाहि । इमं अन्नपरिवाडीए गाहाद्वयम् । “परिहीणं तं दव्वं०" चालणा गया । इदाणिं संकामणा । उक्खिप्पऊ गिलाणो, अन्नं गामं वयं तु नेहामो । नेऊण अन्नगाम, सव्वपयत्तेण कायव्वं ॥१९७८॥ "उक्खिप्पओ गिलाणो०" गाहा । नवरं अंतरा णिज्जंते इमं - सो निज्जई गिलाणो, अंतरसम्मेलणा य संछोभो । नेऊण अन्नगामं, सव्वपयत्तेण कायव्वं ॥१९७९॥ Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-१९७३-१९८४] पढमो उद्देसो १८१ "सो निज्जती गिलाणो०" गाहा । निज्जंतस्स सपक्खि सपडिदिसिं अन्नो वि साहू गिलाणो आणीओ। एवं मेलण त्ति । संछोभो त्ति । ते मेलीणा वंदित्ता परोप्परं भणंति-कओ निज्जइ अन्नं नगरं गामं वा ओसहाईणं अट्ठाए? एवं विभासा। नवरं जाणि इमेसिं पाउग्गाणि ताणि पडिहुत्ताणी य गामे अत्थि, जाणि तस्स ताणि इतरगामे । ताहे ते भणंति - जारिस दव्वे इच्छह, अम्हे मुत्तूण ते न लब्भिहिह । इतरे वि भणंतेवं, नियत्तिमो नेह अतरंते ॥१९८०॥ "जारिस दव्वे इच्छह०" गाहा । जइ एवं तो तुब्भे इमं नेह । अम्हे तुब्भेच्चयं गिलाणो णेमो । एवं गिलाणाणुमएणं छोभो । अण्णं गामं नेत्ता सव्वपयत्तेण कायव्वं । नेत्ता य अण्णगामं न एवं चिंतणीयं - देवा हुणे पसन्ना, जं मुक्का तस्स णे कयंतस्स । सो हु अइतिक्खरोसो, अहिगं वावारणासीलो ॥१९८१॥ तेणेव साइया मो, एयस्स वि जीवियम्मि संदेहो । पउणो वि न एसऽम्हं, ते वि करिज्जा न व करिज्जा ॥१९८२॥ "देवा हुणे पसन्ना०" ["तेणेव साइया मो०"] गाहाद्वयं । कण्ठ्यम् । एवं ‘दुहतो' त्ति भणियं होइ। जो उ उवेहं कुज्जा, आयरियो केणई पमादेणं । आरोवणा उ तस्सा, कायव्वा पुव्वनिद्दिट्ठा ॥१९८३॥ "जो उ उवेहं कुज्जा०" गाहा । कण्ठ्या । पूर्वोक्ताः चउविहाए आरोवणाए । तहा वि पुनरुच्यते - उवेहऽप्पत्तिय परितावण महय मुच्छ किच्छ कालगए। चत्तारि छ च्च लहुगुरु, छेओ मूलं तह दुगं च ॥१९८४॥ "उवेहऽप्पत्तिय०" गाहा । उवेहं करेइ :: ।४ (चतुर्गुरु), उवेहाए कयाए अप्पत्तियं करेइ ::।४ (चतुर्गुरु), ण गाढं परिताविज्जइ :: ४ (चतुर्लघु), गाढं :: ।४ (चतुर्गुरु), दुक्खादुक्खो ::: ६ (षड्लघु), मुच्छामुच्छे :::। (षड्गुरु), किच्छप्पाणे छेदो, किच्छुस्सासे मूलं, समुग्घाए अणवट्ठो, कालगए पारंचिओ। Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं उवेहोभासण परितावण महय मुच्छ किच्छ कालगए। चत्तारि छ च्च लहुगुरु, छेओ मूलं तह दुगं च ॥१९८५॥ "उवेहोभासण०" गाहा । उवेहाए कयाए ओभासइ न देइ :: ४ (चतुर्लघु) न गाढाइ परिताविज्जइ :: ।४ (चतुर्गुरु) पुव्वभणियमेव पच्छित्तं । उवेहोभासण ठवणे, परितावण महय मुच्छ किच्छ कालगए। चत्तारि छ च्च लहु-गुरु, छेदो मूलं तह दुगं च ॥१९८६॥ "उवेहोभासण ठवणे०" गाहा । उवेहाए कयाए ओभासइ ण देइ :: ।४ (चतुर्गुरु), ठवेति :: ।४ (चतुर्गुरु) सेसं परितावणाइ कालगयावसाणं तमेव पच्छित्तं । उवेहोभासण करणे, परितावण महय मुच्छ किच्छ कालगए। चत्तारि छ च्च लहुगुरु, छेदो मूलं तह दुगं च ॥१९८७॥ "उवेहोभासण करणे०" गाहा । उवहाए कयाए ओभासइ :: ।४ (चतुर्गुरु), सयं करेइ :: ।४ (चतुर्गुरु), गिहत्थं कारवेइ :: ।४ (चतुर्गुरु), सेसं परियावणादि कालगयावसाणं तमेव पच्छित्तं । वेहाणस ओहाणे, सलिंगपडिसेवणं निवारिते । गुरुगा अनिवारिते, चरिमं मूलं च जं जत्थ ॥१९८८॥ "वेहाणस ओहाणे०" गाहा । वेहाणसं करेइ चरिमं । उहावई मूलं । सलिंगपडिसेवणे :: ।४ (चतुर्गुरु) सलिंगपडिसेवणं करेमाणं [न] वारेइ :: ।४ (चतुर्गुरु) । 'जं जत्थ'त्ति परितावणाइयं पच्छित्तं । संविग्गा गीयत्थाऽसंविग्गा खलु तहेव गीयत्था। संविग्गमसंविग्गा, नवरं पुण ते अगीयत्था ॥१९८९॥ संविग्ग संजईओ, गीयत्था खलु तहेवऽगीयत्था । गीयत्थ अगीयत्था, नवरं पुण ता असंविग्गा ॥१९९०॥ [“संविग्गा गीतत्था०'"] “संविग्ग संजईओ०" गाहाओ दोन्नि कण्ठाओ। 'एएसु जइ छड्डेइ तं गिलाणं तो जहासंखेण इमं पच्छित्तं - चउरो लहुगा गुरुगा, छम्मासा होंति लहुग गुरुगा य । छेदो मूलं च तहा, अणवठ्ठप्पो य पारंची ॥१९९१॥ १. नवरं एव अइ। Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८३ भासगाहा-१९८५-२०००] पढमो उद्देसो "चउरो लहुगा०" गाहा । कण्ठ्या । इमा रयणा-:: ४ (चतुर्लघु), :: ।४ (चतुर्गुरु), ::: ६ (षड्लघु), ::: ।६ (षड्गुरु) । संविग्ग नीयवासी, कुसील ओसन्न तह य पासत्था । संसत्ता विंठाया, अहछंदा चेव अट्ठमगा ॥१९९२॥ "संविग्गा णीयवासी०" गाहा । संविग्गाईणं यथासंख्येन । चउरो लहुगा गुरुगा, छम्मासा होति लहुग गुरुगा य । छेदो मूलं च तहा, अणवठ्ठप्पो य पारंची ॥१९९३॥ "चउरो०" गाहा । कण्ठ्या । संविग्गा सिज्जातर, सावग तह दंसणे अहाभद्दे । दाणे सड्डी परतित्थिगे य परतित्थिगे चेव ॥१९९४॥ चउरो लहुगा गुरुगा, छम्मासा होति लहुग गुरुगा य । छेदो मूलं च तहा, अणवठ्ठप्पो य पारंची ॥१९९५॥ "संविग्गा सिज्जातर०" ["चउरो लहुगा०"] गाहाद्वयं सपायच्छित्तं कण्ठ्यम् । उवस्सय निवेसण साही, गाममझे य गामदारे य । उज्जाणे सीमाए, सीममइक्कामइत्ताणं ॥१९९६॥ चउरो लहुगा गुरुगा, छम्मासा होंति लहुग गुरुगा य । छेदो मूलं च तहा, अणवठ्ठप्पो य पारंची ॥१९९७॥ "उवस्सयं" ["चउरो लहुगा०"] गाहाद्वयं कण्ठयम् । तम्हा न छड्डेयव्वा । छम्मासे आयरियो, गिलाण परियट्टई पयत्तेणं । जाहे न संथरेज्जा, कुलस्स उ निवेदनं कुज्जा ॥१९९८॥ संवच्छराणि तिन्नि य, कुलं पि परियट्टई पयत्तेणं ।। जाहे न संथरिज्जा, गणस्स उ निवेदणं कुज्जा ॥१९९९॥ संवच्छरं गणो वी, गिलाण परियट्टई पयत्तेणं । जाहे न संथरिज्जा, संघस्स निवेदणं कुज्जा ॥२०००॥ Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८४ विसेसचुण छम्मासे आयरिओ, कुलं तु संवच्छराइँ तिन्नि भवे । संवच्छरं गणो वी, जावज्जीवाय संघा उ ॥२००१ ॥ 77 46 [" छम्मासे० 'संवच्छराणि० " "संवच्छरं गणो०"] "छम्मासे० " गाहाओ चत्तारि कण्ठाओ । भवे कारणं छड्डेज्जा वि । असिवे ओमोयरिए, रायद्दुट्टे भये व गेलन्ने । एएहिं कारणेहिं, अहवा वि कुले गणे संघे ॥२००२ ॥ [ मासकप्पपगयं " असिवे ओमोयरिए० " गाहा । असिवाइसु रहिउं ण सक्केंति उवगरणं छेड्डेत्तु मा य गिलाणं । एत्थ गाहाओ कण्ठाओ । एएहिँ कारणेहिं, तह वि वहंती न चेव छड्डति । असहू वा उवगरणं, छडिंति न चेव उ गिलाणं ॥२००३॥ अहवा विसो भणेज्जा, छड्डेउ ममं तु गच्छहा तुब्भे । होउत्ति भणिय गुरुगा, इणमन्ना आवई बिइया ॥२००४ ॥ पच्चंतमिलक्खेसुं, बोहियतणेसु वा वि पडिएसु । जणवयदेसविणासे, नगरविणासे य घोरम्मि ||२००५ ॥ बंधुजणविप्पओगे, अमायपुत्ते वि वट्टमाणम्मि । तह वि गिलाण सुविहिया, वच्चंति वहंतगा साहू ॥२००६ ॥ तारेह ताव भंते!, अप्पाणं किं मएल्लयं वहह । एगालंबणदोसेण मा हु सव्वे विणस्सिहिह ॥२००७॥ एवं च भणियमेत्ते, आयरिया नाणचरणसंपन्ना । अचवलमणलिय हितयं, संताणकरिं वइमुदासी ॥२००८ ॥ सव्वजगज्जीवहियं, साहुं न जहामों एस धम्मो णे । जति य जहामो साहुं, जीवियमित्तेण किं अम्हं ? ॥२००९॥ तं वयणं हिय मधुरं, आसासंकुरसमुब्भवं सयणो । समणवरगंधहत्थी, वेइ गिलाणं परिवहंतो ॥२०१०॥ जइ संजमो जइ तवो, दढमित्तितं जहुत्तकारितं । जइ बंभं जइ सोयं, एएसु परं न अन्नेसु ॥२०११॥ Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२००१-२०१६] पढमो उद्देसो १८५ अच्चागाढे वि सिया, निक्खित्तो जइ वि होज्ज जयणाए। तह वि उ दोण्ह वि धम्मो, रिजुभावविचारिणो जेणं ॥२०१२॥ पत्तो जसो य विउलो, मिच्छत्त विराहणा य परिहरिया। साहम्मियवच्छल्लं, उवसंते तं विमग्गंति ॥२०१३॥ "एएहिं कारणेहिं०" ["अहवा वि०" "पच्चंतमिलक्खेसुं०" "बंधुजणविप्पओगे०""तारेह ताव०" "एवं च०" "सव्वजगज्जीवहियं०""तं वयणं हिय०" "जइ संजमो०" "अच्चागाढे वि०" "पत्तो जसो य०"] । गाहा । नवरं रायदुढे, जत्थ एक्कस्स गच्छस्स पदुट्टो तत्थ अण्णेसिं साहूणं अल्लियाविज्जइ । जत्थ सव्वत्थ तत्थ सावयाईसु विभासा । एवं गिलाण त्ति गयं । इदाणिं गच्छपडिबद्ध अहालंदिय त्ति दारं । ते गच्छपडिबद्धा अहालंदिया खेत्तस्स बहिया ठायति । तत्थ गाहा - पडिबद्धे को दोसो, आगमणेगाणियस्स वासासु । सुयसंघयणादीओ, सो चेव गमो निरवसेसो ॥२०१४॥ "पडिबद्धे०" गाहा । तत्र प्रतिबद्धस्य व्याख्या - सुत्तत्थ सावसेसे, पडिबंधो तेसिमो भवे कप्पो । आयरिए किइकम्मं, अंतर बहिया व वसहीए ॥२०१५॥ "सुत्तत्थ सावसेसे०" गाहा । सूत्रस्य अर्थः अपरिसमाप्तः । को दोसो तेसिं एगखेत्ते ठायमाणाणं तो अन्नखेत्ते ठायंति ? आयरिओ भणइ - नमणं पुव्वब्भासा, अणमणे दुस्सील थप्पगासंका। आयट्ठ कुक्कुड त्ति य, वातो लोगे ठिई चेव ॥२०१६॥ "नमणं पव्वब्भासा०" गाहा । तेसिं अहालंदियाणं न वट्टइ अन्नस्स साहुस्स पणामं काउं आयरियं मोत्तुं । ताहे पुव्वब्भासेणं वन्दनं कुर्यात् । अवंदंतेसु इमे दोसा, लोगो भणेज्जदुट्ठसीला इमे, जे अन्नेसिं साहूणं वंदंताणं न वाहरंति ण वंदंति वा । थप्पाओ२ देज्जा संका वा होज्जा 'अवस्सं एए दुस्सीला जेणं न वंदिज्जंति, आत्मनोत्कषिका एते, कुक्कुडा माइट्ठाणिया, माइल्लाऽऽडंबरिया' एवं लोगवाओ भवति । एएण कारणेणं बाहिं ठायंतओ। अवि द्विती चेव एस धर्मता एवेत्यर्थः । एवं तु एएहिं कारणेहिं बाहिठियाणं का सामायारी? १. सेस अ इ, से मुच । २. = स्थाप्याशङ्का भवति मलवृ । Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं दोन्नि वि दाउंगमणं, धारणकुसलस्स खेत्तबहि देइ। किइकम्म चोलपट्टे, ओवग्गहिया निसिज्जा य ॥२०१७॥ "दोन्नि वि दाउं०" गाहा । आयरिओ सुत्तपोरुसिं अत्थपोरुसिं च दाउं अहालंदियाण सगासं गंतुं अत्थं सारेइ । अह न तरइ सुत्तपोरुसिं दाउं गच्छति, तदा वि ण तरइ तो गच्छेल्लए सीसेण वायावेइ । सो अहालंदिए वाएइ । जइ न सक्केइ गंतुं ताहे जो तेसिं अहालंदियाणं धारणाकुसलो सो अंतरपल्लिं एइ । आयरिया तस्स गंतुं कहेंति । एत्थ पुण संघाडो भत्तपाणं गहाय आयरियस्स णेइ । अस्य विभाषा - अत्थं दो व अदाउं, वच्चइ वायावए व अन्नेणं । एवं ता उडुबद्धे, वासासु य काउमुवओगं ॥२०१८॥ "अत्थं दो व०" गाहा । कण्ठ्या ।। संघाडो मग्गेणं, भत्तं पाणं च नेइ उ गुरूणं । अच्चुण्डं थेरा वा, तो अंतरपल्लिए एइ ॥२०१९॥ "संघाडो०" गाहा । कण्ठ्या । अंतर पडिवसभे वा, बिइयंतर बाहिं वसभगामस्स । अन्नवसहीऍ तीए, अपरीभोगम्मि वाएइ ॥२०२०॥ "अंतर पडिवसभे वा०" गाहा । अंतरपल्लियाए पडिवसभस्स य अंतरे वाएइ । अतरते सग्गामे अन्नाए वसहीए, असइ वसहीए एक्कवसहीए चेव अपरिभोगे ओवासे वाएइ । तत्थ इमा सामायारी - तस्स जई किइकम्म, करिति सो पुण न तेसिं पकरेइ । जा पढइ ताव गुरुणो, करेइ न करेइ उ परेणं ॥२०२१॥ "तस्स जई०" गाहा । कण्ठ्या । एवं उडुबद्धे, वासावासासु पुण उवओगं करेइ । जइ जाणइ पडिहिति वासं तो न एइ । अह न पडिहिइ तो एइ । चोलपट्रयहरणबिइओ उवग्गहियं णिसेज्जं गेण्हइ । तत्थ उवेसति । एक्को वा सवियारो, हवंतऽहालंदियाण छ ग्गामा । मासो विभज्जमाणो, पणगेण उ निट्ठिओ होइ ॥२०२२॥ "एक्को वा सवियारो०" गाहा । जइ एगो गामो सवियारो ताहे छब्भागे करेंति । छच्चेव य वसहीओ । ताहे एक्केक्का वसहीए पंचदिवसे अच्छंति । ताहे दोसु छसु वा गामेसु अच्छंति । पंच पंच दिवसे मासो विभज्जमाणपणएणं णिट्टिओ होइ । Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २०१७-२०२८] पढमो उसो चउलहुया । इदाणि उवरिं दोसो त्ति दारं - मासस्सुवरिं वसती, पायच्छित्तं च होंति दोसा य । बिइयपदं च गिलाणो, वसही भिक्खं च जयणाए || २०२३ ॥ [ नि० ] "मासस्सुवरिं० " गाहा । कण्ठ्या । उडुबद्धे मासाईए मासलहुं । वासावासाईए परिसाडिमपरिसाडी, संथाराऽऽहार दुविह उवहिम्मि । डगलगसरक्खमल्लगमत्तगमादीण पच्छित्तं ॥२०२४॥ ओवासे संथारे, वीयारुच्चार वसहि गामे य । मासचउम्मासाधिगवसमाणे होइमा सोही ॥ २०२५॥ उक्कोसोवहिफलए, वासातीए अ होंति चउलहुगा । डगलग सरक्ख मल्लग, पणगं सेसेसु लहुओ उ ॥२०२६ ॥ "परिसाडिमपरिसाडी ० [" ओवासे० 'उक्कोसोवहि० " ] गाहाद्वयम् । फलगो अपरिसाडी । दुविहो उवही - ओहोवही उवग्गाहिओ य । उक्कोसए उवहिम्मि फल चउलहुया । डगलग-सरक्ख - मल्लएसु पंचराइंदिया । सेसेसु गहिएसु मासलहुं । एमे य दोसा । 11 77 66 संवासें इत्थिदोसा, उग्गमदोसा व नेहतो कुज्जा । चमढण गिलाणदुल्लभ, वारत्तिसिभासियाहरणं ॥२०२७॥ १८७ " संवासे इत्थि० " गाहा । णचिरं जणे संवसे मुणी, संदंसणेणं पीई (ऋषिभाषित २७.२)१ । ते गिहत्था चिरं एएसिं अम्ह गामे अच्छंताणं ति कट्टु उवक्खडेत्ता देज्जा । अइचमढणाए नीरसं खेत्तं भवति, गिलाणस्स य दुल्लभं होज्ज | बितियपदे अच्छेज्जा वि गिलाणकारणेणं, बहुदोसो वा गिलाणो बहुदोसत्तणेणं ण पउणइ ताहे उप्पाडेत्ता गिलाणं बाहिं गंतव्वं । जइ अत्थि लंभो वेज्जोसहाणं । इदाणि अववाए त्ति दारं । अह इमं कारणं होज्ज, जेण ण णिग्गच्छेज्ज । बहुदोसे वऽतिरित्तं, जइ लब्भे वेज्जओसहाणि बहिं । चउभाग तिभागऽद्धे, जयंतऽणिच्छे अलंभे वा ॥२०२८ ॥ १. न चिरं जणि संवसे मुणि, संवासेण सिणेहि वड्ढई । भिक्खुस्स अणिच्चचारिणो, आयट्ठे जम्हा उहायई ॥ Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८८ विसेसचुणि ओमासिवदुद्वेसुं, चउभागादि न करिंति अच्छंता । पोरुसिमाईवुड्डी, करिंति तवसो असंथरणे ॥२०२९॥ [‘“बहुदोसे०’”] ‘“ओमाऽसिव० " गाहा । ओमं बाहिं दुर्भिक्षमित्यर्थः । असिवं वा बाहिं यदुट्टं वा । एएहिं कारणेहिं न निग्गंच्छंताणं इमा जयणा । वसहीए भिक्खाए य "चउभाग तिभागद्धे जयंत णिच्छे अलंभे वा" । 'अणिच्छित्ति गिलाणो न इच्छइ गंतुं, भाग तिभागद्ध इति मध्यं गृहीतं, अट्ठभागा कलं ति गामं, मासे मासे एक्को गामभागो वसहिं तण-डगलाइसु तत्थेव गहणं, न अण्णेसु गामभागेसु । कयाइ अट्ठ उडुबद्धिया मासा गिलाणकज्जेण अट्ठियव्वं होज्ज । तेण अट्ठभागे करेंति । अष्टानां ग्रामभागानां चतुर्भागविभागार्द्धग्रहणात् अष्टानामपि सूचना कृता भवतीति मत्वा व्याख्याकर्ता इदमाह - मासे मासे वसही, तणडगलादी य अन्न गिण्हंति । भिक्खायरियवियारा, जहिं ठिया तत्थ नऽन्नासु ॥२०३०॥ अट्ठाइ जाव एक्कं करिंति भागं असंथरे गामं । अट्ठाइ च्चिय वसही, जयंति जा मूलवसही उ ॥२०३१॥ [ मासकप्पपगयं T [" मासे मासे वसही ० "] " अट्ठाइ जाव एक्कं० " गाहा । अट्ठभाए काउं पढ गामट्ठभागे वसही गेण्हइ। पुव्वगहियाणि तण - डगलग - फलगाईणि छड्डत्ता पढमे गामभागे ताई गेण्हंति । पढमे चेव गामभाए छ व्वीहीओ करेंति । तत्थ य ण संथरेज्जा पोरुसिमाईण जोगवुढि करेंति । जइ मासस्स आरओ पुण्णे वा मासे पउणो गिलाणो होज्ज ताहे चेव निग्गंतव्वं । अपडणंतो बिइए अट्ठभागे ठाइ । तत्थ वि स चेव विही । एवं विभासा सेसेसु वि कायव्वा । अपहुप्पंते गामे सत्तभागे । तह वि अपहुप्पंते छ भागे । एवं जाव दो भागे वसहीए वि अलं वसहिविभागं परिहवेंति जाव ताए चेव वसहीए तणडगलाई भिक्खायरिया तह चेव अभागविभागो । इत्थं पुण संजोगा, इक्किक्कस्स उ अलंभे लंभे य । गाविहाणगुणिया, तुल्लातुल्लेसु ठाणेसु ॥२०३२॥ एक्काइ विवसहीए, ठिया उ भिक्खयरियाऍ पयतंति । वसहीसु विजयणेवं, अवि एक्काए वि चरियाए ॥२०३३ ॥ [" इत्थं पुण संजोगा०" " 'एक्काइ वि० "] Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२०२९-२०३९] पढमो उद्देसो १८९ ___ [सुत्तं]-से गामंसि वा जाव रायहाणिसि वा सपरिक्खेवंसि सबाहिरियंसि कप्पइ निग्गंथाणं हेमंतगिम्हासु दो मासे वत्थए । अंतो इक्कं मासं, बाहिं इक्कं मासं । अंतो वसमाणाणं अंतो भिक्खायरिया, बाहिं वसमाणाणं बाहिं भिक्खायरिया ॥१-७॥ एसेव कमो नियमा, सपरिक्खेवे सबाहिरीयम्मि। नवरं पुण नाणत्तं, अंतो मासो बहिं मासो ॥२०३४॥ "एसेव०" गाहा । कण्ठ्या । पुण्णम्मि मासकप्पे, बहिया संकमण तं पि तह चेव । नवरं पुण नाणत्तं, तणेसु तह चेव फलएसु ॥२०३५॥ 'पुण्णम्मि०" गाहा । अब्भंतरियाए पुन्ने मासकप्पे बाहिरियाए मासकप्पो कायव्वो त्ति । तत्थ वि तहेव बाहिरियाखेत्तं पडिलेहेयव्वं । सुद्धे बाहिरियाखेत्ते जइ तत्थ तण-डगलगाइ फलगा वा नत्थि ताहे ताई चिय तण-फलगादीणि बाहिरियाए वसहीए नेयव्वाइं । आपुच्छित्ता तत्थ गहणं वा। बाहिमुवस्सयगमणे, अणपुच्छा नत्थि किंचि नेयव्वं । जइ नेइ अणापुच्छा, तत्थ उ दोसा इमे होंति ॥२०३६॥ "बाहिमुवस्सय०" गाहा । कण्ठ्या । । ताई तणफलगाइं, तेणाहडगाइँ अप्पणो वा वि। निज्जंतयगहियाई, सिट्ठाइं तहा असिट्ठाइं ॥२०३७॥ "ताई तणफलगाइं०" गाहा । कण्ठ्या । कस्सेते तणफलगा, सिटे अमुकस्स तस्स गहणादी। निण्हवइ व सो भीओ, पच्चंगिर लोगमुड्डाहो ॥२०३८॥ "कस्सेते तणफलगा' गाहा । एतीसे इमा आरोवण गाहा - नयणे दिढे सिढे, गिण्हण कड्डण ववहारमेव ववहरिए । लहुगो लहुगा गुरुगा, छम्मासा छेय मूल दुगं ॥२०३९॥ १. आबाहिरिया क ड । २. अन्नउवस्सय इति मुच । Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९० विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं "नयणे दिवे०" गाहा । जइ अणापुच्छाए तणाणि णीणेइ तो मासलहुं, दिढे कस्सेयाणिं ति पुच्छिते सिढे अमुकस्स :: ४ (चतुर्लघु), सो आगारो घेप्पति :: ।४ (चतुर्गुरु), कड्डिज्जंते ::: ६ (षड्लघु), कविगड्डूि कीरमाणे ::: ।६ (षड्गुरु), ववहारे छेदो, पच्छाकडे मूलं, विरुंगिज्जइ अणवट्ठो, उद्दविज्जइए पारंचिओ । अह मा एस गिहत्थो विणस्सिहिति णिण्हवइ, भीओ वा न साहइ :: (चतुर्लघु) । पच्चंगिरलोगमुट्टाहो सहोट्टं एस चोरो गहिओ त्ति लोगे उड्डाहो। अहवा वि असिट्ठम्मी, एसेव उ तेण संकणे लहुगा। नीसंकियम्मि गुरुगा, एगमणेगे य गहणादी ॥२०४०॥ नयणे दिढे गहिए, कड्डण ववहारमेव ववहरिए । उड्डहणे य विरुंगण, उद्दवणे चेव निव्विसए ॥२०४१॥ लहुओ लहुया गुरुगा, छल्लहु छग्गुरुग छेय मूलं च । अणवठ्ठप्पो दोसु अ, दोसु अ पारंचिओ होइ ॥२०४२॥ "अहवा वि असिटुम्मी०" ["नयणे दिढे०" "लहुओ लहुया."] तेण? संकाए :: ४ (चतुर्लघ) निस्संकिए ::। ४ (चतुर्गुरु) 'एगमणेगे य गहणादि' । सो साह घेप्पइ :: ४| (चतुर्गुरु), कड्डिज्जइ ::: ६। (षड्लघु), कड्डाकड्ढेि कीरइ ::: ६ (षड्गुरु), ववहारे छेदो, पच्छाकडे मूलं, उड्डहणे विरुंगणे य अणवट्ठो, निव्विसए उद्दवणे य पारंचिओ । एत्थ दिटुंतो - दंतपुरे आहरणं, तेनाहड बब्बगादिसु तणेसु । छायण मीराकरणे, अत्थिरफलगं च चंपादी ॥२०४३॥ "दंतपुरे आहरणं०" गाहा । जहा 'दंतपुरे दंतचक्के'' विभासा । काणि पुण ताणि तणाई? उच्यते-बब्बयाईणि छादनार्थं तेषु तेषु ग्लानादिकारणेषु इसियाओ कंडाणि वा मीराकरणार्थं निजंति । अतेणाहडाण नयणे, लहुओ लहुया य होंति सिट्ठम्मि । अप्पत्तियम्मि गुरुगा, वोच्छेद पसज्जणा सेसे ॥२०४४॥ "अतेणाहडाण" गाहा । अणपुच्छणे य मासलहं । ताणि दट्टण अन्नो कोति साहइ तव तणाइं संजतेहिं बाहिं णीणियाइं :: ४ (चतुर्लघु) सो सुणेत्ता अप्पतियं करेइ :: ।४ १. दंतपुर दंतचक्के, सच्चवदी दोहले य वणयरए । धनमित्त धणसिरी य, पउमसिरी चेव दढमित्ते ॥ [आ०नि० १२८१] Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढमो उद्देसो १९१ भासगाहा २०४०-२०५० ] (चतुर्गुरु), वोच्छेए चेव पसज्जणा । तं पुण तद्दव्वस्स वा अण्णदव्वस्स वा अन्नेसिं वा वोच्छेयं करेज्ज । सेसे त्ति आणाई । सेव गमो नियमा, फलएसु वि होइ आणुपुव्वीए । नवरं पुण नाणत्तं, चउरो मासा जहन्नपदे ॥ २०४५ ॥ " एसेव गमो० " गाहा । कण्ठ्या । दोण्हं उवरिं वसती, पायच्छित्तं च होंति दोसा य । बिइयपदं च गिलाणे, वसही भिक्खं च जयणाए ॥२०४६ ॥ " दोण्हं उवरिं वसई ० " गाहा । कण्ठ्या । सुतं - से गामंसि वा जाव रायहाणिसि वा सपरिक्खेवंसि अबाहि-रियंसि कप्पइ निग्गंथीणं हेमंतगेम्हासु दो मासा वत्थए ॥१-८॥ एसेव कमो नियमा, निग्गंथीणं पि होइ नायव्वो । एत्थ नाणत्तं, तमहं वोच्छं समासेणं ॥२०४७॥ जं " एसेव गमो० " गाहा । कण्ठ्या । निग्गंथीणं गणहरपरूवणा खेत्तमग्गणा चेव । वसही वियार गच्छस्स आणणा वारए चेव ॥२०४८ ॥ भट्टणाएँ य विही, पडिणीए भिक्खनिग्गमे चेव । निग्गंथाणं मासो, कम्हा तासिं दुवे मासा ॥२०४९ ॥ “निग्गंथीणं गणहर०” [" भत्तट्ठाए"] दारगाहाद्वयम् । तत्थ पढमं दारं णिग्गंथीणं रिसो गणहरो ठवेयव्वो ? पियधम्मे दधम्मे, संविग्गेऽवज्ज ओयतेयस्सी । संगहुवग्गहकुसले, सुत्तत्थविऊ गणाहिवई ॥२०५०॥ " पियधम्मे दढधम्मे० " गाहा । पियधम्मे णामेगे नो दढधम्मे । का ४। तइयभंगिच्चओ ठविज्जइ' न सेसो संविग्गो । दव्वे मिओ, भावे जो पुव्वरत्तावरत्तकाले २० १. पियधम्मे णाम णेगे ण दढधम्मे, पियधम्मे णामेगे दढधम्मे वि, पियधम्मे णाम गे दढधम्मे। २. उवविज्जइ क ड इ । ३. जो पुव्वत्तवरत्ताकाले संपिक्खए अप्पगमप्पणं किं मे कडं ? किं च मे किच्चसेसं ? किं सक्कणिज्जं न समायरामि । [दशवैकालिकचूलिका २.१२] Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं (दश० चू० २.१२) सिलोगो । वज्जभीरू । वज्जं नाम गरहियं कम्मं वज्जं भण्णइ तस्स भीरू । 'ओयंसि तेयस्सी' त्ति । आरोहपरिणाहा, चियमंसो इंदिया य पडिपुण्णा। अह ओओ तेओ पुण, होइ अणोतप्पया देहे ॥२०५१॥ "आरोहपरिणाहा०" गाहा । आरोहो णाम नाइदीहो नाइमंडलो । परिणाहो णाम नातिथूलो नातितणुओ । चियमंसा नाम न पंसुलियादी दीसंति । 'अणुतप्पता देहि'त्ति तेजोयुक्तत्वान्न शक्यते परिभवितुं । संगहो-दव्वे वत्थाईहिं, भावे सुत्तत्थेहिं । उवग्गहे दव्वे ओसहादीहिं, भावे नाणादीतिए कुसलो । एतेसु अहवा कुसलो दव्वे, जो दब्भे लुणाई । भावे जो कम्मं लुणाइ । गणहरपरूवण त्ति गयं । इदाणि क्षेत्रमार्गणा । क्षेत्रं प्रतिलेखयितव्यमित्यर्थः । तत्थ गाहा - खित्तस्स उ पडिलेहा, कायव्वा होइ आणुपुव्वीए। किं वच्चई गणहरो, जो चरई सो तणं वहइ ॥२०५२॥ "खेत्तस्स य०" गाहा । तं पुण खेत्तं केण पडिलेहेयव्वं ? किं संजईओ गच्छंति ? संजया गच्छंति? संजइगमणे गुरुगा, आणादी सउणि पेसि पिल्लणया। [ उवलोभे तुच्छा आसियावणाइणों भवे दोसा ॥२०५३॥ "संजइ गमणे गुरुगा०" गाहा । जहा शकुनी मंसपेसि हरइ । एवं ता ओहीरंति बला वि, ताओ आधरिसिज्जंति तक्कणिज्जाओ । तुच्छेण वि लोभिज्जइ, भरुयच्छाहरण नियडिसड्डेणं । णंतनिमंतण वहणे, चेइय रूढाण अक्खिवणं ॥२०५४॥ "तुच्छेण वि०" गाहा । जहा भरुयच्छे तच्चनियसड्डो कवडसड्ढो होऊण पडिलाहणं करेमि त्ति वहणे छोढूण आसियावियाओ । एएहि कारणेहिं, न कप्पई संजईण पडिलेहा । गंतव्वं गणहरेणं, विहिणा जो वण्णिओ पुट्विं ॥२०५५॥ "एएहि कारणेहिं०" गाहा । कण्ठ्या । 'जो चर:' (गा० २०५२) त्ति सोधे य वहइ । अण्णो वा जइ गणहरो दुक्खेण होज्ज, अन्नो तग्गुण एव पडिलेहओ जाइं । तं पुण केरिसं खेत्तं? Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९३ भासगाहा-२०५१-२०६१] पढमो उद्देसो जत्थ भद्दवओ जणो साहुभाविओ तत्थ वसही केरिसी ? जत्थाहिवई सूरो, समणाणं सो य जाणइ विसेसं । एतारिसम्मि खेत्ते, समणाणं होइ पडिलेहा ॥२०५६॥ जहियं दुस्सीलजणो, तक्करसावयभयं व जहि नत्थि । निप्पच्चवाय खेत्ते, अज्जाणं होइ पडिलेहा ॥२०५७॥ गुत्ता गुत्तदुवारा, कुलपुत्ते सत्तमंत गंभीरे। मीयपरिस मद्दविए, ओभासण चिंतणा दाणे ॥२०५८॥ ["जत्थाहिवई सूरो०" "जहियं दुस्सीलजणो०"] "गुत्ता गुत्तदुवारा०" गाहा । गुत्ता वइपरिखित्ता कुड्डपरिखित्ता वा, वसहीए दुवारं सकवाडं अभितरबंधणं, सेज्जातरो कुलपुत्तो सत्तमंतो जो न केणइ खोभिज्जइ, गंभीरो अचवलो । जहा केणइ भणियं–मए संजई उच्चारादि आयरंती विणियंसणी दिट्ठा । जो तं सोउं भणइ, मा एवं भणाहि । एरिसो गंभीरो । सो भण्णइ-अज्जाणं वसहिं देहि । सो भणइ-अणुग्गहो मे । ताहे भण्णइ-जइ रक्खसि तो ठविज्जंति । आमं रक्खामि । किहा? जह माया, भइणीओ। ते भणंति-न, न एवं रक्खिजंति । जया ताओ अप्पणो मेहुणए समं हसंति तया तुमं किं वारेसि?' जइ एवं तो न रक्खियव्वाओ। तो किह रक्खामो? जहा अच्छीणि अप्पनिज्जएण वा परायएण वा हत्थेण ण छोकिज्जति । एवं जइ रक्खग्गहो मे ताहे भण्णइ-जइ भणसि आमं रक्खामि तो आणिज्जंति । अपडिवज्जते ठवेइ ::।४ (चतुर्गुरु) । जं च विराहणं पाविहिति तं निप्फण्णं । अन्नाए परिवाडीए - घणकुड्डा सकवाडा, सागारियमाउभगिणिपेरंता । निप्पच्चवाय जोग्गा, विच्छिन्नपुरोहडा वसही ॥२०५९॥ "घणकुड्डा सकवाडा०" गाहा । कण्ठ्या । नासपणे नातिदरे, विहवापरिणयवयाण पडिवेसे । मज्झत्थऽवियाराणं, अकुऊहलभावियाणं च ॥२०६०॥ "नासण्ण नातिदूरे०" गाहा । कण्ठ्या । भोइयमहतरगादी, बहुसयणो पिल्लओ कुलीणो य । परिणतवओ अभीरू, अणभिग्गहिओ अकुतूहली ॥२०६१॥ १. किं करोसि? अ इ । Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं कुलपुत्त सत्तमंतो, भीयपरिस भद्दओ परिणओ अ। धम्मट्ठी य विणीओ, अज्जासेज्जायरो भणिओ ॥२०६२॥ "भोइय०" ["कुलपुत्त०"] गाहा । कण्ठ्या । सेज्जायरो एरिसो । अन्न-परिवाडीए । वियारभूमी उस्सग्गेण पुरोहडे, जइ विज्जमाणे पुरोहडे बहिं ता णिति आणाइविराहणा, सरीरभेदउवहितेण । सीलभेदो वा होज्जा पुरोहडासति इमाणि थंडिल्लाणि । वीयारे बहि गुरुगा, अंतो वि य तइयवज्जि ते चेव । तइए वि जत्थ पुरिसा, उवेंति वेसित्थियाओ अ ॥२०६३॥ अणावायमसंलोगा, अणावाया चेव होइ संलोगा । आवायमसंलोगा, आवाया चेव संलोगा ॥२०६४॥ ["वीयारे बहि०"] "अणावाय०" गाहा । वियारे बहि गुरुगा। पुरोहडे विज्जमाणे जइ बहिता जंति :: ४ (चतुर्गुरु), अंतोवियत्तिणिओ तब्भंतरे पुरोहडो । अन्नत्थ व जत्थ वोसिरिज्जइ तत्थ तइयं थंडिल्लं आवायं असंलोगं वज्जेत्ता पढमे बीइए वा वोसिरति :: ४ (चतुर्गुरु) । जा सा तइया अनुन्नाया सा वि कुलयाणं इत्थियाणं जत्थ वेसित्थिओ पुरिसा य एंति तत्थ न वट्टइ । केण पुण कारणेणं पढमं थंडिल्लं बिइयं च थंडिल्लं पडिसिद्धं ? उच्यते - जत्तो दुस्सीला खलु, वेसित्थि नपुंस हे? तेरिच्छा । सा उ दिसा पडिकुट्टा, पढमा बिइया चउत्थी य ॥२०६५॥ [नि०] "जत्तो दुस्सीला०' गाहा । ते वि अप्पसारियं ति काउं पढमबीइयाणि उवासाणि वच्चंति । दुस्सीलाणं वक्खाणं । चारभड घोड मिंठा, सोलग तरुणा य जे य दुस्सीला । उम्भामित्थी वेसिय, अपुमेसु उइंति उ तदट्ठा ॥२०६६॥ "चारभड घोड०" गाहापुव्वद्धं । एए उब्भाममहिलाणं वेसत्थीणं नपुंसगाण य अट्ठाए पढमबिइएसु थंडिल्लेसु एंति । घोडा चट्टा, सोला=अस्सपरियट्टया । 'हेट्ठ'त्ति हेट्ठा पहाविया । अस्य व्याख्या - हे?उवासणहेडं, णेगागमणम्मि गहण उड्डाहो । वानरमयूरहंसा, छाला सुणगादि तेरिच्छा ॥२०६७॥ Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२०६२-२०७३] पढमो उद्देसो १९५ "हे?उवासण" गाहापुव्वद्धं । ते अप्पसारिय त्ति काउं पढमबीइएसु थंडिल्लेसु गच्छंति । तिरिच्छ व्याख्या-"वानर०" पच्छद्धं । एए वि उवसग्गेति । एयं अंतो गयं । जइ अंतो वाघाओ, बहिया तासि तइया अणुन्नाया। सेसा नाणुन्नाया, अज्जाण वियारभूमीतो ॥२०६८॥ "जइ अंतो वाघाओ०" गाहा । अंतो वाघाए बहिया गंतव्वं तइयं थंडिल्लं। सेसा पडिकुट्ठा । खेत्तमग्गणा वसही वीयार तिण्णि दाराणि गयाणि । इदाणिं गच्छस्स आणण त्ति दारं - पडिलेहियं च खेत्तं, संजइवग्गस्स आणणा होइ । निक्कारणम्मि मग्गों, कारणे समगं व पुरतो वा ॥२०६९॥ "पडिलेहियं च खेत्तं०" गाहा । निक्कारणे पुरओ संजया ठायंति । अह सव्वओ भयं तो मझे तरुणीओ पासे मज्झिमाओ थेरीओ खुड्डियाओ थेरा खुड्डगा मज्झिमा तरुणा वसभ त्ति । कारणे एयाए विहीए वच्चंति । निप्पच्चवाय संबंधि भाविए गणहरऽऽप्पबिइतइओ। नेइ भए पुण सत्थेण सद्धि कयकरणसहितो वा ॥२०७०॥ उभयट्ठाइनिविटुं, मा पेल्ले वइणि तेण पुर एगे। तं तु न जुज्जइ अविणय, विरुद्ध उभयं च जयणाए ॥२०७१॥ "निप्पच्चवाय०' ["उभयट्ठाइo"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । गच्छस्स आणण त्ति गयं । इदाणिं वारए त्ति दारं । जहियं च अगारिजणो, चोक्खब्भूतो सुईसमायारो। कुडमुहदद्दरएणं, वारगनिक्खेवणा भणिया ॥२०७२॥ [नि०] "जहियं च अगारिजणो०" गाहा । जहिं अगारिजणो चोक्खब्भूओ सुइसमायारो तत्थ निग्गंथीओ वारए गेहंति । जइ न गेहंति :: ।४ (चतुर्गुरु), जं च उड्डाहो तन्निप्फण्णं । थीपडिबद्धे उवस्सएँ, उस्सग्गपदेण संवसंतीओ। वच्चंति काइभूमि, मत्तगहत्था न याऽऽयमणं ॥२०७३॥ "थीपडिबद्धे०" गाहा । उस्सग्गेण य ताहिं दव्वपडिबद्धाए सेज्जाए ठाइयव्वं । तेण अणुन्नाओ । सो य तासिं उवग्गहिओ चेव अंतो लित्तो कायव्वो । जइ अलित्तो ताहे पागडं Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं भवइ जहा एत्थ वंदणत्थि । इहरहा भणंति-लित्तो न परिस्सवति त्ति पडिलेहाय सुज्झइ । दुक्खं विसुयावेउं, पणगस्स य संभवो अलित्तम्मि । संदंते तसपाणा, आवज्जण तक्कणादीया ॥२०७४॥ "दुक्खं विसुयावेउं' गाहा । कण्ठ्या । पणयादी२ एतदेव आवज्जइ, तक्कणादीएसु य आवज्जति पायच्छित्तं । जत्थ काइयभूमी सागारिया तत्थ इमा जयणा - सागारिए परम्मुह, दगसद्दमसंफुसंतिओ नित्तं । पुलएज्ज मा य तरुणी, ता अच्छ दवं तु जा दिवसो ॥२०७५॥ "सागारिए परम्मुहक" गाहा । कण्ठ्या । मा तरुणीओ पुलएस्संति तो दिवसओ दवं वारए अच्छइ, रत्तिं परिवेति । वारए त्ति गयं । इदाणिं भत्तट्टणा विहि त्ति दारं । जइ मंडलीभूमी अप्पसागारिया तो मंडलीए समुद्दिसति । अह सागारिया पणएण वा तरुणीओ अभिपडंति ताहे संथारगं संथारेत्ता तत्थ अलाउए ठवेत्ता पत्तेयं पत्तेयं कमढएसु समुद्दिसति । एक्का जमलमायसरीसी परिवेसेइ । अप्पणो य विच्छुट्ठि कमढए पक्खिवइ । मंडलिठाणस्सऽसती, बला व तरुणीसु अहिवडंतीसु । पत्तेय कमढभुंजण, मंडलिथेरी उ परिवेसे ॥२०७६॥ "मंडलिठाणस्सऽसती०" गाहा । कण्ठ्या । ओगाहिमाइविगई, समभाग करेइ जत्तिया समणी। तासिं पच्चयहेलं, अणहिक्खट्ठा अकलहो अ ॥२०७७॥ "ओगाहिमाइविगई०" गाहा । कण्ठ्या । 'अणधिक्खट्ठ' त्ति अविसमभुंजियाओ इत्यर्थः । तत्थ समुद्दिसंतीओ इमं भणंति - निव्वीइय एवइया, व विगइओ लंबणा व एवइया । अण्णगिलायबिलिया, अज्ज अहं देह अन्नासिं ॥२०७८॥ दट्ठण निहुयवासं, सोयपयत्तं अलुद्धयत्तं च । इंदियदमं च तासिं, विणयं च जणो इमं भणइ ॥२०७९॥ १. पाडगं भणइ ड, भणइ क जहा...भणंति इत्येव पाठोऽत्रासङ्गतः, प्रतिभाति । २. पणियादि अइ पणयादी...कण्ठ्या नास्ति क ड। ३. तत्थ....सागारिया नास्ति अ इ । Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९७ भासगाहा-२०७४-२०८६] पढमो उद्देसो सच्चं तवो य सीलं, अणहिक्खाओ अ एगमेगस्स । जइ बंभं जड़ सोयं, एयासु परं न अन्नासु ॥२०८०॥ बाहिरमलपरिछुद्धा, सीलसुगंधा तवोगुणविसुद्धा । धन्नाण कुलुप्पन्ना, एआ अवि होज्ज अम्हं पि ॥२०८१॥ एवं तत्थ वसंतीणुवसंतो सो य सिं अगारिजणो। गिण्हेति य सम्मत्तं, मिच्छत्तपरम्मुहो जाओ ॥२०८२॥ "निव्वीइय०" ["दट्टण०" "सच्चं०" "बाहिर०" "एवं तत्थ०"] गाहा । 'अहं अज्ज निव्विगइया ।' 'ममं विगई मा देह' । 'अज्ज एत्तियाणं विगईणं आगारो कओ' । 'मए अज्ज एव इयाणं लंबणाणं आगारो कओ' । 'अहं अज्ज अन्नइ लाइया,' अण्णइलाइयत्तं दोसीण समुद्दिसिया, गिलाणमन्नं अन्नगिलाणं तं 'अहं अज्ज आयंबिलिया' । एवं विभासा । समुद्दिसित्ता अपुष्फितेणं अच्छद्दवेणं आयमंति पवत्तिणीए चेल्लिया कमढयं णिल्लेवेइ । सेसाओ गाहाओ कण्ठाओ। मंडलि त्ति गयं ।। इदाणि पडिणीए त्ति दारं । तरुणीण अभिद्दवणे, संवरितो संजतो निवारेड्। तह वि य अठायमाणे, सागारिओ तत्थुवालभइ ॥२०८३॥ [ नि०] ["तरुणीण०'"] कोइ संजईए रूवं दटुं विसयलोलुयाए उवसग्गेज्ज । गणिणिअकहणे गुरुगा, सा वि य न कहेइ जइ गुरूणं पि । सिट्टम्मि य ते गंतुं, अणुसट्ठी मित्तमाईहिं ॥२०८४॥ तह वि य अठायमाणे, वसभा भेसेंति तह वि अठंते । अमुगत्थ घरे एज्जह, तत्थ य वसभा वतिणिवेसा ॥२०८५॥ सागारिए असंते, किच्चकरे भोइयस्स व कहिति । अण्णत्थ ठाण णिती, खेत्तस्सऽसती णिवे चेव ॥२०८६॥ "गणिणि अकहणे०" ["तह वि य०" "सागारिए०"] गाहा । सो जइ पवत्तिणीए न कहेति ::।४ (चतर्गरु), पवत्तिणी गणहरस्स न कहेइ :: ४ (चतर्गरु), आणादी। तम्हा कहेयव्वं । कहिं ? गणहरो तस्स अविरयगस्स सगासं गंतुं अणुसटुिं देइ । जइ ठिओ सुंदरं । अह न ठाइ तो मित्तमाइपिईणं से साहइ । तेहिं वारिओ जइ न ठाइ तो वसभेहिं भेसेयव्वो। तह वि अटुंते जो तरुणो बलिओ साहू सो संजइणेवत्थं काउं तस्स संगारं काउं सासइ । तह वि अटुंते Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९८ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं सेज्जायरस्स कधिज्जइ । तेण उवालद्धो जइ न ठाइ असईए वा सेज्जातरस्स किच्चकरभोइयादि विभासा । पडिणीए त्ति गयं । इदाणि भिक्खणिग्गमे त्ति दारं - दो थेरि तरुणि थेरी, दोन्नि य तरुणीउ एक्किया तरुणी। चउरो अ अणुग्घाया, तत्थ वि आणाइणो दोसा ॥२०८७॥ "दो थेरि०" गाहा । जइ दोण्णि थेरीओ णिग्गच्छंति भिक्खस्स :: ।४ (चतुर्गुरु), तरुणी थेरी य जइ निग्गच्छंति :: ४ (चतुर्गुरु), दो तरुणीओ निग्गच्छंति :: ।४ (चतुर्गुरु), जइ एक्का थेरी णिग्गच्छइ :: ४ (चतुर्गुरु), जइ एक्किक्किया तरुणी णिग्गच्छइ :: ।४ (चतुर्गुरु) । चउकण्णं होज्ज रहं, संका दोसा य थेरियाणं पि। कुट्टिणिसहिता बितिए, तइयचउत्थीसु धुत्ति त्ति ॥२०८८॥ "चउकण्णं०" गाहा । दोन्हं थेरीणं दोसा-दुवे वि भिन्नरहस्सिओ होज्जा । तरुणीए थेरीए लोगो भणेज्ज-कट्रिणिसहिया हिंडति । दोण्हं तरुणीणं दोसा-धुत्तिए त्ति संभाविज्जंति । एक्काए थेरीए स एव धुत्तिदोसो। एक्का तरुणी तक्कणिज्ज सपच्चवाया य । विभासा । जम्हा एए दोसा तम्हा इमो विही - पुरतो य मग्गतो या, थेरीओ मज्झ होंति तरुणीओ।। अइगमणे निग्गमणे, एस विही होइ कायव्वो ॥२०८९॥ "पुरओ य०" गाहा । पुरओ थेरीओ, तरुणीओ मज्झे, मग्गओ पुणरवि थेरीओ । एवं बहुयाणं । जहण्णेणं पुण तिण्णि णिग्गच्छंति । तत्थ एक्का थेरी पुरओ, एक्का थेरी मग्गओ, मज्झे तरुणी। एत्थ गाहा - तिगमादसंकणिज्जा, अतक्कणिज्जा य साणतरुणाणं । अन्नोन्नरक्खणेसण, वीसत्थपवेसकिरिया य ॥२०९०॥ "तियमादसंकणिया०" गाहा । जत्थ पुण अंतरे कोट्ठओ होज्जा तत्थ इमा विहि - थेरी कोट्ठगदारे, तरुणी पुण होइ तीऍ णादूरे। बिइय किढी ठाइ बहि, पच्चत्थियरक्खणट्ठाए ॥२०९१॥ "थेरी कोट्ठगदारे०" गाहा । एक्का थेरी तस्स कोट्ठयस्स दारे ठाइ । तरुणी दारस्स १. मलयगिरिसूरिभिः अस्याः वृत्तिः न कृता, गुरुनियोगतश्चूणिरेव लिखिता । Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढमो उद्देस १९९ भासगाहा - २०८७-२०९७] णाइदूरे ठाइ । बिइया थेरी बाहिं ठाइ । जइ कोइ अभिइ (ह) वीहिइ तो सुहं बोलकरणेण नीवारणा होहिति । जाणंति तव्विह कुले, संबुद्धीए चरिज्ज अन्नोन्नं । ओराल निच्च लोयं, खुज्ज तवो आउल सहाया ॥२०९२॥ 'जाणंति० " गाहा । कण्ठ्या । 'तवो 'त्ति तवं करेइ सा रूववई । एसा विधी अतिगमणे 44 निग्गमणे य । स्यान्मतिः - किं कारणं त्रिप्रभृतिवृन्देन अडंति भिक्खं ? उच्यते तिप्पभिइ अडंतीओ, गिण्हंतऽन्नन्नहिं चिमे तिन्नि । संजमदव्वविरुद्धं, देहविरुद्धं च जं दव्वं ॥२०९३ ॥ "तिप्पभिइ० " गाहा । असंकणिज्जाओ भवंति दोण्हं रहस्सं, छकण्णं अरहस्सं । अवि य ताओ संजमविरुद्धं दव्वविरुद्धं देहविरुद्धं च सुहं सुबहू सुभायणेसु गेण्हंति पृथक् पृथक् । किं पुण तं ? पालक्कलट्टसागा, मुग्गकयं चाऽऽमगोरसुम्मीसं । संसज्जती उ अचिरा, तं पि य नियमा दुदोसाय ॥२०९४॥ दहितेल्लाई उभयं, पयसोवीराउ होंति उ विरुद्धा । देहस्स विरुद्धं पुण, सीउण्हाणं समाओगो ॥२०९५॥ “पालक्क०” [“दहितेल्लाई ०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । पालक्क - महरट्ठविसए गोल्लविसए य सागो जायइ । लट्ठा = कुसुंभिया । इमेण य कारणेणं ताओ तिप्पभिई अडंति नत्थि य मामागाईं, माउग्गामो य तासिमब्भासे । सीउण्हगिण्हणाए, सारक्खण एक्कमेक्कस्स ॥२०९६॥ "नत्थि य० गाहा । तासि हिडंतीणं ण ताणि घराणि सयणिज्जयाणि, जेण ममत्तेण सारक्खिहिंति । माउग्गामो य तेसिं । 'अब्भासे' त्ति इत्थी इत्थीए विस्स [स]इ । तेण को वि मेहुणट्ठिओ अगारीए पण्णवावेज्ज | अहवा 'सब्भासे' त्ति ण इत्थिया इत्थियाए पडिसंकइ । एएण कारणेणं तिप्पभिइं अडंति । मा य चिरं अडियव्वं भविस्सति त्ति दोसीणं गेण्हंति । सीउन्हे गेण्हणेणं सारक्खणा अण्णमण्णाए कया भवइ । ताओ पुण तिन्नि अडंतीओ सीयं उन्हं च कहं हंति ? उच्यते - — एगत्थ सीयमुसिणं, च एगहिं पाणगं च एगत्था । दोसीणस्स अगहणे, चिराडणे होज्जिमे दोसा ॥२०९७॥ १. पालक मुच । Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं “एगत्थ०" गाहा । एक्कीए पडिग्गहे सीयं, बिइआए पडिसेहे उण्हं, तइयाए पाणयं - अह दोन्नि एक्काए उसिणं एक्काए पाणगं दोसीणं उप्पाडियं कत्थ गेण्हंतु ? सीउण्हाणं च समवायो विरुद्धो पूर्वोक्त एव । जइ न गेण्हंति चिरं अडियव्वं भवति । चिरं च अडणं न वट्टइ निग्गंथीणं । एएण कारणेणं तिप्पभिई हिंडंति । किं चान्यत् - थी पुरिसो अ नपुंसो, वेदो तस्स उ इमे पगारा उ। फुफुमदवग्गिसरिसो, पुरदाहसमो भवे तइओ ॥२०९८॥ जह फुफुमा हसहसेइ घट्टिया एवमेव थीवेदो । दिप्पइ अवि किढियाण वि, आलिंगणछंदणाईहिं ॥२०९९॥ न वओ इत्थ पमाणं, न तवस्सित्तं सुयं न परियाओ । अवि खीणम्मि वि वेदे, थीलिंगं सव्वहा रक्खं ॥२१००॥ कामं तवस्सिणीओ, पहाणुव्वट्टणविकारविरयाओ। तह वि य सुपाउआणं, अपेसणाणं चिमं होइ ॥२१०१॥ रूवं वन्नो सुकुमारया य निद्धच्छवी य अंगाणं । होंति किर सन्निरोहे, अज्जाण तवं चरंतीणं ॥२१०२॥ "थी पुरिसो अ०" ["जह फुफुमा०" "न वओ०" "कामं०" "रूवं वन्नो०"] गाहाओ। पंच कण्ठ्याओ। भिक्खनिग्गमे त्ति गयं । इदाणिं निग्गंथाणं मासो, निग्गंथीणं दुवे मासा । कम्हा तासिं दुवे मासा ? चोयगो चोएइ-किं निग्गंथीणं बहुतराणि महव्वयाणि जेणं निग्गंथाणं मासो, निग्गंथीणं दुवे मासा ? आयरिओ भणइ - जति वि य महव्वयाइं, निग्गंथीणं न होति अहियाई। तह वि य निच्चविहारे, हवंति दोसा इमे तासिं ॥२१०३॥ मसाइपेसिसरिसी, वसही खेत्तं च दुल्लभं जोग्गं । एएण कारणेणं, दो दो मासा अवरिसासु ॥२१०४॥ दोण्हं उवरि वसंती, पायच्छित्तं च होंति दोसा य । बिइयपयं च गिलाणे, वसही भिक्खं च जयणाए ॥२१०५॥ "जति वि य०" ["मंसाइ पेसिया०" "दोण्हं०"] गाहाओ तिण्णि कंठाओ । Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२०९८-२११२] पढमो उद्देसो २०१ सुत्तं-से गामंसि वा जाव रायहाणिसि वा सपरिक्खेवंसि सबाहिरियंसि कप्पइ निग्गथीणं हेमंतगिम्हासु चत्तारि मासा वत्थए-अंतो दो मासे, बाहिं दो मासे । अंतो वसमाणीणं अंतो भिक्खायरिया, बाहिं वसमाणीणं बाहिं भिक्खायरिया ॥१-९॥ एसेव कमो नियमा, सपरिक्खेवे सबाहिरीयम्मि । नवरं पुण नाणत्तं, अंतो बाहिं चउम्मासा ॥२१०६॥ चउण्हं उवरि वसंती, पायच्छित्तं च होंति दोसा य । नाणत्तं असईए उ, अंतो वसही बहिं चरड् ॥२१०७॥ "एसेव कमो०" ["चउण्हं०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । 'अंतो वसही बहिं चरइ' अस्य विभाषा - जोग्गवसहीइ असई, तत्थेव ठिया चरिंति बाहिं तु । पुव्वगहिए विगिचिय, तत्तो च्चिय मत्तगादी वि ॥२१०८॥ "जोग्ग वसहीइ०" गाहा । कण्ठ्या । 'तत्तो च्चिय मत्तगाइ वित्ति मत्तगाई वि बाहिरियाओ आणेति । चोयगो भणति - गच्छे जिणकप्पम्मि य, दोण्ह वि कयरो भवे महिड्डीओ। निप्फायगनिप्फन्ना, दोन्नि वि होंती महिड्डिया ॥२१०९॥[नि०] "गच्छे जिण" गाहा । आयरिओ भणइ-दो वि महिड्डिया । कहं ? दसणनाणचरित्ते, जम्हा गच्छम्मि होइ परिवुड्डी । एएण कारणेणं, गच्छो उ भवे महिड्डीओ ॥२११०॥ पुरतो व मग्गतो वा, जम्हा कत्तो वि नत्थि पडिबंधो। एएण कारणेणं, जिणकप्पीओ महिड्डीओ ॥२१११॥ "दंसण" ["पुरतो व०"] गाहा । गच्छवासी जम्हा निप्फादया सव्वेसि, एएण गच्छवासी महिड्डीया । जम्हा णिप्फन्नया तेणं जिणकप्पिया महिड्डीया । दृष्टान्तो - दीवा अन्नो दीवो, पइप्पई सो य दिप्पड़ तहेव । सीसो च्चिय सिक्खंतो, आयरियो होइ नऽन्नत्तो ॥२११२॥ "दीवा अन्नो दीवो०" गाहा । जहा दो वि तल्ला प्रकाशत्वेन । एवं दो वि महिडीया। Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०२ विसेसचुण्णि [मासकप्पपगयं किं चान्यत् - दिटुंतों गुहासीहे, दोन्नि य महिला पया य अपया य। गावीण दोन्नि वग्गा, सावेक्खो चेव निरवेक्खो ॥२११३॥ सीहं पालेइ गुहा, अविहाडं तेण सा महिड्डीया। तस्स पुण जोव्वणम्मि, पओअणं किं गिरिगुहाए ॥२११४॥ "दिटुंतों गुहासीहे." ["सीहं पालेइ०"] गाहा । जाव सीहो खुड्डलओ ताव गुहा पालेइ । एएण कारणेणं गुहा महिड्डीया । जहा सीहो जोव्वणपत्तो भवइ तदा तस्स न किंचि कज्जं गुहाए । एवं सीहो गुहाओ महिडीओ । अयमत्थोवनयो - दव्वावइमाईसुं, कुसीलसंसग्गिअन्नउत्थीहिं । रक्खइ गणीपुरोगो, गच्छो अविकोवियं धम्मे ॥२११५॥ "दव्वावइ०" गाहा । कण्ठ्या । "रक्खइ गणी" पच्छद्धं । गच्छस्स गणी पागडित्तणं करेइ । सो गणिपुरोगो गच्छइ । तं अविकोवियं धम्मे रक्खइ । एयं गुहावत् गच्छो महिड्डीओ । कृतकृत्यस्तु जिणकप्पिओ महिड्डीओ । इमो महिलाए दिटुंतो-एगस्स दो महिलाओ कोडुंबियस्स । एगा सपया । एगा अप्पया । इमा सपया - आणाइस्सरियसुहं, एगा अणुभवइ जइ वि बहुतत्ती । देहस्स य संठप्पं, भोगसुहं चेव कालम्मि ॥२११६॥ "आणाइस्सरिय०" गाहा । कण्ठ्या । इमा अपया - परवावारविमुक्का, सरीरसक्कारतप्परा निच्चं । मंडणए वक्खित्ता, भत्तं पि न चेयई अपया ॥२११७॥ "परवावारविमुक्का०" गाहा । कण्ठ्या । इमो अत्थोवणयो - वेयावच्चे चोयणवारणवावारणासु य बहुसु । एमादीवक्खेवा, सययं झाणं न गच्छम्मि ॥२११८॥ "वेयावच्चे०" गाहा । कण्ठ्या । एवं विभासा-एगा परपालणयाए, एगा भोगनिमित्तं । इमो गोवग्गदिटुंतो - Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २११३-२१२४] पढमो उद्देसो सद्दूलपोइयाओ, नस्संतीओ वि णेव धेणूओ । मोत्तूण तण्णगाईं, दवंति सपरक्कमाओ वि ॥ २११९॥ “सद्दूलपोइयाओ०" गाहा । कण्ठ्या । एस घेणूणं, इमा अधेणूणं - न वि वच्छएस सज्जंति वाहिओ नेव वच्छमाऊसु । सबलमगूहंतीओ, नस्संति भएण वग्घस्स ॥२१२०॥ "न वि वच्छएसु० " गाहा । कण्ठ्या । इमो उवणओ । व्याख्या २०३ आतसरीरे आयरियबालवुड्ढेसु आवि सावेक्खा । कुलगणसंघेसुतहा, चेइयकज्जाइएसुं च ॥ २१२१॥ "आतसरीरे० " गाहा । कण्ठ्या । " निप्फादयं णिप्फन्ना" ( गा० २१०९) । अस्य रयणाय उगच्छो, निप्फादओं नाणदंसणचरिते । एएण कारणेणं, गच्छो उ भवे महिड्डीओ ॥ २१२२॥ रयणेसु बहुविहेसुं, नीणिज्जंतेसु नेव नीरयणो । अतरो तीरइ काउं, उप्पत्ती सोय रयणाणं ॥ २१२३ ॥ इय रयणसरिच्छेसुं, विणिग्गएसुं पि नेव नीरयणो । जायइ गच्छो कुणइ य, रयणब्भूते बहू अन्ने ॥ २१२४॥ " रयणायरो उ गच्छो० " [" रयणेसु० " "इय रयण०"] गाहात्रयं कण्ठ्यम् । ॥ मासकप्पपगयं समत्तं ॥ Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ वगडापगयं ॥ [सुत्तं]-से गामंसि वा जाव रायहाणिसि वा एगवगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणप्पवेसाए नो कप्पइ निग्गंथाण य निग्गंथीण य एगतओ वत्थए ॥१-१०॥ सुत्ताभिसंबंधे इमा गाहा - गामनगराइएसुं, तेसु उ खेत्तेसु कत्थ वसियव्वं । जत्थ न वसंति समणीमब्भासे निग्गमपहे वा ॥२१२५॥ "गाम-नगरादीएसु०" गाहा । ग्रामनगरादिपूर्वोक्तेषु जत्थ साहुणीओ ण वसंति आसण्णे वा णिग्गमपहे वा, तत्र वस्तव्यं निर्ग्रन्थानाम् । अनेनाभिसम्बन्धेनायातस्य मात्रस्य' व्याख्या क्रियते। अहवा निग्गंथीओ, दट्ट ठिया तेसु गाममाईसु । मा पिल्लेही कोई, तेणिम सुत्तं समुदियं तु ॥२१२६॥ वगडा उ परिक्खेवो, पुव्वुत्तो सो उ दव्वमाईओ । दारं गामस्स मुहं, सो चेव य निग्गमपवेसो ॥२१२७॥ ["अहवा निग्गंथीओ०"] "वगडा तु परिक्खेवो०" गाहा । वगडा इति परिक्षेपः । स च पूर्वोक्त अधस्तादनन्तरसूत्रे । दारं नाम ग्राममुखं, ग्रामप्रवेश इत्यर्थः । असावेव निर्गमः प्रवेशः । एवं सूत्रेऽभिहिते आह चोयकः - दारस्स वा वि गहणं, कायव्वं अहव निग्गमपहस्स । जइ एगट्ठा दुन्नि वि, एगयरं बूहि मा दो वि ॥२१२८॥ "दारस्स वा वि०" गाहा । यदि तदेव द्वारं तदेव निर्गमप्रवेशः, अतो द्वयोरप्येकार्थत्वाद् एकतरस्य ग्रहणं कर्त्तव्यम्, न द्वयोरपि । कथं पुन: ? से गामंसि वा नगरंसि वा एगवगडाए एगदुवाराए नो कप्पइ निग्गंथस्स ०। अहवा एगवगडाए एगनिक्खमणपवेसाए नो कप्पइ ०। एवं उक्ते लघु च सूत्रं भवति । स एव चार्थः । आचार्य आह १. सूत्रस्य इति भाव्यम् ? २. चूर्णौ विशेषचूर्णौ च नेऽयं गाथा व्याख्याता, बृहद्भाष्ये वर्तते । Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२१२५-२१३५] पढमो उद्देसो २०५ एगवगडेगदारा, एगमणेगा अणेग एगा य । चरिमो अणेगवगडा, अणेगदारा य भंगो उ ॥२१२९॥ “एगवगडेगदारा०" गाहा । १ एगवगडा एगदुवारा, २ एगवगडा अणेगदुवारा, ३ अणेगवगडा एगदुवारा, ४ अणेगवगडा अणेगदुवारा ।। तइयं पडुच्च भंगं, पउमसराईहिँ संपरिक्खित्ते । अन्नोन्नदुवाराण वि, हवेज्ज एगं तु निक्खमणं ॥२१३०॥ "तइय पडुच्च०" गाहापुव्वद्धं । अत्र भंगचतुष्टये तृतीयं भंगोपसंग्रहार्थे च एगदुवारा पवेसगढ़णं च कतं सत्रेण । 'अन्नोन्नदवाराणं वि' त्ति तइयो भंगो पउमसरादीस संपरिक्खित्ते, आदिग्रहणाद् गर्ता पव्वए संपरिक्खित्ते एगं च णिक्खमणपवेसं भवति । तत्थ वि य होंति दोसा, वीयारगयाण अहव पंथम्मि । संकादीए दोसे, एगवियाराण वोच्छिहिई ॥२१३१॥ "तत्थ वि य होंति दोसा" गाहा । कण्ठ्या । अतोऽर्थं च एगदवाराए एगनिक्खमण-पवेसगहणं च कृतं सत्रे । यथा दोषा भवंति तथा निर्यक्तिगाथाभिर्वक्षत्याचार्यः (गा० २१७४-७७)। एगवगडं पडुच्चा, दोण्ह वि वग्गाण गरहितो वासो । जइ वसइ जाणओ ऊ, तत्थ उ दोसा इमे होंति ॥२१३२॥ एगवगडेगदारे, एगयरठियम्मि जो तहिं ठाइ । गुरुगा जइ वि य दोसा, न होज्ज पुट्ठो तह वि सो उ ॥२१३३॥ "एगवगडं पडुच्च०" [“एगवगडेगदारे०"] गाहा । पढमे भंगे इत्यर्थः । 'एगतरट्ठियाणं ति संजईहिं पुवट्ठियाहिं जइ संजया ठायंति, संजएसु वा पुव्वट्ठिएसु जइ संजईओ ठायंति । तत्थ कहं तेसिं आगमणं होज्ज ? सोऊण य समुदाणं, गच्छं आणित्तु देउले ठाइ । ठायंतगाण गुरुगा, तत्थ वि आणाइणो दोसा ॥२१३४॥ [नि०] फड्डगपइपेसविया, दुविहोवहिकज्जनिग्गया वा वि । उवसंपज्जिउकामा, अतिच्छमाणा व ते साहू ॥२१३५॥ १. एगतरठियम्मि मुच। Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ विसेसचुण्णि [वगडापगयं "सोऊण०" गाहा । “फड्डगपइपेसविया०" गाहा । कण्ठ्या । जे तेसिं साहूणं फड्डगा अन्नत्थ तत्थ पेसविएहिं दिटुं अतिक्कमंता वा ते साहुणो तेहिं आगच्छंतेहिं दिटुं । ते आइक्खंति दिटुं। संजइभावियखेत्ते, समुदाणेऊण बहुगुणं नच्चा । संपुन्नमासकप्पं, बिंति गणिं पुट्ठऽपुट्ठा वा ॥२१३६॥ "संजइभावियखेत्ते०" गाहा । कण्ठ्या । ते तं खेत्तं दट्टण आगया आयरियस्स सगासं, तस्स य आयरियस्स मासकप्पो पुण्णो । अन्नं च मासकप्पपाउग्गं खेत्तं पडिलेहेयव्वं । ताहे पुच्छिया वा अपुच्छिया वा इमं भणंति - तुब्भ वि पुण्णो कप्पो, न य खेत्तं पेहियं में जं जोग्गं । जं पि य रुइयं तुब्भं, न तं बहुगुणं जइ इमं तु ॥२१३७॥ एगोऽत्थ नवरि दोसो, मं पइ सो वि य बाहए किंचि । न य सो भावो विज्जइ, अदोसवं जो अनिययस्स ॥२१३८॥ अहवण किं सिटेणं, सिटे काहिह न वा वि एयं ति । खुड्डमुहा संति इहं, जे कोविज्जा जिणवइं पि ॥२१३९॥ इइ सपरिहास निब्बंधपुच्छिओ बेइ तत्थ समणीओ । बलियपरिग्गहियाओ, होह दढा तत्थ वच्चामो ॥२१४०॥ "तुब्भ वि पुण्णो कप्पो०" [“एगोऽत्थ०" "अहवण" "इइ सपरिहास०"] चत्तारि गाहाओ कण्ठाओ। 'मं पति' त्ति मम मतेणं । "ण यसो भावो" | पच्छद्धं । ण वा सो भावो विद्यते यो हि प्रयत्नमकुर्वत: अदोषभावो भवति । 'खोट्टमुह त्ति मधुमुहा । भिक्खू तं सोऊण२, व भणइ जइ वच्चिमो तहिं मासो । लहुगा गुरुगा वसभे, गणिस्स एमेवुवेहाए ॥२१४१॥ सामत्थण परिवच्छे, गमणे३ पयभेद पंथ सीमाए । गामे वसहिपवेसे, मासादी भिक्खुणो मूलं ॥२१४२॥ गणि आयरिए सपदं, अहवा वि विसेसिया भवे गुरुगा । भिक्खूमाइचउण्हं, जइ पुच्छसि तो सुणसु दोसे ॥२१४३॥ १. खुड्डु मुच । २. साहइ सोऊं मुच । ३. गहेण मुच । Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२१३६-२१४८] पढमो उद्देसो २०७ “भिक्खू तं सोऊण" गाहा । कण्ठ्या। अहवा इमं–“सामत्थण" ["गणि आयरिए०"] गाहा । भिक्खू गंतव्वे सामत्थं करेइ ० (मासलघु) परिवच्छेइ ०। (मासगुरु) 'गमणे' त्ति संपट्ठिया :: ४ (चतुर्लघु), पदभेदे :: ।४ (चतुर्गुरु), पंथे ::: ६ (षड्लघु), सीमाए ::: ।६ (षड्गुरु), गामं पत्ताणं छेदो, वसहिपवेसे मूलं । एयं भिक्खुस्स । वसभस्स मासगुरुगाओ आढत्तं अणवढे ठाइ । गणिआयरियाणं चउलहुगाओ आढत्तं चरिमे ठाइ। अहवा भिक्खू-वसभ-गणि-आयरिए एएसिं चउगुरुगा तवकालविसेसिया । आयरिए दोहि वि गुरुया। तं एवं सोऊण समुदाणं गच्छ आणेति । देवउले ठाइ त्ति दारं । अस्य विभाषा - "सामत्थण" गाधा । भिक्खू गंतव्वे सामत्थं करेति । (मासलघु), परिवच्छेति । (मासगुरु), उवहिं गेण्हति ४ (चतुर्लघु), पदभेदे ४। (चतुर्गुरु), पंथे ६ (षड्लघु), सीमाए ६। (षड्गुरु), पत्तस्स तं गामं छेदो, वसहिपवेसे मूलं ।। अन्नतरस्स निओगा, सव्वेसिं अणुप्पिएण वा ते तु । देउल सभ सुन्ने वा, निओयपमुहे ठिया गंतुं ॥२१४४॥ "अन्नतरस्स०" गाहा । कण्ठ्या । अथाग्निदृष्टान्तं करोत्याचार्यः - दुविहो य होइ अग्गी, दव्वग्गी चेव तह य भावग्गी । दव्वग्गिम्मि अगारी, पुरिसो व घरं पलीवेंतो ॥२१४५॥ [नि०] तत्थ पुण होइ दव्वे, डहणादीणेगलक्खणो अग्गी । नामोदयपच्चइयं, दिप्पइ देहं समासज्ज ॥२१४६॥ दव्वाइसन्निकरिसा, उप्पन्नो ताणि चेव डहमाणो । दव्वग्गि त्ति पवुच्चइ, आदिमभावाइजुत्तो वि ॥२१४७॥ "दुविहो य होइ अग्गी०" ["तत्थ पुण" "दव्वादिसन्निकरिसादि"] गाहा । उत्तराऽरणिपुरुषप्रयत्नसन्निकर्षादुत्पन्नः तान्येव द्रव्यादीनि दहमानो द्रव्याग्निरित्युच्यते । यदप्यौदयिकेन भावेन युक्तः तस्माद् द्रव्यादीनि दहति आतपनामकर्मोदयात्, स पुनर्द्रव्यादीनां दाहको भवति । 'देहं समासज्ज' त्ति इंधनमासाद्य इत्यर्थः । सो पुण इंधनमासज्ज दिप्पती सीदती य तदभावा । नाणत्तं पि य लभए, इंधणपरिमाणतो चेव ॥२१४८॥ "सो पुण०" गाहा । कण्ठ्या । 'नाणत्ती' (नाणन्नंति) तृणाग्निस्तुषाग्निरित्यादि । महतेन्धनेन महद भवत्यल्पेन्धनेन अल्पाग्निर्भवति । Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०८ [वगडापगयं विसेसचुण्णि भावम्मि होइ वेदो, इत्तो तिविहो नपुंसगादीओ। जइ तासि तयं अत्थी, किं पुण तासिं तयं नत्थी ? ॥२१४९॥ उदयं पत्तो वेदो, भावग्गी होइ तदुवओगेणं । भावो चरित्तमादी, तं डहई तेण भावग्गी ॥२१५०॥ जह वा सहीणरयणे, भवणे कासइ पमायदप्पेणं । डझंति समादित्ते, अणिच्छमाणस्स वि वसूणि ॥२१५१॥ इय संदसणसंभासणेहिँ संदीविओ मयणवण्ही । बंभादीगुणरयणे, डहइ अणिच्छस्स वि पमाया ॥२१५२॥ सुक्खिधणवाउबलाऽभिदीवितो दिप्यतेऽहियं वण्ही । दिट्ठिधणरागानिलसमीरितो ईय भावग्गी ॥२१५३॥ "भावम्मि होइ वेदो०" ["उदयं पत्तो०" "जह वा" "इयं संदंसण" "सुक्खिधन०"] पंच गाहाओ कण्ठाओ । चोयको भणति - लुक्खमरसुण्हमनिकामभोइणं देहभूसविरयाणं । सज्झायपेहमादिसु, वावारेसुं कओ मोहो ? ॥२१५४॥ "लुक्खमरसुण्ह" गाहा । कण्ठ्या । आयरिओ - नियणाइलुणणमद्दण, वावारे बहुविहे दिया काउं । सुक्ख सुढिया वि रत्तिं, किसीवला किं न मोहंति ? ॥२१५५॥ "नियणाइ०" गाहा । कण्ठ्या । णिद्दिणेत्यादि । जइ ताव तेसि मोहो, उप्पज्जइ पेसणेहिँ सहियाणं । अव्वावारसुहीणं, न भविस्सइ किह णु विरयाणं ? ॥२१५६॥ "जइ ताव०" गाहा । कण्ठ्या । कोई तत्थ भणिज्जा, उप्पन्ने रुभिउं समत्थो त्ति । सो उ पभू न वि होई, पुरिसो व घरं पलीवंतो ॥२१५७॥ [नि० ] "कोई तत्थ०" गाहा । कण्ठ्या । आह चोयकः - Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२१४९-२१६३] पढमो उद्देसो २०९ कामं अखीणवेदाण होइ उदओ जहा वदह तुब्भे । तं पुण जिणामु उदयं, भावणतवनाणवावारा ॥२१५८॥ "कामं अखीणवेदा०" गाहा । कण्ठ्या। जहा - उप्पत्तिकारणाणं, सब्भावम्मि वि जहा कसायाणं । न हु निग्गहो न सेओ, एमेव इमं पि पासामो ॥२१५९॥ "उप्पत्तिकारणाणं०" गाहा । उप्पत्तिकारणाणं जहा णिग्गहो कज्जमाणो सेओ । उप्पत्तिकारण त्ति । चउहि कारणेहिं कोहुप्पत्ती सिया खेत्तादि । एवं जइ निग्गहो कज्जइ को दोसो ? आयरियो भणइ - पहरणजाणसमग्गो, सावरणो वि हु छलिज्जई जोहो । वालेण य न छलिज्जइ, ओसहहत्थो वि किं गाहो ? ॥२१६०॥ "पहरणजाण०" गाहा । पयत्तं पि करेमाणो छलिज्जइ । वालेण य किं न छलिज्जइ ?' छलिज्जड़ चेव । उप्पन्ने रुंभिउं समत्थो हं दोसं । सो य पभ ण = असमत्थ इत्यर्थः। कहं ? 'पुरिसो व घरं पलिवेंतो' ? अस्य विभाषा - उदगघडे वि करगए, किमोगमादीवितं न उज्जलइ । अइइद्धो वि न सक्कइ, विनिव्ववेउं कुडजलेणं ॥२१६१॥ "उदयघडे०" गाहा । जहा–एगो पुरिसो पढमपाउसे घरच्छायत्तेण उवरि पलिवेउकामो अन्नेण भण्णइ-मा एत्तियाई तणाइं देहि, मा सव्वं दज्झिहि त्ति । सो भणइ-अहं कुडहत्थगओ चेव अच्छामि । समंतओ पलिवियं । पवणसमुदीरिएण य हुयवहेण तरडंतस्स दटुं । जहा उदयकुडेण वि हत्थगएणं पयत्तं पि करेमाणस्स दज्झइ । ओकं-गृहमित्यर्थः । एवं तुमं पि वेदे उदिण्णे नाण-दंसण-चरित्ताणि डज्झमाणाणि [ण] समत्थो विज्झवेउं । रीढासंपत्ती वि हु, न खमा संदेहियम्मि अत्थम्मि । नायकए पुण अत्थे, जा वि विवत्ती स निद्दोसा ॥२१६२॥ "रीढासंपत्ती वि हु०" गाहा । कण्ठ्या । चोयगो भणइ - दूरेण संजईओ, अस्संजइआहि उवहिमाहारो । जइ मेलणाएँ दोसो, तम्हा रन्नम्मि वसियव्वं ॥२१६३॥ १. खेत्तं पडुच्च, वत्थु पडुच्च, सरीरं पडुच्च, उवहिं पडुच्च (स्थानाऊँ - ४-१-१४९)। Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१० विसेसचुण्णि [वगडापगयं "दूरेण०" गाहा । संजईओ दूरे वसंति, सक्का ताओ परिहरिउं। असंजईओ न सक्का परिहरिउं । जम्हा तासिं आयत्तो उवही आहारो य । सेसं कण्ठ्यम् । आयरिओ आह - रणम्मि वि तिरिक्खीतो, परिन्न दोसा असंतती यावि । लब्भीय कूलवालो, गुणमगुणं किं व सगडाली ॥२१६४॥ कस्सइ विवित्तवासे, विराहणा दुन्नए अभेदो वा । जह सगडालि मणो वा, तह बिइओ किं न रंभिंसु ? ॥२१६५॥ "रण्णम्मि०" ["कस्सइ०"] गाहा । तत्थ किं सक्का भत्तं पच्चक्खिउं ? असत्ततियाए य बंभचेरं विज्जमाणं न बहुप्फलं भवइ । अडवीए वि वसंतो कूयवारओ चिट्ठीओ, सगडालि थूलभद्दो सो जणमझे गणियाभोइयाघरे वसंतो सगुणो जाओ। विभासा । होज्ज न वा वि पभुत्तं, दोसाययणेसु वट्टमाणस्स । चूयफलदोसदरिसी, चूयच्छायं पि वज्जेइ ॥२१६६॥ "होज्ज ण वा वि०" गाहा । दोषा नामायतनस्थानं दोषायतनं । प्रभुत्वमिति सामर्थ्य, तेन कारणेन न चूतफलदोषदर्शीभूतो अंबगो । एगो रायपुत्तो अंबगप्पिओ । अइखइएहिं से वाही उट्ठिओ । सो दि(वि)ज्जेहिं जप्पो कओ। तस्स अंबगा पडिसिद्धा । सो अन्नया नासीरा गओ संतो अंबगच्छायाए विस्समइ । पडिसिझंतो तओ णं फलं गहियं, पडिसिज्झंतेणं भणियं-मए न खाइयव्वं को दोसो गहिएणं ? तेण पसंगदोसेण खइयं विनट्ठो य । बिइओ पसत्थो । उवणयविभासा । इत्थीणं परिवाडी, कायव्वा होइ आणुपुव्वीए । परिवाडीए गमणं, दोसा य सपक्खमुप्पन्ना ॥२१६७॥ [नि०] "इत्थीणं परिवाडी०" गाहा । अस्य विभाषा - एगखुरदुखुरगंडीसणप्फइत्थीसु चेव परिवाडी । बद्धाण चरंतीणं, जत्थ भवे वग्गवग्गेसु ॥२१६८॥ तत्थऽन्नतमो मुक्को, सजाइमेव परिधावई पुरिसो । पासगए वि विवक्खे, चरइ सपक्खं अवेक्खंतो ॥२१६९॥ "एगखुर०" ["तत्थऽन्नतमो०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । बद्धाणं वा मुक्काणं वा १. रन्ने मुच । २. पारद्धि मलवृ । Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२१६४-२१७५] पढमो उद्देसो २११ चरंतीणं परजाईए पासत्थियाए वि चरइ । जइ सपक्खं तो धावइ । एवं सपक्खो त्ति काउं वीसत्थो ताहिं समं संसरिंग करेइ । किञ्चान्यत् - आगंतुयदव्वविभूसियं च ओरालियं सरीरं तु । असमंजसो उ तम्हाऽगारित्थिसमागमो जइणो ॥२१७०॥ "आगंतुय०" गाहा । कण्ठ्या । अविभूसिओ तवस्सी, निक्कामोऽकिंचणो मयसमाणो । इयऽगारीसुं समणे, लज्जा भय संथवो न रहो ॥२१७१॥ "अविभूसिओ०" पुव्वद्धं । 'इतिऽगारीसु' त्ति, अगारिजणो पुव्वद्धं भणइ । इति कामत्वेनैवाविभूषितः । समणे पुण भएणं लज्जाए वा संथवो नत्थि । न वि रहो । एवं दुक्खसंपत्ती । सपक्खे - निब्भययाय सिणेहो, वीसत्थत्तं परोप्पर निरोहो । दाणकरणं पि जुज्जइ, लग्गइ तत्तं च तत्तं च ॥२१७२॥ “निब्भयया०" गाहा । कण्ठ्या । वीयारभिक्खचरियाविहारजइचेइवंदणादीसुं । कज्जेसुं संपडिता णं' होंति दोसा इमे दिस्स ॥२१७३॥ "वीयार०" गाहा । कण्ठ्या । 'न होंति दोसा इमे दिस्स' त्ति । पिधदुवारनिक्खमणपवेसदोसा न भवंति संयतो संयतिं दटुं । एगनिक्खमणपवेसे इमं पच्छित्तं - दूरम्मि दिट्ठि लहुओ, अमुगो अमुगि त्ति चउलहू होति । किइकम्मम्मि य गुरुगा, मिच्छत्त पसज्जणा सेसे ॥२१७४॥ [नि०] "दूरम्मि दिट्ठि लहुओ०" गाहा । दूरे एक्कमेक्को दिट्ठो ० (मासलघु), अमुगे जे?ज्जो अमुकी संजइ :: ४ (चतुर्लघु), किइकम्मं एक्कमेकस्स करेंति ::। ४ (चतुर्गुरु), किइकम्मं वंदणमित्यर्थः । मिच्छत्तपसज्जणा सेसे त्ति । दिढे संका भोइय, घाडिय नाई य गाम बहिया य । चत्तारि छ च्च लहु गुरु, छेदो मूलं तह दुगं च ॥२१७५॥ [नि०] १. संपडिताणं मुच । अत्र वृत्तिकृता संपडिताणं इति षष्ठ्यन्तः पाठः आदृता चूर्णिकृता तु संपडिता न इति प्रथमान्तपाठ: आदृता । Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१२ विसेसचुण्णि [वगडापगयं "दिढे संका०' गाहा । वंदति (वंदंती) दिटुं इमा संका भवति - कुवियं नु पसादेती, आओ सीसेण जायए विरहं । आओ तलपन्नविया, पडिच्छई उत्तिमंगेणं ॥२१७६॥ [नि०] "कुवियं नु०" गाहा । कण्ठ्या । 'आओ तलपन्नविय' त्ति चप्पुडिया काले (करणे) ण पण्णविया। भोइयाए अक्खाइ :: ४ (चतुर्लघु), घाडियाणं अक्खाइ ::।४ (चतुर्गुरु), सयणिज्जाणं अक्खाइ :: ६ (षड्लघु), असयणिज्जाणं अक्खाइ :::/६ (षड्गुरु), गामस्स अक्खाइ छेदो, गामस्स बहिया निग्गंतुं अक्खाइ मूलं, गामसीमाए अक्खाइ अणवट्टो, सीमं अइक्कमित्ता पारंचिओ । इइ संकाए गुरुगा, मूलं पुण होइ निव्विसंके तु । सोही वाऽऽसन्नतरे, लहुगतरी गुरुतरी इयरे ॥२१७७॥ [नि० ] "इइ संकाए०" गाहा । मेहुणट्ठा संकाए :: ।४ (चतुर्गुरु), णिस्संकिए मूलं । “सोही वाऽऽसन्नतरे" पच्छद्धं । आसन्ना तस्स भोइया । तओ दूरतरो घाडीओ । एवं विभासा । विस्ससइ भोइमित्ताइएसु तो नायओ भवे पच्छा । जह जह बहुजणनायं, करेइ तह वड्ढए सोही ॥२१७८॥ "विस्ससइ भोइ०" गाहा । कण्ठ्या । पडिसेहो जम्मि पदे, पायच्छित्तं तु ठाइ पुरिमपए । निस्संकियम्मि मूलं, मिच्छत्त पसज्जणा सेसे ॥२१७९॥ “पडिसेहो जम्मि०" गाहा । तेण भोइयाए अक्खायं-जहा मे संजओ संजइ सीसपणामकरणेणं ओभासंतो दिट्टो । ताहे सा भोइया से भणइ - वंदणयं तीय कयं, मा संक असंकणिज्जचित्ताई । न वि भूयं न भविस्सइ, एरिसगं संजमधरेसुं ॥२१८०॥ "वंदणयं तीय कयं०" गाहा । कण्ठ्या । एवं पडिसेविए तत्थेव पच्छित्तं ठियं । एवं घाडिएण वि । जइ पडिसेविओ तत्थेव पच्छित्तं ठाइ । एवं जाव सीमाए । एवं मिच्छत्तपसज्जणा होज्ज । अहवा इमा मिच्छत्तपसज्जणा - १. मुच पुस्तके मलवृत्तौ एताः गाथाः निर्युक्तेः सन्तीति उक्तम् (२१३१) । २. किइकम्म मुच । Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१३ भासगाहा-२१७६-२१८५] पढमो उद्देसो पढमबिइयातुरो वा, सइकाल तवस्सि मुच्छ संतो वा ।। रच्छामुहाइ पविसं, नितो व जणेण दीसिज्जा ॥२१८१॥ "पढमबिइया०' गाहा । तम्मि गामे नगरे वा रत्थामुहे देवउलं सुन्नघरं वा । तत्थ पढमबीइयाउरो छुहातिओ पढमालियं कारेमि त्ति, तिसिओ वा पाणं पिबामि, अहवा जाव न ताव (जइ वा न जाव) सइकालो भवइ ताव एत्थ उवेट्ठो अच्छामि त्ति, अथवा तवस्सी खमओ सो विसमणट्ठाए, अहवा अच्चुण्हेणं से मुच्छा समुप्पन्ना । संतो वा विस्समामि ताहे तं रत्थामुहे सुन्नघरादि पविसेज्जा । सो य जणेण दिसेज्ज । संजई वि एएहिं कारणेहिं तत्थ पविसेज्ज । तत्थ ते जणेण कहं दिसेज्ज ? अस्य व्याख्या - संजओं दिवो तह संजई य, दोण्ह वि तहेव संपत्ती । रच्छामुहे व होज्जा, सुन्नघरे देउले वा वि ॥२१८२॥ "संजओं दिट्ठो०" गाहा । संजओ पविसंतो दिट्ठो, संजई ण दिवा । संजओ न दिट्ठो, दो वि न दिट्ठा । 'दोण्ह वि तहेव संपत्ति' त्ति । जेहिं कारणेहिं संजओ पविट्ठो तेहिं कारणेहिं संजई वि रत्थामुहे वा अन्नघरं अहवा अन्नत्थ । वतिणी पुव्वपविठ्ठा, जेणायं पविसते जई इत्थ । एमेव भवति संका, वइणि दट्टण पविसंति ॥२१८३॥ "वतिणी पुव्वपविट्ठा' गाहा । कण्ठ्या । उभयं वा दुदुवारे, दटुं संगारउ त्ति मन्नंति । ते पुण जइ अन्नोन्नं, पासंता तत्थ न विसंता ॥२१८४॥ "उभयं वा०" गाहा । 'उभयं' ति संजओ संजई य । दोण्णि दारा तस्स देवकुलस्स, अण्णेण दारेण संजओ पविट्ठो बिइएण संजती । तं दृष्ट्वा जणा संगार: अनयोः अत्रेति मन्यन्ते - एमेव ततो णिते, भंगा चत्तारि होति नायव्वा । चरिमो तुल्लो दोसु वि, अदिट्ठभावेण तो सत्त ॥२१८५॥ "एमेव ततो णिते०" गाहा । कण्ठ्या । पवेसो चउत्थो, निप्फेडो वि चउत्थो। एए तुल्ला दो वि न दृष्टा इति कृत्वा तेण एक्को फिट्टो । सेसा सत्त भंगा । १. वातं ब । २. दोण्णि मुच । Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ विसेस एक्किक्कम्मि य भंगे, दिट्ठाईया य गहणमादीया । सत्तमभंगे मासो, आउभयाई अ सविसेसा ॥२१८६॥ "एक्किक्कम्मि य भंगे० " गाहा । 'दिट्ठादीय' त्ति दिट्ठे संका भोइया । किं वीसमणट्ठाए पविसइ अह मेहुणट्ठी ? संकिए चउगुरुगा, निस्संकिए मूलं, भोइया अक्खा एत्थ वि तहेव च्छित्तं जाव सीमं बाहिं चरिमं । गेण्हण कड्डणादी य पूर्वोक्तविभाषा । सत्तमभंगे मासलहुं यत्र न दृष्टं उभयोरपि । 'आउभयादी य सविसेस' त्ति । कयाइ संजओ संजई य अपरोप्परं दद्धुं एगतरस्स दोण्ह वि वा चित्तभेदो होज्जा, ताहे घडणं होज्जा । चरमे पढमे बिइए, तइए भंगे य होइमा सोही । मासो लहुओ गुरुओ, चउलहुगुरुगा य भिक्खुस्स ॥ २१८७॥ [ वगडापगयं " चरमे पढमे० " गाहा । 'चरिमे' त्ति जत्थ दोवि न दिट्ठाणि तत्थ भिक्खुस्स मा ० (मासलघु) । 'पढमे' त्ति जत्थ संजओ दिट्ठो संजई न दिट्ठा तत्थ ० । (मासगुरु) 'बिइए' त्ति जत्थ संजओ न दिट्ठो संजई दिट्ठा तत्थ :: ४ (चतुर्लघु), तइए दो वि दिट्ठाणि तत्थ :: ॥४ (चतुर्गुरु) । एयं भिक्खुस्स । वसभे य उवज्झाए, आयरिए एगठाणपरिवुड्ढी । मासगुरुं आरब्भा, नायव्वा जाव छेदो उ ॥२९८८॥ "वसभे०" गाहा । वसभस्स एएसु चेव भंगेसु मासगुरुए आढत्तं छल्लहुए ठति । उवज्झायस्स चउलहुए आढत्तं छग्गुरुए ठाति । आयरियस्स चउगुरुए आढत्तं छेदे ठाइ । एसेगो आदेस । अहवा चरिमे लहुओ, चउगुरुगं सेसएसु भंगेसु । भिक्खुस्स दोहि वि लहू, काल तवे दोहि वी गुरुगा ॥ २१८९॥ 44 'अहवा चरिमे लहुओ० " गाहा । भिक्खुस्स चरिमे मासलहुं । सेसेसु भंगेसु :: ४। (चतुर्गुरु), सव्वानेयाणि उभयलहूणि । एयं भिक्खुस्स । [ वसहस्स] एयाणि चेव तवलहुयाणि कालगुरूणि, उवज्झायस्स एयाणि चेव तवगुरुयाणि काललहूणि । आयरियस्स एयाणि चेव दोह व गुरुयाणि । एस बिइयादेसो । मासो विसेसिओ वा, तइयादेसम्मि होइ भिक्खुस्स । गुरुगो लहुगा गुरुगा, विसेसिया सेसगाणं तु ॥२१९०॥ Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२१८६-२१९६] पढमो उद्देसो २१५ "मासो विसेसिओ०" गाहा । तइयादेसे भिक्खुस्स चउसु वि भंगेसु तवकालविसे सियं । वसभस्स मासगुरुं तवकालविसे सियं । उवज्झायस्स चउलहुया तवकालविसेसिया। आयरियस्स चउगरुया तवकालविसेसिया । अहवा चउगुरुग च्चिय, विसेसिया हुति भिक्खुमाईणं । मासाइ जाव गुरुगा, अविसेसा हुंति सव्वेसि ॥२१९१॥ "अहवा चतुगुरुग च्चिय०" गाहा । भिक्खुस्स पढमे मासलहुं, सेसेसु तिसु वि चउगुरुयं उभयलहुं । वसभस्स एयाणि चेव तवलहुयाणि कालगुरुयाणि । उवज्झायस्स एयाणि चेव तवगुरूणि काललहूणि । आयरियस्स एयाणि चेव दोहि वि गुरुयाणि । दिट्ठोभास पडिस्सुय, संथार तुअट्ट चलणउक्खेवे । फंसण पडिसेवणया, चउलहुगाई उ जा चरिमं ॥२१९२॥ "दिवोभास०" गाहा । एवं पविट्ठाण एक्कमेक्को दिट्ठो :: ४ (चतुर्लघु), ओभासइ :: ।४ (चतुर्गुरु), पडिसुणइ ::: ६ (षड्लघु), संथारे कए ::: ।६ (षड्गुरु), तुवट्टे छेदो, काय उक्खेवे मूलं, फुसिए अणवट्ठो, पविसिए चरिमं । पविसंते जा सोही, चउसु वि भंगेसु वन्निया एसा । निक्खममाणे स च्चिय, सविसेसा होइ भंगेसु ॥२१९३॥ "पविसंते जा०" गाहा । कण्ठ्या । अहवा इमे दोसा - अंतो वियार असई, अचियत्त सगार दुज्जणवते वा । बाहिं तु वयंतीणं, अपत्तपत्ताणिमे दोसा ॥२१९४॥ "अंतो वियार असई०" गाहा । अभितरे सन्नाभूमि असईए 'अचियत्त सगार' त्ति । सेज्जायरस्स वा अचीयत्तं पुरोहडे संजईणं वोसिरणं । अथवा दुर्जनपरिवारितं एहिं सण्णाभूमिं गच्छंतीणं इमे दोसा-अपत्तपत्तथंडिलं ।। वीयाराभिमुहीओ, साहुं दट्ठण सन्नियत्ताओ । लहुओ लहुया गुरुगा, छम्मासा छेद मूल दुगं ॥२१९५॥ [नि०] "वीयाराभिमुहीओ०" गाहा । अस्य व्याख्या - एसो वि तत्थ वच्चइ, नियत्तिमो आगयम्मि गच्छामो । लहुओ य होइ मासो, परितावणमाइ जा चरिमं ॥२१९६॥ Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ विसेसचुण्णि [वगडापगयं "एसो वि तत्थ०" गाहा । कण्ठ्या । ण गाढादि मासलहुं जाव चरिमं । अहवा ते साहू दट्टणं - गड्डा कुडंग गहणे, गिरिदरि उज्जाण अपरिभोगे वा । पविसंते य पविटे, निते य इमा भवे सोही ॥२१९७॥ दूरम्मि दि8 लहुओ, अमुई अमुओ त्ति चउगुरु होति । ते चेव सत्त भंगा, वीयारगए कुडंगम्मि ॥२१९८॥ "गड्डा कुडंग०" ["दूरम्मि दिद्वे०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यं । कुडंग = वंसवई, गहणं = विसमं बहुएहिं रुक्खेहिं । इमे य सन्निरोहदोसा - आभीराणं गामो, गामदारे य देउलं रम्मं । आगमण भोइयस्स य, ठाइ पुणो भोइओ तहियं ॥२१९९॥ महिलाजणो य दुहितो निक्खमण पवेसणं च सिं दुक्खं । सामत्थणा य तेसिं, गोमाहिससन्निरोधो य ॥२२००॥ विगुरुव्वियबोंदीणं, खरकम्मीणं तु लज्जमाणीओ । भंजंति अणितीओ, गोवाडपुरोहडे महिला ॥२२०१॥ इति ते गोणीहिँ समं, धिइमलभंता उ बंधिउं दारं । गामस्स विवच्छाओ, बाहिं ठाविसु गावीओ ॥२२०२॥ वच्छगगोणीसहेण असुवणं भोइए अहणि पुच्छा । सब्भावे परिकहिए, अन्नम्मि ठिओ निरुवरोहे ॥२२०३॥ "आभीराणं गामो०" ["महिलाजणो०" "विगुरुव्विय०" "इति ते गोणीहिं." "वच्छग-गोणी०"] गाहा सिद्धं । सामत्थेणं नाम ते आभिरा |ति (?) त्ति दुक्खितो महिलाजणो जाओ। ताहे णेहिं गो-माहिसं पहित्ता निक्कालियं । ताहिं छगणकाइएणं चिक्खल्लो कओ। रंडंति य वासराई। सो भोइओ भणइ-किं एयं? तेहिं सिद्रं । पच्छा सो भणइ - अन्नेहिं ठिओ। एवं चिय निरविक्खा, वइणीण ठिया निओगपमुहम्मि । जा तासि विराधणया, निरोधमादी तमावज्जे ॥२२०४॥ Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१७ भासगाहा-२१९७-२२०८] पढमो उद्देसो अहवण थेरा पत्ता, दटुं निक्कारणट्ठियं तं तु । भोइयनायं काउं, आउट्टि विसोहि निच्छुभणा ॥२२०५॥ एवं ता दप्पेणं, पुट्ठो व भणिज्ज कारण ठिओ मि । तहियं तु इमा जयणा, किं कज्जं ? का य जयणाओ ? ॥२२०६॥ अद्धाणनिग्गयाई, अग्गुज्जाणे भवे पवेसो य । पुन्नो ऊणो व भवे, गमणं खमणं च सव्वासिं ॥२२०७॥ [नि०] "एवं चिय निरविक्खा०" ["अहवण थेरा०" "एवं ता०"] गाहा । ते साहू सुहट्ठिए कुलथेरादओ दटुं पुच्छंति । जइ णिक्कारणिओ ताहे इमं भोइयदिटुंतं करेंति । जहा–तेणं अगारिजणेणं केसो अणुहूओ । एवं एयाहिं संजईहिं आउट्टाणं पच्छित्तं दाउं णिच्छुब्भंति । एवं आउट्टियाए ठियाणं दोसा । अह कारणं होज्ज तो ठाएज्ज जयणाए । सीसो पुच्छइ-केरिसं कारणं? का वा जयणा करणट्ठियाणं? । तत्थ गाहा - __ "अद्धाणनिग्गयादी०" गाहा । ते साहू अद्धाणणिग्गयादी तत्थ पत्ता, जत्थ संजईओ ठितेल्लयाओ । ते पुण संजइसहिया वा संजइविरहिया वा । तत्थ संजइविरहियाणं विही भण्णइ-जइ न ताव भिक्खवेला तो वोलेयव्वं । जओ गंतुमणा तओ च्चिय जो गामो तत्थ भिक्खं गेण्हियव्वं । अहवा इमे कारणा होज्ज जेण ण' वोलेज्जा । उव्वाया वेला वा, दूरुट्ठियमाइणो व परगामे । इय थेरऽज्जासिज्जं, विसंतऽणाबाहपुच्छा य ॥२२०८॥ "उव्वाया वेला०" गाहापुव्वद्धं कण्ठ्यम् । ताहे अग्गुज्जाणे ठाउं थेरसहायारे गीयत्था संजइउवस्सयं विहिणा जंति । एगपस्से३ ठिच्चा निसीधियं काऊण जइ सुयं ताहिं संदरं । अह ण सुणेज्जा ताहे सेज्जायरीणं सीसइ । ताणि अज्जाण णिवेदेति । जइ ताओ सव्वेण वंदेण णेंति :: ।४ (चतुर्गुरु) तत्थ पवत्तिणी पोयहिं वयपरिणयाहिं समं अप्पतइया णिइ । साहूणो वंदित्ता हेटामुहीओ ठायंति । इयरे वि हेटामुहा । ताहे थेरा आयरिया वयणेण पुच्छंति-निराबाहं भे ! संजमजोगा उस्संपंति, गिलाणवट्टमाणि च किं अत्थि नत्थि' पुच्छंति । एस पवेसो । एवं पुच्छिऊणं पुणो भणंति - १. जेणेण अ ब इ । जणेण ड । जणेव क । २. सहिया क । ३. पव्वे अ इ । ४. यरागे अ। ५. न ब । Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ विसेस अमुत्थ गमिस्सामो, पुट्ठाऽपुट्ठा व ईय वोत्तूणं । इह भिक्खं काहामो, ठवणाइघरे परिकहेह ॥ २२०९ ॥ 'अमुगत्थ गमिस्सामो" गाहा । कण्ठ्या । पुणो य भति सामायारिकडा खलु, होइ अवड्ढे य एगसाहीय । सीउन्हं पढमादी, पुरतो समगं व जयणाए ॥२२१०॥ [ नि० ] "सामायारिकडा खलु० " गाहा । एईसे विभासगाहा । 44 कडकड त्तिय मेरा, कडमेरा मित्ति बिंति जइ पुट्ठा । हे भांति थेरा, साहह कह गिहिमो भिक्खं ॥२२११॥ [ वगडापगयं "कडमकड त्ति० " गाहा । थेरेहिं भाणियव्वं - सामायारीकड तुब्भे अज्जा ? जइ पुच्छिया एवं भणेज्जा - सामायारिकडा हं जाणामि विहिं । ताहे थेरेहिं वत्तव्वं - साहह कहं भिक्खा हिंडियव्वा ? ताहे अज्जाओ जइ एवं भणेज्ज ताबेंति अम्ह पुण्णो, मासो वच्चामु अहव खमणं णे । संपत्थियाउ अम्हे, पविसह वा जा वयं नीमो ॥२२१२ ॥ 'ता बेंति अम्ह पुण्णो० " गाहा । ता भांति - सुत्तत्थपोरुसिं काऊण वच्चामो । साहू अहासुहं हिंडंतु । अहवा ऊणो मासकप्पो । किं पुण अज्ज अम्ह खमणं ? विच्छिन्नो य पुरोहडों, अंते भूमी य णे वियारस्स । सागारिओ व सन्नी, कुणइ अ सारक्खणं अहं ॥२२१३ ॥ “विच्छिन्नो य पुरोहडो०" गाहा । कण्ठ्या । अह न होज्ज खमणं ताहे जइ सुभिक्खं {वाहडं} वट्टइ खमणं करेंतु । अवि य-साहूण अप्पोमाणं, पाहुन्नं व कयं होइ । जइ वि भत्तपाणं न वट्टइ दाउं, जइ खमणं काउं ण सक्केंति, ताहे संजईओ पए दोसीणं गेण्हंतु, साहू उस्सूरे उसिणं । अह तासिं अकारगो । तो साहू दोसीणं गेण्हंतु, संजईओ उसिणं । free भिक्खं, इमम्मि पउरन्नपाण गामद्धे । वाडग साहीए वा, अम्हे सेसेसु घेच्छामो ॥ २२१४॥ " तुब्भे गिण्हह० " गाहा । तुब्भे इमं अद्धं हिंडेज्जाह, अम्ह इमं अद्धं | अहवा तुब्भे इमं वाडगं, अम्हे इमं वाडगं । एवं साहीवि Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२२०९-२२२१] पढमो उद्देसो २१९ उभयस्स-कारगम्मी, दोसीणे अहव तस्स असईए । संथरै भणंति तुम्हे, अडिएसु वयं अडीहामो ॥२२१५॥ "उभयस्स०" गाहा । कण्ठ्या । उभयं संजया संजईओ य । ओली निवेसणे वा, वज्जेत्तु अडंति जत्थ व पविट्ठा । न य वंदणं न नमणं, न य संभासो न वि य दिट्ठी ॥२२१६॥ "ओली निवेसणे" गाहा। कण्ठ्या ।। पुव्वभणिए य ठाणे, सुन्नोगादी चरंति वज्जेता । पढम बिइयातुरा वा, जयणा आइन्न धुवकम्मी ॥२२१७॥ "पुव्व भणिए य०" गाहा । कण्ठ्या । एवं असंजइएसु जयणा । इमा संजईआण जयणा - दोन्नि वि ससंजईया, एगग्गामम्मि कारणेण ठिया । तासिं च तुच्छयाए, असंखडं तत्थिमा जयणा ॥२२१८॥ "दोन्नि वि०" गाहा । कण्ठ्या । कहं पुण असंखडं समुप्पण्णं? ताहि भण्णइकिं अज्जे ! पाविज्जति ? आगंतुगी भणंति - चुण्णाइविंटलकए, गरहियसंथवकए य तुब्भाहिं । ताइँ अजाणंतीओ, फव्वीहामो कहं अम्हे ॥२२१९॥ "चुण्णाइविंटल०" गाहा । कण्ठ्या । ताओ पडिभणंति - सेणाणुमाणेण परं जणोऽयं, ठावेइ दोसेसु गुणेसु चेव । पावस्स लोगो पडिहाइ पावो, कल्लाणकारिस्स य साहुकारी ॥२२२०॥ "सेणाणुमाणेण०" वृत्तं कण्ठ्यम् । जो पावमायरइ तस्स अन्नो वि लोगो पावो चेव पडिहाइ । नूणं न तं वट्टइ जं पुरा भे, इमम्मि खेत्ते जइभावियम्मि । अवेयवच्चाण जतो करेहा, अम्हाववायं अइपंडियाओ ॥२२२१॥ "नूणं न तं वट्टइ०" वृत्तं । 'अवेयवच्चाणं' ति अवाच्या वाच्याओ। सेसं कण्ठ्यम् । १. मुच पुस्तके २२१४-२२१५ गाथे व्युत्क्रमेण वर्तेते । Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० विसेस अठते । तत्थेव अणुवसंते, गणिणीइ कहिंति तह वि गणहारीण कहेंती, सगाण गंतूण गणिणीओ ॥२२२२ ॥ [ वगडापगयं " तत्थेव०" गाहा । जइ तत्थेव परोप्परस्स उवसंतं तो सुंदरं । [असंखडेंतीण :: ।४ (चतुर्गुरु)] । अह न उवसमंति तो सा णं पवत्तीणं कहेंति, जइ न कहेंति :: ॥४ (चतुर्गुरु) । पच्छा पवत्तिणीओ उवसामेंति । जइ तह वि न ठंति तो पवत्तिणीहिं सा गणहारीणं कहेयव्वं । न वाहेंति' :: |४ (चतुर्गुरु) । उप्पन्ने अहिगरणे, गणहारिनिवेदणं तु कायव्वं । जइ अप्पणा भणेज्जा, चाउम्मासा भवे गुरुगा ॥२२२३॥ वतिणी वतिणि वतिणी, व परगुरुं परगुरू व जइ वणि । जंपइ तीसु वि गुरुगा, तम्हा सगुरूण साहेज्जा ॥२२२४॥ "उप्पन्ने अहिगरणे० " ["वतिणी० "] गाहा । गणहरेण गणहरस्स अक्खाइयव्वं । जइ तासिं एगयरो गणहरो गंतूण उवालभइ :: । ४ (चतुर्गुरु) आणाइविराहणा । ताओ भणेज्ज - जाणामि दूमियं भे, अंगं अरुयम्मि जत्थ अक्कंता । को वा एअं न मुणइ, वारेहिह कित्तिया वा वि ॥२२२५ ॥ निग्गंधं न वि वायइ, अलाहि किं वा वि तेण भणिणं । छाएउं च पभायं, न वि सक्का पडसएणावि ॥२२२६॥ मज्झत्थं अच्छंतं, सीहं गंतूण जो विबोइ । अप्पवाए होई, वेयालो चेव दुज्जुतो ॥२२२७॥ " जाणामि दूमितं भे० " ["निग्गंथं न" "मज्झत्थं०"] तिन्नि गाहाओ कण्ठाओ। जम्हा एए दोसा तम्हा गणहरेण गणहरो मेलेयव्वो । तत्थ तेहिं अप्पणअणप्पण संजईओ उवसामेयव्वाओ । उप्पन्ने अहिगरणे, गणहारि पवत्तिणि निवारे । अह तत्थ न वारेई, चाउम्मासा भवे गुरुगा ॥२२२८॥ "उप्पन्ने अहिगरणे० " गाहा । कण्ठ्या । वत्थव्वओ अप्पणिज्जियाओ १. कहेंति क । Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२२२२-२२३५] पढमो उद्देसो २२१ पाहुन्नं ताण कयं, असंखडं देह तो अलज्जाओ । पुव्वट्ठिय इय अज्जा, उवालभंताऽणुसासंति ॥२२२९॥ "पाहुन्न ताण कयं०" गाहा । कण्ठ्या । आगंतुगीओ भण्णंति - एगं तासिं खेत्तं, मलेह बिइयं असंखडं देह । आगंतू इय दोसं, झवंति तिक्खाइमहुरेहिं ॥२२३०॥ "एगं तासिं खेत्तं०" गाहा । कण्ठ्या । अवराह तुलेऊणं, पुव्ववरद्धं च गणधरा मिलिया । बोहित्तुमसागारिएँ, दिति विसोहिं खमावे ॥२२३१॥ "अवराह तुलेऊणं०" गाहा । कण्ठ्या । पढमो भंगो गओ। अभिनिदुवार[ऽभि]निक्खमणपवेसे एगवगडि ते चेव । जं इत्थं नाणत्तं, तमहं वोच्छं समासेणं ॥२२३२॥ "अभिनिढुवार०" गाहा । बिइओ भंगो । अभिनिदुवारा नाम अणेगदुवारा । जेहिं निक्खमिज्जइ वा पविसिज्जइ वा । वगडा पण एक्का । 'ते च्चेव' त्ति त एव दोसा जे पढम- भंगे । पच्छिल्लद्धं कण्ठ्यम् । तह चेव अन्नहा वा, वि आगया ठंति संजईखेत्ते । भोइयनाए भयणा, सेसं तं चेविमं चऽन्नं ॥२२३३॥ "तह चेव अन्नहा०" गाहा । 'तहे' त्ति । जहा पढमभंगे आगमो अन्नहा वा आगमो होज्ज । दंडियदिटुंते भयणा । एत्थ होज्ज वा ण वा होज्ज। एस अत्थो । सेसं जहा पढमभंगे तं सव्वं मंतव्वं । इमं अब्भहियं जं भणीहामि । एगा व होज्ज साही, दाराणि व होज्ज सपडिहुत्ताणि । पासे व मग्गओ वा, उच्चे नीए व धम्मकहा ॥२२३४॥ [नि०] “एगा व होज्ज साही०" दारगाहा । तत्थ ताव एगसाहीए वतीए अंतरियाणं संजय-संजइणं वसंताणं इमे दोसा - वइ अंतरियाणं खलु, दोण्ह वि वग्गाण गरहिओ वासो । आलावे संलावे, चरित्तसंभेइणी विकहा ॥२२३५॥ "वति अंतरियाणं खलु०" गाहा। कण्ठ्या । Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२ [वगडापगयं विसेसचुण्णि उभयेगयरट्ठाए, व निग्गया दट्ट एक्कमेक्कं तु । संका निरोहमादी, पबंध आतोभया वाऽऽसु ॥२२३६॥ "उभयेगयरट्टाए०" गाहा । 'उभए' त्ति सण्णाकाइयस्स वा । एक्कमेक्कं दट्ठण संका भवइ । कहं ? तं दद्रुण पडिपविट्ठो, पुणो वि निप्फिडिउं तं दद्रुण पविट्ठो, पुणो उब्भाविज्जमाणो काइएणं, पुणो निप्फिडइ । तीए संका भवइ-नूणं ममं कामेइ । निरोहे वा काइयस्सं सण्णाए वा परितावणादि ताहे कहापबंधो भवइ । आयसमुत्थे आयसमुत्थेण परसमुत्थेण वा उभयसमुत्थेण वा दोसेण आसु = क्षिप्रं संजमविराहणा होज्जा कुमारपव्वइयस्स । पस्सामि ताव छिदं, वन्न पमाणं व ताव से दच्छं । इति छिड्डेहि कुमारा, झायंती कोउहल्लेण ॥२२३७॥ "पस्सामि ताव छिटुं०' गाहा । कण्ठ्या । कहाप्रबंधो । आतोभयस्य व्याख्या - दुब्बलपुच्छगयरे, खमणं किं तं ति मोहभेसज्जं । तह वि य वारियवामो, बलियतरं बाहए मोहो ॥२२३८॥ मूलतिगिच्छं न कुणह, न हु तण्हा छिज्जए विणा तोयं । अम्हे वि वेयणाओ, खइया एआ न वि पसंतो ॥२२३९॥ मोहग्गिआहुइनिभाहि, ईय वायाहिँ अहियवायाहिं । धंतं पि धिइसमत्था, चलंति किमु दुब्बलधिईया ॥२२४०॥ "दुब्बलपुच्छे" ["मूलतिगिच्छं०" "मोहग्गि आहुइ०"] गाहात्रयं कण्ठ्यम् । एगसाही गया । इदाणिं दाराणि व होज्ज सपडिहुत्ताणं ति (गा० २२३४) अस्य व्याख्या - सपडिदुवारे उवस्सएँ, निग्गंथीणं न कप्पई वासो । दट्टण एक्कमेक्कं, चरित्तभासुंडणा सज्जो ॥२२४१॥ "सपडिदुवारे०" गाहा । कण्ठ्या । 'चरित्तभासुंडण' त्ति चरित्रभ्रंसना सद्यो भवति । घम्मम्मि पवायट्ठा, निता दटुं परोप्परं दो वि । लज्जा विसंति निति य, संका य निरिक्खणे अहियं ॥२२४२॥ १. परितावण्णादि ब० । २. संपडिहुत्ताणि मुच । Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २२३६-२२४७] पढमो उद्देसो २२३ " घम्मम्मि पवात० " गाहा । संजतो घम्मेण गहिओ बाहिं णीति, तहा संजई वि, दट्ठूण लज्जियाइं पविट्ठाई, ताहे संजओ पविट्ठ त्ति काउं णीइ संजई वि एमेव । एवं तेसिं दोच्चं तच्चं निन्तानिन्ताणं पच्छा संका भवइ । नूण ममं अभिसंधारेइ, इयरी वि तव । 'णिरिक्खणे अहिय' त्ति । निरक्खंतो न चेव ठाइ, पच्छा सा कयाइ कक्खंतर- थणंतराई दाज्जा, उवनिमंतेज्जा वि धट्ठा काइ । वीसत्थऽवाउडऽन्नोन्नदंसणे होइ लज्जवोच्छेदो । ते चेव तत्थ दोसा, आलावुल्लावमादीया ॥ २२४३॥ "वीसत्थाऽवाउडऽन्नोन्न० " गाहा । कण्ठ्या । दाराणि सपsिहुत्ताणि त्ति गयं । इदाणिं पासेव मग्गओ वा (२२३४) । अस्य व्याख्या - एमेव य एक्कतरे, ठियाण पासम्मि मग्गओ वाव । वइअंतर एगनिवेसणे य दोसा उ पुव्वुत्ता ॥२२४४॥ " एमेव य एक्कतरे० " गाहा । कण्ठ्या । इदाणि उच्चे णीए व त्ति दारं - उच्चे नीए व ठिया, परोप्परं दुवग्गा वि । संका व सईकरणं, चरितभासुंडणा चयई ॥ २२४५॥ " उच्चे नीए व० " गाहा । कण्ठ्या । चयति संजमं । उच्च नीए व्याख्या माले सभावओ वा, उच्चम्मि ठिओ निरिक्खई हेदूं । वेट्टो व निवन्नो वा, तत्थ इमं होइ पच्छित्तं ॥ २२४६॥ "माले सभावओ वा० " गाहा । कण्ठ्या । कयाइ संजया उच्चे ठिया, थले पासादे वा, ताओ उच्चे । इतरे वि नीए । तत्थ निवण्णो वा जइ संजई पलोएइ तो इमं पायच्छित्तं संतर निरंतरं वा, निरिक्खमाणे सई पकामं वा । कालवेहिं विसिट्ठो, भिन्नो मासो तुयट्टम्म ॥ २२४७॥ - " संतर निरंतरं वा०" गाहा । जइ संजओ निवण्णो पलोएइ संजई एक्कसिं भिन्नमासो, दोहिं वि लहुओ, पगामं पेच्छइ भिन्नमासो कालगुरु तवलहुओ । एतं सभावठियस्स पेच्छमाणस्स अपेच्छमाणो वेंटियं अन्नं वा किं वि उस्सीसए काऊण एक्कसिं पेच्छइ भिन्नमासो, तवगुरु काललहू, पगामं पेच्छइ दोहि वि गुरू । एयं निवण्णस्स गयं । Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ विसेसचुण्णि [वगडापगयं एसेव गुरु निविद्वे, ट्ठियम्मि मासो लहू उ भिक्खुस्स । एक्केक्क ठाण वुड्डी, चउगुरुअंतं च आयरिए ॥२२४८॥ "एसेव गुरु निविटे०" गाहा । णिविट्ठस्स एसेव विही । नवरं भिन्नमासो गुरु, उट्ठियस्स मासियं लहुयं । एएणेव विहिणा एवं ताव भिक्खुस्स अभिसेगस्सं भिन्नमासे गुरुए आरद्धं गुरुए मासे ठाइ । उवज्झायस्स मासलहुए आरद्धं चतुलहुए ठाइ । आयरियस्स मासगुरुए आरद्धं चउगुरुए ठाति । अहवा ठियस्स इमा गाहा पुरातणा - दोहि वि रहिय सकामं, पकाम दोहिं पि पेक्खई जो उ। चउरो य अनुग्घाया, दोहि वि चरिमस्स दोहि गुरु ॥२२४९॥ [ नि०] "दोहि वि रहिय०" गाहा । अस्य व्याख्या - पायठिओं दोहिँ नयणेहि पिच्छई रहिय मोत्तु एक्केणं । तं पुण सई सकामं, निरंतरं होइ उ पकामं ॥२२५०॥ "पायठिओ०१" गाहा । 'दोहि वि०' त्ति पद्भ्यां स्थितः । नयनद्वयेनापि निरीक्षते । रहित इति । एगेन नयनेन निरीक्षते । यत्र नयनद्वयेन निरीक्षते तत् सकामं प्रकामं वा निरीक्षते । सकामं ति सकृन्निरीक्षणं । पकामं निरंतरनिरीक्षणं, यदप्येकेन नयनेन निरीक्षते तदपि सकामं पकामं चेति । अहवण उच्चावेउं, करविंटयपीढगादिसुं काउं । ताई वा वि पमोत्तुं, रहियं विट्ठो पुण निसिज्जं ॥२२५१॥२ "अहवण०" गाहा । अहवा रहितमिति सिरं उच्चलित्ता निरीक्षति, हत्थे वा सिरस्स हेट्ठा काउं निरिक्खइ, विंटियाए वा सिरं काउं निरक्खइ, पीढगादिसु वा सिरं काउं निरिक्खइ। अहवा वेंटियपीढगादिसु पुव्वकयं सिरं अपेक्खमाणो उवविसित्ता णिसेज्जाए णिरक्खेइ । अहवण समतलपादो, दोहिँ वि रहिअं तु अग्गपाएहिं । इट्टालादी विरह, एक्केक्क सकामग पकामं ॥२२५२॥ "अहवण" गाहा । समतलपादो जं निरिक्खइ तं अरहितं । जं मग्गपादठिओ निरिक्खइ तं रहियं भण्णइ । अहवा इट्टालादिसु आरूढो जं पिक्खइ तं रहियं । एएसिं अरहिय-रहियाणं एक्केक्कं सकामं पकामं च । तल्लक्षणं पूर्वोक्तमेव । १. पारद?ओ ब क ड। पायठिओं मुच । २. मलवृत्तौ ५१-५२ गाथाद्वयं व्युत्क्रमेण वर्तते। Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२५ भासगाहा-२२४८-२२५७] पढमो उद्देसो दिट्ठीसंबंधो वा, दोण्ह वि रहियं तु अन्नतरगत्ते । अप्पो दोसो रहिए, गुरुकतरो उभयसंबंधे ॥२२५३॥ “दिट्ठीसंबंधो वा०" गाहा । अहवा दिट्ठीए दिट्ठीए य संबंधो । अरहित-रहितं पुण अन्नतरेगत्तणिरिक्खणं । तत्राल्पतरो दोसो रहिए अरहिए दृष्टिसमपथे तु बहुतरो दोषः । एत्थ पच्छित्तं-रहिए सकामो :: ।४ (चतुर्गुरु) दोहि वि लहुया, पकामे :: ।४ (चतुर्गुरु) कालगुरू तवलहुया अरहिते सकामे :: ।४ (चतुर्गुरु) तवगुरू काललहु, अरहिते पकामे :: ।४ (चतुर्गुरु) दोहि वि गुरुगा। दोहिँ वि अरहिय रहिए, एक्केक्क सकामए पकामे य । गुरुगा दोहि वि लहुगा, लहुगुरुग तवेण दोहिं पि ॥२२५४॥१ "दोहिं वि अरहिय०" गाहा । दोहिं पादेहिं भूमीए ठिएहिं सकामं निरिक्खइ :: ।४ (चतुर्गुरु) दोहिं वि लहुयं, अह पकामं निरिक्खइ :: ।४ (चतुर्गुरु) कालगुरु तवलहु, दोहिं पाएहिं भूमिरहिओ अग्गपादेहि ठाइऊण वेंटियादी वा विलग्गिऊण सकामं णिरिक्खइ ::।४ (चतुर्गुरु) तवगुरु काललहु । पकामं निरिक्खइ :: ।४ (चतुर्गुरु) दोहिं वि गुरु । एक्केक्काउ पयाओ, साहीमाईसु ठायमाणाणं । निक्कारणट्ठियाणं, सव्वत्थ वि अविहिए दोसा ॥२२५५॥ दिट्ठा अवाउडा हं, भयलज्जा थद्ध होज्ज खित्ता वा । पडिगमणादी व करे, निच्छक्काओ व आउभया ॥२२५६॥ तासिं कक्खंतर-गुज्झदेस-कुच-उदर-उरुमादीए । निग्गहियइंदियस्स वि, दटुं मोहो समुज्जलति ॥२२५७॥ "एक्केक्काउ पयाओ०" ["दिट्ठा०" "तासिं०"] गाहा । 'एक्केक्काओ पदाओ' त्ति यान्येतानि उक्तानि अरहित-रहित-सकाम-पकाम-पदानि एषामेकैकात् पदात् साहि दाराणि वा सपडिहुत्ताणि पुरओ वा मग्गओ वा निक्कारणे ठियाणं अविहीए अजयणाए त्ति भणियं होइ । अमी दोषा-ताओ वियारस्स निग्गयाओ संजतं ओलोयमाणं पासित्ता संकियाओ णीयत्ताओ, तासिं आयविराहणा निरोहेण । अहवा अवाउडा दिट्ठा । ताहे सा लज्जाए भएण य छद्धा होज्ज । अहवा भूएहिं घेप्पेज्ज-एएहिं अहं दिट्ठा किह तेसिं पुरओ ठाइस्सामि? पडिगमणाईणि करेज्जा। १. मुच पुस्तके अत्रेऽयं टिप्पणी वर्तते-एतस्याः गाथायाः प्राविशेषचूर्णी (दोहि वि अरहियरहिए) इति २२५४ गाथा समाना गाथाधिका वर्तते । परन्तु अस्मत्समीपे वर्तमानासु हस्तप्रतिष्वधिका गाथा न दृश्यते - सं०। Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२६ विसेसचुण्णि [वगडापगयं आत-पर-तदुभयसमुत्था य दोसा उप्पज्जंति । अहवा कक्खंतरगुज्झंताणि दट्ठण मोहो उदिज्जेज्जकहं मम एयाए समं मेहुणसंपत्ती होज्ज ? त्ति । ताहे इमे दस वेगा होज्जा । चिंता य दटुमिच्छइ, दीहं नीससइ तह जरो दाहो । भत्तअरोयग मुच्छा, उम्मत्तो न याणई मरणं ॥२२५८॥ [नि०] "चिंता य दट्ठमिच्छइ०" गाहा । एईसे वक्खाणगाहाओपढमे सोयइ वेगे, दटुं तं इच्छई बिइयवेगे । नीससइ तइयवेगे, आरुहइ जरो चउत्थम्मि ॥२२५९॥ डज्झइ पंचमवेगे, छटे भत्तं न रोयए वेगे । सत्तमगम्मि य मुच्छा, अट्ठमए होइ उम्मत्तो ॥२२६०॥ नवमें न याणइ किंची, दसमे पाणेहिं मुच्चई मणूसो । एएसिं पच्छित्तं, वोच्छामि अहाणुपुव्वीए ॥२२६१॥ "पढमे सोयइ०" ["डज्झइ०" "नवमे०"] गाथात्रयं कण्ठ्यम् । एएसिं जहासंख्येन इमं पच्छित्तं - मासो लहुओ गुरुओ, चउरो मासा हवंति लहुगुरुगा । छम्मासा लहुगुरुगा, छेदो मूलं तह दुगं च ॥२२६२॥ "मासो लहुओ०" गाहा । कण्ठ्या । एक्कम्मि दोसु तीसु व, ओहावितेसु तत्थ आयरिओ । मूलं अणवठ्ठप्पो, पावइ पारंचियं ठाणं ॥२२६३॥ "एक्कम्मि०" गाहा । कण्ठ्या । मोहोदएण एक्का ओहावइ मूलं, दोण्णि ओहावंति अणवठ्ठो, तिन्नि ओहावंति पारंचिओ । इदाणि धम्मकह त्ति । तत्र पोरातना गाहा - धम्मकहासुणणाए, अणुरागो भिक्खसंपयाणे य । संगारे पडिसुणणा, मोक्ख रहे चेव खंडीए ॥२२६४॥ [नि०] "धम्मकहासुणणाए०" गाहा । अस्य व्याख्या - असुभेण अहाभावेण वा वि रत्तिं निसंतपडिसंते । वत्तेइ किन्नरो इव, कोइ पुच्छा पभायम्मि ॥२२६५॥ "असुभेण०" गाहा । पच्छा संजईओ पुच्छंति - Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढो उद्देस कतरो सो जेण निसिं, कन्ना णे पूरिया व अमयस्स । सो म अहं अज्जाओ ! आसि पुरा सुस्सरो किं वा ? ॥२२६६॥ रुक्खासणेण भग्गो, कंठो मे उच्चसद्दपढओ य । संय कुलम्मि नेहं दावेमि कए पुणो पुच्छा ॥२२६७॥ संदंसणेण पीई, पीईउ रई रईउ वीसंभो । वीसंभाओ पणओ, पंचविहं वड्ढए पिम्मं ॥ २२६८॥ भासगाहा - २२५८-२२७४ ] जह जह करेसि नेहं, तह तह नेहो में वड्ढइ तुमम्मि । तेण नडिओ मि बलियं, जं पुच्छसि दुब्बलतरोति ॥ २२६९॥ अमुगदिणे मुक्ख रहो, होहि दारं व वोज्झिहि रतिं । तइया णे पूरिस्सइ, उभयस्स वि इच्छियं एयं ॥२२७०॥ " कतरो सो जेण० " [" रुक्खासणेण० " सदंसणेण० " "जह जह करेसि० " " अमुगदिणे० " ] गाहाओ कण्ठाओ । 'अमुगदिवसं रहो हिंडिहि त्ति तद्दिवसं अम्हं रक्खिज्जंताणं मोक्खो होहिति तद्दिवसं वीसत्था मिलिस्सामो' । 'संखडि'' त्ति सामन्नस्स खंडणा छिड्डीओ वा तद्दिवसं वहिस्संति, ओहावेज्ज वा ते । 11 एगम्मि दोसु तीसु व, ओहावंतेसु तत्थ आयरिओ । मूलं अणवटुप्पो, पावइ पारंचियं ठाणं ॥ २२७१॥ २२७ "एक्कम्मि० " गाहा । एक्के ओहावेंते मूलं, दोहिं अणवट्टो, तिहिं पारंचिओ । बिइयपदे एएस वि ठाणेसु ठाइज्ज । अद्धाणनिग्गयाई, तिक्खुत्तो मग्गिऊण पडिलोमं । गीयत्था जयणाए, वसंति तो अभिदुवाराए ॥२२७२ ॥ " अद्धाणनिग्गयाई ० " गाहा । अद्धाणणिग्गया ते साहुणो तत्थ पत्ता, ताहे अणेगवगडाए अणेगनिक्खमणपवेसं मग्गति । तिक्खुत्तो मग्गिए जइ न लब्भेज्ज ताहे तइयभंगे ठायंति । अत्राप्यलभ्यन्ते तिक्खुत्तो मग्गियव्वं । एयं पडिलोमं । तत्थ गीयत्थाणं इमा जयणा - सिंगारवज्ज बोले, अह एगो विज्जपाढऽणुच्चं च । सड्ढादीनिब्बंधे, कहिए वि न ते परिकर्हिति ॥२२७३॥ कडओ व चिलिमिली वा, तत्तो थेरा य उच्चनीए वा । पासे ततो न उभयं, मत्तग जयणाऽऽउल ससद्दा ॥२२७४॥ १. संखडत्ति भाव्यम् ? Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि [ वगडापगयं "सिगारवज्जं० " ["कडओ व चिलिमिली ०"] गाहा । धम्मका दोसा जत्थ तत्थ सिंगारवज्जं परियट्टेति, एक्कवंदेणं अह एक्कओ परियट्टेइ, वेज्जपाढेण स्वरवर्जितमित्यर्थः । अणुच्चसद्देण, अह जाणित्ता सुस्सरो त्ति सड्ढा निबंधं करेज्ज । ताहे रतिं परियट्टिए पुच्छंतीणं ण साहिज्जइ केणा वि परियट्टियं जत्थ पासे मग्गओ वा उवस्सओ तत्थ इमा जयणा २२८ कडओ तओ घणो दिज्जइ, जहा अइंत- णिता ण पासंति परोप्परं । कडगस्स असईए चिलिमिणी दिज्जइ, जत्थ उच्चे णीए वा पिक्खणं होज्जा । तत्रापि कडगचिलिमिणीउ दिज्जंति । असईए न वा कडगचिलिमिणीहिं ओहाडिज्जइ, ताहे तओ संजयखुड्डुओ कीरइ । संजईओ वि थेरीओ करेंति । 'पासे तओ णो उभयं' ति जत्थ काइयसन्नाए वा निग्गच्छंता परोप्परं पासंति, तं दिसिं वज्जेंति । असइ मत्तएसु जयंति । अहवा आउला वयंति ससद्दा य । एवं विभासा । L पिहदारकरण अभिमुह, चिलिमिलि वेला ससद्द बहु निंति । साहीए अन्नदिसिं, निंती न य काइयं तत्तो ॥ २२७५॥ " 'पिहदारकरण०” गाहा । जत्थ दाराणि संपsिहुत्ताणि तत्थ अन्नदिसिं दारं करेंति । अह न लब्भइ अन्नदिसिं दारं काउं ताहे दारे निच्चकया चिलिमिणी कीरइ । कडगो वा अंतरे कीरति । काइयअट्ठाए निंता नियग्गा असरिसवयाणि त्ति सण्णाभूमिवेलं परिहरिउं, एगहरे णिति । एवं विभासा । जत्थेक्का साही तत्थ अन्नाए दिसाए उवस्सयं गेहंति । अन्नदिसाए जस्स दारं तम्मि ठायंति । काइयभूमिं तओ ण निग्गच्छंति जओ संजइउवस्सओ जओ वा सिं काइयभूमी । एवं सण्णाभूमि वि । केत्तियं भणीहामि ? त्ति काउं ताहे सूरिराह - जत्थऽप्पतरा दोसा, जत्थ य जयणं तरंति काउं जे । तत्थ वसंति जयंता, अणुलोमं किं पि पडिलोमं ॥२२७६॥ " जत्थऽप्पतरा दोसा० " गाहा । कण्ठ्या । कहं अप्पतरा दोसा भवंति ? आयसमणीण नाउं, किढि कप्पट्टी समाणयं वज्जे । बहुपाडिवेसियजणं, च खमयरं एरिसे होइ ॥२२७७॥ " आयसमणीण० " गाहा । अप्पणो संजईण भावं जाणित्ता तहा जइयव्वं समाणवयाणं च आलाव - णिरक्खणादयो वज्जेयव्वा । जत्थ बहू समोसियजणो तत्थऽप्पतरा दोसा भवंति । विणे वीसत्थत्तणेण बहू दोसा भवंति । इदाणि तृतीयो भंग:- 'अणेगवगडाओ एगदुवारं ' ( गाथा २१, २९, ३० ) । तत्र कथं एकनिष्क्रमणप्रवेश: ? अत इदं गाहासूत्रमुच्यते Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२२७५-२२८५] पढमो उद्देसो २२९ पउमसर वियरगो वा, वाघातो तम्मि अभिनिवगडाए । तम्मि वि सो चेव गमो, नवरं पुण देउले मेलो ॥२२७८॥ "पउमसर वियरगो०" गाहा । पउमसर परिक्खित्तं वियरओ-गर्ता । तेण वाघाएण अणेगनिक्खमणपवेसो नत्थि । 'अभिनिव्वगडाए' त्ति अणेगवगडाओ । तत्रापि त एव दोषाः । अंतो वियार असई, अज्जाण हविज्ज तइयभंगम्मि । संकिट्ठगवीयारे, व होज्ज दोसा इमं नायं ॥२२७९॥ वासस्स य आगमणं, महिला कुड णंतगे व रत्तट्ठी । देउलकोणे व तहासंपत्ती मेलणं होज्जा ॥२२८०॥ गहिओ अ सो वराओ, बद्धो अवओडओ दवदवस्स । संपाविओ रायकुलं, उप्पत्ती चेव कज्जस्स ॥२२८१॥ जाणंता वि य इत्थि, दोसवइं तीऍ नाइवग्गस्स । पच्चयहेउं सचिवा, करेंति आसेण दिटुंतं ॥२२८२॥ वम्मिय कवइय वलवा, अंगणमझे तहेव आसो य । वलवाएँ अवंगुणणं, कज्जस्स य छेदणं भणियं ॥२२८३॥ एवं खु लोइयाणं, महिला अवराहि न पुण सो पुरिसो । इह पुण दोण्ह वि दोसो, सविसेसो संजए होइ ॥२२८४॥ पुरिसुत्तरिओ धम्मो, पुरिसे य धिई ससत्तया चेव । पेलव परज्झ इत्थी, फुफुगपेसीएँ दिटुंतो ॥२२८५॥ "अंतो वियार०'' ["वासस्स.'' 'गहिओ अ." "जाणंता वि०" "वम्मिय०" "एवं खु०" "पुरिसुत्तरिओ०"] गाहा । अणेगवडगाए एगनिक्खमणपवेसाए ठियाणं संजईणं अंतो वियारभूमी । असईए बाहिं निग्गच्छंतीणं संकिट्ठवियारभूमीए दोसा होज्ज । संक्किट्टवियारं नाम- अण्णा नत्थि सण्णाभूमी अन्नो वि जणो तत्थ चेव एइ । तत्र दोषः स्यात् । तत्रायं देवकुलदृष्टान्तः । एगा महिला कुसुंभिरत्तवत्थणिवसणा घडयं गहाय पाणियस्स गया । वासं च आगयं । ताहे सा-मा एयाणि कुसुंभरत्ताणि वत्थाणि विणिस्सिहिति त्ति कट्ट अवाउडीभवित्ता घडए छोढुं देवकुलं पविट्ठा । तत्थ य एक्को अगारो पुव्वपविट्ठो । सा तेण उवभुत्ता । तं च अन्नेहिं दिटुं । सो Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३० विसेसचुण्णि [वगडापगयं गहिओ। सेसं गाहासिद्धं । 'परज्झ इत्थी वि' सा परेण सक्कतेव समाणेउं । एवं दोसा होज्ज संजईणं । चोयगो भणइ-जइ अंतो वियारभूमी अत्थि तइयभंगे, तो किं ण वट्टए ठाउं? आयरिओ भणइ - जइ वि य होज्ज वियारो, अंतो अज्जाण तइयभंगम्मि । तत्थ वि विकिंचणादीविनिग्गयाणं तु ते दोसा ॥२२८६॥ "जइ वि य०" गाहा । कण्ठ्या । 'विगिंचणादीसु' त्ति पारिट्ठावणियट्ठयाए निग्गयाणं एरिसो दोसा होज्ज, तम्हा तइयभंगे ण वट्टइ वसिउं । एते तिन्नि वि भंगा, पढमे सुत्तम्मि जे समक्खाया । जो पुण चरिमो भंगो, सो बिइए होइ सुत्तम्मि ॥२२८७॥ "एते तिन्नि वि०" गाहा । जे एते व्याख्याता एगपवेसे एगवगडा, एगपवेसे अणेगवगडा, अणेगपवेसे एगवगडा एते त्रयोऽपि भंगा प्रथमसूत्रे प्रत्येतव्याः । किं पुनः प्रथमसूत्रं? एगवगडाए एगनिक्खमणपवेसाए । चरिमभंगो अणेगवगडाए अणेगनिक्खमणपवेसाए, एसो द्वितीयसूत्रे प्रत्येतव्यः । किं पुनद्वितीय सूत्रम् ? __ [सुत्तं] से गामंसि वा जाव रायहाणिसिं वा अभिनिव्वगडाए अभिनिदुवाराए अभिनिक्खमणप्पवेसाए कप्पइ निग्गंथाण य निग्गंथीण य एगयओ वत्थए ॥१-११॥ अभिणिव्वकडा नाम अणेगाओ वगडाओ, एवं दुवारा वि, निक्खमणपवेसा वि । एतद्दोसविमुक्के, विच्छिन्न वियारथंडिलविसुद्धे । अभिनिव्वगडदुवारे, वसंति जयणाएँ गीयत्था ॥२२८८॥ पिहगोअरउच्चारा, जे अब्भासे वि होंति उ निओया । वीसुं वीसुं वुत्तो, वासो तत्थोभयस्सावि ॥२२८९॥ "एतद्दोस०" ["पिहओगर०"] गाहा । एतद्दोसा इति, ये प्रथमसूत्रे भंगत्रयेऽप्युक्ता दोषास्तैर्विमुक्तैर्दोषैः । जाए दिसाए इच्छइ थंडिल्लं विसुद्धं पढमं थंडिल्लं पिहप्पिहं, भिक्खायरिया पिहा वियारभूमी । जे य अब्भासे गामा तेसु वि जत्थ एगतरा भिक्खायरियाए गच्छंति तत्थ इमे न गच्छंति । चोयओ भणइ - Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२२८६-२२९४] पढमो उद्देसो २३१ तं नत्थि गाम नगरं, जत्थियरीओ न संति इयरे वा । पुणरवि भणामु रन्ने, वस्सउ जति मेलणे दोसा ॥२२९०॥ "तं नत्थि गामनगरं०" गाहा । जत्थ इयरे वा इयरीओ वा ण संति । इयरे णाम पासत्थादओ । इयरीओ संजईओ। जइ मेलणाए दोसा तो पुव्वं पि मए भणियं-रण्णे वसियव्वं । किं कारणं? पासत्थोसन्नकुसीलसंसत्ताणं संजईणं य गामनगराणि भरियाणि, कहं मेलओ न होहिति ? आयरिओ भणइ - दिद्रुतो पुरिसपुरे, मुरुंडदूतेण होइ कायव्वो । जह तस्स ते असउणा, तह तस्सितरा मुणेयव्वा ॥२२९१॥ पाडलि महँडदूते, पुरिसपुरे सचिवमेलणाऽऽवासो । भिक्खू असउण तइए, दिणम्मि रन्नो सचिवपुच्छा ॥२२९२॥ निग्गमणं च अमच्चे, सब्भावाऽऽइक्खिए भणइ दूयं । अंतो बहिं च रच्छा, नऽरहिति इहं पवेसणया ॥२२९३॥ "दिटुंतो पुरिसपुरे०" ["पाडली मरुंड दूते०" "निग्गमणं च अमच्चे०"] गाहा सिद्धमेव । अमच्चेण पुच्छिओ दूओ। किं न पविससि ? तइओ दिवसो आगयस्स ते - दूओ भणइ-अहं पढमदिवसे पट्रिओ, तच्चनिए' दट्टण अवसऊणो त्ति काऊण पडिनियत्तो । एवं बिइए तइए वि दिवसे । अमच्चो भणइ-एते एत्थ ण चेव अवसउणा घेप्पंति । जहा तस्स ते अवसउणो तहा अम्ह वि पासत्थादीणं संजइओ अवसउणो । कि निमित्तं? जं तासि कज्जं तं अत्थि अन्ने करेंतया । किं च - जह चेव अगारीणं, विवक्खबुद्धी जईसु पुव्वुत्ता । तह चेव य इयरीणं, विवक्खबुद्धी सुविहिएसु ॥२२९४॥ "जह चेव अगारीणं०" गाहा । कण्ठ्या । [वगडापगयं समत्तं] १. तच्चनिका = भिक्षुविशेषाः । Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ रच्छामुहावणपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथीणं आवणगिहंसि वा रच्छामुहंसि वा सिंघाडगंसि वा तियंसि वा चउक्वंसि वा चच्चरंसि वा अंतरावणंसि वा वत्थए ॥१-१२॥ अस्य सूत्रस्य कोऽभिसम्बन्धः ? तत्रेयमभिसम्बन्धगाहा - एयारिसखेत्तेसुं, निग्गंथीणं तु संवसंतीणं ।। केरिसयम्मि न कप्पति, वसिऊण उवस्सए जोगो ॥२२९५॥१ दिट्ठमुवस्सयगहणं, तत्थऽज्जाणं न कप्पइ इमेहिं । वुत्ता सपक्खओ वा, दोसा परपक्खिया इणमो ॥२२९६॥ ["एयारिसखेत्तेसुं०"] "दिट्ठमुवस्सय०" गाहा । कण्ठ्या । इमेहिं वक्ष्यमाणेहिं अनेनाभिसम्बन्धेनायातस्य व्याख्या क्रियते - आवणगिह रच्छाए, तिए चउक्कंतरावणे तिविहे । ठायंतिगाण गुरुगा, तत्थ वि आणाइणो दोसा ॥२२९७॥ "आवण०" गाहा । तिविहो अंतरावणो भण्णिहिति । जं आवणमज्झम्मी, जं च गिहं आवणा य दुहओ वि । तं होइ आवणगिहं, रच्छामुह रच्छपासम्मि ॥२३९८॥ तं पुण रच्छमुहं वा, बाहिमुहं वा वि उभयतोमुहं वा । अहवा जत्तो पवहइ, रच्छा रच्छामुहं तं तु ॥२३९९॥ "जं आवण" ["तं पुण०"] गाहा । जं गिहं समंतओ आवणेहिं परिक्खित्तं । 'जं गिहं आवणो य, दुहओ वि' त्ति दोहिं पासेहिं आवणाण मज्झे गिहं । 'रच्छामुह रच्छा पासम्मि' त्ति । तं रच्छाए पासे तं तिविहं-रच्छं वा अभिमुहद्दारं, पिट्ठओ वा से रच्छा । 'उभयतो मुहं च' त्ति । जस्स दोन्नि दाराणि, दो वि दारा रच्छाभिमुहा । १. गाथेयं चूर्णिकृता विशेषचूर्णिकृता च न व्याख्याता, वृत्तिकृता व्याख्याता । Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२२९५-२३०४] पढमो उद्देसो २३३ सिंघाडगं तियं खलु, चउरच्छसमागमो चउक्कं तु । छण्हं रच्छाण जहिं, पवहो तं चच्चरं बिंती ॥२३००॥ "सिंघाडगं०" गाहा । सिंघाडयं-तिण्ह रच्छाण मेलओ, तमेव तियं भन्नइ । चउक्कं चउण्हं रच्छाणं समवाओ । चच्चरं छहं समवाओ। अह अंतरावणो पुण, वीही सा एगओ व दुहओ वा । तत्थ गिह अंतरावण, गिहं तु सयमावणो चेव ॥२३०१॥ "अह अंतरा०" गाहा । अंतरावणो णाम वीही भण्णइ । सा एक्कपासेण वा दोहिं वा पासेहिं । तासु दोसु वीहीसु एक्काए दिसाए वा बिइयाए वा वीहीए जं गिहं तं अंतरावणगिहं। तइओ इमो-घरे से जे तम्मि चेव आवणे । आवण रच्छगिहे वा, तिगाइ सुन्नंतरावणुज्जाणे । चउगुरुगा छल्लहुगा, छग्गुरुगा छेय मूलं च ॥२३०२॥ "आवण रच्छ०" गाहा । आवणगिहे ठाइ :: ।४ (चतुर्गुरु), रच्छामुहे ठाइ ::: ६ (षड्लघु), तिगादिसु तिसु ::: ।६ (षड्गुरु), अंतरावणसुन्नागारेसु च्छेदो, उज्जाणे मूलं । एवं भिक्खुणीए गणावच्छेइणीए छल्लहू आढत्तं नवमे ठाति । पवत्तिणीए छग्गुरु आढत्तं दसमे ठाइ। आवज्जणा एसा, इयरहा सव्वासिं मूलं । सव्वेसु वि चउगुरुगा, भिक्खुणिमाईण वा इमा सोही । चउगुरु विसेसिया खलु, गुरुगादि व छेदनिट्ठवणा ॥२३०३॥ "सव्वेसु वि चउगुरुगा०" गाहा । सव्वेसु वि चउगुरुगं अविसेसितं । अहवा भिक्खुणीमाईण इमा सोही-भिक्खुणीए एएसु ठाणेसु चउगुरुगं तवकालविसेसियं, छल्लहुए य ठाइ। गणावच्छेइणीए छगुरुए ठाइ । पवत्तिणीए छेदे ठाइ । दोसविवक्षुराचार्य इदं दारगाहामाह तरुणे वेसत्थि विवाह रायमादीसु होइ सइकरणं । इच्छमणिच्छे तरुणा, तेणा उवहिं व ताओ वा ॥२३०४॥ "तरुणे वेसित्थि०" गाहा । तरुणे त्ति अस्य व्याख्या - १. आवणगिह० । आवण० । सव्वेसु० । जं आवण० । तं पुण० । सिंघाडगं । अह अंतरा० । हस्तप्रतिषु अनेन क्रमेण गाथा: न्यस्ता दृश्यन्ते । स च क्रमो नार्थानुसारीति परावृत्त्य वृत्त्यनुसारी क्रमोऽत्र योजितः । Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३४ विसेस चउहालंकारविउव्विए तहिं दिस्स सललिए तरुणे । लडहपयंपिय-पहसिय-विलासगड़ - णेगविहकिड्डे ॥२३०५ ॥ "चउहालंकार० गाहा । कण्ठ्या । इदाणिं 'वेसित्थि' त्ति । 11 दडुं विउव्वियाओ, कुलडा धुत्तेहिँ संपरिवुडाओ । बिब्बोयपहसियाओ, आलिंगणमाइया मोहो ॥२३०६॥ तत्थ चउरंतमादी, इब्भविवाहेसु वित्थरा रइया । भूसियसयणसमागम, रहआसादीय निव्वहणा ॥२३०७॥ “दड्डुं विउव्वियाओ०” [" तत्थ चउरंत० " ] गाहा । कण्ठ्या । इदाणि विवाहे । तत्थ चउरंतओ पेढं चउक्कोणं कीरइ, तस्सुवरिं पोत्तेहिं सोभा कीरइ । निव्वहणं णाम वहू सव्विड्डीए ससुरघरं णिज्जइ । राय त्ति अस्य व्याख्या - बलसमुदयेण महया, छत्तसिया वियणिमंगलपुरोगा । दीसंति रायमादी, तत्थ अतिंता य निंता य ॥२३०८ ॥ " बलमसुदयेण० " गाहा । कण्ठ्या । 'छत्तसिया वियणि' त्ति छत्तेण पंडरेण वालवियणी हत्थगया । आदिग्रहणात् - [रच्छामुहावणपगयं ते नक्खि-वालि-मुहवासि - जंघिणो दिस्स अट्ठियाणी । होसुं णे एरिसगा, न य पत्ता एरिसा इतरी ॥२३०९॥ "ते नक्खि-वालि० गाहा । कण्ठ्या । ते नखिनः वालिनः । अहवा सयवासिते जंघा तुरव कसाइते य । मेहुणट्ठिए वा आगए, अहाभावेण वा आगए पासिऊण भोत्ताभोगीओ भांति - ' हो णे एरिसया ण य पत्ता एरिसा' । इयरी णाम अभुत्तभोई । एयासिं दोन्ह वि इमा वक्खाणगाहा - 11 एयारिसए मोत्तुं, एरिसयविवाहिता य सइ भुत्ते । इयरीण कोउल्लं, निदाणगमणादयो सज्जं ॥२३१०॥ " एयारिसए मोत्तुं० " गाहा । कण्ठ्या । Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढमो उद्देस आयाणनिरुद्धाओ, अकम्मसुकुमालविग्गहधरीओ । तेसिं पि होइ दट्टु, वइणीओं समुब्भवो मोहे ॥२३११॥ 'आदाणनिरुद्धाओ०" गाहा । आदानानीन्द्रियाणि इंदियनिरोहेणं अकम्मकरणेण य। 'सुकुमालविग्गहधरीओ' त्ति । मा सुकुमालसरीराओ 'तेसिं पि' त्ति णखि- वलियादीणं संजइ- रूवं दद्धुं एयाओ अपईओ त्ति काउं मोहणिज्जं उदिज्जति । भासगाहा - २३०५-२३१८] 44 संजमविराहणा खलु, इच्छाएँ अणिच्छियं व बहिं गिहे । तेणोवहिनिफन्ना, सोही मूलाइ जा चरिमं ॥२३१२॥ ओभावणा कुलघरे, ठाणं वेसित्थिखंडरक्खाणं । उद्धंसणा पवयणे, चरित भासुंडणा सज्जो ॥२३१३॥ [ नि० ] [“संजम०"] “ओभावणा कुलघरे० " गाहा । कहं ओभावणा ? ससिपाया वि ससंका, जासिं गायाणि सन्निसेविंसु । कुलफुंसणीउ ता भे, दोन्नि वि पक्खे विधंसिंति ॥२३१४॥ छिन्नाइबाहिराणं, तं ठाणं जत्थ ता परिवसंति । इय सोउं दट्ठूण व, सयं तु ता गेहमाणिति ॥ २३१५॥ पेच्छह गरहियवासा, वइणीउ तवोवणं किर सियाओ । किं मन्ने एरिसओ, धम्मोऽयं सत्थगरिहा य ॥२३१६॥ साहूणं पि य गरिहा, तप्पक्खीणं च दुज्जणो हसइ । अभिमुहपुणरावत्ती, वच्छंति कुलप्पसूयाओ ॥ २३१७॥ तरुणादीए दट्टु, सइकरणसमुब्भवेहिँ दोसेहिं । पडिगमणादी व सिया, चरित्तभासुंडणा वा वि ॥२३१८॥ २३५ 77 44 "ससिपाया वि० " गाहा । ससि-किरणो वि सरीरे अल्लियंता संकियाइया । [" छिन्नाइबाहिराणं ० 'पेच्छह गरहिय० 'साहूणं पि य०" "तरुणादीए० ''] 'दोन्नि वि पक्खे' त्ति पेइयं ससुरपक्खं च त्ति । 99 44 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३६ विसेसचुण्णि [रच्छामुहावणपगयं सेसाओ गाहाओ कंठाओ । 'तप्पक्खीणं च' त्ति सावगा अभिमुहा इति । जाव पव्वज्जाभिमुहीओ ता प्रतीपं घरमागच्छंति । एते चेव य दोसा, सविसेसतरा हवंति सेसेसु । रच्छामुहमादीसुं, थिराथिरेहिं थिरे अहिया ॥२३१९॥ "एए चेव य०" गाहा । जे भणिया दोसा सविसेसा भवंति सेसेसु । 'सेसेसु' त्ति रच्छाभिमुहादीसु, 'थिर' त्ति जेसिं तहिं चेव घराई, अथिरा जेसिं अन्नत्थ गिहाणि । बिइयपदे ठाएज्जा वि । अद्धाणनिग्गयादी, तिक्खुत्तो मग्गिऊण असईए । रच्छामुहे चउक्के, आवण अंतो दुहिं बाहिं ॥२३२०॥ अंतोमुहस्स असई, उभयमुहे तस्स बाहिरं पिहए । तस्सऽसइ बाहिरमुहे, सइ ठइए थेरिया बाहिं ॥२३२१॥ "अद्धाणनिग्गयादी०" ["अंतो०"] गाहा । अद्धाणनिग्गयादी विभासा । तिक्खुत्तो मग्गित्ता 'असइ' त्ति अलब्भमाणे अंतोमुहे ठाइ जस्स पिट्ठओ रच्छा, असइ दुहओमुहे तस्स जओ रच्छा तं ठएंति । असइ बाहिरामुहे रच्छामुहे इत्यर्थः । तं निच्चट्ठइयं कज्जइ । तओ थेरीओ कज्जइ, रच्छामुहस्स असईए सेसेसु वि । जत्थऽप्पतरा दोसा, जत्थ य जतणं तरंति काउं जे । निच्चमवि जंतियाणं, जंतियवासो तहिं वुत्तो ॥२३२२॥ "जत्थऽप्पयरा दोसा०" गाहा । कण्ठ्या । बोलेण झायकरणं, ठाणं वत्थु व पप्प भइयं तु । वंदेण इंति निति व, अविणीयनिहोडणा चेव ॥२३२३॥ एएसिं असईए, सुन्ने बहि रक्खियाउ वसहेहिं । तेसऽसती गिहिनीसा, वइमाइसु भोइए नायं ॥२३२४॥ "बोलेण झाय०" ["एएसिं असईए"] गाथाद्वयं कण्ठ्यम् । 'तेसऽसति' त्ति वसभाणं, असईए भोइयविदितं काउं वसंति । Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २३१९-२३२५ ] पढमो उद्देस २३७ [सुत्तं] कप्पइ निग्गंथाणं आवणगिहंसि वा जाव अंतरावणंसि वा वत्थए ॥१-१३॥ एसेव कमो नियमा, निग्गंथाणं पि नवरि चउलहुगा । सुत्तनिवातो अंतोमुहम्मि तह चेव जयणाए ॥ २३२५॥ " एसेव० " गाहा । जहा निग्गंथीणं दोसा तहा निग्गंथाण वि । आह- यद्येवं सूत्रं निरर्थकं ? उच्यते - कारणियमेतत् सूत्रम् । अन्यस्यालंभे, णिक्कारणेणं पुण ठाइ चउलहुया । कारणेण ठाइ तत्र सूत्रनिपातः । अंतोमुहे तत्थ ठियाणं सा चेव जयणा । ॥ रच्छामुहावणगिहाइपगयं समत्तं ॥ Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ अवंगुयदुवारुवस्सयपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथीणं अवंगुयदुवारिए उवस्सए वत्थए । एगं पत्थारं अंतो किच्चा एगं पत्थारं बाहिं किच्चा ओहाडियचिलिमिलियागंसि एवं णं कप्पइ वत्थए ॥१-१४॥ सूत्राभिसम्बन्धे इयं गाहा - पडिसिद्धविवक्खेसुं, उवस्सएहिं उ संवसंतीणं । बंभवयगुत्ति पगए, वारितऽन्नेसु वि अगुत्तिं ॥२३२६॥ "पडिसिद्ध०" गाहा । पडिसिद्धस्स विवक्खा । जे कप्पंति तहियं वसंतीणं बंभवयस्स गुत्ती कायव्वा । दारे अवंगुयम्मी, निग्गंथीणं न कप्पए वासो । चउगुरु आयरियाई, तत्थ वि आणाइणो दोसा ॥२३२७॥ "दारे अवंगुतम्मी०" गाहा । कण्ठ्या । आदिग्रहणात् एयं सुत्तं आयरिओ पवत्तिणीए ण कहेइ चउगुरुया। दारे अवंगुयम्मी, भिक्खुणिमादीण संवसंतीणं । गुरुगा दोहि विसिट्ठा, चउगुरुगादी व छेदंता ॥२३२८॥ "दारे अवंगुयम्मी०" गाहा । कण्ठ्या । इमे दोसा - तरुणे वेसित्थीओ, विवाहमादीसु होइ सइकरणं । इच्छमणिच्छे तरुणा, तेणा ताओ व उवहिं वा ॥२३२९॥ "तरुणा०" दारगाहा । तरुणा पूर्वोक्ताः मे अब्भहिया । अन्ने वि होंति दोसा, सावय तेणे य मेहुणट्ठी य । वइणीसु अगारीसु य, दोच्चं संछोभणादीया ॥२३३०॥ "अन्ने वि०" गाहापुव्वद्धं कण्ठ्यम् । 'वइणीसु' त्ति संजई काइ मोहब्भवेणं दूई पेसेज्ज, पडियाइक्खणं च विभासा। अगारो वा रत्तिं पासुत्तासु दूई पेसेज्ज । 'संछोभ' त्ति Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२३२६-२३३५] पढमो उद्देसो २३९ संजइए वा संथारए अन्ना गिहत्थी संजइच्चियाणि उच्छायणणियत्थाणि पाउणित्ता तत्थ णिवेज्जेज्ज संजई गच्छेज्ज । जम्हा एए दोसा तम्हा एगं पत्थारं अंतो किच्चा एगं पत्थारं बाहिं किच्चा । पत्थारो अंतो बहि, अंतो बंधाहिं चिलिमिलिं उवरिं । पडिहारि दारमूले, मत्तग सुवणं च जयणाए ॥२३३१॥ [नि०] "पत्थारो अंतो बाहिं०" गाहा । अस्य व्याख्या - असई य कवाडस्सा, बिदलकडादी अ दो कडा उभओ । फरमुट्ठियस्स सरिसो, बाहिरकडयम्मि बंधो उ ॥२३३२॥ "असई य०" गाहा । जइ कवाडं दुवारबंधणं नत्थि, ताहे पत्थारो कीरइ । केरिसो? विदलकडो वंसकडो आदिग्रहणेन कंडकडओ । एरिसा दोन्नि कडगा कीरंति, एगो अंतो एगो बाहिं । बाहिरिल्लओ कडगम्मि बंधो फरमुट्ठियसरिसो अब्भंतरेण बज्झइ । सुत्ताइरज्जुबंधो, दुच्छिड्ड अभितरिल्लकडयम्मि । हेट्ठा मज्झे उवरिं, तिन्नि व दो वा भवे बंधा ॥२३३३॥ "सुत्तादि०" गाहा । सुत्तिओ परिथूलो निक्कवो आदिग्रहणात् वागमओ वा बंधो । रज्जू वा अभितरिल्लकडगस्स दो छिड्डा हेट्ठोवरि कीरति । बाहिरकडगस्स फरमुट्ठीए पवेसेत्ता अभितरिल्लस्स दोसु छिड्डेसु पवेसेत्ता अभितरेण णिक्कालेत्ता बज्झइ । एरिसा दोन्नि वा तिन्नि वा बंधा बझंति । 'चिलिमिणि' त्ति (गा० २३३१) अभितरे कडगस्स उप्परिं चिलिमिणी कीरइ, सा तं बंधं गोवेइ । तहा य बज्झइ जहा पडिहारिं मोत्तुं अन्ना काइ ण याणइ । पडिहारी य दारमूले ठाइ । सा केरिसी ? काएण उवचिया खलु, पडिहारी संजईण गीयत्था । परिणय भुत्त कुलीणा, अभीरु वायामियसरीरा ॥२३३४॥ "काएण उवचिया०" गाहा । कण्ठ्या । वायामिया समत्था । तत्थ य संजईणं रत्ति इमा सामाचारी - आवासगं करित्ता, पडिहारी दंडहत्थ दारम्मि । तिन्नि उ अप्पडिचरिउं, कालं घेत्तूण य पवेए ॥२३३५॥ Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेस [ अवंगुयदुवारुवस्सयपगयं " आवासगं०" गाहा । दारं पिधेत्ता आवस्सयं काऊण पडिहारी डंडगगहियहत्था अग्गदारे ठाइ तियग्गीओ कालपडिलेहियाओ णिति । अप्पडिचरियं ति पाउसियकाले जहा साहूणं न तहा पडिचरिउं गिण्हइ । पडिलेहित्ता पवित्तिणीए णिवेयंती | २४० ओहाडियदाराओ, पोरिसि काऊण पढमए जामे । पडिहारि अग्गदारे, गणिणी उ उवस्सयमुहम्मि ॥ २३३६ ॥ 'ओहाडिय० " गाहा । कण्ठ्या । उभयविसुद्धा इयरी, पविसंतीओ पवत्तिणी छिवइ । सीसे गंडे वच्छे, पुच्छइ नामं च का सित्ति ॥ २३३७॥ "उभयविसुद्धा इयरीउ० "त्ति । संजईओ सण्णाकाइयाइं वोसिरित्ता पुणो पविसिंति । 'वच्छे' त्ति उरसि । किं निमित्तं ? मा कोइ मेहुणट्ठिओ वा पविसेज्ज । जा य तत्थ विलंबंति । सा भण्णइ-कीस अज्जे ! विलंबसी ? किं तुज्झ इक्कियाए, घम्मो दारं न होइ इत्तो उ । नय निठुरं पि भन्नइ, मा जियगद्दत्तणं हुज्जा ॥ २३३८॥ " किं तुज्झ एक्कियाए० " गाहा । कण्ठ्या । 'मा जियगद्दत्तणं होज्ज' त्ति मा णिल्लज्जया होहिति । सव्वासु पविट्ठासुं, पडिहारि पविस्स बंधए दारं । मज्झे य ठाइ गणिणी, सेसाओ चक्कवालेणं ॥ २३३९॥ 'सव्वासु पविट्ठासु० " गाहा । कण्ठ्या । कहं चक्कवालेण मंडलीए जहा अन्नमन्नं न निएंति, तहा परिवारेंति । किं कारणं न छिवंति ? फासो मा भवेज्ज । फासो य भुत्तभोगीणं सइकरणं, अभुत्तभोगीणं कोउगं । मा वा असंखडं होज्ज - अहं तुमे संघट्टि I । सइकरण कोउहल्ला, फासे कलहो य तेण तं मुत्तुं । किढि तरुणी किढी तरुणी, अभिक्ख छिवणा य जयणाए ॥२३४०॥ 'सइकरण० गाहा । "किढितरुणी० " पच्छद्धं । थेरीए बिइया तरुणी तओ थेरी तओ पुणरवि तरुणी । 11 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४१ भासगाहा-२३३६-२३४६] पढमो उद्देसो तणुनिद्दा पडिहारी, गोविय घेत्तुं च सुवइ तं दारं । जग्गंति वारएण व, नाउं आमोसदुस्सीले ॥२३४१॥ "तणुनिद्दा०" गाहा । कण्ठ्या । इयाणि मत्तए त्ति - कुडमुह डगलेसु व काउ मत्तगं इट्टगाइदुरुढाओ । लाल सराव पलालं, व छोटु मोयं तु मा सद्दो ॥२३४२॥ "कुडमुह०" गाहा । कुडियं ठियं वा डगलया वा ठवेत्ता तत्थ मत्तओ ठविज्जइ । मत्तगस्स उवरिं मल्लगं छड्डियगं दिज्जइ, पोत्तलाला कीरइ, उवरिं तणाई दिज्जति, पलालं वा कबीउ रंझो वा कीरइ-मा सद्दो भविस्सइ । पासेहिं इट्टयाओ दिजंति, तत्थ ठियाओ वोसिरंति। सुवणं च जयणाए त्ति । मोत्तूण' दोन्नि जामे, चरिमे उज्झेत्तु मोयमत्तं तु । कालपडिलेह झातो, ओहाडियचिलिमिली तम्मि ॥२३४३॥ "मोत्तूण०" गाहा । कण्ठ्या । तओ कालं ण पडिजग्गंति । किं कारणं ? संकापदं तह भयं, दुविहा तेणा य मेहुणट्ठी य । देहधिइदुब्बलाओ, कालमओ ता न जग्गंति ॥२३४४॥ "संकापदं०" गाहा । कण्ठ्या । कम्मेहिँ मोहियाणं, अभिद्दवंताण को त्ति जा भणइ । संकापदं व होज्जा, सागारिअ तेणए वा वि ॥२३४५॥ "कम्मेहि मोहियाणं०" गाहा । कण्ठ्या । जइ कोइ कम्मघणकक्खडो उदिण्णमोहो तेणगो वा रत्तिं अभिभवेज्ज, साहुणीओ तत्थ जा को त्ति भणइ ::।४ (चतुर्गुरु) । आणादिविराहणा, सागारियस्स संका उप्पज्जइ-किं मण्णे एतासिं संजईणं कोइ संगार दिन्नओ होज्ज । तो भणइ-को एस? त्ति तस्स वा तेणगस्स-किं मन्ने एयासिं संजईणं अन्नो कोइ उब्भामओ, तेण को ? त्ति भणइ । अहवा उदिण्णमोहस्स एवं उप्पज्जइ - अन्नो वि नूणमभिपडइ इत्थ वीसत्थया तदट्ठीणं । सागारि सेज्झगा वा, सइत्थिगाओ व संकेज्जा ॥२३४६॥ "अन्नो वि०" गाहापुव्वद्धं कण्ठ्यम् । पच्छद्धस्स सागारिय समोसियारे वा स १. सोऊण मुच । २. = प्रतिवेश्मिक (दे०) । पासम ८७६ । Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४२ विसेसचुण्णि [अवंगुयदुवारुवस्सयपगयं इत्थियाओ संकेज्ज-नूणं कोइ एयासिं उब्भामगो ओगाहइ त्ति । तेणियरं व सगारो, गिण्हे मारेज्ज सो व सागरियं । पडिसेह छोभ झामण, काहिंति पदोसतो जं च ॥२३४७॥ "तेणियरं व सगारो०" गाहा। सेज्जायरो तेणयं मेहुणट्ठियं वा गेण्हेज्जा मारेज्ज वा। ते वा सेज्जातरं मारेज्जा । सेज्जातरे मारिए सन्नातगा से तद्दव्ववोच्छेयं अन्नदव्ववोच्छेयं वा करेज्ज । इयरे छोभयं देंति संजईणं । अम्हं भाडिगहिया, पदुट्ठा वा समाणा सेज्जायरस्स घरं जामेज्ज । अन्नं वा जं पदोसेण काहिंति तमावज्जंति । तम्हा एवं न वारेयव्वं । इमा विही - संकियमसंकियं वा, उभयढेि नच्च बेंति अहिलिंतं । छु त्ति हडि त्ति अणाहा !, नत्थि ते माया पिया वा वि ॥२३४८॥ “संकियमसंकियं वा०" गाहा । कण्ठ्या । नत्थि से माया-पिया वा सामी वा, जो इमाए वेलाए हिंडसि ? । भंजंतुवस्सयं णे, छिन्नाल जरग्गगा सगोरहगा। नत्थि इहं तुह चारी, नस्ससु किं खाहिसि अहन्ना ! ॥२३४९॥ "भंजंतुवस्सयं णे०" गाहा । कण्ठ्या । रूससु त्तिरे निस्साहि । बिइयपदे अवंगुतदुवारे वि वसिज्ज । अद्धाणनिग्गयादी, तिक्खुत्तो मग्गिऊण असईए । दव्वस्स व असईए, ताओ व अपच्छिमा पिंडी ॥२३५०॥ [नि०] अन्नत्तो व कवाडं, कंटिय दंड चिलिमिलि बहिं किढिया । पिंडीभवंति सभए, काऊणऽन्नोन्नकरबंधं ॥२३५१॥ "अद्धाणनिग्गयादी०" ["अन्नत्तो०"] विभासा । दव्वं ति कवाडं अन्नत्तो मग्गियं पि ण लद्धं, ताहे वंसकिडिका मग्गियव्वा । अलंभे कंटगसाहाओ मग्गियव्वाओ। ताहिं पिधेति । अलंभे दंडएहिं संघाइज्जइ । तिरिच्छएहिं निरंतरं पोत्तेण य चिलिमिणी दारमूले थेरीओ कीरंति । एवं विभासा । अह कोइ पेल्लणं करेज्ज, ताहे अण्णोण्णाओ हत्थबंधं करेंति । एसा पिंडी । अंतो हवंति तरुणी, सदं दंडेहि ते पतालिंति । अह तत्थ होंति वसभा, वारिति गिही व ते होउं ॥२३५२॥ "अंतो हवंति तरुणी०" गाहा । कण्ठ्या । अंतो तरुणीओ दंडगहत्थगया उवाहरंति, १. उच्चारेयव्वं इति भाव्यम् ? मलवृ। २. नस्ससु त्ति भाव्यम् ? Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा- २३४७-२३५८ ] सद्दं च करेंति, जहा लोगो एइ । पढमो उद्देस [सुत्तं] कप्पइ णिग्गंथाणं अवंगुतदुवारिए उवस्सए वत्थए ॥१- १५॥ निग्गंथदारपिहणे, लहुओ मासो उ दोस आणादी । अइगमणे निग्गमणे, संघट्टणमाइ पलिमंथो ॥ २३५३॥ [ नि० ] "निग्गंथदारपिहणे० " गाथा । कण्ठ्या । पलिमंथो सुत्तत्थाणं संघट्टणा इमेसु । घरकोइलिया सप्पे, संचाराई य होंति हिदुवरिं । ढक्कत वंगुरिंते, अभिघातो निंत- इंताणं ॥ २३५४॥ “घरकोइलिया०" गाहा । अनिंतणितो घरोइलियादीणं अभिघायं करेइ । बिइयपदे पिधिज्जा वि । तत्थ गाहा - सिय कारणे पहिज्जा, जिण जाणग गच्छि इच्छिमो नाउं । आगाढकारणम्मि उ, कप्पइ जयणाइ उ ठाउं ॥ २३५५ ॥ [ नि० ] "सिय कारणे० " गाहा । तं कारणं जिणकप्पिया जाणंति । जिणकप्पिया एव जागा जाणंति । "" २४३ जाति जिणा कज्जं, पत्ते वि उ तं न ते निसेवंति । थेरा वि उ जाणंती, अणागयं केइ पत्तं तु ॥२३५६॥ " जाणंति जिणा० " गाहापुव्वद्धं । किं पडिणीओ आहणेज्जा उद्दवेज्ज वा 'पत्तं पि उतं न ते णिसेवंति' त्ति तम्मि पत्ते कज्जे, तं ण चेव णिसेवंति अणागयं चेव छड्डेत्ता अन्नत्थ जंति । " थेरा वि [3] जाणंति०" गाहापच्छद्धं कण्ठ्यम् । अधवा जिणप्पमाणा, कारणसेवी अदोसवं होइ । थेरा वि जाणग च्चिय, कारण जयणाए सेवंता ॥ २३५७ ॥ 'अहवा जिणप्पमाणा० " गाहा । कण्ठ्या । अगाढकारणं इमं पडिणीय तेण सावय, उब्भामग गोण साणऽणप्पज्झे । सीयं च दुरधियासं, दीहा पक्खी व सागरिए ॥ २३५८ ॥ "पडिणीय० " गाहा । कण्ठ्या । 'अणप्पज्झे' त्ति अठइज्जंते वारे अणप्पज्झो णासइ । - Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ विसेसचुण्णि __ [अवंगुयदुवारुवस्सयपगयं एएहिं कारणेहिं ठविज्जइ । जइ न एइ - एक्केक्कम्मि उ ठाणे, चउरो मासा हवंति उग्घाया । आणाइणो य दोसा, विराहणा संजमाऽऽयाए ॥२३५९॥ अहि-सावय-पच्चत्थिसु, गुरुगा सेसेसु होंति चउलहुगा । तेणे गुरुगा लहुगा, आणाइ विराहणा दुविधा ॥२३६०॥ "एक्केक्कम्मि य०" गाहा । “अहि-सावय०" गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । सरीरतेणेहिं गुरुया । उवहितेणेहि चउलहुया। उवओगं हेटवरिं, काऊण ठविंतऽवंगुरते अ । पेहा जत्थ न सुज्झइ, पमज्जिउं तत्थ सारिति ॥२३६१॥ "उवओगं०" गाहा । कण्ठ्या । अवंगतु त्ति दारं समत्तं । ॥ अवंगुयदुवारपगयं समत्तं ॥ Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ घडिमत्तयपगयं ॥ [सुत्तं] कप्पइ णिग्गंथीणं अंतो लित्तं घडिमत्तयं धारित्तए वा परिहरित्तए वा ॥१-१६॥ सम्बन्धो - ओहाडिय चिलिमिलिए, दुक्खं बहुसो अइंति निति वि य । आरंभो घडिमत्ते, निर्सि व वुत्तं इमं तु दिवा ॥२३६२॥ "ओहाडिय०" गाहा । कण्ठ्या । बिइओ संबंधो रत्तिं भणिओ, इमं दिवसओ। घडिमत्तंतो लित्तं, निग्गंथीणं अगिण्हमाणीणं । चउगुरुगाऽऽयरियादि, तत्थ वि आणाइणो दोसा ॥२३६३॥ [ नि०] ___ "घडिमत्तंतो लित्तं०" गाहा । आयरिओ एयं सुत्तं पवत्तिणीए ण कहेइ चउगुरुगा । पवत्तिणी साहुणीणं न कहेइ चउगुरुगा । ताओ न पडिसुणेति मासलहुं । ण गेण्हति घडिमत्तयं चउगुरुगा तवकालविसेसिया । अपरिस्साई मसिणो, पगासवदणो स मिम्मओ लहुओ । सुइसियदद्दरपिहणो, चिट्ठइ अरहम्मि वसहीए ॥२३६४॥ "अपरिस्साई०" गाहा । स घडिमात्रक: मृन्मयः 'सुइ-सित०' त्ति सुविसयं पांडुरं 'अरहम्मि' त्ति प्रकाशे, मज्झे पडिस्सयस्स चिट्ठइ । [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथाणं अंतो लित्तं घडिमत्तयं धारित्तए वा परिहरित्तए वा ॥१-१७॥ सुत्तं गाहासिद्धं । साहू गिण्हइ लहुगा, आणाइ विराहणा अणुवहि त्ति । बिइयं गिलाणकारण, साहूण वि सोअवादीसु ॥२३६५॥ [नि०] दुविहपमाणतिरेगे, सुत्तादेसेण तेण लहुगा उ । मज्झिमगं पुण उवहिं, पडुच्च मासो भवे लहुओ ॥२३६६॥ 'साहू गिण्हइ०" "दुविह पमाणाइरेग"त्ति उहोवहिपमाणाओ उवग्गहिओवहिप १. एषा गाथा विशेषचूर्णिकृता न व्याख्याता । Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४६ विसेसचुण्णि [घडिमत्तय पगयं माणाओ य । अइरेगो लाउयस्स असईए गिलाणस्स सिणेहो घेप्पिज्जंतं पुव्वभावियए घयं ण परिस्सवइ । साहूण वि 'सोयवादीसु' त्ति, सेहो सोयवाइओ । साधुरेवासौ जहा–णेरइए णेरइएसु उववज्जइ । [ ] आदिग्रहणेन देसिं प्राप्य जहा गोल्लविसओ सोयवादिओ । धारणया उ अभोगो, परिहरणा तस्स होइ परिभोगो । दुविहेण वि सो कप्पइ, परिहारेणं तु परिभोत्तुं ॥२३६७॥ उड्डाहो वोसिरणे, गिलाणआरोवणा य धरणम्मि । बिइयपयं असईए, भिन्नोऽवह अद्धलित्तो वा ॥२३६८॥ लाउय असइ सिणेहो, ठाइ तहिं पुव्वभाविय कडाहो । सेहे व सोयवायी, धरंति देसिं व ते पप्प ॥२३६९॥ गहणं तु अहागडए, तस्सऽसई होइ अप्पपरिकम्मे । तस्सऽस्सइ कुंडिगादी, घेत्तुं नाला विउज्जंति ॥२३७०॥ ["धारणया उ०" "उड्डाहो०" "लाउय०"] "गहणं तु०" गाहा । कण्ठ्या । ॥ घडिमत्तयपगयं समत्तं ॥ Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ चिलिमिलिपगयं ॥ [सुत्तं] कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा चेलचिलिमिलियं धारित्तए वा परिहरित्तए वा ॥१-१८॥ सूत्राभिसम्बन्धे इयं गाथा - सागारिपच्चयट्ठा, जह घडिमत्तो तहा चिलिमिली वि । रत्तिं व हेट्ठऽणंतर, इमा उ जयणा उभयकाले ॥२३७१॥ "सागारिप०" गाहा । सागारियपच्चयनिमित्तं घडिमत्तओ, एवं चिलिमिणी वि । 'रत्तिं व हेऽणंतर' त्ति । चिलिमिणि सुत्तस्स, जो हेट्रो तस्स अणंतरसुत्ते रत्तिं जयणा भणिया, इमा रत्तिं पि दिवसओ वि । एस बिइओ संबंधो । धारणया उ अभोगो, परिहरणा तस्स होइ परिभोगो । चेलं तु पहाणयरं, तो गहणं तस्स नऽन्नासिं ॥२३७२॥ "धारणया उ०" सूत्रार्थगाहा । कण्ठ्या । चेलमिति वस्त्रं । भेदो य परूवणया, दुविहपमाणं च चिलिमिलीणं तु । उवभोगो उ दुपक्खे, अगणहऽधरणे य लहु दोसा ॥२३७३॥ "भेदो य परूवणया०" दारगाहा । तत्थ भेदो - सुत्तमई रज्जुमई, वागमई दंड-कडगमयई य । पंचविह चिलिमिली पुण, उवग्गहकरी भवे गच्छे ॥२३७४॥ "सुत्तमती०" गाहा । इदाणि परूवणया-'सुत्तमइ' त्ति सुत्तमओ दोरो । रज्जुमइ त्ति मुंज-कलिंचादिमयो दोरो सुत्तमई रज्जुमई एक्का चेव एसा दार 'चिलिमिणि' त्ति भणियं होइ। पोत्तमई चिलिमिणी। असईए कडभूरुक्खो तस्स वक्कला । दंड त्ति दंडगो, कडए त्ति कडओ। इदाणिं पमाणं । तं दुविहं-पमाणपमाणं च गणणपमाणं च । तत्थ गाहा - हत्थपणगं तु दीहा, तिहत्थ रुंदोन्निया असइ खोमा । एतप्पमाण गणणेक्कमेक्क गच्छं व जा वेढे ॥२३७५॥ ["हत्थपणगं तु"] पमाणपमाणं-पंच हत्थ दीग्घा, वेउत्तं पुण तिन्नि हत्था । एसा Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४८ विसेसचुण्णि [चिलिमिलिपगयं पोत्तचिलिमिणीए वागचिलिमिणीए वि एतं चेव पमाणं । उन्निया कायव्वा । तस्स असइ खोमिया वि तस्स असइ वागमई वि । इदाणिं गणणपमाणं - असतोण्णि खोमिरज्जू, एक्कपमाणेण जा उ वेढेइ । कडहूवागादीहिं, पोत्तऽसइ भए व वागमई ॥२३७६॥ देहऽहिओ गणणेक्को, दुवारगुत्ती भये व दंडमई । संचारिमा य चउरो, भय माणे कडमसंचारी ॥२३७७॥ "असतोण्णि" [“देहऽहिओ०"] गाहा । एक्ककस्स साहुस्स पत्तेयं पत्तेयं दो चिलिमिणीओ । सुत्तमई कायव्वा, तस्स असइ रज्जुमती वि । सा गणणपमाणं । सव्वगच्छस्सेव एक्का पमाणपमाणेणं जाव गच्छं वेढेइ । दंडचिलिमिणी पमाणपमाणेण देहाधिया, आयप्पमाणाओ अब्भइयतरिया । गणणप्पमाणेणं एक्कमेक्कस्स साहुणो पत्तेयं पत्तेयं एक्को [कडओ], तेहिं डं(क)डएहिं सावयभए दुवारस्स गुत्ती कीरइ, ठइज्जइ त्ति भणियं होइ । आदिमाओ चत्तारि संचारिमाओ, कडओ असंचारिमो । अस्य प्रमाणं- गणणाए य पमाणेण य सागारियं रंभइ, तप्पमाणेण कीरइ । असइ तत्प्रमाणस्य दुगादिया वि कडगा घेप्पंति । 'उवभोगो तु दुपक्खे' त्ति । (गा० २३७३) उपभुज्यत इत्युपभोगः दुपक्खसंजयाणं संजईण य । सो इमो उपभोगो। सागारिय सज्झाए, पाणदय गिलाण सावयभए वा । अद्धाणमरणवासासु चेव सा कप्पए गच्छे ॥२३७८॥ [नि०] "सागारियसज्झाए०" दारगाहा । सागारिए त्ति - पडिलेहोभयमंडलि, इत्थीसागारियट्ठ सागरिए । घाणाऽऽलोग ज्झाए, मच्छिय डोलाइपाणेसु ॥२३७९॥ "पडिलेह०" गाहा । पडिलेहणियं करेंतो चिलिमिणं करेंता पोत्तेण दोरेण य, मा उक्कोसोवही दीसिहि त्ति मा वा उडुंच काहिंति । 'उभयमंडली' समुद्देसमंडलीए सज्झायमंडलीए य । इत्थिसागारिए नाम आलोगो भविस्सइ । सागारियग्गहणं सागारिय प्रदर्शनार्थम् । एत्थ चक्कमतीए वि उवभोगो। सज्झाए एयासिं चेव उवभोगो, जत्थ मुत्तपुरीसाईणं घाणी एइ, एएसिं वा आलोओ, वच्चाउ वा रुहिरेण दिण्णाओ, चेडरूवाणि वा Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२३७६-२३८२] पढमो उद्देसो २४९ कोउहल्लेण वा एंति चिलिमिणी कीरइ । प्राणदयार्थमपि एयासिं चेव चिलिमिणीणं उवभोगो। मच्छियाओ वा जया बहुया ओवासंति, टोलादओ वा पाणा पविसंति । टोला=डिड्डया । उभओसहकज्जे वा, देसी वीसत्थमाइ गेलन्ने ।। अद्धाणे छन्नासइ, भओवही सावए तेणे ॥२३८०॥ ["उभओसह०"] गिलाणट्ठाए वि एयासिं चेव चिलिमिणीणं उवभोगो । तत्थ सागारिए गिलाणो उभयं वीसत्थो वोसिरइ ओसहकज्जे वा, मा मृगा पासिहिति । देसी जहा गोल्लविसए डाइणिभएण गिलाणो ण पायडिज्जइ । वीसत्थो त्ति गिलाणो वि नग्गओ सुहं अच्छइ। सावय भए दंडचिलिमिणीहिं उवभोगो दारं ठाइज्जइ । कडगचिलिमिणीए वि सावयभए दारं ठविज्जइ। जं च हेट्ठा भणियं-सागारिय सज्झए (२३३३) तत्थ वि कडगचिलिमिणीए उवभोगो । अद्धाण सत्थेण समं वच्चंताणं जत्थ च्छायाओ नत्थि तत्थ पोत्त-वाग-दारुदंडएहिं चिलिमिणी कीरइ । छन्नवहण? मरणे, वासे उज्झक्खणी य कडओ य । उल्लुवहि विरल्लिंति व, अंतो बहि कसिण इतरं वा ॥२३८१॥ ["छन्नवहण०"] विभासा। सा च गरुए दंडएहिं कंटियाहिय गुत्ती कीरइ । 'मरण'त्ति मा य उपच्छन्नं कीरइ जाव से संथारओ कीरइ, दंडएहिं वा उक्खेत्तुं णीणिज्जइ । वरिसंते अंतरिक्खिए उज्झक्खणि' वारणट्ठाए कडगचिलिमिणी कीरइ । उल्लुवहिं विरल्लणट्ठयए। चिलिमिणी पोत्त-वाग-दोरेहिं काउं अंतो कसिणोवही विरल्लिज्जइ । इयरो नाम अकसिणो बाहिं विरल्लिज्जइ । एयं एवंविहं चिलिमिणि अकरेंतस्स चउलहुया । बंभव्वयस्स गुत्ती, दुहत्थसंघाडिए सुहं भोगो । वीसत्थ चिट्ठणादी, दुरहिगमा दुविह रक्खा य ॥२३८२॥ "बंभवयस्स०" गाहा । संजईओ चिलिमिणीए निच्चकयाए अच्छंति । किं निमित्तं? बंभवयस्स गुत्ती भवइ । दुहत्थवित्थाराए य संघाडीए पाउयाए असंकिया पडिस्सए सुहं अच्छइ। एए य गुणा भवंति । ॥ चिलिमिणीपगयं समत्तं ॥ १. उज्झखणीय त्ति पवनप्रेरिता उदककणिकाः मलवृ० । २. उल्लुवहिं विरल्लयन्ति विस्तारयन्तीत्यर्थः मलवृ० । Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ दगतीरपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा दगतीरंसि चिट्ठित्तए वा निसीइत्तए वा तुयट्टित्तए वा निदाइत्तए वा पयलाइत्तए वा, असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा आहारित्तए वा, उच्चारं वा पासवणं वा खेलं वा सिंघाणं वा परिझुवित्तए, सज्झायं वा करित्तए, धम्मजागरियं वा जागरित्तए, काउसग्गं वा ठाणं ठाइत्तए ॥१-१९॥ सुत्तं उच्चारेयव्वं । सुत्ताभिसंबद्धो गाहासिद्धो । चिट्ठित्तए उट्ठियओ अच्छइ । णिसीत्तए उवदेओ निव्वत्तओ निदाइत्तए सहपडिबोध इत्यर्थः । पयला उट्रियस्स कस्सइ । पयलापयला संचंक्रमतः । सज्झाओ पंचविहो। काउस्सग्गो दुविहो-चेट्टाए अभिभवे य । मा मं कोई दच्छिइ, दच्छं व अहं ति चिलिमिली तेणं । दगतीरे वि न चिट्ठइ, तदालया मा हु संकेज्जा ॥२३८३॥१ दगतीर चिट्ठणादी, जूयग आयावणा य बोधव्वा । लहुओ लहुया लहुया, तत्थ वि आणाइणो दोसा ॥२३८४॥ [नि०] ["मा मं कोइ दच्छिइ०"] "दगतीर चिट्ठणादी०" गाहा । चोयगो भणइ-अहं दगतीरं भणामि । नयणे पूरे दिढे, तडि सिंचण वीइमेव पुढे य । अच्छंते आरण्णा, गाम पसुमणुस्सइत्थीओ ॥२३८५॥ सिंचणवीईपुट्ठा, दगतीरं होइ न पुण तम्मत्तं । ओतरिउत्तरिउमणा, जहिं दट्ट तसंति तं तीरं ॥२३८६॥ "नयणे पूरे०" ["सिंचणवीई०"] गाहा । जत्तो पाणीयं णीणेत्ता आणिज्जइ तं दगतीरं । आयरिओ भणइ-दूराओ वि पाणियं आणिज्जइ तम्हा न होइ दगतीरं । तो खाई जत्थियं पूरो अक्कमइ। अहवा जहिं ठिएहिं जलं दीसइ, अहवा तडं दगतीरं, अहवा जहिं ठिओ अप्पाणं सिंचइ । अन्नं वा किंचि। अहवा जाव वीईओ स्पृशति । आयरियो भणइसव्वे एए जे उ उद्दिट्टा दगतीरं भवइ, ण पूर्ण एव मात्रमेव । किं पुनर्दगतीरं? जत्थ आरन्नया ग्रामेयकास्तिर्यग्मनुष्या संतिष्ठंति एंतियं यत्र वा ते आरन्नया त्रसंति, दगतीरं । इमे दोसा दगतीराए चिट्ठणाईसु - १. एषा गाथा विशेषचूर्णिकृता न वर्तते । Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२३८३-२३९०] पढमो उद्देसो अहिगरणमंतराए, छेदण ऊसास अणहियासे अ । आहणण सिंच जलचरखहथलपाणाण वित्तासो ॥२३८७॥ दट्ठण वा नियत्तण, अभिहणणं वा वि अन्नतूहेणं । गामाऽऽरन्नपसूणं, जा जहि आरोवणा भणिया ॥२३८८॥ “अहिगरणमंतराए०" ["दट्ठण वा०"] गाहा । तत्थ अहिकरणं ति । तं कहं भवति? तो ग्रामेयका आरण्णया य तिरिक्खजोणिया पाणियं पाहामो त्ति तित्थाभिमुहा एंता दट्ठण 'पडिनियत्तण' त्ति साहुं दटुं पडिनियत्तंति । अस्य व्याख्या - पडिपहनियत्तमाणम्मि अंतरायं च तिमरणे चरिमं । सिग्घगइतन्निमित्तं, अभिघातो कायआताए ॥२३८९॥ “पडिपहनियत्तमाणम्मि०" गाहा । पडिपहे नियत्तमाणेसु अहिकरणं । छक्कायं वहेंति । अंतरायदारं चात्र व्याख्यातं भवति । तिसियाणं अंतराइयं परिताविज्जंते एगम्मि छेदो, दोहिं परिताविज्जंतेहिं मूलं, तिहिं अणवट्ठो । अहवा एक्को उद्दाइ मूलं, दोहिं अणवट्ठो, तिहिं चरिमं। 'सिग्घगइ' त्ति तं साहं दट्रण भीया धावंता नस्संति । तत्थ छक्काया साहणिमित्तं वहिज्जंति। अभिहणणं णाम आत्मनः षट्कायानां च । तत्रात्मनः दित्ता ते तिरिक्खजोणिया आहणेज्ज साहं, तत्थ आयविराहणा होज्ज, परितावणा वा कायविराहणा पडिनियत्तेसु व मग्गेणं गच्छमाणेहिं तिरिएहिं । अन्नतूहेणं ति अस्य व्याख्या - अतडपवातो सो चेव य मग्गो अपरिभुत्त हरियादी । ओवग कूडे मगरा, जड़ घंटे तसे य दुहतो वि ॥२३९०॥ "अतड पवातो०" गाहा । ते तिसिया अतडेणं पवायं देज्ज । तत्थ परितावण-उद्दवण निप्फण्णं । सत्ता वा कूहं करेज्ज, तत्थ [अ]परिभुत्तेण ओगासेणं मग्गं करेज्ज, तत्थ हरियादिवहो । तन्निप्फन्नं पच्छित्तं भाणियव्वं । 'ओवग' त्ति । ऊरण गर्ता पडेज्ज, अन्नयो वा नस्संता कूडेण बज्झेज्जा, अतित्थेण वा उइन्ना मगरेण खज्जिज्जा । साहुनिमित्तं अन्नतित्थेणं ओयरित्ता जइ घोंटे करेइ तत्तिया चउलया । 'तसि' त्ति तिहि मच्छिय-मण्डुक्कलियाहिं चरिमं । 'दुहओ वि' त्ति एगेदियविगलिंदियनिप्फन्नं च पच्छित्तं । एए ताव आरन्नयाण दोसा भणिया । १. दट्ठण वा नियत्तण इति स्थाने दट्टण पडिनियत्तण इति पाठो विशेषचूर्णिकृत्सम्मत इति प्रतिभाति । २. = मेष । पासम १८८ । Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५२ विसेसचुण्णि [दगतीरपगयं इदाणिं ग्रामेयकानां दोषा वन्नंति तत्थ गाहा - गामेय कुच्छियाऽकुच्छिया य एक्केक्क दुटुऽदुट्ठा य । दुट्ठा जह आरण्णा, दुगुंछियऽदुगुंछिया नेया ॥२३९१॥ भुत्तियरदोस कुच्छिय, पडिणीय च्छोभ गिण्हणादीया । आरण्णमणुय थीसु वि, ते चेव नियत्तणाईया ॥२३९२॥ "गामेय कुच्छिया०" ["भुत्तियर०"] गाहा । ते ग्रामेयका तिरिया दुविहादुगुंछिया अदुगुंछिया य। दुगुंछिया गद्दभाई । अदुगुंछिया वि दुट्ठा अदुट्ठा य । तेसु दुगुंछिय अदुगुंछिएसु जे दुट्ठा तेसिं जहा आरण्णयाण दोसा तहा जाणेज्ज । तत्थ दुगुंछिया अदुट्ठा । तेसु भुत्ताभुत्तभोगीणं सइकरणकोउगदोसा विभासियव्वा । पडिणीओ वा कोइ छोभगं२ देज्जामए समणो दिट्टो गद्दभिं पडिसेवमाणो । गेण्हणादिया वा दोसा विभासियव्वा । एए तिरियाणं दोसा। मणुया दुविहा-आरन्नगा ग्रामेयगा य । तत्थ आरण्णयाणं मणुयाणं इत्थिकाण य इमे दोसा नियत्तणादीया पूर्वोक्ता । इमे य दोसा - पायं अवाउडाओ, सबराईओ तहेव नित्थक्का । आरियपुरिस कुतूहल, आउभयपुलिंद आसुवहो ॥२३९३॥ थीपरिसअणायारे. खोभो सागारियं ति वा पहणे । गामित्थी पुरिसेहि वि, ते च्चिय दोसा इमे अन्ने ॥२३९४॥ "पायं अवाउडाओ०" ["थीपुरिस अणाया०"] गाहा। साहुं दट्ठण आरियपुरिस त्ति काउं पुलिंदियाइ कोउगेण साहुसमीवे एज्ज । तत्थ आयपरसमुत्था दोसा, मेहुणे पुलिंदओ वा दट्ठण तं इत्थियं साहुसगासं गयं खिप्पं मारेज्ज । अहवा सो पुलिंदओ पुलिंदियाए समं अणायारं आयरेज्ज, तत्थ भुत्ताभुत्ताणं सइकरणकोउकादी दोसा । एस खोभो । अहवा सो पुलिंदओ अणायारमायरिउकामो सागारियं ति काउं पहणेज्ज वा मारेज्ज वा । एए आरण्णयाण दोसा । ग्रामेयकपुरिस इत्थीण वि एए चेव दोसा । इमे य अन्ने दोसा - चंकमणं निल्लेवण, चिट्ठित्ता तम्मि चेव तूहम्मि । अच्छंते संकापद, मज्जण दटुं सतीकरणं ॥२३९५॥ [नि०] "चंकमणं०" गाहा । कोइ चंकमणं करेइ, दगतीरे साहुं दटुं तत्थ एइ, एत्थ चंकमणं करेस्सामि पुच्छिस्सामि य । अहवा साहुं दगतीराए चंकमंतं दटुं तत्थ एज्ज । अहं पि एत्थ १. जेसि अ इ । २. = अभ्याख्यानं (मलवृ) । Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२३९१-२३९८] पढमो उद्देसो २५३ चेव चंकमिस्सामि उल्लावं च करिस्सामि । अयगोलवड्डिमा (?) 'णिल्लेवेण१ त्ति कोइ सन्नं वोसिरिउकामो साहुं दट्ठण चिंतेज्जा - जत्थेसो साहू एत्थ गंतूण वोसिरिस्सामि णिल्लेवेहामि य। तन्निमित्तेण छक्कायवहो । चिठ्ठइ२ त्ति । साहुं दटुं दगतीराए तत्थ आगंतुं छक्काए विराहेइ। तं निमित्तमागमण, विभासा । 'मज्जणे'त्ति । कोइ सवियारं मज्जइ तं पासित्ता साहुस्स सइकरणं होज्ज । एषां पदानां अनेन प्रकारेणेयं व्याख्या - अन्नत्थ व चंकमती, आयमणऽण्णत्थ वा वि वोसिरह । कोनाली चंकमणे, परकूलाओ वि तत्थेइ ॥२३९६॥ "अन्नत्थ व०" गाहा । चंकमणं काउकामो साहुं दटुं अन्नत्थ चंकमओ जाएज्ज । आयमणं णाम निल्लेवणं । सन्नं तत्थ वोसिरिउकामो साहुं दटुं अन्नत्थ वोसिरइ एवं णिल्लेवेइ वि । कोयाली' नाम चंकमंतओ साहुं दटुं एएण समं सुहतरमुल्लावं च काहामि चंकमिस्सामि य। ताहे परिल्लाओ वि कूलाओ साहूसकासं एइ । 'अच्छंते संकापदं' ति । दगतीराए साहुं अच्छंतं दट्ठण कोइ संके ज्ज-किं ताव पाणियअट्ठाए अच्छइ, अह संगारदिन्नउ एंति पडिक्खइ? एत्थ पच्छित्तगाहा - दगमेहुणसंकाए, लहुगा गुरुगा उ मूल निस्संके । दगतूर कोंचवीरग, पघंस केसादलंकारे ॥२३९७॥ मज्जणवहणट्ठाणेसु अच्छते इत्थिणं ति गहणादी । एमेव कुच्छितेतर, इत्थि सविसेस मिहुणेसु ॥२३९८॥ "दगमेहुणसंकाए०" ["मज्जणवहण."] गाहा । दगसंकाए :: ४ (चतुर्लघु), निस्संकिए :: ।४ (चतुर्गुरु), मेहुणसंकिए :: ।४ (चतुर्गुरु), निस्संकिए मूलं । दगदारं णाम जलमद्दयं आहण तं दटुं, कोंचवीरगं सो पेडगसरिसो तं दटुं, केसाइणा पंचविहेण अलंकारेण दटुं भुत्ताभुत्तभोगीणं सइकरणकोउगा भवंति । एए पुरिसेसु दोसा । इमे इत्थीसु - दुगुंछिय-अदुगंछियासु । दुगुंछियाओ दुइयअसंभोइयइत्थियाओ । तासिं पहायओ पासित्ता जत्थ अम्हं इत्थियाओ तत्थेव समणो अच्छ त्ति गेण्हणादओ दोसा । जे इत्थिया पुरिसा तेसु सविसेसतरा दोसा । अहिकरणमंतराए त्ति गतं । इदाणिं छेदण त्ति, साहुस्स पाद-पंसु छेदणया वा पाणियं संघर्टेति । उस्सासो त्ति, १. निल्लेवण मुच । २. चिट्ठित्ता मुच । ३. किं अ इ । ४. कोनाली मुच । ५. संवेज्ज अ ब क इ, संखेज्ज ड। ६. दगट्ठ ब । ७. दग रयं अ इ, दगवीर क ड, दगतूरं मुच । ८. कौञ्चवीरक: पेटासदृशः जलयानविशेषः मलवृ० । Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ विसेसचुण्णि [दगतीरपगयं उस्सासणिस्सासो पाणियं संघटेइ, अणहियासंतो साहू तं पाणियं पिएज्ज आउक्कायनिष्फन्नं चउलया, पूतरगनिष्फन्नं । आण त्ति, तित्थकराणं आणाभंगो भवइ । एकग्रहणात् तज्जातीयग्रहणमिति वचनात् अणवत्थमिच्छत्तविराहणा । सिंचण त्ति, कोइ पडिणीओ अणुकंपाए वा पाणिएणं सिंचेज्जा, जलयर-थलयर-खयहराणं पाणीणं वित्तासो भवइ । तं दगतीरं समासओ दुविहं-संपाइमं असंपाइमं च । तत्थ असंपाइमं जत्थ जलयरा पक्खी संपतंति । जत्थ पुण जलयरविरहिया पक्खी संपतंति तं संपाइमं । अहवा पक्खिणो मोत्तुं सेसया पंचिदिया जत्थ संपतंति तत्थ संपाइमं । इयरं असंपाइमं । असंपाइमे जहन्नयं अहालंदं अद्दिट्ठो अच्छइ, पंचराइंदिया । दिट्ठो अच्छइ मासलहुँ । पोरिसि अद्दिट्ठो मासलहुँ, दिट्ठो मासगुरुं, अहियं पोरिसिं अच्छइ, अद्दिट्टो मासगुरुं, दिट्ठो चउलहुं, असंपाइमे । एवं संपाइमे गुरुओ । इमे मासलहुयाओ आढत्तं चउगुरुए ठाइ । एयं ओहियं । एए चेव चउण्हं वि तवकालविसेसिया । अहवा भिक्खुस्स एयं, वसभस्स मासलहुयातो आरद्धं चउगुरूए ठाति असंपाइमे, संपातिमे गुरुयाओ आरद्धं छल्लहुए ठाति । उवज्झायस्स असंपाइमे मासगुरुयाओ आरद्धं छल्लहुए ठाति, संपाइमे चउलहुओ आरद्धं छग्गुरुए ठाइ । आयरियस्स असंपाइमे चउलहुयाओ आरद्धं छग्गुरुए ठाति । [उवज्झायस्स] असंपाइमे चउगुरुयाओ आरद्धं छेदे ठाति । चिट्ठण निसीयणे या, तुयट्ट निद्दा य पयल सज्झाए । झाणाऽऽहार वियारे, काउस्सग्गे य मासलहू ॥२३९९॥ सुहपडिबोहो निद्दा, दुहपडिबोहो उ निद्दनिद्दा य । पयला होइ ठियस्सा, पयलापयला य चंकमओ ॥२४००॥ "चिट्ठण निसीयण०" ["सुहपडिबोहो०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । कयरे ते आदेसा? इमे चत्तारि-एक्कं उहियं, बिइयं तवकालविसेसियं, तइयं छेदंतं पच्छित्तं, चउत्थं महिल्लपच्छित्तं । एवमनेन प्रकारेण सणियं एएसि पयाणं । कयरे ते पदा? संपाइमे असंपाइमे व दिढे तहेव अद्दिष्टे । पणगं लहु गुरु लहुगा, गुरुग अहालंद पोरुसी अहिया ॥२४०१॥ जलजा उ असंपाती, संपातिम सेसगा उ पंचिंदी । अहवा मुत्तु विहंगे, होति असंपातिमा सेसा ॥२४०२॥ १. इयं चूर्णि अहिगरण० (२३८७) इत्यादि गाथायाः सम्भाव्यते । अत्र ‘आण' त्ति स्थले मूले 'आहणण' इति दृश्यते । Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५५ भासगाहा-२३९९-२४०९] पढमो उद्देसो असंपाइ अहालंदे, अद्दिढे पंच दिट्ठि मासो उ । पोरिसि अदिट्ठि दिढे, लहु गुरु अहि गुरुओं लहुआ उ ॥२४०३॥ संपाइमे वि एवं, मासादी नवरि ठाइ चउगुरुए । भिक्खूवसभाऽऽयरिए, तव कालविसेसिया अहवा ॥२४०४॥ अहवा भिक्खुस्सेयं, वसभे लहुगाइ ठाइ छलहुए । अभिसेगे गुरुगादी, छग्गुरु लहु छेदों आयरिए ॥२४०५॥ अहवा पंचण्हं संजईण समणाण चेव पंचण्हं । पणगादी आरद्धं, णेयव्वं जाव चरिमपदं ॥२४०६॥ ["संपातिमे०" "जलजा उ०" "असंपाति०" "संपातिमे०" "अहवा भिक्खु०"] "अहवा पंचण्हं०" गाहा । अहवा जहन्नए अहालं दे खुड्डियाए अद्दिष्टे पंचराइंदिया गुरुया पोरुसिं चिट्ठइ, अदिट्ठा पंचराइंदिया गुरुया, दिट्ठा दसराइंदिया लहुया, अहियं पोरुसिं अच्छइ । अद्दिट्ठा दसराइंदिया लहुया, दिट्ठा दसराइंदिया गुरुया । एयं असंपाइमे । संपाइमे पंचहिं गुरुएहिं आढत्तं पण्णरसेहिं लहुएहिं ट्ठाइ । एयं चिटुंतीए । णिसीदंतीए पन्नरसेहि गुरुएहिं ठाइ । तुयटुंतीए वीसाए लहुएहिं ठाइ, णिहायंतीए वीसाएहिं गुरुएहिं ठाइ, पयलायंतीए पणुवीसाए लहुए ठाति । असणादि आहारं आहरेंतीए पणुवीसाए राइंदिएहिं गुरुएहिं ठाइ । उच्चारे मासलहुए ठाति । काउस्सग्गे मासगुरुए ठाइ । सज्झाए चउलहुए ठाइ । धम्मजागरियाए चउगुरुए ठाइ। एवं खुड्डीए । थेरीए छल्लहुए ठाइ । भिक्खुणीए छग्गुरुए ठाति । अभिसेयाए छेदे ठाइ । पवत्तिणीए मूले ठाइ । जहा भिक्खुणी तहा खुडओ, जहा गणिणी तहा थेरो । पवत्तिणि सरिसो भिक्खू । उवज्झाओ गुरुएहिं पन्नरसेहिं आढत्तो अणवढे ट्ठाइ । आयरिओ वीसाए लहुएहिं आढत्तो पारंचिए ठाइ । संजइ संजय तह संपऽसंप अहलंद पोरिसी अहिया । चिट्ठाई अद्दिढे, दिढे पणगाइ जा चरिमं ॥२४०७॥ पण दस पनरस वीसा, पणवीसा मास चउर छ च्चेव । लहु गुरुगा सव्वेते, छेदो मूलं दुगं चेव ॥२४०८॥ पणगाइ असंपाइम, संपाइमऽदिट्ठमेव दिढे य । चउगुरुएँ ठाति खुड्डी, सेसाणं वुड्ढि एक्केक्कं ॥२४०९॥ Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६ विसेसचुण्णि [दगतीरपगयं छल्लहुएँ ठाइ थेरी, भिक्खुणि छग्गुरुऍ छेद गणिणी उ । मूले पवत्तिणी पुण, जह भिक्खुणि खुड्डए एवं ॥२४१०॥ गणिणिसरिसो उ थेरो, पवत्तिणिविभागसरिसओ भिक्खू । अड्डोक्कंती एवं, सपदं सपदं गणिगुरूणं ॥२४११॥ एवं तु चिट्ठणादिसु, सव्वेसु पदेसु जाव उस्सग्गो । पच्छित्ते आदेसा, इक्किक्कपयम्मि चत्तारि ॥२४१२॥ ["संजइ०" "पण दस०" "पणगाइ०" "छल्लहुए ठाति०" "गणिणि सरिसो०"] "एवं तु चिट्ठणाइसु०" गाहा । समत्तं दकतीरं । अधुना जूवकस्यावसरः । तत्थ गाहा - संकम जूवे अचले, चले य लहुगो य हुंति लहुगा य । तम्मि वि सो चेव गमो, नवरि गिलाणे इमं होइ ॥२४१३॥ “संकम जूवे०" गाहा । जूवकं नाम पीढं पाणियपरिखित्तं । तत्थ पुण देवलिया घरं वा होज्ज, तत्थ वसहिं गेण्हइ चउलहुया, एयं गहणनिप्फण्णं । सो पुण संकमेण जलेण वा गम्मइ । संकमो दुविहो-संबद्धो असंबद्धो य । एक्केक्को चलो अचलो य । अचलेण जाइ मासलहुँ । चलो दुविहो-सपच्चवाओ निपच्चवाओ य । निप्पच्चवाएण जाइ चउलहुया, सपच्चवाएण जाइ चउगुरुय । "तम्मि वि सो चेव गमो०" गाहापच्छद्धं । एयम्मि वि जूवए सच्चेव वत्तव्वयं जा दगतीरस्स, दोसा य अहिकरमतरायादि जाव अहालंदे । एक्कक्कम्मि पदम्मि चत्तारि । नवरि इमे अब्भहिया दोसा गिलाणस्स । तत्थ गाहा - दट्ठण व सइकरणं, ओभासण विरहिए य आइयणं । परितावण चउगुरुगा, अकप्प पडिसेव मूल दुगं ॥२४१४॥ आउक्काए लहुगा, पूयरगादीतसेसु जा चरिमं । जे गेलन्ने दोसा, धिइदुब्बले सेहे ते चेव ॥२४१५॥ ["दट्ठण व सइकरणं०" "आउक्काए०"] गाहा । दट्ठण सइकरणं उप्पज्जइ'पिवामि' ताहे ओभासइ । जइ दिज्जइ संजमविराहणा, अह न दिज्जइ परिच्चत्तो । विरहियं नाम सुन्नयं, नाउं आदिएज्ज आउक्कायनिष्फन्नं चउलहुया। पूयरगमादिसुं मंडुक्कलियमादिसु तिसु चरिमं पच्छित्तं । 'परियावण'त्ति । अह न देइ ओभासंतस्स मा संजमविराहणा भविस्सइ । तत्थ जं गाढ-अणागाढाइ परिताविज्जति तं निप्फण्णं उद्दाइ चरिमं । जणो भणइ-अहो निरणुकंपा मग्गंतस्स वि न देंति । उड्डाहो । अकप्पपडिसेवणं नाम कयाइ सो सयं गहाय Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २४१०-२४२० ] पढमो उद्देसो २५७ आउक्कायं पिएज्जा एयं अकप्पं । उक्तं य-" अकप्पो गिहिभायणं १०" [दश० ६.८] । 'मूल' त्ति आउक्काए बिइंदियेहिं मूलं । तत्थ तसा मंडुक्कलियादी पंचिदिएहिं तिहिं चरिमं पावइ । एते सेहस्स वि दोसा । इयाणि आयावणा । तत्थ गाहा आयावण तह चेव उ, नवरि इमं तत्थ होइ नाणत्तं । मज्जण सिंचण परिणाम वित्ति तह देवया पंता ॥ २४१६ ॥ [ नि० ] " आयावणं० २" गाहा । आयावेइ चउलहुया । ते चेव अहिकरणादओ दोसा जे दगतीराए जे य जूवए संभवंति ते भाणियव्वा । इमे अब्भइया - मज्जण - सिंचन - परिणाम तिन्निवि एक्कगाहाए वक्खाणे मज्जंति व सिंचंति व, पडिणीयऽणुकंपया व णं केई । तण्हुण्हपरिगयस्स व, परिणामो ण्हाणपियणेसु ॥२४१७॥ ‘“मज्जंति व०’” गाहा । कण्ठ्या । वित्ति त्ति । अस्य व्याख्या - तं आयावेंतं दद्धुं जणो आउट्टो - इमो पच्चक्खओ देवो किं अम्हं अन्नेसिं दिन्नेणं होहिति ? एतस्स दिन्नं महप्फलं ति । ता मरुया पट्टा, दुअक्खरियं भेरेत्ता छोभगं देज्जा । तह चेव य देवया । 'पंत' त्ति । देवयाए पूयं करिंतओ आसि । तं साहुं आयावेतं दद्धुं "तह चे ( दे )व" त्ति । जहा मरुगाण तहा विभासियव्वं । ताहे सा देवया पंता रुट्ठा समाणी दुइयारूवेणं लोयस्स चक्खु आवरणं करेत्ता छोभगं देज्जा, खित्तचित्ता वा करेज्ज । द्वारद्वयस्य पोराणा व्याख्यागाहा - आउ जणे मरुगाण अदाणे खरितिरिक्खिछोभादी । पच्चक्खदेवपूयण, खरियाऽऽवरणं व खित्ताई ॥२४१८॥ [ नि० ] 'आउट्ट जणे० " गाहा । अस्यापि व्याख्या - आयावण साहुस्सा, अनुकंपं तस्स कुणइ गामो उ । मरुयाणं च पओसो, पडिणीयाणं च संकाय ॥२४१९॥ 44 'आयावण० गाहा । कण्ठ्या । पडिणीयाणं च संकाओ, तेणट्टे मेहुणादीहिं च 11 कारणेहिं पडिणीया संकेज्ज । बिइयपदे ठाएज्जा वि दगतीराए । तत्थ गाहा - पढमे गिलाणकारण, बीए वसहीऍ असइए वसई । रायणियकज्जकारण, तइए बिइयपय जयणाए ॥२४२० ॥ [ नि० ] १. वयछक्कं कायछक्कं, अकप्पो गिहिभायणं । पलियंकं निसिज्जा य, सिणाणं सोभवज्जणं ॥ २. आयावण मुच । Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५८ विसेसचुण्णि [दगतीरपगयं "पढमे गिलाणकारण" गाहा । 'पढमे' त्ति दगतीराए । तत्थ गिलाणकारणेणं ठाएज्ज । केरिसं तं पुण गिलाणकारणं ? तत्थ गाहा - विज्जदवियट्ठाए, निज्जंतों गिलाणो असति वसहीए । जोग्गाए वा असती, चिट्ठे दगतीरऽणोयारे ॥२४२१॥ "विज्जदवि०" गाहा । वेज्जस्स वा सकासं निज्जंतो उसहाण वा असइ अन्नत्थ निज्जंतो अन्नत्थ नत्थि वसहि त्ति काउं तत्थ ठाएज्ज । गिलाणपाउग्गा वा वसही नत्थि, अन्नत्थ दगतीराए य अत्थि वसही ताहे तत्थ ठाएज्ज । अहवा निज्जंतो गिलाणो वि समणट्ठाए दगतीराए ओयारिज्जइ मुहत्तगं । तत्थ पुण इमा जयणा-जत्थ तिरियादीण नत्थि उयारो तत्थ ठविज्जइ । तत्थ इमा जयणा - उदगंतेण चिलिमिणी, पडियरए मोत्तु सेस अन्नत्थ । पडियर पडिसंलीणा, करिज्ज सव्वाणि वि पयाणि ॥२४२२॥ अद्धाणनिग्गयादी, संकम अप्पाबहुं असुन्नं च । गेलन्नसेहभावो, संसट्टसिणं व निव्वविउं ॥२४२३॥ "उदगंतेण चिलिमिणी०" ["अद्धाणनिग्गयादी०"] गाहा । कण्ठ्या । पढमे त्ति गयं । इयाणि बितिए त्ति जूवगं । तत्थ वसहीए असइ, अद्धाणनिग्गयादी साहुणो ताहे जूवए ठाउकामा 'अप्पाबहुए'' त्ति तेहिं संकमेहिं जेहिं निप्पच्चवायं तेण गम्मइ । 'असुण्णं' ति दिया व राओ वि असुन्नं पडिस्सयं करेंति । तत्थ जइ गिलाणसेहाण पाणियंतेण असुभो भावो उप्पज्जइ ताहे पन्नविज्जति संसट्ठपाणयं वा उसिणोदयं वा सुनिव्ववियं काउं दिज्जइ । इयाणिं राइणियकज्जकरण त्ति (गा० २४२०)। राइणिओ रायी, तत्थ किंचि कज्जं अहीणं होज्ज, सो य न कारिज्ज तं कज्जं । तस्स राइणियस्स जूवयं गंतव्वं होज्ज । ताहे सो साहू तत्थ आयावेज्ज, तेण कज्जेण तं आयावेंतं दटुं महातवस्सि त्ति अल्लिएज्ज, तत्थ आउट्टो कज्जं काहिइ । एए कारणेण आयावेज्ज । तत्थ गाहा - ओलोयण निग्गमणे, ससहाओ दगसमीवे आयावे । उभयदढो भोगजढे, कज्जे आउट्ट पुच्छणया ॥२४२४॥ "ओलोयण" गाहा । जत्थ लोगो ओलोएइ । राया रण्णो वा निग्गमणपहे, न एक्काणिओ ससहायो । उभयदढो नाम धिइए बलेण य । 'भोगजढे'त्ति । जत्थ गामा रन्नाणं १. अप्पबहुं मुच । Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२४२१-२४२५] पढमो उद्देसो २५९ तिरियाण मणुयाण य असंभवो । सेसा विभासा । भाविय करणो तरुणो, उत्तरसिंचणपहे य मुत्तूणं । मज्जणमाइनिवारण, न य हिंडइ पुष्फ वारेइ ॥२४२५॥ "भाविय०" गाहा । भावियस्स परिणामो आइयणे ण भवइ आउक्काएण तरुणो समत्थो । “मज्जणमाड०" गाहापच्छद्धं । जो कोड मज्जावेद अणकंपाए पडिणीययाए वा तं सो से सेहाओ वारेइ । 'न हिंडड' त्ति । तम्मि गामे ण हिंडइ सो आयावओ, मा ते मरुगादी पदुट्टा छोभयं काहिति । ॥ दगतीरपगयं समत्तं ॥ Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ चित्तकम्मपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पति निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा सचित्तकम्मे उवस्सए वत्थए ॥१-२०॥ कप्पति निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा अचित्तकम्मे उवस्सए वत्थए ॥१-२१॥ सुत्ताभिसंबंधो गाहाद्वयं - पढमचउत्थवयाणं, अतिचारो होज्ज दगसमीवम्मि । इह वि य हुज्ज चउत्थे, सचित्तकम्मेस संबंधो ॥२४२६॥ नो कप्पइ जागरिया, चिट्ठणमाई पया य दगतीरे । चित्तगयमाणसाणं, जागरिझाया कुतो अहवा ॥२४२७॥ ["पढमचउत्थ०" "नो कप्पइ०"] कण्ठ्यम् । अह द्वितीयसम्बन्धः-सह चित्रकर्मणा सच्चित्तं कम्मं । तं दुविहं-सदोसं निद्दोसं च । सदोसे :: ४। (चतुर्गुरु) तत्थ निद्दोसं - निद्दोस सदोसे वा, सचित्तकम्मे उ दोस आणादी । सइकरणं विकहा वा, बिइयं असतीऍ वसहीए ॥२४२८॥ तरु गिरि नदी समुद्दो, भवणा वल्ली लया वियाणा य । निहोस चित्तकम्मं, पुन्नकलससोत्थियाई य ॥२४२९॥ [नि०] ["निदोस०"] "तरु गिरि०' गाहा । कण्ठ्या । इमं सदोसं - तिरियमणुयदेवीणं, जत्थ उ देहा भवंति भित्तिकया । सविकारनिव्विकारा, सदोस चित्तं हवइ एयं ॥२४३०॥ "तिरिय०" गाहा । कण्ठ्या । निद्दोसं (स.) सचित्तकम्मे य ति(जइ)ट्ठाइ मासलहुं चउण्हं तवकालविसेसियं निग्गंथाणं । निग्गंथीणं निदोस-सचित्तकम्मे जइ ठायंति मासगुरुं चउण्हं तवकालविसेसियं, सदोसे ठायमाणाणं चउण्हं चउगुरुका तवकालविसेसिया भिक्खूवसह-गणि-आयरियाणं । एवं निग्गंथीण वि । को दोसो ? भुत्ताभुत्तभोगीणं सइकरणकोउगदोसा। विकह त्ति अस्य व्याख्या - Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२४२६-२४३३] पढमो उद्देसो २६१ लहु गुरु चउण्ह मासो, विसेसितो गुरुगों आदि छलहुगा । चउलहुगादी छग्गुरु, उभयस्स वि दुविहचित्तम्मि ॥२४३१॥ दिटुं अन्नत्थ मए, चित्तं तं सोभणं न एअंति । इति विकहा पलिमंथो, सज्झायादीण कलहो य ॥२४३२॥ ["लहुगुरु०"] "दिटुं अन्नत्थ०" गाहा । कण्ठ्या । बिइयपदे ठाएज्जा वि । अद्धाणनिग्गयाई, तिपरिरया असइ अन्नवसहीए । तरुणा करिंति दूरे, निच्चावरिए य ते रूवे ॥२४३३॥ "अद्धाण०" गाहा । कण्ठ्या । ॥ चित्तकम्मपगयं समत्तं ॥ Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ सागारिकनिस्सापगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पति निग्गंथीणं सागारियअनिस्साए वत्थए । कप्पइ निग्गंथीणं सागारियनिस्साए वत्थए ॥१-२२-२३॥ सूत्राभिसंबंधे - एरिसदोसविमुक्कम्मि, आलए संजईण नीसाए । कप्पइ जईण भइओ, वासो अह सुत्तसंबंधो ॥२४३४॥ ["एरिसदोसवि०"] गाहा । कण्ठ्या । सागारियं अनीसा, निग्गंथीणं न कप्पए वासो । चउगुरु आयरियादी, दोसा ते चेव तरुणादी ॥२४३५॥ सागारियं अनिस्सा, भिक्खुणिमादीण संवसंतीणं ।। गुरुगा दोहिं विसिट्ठा, चउगुरुगाई व छेदंता ॥२४३६॥ ["सागारियं अनीसा"] । “सागारियं अनिस्सा" । सागारिओ सेज्जायरो । निस्सा णाम सपरिग्गहो उवस्सओ भणियं होइ । सेज्जायरेण रक्खणिज्जाओ 'ममेताउ' त्ति । एयं सुत्तं आयरिओ पवत्तिणीए ण कहेइ चउगुरुया । सा न पडिसुणेइ चउलया। न कहेइ अन्नासिं चउलया । तातो न पडिस्सुणेति पवत्तिणीए मासलहं । अणिस्साए ठायंति चउगुरुया । आणादी। अहवा चउण्हं वि चउगुरुयातो आढवेत्ता छेदे ठाति । 'दोसा तेच्चेव' त्ति, जं नक्खिवालि प्रभृतयो (गा० २३०९) । किं कारणं ? कंपइ वाएण लया, अणिस्सिया निस्सिया उ अक्खोभा । इय समणी अक्खोभा, सगारिनिस्सेयरा भइया ॥२४३७॥ दोहि वि पक्खेहिँ सुसंवुयाण तह वि गिहिनीसमिच्छंति । बहुसंगहिया अज्जा, होइ थिरा इंदलट्ठी वा ॥२४३८॥ "कंपइ०" ["दोहि वि०"] गाहा । कण्ठ्या । इयरे भइय' त्ति अणिस्साए भयणा । 'दोहि वि' त्ति आयरिएणं पवत्तिणीए य । जहा इंदलट्ठी इंदकुमारियाहिं बद्धा निक्कंपा भवइ । १. मल० वृत्तौ अप्रतिशृण्वन्त्या अकथयन्त्याश्च चतुर्गुरु प्रायश्चितं निर्दिष्टम् । Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२४३४-२४४५] पढमो उद्देसो २६३ पत्थितो वि य संकइ, पत्थिज्जंतो वि संकती बलिणो ।। सेणा बहू य सोभइ, बलवइगुत्ता तहऽज्जा वि ॥२४३९॥ "पत्थितो वि०" गाहा । 'बलिणो' त्ति सेज्जायरेण बलिएणं सेनापतिना वधूससूर-पिइपक्खेणं गुत्ता सोभंति ।। सुन्ना पसुसंघाया, दुब्बलगोवा य कस्स न वितक्का ? । इय दुब्बलनिस्साऽनिस्सिया व अज्जा वितक्काओ ॥२४४०॥ "सुन्ना पसु०" गाहा । कण्ठ्या । जहा - पसुवग्गा गोवग्गा य सुन्ना दुब्बलपरिग्गहिया य कस्स ण तक्कणिज्जा ? पच्छद्धेण उवणओ । इमे य - अइया कुलपुत्तगभोइया उ पक्कन्नमेव सुन्नम्मि । इच्छमणिच्छे तरुणा, तेणा उवहिं व ताओ वा ॥२४४१॥ "अइया०" गाहा । कण्ठ्या । यथा पक्वान्नं शून्यम् एवं अइया कुलपुत्तगभोइयाओ। पच्छद्धेण संजईणं उवणओ । उच्छुयघयगुलगोरसएलालुगमाउलिंगफलमादी । पुप्फविही गंधविही, आभरणविही य वत्थविही ॥२४४२॥ "उच्छुघय०" गाहा । कण्ठ्या । जहा एए सुन्ना दुब्बलपरिग्गहिया य तक्कणिज्जा एवं संजईओ वि । बिइयपदेणं - अद्धाणनिग्गयादी, तिक्खुत्तो मग्गिऊण असईए । संवरणं वसभा वा, ताओ व अपच्छिमा पिंडी ॥२४४३॥ "अद्धाण०" गाहा । कण्ठ्या । संवरणं वसभा करेंति । भोइयमहत्तरगाई, समागयं वा भणंति गामं तु । निवगुत्ताणं वसही, दिज्जउ दोसा उ भे उवरिं ॥२४४४॥ "भोइयमहतर०" गाहा । कण्ठ्या । 'निवगुत्ताणं' ति रायरक्खणियाणि तवोवणाई । वसभा वि एरिसा। कयकरणा थिरसत्ता, गीया संबंधिणो थिरसरीरा । जियनिबिंदिय दक्खा, तब्भूमा परिणयवया य ॥२४४५॥ "कयकरणा०" गाहा । कण्ठ्या । संबंधिणो संजईणं । Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४ विसेसचुणि [ सागारिकनिस्सापगयं [सुत्तं] कप्पइ निग्गंथाणं सागारियनिस्साए वा अनिस्साए वा वत्थए ॥१-२४॥ साहू निस्समनिस्सा, कारणि निस्सा अकारणि अनिस्सा । निक्कारणम्मि लहुगा, कारणें गुरुगा अनिस्साए ॥२४४६ ॥ "साहू निस्सo" गाहा । यत् सूत्रेऽभिहितं सागारियनिस्साए वा अनिस्साए वा वत्थए । जइ कारणमत्थि सागारियनिस्साए वसियव्वं । अह नास्ति कारणं तो सागारियं अणिस्साए वसियव्वं । जइ निक्कारणेणं सागारियनिस्साए वसइ चउलहुया । अह क सागारियं निस्साए ण वसंति चउगुरुया । अणिस्सियस्स गुणा । निस्सियस्स इमे दोसा उत निवेसिंते, भोजणपेहासु सारि मोए अ । सज्झाय बंभगुत्ती, असंगता तित्थऽवण्णो य ॥२४४७ ॥ ‘उट्ठेत०” गाहा । उट्ठेत्ता अवाउडी भवेज्ज, तं दद्धुं पुरिसा हसंति उडुंचेंति य । एवं अविरइयाओ वि । अवि य-खद्धपेत्तिए अज्झोववज्जेज्ज, विभासा । 'भुंजण' ति समुद्देसमंडलीए दोसा, विभासा । 'पेहा' पडिलेहणियाए दोसाणं विभासा । मोयायमणे य णिसिकप्पे त्ति दोसा विभासा । सज्झाए कण्णाहडेंति उडुंचगा य । 'बंभऽगुत्ती २' इत्थीण मणोहरा इंदियालोयण, विभासा । तं दट्टु कोइ भणेज्ज-एतिल्लयं पि एतेहिं ण णायं ? जहा इत्थीविरहिए बंभचारिण ठाइयव्वं ति । 'तित्थस्स वा अवन्नो '३ । केरिसं तित्थकरेणं दिट्ठे ? जन्न पडिसेवियं न वट्टइ सइत्थियाए वसहीए ठायंति, कारणे वट्टइ सागारियनिस्साए । ताणि इमाणि कारणाणि तेणा सावय मसगा, कारण निक्कारणे य अहिगरणं । एएहिं कारणेहिं, वसंति नीसा अनीसा वा ॥ २४४८॥ -४ " तेणे सावय० गाहा । तेणा=सरीरोवहीणं, सावया= सीहादी । ते गिहत्था परित्राणं करेंति मसगातो, ते गिहत्था अप्पणो मसगनिवारणट्ठाए धूमं करेंति । निक्कारणे वसंताणं अहिकरणं हित्थेहिं समं होज्ज । ॥ सागरियनिस्सापगयं समत्तं ॥ " १. सागारियं ब । २. बंभगुली मुच । ३. तित्थऽवण्णो य मुच । सज्झाये बंभअगुत्ती, असंग तित्थस्स वा अवण्णो इति विशेषचूर्णिकृत्सम्मतः पाठः सम्भाव्यते ? । ४. तेणा मुच । ५. त्थेणं अ इ । Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ सागारियउवस्सयपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा सागारिए उवस्सए वत्थए ॥१-२५॥ सूत्राभिसम्बन्धोनिस्स त्ति अइपसंगेण मा हु सागारियम्मि उ वसिज्जा । ते चेव निस्सदोसा, सागारिएँ निवसतो मा हु ॥२४४९॥ ["निस्स त्ति०"] गाहा । कण्ठ्या । सागारियनिक्खेवो, चउव्विहो होइ आणुपुव्वीए । नाम ठवणा दविए, भावे य चउव्विहो भेदो ॥२४५०॥ [नि०] "सागारिय०" गाहा । वइरित्तस्स दव्वसागारियस्स इमा दारगाहा - रूवं आभरणविही, वत्थालंकार भोयणे गंधे । आउज्ज नट्ट नाङग, गीए सयणे य दव्वम्मि ॥२४५१॥ [नि०] जं कट्ठकम्ममाइसु, रूवं सट्ठाणे तं भवे दव्वं । जं वा जीवविमुक्कं, विसरिसरूवं तु भावम्मि ॥२४५२॥ नर्से होइ अगीयं, गीयजुयं नाडयं तु नायव्वं । आभरणादी पुरिसोवभोग दव्वं तु सट्टाणे ॥२४५३॥ "रूवं आभरणविही०" ["जं कट्ठ०" "नर्से होइ०"] गाहा । रूवं नाम जं कट्ठकम्मे चित्तकम्मे वा निग्गंथाणं पुरिसरूवं कयं, निग्गंथीणं कट्टकम्मादिसु इत्थिरूवं, एयं दव्वसागारियं जीवविप्पजढं । इत्थिसरीरं भावसागारियं । एयाणि चेव विसरिसाणि निग्गंथाण कट्ठकम्मादीसु इत्थिरूवाणि कयाणि जीवविप्पजढं वा, इत्थिसरीरनिग्गंथीणं कट्ठकम्मादीसु पुरिसरूवाणि कयाणि पुरिससरीरं वा जीवविप्पजढं। आभरणपुरिसपाउग्गं जं तं दव्वे इत्थिजोग्गं भावे । एवं निग्गंथाणं, विवरीयं निग्गंथीणं । तत्थमेव अलंकारं वत्थालंकारं । तं पि एवं चेव । तयादी आउज्जं, गीतरहियं नटुं, नाडगं गीतजुत्तं, सयणं पल्लंकाइ। दव्वसागारियमेतत् । यथोद्दिष्टं भोयण-गंध-आउज्जसयणाणि नियमा दव्वसागारियं, विसरिसे भावसागारियं । १. भावो क ड । भवे इति भाव्यम् ? Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६६ विसेसचुण्णि [सागारियउवस्सयपगयं एक्किक्कम्मि य ठाणे, भोयणवज्जे य चउलहू हुंति । चउगुरुग भोअणम्मि, तत्थ वि आणाइणो दोसा ॥२४५४॥ "एक्किक्कम्मि य०" गाहा । द्रव्यसागारियप्रकारानामेकैकस्मिन् स्थायमानस्य भोजनवर्जेषु चउलहुया । भोयणसागारिए चउगुरुया । केषांचिदाचार्याणां अलंकारे वत्थे य चउगुरुया, आणाइदोसा भवेज्ज । स्यान्मतिः-सर्व एव ते साधवः किं ते दोषाः करिष्यन्ते? उच्यते - को जाणइ ? को किरिसो ?, कस्स व माहप्पया समत्थत्ते । धिइदुब्बला उ केई, डेविंति तओ अगारिजणं ॥२४५५॥ "को जाणइ०" गाहा । णाणादेसियाणं केरिसो कस्स भावो? कस्स वा केरिसं सामत्थत्तणं लोभनिग्रहं प्रति ? ब्रह्मव्रतप्रयत्ने वा का कस्य महात्मता ? डेविति गच्छंतीत्यर्थः । केइत्थ भुत्तभोगी, अभुत्तभोगी य केइ निक्खंता । रमणिज्ज लोइयं ति य, अहं पेतारिसा आसी ॥२४५६॥ एरिसओ उवभोगो, अम्ह वि आसि ण्ह इण्हि उज्जल्ला । दुक्कर करेमु भुत्ते, कोउगमियरस्स दट्टणं ॥२४५७॥ सतिकोउगेण दुण्णि वि, परिहिज्ज लइज्ज वा वि आभरणं । अन्नेसिं उवभोगं, करिज्ज वाएज्ज वुड्डाहो ॥२४५८॥ तच्चित्ता तल्लेसा, भिक्खासज्झायमुक्कतत्तीया । विकहाविसुत्तियमणा, गमणुस्सुय उस्सुयब्भूया ॥२४५९॥ सुट्ठ कयं आभरणं, विणासियं न वि य जाणसि तुम पि । मुच्छुड्डाहो गंधे, विसुत्तिया गीयसद्देसु ॥२४६०॥ निच्चं पि दव्वकरणं, अवहियहिययस्स गीयसद्देहिं । पडिलेहण सज्झाए, आवासग भुंज वेरत्ती ॥२४६१॥ ते सीदितुमारद्धा, संजमजोगेसु वसहिदोसेणं । गलइ जतुं तप्पंतं, एव चरित्तं मुणेयव्वं ॥२४६२॥ १. द्रव्याना अ इ । २. व्रतप्रयत्ने क । Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२४५४-२४६८] पढमो उद्देसो २६७ उन्निक्खंता केई, पुणो वि सम्मेलणाएँ दोसेणं । वच्चंति संभरंता, भंतूण चरित्तपागारं ॥२४६३॥ एगम्मि दोसु तीसु व, ओहावितेसु तत्थ आयरिओ । मूलं अणवठ्ठप्पो, पावइ पारंचियं ठाणं ॥२४६४॥ ["केइत्थ०" "एरिसओ०" "सतिकोउगेण" "तच्चित्ता०" "सुट्ठ कयं०" "निच्चं पि०" "ते सीदितुमारद्धा०" "उन्निक्खंता०" "एगम्मि दोसु०"] सेसं गाहासिद्धं । गमनेनैव उत्सुकभूता गमणूस्सुयभूता । एयं दव्वसागारियं सदोसमभिहितं । भावसागारियमक्तमपि विस्तरार्थं पनरुच्यते अट्ठारसविहऽबंभं, भावउ ओरालियं च दिव्वं च । मण-वयस-कायगच्छण, भावम्मि य रूवसंजुत्तं ॥२४६५॥ "अट्ठारस०" गाहा । उरालिया कामभोगा मनसा गच्छति, गच्छावेइ, गच्छंतं समणुजाणइ । एवं वायाएवि ३१, कायेण वि ३२। एए तिन्नि तिया णव, दिव्वे वि नव, एए अट्ठारसविहं अबंभं भावसागारियं । 'भावम्मि रूवसंजुत्तं' ति । अस्य व्याख्या - अहव अबंभं जत्तो, भावो रूवाउ सहगयाओ वा । भूसणजीवजुयं वा, सहगय तव्वज्जियं रूवं ॥२४६६॥ "अहव अबंभं०" गाहा । रूवाओ वा रूवसहगयाओ वा, तत्थ रूवसहगयं नाम भूषणजुत्तं, अहवारे जीवसहियं । रूवं नाम भूषणजीववज्जियं । तं पुण रूवं तिविहं, दिव्वं माणुस्सयं तिरिक्खं च । पायावच्चकुडुंबियदंडियपारिग्गहं चेव ॥२४६७॥ वाणंतरिय जहन्नं, भवणवई जोइसं च मज्झिमगं । वेमाणिय उक्कोसं, पगयं पुण ताण पडिमासु ॥२४६८॥ "तं पुण रूवं तिविहं०" ["वाणमंतरिय०"] गाहा । दिव्वं माणुसं [तिरियं] तिविहं परिग्गहियं । पायावच्च परिग्गहियं, कुडुंबियपरिग्गहियं, डंडियपरिग्गहियं । एवं माणुसं पि, तिरिक्खं पि । दिव्वं तिविहं-जहन्नयं मज्झिमं उक्कोसं । जहन्नयं वाणमंतरियं, मज्झिमयं १. गच्छति, गच्छावेइ, गच्छंतं समणुजाणइ इति शेषः । २. गच्छति, गच्छावेइ, गच्छंतं समणुजाणइ इति शेषः । ३. अजुत्तं वा इति भाव्यम् ? । (मलवृ) । Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि [ सागारियउवस्सयपगयं भुवणवासियं जोइसियं च, उक्कोसयं वेमाणियं । अहवा दिव्वपडिमाणं इमा जहन्न - मज्झिमउक्कोसविभासा । २६८ कट्ठे पुथे चित्ते, जहन्नयं मज्झिमं च दंतम्मि । सेलम्म य उक्को, जं वा रूवाउ निप्फन्नं ॥ २४६९॥ ठाणपडिसेवणाए, तिविहे वी दुविहमेव पच्छित्तं । लहुगा तिन्निविसिट्ठा, अपरिगहे ठायमाणस्स ॥ २४७०॥ ["कट्ठे पोत्थे० " "ठाण पडिसेव०"] त्ति गाहा । जं पुस्तकर्म । जं वा रूवाओ निष्फन्नं ति अहवा जं सोभणं रूवं तं उक्कोसं । चत्तारि य उग्घाया, पढमे बिइयम्मि ते अणुग्धाया । छम्मासा उग्घाया, उक्कोसे ठायमाणस्स ॥२४७१॥ " चत्तारि य०" गाहा । जहण्णए पायावच्चपरिग्गहिए ठाइ :: ४ (चतुर्लघु) मज्झिमे पायावच्चपरिग्गहिए ठाइ :: । ४ (चतुर्गुरु) उक्कोसे पायवच्चपरिग्गहिए ठाइ :: : ६ ( षड्लघु) । पायावच्चपरिग्गहॅ, दोहि वि लहु होंति एतें पच्छित्ता । कालगुरू कोडुंबे, दंडियपारिग्गहे तवसा ॥ २४७२॥ "पायवच्चपरिग्गहे० " गाहा । जं एते पायावच्चपरिग्गहिए जहन्न - मज्झिमउक्कोसेसु ठायमाणस्स चउलहु, चउगुरु, छल्लहुया । दंडियपरिग्गहिए एए चेव तिन्नि पच्छित्ता, नवरं काललहुया तवगुरुया । एयं अवसेसियं ओहियपच्छित्तं वृत्तं । इयाणि एए चेव जहन्न - मज्झिम - उक्कोसा असन्निहिया - सन्निहिएहिं विसेसिज्जंति । चत्तारि य उग्घाता, पढमे बिइयम्मि ते अणुग्घाया । तइयम्मि अणुग्घाया, चउत्थ छम्मास उग्घाता ॥ २४७३ ॥ पंचमगम्मि वि एवं, छट्ठे छम्मास होंतऽणुग्घाया । असन्निहिए सन्निहिए, एस विही ठायमाणस्स ॥२४७४॥ "चत्तारि उग्घाता०” [" पंचमगम्मि वि० " ] गाहा । उग्घाया नाम लहुया, जहन्ने असन्निहिए पायावच्चपरिग्गहे ठाति :: ४ (चतुर्लघु) एयं पढमं, बिइयं सन्निहियं तहिं तेच्चे अणुग्घाया :: ४। (चतुर्गुरु) मज्झिमए असन्निहिए पायावच्चपरिग्गहिए ठाति :: |४ (चतुर्गुरु) एयं तइयं, सन्निहिए ::: ६ ( षड्लघु) एयं चउत्थं, उक्कोसए असंनिहिए पायावच्चपरिग्गहिए १. कट्ठे गाहा पोत्थे त्ति गाहा - ब । Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२४६९-२४७८] पढमो उद्देसो २६९ ठाति ::: ६ (षड्लघु) एवं पंचमं, सन्निहिए ::: ६ (षड्गुरु) एयं छटुं। पढमिल्लुगम्मि ठाणे, दोहि वि लहुगा तवेण कालेणं । बिइयम्मि अ कालगुरू, तवगुरुगा होति तइयम्मि ॥२४७५॥ "पढमिल्लुयम्मि०" गाहा । एए छप्पि पायच्छित्ता पायावच्चे दोहि वि लहुया, एए चेव कुटुंबे कालगुरुआ तवलया, दंडियपरिग्गहिए काललया तवगुरुया । अहवा भिक्खुस्सेवं', जहन्नगाइम्मि ठाणपच्छित्तं । गणिणो उवरि छेदो, मूलायरिए पदं हसति ॥२४७६॥ "अहवा भिक्खुस्सेयं०" गाहा । अहवा एए भिक्खुस्सेवं पायच्छित्ता । इयरेसिं उवरुवरि एयं वि लग्गइ । एयं ठायंतस्स पायच्छित्तं भणियं । इयाणि सेवंतस्स पायच्छित्तं भण्णइ - चत्तारि छ च्च लहु गुरु, छम्मासितों छेदों लहुग गुरुगो य । मूलं जहन्नगम्मि, सेवंति पसज्जणं मोत्तुं ॥२४७७॥ "चत्तारि छ च्च०" गाहा । जहन्नए पायावच्चपरिग्गहिए असन्निहिए अदिट्ठो पडिसेवइ :: ४ (चतुर्लघु), दिढे :: ४। (चतुर्गुरु) सन्निहिए अदिढे [:: ।४ (चतुर्गुरु), दिढे] ::: ६। (षड्लघु), पायावच्चपरिग्गहिए मज्झिमए असन्निहिए पडिसेवति अदितु ::: ६। (षड्गुरु), दिढे .:: ६। (षड्लघु) सन्निहिए अदिढे ::: ६। (षड्गुरु), दिढे छम्मासिओ छेदो लहुओ । पायावच्चे उक्कोसए असन्निहिए अदिढे छम्मासिओ छेदो लहुओ, दिढे छम्मासिओ छेदो गुरुओ । सन्निहिए अदिढे छेदो छम्मासिओ गुरुओ, दिढे मूलं । पसज्जणा नाम दिढे संका भोइयादि । अहवा गेण्हणकड्डणादि । चउगुरुग छ च्च लहु गुरु, छम्मासिओ छेदो लहुओं गुरुगो य । मूलं अणवठ्ठप्पो, मज्झिमएँ पसज्जणं मोत्तुं ॥२४७८॥ "चउगुरुग०" गाहा । एवं चेव कोडुबिए वि । नवरं चउगुरुयाओ आढत्तं अणवढे ठाइ । 'मज्झिमए' त्ति कोडंबी । १. भिक्खुस्सेयं मुच । Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७० विसेसचुण्णि [सागारियउवस्सयपगयं तव छेदो लहु गुरुगो, छम्मासितों मूल सेवमाणस्स । अणवठ्ठप्पो पारंचि, उक्कोसे पसज्जणं मोत्तुं ॥२४७९॥ "तव छेदो०" गाहा । दंडियपरिग्गहिए छल्लहुयाओ आढत्तं पारंचिते ठाइ । पायावच्चपरिग्गहें, जहन्न सन्निहियए असन्निहिए । दिट्ठाऽदिढे सेवइ, एसाऽऽलावो उ सव्वत्थ ॥२४८०॥ "पायावच्च०" गाहा । कण्ठ्या । अभिलावो एस चोयगो भणइ - जम्हा पढमे मूलं, बिइए अणवट्ठों तइएँ पारंची । तम्हा ठायंतस्सा, मूलं अणवट्ठ पारंची ॥२४८१॥ "जम्हा पढमे मूलं०" गाहा । 'पढमे' त्ति पायावच्चपरिग्गहिए चउलहुयाओ आढत्तं मूले ठाइ । कोडुबिए चउगुरुगाओ आढत्तं अणवढे ठाइ । दंडियपरिग्गहिए छल्लहुयाओ आढत्तं पारंचिए ठाइ । यद्येतदेवं प्रतिसेवमानस्य प्रायश्चित्तं भवति तस्मात् स्थापयतोऽपि एतदेव भवेत् । किं कारणं ? अवश्यमेव प्रसर्जनां प्रतीत्य मूलानवस्था-पारंचिकान् प्राप्स्यति । आयरियो पडिभणति - पडिसेवणाएँ एवं, पसज्जणा तत्थ होइ एक्केक्के । चरिमपदे चरिमपदं, तं पि य आणाइनिप्फन्नं ॥२४८२॥ “पडिसेवणाए०" गाहा । पडिसेवमाणस्स मूलानवट्ठ-पारंचिया भवंति । जइ ट्ठिओ न चेव पडिसेवइ तो कहं मूलानवट्ठ-पारंचिया भविस्संति ? जइ पुण सव्वो वि ठितो, सेविज्जा होज्ज चरिमपच्छित्तं । तम्हा पसंगरहियं, जं सेवइ तं न सेसाइं ॥२४८३॥ "जड पण०" गाहा । जइ सव्वो ठायंतो पडिसेविज्जंतो जज्जेज्ज जं तमे भणियंजओ न सव्वो ठायंतो पडिसेवइ, एएण कारणेणं पसंगरहियं जं ठाणं निसेवइ तत्थ पायच्छित्तं । 'पसज्जणा तत्थ होड़ एक्केक्के' त्ति । एक्के क्काओ पायच्छित्तठाणाओ पसज्जणा भवइ । कहं पुण? तं साहुं तत्थ ठियं कोइ तस्सेवी अविरयओ दटुं संकं करेज्ज - णणं पडिसेवणानिमित्तं णं एत्थ ठियओ। ताहे दिट्टे संका भोइयादी । चरिमपदे चरिमपदं ति अस्य व्याख्या - अद्दिट्ठाओ दिटुं, चरिमं तहि संकमाइ जा चरिमं । अहवण चरिमाऽऽरोवण, ततो वि पुण पावए चरिमं ॥२४८४॥ Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २४७९-२४८९] पढमो उसो २७१ [" अद्दिट्ठाओ०''] अद्दिट्ठपायच्छित्ताओ दिट्ठपायच्छित्तं चरिमं । तत्थ दिट्ठे संका भोइयादि विभासा । स्यान्मतिः- जं दिट्ठमेव कहं संका ? ननु निस्संकियमेव तं उच्यते-दूरेण गच्छंतो अविरयओ इसिं अद्धच्छिणिरक्खणेणं संका भवइ । 'अहवण चरिमारोवण' त्ति द्वितीयः प्रकारः, चरमपदस्येत्यर्थः । 'चरिमारोवण 'त्ति पारंचियं । तत्थ वि तहेव दूरेण वोलिंतेण अद्धच्छिएण न सुट्टु परिच्छियं तेण संकाई पायच्छित्तं जाव चरिमं पावइ । अहवा एक्वेक्कपदा, आणाइविराहणाउ चरिमपदं । पावइ तेण उ नियमो, पच्छित्तिहरा अइपसंगो ॥२४८५ ॥ "अहवा एक्वेक्कपदा०" गाहा । कण्ठ्या । जाव चरिमं 'पावड़ तेण उ नियमो' नाम ठायंतस्स, ठायंतस्स ठाणपच्छित्तमेव पावइ, न पसंगपच्छित्तं । पुनरप्याह चोयकः नत्थि खलु अपच्छित्ती, एवं न य दाणि कोइ मुच्चिज्जा । कारिअकारीसमया, एवं सइ रागदोसा य ॥२४८६॥ च सइ "नत्थि खलु० " गाथा । एवं नास्ति कश्चिद् अप्रायश्चित्तो न वा कश्चिदसेवमानोऽपि कर्मबन्धान्मुच्यते । किं कारणं ? यस्मात् स्थायमानेऽप्यनासेवनतः प्रायश्चित्तमुक्तम् । दोषकारिणः अदोषकारिणश्च तुल्यता प्राप्ता । तुल्यत्वे च सति रागद्वेषप्रसंग: प्राप्तः । आयरियो भणइ - मुरियादी आणाए, अणवत्थ परंपराऍ थिरिकरणं । मिच्छत्ते संकादी, पसज्जणा जाव चरिमपदं ॥२४८७॥ अवराहे लहुगयरो, किं ण हु आणाऍ गुरुतरो दंडो । आणा च्चिय चरणं, तब्भंगे किं न भग्गं तु ॥ २४८८॥ "मुरियादी आणाए० " [" अवराहे लहुगयरो० " ] गाहा । मुरिया - मोरपोसगवंसो चंदगुत्तो । आदिग्रहणात् अण्णे य रायाणो ते आणाभंगे गरुयं दंडं पवर्त्तिति मा अनवत्था भविस्सइति काउं, एवमस्माकमपि आणा बलिया, अणवत्थाए परंपरा भविस्सइ त्ति । सेसं कण्ठ्यम् । इमं निदरिसणं भत्तमदाणमडंते, आणट्ठवणंब छेत्तु वंसवती । गविसण पत्त दरिसए, पुरिसवइ सबालडहणं च ॥२४८९ ॥ १. अहवा आणाइविराहणाउ एक्विक्कियाउ चरिमपदं मुच । Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७२ विसेसचुणि एगमरणं तु लोए, आणऽइआरुत्तरे अणंताइं । अवराहरक्खणट्ठा, तेणाणा उत्तरे बलिया ॥२४९०॥ 44 'भत्तमदाणमडंते० " [" एगमरणं तु०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । सबालवुड्डपुरिसा वाडीए छुभित्ता दड्ढा । [ सागारियउवस्सयपगयं अणवत्थाएँ पसंगो, मिच्छत्ते संकमाइया दोसा । दुवा विराणा पुण, तहियं पुण संजमे इमो ॥ २४९१ ॥ " अणवत्थाए० " गाहा । कण्ठ्या । अणट्ठदंडो विकहा, वक्खेवों विसोत्तियाऍ सइकरणं । आलिंगणाइदोसा, असन्निहिए ठायमाणस्स ॥ २४९२ ॥ “अणट्ठदंडो०” गाहा । अकारणे दंडो अणट्ठदंडो' । दव्वे अकारणे अवरद्धं रायकुलं दंडे, भावदंडो नाणाईण हाणी । विकहाए वक्खाणं - या अह पडिमा विणासिया न वि य जाणसि तुमं पि । इय विकहा अहिगरणं, आलिंगणें भंगें भद्दितरा ॥ २४९३ ॥ 11 “सुट्टु कया० गाहा । कण्ठ्या । वक्खेवो । तं पेक्खंतस्स उल्लावं च करेंतस्स सुत्तत्थपलिमंथो विसोत्तिया दव्वे । सारणीए कयारेण पाणियं वहतं रुब्भइ तओ सस्सहाणी २ भवइ । भावे णाणादीणं आगमस्स विसोत्तियाए चरित्तसस्स विणासो भवइ । सइकरणं भुत्तभोगीणं, अभुत्तभोगीणं कोउगं, कोइ मोहोदएणं आलिंगेज्ज, आलिंगिया भजेज्ज, भद्दयपंतदोसा पच्छाकम्मदोसा य । पंतो तत्थ गेम्हणाई । एए असन्निहिए दोसा । सन्निहिए एते य दोसा इमे य अन्ने वीमंसा पडिणीयट्टया व भोगत्थिणी व सन्निहिया । काणच्छी उक्कंपण, आलाव निमंतण पलोभे ॥ २४९४॥ "वीमंसा " गाहा । वीमंसाए - किं एस सक्कइ खोभेउं ण व ? त्ति । पडिणीययाए, पंता भोगणी व कायिए एएहिं कारणेहिं पडिमाए अणुपविसित्ता काणच्छियं देज्ज, थणकंपं वा करेज्ज, आलवणं करेज्ज, अमुक नाम सुकुसलं ते । निमंतणं - मए समं सामि ! भोगाई भुंज, पलोभणं कक्खंतर - काणच्छि - वियाराणि आगाराणि वा करेज्ज । १. अणट्ठा दंडो अ ब इ, नास्ति ड, अणेदंडो क । २. तस्य हाणी ड । ३. चरितस्स अ इ, क नास्ति । Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२४९०-२५०२] पढमो उद्देसो २७३ काणच्छिमाइएहिं, खोभिय उद्धाइयस्स भद्दा उ । नासइ इयरो मोहं, सुवण्णकारेण दिद्रुतो ॥२४९५॥ "काणच्छिमाइएहिं०" गाहा । काणिच्छीउक्कंपण एवमाइएहिं जाहे खोभिओ ताहेगिण्हामि त्ति उद्दाइओ । ताहे सा देवया नस्सइ । इयरो नाम सो खोभियो साहु सम्मोहं गतो पडितो । तं दट्ठमिच्छड्-कत्तो गयासि ? विलवइ, पन्नविज्जंतो वि पन्नवणं न गेण्हइ । एसा भद्दा । वीमंसा पडिणीया, विद्दरिसणऽक्खित्तमादिणो दोसा । असंपत्ती संपत्ती, लग्गस्स य कड्ढणादीणि ॥२४९६॥ पंता उ असंपत्तीइ चेव मारिज्ज खेत्तमादी वा । संपत्तीइ वि लाएतु कड्डणादीणि कारेज्जा ॥२४९७॥ "वीमंसा०" ["पंता उ०"] गाहा । वीमंसाए काणिच्छिमादीणि करेज्ज सा जहेव भद्दा तहेव भाणियव्वा । जा पडिणीयया एसा खोभेत्ता जाहे उद्धातिओ गेण्हामि त्ति । 'असंपत्ति'त्ति । जाव न चेव गेण्हइ ताव मारेज्ज, खित्तादी व करेज्ज। अहवा विद्दरिसणं करेज्जा, विद्दरिसणं नाम अलग्गमिव लोगो लग्गओ पासइ । ताहे कड्डणाईणि करेज्ज । संपत्तीए वा लाएत्ता कड्दणादीणि करेज्ज । भोगत्थी विगए कोउगम्मि खित्ताइ दित्तचित्तं वा । दट्ठण व सेवंतं, देउलसामी करेज्ज इमं ॥२४९८॥ तं चेव निवेई, बंधण निच्छभण कडगमद्दे अ । आयरिए गच्छम्मि य, कुल गण संघे य पत्थारो ॥२४९९॥ गिण्हणे गुरुगा छम्मास कड्डणे छेदों होइ ववहारे । पच्छाकडम्मि मूलं, उड्डहणविरुंगणे नवमं ॥२५००॥ उद्दावण निव्विसए, एगमणेगे पदोस पारंची। अणवठ्ठप्पो दोसु उ, दोसु उ पारंचिओ होइ ॥२५०१॥ एयस्स नत्थि दोसो, अपरिक्खियदिक्खगस्स अह दोसो । इति पंतो निव्विसिए, उद्दवण विरुंचणं व करे ॥२५०२॥ Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि तत्थेव य पडिबंधो, अदिट्ठगमणाइ वा अणितीए । एए अन्ने य तहिं, दोसा पुण होंति सन्निहिए ॥२५०३॥ 'भोगत्थी विगएकोउगम्मि० " [" तं चेव निट्ठ० “गिण्हणे ० 77 66 'एयस्स० 'तत्थेव य० " ] गाहाओ कण्ठ्याओ । ततो पडिसन्निहियपडिमाओ इमं संतीओ होज्ज । २७४ 44 44 उदाहरणं [ सागारियउवस्सयपगयं कट्ठे पुत्थे चित्ते, दंतकम्मे य सेलकम्मे य । दिट्ठिप्पत्ते रूवे, वि खित्तचित्तस्स भंसणया ॥२५०४॥ - "कट्ठे पुत्थे० " गाहा । दृष्टिप्राप्ते ' रूवे वि 'भंसण' त्ति कुत्सितचरित्ताओ जीवियाओ वा भस्सइ । तासि पुण सन्निहियाणं देवयाणं इमप्पगारो भावो होज्ज सुहविन्नवणा सुहमोयगा य सुहविण्णवणा य होति दुहमोया । दुहविन्नप्पा य सुहा, दुहविन्नप्पा य दुहमोया ॥२५०५॥ "सुहविन्नवणा० " गाहा । चत्तारि भंगा गहिया । तत्थ सुहविन्नप्पर सुहमोयगाए इमं सोपारयम्मि नगरे, रन्ना किर मग्गितो उ निगमकरो । अकरोति मरणधम्मा, बालतवे धुत्तसंजोगो ॥२५०६॥ उद्दावण ० पंच सय भोइ अगणी, अपरिग्गहि सालिभंजि संदूरे ३ तुह मज्झ धुत्त पुत्तादि अवन्ने विज्जखीलणया ॥२५०७ ॥ "" = "सोपारगम्मि० " ["पंच सयभोइ० " ] गाहा । सोप्पारगम्मि नगरे णेगमा अकरा परिवसंति। अन्नया ते दंडिएण करं मग्गिया । मा अप्पवित्तीए अणवत्था भवउ । सव्वे वि अरिंग पविट्ठा। तेसिं महिलाओ वि पविद्वातो । तत्थ य नयरे तेहिं सभा कारएल्लिया । तत्थ पंचसया सालिभंजियाणं । तातो महिलाओ पंच वि सया मरिता तत्थ य सालिभंजियदेवयाओ अपरिग्गहियाओ जायाओ । ताओ कोइ देवो नेच्छइ । ताओ धुत्तेहिं समं अच्छंति जो तासिं पडिभाइ, न एक्कम्मि पीइं बंधंति । ते धुत्ता परोप्परं भंडंति । तेसिं पियरो सोउं अयसो त्ति काउं विज्जावाइएण खीलावियाओ । सभा वा देवकुलो वा संदूरे त्ति णाइदूरे । १. दिट्ठिपत्ते मुच । २. प्पमुह अ ब इ । ३. सिंदूरे मुच । सिंदूरे सिन्दूरारुणम् (मलवृ) । Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२५०३-२५१५] पढमो उद्देसो २७५ बिइयम्मि रयणदेवय, तइए भंगम्मि सुगविज्जाओ । गोरीगंधाराइ, दुहविन्नप्पा य दुहमोया ॥२५०८॥ "बिइयम्मि रयण" गाहा । कण्ठ्या । तिण्ह वि कतरो गुरुतो, पागइ कोडुबि दंडिए चेव । साहस अपरिक्ख भए, इयरे पडिपक्ख पभु राया ॥२५०९॥ "तिण्ह वि कयरो०" गाहा । सीसो पुच्छइ-पायावच्चकुडुंबियदंडियपरिग्गहणं कयरो गुरुययरो ? तत्थ चोयओ भणइ, अहं ताव भणामि-पायावच्चपरिग्गहो गुरुयरो । किं कारणं? सो साहसिओ अप्परिक्खियकारी मुक्खत्तणेण मारेज्ज । कोडुबियदंडिओ पुण णावि साहसिओ नावि असमक्खियकारी । 'पभु राय' त्ति, राया पभू सो विरुवगं न कारेइ सहसा । किञ्चान्यत् - ईसरियत्ता रज्जा, व भंसए मन्नुपहरणा रिसओ । ते य समिक्खियकारी, अण्णा वि य सिं बहू अत्थि ॥२५१०॥ "ईसरियत्ता०" गाहा । एए रिसिणा मन्नुपहरणा । कुडुंबिओ चिंतेइ-मा ईसरियत्ताओ भंसेहिं ति । दंडिओ चिंतेइ-मा रज्जाओ भस्सीहामि । एएण कारणेणं पायावच्चपरिग्गहो गुरुययरो कोडुंबियदंडिया लहुतरा । आयरियो भणइ-दंडियपरिग्गहो गुरुययरो । पत्थारदोसकारी, निवावराहो य बहुजणे फुसइ । पागइओ पुण तस्स व, निवस्स व भया न पडिकुज्जा ॥२५११॥ अवि य हु कम्मद्दण्णो, न य गुत्ती ओ सि नेव दारट्ठा । तेण कयं पि न नज्जइ, इतरत्थ पुणो धुवा दोसा ॥२५१२॥ "पत्थारदोसकारी०" ["अवि य हु कम्म०"] गाहाद्वयं । कण्ठ्यम् । रन्नो य इत्थियाए, संपत्तीकारणम्मि पारंची । अमच्ची अणवठप्पो, मूलं पुण पागयजणम्मि ॥२५१३॥ तुल्ले मेहुणभावे, नाणत्ताऽऽरोवणाय कीस कया । जेण निवे पत्थारो, रागो वि य वत्थुमासज्ज ॥२५१४॥ जइभागगया मत्ता, रागादीणं तहा चओ कम्मे । रागाइविहुरया वि हु, पायं वत्थूण विहुरत्ता ॥२५१५॥ १. हाणं इति भाव्यम् ? । २. करेइ अ क ड इ । Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ विसेसचुण्णि [सागारियउवस्सयपगयं "रन्नो य इत्थियाए०" ["तुल्ले०'' "जइ भागगया मत्ता०" ] गाहा । राइत्थिमेहुणे चरिमं, अमच्चित्थीए अणवट्ठो, पायावच्चित्थीए मूलं । संपत्तिरेव कारणं, एतच्च प्रायश्चित्तनानात्वमनेनैव कारणेन । इयं दिव्वं गयं ।। इयाणि माणुस्सगं । तत्थ गाहा - माणुस्सं पि य तिविहं, जहन्नगं मज्झिमं च उक्कोसं । पायावच्चकुडुंबियदंडियपारिग्गहं चेव ॥२५१६॥ उक्कोस माउभज्जा, मझं पुण भगिणिधूतमादीयं । खरियादी य जहन्नं, पगयं सजितेतरे देहे ॥२५१७॥ "माणुस्सं पि य तिविहं०" ["उक्कोस माउ०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । पच्छित्तं इयाणि । तत्थ गाहा - पढमिल्लुगम्मि ठाणे, चउरो मासा हवंतऽणुग्घाया । छम्मासाऽणुग्घाया, बिइए तइए भवे छेदो ॥२५१८॥ ["पढमिल्लुगम्मि०"] गाहा । पायावच्चपरिग्गहिए जहन्नए ठाइ :: ।४ (चतुर्गुरु), एयं पढमं । मज्झिमए ::: ६ (षड्गुरु), एयं बिइयं । उक्कोसए छम्मासे उ च्छेदो न भणियं गुरुओ लहुओ वा । अतस्तद् ज्ञापनार्थमपदिश्यते गाहापूर्वार्द्धम् - पढमस्स तइयठाणे, छम्मासुग्घाइओ भवे छेदो । चउमासो छम्मासो, बिइए तइए अणुग्घाओ ॥२५१९॥ "पढमस्स तइयठाणे, छम्मासुग्घाइओ भवे छेदो" । पायावच्चपरिग्गहस्स तइयं ठाणं उक्कोसयं । जत्थ जो सो छम्मासियओ छेदो सो उग्घाइओ नायव्वो । “चाउम्मासो०" गाहापच्छद्धं । अनयोः तृतीयस्थानवर्तना गम्यते । उक्कोसकोडुंबियपरिग्गहिए चउगुरुओ छेदो, उक्कोसदंडियपरिग्गहिए छम्मासिओ छेओ चउगुरुओ । अर्थादापन्नं कोडंबए जहन्न-मज्झिमए य जं चेव पायावच्चे । एवं दंडियपरिग्गहिए वि । पढमिल्लुगम्मि तवऽरिह, दोहि वि लहु होंति एतें पच्छित्ता । बिइयम्मि य कालगुरू, तवगुरुगा होति तइयम्मि ॥२५२०॥ "पढमिल्लुगम्मि तवारिह०" गाहा । पढमिल्लुगं नाम पायावच्चपरिग्गहे दोन्नि आदिल्ला तवारिहा ते दोहिं वि लहुया । बिइए कोडंबे जे तवारिहा दोन्नि आइल्ला ते कालगुरू १. पागयजणित्थिए इति भाव्यम् (मलवृ)। Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भावसाला २६-२ भासगाहा-२५१६-२५२९] पढमो उद्देसो २७७ तवलहू। 'तइयं' ति दंडियपरिग्गहे जे आइल्ला दोन्नि तवारिहा ते काललहू तवगुरू । एयं ठायंतस्स पच्छित्तं । इदाणि पडिसेवणापच्छित्तं । तत्र गाहाद्वयम् - चउगुरुका छग्गुरुका, छेदो मूलं जहण्णए होइ । छग्गुरुक छेअ मूलं, अणवठ्ठप्पो अ मज्झिमए ॥२५२१॥ छेदो मूलं च तहा, अणवठ्ठप्पो य होइ पारंची । एवं दिट्ठमदिढे, सेवंते पसज्जणं मोत्तुं ॥२५२२॥ "चउगुरुका०" ["छेदो मूलं०"] गाहा । जहन्नयं पायावच्चपरिग्गहियं, अदिटुं पडिसेवइ :: ।४ (चतुर्गुरु), दिढे ::: ६ (षड्लघु), मज्झिमए अद्दिढे ::: ।६ (षड्गुरु), दिढे छेदो अविसेसिओ । उक्कोसए अद्दिढे छेदो, दिढे मूलं । कोडुंबे जहन्नए अदि8 ::: ।६ (षड्गुरु), दिढे छेदो । मज्झिमए अदिढे छेदो, दिढे मूलं । उक्कोसए अदिढे मूलं, दिढे अणवट्ठो । दंडिए जहन्नए अदिढे छेदो, दिढे मूलं । मज्झिमए अदिढे मूलं, दिढे अणवठ्ठो । उक्कोसए अद्दिढे अणवट्ठो, दिढे पारंचिओ। जम्हा पढमे मूलं, बिइए अणवट्ठों तइएँ पारंची । तम्हा ठायंतस्सा, मूलं अणवट्ठ पारंची ॥२५२३॥ पडिसेवणाएँ एवं, पसज्जणा तत्थ होइ इक्किक्के । चरिमपदे चरिमपदं, तं पि य आणाइनिष्फन्नं ॥२५२४॥ ते चेव तत्थ दोसा, मोरियआणाएँ जे भणिय पुट्वि । आलिंगणाइ मोत्तुं, माणुस्से सेवमाणस्स ॥२५२५॥ आलिंगते हत्थाइभंजणे जे उ पच्छकम्मादी । ते इह नत्थि इमे पुण, नक्खादिविछेअणे सूया ॥२५२६॥ सुहविन्नप्पा सुहमोइगा य सुहविन्नप्पा य होंति दुहमोया । दुहविन्नप्पा य सुहा, दुहविन्नप्पा य दुहमोया ॥२५२७॥ खरिया महिड्डिगणिया, अंतेपुरिया य रायमाया य । उभयं सुहविन्नवणा, सुमोय दोहिं पि य दुमोया ॥२५२८॥ तिण्ह वि कयरो गुरुओ, पागय कोडुबि दंडिए चेव ।। साहस असमिक्ख भए, इयरे पडिपक्ख पभु राया ॥२५२९॥ Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७८ विसेसचुण्णि [सागारियउवस्सयपगयं ईसरियत्ता रज्जा, व भंसए मन्नुपहरणा रिसओ । ते य समिक्खियकारी, अन्ना वि य सिं बहू अत्थि ॥२५३०॥ पत्थारदोसकारी, निवावराहो य बहुजणे फुसइ । पागइओ पुण तस्स व, निवस्स व भया न पडिकुज्जा ॥२५३१॥ अवि य हु कम्मद्दण्णा, न य गुत्तीओ सि नेव दारट्ठा । तेण कयं पि न नज्जइ, इतरत्थ पुणो धुवो दोसो ॥२५३२॥ तुल्ले मेहुणभावे, नाणत्ताऽऽरोवणा उ कीस कया । जेण निवे पत्थारो, रागो वि य वत्थुमासज्जा ॥२५३३॥ "जम्हा पढमे मूलं' ["पडिसेवणाए०" "ते चेव तत्थ दोसा." "आलिंगते." "सुहविन्नप्पा०" "खरिया०" "तिण्ह वि०" "ईसरियत्ता०" "पत्थार०'' "अवि य हु०" "तुल्ले मेहुण०''] गाहाओ पुव्वभणियाओ । नवरं 'नक्खादिविच्छेयणे सूय'त्ति सूचितं विभावितमित्यर्थः । गयं माणुसं । इयाणिं तेरिच्छियं - तेरिच्छं पि य तिविहं, जहन्नयं मज्झिमं च उक्कोसं । पायावच्चकुडुंबियदंडियपारिग्गहं चेव ॥२५३४॥ अइय अमिला जहन्ना, खरि महिसी मज्झिमा वलवमादी । गोणि करेणुक्कोसा, पगयं सजितेतरे देहे ॥२५३५॥ ["तेरिच्छं पि०" "अइय अमिला०"] गाहा । सिद्धमेव । इमं पच्छित्तं - चत्तारि य उग्घाया, जहन्नए मज्झिमे अणुग्घाया । छम्मासा उग्घाया, उक्कोसे ठायमाणस्स ॥२५३६॥ "चत्तारि य उग्घाया०" गाहा । जहन्नए पायावच्चपरिग्गहिए ठाइ :: ४ (चतुर्लघु), मज्झिमए :: ।४ (चतुर्गुरु), उक्कोसए ::: ६ (षड्लघु) । पढमिल्लगम्मि ठाणे, दोहि वि लहुगा तवेण कालेणं । बिइयम्मि उ कालगुरू, तवगुरुगा होति तइयम्मि ॥२५३७॥ "पढमिल्लुगम्मि०" गाहा । कण्ठ्या । एयं ठाणपच्छित्तं । इयाणि पडिसेवणापच्छित्तं - Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२५३०-२५४५] पढमो उद्देसो २७९ चउरो लहुगा गुरुगा, छेदो मूलं जहन्नए होइ । चउगुरुग छेद मूलं, अणवठ्ठप्पो य मज्झिमए ॥२५३८॥ छेदो मूलं च तहा, अणवठ्ठप्पो य होइ पारंची । एवं दिट्ठमदिढे, सेवंते पसज्जणं मोत्तुं ॥२५३९॥ "चउरो लहुगा०' ["छेदो मूलं०"] गाहाद्वयम् । जहन्नयं अद्दिटुं पडिसेवति :: ४ (चतुर्लघु), दिढे :: ।४ (चतुर्गुरु) । मज्झिमए अदिढे :: । (चतुर्गुरु), दिढे छेदो । उक्कोसए अद्दिढे छेदो, दिढे मूलं । कोडुंबे जहन्नए अदिढे :: ।४ (चतुर्गुरु), दिढे छेदो । मज्झिमए अदिढे छेदो, दिढे मूलं । उक्कोसए अदिढे मूलं, दिढे अणवट्ठो । दंडिए जहन्नए अद्दिढे छेदो, दिढे मूलं । मज्झिमए अदिढे मूलं, दिढे अणवट्ठो । उक्कोसए अदिढे अणवट्ठो, दिढे पारंचिओ । जम्हा पढमे मूलं, बिइए अणवट्ठों तइएँ पारंची । तम्हा ठायंतस्सा, मूलं अणवट्ठ पारंची ॥२५४०॥ पडिसेवणाएँ एवं, पसज्जणा तत्थ होइ इक्केक्के । चरिमपदे चरिमपदं, तं पि य आणाइनिप्फन्नं ॥२५४१॥ ते चेव तत्थ दोसा, मोरियआणाएँ जे भणिय पुट्वि । आलावणाइ मोत्तुं, तेरिच्छे सेवमाणस्स ॥२५४२॥ जह हासखेड्डुआगारविब्भमा होति मणुयइत्थीसु । आलावा य बहुविधा, तह नत्थि तिरिक्खइत्थीसु ॥२५४३॥ सुहविण्णप्पा सुहमोइगा य, सुहविण्णप्पा य होंति दुहमोया । दुहविण्णप्पा य सुहा, दुहविण्णप्पा य दुहमोया ॥२५४४॥ अमिलाई उभयसुहा, अरहण्णगमाइमक्कडि दुमोया । गोणाइ तइयभंगे, उभयदुहा सीहिवग्घीओ ॥२५४५॥ "जम्हा पढमे मूलं०" ["पडिसेवणाएँ." "ते चेव तत्थ०" "जह हास" "सुहविण्णप्पा०" "अमिलाई०"] । शेषं तथैव पूर्वोक्तं । नवरं करेणु-हत्थिणी (गा० २५३५)। चोयओ भणइ-को नाम तिरिक्खजोणीसु मेहणं गच्छेज्ज ? आयरियो भणइ - Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८० विसेसचुण्णि [सागारियउवस्सयपगयं जइ ता सणप्फईसुं, मेहुणभावं तु पावए पुरिसो । जीवियदोच्चा जहियं, किं पुण सेसासु जाईसु ॥२५४६॥ एसेव कमो नियमा, निग्गंथीणं पि होइ नायव्वो । पुरिसपडिमाउ तासिं, साणम्मि य जं च अणुरागो ॥२५४७॥ "जइ ता सणप्फईसुं" ["एसेव०"] गाहा । कण्ठ्या । 'जीवियदोच्चा जहियं' ति । एक्का सीही वग्घी वा खुट्टलिया गहिया । सा जोव्वणं पत्ता रितुकाले सजाइं अलभमाणिं अद्दन्ना। नवरं एक्केण पुरिसेण कहवि सागारियठाणे छिक्का । सा चाडूणि आढत्ता काउं । तेण पडिसेविया । पुरिसं घेत्तुं अडविं पविट्ठा । तत्थ गुहाए छोढुं पोग्गलं देइ । पडिबद्धा ण देइ नासिउं। निग्गंथी दिटुंतो-एक्का अविरइया अवाउडिया साणेण दिट्ठा । सो पुंछलोलं करेंते उवसग्गस्सग्गणाए अल्लिणो । सो चिंतेति-पेच्छामि ताव किं करेति ति? जन्नुएहिं हत्थेहिं य ठिया पडिसेविया य । अणुरागो जाओ। बिइयपदं - अद्धाणनिग्गयादी, तिक्खुत्तो मग्गिऊण असईए । गीयत्था जयणाए, वसंति तो दव्वसागरिए ॥२५४८॥ जहिं अप्पतरा दोसा, आभरणादीण दूरतो य मिगा । चिलिमिलि निसि जागरणं, गीए सज्झायझाणादी ॥२५४९॥ "अद्धाणनिग्गयादी०" ["जहिं अप्पतरा०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । गीतसद्दे उच्चेण सद्देण सज्झायं करेंति झायंति वा । भावसागारिए - अद्धाणनिग्गयादी, वासे सावयभए व तेणभए । आवरिया तिविहे वी, वसंति जयणाएँ गीयत्था ॥२५५०॥ "अद्धाणनिग्गयादी०" गाहा । कण्ठ्या । तिविहाहिं वि पडिमाहिं एसा जयणा । [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथाणं इत्थीसागारिए उवस्सए वत्थए ॥१-२६॥ कप्पइ निग्गंथाणं पुरिससागारिए उवस्सए वत्थए ॥१-२७॥ एषां चतुर्णां सूत्राणां व्याख्यामभिधास्यामः । आह-व्याख्यास्यति भवानेतानि सूत्राणि कोऽस्याभिसम्बन्धः ? उच्यते - अविसिटुं सागरियं, वुत्तं तं पुण विभागतो इणमो । मज्झे पुरिससगारं, आदी अंते य इत्थीसु ॥२५५१॥ "अविसिटुं०" गाहा । अधस्तादनन्तरसूत्रे अविशेषितं सागारियमभिहितं । तस्या Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८१ भासगाहा-२५४६-२५५७] पढमो उद्देसो विशेषाभिहितस्य सूत्रस्य सूत्रेणैव विशेषज्ञापनार्थम् अन्यस्य च विशेषज्ञापनार्थं सूत्रचतुष्टयमाहेति सूत्राभिसम्बन्धः । इत्थीसागारिएँ उवस्सयम्मि स च्चेव इत्थिया होइ । देवी मणुय तिरिच्छी, स च्चेव पसज्जणा तत्थ ॥२५५२॥ "इत्थीसागारिए०" गाहा । सव्वे वित्थिया हेट्ठाणंतरसूत्रे अत्थतो भणिया, सच्चेव एत्थ वि आदिसुत्ते णायव्वा । सा देवी मणुयी तिरिक्खी तिविहा । सच्चेव आरोवणा, तच्चेव दोसा य । चोयओ भणइ - जड़ स च्चेव य इत्थी, सोही य पसज्जणा य स च्चेव । सुत्तं तु किमारद्धं ?, चोदग ! सुण कारणं इत्थं ॥२५५३॥ "जइ स च्चेव य०" गाहा । जइ अणंतरसूत्रेणोक्तमेतद् अतः सूत्रं निरर्थकं । आयरिओ आह-तं अणंतरसुत्ते अत्थओ विभासियं । इह पुण तं चेव सुत्तेण नियमेइ । अन्नं च - पुव्वभणियं तु पुणरवि, जं भण्णइ तत्थ कारणं अत्थि । पडिसेहोऽणुन्ना कारणं विसेसोवलंभो वा ॥२५५४॥ "पुव्वभणियं तु०" कारगगाहा । कण्ठ्या । ओहे सव्वनिसेहो, सरिसाणुन्ना विभागसुत्तेसु । जयणाहेउं भेदो, तह मज्झत्थादओ वा वि ॥२५५५॥ पुरिससागारिए उवस्सयम्मि, चउरो लहुगा य दोस आणादी । ते वि य पुरिसा दुविहा, सविकारा निव्विकारा य ॥२५५६॥ "ओहे." "परिस०" गाहा। जइ परिससागारिए उवस्सए ठाइ चउलहया। परिसा दुविहा-सविगारा अविगारा य । तत्थ सविगारा इमे - रूवं आभरणविहिं, वत्थाऽलंकारभोयणे गंधे । आउज्ज नट्ट नाडग, गीए अ मणोहरे सुणिया ॥२५५७॥ "रूवं०" गाहा । तत्थ रूवं उद्वर्त्तन-स्नान-जंघासेडकरणं२ (?) । आभरणविहीआभरणेहि अप्पा मंडेति । वत्थाणि उक्कोसयाणि परिहेति । अलंकारेण चउव्विहेण अप्पाणं अलंकारेंति । भोयणं विसिटुं विभवेण भुंजंति । कोट्ठपुडादीहिं गंधेहिं अप्पाणं सुगंधीकरेंति । चउव्विहं आउज्जं-तयादि वाएंति णच्चंति गायंति य । मणोहरसद्दो सव्वत्थ दट्ठव्वो । मणं १. कारण इति भाव्यम् ? २. रूपम् उद्वर्तन-स्नान-नखदन्तकेशसंस्थापनादिना स्वशरीरे जनयन्ति (मलवृ) । Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८२ विसेसचुण्णि [सागारियउवस्सयपगयं हरंतीति मणोहरका । ते से य भुत्ताभुत्ताणं सइकरणकोउगदोसा । एक्केक्कम्मि उ ठाणे, चउरो मासा हवंति उग्घाया । आणाइणो य दोसा, विराहणा संजमाऽऽयाए ॥२५५८॥ "एक्केक्कम्मि य०" गाहा । एएसु रूव-आभरणादिसु एक्केक्के ठायंतस्स चउलहुया। एवं ता सविकारे, निव्वीकारे इमे भवे दोसा । संसद्देण विबुद्धे, अहिगरणं सुत्तपरिहाणी ॥२५५९॥ "एवं ता सविगारे०" गाहा । साहूणं सज्झायसद्देणं अहवा काइयादिअट्ठाए निप्फेडपवेस-पयनिवात-आवस्सिय-णिस्सीहियादिसद्देण तेसिं गिहत्थाण पडिबुद्धाण रोसो भवइ । तओ अहिकरणं । तत्थ संखडे पिट्टापिट्टीए आयविराहणा सुत्तपरिहाणी य भवइ । इमा य संजमविराहणा - आउ ज्जोवण वणिए, अगणि कुटुंबी कुकम्म कुम्मरिए । तेणे मालागारे, उब्भामग पंथिए जंते ॥२५६०॥ “आउ ज्जोवण" गाहा । जम्हा एए दोसा तम्हा ण ठाइयव्वं । चोयओ भणइ - एवं सुत्तं अफलं, सुत्तनिवाओ उ असइ वसहीए । गीयत्था जयणाए, वसंति तो दव्वसागरिए ॥२५६१॥ "एवं सुत्तं अफलं०" गाहा । आयरिओ भणइ–ण अप्फलं सुत्तं । अद्धाणणिग्गयादी तिक्खुत्तो मग्गित्ता अलंभे पुरिससागारिए ठाइयव्वं । एत्थ सुत्तनिवाओ - ते वि य पुरिसा दुविहा, सन्नी अस्सन्निणो य बोधव्वा । मज्झत्थाऽऽभरणपिया, कंदप्पा काहिया चेव ॥२५६२॥ "ते वि य०" गाहा । ते पुरिसा दुविहा–असण्णिणो सण्णिणो य । जे सण्णिणो ते चउव्विहा–मज्झत्था, आभरणप्पिया, कंदप्पिया, काहिया । एएसिं चउण्ह वि वक्खाणं - आभरणपिए जाणसु, अलंकरिते उ केसमादीणि । सइरहसियप्पललिया, सरीरकुइणो य कंदप्पा ॥२५६३॥ अक्खाइयाउ अक्खाणगाइं गीयाइं छलियकव्वाइं । कहयंता य कहाओ, तिसमुत्था काहिया होति ॥२५६४॥ Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८३ भासगाहा-२५५८-२५७०] पढमो उद्देसो एएसिं तिण्हं पी, जे उ विगाराण बाहिरा पुरिसा । वेरग्गरुई निहुया, निसग्गहिरिमं तु मज्झत्था ॥२५६५॥ ["आभरण०" "अक्खाइयाउ०" "एएसिं तिण्हं0"] गाहासिद्धं । 'गीताई' ति गीताई' कहेंति । 'तिसमुत्था'-अत्थे धम्मे कामे य । निसग्गो नाम स्वभावः । एक्केक्का ते तिविहा, थेरा तह मज्झिमा य तरुणा य । एवं सन्नी बारस, बारस अस्सन्निणो होति ॥२५६६॥ "एक्केक्का०" गाहा । मज्झत्था ते तिविहा-थेरा मज्झिमा तरुणा । एवं आभरणप्पिया वि काहिया वि । एवं एए बारसविहा सण्णिणो । एवं असण्णिणो वि बारसविहा । काहीयातरुणेसुं, चउसु वि चउगुरुग ठायमाणस्स । सेसेसुं चउलहुगा, समणाणं पुरिसवग्गम्मि ॥२५६७॥ "काहीयातरुणेसु०" गाहा । सण्णिणो एक्को काहियतरुणो । अस्सण्णीण वि एक्को । एए दोण्णि जे वक्ष्यमाणा नपुंसगकाहिया पुरिसणेवत्थिता । तेसि पि सन्नि-असण्णीणं दोण्णि एए चत्तारि । एएसु :: ।४ (चतुर्गुरु), सेसाणं :: ४ (चतुर्लघु) । एवं(यं) निक्कारणे । कारणे पुण इमाए विहीए ठायमाणो सुद्धो । असइ वसहीए - सन्नीसु पढमवग्गे, असती अस्सन्निपढमवग्गम्मि । तेण परं सन्नीसुं, कमेण अस्सन्निसुं चेव ॥२५६८॥ एवं एक्केक्क तिगं, वोच्चत्थकमेण होइ नायव्वं । मोत्तूण चरिम सन्नी, एमेव नपुंसएहिं पि ॥२५६९॥ "सन्नीसु पढमवग्गे०" ["एवं एक्कक्क तिगं०"] गाहा । सन्निपुरिसाणं पढमवग्गो । मज्झत्था तिविहा । तत्थ थेरेसु ठाइ, असइ मज्झिमेसु, असइ तरुणेसु वि । सण्णीणं पढमवग्गाऽसइए ताहे असण्णीणं पढमवग्गे तहेव, तेसिं पि असईए सन्नीणं बीइयवग्गे ठाइ, असइ तइयवग्गे वि ठाइ । असइ तइयवग्गस्स काहियथेरमज्झिमेसु ठाइ । असइ सण्णीणं ताहे असण्णीणं कमेण एवं चेव । असईए काहियसण्णितरुणेसु चिट्ठइ । ते पण्णविज्जंति । विभासा। असईए असण्णीसु वि काहियतरुणेसु ठाइ, विभासा । पुरिससागारियस्स अलंभे कयाइ नपुंसगसागारिओ लभेज्ज । तत्थ इमा गाहा - एमेव होंति दुविहा, पुरिसनपुंसा वि सन्नि अस्सन्नी । मज्झत्थाऽऽभरणपिया, कंदप्पा काहिया चेव ॥२५७०॥ १. गीतगाइं अ क ड इ । Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८४ विसेसचुण्णि [सागारियउवस्सयपगयं "एमेव बारसविहो'०" गाहा । एवमवहारणे जहा पुरिसाणं भेदो बारसविहो सण्णीणं असण्णीणं च, तहा नपुंसगाण वि ते बारस वि समासओ दुविहा भवंति - इत्थि णेवत्थिया पुरिसणे वत्थिता य । जे पुरिसणेवत्थिया ते दुविहा-पडिसेवी अपडिसेवी य । जे पुरिसणेवत्थिया पडिसेवी अपडिसेवी वा । जइ इत्थिणेवत्थिया ते नियमा पडिसेवी । पडिसेवावेंति त्ति पडिसेवी। एतेसु निक्कारणे ठायंतस्स इमं पच्छित्तं - एक्केक्का ते तिविहा, थेरा तह मज्झिमा य तरुणा य । एवं सन्नी बारस, बारस अस्सन्निणो होंति ॥२५७१॥ जह चेव य पुरिसेसुं, सोही तह चेव पुरिसवेसेसु । तेरासिएसु सुविहिय !, पडिसेवगअपडिसेवीसु ॥२५७२॥ "एक्केक्का ते०" "जह चेव य पुरिसेसुं०" गाहा । जे पुरिसनेवत्थिया पडिसेवी अपडिसेवी वा । जहा पुरिससागरिए कहियतरुणेसु चउगुरुया । सेसेसु अक्कारस[सु] चउलया। तहा एएसु वि। एमेव होइ' इत्थी, बारस सन्नी तहेव असन्नी । सन्नीण पढमवग्गे, असइ असन्नीण पढमम्मि ॥२५७३॥ एवं एक्केक्कं तिगं, वोच्चत्थकमेण होइ नेयव्वं । मोत्तूण चरिम सन्निं, एमेव नपुंसएहिं पि ॥२५७४॥ "एमेव होंति इत्थी०" ["एवं एक्केकं०"] गाहा । पुव्वद्धं । जहा पुरिसाणं संनिअसंनीणं । बारसओ भेदो । तहा इत्थीण वि । कारणे ठायंताणं । इमो कमो "सन्नीण पढमवग्गे०" गाहापच्छद्धं । पढमं सन्नित्थीणं मज्झत्थ थेरीसु ठाइ । असइ असन्नीसु थेरीसु मज्झत्थासु ठाइ । असइ मज्झिमासु सण्णीसु मज्झत्थासु ठाइ । असइ असन्नीसु मज्झिमासु सन्नीसु मज्झमासु ठाइ । एवं सेसाणं वि एक्केक्के तिविहे वोच्चत्थे णेयव्वं । इत्थिरूवेस वि नपुंसएसु एसेव कमो । इमा सोधिगाहा - काहीयातरुणीसं, चउसु वि मलं तु ठायमाणाणं । सेसासु वि चउगुरुगा, समणाणं इत्थिवग्गम्मि ॥२५७५॥ "काहीयातरुणीसुं०" गाहा । काहीय तरुणीसुं मूलं । सेसेसु एक्कारससु चउगुरुगा । १. होति मुच । Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२५७१-२५८१] पढमो उद्देसो २८५ जह चेव य इत्थीसुं, सोही तह चेव पुरिसवेसेसु ।। तेरासिएसु सुविहिय ! ते पुण नियमा उ पडिसेवी ॥२५७६॥ "जह चेव य इत्थीसुं०" गाहा । जे इत्थिणेवत्थिया काहिय तरुणणपुंसगा । तेहिं सागारिएहिं ठायमाणीणं मूलं । सेसेसु एक्कारससु ठायमाणाणं चउगुरुगा । जह कारणंपि पुरिसे', तह कारणे इत्थियासु वि वसेज्जा । अद्धाणवाससावयतेणेसु व कारणे वसती ॥२५७७॥ "जह कारणमि पुरिसे०" पुव्वद्धं कण्ठ्यं । किं च तक्कारणं ? "अद्धाण गाहा०" पच्छद्धं । अद्धाणादिसु निग्गयाणं, अण्णाए वसहीए तिक्खुत्तो मग्गियाए अलंभे, वरिसं वा घणं पडइ, सीहादि सावयभये वा, दुविह तेणभये वा ताहे एतेसु ठाणेसु वसंति । [सुत्तं] णो कप्पइ णिग्गंथाणं पुरिससागारिए उवस्सए वत्थए ॥१-२६॥ कप्पइ णिग्गंथीणं इत्थी सागारिए उवस्सए वत्थए ॥१-२९॥ एसेव कमो नियमा, निग्गंथीणं पि होइ नायव्वो । जह तेसि इत्थियाओ, तह तासि पुमा मुणेयव्वा ॥२५७८॥ "एसेव कमो०" गाहा । कंठ्या । काहीयातरुणीसुं, चउसु वि चउगुरुग ठायमाणीणं । सेसासु वि चउलहुगा, समणीणं इत्थिवग्गम्मि ॥२५७९॥ "काहियातरुणीसुं०" गाहा । काहिय तरुणीसु णिग्गंथीणं ठायमाणीणं चउगुरुगा । सेसेसु एक्कारसेसु चउलहुगा । काहिय तरुणेसुं चउसु वि मूलं तु ठायमाणीणं । सेसासु उ चउगुरुगा, समणीणं पुरिसवग्गम्मि ॥२५८०॥ "काहिय तरुणेसुं०" गाहा । काहिय तरुणपुरिसेसु णिग्गंथीणं ठायमाणीणं मूलं । सेसेसु एक्कारससु चउगुरुगा। अहवा धम्मगणि खमासमणादेसेणं सव्वेसु वि पदेसु इमा सोही - थेराइएसु अहवा, पंचग पन्नरस मासलहुओ य । छेदो मज्झत्थादिसु, काहियतरुणेसु चउलहुओ ॥२५८१॥ १. जह कारणे पुरिसेसुं मुच । Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८६ विसेसचुण्णि [सागारियउवस्सयपगयं सन्नीअसन्नीणं, पुरिसनपुंसेसु एस साहूणं । एएसुं चिय थीसुं, गुरुओ समणीण विवरीओ ॥२५८२॥ "थेराईए अहवा०" ["सन्नीअसन्नीणं०"] गाहाद्वयं । सण्णि थेराण मज्झत्थाईण समं वसंताणं पंचराइंदिया लहुओ च्छेओ । मज्झिमे पन्नरस राइंदियाणि लहुओ च्छेदो। तरुणे लहुओ मासो च्छेदो। काहिए सण्णिथेरे पण्णरसराइंदियाणि लहुओ च्छेदो। मज्झिमे मासलहुओ च्छेदो । तरुणे चउलहुओ च्छेदो । एयं सण्णि-असण्णि पुरिसेसु णपुंसएसु य पुरिसणेवत्थेसु पच्छित्तं भणियं । एयं चेव इत्थीसु वि । इत्थीवेसणेवत्थेसु य णपुंसगेसु गुरुयं कायव्वं । एयं साहूणं साहूणीणं एतं चिय विवरीयं पुरिसेसु गुरुओ । इत्थीसु लहुओ । ॥ सागारियोवस्सयपगयं समत्तं ॥ १. तरुणे...छेदो नास्ति ड । २. काथिका अपि ये स्थविरा मध्याश्च तेष्वप्येवमेवाव । सातव्यम्। (मलवृ) (लघुपञ्चकच्छेदः, लघुपञ्चदशछेदश्च) । Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ पडिबद्धसेज्जापगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथाणं पडिबद्धसेज्जाए वत्थए ॥१-३०॥ इति ओहविभागेणं, सेज्जा सागारिका समक्खाया । तं चेव य सागरियं, जस्स अदूरे स पडिबद्धो ॥२५८३॥ नामं ठवणा दविए, भावम्मि चउव्विहो उ पडिबद्धो । दव्वम्मि पट्ठिवंसो, भावम्मि उ चउव्विहो भेदो ॥२५८४॥ [नि०] ["इति ओहविभागेणं०"] सूत्राभिसम्बधो गाहा सिद्ध एव । “नामं ठवणा०" गाहा । तत्थ दव्वपडिबद्धो पट्ठीवंसो = दोसु घरेसु पडिबद्धो । भावपडिबंधो इमो चउव्विहो - पासवण ठाण रूवे, सद्दे चेव य हवंति चत्तारि । दव्वेण य भावेण य, संजोगो होइ चउभंगो ॥२५८५॥ चउत्थपदं तु विदिन्नं, दव्वे लहुगा य दोस आणादी । संसद्देण विबुद्धे, अहिकरणं सुत्तपरिहाणी ॥२५८६॥ "पासवण" ["चउत्थपदं०"] गाहा । पासवणपडिबद्धो, ठाणपडिबद्धो, रूवपडिबद्धो, सहपडिबद्धो, दव्वओ वि पडिबद्धो, भावओ वि पडिबद्धो । दव्वओ पडिबद्धो नो भावओ। चउभंगो । चउत्थे कप्पति । तत्थ बिइयभंगो-दव्वओ पडिबद्धो न भावतो । तत्थ जइ ठंति चउलहुगा, आणादिविराहणा दुविहा-संजमाताए । ___'संसद्देण विबुद्धे' त्ति आवस्सिया आसज्ज निसीहियं करेंताणं सद्दो भवइ। तेहिं विबुद्धेहिं गिहत्थेहिं इमं अहिकरणं भवति - आउ ज्जोवण वणिए, अगणि कुटुंबी कुकम्म कुम्मरिए । तेणे मालागारे, उब्भामग पंथिए जंते ॥२५८७॥ “आउ ज्जोवण." गाहा । अविरइयाओ पभातमिति मण्णमाणीओ आउक्कायस्स गच्छेज्ज । आउक्काए वा एए सिंचिंतु गच्छेज्ज । गाविओ घेत्तुं बइल्ले वा जोएउं अडविं दारुयाण गच्छेज्जा । कच्छपुडयं२ (?) वा गहाय वाणियओ पभायमिति मण्णमाणो वच्चेज्ज । भंडिं वा जोएउं गच्छेज्ज । अग्गिकम्मिएहिं वा अयागरादीहि पभायमिति अहिकरणाणि पलिवेज्ज । १. भावओ पडिबद्धो नो दव्वओ ३। दव्वओ वि न पडिबद्धो भावओ वि न पडिबद्धो ४। २. वणिजो घृतकुतुपादिकं गृहित्वा ग्रामान्तरं व्रजन्ति । Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८८ विसेसचुण्णि [पडिबद्धसेज्जापगयं वणदवं वा दाउं कोइ वच्चेज्ज । कुटुंबिओ वा हलकुलियादि जोएत्ता छेत्तुं वच्चेज्ज णिदिणिउं वा। कुत्सितं येषां कर्म ते कुकर्मिणः जहा मच्छबंध-वाह-साउणिया दिवे पभातं ति जालाणि वग्गुराओ कूडाणि य गहाय गच्छेज्ज । कुम्मारेण जो मारेइ सो कुम्मारिओ जहा वल्लदहगा ते पाभायं ति वच्चंति अडवीए । तेणो वा पाभातमिति निग्गच्छेज्जा । अहवा पभायमिति पंथं पंथिओ गच्छेज्ज । मालागारा वा चंगोडाहत्थगया पुप्फाण गच्छेज्जा गच्छिउं वा आरद्धा । उब्भामगो वा पभायमिति णिग्गच्छेज्ज, अहवा आइज्जा ताहे से संगारो कएल्लगो। पंथिया वा कप्पडियादी पहाविया पभायमिति । तेल्लियचक्कं वा उच्छुजंतं वा पवाहेज्ज । एत्थ जं ते करेंति तन्निप्फण्णं । सुत्तपरिहाणी भवइ । कहं पुण? । आसज्ज निसीही वा, सज्झाय न करिति मा हु बुज्झिज्जा । तेणासंका लग्गण, संजम आयाएँ भाणादी ॥२५८८॥ "आसज्ज०" गाहा । मा गिहत्था विच्छुब्भिहिंति अधिकरणभएण आसज्जं न करेइ मा. (मासलघु), आवस्सियं न करेंति पंचराइंदिया । एवं णिस्सीधियाए वि । सुत्तपोरिसिं न करेइ मा. (मासलघु), अत्थपोरिसिं न करेइ मा. ०। (मासगुरु), वेलतिक्कंतं आवस्सयं करेइ :: ४ (चतुर्लघु), थुईओ न भणंति मा. (मासलघु), तत्थ वसंता सुत्तं नासेंति :: ४ (चतुर्लघु), अत्थे ::। ४ (चतुर्गुरु), जं च तेहिं नटेहिं विहारं ण जाणीहिंति पायच्छित्तं च तं निप्फन्नं । एवं सुत्तपरिहाणी । इमे य दोसा-णिग्गच्छंतेण साहुणा आवस्सियादिसद्दो कओ। पदणिवायसदं वा सोउं ते गिहत्था 'तेणो'त्ति मन्नमाणा मारेज्ज, कड्डवियड्डि वा करेज्ज । एवं आयविराहणा भवइ । जुझंताणं भायणभेदो भवति । आदिग्गहणेणं गिहत्थेहिं समं अहिगरणं होज्ज । जम्हा एए दोसा तम्हा न ठाइयव्वं दव्वपडिबद्धे । बिइयपदे वसेज्जा वि इमेहिं कारणेहिं - अद्धाणनिग्गयादी, तिक्खुत्तो मग्गिऊण असईए । गीयत्था जयणाए, वसंति तो दव्वपडिबद्धे ॥२५८९॥ "अद्धाण०" गाहा । कण्ठ्या । सा इमा जयणा - आपुच्छण आवासिय, आसज्ज निसीहिया य जयणाए । वेरत्ती आवासग, जो जाहे चिंधण दुगम्मि ॥२५९०॥ "आपुच्छण०" गाहा । वेरत्तियवेलाए पुव्वं चेव उट्ठिएण भवियव्वं । सिय त्ति णिवण्णो छिक्केण तहेव तुसिणीएण उट्टेयव्वं । ताहे दुवग्गावि णिति, आसज्जावसियाओ हियएण करेंति । एवापुच्छिऊण (?) जयणाए णिति, एगो दारे ठाइ एगो काइयं वोसिरइ । जाहे वेरत्तियं करेंति, ताहे अप्पसद्दो जहा पासे चिट्ठिओ न सुणेइ । जं तत्थ सुत्ते अत्थे वा संकियं तं Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २५८२-२५९४] पढमो उद्देस २८९ चिंतेत्ता दिवसओ पडिपुच्छेण णिस्संकितं करेंति । जो जाहे उट्ठेइ सो ताहे आवसयं करेइ । थुइवंदणयाणि हियएण करेंति । अहवा जाहे पभायं गिहत्था उट्ठिया ताहे आवसयं करेंति । इयाणि तइयभंगो विजणम्मि वि उज्जाणे, जयणा भासाऍ किमुय पडिबद्धे । ढढरसरणुप्पेहा, न य संघाडेण वेरती ॥२५९१॥ " विजणम्मि वि उज्जाणे० " गाहा । कण्ठ्या । गओ बिइयभंगो । भावम्मि उ पडिबद्धे, चउरो गुरुगा य दोस आणादी । विपुरिसा दुविहा, भुत्तभोगी अभुत्ता य ॥२५९२॥ [ नि० ] " भावम्मि उ० " गाहा पुरातना । अस्या व्याख्या भावम्मि उ पडिबद्धे, पनरससु पदेसु चउगुरू होंति । एक्केक्काउ पयाओ, हवंति आणाइणो दोसा ॥ २५९३ ॥ 'भावम्मि उ० " गाहा । कहं पुण पन्नरसपदानि ? पासवणं, ठाणं, रूवं, सद्दो दुविहोभासासद्दो य भूसणसद्दो य । एयाणि पंच पयाणि । असोणि दुहासंजोगेण सत्त, तइयसंजोगेण तिणि भवंति । एए पन्नरस । चउक्कसंजोगो न भवइ । कहं पुण ? एत्थ लक्खण गाहा - ठाणे नियमा रूवं, भासासहो य भूसणे भइओ । काइय ठाणं नत्थी, सद्दे रूवे य भय सेसे ॥२५९४॥ 44 'ठाणे नियमा रूवं० " गाहा । जत्थ ठाणं तत्थ नियमा रूवं भासा य । तेण तिन्ह वि एकत्वं । तेण एएसिं दुगादीया संजोगा न भवंति । एएण पुण तिणि वि भूसणे भयणिज्जा । तेण अत्थि संजोगो । काइया ठाणं नत्थि, तेणेकत्वं, एकत्वात् संयोगो नास्ति । जेसिं एकत्वं ते परोप्परं मोत्तूणं सेसाणं दुगतिगसंजोगा भाणियव्वा । तत्थ दुयासंजोगेण सत्त, ते इमेपासवणपडिबद्धं पि रूवपडिबद्धं पि (१), पासवणपडिबद्धं पि भासा [पडिबद्ध] वि त्थ (२), पासवणं पि भूसणं पि (३), ठाणं पि भूसणं पि (क) ४, रूवं पि भासा वि (र्तृ) ५, रूवं पि [भूसणं पि] (फ्रु) ६, भासा वि भूसणं पि (ग्रा) ७४ । इयाणि तिणितियासंजोगा- पासवण १, पासवण - रूव - भासा । भूसण २, रूव-भासा भूसण ३, एएसिं पण्णरसण्हं पयाणं एक्के क्के चउगुरुं पच्छित्तं । जत्थ दुयासंजोगा तथ १. नास्ति क० जणरहिए वुज्जाणे मुच । २. असोणि ? इमाणि इति भाव्यम् ? । ३. एए इति भाव्यम् ? । ४. त्थ, पर्क, र्तृ, क्रु, ग्रा इत्यादयः शब्दाः द्व्यादिसङ्ख्या वाचकाः । Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९० विसेसचुण्णि [पडिबद्धसेज्जापगयं संजोगपच्छित्तं । दुयासंजोगेसु दो चउगुरुया, तियासंजोगेण तिन्नि चउगुरुया । आणादि दोसा। 'ते चिय पुरिस' त्ति संजयपुरिसा । तत्थ पासवणे इमे दोसा - आयपरोभयदोसा, काइयभूमी य इच्छाणिच्छंते । संका एगमणेगे, वोच्छेद पदोसतो जं च ॥२५९५॥ “आयपरो०" गाहा । 'आय' त्ति संयतो अट्ठिओ होज्ज, ' परो' त्ति अविरइया अट्ठिया होज्ज, 'उभये' त्ति दो वि अट्ठिया होज्जा । 'इच्छऽणिच्छंते' त्ति संजए अणिच्छंते अविरइया भणेज्जा-जइ नेच्छसि उड्डाहं करेमि । अविरइया अणिच्छिया ओभट्ठा उड्डाहं करेज्ज । 'संका एगमणेग' त्ति पुव्वपविढे एगतरे काइयभूमि, पच्छा तओहुत्तं गच्छंतं दटुं संजयं वा संकेज्ज मेहुणट्ठिओ अविरइयं वा दो वि वा संकेज्ज । आदिग्रहणात् भोइयादीणि विभासा । 'वोच्छेदो' तद्दव्वअण्णदव्वे । एगवोच्छेदा अणेगवोच्छेद विभासा । पति-देवराई वा पदुट्ठा जं काहिंति । ठाणपडिबद्धे इमे दोसा - दुग्गूढाणं छन्नंगदंसणे भुत्तभोगि सइकरणं । वेउव्वियमाईसु य, पडिबंधुहुंचयाऽऽसंका ॥२५९६॥ "दुग्गूढाणं०" गाहा । दुग्गूढं दुण्णियत्थं दुउच्छन्नं छन्नंगं उरुत्थणादि, एते अविरइयाए। इमे संजयस्स वेउव्विओ, पंतावियओ, कसाइओ वा पेत्तिओ । आदिग्रहणात् अवाउडिओ जस्स पेत्तिओ, तं दटुं पडिबंधो आगारीए होज्ज । 'आसंक' त्ति इच्छंतो चेव आदंसेइ पेत्तियं । सव्वेसु चेव ठाणेसु सामण्णदोसा इमे - बंभवयस्स अगुत्ती, लज्जानासो य पीइपरिवुड्डी । साहु तवोवणवासो, निवारणं तित्थपरिहाणी ॥२५९७॥ "बंभवयस्स०" गाहा । कण्ठ्या । 'साहु तवोवणवासो' त्ति उल्लतियावयणं । रूवे इमे दोसा - चंकम्मियं ठियं मोडियं च विप्पेक्खियं च सविलासं । आगारे य बहुविहे, दटुं भुत्तेयरे दोसा ॥२५९८॥ जल्लमलपंकियाणं वि, लायन्नसिरी जहेसि देहाणं । सामन्नम्मि सुरूवा, सयगुणिया आसि गिहवासे ॥२५९९॥ १. लोकश्चोपहासोक्तिभङ्गा ब्रवीति (मलवृ.) । Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२५९५-२६०७] पढमो उद्देसो २९१ "चंकम्मियं ठियं०" ["जलमलपंकियाण०"] गाहा । कण्ठ्या । सद्दपडिबद्धे इमे दोसा - गीयाणि य पढियाणि य, हसियाणि य मंजुला य उल्लावा । भूसणसद्दे राहस्सिए अ सोऊण जे दोसा ॥२६००॥ गंभीर महुर फुड विसयगाहओ सुस्सरो सरो जह सिं । सज्झायस्स मणहरो, गीयस्स णु केरिसो आसी ॥२६०१॥ "गीयाणि य०" ["गंभीर-महुर०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । पुरिसा य भुत्तभोगी, अभुत्तभोगी य केइ निक्खंता । कोऊहल-सइकरणुब्भवेहिं दोसेहिमं कुज्जा ॥२६०२॥ "पुरिसा य०" गाहा । कण्ठ्या । किं करेज्ज ? पडिगमणमन्नतित्थिग, सिद्धी संजइ सलिंग हत्थे य । अद्घाणवाससावयतेणेसु व भावपडिबद्धे ॥२६०३॥ “पडिगमण" पुव्वद्धं कण्ठ्यम् । बिइयपदे ठाएज्जा वि । भावपडिबद्धे"अद्धाणवास०" गाहापच्छद्धं । अस्य व्याख्या - विहनिग्गया उ जइउं, रुक्खे जोइ पडिबद्ध उस्सा वा । ठायंति अह उ वासं, सावयतेणादओ भावे ॥२६०४॥ "विहनिग्गया उ०" गाहा । विहं ति वा अद्धाणं ति वा एगटुं । तिक्खुत्तो मग्गित्ता, अलंभे रुक्खपडिबद्धे ठायंति । तस्साए वा पडंतीए जोइपडिबद्धे ठायंति । अहवा वासे सावयभयं वा । तेणा वा दुविहा ताहे भावपडिबद्धे ठायति । तत्थ इमा जयणा - भावम्मि ठायमाणा, पढमं ठायंति रूवपडिबद्धे । तहियं कडग चिलिमिली, तस्सऽसती ठंति पासवणे ॥२६०५॥ असई य मत्तगस्सा, निसिरणभूमीइ वा वि असईए । वंदेण बोलकरणं, तासिं वेलं च वज्जिति ॥२६०६॥ भूसणभासासद्दे, सज्झाय ज्झाण निच्चमुवओगो । उवगरणेण सयं वा, पेल्लण अन्नत्थ वा ठाणे ॥२६०७॥ "भावम्मि ठायमाणा०'' ["असई य०" "भूसणभासा०'"] गाहा । कण्ठ्या । Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९२ विसेसचुण्णि [पडिबद्धसेज्जापगयं एयस्स असईए सद्दपडिबद्धे वि । सो सद्दो तिविहो-भूसणसद्दो भासासद्दो परियारसद्दो । पढमं भूसणपडिबद्धे ठायति । असइ भासापडिबद्धे वि । असइ परियारणासद्दपडिबद्धे वि ठायति । परियारसद्दजयणा, सद्द वए चेव तिविह तिविहा य । उद्दाणपउत्थसहीणभोइया जा जस्स वा गुरुगी ॥२६०८॥ [नि०] "परियारसद्द०" गाहा पोराणा । अस्य व्याख्या-सा इत्थी इमासि एगतरी होज्ज । उद्दाण परिट्ठविया, पउत्थ कन्ना सभोइया चेव । थेरी मज्झिम तरुणी, तिव्वकरी मंदसद्दा य ॥२६०९॥ थेरी मज्झिम तरुणी, वएण तिविहित्थि तत्थ एक्केक्का । तिव्वकरी मज्झकरी, मंदकरी चेव सद्देणं ॥२६१०॥ "उद्दाण०" ["थेरी मज्झिम०"] गाहा । कण्ठ्या । वयओ तिविहा-थेरी, मज्झिमा, तरुणी । सद्दकरणे तिविहा–तिव्वमंदमज्झसद्दा य । जस्स वा जा गुरुगी सद्देणं सो तं परिहरइ। सव्वत्थ इमा जयणा - पासवण मत्तएणं, ठाणे अन्नत्थ चिलिमिली रूवे । सज्झाए झाणे वा, आवरणे सद्दकरणे वा ॥२६११॥ [नि०] "पासवण०" गाहा । पासवणपडिबद्धे मत्तएसु जयंति । ठाणपडिबद्धे अन्नत्थ ठायंति। सद्दपडिबद्धे पच्छद्धस्स इमा व्याख्या - वेरग्गकरं जं वा, वि परिजियं बाहिरं व इअरं वा । सो तं गुणेइ साहू, झाणसलद्धी उ झाएज्जा ॥२६१२॥ दोसु वि अलद्धि कण्णे, ठएइ तह वि सवणे करे सदं । जह लज्जियाण मोहो, नासइ जणनायकरणं वा ॥२६१३॥ "वेरग्गकरं०" ["दोसु वि०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । 'दोसु वि अलद्धि' त्ति । सज्झायज्झाणेण वा ताहे कन्ने ठएंति । तह वि सुणेइ ताहे सदं करेंति-किं एरिसं करेह ? । गओ तइयभंगो। इयाणिं पढमभंगो'–तत्थ गाहा - १. गतो द्वितीयभंगः अथ तृतीयभंग इति मुच । Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२६०८-२६१८] पढमो उद्देसो २९३ उभओ पडिबद्धाए, भयणा पन्नरसिया उ कायव्वा । दव्वे पासवणम्मि य, ठाणे रूवे य सद्दे य ॥२६१४॥ "उभओ०" गाहा । जहा तइयभंगे पन्नरसिया भयणा तहा एत्थ वि । नवरं इहं एक्केक्के भंगे दव्वपडिबद्धं पि नायव्वं । एत्थ संजोगपच्छित्तं । दव्वपडिबद्धदोसा एत्थ, भावपडिबद्धा दोसा य । उभओ पडिबद्धाए, ठायंते आणमाइणो दोसा । तं चेव पुव्वभणिया, तं चेव य होइ बिइयपयं ॥२६१५॥ "उभओ पडिबद्धा०" गाहा । सुत्तं? । [सुत्तं] कप्पइ निग्गंथीणं पडिबद्धसिज्जाए वत्थए ॥१-३१॥ एसेव कमो नियमा, निग्गंथीणं पि नवरि चउलहुगा। सुत्तनिवाओ निद्दोसे२, पडिबद्धे असइ उ सदोसे ॥२६१६॥ आउज्जोवणमादी, दवम्मि तहेव संजईणं पि । नाणत्तं पुण इत्थी, नऽच्चासन्ने न दूरे य ॥२६१७॥ "एसेव कमो०" [“आउज्जोवणमादी०"] गाहा । “एसेव"त्ति द्रव्यप्रतिबद्धस्य भावप्रतिबद्धस्स उभय-प्रतिबद्धस्य च या व्याख्या अधस्तादनन्तरसूत्रेऽभिहिता तथेहापि मंतव्या । जइ पडिबद्धे ठंति निग्गंथीओ चउलहुया । चोदओ भणइ-सुत्तं निरत्थयं ? आयरियो भणइ-न भवइ सुत्तं निरत्थयं। सदोसपडिबद्धे३ पच्छित्तं, निद्दोसपडिबद्धाए सुत्तनिवातो । निदोसपडिबद्धसेज्जाए अलब्भमाणीए बिइयपदे सदोसे वि ठाएज्जा । तत्थ जो सो निद्दोसो दव्वपडिबद्धो तत्थ आउज्जोयणमाईया दोसा संजईणं पि भवंति । तहा वि निद्दोसो चेव । सो पुण दव्वपडिबद्धो इत्थीण ण पुरिसेहिं । एयं णाणत्तं णिग्गंथेहितो निग्गंथीणं । ताओ पुण से इत्थीओ । जासिं दव्वपडिबंधो ताओ इमाओ - अज्जियमादी भगिणी, जा यऽन्न सगारअब्भरहियाओ । विहवा वसंति सागारियस्स पासे अदूरम्मि ॥२६१८॥ "अज्जियमादी०" गाहा । आदिग्रहणात् अज्जिया पियामही मातामहिया । एवमाईओ। सेज्जायरस्स दूरे घराई । १. शुद्धं ब । २. अत्र मात्राधिक्यं प्रतीयते । ३. दोस शब्दात् पूर्वं ६ अंक दृश्यते अ । Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९४ विसेसचुण्णि [पडिबद्धसेज्जापगयं एरिसए' गेहम्मी, वसंति वइणीउ दव्वपडिबद्धे । ___ पासवणादी य पया, ताहि समं होति जयणाए ॥२६१९॥ "एरिसए०" गाहा । कण्ठ्या । एवं निदोसं दव्वपडिबद्धं । चोयगो भणइ-जइ आउ ज्जोवणमाइया दोसा अत्थि, कहं निद्दोसं ? आयरिओ भणइ - कामं अहिगरणादी, दोसा वइणीण इत्थियासुं पि । ते पुण हवंति सज्झा, अणिस्सियाणं असज्झा उ ॥२६२०॥ "कामं अहिगरणादी०" गाहा । कण्ठ्या । इयाणिं भावपडिबद्धे - पासवणठाणरूवा, सद्दो य पुमंसमस्सिया जे उ । भावनिबंधो तासिं, दोसा ते तं च बिइयपदं ॥२६२१॥ "पासवण" गाहा । जहा णिग्गंथाणं पासवणठाणादि पडिबद्धे दोसा तहा निग्गंथीणं पि पासवणट्ठाण-रूव-सद्द-पुरिसपडिबद्धसेज्जा भवंति । ते य दोसा जे निग्गंथाणं पुव्व-वणिया। बिइयपदं तं चेव नायव्वं । बितियपय कारणम्मी, भावे सद्दम्मि पूवलियखाओ । तत्तो ठाणे रूवे. काइय सविकारसह य ॥२६२२॥ "बिइयपदे कारणम्मी०" गाहा । बिइयपदेणं कारणे सद्दपडिबद्धे एरिसे ठाइयव्वं । पढम पूयलियखायस्सरे सद्दपडिबद्धे, असति पूयलियखायस्स चेव ठाणपडिबद्धे, असइ तारिसस्सेव रूवपडिबद्धे, असइ तारिसस्सेव पासवणपडिबद्धे, 'सविकारे' त्ति वोसिरंतो काइयसदं करेइ । पूयलियखायस्स वक्खाणं - नउई-सयाउगो वा, खट्टामल्लो अजंगमो थेरो । अन्नेण उट्ठविज्जइ, भोइज्जइ सो य अन्नेणं ॥२६२३॥ पूवलियं खायंतो, चब्बच्चबसद्द सो परं कुणइ । एरिसओ वा सद्दो, जारिसओ पूवभक्खिस्स ॥२६२४॥ सो वि य कुटुंतरितो, खाहुत्थूभाउ कुणइ जत्तेणं । परिदेवइ किच्छाहि य, अवितक्कंतो विगयभावो ॥२६२५॥ १. एयारिस मुच । २. बिइयपय मुच । ३. पूपलिकां खादतीति पूपलिकाखादः (मलवृत्ति)। Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२६१९-२६२८] पढमो उद्देसो २९५ अवि होज्ज विरागकरो, सई रूवं च तस्स तदवत्थं । ठाणं च कुच्छणिज्जं, किं पुण रागोब्भवो तम्मि ? ॥२६२६॥ एयारिसम्मि रूवे, सद्दे वा संजईण जतिऽणुण्णा । समणाण किं निमित्तं, पडिसेहो एरिसे भणितो ? ॥२६२७॥ मोहोदएण जइ ता, जीवविउत्ते वि इत्थिदेहम्मि । दिट्ठा दोसपवित्ती, किं पुण सजिए भवे देहे ॥२६२८॥ ["नई-सयाउगो०" "पूवलियं खायंतो०" "सो वि य०""अवि होज्ज०" "एयारिसम्मि" "मोहोदएण."] गाहासिद्धं । 'परिदेवइ किच्छाहि' त्ति किच्चाहिं कुणइ । असइ पूवलियखायसरिसे । ताहे जहा निग्गंथाणं जयणा तहा निग्गंथीणं पि । ॥ पडिबद्धसेज्जापगयं समत्तं ॥ Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ गाहावइकुलमज्झवासपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथाणं गाहावइकुलस्स मज्झंमज्झेणं गंतुं वत्थए ॥१-३२॥ अत्राभिसम्बन्धे इमा गाहा - जह चेव य पडिबंधो, निवारिओ सुविहियाण गिहिएसु । तेसिं चिय मझेणं, गंतूण न कप्पए जोगो ॥२६२९॥ "जह चेव य पडिबंधो०" गाहा । कण्ठ्या । मज्झेण तेसि गंतुं, गिही व गच्छंति तेसि मज्झेणं । पविसंत निंत दोसा, तहियं वसहीऍ भयणा उ ॥२६३०॥ "मज्झेण०" गाहा । संजया गिहत्थाण मज्झेण गंतुं वसहिं पविसंति, भिक्खऽवियारट्ठाए वा णिग्गच्छंता गिहत्थाण मज्झे जंति, गिहत्था वा अप्पणियं वसहिं पविसंति संजए मज्झेण गंतुं कज्जेसु वा निग्गच्छंता संजए मज्झेण णिग्गच्छंति । एरिसे उवस्सए न कप्पइ वसिउं । को दोसो? उच्यते-'पविसंत-निंत दोसा तहियं वसहीए भयणाओ।' वसहिं पविसताणं निग्गच्छंताण वा वसहीओ, गिहत्थाण वा पविसंताण निग्गच्छंताण वा संजयाणं मज्झेणं दोसा । जे संजयाण ते भणिहिंति 'वसहीए भयण' त्ति । वसहिं पविदाणं संजयाणं वसहीए दोसा सिय अस्थि सिय नत्थि । कहं? जइ पडिबद्धा वसही तो अत्थि दोसा पुव्वुत्ता पडिबद्धसेज्जासुत्ते । अह अपडिबद्धा वसही तो नत्थि दोसा । एष सूत्रार्थः । अधुना नियुक्तिविस्तर उच्यते - सब्भावमसब्भावं, मज्झमसब्भावतो उ पासेणं । निव्वाहिमनिव्वाहि, ओकमइंतेसु सब्भावं ॥२६३१॥ [नि०] "सब्भाव०'' गाहा । मज्झं दुविहं-सब्भावमज्झं असब्भावमझं च । तत्थ असब्भावमझं-जं पासेणं आसन्नेण गम्मइ आगम्मइ वा । सब्भावमज्झं-जं संजयाण वसहिं मज्झेण पविसंतीत्यर्थः । गिहत्था अनिति वा णिति वा । एवं संजया वि गिहत्थाणं । तं दविहंणेव्वाहि अणेव्वाही य। णेव्वाही-जं पिहपडिलेहा वसही । अणेव्वाही एक्कपडिलेहा । एयस्स दुविहस्स२ वि इमे तिण्णि पकारा । १. निग्गच्छंताणं अ क इ । २. चतुर्विधस्यापि इति मलवृ । Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२६२९-२६३६] पढमो उद्देसो २९७ साला य मज्झ छिंडी, निग्गंथाणं न कप्पए वासो । चउरो य अणुग्घाया, तत्थ वि आणाइणो दोसा ॥२६३२॥ "साला य०" गाहा । तीसु वि ठायंताणं चउगुरुया । के दोसा तत्थ सालाए ? ताव भणइ - सालाएँ पच्चवाया, वेउव्वियऽवाउडे य अदाए । कप्पट्ठ भत्त पुढवी, उदगऽगणी बीय अवहन्ने ॥२६३३॥ सालाए कम्मकरा, घोडा पेसा य दास गोवाला । पेह पवंचुडंचय, असहण कलहो य निच्छुभणं ॥२६३४॥ "सालाए पच्चवाया०" ["सालाए०"] गाहा । पच्चवाय त्ति वा दोस त्ति वा एगटुं । कम्मकरा-भयगपुरिसा । सेसा कण्ठ्या । एए सालाए चिटुंति सुयंति वा, पेहंत पडिलेहेंताण एवमेव करेंति । तं पडिलेहेंतं भणंति वा - 'बहू पाणजाई पडिया' एवं असूयाए भणंति । उडुंचगा चडूं चोरं कुटिलंचिलिया आलावगाहा कन्नाहाडेंति । अह कन्नाहाडभएणं ण पढंति सुत्तत्थअकरणे तं निप्फण्णं । तत्थ कोइ असहणो संजओ गिहत्थेहिं समं कलह करेज्ज, तत्थ दोसविभासा । निच्छुब्भे वा । तत्थ लोगो भणेज्ज-किं भुग्गएहिं कम्मेहिं कएहिं? एएण छूढा । आवासग सज्झाए, पडिलेहण भुंजणे य भासा य । उच्चारे पासवणे, गेलन्ने जे भवे दोसा ॥२६३५॥ आहारे नीहारे, भासादोसे य चोदणमचोदे । किड्डासु य विकहासु य, वाउलियाणं कओ झाओ ॥२६३६॥ ["आवासग०"] "आहारे०" गाहा । ‘आहारे' त्ति समुद्दिसणवेलाए सागारियविभासा। णीहारो काइयसण्णा । तत्थ सागारिय विभासा । 'भासादोसे' त्ति । ढड्डरभासाहिं आउज्जोवणवणियादी । अहवा संजमभासाओ गेहंति । 'भो(चो )यणमचोये' त्ति । पडिचोयणा सागारिय विभासा । अहवा सागारियभएण न पडिचोएइ सामायारिभंगो, ते कम्मकरादओ णाणाविहाहिं कीलंति, इथिविकहादियाओ य कहाओ करेंति। ताहिं साहूणं सज्झायवाघाओ भवति । इदाणिं वेउव्विय त्ति-"वद्धाविओ०" गाहा । कण्ठ्या । वद्धावितयं वेद्धिल्लियं वा १. पवंचं इति भाव्यम् ? (मलवृ) । २. एषा गाथा मुच पुस्तके न वर्तते । Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९८ विसेसचुण्णि [गाहावइकुलमज्झवासपगर्य तं दटुं अविरइयाओ तक्कम्मभावियाओ अज्झोववज्जेज्ज, अभावियाणं कोउगं होज्ज । एत्थ दोस विभासा । इदाणिं "अवाउडे'त्ति कोइ लंडो स कम्मकरादयो इमं बूया - वंदामि उप्पलज्जं, अकालपरिसडियपेहुणकलावं । धम्मं किह णु न काहिइ, कन्ना जस्सेत्तिया विद्धा ? ॥२६३७॥ "वंदामि०" गाहा । कण्ठ्या । एवमुक्ते अहिकरणं तेहिं समं विभासा । अधिगरणं तेहि समं, अज्झोवायो य होइ महिलाणं । तक्कम्मभाविताणं, कुतूहलं चेव इतरीणं ॥२६३८॥ "अधिकरणं०" गाहा । अदाए त्ति । अदाइयं ने वयणं, वच्चामो राउलं सभं वा वि । गोसे च्चिय अदाए, पेच्छंताणं सुहं कत्तो ? ॥२६३९॥ हत्थाईअक्कमणं, उप्फुसणादी व ओहुए कुज्जा । गेलन्न मरण आसिय, विणास गरिहं दिय निसिं वा ॥२६४०॥ "अद्दाइय ने०" ["हत्थाई०"] गाहा । कण्ठ्या । 'कप्पटे'त्ति । तत्थ कप्पट्ठगरूवाणि होज्ज । ते संजया अतिता णिता य ते पादेसु अक्कमेज्जा । उधुतो नाम उलंडियओ तत्थ समणएण च्छित्ते त्ति काउं आउक्काएण उप्फुसेज्ज । तं निप्फण्णं । गिलाणीभवेज्ज वा, सो वा कप्पट्ठओ मरेज्ज । ताहे भणेज्ज-समणएणं उलंडियओ एस कप्पट्ठओ तो गिलाणो मओ वा । ताहे ते पदुट्ठा सालाओ आवस्सियं चेतेवत्ति । 'विणासे' त्ति । जेण उलंडिओ तं मरेज्ज मारओद्दिउ त्ति काउं गरहंति त्ति खिसंति सव्वं पेयं दिवसओ वा रत्तिं वा करेज्ज । 'भत्तं' ति । गिहत्था समुद्देसवेलाए एयंतेण साहुणो एहिंति त्ति काउं उसक्कऽहिसक्कणं वा करेज्ज, जाव ण णिग्गच्छंति ताव समुद्दिसामो । एस उसक्कणा । ण ताव समुद्दिसामो जाव संजया भिक्खट्टाए न निग्गच्छंति एस उस्सक्कणा । एत्थ गाहा भोत्तव्वदेसकाले, ओसक्कऽहिसक्कणं व ते कुज्जा । दरभुत्ते वऽचियत्तं, आगय णिते य वाघाओ ॥२६४१॥ "भोत्तव्वदेसकाले०" गाहा। कण्ठ्या । 'आगतणिते य वाघाओ' त्ति । साहण भिक्खाओ पडिआगयाण समुद्देससज्झायाणं वाघाओ । जम्हा गिहत्था समुद्दिसंति त्ति काउं ण पविसंति ण वा णिप्फिडंति त्ति काउं ताव भिक्खस्स वाघाओ । १. अहिसक्कणा इति भाव्यम् ? Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २६३७-२६४६ ] पढमो उद्देस २९९ इदाणिं पुढवि-ग-अगणि- बीयअवहन्न एते चत्तारिं वि दारे एगगाहाए वक्खाणे | कुड्डाइलिंपणट्ठा, पुढवी दगवारगो य उद्दित्ता । कयविक्कयसंवहणे, धन्नं तह उक्खल तडे य ॥२६४२॥ "कुड्डातिलिंपणट्ठा० " गाहा । कुड्डस्स भूमिए वा लिंपणट्ठाए, तत्थ पुढविक्काओ पाणियवारओ य ठवियओ होज्ज । अगणिकाओ य उद्दीवितओ होज्ज, सीयालए तत्थ हत्थपायादिं तावेंति । संवहणे त्ति । उक्खलकडिया तत्थ बीयकाओ आसन्ने ठवियओ होज्ज। कण्डेणट्ठाए, तत्थ कण्डंतीओ सींगारगीतयाणि गायंति । तत्थ विसोत्तिया जाय । एवं तापमुहम्मी, जा साला कोट्ठतो अलिंदो वा । भूमी व मालम्वि, ठियाण मालम्मि सविसेसा ॥२६४३॥ 11 " एवं ता० 'गाहा । एवं अनेन प्रकारेण यथा उक्तं गृहस्य प्राग्मुखं अग्रत इत्यर्थः । जाणसाला कोट्ठओ वा अलिंदओ वा गृहप्रमुखे अपेच्छत्तियाए एयं भूमीए । अह पुण माले होज्ज तो सविसेसतरा दोसा । ते इमे - दुरुहंत ओरुभंते, हिट्ठठियाण अचियत्त रेणू य । संकाय संकुडंते, पडणा भत्ते य पाणे य ॥२६४४॥ "दुरुहंत० " गाहा । 'संकाए संकुडंति' त्ति । सो साहू दुरुहंतो उल्लुहंतो वा हेट्ठठियाणं गिहत्थाणं संकइ मा अवाउडीओ दीसिहामिं । ताहे ऊरुए संकोडेइ । एत्थं संजमेंतो पडेज्जा । तत्थ पादादिविराहणा । दोसविभासा । साल त्ति गयं । इदाणि मज्झत्ति दारं उव्वर वलभीइ वा, अंतो अन्नत्थ वा वसंताणं । ते चेव तत्थ दोसा, सविसेसतरा इमे अन्ने ॥२६४५ ॥ 'उव्वरए० " गाहा । चउस्साले उव्वरए वलभीए वा । 'अंतो' त्ति चाउस्सालब्धंतरे । 'अन्नत्थ' त्ति अन्नम्म अविसेसिए इमे दोसा " - अइगमणमणाभोगे, ओभासण मज्जणे हिरन्ने य । ते चेव तत्थ दोसा, सालाए छिंडिमज्झे य ॥२६४६॥ 'अइगमण० दारगाहा । तत्थ पढमं दारं- 'अइगमणमणाभोए' अस्य व्याख्या Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०० विसेसचुण्णि [गाहावइकुलमज्झवासपगयं उभयट्ठादि विणिग्गएँ, अइंति सं पई ति मन्नएऽगारी । अणुचियघरप्पवेसे, पडणाऽऽवडणे य कुइयादी ॥२६४७॥ "उभयट्ठादि०" गाहा । काइयसण्णाणं वोसिरणट्ठयाए निग्गओ संतो अणाभोएण अप्पणगं उव्वरगं मण्णमाणो अन्नं उवरगं [प] विसेज्जा, तत्थ य अविरइयाए भोयओ काइयादीणं अट्ठाए पुव्वनिग्गओ होज्ज । सा य अविरइत्तिया तं पडिक्खंति अच्छइ । ताहे अंधयारे अप्पणयं भोययं ति मन्नमाणी तं संजयं अवयासेज्ज । भोयओ सो पविट्ठो । तं पासित्ता गेण्हणकड्डणादओ दोसा। अहवा भोयओ से असमाणीओ। सो य पविट्ठो सयणाए च्छित्तो । ताए कूवियं, उड्डाहो गेण्हणादीया। अट्ठिगिमणट्ठिगी वा, उड्डाहं कुणइ सव्वनिच्छुभणं । तेणुब्भामे मन्नइ, गिहिआवडिओ व छिक्को वा ॥२६४८॥ "अट्ठिगिमणट्ठिगी वा०" गाहा । अहवा सा अट्ठिया तं पासित्ता ओभासेज्ज-मए समाणं भोगे भुंजाहि अह नेच्छसि उड्डाहं करेमि । जइ इच्छइ संजमविराहणा। अणिच्छे गिण्हणादओ दोसा । अहवा सो तत्थ पविट्ठो गिहिजणेण छिक्को तेणगो त्ति उब्भामगो त्ति वा काउं गेण्हणादि पंतावेज्ज वा नाउं संजओ त्ति, संकादी वोच्छेदो । अणुइयघरप्पवेसे य पडणावडणादी दोसा । इदाणि 'मज्जणे'त्ति दारं । अस्य व्याख्या - मज्जणविहिमज्जंतं, दट्ट सगारं सईकरणमादी । सिज्जायरीउ अम्ह वि, एरिसया आसि गेहेसु ॥२६४९॥ तासिं कुचोरुजघणाइदंसणे खिप्पऽइक्कमो कीवे । इत्थीनाइसुहीण य, अचियत्तं छेदमादीया ॥२६५०॥ आसंकितो व वासो, दुक्खं तरुणा य सन्नियत्तेउं । धंतं पि दुब्बलासो, खुब्भइ वलवाण मज्झम्मि ॥२६५१॥ ["मज्जणविहि०" "तासिं कुचोरु०" "आसंकितो व०"] गाहात्रयम् । तत्थ चाउस्सालमज्झे सेज्जातरो सेज्जातरी वा मज्जेज्ज स्नायंतीत्यर्थः, तं दटुं भुत्ताभुत्ताणं सइकरणकोउगदोसा । कुचा-स्तनाः । तद्दव्वमन्नदव्वच्छेदादी करेज्ज सन्नायगा । सेसा वा १. उभयट्ठाय मुच । Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२६४७-२६५५] पढमो उद्देसो ३०१ करेज्ज । 'धंतं पि' त्ति निरायं भणियं होइ । तत्थ उ हिरण्णमाई, समंतओ दट्ठ विप्पकिन्नाई । लोभा हरेज्ज कोई, अन्नेन हिए व संकेज्जा ॥२६५२॥ ["तत्थ उ०"] 'हिरण्णेय' त्ति दारं-तत्थ उच्छुट्ठविप्पइण्णेसु कोइ मंदधम्मो लुब्भेज्ज, अन्नेण वाहिते संजए तेणढे संकेज्ज । 'मज्झे१ त्ति दारं गयं । इदाणि 'छिडि' त्ति दारं-छिड्डीए दारमूले उवस्सओ । एयाए छिड्डीए पुरोहडं पविसिज्जइ। तत्थ गाहा - छिंडीइ पच्चवातो, तणपुंजपलालगुम्म-उकुरुडे । मिच्छत्ते संकादी, पसज्जणा जाव चरिमपदं ॥२६५३॥ "छिंडीइ पच्चवाओ०" गाहा । तत्थ पुरोहडे तणपुंज पलालपुंजा य ठवियया । पुंजे त्ति वा उक्करुडे त्ति वा एगत्थं । गुम्मा सेरियगणा मालियादीणं, तं ठाणं तेहिं पूंजेहिं गुम्मेहि य गहिरं विषममित्यर्थः । एक्कतरे पुव्वगते, आउभएँ गभीर गुम्ममादीसु । अह तत्थेव उवस्सओ, निरोहऽसज्झाय उड्डाहो ॥२६५४॥ "एगतरे०" गाहा । 'एगतरे' त्ति संजओ अविरइया वा पुव्वपविट्ठा, (पच्छा) इयरो पविसेज्ज, तत्थायपरसमुत्था दोसा गेण्हणादओ, जाव चरिमं पावइ । अह तत्थेव 'उवस्सओ'त्ति पुरोहडे णिरोहो । अविरइयाणं लज्जाए पुरोहडं न पविसंति, ताए छिड्डीए अगारीणं अतितणितीणं दिढेि तरुणा पाडेंति । तत्थ अवहियचित्ताणं सज्झायादीणं हाणी भवइ । अहवा कन्नाहडभएणं न पढंति । उड्डाहो, कहं ? केइ गिहत्था हसित्ता भणंति-अहो इत्थियादिविरहिएसु वसंति । असुयाए एवं भणंति-नूणं मेहुणट्ठियाए तो एत्थरे पुरोहडे ठिया । अहवा इमे दोसा - छिंडीएँ अवंगयाए, उब्भामग तेणगाण अगमणं । वसहीए वोच्छेदो, उवगरणं राउले दोसा ॥२६५५॥ "छिंडीए अवंगुयाए०" गाहा । संजएहिं काइयवोसिरणट्ठयाए अवंगुयाए उब्भामगतेणओ वा पविसेज्ज । तत्थ हरेज्ज किंचि उब्भामेज्ज वा । तओ सेज्जातरो चिंतेज्जा-कओ १. मज्जणे त्ति भाव्यम् ? (मलवृ.) २. ट्ठिया एते एत्थ इति भाव्यम् ? ३. पविसितुं किंचि हरेज्ज उब्भामेज्ज वा तण्णिप्फण्णं इति चूर्णी विशेषचूर्णौ च - इति टिप्पणी मुचपुस्तके (पत्र ७४५) । Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०२ विसेसचुण्णि [ गाहावइकुलमज्झवासपगयं घणणिच्छिड्डे पविट्ठा ? नूणं संजएहिं अवंगुया छिंडी पट्टो तद्दव्ववोच्छेदादि विभासा । ‘उवकरणे१’ त्ति । सो तेणओ संजयाण वा गिहत्थाण वा हरेज्ज, राउले निवेएज्ज - संज हिं अवंगुए पविट्ठ त्ति उब्भामगतेणगा । अहवा इमे दोसा - सेज्जायरभूणिया २ उब्भामण समं संपलग्गा । ताए रत्ति एज्जासि त्ति अरिट्ठा कया । उब्भामओ संजएहिं छिड्डा भइयत्त णागओ । कल्ले सा पुच्छइ - किं नागओ सि ? किं नागओ सि समणेहिँ ढक्कियं दोस कूयरा जं तु । एतेहऽवंगुएण व, अज्ज पट्ठो सइरचारी || २६५६॥ " किं नागओ सि० " गाहा । कण्ठ्या । कुत्सितं चरन्तीति कूचरा: उब्भामइला इत्यर्थः । ‘सइरचारि' त्ति तेणओ उब्भामइलो वा । सा वा पदुट्ठा विसं च्छोभगं वा देज्जा । अहवा तेणो पविट्टो इमं करेज्ज 'अवहारे चउभंगो" गाहा । संजयाण हडं गिहत्थाण वि हडं । एवं चत्तारि भंगारे । 'पसंग' त्ति जत्थ गिहत्था ण हीरइ तत्थ गेण्हणादओ दोसा । सेसं कण्ठ्यम् । जम्हा एए दोसा तम्हा न ठाइयव्वं सालाए मज्झे छिंडीए वा । भवे कारणं जेण ठाएज्ज । तत्थ - अवहारे चउभंगो, पसंग एएहिँ संपदिन्नं तु । संजयलक्खेण परे, हरिज्ज तेणा दिय निसिं वा ॥२६५७॥ 44 अद्धाणनिग्गयाई, तिक्खुत्तो मग्गिऊण असईए । सालाएँ मज्झें छिंडी, वसंति जयणाऍ गीयत्था ॥२६५८॥ 'अद्धाण० " गाहा । कण्ठ्या । का पुण जयणा ? तत्थ सालाए मा कन्नाहाडेज्ज ति । बोलेण झायकरणं, तहा वि गहिएऽणुसट्टिमाईणि । वेउव्वि खद्धऽवाउडि, छिड्डा चोले य पडले य ॥२६५९॥ “बोलेणं०" अद्धगाहा । गहिए वि अणुसट्ठिमादिणि वेडव्वियं अवाउडिया पडभाण चोलपट्टयस्स वा एगम्मि गुणे' छिड्डुं काऊं तत्थ पविसिज्जइ । जत्थ अद्दागदोसा तत्थ इमा जतणा - १. उवगरणं मुच । २. भूसणिया अ ड इ । ३. संजयाण हडं गिहत्थाणं न हडं २, संजयाण न हडं गिहत्थाण हडं ३, संजयाण न हडं गिहत्थाण वि न हडं ४ इति । ४. पडलाण इति वृत्तिसम्मतः पाठ: । ५. पुडे इति वृत्तिसम्मतः पाठः । Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढमो उद्देस अद्दागदोससंकी, जा पढमा ताव पाउया णिति । उट्ठणनिवेसणेसु य, तत्तो पट्ठि न कुव्वंति ॥२६६०॥ 'अद्दागदोससंकी० गाहा । कण्ठ्या । जत्थ कप्पट्ठगदोसा जत्थ य समुद्देसदोसा, भासगाहा - २६५६-२६६६ ] 44 तत्थ इमा जयणा - 11 अवणावितिऽवणिति व, कप्पट्ठे परिरयस्स असईए । अप्पत्ते सइकाले बाहि वियट्टंति निग्गंतुं ॥२६६१॥ " " अवणावितिऽवणिति० " गाहा । कण्ठ्या । 'वियट्टंति 'त्ति पडिक्कं ति भिक्खवेलाए। जत्थ संजयाण समुद्दिसंताण सागारियं होज्ज तत्थिमा जणा नीउच्चा उच्चतरी, चिलिमिलि भुंजंत सेसए भयणा । पुढवीदगाइएसुं, सारण जयणाऍ कायव्वा ॥२६६२॥ 11 ३०३ 'नीउच्च० गाहा । तिन्नि चिलिमिणीओ कीरंति । पढमाओ बितियाओ उच्चयरी, सेसए भयणा । जइ अन्ने ण भुंजंति तो चिलिमिणीहिं तिहिं भयणा । 'सारण 'त्ति सारिज्जंति साहूणं, पुढवीओ-अगणिकाए बीया रक्खिज्जह । गायंतीसु इमा जयणा - जइ कुट्टणीउ गायंति विस्सरं साइयाउ मुसलेहिँ । विलवंतीसु सकलुणं, हयहियय ! किमाकुलीभवसि ? ॥२६६३॥ 'जइ कुट्टणीउ० " गाहा । कण्ठ्या । एसा सालाए जयणा - मज्झे जग्गंति सया, निंति ससद्दा य आउला रतिं । फिडिए य जयण सारण, एहेहि इओ इमं दारं ॥२६६४ ॥ अविजातों पविट्ठो, भाइ पविट्ठो अजाणमाणोमि । एहामि वए ठविडं, न पवत्तइ अत्थि मे इच्छा ॥२६६५॥ " मज्झे जग्गंति०" [" अविजाणंतों ०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । जत्थ मज्जति उच्छुद्धविप्पइन्नेसु य इमा जयणा - कडओ व चिलिमिली वा, मज्जंतिसु थेरगा य तत्तो उ । आइन्नहिरन्नेसु य, थेर च्चिय सिक्खगा दूरे ॥२६६६॥ " कडओ व० " गाहा । कण्ठ्या । गया मज्झे जयणा । इदाणि छिंडीए जयणा Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०४ विसेसचुण्णि [गाहावइकुलमज्झवासपगर्य दारमसुन्नं काउं, निति अइंती ठिया उ छिंडीए । काइयजयणा स च्चिय, वगडासुत्तम्मि' जा भणिया ॥२६६७॥ "दारमसुन्नं०" गाहा । कण्ठ्या । [सुत्तं] कप्पइ निग्गंथीणं गाहावइकुलस्स मज्झं मज्झेणं गंतुं वत्थए ॥१-३३॥ एसेव कमो नियमा, निग्गंथीणं पि नवरि चउलहुगा । नवरं पुण नाणत्तं, सालाए छिडि मज्झे य ॥२६६८॥ "एसेव कमो०" गाहा । कण्ठ्या । वेउव्विय-अवाउडा-अद्दागवज्जा तेच्चेव दोसा | इमे अइरेग - सालाए कम्मकरा, उडुंचय गीयए य ओहसणा । घर खामणं च दाणं, बहुसो गमणं च संबंधो ॥२६६९॥ "सालाए कम्मकरा०" गाहा । उड्डुंचे इम-जारिसिया एसा एरिसिया मम सल्ली । एक्कमेक्कं वा भणंति-जारिसी तुज्झ एरिसी इमा वि, किस्स न घडह । गीयएहिं वा उड्चेति । वंदामि खंति ! पडपंडसुद्धदति ! ओहसणाए इमा गाहा - पाणसमा तुज्झ मया, इमा य सरिसी सरिव्वया तीसे । संखे खीरनिसेओ, जुज्जइ तत्तेण तत्तं च ॥२६७०॥ "पाणसमा तुज्झ०" गाहा । कण्ठ्या । खामणए इमं - सो तत्थ तीऍ अन्नाहि वा वि निब्भत्थिओ गओ गेहं । खामितो किल सुढिओ, अक्खुन्नइ अग्गहत्थेहिं ॥२६७१॥ "सो तत्थ तीए०" गाहा । कण्ठ्या । "अखुंटति अग्गनक्खेहिं०४" त्ति । नहुरिंटियाए (?) गेण्हंति । दाण त्ति - पाएसु चेडरूवे, पाडेत्तू भणइ एस भे माता । जं इच्छइ तं दिज्जह, तुमं पि साइज्ज जायाइं ॥२६७२॥ १. गाथा २२७२-२२७७ । २. = श्यालि । पत्नीस्वसा इत्यर्थः । ३. रच्छाए जंति ! तरुणाण मणं हरंति ! ।। इति पश्चार्द्धम् । (मलवृ) । ४. अक्खुन्नइ अग्गहत्थेहिं मुच । ५. खामणए...दाण त्ति नास्ति ब । Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०५ भासगाहा-२६६७-२६७५] पढमो उद्देसो "पाएसु चेडरूवे०" गाहा । कण्ठ्या । बहुसो दाणं च देइ । वस्त्रान्न-पान सम्बन्धिनिमित्तं । अत्राह चोयक:- एवं सुत्तं निरत्थयं । आयरियो आह - सुत्तनिवातो पासेण गंतु बिइयपय कारणज्जाए । सालाएँ मज्झै छिंडी, सागारिय निग्गहसमत्थो ॥२६७३॥ "सुत्तनिवाओ" गाहा । अस्य व्याख्या - पासेण गंतु पासे, व जंतु तहियं न होइ पच्छित्तं । मज्झेण व जं गंतुं, पिह उच्चारं घरं गुत्तं ॥२६७४॥ दुज्जणवज्जा साला, सागार अवत्तभूणगजुया वा । एमेव मज्झ छिंडी, नियसावगसज्जणगिहे वा ॥२६७५॥ "पासेण गंतु०" ["दुज्जणवज्जा"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । नवरं "एमेव मज्झ०" गाहापच्छद्धं । नीअल्लगा वा सावगा वा सज्जणगिहाणि वा । ॥ गाहावइकुलमज्झवासपगयं समत्तं ॥ Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ विओसमणपगयं ॥ [सुत्तं] भिक्खू य अधिकरणं कट्ट तं अधिकरणं विओसवित्ता विओसवियपाहुडे, इच्छाए परो आढाइज्जा इच्छाए परो नो आढाइज्जा, इच्छाए परो अब्भुटेज्जा इच्छाए परो नो अब्भुटेज्जा, इच्छाए परो वंदिज्जा इच्छाए परो नो वंदिज्जा, इच्छाए परो संभुंजेज्जा इच्छाए परो नो संभुंजेज्जा, इच्छाए परो संवसिज्जा इच्छाए परो नो संवसिज्जा, इच्छाए परो उवसमिज्जा इच्छाए परो नो उवसमिज्जा । जो उवसमइ तस्स अस्थि आराहणा, जो न उवसमइ तस्स नत्थि आराहणा, तम्हा अप्पणा चेव उवसमियव्वं । से किमाहु भंते ? उवसमसारं सामन्नं ॥१-३४॥ सूत्रसम्बन्धगाहा - एगत्थ कहमकप्पं, कप्पं एगत्थ इच्चऽसद्दहतो । पडिसिद्धे व वसंते, निवारण वइक्कमे कलहो ॥२६७६॥ "एगत्थ कहमकप्पं०" गाहा । 'एगत्थे' त्ति निग्गंथाण अकप्पं मज्झेणं निग्गंथीणं कप्पइ, एवं असद्दहंतस्स पडिसिद्धे कलहो । घेप्पंति चसद्देणं, गणि आयरिया य भिक्खुणीओ य । अहवा भिक्खुग्गहणा, गहणं खलु होइ सव्वेसिं ॥२६७७॥ खामिय वितोसिय विणासियं च झवियं च होंति एगट्ठा । पाहुड पहेण पणयण, एगट्ठा ते उ निरयस्स ॥२६७८॥ इच्छा न जिणादेसो, आढा उण आदरो जहा पुट्वि । भुंजण वास मणुन्ने, सेस मणुन्ने व इतरे वा ॥२६७९॥ "घेप्पंति चसद्देण०" ["खामिय०" "इच्छा न जिणादेसो०"] गाहात्रयं कण्ठ्यम् । 'कट्ट' त्ति (सू० ३४) किं भणियं होइ? करेत्ता इत्यर्थः । संभुंजण संवसणो संभोए, सेसा पदा संभोइए वा असंभोइए वा भवंति । एष सूत्रार्थः । अधुना सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिविस्तर उच्यते - नामं ठवणा दविए, भावे य चउव्विहं तु अहिगरणं । दव्वम्मि जंतमादी, भावे उदओ कसायाणं ॥२६८०॥ [नि०] Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०७ भासगाहा-२६७६-२६८४] पढमो उद्देसो दव्वम्मि उ अहिगरणं, चउव्विहं होइ आणुपुव्वीए । निव्वत्तण निक्खिवणे, संजोयण निसिरणे य तहा ॥२६८१॥ "नाम ठवणा०" ["दव्वम्मि०"] गाहा । दव्वाहिकरणं दुविहं-आगमओ य नोआगमओ य । आगमओ-जाणए अणुवउत्ते । नोआगमओ तिविहे-जाणगसरीर-भवियवइरित्ते । जाणगं जं सरीरं, भवियं जे जीवे जोणी । वइरित्ते दुविहे-निव्वत्तेण निक्खियणे य णिव्वत्तणाधिकरणं - जोणीपाहुडेणं एगेंदियाईण सरीराईणि णिव्वत्तेइ, णिक्कारणे वा वेउव्वियसरीरं णिव्वत्तेइ, परसु-असि-कोंतमादीणि वा णिव्वत्तेइ, एवं णिव्वत्तणाहिकरणं । णिक्खेवणाधिकरणं दलणं जंतं ठवेइ, सीहादीणं वा मारणट्ठाए जंतं उड्डेइ, मियाण वा बंधणट्ठाए कूडपासे उड्डेइ । उयद्दुयं वा खणंति । एयं दव्वाहिकरणं । भावाहिकरणं-कसायाणं उदओ । तत्थ गाहा - अहतिरियउड्डकरणे, बंधण निव्वत्तणा य निक्खिवणं । उवसम-खएण उठें, उदएण भवे अहेगरणं ॥२६८२॥१ "अहतिरियउड्ढकरणे०" एएसिं चउण्ह कसायाणं नाइतिव्वोदएण तिरियाइ आउयं, तणुएसु मणुस्साउयं, उवसंतेसु खीणेसु वा उर्दु, तिव्वेसु निरयाउयं । चोयगो आह-यदुक्तं कम्माणं गरुयाए अहे गच्छइ तन्नोपपद्यते, कुतो? यस्मात् सर्वसूत्रेष्वपि नोक्तम् किंचिद्रव्यं गुरुयं लहुयं वा? आयरियो आह - गुरुयं लहुयं मीसं, पडिसेहो चेव उभयपक्खे वि । तत्थ पुण पढमबिइया, पया उ सव्वत्थ पडिसिद्धा ॥२६८३॥ "गुरुयं लहुयं०" गाहा । कण्ठ्या । 'पडिसेधो चेव उभयपक्खे वि' त्ति णावि गुरुयं णावि लहुयं, अगरुयलहुयमित्यर्थः । गुरुयं लहुयं 'सव्वत्थ पडिसिद्धा' इति सर्वसूत्रेष्वित्यर्थः । यथा-किमिति ? जा तेयगं सरीसं, गुरुलहु दव्वाणि कायजोगो य । मणभासा अगुरुलहू, अरूविदव्वा य सव्वे वि ॥२६८४॥ "जा तेयगं०" गाहा । ओरालियादि जाव तेयगसरीरं । एयाणि गरुयलहुयदव्वाणि, काइओ जोगो, मन, भाषा, अरूविदव्वा य सव्वे वि अगुरुयलहुया । १. 'अह० इत्यस्या आरभ्य कम्मं० (२६८९) पर्यन्ताः गाथा: वृत्तिकृता क्रमभेदेन व्याख्याता । Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०८ विसेसचुण्णि [विओसमणपगयं अहवा बायरबोंदी, कलेवरा गुरुलहू भवे सव्वे । सुहुमाणंतपदेसा, अगुरुलहू जाव परमाणू ॥२६८५॥ ववहारनयं पप्प उ, गुरुया लहुया य मीसगा चेव । लेट्टग पदीव मारुय, एवं जीवाण कम्माइं ॥२६८६॥ "अहवा बायरबोंदी०" ["ववहारणयं पप्प"] गाहा । कण्ठ्या । आयरिओ आह-यदेतदभिधानं गरुयं लहुयं वा । एयं ववहारणयं प्रतीत्य भण्णइ, जहा ले? गुरुययाए अहे गच्छइ, पदीवो लहुययाए उड्डूं गच्छइ, मारुतो गुरुयलहुययाए तिरियं जाइ । एतद् ववहारणयं प्रतीत्य मयोक्तम् । तिव्वकसायसमुदया, गुरुकम्मुदया गती भवे हिट्ठा । नाइकिलिट्ठमिऊहि य, उववज्जइ तिरियमणुएसु ॥२६८७॥ “तिव्वकसाय०" गाहा । तिव्वकसायुदएण कम्माण गुरुययाए अहे नरए। णाइकिलिट्रं मिदहियओ उववज्जइ तिरिय-मणएस । खीणेहि उ निव्वाणं, उवसंतेहि उ अणुत्तरसुरेसु । जह निग्गहो तह लहू, समुवचओ तेण सेसेसु ॥२६८८॥ "खीणेहिं तु निव्वाणं०" गाहा । कण्ठ्या । किञ्च - कम्मं चिणंति सवसा, तस्सुदयम्मि उ परव्वसा होति । रुक्खं दुरुहइ सवसो, विगलइ स परव्वसो तत्तो ॥२६८९॥ "कम्मं चिणंति०" गाहा । कण्ठ्या । नायमेकान्तो - कम्मवसा खलु जीवा, जीववसाई कहिंचि कम्माइं । कत्थइ धणिओ बलवं, धारणिओ कत्थइ बलवं ॥२६९०॥ "कम्मवसा खलु०" गाहा । कण्ठ्या । जहा पल्लीए वा पच्चंतेसु वा धारणिओ? बलिओ। आयरियजनपदे[षु] सत्यवादिषु धणिओ बलिओ । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः - धणियसरिसं तु कम्म, धारणिगसमा उ कम्मिणो होति । संताऽसंतधणा जह, धारणग धिई तणू एवं ॥२६९१॥ "धणियसरीसं तु०" गाहा । कम्मिणो जीवा इत्यर्थः । "संताऽसंतधणा०" पच्छद्धं । १. चारणिओ ब क ड। Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०९ भासगाहा-२६८५-२६९७] पढमो उद्देसो जहा संते धणे धारणओ, जइ से कज्जं राउलबलेण धणियं धरेइ । अवसेण कज्जं धणं चेव दाउं णिरिणी भवइ । असंतधणो पुण तेण धणिएण अवसो वसीकज्जइ । एवं जस्स धितीबलं सारीरं च बलं अत्थि, सो तं कम्मं खवेइ । जस्स नत्थि धिती सारीरं च बलं, सो तेण कम्मेण वसीकज्जइ । तं पुण किं उदिन्नं खवेइ, अनुदिन्नं खवेइ ? अत उच्यते - सहणोऽसहणो कालं, जह धणिओ एवमेव कम्मं तु । उदियाऽणुदिए खवणा, होज्ज सिया आउवज्जेसु ॥२६९२॥ "सहणाऽसहणो०" गाहा । जहा–बलिओ वणिओ कालनिरोहे, पुण्णे वा अपुण्णे वा दवावेइ । दुब्बलए पुण धणिए धारणओ न देइ । एवं दुविहं संघयणजुत्तो उदिन्नं वा खवेज्ज अणुदिन्नं वा । 'सिय' त्ति ण सव्वो । एवं जो संघयणहीणो सो नवरं अणुदिन्ने देसं खवेइ आउयवज्जासु कम्मपगईसु उदिन्नं खवेइ । तं पुण अहिगरणं कहं उप्पज्जेज्ज ? अत उच्यते - सच्चित्ते अच्चित्ते, मीस वओगय परिहार देसकहा । सम्ममणाउट्टते, अहिगरणमओ समुप्पज्जे ॥२६९३॥ [नि०] "सचित्ते०" दारगाहा । अस्य व्याख्या - आभव्वमदेमाणे, गिण्हंत तहेव मग्गमाणे य । सच्चित्तेतरमीसे, वितहापडिवत्तिओ कलहो ॥२६९४॥ विच्चामेलण सुत्ते, देसीभासा पवंचणे चेव । अन्नम्मि य वत्तव्वे, हीणाहिय अक्खरे चेव ॥२६९५॥ परिहारियमठवेंते, ठवियमणवाए निविसंते वा । कुच्छियकुले व पविसइ, चोइयऽणाउट्टणे कलहो ॥२६९६॥ देसकहापरिकहणे, एक्के एक्के व देसरागम्मि । मा कर देसकहं ति य, चोइय अठियम्मि अहिगरणं ॥२६९७॥ "आभव्वमदेमाणे०' ["विच्चामेलण.'' "परिहारिय०'' “देसकहा परिकहणे०"] गाहाओ । सचित्तं सेहं, अचित्तं उवकरणं, मीसं सभंडमत्तोवकरणसेहं । वायोगते ऊणं भणियं अहिगं वा दुज्झणिए वा परिहारियकुलाणि वा निव्विसइ । तत्थ वारिओ भणिइ-तुज्झ किं बप्पसंतियाइं तो वारेह । अम्हे देसो चोक्खो, लाढाणं अचोक्खो त्ति एवमाइणा । एवं उप्पण्णे अहिकरणे - Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१० विसेसचुण्णि [विओसमणपगयं जो जस्स उ उवसमई, विज्झवणं तस्स तेण कायव्वं । जो उ उवेहं कुज्जा, आवज्जइ मासियं लहुगं ॥२६९८॥ "जो जस्स उ०" गाहा । कण्ठ्या । लहुओ उ उवेहाए, गुरुओ सो चेव उवहसंतस्स । उत्तुयमाणे लहुगा, सहायगत्ते सरिसदोसो ॥२६९९॥ चउरो चउगुरु अहवा, विसेसिया होंति भिक्खुमाईणं । अहवा चउगुरुगादी, हवंति ऊ छेद निट्ठवणा ॥२७००॥ "लहुओ उ उवेहाए०" ["चउरो चउ०'"] गाहाद्वयम् । उवेहाए इमं वक्खाणं - परपत्तिया न किरिया, मोत्तुं परटुं च जयसु आयढे । अवि य उवेहा वुत्ता, गुणो वि दोसो हवइ एवं ॥२७०१॥ जइ परो पडिसेविज्जा, पावियं पडिसेवणं । मज्झ मोणं चरंतस्स, के अटे परिहायई ? ॥२७०२॥ आयढे उवउत्ता, मा य परट्ठम्मि वावडा होह । हंदि परट्ठाउत्ता, आयट्ठविणासगा होति ॥२७०३॥ "परपत्तिया न०" ["जइ परो पडि०" "आयटे०"] गाहा । परप्रत्ययिका क्रिया न भवति कर्मबंध' इत्यर्थः । यतश्चेवं तस्मादात्मार्थे यतितव्यं । एतदालंबणं कृत्वा उवेहं करेइ । किञ्चान्यत् 'अवि य उवेहा वुत्ता' अविनयेषु माध्यस्थं भावयेदिति । आयरियो भणइअसंजएसु गुणो भवति । संजएसु दोसो भवइ । उवहे ओहसणउत्तुयणा दो वि एगगाहाए विभासइ। पुव्वद्धेण ओहसणं पच्छद्धेण उत्तुयणा। एसो वि ताव दम्मउ, हसइ व तस्सोमयाए ओहसणा । उत्तरदाणं मा ओसराहि अह होइ उत्तुअणा ॥२७०४॥ "एसो वि ताव०" गाहा । कण्ठ्या । वायाए हत्थेहि व, पाएहि व दंतलउडमादीहिं । जो कुणइ सहायत्तं, समाणदोसं तयं बेंति ॥२७०५॥ १. कम्म ब । २. अविभए अ ब क ड इ । Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२६९८-२७१२] पढमो उद्देसो ३११ "वायाए०" गाहा । कण्ठ्या । उवे हाए इमं दोसे उदाहरणं-किंचि तलायं वणसंडपरिक्खित्तं । तत्थ य हत्थिजूहं महल्लं परिवसइ । मिय-पसु-पक्खिसहियाणि य जलयरथलयराणि सत्ताणि बहूणि अतीताणि । तत्थ य सरडाए भंडिया । तत्थ देवयाए भणियं - नागा ! जलवासिया !, सुणेह तस-थावरा ! । सरडा जत्थ भंडंति, अभावो परियत्तई ॥२७०६॥ वणसंड सरे जलथलखहचर वीसमण देवया कहणं । वारेह सरडुवेक्खण, धाडण गयनास चूरणया ॥२७०७॥ "नागा०" ["वणसंड सरे०"] गाहा । कण्ठ्या । तत्थ जलवासिणो थलवासिणो य भणंति–किं काहिंति अम्ह सरडा ? उवेहं करेंति । तत्थ सरडो सरडेण धाडिज्जमाणो सुत्तस्स हत्थिस्स सोंढं' पविट्ठो, बिलं ति मन्नमाणो । इयरो बितिएणं नासापुडेणं । तओ तत्थ हत्थिस्स महइ अरइं दुक्खं च जायं । ताहे तेण तं वणसंडं सव्वं उच्चाइयं, तं च तलायं सव्वं भग्गं । एवं साहुस्स उवेहं करेमाणस्स महादोसो उप्पज्जइ । ते पिट्टापिट्टि करेज्ज, पक्खापक्खीए राउलेणं च निच्छुभण-कडगमद्दो-सव्वे एतारिस त्ति काउं । किं च - तावो भेदो अयसो, हाणी सणचरित्तनाणाणं । साहुपदोसो संसारवड्ढणो साहिकरणस्स ॥२७०८॥ [नि०] "तावो भेदो०" गाहा । अस्य व्याख्याया गाहात्रयम् । अइभणिय अभणिए वा, तावो भेदो उ जीव चरणे वा । रूवसरिसं न सीलं. जिम्हं व मणे अयस एवं ॥२७०९॥ अक्कुट्ठ तालिए वा, पक्खापक्खि कलहम्मि गणभेदो । एगयर सूयएहिं व, रायादीसिढे गहणादी ॥२७१०॥ वत्तकलहो वि न पढइ, अवच्छलत्ते य दंसणे हाणी । जह कोहाइविवड्डी, तह हाणी होइ चरणे वि ॥२७११॥ अकसायं खु चरित्तं, कसायसहितो न संजओ होइ । साहूण पदोसेण य, संसारं सो विवड्डेइ ॥२७१२॥ “अइभणिय०" ["अकुट्ठ तालिए०" "वत्तकलहो०" "अकसायं०"] गाहा । १. सोत्रं अ ब क इ । सौं ड । २. द्वयम् क । Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१२ विसेसचुणि [ विओसमणपगयं सो साहू मए बहुविहेहिं असंतदोसेहिं 'अक्कुट्ठो' त्ति परितप्पइ । एस पसत्थो भावो । इमो अपसत्थोएस तक्कुट्ठोत्ति परितप्पइ । सेसं कंठं । 'जिम्हं व' त्ति लज्जणीयं कृतमित्यर्थ: । 'मणे' त्ति म व मन्यामहे । एक्केण वा इयरेण वा रायाइणं सिद्धं 'सूचयेहिं व' त्ति चाडेहिं कहियं । तत्थ गेण्हणादिदोसा विभासियव्वा । जम्हा एए दोसा तम्हा उवेहा न कायव्वा । किं कायव्वं ? आगाढे अहिगरणे, उवसम अवकड्ढणा य गुरुवयणं । उवसमह कुणह ज्झायं, छड्डणया सागपत्तेहिं ॥२७१३॥ “आगाढे०” गाहा । उवसमेयव्वा कोहाइल्ला अवकड्डियव्वा कलहेंता । आयरिएण इमं वत्तव्वं - अज्जो ! उवसमह, अणुवसंताण कओ संजमो ? कओ वा सज्झाओ ? । तम्हा उवसमित्ता सज्झायं करेह । जं अज्जियं समीरवल्लएहिँ तवनियमबंभमइएहिं । तं दाणि पच्छ नाहिसि, छडितो सागपत्तेहिं ॥२७१४॥ "जं अज्जियं ०" गाहा । कण्ठ्या । जहा कोइ परिव्वायगो दमगपुरिसं भणइ - ईसरं ते करेमि । तेण पच्चयाओ समिखल्लएहि रसोणीणिओ । एसो उवयारो । जाहे बहुरसो णीणिओ ताहे परिव्वायओ तं दमगपुरिसं पुणो पुणो भणइ - तुमं ममच्चएणं ईसरो होहिसि । तओ सो रुट्ठो भणइ—जं तुमच्चएण मम ईसरत्तं, तेण मे न कज्जं ति काउं तं रसं छड्डेड्इ । एवं तुमं पि । जं अज्जियं चरित्तं, देसूणा वि पुव्वकोडिए । तं पि कसाइयमेत्तो, नासेइ नरो मुहुत्तेण ॥२७१५।। "जं अज्जियं चरित्तं, देसूणाए वि० " गाहा । आयरियो एगु न भणे, अह एगु निवारि मासियं लहुगं । राग द्दोसविमुक्को, सीयघरसमो उ आयरिओ ॥२७१६॥ "आयरिय एगु न भणे० " गाहा । कण्ठ्या । आयरिओ जइ एगमणुसासइ एगं नाणुसासइ मासलहुं, दोसा । वारेइ एस एयं, ममं न वारेति पक्खरागेणं । बाहिरभावं गाढतरगं च मं पेक्खसी एक्कं ॥ २७१७॥ उवसंतो अणुवसंतं, तु पासिया विन्नवेइ आयरियं । तस्स उ पण्णवणट्ठा, निक्खेवों परे इमो होइ ॥ २७१८॥ Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२७१३-२७२३] पढमो उद्देसो ३१३ "वारेइ एस एयं०" ["उवसंतो०"] गाहा । कण्ठ्या । 'सीतघरसमो' त्ति उन्हाभितत्तो चक्कवट्टी, सीतघरं पविट्ठो तहेव सीतीभवति दमओ वि । एरिसो आयरियो, न कस्सइ विसेसं करेइ । उवसामिए अहिकरणे जइ एक्को उवसंतो बिइओ न उवसमइ तं किह जाणइ जहा न उवसंतो? वंदणं न पडिच्छइ, ण वंदइ वा, अणाढं वा करेइ आढाइज्जमाणो। ताहे सो आयरियं विन्नवेइ-उवसंतो खमासमण ! अहं उवसंतो एस जेटुज्जो अमुगं वंदामी वा? अज्ज वि न उवसमइ । एत्थ आयरियो तस्स पण्णवणट्ठयाए परस्स निक्खेवं करेइ । नामं ठवणा दविए, खेत्ते काले तदन्नमन्ने अ। आएस कम बहु पहाण, भावओ उ परो होइ ॥२७१९॥ [नि०] "नामं ठवणा०' दारगाहा । नामठवणाओ गयाओ । परमाणुपुग्गलो खलु, तद्दव्वपरो भवे अणुस्सेव । अन्नद्दव्वपरो खलु, दुपएसियमाइणो तस्स ॥२७२०॥ ["परमाणुपुग्गलो०"] परमाणुपोग्गलो अपरमाणुपोग्गलस्स तद्दव्वपरो, परमाणु पोग्गलस्स दुपदेसियादिणो अन्नदव्वपरा । एमेव य खंधाणं वि, तद्दव्वपरा उ तुल्लसंघाया । जे उ अतुल्लपएसा, अणू य तस्सऽन्न दव्वपरा ॥२७२१॥ "एमेव य खंधाण वि०" गाहा । कण्ठ्या। दुपदेसियस्स खंधस्स तिपदेसियमादी खंधा परमाणुद्रव्यं च अन्नदव्वपरा । इदाणिं खेत्तकाले य एक्कगाहाए वक्खाणेइ - एगपदेसोगाढादि खेत्तै एमेव जा असंखेज्जा । एगसमयाइठिइणो, कालम्मि वि जा असंखेज्जा ॥२७२२॥ "एगपएसो०" गाहा। कण्ठ्या । आदेसे - भोअणपेसणमादीसु एगखेत्तट्ठियं तु जं पच्छा । आदिसइ भुंज कुणसु व, आएसपरो हवइ एस ॥२७२३॥ "भोयण" गाहा । कण्ठ्या । इदाणिं कमो - १. = अनादरः । Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१४ विसेसचुणि दव्वाइ कमो चउहा, दव्वे परमाणुमाइ जाणंतं । एगुत्तरखुड्डी, विवड्ढियाणं परो होइ ॥ २७२४ ॥ [ विओसमणपगयं " दव्वादि० " गाहा । दव्वक्कमो - परमाणु एगप्रदेशिकादि जाव अनंतपदेसिओ खंधो। एवं खेत्त-काले भावे एगगुणकालगादी कमो = परिवाडी इत्यर्थः । बहुत्वे - जीवा पुग्गल समया, दव्व पएसा य पज्जवा चेव । थोवा णंता णंता, विसेसमहिया दुवेऽणंता ॥२७२५ ॥ "Gitalo" गाहा । एएसि णं भंते ! जीवाणं पोग्गलाणं अद्धासमयाणं सव्वदव्वाणं सव्वपएसाणं सव्वपज्जवाण य कयरे कतरेहिंतो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा, पोग्गला अणंतगुणा, अद्धासमया अणंतगुणा, सव्वदव्वा विसेसाहिया, सव्वदेसा अणंतगुणा, सव्वपज्जवा अणंतगुणा (भग० श० २५, उ० ३, सूत्र ७३३) । पहाणे दव्वे सचित्तमादी, सचित्तदुपएस होइ तित्थय । सीहो चउप्पएसुं, अपयपहाणा बहुविहा उ ॥२७२६॥ " दव्वे सचित्तमादी० " गाहा । कण्ठ्या । अपदाणं फणसमादी । भावे वण्णरसगंधफासेसु उत्तमा जे उ भूदगवणेसु । मणिखीरोदगमादी, पुप्फफलादी य रुक्खेसु ॥२७२७॥ - " वण्णरस० " गाहा । कालगादीणं वन्नाणं जो उक्कडतरो वण्णो स भावपरो वन्न परः । एवं रसगंधफासा वि । आढणमब्भुट्ठाणं, वंदण संभुंजणा य संवासो । एयाइं जो कुणई, आराहण अकुणओ नत्थि ॥२७२८॥ अकसायं निव्वाणं, सव्वेहि वि जिणवरेहिं पन्नत्तं । सो लब्भइ भावपरो, जो उवसंते अणुवसंतो ॥२७२९॥ सो वट्टइ ओदइए, भावे तं पुण खओवसमियम्मि । जह सो तुह भावपरो, एमेव य संजमतवाणं ॥२७३०॥ Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २७२४-२७३१] पढमो उद्देसो ३१५ ‘“आढणमब्भुट्ठाणं०” [" अकसायं ० " " सो वट्टइ० ''] गाहात्रयं कण्ठ्यम् । अकारेंतस्स णत्थि आराहणा तो एस तवभावपरो। तुमं खओवसमिए भावे वट्टसि । ए उदइए भावे वट्टइ । तेणेस तवपरो जति एस अणुवसंतो तो किं तवेणं परेणं अणुवसंतेण होहिति ? बिइयपदे अणप्पज्झो सेह वि किंचणट्ठा वा जाणंतो तेण समं असंखडेइ । खेत्तादऽकोविओ वा, अनलविगिंचट्टया व जाणं पि । अहिगरणं तु करेत्ता, करेज्ज सव्वाणि वि पयाणि ॥ २७३१॥ ["खेत्तादि०"] । ॥ विओसमणपगयं समत्तं ॥ Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ चारपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पइ उभयस्स वि (निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा) वासा-वासासु चारए ॥१-३५॥ सुत्ताभिसंबंधो - अहिगरणं काऊण व, गच्छइ तं वा वि उवसमेउं जे । पुव्वं च अणुवसंते, खामेस्सं वयइ संबंधो ॥२७३२॥ अधवा अखामियम्मि, त्ति कोइ गच्छेज्ज ओसवणकाले । सुभमवि तम्मि उ गमणं, वासावासासु वारेइ ॥२७३३॥ “अहिगरण०" ["अहवा अखामियम्मि०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । नियुक्तिविस्तरः । वासावासो दुविहो, पाउस वासा य पाउसे गुरुगा । वासासु होति लहुगा, ते च्चिय पुण्णे अणितस्स ॥२७३४॥ [नि०] "वासावासो दुविहो०" गाहा । पाउस्सो आसाढो सावणो य । वासारत्तो य भद्दवओ अस्सोओ य । सेसं कण्ठ्यम् । वासावासविहारे, चउरो मासा हवंतऽणुग्घाया । आणाइणो य दोसा, विराहणा संजमाऽऽयाए ॥२७३५॥ "वासावासविहारे०" गाहा । कण्ठ्या । कहं विराहणा ? छक्कायाण विराहण, आवडणं विसमखाणुकंटेसु । वुब्भण अभिहण रुक्खोल्ल सावय तेणे गिलाणे य ॥२७३६॥ "छक्कायाण०" दारगाहा। अक्खुन्नेसु पहेसुं, पुढवी उदगं च होइ दुहओ वि । उल्लपयावण अगणी, इहरा पणगो हरिय कुंथू ॥२७३७॥ "अक्खुन्नेसु पहेसुं०" गाहा । न क्षुण्णा दुहतो उप्परिं च भूमी पयलोविति, तत्थ छक्कायाण विराहणा । उवही उल्लो, जइ तडीए रुक्खहेढे वा ठियस्स वाएण वा रुक्खो पडेज्ज, १. वासारत्तो अस्सोओ कत्तियओ त्ति इति चूर्णिः । वृत्तिरपि तथैव । Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१७ भासगाहा-२७३२-२७४२] पढमो उद्देसो सा वा पडेइ । तम्मि रुक्खे चित्तयमादी चढियओ होज्ज, तेण खज्जेज्ज । 'तेण' त्ति । वासभएण न संचरइ लोगो, तेण कारणेणं तेणा विसत्था घुलंति । तेहिं उवही वा सो वा हीरेज्ज । 'गिलाणे' त्ति । उवहिणा तित्तएण अज्जीरमाणे गिलाणो जाओ । बिइयपदे रीएज्जा वि । असिवे ओमोयरिए, रायहुढे भए व गेलन्ने । आबाहाईएसु व, पंचसु ठाणेसु रीइज्जा ॥२७३८॥ आबाहे व भये वा, दुब्भिक्खे वाह वा दओहंसि । पव्वहणे व परेहिं, पंचहिँ ठाणेहिँ रीइज्जा ॥२७३९॥ "असिवे०" [“आबाहे वा०"] गाहा । असिवं जायं जत्थ ठिया । एवं पंच वि पदा गिलाणे पडियरओ गच्छेज्ज । एए चेव आबाहादी असिवादि त्ति भणियं होइ । एतं तु पाउसम्मी, भणियं वासासु नवरि चउलहुगा । ते चेव तत्थ दोसा, बिइयपदं तं चिमं वऽन्नं ॥२७४०॥ "एवं तु पाउसम्मी०१" गाहा । कण्ठ्या । असिवे ओमोयरिए, रायद्दढे भए व गेलन्ने । नाणादितिगस्सऽट्टा, वीसुंभण पेसणेणं वा ॥२७४१॥ "असिवे०'' गाहा । कण्ठ्या । पुव्वभणियं तु जं भणइ कारगगाहा । णाणट्ठा अपुव्वसुयक्खंधो वोच्छिज्जइ, तं अन्नस्स आयरियस्स सकासे, सो भत्तं पच्चक्खाइतुकामे । एवं दंसणपभावणट्ठाए वि चरितट्टाए वि । तत्थ चरित्तं न सुज्झइ जत्थ पुव्वट्ठिया चरियादिविभासा । 'विस्संभण'१ त्ति । उत्तिमद्रं पडिवज्जिउकामो तस्स सोहिं काउं गच्छेज्ज । एतदेव पेसणं । आऊ तेऊ वाऊ, दुब्बल संकामिए अ ओमाणे । पाणाइ सप्प कुंथू, उट्ठण तह थंडिलस्सऽसती ॥२७४२॥ "आऊ०" गाहा । आउक्काएण वसही प्लाविता थंडिलाणि वा । अगणिकाएण वसही दड्डा गामो वा । वाएण वसही भग्गा । दुब्बला जाता वासे तिम्मंती पडिउकामा । 'संकामिते' त्ति सो गामो डोड्डाण दिन्नो, अहवा 'संकामिते' त्ति ते वत्थव्वा अन्न गामे संकामिया, 'ओमाणे' त्ति इंदमहे वत्ते तत्थ बहवे पंडरगादओ आगया तेहिं ओमाणं । "पाणादि०" पच्छद्धं कण्ठ्यम् १. एतं तु बाहुँसमी - ब क ड इ । २. वीसुंभण मुच। ३. डोड्डा = धिग्जातीयाः (मलवृ)। Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१८ विसेसचुण्णि [चारपगयं । एवमादि होज्ज वाघाओ त्ति । ताहे इमं विहिं पुव्वं चेव करेंति - मूलग्गामे तिन्नि उ, पडिवसभेसुं पि तिन्नि वसहीओ । ठायंता पेहिंति उ, वियारवाघायमाइट्ठा ॥२७४३॥ "मूलग्गामे०" गाहा । कण्ठ्या । आउक्कायादीवाघाए जयणाविही भण्णइ - उदगाऽगणिवायाइसु, अन्नस्सऽसतीइ थंभणुद्दवणे । संकामियम्मि भयणा, उट्टण थंडिल्ल अन्नत्थ ॥२७४४॥ "उदगाऽगणि." गाहा । कण्ठ्या । थंभणए विज्जाए थंभेइ । 'उद्दावणि' त्ति सप्पं अन्नत्थं संकामेइ विज्जाए । का भयणा ? जइ भद्दा तो अच्छंति अह पंता तो गच्छंति । एसा भयणा । उट्ठिए गामे थंडिल्लस्स असतीए अन्नत्थ गच्छंति । ओमाणे - इंदमहादी व समागतेसु परउत्थियएसु य जयंति । पडिवसभेसु सखित्ते, दुब्बलसेज्जाए देसूणं ॥२७४५॥ दोन्नि उ पमज्जणाओ, उडुम्मि वासासु तइय मज्झण्हे । वसहिं बहुसों पमज्जण, अइसंघट्टऽन्नहिं गच्छे ॥२७४६॥ "इंदमहादी०" ["दोन्नि०"] गाहा । कण्ठ्या । दुब्बलसेज्जाए थूणा' दिज्जइ । एसा जयणा । कुंथुपाणजाइएहिं बहुसो वि वारा पमज्जिज्जइ । अह संथडिज्जति अइबहुया वा तो अन्नहिं गच्छंति । इमा जयणा गच्छंताणं - उत्तण ससावयाणि य, गंभीराणि य जलाणि वज्जेंता । तलियरहिया दिवसओ, अब्भासतरे वए खित्ते ॥२७४७॥ "उत्तण०" गाहा । कण्ठ्या । दिग्घत्तणा उत्तणा अब्भासे वा दूरे वा जे खेत्ता तहिं गच्छंति । [सुत्तं] कप्पइ उभयस्स वि (निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा) हेमंतगिम्हासु चारए ॥१-३६॥ सम्बन्धे इमा गाहा - १. = स्तम्भः । (पासम ४५०) Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२७४३-२७५३] पढमो उद्देसो दुस्संचर बहुपाणादि काउ वासासु जं न विहरिंसु । तस्स उ विवज्जयम्मी, चरंति अह सुत्तसंबंधो ॥२७४८॥ "दुस्संचर०" गाहा । कण्ठ्या । 'तस्स उ विवज्जयम्मि' त्ति । पाणजाईया णत्थि, सुसंचरं विहरियव्वं । एस सम्बन्धः । नियुक्तिविस्तर: पुण्णे अनिग्गमें लहुगा, दोसा ते चेव उग्गमादीया । दुब्बलखमगगिलाणा, गोरस उवहिं पडिच्छंति ॥२७४९॥ [नि०] "पुण्णे०" गाहा । कण्ठ्या । 'पुण्णि' त्ति वासावासे मासकप्पे वा । 'तेच्चेव' त्ति । जे मासकप्पेण निग्गच्छंताण दोसा वण्णिया, इमेहिं य दोसेहिं लग्गंति । दुब्बला ते साहू, अंबिलेण घट्टेल्लया णिग्गमणस(स्स)ट्ठिया जं ते परिताविज्जति तं निप्फण्णं पावंति । अणिग्गच्छंता खमओ विगिटेहिं तवो कम्मे हिं दुब्बलो णिग्गमणट्ठिओ, गिलाणो वा अहुणट्ठियओ, गोरसधाउओ वा दुक्खं अच्छइ । उवही वा पुव्वगहिओ परिखीणोवहिया, तेहिं दिवसेहिं सुलभो, पच्छा दुल्लभो, जं तेण विणा पाविहिति तं निप्फण्णं । अह निग्गया होता तो - एए न होंति दोसा, बहिया सुलभं च भिक्ख उवही य । भवसिद्धिया उ वाणा, बिइयपय गिलाणमादीसु ॥२७५०॥ तम्हा उ विहरियव्वं, विहिणा जे मासकप्पिया गामा । छड्डेइ वंदणादी, तइ लहुगा मग्गणा पत्था ॥२७५१॥ "एए ण होंति दोसा०" ["तम्हा०"] गाहा । गुणो य भवति बहिया निग्गयाणंभिक्खं सुलभं जेण अप्पाइज्जति, उवही य सुलभो, भवियसत्ता य बुज्झिहिंति, केइ वा आयरियाणं दंसणं कंखंति ते बोहिज्जंति, आणा भगवतो कया भवइ । बिइयपदे णिग्गच्छेज्जा गिलाणमाइसु कारणेसु । एवं बिइयपदे अविज्जमाणे अवस्स विहरियव्वं । कम्हा? जम्हा अविहरंतस्स दोसा। केण विहिणा? जो विही मासक प्पे भणियो तेण विहिणा मासकप्पपाउग्गेसु अणंतरखेत्तेसु वा ठाइयव्वं । अह मासकप्पपाउग्गाणि खेत्ताणि छड्डेइ तो जत्तियाइं छड्डेइ तत्तियाइं चउलहुयाइं । कहिं पुण कारणेहिं छड्डइ ? आयरिय साहु वंदण, चेइय नीयल्लए तहा सन्नी । गमणं च देसदसण, वइगासु य एवमाईणि ॥२७५२॥ अप्पुव्व विवित्त बहुस्सुया य परियारवं च आयरिया । परियारवज्ज साहू, चेइय पुव्वा अभिनवा वा ॥२७५३॥ Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२० विसेसचुण्णि [चारपगयं गाहिस्सामि व नीए, सण्णी वा भिक्खुमाइ वुग्गाहे । बहुगुण अपुव्व देसो, वइगाइसु खीरमादीणि ॥२७५४॥ "आयरिय०" ["अपुव्व०" "गाहिस्सामि०"] गाहा । जामो आयरिया वंदामो । साहुणो चेतियाणि वीणीयेल्लगा वा दट्ठव्वा, सन्नी वा दट्ठव्वा । सन्नी वा तत्थ नत्थि तेण छड्डेइ । देसदरिसणं वा करेइ । चेइयाओ वा मग्गइ । एएहिं कारणेहिं छड्डेइ चउलहुया । 'मग्गणा पत्थ' त्ति । बिइयपदे अइक्कमेज्जा वि । छड्तस्स इमे दोसा - अद्धाणे उव्वाता, भिक्खोवहि साण तेण पडिणीए । ओमाण अभोज्ज घरे, थंडिल असतीइ जे जत्थ ॥२७५५॥ "अद्धाणे उव्वाता०" गाहा । ते साहुणो वच्चंता अद्धाणेण उव्वाया, पविसंता जाणंति । एत्थ ठाहिति । नवरि वोलीणा ताहे आसाए छिन्नाए गाढऽणगाढं परितावनिप्फण्णं पावंति । भिक्खं दुल्लहं होज्ज । अग्गओ वसही वा ण लभेज्ज । अकाले य तेण साण सावएहिं हीरेज्ज खज्जेज्ज वा, पडिणीओ वा होज्ज कोइ, ओमाणं वा तत्थ होज्ज । अभोज्जघरेसु वा गेण्हेज्ज ठाएज्ज वा । थंडिल्लासइए वा जा परितावणा संजमविराहणा वा । बिइयपए असिवाई, उवहिस्स उ कारणा व लेवो वा । बहुगुणतरं व गच्छे, आयरियाई व आगाढे ॥२७५६॥ “बिइयपदे असिवाइ०" गाहा । असिव-ओमाण-रायदुट्ठादीहिं कारणेहिं परिल्ले सुलभतरो उवही, पायोग्गतरो य लेवो वा, परिल्ले अत्थि बहुगुणतरं वा । आदिल्लओ परिल्ले खमगगिलाणबालवुड्डादीणं पाउग्गं लब्भइ । आयरियाण वा परिल्ले आदिल्लातो पाउग्गस्स बहुगुणतरं । आदिग्गहणेणं परप्पवादी वा उट्ठिय उग्घोसावेइ । सुन्ना परप्पवादा, ते य निग्गहसमत्था, सम्मत्तं वा घेत्तुकामो, केइ आयरियाणं दंसणं कंखंति । 'आगाढे' त्ति । आगाढजोगवाहीण पाउग्गं परिल्ले लब्भइ । आयरियाणं सन्नायगा सन्नी वा ते विप्परिणामेज्जंति । एएहिँ कारणेहिं, एक्कदुगंतर तिगंतरं वा वि । संकममाणो खेत्तं, पुट्ठो वि जओ नऽइक्कमइ ॥२७५७॥ निक्कारणगमणम्मि, जे च्चिय आलंबणा उ पडिकुट्ठा । कज्जम्मि संकमंतो, तेहिं चिय सुज्झई जयणा ॥२७५८॥ Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२७५४-२७५८] पढमो उद्देसो ३२१ "एएहिँ कारणेहिं०" ["निक्कारण."] गाहा । कण्ठ्या । एक्कं वा दो वा तिण्णि वा खेत्ता अतिक्कमेत्तो सुद्धो । णिक्कारणे जंतो पुट्ठो दोसेहिं । निक्कारणं णाम असिवादीहिं विरहितो । आयरियाई आलंबणा ते पडिसिद्धा । बिइयपदेणं तेहिं चेव आयरियादीणं जयणाए संकमंतो सुज्झइ। ॥ चारपगयं समत्तं ॥ Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ वेरज्जविरुद्धरज्जपगयं ॥ [सुत्तं ] नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा वेरज्जविरुद्धरज्जंसि सज्जं गमणं सज्जं आगमणं सज्जं गमणागमणं करित्तए । जो खलु निग्गंथो वा निग्गंथी वा वेरज्जविरुद्धरज्जंसि सज्जं गमणं सज्जं आगमणं सज्जं गमणागमणं करेइ करितं वा साइज्जइ, से दुहओ विइक्कममाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्घाइयं ॥१-३७॥ संबंधे इमं - चारो ति अइपसंगा, विरुद्धरज्जे वि मा चरिज्जाहि । इय एसो उवघाओ, वेरज्जविरुद्धसुत्तस्स ॥२७५९ ॥ " चारो त्ति अइपसंगा०' गाहा । कण्ठ्या । उवग्घाओं सम्बन्ध इत्यर्थः । 11 वेरं जत्थ उ रज्जे, वेरं जायं व वेररज्जं वा । जं च विरज्जइ रज्जं, रज्जेणं विगयरायं वा ॥२७६० ॥ सज्जग्गहणा तीयं, अणागयं चेव वारियं वेरं । पन्नवग पडुच्च गयं, होज्जाऽऽगमणं व उभयं वा ॥२७६१॥ "वेरं जत्थ उ० " [" सज्जग्गहणा तीयं ० " ] गाहाद्वयम् । यस्मिन् राज्ये वेरमुत्पन्नं, जम्मि वा रज्जे सांप्रतं वेरमुत्पन्नं, जे वा रज्जा खोभप्पिया, जस्स वा रण्णो रज्जं विरज्जए । रज्जेण विगयरायं वत्ति अन्नरायकमित्यर्थः । सज्जग्रहणात् अतीतं च अणागतं च वारिअं भवइ । प्रज्ञवकं प्रतीत्य यो यस्मिन् व्यवस्थितः गतः आगतो वा उभयं वा । एष सूत्रार्थः । निर्युक्तिविस्तरः नामं ठवणा दविए, खेत्ते काले य भाववेरे य । तं महिसवसभवग्घा, सीहा नरएसु सिज्झणया ॥२७६२॥ [ नि० ] "नामं ठवणा० गाहा । दव्वे वेरं दव्ववेरं । जस्स दव्वे वेरं उप्पज्जइ, खेत्तवेरं जस्स खेत्तनिमित्तेण वेरं उप्पज्जइ, जम्मि वा खेत्ते वेरं वन्निज्जइ । काले- जम्मि काले वेरं उप्पज्जइ वण्णिज्जइ वा । भावे वेरे इमं उदाहरणं - एक्काओ गामाओ गावीओ चोरेहिं अक्खित्ताओ । जो Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २७५९-२७६७] पढमो उद्देसो ३२३ गामस्स महयरो सो कूढेण आमइओ' । तत्थ चोरसेणावइणा समं हताहतिं मया । पढमढवि गया। तओ उव्वट्टित्ता महिसा वसभा य जाया । संड त्ति भणियं होइ । अन्नमन्नं पात्ि पुव्वभववेराणुबंधेण अईव रोसो समुप्पन्नो । हयाहतिं मया, दोच्च पुढविं गता । तओ उवट्टित्ता वग्घा जाया । अन्नमन्नं {पासित्ता पुव्वभववेराणुबंधेण अईव रोसो समुप्पन्नो} दट्ठूण हयाहतिं मया, तइयं पुढविं गता । तओ उव्वट्टित्ता सीहा जाया । अन्नमन्नं दट्ठूण हयाहइं गया चत्थीए पुढवीए उववन्ना। तओ उव्वट्टित्ता सिद्धा । अणराए जुवराए, तत्तो वेरज्जए अ वेरज्जे । तो एक्किक्कम्मि उ, चाउम्मासा भवे गुरुगा ॥२७६३ ॥ 44 'अणराए जुगराए०" गाहा । पढमे दोहि वि लहुया, बिइए कालगुरू, तइए तव गुरू, उत्थे दो वि गुरुया । गाहा व्याख्या - अणरायं निवमरणे, जुवराया जाव दोच्च णऽभिसित्तो । वेरज्जं तु परबलं, दाइयकलहो उ वेरज्जं ॥२७६४॥ [ नि० ] " अणरायं ०" गाहा । कण्ठ्या । अविरुद्धा वाणियगा, गमणाऽऽगमणं च होइ अविरुद्धं । निस्संचार विरुद्धे, न कप्पए बंधणाईया ॥२७६५॥ " अविरुद्धा ० " गाहा । जत्थ अविरुद्धा वाणियया गमणागमणं च अत्थि, तत्थ गम्मइ । जत्थ निस्संचारणिरुद्धं तत्थ जइ गच्छइ बंधणाई दोसा, चारिओ त्ति काऊण । अत्ताण चोर मेया, वग्गुर सोणिय पलाइणो पहिया । पडिचरगा य सहाया, गमणागमणम्मि नायव्वा ॥२७६६ ॥ " अत्ताण चोर० " गाहा । अस्य व्याख्या अत्ताणमाइएसुं, दिय पह दिट्ठे य अट्टिया भयणा । तो एगयरेणं, गमणागमणम्मि आणाई ॥२७६७॥ "अत्ताणमाइएसुं०" गाहा । अत्ता आत्मा इत्यर्थः, अत्ता आदिर्येषां ते इमे अत्ताणमादीया । जे ते संजया गच्छंति ते गिहत्थविरहि वा गच्छंति । तत्थ वच्चंताणं अट्ठिया १. कूढेण निग्गओ । आम्मियाओ गावीओ । (मलवृ) । Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२४ विसेसचुण्णि [वेरज्जविरुद्धरज्जपगयं भयणा भवइ । तत्थ जाव जत्थ णिम्मिस्स गिहत्थस्स विरहिया गच्छंति तत्थ अट्टियं भयणं भणइ-अत्तणा दिवा पंथेण अदिट्टो १, अत्तणा दिवा पंथेण दिट्टो २, अत्तणा दिवा उप्पंथेण अदिट्ठो ३, अत्तणा दिवा उप्पंथेण दिट्ठो एक (४), अत्तणा राओ पंथेण अदिट्ठो (लू) ५, अत्तणा राओ पंथेण दिट्ठो फ्रÓ (६), अत्तणा राओ उप्पथेण अदिट्ठो ग्रा (७), अत्तणा राओ उप्पंथेण दिट्ठो र्हा (८) । एत्तो एगतरेणं ति । एएसिं अट्ठण्हं पगाराणं एगतरेणं पगारेणं आणाअणवत्थादओ दोसा । एएसिं अट्ठण्हं पगाराणं पच्छित्तं - अत्ताणमाइएसुं, दियपहदिढेसु चउलहू होंति । राओ अपह अदिढे, चउगुरुगाऽइक्कमे मूलं ॥२७६८॥ "अत्ताणमाड०" गाहा । दिवा चउस भंगेस चउलहया तवकालविसेसिया । राओ चउसु भंगेस् चउगुरुया तवकालविसेसिआ । सीमातिक्कमे मुलं । सीमं अतिक्कमइ जम्हा एएणं मूलं पावइ । एयं अत्ताणे गिहत्थरहियस्स त्ति भणियं होइ । इयाणिं गिहत्थेहिं समं वच्चंतस्स चोरमेयादीहि एक्केक्के अट्ठिया भयणा । पलाइणो नाम जे कुडुंब नासंति अन्ने वा जे णस्संति । एत्थ गाहा - अत्ताणमाइयाणं, अट्ठण्हऽट्टहि पएहिँ भइयाणं । चउसट्ठिए पयाणं, विराहणा होइमा दुविहा ॥२७६९॥ ["अत्ताणमाइयाणं०'"] अत्ताणमादियाण अट्ठट्ठगा चउसट्ठि । दुविहा विराहणाआय-संजमाणं । सा इमा दुविहा - छक्काय गहणकड्डण, पंथं भित्तूण चेव अइगमणं । सुन्नम्मि य अइगमणे, विराहणा दुण्ह वग्गाणं ॥२७७०॥ "छक्काय गहण०" दारगाहा । तत्थ छक्कायविराहणा इमा - छक्काय चउलहुया', परित्त लहुगा य गुरुग साहारे । संघट्टण परितावण, लहु गुरुगऽइवायणे मूलं ॥२७७१॥ "छक्काय चउलहुया०' पूर्वव्याख्यातम् । एवं संजमविराहणा । 'गहण' त्ति दारं । अस्य व्याख्या - संजयगिहितदुभयभद्दया य तह तदुभयस्स वि य पंता । चउभंगों गोम्मिएहिं, संजतभद्दा विसज्जेंति ॥२७७२॥ १. चउसु लहुगा मुच। Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२७६८-२७७७] पढमो उद्देसो ३२५ "संजयगिहि०" गाहा । ठाणगाणि रक्खिज्जंति-मा कोइ चारिओ एज्ज । तिस ठाणे अदूरे मज्झे आसन्ने । ते पुण चउव्विहा-संजयभद्दा गिहिपंता १, संजयपंता गिहिभद्दा २, संजयभद्दा वि गिहिभद्दा वि ३, संजयपंता वि गिहिपंता वि एर्क (४), ते सहाया वच्चंता पढमठाणइल्लेहिं दिट्ठा । ते संजया मुक्का गिहत्था गहिया । ते य गिहत्था संजएहिं समं वच्चंताणं-ण होहिति अम्ह भयं ति तो उच्चलिया। संजयभद्दगमुक्के, बीया घेत्तुं गिही वि गिण्हंति । जे पुण संजतपंता, गिण्हंति जई गिही मुत्तुं ॥२७७३॥ “संजयभद्दयमुक्के०" गाहा । संजयभद्दएहिं पढमठाणइत्तेहिं संजया मुक्का । संजयच्चएण गिहत्था वि मुक्का होज्ज । णवरं बिइयठाणइल्लेहिं दिट्ठा, ताहे संजया गिण्हित्ता ते वि गिहत्थे गिण्हेज्ज-कीस एएहिं समं जाह ? ति तब्भे वि दट्टा । सेसं कण्ठ्यम । पढमतइयमुक्काणं, रज्जे दिट्ठाण दोण्ह वि विणासो । पररज्जपवेसेवं, जओ वि णिती तहिं पेवं ॥२७७४॥ "पढम०" गाहा । पढमतइयभंगा मुक्का । गामं पत्ताण संजयाण गिहत्थाण य । एत्थ दोण्ह वि विणासो । एयं दोण्ह वि वग्गाणं । एयं रज्जपवण्णेसु अण्णरज्जे इत्यर्थः । जाओ विरज्जाओ निग्गच्छंति ताओ वि एवं चेव । दिवाण णासो दोण्ह वि वग्गाणं । 'पंथे भेत्तूण चेव अइगमणं' ति (गा० २७७०) । रक्खिज्जइ वा पंथो, जइ तं भित्तूण जणवयमइंति । गाढतरं अवराहो, सुत्ते सुन्ने व दोण्हं पि ॥२७७५॥ "रक्खिज्जइ वा०" गाहा । कण्ठ्या । इयाणिं – “सुन्नम्मि य अइगमणे' अस्य व्याख्या - सुत्ते सुत्ते य दोण्हं पि सुत्ता, ते ठाणइल्ला होज्ज, सुन्ने त्ति न रक्खिज्जइ पंथो गामिएहिं । ते संजया गिहत्थेहिं समं गामं पत्ता, ताहे दटुं चारिय त्ति काउं गिण्हेज्जा । एत्थ गेण्हण त्ति दारं । अस्य व्याख्या - गेण्हणे गुरुगा छम्मास कड्ढणे छेओँ होइ ववहारे । पच्छाकडे य मूलं, उड्डहण विरुंगणे नवमं ॥२७७६॥ उद्दावण निव्विसए, एगमणेगे पओस पारंची । अणवठ्ठप्पो दोसु य, दोसु य पारंचिओ होइ ॥२७७७॥ १. ट्ठाणेसु इति भाव्यम् ? २. ठाणइल्लेहिं इति भाव्यम् ? Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुण [ वेरज्जविरुद्धरज्जपगयं एमेव सेसएहि वि, चोराईहि समगं तु वच्चंते । सविसेसयरा दोसा, पत्थारो जाव भंसणया ॥२७७८ ॥ " गेण्हणे गुरुगा० " [" उद्दावण०" "एमेव०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । एवं भणियं चोरपालाणं पडिचरगविरहिएसु पडिचरगा वारिया, चोरादिसु तिसु समगं वच्चंति सविसेसा दोसा। एएसु चेव तिसु आदिग्गहणं । ते इमे दोसा ३२६ तेणट्ठम्मि पसज्जण, निस्संकिऍ मूल अहिमरे चरिमं । जइ ताव होंति भद्दय, दोसा ते तं चिमं चऽन्नं ॥२७७९॥ " तेणट्टम्मि पसज्जण० 11 गाहा । तेणा एए वित्ति संकिए चउगुरुया, निस्संकिए मूलं । पसज्जणा गेहणादओ दोसा एव चारिएहिं वि समगं पडिचरगे इत्यर्थः । अह अहिमरेहि समगं तो चरिमं । " जइ ताव होंति भद्दग० " पच्छद्धं । जइ ते भद्दगा तो उद्दुरुस्सित्ता' भणंति - एए वि एरिसयाणि करेंति । किं च एतेसिं न पडिसिद्धं सत्थुणारे, न वट्टइ वेरज्जे संकमणं सत्थुणो । परिवाओ चेव । पुव्वुत्ता दोसा, इमे य - आयरिय उवज्झाया, कुल गण संघो य चेइयाई च । सव्वे वि परिच्चत्ता, वेरज्जं संकमंतेणं ॥२७८०॥ "आयरिय उवज्झाया० किं आगय त्थ ते बिंति संति णे इत्थ आयरियादी । उघाएमो रुक्खे, मा एंतु फलत्थिणो सउणा ॥२७८१॥ १. " " किं आगय त्थ० " गाहा । कण्ठ्या । तं चेव आयरियं उग्घाएमो जस्साए एते एंति । जम्हा एए दोसा गाहा । कण्ठ्या । आयरियाई परिचत्ता कहं परिच्चत्ता ? एयारिसे विहारो, न कप्पई समणसुविहियाणं तु । दो सीमेऽइक्कमई, जिणसीमं रायसीमं च ॥२७८२॥ बंधं वहं च घोरं, आवज्जइ एरिसे विहरमाणो । तम्हा उ विवज्जेज्जा, वेरज्जविरुद्धसंकमणं ॥२७८३॥ " एयारिसे विहारो० " ["बंधं वहं च घोरं "] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । इमं बिइयपदं = दृष्ट्वा (मलवृ० ) । २. सत्थु = शास्तृ । (पासम ८६१) Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२७ भासगाहा-२७७८-२७९१] पढमो उद्देसो दंसण नाणे माता, भत्तविसोही गिलाणमायरिए । अधिकरण वाद रायकुलसंगते कप्पई गंतुं ॥२७८४॥ सुत्तऽत्थतदुभयविसारयम्मि पडिवन्न उत्तिमट्टम्मि । एतारिसम्मि कप्पइ, वेरज्जविरुद्धसंकमणं ॥२७८५॥ "सण" ["सुत्तत्थ०"] गाहा । दंसणणाणे । इमा व्याख्या-सुत्तत्थदंसणप्पभावगाण अट्ठाए । आयरियो उत्तिमटुं पडिवज्जिउकामो तं च अण्णत्थ णत्थि माया पियरो वा पव्वइउकामा सोगेण मरेंति । भन्नंति ('भत्त'त्ति) भत्तं पच्चक्खाइउकामस्स सोही कायव्वा । गिलाणं वा पडियरिउं गच्छंति । 'आयरिए' त्ति सो भत्तं पच्चक्खाइउकामो तस्स णिज्जवणट्ठाए गच्छेज्ज । अहिकरणं वा कुलगणसंघाणं समुप्पन्नं, तस्स उवसमणट्टा गच्छेज्ज परप्पवाइनिग्गह विभासा । राया वा पउट्ठो तं उवस्सनि (मि)स्सामि सलद्धीओ गच्छेज्ज । 'संगए' त्ति रायसंगारियं केणइ कयं, तत्थ उवसामणनिमित्तं । एएहिं कारणेहिं वच्चंतस्स इमा विही - आपुच्छिय आरक्खियसेट्ठिसेणावईअमच्चराईणं । अइगमणे निग्गमणे, एस विही होइ नायव्वो ॥२७८६॥ आरक्खितो विसज्जइ, अहव भणिज्जा स पुच्छड तु सेष्टुिं । जाव निवो ता नेयं, मुद्दा पुरिसो व दूतेणं ॥२७८७॥ जत्थ वि य गंतुकामा, तत्थ वि कारिंति तेसि नायं तु । आरक्खियाइ ते वि य, तेणेव कमेण पुच्छंति ॥२७८८॥ "आपुच्छिय आरक्खिय०" ["आरक्खितो." "जत्थ वि य०'"] गाहाओ कण्ठ्याओ । 'मुद्द' त्ति मुदं गेण्हंति, जहा विसज्जिया मो। 'दूएणं'ति । जे परोप्परं दूया जंति तेहिं समं वच्चंति । जं तं हेट्ठा आयरिए त्ति दारं तस्येयं व्याख्या - राईण दोण्ह भंडण, आयरिए आसियावणं होइ । कयकरणे करणं वा, निवेद जयणाएँ संकमणं ॥२७८९॥ अब्भरहियस्स हरणे, उज्जाणईठियस्स गुरुणो उ । उव्वट्टणासमत्थे, दूरगए वा वि सवि बोलं ॥२७९०॥ पेसवियम्मि अदेंते, रन्ना जइ वि उ विसज्जिया सिस्सा । गुरुणो निवेइयम्मि, हारितगराइणो पुट्विं ॥२७९१॥ Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८ विसेसचुण्णि [वेरज्जविरुद्धरज्जपगयं "राईण.'' ["अब्भरहियस्स०" "पेसवियम्मि०'"] गाहा । एगस्स रण्णो आयरिओ अब्भरहितो । तेण गहिएण राया गहिओ भवइ । ताहे सो इयरो राया मणूसा पेसवेत्ता तं आयरियं हीरेज्ज । तत्थ जो समत्थो तेण उयट्टेयव्वो । अह न सक्किओ पच्छा जयणाए संकमियव्वं । अब्भरहियस्स हरणा एसा उयट्टेयव्वे । असमत्थयाए बोलं करेति । सेसं गाहासिद्धं। 'पेसवियम्मि अदेंते' जइ तेण रन्ना जस्स सकासाओ आयरिओ णीओ तेण पेसविए जेण हितो तस्स सकासं, जइ आयरिओ ण लब्भइ ताहे सीसा तं रायं विन्नवेंति-अम्हे ण तरामो आयरिएण विणा तो विसज्जेहि अम्हे, वच्चामो आयरियसकासं विसज्जिए। जेण हितो तस्स णिवेदेयव्वं आयरिएणं, अहं सीसे वि आणेमि, तेणामियादी संदिसाहि, मा गेण्हेज्जह त्ति । एवं जयणाए संकमंति । ॥ वेरज्जविरुद्धरज्जपगयं समत्तं ॥ Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ अवग्गहपगयं ॥ [सुत्तं] निग्गंथं च णं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुप्पविढं केइ वत्थेण वा पडिग्गहेण वा कंबलेण वा पायपुंछणेण वा उवनिमंतिज्जा, कप्पड़ से सागारकडं गहाय आयरियपायमूले ठवित्ता दोच्चं पि उग्गहं अणुण्णवित्ता परिहारं परिहरित्तए ॥१-३८॥ संबंधो इमो - अविरुद्ध भिक्खगतं, कोइ निमंतेज्ज वत्थमाइहिं । कारण विरुद्धचारी, विगिंचितो वा वि गेण्हेज्जा ॥२७९२॥ अहवा लोइयतेण्णं, निवसीम अइच्छिए इमं भणितं । दोच्चमणणुन्नवेडं, उत्तरियं वत्थभोगादी ॥२७९३॥ "अविरुद्धे" ["अहवा"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । अहवा कारणे विरुद्धचारी मुट्ठो वा होज्ज । तहिं वत्थाहिं गेण्हेज्ज । एष द्वितीयः सम्बन्धः । सागारकडं नाम आयरियसंतियमेतं, ण एयं मम, तं आयरिएण गहियं, अन्नस्स वा दिण्णं । एत्थ सुत्तारंभो - दुविहं च होइ वत्थं, जायणवत्थं निमंतणाए य । निमंतणवत्थं ठप्पं, जायणवत्थं तु वोच्छामि ॥२७९४॥ [नि०] "दुविहं च होइ वत्थं०" गाहा । जायणावत्थं जहा पेढियाए (गाथा ६०३-६४८) निमंतणावत्थं इमं - एयं जायणवत्थं, भणियं एत्तो निमंतणं वोच्छं । पुच्छादुगपरिसुद्धं, पुणरवि पुच्छेज्जिमा मेरा ॥२७९५॥ [“एयं जायण०"] "पुच्छा दुग०" गाहापच्छद्धं । अस्य व्याख्या - विउसग्ग जोग संघाडएण भोइयकुले तिविह पुच्छा । कस्स इमं ? किं व इमं ?, कस्स व कज्जे ? लहुग आणा ॥२७९६॥ "विउसग्ग०" गाहा । काउसग्गं काउं संदिसावेइ 'तह'त्ति भणिओ, 'जस्स जोगे' य कए कंचि दंडियाइ अहापहाणं कुलं पविट्ठो । तत्थ एगाए इस्सरीए महता संभमेणं भत्तपाणेणं Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३० विसेसचुण्णि [अवग्गहपगयं पडिलाभेत्ता वत्थेण णिमंतिओ। तत्थ स चेव पुव्ववन्निया दुविहा पुच्छा–कस्स इमं? किंच इमं ? एयासु दोसु पुच्छासु जया परिसुद्धं भवइ तया इमा तइया अब्भहिया पुच्छा । कस्स त्ति कस्यार्थाय देहि ? जइ न पुच्छइ चउलहुया । इमे दोसा - मिच्छत्त सोच्च संका, विराहणा भोइए तहिं गए वा । चउत्थं व विंटलं वा, वेंटलदाणं च ववहारो ॥२७९७॥ "मिच्छत्त०" गाहा । 'मिच्छत्त दोच्च संक' त्ति अस्य व्याख्या - वत्थम्मि नीणियम्मि, किं दलसि ? अपुच्छिऊण जइ गेण्हे । अन्नस्स भोयगस्स व, संका घडिया णु किं पुव्वि ? ॥२७९८॥ मिच्छत्तं गच्छेज्जा, दिज्जंतं दट्ठ भोयओ तीसे । वोच्छेद पओसं वा, एगमणेगाण सो कुज्जा ॥२७९९॥ "वत्थम्मि०" ["मिच्छत्तं गच्छेज्जा०"] गाहा । भोतओ तस्स पई, अण्णो जो तस्स भोयओ ण भवति तेसिं संका होज्ज - किं एसा एएण समं संपलग्गिया ? अहवा संकेज्ज वेंटलट्ठिया । एवं ताव सामाणिए भोयए । अह असमाणो भोयओ तो इमं - एमेव पउत्थे भोइयम्मि तुसिणीयदाणगहणे तु । महतरगादीकहिए, एगतर पतोस वोच्छेदो ॥२८००॥ मेहुणसंकमसंके, गुरुगा मूलं च वेंटले लहुगा । संकमसंके गुरुगा, सविसेसतरा पउत्थम्मि ॥२८०१॥ "एमेव पउत्थे०" ["मेहुणसंक०"] गाहा । एगतरपदोसो संजयस्स वा पदुसिज्ज भोइयाए वा दोण्ह वि वा पदुसेज्ज । पदुट्ठो जं काहिइ वोच्छेयं बंधणाई तं निप्फण्णं । तं पुण महत्तरियाए वा दुवक्खरियाए वा कहिए एत्थ संकाए निस्संकिए य इमं पच्छित्तं-मेहुण संकाए ::।४ (चतुर्गुरु) निस्संकिए मूलं, वेंटलसंकाए :: ४ (चतुर्लघु) । णिस्संकिए :: ।४ (चतुर्गुरु) । 'तहिं गए व' त्ति अस्य व्याख्या - एवं ता गेण्हते, गहिए दोसा पुणो इमे होति । घरगयमुवस्सए वा, ओभासइ पुच्छए वा वि ॥२८०२॥ "एवं ता०१" गाहा । साहं घरं गयं । अहवा सयं चेव सा अविरईया उवस्सयं आगंतुं १. एतं वा ब । Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २७९२-२८०७] पढमो उद्देस ३३१ पुच्छेज्ज- किंचि निमित्तं वा वेंटलं वा जेण मे भोइओ वस्सो भवइ, अहवा तुमं समं उब्भामओ होहि । एवं भणिओ ण याणामि, ण कप्पइ वा वुत्ते साहुणा जइ वत्थं पडिमग्गेज्ज तो पदिायव्वं । अह कयाइ तं वत्थं इमेहिं पगारेहिं होज्ज पुच्छाहीणं गहियं, आगमणं पुच्छणा निमित्तस्स । छिन्नं पि हु दायव्वं, ववहारो लब्भए तत्थ ॥२८०३॥ पाहुणएणऽण्णेण व, नीयं व हियं व होइ दड्डुं वा । तहियं अणुट्ठाई, अन्नं व दड्ढ मोत्तूणं ॥ २८०४॥ न वि जाणामों निमित्तं, न य णे कप्पइ पउंजिउं गिहिणो । परदारदोसकहणं, तं मम माया य भगिणी य ॥२८०५ ॥ 77 "पुच्छाहीणं०" ["पाहुणएणऽण्णेण०" "न वि जाणामों ० " ] "छिन्नं पि हु० पच्छद्धं । तं वत्थं कयाइ पत्ताबंधादि छिन्नं होज्ज, जया वेंटलादिअणिच्छे पडिमग्गेज्ज वत्थं तदा छिन्नं होज्ज । जया वेंटलादिअणिच्छे पडिमग्गेज्ज वत्थं तदा 'छिन्नं पि हु दायव्वं' ति । भागछिन्नं वा विभासा । अणिच्छे अन्नं पि देज्ज पाहुणएणं चाणीयं । तत्थ वि तहेव विभासा । कहं च ववहारो लब्भइ ? जहा एक्केण रुक्खो विक्कीओ, कइएण छिंदित्ता नीओ, तओ विक्कइओ भणइ–पडिगेण्ह मुल्लं, रुक्खमेव आणेहि । राउले उवट्ठियाणं किं सो कइओ रुक्ख दवाविज्जइ ? जइ दवाविज्जइ कट्ठाणि दवाविज्जइ । एवं ववहारो लब्भइ | खंडाणि दवाविज्जइ । दत्ता दानमनीश्वरः । एक्कस्स व एक्कस्स व, कज्जे दिज्जंत गिण्हई जो उ । ते चेव तस्स दोसा, बालम्मि य भावसंबंधो ॥२८०६ ॥ 'एक्कस्स व० 27 गाहा । अस्य इमा व्याख्या अहवण पुट्ठा पुव्वेण पच्छबंधेण वा सरिसमाह । संकाइया उ तत्थ वि, कडगा य बहू महिलियाणं ॥२८०७॥ 'अहवण पुट्ठा० " गाहा । अहवा सा देंतिया पुच्छिया समाणी किं देसि ? त्ति भणेज्ज पुव्वसंबंधस्स पच्छासंबंधस्स वा सरिसो से त्ति तो देमिं । तत्रापि गिण्हंतस्स त एव पूर्वोक्ता दोषा । इमो बालसंबंधदोसो अब्भहिओ दिक्करूवेण नेहो जायइ, तत्थ पडिगमणादओ दोसा । तम्हा - Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३२ विसेसचुण्णि [अवग्गहपगयं एयद्दोसविमुक्कं, वत्थग्गहणं तु होइ कायव्वं । खमउ त्ति दुब्बलो त्ति य, धम्मो त्ति य होति निद्दोसं ॥२८०८॥ आरंभनियत्ताणं, अकिणंताणं अकारविंताणं । धम्मट्ठा दायव्वं, गिहीहि धम्मे कयमणाणं ॥२८०९॥ संघाडए पविटे, रायणिए तह य ओमरायणिए । जं लब्भइ पाओग्गं, रायणिए उग्गहो होइ ॥२८१०॥ "एयद्दोसविमुक्कं०" ["आरंभनियत्ताणं०" "संघाडए०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । दोच्चं पि उग्गहो त्ति य, केइ गिहत्थेसु दोच्चमिच्छंति । साग ! गुरुणो नयामो, अणिच्छे पच्चाहरिस्सामो ॥२८११॥ "दोच्चं पि उग्गहो०" गाहा । दोच्चं पि उग्गहो अणुण्णवेयव्वो त्ति सूत्राभिहितं । अत्र केइ स्वच्छन्दमतयो ब्रुवन्ति-एवं गिहत्थेसु भवति, जो देइ सो वत्तव्वो-सावगा ! एतं अम्हे आयरियाणं णेमो' । जइ इच्छिहिंति घेत्तुं ताहे तुब्भे दोच्चं उग्गहं अणुण्णवेहामो, अह णेच्छिहिंति आयरिया घेत्तूण तुब्भं चेव आणेउं पच्चप्पिणीहामो । इहरा परिढुवणिया, तस्स व पच्चप्पिणंति अहिगरणं । गिहिगहणे अहिगरणं, सो वा दट्टण वोच्छेदं ॥२८१२॥ "इहरा परिद्ववणिया०" गाहा । एवं जइ न कज्जइ तो आयरिए अगेण्हमाणे पारिट्ठावणियदोसो । अह न परिविज्जइ तो तस्स गिहत्थस्स पच्चप्पिणिए अहिकरणं परिभोगधुवणादिसु । {असंजयाणं परिट्ठवियं जइ गिहत्थो गिण्हइ अहिकरणं । गिहत्थगहियं वा परिट्ठवियं वा तद्दव्वादिवोच्छेदे विभासा । आयरिओ आह - चोयग ! गुरुपडिसिद्धे, तहिं पउत्थे धरित दिन्नं तु । धरणुज्झणे अहिगरणं, गेण्हेज्ज सयं व पडिणीयं ॥२८१३॥ "चोयग !०" गाहा । हे चोयग ! एवं कज्जमाणे त एव दोसा जे त्वया उक्ता। तं आयरियाणं आणियं आयरियाणं न कज्जं होज्ज, सो य गिहत्थो पविसिओ होज्ज । अदिण्णदाणं पसज्जइ परिभुज्जंते । अह धरेइ ण परिभुंजइ, अइरेगोवही अहिकरणं । अह १. दिक्क = ? Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२८०८-२८१५] पढमो उद्देसो परिटुवेइ अह परिढावणादोसा, अहिकरणं च । असंजओ गेण्हेज्जा पडिणीयं च न पडिदेज्ज, तम्हा आयरियस्स अप्पेयव्वं । जइ आयरिओ देइ तस्स तं । [सुत्तं] निग्गंथं च णं बहिया वियारभूमि वा विहारभूमि वा निक्खंतं समाणं केइ वत्थेण वा पडिग्गहेण वा कंबलेण वा पायपुंछणेण वा उवनिमंतेज्जा, कप्पड़ से सागारकडं गहाय आयरियपायमूले ठवित्ता दोच्चं पि उग्गहमणुन्नवेत्ता परिहारं परिहरित्तए ॥१-३९॥ बहिया व निग्गयाणं, जायणवत्थं तहेव जयणाए । निमंतणवत्थें तहेव, सुद्धमसुद्धं च खमगादी ॥२८१४॥ "बहिता व०" गाहा । 'बहित' त्ति बहिता वियारभूमिं वा निग्गओ, तं कोइ णिमंतेज्जा। तत्रापि तहेव जायणावत्थं निमंतणावत्थं च । 'खमगादि' त्ति खमओ त्ति काउं देमि इत्यादि कप्पते । [सुत्तं] निग्गंथिं च णं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुप्पविलु केइ वत्थेण वा पडिग्गहेण वा कंबलेण वा पायपुंछणेण वा उवनिमंतेज्जा, कप्पड़ से सागारकडं गहाय पवत्तिणिपायमूले ठवित्ता दोच्चं पि उग्गहमणुण्णवित्ता परिहारं परिहरित्तए ॥१-४०॥ निग्गंथिं च णं बहिया वियारभूमि वा विहारभूमि वा निक्खंतिं समाणिं केइ वत्थेण वा पडिग्गहेण वा कंबलेण वा पायपुंछणेण वा उवनिमंतेज्जा, कप्पड़ से सागारकडं गहाय पवित्तिणिपायमूले ठवेत्ता दोच्चं पि उग्गहमणुण्णवित्ता परिहारं परिहरित्तए ॥१-४१॥ निग्गंथिवत्थगहणे, चउरो मासा हवंतऽणुग्घाया । मिच्छत्ते संकाई, पसज्जणा जाव चरिमपदं ॥२८१५॥ "निग्गंथिवत्थगहणे०" गाहा । जइ णिग्गंथीओ गिहत्थाण सगासाओ वत्थाणि गेण्हंति चउगुरुया । तं दट्टण कोइ णवसम्मदिट्ठी मिच्छत्तं गच्छेज्जा, गंथीओ वि भाडिं गेण्हंति एवं संकेज्ज । सो वा गिहत्थो पोत्ताणि दाउं ओभासेज्ज । अणिच्छमाणीए गेण्हणादी दोसा १. पाठोऽत्रत्यः पतितः परिभाव्यते । [तस्सेव तया ते भुज्जो वि ओग्गहमणुण्णविज्जति । एसो बीयो अवग्गहो] (मलवृ) । २. निग्गंथीओ इति भाव्यम् (मलवृ)। Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३४ विसेसचुण्णि [अवग्गहपगयं यदेतदुक्तम् । एत्थ वक्खाण गाहा - पुरिसेहिंतो वत्थं, गिण्हंतिं दिस्स संकमादीया । ओभासणा चउत्थे, पडिसिद्धे करेज्ज उड्डाहं ॥२८१६॥ "पुरिसेहिंतो वत्थं०" गाहा । उक्तार्थः । लोभेअ आभिओगे, विराहणा पट्टएण दिटुंतो । दायव्व गणहरेणं, तं पि परिच्छित्तु जयणाए ॥२८१७॥ "लोभेअ०" गाहा । लोभेय अस्य व्याख्या - पगती पेलवसत्ता, लोभिज्जइ जेण तेण वा इत्थी । अवि य हु मोहो दिप्पइ, सइरं तासिं सरीरेसु ॥२८१८॥ "पगई०" गाहा । कण्ठ्या । 'अभियोग' इति । कोइ उरालियसरीरं संजइं दिस्स अभिजोएज्ज । एत्थ दिटुंतो - वियरग समीवारामे, ससरक्खे पुप्फदाण पट्ट कया । निसि वेल दारपिट्टण, पुच्छा गामेण निच्छुभणं ॥२८१९॥ "वियरग समीव०" गाहा । वियरओ कूविया आरामसमीवे, एक्को ससरक्खो कूवतडे। उरालियसरीरं अविरइयं दटुं तीसे पुष्पाणि विज्जामंतिताणि देइ । तीए घरं गंतुं निसापट्टए ठावियाणि । रत्तिं दारं पिट्टइ । णिसा पट्टओ । सेसं कण्ठ्यम् । जम्हा एए दोसा तम्हा निग्गंथीहिं ण घेत्तव्वाणि अप्पणा गिहत्थेहिंतो वत्थाणि । तासिं गणहरो देइ इमेण विहिणा - सत्त दिवसे ठवेत्ता, थेरपरिच्छाऽपरिच्छणे गुरुगा। देइ गणी गणिणीए, गुरुगा सय दाण अट्ठाणे ॥२८२०॥ ___“सत्त दिवसे०" गाहा। गणहरो उप्पाएत्ता सत्त दिवसे परियासेइ । ताहे कप्पं काउं थेरो धम्मसट्ठिओ पाउणाविज्जइ, जइ नत्थि विगारो सुंदरं । एवं अपरिक्खित्ता देइ, चउगुरुया । परिक्खिए जइ सयमेव देइ, चउगुरुया। चोक्खयं दिन्नं ति काउं काइ मंदधम्मा भणेज्ज-एसा से इट्टा । एयं अट्ठाणठवणं, तम्हा पवत्तिणीए दायव्वं, सा तासि देइ । आह चोयक:-यद्येवं तेन सूत्रस्य नैरर्थक्यं प्रसज्यते । आयरिओ आह-न होइ सुत्तं निरत्थयं । असइ समणाण चोयग, जाइयनिमंतणवत्थ तह चेव । जायंति थेरि असई, विमिस्सिया मोत्तिमे ठाणे ॥२८२१॥ Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२८१६-२८३०] पढमो उद्देसो "असति समणाण०" गाहा । कण्ठ्या । कानि स्थानानि वर्जनीयानि ? कावालिए य भिक्खू, सुइवादी कुव्विए अ वेसित्थी । वाणियग तरुण संसट्ठ मेहुणे भोइए चेव ॥२८२२॥ माता पिया य भगिणी, भाउग संबंधिए य तह सन्नी । भावितकुलेसु गहणं, असई पडिलोम जयणाए ॥२८२३॥ अट्ठी विज्जा कुच्छित, भिक्खु निरुद्धा उ लज्जएऽण्णत्थ । एव दगसोय कुच्चिग, सुइग त्ति य बंभचारित्ता ॥२८२४॥ अन्नठवणट्ठ जुन्ना, अभिओगे जाव रूविणी गणिया । भोइग चोरिय दिन्नं, दटुं समणीसु उड्डाहो ॥२८२५॥ देसिय वाणिय लोभा, सइं दिन्नेइ उ चिरं पि होहित्ति । तरुणुब्भामग भोयग, संका आतोभयसमुत्था ॥२८२६॥ दाहामो णं कस्सइ, नियमा सो होहिई सहाओ णे।। सन्नी वि संजयाणं, दाहिइ इति विप्परिणामे ॥२८२७॥ मग्गंति थेरियाओ, लद्धं पि य थेरियाउ गेण्हंति । आगार दट्ठ तरुणीण व देंते तं न गिण्हंति ॥२८२८॥ सत्त दिवसे ठवित्ता, कप्पे कते थेरिया परिच्छंति । सुद्धस्स होइ धरणा, असुद्ध छेत्तुं परिट्ठवणा ॥२८२९॥ जं पुण पढमं वत्थं, चउकोणा तस्स होंति लाभाए । वितिरिच्छंऽता मज्झे, य गरहिया चउगुरू आणा ॥२८३०॥ "कावालिए य०" ["माता पिया०" "अट्ठी०" "अन्नठवणत्थ०" "देसिय०" "दाहामो०" "मग्गंति०" "सत्त दिवसे०" "जं पुण०"] गाहा । ते विज्जामंतजोएहिं अभिजोएंति । दुगुंछिया य भिक्खुया। निरुद्धा विप्परिणामेंति अभिजोएंति वा । सुयी = परिव्वायगा, कुच्ची= कुच्चंधरा, वेसियाओ = जुन्नाओ तरुणीओ मग्गंति वाणिययतरुणाणं, संसट्टओ, १. = विदग्ध (पासम ३६०)। Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३६ विसेस [ अवग्गहपगयं मेहुणओ = माउलपुत्तो । माया चिंतेइ - कस्सइ दाहामो, सो अम्हं उवकारे वट्टिहिति । एवं दाराणि नवगाहासिद्धाणि । सण्णी चिंतेइ - एसा जइ उप्पव्वयइ तो मे धम्मसहाइया । सुहं दाहामि संजयाणं । एयाणि ठाणाणि वज्जेत्ता भाविएस अहप्पहाणेसु मज्झत्थेसु कुलेसु ओभासंति । अस तारिसयाणं सन्नीसु गेण्हंति जे सभज्जिया । तस्स असइ थेरीसु, एवं परिवाडीए वोच्छत्थं जाव कावालिएसु वि । तं च घेत्तूण जइ तहेव परिभुंजति :: |४| (चतुर्गुरु) आणादि ते च्चेव दोसा । तम्हा आणेऊणं सत्तदिवसे ठवेऊण कप्पं काऊण थेरीओ पाउणंति । जइ किंचि विकारं न दाएइ ताहे सुद्धस्स धरणं । अह विकारं दाएइ ताहे छेत्तूण परिविज्जइ । T नवभागकए वत्थे, चउसु वि कोणेसु होइ वत्थस्स । लाभो विणासमन्त्रे, अंते मज्झे य जाणाहि ॥ २८३१ ॥ "नवभागक वत्थे० गाहा । जं च पढमं वत्थं लब्भइ तं नवभाए कीरइ । किं कारणं ? लाभालाभं सुहं दुक्खं जीवियं मरणं तहा एयनिमित्तं, किह पुण नवभाए कीरइ ? जत्तो वत्थं आयतं तत्तो तिगुणं काऊणं जे तिण्णि भागा तत्थ एक्केक्को भागो तिण्णिभागे कीरइ । तेसु नवसु भागेसु जइ इमं होइ "" अंजणखंजणकद्दमलित्ते, मूसगभक्खिय अग्गिविदड्ढे । तुन्निय कुट्टिय पज्जवलीढे होइ विवाग सुहोऽसुहो वा ॥२८३२॥ चउरो य दिव्विया भागा, दुवे भागा य माणुसा । आसुरा य दुवे भागा, मज्झे वत्थस्स रक्खसो ॥ २८३३ ॥ दिव्वेसु उत्तमो लाभो, माणुसेसु य मज्झिमो । आसुरेसु य गेलन्नं, मज्झे मरणमाइसे ॥२८३४॥ "अंजण०" [“चउरो य दिव्विया० " "दिव्वेसु उत्तमो लाभो ०"] गाहा । कण्ठ्या । गाहा । पज्जवलीढे उद्दीढओ । तत्थ वत्थस्स चत्तारि कोणा दिव्विया । दे (दो) सियंतमहे काउं उद्धस्स कयस्स जे दोन्नि ते आसुरा | वित्थरओ दोन्नि भागा अंता ते माणुस । मज्झे रक्खाण भागो । दिव्वेसु भागेसु जइ अंजणाईणि भवंति ताहे उत्तमो लाभो, मणुसु मज्झमो, आसुरेस गेलन्नो, रक्खसेसु मरणं । एएण लक्खणेणं परिच्छिऊण घेत्तव्वं । १. वोत्तव्वं इति भाव्यम् ? २. न इत्यधिकं क ड । Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढमो उद्देस जं किंचि होइ वत्थं, पमाणवं सम रुइं थिरं निद्धं । परदोसे निरुवहतं, तारिसगं खू भवे धन्नं ॥२८३५॥ भासगाहा - २८३१-२८३५ ] ३३७ "जं किंचि होइ० "गाहा । समं पमाणओ वा ण हीणं णाइरित्तं तं रुचिरं, थिरं = दढं, स्निग्धं न रुक्खं । ‘परदोसेहिं निरुवहतं' ति । दायगदोसेहिं विवज्जियमित्यर्थः । सेसं कण्ठ्यम्। लक्खणजुत्तं नाणाईणि आवहइ, विवरीए विवज्जओ तेण लक्खणजुत्तं इच्छिज्जइ । ॥ अवग्गहपगयं समत्तं ॥ ... Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ राईभत्तपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा राओ वा वियाले वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्तए ॥१-४२॥ संबंध म - वयअधिकारे पगए, रातीभत्तवयपालणा इणमो । सुत्तं उदाहु थेरा, मा पीला होज्ज सव्वेसिं ॥ २८३६॥ अहवा पिंडो भणिओ, न यावि तस्स भणिओ गहणकालो । तस्स गहणं खपाए, वारेइ अणंतरे सुत्ते ॥२८३७॥ "वय अहियारे० " [" अहवा पिंडो ०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । अदिन्नादाणो भणिओ तइयव्वयं । इमं पि वताहिकारे छट्टं वतं । एस सम्बन्धः रातो व वियाले वा, सज्झा राई उ केसिइ विकालो । चउरो य अणुग्घाया, चोदगपडिघाय आणादी ॥२८३८॥ " राओ व० " गाहा । एकेषामाचार्याणां रात्रिः सन्ध्या, शेषो विकालः । अन्येषां तु सन्ध्या विकालः दिवसविगमात् विकालशेषा रात्री । आभ्यां रात्रिविकालाभ्यां न कल्पते भोक्तुम् । किञ्च तद् ? उच्यते - असणं पाणं खाइमं साइमं । अश्यत इत्यशनं, पीयत इति पानं, खाद्यत इति खादिमं भक्ष्यते इत्यर्थः, स्वाद्यत इति स्वादिमं । एवं चतुर्विधं आहारं न कप्पर, अह भुंजइ चउगुरुया, चउण्ह तवकालविसेसिया । चोअओ चोए - किं राईभोयणं परिहरिज्जइ ? उच्यते - दोषदर्शनात् । अत्राह चोयक:तुम्हं बायालीसदोसपरिसुद्धो पिंडो भुज्जइ । एत्थ न कत्थइ राई भोयणं पडिसिद्धं, तम्हा न पडिसेधेयव्वं राईभोयणं । एयं चोयकवचनं प्रतिघातयितव्यं प्रतिषेधयितव्यमित्यर्थः । आयरियो आह-एवं तव भणंतस्स आणादी दोसा । यत्त्वयोक्तम् - रात्रीभोजनप्रतिषेधो नोक्तः तदज्ञानाद् ब्रवीषि । जइ वि य न प्पडिसिद्धं, बायालीसाऍ राइभत्तं तु । छट्ठे महव्वयम्मी, पडिसेहो तस्स नणु वुत्तो ॥ २८३९॥ " जइ वि य० " गाहा । कण्ठ्या । छज्जीवणियाए तत्थेव य वृत्ता । किञ्चान्यत्जड़ ता दिया न कप्पड़, तमं ति काऊण कोट्टयाई । किं पुण तमस्सईए, कप्पिस्सइ सव्वरीए उ ॥२८४०॥ Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२८३६-२८४८] पढमो उद्देसो "जइ या०" गाहा । णीयदुवारादिसु तमः अस्यां = सन्तीति रात्रि इत्यर्थः । शर्वरी रात्री। मिच्छत्तम्मि य भिक्खू, विराहणा होइ संजमायाए । पक्खलण खाणु कंटग, विसम दरी वाल साणे य ॥२८४१॥ "मिच्छत्तम्मि य०" गाहा । भिक्खु कालोदाइनिमित्तं ब्राह्मण्या गर्भपातनं दृष्ट्वा, एवमसर्वज्ञत्वमाढौकते अप्रतिषिद्धे आतविराहणा इमा-"पक्खलण" पच्छद्धं कण्ठ्यम् । गोणे य तेणमादी, उब्भामग एवमाइ आयाए । संजमविराहणाए, छक्काया पाणवहमादी ॥२८४२॥ "गोणे य तेण०" गाहा । कण्ठ्या । संजमविराहणा । अत्रैवोक्तम्'पाणवहमादीति' अस्य व्याख्या - पाणवह पाणगहणे, कप्पट्ठोद्दाणए अ संका उ । भणिओ न ठाइ ठाणे, मोसम्मि उ संकणा साणे ॥२८४३॥ हंतुं सवित्तिणिसुयं, पडियरई काउमऽग्गदारम्मि । समणेण णोल्लियम्मी पवेदण जणस्स आसंका ॥२८४४॥ मा निसि मोकं एज्जसु, भणाइ एहिंति ते गिहं सुणगा । पुणरितं सड्डिपई, भणाइ सुणओ सि किं जातो ॥२८४५॥ एवं चिय मे रत्तिं, कुसणं दिज्जाहि तं च सुणएण । खइयं ति य भणमाणे, भणाइ जाणामि ते सुणए ॥२८४६॥ सयमेव कोइ लुद्धो, अवहरती तं पडुच्च कम्मकरी । वाणिगिणी मेहुन्नं, बहुसो व चिरं व संका या ॥२८४७॥ अणभोगेण भएण व, पडिणीओम्मीस भत्तपाणं तु । दिज्जा हिरन्नमादी, आवज्जण संकणा दिटे ॥२८४८॥ "पाणवह पाणगहणे०" ["हंतुं सवित्ति०" "मा णिसि०" "एवं चिय मे०"। "सयमेव कोइ०" | "आणभोगेण" गाहाओ व सवक्खाणाओ। एयासिं इमो अत्थो - १. मिच्छत्तम्मी मुच । २. अत्र पाठ: पतितः सम्भाव्यते । सम्भवितः पाठश्चायम्-कालोदाई नाम भिक्खुगो रयणीए एगस्स माहणस्स गिहं भिक्खट्ठा पविट्ठा । तओ माहणी तस्स भिक्खानिमित्तं जाव मज्झे पदिसह । मलवृ Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४० विसेसचुणि उदउल्लं बीयसंत्तं, पाणा निवडिया महिं । दिया ताई विवज्र्ज्जतो, राओ तत्थ कहं चरे ? ।। [द०वै० अ० ६.२५ ] [ राईभत्तगयं एवं पाणवहो पाणग्गहणं च । पाणवहे संकिज्जइ । “एक्काए अविरइयाए सवत्तीए पुत्तो उद्दवेऊण कवाडे अवट्ठेभितो ठवितो । संजओ आगओ, तेण कवाडं पेल्लियं से 'ध'त्ति पडिओ | ता कूवियं । संजण कप्पट्टो उद्दविओ । एवं संका, तत्थ गेण्हणादी दोसा । मुसावायं आवज्जइ । अविरइया कस्सइ उवसमेण देइ भत्तपाणं । तं दद्धुं भोयएण से इस्सादोसेण भणितो - मा घरं तुमं एज्जासि । तओ सो आह - तव घरं साणा एहिंति । ताहे सो जिब्भादंडदोसेण बलामोडीए कड्ढिज्जतो आगतो । तओ सो अविरइयओ भणइ - तुमं साणो जाओ ? एवं मुसावाओ आवज्जइ, अहवा मुसावाए संकिज्जेज्ज । तेण अविरयएण दिवसओ भुंजमाणेण भणिया - एत्तो कुसणाओ ठविज्जसि रत्तिं होहिति । ताए ठवियं । तं च साणेण खइयं रत्तिं भणिया-आणेहिं तं । ताए भणियं -साणेण खइयं । सो भणइ - जाणामि तं माणुससाणं जेण खइयं । एवं मुसावाओ संकिज्जइ । अदिन्नादाणं आवज्जइ । रत्ति आइन्नओ छुद्दाई पोत्तहिरण्णादीणि भाणि दट्टु कोइ लुद्धो हरेज्ज, संकणा, संजयं प्रतीत्य कम्मकरी कोइ हरेज्ज, संजएण हड त्ति णज्जिहिति । एवं अदिन्नादाणे संकणा । मेहुणं आवज्जइ । वाणीणि पउत्थपइया ओभासेज्ज । सो य इच्छेज्ज । एवं आवज्जइ संकणा । बहुसो पविसंते णिक्कलंते य आहारनिमित्तं चिरं च पविट्ठो अच्छइ एवं मेहुणे संकिज्जइ । परिग्गहं आवज्जइ । अणाभोएणं हिरन्नादि भत्तेण समं ठवियं होज्ज, तं अणाभोएण देज्ज, जहा कटुस्स भएण काएइ दुवक्खरियाए हडं, साय तं ण सक्केइ संगोविडं पडिअप्पेडं वा । ताहे संजयस्स भिक्खेण समं देज्ज, संजओ वि तत्थेव लुब्भेज्ज । एवं परिग्गहे आवज्जणा। इमा संकणा - तं दिज्जमाणं सुवन्नं भत्तमिस्सं जिलिजिलेंतं दट्टु कोइ संकइ-कं एच्छंतो गिण्हइ अह अणाभोगेण ? जम्हा एए दोसा तम्हा न हिंडियव्वं रतिं । तं पि य चउव्विहं, राइभोयणं चोलपट्टमइरेगे । परियावन्न विगिंचण, दर गुलिया रुक्ख सुन्नघरे ॥२८४९ ॥ [ नि० ] "तं पि य०" गाहा । राईभोयणं चउव्विहं - दिया घेत्तुं दिया भुंजइ, दिया घेत्तुं रतिं भुंजइ । चभंगो' । चउसु वि चउगुरुया तवकालविसेसिया । पढमा दोहि वि लहुया । १. रत्तिं घेत्तुं दिया भुंजइ, रत्तिं घेत्तुं रतिं भुंजइ इति भङ्गद्वयम् । Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२८४९-२८५३] पढमो उद्देसो ३४१ पढमभंगस्स व्याख्या - खमणं मोहतिगिच्छा, पच्छित्तमजीरमाण खमओ वा । गच्छड़ सचोलपट्टो, पुच्छ टुवणं पढमभंगो ॥२८५०॥ "खमणं०" गाहा । कोइ संजओ । तस्स सण्णातयाणं संखडी । सो य तद्दिवसं अभत्तट्टिओ। इमेहिं कारणेहिं तं खमणं = अभक्तार्थमित्यर्थः । मोहतिगिच्छट्ठाए वा पच्छित्तं वा से दिण्णं । अजिन्नं ति वा काउं अभत्तट्ठो कओ । अहवा खमओ सो ताहे सो सन्नायएहिं णिमंतिओ । ताहे सो अणुग्गाहिएण चोलपट्टगसहिओ संपट्टिओ । आयरिएहिं पडिसिद्धो-मा वच्च, तहा वि न द्वितो । किं कारणं? मा ममं एयाणि ण याणिहिंति अभत्तट्ठिओ त्ति । तओ सो भणइ-ते पंता, मए विणा ण पज्जत्तं दाहिति । ण वा ओगाहिमगादी उक्कस्सयाणि दाहिति । गए तम्मि तेहिं पुच्छिओ-किं तुब्भेहिं भिक्खभायणा णाणीया ? तओ तेण वा अन्नेन वा भणियं-अब्भत्तट्ठिओ त्ति । ताहे तस्स अट्ठाए ठवेंति कल्लं पारणाए दिज्जहि त्ति । जइ वि न ठवेंति तहा वि चउगुरुया । अहव ठवेंति ठवियए मासियं । जं च तक्केंति परंपरए आवज्जइ । चोलपट्ट त्ति गयं । इदाणि अइरेग त्ति दारं - कारणगहिउव्वरियं, आवलियविहीऍ पुच्छिऊण गओ । भोक्खं सुए दराइसु, ठवेइ साभिग्गहऽन्नो वा ॥२८५१॥ "कारणगहिउव्वरियं" गाहा । सबालवुड्डाउले गच्छे विरूवरूवाए संखडीए छणे वा, अणन्नेहिं घरेहिं ओगाहिमगखज्जगप्पगारा गहिया । समुद्दिट्ठा । उव्वरियं चउत्थादीणं अभत्तट्ठियाण णिमंतणविही कारेत्ता आयरिए आपुच्छेत्ता विगिचणट्ठा गओ ‘कल्ले भोक्खामि' त्ति काउं बिलादिसु ठवेइ । आदिग्गहणेणं रुक्खड्ढोढेरे, थेरीए वा घरे निक्खिवइ, सुन्नघरे वा ठाइ । गुलिय त्ति पिंडयं काउं ठवेइ । पच्छित्तं तं चेव राईभोयणनिप्फण्णं । पढमभंगो एसो । इमा अण्णा आरोवणा बिलादिनिप्फण्णा । बिलें मूलं गुरुगा वा, अणंते गुरु लहुग सेस जं चऽन्नं । थेरीय उ निक्खित्ते, पाहुणसाणाइखइए वा ॥२८५२॥ आरोवणा उ तस्सा, बंधस्स परूवणा य कायव्वा । कुल नामऽट्ठिगमाउं, मंसाऽजिन्नं न जाऽऽउट्टो ॥२८५३॥ "बिले" ["आरोवणा०"] गाहा । बिले मूलं, चउगुरुया रुक्खढोड्डे, अनंते झुसिरे Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४२ विसेसचुण्णि [राईभत्तपगयं चउगुरुया, परित्तढोड्ढरे, अझुसिराणं गोणखइएसु, गुलियाए, सुण्णघरे य चउलहुया । राईभोयणनिप्फण्णं च । 'बंधस्स परूवणा' सा थेरी जइ पाहुणयाणं देइ साणगोणेहिं वा अण्णेहिं वा खइए केच्चिरं कम्मबन्धो भवइ ? अन्नो भणइ-जाव कुलवंसो पहीणो । अन्नो - जाव नामगोत्तं पहीणं । अन्नो - जाव अट्टियाणि धरेंति । अन्नो - जाव आउं पहीणं । अन्नो - जाव दिणभत्तं । आयरिओ आह-एए सव्वे अणादेसा । अहं भणामि-ताव कम्मबंधो जाव तस्स ठाणस्स न पडिक्कमइ । एस पढमभंगो । इयाणिं द्वितीयभंगप्ररूपणार्थमिदमुच्यते - संखडिगमणे बीओ, वीयारगयस्स तइयओ होइ । सन्नायगमण चरिमो, तस्स इमे वन्निया भेदा ॥२८५४॥ [नि०] "संखडिगमणे०" गाहा । अस्य व्याख्या - गिरिजन्नगमाईसु व, संखडि उक्कोसलंभ बिइओ उ । अग्गिट्ठि मंगलट्ठी, पंथिगविइगाइसू तइओ ॥२८५५॥ "गिरिकन्नग०"गाहा । गिरिकन्ना भत्तवाल संखडी भण्णइ । सा लाडविसए वरिसारत्ते भवइ । गिरिकन्न त्ति भूमिदाहो भणितं होइ । तत्थ संखडी गओ । तत्थ तेण धरंतसूरे भिक्खं गहियं । जाव एइ ताव अत्थमिओ सूरो । सो य जाणइ-जाव गच्छिस्सामि ताव अस्थमेहिति, त ओहावि पडिग्गाहेत्ता राओ भुजइ । एस बिइओ भंगो। __ तइयभंगो-अग्गिट्ठियाए, एए चेव मरुया भोइज्जति । हेमंतकाले तत्थ अणुग्गते गेण्हेज्ज । अहवा सन्नाभूमिं गओ । एए चेव सड्ढो य पाहुणओ संपट्ठिओ । तं साहुं मंगलनिमित्तं निमंतेज्जा-गेण्हह इच्छाकारेणं । तं गेण्हेज्ज । अहवा वइयाए अणुग्गते उच्चलियो कामाणं । आदिग्रहणेणं बाहिरग्गामे वा । एए चेव लोगा भोत्तुं कम्मकरओ जाइ । एवं तइयभंगो गओ। इयाणि चउत्थो भंगो - छंदियसयंगयाण व, सन्नायगसंखडीइ वीसरणं । दिवसे गते संभरणं, खामण कल्लं न इण्हि ति ॥२८५६॥ "छंदिय०" गाहा । छंदित इति निमंत्रिता इत्यर्थः । केसिं चि संजयाणं सन्नातयाण संखडी । तत्थ निमंतिया वा अनिमंतिया वा ते साहू तत्थ गया। ताहे तेहिं गिहत्थेहिं ते संजया भणिया-अज्ज ! मा भिक्खं हिंडेज्जाह, इहं चेव संखडीए पज्जत्तं दाहामो । नवरं संजया विस्सरिया । जाहे लोगस्स दिन्नं जं दायव्वं जं च कायव्वं । ताहे खणीभूतेहिं रत्तिं संजयाणं ण १. गिरिजन्ना इति चू, मुच, च मन्न ड। Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २८५४ - २८६० ] पढमो उद्देसो ३४३ दिन्नं ति संभरियं । ताहे गिहत्था पंजलीयडा पाएसु पडिया खामेत्ता भांति - गेहह भुंजह य । संजया भणति - इयाणि न गेण्हामो कल्ले गेहिस्सामो । तओ गिहत्था भांति - किं कारणं न गेहह ? संजया भणंति 1 संसत्ताइ न सुज्झइ, नणु जोण्हा अवि य दो वि उसिणाई । काले अब्भ रए वा, मणिदीवद्दित्तए बेंति ॥ २८५७॥ "संसत्ताइ न सुज्झइ० " गाहा । कीडियादीहिं संसत्तं भत्तपाणं होज्ज तं रत्ति न दीसइ । एयं न सुज्झइ । आदिग्रहणेणं अम्हं भिक्खं आणेंताणं पंथे कीलियाओ अक्कमेज्जह। तं अम्हे तुब्भे य ण पासामो । तद्दिवसं च चंदजोण्हा । तओ गिहत्था भांति - इमा एरिसी जोण्हा जा दिवसं विसेसेति । भत्तं कुसणं च दो वि उसिणाणि । तेणं च संसत्तदोसो नत्थि । अह कालपक्खो होज्जा जोण्हपक्खो वा अब्भछन्नं रयछन्नं वा । ताहे ते गिहत्था भांति - अम्हं मणिरयणं अत्थि तेण दिवसो विसेसिज्जइ । अहवा भणेज्ज - दीवओ पुव्वकओ उद्दितयं वा पुव्वमेव । एवं भणिया जइ गिण्हंति भुंजंति वा तो इमं पच्छित्तं - - जोहामणीपदीवा, उद्दित्त जहन्नगाई ठाणाई । चउगुरुगा छग्गुरुगा, छेओ मूलं जहण्णम्मि ॥२८५८ ॥ "जोहाए० १ गाहा । जोण्हाए :: |४| (चतुर्गुरु), मणिणा ::: | ६ | (षड्गुरु), दीव छेदो, उद्दित्तए मूलं । ‘जहण्णगाणि ठाणाई' ति अस्य व्याख्या - " सुद्धं " गाहा । जं एवं भणियं जोण्हामणीपदीवोद्दित्तएसु यथासंख्या चउगुरुछेदमूला एयं सुद्धं सुद्धेण पच्छित्तं । इदाणिं पसंगेणं जं भवइ तं भणिहामि भोत्तूणय आगमणं, गुरूहिँ वसभेहिं कुल गणे संघे । आरोवण कायव्वा, बिइया विरे अभिक्खगहणेणं ॥२८५९॥ "भोत्तूण० " गाहा । अस्य व्याख्या - चंदुज्जोवें कोँ दोसो, अप्पप्पाणे य फासुए दव्वे । भिक्खू वसभाऽऽयरिए, गच्छम्मि य अट्ठ संघाडा ॥२८६०॥४ "चंदुज्जोवे को ० " गाहा । ते जोण्हाए भोत्तुं आगया | आयरियस्स आलोएंति १. जोण्हामणी मुच । २. एषा गाथा न दृश्यते मुच । ३. य मुच । ४. इत आरभ्य "सन्नायग०" (२८७१) इति गाथा पर्यन्तं वृत्तौ विशेषचूर्णौ च गाथाक्रमः भिन्नः दृश्यते । अत्र विशेषचूर्ण्यनुसारीक्रमो वर्तते । Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४४ विसेसचुण्णि [ राईभत्तपगयं जहावत्तं । तहा आयरिएण भणियं-दुट्ठ कयं भे ! तओ पडिभणंति-तुब्भं सूरपगासिए रागो, चंदपगासिए दोसो, जं सूरुज्जोवं निदोसं मन्नह चंदुज्जोवं सदोसं । एवं तेसिं भयंताणं :::। ६ (षड्गुरु) । तओ वसभेहिं भणिया-मा अज्जो ! गुरुवयणं अइक्कमह । जइ सम्म आउटुंति छग्गुरुए चेव ठिया, अह नाउबँति छेदं पावंति । तओ कुलथेरेण भणिया-मा अज्जो ! वसभे अइक्कमह । जइ सम्मं आउटुंति तो छेदे चेव ठिया, अह ण आउटृति मूलं पावंति । तओ गणथेरेणं' भणिया-मा अज्जो ! कुलथेरे अइक्कमह । जइ सम्मं आउटृति मूले चेव ठिया, अधरे नाउ,ति अनवटुं पावंति । तओ संघ-थेरेहिं भणिया-मा अज्जो ! गणथेरे अइक्कमह । जइ सम्म आउट्टा अणवढे चेव ठिया, अह नाउद॒ति पारंचियं पावति । आरोवणा कायव्वे त्ति गयं । 'बिइया वि अभिक्खग्गहणेणं'ति अस्य व्याख्या । “एक्कसि०" गाहा । एक्कसि जइ भुंजइ ::। ४ (चतुर्गुरु), दो वारा जइ भुंजइ :::। ६ (षड्गुरु), तइयं वारा छेदो, चउत्थं वारा मूलं, पंचमं वारा अणवट्ठो, छटुं वारा पारंचिओ । चोअओ भणइ-किं कारणं कुलथेर-गणथेर-संघथेरवयणं अइक्कमंताणं गुरुयतरं पच्छित्तं ? अत उच्यते - तिहिं थेरेहिं कयं जं, सटाणे तं तिगं न वोलेइ । हेट्ठिल्ला वि उवरिमे, उवरिमथेरा उ भइयव्वा ॥२८६१॥ भिक्खुणो अतिक्कमंते, छल्लहुगा वस) होति छग्गुरुगा । गुरुकुलगणसंघाइक्कमे य छेदाइ जा चरिमं ॥२८६२॥ "तिहिं०" ["भिक्खुणो अतिक्कमंते."] गाहा । एए तिन्नि थेरा आयरियातो वि गुरुययरा पमाणपुरिसा ठविय त्ति काउं गुरुययरं पच्छित्तं । अस्य व्याख्या-जं कुलथेरेण कयं तं कुलं णाइक्कमइ । गणथेरेण कयं तं गणो नाइक्कमइ । संघथेरेण कयं तं संघो णाइक्कमइ । एयं सट्ठाणे त्ति हेठिल्ला उवरिमे त्ति । गणरेण कयं कुलथेरो कुलं च णाइक्कमइ, संघथेरेण कयं कुलथेरो कुलं च णाइक्कमइ, एवं गणथेरो गणो य णाइक्कमइ । 'उवरिमथेरा उ भइयव्वा' त्ति, कुलथेरेण कयं गणथेरो तहा वा अन्नहा वा करेज्ज । एवं संघथेरो वि गणथेरेण कयं संघथेरो तहा वा अन्नहा वा करेज्ज। इयाणिं अन्ने वि दो पायच्छित्तपगारा भणिउकामो आयरिओ इमं सूत्रमाह - १. मलयवृत्तौ षड्लघु आरभ्य पाराञ्चिकपर्यन्तः प्रायश्चित्तनिर्देशः । तत्र वृषभानन्तरम् आचार्यस्थानम् अधिकं निर्दिष्टम् । २. संघगणथेरेणं ब । ३. अहुणा ड । ४. एक्कसिं गाथा मुच नास्ति। Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२८६१-२८६९] पढमो उद्देसो ३४५ भिक्खू वसभाऽऽयरिए, वयणं गच्छस्स कुलगणे संघे । गुरुगादऽइक्कमंते, जा सपद चउत्थ आदेसो ॥२८६३॥ पेच्छह उ अणायारं, रत्तिं भुत्तुं न कस्सइ कहति । एवं एक्केक्कनिवेयणेण वुड्डी उ पच्छित्ते ॥२८६४॥ को दोसो ? को दोसो ?, त्ति भणंते लग्गई बिइयठाणं । अहवा अभिक्खगहणे, अहवा वत्थुस्स अइयारो ॥२८६५॥ "भिक्खू वसभा०" ["पेच्छह उ०" "को दोसो०"] गाहा । ते भोत्तूण आगया। जहावत्तं आयरियाण आलोएंति । तओ भिक्खूहिं भणियं-दु? कयं भे अज्जो ! जं रत्ती भुत्तं । तओ ते भणंति-चंदुज्जोवे को दोसो? अप्पपाणे य फासुए दव्वे । एवं तेहिं उत्तरे भणिए तओ भिक्खुणो पुणो ते इमं भणंति - जइ वि य फासुगदव्वं, कुंथूपणगाइ तह वि दुप्पस्सा । पच्चक्खनाणिणो वि, हु राईभत्तं परिहरंति ॥२८६६॥ जइ वि य पिपीलियाई, दीसंति पईव जोइउज्जोए । तह वि खलु अणाइन्नं, मूलवयविराहणा जेणं ॥२८६७॥ ___ "जइ वि य०" ["जइ वि य पिपीलियाइ०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । एवं भिक्खूहिं भणिए जइ सम्मं आउटुंति चउगुरुए चेव ठिया । अह अइक्कमति ::: ६। (षडलघु), तओ वसभेहिं भणिया-मा भिक्खुणो अइक्कमह, जइ सम्म आउटृति छल्लहुए चेव ठिया, अह अइक्कमंति :::। ६। (षड्गुरु) । तओ आयरिएण भणिया-मा वसभे अइक्कमह, जइ सम्माउट्टा छग्गुरुए चेव ठिया, अह अइक्कमति छेदो । तओ कुलथेरेण भणिया । जइ सम्मं आउट्टा छेदे चेव ठिया । अह अइक्कमंति मूलं । एवं गणथेरेण वि अणाउट्टा अणवट्ठा, संघथेरेण पारंचिया। अभिक्खगहणेण सत्तहिं वाराहिं चरिमं । बिइयादेसे भिक्खू, भणंति दुट्ठ में कयं ति बोलेंति । छल्लहु वसभे छग्गुरु, छेदो मूलाइ जा चरिमं ॥२८६८॥ तइयादेसे भोत्तूण आगया नेव कस्सइ कहिंति । तेसऽन्नतो व सोच्चा, खिसंतऽह भिक्खुणो ते उ ॥२८६९॥ १. एषा गाथा विशेषचूर्णिकृता न व्याख्याता । Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४६ विसेसचुण्णि [राईभत्तपगयं ["बिइयादेसे०"] "तइयादेसे०" गाहा । तइयादेसो णाम तृतीयः प्रायश्चित्तप्रकारः । ते चंदुज्जोवेणं तह चेव भोत्तूण आगया । ण कस्सइ कहेंति, नवरं भिक्खुणा तेसिं चेव कस्सइ अंतिए सोऊण अन्नेहिं वा गीयत्थेहिं कहिए सुणेत्ता ते खिसंति । पडिचोइया भिक्खूहिं जइ अइक्कमति :::। (षड्गुरु) ६। ततो वसभेहिं भणिया-मा अइक्कमह भिक्खुणो, जइ ट्ठिया छग्गुरुए चेव ठिया । अह न ठिया छेदं पावंति । एवं आयरिए मूलं, कुलथेरे अणवट्ठो, गणथेरसंघथेरा दोन्नि वि एक्को । अह अइक्कमंते पारंचिया । अभिक्खगहणेणं छहिं वाराहिं पारंचियं पावंति । गच्छस्स व्याख्या - गच्छगहणेण गच्छो, भणाइ अहवा कुलाइओ गच्छो । गच्छग्गहणे व कए, गहणं पुण गच्छवासीणं ॥२८७०॥ "गच्छगहणे०" गाहा कण्ठ्या । 'अट्टसंघाड' त्ति । (गा० २८६०) अस्य व्याख्याभिक्खु, वसभा, आयरिया एए तिन्नि पढमे पायच्छित्तो, चत्तारि नत्थि संघाडा । तेण न संभवंति । बिइए आदेसे भिक्खु-वसभा-आयरिया एए तिण्णि, कुल-गण-संघथेरा एए तिण्णि वि एक्को। एस चउत्थो संघाडो, एए चत्तारि । तइयादेसे वि एए चेव चत्तारि। एए दो चउक्कया अट्ठ संघाडा इति । अट्ठ वा पायच्छित्तपगारा । जोण्ह त्ति गयं । मणि त्ति । "गणिच्छेदादायरीए" गाहा । आयरियातिक्कमे छेदो, वसभातिक्कमे मूलं, कुलथेराइक्कमे अणवट्ठो गणथेराइक्कमे संघथेराइक्कमे य चरिमं । अभिक्खगहणेणं पंचहिं वाराहिं सपदं३ पावंति । __इयाणि पदीवे-आयरियाइक्कमे मूलं, वसभाइक्कमे अणवट्ठो, कुल-गणसंघथेराइक्कमे पारंचिओ, अभिक्खगहणेणं चउहिं वाराहिं सपदं । उदित्ते-आयरियाइक्कमे अणवट्ठो, वसभ-कुल-संघथेराइक्कमे य चउसु वि पारंचिओ। अभिक्खगहणेणं तिहिं वाराहिं सपदं । मणिपदीवउद्दिताणं दो आदेसा णत्थि । सन्नायग आगमणे, संखडि राओ अ भोयणे मूलं । बिइए अणवठ्ठप्पो, तइयम्मि य होइ पारंची ॥२८७१॥ "सन्नायग०" गाहा । अहवा जोण्हा-मणि-पदीव-उद्दित्तएसु भुंजमाणस्स इमं पच्छित्तं-सव्वेसु वि मूलं । बिइयं वारा अणवट्ठो, तइयवारा भुंजइ पारंचिओ । बिइयपदं गेलने, पढमे बिइए य अणहियासम्मि । फिट्टइ चंदगवेज्झं, समाहिमरणं व अद्धाणे ॥२८७२॥ १. मलवृत्तौ षड्लघुतः आरब्धं प्रायश्चित्तं पाराञ्चिके निष्ठां याति । गणसङ्घस्थविरयोः तत्र पृथग्गणना कृता । २. गणि त्ति । ३. एषा गाथा नास्ति । ४. पदं अ क इ । Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२८७०-२८७८] पढमो उद्देसो ३४७ “बिइयपदं०" गाहा । तत्थ गेलन्ने ताव - पइदिणमलब्भमाणे, विसोहि समइच्छिउं पढमभंगो । दुल्लभ दिवसंते वा, अहिसूलरुयाइसुं बिइओ ॥२८७३॥ "पइदिण०" गाहा । 'सोहि बोलिण'त्ति (?) जया अन्नं न लब्भइ तया पणगादि जाव मासलहुं तत्थ पच्छित्तं गेण्हइ, तओ मासगुरु,२ तओ चउलहुया । एएहिं वोलीणेहिं पढमभंगे गेण्हइ । 'दिया घेत्तुं दिया भुंजइ' परिवासितमित्यर्थः । 'अद्धाणे' आदिग्गहणेणं ओमोयरियाए जुवलो वा बालो वा वुड्डो य तेसिं अणहियासाण तिक्खछुह-तिक्खतण्हाण कस्सइ वा मूलं रत्तिं जायइ, अहिणा वा खाइओ, तस्स रत्तिं वेगो भवइ । आदिग्गहणेण३ अग्गियावाही ताहे दिया घेत्तुं रत्तिं दिज्जइ। एमेव तइयभंगो, आइ तमो अंतए पगासो उ । दुहओ वि अप्पगासो, एमेव य अंतिमो भंगो ॥२८७४॥ पढमबिइयाउरस्सा, असहुस्स हवेज्ज अहव जुअलस्स । कालम्मि दुरहियासे, भंगचउक्केण गहणं तु ॥२८७५॥ “एमेव०" [“पढमबिइया०"] गाहा । एवमवहरणे जे पढमबिइएसु भंगेसु कारणा ते तइयचउत्थेसु वि भंगेसु होज्ज अद्धाणपडिवण्णाणं । अन्नहा नत्थि लंभो । ताहे चउसु वि भंगेसु विभासा । रुया = रोगो जेण घेप्पेज्ज भुंजेज्ज वा । आदिगहणेण दुब्भिक्खे परं रत्तिं लब्भइ । एमेव उत्तमद्वे, चंदगवेज्झसरिसे भवे भंगा । उभयपगासो पढमो, आदी अंते य सव्वतमो ॥२८७६॥ "एमेव उत्तिमट्टे०" गाहा । 'चंदगवेझं' जहा-इंदपुरे इंददत्ते, पूतलिया अच्छिम्मि विधेयव्वा । एवं णमोक्कारं मा णाराहेहिति तो दिज्जइ मग्गंतो । अद्धाणम्मि व होज्जा, भंगा चउरो उ तं न कप्पइ उ । दुविहा उ होति उ दरा, पोट्टे तह धन्नभाणे य ॥२८७७॥ उद्दद्दरे सुभिक्खे, अद्धाणपवज्जणं तु दप्पेण । लहुगा पुण सुद्धपए, जं वा आवज्जई जत्थ ॥२८७८॥ "अद्धाणम्मि०" ["उद्दद्दरे०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । उदरा पूरिजंति इति उद्दद्दरा । ते दुविहा पोट्टदरा धण्णदरा य । किंचि उद्दडुरं णो सुभिक्खं । एवं चत्तारि भंगा । तइयभंगे गच्छ। १. न नास्ति अइ। २. तओ मासगुरु पुनरावर्तते ब। ३. नास्ति ड। ४. ऊर्ध्वदरमपि सुभिक्षमपि १, ऊर्ध्वदरमसुभिक्षं २, सुभिक्षं नोर्ध्वदरं ३, नोर्ध्वदरं न सुभिक्षम् ४, (मलवृ) । Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४८ विसेसचुण्णि [राईभत्तपगयं ::४ (चतुर्लघु) । सुद्धपदे त्ति सुद्धं सुद्धणेयं । 'जंवा आवज्जइ'त्ति आयविराहणं संजमविराहणं च । आयाए खाणुकंटगादीहिं । संजमे उग्गमादीहिं असुद्धं गेण्हेज्ज पलंबादी वा गेण्हेज्ज । नाणट्ठ दंसणट्ठा, चरितट्ठा एवमाइ गंतव्वं । उवगरणपुव्वपडिलेहिएण सत्थेण गंतव्वं ॥२८७९॥ "नाणट्ठ०" गाहा । तत्थ नाणटुं दंसणट्ठाए य इमं वक्खाणं - सगुरु कुल सदेसे वा, नाणे गहिए सई य सामत्थे । वच्चइ उ अन्नदेसे, दंसणजुत्ताइअत्थो वा ॥२८८०॥ "सगुरु०" गाहा । अप्पणो आयरियस्स जत्तिओ आगमो तम्मि सव्वम्मि गहिए। स्वदेशे योऽन्येषामाचार्याणामागमः तस्मिन्नपि गृहीते । एवं णाणट्ठ-दसणट्ठाए । इदाणि चरित्तट्ठा । अस्य व्याख्या - पडिकुट्ठ देस कारण, गया उ तदुवरमि निति चरणट्ठा । असिवाई व भविस्सइ, भूए व वयंति परदेसं ॥२८८१॥ "पडिकुट्ट देस०" गाहा । सिंधुदेसं पच्छाभूमिदेसं वा असिवादीहिं कारणेहिं गया । 'भूते व' त्ति सांप्रतं वट्टति । सेसं कण्ठ्यम् । तओ पडिणिप्फिडितुकामाणं उवगरणं पुव्व पडिलेहिएण सत्थेण गंतव्वं ति । काणि ताणि उवगरणाणि? उच्यते - चम्माइलोहगहणं, नंदीभाणे य धम्मकरए य । परउत्थियउवकरणे, गुलियाओ खोलमाईणि ॥२८८२॥ तलिग पुडग वझे या, कोसग कत्ती य सिक्कए काए । पिप्पलग सूडू आरिय, नक्खच्चणि सत्थकोसे य ॥२८८३॥ तलियाउ रत्तिगमणे, कंटुप्पहेण सावए असहू । पुडगा विवच्चि सीए, वज्झो पुण छिन्नसंधट्ठा ॥२८८४॥ कोसग नहरक्खट्टा, हिमाऽहिकंटइसू उ खपुसादी । कत्ती वि विकरणट्ठा, विवित्त पुढवाइरक्खट्ठा ॥२८८५॥ तहिं सिक्कएहिँ हिंडति, जत्थ विवित्ता व पल्लिगमणं वा । परलिंगग्गहणम्मि वि, निक्खिवणट्ठा व अन्नत्थ ॥२८८६॥ Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढो उद्देस पिप्पलओं विकरणट्ठा, विवित्त जुन्ने न संधणं सूई । आरि तलिसंधणट्ठा, नक्खच्चण नक्ख कंटाई ॥२८८७॥ कोसाऽहि सल्ल कंटग, अगदोसहमाइयं तु चग्गहणा । अहवा खेत्ते काले, गच्छे पुरिसे य जं जोग्गं ॥२८८८॥ भासगाहा - २८७९-२८८९] ३४९ " चम्माइ० ," ["तलिग०" "तलियाउ०" "कोसग नह० " " तहिं सिक्कएहिं० " “पिप्पलओ०” “कोसाऽहि० " ] दारगाहा । चम्मादिग्रहणात् इमे तलियाओ एगतलियाओ, असईए चउपुडियाओ वि । ताहिं रतिं गमणागमणे कंटगा रक्खिज्जंति । तेण - सावयाणं वा जत्थ पंथे भयं ति काउं अप्पहेण वयंताणं दिवसओ वि ताहिं गम्मति । पुडगा बद्धगा अबद्धगा य, ते लोके प्रतीता पादेसु कज्जंति । ते जस्स पादेसु विवच्चिया ते तृणादीहिं उक्खोडिज्जंति । सीतरक्खणट्ठाए वज्झो=वः, तेहिं तलियाओ छिन्नाओ संघडिज्जंति । कोसएहिं कज्जं जइ पायनहा अप्पिडिया भज्जेज्ज तत्थ कोसएसु अंगुली अंगुट्ठओ वा छुब्भइ । खओसाहिपओयणं हिमे पादसंरक्खणट्ठाए | अही = सप्पा कंटगाण य रक्खणट्ठा रतिं कीरेज्ज । आदिग्गहणं अद्धजंघाओ य । 'कत्ती चम्म विकरणं १' ति । तम्मि चम्मे पलंबा विकरणं कज्जति । सेहादीणं विप्परिणामो छिज्जंति इत्यर्थः । "विवत्त "त्ति विकिंचिता केहिं वि होज्ज । तत्थ कत्तीए पओयणं होहिति । तत्थ भिक्खा घेप्पहिति । पाउणोजेज्ज वा । तत्थ वा पुढविक्काओ तत्थ क पत्थरेत्ता समुद्देसो होइ । एवं पुढविक्कायजयणा । पल्ली वा चोरपल्ली, तत्थ सिक्कएहिं भाणे काउं भिक्खा हिंडिज्जइ । परलिंगिणिमित्तं वा सिक्कएहिं काउं पलंबा वि अन्नत्थ निक्खंपंति । इदाणि कात्ति जे व कारणा सिक्कगस्स ते चेव होंति का वि । कप्पुवही बालाइ व, वहंति तेहिं पलंबे वा ॥२८८९॥ " जे च्चेव० " गाहा । कण्ठ्या । कप्पो त्ति अद्धाणकप्पो । उवही वा बाला वा पलंबा वा कट्ठेण सिक्कएण वा वहंति । इदाणि लोहगहणे त्ति । पिप्पलएणं पलंबाण विकरणकरणं, विवित्तजुण्णेहिं सिवणट्ठा सूई । आरि त्ति परिमंथो उवाहणाणं संधणट्ठा, नक्खच्चणं नक्खकंटगादीणं, कोसओ सत्थकोसओ तेण सल्लो फेडिज्जइ । चशब्दग्रहणात् अगया ओसहा य घेत्तव्वा । अहवा चग्रहणात् गच्छमासज्ज खेत्तमासज्ज पुरिसे य आसज्ज जं जं जोग्गं तं तं घेत्तव्वं । १. कत्ती विविकरणट्टा मुच । Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि इयाणिं णंदिभायणे त्ति दारं । नंदिपडिग्गहस्स इमो उवओगो एक्कं भरेमि भाणं, अनुकंपा णंदिभाण दरिसंति । निंति व तं वइगाइसु, गालिंति दवं तु करएणं ॥ २८९० ॥ "एक्कं भरेमि० " गाहा । कण्ठ्या । धम्मकरगेण पाणयं पुणंति । परि उत्थियत्ति अस्य व्याख्या - ३५० - [ राईभत्तगयं परउत्थियउवगरणं, खेत्ते काले य जं तु अविरुद्धं । तं रयणिपलंबट्ठा, पडिणीऍ दिया व कोट्टादी ॥२८९१ ॥ गोरसभाविय पोत्ते, पुव्वकयदवस्सऽसंभवे धोवे । असई गुलि मिए, सुन्ने नवरंगदइयादी ॥२८९२॥ एक्क्म्म य ठाणे, चउरो मासा हवंतऽणुग्घाया । आणाइणो य दोसा, विराहणा संजमाऽऽयाए ॥ २८९३ ॥ “परउत्थियउवकरणं०" "गोरस० " "एक्वेक्वम्मि य ठाणे " गाहा । कण्ठ्या । खेत्तकाले जं अच्चियं तेण रत्ति पलंबाइ गेण्हइ । पडिणीओ अन्नपासंडभत्ती होज्ज । "कोट्टं "ति भिल्लकोट्टं भिल्लपल्लि त्ति भणियं होइ । आदिग्गहणेणं पव्वयकोट्टातेसु पंडरंगी पुज्जंति संजयाण ते पडिणीया होज्ज, तेण दिया वि 'गुलिय'त्ति वक्कलं गुलियाओ घेप्पंति । "खोल्ल "त्ति सीसखोला, खोल्लाओ घेप्पंति जहा ण नज्जइ लोहहयं सीसं, सीसरक्खणट्ठाए वा।' अहवा गोरसगुलियाओ चेव चीरखंडाणि गोरसेणं भाविज्जति । एयाओ चेव गुलियाओ तस्स भवेत्ति गोरसा असंभवे 'सुण्णे' त्ति । जत्थ सुन्नो पंथो ण वसइ तत्थ चक्कमण गुलियाओ घेत्तुं वसभा गंतुं अगीतत्थमियाणि पच्चयणिमित्तं भणंति - णवरंगदितिएसु लद्धं ति । एमाइ अणागयदोसरक्खणट्ठा अगेण्हणे गुरुगा । अणुकूले निग्गमओ, पत्ता सत्थस्स सउणेणं ॥२८९४॥ अप्पत्ताण निमित्तं, पत्ता सत्थम्मि तिन्नि परिसाओ । सुद्धेत्ति पत्थियाणं, अद्धाणे भिक्खपडिसेहो ॥२८९५॥ [ नि० ] कडजोगि सीहपरिसा, गीयत्थ थिरा य वसभपरिसा उ । सुत्तकडमगीयत्था, मिगपरिसा होइ नायव्वा ॥२८९६॥ १. मुच टिप्पणी - विशेषचूर्णौ तु गुलिकाखोलपदे इत्थं व्याख्याते - जत्थ पव्वयकोट्टाईसु पंडरंगादी पुज्जंति संजयाण ते पडिणीया होज्ज, तत्थ 'गुलिय' त्ति वक्कलाणि घेप्पंति । 'खोल' त्ति सीसखोला, तीए सिर वेढियव्वं, जहा न नज्जइ लोहहयं सीसं सीससंरक्खणट्ठाए वा । (मलवृ) Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२८९०-२९००] पढमो उद्देसो ३५१ सिद्धत्थग पुप्फे वा, एवं वुत्तुं पि निच्छुभइ पंतो । भत्तं वा पडिसेहइ, तिण्हऽणुसट्टाइ तत्थ इमा ॥२८९७॥ अणुसट्ठी धम्मकहा, विज्ज निमित्ते पभुत्तकरणं वा । परउत्थिगा व वसभा, सयं व थेरी व चउभंगो ॥२८९८॥ "एमादी०" ["अप्पत्ताण निमित्तं०" "कडजोगि०" "सिद्धत्थग०" "अणुसट्टी०"] गाहा । 'अणुकूले' त्ति आयरियस्स साहए णिग्गंतव्वं । वच्चंताणं सत्यंतेणं जाव सत्थं ण पावंति ताव निमित्तं भवइ । सत्थं पत्ताणं जं सत्थस्स निमित्तं भवइ न तत्थ निमित्तं गहणं साहूणं । संपट्ठिया सत्थेण समं तिन्नि परिसाओ करेंति-सीहा, वसभा, मिया । ते य साहूणो पढमं चेव सत्थाधिपई भणंति-अम्हे तुब्भेहिं समं वच्चामो जइ तुब्भे जोगवहणं वहह । तओ सो भणइ-सव्वो सत्थो काउं, एवं सुद्धग्गमणं गंतव्वं ति एएण सत्थेण समं । 'सुद्धेति पट्ठियाणं' । सुद्धे गमणे संपट्ठियाणं सो सत्थाहिवई भिक्खू उवासओ पडिणीययाए पुव्वं भणित्ता-सिद्धत्थगं पुर्फ पि तुब्भे मम भारं ण करेह । अह पच्छा निच्छुब्भेज्ज-मा अम्हेहिं समं वच्चह । भत्तपाणं वा पडिसेहेज्ज - मा एएसिं कोइ किंचि देज्ज । तओ इमा तिण्णि जयणाओ कायव्वा-१-धम्मकहा अणुसट्ठी २-विज्जाए वसीकरेज्ज ३-निमित्तेण वा आउटेज्ज । जो पभू समर्थ इत्यर्थः, स एवं साहू कुर्यात् । पच्छा नित्थिन्नासु एज्ज विज्जाभिओगं । पडिसे, अलंभे वा, गीयत्थेसु सयमेव चउभंगो । थेरिसगासं तु मिए, पेसे तत्तो व आणीयं ॥२८९९॥ कुओं एवं पल्लीओ, सड्ढा थेरि पडिसत्थिगाओ वा । नायम्मि य पन्नवणा, न हु असरीरो भवति धम्मो ॥२९००॥ “पडिसेहे०" ["कुओ एयं०"] गाहा । सत्थपइणा पडिसेहिए-मा संजयाणं कोइ देज्ज भत्तपाणं'ति । अहवा अकए वि पडिसेहे अद्धाणकप्पे निट्ठिए अलब्भमाणे य । जइ सव्वे गीतत्था ताहे दिया घेत्तुं दिया भुंजेज्ज परियासेत्ता इत्यर्थः । दिया वा घेत्तुं राओ भुंजेज्ज । एत्थ विभासा कायव्वा । एवं चउभंगो विभासियव्वो । जत्थ राओ गेण्हंति तत्थ परउत्थिया वसभ त्ति पारउत्थियलिंगेण गेहंति । अह तत्थ मिया वि अस्थि तो अप्पसारं मियाणं दिया वा राओ वा घेत्तुं, जइ सत्थे थेरी भद्दिया अस्थि तीसे मूले णिक्खप्पइ । तत्थ मिया पेसेत्ता आणाविज्जंति, तत्तो वा आणीयंति । वसभा थेरीसगासाओ आणेति । जइ ते मिया पुच्छेज्ज-कओ एयं लद्धं ? ति । तओ भणंति-पल्लीओ। अहवा दाणादिसड्डेण दिन्नं, अहवा थेरीए दिण्णं, अहवा पडिसत्थाओ आणीयं । जइ तं मिएहिं जाणियओ होज्ज तो पन्नविज्जंति – 'नत्थि असरीरो धम्मो' । १. पडिसेह मुच। Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५२ विसेसचुण जं तं भणियं तिन्नि परिसाओ कीरंति तस्स इमो उवओगो पुरतो वच्चंति मिगा, मज्झे वसभा उ मग्गओ सीहा । पिट्ठओं वसभऽन्नेसिं, पडियाऽसहुरक्खगा दोहं ॥ २९०१ ॥ पुरतोय पासतो पिट्ठतो य वसभा हवंति अद्धाणे । गणवइपासे वसभा, मिगमज्झे नियम वसभेगो ॥२९०२॥ वसभा सीहेसु मिगेसु चेव थामावहारविजढा उ । जो जत्थ होइ असहू, तस्स तह उवग्गह कुणंति ॥ २९०३ ॥ भत्ते पाणे विस्सामणे य उवगरणदेहवहणे य । थामावहारविजढा, तिन्नि वि उवगिण्हए वसभा ॥२९०४॥ - [ राईभत्तगयं 11 44 "पुरओ ०" [" पुरतो य० वसभा० " " भत्ते पाणे० "] गाहाओ चत्तारि कण्ठाओ । पुरओ मिआ, अद्धा वसभाणं मज्झे, मग्गओ सीहा, सीहाणं पिट्ठओ वभाण अद्धा रक्खगा । 'दोहं' ति मियाणं सीहाण य जो वि वसभाणं घडइ तं पि उवगेण्हंति । 'वसभे'त्ति तरुणा गीयत्था 'थामावहारविजढ'त्ति अणिगूहितबलविरीया इत्यर्थः । जो सो उवगरणगणो, पविसंताणं अणागयं भणिओ । साणे साणे, तस्सुवओगो इहं कमसो ॥ २९०५॥ असई य गम्ममाणे, पडिसत्थे तेणसुन्नगामे वा । रुक्खाईण पलोयण, असई नंदी दुविह दव्वे ॥२९०६॥ [ नि० ] [" जो सो उवगरण ० " ] " असती य गम्ममाणे० " दारगाहा । 'असति' त्ति निच्छूढा सत्थाओ, अणिच्छूढाण वा, भत्तपाणऽसईए व कोइ पडिसत्थो, तत्थ कोइ दाणसड्ढे णिमंतेज्ज । अत्र गाहा - भत्तेण व पाणेण व, निमंतऽणुग्गए व अत्थमिए । आइचो उदिय त्ति य, गहणं गीयत्थसंविग्गे ॥२९०७ ॥ गीयत्थग्गहणेणं, सामाए गिण्हए भवे गीओ । संविग्गग्गहणेणं, तं गेण्हंतो वि संविग्गो ॥ २९०८ ॥ " भत्तेण व० " [" गीयत्थ० " ] गाहा । कण्ठ्या । इव औपम्ये, जहा उदिते य दोसा एव तत्थ गेण्हंताणं, ण य ते तत्थ गेण्हंताणं असंविग्गा भवंति अओ संविग्गगहणं । अह विण णिमंतो ठिओ वि ओभासिज्जइ । मियाण पुरओ एवं भांति - उदिते गहितं अणत्थमिए वा । Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२९०१-२९१३] पढमो उद्देसो ३५३ इयाणिं तेणे त्ति दारं - बेइंदियमाईणं, संथरणे चउलहू उ सविसेसा । ते चेव असंथरणे, विवरीय सभाव साहारे ॥२९०९॥ "बेइंदियमाईणं" गाहा । बेइंदियमादीणं जं पिसियं तं जइ संथरंता पल्लिमादीसु गेण्हंति चउलहुया । 'सविसेस' त्ति । भिक्खुमादीण तवकालविसेसिया 'विवरियं' ति । जयणाए तो गेण्हंतो सुद्धो । अजयाए इमं पच्छित्तं - जत्थ विसेसं जाणति, तत्थ लिंगेणं चउलहू पिसिए । अन्नाएण उ गहणं, सत्थम्मि वि होइ एसेव ॥२९१०॥ "जत्थ विसेसं" गाहा । कण्ठ्या । अह अयाणंतेसु वि अन्नलिंगेण गेण्हति मूलं, तम्हा विसेसे अणज्जमाणे सलिंगेण चेव घेत्तव्वं । जइ इंदिय उक्कमेण गेण्हंति :: ४ (चतुर्लघु) कमेण सुद्धो । अस्यापवाद-'सभाव साहारे' त्ति बेइंदियमादीणं पोग्गलं, कयाइ सभावेण चेव अधियतरइंदिएहितो अप्पतरइंदियाण पोग्गलं ण हु बलतरं' होइ । एयं नाउं–"तुल्लम्मि वि । पिसियम्मि०" (?) गाहा । कण्ठ्या । तेणपल्लि त्ति गयं । इदाणिं सुण्णगामे त्ति । अस्य पुरातना वक्खाणगाहा - अद्धाणासंथरणे, सुन्ने दव्वम्मि कप्पई गहणं । लहुओ लहुया गुरुगा, जहन्नए मज्झिमुक्कोसे ॥२९९१॥ [नि०] "अद्धाणासंथरणे०" गाहा । अद्धाणपडिवण्णा सुन्नगामे जहन्नयं दव्वं गेहंति मासलहुं, मज्झिमयं दव्वं गेहंति :: ४ (चतुर्लघु), उक्कोसयं गेण्हंति ::। ४ (चतुर्गुरु) । दव्वं जहन्नं मज्झिमं उक्कोसं न जाणामो, तस्स परूवणणिमित्तं इदमुच्यते - उक्कोसं विगईओ, मज्झिमगं होइ कूरमाईणि । दोसीणाइ जहण्णं, गिण्हते आयरियमादी ॥२९१२॥ "उक्कोसं०" गाहा । कण्ठ्या । अहवा इमं पच्छित्तं - अद्धाणे संथरणे, सुन्ने गामम्मि जो उ गिण्हेज्जा । छेदादी आरोवण, नायव्वा जाव मासलहू ॥२९१३॥ १. बहुलतरं क । २. इयं गाथा मुच नास्ति । Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५४ विसेस छेदो छग्गुरु छल्लहु, चउगुरु चउलहु य गुरु लहू मासो । आयरिय वसभ भिक्खू, उक्कोसे मज्झिम जहन्ने ॥२९१४॥ "अद्धाणे० " [" छेदो छग्गुरु० " ] गाहाद्वयम् । अद्धाणपडिवन्नाणं संथरंतो सुण्णगामे भिक्खू जहण्णयं बाहिं गेण्हइ । अदिट्टं मासलघु, दिट्टं गेण्हंति मासगुरु, अह अंतो गेण्हति अद्दिट्ठे मासगुरु, दिट्ठे :: ४ (चतुर्लघु), एयं जहन्नयं गयं । [ राईभत्तगयं मज्झिमए मासगुरुयाओ आढत्तं चउगुरुए ठाइ । उक्कोसए चउलहुयातो आढत्तं छल्लहुए ठाइ । एयं भिक्खुस्स । वसभस्स मासगुरुयाओ आढत्तं छग्गुरुए ठाइ । आयरियस्स चउलहुयाओ आढत्तं छेदे ठाति । तम्हा पायच्छित्तं परिजाणामि णं वट्टइ । असंथरंता पुणाइ गेण्हंति इमाए जयणाए विलओलए व जायइ, अहवा कडवालए अणुन्नव । इयरेण व सत्थभया, अन्नभया वुट्ठिते कोट्टे ॥२९१५॥ 4 11 "विलओलए व० गाहा । जेहिं गामो मुट्ठो' ते मग्गंति, कडवालए वा मग्गति । 'इयरेणं' ति अलब्भमाणे अप्पणा वि गेण्हंति । सो पुण गामो सत्थभएणं णट्ठो होज्ज । ते जाणंति चोरा आगया । 'अन्नेण व' त्ति अन्नेसिं चोराणं भएणं अण्णेण वा केणइ कारणेण परचक्कागमं वा सोउं सुण्णीहुओ, गामलूडणाए वा सुण्णीहूओ । तत्थ इमाए जयणाए गेहंतिउद्दूढसेस बाहिं, अंतो वी पंत गिण्हमद्दिवं । बहि अंत तओ दिट्टं, एवं मज्झे तहुक्कोसे ॥२९१६॥ तुल्लम्म अदत्तम्मी, तं गिण्हसु जेण आवइं तरसि । तुल्लो तत्थ अवाओ, तुच्छबलं वज्जए तेणं ॥२९१७॥ "उहूढसेस ० " [“तुल्लम्मि अदत्तम्मी० "] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । मुट्ठसेसं जं गामस्स बाहि छड्डियं चोरेहिं होज्जा, ण सक्कियं वा बाहिं णस्संतेहिं तत्थ जं पंतं तं गेण्हंति, अदिट्टं गेण्हंति, असतीए अंतो अद्दिट्टं गेण्हंति, असईए बहिं दिट्टं गेण्हंति, असइ अंतो वि दिट्टं गेण्हंति । असईए असन्नस्स मज्झिमं पि बाहिं अदिट्टं, तओ अंतो अदिट्टं, तओ बाहिं दिट्टं, तओ अंतोदि । असईए मज्झिमस्स उक्कोसमवि एवं चेव, बहि अंतो य अदिट्टं, तओ बाहिं अंतो य अदि । 'सभाव साहारे' ति (२९०९) अस्य व्याख्या - अहवा किं जहन्नेण मज्झिमेण वा ? 11 “तुल्लम्मि० गाहा । कण्ठ्या । सुन्ने त्ति गयं । १. सुद्धो क ड । Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२९१४-२९२२] पढमो उद्देसो ३५५ इदाणिं रुक्खादीणं पलोयण त्ति (गा० २९०६) दारं । आदिग्रहणं क्रियते । रुक्खे दुरूहित्ता पल्लीओ पलोयंति अदीसंतीसु । ताहे - फासुग जोणिपरित्ते, एगट्ठि अबद्ध भिन्न भिन्ने य । बद्धट्ठिए वि एवं, एमेव य होइ बहुबीए ॥२९१८॥ एमेव होइ उवरिं, एगट्ठिय तह य होइ बहुबीए । साहारणं सभावा, आदीएँ बहुगुणं जं च ॥२९१९॥ "फासुय०" ["एमेव होइ०"] गाहाद्वयम् । फासुकग्रहणात् भावओ भिन्नं नायव्वं । जोणिपरित्त-ग्रहणात् पत्तेयसरीरफलं नायव्वं । 'एगट्ठिय' त्ति एगट्ठियरुक्खफलं नायव्वं, तं अबद्धट्ठियं तरुणगमित्यर्थः१ । 'भिन्नं' ति दव्वंओ भिन्नं गेण्हंति । एस चउत्थे । तस्स अलंभे 'अभिन्ने'त्ति दव्वओ अभिन्नं तइयभंगियं गेण्हंति । अबद्धट्ठियस्स अलंभे बद्धट्ठियं पि, अलंभे बहुबीयगं पि, अलंभे अणंतस्स चउत्थभंगं, तइयभंगं च । अलंभे पत्तेयसरीराण बिइयभंगं, अलंभे पढमभंगं पि, अलंभे साहारणाण बिइयभंगं, अलंभे पढमभंगं पि । एए हेट्ठा पडिए गेण्हंति । अलंभे उवरिं पि एए चेव । 'साहारणं सभाव'त्ति अप्पणो सभावं णाउं जेण खइएण साहरिज्जइ सो तं गेण्हइ । अस्य व्याख्या - "तुल्लम्मि वि०" गाहा । कण्ठया । सइ पलंबंते जेहिं से गुणो भवइ ताणि गेण्हइ । पलंबाणं असईए ताहे नंदी । दुविहदव्वे । नंदति जेण तवसंजमेसु नेव य दर त्ति खिज्जंति । जायंति न दीणा वा, नंदि अतो समयतो सन्ना ॥२९२०॥ परिनिट्ठिय जीवजढं, जलयं थलयं अचित्तमियरं च । परित्तेतरं च दुविहं, पाणगजयणं अतो वोच्छं ॥२९२१॥ "नंद त्ति०" । "परिनिट्ठिय०" गाहा । कण्ठ्या । दुविहदव्वे-जलयरे थलयरे य । विभासा । एवं आहारिए तिसा भवइ । तओ पाणयजयणा, जं हेट्टा भणियं गोलियापोत्तगोरसभावितया । तेसिं इमो उवओगो-असईए - तुवरे फले अ पत्ते, रुक्खसिलातुप्पमद्दणाईसु । पासंदणे पवाए, आयवतत्ते वहे अवहे ॥२९२२॥ "तुवरे०" गाहा । तुवररुक्खस्स पत्त-पुप्फ-फला जत्थ पाणिए पडंति तं गेण्हइ । पच्छा 'सीलाए'त्ति३ पहाणदंडो जो वरिसोदएण भरिओ तत्थ गेण्हंति । पच्छा तुप्पे, जत्थ उ १. तरुग अ इ । २. एषा गाथा न दृश्यते मुच । ३. सिला मुच । Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५६ विसेसचुणि [ राईभत्तगयं मयकलेवरं पडियं । पच्छा मद्दणादीसु । पच्छा 'पस्संदणे' त्ति उस्त्रेणोरे पवाओ जहा उज्जेंते, पव्वयाओ वा जत्थ पडइ, पच्छा आयवेण जं तत्तं, तदपि वहतं, असइ अवहंतगं पि । मद्दणि इमेसु - जड्डे खग्गे महिसे, गोणे गवए य सूयर मिगे य । उप्परिवाडी गहणे, चाउम्मासा भवे लहुगा ॥२९२३॥ " जड्डे खग्गे० " गाहा । कण्ठ्या । [सुतं ] [ नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा राओ वा वियाले वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्तए ॥१-४२॥] नऽन्नत्थ एगेणं पुव्वपडिलेहिएणं सिज्जासंथारएणं ॥१-४३॥ सुत्तमुच्चारेयव्वं अपवादिकमिदं सूत्रं । उस्सग्गे पुण जइ राओ सेज्जासंथारगं गेहइ तो इमं भवइ - रातो सिज्जासंथारग्गहणे, चउरो मासा हवंति उग्घाया । आणाइणो य दोसा, विराहणा संजमाऽऽयाए ॥ २९२४॥ [ नि० ] - " रातो सिज्जासंथारगाहणे० " गाहा । सेज्जा एव संथारकः । तत्थ संजमविराहणा इमा - छक्कायाण विराहण, पासवणुच्चारमेव संथारे । पक्खलण खाणु कंटग, विसम दरी वाल गोणे य ॥२९२५ ॥ ‘“छक्कायाण०” अद्धगाहा । अप्पडिलेहिए उच्चारपासवणभूमीए वोसिरंतस्स छक्कायविराहणा । अह न वोसिरति आयविराहणा । जत्थ वोसिरइ तत्थ बिलाओ निग्गंतूण दिग्घजाइए वि खज्जेज्ज एवं आयविराहणा वि तहेव । 'संथारे' त्ति अप्पडिलेहियाए संथार भूमीए एवं चेव छक्कायविराहणा, बिलाओ य आयविराहणा होज्ज । इमा अन्ना आयविराहणा-‘“पक्खुलण" ०" अद्धगाहा खाणुएहिं णिण्णुन्नतेहिं विसमेहिं दरिओ-उरणगा तेहिं पक्खुलेज्ज । तत्थ कंटएहिं विज्झेज्ज, वाला - सप्पा तेहिं खेज्जेज्ज, गोणे य अभिहणेज्ज । एरंडइए साणे, गोम्मिय आरक्खि तेणगा दुविहा । एए हवंति दोसा, वेसित्थिनपुंसएहिं पि ॥ २९२६॥ " एरंडए० " गाहा । अलक्कडयओ ऐरेंढइयओ गोमिएहिं ' घेप्पेज्ज । 'तेणग' त्ति १. मुदयकलेवरं अ ब क इ मुदयकारं तिलेवरं ड । २. पासंदणे मुच । ३. उस्त्रोणो ड उसिणाएत्ति इत्यधिकं अ । ४. मद्दणाइसु इति मुच मलवृ० । ५. पक्खलण मुच । ६. नपुंसएसुं वा मुच । ७. = हडक्कयितं इत्यर्थः चूर्णि । ८. = रक्षपालैः (मलवृ) । Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२९२३-२९३०] पढमो उद्देसो ३५७ काउं आरक्खिया चोरग्गाहा, तेहिं' कड्डणादी । तेणा दुविहा-उवहितेणा सरीरतेणा य 'वेसत्थिणपुंसएहिं पि'त्ति रत्तिं अयाणंता वेसियापाडए णपुंसयपाडए वा ठिया रत्ति परियèताण सई सोउं लोगो भणेज्ज चिंतेज्ज वा-अहो ! तवोवणे ठिया । जम्हा एए दोसा तम्हा राओ ण घेत्तव्वो सेज्जासंथारओ । अत्राह चोयकः सुत्तं निरत्थगं कारणियं, इणमो अद्धाणनिग्गया साहू । मरुगाण कोट्ठगम्मी, पुव्वद्दिट्ठम्मि संझाए ॥२९२७॥ "सत्तं निरत्थयं०" गाहा । आयरिओ भणइ-न निरत्थयं सुत्तं अपवादिकमित्यर्थः । कस्मिन् कारणे? उच्यते-अद्धाणणिग्गया ते साहू अस्थमणवेलाए पत्ता गामं । तत्थ तेहिं मरुयाणं कोट्ठओ दिट्ठो। सामिओ से तहिं णत्थि । ताहे ते साहुणो उच्चारादिभूमि पडिलेहेउं तं कोट्ठगसामि पडिच्छंता अच्छंति । नवरं सामी आगओ ताहे अणुन्नवेत्ता ठिया । अत्र सूत्रनिपातः । एवं ताव राओ संध्यायामित्यर्थः । न केवलं सज्झाए राओ वि होज्जा । तत्थ गाहा - दूरे व अन्नगामो, उव्वाया तेण सावय नदी वा । दुल्लभ वसहिग्गामे, रुक्खाइठियाण समुदाणं ॥२९२८॥ "दूरे व अन्नगामो०" गाहा । जओ संपट्ठिया तओ गामाओ दूरे सो जत्थ आगंतव्वं । अहवा उव्वाया परिस्संता विस्समंता आगया, तेण-सावयभयं वा पंथे, सत्थो चिरेण लद्धो, णदी वा पवूढा । एएहिं कारणेहिं भिक्खवेलाए चेव पत्ता । ताहे भिक्खवेलाए पत्तेहिं वसहिं मग्गमाणेहिं तक्खणं न लद्धा । ताहे बाहिं रुक्खमूले ठाइत्ता सव्वे भिक्खं पहिंडिया । तेहिं हिंडंतेहिं इमेसि एक्कतरी वसही दिट्ठा । कम्मार णंत दारग, कलाय सभ भुज्जमाणि दिय दिट्ठा । तेसु गएसु विसंते, जहिं दिट्ठा उभयभोमाइ ॥२९२९॥ "कम्मारणंत०" गाहा । लोहकारसाला, णंतिक्कसाला, दारगा वा जत्थ पढंति दिवसओ, कलागा सुन्नगारसाला वा सभा वा । एतासिं एगतरादि वा भुज्जइ, रत्तिं मुणिज्जइ विगतसंध्यायां । तत्थ दिवसओ पुव्वपडिलेहिए उच्चारादिभूमिसु विगयसंध्यायामतिगमनं । अत्र च सूत्रनिपातः । एवमपवादिके सूत्रे अर्थतः पुनरपवाद उच्यते-पुव्वं पि अपडिलेहिए सेज्जासंथारउच्चारादिभूमीए ठाइज्ज । कहं ? अत उच्यते - मज्झे व देउलाई, बाहिं व ठियाण होइ अइगमणं । सावय मक्कोडग तेण वाल मसयाऽयगर साणे ॥२९३०॥ १. तेसिं ब । २. कलागा = सुवन्नगारसाला इति भाव्यम् ? (मलवृ) । Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५८ विसेसचुण्णि [राईभत्तपगयं "मज्झे व०" गाहा । मज्झे णिउयस्स (?) देवकुलं, आइगहणेणं कोट्ठगसालाओ। एयासु दिवसओ विहिए ठिया, अहवा बाहिरियाए एएसु चेव दिवसओ ठियाणं इमो उवघातो होज्ज । कहं ? ते ठिए दट्ठण लोगो भणेज्ज-किं तुब्भे एत्थ ठिया ? एत्थ रत्तिं सीहभओ, अहवा मक्कोडया रत्तिं उठेंति, अयगरो वा रत्तिं गिलइ, साणे वा खायइ रत्तिं । एत्थ व्याख्या गाहा - दिवसट्ठिया वि रत्तिं, दोसे मक्कोडगाइए नाउं । अंतो वयंति अन्न, वसहिं बहिया व अंता उ ॥२९३१॥ पुव्वट्ठिए व रत्तिं, दट्ठण जणो भणाइ मा एत्थं । निवसह इत्थं सावयतक्करमाइ उ अहिलिंति ॥२९३२॥ इत्थी नपुंसओ वा, खंधारो आगतो त्ति अइगमणं । गामाणुगामि एहि वि, होज्ज विगालो इमेहिं तु ॥२९३३॥ “दिवसट्ठिया वि०" ["पुव्वट्ठिए व०" "इत्थी नपुंसओ०"] गाहा । कण्ठ्या । 'अंतो वयंति 'अन्नं' ति अंतो ठिया वाघाएण अंतो चेव अन्नं वसहिं गेण्हंति, असईए बाहिरियाए गच्छंति । एवं बाहिरियाए वि ठियाणं । 'इत्थी नपुंसओ' त्ति । इत्थी वा णपुंसगो वा एत्थ रत्तिं उवसग्गं करेंति आगंतुं, खंधावारो वा आगच्छेज्ज । एतेहिं वा कारणेहिं बाहिंतो अंतो अणुपविसेज्ज । "गामाणु०" अद्धं गामाणुगामं दूइज्जमाणाणं वरिसं होज्ज, जेहिं सुत्तणिवाओ ग्रामादन्यो ग्रामः । इमेहिं कारणेहिं - वितिगिट्ठ तेण सावय, फिडिय गिलाणे व दुब्बल नई वा । पडिणीय सेह सत्थे, न उ पत्ता पढमबिइयाई ॥२९३४॥ “वितिगिट्ठ०" गाहा । वितिगिटुं दूरं आगंतव्वं । तेणा दुविहा सावया वा, सत्थातो फिडिया, पंथातो फिडिता, साहू वा कोइ फिडितो जाव मग्गित्ता लद्धो ताव धिरिहयं, गिलाणो वा साहू अहणुट्ठियओ सणियं एइ, दुब्बलो = सभावे चेव किसदेहो तेण न सक्के सिग्धं गंतं. नदी वा पुण्णा जाव ओहट्टति परिहरिज्जइ वा, पडिणीएण वा पंथो रुद्धो, ताहे परिरएणं आगया, सेहो वा उप्पन्नो, सो पंथे पडिक्खिओ, सत्थो वा सणियं एइ । एएहिं कारणेहिं वियाले पत्ता गामं । पढम-बिइयग्रहणं यत्तदपदिष्टं ओहनिज्जुत्तीए "पढमबिइयासु गमणं [गहणं] पडिलेहणा पवेसो य?'' (गा० १८२) एतत् सूचितं तं । एतेसु कारणेसु पढमबिइयासु न पत्ता १. काले संघाडेगो वडसंथरंताण तह चेव ॥ इत्युत्तरार्धम् । Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२९३१-२९३९] पढमो उद्देसो ३५९ होज्ज । तत्थ विधीपविसणे अविहीपविसणे य - अइगमणे अविहीए, चउगुरुगा पुव्ववन्निया दोसा । आणाइणो विराहण, नायव्वा संजमाऽऽयाए ॥२९३५॥ सव्वे वा गीयत्था, मीसा वा अजयणाए चउगुरुगा । आणाइणो विराहण, पुट्वि पविसंति गीयत्था ॥२९३६॥ "अइगमणे०" ["सव्वे वा गीयत्था०"] गाहाद्वयम् । जइ अविहीए पविसंति ::। ४ (चतुर्गुरु) । आणादी पुव्ववण्णिया ओहनिज्जुत्तीए “पविसणमग्गणठाणे०१" (गा० १९२) गाहा । तम्हा विहीए पविसियिव्वं । इमा विही - जइ सव्वे गीयत्था, सव्वे पविसंति ते वसहिमेव । विहि अविहीऍ पवेसो, मिस्से अविहीए गुरुगा उ ॥२९३७॥ "जइ सव्वे०" गाहा । गीया जइ सव्वे तो पुच्छिऊण वसही कस्स अत्थि, लब्भइ य पडिभुंजंति तो सव्वे पविसंति अविही सा अगीतत्थेहि, ताहे विहिपवेसो य। तत्थ जइ अविहीए पविसंति ::| ४ (चतुर्गुरु) कहं पुण अविही भवइ ? जइ अगीतत्थ मीसा सव्वे पविसंति को दोसो ? विप्परिणामो अप्पच्चओ य दुक्खं च चोदणा होइ । पुरतो जयणाकरणे, अकरणे सव्वे वि खलु चत्ता ॥२९३८॥ "विप्परिणामो०" गाहा । जइ गंतुं जोइयाऽऽणावेंति आणिज्जंतं वा अण्णेण गिहत्थेण साइज्जंति विप्परिणामो भवति । न वट्टइ अगणिकायसंघट्टो त्ति उवदिसित्ता तं चेव समारंभंति त्ति काउं जहेतं अलियं तहा सव्वं, एवं विप्परिणामो तेषां वाप्रत्ययो भवति, प्रज्ञपणमात्रकमेव केवलं, दुक्खं पडिचोयणा भवति – तइया अगणि समारभेत्ता एत्ताहे अम्हे वारेह । 'पुरओ जयणाकरणे' त्ति अप्पडिले हिएहिं एए दारदंडएहिं खडखडावेंति, वज्झा एत्थ पाणा विराधिज्जति एवं ते अगीता चिंतेति । अह जोइणाविसंति सव्वे परिच्चत्ता । आयविराहणा सप्पसाणादीहिं । तम्हा विहीए पविसियव्वं । का विही ? बाहिं काऊण मिए, गीया पविसंति पुंछणे घेत्तुं । देउल सभ परिभुत्ते, मग्गंति सजोइए चेव ॥२९३९॥ "बाहिं काऊण मिए०" गाहा । बाहिं ठवेत्ता गीया पुंछणे दारुदंडगं च घेत्तुं पविसंति १. वेसित्थिदुगंछिए अ बोधव्वे । सज्झाए संथारे उच्चारे चेव पासवणे ॥ इति शेषम् । Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि [ राईभत्तगयं देउलसभादि, तत्थ जत्थ पुव्वं चेव कयओ जोई, तं मग्गित्ता ठायंति । असइ पुव्वक आति आणावेंति वा । ताहे सव्वं उच्चारादिभूमिं पलोएत्ता मिए आर्णेति । ३६० परिभुज्जमाण असई, सुन्नागारे वसंति सारविए । अणुव्वासिय सकवाड निब्बिले निच्चले चेव ॥ २९४० ॥ 44 'परिभुज्जमाण १०" गाहा । जइ न लब्भति परिभुज्जमाणिया वसही ताहे सुण्णघरं पुच्छित्ता, तत्थ सो चेव विही अविही य पुव्वभणिओ सो पुण जो अहुणुव्वासिओ । 'सुन्नागारे' त्ति शून्यगृहमित्यर्थः । शेषं कण्ठ्यम् । जइ नाणयंति जोइं, गिहिणो तो गंतु अप्पणा आणे । कालोभयसंथाराण भूमिओ पेहए तेणं ॥ २९४१॥ 11 "जड़ ना० गाहा । कण्ठ्या । उभय सन्नाभूमी काइयभूमी य। असई य पईवस्सा, गोवालाकंचु दारुदंडेणं । बिल पुंछणेण ढक्कण, मंतेण व जा पभायं तु ॥ २९४२ ॥ " असई य० " गाहा । कण्ठ्या । इमा जयणा - बिलाई पादपुंछणेण ढकेंति, मंतेण वा अभिमंतेंति पभाए मुयंति । एमेव य भूमिति, हरियाई खाणुकंटबिलमाई । दोसदुगवज्जणट्ठा, पेहिय इयरे पवेसंति ॥२९४३॥ " एमेव० " गाहा । कण्ठ्या । 'भूमितिए' सन्नाभूमि, काइयभूमि, कालभूमिं । ‘दोसदुगं' ति संजमविराहणा आयविराहणा य । 'इयरे' त्ति मिए । ठाणासई य बाहिं, तेणगदोच्चा व सव्वें पविसंति । गुरुगा उ अजयणाए, विप्परिणामाइ ते चेव ॥२९४४॥ "ठाणासती य० " गाहा । जइ बाहिं नत्थि ठाओ जम्मि अच्छिज्जिहिं, तेणगादि दोच्चा वा बाहिं, ताहे सव्वे पविसंति । तत्थ जइ अजयणं करेंति :: । ४ (चतुर्गुरु) तए विप्परिणामादओ दोसा । का जयणा ? अगीतत्थेहिं वा का जयणा ? तव्विवरीता जयणा भवति । अविगीयविमिस्साणं, जयण इमा तत्थ अंधकारम् । आणणऽणाभोगेणं, अन्नाणणे कोइ वारेइ ॥ २९४५ ॥ "अविगीतविमिस्साणं०' गाहा । 'आणण' त्ति जोती आणेयव्वो । 'अणा १. परिभुंजंताण अ ब क ड इ । २. अणागयं मुच । आनीयमानं इति मलवृ । 17 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २९४०-२९५२] पढमो उद्देसो ३६१ भोगेणं' ति जहा अगीया णाभोएंति तहा आणेयव्वो । 'अन्नाणणे कोइ वारेइ' । एयं आयरियवयणं अस्य व्याख्या अम्हेहिं अभणिओ अप्पणो णु आओ णु अह अट्ठा । आइ इहं जोई, अयगोलं मा निवारेह ॥ २९४६॥ 'अम्हेहिं अभणिओ० " गाहा । कण्ठ्या । जइ गिहत्था णाणेंति ताहे कोइ सन्ना कीरंति जहा आणेंति । 44 गिहिणं भणंति पुरओ, अइतमसमिणं न पस्सिमो किंचि । आणंति जइ अवुत्ता, तहेव जयणा निवारंते ॥२९४७॥ " गिहिणं०' गाहा । कण्ठ्या । ताहे 11 गंतूणय पन्नवणा, आणण तह चेव पुव्वभणियं तु । भणण अदायण असई, पच्छायण मल्लगाईसु ॥ २९४८ ॥ "गंतूण य० " गाहा । 'पुव्वभणियं तु' त्ति । 'अयगोलं मा निवारेह' अगीता भणंति । साहू भणिस्सति - मिच्छा दुक्कडं । आयरिओ वा भणिस्सइ उज्जोविए । गिहि जो मग्गतो, मिगपुरओ भणइ चोइओ इणमो । णाभोगेण मउत्तं, मिच्छाकारं भणामि अहं ॥२९४९ ॥ “गिहिं जोइं०” गाहा । कण्ठ्या । मए अणाभोगेण भणियं-मिच्छामि दुक्कडं । एमेव जइ परोक्खं जाणंति मिगा जहेइणा भणिओ । तत्थ वि चोइज्जतो, सहसाऽणाभोगओ भाइ ॥ २९५० ॥ " एमेव० " गाहा । कण्ठ्या । अदागण असई 'पच्छादण मल्लगादीसुं' ति अदागणमदरिसणीयमित्यर्थः । गिगिम्मि अणिच्छंते, सयमेवाणेइ आवरित्ताणं । जत्थ दुगाई दीवा, तत्तो मा पच्छकम्मं तु ॥ २९५१॥ " गिहिगम्मि० " गाहा । कण्ठ्या । गिहत्थे अणिच्छंते असईए वा अप्पणा आणेंति मल्लयपुडए काउं उच्छादेत्ता कप्पेणं जहा मिया ण पासंति । उज्जोविय आयरियो, किमिदं अहगं मि जीवियट्ठीओ । आयरिए पन्नवणा, नट्ठो य मओ य पव्वइओ ॥ २९५२॥ "उज्जोविय०" गाहा । आयरियो पन्नवेइ माइट्ठाणेण - किं तव जीविए य मयसमस्स ? Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६२ विसेसचुण्णि [राईभत्तपगयं तस्सेव य मग्गेणं, वारणलक्खेण निति वसभा उ । भूमितियम्मि उ दिढे, पच्चप्पिय मो इमा मेरा ॥२९५३॥ खरंटण वेंटिय भायण, गहिए निक्खिवण बाहि पडिलेहा । वसभेहि गहियचित्ता, इयरे पसाइंति कल्लाणं ॥२९५४॥ "तस्सेव०" ["खरंटण."] गाहा । कण्ठ्या । "भूमितिगं''ति उच्चार-पासवणकालभूमीओ । 'खरंटण' त्ति जेण भणियं आणेहि जोई। जेण वा आणीओ सो खरंटिज्जइ। आयरिएहिं गहिएमि त्ति । ताहे से वेंटिया भायणाय गेण्हितुं, 'णिक्खिवण' त्ति बाहिरे ठविज्जंति । कस्स न अहं तुमे कज्जं, बाहिं पडिलेहंति । ताहे सो कइतवनिच्छूढो बाहिं पडिलेहेइ पडिक्कमइ य। 'वसभेहिं गहियचित्त' त्ति, वसभा मियाण चित्तग्गहणं करेंति - एएण अज्जो ! तुब्भ य अम्ह य पेक्खणानिमित्तं आणियं, तं एह वच्चामो, सव्वे वि खमासमणा खामेमो। 'इयर' त्ति अगीता तेहिं पडिस्सुए खमावेति । ताहे खमाविज्जंता भणंति-तुब्भे वि अज्जो ! निद्धम्मा जाया। ते भणंति-खमासमणा ण पुणो काहिंति एक्कावराहयं से खमह। सव्वे पाएस पडिया, खामिए पंचकल्लाणयं दिज्जइ । 'वसभेहिं गहियचित्त' त्ति अस्य व्याख्या तुम्ह य अम्ह य अट्ठा, एसमकासी न केवलं सभया । खामेसु गुरुं पविसउ, बहुसुंदरकारओ अम्हं ॥२९५५॥ "तुम्ह य०" गाहा । कण्ठ्या । अन्ने वि विद्दवेहिइ, अलमज्जो ! अहव तुब्भ मरिसेमि । तेसि पि होइ बलियं, अकज्जमेयं न य तुदंति ॥२९५६॥ "अन्ने वि०" गाहा । कण्ठ्या । 'न य तुदंति' त्ति अगीता पच्छा न चोएस्संति । एसो विही उ अंतो, बाहि निरुद्धे इमो विही होइ । सावय तेणय पडिणीय देवयाए विही ठाणं ॥२९५७॥ "एसो विही उ०" गाहा । एष इति एषोक्त एस अंतोविही अभितरमित्यर्थः । अधुना बाहिरुच्यते-तं पुण कहं बाहिं वसियव्वं होइ ? अत उच्यते–'रुद्धे' रुद्ध इति वारं ठइयं होज्जा। अहवा वियालिए पुव्वेसु पवेसो न लब्भइ । एवं रुद्ध जइ सावय-तेणपडिणियाण भयं तो इमो विहि कायव्वो । १. निरुद्धे मुच । Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६३ भासगाहा-२९५३-२९६३] पढमो उद्देसो भूमिघर देउले वा, सहियावरणे व रहियआवरणे । रहिए विज्जा अच्चित्तम मीस सच्चित्त गुरु आणा ॥२९५८॥ [नि० ] "भूमिघर०" गाहा । जं भूमिघरं देउलिया वा सकवाडा तत्थ ठाइयव्वं । 'सहितावरणे' त्ति सकवाडं, 'रहियावरणे' त्ति अकवाडं । सकवाडस्स असईए अकवाडे ठायंति । ताहे अन्नकवाडं आणेत्ता तेण ठएंति । असई कवाडस्स विज्जाए दारं ठएंति । विज्जाऽसतीए अचित्तकंटियाए, असई मीसियाए, असई सच्चित्ताए वि । यदेतदुक्तं अस्य व्याख्या - सकवाडम्मि उ पुट्वि, तस्सऽसई आणइंति उ कवाडं । विज्जाएँ कंटियाहि व, अचित्तचित्ताहि वि ठयंति ॥२९५९॥ "सकवाडम्मि०" गाहा । कण्ठ्या । एएसिं असईए, पागार वई व रुक्ख नीसाए । परिखेव विज्ज अच्चित्त मीस सच्चित्त गुरु आणा ॥२९६०॥ गिरि नइ तलागमाई, एमेवागम ठएंति विज्जाई । एग दुगे तिदिसिं वा, ठएंति असईएँ सव्वत्तो ॥२९६१॥ "एएसिं असईए०" [“गिरि नइ०"] गाहा । पागारं वा रुक्खं वा गिरिं वा णदिं वा तलायं वा । आदिग्रहणात् खड्डा वि तडीए एएसिं एगतरं णिसाए । यत्र एको प्रवेशनद्वारो भवति सेसासु दिसासु नत्थि पवेसो तत्थ ठायंति, असईए दुविहपवेसेहि, तस्स असईए तिहिं वि पवेसेहिं, असईए आगासे वि सव्वत्थ विज्जाए दारं ठएंति । जत्थ आगासं तत्थ समंतओ दंडपरिहारविज्जाए बंधति । असईए 'गुरुआण' त्ति । नाउमगीयं बलिणं, अविजाणंता व तेसि बलसारं । घोरे भयम्मि थेरा, भणंति अविगीयथेज्जत्थं ॥२९६२॥ आयरिए गच्छम्मि य, कुल गण संघे य चेइय विणासे । आलोइयपडिकंतो, सुद्धो जं निज्जरा विउला ॥२९६३॥ "नाउमगीयं०" ["आयरिए०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । थिरीकरणार्थं थेज्जत्थं । एवमुक्तं आचार्येण तओ सो अगीतो महइमहालियं गयं लउडं वा गहाय उट्ठिओ भणइ-सुवह वीसत्था, अहं सीहादि वारेमि । ते सुत्ता । सो जग्गइ गयाहत्थो । सीहो आगओ । तेण इसि त्ति आहओ। णाहओ, णाइदूरं गंता मओ । अन्नो सीहो आगओ । सो चिंतेइ-सो चेव पुणो Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६४ विसेसचुण्णि [राईभत्तपगयं आगओ। बलियतरं आहओ। नस्संतो पढमस्स आरओ मओ । अन्नो वि सीहो आगओ । सो चिंतेइ-तइयं वारा सो चेव पुणो आगओ । ताहे बिइयाउ बलियतरं आहओ । नस्संतो बिइयस्स आरओ मओ । ताहे सो कल्ले आवस्सयवेलाए आलोएइ । सोऊण य पन्नवणं, कयकरणस्सा गयाइणो गहणं । सीहाई चेव तिगं, तवबलिए देवयट्ठाणं ॥२९६४॥ हंत म्मि पुरा सीहं, खुडुयाइ इयाणि मंदथामो मि । तिन्नाऽऽवाए सीहो, रत्तिं पहओ मया न मओ ॥२९६५॥ नितेहिं तिन्नि सीहा, आसन्ने नाइदूर दूरे य । निग्गयजीहा दिट्ठा, स चावि पुट्ठो इमं भणइ ॥२९६६॥ मा मरिहिइ त्ति गाढं, न आहओ तेण पढमओ दूरे । गाढतर बिइय तइओ, न य मे नायं जहऽन्नन्नो ॥२९६७॥ खमओ व देवयाए, उस्सग्ग करेइ जाव आउट्टा । रक्खामि जा पभायं, सुवंतु जइणो सुवीसत्था ॥२९६८॥ ["सोऊण."] "हंतम्मि पुरा०" ["नितेहिं०" "मा मरिहिइ०" "खमओ व०"] गाहा । कण्ठ्या । 'खुड्डयाए' त्ति खडुक्कियाहिं । सेसं कण्ठ्यम् । आलोएइ सुद्धो, नत्थि पच्छित्तं । “णितेहिं' ति मुच्चलंतेहि दिट्ठो । ॥ राईभत्तपगयं समत्तं ॥ Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ वत्थपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा रातो वा वियाले वा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा पडिगाहित्तए नऽन्नत्थ एगाए हरियाहडियाए ॥१-४४॥ संबंधे गाहा - जह सेज्जाऽणाहारो, वत्थादेमेव मा अइपसंगा। दियदिट्ठवत्थगहणं, कुज्जा उ निसिं अतो सुत्तं ॥२९६९॥ "जह सेज्जा०" गाहा । कण्ठ्या । 'हृञ् हरणे' (पा धातुपाठः) हृता-आहृता हरिताहडिया, रत्ता पंचवन्नाणं एगतरा सद्धा मसिणा कया । रातो वत्थग्गहणे, चउरो मासा हवंति उग्घाया । आणाइणो य दोसा, आवज्जण संकणा जाव ॥२९७०॥ "राओ वत्थग्गहणे०" गाहा । जे राओ भोयणे दोसा भणिया ते चेव वत्थग्गहणे पंचसु एएसु आवज्जणा संकणा वा राईभोयणसुत्ते उक्ता । बिइयं विहे विवित्ता, पडिसत्थाई समिच्च रयणीए । ते य पए च्चिय सत्था, चलिहिंतुभए व इक्को वा ॥२९७१॥ "बिइयं" गाहा । बिइयपदे गेण्हेज्ज राओ वा वियाले वा वस्त्रादि विहं = अद्धाणं तत्थ मुट्ठा विवित्ता । पडिसत्थे मिलिया तत्थ रत्तिं गेण्हेज्ज वत्थादीणि, नत्तं-रात्री । उद्दद्दरे सुभिक्खे, अद्धाणपवज्जणं तु दप्पेण । लहुगा पुण सुद्धपदे, जं वा आवज्जई जत्थ ॥२९७२॥ नाणट्ठ दंसणट्ठा, चरित्तट्ठा एवमाइ गंतव्वं । उवगरण पुव्वपडिलेहिएण सत्थेण गंतव्वं ॥२९७३॥ "उद्दद्दरे०" ["नाणट्ठ०"] गाहाद्वयं पूर्वोक्तम् । (गा० २८७८-७९) एवं ते बिइयपदे अद्धाणं पवन्ना, तत्थ सत्थो वि विविच्चिउमारद्धो - सत्थे विविच्चमाणे, असंजए संजए तदुभए य । मग्गंते जयण दाणं, छिन्नं पि हु कप्पई घेत्तुं ॥२९७४॥ १. नन्नत्थ...हरिया हडियाए अग्रिमे सूत्रे वर्तते मुच । Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६६ विसेसचुण्णि [वत्थपगयं "सत्थे०" गाहा । अस्य व्याख्या - संजयभद्दा गिहिभद्दगा य पंतोभए उभयभद्दा । तेणा होंति चउद्धा, विगिचणा दोसु तू जईणं ॥२९७५॥ "संजय भद्दा०" गाहा । कण्ठ्या । जत्थ संजया ण विवित्ता, गिहत्था विवित्ता । जइ देंतऽजाइया जाइया व न वि देंति लहुग गुरुगा य । सागार दाण गमणं, गहणं तस्सेव नऽन्नस्स ॥२९७६॥ दंडपडिहारवज्जं, चोलपडलपत्तबंधवज्जं च । परिजुण्णाणं दाणं, उड्डाहपओसपरिहरणा ॥२९७७॥ "जइ देंतऽज्जा०" "दंडपरिहार०" गाहा । जइ अमग्गिता गिहत्था ण देंति वत्थादीणि :: ४ (चतुर्लघु), मग्गिया ण देंति ::| ४ (चतुर्गुरु), तम्हा दायव्वं । सागारं देंति कहं? भणंति-अम्हं पडिदायव्वं जइ तब्भे आरओ अन्नं लब्भेज्जह । गिहं वाऽऽगया तदा एवं चेव पडिदायव्वं । तं पुण किं दिज्जइ? दंडपरिहारवज्जं चोलपट्टयं पडल पत्ताबंधा एए ण दिज्जंति । जं परिखुत्थं तं दिज्जइ । किं कारणं दिज्जइ? मा उडाहं काहिंति, णिरणकंपा पओसंवा आवज्जिहि त्ति एयपरिहरणत्थं दिज्जइ । गमणं नाम जत्थ ते गिहत्था वच्चंति तत्थ वि गंतव्वं । जइ न वच्चंति :: ४ (चतुर्लघु) । तम्हा गंतव्वं । छिन्नं पि हु कप्पए घेत्तुं खंडाखंडं पि कयं घेप्पइ, मा अहिकरणं होज्ज । अस्य व्याख्या - धोयस्स व रत्तस्स व, अन्नस्स वऽगिण्हणम्मि चउलहुगा । तं चेव घेत्तु धोउं, परिभुंजे जुण्णमुज्झेज्जा ॥२९७८॥ "धोयस्स व०" गाहा । कण्ठ्या । अगेण्हणे अकारलोपो द्रष्टव्यः । जइ रत्तं घेत्तुं खारेण धोइत्ता भुज्जइ, अह जुण्णं तो उब्भिज्जइ, अह न गेण्हंति :: (चतुर्लघु) । सट्ठाणे अणुकंपा, संजय पडिहारिए निसिढे य । असईअ तदुभए वा, जयणा पडिसत्थमाईसु ॥२९७९॥ "सट्ठाणे०" गाहा । अस्य व्याख्या - न विवित्ता जत्थ मुणी, समणी य गिही य जत्थ उडूढा । सट्ठाणऽणुकंप तहिं, समणुणियरासु वि तहेव ॥२९८०॥ Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२९६४-२९८५] पढमो उद्देसो लिंगट्ठ भिक्ख सीए, गिण्हंती पाडिहारियमिमेसु । अमणुन्नियरगिहीसुं, जं लद्धं तन्निभं दिति ॥२९८१॥ "न विवित्ता०" ["लिंगट्ठ०"] गाहा । कण्ठ्या । संजईण दायव्वं, न गिहत्थाण । "समणुन्नितरासु वि तहेव'"त्ति । अह संजया विवित्ता समणुन्ना वि, जइ से अत्थि दोण्ह वि दायव्वं । एत्तियं णत्थि तो समणुन्नाणं देंति । जत्थ अमणुण्णाण विवित्ता तेसिं हत्थाओ पाडिहारियं घेप्पइ । अह नत्थि संजया अमणुन्ना, अह संजईओ ण विवित्ताओ, सगच्छपरगच्छिल्लियाओ वा, एयासिं हत्थाओ पडिहारियं घेप्पइ लिंगट्ठगा । तं पुण लिंगट्ठाए वा भिक्खट्ट सीतट्टाए वा । अमणुन्ना असंभोइया इयरे पासत्था । एएसिं हत्थाओ पाडिहारियं घेप्पड । गिहत्थाओ पाडिहारीयं वा घेप्पइ । एतदुक्तम् - पाडिहारीए निसटे य, जाहे लद्धं तण्णिभं चेव पाडिहारियं पडिदेति । उहृढे व तदुभए, सपक्ख परपक्ख तदुभयं होइ । अहवा वि समण समणी, समणुन्नियरेसु एमेव ॥२९८२॥ "उद्दूढे व०" गाहा । 'तदुभयं' सपक्खो परपक्खो । सपक्खो संजया, परपक्खो गिहत्था । अहवा उभयं समणुन्ना, इयरा असंभोइया ।। अमणुन्नेतर गिहिसंजईसु असइ पडिसत्थपल्लीसु । तिण्हऽट्ठाए गहणं, परिहारिय एतरे चेव ॥२९८३॥ एवं तु दिया गहणं, अहवा रत्तिं मिलेज्ज पडिसत्थो । गीएसु रत्ति गहणं, मीसेसु इमा तहिं जयणा ॥२९८४॥ "अमणुन्ने०" ["एवं तु०"] गाहा । असमणुन्ना वि अविवित्ता णत्थि, संजईओ वि णत्थि, ताहे पडिसत्थपल्लीसु मग्गियव्वं गिहत्थाए गिण्हियव्वं पाडिहारियं वा अपाडिहारियं वा । एवं दिवसओ। अह रत्तिं पडिसत्थो मिलेज्ज ताहे गीतत्थेसु रत्तिं चेव गेण्हइ । अगीतत्थमीसेस इमा जयणा - वत्थेण व पाएण व, निमंतएऽणुग्गए व अत्थमिए । आइच्चो उदिउ त्ति य, गहणं गीयत्थसंविग्गे ॥२९८५॥ "वत्थेण व०" गाहा । कण्ठ्या । एवं जइ गीतत्था, अह अगीतत्थ-मिस्सा ताहे अगीता Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६८ विसेसचुण्णि [वत्थपगयं अग्गओ पेसविज्जति । तो भन्नंति-वयं अच्छामो उग्गते घेत्तुं एहामो । ताहे तेसु गएसु रत्तिं पि गेण्हंति । आगंतुं भणंति-उग्गए गहियं । अह संजइओ विवित्ताओ जहा लब्भइ तहा चेव घेप्पइ। अह पडिसत्थे वि ण लब्भेज्ज न वा दिसेज्ज ताहे - खंडे पत्ते तह दब्भचीवरे तह य हत्थपिहणं तु । अद्धाणविवित्ताणं, आगाढं सेसऽणागाढं ॥२९८६॥ "खंडे०" गाहा । चम्मखंडा संजईणं दिज्जंति, असई सागपत्तादीणि दिज्जंति, दब्भा वा गुहेत्ता दिज्जति दब्भमया चीवरा । असई हत्थेहिं उच्छए त्ति । एवं ताव गंतुमुज्जाणं पत्ता, तत्थ वि संपच्छन्ने ओगासे संजईओ ठविज्जंति । असईय निग्गया खुड्डगाइ पेसंति चउसु वग्गेसु । अप्पाहिति वऽगारं, साहुं व वियारमाइगयं ॥२९८७॥ "असईय०" गाहा । 'असई' त्ति मुट्ठा णग्गा णत्थि, किंचि वि लद्धं निग्गया अद्धाणाओ अग्गुज्जाणे ठिया चेल्लग चिल्लिकं वा पेसेति । आदिग्गहणेणं थेरगं वा पेसेंति तं नगरं गामं वा । 'चउसु वग्गेसु' त्ति संजएसु संभोईएसु, असंभोईएसु, संजईसु संभोइयासु असंभोइयासु य । अह णत्थि खुड्डओ खुड्डिया वा थेरो वा जाव जो नगराओ निग्गओ वियारादिसाह तं अभितरिल्लाण अप्पाहेति । मट्टा आगयामो अग्गज्जाणे अच्छामो। असईए गिहत्थं पि अप्पाहेति । एत्थ संजएहिं संजयाण दायव्वं । संजईहिं संजईणं । एत्थ दाणे णत्थि जयणा । असति संभोइयसंजयाणं संभोइयसंजईण घेत्तव्वं । ण अन्नसंभोइयाणं संजयाणं संजईण वा । जत्थ पुण संजईहिं संजयाण दायव्वं, संजएहिं वा संजईणं तत्थ इमा जयणा - खुड्डी थेराणऽप्पे, आलोगितरी ठवित्तु पविसंति । ते वि य घेत्तुमइगया, समणुनजढे जयंतेवं ॥२९८८॥ "खुड्डी थेराणऽप्पे०" गाहा । णवरं पविसित्ता आवेदितो थेरस्स पवेस्सियस्स खुड्डीयस्स अप्पेइ देइ । अह खुड्डिया णत्थि, ताहे अखुड्डियाओ वि संजईओ थेरस्स आलोए ठवेत्ता पडिस्सयं पविसंति । एवं नगरे पेसविएसु अह नत्थि पेसविओ कोइ अप्पाहियं सोउं खुड्डियाओ उज्जाणं णेता थेरयस्स दाउं पडिनियत्तंति । असईए खुड्डियाणं, चोरभयं वा खुड्डियाणं ताहे महंतीओ वि गंतु थेराणं गंतुं आलोए ठवेत्ता नियत्तंति । जत्थ संजएहिं संजईणं दायव्वं तत्थ खुड्डओ थेरियाण अप्पेइ, तहेव दायव्वं जहा संजईहि दिन्नं । ते वि य घेत्तुमइगय' त्ति । ते इति संजया संजईहिं दिन्नाई पाउणित्ता अतिगया, नगरं पविट्ठा संता अप्पणा उवगरणं उप्पाएत्ता संजतीणं जं गहियं तं पडिअल्लीवेंति । एयं समणुन्नेसु भणियं । 'समणन्नजढे जयंतेवं' ति जत्थ Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - २९८६-२९९४] पढमो उद्देसो समन्ना णत्थि तत्थ एवं जइयव्वं जहा उत्तरत्र वक्ष्यामि सांप्रतमेव । अद्धाणनिग्गयाई, संविग्गा सन्नि दुविह अस्सण्णी । संजइ एस माई, असंविग्गा दोण्णि वी वग्गा ॥ २९८९ ॥ संविग्गेतरभाविय, सन्नी मिच्छा उ गाढऽणागाढे । असंविग्ग मिगाहरणं, अभिग्गहमिच्छेसु विस हीला ॥ २९९०॥ असंविग्गभाविएसुं, आगाढेसुं जयंति पणगादी । उवएसो संघाडग, पुव्वग्गहियं व अन्नेसु ॥ २९९१॥ उवएसो संघाडग, तेसिं अट्ठाए पुव्वगहियं तु । अभिनव पुराण सुद्धं, उत्तर मूले सयं वा वि ॥२९९२॥ उवएसो संघाडग, पुव्वग्गहियं वा निइयमाईणं । अभिनव पुराण सुद्धं, पुव्वमभुत्तं ततो भुत्तं ॥२९९३॥ उत्तर मूले सुद्धे, नवे पुराणे चउक्कभयणेवं । परिकम्मण परिभोगे, न होंति दोसा अभिनवम्मि ॥ २९९४॥ ३६९ 11 44 'अद्धाण निग्गयाई ०" गाहाद्वयम् । [ " संविग्गेतर० " " असं विग्ग०" "उवएसो ०' 'उवएसो ०" "उत्तर मूले० " ] अद्धाणओ निग्गया अद्धाणनिग्गया । आदिग्रहणमुपरिष्टाद्वक्ष्यति । त एव साधवः पूर्वाधिकृता ते अद्धाणनिग्गया, जत्थ पत्ता नगरे तत्थ इमे भवेज्ज–अद्धाण निग्गयादि गाहा संविग्गा असंभोइया । सन्नी दुविहा—संविग्गभाविया लुद्धगदिट्टंत भाविया य । असन्नी दुविहा - अणभिग्गहियमिच्छदिट्ठी, अभिग्गहिअगाढमिच्छद्दिट्ठी य । संजईओ दुविहाओ - संविग्गाओ असंभोइयाओ, णितियादीणं संजईओ य । एए तत्थ होज्जा । एतेसिं आणुपुव्विजयणा भण्णइ । एत्थ अभिग्गहियमिच्छादिट्ठीसु ताव न वट्टइ घेत्तुं । किं कारणं ? ते मग्गिया पुट्ठ कंडगादि त्ति काउं विसं देज्ज भणेज्ज वा एए अदत्तदाणा, असुइणो वा एए। तम्हा न मग्गियव्वा, तो पढमं संविग्गभाविएसु अणभिग्गहियमिच्छादिट्ठीसु य सुद्धं मग्गियव्वं । अलंभे लुद्धगदितभाविएसु वि सुद्धं मग्गियव्वं । असइ संविग्गाणं अन्नसंभोइयाणं उवदेसेण मग्गियव्वं । असइ संघाडएण वि, असइ तेहिं वि पुव्वगहियं, असइ पणग परिहाणीए संविग्गभाविएसु । अणभिग्राहिय मिच्छादिट्ठीसु य असइ लुद्धगदिट्ठतभाविएसुवि पणगपरिहाणीए | एवं जाहे भिन्नमासं पत्तो ताहे अलब्भमाणे पासत्थादीण उवदेसेण मग्गइ | Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७० विसेसचुण्णि [वत्थपगयं असइ संघाडएण वि, असइ जं तेहिं पुव्वं गहियं णवरं अपरिभुत्तं, असइ परिभुत्तं पि, असइ अभिनवगहियं पि अपरिभुत्तं, असइ परिभुत्तं पि । किं कारणं अपरिभुत्तं पढमं घेप्पइ ? उच्यते–'अविही परिकम्मो'२ त्ति परिभुत्तं च मइलचुप्पडं सुगंधादीहिं वा भावियं होज्जा । असइ उत्तरगुणेहिं असुद्धं दुमासादीहिं जाव चउलहुयं । असइ मूलगुणेहिं वि असुद्धं असइ लिंगिणिकिण वि असइ अमणुण्णसंजईण वि। जया एवं पि ण लब्भइ ताहे सयगहणदावणट्ठा परलिंगं वा वि सेवंति सयमेव गेण्हिस्सामो दवावेस्सामो वा । एतदर्थं परलिंगं सेवंति कुर्वंतीत्यर्थः । अस्य व्याख्या - असईय लिंगकरणं, पन्नवणट्ठा सयं व गहणट्ठा । आगाढे कारणम्मी, जहेव हंसाइणो गहणं ॥२९९५॥ सेडुय रूए पिंजिय, पेलु ग्गहणे य लहुग दप्पेणं । तवकालेहि विसिट्ठा, कारणे अकमेण ते चेव ॥२९९६॥ "असई य लिंगकरणं०" ["सेडुय०"] गाहा। कण्ठ्या । एयं चेव आगाढं जं सव्वपगारेहिं न लब्भइ, वाशब्दस्य विकल्पार्थत्वात् पासत्थादीणं विभासा । जइ तह वि ण सक्केज्ज उप्पाएउं ताहे सयं चेव करोति वुणइ । तओ सुत्तं मग्गितव्वं । जइ सुत्तं ण लब्भइ ताहे जे उक्कमं करेइ पच्छित्तं । कहं पुण उक्कमं? सेडुय रुते पिंजिय पेलु । [गहणे] चउलहुं तवकालविसेसियं यथासंखं । तम्हा उक्कमो ण कायव्वो । को पुण कमो ? सुत्ते अलब्भमाणे पेल्लूड मग्गियव्वो । पेलूसु अलब्भमाणीसु पिंजितयं । तस्स असइ रूयं । असइ सेड्यं पि । सेडुयं सकक्कडयं कप्पासं । तं पि ति वरिसाईयं विद्धत्थ जोणियं । एवं गेण्हंता सुद्धा । तं गिण्हित्ता - कडजोगि एक्कओ वा, असईए नालबद्धसहिओ वा । निप्फाए उवगरणं, उभओपक्खस्स पाओग्गं ॥२९९७॥ "कडजोगि०" गाहा । कडजोगी नाम तम्मि परिकम्मेउं जाणइ कप्पासं कत्तिउं वुणीउं च कोलियपुव्वओ ‘एक्कउ' त्ति । अप्पबिइओ अप्पसागारियं णालबद्धसहिओ वा उभओ पक्खो संजयाण संजईण य उप्पाएत्ता परिभुंजइ। १. न दृश्यते मुच । अत्र चूर्णिकृत्समसं भाव्यगाथानां (२९९२-२९९६) भिन्नः पाठ अस्ति इति सम्भाव्यते । २. असइ लुद्धग...पुव्वं गहियं नास्ति अ ड इ । Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-२९९५-३०००] पढमो उद्देसो अगीयत्थेसु विगिंचे, जहलाभं सुलभउवहिखेत्तेसु । पच्छित्तं च वहंति, अलंभे तं चेव धारेंति ॥२९९८॥ "अगीतत्थेसु०" गाहा । जत्थ खित्ते सुलभो उवही तत्थ गंता जं जं लब्भंति अहाकडगं तं तं वुयगं वत्थं परिठवेंति । अह न लब्भइ परिभुंजंता सुद्धा । एवं गीतत्थेसु अगीतत्थेसु पच्चयनिमित्तं अहालहुसगं पायच्छित्तं वहति । यत्तदधस्तादपदिष्टमादिग्रहणमुपरिष्टाद्वक्ष्यति (गा० २९८९) तदिदमुच्यते - एमेव य वसिमम्मि वि, झामिय ओम हिय वूढ परिजुन्ने । पुव्वुट्ठिए व सत्थे, समइच्छंता व ते वा वि ॥२९९९॥ सो वि य नत्तं पत्तो, नत्तं चिय चलिउमिच्छड् भयं च । ते वा नत्तं पत्ता, गिहिज्ज पए चलिउकामा ॥३०००॥ "एमेव य०' [“सो वि य०] गाहा । ण के वलं अद्धाणे विवित्ताणं यदेतदधस्तादपदिष्टं एतत् कार्यं । गामादड्डादि उवहिणो, ते समं इच्छंता व्रजंत इत्यर्थः । तं सत्थं रत्ति पत्ता, ताहे रत्तिं चेव जयणाए गिण्हंति । अह अगीतत्थमिस्सा ताहे अगीता तत्थ रत्तिं पत्तो सो य सत्थो रत्तिं चेव उच्चलिउकामो, ते वा साहुणो पुरओ पयट्टिज्जंति भणंति-उग्गते आदिच्चे घेत्तुं एहामो । तेसु गएसु रत्तिं घेत्तुं आगया आलोएंति । उदिते घेत्तुं आगयामो । ॥ वत्थपगयं समत्तं ॥ १. न संथरंति ब ड । Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ हरियाहडियापगयं ॥ ___ [सुत्तं] नऽन्नत्थ एगाए हरियाहडियाए । सा वि य परिभुत्ता वा धोया वा रत्ता वा घट्टा वा मट्ठा वा संपधूमिया वा ॥१-४५॥ सुत्तेणेव य जोगो, हरियाहडि कप्पए निसिं घेत्तुं । हरिऊण य आहडिया, छूढा हरिएसु वाऽऽहटु ॥३००१॥ "सुत्तेणेव य०" गाहा । सूत्रेनैव सम्बन्धमाह-पश्चार्द्धसूत्रार्थः । अथवा हृत्वा हरितेषु छूढा, पुनराहृता हरिताहडिया । सा पुण हरियाहडिया कहिं होज्ज ? अत उच्यते - अद्धाणमणद्धाणे, व विवित्ताणं तु होज्ज आहडिया । अविहे वसंति खेमे, विहं न गच्छे सइ गुणेसु ॥३००२॥ "अद्धाणमणद्धाणे०" गाहा । न विहं अविहं अणद्धानमित्यर्थः । तस्मिन्नविहे यदि भयं, ततः क्षेमं यत्र तत्र प्रविशन्ति । 'सतिगुणे' त्ति विद्यमानेषु के गुणा ? उद्दद्दरे सुभिक्खे, अद्धाणपवज्जणं तु दप्पेणं । लहुगा पुण सुद्धपए, जं वा आवज्जई जत्थ ॥३००३॥ नाणट्ठ दसणट्ठा, चरित्तट्ठा एवमाइ गंतव्वं । उवगरण पुव्वपडिलेहिएण सत्थेण गंतव्वं ॥३००४॥ अद्धाण पविसमाणा, गुरु पवादिति ते गता पुरतो । अह तत्थ न वादेंती, चाउम्मासा भवे गुरुगा ॥३००५॥ गुरुसारक्खणहेडं, तम्हा थेरो उ गणधरो होइ । विहरइ य गणाहिवई, अद्धाणे भिक्खुभावेणं ॥३००६॥ "उद्दद्दरे सुभिक्खे०" ["नाणट्ठ दंसणट्ठा०" "अद्धाण०" "गुरुसारक्खण०"] गाहाद्वयं पूर्वोक्तम् (गा० २८७८-७९) तत्थ पविसमाणेणं इमो विही-आयरिओ पुव्वं चेव अन्ह गओ, अम्हे न तरामो । कहं नाम तस्स सकासं खिप्पं पावेज्जामो? सेसं कण्ठ्यम् । किं पुण कारणं जेण एवं प्रवादेंति ? कहिं चि तेणएहिं विविंचेज्ज ताहे तेणया चिंतेज्ज - आयरियं मारेमो इमो गुणो होहिति । हयनायगा न काहिंति उत्तरं राउले गणे वा वि । अम्हं आहिपइस्स व, नायगमित्ताइएहिं वा ॥३००७॥ Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढमो उद्देसो 'हतनायगा० गाहा । कण्ठ्या । ते चउहा तेणा संजयभद्दा य तहा, गिहिभद्दा चेव साहुभद्दा य । तदुभयभद्दा पंता, संजयभद्देसु आहडिया ॥३००८॥ सत्थे विविच्चमाणे, आहिपई भद्दओ व पंतो वा । भद्दो दट्ठूण निवारणं, व गहियं व पेसेइ ॥३००९॥ नीतं दण बहिं, छिन्नदसं सिव्वणीहि वा नाउं । पेसे उवालभित्ताण तक्करे भद्दओ अहिवो ॥ ३०१०॥ भासगाहा - ३००१-३०१४] "" "संजयभद्दा० " [" सत्थे विविच्चमाणे० " "नीयं दट्ठूण०"] गाहाओ कण्ठाओ। अह एति रुद्धउ पेसेज्जा । ते य तेणा दुविहा - अक्कंतिया अणक्कंतिया य । तत्थ गाहा - वीसत्थमप्पिणंते, भएण छड्डित्तु केइ वच्चति । बहिया पासवण उवस्सए व दिट्ठम्मि जा जयणा ॥३०११॥ गीयमगीया अविगीयपच्चयट्ठा करिंति वीसुं तु । जइ संजई वि तहियं, विगिंचिया तासि वि तहेव ॥३०१२॥ ३७३ जो विय तेसिं उवही, अहागडऽप्पो य सपरिकम्मो य । तं पिय करेंति वीसुं, मा अविगीयाइ भंडेज्जा ॥३०१३॥ I "वीसत्थ० " [" गीयमगीया० " "जो वि य०"] गाहा । जे ते अक्कंतिया तो अतिया दिवसओ चेव वीसत्था आणेत्ता संजयाण देंति । जे अणक्कंतिया ते भएण गिहत्थाणं मा घेप्पहामो त्ति रत्तिं आणेऊणं संजयाण उवस्सयस्स बहिया पासवणभूमीए वा ठवेत्ता रत्ति चेव गच्छंति । तं तत्थ ठवियं संजया पासित्ता जयणं करेंति । जइ संजईओ विवित्ताओ तो संजईणं उवकरणं जुययं करेंति गीतत्थागीतत्थाणं पच्चयनिमित्तं, मा ते चिंतेर्हिति - उवहतमिस्सिययं जं पि तयं संजयाणं अहाकडं अप्पपरिकम्मं सपरिकम्मं च जुई करेंति । मा अगीतत्था भंडणं करेस्संति । एवं भद्दओ करेज्ज । जो पुण पंतो अधिवो । पंतोवहिम्मि लुद्धो, आयरिए इच्छए विवादेउं । कयकरणे करणं वा, आगाढें किसो सयं भइ ॥ ३०९४॥ " पंतोवहिम्मि० " गाहा । संजमविहिम्मि एत्थ कयकरणो णामं निमित्तविज्जादीहिं १. संजयपंता मुच । २. करणे अइ । Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७४ विसेसचुण्णि [हरियाहडियापगयं वारेइ, सामत्थेण वा उरस्सबलेणं वारेइ । तत्थ जो अन्नो कोइ साहू दुब्बलो सो अप्पाणं भणइ - को तुब्भं आयरितो ?, एवं परिपुच्छियम्मि अद्धाणे । जो कहयइ आयरियं, लग्गइ गुरुए चउम्मासे ॥३०१५॥ सत्थेणऽन्नेण गया, एहिंति व मग्गतो गुरू अहं । सथिल्लए व पुच्छह, हयं पलायं व साहिति ॥३०१६॥ जो वा दुब्बलदेहो, जुंगियदेहो असब्भवक्को वा । गुरु किल एएसिं अहं, न य मि पगब्भो गुरुगुणेहिं ॥३०१७॥ वाहीणं व अभिभूतो, खंज कुणी काणओ व हं जातो । मा मे बाहह सीसे, जं इच्छह तं कुणह मज्झं ॥३०१८॥ इहरा वि मरिउमिच्छं, संति सिस्साण देह मं हणह । मयमारगत्तणमिणं, जं कीड़ मुंचह सुते मे ॥३०१९॥ एयं पि ताव जाणह, रिसिवज्झा जह न सुंदरी होइ । इह य परत्थ य लोए, मुंचंतऽणुलोमिया एवं ॥३०२०॥ धम्मकहा चुण्णेहि व, मंत निमित्तेण वा वि विज्जाए । नित्थारेइ बलेण व, अप्पाणं चेव गच्छं च ॥३०२१॥ ["को तुब्भं०" "सत्थेणऽन्नेण" "जो वा दुब्बल." "वाहीण." "इहरा वि०" "एयं पि ताव०""धम्मकहा०" सेसं गाहासिद्धं । 'ण य मि पगब्भो' त्ति । न य संपुण्णेहिं गुरुगुणेहिं, जाव "मुंचतणुलोमिया एवं'। विसज्जिया व तेणं, पंथं फिडिया व हिंडमाणा वा । गंतूण तेणपल्लिं, धम्मकहाईहिं पन्नवणा ॥३०२२॥ "विसज्जिया व०" गाहा । तेणेहिं उवहिं हरेत्ता विसज्जिया । जइ न गवेस्संति उवहिं चउलया। तम्हा गवेसियव्वो । तेणपल्लिं गंतव्वं । ताहे जइ तेणपल्लीए पंथं ण याणंति ताहे जे अन्न केइ दीसेज्ज ते पंथं पुच्छित्ता चोरपल्लिं गंतव्वं । भद्दमभदं अहिवं, नाउं भद्दे विसंति तं पल्लिं । फिडिया मु त्ति य पंथं, भणंति पुट्ठा कहिं पल्लिं ॥३०२३॥ Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - ३०१५-३०२८] पढमो उद्देस ३७५ " भद्दग १० " गाहा । जइ भद्दओ चोरसेणावई तो गंतव्वं पल्लि । अह न भद्दओ तो मा उद्दवणादी काहिति त्ति ण गंतव्वं । जइ गच्छंति चउगुरुया । अह कोइ आसंधइ उवसामणाए तो गंतव्वं । तत्थ गच्छंताणं जइ कोइ दीसइ पाडिपहिओ अन्नो वा तिरिच्छओ सो वत्तव्वो-अम्हे पंथाओ फिडिया, पल्लीपंथं साहेह । मुसित्ति पुच्छमाणं, को पुच्छइ किं व अम्ह मुसियव्वं ? । अहिवं भांति पुव्वि, अणिच्छे सन्नायगादीहिं ॥३०२४॥ "मुसित त्ति० " तेहिं पन्नवाविज्जइ । गाहा । कण्ठ्या । 'अणिच्छ' त्ति । जइ ण देइ जे तस्स सण्णातया उवसंतो सेणावइ, उवगरणं देइ वा दवावेइ । गीयत्थेहि य गहणं, वीसुं वीसुं च से करणं ॥३०२५॥ " उवसंतो० " गाहा । जइ गीतत्था मिस्साण अमिस्साण वा णत्थि नियमो । अह अगीतत्थमिस्सा ताहे संजईणं उवकरणं वीसुं करेंति अप्पणिज्जस्स य जं अहाकडं अप्पपरिकम्मं सपरिकम्मं च तं पि वीसुं करेंति । सत्थो बहू विवित्तो, गिण्हह जं जत्थ पेच्छह अडंता । इहइं पडिपल्लीसु य, रूसेह बिइज्जओ हं भे ॥३०२६ ॥ “सत्थो बहू०” गाहा । जइ सेणावती भणेज्ज - एवं तुब्भे जं पेच्छह तं गेण्हह । ता सेणावई मस्से मग्गियव्वो । तेण समं भमंति । 'रूसेह' त्ति । घेत्तह । अम्हं ताव न जातो, जह एएसिं पि पावइ न हत्थं । तह कुणिमो मोसमिणं, छुभंति पावा अह इमेसु ॥३०२७॥ पुढवी आउक्काए, अगडवणस्सइतसेसु साहरई । सुत्तत्थ जाणएणं, अप्पाबहुयं तु नायव्वं ॥३०२८॥ “अम्हं ताव०” [‘“पुढवी आउक्काए० "] गाहाद्वयम् । ते तेणया एवं चिंतेज्ज-तम्हा पुढवीए छुभामो । एएसिं न कप्पइ घेत्तुं पुढवादिछूढं । जइ पुढवादिछूढं ण गेण्हंति चउलहुया । किं कारणं ? अप्पाबहुयं णायव्वं, बहुतरं अहिकरणं अणवत्था य वारिया भविस्सइ । १. भद्दम मुच । Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७६ विसेसचुण्णि [हरियाहडियापगयं हरियाहडिया सुविहिय !, पंचवन्ना वि कप्पई घेत्तुं । परिभुत्तमपरिभुत्ता, अप्पाबहुगं वियाणित्ता ॥३०२९॥ "हरियाहडिया०' गाहा । कण्ठ्या । सूत्रेणैवापदिष्टं कल्पत इत्युक्तम् । आधत्ते विक्कीए, परिभुत्ते तस्स चेव गहणं तु । अन्नस्स गिण्हणं तस्स चेव जयणाए हिडंति ॥३०३०॥ "आधत्ते" गाहा । कप्पइ तेहिं तेणएहि आधत्ता होज्ज, ताहे भणेज्ज–अन्नं देमो। ण घेत्तव्वं तं चेव देह, जइ सव्वपगारेण वि तं चेव ण लब्भइ ताहे अणवत्थवारणानिमित्तं अन्नं पि घेप्पइ, तं पुण जइ संथरंति तो परिवेयव्वं । 'जयणाए' त्ति । अधिपइस्स ससंतपएहि समं मग्गंति । अन्नं च देइ उवहिं, सो वि य नातो तहेव अन्नातो । सुद्धस्स होइ गहणं, असुद्धि घेत्तुं परिट्ठवणा ॥३०३१॥ "अन्नं च०" गाहा । अस्य व्याख्या - तं सिव्वणीहि नाउं, पमाण हीणाहियं विरंगं वा । इतरोवहिं पि गिण्हइ, मा अहिगरणं पसंगो वा ॥३०३२॥ "तं सिव्वणीहि०" गाहा । कयाइ अन्नेसिं संजयाणं संतगं उवगरणं देज्जा । तं पुण संविग्गाण वा असंविग्गाण वा होज्ज, तं अणवत्थावारणाणिमित्तं घेत्तव्वं । तत्थ जो संविग्गाणं सो पडिदिज्जइ । अह ते विदेसं गया तो जइ न संथरंति परिभुज्जइ । अह संथरंति परिविज्जइ । एवं असंविग्गाण वि। अन्नस्स व पल्लीए, जयणा गमणं तु गहण तह चेव । गामाणुगामियम्मि य, गहिए गहणे य जं भणियं ॥३०३३॥ "अन्नस्स व०" गाहा । कयाइ अन्नाए पल्लीए मोसस्स अद्धं णीयं होज्ज । अस्य व्याख्या - तत्थेव आणवावेइ तं तु पेसेइ वा जहिं भद्दो । सत्थेण कप्पियारं, व देइ जो णं तहिं नेइ ॥३०३४॥ "तत्थेव०' पूर्वार्द्ध कण्ठ्यम् । अह समत्थो आणवावेउं ताहे सो चेव मणुस्सं मग्गिज्जइ । सत्थेण वा समं पल्लिं गम्मइ । Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढमो उद्देस अट्ठाई तत्थ वि, काउ सपल्लि इतरीसु वा घेत्तुं । सत्थेणेव जणवयं, उविंति अह भद्दए जयणा ॥ ३०३५॥ भासगाहा - ३०२९-३०३७] " अणुसट्टाई ० " गाहा । अणुसट्ठादीहिं मग्गित्ता जइ तओ चेव सत्थो लब्भइ तओ जनपदं गम्मइ । अह न लब्भइ तो कप्पियारेण समं पढमं पल्लि आगंतुं सत्थेण समं जणपयं गम्मइ । फड्डगपइए पंते, भांति सेणावई तहिं पंते । उत्तरउत्तर माडंबियाइ जा पच्छिमो राया ॥ ३०३६॥ ३७७ "फड्डगपइए० " गाहा । मूलपल्लीतो जाओ अन्नाओ पल्लीओ जासि अहिवा तस्सेव मूलपल्लीपतिस्स वसे वट्टंति ते फड्डगपइणो भण्णंति । तम्मि पंते अदेमाणे मूलसेणावई विन्नविज्जइ । सो दवावेइ । अह सव्वे वि पंता ताहे जो अन्नो तेसिं सव्वेसिं वसायइ सो विणविज्जइ । एवं उत्तरुत्तरं जाव राया विभासा । बुद्धीए जं जं मग्गइ ण वा धोवादिकाउं गेण्हंति तत्थ ततो चउलहुयं । गाहा " अणु?" पच्छद्धं । अस्य व्याख्या - वसिमे वि विवित्ताणं, एमेव व वीसुकरणमादीया । वोसिरे चउलहुगा, जं अहिगरणं च हाणी वा ॥३०३७॥ " वसिमे वि० " गाहा । न केवलं अद्धाण विवित्ताणं जं एतं हरियाहडिया सुत्तस्स अत्थ भणिओ, एयस्स उवदेसो कायव्वो । वसंतजणवए विवित्ताणं एसो चेव विही । संजईणं अगीतत्थपच्चयनिमित्तं वीसुं कप्पइ । अत्तणयं च अहाकडादी वीसुं एवमादी सव्वं । तहेव जइ ण उग्गमेंति चउलहुया, जं अधिकरणनिप्फन्नं पावंति । जं च उवगरणेणं विणा पाविर्हिति तन्निष्फण्णं, तम्हा पच्छित्तं परिजाणामि, आणादि परिहरिया भवंति, मग्गित्ता घेत्तव्वं । ॥ हरियाहडियापगयं समत्तं ॥ १. " गामाणु " ( गा० ३०३३) इति भाव्यम् ? | Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ अद्धाणपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीण वा राओ वा वियाले वा अद्धाणगमणं एत्तए ॥१-४६॥ सम्बन्धे - हरियाहडियट्ठाए, होज्ज विहेमाइयं न वारेमो । जं पुण रत्तिं गमणं, तदट्ठ अन्नट्ठ वा सुत्तं ॥३०३८॥ अहवा तत्थ अवाया, वच्चंते होज्ज रत्तिचारिस्स । जइ ता विहं पि रत्ति, वारेतऽविहं किमंग पुणो ? ॥३०३९॥ इहरा वि ता न कप्पइ, अद्धाणं किं तु राइविसयम्मि । अत्थावत्ती संसइ, कप्पइ कज्जे दिया नूणं ॥३०४०॥ "हरियाहडियट्ठाए०" ["अहवा तत्थ०" "इहरा वि०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । अर्थप्राप्तं संसति२ जायते इत्यर्थः । अद्धाणं पि य दुविहं, पंथो मग्गो य होइ नायव्वो । पंथम्मि नत्थि किंची, मग्गो सग्गामा गुरु आणा ॥३०४१॥ "अद्धाणं०" गाहा । तत्थ पंथो जेण गम्ममाणो नत्थि गामनगरा पल्लीवइयाओ वा मग्गो जेण गम्ममाणेण गामादीणि अत्थि, असुन्नं रत्तिं दोसु वि गुरुया, आणादि । अस्य व्याख्या - तं पुण गम्मिज्ज दिवा, रत्तिं वा पंथ गमण मग्गे वा । रत्तिं आएसदुगं, दोसु वि गुरुगा य आणादी ॥३०४२॥ "तं पुण०" गाहा । दिवसओ रत्तिं वा पंथमग्गं वा गमेज्ज । आदेसदुयं णाम राइवियालं च । तत्थ मग्गं ताव भण्णइ - मिच्छत्ते उड्डाहो, विराहणा होइ संजमाऽऽयाए । रीयाइ संजमम्मी, छक्काय अचक्खुविसयम्मि ॥३०४३॥ "मिच्छत्ते०" गाहा । आदिग्गहणेणं सव्वाओ वि समितिओ । १. नो कप्पड़ उभयस्स वि अ ब क ड इ । २. संप्रति ब । Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३०३८-३०५२] पढमो उद्देसो ३७९ किं मण्णे निसि गमणं ?, जतीण सोहिंति वा कहं इरियं ? । जइवेसेण व तेणा, अडंति गहणाइ उड्डाहो ॥३०४४॥ संजमविराहणाए, महव्वया तत्थ पढम छक्काया । बिइए अतेण तेणं, तइएँ अदिन्नं तु कंदाई ॥३०४५॥ दियदिन्ने वि सचित्ते, जिणतेनं किमुय सव्वरीविसए । जेसिं व ते सरीरा, अविदिन्ना तेहिं जीवेहिं ॥३०४६॥ पंचम अणेसणादी, छठे कप्पो व पढम बिइया वा । भग्गवउ त्ति य जातो, अपरिणतो मेहुणं पि वए ॥३०४७॥ रीयादऽसोहि रत्तिं, भासाए उच्चसद्दवाहरणं । न य आदाणुस्सग्गे, सोहएँ कायाइ ठाणाई ॥३०४८॥ ["किं मण्णे०" "संजमविराहणाए०" "दियदिण्णे०" "पंचमे०" "रीयादऽसोही०"] सेसं गाहासिद्धमेव । 'पंचमे' त्ति अणेसणिज्जं गेण्हंतस्स परिग्गहो भवइ । 'पढम बिइया व' त्ति । पढमबिइया आउरा वा रत्तिं भुजेज्ज पिएज्ज वा, ठाणनिसीयणादि वा करेंतो ण सोधेइ आयविराहणा । वाले तेणे तह सावए य विसमे य खाणु कंटे य । अकम्हाभयं आयसमुत्थं, रत्तिं मग्गे भवे दोसा ॥३०४९॥ "वाले तेणे०" गाहा । कण्ठ्या । अकम्हाभयं अहेतुकं । बिइयपदे - कप्पड़ गिलाणगट्ठा, रत्तिं मग्गो तहेव संझाए । पंथो य पुव्वदिट्ठो, आरक्खिओं पुव्वभणिओ य ॥३०५०॥ "कप्पइ गिलाण" गाहा । कण्ठ्या । इदाणिं पंथं भणइ - दुविहो य होइ पंथो, छिन्नद्धाणंतरं अछिन्नं च । छिन्नम्मि नत्थि किंची, अछिन्न पल्लीहिं वइगाहिं ॥३०५१॥ छिन्नेण अछिन्नेण व, रत्तिं गुरुगा य दिवसतो लहुगा । उद्दद्दरे पवज्जण, सुद्धपदे सेवती जं च ॥३०५२॥ Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८० विसेसचुण्णि [अद्धाणपगयं उद्दद्दरे सुभिक्खे, खेमे निरुवद्दवे सुहविहारे । जइ पडिवज्जति पंथं, दप्पेण परं न अन्नेणं ॥३०५३॥ आणा न कप्पइ त्ति य, अणवत्थ पसंगताए गणणासो । वसणादिसमावण्णे, मिच्छत्ताराहणा भणिया ॥३०५४॥ वाय खलु वाय कंडग, आवडणं विसमखाणुकंटेसु । वाले सावय तेणे, एमाइ हवंति आयाए ॥३०५५॥ "दुविहो य होइ०" [“छिन्नेण०" "उद्दद्दरे सुभिक्खे०" "आणा." "वाय खलु०"] गाहाओ कण्ठ्याओ । उद्दद्दरे पव्वज्जइ ::। ४ (चतुर्गुरु) सुद्धं सुद्धेण तं जं च सेविज्जइ । खलुया वा वाएण गेझंति । 'वातकंड' त्ति । जंघाए वाएण कंडया उडेति । एस आयविराहणा । इमा संजमविराहणा - छक्कायाण विराहण, उवगरणं बालवझसेहा य । पढमेण व बिइएण व, सावय तेणे य मिच्छा य ॥३०५६॥ "छक्काया०" गाहा । संजमविराहणा छक्कायं प्रति भवति । 'उवकरण' त्ति एतस्स वक्खाणं - उवगरणगेण्हणे भारवेदणा तेण गुम्मि अहिगरणं । रीयादि अणुवओगो, गोम्मिय भरवाह उड्डाहो ॥३०५७॥ "उवगरणगेण्हणे" गाहा । कण्ठ्या । अह उज्झइ उवकरणं जं तेण उवकरणेणं विणा तं पाविहिंति । भारक्कंता तेणाणं गम्मा भवंति । अहिकरणं जइ सुस्संति गोमिया चिंतेंति उल्लावेंति य-अहो बहुलोभा भारवाहा य एए । एवं उड्डाहो । बाल-वुड्ड-सेहा पढम-बिइएहिं परियाविज्जंति, मेच्छेहिं हीरंति । चम्मकरग सत्थादी, दुलिंग कप्पे अ चिलिमिणिअगहणे । तस विपरिणमुड्डाहो, कंदाइवधो य कुच्छा य ॥३०५८॥ "चम्मकरग०" गाहा । जइ सत्थकोसागा' 'दुलिंगि' त्ति गिहत्थलिंगं अन्नपासंडलिंगं च । 'कप्पे' त्ति अद्धाणकप्पं चिलिमिलि त्ति काउं दंडचिलिमिली जेण उज्झइ । एएसिं अग्गहणे तसघातो, चम्मकरग अग्गहणे विप्परिणामो, कहं भवइ ? १. सत्थादी मुच । Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३०५३-३०६४] पढमो उद्देसो ३८१ अप्परिणामगमरणं, अइपरिणामा य होंति नित्थक्का । निग्गय गहणे चोइय, भणंति तइया कहं कप्पे ? ॥३०५९॥ "अप्परिणामगमरणं०" गाहा । कण्ठ्या । 'णिग्गय गहणे चोइय' त्ति अद्धाणाउ निग्गया गेण्हंता चोइज्जंता भणंति-तइया कहं कप्पे ? वा दुलिंगेणं विणा रत्तिं गेण्हंता पिसियादी उड्डाहो । अद्धाणं कप्पेण विणा कंदादीणं छण्हं कायाणं वहो भवति । तेणभयोदककज्जे, रत्तिं सिग्घगति दूरगमणे य । वहणावहणे दोसा, बालादी सल्लविद्धे य ॥३०६०॥ "तेणभयोदक०" गाहा । तेणभए दण्डचिलिमिलीए परउत्थिय उवकरणेण वा विणा उदगकज्जे वा चम्मकरगं विणा गुलियाहिं विणा रत्तिं तलियादि विणा सिग्धं गच्छइ, सत्थो दूरं वा जाहिति, तत्थ बाल-वुड्डासहू पडंति । एत्थ काएण विणा वहंता परिताविज्जति । अह न वहंति परिछड्डिज्जंति । बाल-वुड्डासहू' सल्लेणं विद्धा सत्थकोसएण विणा जं ते पाविहिति । बिइयपय गम्ममाणे, मग्गे असतीय पंथे जतणाए । परिपुच्छिऊण गमणं, अछिण्णे पल्लीहिँ वइगाहिं ॥३०६१॥ "बिइयपय०" गाहा । 'बिइयपदं' ति कप्पे अपुन्ने सेहयाऽगारियं । जहा रायगिहे सुधम्मगणहरस्स दमओ कट्ठहारगो पव्वइओ। लोगेण भन्नइ-भिक्खं हिंडंतो कट्ठहारिओ त्ति, विभासा । एवं होज्ज । अहवा असंथरणं जायं ताहे मग्गेणं गम्मइ अछिन्नपल्लीहिं वइयावइयाहिं, असइ मग्गस्स, ताहे पंथेण जयणाए । असिवे ओमोदरिए, रायडुढे भये व आगाढे । गेलन्न उत्तिमद्रे, णाणे तह दंसण चरित्ते ॥३०६२॥ "असिवे०" गाहा । पंथेण वि गम्मेज्ज । एएहिं कारणेहिं, आगाढेहिं तु गम्ममाणेहिं । उवगरण पुव्वपडिलेहिएण सत्थेण गंतव्वं ॥३०६३॥ "एएहिं कारणेहिं०' गाहा । कण्ठ्या । असिवे अगम्ममाणे, गुरुगा नियमा विराहणा दुविहा । तम्हा खलु गंतव्वं, विहिणा जो वन्निओ हिट्ठा ॥३०६४॥ "असिवे अगम्ममाणे०" गाहा । हेट्ठा ओहनिज्जुत्तीए भणियं (गा० १२१-२५५) । सेसा वि ओमोयरियादओ जहेव ओहनिज्जुत्तीए 'अप्पडिलेहिए दोसा' (ओ०नि० १२९) । १. साहू अ इ। Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८२ विसेसचुण्णि [अद्धाणपगयं उवगरण पुव्व भणियं, अप्पडिलेहिंते चउगुरू आणा । ओमाण पंतसत्थिय, अतियत्तिया अप्पपत्थयणो ॥३०६५॥ "उवगरणपव्व०" गाहा । 'ओमाणपंतसत्थिय' अप्पपत्थयणो ओमाणेणं पल्लिओ सत्थो होज्ज, 'पंत'त्ति सत्थाधिपई पंतो होज्ज आइजत्तिया पंता 'सत्थिय'त्ति । नत्थि वहिउं होज्ज सथिल्लया वा ते पंता अप्पपत्थयणो सत्थो होज्ज तम्हा पडिलेहेयव्वो सत्थो । सो केरिसो पडिलेहओ? रागद्दोसविमुक्को, सत्थं पडिलेहें सो उ पंचविहो । भंडी वहिलग भरवह, ओदरिया कप्पडिय सत्थो ॥३०६६॥ "रागहोस०" गाहा । को पुण दोसो रागद्दोसिए ? गंतव्वदेसरागी, असत्थ सत्थं पि कुणति जे दोसा । इअरो सत्थमसत्थं, करेइ अच्छंति जे दोसा ॥३०६७॥ "गंतव्व०" गाहा । कण्ठ्या । जे दोसा पाविहिति तस्सोवरि । सो सत्थो पंचविहो-भंडी, बहिलग कावोडीहिं अस्सेहिं वा २, भरवाहा-बइल्ला खरा उट्टा वा ३, उदरिया एक (४), कप्पडिया र्तृ (५) । उदरिया णाम जहिं गया तहिं चेव रूवओ छूढो, सव्वो समुद्दिट्ठो गम्मइ । एएसिं - उप्परिवाडी गुरुगा, तिसु कंजियमादिसंभवो होज्जा ।। परिवहणं दोसु भवे, बालादि सल्ल गेलन्ने ॥३०६८॥ "उप्परिवाडी०" गाहा। तिसु कंजियं होज्ज भंडीबहिलगभरवहेसु य । परिवहणं दोसु भंडी भरवहेसु य । एएसु दोसु गंतव्वं ण सेसेसु, विभासा । केसिं पुण परिवहणं ? उच्यतेबालादीणं । आदिग्गहणेणं वुड्डाणं दुब्बलाण य सल्लविद्धाणं खयक्काए आहयाणं, तम्हा पडिलेहेयव्वो । तं पुण इमं - सत्थं च सत्थवाहं, सत्थविहाणं च आदियत्तं च । दव्वं खेत्तं कालं, भावोमाणं च पडिलेहे ॥३०६९॥ सत्थे त्ति पंच भेया, सत्थाहा अट्ठ आइयत्तीया । सत्थस्स विहाणं पुण, गणिमाई चउव्विहं होइ ॥३०७०॥ १. पंतिय त्ति अ ब क ड इ। २. अप्पडिलेहिअ दोसा, वसही भिक्खं च दुल्लहं होज्जा । बालाइ गिलाणाण, पाउग्गं अहव सज्झाओ ।। Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - ३०६५-३०७५ ] पढमो उद्देस ३८३ "सत्थं च०" गाहा । 'सत्थि' त्ति पंचभेया भंडियादी, सत्थवाहा, आदिजत्तिया य अविहा भणिहित्ति उवरि गाहाए ( गा० ३०७०-७१) । सत्थविहाणं दव्वादि चउव्विहं । तत्थ दवे अणुरंगाई जाणे, गुंठाई वाहणे अणुण्णवणा । धम्मुत्ति वा भई व बालादि अणिच्छे पडिकुट्ठा ॥३०७१॥ दंतिक्कगोरतिल्लगुलसप्पिएमादिभंडभरिएसु । अंतरवाघातम्मि व, तं दितिहरा उ किं देति ? ॥३०७२॥ " अणुरंगादी० " [" दंतक्कि गोर० "] गाहाद्वयम् । अणुरंगा णामं घंसीओ जाणा जाणं गाणि सगडियाओ वा वाहणा गुंठ (ठा = ) घोडया, १ अस्सा वा उट्टा वा । ते अणुन्नविज्जंति—जइ अम्ह कोइ बालो वुड्डो दुब्बलो गिलाणो वा गंतुं न सक्केज्जा सो भे चडावेयव्वो । जइ अणुजाणंति सुद्धं गमणं । अह मुल्लेण विणा णेच्छन्ति तं पि अब्भुवगच्छिज्जइ । अह मुल्लेण वि णेच्छंति तो ण तेहिं समं गंतव्वं । 'दंतिक्क' त्ति दंतखज्जगं मंडियाओ खज्जगा, आसोअड्ढिमादि' बहुविहं, तंदुलसत्तुया, अन्नं च धन्नं गुलतेल्लादि । 'गोर' त्ति गोधुमा एवमादीणं जइ भंडीओ भरिताओ तो दव्वओ सुद्धो । किं कारणं ? " अंतरवाघाय०" गाहार्द्धं । को पुण वाघाओ ? वासेण नदीपूरेण वा वि तेण भय हत्थि रोधे य । खोभे व जत्थ गम्मति, असिवं वेमादि वाघाता ॥३०७३॥ कुंकुम अगरुं पत्तं, चोयं कत्थूरिया य हिंगुं च । संखगलोणभरितेण, न तेण सत्थेण गंतव्वं ॥३०७४॥ “वासेण०” [“कुंकुम० " ] गाहा । कण्ठ्या । हत्थिणा पंथो रुद्धो, नगररोधओ जाओ, एस दव्वओ । इमं खित्तओ काले भावे य - खेत्ते जं बालादी, अपरिस्संता वयंति अद्धाणं । काले जो पुव्वण्हे, भावें सपक्खादणोमाणं ॥ ३०७५॥ 'खेत्तं जं०३" गाहा । कण्ठ्या । जत्तियंसि बालवुड्डो गच्छो सक्केइ गंतुं तत्तियं जइ सत्थो जाइ खेत्तओ सुद्धो । काले जो पुव्वण्हे विहरति । भावे सपक्खपरपक्ख - ओमाणवज्जिओ । १. घोडिया ब । २. असोअवट्टियादि इति भाव्यम् ? (मलवृ) । ३. खेत्ते जं मुच । Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८४ विसेसचुणि एक्किक्को सो दुविहो, सुद्धो ओमाणपेल्लितो चेव । मिच्छत्तपरिग्गहितो, गमणाऽऽदियणे य ठाणे अ ॥ ३०७६ ॥ समणा समणि सपक्खो, परपक्खो लिंगिणो गिहत्था य । आयासंजमदोसा, असई य सपक्खवज्जेण ॥३०७७॥ 'एक्किक्को ० " [" समणा समणि० " ] गाहा । 'एक्के क्को' त्ति भंडीणो हलगा । स दुविहो - विसुद्धो असुद्धो य । सुद्धो अणोमाणो, ओमाणपेल्लिओ असुद्धो । जो परपक्खोमाणो तेणं गमेज्जा वि । सपक्खेणं पेल्लिएण गम्मइ । “गमणे "त्ति अस्य व्याख्या - गमणं जो जुत्तगती, वइगा पल्लीहिं वा अछिण्णेणं । थंडिल्लं तत्थ भवे, भिक्खग्गहणे य वसही य ॥३०७८ ॥ T आदियणे भोत्तूणं, ण चलति अवरण्हे तेण गंतव्वं । ते परं भयणा ऊ, ठाणे थंडिल्लठाई उ ॥ ३०७९॥ "गमणं जो जुत्तगती० 'आदियणे० " गाहा । कण्ठ्या । 'आदियणे' त्ति । जो भुंजणवेलाए ठाइ जो भोत्तूण य न चलति । भयणा णाम जइ अवरण्हे चलमाणे सत्थे मत्था गंतुं तो सुद्धो । अह न सक्कंति अवरण्हे गंतुं तो ण सुद्धो, थंडिलट्ठाई । अट्ठ सत्थापित ( गा० ३०७०) त्ति - [ अद्धाणपगयं 99 46 पुराण सावग सम्मद्दिट्ठि अहाभद्द दाणसड्ढे य । अनभिग्गहिए मिच्छे, अभिग्गहे अण्णतित्थी य ॥३०८०॥ " पुराण सावग०" गाहा । कण्ठ्या । आदियत्तिया वि एते चेव । सत्थपणए य सुद्धे, य पेल्लिओ कालकालगमभोगी । कालमकालट्ठाई, सत्थाहऽट्ठाऽऽदियत्तीया ॥ ३९८१॥ कालुट्ठाई कालनिवेसी ठाणट्ठाति य कालभोजी य । उग्गतऽणत्थंमि थंडिल मज्झण्ह धरंत सूरे य ॥ ३०८२ ॥ 'सत्थपणए य०" ["कालुट्ठाई ०"] गाहा । सार्थपंचके आदिल्लएसु दोसु, भंडीए बहिलएसु' य सुद्धं गमणं । भंडीघरं चेव जाइ ते जइ ओमाणअपेल्लिया जइ य कालगामी कालभोई कालुट्ठाई तो सुद्धं गमणं । सेसा तिन्नि सत्था ण सुद्धा । आदिल्लएसु य दोसु अकालगामी अकालभोई अकालुट्ठाई सत्थाधिपई आइयत्तिया य, जति दुट्ठाण सुद्धं गमणं । १. भंडबहिलएसु अ इ । Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३०७६-३०८६] पढमो उद्देसो ३८५ एयाए गाहाए सोलसभंगा सूइया । अस्य व्याख्या - "कालुट्ठाई०" गाहा' । कण्ठ्या । कहं सोलस भंगा भवंति ? अत उच्यते-कालुट्ठाई, कालणिवेसी, ठाणट्ठाई, कालभोई १। कालुट्ठाई, कालणिवेसी, ठाणट्ठाइ अकालभोइ २। एवं सोलस कायव्वारे, चहुहिं पदेहिं पश्चार्द्धनादिमार्द्धपदानां चतुर्णां यथासंख्येन व्याख्यानं - एतेसिं तु पयाणं, भयणा सोलसविहा उ कायव्वा । सत्थपणएण गुणिया, असिती भंगा तु णायव्वा ॥३०८३॥ [नि०] "एतेसिं तु पयाणं०" गाहा । कण्ठ्या । पुरातना । भंगसंख्याये गाहा - एतेसिं तु पदाणं, भयणाएँ सयाई एकपन्नं तु । वीसं च गमा नेया, एत्तो य सयग्गसो जयणा ॥३०८४॥ सत्थाह अट्ठगुणिया, असीति चत्ताल छस्सता होंति । ते आइयत्तिगुणिया, सत एक्कावण्ण वीसहिया ॥३०८५॥ "एतेसिं तु पदाणं०" गाहा । अस्य व्याख्या – “सत्थाह अट्ठ" गाहा । सोलस भंगा पंचविहेण सत्थेण गुणिया असीति भवंति । एसा चेव असीती अट्ठहि सत्थाहिपईहिं गुणिया चत्ताला छस्सता होंति । पुणो अट्ठहिं आदियत्तिएहिं गुणिया एक्कापन्नं सता वीसधिया होति । एतदेव शताग्रशः । सत्थे सुद्धे आगंतुं आयरियाणं आलोएंति सत्थपडिलेहगा । ताहे सत्थाधिपती अणुन्नवेयव्वो । कयाइ दोन्नि पहुणो सत्थस्स होज्ज अहवा अन्नो वि पभू सथिल्लओ होज्ज, जस्स वसेण सत्थो संपट्टिहति ठाइ वा । एत्थ इमो अणुण्णवणविही - दोन्नि वि समागया सत्थिगो य जस्स व वसेण वच्चति तु । अणणुण्णविते गुरुगा, एमेव य एगतरपंते ॥३०८६॥ "दोन्नि वि०" गाहा । कण्ठ्या । ‘एक्कतर पंते' त्ति जइ एक्को पेल्लओ अणुन्नविए तहि पि गुरुया, तम्हा एक्को नाणुन्नवेयव्वो। १. अत्र गाथाव्युत्क्रमो दृश्यते मुच । २. कालुट्ठाई, कालनिवेसी, अठाणट्ठाई, कालभोई ३। कालुट्ठाई, कालनिवेसी, अठाणट्ठाई, अकालभोई ४। कालुट्ठाई, अकालनिवेसी, ठाणट्ठाई, कालभोई ५। कालुट्ठाई, अकालनिवेसी, ठाणट्ठाई, अकालभोई ६। कालुट्ठाई, अकालनिवेसी, अठाणट्ठाई, कालभोई ७। कालुट्ठाई, अकालनिवेसी, अठाणट्ठाई, अकालभोई ८। अकालुट्ठाई, कालनिवेसी, ठाणट्ठाई, कालभोई ९। अकालुट्ठाई, कालनिवेसी, ठाणट्ठाई, अकालट्ठाई १०। अकालुट्ठाई, कालनिवेसी, अट्ठाणट्ठाई, कालभोई ११॥ अकालुट्ठाई, कालनिवेसी, अठाणट्ठाई, अकालभोई १२। अकालुट्ठाई, अकालनिवेसी, ठाणट्ठाई, कालभोई १३। अकालुट्ठाई, अकालनिवेसी, ठाणट्ठाई, अकालभोई १४। अकालुट्ठाई, कालनिवेसी, अठाणट्ठाई, अकालभोई १५। अकालुट्ठाई, कालनिवेसी, अठाणट्ठाणाई, अकालभोई १६। Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८६ विसेसचुणि दोह वि चित्त गमणं, एगस्सऽचियत्त होति भयणा उ । अप्पत्ताण णिमित्तं, पत्ते सत्थम्मि परिसाओ ||३०८७॥ " दोन्नि वि चित्त १०" गाहा । कण्ठ्या । कहं भयणा ? जइ सो पेल्लओ जस्स चित्तं तो गम्मइ । अह अपेल्लिगस्स चियत्तं पेल्लगस्स अचियत्तं तो न गम्मइ । जो होइ पेल्लतो तं, भांति तुह बाहुछायसंगहिया । वच्चामऽणुग्गहो त्तिय, गमणं इहरा उ गुरु आणा ॥ ३०८८ ॥ "जो होइ पेलतो० " गाहा । कण्ठ्या 'इहरा उ' त्ति चउगुरुया, आणादि । एस्स अचियत्ते पेल्लगस्स वा चियत्ते दोसा पडिसेहण णिच्छुभणं, उवकरणं बालमादि वा हारे । अतियत्त गुम्मिएहि व, उडुंभंते ण वारेति ॥ ३०८९॥ "पडिसेधण०" गाहा । कण्ठ्या । [ अद्धाणपगयं 44 भद्दगवयणे गमणं, भिक्खे भत्तट्टणाऍ वसधीए । थंडिल्ल असति मत्तग, वसभा य पदेस वोसिरणं ॥ ३०९०॥ पुव्वं भणिया जयणा, भिक्खे भत्तट्ठ वसहि थंडिले । सा चैव य होति इहं, णाणत्तं णवरि कप्पम्मि ॥ ३०९१ ॥ 'भद्दगवयणे० " [" पुव्वं भणिया० " ] दारगाहा । भद्दगस्स इमं वयणं - सव्वं मए पडिप्पवेतव्वं जं तुब्भे संदिसह । एवं भणंते गंतव्वं । एवं निच्छए गमणे । अग्गहणे कप्पस्स उ, गुरुगा दुविधा विराहणा नियमा । पुरिसद्धाणं सत्थं, णाउं वा वी ण गिहिज्जा ॥ ३०९२ ॥ “अग्गहणे०” गाहा । कप्पो अद्धाणकप्पो, पुरिसा जइ संघतण- धिति - बलिया अद्धाणं जइ एगदिवसियं दुदिवसियं वा । 'सत्थे' त्ति अत्थि सत्थे भिक्खं पभूतं, धुवलंभो भद्दगो य सत्थो कालभोइ, कालुट्ठाई य । एवं नाऊणं गेण्हेज्जा वि । सो पुण अद्धाणकप्पो केरिसो घेत्तव्वो ? सक्करघत गुलमीसा, अगंठिमा खज्जूरा व तम्मीसा । सत्तू पण्णागोवा, घतगुलमिस्सो खरेणं वा ॥३०९३॥ "सक्कर०" गाहा । सक्कराए घएण गुलेण य एएण मिस्सिया अगंठिया नाम महरट्ठविसए फलाणि, कयलस्स कप्पणाओ, पेंडिओ र एक्कम्मि डाले बहुइओ, ताणि फलाणि १. अत्र गाथा व्युत्कमो दृश्यते मुच । २. चियत्तं पेल्लिंगस्स नास्ति अ इ । ३. पिंडिओ अ ड इ । Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - ३०८७-३०९८ ] पढमो उद्देसो ३८७ खंडाखंडिं कयाणि । एएसिं असईए खज्जूरा - घयगुलमिस्सा घेप्पंति । ते असतीए सत्य घय गुस्सा । असई पिण्णाओ घयगुलमिस्सो । असईए खरसण्हयगुलमिस्सो वि पिन्नागो । सिंइमो गुण - थोवा वि हणंति खुहं, न य तण्ह करेंति एतें खज्जंता । सुक्खोदणं वऽलंभे, समितिम दंतिक्क चुण्णं वा ॥ ३०९४॥ "थेवो' वि०" गाहा । कण्ठ्या । असईए सुक्खोदणो कूरो सुक्खवितओ, समितिमा मंडियाओ गोधुमियाओ, दंतिक्कमंडियाओ, भूरिखज्जगचूरि, २ जा एसा भूरी सा घयगुलेहिं मिस्सिज्जइ मा संसज्जिहिति । इमं च गेण्हंति तिविहाऽऽमयभेसज्जे, वणभेसज्जे य सप्पिमुहपट्टे । सुद्धाऽसति तिपरिए, जा कम्मं णाउमद्धाणं ॥३०९५॥ अद्धाण पविसमाणो, जाणगनीसाए गाहए गच्छं । अह तत्थ न गाहिज्जा, चाउम्मासा भवे गुरुगा ॥ ३०९६ ॥ " तिविहाऽऽमय ० " [" अद्धाण०"] गाहा । वाइय-पित्तिय-संभियसन्निवातियाणं रोगाणं ओसहाणि व्रणओसहाणि य गेण्हंति । जेहिं घयपट्टा मधुपट्टा वा दिज्जंति, सव्वं पेयं सुद्धं मग्गियव्वं । असति परिरयजयणाए पणयपरिहाणीए य जाव अहाकम्मं पि प्रमाणं गच्छमासज्ज, अद्धाणप्रमाणं । एवं सव्वेणं जया आउत्तपडिउत्ता जाया, ताहे आयरियाणं अणुकूले नक्खत्ते सोभणंसि तिहिकरणे मुहुत्तंसि चलिज्जइ, जाव सत्थं ण पावंति ताव निमित्तं गेहंति । पत्ता सत्थस्स निमित्तेणं - अद्धाण पविसमाणो, जाणगनीसाए गाहए गच्छं । अह तत्थ न गाहेई ३, चाउम्मासा भवे गरुया ॥ परिसाओ त्ति (गा० ३०८७) । सीहपरिसाओ मज्झे, कयजोगी वसभमग्गओ जंति । सव्वे सारक्खता, मिया तु पुरओ पहावंति ।। गणसारक्खणहेडं, तम्हा थेराओ गणहरा होंति । विहरंति गणाहिपती, अद्धाणे भिक्खू भावे । सभए सरभेदादी, लिंगवियोगं च काउ गीयत्था । खरकम्मिया व होउं, करेंति गुत्तिं उभयवग्गे ॥३०९७॥ जे पुव्वि उवकरणा, गहिया अद्धाण पविसमाणेहिं । जं जं जोग्गं जत्थ उ, अद्धाणे तस्स परिभोगो ॥ ३०९८ ॥ १. थोवा मुच । २. भूरी ड । ३. गाहेज्ज मुच । ४. सीह... भावेणं, पर्यन्त पाठः आर्याछन्दो निबद्ध इव दृश्यते । Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि [ अद्धाणपगयं " सभए० " [" जे पुव्वि उवकरणा० " ] गाहाद्वयम् । जत्थ सभयं तत्थ वसभा सरभेद-वन्नभेदाओ गुलियाओ खाइतुं कंचुयसंघाडिअइरा य जहा ण णज्जंति - एए संजय तहा वच्चंति, अणागयं चेव पंथाओ ओसरिउं वच्चति । ३८८ सुक्खोदणो समितिमा, कंजुसिणोदेहि उण्हविय भुंजे । मूलुत्तरे विभासा, जतिऊणं णिग्गतें विवेगो ॥ ३०९९॥ " 'सुक्खोदणो ० गाहा । जो सो सुक्खकूरो गहिओ, जाओ य मंडियाओ खडियाओ', एए उन्होदएण किंजिएणं अवस्सावणं लाडाणं कंजियं भन्नइ । तेणं उन्हं गाहेत्ता भोत्तव्वं । 'मूलुत्तरे विभास' त्ति । अद्धाणकप्पो पारियासिओ मूलगुणा आहाकम्मिकं उत्तरगुणा, किं अद्धाणकप्पं भुंजंतु आहाकम्मियं लब्भमाणं ? अत्रोच्यते कामं कम्मं तु सो कप्पो, णिसिं च परिवासितो । तहा वि खलु सो सेओ, ण य कम्मं दिणे दिणे ॥३१००॥ आधाकम्माऽसतिं घातो, सइं पुव्वहते त्तिय । जे उ ते कम्ममिच्छंति, निग्घिणा ते न मे मता ॥ ३१०१ ॥ 44 "कामं कम्मं तु०" [" आधाकम्मा० " ] सिलोगेहिं चेव सिद्धं । वरं आहाकम्मि अद्धाकप्पं । ण य आहाकम्मियं दिणे दिणे भोत्तव्वं । किं कारणं ? आहाकम्मोहि दिणे दि हणियव्वो । अद्धाणकप्पं सकृत् णिहणित्ता भोत्तव्वं । जे य आहाकम्मिय दिणे दिणे भुंजंति, ण य अद्धाणकप्पं ते निर्घृणा सत्त्वेषु । 'जइऊण निग्गय विवेगो' त्ति । एवं जइत्ता जाहे णिग्गया ताहे अहियं परिट्ठवेंति । भद्दगवयणे गमणं ति दारं गयं । इदाणि भिक्खे त्ति दारं कालुट्ठाईमादिसु, भंगेसु जतंति बितियभंगादी । लिंगविवेगोक्कंते, चुडलीए मग्गतो सभए ? ॥३१०२॥ "कालुट्ठाईमादिसु०" गाहा । कालुट्ठाइमादिएसु सोलससु भंगेसु पढमभंगे सुद्धं सव्वं भवइ । असई बिइयभंगे । तत्थ लिंगविवेगेण गेण्हंति । तइयभंगे अट्ठाणट्ठाई । तत्थ उक्कंतं गोणादीहिं तहिं ठायंति । चउत्थभंगे लिंगविवेगेणं गेण्हंति, गोणादिउक्कंते य ठायंति । पंचमभंगे चुडलीए जोएडं बिलादि ट्ठायंति । 'मग्गओ सभए' त्ति जत्थ वच्चंताणं भयं तत्थ पच्छओ गच्छंति । एसा जयणा पुव्वं भणिया । गाहा । "जयण "त्ति । भिक्ख, भत्तट्ठ, वसहि, थंडिल्ल १. मंडयाओ खज्जयाओ इति भाव्यम् ? । २. अभए मुच । Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - ३०९९-३१०९] पढमो उद्देस ३८९ एएसिं दाराणं हेट्ठिल्लेसुत्तेसु बहुसो बहुसो ओहनिज्जुत्तीए य । भत्तट्ठाणं अकालुट्ठाईस णिभए पुरओ गंतुं समुद्दिसंति समुद्दिनं च सत्थो य अम्मेइ', वसही मज्झे गेण्हंति, अथंडिल्ले मत्तएसु जयंति । असइ पदेसेसु वि णाणत्तं, नवरि 'कप्पम्मित्ति ( गा० ३०९२) अद्धाणकप्पं जइ सुद्धं लब्भइ न भुंजंति । ‘अद्धाणकप्पं 'ति जत्तिएण ऊणं सुद्धस्स तत्तियं अद्धाणकप्पं भुंजंति । अट्ठा विक्खाण वदिज्जइ अद्धाणकप्पाओ । (?) सावय अण्णटुकडे, अट्ठा सुक्खें सय जोइ जतनाए । तेणे वयणचडगरं तत्तो व अवाउडा होंति ॥ ३१०३॥ "सावय० " गाहा । 'सावय' त्ति जइ वसंताणं सावयभयं होज्ज तत्थ जं अन्नेसिं अट्ठाए कयं वइमामग्गिऊण ठायंति । असइ अप्पणा वि वसभा अचित्तेण पडिक्खेवं करेंति, असइएमीसएणं, असईए सचित्तेण वि । ' जोइजयणाए' त्ति जइ अग्गिणा कज्जं होज्ज, उट्ठित्तए सावया न ढुक्कंति ताहे परकडं चेव सेवंति । असईए वसभा सुसुक्खदारुएहिं अज्झसिरेहिं उद्दीवेंति । सावय तेणपद्धे, सत्थे फिडिया तओ जति हवेज्जा । अंतिमवइगा विंटिय, णियट्टणय गोउलं कहणा ॥३१०४॥ अद्वाणम्मि महंते, वट्टंतो अंतरा तु अडवीए । सत्थो तेणपद्धो, जो जत्तो सो ततो नट्ठो ॥३१०५ ॥ संजयजणो य सव्वो, कंची सत्थिल्लयं अलभमाणो । पंथं अजाणमाणो, पविसेज्ज महाडविं भीमं ॥ ३१०६ ॥ सव्वत्थामेण ततो, वि सव्वकज्जुज्जया पुरिससीहा । वसभा गणीपुरोगा, गच्छं धारिंति जतणाए ॥३१०७॥ जइ तत्थ दिसामूढो, हवेज्ज गच्छो सबालवुड्ढो उ । वणदेवयाऍ ताहे, णियमपगंपं तह करेंति ॥३१०८॥ सम्मद्दिट्ठी देवा, वेयावच्चं करेंति साहूणं । गोकुलविउव्वणाए, आसास परंपरा सुद्धा ॥ ३१०९॥ [" सावय० " " अद्धाणम्मि० " "संजयजणो०" "सव्वत्थामेण० तत्थ०” “सम्मद्दिट्ठी०"] "गोउलविउव्वणाए" पच्छद्धं । अस्य व्याख्या - १. प्राप्नोतीत्यर्थः । (मलवृ) "जइ Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९० विसेसचुण्णि [अद्धाणपगयं सावय तेणपरद्धे, सत्थे फिडिया तओ जइ हविज्जा । अंतिमवइगा विंटिय, नियट्टणय गोउलं कहणा ॥३११०॥ "सावय०" गाहा । सत्थातो फिडियाण संजयाण पंथातो फिडिया कंचि अपेक्खमाणा तत्थेल्लयं काउस्सगं देवयाए करेंति । तओ आगंपिता काउस्सग्गेण देवया वइयाओ विउव्वइ पंथाणुलोमं तिरीवेंटियाए, विभासा । जाहे जणवयस्स आसन्नीहूया ताहे विट्टियं विस्सारेइ सा देवता, अंतिम वइयाए तीए अट्ठाए साहुणो नियत्ता वेंटियं घेत्तुं आगया, आलोएंति, नत्थि ताओ वइयाओ, पंथे देवयाए कयं ति णायं । एत्थ सुद्धा चेव, न पच्छित्तं । 'आसासपरंपराए' त्ति साहूणं परंपराए आसासा भवइ । भंडीबहिलगभरवाहिगेसु एसा तु वणिया जतणा । ओदरिय विवित्तेसु य, जयण इमा तत्थ णातव्वा ॥३१११॥ "भंडी०" गाहा । कण्ठ्या । भंडी, बहिलयाण, असई आगाढे गमणे रायदुट्ठादिसु, सेसेहिं गम्मेज्ज सत्थेहिं । तत्थ ओदरिएस२ गम्ममाणे णिटिए अद्धाणकप्पे जाहे ओदरियारे पलंबाणिए कंखंति, नत्थि अन्नं । अहवा विवित्ता होज्ज । तत्थ इमा जयणा - ओदरिपत्थयणाऽसइ, पत्थयणं तेसि कन्दमूलफला । अग्गहणम्मि य रज्जू, वलिंति गहणं च जयणाए ॥३११२॥ "ओदरिपत्थयणाऽसइ०' गाहा । पत्थयणा असईए कंदाणि क्खयंति । अस्य व्याख्या - कंदाइ अभुंजंते, अपरिणए सत्थगाण कहयंति । पुच्छा वेधासे पुण, दुक्खिहरा खाइउं पुरतो ॥३११३॥ इहरा वि मरति एसो, अम्हे खायामों सो वि तु भएण । कंदादि कज्जगहणे, इमा उ जतणा तहिं होति ॥३११४॥ "कंदादि०" ["इहरा०"] गाहा । जे अपरिणया ते णेच्छंति । किं कारणं ? दिणे दिणे हणियव्वं कंदाणि खाइउं। ताहे वसभा तेसिं सत्थेल्लयाणं कहेंति-गाहिति तहा बीभावेह जहा खायंति । ताहे ते सत्थिल्लया रज्जूओ वलेंति । अपरिणया पुच्छंति । किं एयाहिं रज्जूहिं काहिह? ताहे ते सथिल्लया भणंति-एग नावारूढो, जो अम्हं कंदादि ण खाहिति तं अम्हे १. वेड्डियं अब इ । २. ओपरिएसु अ ब ड इ । ३. ओपरिआ अ ब ड इ । ४. अण्हं Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३११०-३१२१] पढमो उद्देसो एयाहिं वेहासेमो । जइ ण वेहासेमो तो दुक्खं तेसिं भुक्खत्ताणं पुरओ खेमो । एएण कारणेण मारेमो । 'गहणं च जयणाए' त्ति-अस्य व्याख्या - फासुय जोणिपरित्ते, एगट्ठिगऽबद्ध भिन्न भिण्णे अ । बद्धट्ठिए वि एवं, एमेव य होइ बहुबीए ॥३११५॥ "फासुय जोणि०" | एमेव होइ उवरिं, एगट्ठिय तह य होइ बहुबीए । साहारणस्सभावा, आईए बहुगुणं जं च ॥३११६॥ "एमेव होइ उवही०" । तुवरे फले य पत्ते, रुक्खसिलातुप्प मद्दणादीसु । पासंदणे पवाते, आतवतत्ते वहे अवहे ॥३११७॥ "तुवरे०" गाहा । एयाओ गाहाओ हेट्ठा वक्खाणेतियाओ चेव (गा० २९१८, २९१६, २९२२) । एयं असिवं गयं । इदाणिं ओमोदरिया - ओमे एसणसोहिं, पजहति परितावितो दिगिंछाए । अलभंते वि य मरणे, असमाही तित्थवोच्छेदो ॥३११८॥ ओमोदरियागमणे, मग्गे असती य पंथें जयणाए । परिपुच्छिऊण गमणं, चउव्विहं रायदुटुं च ॥३११९॥ "ओमे एसण०" ["ओमोदरिया०'"] गाहा। एत्थ वि तहेव जयणा । इदाणि रायदुटुं । सो पुण कहं पदुस्सेज्ज ? अत उच्यते - ओरोहधरिसणाए, अब्भरहितसेहदिक्खणाए वा । अहिमर अणिट्ठदरिसण, वुग्गाहणया अणायारे ॥३१२०॥ "ओरोध०" गाहा । कण्ठ्या । ओरोहो अंतेउरं । अंतेपुरो हरिसिओ, सभावेण अणिदरिसणो साह, अणाचारं वा किंचि कयं, एयं पदस्सेज्ज चउव्विहं इमं . निव्विसउ त्ति य पढमो, बितिओ मा देह भत्तपाणं से । ततितो उवकरणहरो, जीय चरित्तस्स वा भेतो ॥३१२१॥ "निव्विस०" गाहा। कण्ठ्या । Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९२ विसेसचुण्णि [अद्धाणपगयं गुरुया आणालोवे, बलियतरं कुप्पे पढमए दोसो । गिण्हंतदेतदोसा, बितियतिए चरिमे दुविह भेतो ॥३१२२॥ "गुरुया०" गाहा । चउगुरुया पढमे त्ति । जो निव्विसए करेइ जो तेसिं हत्थाओ गेण्हइ, जो य तेसिं देइ तेसिं दोसं कुज्जा । एवं बिइयतइए वि । सच्छंदेण य गमणं, भिक्खे भत्तट्ठणे य वसहीए । दारे व ठितो रुंभति, एगट्ठ ठितो व आणावे ॥३१२३॥ [नि०] "सच्छंदेण य०" गाहा । अस्य व्याख्या । गाहाया पूर्वार्द्धस्य इमा विभासा - सच्छंदेण उ गमणं, सयं व सत्थेण वा वि पुव्वुत्तं । तत्थुग्गमादिसुद्धं, असंथरे वा पणगहाणी ॥३१२४॥ "सच्छंदेण उ गमणं०" गाहा । कण्ठ्या । पुव्वुत्तं (गा० ३१०५-१०) ओहनिज्जुत्तीए, बारससंवच्छरिएणं गंतव्वं । अह कयाइ अणागयं ण णिग्गया होज्ज, जाहे पत्तं, ताहे जइ सच्छंदं गमणं होज्ज, सयं वा सत्थेण वा ताहे पुव्वुत्ताए विधीए णिग्गच्छंति । 'दारेव ट्ठिओ रुंभइ' त्ति-अस्य व्याख्यागाहा पुरातणा - तिण्हेगयरे गमणे, एसणमादीसु होति जतियव्वं । भत्तट्ठण थंडिल्ले, असती वसहीए जं जत्थ ॥३१२५॥ [नि०] "तिण्हेगयरे०" गाहा । अस्य व्याख्या-अह सो कयाइ मा एत्थेव जणवए णिलुक्का अच्छिहिंति अणज्जमाणा केइ, ताहे तिण्हं पकाराणं अन्नतरं संदिसेज्ज । सच्छंदओ य एक्कं, बितियं अण्णत्थ भोत्तिहं एह । ततिए भिक्खं घेत्तुं, इह भुंजह तीसु वी जतणा ॥३१२६॥ स बिइज्जए व मुंचति, आणावेत्तुं व चोल्लए देति । अम्हुग्गमाइसुद्धं, अणुसट्ठि अणिच्छे जं अंतं ॥३१२७॥ "सच्छंदओ उ एक्कं०" ["स बिइज्जए व०"] गाहा । कण्ठ्या । एषां त्रयाणां गमणादेसाणां एगतरे एसणादीसु ३ (तिसु) जयंति । 'असइ' त्ति सुद्धासइए पणगपरिहाणीए तिक्खुत्तो जयंति । भत्तट्ठवसहिथंडिल्लेसु जयंति । 'जं जत्थ' त्ति सइ विज्जमाने आहारे उग्गमादिसु दोसेसु जं निसेवइ तमावज्जइ, भत्तट्ठवसहिदोसा य थंडिल्लदोसा य, जं निसेवइ १. निवेसइ ब । Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - ३१२२-३१३०] पढमो उद्देसो ३९३ तमावज्जइ पच्छित्तं । तत्थ जइ सच्छंदं गच्छह त्ति भणइ तत्थ गंतव्वं जयणाए । जत्थ भोत्तिहं एह तत्थ । “ततिए०” गाहापच्छद्धं । अहवा भणेज्ज - भिक्खं हिंडित्ता मम सकासे भुंजह | 'तीसु वि जयणे' त्ति । उग्गम - उप्पायणएसणाए । अहवा कोइ कम्मघणकक्खडो एत्थ रुंभिऊण चोल्लए आणेऊणं देइ, भणइ - भुंजह । एत्थ भि - गाहापच्छद्धं । ताहे अणुसट्ठादि धम्मकहादीहि जइ ट्ठिओ सुंदरं । अह न ठाइ भण्णइ – अम्ह' उग्गमउप्पायणासुद्धं मग्गियव्वं । जइ तारिसं आणेइ, सुंदरं । अह भइ-कओ तुज्झं पुव्वरद्धं आणेयव्वं । ताहे खीर - दधि - तक्क - कुसणाई गेण्हंति । असइ जं अंतपंतं पिण्णागदोसीणं वा गेण्हंति । पुव्वं व उवक्खडियं, खीरादी वा अणिच्छे जं दिति । कमढग भुत्ते सण्णा, कुरुकुय दुविहेण वि दवेण ॥३१२८ ॥ " "पुव्वं व० 'गाहा । जं पुव्वसिद्धं अणायाणं संजयाणं तेसिं अट्ठाए पाणयं पिए चेव रे जयणा आणावेंति । अह सो भणइ - न वि अहं एयाणि आलप्पालाणि जाणामि, जं अहं भुंजामि तं भुंजह । तत्र "कमढग० " गाहापच्छद्धं कण्ठ्यम् । 'दुविहेण वि दवेणं' ति अचित्तेण वा सचित्तेण वा । निव्विस्सए त्ति गयं । इदाणि जो भत्तपाणं णिवारेइ एस बिइओ । अत्र गाहा - बिए वि होइ जयणा, भत्ते पाणे अलब्भमाणम्मि । दोसीण तक्क पिंडी, एसणमादीसु जतितव्वं ॥३१२९ ॥ " बिइए वि होइ०" गाहा । भत्तपाणे अलब्धंते तत्थ पुराणसावगं सम्मदिट्ठीहिं अप्पसारियं गेण्हंति । अन्नो वा जो अप्पसारियं अणुकंपाए देइ तत्थ सुद्धं गेण्हंति । तस्सास दोसीणाई गिण्हंति । पच्छा एसणाए जयंति । तस्सासइ - पुराणादि पण्णवेडं, णिसिं पि गीतत्थें होति गहणं तु । अग्गीतें दिवा गहणं, सुण्णघरे वा इमेहिं वा ॥३१३०॥ "पुराणादि० " गाहा । अस्य पूर्वार्द्धम् । गीतत्थेसु विभासा । 'अगीताणं ५ पच्छद्धं । ते पुराणादी पन्नवितिया देवकुलेसु निवेयणलक्खेणं पोग्गलियं ठवाविज्जंति पच्छा गेण्हंति । अस्य व्याख्या - १. अह ब । २. पिण्याकदोषान्नं इति मलवृ । ३. एमेव इति भाव्यम् ? । ४. सचित्तेण वा नास्ति ब । ५. अग्गीते मुच । Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९४ विसेसचुण्णि [अद्धाणपगयं उंबर कोंट्टिबेसु व, देवउले वा णिवेदणं रण्णो । कतकरणे करणं वा, असती नंदी दुविहदव्वे ॥३१३१॥ "उंबर०" गाहा । कण्ठ्या । 'कोटुिंबेसु व' त्ति । जहिं गोहत्थं दिज्जइ जाव उवसामिज्जइ ताव एसा जयणा । अह न तीरति उवसामिउं ताहे संजओ जो कयकरणो सो करणं करेइ । जाहे ण सक्का नत्थि वा ताहे 'नंदी दुविहदव्वे' । तइए वि होति जतणा, वत्थे पादे अलब्भमाणम्मि । उच्छुद्ध विप्पइण्णे, एसणमादीसु जतितव्वं ॥३१३२॥ "ततिए वि०" गाहा । ततिए जयणा वत्थे पादे अलब्भंते जत्थ पडिसेवंति तत्थ पुव्वगहिएणं अच्छंति जाव उवसमइ । अह ण होज्ज ताहे पुराणादीहिं जइयव्वं । उच्छुड्डविप्पइण्णाणि वा गेण्हंति जयणाए । हियसेसियस्सरे असती, तण अगणी सिक्कगा व वागा वा । पेहुणचम्मग्गहणं, भत्तं तु पलास पाणिसु वा ॥३१३३॥ "हियसेसगाण असती०" गाहा । तणाणि वा गेण्हेज्ज, अगणिं वा सेवेज्जा, सिक्कएहि वा पात्रे हिंडावेज्जा, वक्कमया वा पाउरणा गेण्हेज्ज, मोरिंगमया वा, जहा वाडियाणं पाउरणाणि । पलासपत्तेसु भत्तं गिण्हेज्ज, पाणिसु वा गेण्हेज्ज । असई य लिंगकरणं, पण्णवणट्ठा सयं व गहणट्ठा । आगाढ़े कारणम्मि, जहेव हंसादिणं गहणं ॥३१३४॥ "असई य लिंगकरणं०" गाहा । कण्ठ्या । दुविहम्मि भेरवम्मि, विज्ज णिमित्ते य चुण्ण देवी य । सेट्ठिम्मि अमच्चम्मि य, एसणमादीसु जतितव्वं ॥३१३५॥ "दुविहम्मि०" गाहा । जीवियाओ चरित्ताओ वा जो भंसेइ तत्थ विज्जादीहिं वसीकरेंति । सो य अणुसट्ठादीहिं पण्णविज्जति । विज्जानिमित्तचुण्णादीहिं वा 'देवि य' त्ति जा तस्स महादेवी इट्ठा सा विज्जादीहिं आउट्टाविज्जइ, खंतिया खंतिओ वा, से जइ तेहिं भणंतो ठिओ सुंदरं, अह न ट्ठाइ "सेट्टिम्मि०" पच्छद्धं । जाव पसाइज्जइ ताव सेट्ठि-अमच्चाणं उवग्गहेणं अच्चंति। एसणादीस जयंता पासंडगणं वा उवट्टायति । ताहे ते उवसामेंति अणुसासणादीहिं। १. गोभत्तं इति भाव्यम् ? २. हिययेसगाण मुच । Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा - ३१३१-३१३८ ] पढमो उद्देस आगाढे अण्णलिंगं, कालक्खेवो व होति गमणं वा । कयकरणे करणं वा, पच्छादण थावरादीसु ॥ ३१३६ ॥ 44 'आगाढे० " गाहा । अह न तीरेइ, ताहे अन्नलिंगं कालक्खेवणिमित्तं समणिमित्तं वा करेइ । जाहे उवसामेउं न तीरइ ताहे 'कतकरणे करणं' व त्ति सहस्सजोहीमल्लो कोइ हवेज्ज, अह तंपि णत्थि वच्चति । 'पच्छादिण' थावरादिसु' त्ति जाव पसारज्ज ताव गहणेसु रुक्खेसु पउमसरादिसु वा लिक्कया अच्छंति । अहवा दिया एतेसु निलुक्कया अच्छंत वच्चंति एवं रायदुट्ठे जयंति । इदाणि भयं - बोहियमिच्छादिभए, एमेव य गम्ममाण जतणाए । दोहा व गिलाणे, णाणादट्ठा व गम्मंते ॥३१३७॥ “बोधियमिच्छादिभए०" गाहा । कण्ठ्या । बोधिया मेच्छा मालवा वा । 'दोहट्ठा यरे गिलाणे' त्ति ओसहट्ठाए वा अत्रैव ओगाढं उद्दवणं हरणं व करेज्ज । एत्थ गमणे त जयणा। णाणादीण य अट्ठाए गमणं, पंथेण वा मग्गेण वा होज्ज, ताहे जयणाए - एगापन्नं च सता, वीसं च ऽद्धाणनिग्गमा णेया । 11 तो एक्क्कम्मिय, सतग्गसो होइ जतणाओ ||३१३८ ॥ "एगावन्नं च० गाहा । संखाए पंचविहेण वि सत्थेण जयंता निग्गया ज्ञेया । 'तो एक्केक्कम्मि' त्ति एगमेगेणं ४ भंडियादीहिं सत्थेहिं सतग्गसो भवइ । जइणं करेंतस्स सव्वपिंडो । ॥ अद्धपगयं समत्तं ॥ ३९५ ... - १. पच्छादिणं अ इ । २. पच्छा...वच्छंति नास्ति ब । ३. व मुच । ४. एगमेगेहिं अइ । Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ संखडिपTयं ॥ [सुतं] संखडि वा संखडिपडियाए इत्तए ॥१-४७॥ संबंधो दुविहाऽवता उ विहे, वुत्ता ते होज्ज संखडी तु । तत्थ दिया विन कप्पति, किमु रातिं एस संबंधो ॥३१३९॥ "दुविहाऽवाया० " गाहा । कण्ठ्या । संजमविराहणा आयविराहणा य विहे । 'तत्थ दिया विन कप्पइ' त्ति संखडीए गच्छितुं, एस संबंधो । संखंडिज्जंति जहिं, आऊणि जियाण संखडी स खलु । प्पडिताऍ ण कप्पति, अण्णत्थ गते सिया गमणं ॥ ३१४०॥ "संखडिज्जंति०" गाहा । कण्ठ्या । संखडिप्रतिज्ञया ण गमणं होज्ज एष सूत्रार्थः । सूत्रस्पर्शिकनिर्युक्तिविस्तरस्तु - राओ व दिवसतो वा, संखडिगमणे हवंतऽणुग्घाया । संखडि एगमणेगा, दिवसेहिं तहेव पुरिसेहिं ॥३१४१॥ [ नि० ] "राओ वा० " गाहा । पच्छद्धस्स इयं विभासा 3 एगो एगदिवसियं, एगोऽगाहियं व कुज्जाहि । गा व एगदिवसिं, णेगा व अणेगदिवसं तु ॥३१४२॥ एक्केक्का सा दुविहा, पुरसंखडि पच्छसंखडी चेव । पुव्वाऽवरसूरम्मि, अहवा वि दिसाविभागेणं ॥३१४३॥ दुविहाए विचउगुरू, विसेसिया भिक्खुमादिणं गमणे । गुरुगादि व जा सपदं, पुरिसेगाऽणेगदिणरातो ॥३१४४॥ 61 'एगो एगदिवसियं ० " ["एक्के क्का०" "दुविहाए०"] गाहा । कण्ठ्या । एक्को पुरिसो एगदिवसियं संखड करेज्ज चउभंगो गहिओ गाहाए । आयरियगमणें गुरुगा, वसभाण अवारणम्मि चउलहुगा । दोह वि दोणि वि गुरुगा, वसभ बला तेतर सुद्धा ॥३१४५॥ " आयरियगमणें o" गाहा। आयरिओ संखड गच्छामि त्ति भणइ :: । ४ (चतुर्गुरु), तं वसभा ण वारेंति :: ४ (चतुर्लघु) । 'दोह वि दोण्णि वि गरुय' त्ति । जइ आयरिएहिं Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३१३९-३१५०] पढमो उद्देसो ३९७ वच्चामि त्ति भणिए वसभा वि वच्चामो त्ति भणंति आयरियस्स::| ४ (चतुर्गुरु), वसभस्स वि ::। ४ (चतुर्गुरु) । 'वसभ बलाते इतर सुद्ध' त्ति । जइ वसभेहिं वारिया आयरिया बलामोडीए वच्चंति आयरियाणं ::। ४ (चतुर्गुरु) वसभा सुद्धा । सव्वेसिं गमणे गुरुगा, आयरियअवारणे भवे गुरुगा । वसभे गीताऽगीए, लहुगा गुरुगो य लहुगो य ॥३१४६॥ "सव्वेसिं०" गाहा । जइ सव्वो गच्छो भणइ-वच्चामो संखडी ::। ४ (चतुर्गुरु), आयरिया ण वारेंति ::। ४ (चतुर्गुरु) । अहवा इमं पच्छित्तं-वसभो जाइ संखडी ::। ४ (चतुर्गुरु) गीतत्थो भिक्खू जाइ मासगुरु, अगीतत्थो जाइ० (मासलघु)। एगस्स अणेगाण व, छंदेण पहाविया तु ते संता । वत्तमवत्तं सोच्चा, नियत्तणे होंति चउगुरुगा ॥३१४७॥ "एगस्स०" गाहा । एगस्स वा मएणं बहयाण वा मतेणं संपट्रिया संता संखडीवत्तं वा अवत्तं वा सोउं णियत्तंति ::। ४। (चतुर्गुरु) । “वत्ता वा अवत्ता वा२" अस्य व्याख्या - वेलाए दिवसेहि व, वत्तमवत्तं निसम्म पच्चेति । होहिड़ अमगं दिवसं, सा पूण अण्णम्मि पक्खम्मि ॥३१४८॥ "वेलाए०" गाहा । कण्ठ्या । अम्हे सुयं पंचमीए । सच्चं पंचमीए, सा पुण अन्नपक्खे पंचमी तहिं भविस्सइ । एसा अवत्ते दिवसेहिं । सा पुण केरिसी संखडी ? अत उच्यते - आदेसो सेलपुरे, आदाणऽट्ठाहियाएँ महिमाए । तोसलिविसए विण्णवणट्ठा तह होति गमणं वा ॥३१४९॥ [ नि०] सेलपुरे इसितलागम्मि होति अट्ठाहिया महामहिमा । कोंडलमेंढ पभासे, अब्बुय पादीणवाहम्मि ॥३१५०॥ "आदेसो०" [“सेलपुरे०"] गाहा । आएसो नाम संखडिदरिसणं, तोसलिविसए सेलपुरे नगरे ईसितलागं । तत्थ वरिसे वरिसे बहुजणो अट्टाहिकमहिमं करेइ । अहवा कोंडलमिंढो–कोंडलमेंढो वाणमंतरो, देवद्रोणी भरुयच्छाहरणीए । तत्थ यात्रा बहुजणो संखडिं करेइ । पभासे संखडी कीरइ३ । पाईणवाहो सरस्सईए, आनंदपुरगा जहा विभवेण जंति सरते। १. वसबसलातेतरे सुद्धा मुच । २. वत्तमवत्तं सोच्चा मुच । ३. मुच पुस्तके टीप्पणौ पभासे अब्बुए य पव्वए जत्ताए संखडी कीड़ इति पाठः विशेषचूर्णौ च इति निर्दिष्टम् । Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९८ विसेसचुण्णि [संखडिपगयं 'आदाणं'ति निदाणं । तत्थ समुद्दिसिस्सामि उक्कस्सुक्कस्सयाणि । एएणं निदाणेणं कारणेणं ति भणितं होइ । ताहे आयरियं विन्नवेंति आपुच्छंतीत्यर्थः । कहं पुण आपुच्छइ ? अत्थि य मे पुव्वदिट्ठा, चिरदिट्ठा ते अवस्स दट्ठव्वा । मायागमणे गुरुगो, तहेव गामाणुगामम्मि ॥३१५१॥ "अत्थि य मे०" गाहा । एवं गंतुकामो मायाए आपुच्छइ मासगुरु । गच्छइ :: । (मासगुरु) तहेव गामाणुग्गामं । अस्य व्याख्या - गामाणुगामियं वा, रीयंता सोउ संखडिं तुरियं । छडेंति व सति काले, गामं तेसि पि दोसा उ ॥३१५२॥ "गामाणुगामियं०" गाहा । कण्ठ्या । गंतुमणा अन्नदिसिं, अन्नदिसि वयंति संखडिणिमित्तं । मूलग्गामे व अडं, पडिवसभं गच्छति तदट्ठा ॥३१५३॥ "गंतुमणा०" गाहा । अन्नदिसीए भिक्खायरियाए गच्छंता अन्नदिसाए गच्छंति संखडिणिमित्तं । मूलग्गामे हिंडंतो पडिवसभं गच्छा संखडिनिमित्तं । जे एते संखडिपगारा भणिया एए दिवसपरिमाणं पडुच्च इमे होज्ज - एगाहि अणेगाहिं, दिया व रातो व गंतु पडिसिद्धं । आणादिणो य दोसा, विराहणा पंथि पत्ते य ॥३१५४॥ "एगाहि०" गाहा । एगदिवसियाओ वा अणेगदिवसियाओ वा ण वट्टइ गंतुं । को दोसो? संजमविराहणा आयविराहणा य पंथे प्राप्ते च भवति । मिच्छत्ते उड्डाहो, विराहणा होति संजमाऽऽयाए । रियादि संजमम्मि य, छक्काय अचक्खुविसयम्मि ॥३१५५॥ "मिच्छत्ते०" दारगाहा । मिच्छत्तस्स व्याख्या - जीहादोसनियत्ता, वयंति लूहेहि तज्जिया भोज्जे । थिरकरणं मिच्छत्ते, तप्पक्खियखोभणा चेव ॥३१५६॥ "जीहा०" गाहा । उवहसंति एव तप्पक्खिया सावगा । आयविराहणाए व्याख्या - वाले तेणे तह सावते य विसमे य खाणु कंटे य । अकम्हाभयं आतसमुत्थं रत्तेमादी भवे दोसा ॥३१५७॥ Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९९ भासगाहा-३१५१-३१६३] पढमो उद्देसो "वाले०" गाहा । कण्ठ्या । संजमविराहणा दारगाहाए पच्छद्धेण चेव विभासा कया । एए पंथे दोसा उक्ता । अधुना प्राप्ते दोषा उच्यन्ते - वसहीए जे दोसा, परउत्थियतज्जणा य बिलधम्मो । आतोज्जगीतसद्दे, इत्थीसद्दे य सविकारे ॥३१५८॥ "वसहीए०" दारगाहा । तत्थ वसहीदोसा - आहाकम्मियमादी, मंडवमादीसु होति अणुमण्णा । रुक्खे अब्भावासे, उवरिं दोसो परूवेस्सं ॥३१५९॥ "आहाकम्मिय०" गाहा। अह वसही अलब्भमाणा रुक्खहेट्ठा ठायंति आगासे वा तत्थ जे दोसा उवरि भणिहिंति । इमम्मि चेव सत्ते परउत्थियतज्जण त्ति दारं - इंदियमुंडे मा किंचि बेह मा णे डहेज्ज सावेणं । पेहासोयादीसु य, असंखडं हेउवादो य ॥३१६०॥ "इंदियमुंडे०" गाहा । पडिलेहणियं करेंता दवअप्पकलुसादी सोयवादिया दटुं-एते असुइया न सोया असोयादी एवं असंखडेंति, हेउणा वातं(दं) मग्गंति । बिलधम्मेणं ति दारं - भिंगारेण ण दिण्णा, ण य तुझं पेतिगी सभा एसा । अतिबहुओ ओवासो, गहितो णु तुए कलहों एवं ॥३१६१॥ "भिंगारेण०" गाहा । ण तुब्भं भिंगारेण वाइया । सेसं कण्ठ्यम् । चशब्दादिमं - तत्थ य अतिंत णेतो, संविट्ठो वा छिवेज्ज इत्थीओ । इच्छमणिच्छे दोसा, भुत्तमभुत्ते य फासादी ॥३१६२॥ “तत्थ य अइंत०" गाहा । तत्थ बिलधम्मेण वसंताणं-तुमे संथारओ मम अक्कंतो एवमादि भंडणं होज्ज । 'भुत्तमभुत्ते' त्ति भुत्तभोगीणं सइकरणं, अभुत्तभोगीणं कोउगं । 'आउज्ज गीतसद्दे इत्थीसद्दे य सविकारे' त्ति । (गा० ३१५८) आउज्जाणं सदं सोऊणं, नट्टणाडयाण य दट्ठणं अविरइयाओ य अलंकियविभूसियाओ दट्टणं विकारं करेज्ज । तासिं सदं सोऊण भुत्तभोगीणं पडिगमणादी । आवासग सज्झाए, पडिलेहण भुंजणे य भासाए । वीयारे गेलण्णे, जा जहिं आरोवणा भणिया ॥३१६३॥ Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०० विसेसचुण्णि [संखडिपगयं आवासगं तत्थ करेंति दोसा, सज्झाय एमेव य पेहणम्मि । उहुंच वारेंतमवारणे य, आरोवणा ताणि अकुव्वओ जा ॥३१६४॥ जं मंडलिं भंजइ तत्थ मासो, गारत्थिभासासु य एवमेव । चत्तारि मासा खलु मंडलीए, उड्डाहो भासासमिए वि एवं ॥३१६५॥ थोवे घणे गंधजुते अभावे, दवस्स वीयारगताण दोसा । आवायसंलोगगया य दोसा, करेंतऽकव्वं परितावणादी ॥३१६६॥ गिलाणतो तत्थऽतिभुंजणेण, उच्चारमादीण व सण्णिरोधा । अगुत्तसिज्जासु व सण्णिवासा, उड्डाह कुव्वंतिमकुव्वतो य ॥३१६७॥ "आवासग०" दारगाहा। ["आवासगं०" "जं मंडली०""थोवे घणे" "गिलाणतो."] एयाए वक्खाणं वृत्तसिद्धं । अकुव्वओ जाव ताणि पदाणि अकरेंताणं आरोवणा पुव्वनिद्दिट्ठा । “चत्तारि०" गाहापच्छद्धं । सागारिए मंडलीए समुद्दिसंति :: ४ (चतुर्लघु), उड्डाहो य । असंजयभासाए वि :: ४ (चतुर्लघु) । 'धारेंतऽगारीण य काइए' त्ति' जइ काइयं धरेइ आयविराहणा, अह वोसिरति, असईए दवस्स थोवेण वा गंधजुत्तेण उड्डाहो अगारिओ य खद्धे वेउव्वेए मुच्छाए । इदाणिं 'गिलाणे' अस्य व्याख्या । गिलाणो तत्थ अइभुंजणेणं जाओ उच्चारं जइ करेइ उड्डाहो । 'अकुव्वओ' त्ति जइ ण करेइ आयविराहणा। बहिया य रुक्खमूले, छक्काया साण तेण पडिणीए । मत्तुम्मत्त विउव्वण, वाहण जाणे सतीकरणं ॥३१६८॥ [नि०] "बहिया य०" दारगाहा । पुव्वद्धस्स व्याख्या - मा होज्ज अंतो इति दोसजालं, तो जाति दूरं बहि रुक्खमूले । अभुज्जमाणे तहियं तु काया, अवाउते तेण सुणा य णेगे ॥३१६९॥ "मा होज्ज०" गाहा । अह एए दोसा परिहरामो त्ति रुक्खमूले टुंति तत्थ छक्कायासचित्तरओ, सिणेहो, तेऊ, संघरिसेणं, वणप्फइविराहणा-फलं पुप्फ वा पडेइ, तसा य तन्निस्सिता बेइंदियादि विराहेंति, अटुिं वा दारुं वा पडइ, आहण्णेज्ज तेणं, साणो वा भाणं हरेज्ज, साणेहिं वा खज्जेज्ज, तेणा वा दुविहा जं काहिंति तं निप्फन्नं । अवाउडे असंवरिए इत्यर्थः । पडिणीओ वा हरेज्ज मारेज्ज वा । 'मत्तुम्मत्तविउव्वणा' अस्य व्याख्या - १. इदं प्रतीकं न दृश्यते मुच 'थोवे घणे० ' इति वृतस्यान्तिमं पदं भविष्यति ? । २. नक्ख अ ब इ । ३. हणेज्ज अब इ । Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३१६४-३१७५] पढमो उद्देसो ४०१ उम्मत्तगा तत्थ विचित्तवेसा, पढंति चित्ताऽभिणया बहूणि । कीलंति मत्ता य अमत्तगा य, तत्थित्थि पुंसा सुतलंकिता य ॥३१७०॥ "उम्मत्तगा०" गाहा । मत्ता उम्मत्ता य तहिं हिंडंति, वेउव्विया य तत्थ बद्धल्लएहिं पडसाडएहिं आभरणेहिं य हिंडंति । 'चित्ताभिणय' त्ति हत्थादीहिं दाएंता पढंति, विचित्ताणि सिंगाराणि । वाहण-जाणा दो वि एक्कगाहाए वक्खाणेइ - आसे रहे गोरहगे य चित्ते, तत्थाभिरूढा डगणे य केइ । विचित्तरूवा पुरिसा ललंता, हरंति चित्ताणऽविकोविताणं ॥३१७१॥ "आसे रहे०" गाहा । कण्ठ्या । जुग्गादी जाणा, डगणा जाणप्रगारा । तत्थ ईसरपुत्ता दट्ठणं भुत्ताणं दोसा, इमे य दोसा - सामिद्धिसंदंसणवावडेण, विप्पस्सता तेसि परेसि मोक्खे । तत्थोतपोतम्मि समंततेणं, भिक्खावियारादिसु दुप्पयारं ॥३१७२॥ "सामिद्धि०" गाहा । सामिद्धीए समस्तं दर्शनम् । वावडेणं सामिद्धिदंसणेणं व्याक्षिप्त चित्तेणेति वाक्यशेषः । इमं पेक्खामि विविधमणेकप्रकारं वा द्रव्यत: विपश्यतो तार्सि परेसिं तेसि सेटिमादीणं रिद्धीओ 'मक्ख' त्ति सोभणाओ, 'दप्पयारं'ति वीयारादिसु दुक्खं निग्गच्छिज्जइ । जम्हा एए दोसा तम्हा न गंतव्वं । एत्थ सीसो पुच्छइ - दोसेहिं एत्तिएहिं, अगेण्हंता चेव लग्गिमो अम्हे । गेण्हामु य भुंजामु य, ण य दोस जहा तहा सुणसु ॥३१७३॥ "दोसेहिं०" गाहा । पुव्वद्धस्स गाहा व्याख्या - अपरिग्गहिय अभुत्ते, जति दोसा एत्तिया पसज्जंती । इत्थं गते सुविहिया, वसंतु रणे अणाहारा ॥३१७४॥ "अपरिग्गहिय०" गाहा । गच्छंताणं चेव संखडी अपरिग्गहिए भत्ते अभुत्ते य । सेसं कण्ठ्यम् । “इत्थं गए"त्ति । 'गेण्हामु य भुंजामु य' आयरियवयणं । दो चेव गाहा - दोसे चेव विमग्गह, गुणदेसित्तेण णिच्चमुज्जुत्ता । ण हु होति सप्पलोद्धी, जीविउकामस्स सेयाए ॥३१७५॥ "दोसे चेव०" गाहा । आयरिओ भणइ-एगंतेण तव दोसा रुच्चंति गुणद्वेषिणो न गुणवृद्धिमिच्छामि । जहा सप्पलोद्धियस्सा ण होइ सेआ सप्पलोद्धी सर्पगृह्णक इत्यर्थः । एवं तव वि ण होइ सेआए गुणद्वेषिणः । यत्त्वयोक्तम्-वसन्तु रण्णे अणाहारा अस्योत्तरं - Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि होहिंति न वा दोसा, ते जाण जिणो ण चेव छउमत्थो । पाणियसद्देण उवाहणाउ णाविब्भलो मुयति ॥ ३१७६ ॥ ‘“होहिंति०” गाहा । कण्ठ्या । 'अविब्भलो चेव मुयइ १ मूर्ख इत्यर्थः । " गेण्हामु य० पच्छद्धस्स व्याख्या ४०२ "" [ संखडिपगयं भणति उवेच्च गमणे, इति दोसा दप्पदो य जहिं गंतुं । कम गहण भुंजणे या, न होंति दोसा अदप्पेणं ॥ ३१७७॥ " भण्णति०" गाहा । कण्ठ्या । 'कमगहणे' त्ति परिवाडीए हिंडतो संखडीए पत्तो, गेहंतो भुंजंतो य सुद्धो । तं पुण कहं होज्ज ? अत उच्य पडिलेहियं च खेत्तं, पंथे गामे व भिक्खवेलाए । गामाशुगामियम्मिय, जहिं पायोग्गं तहिं लभते ॥३१७८॥ " पडिलेहियं ० " गाहा । तेहिं खेत्तं पडिलेहियं वरिसारत्तपाउग्गं मासकप्पपाउग्गं वा । तत्थ गमणाए संपट्ठिया । अस्य व्याख्या - वासाविहारखेत्तं वच्चंताऽणंतरा जहिं भोज्जं । अत्तठिताण तहिं, भिक्खमडंताण कप्पेज्जा ॥ ३१७९॥ “वासाविहार०” गाहासिद्धं । भोज्जंति वा संखडि त्ति वा एगद्वं । 'अत्तट्ठठिताणं' ति आत्मार्थाय स्थितानाम्, न तु संखडिनिमित्तं ठिया । नत्थि पवत्तणदोसो, परिवाडीपडित मो ण याऽऽइण्णा । परसंसट्टं अविलंबियं च गेण्हंति अणिसण्णा ॥ ३१८०॥ संतऽन्नेव ऽवराधा, कज्जम्मि जतो ण दोसवं जेसु । जो पुण जतणारहितो, गुणो वि दोसायते तस्स ॥ ३१८१ ॥ असढस्सऽप्पडिकारे, अत्थे जततो ण कोइ अवरोधो । सप्पडिकारे अजतो, दप्पेण व दोसु वी दोसो ॥३१८२॥ "नत्थि पवत्तण० " ["संतऽन्ने ० " " असदस्सo"] गाहा कण्ठ्या । 'गामाणुगामियम्मि यत्ति (गा० ३१७८) । एवं चेव रीयंताणं गामाणुगामं तेहिं लभति त्ति कप्पइ । १. णाविब्भलो मुयति मुच । Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३१७६-३१८९] पढमो उद्देसो ४०३ 'असढस्स पडिकारे' त्ति । नास्त्यत्र नो प्रकार: कार्यसाधनं । पच्छा जयणाए णिसेवंतो अदोसवं । कज्जंति वा कारणं ति वा एगटुं । सेसं कण्ठ्यम् । निद्दोसा आदिण्णा, दोसवती संखडी अणाइण्णा । सुत्तमणाइण्णाते, तस्स विहाणा इमे होंति ॥३१८३॥ "निद्दोसा०" गाहा । यस्यां दोषा न संतीति सा णिद्दोसा । सा णिद्दोसत्तणेण चेव आइन्ना । दोषा यस्यां संति सा सदोषवती, सा य दोसवतित्तणेण चेव साहूहि अणाइण्णा । तीए इमे दोसा - जावंतिया पगणिया, सक्खित्ताऽखित्त बाहिराऽऽइण्णा । अविसुद्धपंथगमणा, सपच्चवाता य भेदाय ॥३१८४॥ आचंडाला पढमा, बितिया पासंडजाति णामेहिं । सक्खेत्ते जा सकोसं, अक्खित्ते पुढविमाईसु ॥३१८५॥ जावंतिगाएँ लहगा. चउगरु पगणी' लहग सक्खेत्ते । मीसगसचित्तऽणंतर परंपरे कायपच्छित्तं ॥३१८६॥ "जावंतिया०" ["आचंडाला०""जावंतिगाए"] दारगाहा । गाहाहिं वक्खाणं सिद्धं । एसा अक्खेत्ते छण्हं कायाणोवरि कज्जइ। बहि वुड्डि अद्धजोयण, गुरुगादी सत्तहिं भवे सपदं । चरगादी आइण्णा, चउगुरु हत्थाइभंगो य ॥३१८७॥ "बहि वुड्डी०" गाहा । खेत्तबहियाओ अद्धजोयणपरिवुड्डीए चउहि जोयणेहिं अट्ठहिं उणेहिं सपदं भवइ । आइन्ना नाम चरगादीहिं, तत्थ :: ४ (चतुर्लघु) पाएण वा पाए संघट्टेज्ज । अविसुद्धपहादीणं तिण्हं दाराणं व्याख्या - काएहविसुद्धपहा, सावयतेणा पहे अवाया उ । दंसण बंभवताऽऽता, तिविधा पुण होंति पत्तस्स ॥३१८८॥ दसणवादे लहुगा, सेसावादेसु चउगुरू होति । जीवियचरित्तभेदा, विसचरिगादीहि गुरुका उ ॥३१८९॥ "काएह०" ["दसणवादे०"] गाहाद्वयम् । जीवियभेदं विसेणं चरित्तभेदं चरियादीहिं ::। ४ (चतुर्गुरु) । इमेणं कारणेणं गम्मेज्जा वि - Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०४ विसेसचुण्णि [संखडिपगयं कप्पइ गिलाणगट्ठा, संखडिगमणं दिया व रातो वा । दव्वम्मि लब्भमाणे, गुरुउवदेसो त्ति वत्तव्वं ॥३१९०॥ पुद्वि ता सक्खेत्ते, असंखडी संखडीसु वी जतति । पडिवसभमलब्भंते, ता वच्चति संखडी जत्थ ॥३१९१॥ उज्जेंत णायसंडे, सिद्धसिलादीण चेव जत्तासु । सम्मत्त भाविएसुं, ण हुंति मिच्छत्तदोसा उ ॥३१९२॥ एतेसिं असईए, इतरीउ वयंति तत्थिमा जतणा । पुट्ठो अतिक्कमिस्सं, कुणति व अण्णावदेसं तु ॥३१९३॥ तहियं पुव्वं गंतुं, अप्पोवासासु ठाति वसहीसु । जे य अविपक्कदोसा, ण णेति ते तत्थ अगिलाणे ॥३१९४॥ विणा उ ओभासित संथवेहिं, जं लब्भती तत्थ उ जोग्गदव्वं । गिलाणभुत्तुव्वरियं तगं तु, न भुंजमाणा वि अतिक्कमंति ॥३१९५॥ "कप्पइ गिलाण०" ["पुट्विं ता" "उज्जेंत णायसंडे०" "एतेसिं०" "तहियं पुव्वं०" "विणा उ०'"] गाहासिद्धमेव । 'अण्णावदेसं तु' त्ति । सावगादीहिं चत्थ अरिट्ठा कया (?) तं निमित्तं गच्छामो । अविपक्कदोसा णामं जे असमत्था णिग्गहे उं इंदियकसायादीणि, अविकोविता वा दव्वालंभेण गया । तत्थ जइ उच्चूरं चेव लब्भइ तो नत्थि गिलाणणिमित्तं ओभासणा । अह न लब्भइ ओभासं ताए माणपत्ते य णिवारयति । जइ भणंतिकिं ओभासणा गिण्हह वा दिज्जमाणं? उच्यते-'गुरूवदेसो त्ति वत्तव्वं' । गुरु वेज्जा, तस्सवदेसेणं पत्तामो, एत्तियं वा गिण्हामो । अस्य व्याख्या - ओभासियं जं तु गिलाणगट्ठा, तं माणपत्तं तु णिवारयति । तुब्भे व अण्णे व जया तु बेंति, भुंजेत्थ तो कप्पति णऽण्णहा तू ॥३१९६॥ दिणे दिणे दाहिसि थोव थोवं, दीहा रुया तेण ण गिहिमोऽम्हे । ण हावयिस्सामो गिलाणगस्सा, तुब्भे व ता गिण्हह गिण्हणेवं ॥३१९७॥ "ओभासियं०" ["दिणे दिणे०'"] वृत्तं कण्ठ्यम् । अणोभट्ठ गिलाणभुत्तुव्वरियं भुंजमाणा वि णातिक्कमंति । 'जं गं तु' त्ति जइ एवं भणइ । एवं ताव असेस लब्भमाणे । १. जया तु मुच । Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३१९०-३२०३] पढमो उद्देसो ४०५ न वि लब्भई पवेसो, साधूणं लब्भएत्थ अज्जाणं । वावारण परिकिरणा, पडिच्छणा चेव अज्जाणं ॥३१९८॥ [नि०] "न वि लब्भइ०" गाहा । पुरातना । अस्य व्याख्या - अलब्भमाणे जतिणं पवेसे, अंतेपुरे इब्भघरेसु वा वि । उज्जाणमाईसु व संठियाणं, अज्जाउ कारिंति जतिप्पवेसं ॥३१९९॥ "अलब्भाणे०" वृत्तं कण्ठ्यम् । अह न लभेज्ज संजयाणं पवेसो, संजईओ लब्भंति, ताहे संजईओ वा वारिज्जति, ताओ पविट्ठाओ पन्नवेंति-जहा एते महातवस्सी, ताहे पच्छा पविसंति । अह पवेसो न चेव लब्भइ ताहे गिहत्थेहिं णीणावेंति । ते पुण इमे - पुराणमाईसु व णीणवेंति, गिहत्थभाणेसु सयं वा ताओ । आगारिसंकाएँ जतिच्चएही, हिट्ठोवभोगेहि अ आणवेंती ॥३२००॥ "पुराण" वृत्तं । ते पुण संजयभायणाहिं णीणेति । जया ण होज्ज णीणेतओ अंतरावणं आसियावेत्ति वा । ताहे अज्जाओ गिहत्थभायणे हिं णीणेति । 'अगारिसंकाए' त्ति अकारमस्यास्तीत्यकारी । यथा छत्रमस्यास्तीति छत्री । अह गिहत्थाणं संका-किं एताओ णीणेत्ता अगाराण देंति ? ताहे संजयाणं असंभोइएहिं भायणेहिं णीणेति । असईए संभोइएहिं वि। तेसामभावा अहवा वि संका, गिण्हंति भाणेसु सएसु ताओ । अभोइभाणेसु उ तस्स भोगो, गारत्थि तेसेव य भोगिसू वा ॥३२०१॥ "तेसामभावा०" वृत्तं । पकरणाए वक्खाणं । पकरणा नाम अण्णत्थ पज्जोवणा, तेषां भाजनानां अभावो होज्ज । अह गिहत्था जाणेज्ज-किं संजयाणं देंति अण्णेसिं वा ? एवं संका। ताहे संजईओ अप्पणएहिं भायणेहिं आणेऊणं असंभोइएसु छुब्भित्ता परिभुंजइ । 'तस्स भोगो' त्ति तस्याहारस्येत्यर्थः । असइ गिहत्थभायणेसु भुंजइ । असइ संजइच्चएहिं भुंजइ । ताणं तेणं लहुं कज्जं होज्ज । पच्छा संभोइएहिं वि भुंजइ गिलाणो । 'पडिच्छण'त्ति (गा० ३१९८) अज्जियाणं हत्थाओ पडिच्छंति । एवं ताव गिलाणनिमित्तं वच्चंति । अहवा इमेहिं कारणेहिं गम्मेज्ज - अद्धाणनिग्गयादी, पविसंता वा वि अहव ओमम्मि । उवधिस्स गहण लिंपण, भावम्मि य तं पि जयणाए ॥३२०२॥ पविट्ठकामा व विहं महंतं, विणिग्गया वा वि ततोऽधवोमे । अप्पायणट्ठाय सरीरगाणं, अत्ता वयंती खलु संखडीओ ॥३२०३॥ Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०६ विसेसचुण्णि [संखडिपगयं वत्थं व पत्तं व तहिं सुलंभं, णाणादिसिं पिंडियवाणिएसु ।। पवत्तिसं तत्थ कुलादिकज्जे, लेवं व घेच्छामों अतो वयंति ॥३२०४॥ "अद्धाण०" ["पवेटुं०" "वत्थं व पत्तं०"] दारगाहा वृत्तेहिं वक्खाणसिद्धा । 'अहवा ओमो' । पच्छद्धं कण्ठ्यम् । अत्ता गीतत्था । 'भावम्मि य' त्ति । कस्सइ संखडीए परो डोहलो समुप्पज्जेज्ज-अवस्स मए गंतव्वं संखडिं, तस्स भावं णाऊण वसभा गुरुं विन्नवेति । आयरिया सेहं भणिति-एएण समं वच्च । “अभाविसुं"त्ति भवितवान् । पुट्वि दोसा दीवेत्तु विस्सज्जेति। एतदेवार्थ सेहं विदित्ता अतितिव्वभावं, गीया गुरुं विण्णवयंति तत्थ । जे तत्थ दोसा अभविंसु पुट्वि, दीवेत्तु ते तस्स हिता वयंति ॥३२०५॥ "सेहं विदित्ता०" वृत्तं कण्ठ्यम् । पुव्वोदितं दोसगणं च तं तू, वज्जेंति सेज्जाइजुतं जताए । संपुण्णमेवं तु भवे गणित्तं, जं कंखियाणं पविणेति कंखं ॥३२०६॥ "पुव्वोदितं०" वृत्तं । तत्थ गया वसहीदोसे परिहरेंति । पुव्ववन्निए दोसे परिहरित्ता ठायंति, दोसेहिं य जयणं करेंति गुणा, तत्थेव जं पाउग्गं लभंति मासो कंखाए पडिबद्धो । अणापुच्छाए वच्चेज्ज कंखितस्स य कंखं छिदइ । 'संपुन्नमेतं तु भवे गणित्तं' तु गणिसंपदाए भणियं । कंखितस्स कंखं पविणेत्ता भवइ । 'जयणे' त्ति । जे पुव्वं दोसा वुत्ता संखडीए ते जयणाए परिहरियव्वा । ॥ संखडीपगयं समत्तं ॥ . . Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ वियारभूमी-विहारभूमीपगयं ॥ [सुत्तं] नो कप्पति निग्गंथस्स एगाणियस्स राओ वा वियाले वा बहिया वियारभूमि वा विहारभूमिं वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा । कप्पइ से अप्पबिइयस्स वा अप्पतइयस्स वा राओ वा वियाले वा बहिया वियारभूमि वा विहारभूमि वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा ॥१-४८॥ "नो कप्पइ निग्गंथस्स एगाणियस्स०" सुत्तं उच्चारेयव्वं । सम्बन्धे - आहारा नीहारो, अवस्समेसो तु सुत्तसंबंधो । तं पुण ण प्पडिसिद्धं, वारे एगस्स निक्खमणं ॥३२०७॥ "आहारा०" गाहा । कण्ठ्या । नियुक्तिविस्तरः - रत्तिं वियारभूमी, णिग्गंथेगाणियस्स पडिकुट्ठा । लहुगो य होति मासो, तत्थ वि आणाइणो दोसा ॥३२०८॥ [नि० ] "रत्तिं वियार०" गाहा । न वट्टइ रत्तिं एगाणियस्स वियारभूमि गंतुं । सा वियारभूमी दुविहा–काइए उच्चारे य । तत्थ काइए ताव भणति-जइ जाति एगाणिओ मासलहुं, आणादि । तेणाऽऽरक्खियसावयपडिणीए थीणपुंसतेरिच्छे । ओहाणपेहि वेहाणसे य वाले य मुच्छा य ॥३२०९॥ "तेणारक्खिय०" गाहा । तेणेहिं दुविहेहिं उवही सो वा हीरेज्ज, आरक्खिएहिं वा गिण्हणाई, सावएहिं खज्जेज्ज, पडिणिएहिं वा पंताविज्जेज्ज, इत्थी-णसओ वा एक्काणियं गेण्हेज्ज, तिरिक्खो वा दट्टो आहणेज्ज, तिरिक्खजोणिं वा पडिसेवेज्ज । 'वेहाणसे' त्ति । अस्य व्याख्या - थी पंडे तिरिगीसु व, खलितो वेहाणसं व ओधावे । सेसोवधीसरीरे, गहणादी मारणं जोए ॥३२१०॥ दुप्पभिई उ अगम्मा, ण य सहसा साहसं समायरति । वारेति च णं बितिओ, पंच य सक्खी उ धम्मस्स ॥३२११॥ "थी पंडे०' ["दुप्पभिइ उ०"] गाहा । इत्थीए पंडएहिं वा खलिओ मेहुणपडिसेवणाए अद्धिईए वेहाणसं करेज्ज ओधाणुप्पेही वा गच्छेज्ज । 'सेस' त्ति सेसाणि दाराणि । उवहीए वा भयं गहणादीया वा होज्ज, मारेज्ज वा, वालेहि वा साणेहिं वा खज्जेज्ज, Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०८ विसेसचुण [वियारभूमी - विहारभूमीपर्यं मुच्छाए वा पवडेज्ज । 'जोडे' त्ति जोडेयव्वाणि सेसाणि दाराणि उवहिमादीणि । एए दोसा एगाणियस्स काइयभूमीए । इमे उच्चारभूमीए दोसा एगाणिस्स एए चेव य दोसा, सविसेसुच्चारमायरंतस्स । सबितिज्जगणिक्खमणे, परिहरिया ते भवे दोसा ॥ ३२९२ ॥ " एए चेव य०" गाहा । कण्ठ्या । जइ दोणि तो णिवेदित्तु र्णेति तेणभऍ ठाति दारेक्को । सावयभयम्मि एक्को, णिसिरति तं रक्खती बितिओ ॥३२१३॥ 61 " जइ दोण्णि० " गाहा । जइ दो गच्छंति जो तत्थ जग्गइ तस्स णिवेदेउं णिग्गंतुं काइयादि वोसिरिता पडिएइ । अह तेणभएणं तेसिं दोन्हं एक्को दारे ठाइ, बिइओ काइयं वोसिरित्ता दारे ठाइ, इयरो वोसिरइ । सावयभए मत्तगासईए एक्को वोसिरइ, बिइओ दंडहत्थो तं वोसितं रक्ख अत्ताणं च । एक्काणियस्स जयणा - 41 सभयाऽसति मत्तस्स उ, एक्को उवओग डंडओ हत्थे । वतिकुडुंतेण कडी, कुणति य दारे वि उवयोगं ॥३२१४॥ 'सभया०” गाहा । जइ सभयं तो मत्तएसु णिसिरइ । असई दंडहत्थो णिग्गंतुं वोसिरइ 'उवओग दंडहत्थो?' त्ति दंडहत्थगओ उवउत्तो सीहभयादीणं वोसिरइ । वतिं वा कुड्डुं वाणं कडि करेंति दारे वि उवओगं करेइ । कहं पुण एक्काणिओ निग्गच्छेज्ज ? - बितियपदे उ गिलाणस्स कारणा अहव होज्ज एगागी । पुव्व ट्ठिय निद्दोसे, जतणाऍ णिवेदिउच्चारे ॥ ३२१५॥ " बिइय० " गाहा । अस्य विभाषा एगो गिलाणपासे, बितिओ आपुच्छिऊण तं नीति । चिरगतें गिलाणमितरो, जग्गंतं पुच्छिउं णीति ॥ ३२१६ ॥ " एगो गिलाणपासे० " गाहा । बिइयपदेणं एक्को वि णिग्गच्छेज्ज, तिन्नि चेव ते जा हो । सिं एक्को गिलाणो, अगिलाणं दोन्हं । एक्को गिलाणस्स उवत्तणादि करेइ, बिइओ तं आपुच्छिऊण काइयादि निग्गच्छइ । जइ चिरं करेइ ताहे सो गिलाणं भणइजग्गेज्जासि ताव जाव अहं पडिएमिं गवेसित्ता । 'पुव्वट्ठिए णिद्दोसि ' त्ति पुव्वं निद्दोसोि १. उवओगडंडओ हत्थे मुच । उवओग दंडहत्थो अ इ । २. पुव्वट्ठिय निद्दोसे मुच । Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०९ भासगाहा-३२०४-३२२१] पढमो उद्देसो काउं तत्थ ठिया । अह पच्छा केणइ भणियं-सभयं ति 'जयणाए निवेदितुच्चारे' त्ति । यथैतदुक्तम् । अहवा एगाणिओ चेव कारणे होज्ज असिवादिसु, सो वा एगाणिओ अइगच्छेज्ज वा निग्गच्छेज्ज वा । एवं ताव तिण्हं जयणा, बहूणं वि एवं चेव। जधियं पुण ते दोसा, तेणादीया ण होज्ज पुव्वुत्ता । एक्को वि णिवेदेतुं, णितो वि तहिं णतिक्कमति ॥३२१७॥ "जधियं पुण०" गाहा । कण्ठ्या । जत्थ ते पुव्युत्ता दोसा न भवंति तेणादओ । इदाणि विहारभूमी भाणियव्वा, विहारभूमि = सज्झायभूमी । बहिया वियारभूमी, दोसा ते चेव अधिय छक्काया । पुव्वद्दिढे कप्पइ, बितियं आगाढ संविग्गो ॥३२१८॥ ते तिण्णि दोण्णी अह विक्कतो उ, नवं च सुत्तं सपगासमस्स । सज्झातियं णत्थि रहं च सुत्तं, ण यावि पेहाकुसलो स साहू ॥३२१९॥ "बहिया वियारभूमी०" ["ते तिण्णि०"] गाहा । पुव्वद्धं कण्ठ्यम् । बिइयपदे गच्छेज्जा वि । “पुव्वद्दिढे" पच्छद्धं । 'बिइयं' अहुणा बीयं परियट्टेयव्वं, पगासो अत्थो भणंति । सज्झाइयं वसहीए णत्थि । अहवा तं रहस्ससुत्तं, जहा बिइओ न सुणेइ३ । एवं एक्काणिओ साहू कारणे होज्ज । तेसिं एगतरस्स सुत्तं सपगासं परियट्टिज्जइ, ण य सो साहू अणुप्पेहणाकुसलो । एएण कारणेणं सो साहू एक्काणिओ वच्चेज्ज । जं तं भणियं पुव्वुद्दिटुं कप्पइ, तस्स विभासा - आसन्नदेहे दियदिट्ठभोम्मे, घेत्तूण कालं तहि जाइ दोसं । वस्सिदिओ दोसविवज्जितो य, णिद्दाविकाराऽऽलसवज्जितप्पा ॥३२२०॥ "आसन्न०" वृत्तं कण्ठ्यम् । 'दिट्ठो भोमे' त्ति उच्चारे पासवणभूमीओ 'दोसं' ति पादोसियकारओ गच्छइ । जं तं भणियं संविग्गो त्ति तस्य व्याख्या-"वस्सिदिओ०" पच्छद्धं कण्ठ्य म् । तब्भावियं तं तु कुलं अदूरे, किच्चाण झायं णिसिमेव एति । वाघाततो वा अहवा वि दूरे, सोऊण तत्थेव उवेइ पादो ॥३२२१॥ १. जहितं मुच । २. जत्थ ते तेणादओ ब । ३. निसुणेइ अ ब क ड इ । ४. दिट्ठभोम्मे मुच । उच्चारपासवण इति भाव्यम् ? Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसेसचुणि [ वियारभूमी - विहारभूमीपगयं " तब्भावियं ० " वृत्तं कण्ठ्यम् । तब्भावियं नाम साहुभावियं । [सुत्तं] नो कप्पति निग्गंथीए एगाणियाए राओ वा वियाले वा बहिया वियारभूमिं वा विहारभूमिं वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा । कप्पड़ से अप्पबिइयाए वा अप्पतइयाए वा अप्पचउत्थीए वा राओ वा वियाले वा बहिया वियारभूमिं वा विहारभूमिं वा निक्खमित्तए वा पविसित्त वा ॥ १४९॥ ४१० सुत्तं जाव अप्प पंच सुत्तं उच्चारेयव्वं । सो चेव य संबंधो, नवरि पमाणम्मि होइ णाणत्तं । जे य जतीणं दोसा, सविसेसतरा उ अज्जाणं ॥ ३२२२॥ बहिया वियारभूमी, णिग्गंथेगाणियाऍ पडिसिद्धा । चउगुरुगाऽऽयरियादी, दोसा ते चेव आणादी ॥३२२३॥ [" सो चेव य० " "बहिया ० " ] एयं सुतं आयरिओ पवत्तिणीए जइ न कहेइ :: । ४ (चतुर्गुरु) पवत्तिणी भिक्खुणीणं जइ न कहेइ :: । ४ (चतुर्गुरु), ताओ न पडिसुणें ति० (मासलघु), अह बलामोडीए गच्छंति :: । ४ (चतुर्गुरु) । आणादिणो दोसा तच्चेव तेणादी । भीरू पकिच्चेव बला चला य, आसंकितेगा समणी उ रातो । मा पुप्फभूयस्स भवे विणासो, सीलस्स थोवाण ण देंति गंतुं ॥ ३२२४॥ " भीरू प० " वृत्तं । पुरुषं प्राप्य सा अबला । अत एव तस्याः पर्यायनाम अबले त्ति, प्रायेण स्त्री चपलस्वभावा । एगागिणी गामे आसंकिया भवइ । 'आसंकित' त्ति अवश्यमेषा व्यभिचारिणी । शेषं कण्ठ्यम् । गुत्ते गुत्तदुवारे, कुलपुत्ते इत्थमज्झे निद्दोसे | भीतपरिस मद्दविदे, अज्जा सिज्जायरे भणिए ॥ ३२२५ ॥ पत्थारो अंतो बहि, अंतो बंधाहि चिलिमिली उवरिं । तं तह बंधति दारं, जह णं अण्णा ण याणाई ॥३२२६॥ संथारेगंतरिया, अभिक्खणाऽऽउज्जणा य तरुणीणं । पsिहारि दारमूले, मज्झे अ पवत्तिणी होति ॥ ३२२८॥ Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३२२२-३२३३] पढमो उद्देसो ४११ "गुत्ते गुत्तदुवारे०" ["पत्थारो०" "संथारे०" "निक्खमण०"] गाहाओ । 'संथारेगंतरिय' त्ति संजई संथारस्स अंतरिया चिलिमिणीए आउज्जोवण त्ति । पवत्तिणी वि पडिहारी वि उवयुज्जइ तरुणीसु । निक्खमण पिंडियाणं, अग्गद्दारे य होइ पडिहारी । दारे पवत्तिणी सारणा य फिडिताण जयणाए ॥३२२८॥ बिइयपद गिलाणाए, तु कारणा अहव होज्ज एगागी । आगाढे कारणम्मि, गिहिणीसाए वसंतीणं ॥३२२९॥ "बिइयपद०" गाहा । बिइयपदं पवत्तिणी अप्पतइया वा होज्ज । एगा गिलाणी, एगा गिलाणीए पासे अच्छइ, एगा आपुच्छित्ता णीइ । अहवा एगाणीया कारणिया होज्ज । तत्थ से इमा सामायारी-जत्थ सावओ अभिगओ अत्थि अम्मापितिसमाणो तं भणइ-तुमं निस्साए अच्छामि । जं वा किंचि ममं पेक्खह तं अहं सारवेयव्वा । जइ पडिवज्जइ ताहे वसइ । एतदेवार्थं - एगा उ कारण ठिया, अविकारकुलेसु इत्थिबहुलेसु । तुब्भ वसीहं णीसा, अज्जा सेज्जातरं भणति ॥३२३०॥ अपुव्वपुंसे अवि पेहमाणी, वारेसि धूतादि जहेव भज्जं । तहाऽवराहेसु ममं पि पेक्खे, जीवो पमादी किमु जोऽबलाणं ॥३२३१॥ पायं सकज्जग्गहणालसेयं, बुद्धी परत्थेसु उ जागरूका । तमाउरो पस्सति णेह कत्ता, दोसं उदासीणजणो जगं तु ॥३२३२॥ "एगा उ०" ["अपुव्वपुंसे०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । ["पायं सकज्ज०"] 'अबलाणं' ति महिलाणं । किं कारणं? पाएण सकज्जे घेत्तव्वे अलसा एसा, का भन्नए बुद्धी? अलसा नाम जडा । परकज्जे घेत्तव्वे जागरणशीला न जड़ा इत्यर्थः । तदिदं सकज्जं साहंतो आउरत्तणेणं ण पेच्छइ सुनयं अणयं वा । 'इहए' त्ति इमा मर्त्यलोके । असावेवात्मीयकार्यसाधकः । किं पुण ण पेक्खइ जो तत्थ अनओ दोसं 'जंतु' त्ति जं पस्सइ उदासीणजणो अनए दोसो। तेणिच्छए तस्स जहिं अगम्मा, वसंति णारीतों तहिं वसेज्जा । ता बेति रत्तिं सह तुब्भ णीहं, अणिच्छमाणीसु बिभेमि बेति ॥३२३३॥ १. जगं तु त्ति मुच । Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१२ विसेसचुण्णि [वियारभूमी-विहारभूमीपगयं मत्तासईए अपवत्तणे वा, सागारिए वा निसि णिक्खमंती । तासिं णिवेदेतु ससद्ददंडा, अतीति वा णीति व साधुधम्मा ॥३२३४॥ "तेणिच्छिए०" ["मत्ता०"] गाहा । अगम्मा मातादी अविरइयाओ । ताओ भणइ-जाहे तुब्भे णीह, ताहे मए वि उट्ठवेह । 'अणिच्छमाणी' त्ति । जइ ताओ गिहत्थीओ णेच्छंति निग्गंतुं तो भणइ-अहं बीभेमि एक्किता । इदाणि विहारभूमी । एगाहि अणेगाहि व, दिया व रातो व गंतु पडिसिद्धं । चउगुरु आयरियादी, दोसा ते चेव जे भणिया ॥३२३५॥ "एगाहि०" गाहा । एगाणिय दुयाणिया तियाणिया बहुयाणिया तरुणीणं न कप्पड़ दिवसओ वि ताव पडिसिद्धं, किमंगं पुण राओ ? उस्सग्गेणं न वट्टइ संजईणं गंतुं । पच्छद्धं पूर्वोक्तं । 'जे भणिय' त्ति । विचारभूमीए भवे कारणं जेणं गम्मेज्जा विहारभूमी एयं गाहाए। अंतेसु एहिति । 'अगाढं संविग्गे' त्ति (३२३७ गा०) अगाढजोगपडिवन्नियाओ होज्जा । सो पुण केरिसो उवस्सओ जत्थ गम्मइ सज्झायभूमिं ? गुत्ते गुत्तदुवारे, दुज्जणवज्जे णिवेसणस्संतो । संबंधि णिए सण्णी, बितियं आगाढसंविग्गे ॥३२३६॥ "गुत्ते०" गाहा । स पुरोहडो सकवाडो णिवेसणस्स अंतो जत्थ गम्मइ, असह आसन्नपाडए वि, जो सबंधियो पिया माता भाया वा णीओ त्ति, जेण सेज्जायरस्स मित्तया, सन्नी वा अभिगओ तत्थ गच्छंति । 'बिइयं' ति बिइयपदं । 'अगाढं' ति अगाढजोग्गं संविग्गा साहुणी। तत्थ केरिसए अज्जाए कप्पति गंतुं ? पडिवत्तिकुसल अज्जा, सज्झायज्झाणकारणुज्जुत्ता । मोत्तूण अब्भरहितं, अज्जाण ण कप्पती गंतुं ॥३२३७॥ "पडिवत्ति०" गाहा । सा य अज्जा पडिवत्तिकुसला । जो किंचि पुच्छइ तस्स समत्था उत्तरं दाउं, सज्झायं झाइस्सामि तम्मि कारणे उज्जुत्ता । तत्थ अप्पतइया अप्पचउत्था अप्पपंचमा वा 'मोत्तूण अब्भरुहिए२' त्ति जाणि कुलाणि अहाभद्दयाणि संजयासंजईओ गुरुक्का, तेसि पितिघरं भातृ-पितृयघरं वा एयाणि अब्भतिहिताणि संजईणं, अण्णत्थ न वट्टइ गंतुं । तासिं एगा भणइ - सज्झाइयं नत्थि उवस्सएऽम्हं, अगाढजोगं च इमा पवण्णा । तरेण सोहद्दमिदं च तुब्भं, संभावणिज्जातौ ण अण्णहा ते ॥३२३८॥ १. नास्ति अ इ । २. अब्भरहितं ति मुच । Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३२३४-३२३९] पढमो उद्देसो ४१३ "सज्झाइयं०" गाहा । अम्ह सेज्जातरेण तुम्हेहिं समं सोभई सुटु त्ति भणियं होइ 'इदं' ति एयं कारणं पडुच्च तुब्भ सकासं आगया मो, अण्णत्थ ण गयाओ, सज्झायनिमित्तं आगयाओ न अन्नेण कारणेणं । इमं च कारणं - खुद्दो जणो णत्थि ण यावि दूरे, पच्छण्णभूमी य इहं पकामा । तुब्भेहि लोएण य चित्तमेतं, सज्झायसीलेसु जहोज्जमो णे ॥३२३९॥ "खुद्दो जणो" गाहा । कण्ठ्यारे । तुझेहि य लोगेण विन्नायमेवं जहा अम्हे सज्झाए सीले य उज्जमामो । सेसं कण्ठ्यम् । ॥ वियारभूमि-विहारभूमिपगयं समत्तं ॥ १. सोहदं इति भाव्यम् ? २. नास्ति अ इ । Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ अज्जखेत्तपगयं ॥ [सुत्तं] कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा पुरत्थिमेणं जाव अंगमगहाओ एत्तए, दक्खिणेणं जाव कोसंबीओ, पच्चत्थिमेणं जाव थूणाविसयाओ, उत्तरेणं जाव कुणालाविसयाओ एत्तए । एताव ताव कप्पइ । एताव ताव आरिए खेत्ते । णो से कप्पति एत्तो बाहिं । तेण परं जत्थ नाणदंसणचरित्ताइं उस्सप्पंति त्ति बेमि ॥१-५०॥ सुत्तं उच्चारेयव्वं । संबंधे गाहा इति काले पडिसेहो, परूवितो अह इदाणि खेत्तम । चउदिसि समणुण्णायं, मोत्तूण परेण पडिसेहो ॥३२४०॥ " इति काले० " गाहा । कण्ठ्या । 'चउद्दिसिं ति' सूत्रप्रामाण्यात् । एवमुक्त्वा 'परेण पडिसिद्धं " ति । ट्ठा वि य पडिसेहो, दव्वादी दव्वें आदिसुत्तं तु । घडिमत्त चिलिमिणीए, वत्थादी चेव चत्तारि ॥३२४१॥ वगडा रच्छा दगतीरगं च विह चरमगं च खित्तम्मि । सारिय पाहुड भावे, सेसा काले य भावे य ॥३२४२॥ अहवण सुत्ते सुत्ते, दव्वादीणं चउण्हमोआरो । सो य अधीणो वत्तरि, सोतरि य अतो अणियमोऽयं ॥ ३२४३॥ "हेट्ठा०" ["वगडा० 'अहवण सुत्ते० " ] गाहा । दव्वओ खेत्तओ कालओ भावओ । वत्थादी-वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा । एए चत्तारि सुत्ता । पढमो गाहावइकुलं, बिइओ बहियावियारभूमि, तइओ गामाणुग्गामिं, चउत्थो वासावासं । एयं दव्वे सागारियसुत्तं अहिकरणसुत्तं च भावे । सेसं कण्ठ्यम् । एषः द्वितीयः सम्बन्धः । 22 44 जो एतं न वि जाणइ, पढमुद्देसस्स अंतिमं सुतं । अहवण सव्वऽज्झयणं, तत्थ उ नायं इमं होइ ॥ ३२४४॥ [ नि० ] " जो एयं न वि० " गाहा । कण्ठ्या । १. पडिसेहो मुच । Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१५ भासगाहा-३२४०-३२५१] पढमो उद्देसो उज्जालितो पदीवो, चाउसालस्स मज्झयारम्मि । पमुहे वा तं सव्वं, चाउस्सालं पगासेति ॥३२४५॥ "उज्जालितो०" गाहा । कण्ठ्या । एतत्सूत्रं मध्यदीपकं । जम्हा य एत्थ उद्देसए समासओ सव्वा सामायारी संमत्ता । तम्हा जो एयं जाणइ सो गणपरिवट्टी अणुन्नाओ । जो पुण ण याणइ सो णाणुण्णाओ । तेणाभिसंबंधेण - जो गणहरो न याणति, जाणंतो वा न देसती मग्गं । सो सप्पसीसगं पिव, विणस्सती विज्जपुत्तो वा ॥३२४६॥ "जो गणहरो०" गाहा । तं जो गणहरो ण याणइ, अहवा जाणंतो ण देसेइ मग्गं सो सप्पसीसगं व विद्दाइ । कप्पियं आहरणं-एक्को सप्पो निच्चं पलोएंतो अप्पणो जहासुहं? विहरइ। ताहे से छप्पा भणइ-तमं निच्चमेव पुरओ वच्चसि, अहं पि ताव पुरओ वच्चामि । ताहे सप्पसीसयं भणइ - सीउण्हवासे य तमंधकारे, निच्चं पि गच्छामि जतो मि णेसी । गंतव्वए सीसग ! कंचि कालं, अहं पि ता होज्ज पुरस्सरा ते ॥३२४७॥ ससक्करे कंटइल्ले य मग्गे, वज्जेमि मोरे णउलादिए य । बिले य जाणामि अदुट्ठ दुढे, मा ता विसूराहि अजाणि एवं ॥३२४८॥ ["सीउण्ह०"] "ससक्करे०" गाहा । कण्ठ्या । पुच्छडा भणइ - तं जाणगं होहि अजाणिगा हं, पुरस्सरं ताव भवाहि अज्ज । एसा अहं णंगलिपासएणं, लग्गा दुअं सीसग ! वच्च वच्च ॥३२४९॥ "तं जाणगं०" गाहा । कण्ठ्या । 'पुरस्सरं' ति पुरं गम इत्यर्थः । सीसगवयणं - अकोविए ! होहि पुरस्सरा मे, अलं विरोहेण अपंडितेहिं । वंसस्स छेदं अमुणे ! इमस्स, दटुं जतिं गच्छसि तो गतासि ॥३२५०॥ "अकोविए०" गाहा। हे ! अकोविए ! एहिं वंस च्छेदंति अमुणेतिया इमस्स कज्जस्स निप्फत्ती जाणिस्ससि । किं तत् ? कुलं विणासेइ सयं पयाता, नदीव कुलं कुलडा उ नारी । निब्बंध एसो णहि सोभणो ते, जहा सियालस्स व गाइतव्वे ॥३२५१॥ १. सुहं विह ब । २. = पुच्छं । Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१६ विसेसचुण्णि [अज्जखेत्तपगयं "कुलं विणासेइ०" गाहा । कण्ठ्या । णीलीरागखसद्रुमाख्यानकं कथयितव्वं । जहा एगस्स उण्णुइत्तं सोउं, जेहिं सव्वेहिं उण्णुइयव्वं, जहा सो विणट्ठो । एवं तुमं पि विट्ठा । णिब्बंधेणं सीसगवयणं - उल्लत्तिया भो ! मम किं करेसी ?, थाम सयं सुट्ठ अजाणमाणी । सुतं तया किण्ण कताइ मूढे, जं वाणरो कासि सुगेहियाए ॥३२५२॥ "उल्लत्तिया०" गाहा । कण्ठ्या । उल्लत्तियाओ । तं जाणगं गाहा पूर्वोक्तं । जहा - सुहराए वानरो पडिच्चोइओ तस्सेव पडिणीहूओ घरं विणासेइ, एवं तुमं पि ममोवरि भूया । न चित्तकम्मस्स विसेसमंधो, संजाणते णावि मियंककंतिं । किं पीढसप्पी कह दूतकम्मं, अंधो कहिं कत्थ य देसियत्तं ॥३२५३॥ "न चित्तकम्मस्स०" गाहा । कण्ठ्यम् । पीढसप्पी नाम पंगुलो, सगडियाए गच्छइ । छेप्पा भणइ - बुद्धीबलं हीणबला वयंति, किं सत्तजुत्तस्स करेइ बुद्धी ? । किं ते कहा णेव सुता कतायी ?, वसुंधरेयं जह वीरभोज्जा ॥३२५४॥ "बुद्धिबलं०" गाहा । कण्ठ्या । ण एस सुया जहा वीरभोज्जा वसंधरा - असंसयं तं अमुणाण मग्गं, गता विधाणे दुरतिक्कमम्मि । इमं तु मे बाहति वामसीले !, अण्णे वि जं काहिसि एक्कघातं ॥३२५५॥ सा मंदबुद्धी अह सीसकस्स, सच्छंद मंदा वयणं अकाउं । पुरस्सरा होतु मुहुत्तमेत्तं, अपेयचक्खू सगडेण खुण्णा ॥३२५६॥ ["असंसयं०" “सा मंदबुद्धी०"] गाहा । णिस्संसयं-असंसयं । विहाणं नाम जं जेण पावियव्वं तं दुरइक्कमं। इमं तुमं बाधइ-दुक्खइ, अन्ने वि मारावेहेसि । ताहे सबलामोडीए पट्ठिया जाव भंडीए अक्कंता मया । जे मज्झदेसे खलु देस गामा, अतिप्पितं तेसु भयंतु ! तुज्झं । लुक्खण्णहिंडीहि सुताविया मो, अम्हं पि ता संपइ होउ छंदो ॥३२५७॥ "जे मज्झ०" गाहा । एवं ते सीसा अगीतत्था आयरिए भणंति-तुब्भे सव्वं कालं इओ तओ य भमाडेह अम्ह वि ताव छंदेण गम्मउ ? आयरिओ भणइ - Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३२५२-३२६५] पढमो उद्देसो ४१७ देहोवहीतेणगसावतेहिं, पदुट्ठमेच्छेहि य तत्थ तत्थ । जता परिब्भस्सध अंतदेसे, तदा विजाणिस्सह मे विसेसं ॥३२५८॥ वेज्जस्स एगस्स अहेसि पुत्तो, मतम्मि ताते अणधीयविज्जो । गंतुं विदेसं अह सो सिलोगं, घेत्तूणमेगं सगदेसमेति ॥३२५९॥ अहाऽऽगतो सो उ सयम्मि देसे, लघृण तं चेव पुराणवित्तिं । रण्णो णियोगेण सुते तिगिच्छं, कुव्वंतु तेणेव समं विणट्ठो ॥३२६०॥ "देहोवही०" ["वेज्जस्स०" "अहागतो०"] गाहा । कण्ठ्या । वेज्जपुत्तो मए पियरि अन्नदेसं गओ। वालुंकदिटुंतो', विभासा । अहवा वातिकेष्वपि रोगेषु । जहा सो दंडिएणं एगभवियं मरणं पाविओ एवं इमो वि अणेगाई जाइयव्वमरियव्वाइं पाविहिति अगीतत्थो। साएयम्मि पुरवरे, सभूमिभागम्मि वद्धमाणेण । सुत्तमिणं पण्णत्तं, पडुच्च तं चेव कालं तु ॥३२६१॥ "साएयम्मि०" गाहा । कण्ठ्या । एयं सुत्तं साएय नयरीए सुभूमिभागे उज्जाणे भासियं भट्टारएणं । मगहा कोसंबी या, थूणाविसओ कुणालविसओ य । एसा विहारभूमी, एतावंताऽऽरियं खेत्तं ॥३२६२॥ "मगहा०" गाहा । कण्ठ्या । एयं चेव कालं प्रतीत्य भणियं, परेण पडिबंधो । आरियं बारसविहं - नामं ठवणा दविए, खेत्ते जाती कुले य कम्मे य । भासारिय सिप्पारिय, णाणे तह दंसण चरित्ते ॥३२६३॥४ अंबट्टा य कलंदा, विदेहा विदका ति य ।। हारिया तंतुणा चेव, छ एता इब्भजातिओ ॥३२६४॥ उग्गा भोगा राइण्ण खत्तिया तह य णात कोरव्वा । इक्खागा वि य छट्ठा, कुलारिया होति नायव्वा ॥३२६५॥ १. बालंक क बलंक ड। २. पूर्वाह्न वमनं दद्यादपराह्ने विरेचनम् । वातिकेष्वपि रोगेषु पथ्यमाहुर्विशोषणम् ॥ इति मलव । ३. अप्रतीत्य अ इ । ४. एषा गाथा निर्युक्तेः प्रतिभासते । Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१८ विसेस जम्मणनिक्खमणेय, तित्थकराणं करेंति महिमाओ । भवणवइवाणमंतरजोइसवेमाणिया देवा ॥ ३२६६॥ उप्पण्णे णाणवरे, तम्मि अणंते पहीणकम्माणो । तो उवदिसंति धम्मं, जगजीवहियाय तित्थकरा ॥ ३२६७॥ लोगच्छेरयभूतं, ओवयणं निवयणं च देवाणं । संसयवाकरणाणि य, पुच्छंति तहिं जिणवरिंदे ॥३२६८ ॥ "नामं ठवणा० [" अंबट्टा ० " " उग्गा० "जम्मण० " "उप्पण्णे० " "लोगच्छे० " ] गाहा । दव्वारीया णाम णामण-धोवणादि । खेत्तारीया रायगिह- मगहचंपादि । कालारीया ओस्सप्पिणी- उस्सप्पिणी- सुयतियकालादि विभासा । जाइयारिया संबंधादि । कुले उग्गादि । कम्मे दोसियादि । भासा अद्धमागहा । सिप्पे तंतवादि । णाणे पंचविहा । दंसणे दुविहा - सरागदंसणारिया य वीयरागदंसणायरिया य । चरित्तारिया पंचविहा । एत्थ चरित्तारिएहिं अहियारो । किं कारणं ? जम्हा खेत्ताधियारो वट्टइ । एत्थ य तित्थकराणं जम्मण-णिक्खमण-णाणुप्पयासु चउव्विहा देवा एंति तेण वत्थ । I 11 - [ अज्जखेत्तपगयं 11 गुणविथ जणो, सुलभो उवधी सतंतमविरुद्धो । आरियवियम्मि गुणा, णाणचरणगच्छवुड्डी य ॥३२६९॥ एत्थ किर सणि सावग, जाणंति अभिग्गहे सुविहियाणं । एतेहिं कारणेहिं, बहिगमणे होंतिऽणुग्घाया ॥३२७०॥ आणादिणो य दोसा, विराहणा खंदएण दिट्टंतो । एतेण कारणेणं, पडुच्च कालं तु पण्णवणा ॥३२७१ ॥ "समणगुण० " ["एत्थ० " "आणादिणो० "] गाहा । समणाणं गुणा विदंतीति समणगुणविदू । ‘सुलभो उवही सतंतमविरुद्धो' । सतंतं उग्गमउप्पायणादीहिं सुद्धं । ए गुणा । अारखे जइ गच्छइ चउगुरुया । सेसं कण्ठ्यम् । खंदयदिट्टंतो सावत्थी नगरी । जियसत्तू राया । धारिणी देवी । खंदओ कुमारो जुवराया । भइणी पुरंदरजसा । उत्तरापहे पच्चंते कुंभकारकडं नगरं । दंडइ राया । पुरोहिओ पालको । सा पुरंदरजसा दंडइस्स रन्नो दिन्ना । पालको दूओ आगओ खंदयकुमारेण वादे पराओ । पट्ठ १. तित्थकरणं अ ब क ड इ । Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१९ भासगाहा-३२६६-३२७५] पढमो उद्देसो सो । खंदओ सावओ पंचहिं सएहिं पव्वइओ मुणिसुव्वयसगासे । अन्नया तित्थकरं पुच्छइविहरामि । भयवया वारिओ य-उवसग्गं ति । पुणो पुच्छइ-आराहया विराहया ? 'तुमं मोत्तुं सेसा आराहया' । सो गओ कुंभकारकडं नगरं । तत्थ य अग्गुज्जाणे ठिओ । पालकेण य दिट्ठो । ताहे तेण पुव्ववेरेण राया वुग्गाहिओ । एस परीसहपराइओ पंचहिं सएहिं सद्धिं रज्जं गहेच्छिइ । सो न पत्तियइ । ताहे तेण आउहाणि अग्गुज्जाणे छूढाणि ताणि दरिसियाणि । रन्ना भणिओ-तुमं चेव जं जाणसि तं करेहि से । तेण पुरिसजंतं काउं ते सव्वे आरद्धा पीलेउं । ता खंदएणं भणियं-मए पढमं मारेहि । ताहे सो भणइ-एए तुमं पेच्छाहि सीसे मारिज्जते । एवं तेण सव्वे मारिया। सव्वे सिद्धा । पच्छा तस्स खंदगस्स असुभो परिणामो जाओ-अहो ! हं एएण सासिओ। तेण निदाणं कयं । अग्गिकुमारेसु उववन्नो । एयदेवार्थं । दोच्चेण आगतो खंदएण वादे पराजितो कुवितो । खंदगसिक्खा' पुच्छा, णिवारणाऽऽराध तव्वज्जा ॥३२७२॥ उज्जाणाऽऽयुध णूमण, णिवकहणं कोव जंतयं पुव्वं । बंध चिरिक्क णिदाणे, कंबलदाणे रयोहरणं ॥३२७३॥ अग्गिकुमारुववातो, भीता देवीय चिण्ह रयहरणं । खिज्जण सपरिसदिक्खा, जिण साहर वात डाहो य ॥३२७४॥ "दोच्चेण०" ["उज्जाणा०" "अग्गि-कुमारुववातो."] गाहात्रयं कण्ठयम् । 'सिक्ख' त्ति आसेवणसिक्खं गहणसिक्खं च गेन्हिउं आपुच्छइ । 'बंध' त्ति बंधित्तुं३ पीलिया। 'कंबलदाणे' त्ति भइणीय से कंबलरयणं दिन्नं । तत्थ रयहरणं कयं, मारिजंते तं रयहरणं रुहिरुचिरिंकाहिं भरियं सन्हाए हरित्तु देवीए अग्गओ पाडियं 'भीया देवी य' त्ति कओ एस रयहरणो ? किं मम भायारिओ। 'खिज्जण' त्ति ते खंजिया' । ताहे सव्वओ समंता सजोयणं तणं वा कटुं वा साहरिउं दटुं। सो य णेणं पुरोहिओ सपुत्रदारो कुंभीपाएण दड्डो । पुरंदरजसा वि तित्थकरपादमूले साहिया । एवमादिया दोसा बहियागमणे, तम्हा बाहिं ण गंतव्वं । “एएण०" पच्छद्धं (गा० ३२७१) । एस ताव तदा पन्नवणा प्रतीत्य गतं । इदाणिं कालं पडुच्च । जत्थ जत्थ णाण-दसण-चरित्ताणि उस्संपंति तत्थ तत्थ विहरियव्वं । एयमणागओभासियं भणइ । तं पुण कहं जायं जहा ताणि उस्सप्पंति । कोसंबाऽऽहारकते, अज्जसुहत्थीण दमगपव्वज्जा । अव्वत्तेणं सामाइएण रण्णो घरे जातो ॥३२७५॥ १. दिक्खा मुच । २. चिंता मुच । ३. तं घित्तुं ब । ४. खेडिया ड खंजिया क। Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२० विसेसचुणि चंदगुत्तपपुत्तोय, बिंदुसारस्स नत्तुओ । असोगसिरिणो पुत्तो, अंधो जायति काकणि ॥३२७६ ॥ अज्जसुहत्थाऽऽगमणं, दट्टु सरणं च पुच्छणा कहणा । पावयणम्मिय भत्ती, तो जाता संपतीरण्णो ॥३२७७॥ [ अज्जखेत्तपगयं "कोसंबा०" ["चंदगुत्त० " "अज्ज०"] गाहा । कोसंबीए नयरीए महागिरी अज्जसुहत्थी य समोसढा । तदा य अंचितकालो आहारोप्पिओ । साहू य हिंडमाणाण फव्वंति। तत्थ एगेण दमएण ते दिट्ठा । ताहे ते जायइ । तेहिं भणियं - अम्हं आयरिया जाणंति। ताहे सो गओ आयरियसगासं । आयरिया उवयुत्ता । तेहिं नायं - एस पवयण वग्ग वट्टिहिति । ताहे भणिओ - जइ पव्वयसि तो दिज्जइ । सो भणइ - पव्वयामि । सामाइयं कारिओ तेण अईव समुद्दिनं । सो तेण कालगओ कुणालकुमारस्स पुत्तो जाओ । एत्थ कुणालकुमारस्स उप्पत्ती भाणियव्वा जाव तेण रज्जं जाइयं मम पुत्तो अत्थि । कहिं ? इमो संपइ णामो । ताहे उज्जेणिमादिं काउं दक्खिणावहो सव्वो तेण तत्थ ट्ठिएण ओयविओ । अज्जसुहत्थि समोसरणं रथाणुज्जाणे हिंडतो राउलंगणपदेसे तेण उलोअणवरगएणं सो आलोइओ अज्जसुहत्थी । ईहा - पूहा, जाइस्सरणं जायं । ताहे भणियं - पडिचरग आयरिए । ताहे सीघ्रं घरे' ट्ठिया । सो गओ । धम्मो सुओ । तेण पुच्छियं - इमस्स धम्मस्स किं फलं ? सग्गो मोक्खो वा । सामाइयस्स किं फलं ? अव्वत्तस्स तु सामाइयस्स रायादिफलं । सो संतो होइ सव्वं । ताहे भणइ - अम्हे कहिं चि दिट्ठेल्लया ? आयरिया उवउज्जिऊण भांतिदिल्लओ ति । एवं सावओ जाओ पंचाणुव्वयधारी । एतदेवार्थम् । " अव्वत्त० " गाहा । कण्ठ्या । जवमज्झ मुरियवंसे, दाणे वणिविवणि दारसंलोए । तसजीवपडिक्कमओ, पभावओ समणसंघस्स ॥३२७८ ॥ “जवमज्झ०” गाहा । जवमज्झसरिसो मुरियवंसो । आदिहीणो, मज्झे वित्थिन्नो, अवसाणे हीणो । दारे त्ति अस्य व्याख्या - ओदरियमओ दारेसु, चउसुं पि महाणसे स कारेति । णिताऽऽणिते भोयण, पुच्छा सेसे अभुत्ते य ॥३२७९॥ १. सीघ्रघरे क शीघ्रं घरे अइ । २. एषा गाथा न दृश्यते मुच । Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भासगाहा-३२७६-३२८७] पढमो उद्देसो ४२१ "ओदरिय" गाहा । कण्ठ्या । नगरस्स चउविहिदारेहिं । सेसं अभुक्तं । साहूण देह एयं, अहं भै दाहामि तत्तियं मोल्लं । णेच्छंति घरे घेत्तुं, समणा मम रायपिंडो त्ति ॥३२८०॥ "साहूणं०" गाहा । कण्ठ्या । एवं महानसीया भणंति । एमेव तेल्लिगोलियपूवियमोरंडदुस्सिए चेव । जं देह तस्स मोल्लं, दलामि पुच्छा य महगिरिणो ॥३२८१॥ "एवमेव तेल्लि०" गाहा । कण्ठ्या । मोरंडा नाम रोट्टमया गोलया जारिसया कीरंति । दोसियावणं = वत्थावणं, 'वणि त्ति महल्लावणा, विवणि दरिद्दावणा । 'दाण संभोगे' त्ति । अस्य व्याख्या - अज्जसुहत्थि ममत्ते, अणुरायाधम्मतो जणो देती । संभोग वीसुकरणं, तक्खण आउट्टणे नियत्ती ॥३२८२॥ "अज्जसुहत्थि०" गाहा । कण्ठ्या । राया भद्दओ जणो वि भद्दओ । सो रायाऽवंतीवती, समणाणं सावतो सुविहिताणं । पच्चंतियरायाणो, सव्वे सद्दाविया तेणं ॥३२८३॥ कहिओ य तेसि धम्मो, वित्थरतो गाहिता य सम्मत्तं । अप्पाहिता य बहुसो, समणाणं भद्दगा होह ॥३२८४॥ "सो राया०" ["कहिओ य०"] गाहाद्वयं कण्ठ्यम् । उज्जेणीअवंती जणवयाओ । अणुजाणे अणुजाती, पुप्फारुहणाइ उक्किरणगाइं । पूयं च चेइयाणं, ते वि सरज्जेसु कारिंति ॥३२८५॥ जति मं जाणह सामि, समणाणं पणमहा सुविहियाणं । दव्वेण मे न कज्जं, एयं खु पियं कुणह मज्झं ॥३२८६॥ वीसज्जिया य तेणं, गमणं घोसावणं सरज्जेसु । साहूण सुहविहारा, जाता पच्चंतिया देसा ॥३२८७॥ "अणुजाणे०" ["जति मं०" "वीसज्जिया०"] गाहा । 'अणुजाणइ' त्ति रथस्स पच्छओ गच्छइ । सेसं कण्ठ्यम् । १. दाणेत्ति मुच। Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२२ विसेसचुण्णि [अज्जखेत्तपगयं समणभडभाविएसुं, तेसू रज्जेसु एसणादीसु । साहू सुहं विहरिया, तेणं चिय भद्दगा ते उ ॥३२८८॥ "समण०" गाहा । चारभडा साहवेसेणं एसणासोधिनिमित्तं भिक्खं हिंडाविया ते समणभडा । सेसं गाहासिद्धं । उदिण्णजोहाउलसिद्धसेणो, स पत्थिवो णिज्जियसत्तुसेणो । समंततो साहुसुहप्पयारे, अकासि अंधे दमिले य घोरे ॥३२८९॥ "उद्देसे१०' गाहा । उदिण्णं जोहाकुलं तेण सिद्धा सेणा जस्स स भवइ उदिन्नजोहाकुलसिद्धसेनो । ॥ कप्पचुन्नीपढमो उद्देसओ समत्तो ॥ १. उदिण्णे मुच । Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / सुयं में आउसं॥ श्रुतभवन संशोधन केन्द्र