Book Title: Agam 32 Chulika 02 Anuyogdwar Sutra Anuogdaraim Terapanth
Author(s): Tulsi Acharya, Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003627/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI ANUOGDARAIM-EDITED/EXPLAINED vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI saMpAdaka/ vive AcArya naha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niggaMthaM pAvayaNaM aNuprogadArAI [mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, tulanAtmaka TippaNa tathA vividha pariziSToM se yukta vAcanA-pramukha gaNAdhipati tulasI sampAdaka : vivecaka AcArya mahAprajJa prakAzaka jaina vizva bhAratI saMsthAna [mAnya vizvavidyAlaya] lADanUM, rAjasthAna-341306 Jain Education Intemational Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : jaina vizvabhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM rAjasthAna sarvAdhikAra surakSita jaina vizva bhAratI, lAtU prathama saMskaraNa : sitambara, 1666 mUlya: 400/- rupaye mudraka : mitra pariSad kalakattA ke Arthika saujanya se sthApita jaina vizvabhAratI presalA (rAjasthAna) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANUOGDARAIM (Prakrit Text, Sanskrit Rendering, Hindi Translation, Comparative Notes and Various Appendixes) Vachana-Pramukba GANADHIPATI TULSI Editor and Annotator ACHARYA MAHAPRAJNA Publishers JAIN VISHVA-BHARATI INSTITUTE LADNUN (Raj.) Jain Education Intemational Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Publishers : Jaia Vishva Bharati Institute (Deemed University) Ladnun (c) Jain Vishva Bharati, Ladnun First Edition : September, 1996 Price: Rs. 400/ Printers : Jain Vishva Bharati Press Ladnun (Raj.) Jain Education Intemational Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa // 1 // puTTho bi paNNA-puriso sudakkho, ANA-pahANo jaNi jassa niccaM / saccappaoge pavarAsayassa, bhikkhussa tassa ppaNihANaputvaM // jisakA prajJA-puruSa puSTa paTu, hokara bhI Agama-pradhAna thA / satya-yoga meM pravara citta thA, usI bhikSu ko vimala bhAva se / / // 2 // viloDiyaM Agamaduddhameva, laddhaM suladdhaM NavaNIya mcchN| sajjhAyasajjhANarayassa niccaM, jayassa tassa ppaNihANapubvaM // jisane Agama-dohana kara kara, pAyA pravara pracura navanIta / zruta sadhyAna lIna cira citana, jayAcArya ko vimala bhAva se| pavAhiyA jeNa suyassa dhArA, gaNe samatthe mama mANase vi| jo heubhUo ssa pavAyaNassa, kAlussa tassa ppaNihANapubvaM // jisane zruta kI dhAra bahAI, sakala saMgha meM mere mana meM / hetabhUta zruta-sampAdana meM, kAlugaNI ko vimala bhAva se / vinayAvanata gaNAdhipati tulasI Jain Education Intemational Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastoSa antastoya anirvacanIya hotA hai, usa mAlI kA jo apane hAthoM se upta aura nikuJja ko pallavita puSyita aura phalita huA dekhatA hai, usa kalAkAra kA jo apanI tUlikA se nirAkAra ko sAkAra huA dekhatA hai aura usa kalpanAkAra kA jo apanI kalpanA ko apane prayatnoM se prANavAn banA dekhatA hai| cirakAla se merA mana isa kalpanA se bharA thA ki jaina AgamoM kA zodha-pUrNa sampAdana ho aura mere jIvana ke bahuzramI kSaNa usameM lage / saMkalpa phalavAna banA aura vaisA hI huaa| mujhe kendra mAna merA dharma-parivAra usa kArya meM saMlagna ho gayA / ata mere isa antastoSa meM maiM una sabako samabhAgI banAnA cAhatA hUM, jo isa pravRtti meM saMvibhAgI rahe haiN| saMkSepa meM vaha saMvibhAga isa prakAra hai sampAdaka : vivecaka sahayogI anuvAda, TippaNa saMskRta chAyA saMpAdana vIkSA, samIkSA aura pariziSTa gaNita TippaNa AcArya mahAprajJa mahAzramaNI sAdhvIpramukhA kanakaprabhA mahAzramaNa muni mudita kumAra sAdhvI zrutayazA sAdhvI muditayazA sAdhvIvitavibhA muni hIrAlAla muni zrIcanda saMvibhAga hamArA dharma hai| jina jinane isa gurutara pravRtti meM unmukta bhAva se apanA saMvibhAga samarpita kiyA hai, una sabako maiM AzIrvAda detA hUM aura kAmanA karatA hUM ki unakA bhaviSya isa mahAn kArya kA bhaviSya bane / gaNAdhipati tulasI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya sAnubAda Agama-graMthoM ke prakAzana kI yojanA ke antargata nimna prakAzita Agama vidvAnoM dvArA samAdata ho cuke haiM.-- 1. dasave AliyaM 4. ThANaM 2. sUyagaDo (bhAga 1, bhAga 2) 5. samavAo 3 uttarajjhayaNANi (bhAga 1, bhAga 2) isI zrRMkhalA meM anuyogadvAra kA prastuta prakAzana pAThakoM ke hAthoM meM pahuMca rahA hai| mUla saMzodhita pATha, usakI saMskRta chAyA aura hindI anuvAda, pratyeka prakaraNa ke viSaya-praveza kI dRSTi se Amukha aura vistRta TippaNiyoM se alaMkRta anuyogadvAra kA yaha prakAzana Agama prakAzana ke kSetra meM abhinava sthAna prApta karegA, aisA likhane meM saMkoca nahIM hotaa| teraha prakaraNoM meM vibhAjita isa Agama ke anta meM die gae pariziSTa jJAnavRddhi kI dRSTi se atyanta upayogI haiN| ve pariziSTa isa prakAra haiM1. vizeSanAmAnukrama 5. dezI zabda 2. padAnukrama 6. prayukta grantha-sUcI 3 TippaNa : anukrama 7. jor3a : padyAtmaka vyAkhyA 4. jabdavimarza : zabdAnukrama prastuta prakAzana ke pUrva sAnuvAda Agama-prakAzana kI yojanA ke antargata AcArya mahAprajJa dvArA racita 'AcArAMgabhASyam' san 1914 meM prakAzita ho cukA hai| ukta prakAzana ke bAda 'bhagavaI viAhapaNNattI' (khaNDa-1), (zataka 1,2)-mUla pATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, bhASya tathA pariziSTa, zabdAnukrama Adi, jinadAsamahattarakRta cUNi evaM abhayadevasUrikRta vRtti sahita prakAzita huaa| pUrva prakAzanoM kI taraha hI vAcanA-pramukha gaNAdhipati tulasI ke tatvAvadhAna meM prastuta evaM AcArya mahAprajJa dvArA sampAdita ye prakAzana vidvAnoM dvArA bhUri-bhUri prazaMsita hue haiN| jaina vizva bhAratI saMsthAna ko antima tIna Agama-graMthoM ke prakAzana kA gaurava prApta huaa| isake lie saMsthAna hArdika kRtajJatA jJApita karatA hai| prastuta Agama ke prastutIkaraNa meM sahayogI ke rUpa meM ina sAdhviyoM kA pracura yogadAna rahA hai-sAdhvI zrutayazAjI, sAdhvI muditayazAjI aura sAdhvI vizrutavibhAjI / munizrI hIrAlAlajI ke atyadhika zramasAdhya bahumUlya yogadAna kI kina zabdoM meM prazaMsA kI jaaye| ve dhUrI kI taraha kAryazIla rahe haiN| prastuta prakAzana ko pAThakoM ke sammukha rakhate hue jo prasannatA ho rahI hai, vaha zabdoM meM vyakta nahIM kI jA sakatI / vizvAsa hai, yaha prakAzana anusaMdhitsu vidvAnoM ko atyanta lAbhaprada pratIta hogaa| jaina vizva bhAratI saMsthAna zrIcanda rAmapuriyA (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM kulAdhipati 23-9-96 Jain Education Intemational Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya anuyogadvAra kA mUla pATha 'navasuttANi' meM prakAzita hai| prastuta saMskaraNa arthabodha karAne vAlA hai| isameM saMskRta chAyA ke atirikta anuvAda, TippaNa, pariziSTa Adi kI samAyojanA hai| AcArAGga Adi meM jaise adhyayana Adi kA vibhAga hai vaise prastuta Agama meM koI vibhAga nahIM hai / adhyayana kI suvidhA kI dRSTi se hamane ise teraha prakaraNoM meM vibhakta kiyA hai| pratyeka prakaraNa ke pUrva eka Amukha hai| isake sAta pariziSTa haiN| anuyogadvAra kA koI svatantra viSaya nahIM hai / vaha anya AgamoM kI vyAkhyApaddhati prastuta karatA hai| vastutaH yaha dRSTivAda athavA caudaha pUrvo ke adhyayana kI kuMjI hai| AryarakSita ne isakI racanA saMbhavataH pUrvo ke adhyayana kI paddhati ke rUpa meM kI thii| parva sAhitya Aja vilupta hai phira bhI anuyogadvAra ke AdhAra para usake kucha rahasya jAne jA sakate haiN| Agama sAhitya meM vyAkhyApaddhati kI dRSTi se isakA sthAna bahuta mahattvapUrNa hai| prastuta saMskaraNa meM sthAna-sthAna para isakI anubhUti ho jAtI hai| sahayogAnubhUti jaina paramparA meM vAcanA kA itihAsa bahuta prAcIna hai| Aja se 1500 varSa pUrva taka Agama kI cAra vAcanAeM ho cakI haiN| devaddhigaNi ke bAda koI suniyojita Agama vAcanA nahIM huii| unake vAcanA-kAla meM jo Agama likhe gae the, ve isa lambI avadhi meM bahuta hI avyavasthita ho gae / unakI punarvyavasthA ke lie Aja phira eka suniyojita vAcanA kI apekSA thii| gaNAdhipati pUjya gurudeva zrI tulasI ne suniyojita sAmUhika vAcanA ke lie prayatna bhI kiyA thA, parantu vaha pUrNa nahIM ho skaa| antataH hama isI niSkarSa para pahuMce ki hamArI vAcanA anusandhAnapUrNa, taTastha dRSTi-samanvita tathA saparizrama hogI, to vaha apane Apa sAmUhika ho jaaegii| isI nirNaya ke AdhAra para hamArA yaha Agama-vAcanA kA kArya prArambha huaa| hamArI isa vyavasthA ke pramukha gaNAdhipati zrI tulasI haiN| vAcanA kA artha adhyApana hai| hamArI isa pravRtti meM adhyApana karma ke aneka aMga haiM--pATha kA anusandhAna, bhASAntaraNa, samIkSAtmaka adhyayana aadi-aadi| ina sabhI pravRttiyoM meM gurudeva kA hameM sakriya yoga, mArgadarzana aura protsAhana prApta hai| yahI hamArA isa gurutara kArya meM pravRtta hone kA zakti-bIja hai| prastuta Agama kA kArya dIrghakAla taka vizrAma karatA rahA hai| isakA kArya vi0 saM0 2035 meM sampanna ho gayA thaa| sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI ne anuvAda aura TippaNalekhana kA kArya saMpanna kiyaa| pUjya gurudeva zrI tulasI kI sannidhi meM usa kArya kA nirIkSaNa kiyA gyaa| phira anyAnya kAryoM kI vyastatA ke kAraNa isa kArya ko virAma de diyA gyaa| zrIDUMgaragar3ha ke cAturmAsa pravAsa (vi0 saM0 2045) meM isakA punanirIkSaNa kiyA gyaa| kucha TippaNa aura jor3e ge| vi0 saM0 2050 meM hamane anuyogadvAra kA vAcana zurU krvaayaa| usa samaya kucha parivardhana kI apekSA kA anubhava huaa| phalataH saMvardhana kA kArya zurU huaa| usa kArya meM sAdhvI zrutayazA, sAdhvI muditayazA aura sAdhvI vizrutavibhA ne kAphI zrama kiyaa| muni hIrAlAlajI kI saMlagnatA bhI bahuta upayogI rhii| muni zrIcandajI kA bhI isa kArya meM yoga rhaa| muni dharmezajI ne bhI kucha rekhAcitra taiyAra kie| isa prakAra aneka vyaktiyoM kA zrama kArya kI sampannatA kA hetu bnaa| zrImajjayAcArya dvArA viracita anuyogadvAra kI jor3a pariziSTa meM dI gaI hai| sAdhvI jinaprabhA kA jor3a ko vyavasthita karane meM yoga rahA hai| isa prakAra prastuta grantha meM aneka sAdhuoM aura sAdhviyoM kA yoga hai| gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI ke varadahasta kI chAyA meM baiThakara kArya karane vAle saba saMbhAgI haiM, phira bhI maiM una saba sAdhu-sAdhviyoM ke prati sadbhAvanA vyakta karatA hUM jinakA isa kArya meM yoga hai aura AzA karatA hUM ki ve isa mahAna kArya meM aura adhika dakSatA prApta kreNge| AcArya mahAprajJa 18 julAI, 1996 jaina vizva bhAratI, lADanUM Jain Education Intemational Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA anuyogadvAra aura nandI sUtra jainAgamoM meM sabase arvAcIna haiN| inase pahale AgamoM kA vargIkaraNa pUrva aura aGga' tathA aGga praviSTa aura aGgavA' ke rUpa meM huA nadI meM bhI apraviSTa aura bAhya kA vargIkaraNa hI svIkAra huA hai|' nandI meM puruSa kA vizleSaNa karate hue likhA gayA hai- butapuruSa ke bAraha a hai do paira do jamA do U do gAtrA, do bhujA, grIvA aura sira isa zrutapuruSa ke aGgabhAga meM sthita zruta aGgapraviSTa hai aura zrutapuruSa ke upAGga meM sthita zruta aGgavA hai| nirmuktikAra ne ava avAhya ke vargIkaraNa kI do kasauTiyAM batalAI hai 1. gaNadhara kRta Agama aGgapraviSTa haiM aura sthavira kRta Agama aGgabAhya haiN| praviSTa hai aura aniyata ta ava hai| 2. aGgabAhya zruta ke do bheda haiM-- Avazyaka aura Avazyakavyatirikta / Avazyakavyatirikta ke do bheda haiM-kAlika aura utkAlika / vikrama kI 11vIM zatAbdI meM 45 sUtroM kA ullekha milatA hai para mUlasUtroM kA vibhAjana usa samaya taka nahIM huA thA / mUlasUtra varga kI sthApanA 14vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM huI, aisA saMbhava lagatA hai| kyoMki 14vIM zatAbdI ke prabhAvaka carita meM Agama sUtroM kA vargIkaraNa aGga, upAGga, mUla aura cheda isa rUpa meM huA hai| phira bhI anuyogadvAra aura nandI ko ina cAra vibhAgoM meM se kisI bhI vibhAga ke antargata nahIM liyA gayA / 16vIM zatAbdI meM jaba 32 sUtroM kI mAnyatA sthira huI, saMbhava hai taba se inako mUlasUtroM meM parigaNita kiyA gyaa| taba se Aja taka sthAnakavAsI aura terApaMtha sampradAya meM inako mUlasUtra mAnA jAtA hai / mUlasUtroM ke bAre meM vibhinna vidvAnoM ke vibhinna abhimata haiN| unameM upAdhyAya samayasundara, bhAvaprabhasUri, prophesara bebara, pro0 bUlara, DaoN0 sarapenTiyara, DaoN0 vinTara nitsa, gyArIno, subiMga tathA prophesara hIrAlAla kApaDiyA Adi vidvAnoM ke vicAra jAnane ke lie "dasaveAliyaM taha uttarajjhayaNANi" kI bhUmikA draSTavya hai| ina vidvAnoM ke abhimata ko par3hane se spaSTa hotA hai ki nandI aura anuyogadvAra ko sthAnakavAsI aura terApaMtha ke atirikta kisI ne mUlasUtra nahIM mAnA hai| cUrNikAla meM mUlasUtra AcArAGga aura sUtrakRtAGga 1 tadanantara dazavaikAlika tathA uttarAdhyayana ko mUlasUtroM kA sthAna milA aura bAda meM Avazyaka, piNDaniryukti, oghanirmukti Adi ko mUlasUtroM kI mAnyatA prApta huii| kyoMki mUla kA artha hai municaryA ke prArambha meM sahAyaka bananA athavA jina sUtroM se AgamoM kA adhyayana prArambha kiyA jAtA hai ve mUlasUtra haiM / pAzcAtya vidvAn subiMga ne bhI mUlasUtra kI yahI paribhASA dI hai| isa dRSTi se anuyogadvAra aura nandI ko mUlasUtra nahIM mAna sakate / "zrI AgamapuruSa nu rahasya" pRSTha 50 ke sAmane vAle (zrI udayapura mevAr3a ke hastalikhita bhaNDAra se prApta prAcIna Agama puruSa ke ) citra meM mUla sthAnIya AcArAGga aura sUtrakRtAGga ko mAnA hai| usI pustaka ke pR. 14 tathA 49 ke sAmane vAle citra meM mUla sthAnIya cAra sUtra Avazyaka, dazarvakAlika, piNDaniryukti aura uttarAdhyayana ko mAnA hai tathA nandI aura anuyogadvAra ko vyAkhyA granthoM yA cUlikA sUtroM ke rUpa meM mUla se bhI nIce pradarzita kiyA hai| eka uttaravartI vargIkaraNa meM AgamoM kA vibhAjana aMga, upAMga, mUla, cheda, prakIrNaka aura cUlikA isa prakAra milatA hai / " isa vibhAjana meM nandI aura anuyogadvAra ko cUlikA sUtroM ke antargata liyA gayA hai| 1. sa. 14 / 2,3; pra0 sa088-134 / 2. ( ka ) ThA. 2/171 / (kha) kapA. pR. 25 / 3. nasunaM sU. 72 / 4. nac pR. 57 : pAyayugaM jaMghorugAtadugaddhaM tu do ya bAhUyo / govA siraM ca darilo boso // itara mulasisa jaM sutaM gAvabhAgaThita aMga pani mati maM puNa elaraseva sutapurisassa paregatiM taM aMgavAhirati bhagati ahavA marakatamaMgagataM taM hi vAhi taM ca / niyataM aMgapaviTTha, aNipatha suta bAhiraM bhaNitaM // ..... AvassagavatiritaM duvihaM kAliyaM ukkAliyaM / 5. praca. ( zlo. 241 ) / 6.1 prastAvanA.) pR. 27 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sAmAnyataH AgamoM kA vargIkaraNa isa prakAra hai aMga - 12 upAMga- 12 1. aupapAtika 2. rAjapraznIya 3. jIvAbhigama 1. acArAMga 2. sUtrakRtAMga 3. sthAnAMga 4. samavAyAMga 5 bhagavatI 6. jJAtadharmakathA 7 upAsakadazA 5. antakRtadazA 9. anupapAtakA 10. praznavyAkaraNa 11. 12. dRSTivAda 4. prajJApanA 4. jambUdvIpaprajJapti 6. sUryaprajJapti 7. candraprajJapti 8. nirayAvalikA 9. kalpavataMsikA 10. puSpikA 11. puSpacUlikA 12. mUla - 2 1. dasarvakAlika 2. uttarAdhyayana cheda-4 1. nizItha 2. vyavahAra 3. bRhatkalpa 4. dazAzrutaskandha cUlikAsUtra -- 2 1. anuyogadvAra 2. nandI aNuogadArA prakIrNaka 10 catuHzaraNa AturapratyAkhyAna bhaktaparijJA saMstAraka duvaicArika prakIrNaka varga meM ina granthoM ke atirikta aura bhI bahuta se grantha hone caahie| kyoMki bhagavAn mahAvIra ke ziSyoM meM hajAroM prakIrNakakAra the| unakI racanAeM isI varga ke antargata A sakatI haiM, isalie aMga, upAMga, mUla, cheda aura cUlikAsUtroM ke atirikta sthaviroM tathA AcAryoM ke granthoM ko prakIrNaka varga meM lene se isa varga kI saMkhyA nizcita nahIM ho sakatI / anuyogadvAra aura nandI kI cUlikA sUtra ke rUpa meM vizeSa prasiddhi nahIM hai| pahale isa donoM hI sUtroM ko prakIrNaka varga meM ginA jAtA thA / dazavaikAlika aura AcAra kI calA prasiddha haiM para ve svatantra Agama nahIM haiN| anuyogadvAra aura nandI ko svatantra rUpa meM cUlikAsUtra mAnA gayA hai| candraka vezyaka devendrastava gaNividyA mahApratyAkhyAna vIrastava inheM cUlikAsUtra mAnanA ucita bhI hai kyoMki cUlikA kA artha hai avaziSTa viSaya kA varNana athavA varNita viSaya ke vyAkhyA sUtroM kA nirUpaNa / anuyogadvAra meM pUrvo ke adhyayana karane kI paddhati kA varNana tathA vizleSaNa hai isalie vaha pUrvajJAna ke pariziSTa kA sthAna le sakatA hai| naMdI sUtra meM jo jJAna kA vizleSaNa kiyA gayA hai, vaha dusare AgamoM meM upalabdha nahIM hai isalie ise jJAna viSayaka cUlikAsUtra athavA pariziSTa kahA jA sakatA hai / cUlikAsUtra cUlikA kA artha hai cUlA, cUr3A yA coTI, jisakA sthAna sabase UMcA hai| manuSya ke zarIra meM coTI kA jitanA mahattva hai| utanA hI mahattva AgamoM meM cUlikA sUtroM kA hai| cUlikA sUtra Agama sAhitya ke hRdayasthAnIya athavA ziraHsthAnIya sUtra haiN| Agama puruSa ko prApta karane ke lie cUlikA sUtra kA Alambana atyaMta Avazyaka hai / cUlikA sUtroM kI aitihAsikatA kA nirUpaNa karanA kaThina hai| aisA koI nizcita pramANa nahIM hai jisase hama vyakti aura samaya ke bAre meM jAna skeN| para itanA nizcita hai ki yaha vargIkaraNa AgamoM meM nahIM hai aura uttaravartI vyAkhyA granthoM meM bhI nahIM hai / saMbhava hai bAda ke vidvAnoM ne anuyogadvAra aura nandI kI viSaya-vastu ke AdhAra para inako cUlikA-sUtroM kI saMjJA dI ho / kintu yaha to anveSaNIya hI hai ki anuyogadvAra aura nandI kA bUlikA-sUtroM ke rUpa meM nirUpaNa kaba aura kisake dvArA huA ? AkAra aura viSayavastu anuyogadvAra sUtra kA granthAya 2162 zloka tathA 5 akSara haiN| isa Agama kI racanA bahulAMzataH gadyamaya hai| kAvyarasoM ke uddharaNa padyabaddha haiM tathA bIca-bIca meM aura bhI kucha sthaloM para padya haiN| padyabhAga AryarakSita dvArA racita hai athavA kisI anya grantha se udAharaNa ke rUpa meM uddhRta hai--yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| naya kI vyAkhyA denevAlI gAthAeM Avazyaka niryukti meM upalabdha haiM (draSTavya sU. 715 kA TippaNa) / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kucha anya sthAnoM meM bhI samAna gAthAeM milatI haiM___anuyogadvAra Avazyakaniyukti 1. 1. uddese 2. nidde se ya 3. niggame, 1. 1. uddese 2. niddese ya 3. niggame, 4. khetta 5. kAla 6. purise ya / 4. khitta 5. kAla 6. purise ya / 7. kAraNa 8. paccaya 9. lakkhaNa, 7. kAraNa 8. paccaya 9. lakkhaNa, 10. nae 11. samoyAraNA 12. Numae // 1 // 10. nae 11. samoyAraNA 12. Numae / / 140 / / 2. 13. kiM 14. kaivihaM 15. kassa 16. kahi, 2. 13. kiM 14. kaivihaM 15. kassa 16. kahi, 17. kesu 18. kahaM 19. kecciraM havai kAlaM / 17. kesu 18. kahaM 19. kecciraM havai kAlaM / 20. kai 21. saMtara 22. mavirahiyaM 20. kai 21. saMtara 22. mavirahiyaM 23. bhavA 24. garisa 25. phAsaNa 26. niruttI // 2 // 23. bhavA 24. garisa 25. phAsaNa 26. niruttI // 141 / 3. samayAvaliya-muhuttA, divasamahoratta-pakkha-mAsA ya / 3. samayAvaliya-muhuttA, divasamahorata-pakkha-mAsA ya / __ saMvacchara-juga-paliyA, sAgara-osappi-pariyaTTA // 1 // saMvacchara-juga-paliyA, sAgara-osappi-pariyaTTA // 663 / / 4. jassa sAmANio appA, saMjame niyame tave / 4. jassa sAmANio appA, saMjame niyame tve| tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM / / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // 797 / / 5. jo samo savvabhUesu, tasesu thAvaresu ya / 5. jo samo sabvabhUesu, tasesu thAvaresu y| tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM / ' tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM / / 798 / / 6. natthi ya se koi veso, pio va samvesu ceva jIvesu / 6. natthi ya si koDa veso, pio va savvesu ceva jIvesu / eeNa hoi samaNo, eso anno vi pajjAo / 4 // eeNa hoi samaNo, eso anno vi pajjAo // 86 // 7. to samaNo jai sumaNo, bhAveNa ya jai na hoi paavmnno| 7. to samaNo jai sumaNo, bhAveNa ya jai na hoi paavmnno| sayaNe ya jaNe ya samo, samo ya mANAvamANesu // 6 // sayaNe ya jaNe ya samo, samo ya mANAvamANesu / / 867 / / 8. icchA micchA tahakkAro, AvassiyA ya nisIhiyA / 8. icchA micchA tahAkAro, AvassiyA ya nisIhiyA / ApucchaNA ya paDipucchA, chaMdaNA ya nimaMtaNA // 1 // ApucchaNA ya paDipucchA, chaMdaNA ya nimaMtaNA // 666 / / 9. uvasaMpayA ya kAle, sAmAyArI bhave dasavihA u| 9. uvasaMpayA ya kAle, sAmAyArI bhave dasahA u / eesi tu payANaM, patteya parUvaNaM voccha / / 667 / / 10. saMtapayaparUvaNayA davvapamANaM ca, khetta phusaNA y| 10. saMtapayaparUvaNayA davvapamANaM ca, khetta phusaNA ya / kAlo ya aMtaraM, bhAga bhAva appAvaDaM ceva // 1 // kAlo ya aMtaraM, bhAga bhAva appAbahuM ceva / / 895 / / 11. nAyammi givhiyabve, agiNhiyavammi ceva atthmmi| 11. nAyammi gihiyavve, agivhiyavvammi ceva atthammi / jaiyavvameva ii jo, uvaeso so nao nAma // 5 // jaiyabvameva ii jo, uvaeso so nao nAmaM // 1054,1622 / / 12. sabvesi pi nayANaM, bahuvihavattabvayaM nisaamittaa| 12. savvesi pi nayANaM, bahuvihavattavvayaM nisaamittaa| ta sabvanayavisuddha, jaM caraNaguNaDhio sAhU // taM savvanayavisuddhaM, jaM caraNaguNaTThio sAhU // 1055,1623 // anuyogadvAra sUtra meM vividha viSayoM kI carcA huI hai jJAna ke bheda, Avazyaka zrutaskandha, sAmAyika, upakrama, AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA, arthAdhikAra, samavatAra, nikSepa, anugama aura ny| kAvyarasoM ke vizleSaNa ko paDhate samaya lagatA hai jaise yaha koI kAvyazAstra hai / kuprAvanika varga meM caraka, cIrika, carmakhaNDika, govatI, bhikSoNDa Adi nAma ginAe gae haiN| pASaNDI varga (zramaNa sampradAya) meM zramaNa, pANDurAMga, bhikSu, kApAlika, tApasa Adi kA vivecana hai| karmakara varga meM tRNahAraka, kASThahAraka, kapar3e ke vyApArI Adi kA ullekha hai / zilpajIvI varga meM tantuvAya, kASThakAra, chatrakAra, citrakAra Adi ke nAma milate haiN| racanAkAra anuyogadvAra sUtra meM kahIM bhI kartA kA ullekha nahIM hai| cUNi aura TIkA meM bhI sUtrakAra kA nAma nirdeza nahIM hai| nandIsUtra kI sthavirAvali meM pAThAntara ke rUpa meM ullikhita gAthA hai1. isa prakAra kI gAthAeM mUlAcAra meM bhI upalabdha hai Jain Education Intemational Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vaMdAmi ajjara kkhia khamaNe rakkhiacarita savvasse | rayaNakaraMDaka bhUo aNuogo rakkhio jehi // cAritra sarvasva ke rakSaka, kSapaNa AryarakSita ko maiM vandana karatA hUM jinhoMne ratnakaraNDakabhUta anuyoga kI rakSA kI hai / Avazyaka niryukti meM Arya rakSita ke sambandha meM likhA hai aNubhogavArAI deviMda diehi mahANubhAvehi rakkhiaajjehi / jugamAsajjavito aNuogo to kao cauhA ||774 || isa ullekha se spaSTa hai ki AryarakSita ne AgamoM ko cAra anuyogoM meM vibhakta kiyA thaa| jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne nitikAra ke lekha kA vistAra se varNana kiyA hai| ArakSita ne apane ziSya duvailikA puSyamitra kI ora dhyAna diyaa| unheM pratIta huA ki yaha zrutAmaMtra kA bar3I kaThinAI ke sAtha avagAhana kara rahA hai| yaha mananazakti, pAThazakti aura dhAraNAzakti - tInoM se sampanna hai phira bhI ise zrutajJAna ke saMrakSaNa meM kaThinAI ho rahI hai to mati, medhA aura dhAraNA zakti se hIna muni zrutArNava kA avagAhana kaise kara sakate haiN| isa cintana ke sAtha unhoMne zruta ko cAra bhAgoM meM vibhakta kara diyA / " anuyoga ko cAra bhAgoM meM vibhakta karane ke pazcAt anuyoga ke viSaya meM vyApaka jAnakArI denA Avazyaka thaa| isa AvazyakatA kI pUrti ke lie AryarakSita ne anuyogadvAra sUtra kI racanA kI, yaha anumAna kiyA jA sakatA hai| anuzruti aura paramparA se bhI anuyogadvAra ke karttA ke rUpa meM AryarakSita kA nAma vizruta hai| kisI anya kA nAma karttA ke rUpa meM upalabdha nahIM hai / isa bAdhaka pramANa ke abhAva meM bhI AryarakSita ke kartRtva kI puSTi hotI hai / jIvanavRtta - dazapura nagara (mandasora) meM somadeva nAmaka brAhmaNa rahatA thaa| usakI patnI kA nAma rudrasomA thaa| usake do putra the / eka kA nAma thA AryarakSita aura dUsare kA phalgurakSita / upanayana saMskAra ke bAda AryarakSita ne apane pitA ke pAsa adhyayana kiyA / vizeSa upalabdhi ke lie ve pATalIputra ge| vahAM cAra veda, mImAMsA, nyAya, purANa aura dharmazAstra kA adhyayana kiyaa| adhyayana pUrA kara jaba ve dazapura Ae taba rAjA ne hAthI para car3hAkara grAma meM praveza karAyA / anya logoM ne bhI use aneka prakAra ke upahAra die / AryarakSita saba grAmavAsiyoM kA sammAna aura AzIrvAda pAkara apanI mAtA ke pAsa aae| unakI mAtA rudrasomA jaina thI, ataH vaha jaina dharma ke saMskAroM se anuprANita thii| usane udAsIna bhAva se putra kA svAgata kiyaa| putra ne kAraNa pUchA to vaha bolI - tumane AtmavidyA se zUnya zAstroM kA adhyayana kiyA hai, ise dekhakara maiM prasanna kaise ho sakatI hUM ? yadi tumhArA mujha para vizvAsa hai to tuma AtmavidyA pradhAna aura nayapradhAna dRSTivAda kA adhyayana karo / AryarakSita ne pUchA kisake pAsa par3heM ? mAtA ne kahA- dRSTivAda paDhanA hai to pahale zramaNopAsaka bano, kyoMki dRSTivAda ke jJAtA AcArya zramaNa haiN| AryarakSita naiyAyika se zramaNopAsaka banane ke lie taiyAra ho gae taba mAtA ne kahA- hamAre ikSuvATa meM AcArya tosali Thahare hue haiN| ve tumheM dRSTivAda pddhaaeNge| rAtabhara AryarakSita ko nIMda nahIM AI / prAtaHkAla hote hI ve mAtA kI AjJA lekara apane prajJAbala se dRSTivAda samudra kA pAna karane cale / ArakSita ghara se cale to mArga meM unake pitA ke mitra upahAra ke lie nau ikSudaNDa aura eka usakA khaNDa lekara A rahe the| AryarakSita bole- maiM abhI bAhyabhUmi jAtA huuN| Apa apanA yaha upahAra mAtAjI ko de denA aura kahanA ki maiMne use isa sthiti meM dekhA hai / unhoMne yaha bAta kahI to mAtA ne socA-putra ko zakuna acchA huA hai / yaha nau pUrva aura dazaveM pUrva kA kucha aMza pddh'egaa| AryarakSita ne bhI zakuna kA phala yahI socA / AryarakSita AcArya tosali ke pAsa pahuMce aura vandanA kI / AcArya ne nAma aura Ane kA prayojana pUchA to ve bole- maiM zramaNopAsaka hUM aura dRSTivAda par3hane ke lie Apake pAsa AyA huuN| AcArya ne kahA- tuma sAdhu bana jAo to dRSTivAda ke sAtha krama se aura bhI jJAna milegA / AcArya kI preraNA pAkara ve dIkSita ho ge| AcArya ne unako gyAraha aMga paDhAkara bArahavAM aMga dRSTivAda jitanA jJAta thA utanA par3hA diyA / AryarakSita ne sunA vajrasvAmI ke pAsa dRSTivAda adhika spaSTa hai / ve usa samaya mahApurI nagarI meM the ataH AryarakSita ne vahAM ke lie prasthAna kara diyaa| vahAM se calate hue ve ujjayinI phuNce| ujjayinI meM usa samaya AcArya bhadragupta the| ve unake 1. vimA 2262-2293 / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA upAzraya meM gae / AcArya ne unakA svAgata kiyA aura vahAM isalie maiM anazana kara rahA hUM, tuma mujhe ArAdhanA karavA do| batAyA ki tuma vajrasvAmI ke sAtha eka upAzraya meM mata rahanA / to vaha mara jAtA hai / AryarakSita vahAM se prasthAna kara usI rAta ko vajrasvAmI ne svapna dekhA ki dUdha se bharA huA pAtra hai| kisI ne usakA bahuta dUdha pI liyA aura thor3A bacA hai| svapna kA phala pUchane para unheM batAyA gayA ki koI bahuzrutagrAhI atithi AegA / vaha pUrvo kA jJAna adhikAMza le legA aura kucha nahIM le pAegA / AryarakSita vajrasvAmI ke pAsa Ae aura dvAdazAvartavidhi se vandana kiyaa| vajrasvAmI ne pUchA- kahAM se Ae ho ? ArakSita ne uttara diyA AcArya tosali ke pAsa se kyA tumhArA nAma AryarakSita hai ? vajrasvAmI ke aisA pUchane para ArakSita ne svIkRti de dI / vajrasvAmI ne usakA svAgata kiyA aura dRSTivAda kA adhyApana prArambha kara diyaa| thor3e hI samaya meM AryarakSita ne nava pUrva par3ha lie aura dasaveM pUrva ke 24 yava par3ha lie| udhara dazapura nagara se AryarakSita ke mAtA pitA ne kahalAyA ki tuma to hameM bhUla gae ho| hamAre lie to tuma hI prakAzapuJja ho| tumhAre binA saba kucha tamomaya ho rahA hai isalie eka bAra yahAM A jaao| aisA kahalAne para bhI adhyayana meM lIna hone se ve ghara nahIM gae / kucha samaya bAda phalgurakSita unheM bulAne gyaa| AryarakSita ne vajrasvAmI se AjJA lI to unhoMne paDhane kA Adeza diyaa| AryarakSita ne bhAI ko dIkSA lene kI preraNA dii| prerita ho phalgurakSita ne vahIM dIkSA svIkAra kara lI / 15 Thaharane kA anurodha karate hue kahA- merA AyuSya kSINa ho rahA hai, AryarakSita ne svIkRti de dii| AcArya bhadragupta ne AryarakSita ko sopakrama AyuSya vAlA vyakti eka rAtri bhI unake sAtha raha jAtA hai vajrasvAmI ke pAsa pahuMce / AryarakSita ne jaba dasaveM pUrva kA sArdhaM bhAga paDha liyA to unhoMne phira dazapura jAne kI AjJA mAMgI para vajrasvAmI ne niSedha kara diyaa| AryarakSita par3hate-par3hate zrAnta ho gae ataH pUchane lage-adhyayana kitanA zeSa rahA hai ? vajrasvAmI bole- abhI to bindumAtra paDhA hai, samudra jitanA bAkI hai / zrAnta hone para bhI ve AcArya kI preraNA se punaH adhyayana meM saMlagna ho gae / para ve dasaveM pUrva ko pUrA nahIM par3ha pAe / kAlAntara meM phalgurakSita ke sAtha AryarakSita dazapura nagara meM ge| nagara ke saba loga Ae aura vandana kara baiTha gae / AryarakSita ne dezanA dii| rAjA ne samyaktva grahaNa kiyA / rudrasomA aura somadeva aneka vyaktiyoM ke sAtha dIkSita ho gae / AryarakSita teraha varSa taka yugapradhAna AcArya rahe / inhoMne apane jIvanakAla meM AgamoM ko anuyogoM dvArA vistRta bnaayaa| inakI aura koI racanA upalabdha nahIM hai para muni kalyANavijayajI vartamAna dasa sUtroM kI niyuktiyoM ko AcArya AryarakSita kI kRtiyAM mAnane ke pakSa meM haiM kintu unhoMne apane abhimata ko puSTa karane ke lie koI Thosa AdhAra nahIM diyA kevala saMbhAvanA mAtra prakaTa kI hai| isalie isa tathya ko abhI taka prAmANika nahIM mAnA jA sakatA / ArakSita aura anuyoga Arya vajrasvAmI taka anuyoga kA pRthakkaraNa nahIM thA / pratyeka Agama sUtra meM cAra anuyogoM kA pratipAdana thaa| AryarakSita ne isa paddhati meM parivartana kiyaa| isake nimitta the - durbalikA puSyamitra AryarakSita ke cAra ziSya pramukha the durbalikA puSyamitra, phalgurakSita, vindhya aura goSThAmAhila / muni vindhya ne AryarakSita se nivedana kiyA ki sAtha meM paDhane se adhyayana bahuta kama hotA hai| isalie koI dUsarI vyavasthA kara dIjie / ArakSita ne use adhyayana karAne kA bhAra durbalikA puSyamitra ko sauNpaa| kucha dina to yaha krama calatA rhaa| para eka dina durbalikA puSyamitra ne AryarakSita se nivedana kiyA ki vAcanA dene se maiM pUrvo kA pratyAvartana nahIM kara sakatA ataH merA nauMvA pUrva vismRta ho jAegA / aba ApakA jo Adeza ho vahI karane ke lie udyata hUM / ArakSita ne socA aba prajJA kI hAni ho rahI hai ataH pratyeka Agama meM cAroM anuyogoM ko dhAraNa karane vAle bhaviSya meM upalabdha nahIM ho skeNge| isa vimarza ke bAda unhoMne AgamoM ko cAra anuyogoM meM vibhakta kara diyaa| usa anuyoga vyavasthA ke AdhAra para AgamoM kA vargIkaraNa isa prakAra hai 1. drayAnuyoga 2. caraNakaraNAnuyoga 1. vibhA 2288 / devidavaM viehiM mahANubhAvaha rakhiyajjehi / jugamAsajja vibhatto aNuogo to vAo cauhA / / 3. gaNitAnuyoga 4. dharmAnuyoga Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI anuyoga Agama viSaya dravyAnuyoga dRSTivAda dravyatattva caraNakaraNAnuyoga kAlikasUtra AcAra gaNitAnuyoga sUryaprajJapti Adi gaNita, kAla dharmakathAnuyoga uttarAdhyayana Adi carita, dRSTAnta yaha vargIkaraNa vIra ni0584-597 kA madhyavartI hai| isase Agama adhyayana kI nayapradhAna paripATI parivartita ho gii| nayamukta adhyayana kI paramparA kA sUtrapAta huA / digambara paramparA meM yaha vargIkaraNa kucha rUpAntara se milatA hai, jaiseprathamAnuyoga mahApurANa, purANa mahApuruSoM ke jIvana carita karaNAnuyoga trilokaprajJapti lokAloka vibhakti, trilokasAra gaNila, kAla caraNAnuyoga mUlAcAra AcAra dravyAnuyoga pravacanasAra, gommaTasAra Adi dravya tttv| nandI sUtra kI sthavirAvali aura prabhAvaka carita meM bhI anuyogoM kA ullekha hai| vizeSAvazyaka bhASya ke kartA jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne anuyogoM kI carcA kI hai| anuyoga ke pRthakkaraNa se pahale pratyeka sUtra meM cAra anuyogoM kA vyAkhyAna aura nayapaddhati se vicAra hotA thA para anuyoga ke pRthakkaraNa se naya paddhati se vicAra karane kI paramparA chinna ho gii| Arya vajrasvAmI taka kAlikazruta meM anuyoga kA pRthakkaraNa nahIM huA thaa| unake bAda AryarakSita ne pRthaktvAnuyoga kA kAma kiyaa| vyAkhyA granthoM meM anuyoga dene kI vidhi isa prakAra hai--sabase pahale ziSya ko sUtra kA artha batAnA cAhie, dUsarI bAra niryakti mizrita pATha kA bodha denA cAhie aura tIsarI bAra zeSa sabhI viSaya par3hAnA caahie| racanA kAla AryarakSita kA samaya vIra nirvANa kI chaTThI zatAbdI (I0 kI prathama zatAbdI) hai| vAlabhI sthavirAvali ke anusAra AryarakSita vI0ni0saM0 544 meM dIkSita hue aura 597 meM svargastha hue| mAthurI aura vAlabhI donoM vAcanAoM ke anusAra AryarakSita bhagavAna mahAvIra ke bAda 20veM paTTadhara the / vajra-svAmI ke pazcAt unakA nAmollekha AtA hai| anuyogadvAra mAthurI vAcanA ke aMtargata hai| AcArya malayagiri ne jyotiSka raNDa kI TIkA meM isakA ullekha kiyA hai| paTTAvali samuccaya meM Arya rakSita kA jIvanakAla 75 varSa 7 mAsa aura 7 dina kA batAyA gayA hai| vI. ni0 544 meM dIkSA aura 597 meM svargavAsa hone kI bAta sahI hai to Arya rakSita kA janma vI0ni0 522 ke pAsa honA caahie| anumAna kiyA jA sakatA hai ki unhoMne 22 varSa kI avasthA meM dIkSA lI thii| jaina kAlagaNanA ke anusAra Arya rakSita vIra ni0saM0 584 ke bAda 13 varSa taka yugapradhAna AcArya rhe| isa krama se bhI 1. rakSA. 1143-46 : prathamAnuyogamAkhyAnaM caritaM purANamavipuNyam / bodhi samAdhi nidhAnaM bodhati bodhaH samIcInaH / / lokAlokavibhakteryugapAravRttezcaturgatInAJca / Adarzamiva tathA matiravaiti karaNAnuyogaJca // gRha pedhyanagArANAM cAritrotpattivRddhirakSAGgam / caraNAnuyogasamayaM samyagajJAnaM vijAnAti / / jIvAjIvavastutattve puNyApuNye ca bandhamokSau ca / dravyAnuyogadIpaH zrutavidyAlokamAtanute // 2. vimA. 950 : AsI purA so niyao aNuyogANamapahattabhAvammi / saMpai natthi puhutte hojja va parisaM samAsajja / / 3. vahI, 2284-2286 : jAvaM ti ajjavairA apahattaM kAliyANuogassa / teNAreNa pahattaM kAliyasuya diTThivAe ya / / apahattamAsi vairA jAvaM ti puhattamArao'bhihie / ke te Asi kayA vA pasaMgao tesimuppattI / / apahatte aNuogo cattAri duvAra bhAsaI ego| puhattANuogakaraNe te ya tao vi vocchinnA / / 4. nasunaM. 12715: suttattho khalu paDhamo, bIo nijjuttimIsio bhnnio| taiyo ya niravaseso, esa vihI hoi annuogo|| Jain Education Intemational Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA unakA 75 varSa kA jIvanakAla ThIka baiThatA hai, jaise janma-- vI0ni0saM0 522 dIkSA- "" " 584 yugapradhAna- "" " 544 svargavAsa- "" "590 AryarakSita ne vajrasvAmI ke pAsa adhyayana kiyA thA / vajrasvAmI vI0ni0saM0 584 meM svargastha hue the| ata: unake bAda AryarakSita kA yugapradhAna AcArya ke rUpa meM prasiddhi pAnA ucita hI hai| purAtattva meM Agama viSayaka carcA karate hue likhA gayA hai-"zvetAmbara jainoM nA pIstAlIsa AgamoM mAM anuyogadvAra ane nandI sUtra sau thI arvAcIna ch| nandI sUtra devadhigaNi kSamAzramaNe pote racelu che jyAre anuyogadvAra temanA pahelA AryarakSite racyu gaNAya ch| A game tema hoya paNa eTalaM to cokkasa che ke devaddhigaNi kSamAzramaNe vallabhIpura mAM vI0ni0saM0 980 mAM AgamoM nuM punaruddhAra karyo tyAre anuyogadvAra sUtra Agama tarIke gaNAtuM hatuM / paTTAvali pramANe devaddhigaNI mahAvIra pachI 980 varSe thayA aTale 470 varSa bAda karatAM vi0saM0 510 eTale I0 san 454 mAM thayA gaNAya che / temanA samaya mAM anuyogadvAra satra Agama tarIke gaNAtuM hataM tene mATe sau barasa no ke ochA mAM ocho 50 varSa no gAlo mukI to anuyogadvAra sUtra cauthA saikA nA madhya mAM ke anta mAM thayelu gaNAya / anuyogadvAra AryarakSita racelaM che e paramparA sAcI hoya to anuyogadvAra I. san pahelA saikA mAM Avai che kAraNa ke paTTAvalio pramANe AryarakSita mahAvIra pachI 570 varSa pachI thayA gaNAya che / eTale ke I0 sa044 mAM thayA paNa anuyogadvAra ATalaM prAcIna haja ke nahIM te hajI vivAda no viSaya che paNa teno samaya I0 san pahelA saMkA ane pAMcamAM saikA nA madhya pahelA che a bAbata zaMkAspada nathI / Upara kahya te pramANe tene cauthA saMkA nA anta mAM ke madhya mAM mukI ayogya nthii|" uparyukta kathana kA vAlabhI sthavirAvali ke sAtha mataikya nahIM hai| vI0ni0 570 meM AryarakSita kA janma hotA to 598 taka unakA svargagamana tathA 584 ke bAda unakA yugapradhAna AcArya ke rUpa meM prasiddhi pAnA ucita nahIM lgtaa| paNDita dalasukha mAlavaNiyA ne anuyogadvAra kA kAlanirNaya karate hue likhA hai ---anuyogadvAra ke kartA kauna hai ? yaha kahanA kaThina hai kiMtu itanA to kahA jA sakatA hai ki vaha Avazyaka sUtra kI vyAkhyA hai ata: usake bAda kA to hai hii| usameM kaI granthoM kA ullekha huA hai / yaha kahA jA sakatA hai ki vaha vikrama pUrva kA grantha hai / ' uparyukta vizleSaNa ke AdhAra para Arya rakSita kA samaya bI0 ni0 pAMcavIM zatAbdI ke uttarArddha se pahale to ho hI nahIM sktaa| unake jIvana prasaMgoM aura paTTAvaliyoM ke anusAra hama isI niSkarSa para pahuMcate haiM ki Arya rakSita kA samaya vI0ni0 kI chaTThI zatAbdI ke pUrvArddha meM hI honA cAhie aura anuyogoM kA pRthaktva tathA anuyogadvAra kI racanA zatAbdI ke uttarArddha meM honI caahie| racanA zailI anuyogadvAra kI racanA praznottara-zailI pradhAna hai| isakA adhikAMza bhAga gadyAtmaka hai| bIca-bIca meM padya bhI upalabdha haiN| unameM se adhikAMza padya sUtrakAra dvArA uddhRta pratIta hote haiM / kucha padya anya graMthoM se athavA vAcanAkAla meM devadhigaNI dvArA saMgrahIta haiM yaha nirNayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA / kucha padya svaracita bhI ho sakate haiM / anugama ke nau prakAroM kA ullekha kevala padya meM hI milatA hai| isase anumAna kiyA jA sakatA hai ki kucha gAthAeM pUrva sAhitya se uddhRta kI gaI haiM / (draSTavya sUtra 165) . prastuta Agama kI racanA dRSTivAda athavA caudaha pUrvo kI adhyayana vidhi kA jJAna karavAne ke lie huI hai / isIlie sUtrakAra ko vistRta zailI apanAne kI AvazyakatA huii| yadi AcArAMga kI bhAMti saMkSipta zailI kA Azraya liyA jAtA to yaha sUtra agamya hI raha jAtA / prastuta Agama dRSTivAda kI vyAkhyA paddhati samajhAne ke lie hai isalie isakA svarUpa vyAkhyAtmaka hai| isakI zailI sUtrAtmaka nahIM hai| viSaya vastu ko spaSTa karane ke lie sUtrakAra ne dRSTAMtoM aura upamAoM kA yathAvakAza prayoga kiyA hai-udAharaNa svarUpa -1. samaya kA dRSTAMta (draSTavya sUtra 416) 2. palya kA dRSTAMta (sUtra 422) 3. prasthaka dRSTAMta (sUtra 555) 4. vasati dRSTAMta (sUtra 556) 5. pradeza dRSTAMta (sUtra 557) / zramaNa ke lie uraga, giri Adi bAraha upamAoM kA prayoga kiyA gayA hai| (draSTavya sUtra 708) 1. jaisAbRi 1, pR. 57 // Jain Education Intemational Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 aNaogadArAI vyAkhyA grantha anuyogadvAra para tIna vyAkhyA grantha upalabdha haiM1. caNi 2. hAribhadrIyA vRtti 3. maladhArIyA vRtti caNi-. isake kartA jinadAsa mahattara haiM / isakA samaya vikrama kI 7 vIM zatAbdI hai| caNi kA granthAgra 2265 zloka pramANa hai| isakI pRSTha saMkhyA 91 hai / / cUNi kI bhASA prAkRta hai| isameM anuyoga vidhi kA vizleSaNa hai tathA kucha viziSTa sthaloM ko udAharaNa dvArA spaSTa kiyA gayA hai| isameM talavara, kauTumbika, ibhya, sArthavAha, vApI, puSkariNI, sAraNI Adi zabdoM kI vyAkhyA kI gaI hai / prasaMgAnusAra sAMskRtika, bhaugolika, rAjanaitika aura sAmAjika viSayoM kA vivaraNa milatA hai| cUrNikAra ne jinabhadra viracita zarIrapada se saMbaMdhita cUNi ko uddhRta kiyA hai / cUNi ke anta meM yaha prazasti milatI hai sarIrapadassa cuNNI jiNabhaddakhamAsamaNakittiyA smttaa|' hAribhadrIyA vRtti haribhadra Agama sUtroM ke prasiddha TIkAkAra haiM ! unhoMne Avazyaka aura dazavakAlika para vistRta TIkA likhI hai / inake dvArA likhita nandI aura anuyogadvAra kI TIkAeM saMkSipta haiN| inameM cUNi kI zailI kA anusaraNa kiyA gayA hai| aneka sthAnoM para aisA pratIta hotA haiM ki haribhadra cUNi kI prAkRta bhASA kA saMskRta me anuvAda kara rahe haiN| haribhadra sUri ne aneka sthaloM para bIca-bIca meM cUNi ke pATha uddhRta kie haiM ' unhoMne apanI svataMtratA kA bhI prayoga kiyA hai / isIlie vRtti meM cUNi se adhika vistAra hai| isa TIkA kA nAma ziSyahitA hai| haribhadra ne isakA 'anuyogadvAra kA vivaraNa' ke rUpa meM ullekha kiyA hai / praNipatya jinavarendra tridazendranarendrapUjitaM vIram / anuyogadvArANAM prakaTAe~ vivRtimabhidhAsye // ' kRtvA vivaraNametatprAptaM yatkiJcidiha mayA kuzalam / anuyogapurassaratvaM labhatAM bhavyo janastena // mudrita prati kI pRSTha saMkhyA 128 hai / maladhArIyA vRtti-- maladhArI hemacandra ne anuyogadvAra para vRtti likhI hai| unhoMne cUNi aura TIkA (vivaraNa) kI vyAkhyA ko sarala zailI meM prastuta kiyA hai / apanI ora se kucha nayA bhI jor3A hai| vAstava meM cUNi haribhadra va hemacandra donoM ke lie AdhArabhUta rahI hai / vRtti ke anta meM unhoMne apanI guru paramparA kA vistAra se ullekha kiyA hai| isa vRtti kA granthAna 5900 zloka pramANa hai / AcArya maladhArI hemacandra kA samaya bArahavIM zatAbdI hai| 18 julAI, 1996 gaNAdhipati tulasI jaina vizva bhAratI, lADanUM AcArya mahAprajJa 1. acU. pR. 74 / 2. ahAvR. pR. 2-5=acU. pR. 2-5 / 3. ahAvR. pR. 1 / 4. vahI, pR. 128 / 5. amavR.pa. 250,251 / Jain Education Intemational Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREEEEEEEEEEEEEEEEEE aci acU amavR asU ahA A Ani Ayu AsU u usupa kagraM kaTi kapA kA kaua gojI jaisA jaisiko jaisidI jyoTA tabhA tavA tazlovA tasU tipa trasA aMbamutApi bhagavaI abhidhAna citAmaNi anuyogadvAra cUrNi anuyAgadvAra maladhArIyA vRtti aSTAMga hRdaya (sUtrasthAna ) anuyogadvAra hAribhadrIyA vRtti AyAro Avazyaka nirvRti Agama yuga kA jaina darzana AcArAGgasUtra sUtrakRtAGgasUtraM ca uttarajjhayaNANi uttarAdhyayana vRhadvRtti uttarAdhyayana bRhadvRtti niyukti utA jovAi (bhA.4 khaM. 1) utANIvapatti saMketa nirdezikA ( bhA. 4 kha 2 ) uvaMga suttANa paNNavaNA ( bhA. 4 khaM. 2 ) uvaMga suttANi rAyapaseNaiyaM ( bhA. 4 kha 2 ) karma grantha kalpasUtra TippaNakam kaSAya pAhur3a kAvyAnuzAsana kauTilIya arthazAstra gommaTasAra jIvakANDa jaina Agama sAhitya mAM gujarAta jaina sAhitya kA vRhad itihAsa jainendra siddhAMta koza jaina siddhAMta dIpikA jyoti TAimsa ThANaM tattvArthamAyAnusAriNI (TIkA) tasyArthavAtika tasyArthamavatikAlaMkAra sabhASyatattvArthAdhigama sUtra tiloyapaNNattI trilokasAra da dacU darU dezako drata dha dharma naca naca (AlApa paddhati) nacapa namuna nasua nasu nasuni nicU nibhAcU nyA nyAku nyAsU pAyo praca prana pramI (bhATi bRbhA brau bha bhanA bhAdapa mU yasaa ra razrA lopra vipra vibhA vaisAsaM vyabhA dasaveAliya dasarvakAlika cUrNi dasarUpakam dezI zabdakoza dravyAnuyogatarkaNA dhavalA dharma prakaraNa nayacakra nayavaka (AlApa paddhati) nayacakra pariziSTa naMdI guptaM (pUNi navanAtha aNuogadArA navasuttANi naMdI navasuttANi nisIhajjhayaNaM nizItha cUrNi nizItha bhASya cUrNi nyAyAvatAra nyAyakumudacandra nyAya sUtra pAtaJjalayogadarzana ( sabhASya ) prabhAvakacarita pramANana yatattvalokAlaMkAra pramANa mImAMsA ( bhASA TippaNAni ) bRhatkalpa (bhASya cUrNi sahita ) brahmabindupaniSad bhagavaI bharatanATyazAstra bhAratIya darzana paricaya mUlAcAra yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana raghuvaMzam ratnakaraNDaka zrAvakAcAra loka prakAza vizva prazika vizeSAvazyakabhASya vaidika sAhitya aura saMskRti vyavahAra bhASya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 aNuogadArAI zAsaM SakhaM sa (prasa) sapra sasi zArGgadhara saMhitA SaTkhaMDAgama samayasAra samavAo (prakIrNaka samavAya) sanmati prakaraNa sarvArthasiddhi sUyagaDo sUtrakRtAGgacaNi saundarananda gAthA patra pRSTha bhAga bhUmikA zloka sUtra Jain Education Intemational Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama 1-40 246 151-182 155 155 pahalA prakaraNa jJAna pada Avazyaka anuyoga pada Avazyaka svarUpa pada Avazyaka nikSepa pada 248 155 or or w wm 161 TippaNa 265 26-73 41-58 dUsarA prakaraNa zruta nikSepa pada skandha nikSepa pada 26 TippaNa 45ssss sxa ...... 56-74 74 306 63 63 163 164 164 176 183-216 167 162 163 165 207 217-250 221 221 224 232 251-286 66 75-114 366 255 131 sAtavAM prakaraNa 246-267 upakrama anuyogadvAra nAma pada ekanAma pada 247 dvinAma pada trinAma pada 255 caturnAma pada paMcanAma pada 270 SaTanAma pada 271 TippaNa AThavAM prakaraNa 268-368 saptanAma pada 268 aSTanAma pada 308 navanAma pada dasanAma pada 316 TippaNa nauvAM prakaraNa 366-412 upakrama anuyogadvAra pada dravya pramANa pada 370 kSetra pramANa pada 386 TippaNa dasavAM prakaraNa 413-505 kAla pramANa pada 413 TippaNa gyArahavAM prakaraNa 506-604 bhAva pramANa pada 506 TippaNa bArahavA prakaraNa 605-617 upakrama anuyogadvAra vaktavyatA pada 605 upakrama anuyogadvAra arthAdhikAra pada 610 upakrama anuyogadvAra samavatAra pada 611 TippaNa terahavAM prakaraNa 618-715 nikSepa anuyogadvAra pada nikSepa anuyogadvAra oghaniSpanna pada 616 nikSepa anuyogadvAra nAmaniSpanna pada 666 nikSepa anuyogadvAra sUtrAlApakaniSpanna pada go5 anugama anuyogadvAra pada naya anuyogadvAra pada 715 TippaNa pariziSTa : 1. vizeSanAmAnukrama 2. padAnukrama 3. TippaNa : anukrama 4. zabdavimarza : zabdAnukrama dezI zabda 6. prayukta grantha sUcI r3a: padyAtmaka vyAkhyA 277 287-334 261 315 tIsarA prakaraNa 74-66 Avazyaka arthAdhikAra adhyayana pada anuyogadvAra pada upakrama anuyogadvAra pada TippaNa cauthA prakaraNa 100-154 upakrama anuyogadvAra meM AnupUrvI pada 101 nAma sthApanA AnupUrvI pada 102 dravya AnupUrvI pada 105 naigama vyavahAra anaupanidhikI dravyAnupUrvI pada 114 saMgrahanaya kI anaupanidhikI dravyAnupUrvI pada aupanidhikI dravyAnupUrvI pada 147 TippaNa pAMcavA prakaraNa 155-165 kSetrAnupUrvI pada 155 naigama vyavahAranaya sammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI pada saMgrahanaya sammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI pada aupanidhikI kSetrAnupUrvI pada 176 TippaNa chaTThA prakaraNa kAlAnupUrvI pada 166 naigama vyavahAranaya sammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI pada saMgrahanaya sammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI pada utkIrtana AnupUrvI pada 226 gaNanA AnupUrvI pada saMsthAna AnupUrvI pada 234 sAmAcArI AnupUrvI pada 238 bhAvAnupUrvI pada 242 TippaNa 115-132 116 158 116 335-352 336 340 340 345 353-356 357 175 618 124 124 128 133-150 137 357 371 166-245 375 710 375 376 378 166 137 216 386 141 143 144 230 144 145 145 403 405 406 413 417 420 147 Jain Education Intemational Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakaraNa 1-28 sUtra 1-5 anuyoga dvAra kA viSaya-zrutajJAna viSayAnukrama : rekhAcitra kevalajJAna uddeza samuddeza .anujJA anuyoga matijJAna manaHparyavajJAna zrutajJAna aMga praviSTa avadhijJAna aMga bAhya kAlika Avazyaka vyatirikta utkAlika Avazyaka bahuadhyayana yukta -1 zruta skandha sUtra 6-28"Avazyaka" zabda kA nikSepa (Avazyaka zabda ke samasta arthoM kA vyavasthita prastutIkaraNa evaM prastuta prasaMga meM artha kA nirNaya evaM paryAyavAcI zabda) bahu adhyayana yukta ekazruta skandha 1. nAma Avazyaka 4AbhAva 2. sthApanA Agamata: 1.jJazarIra dravya Avazyaka 3. dravya 2. bhavyazarIra dravya Avazyaka noAgamata: nikSepa kI sAmAnya paddhati . | 3. jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya Avazyaka 1. Agamata: 1. laukika 2. noAgamata: 2. kuprAvacanika |3. lokottara laukika kuprAvacanika lokottara bhAva Avazyaka 8paryAyavAcI zabda - Avazyaka, avazyakaraNIya, dhruvanigraha, vizodhi, cha:adhyayana samUha, nyAya, ArAdhanA, mArga Jain Education Intemational Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta (hindI meM) sukha (prAkRta meM) skandha 1. nAma 2. sthApanA 3. dravya dUsarA prakaraNa 29-73 sUtra 29-51 'zruta' zabda kA nikSepa evaM paryAyavAcI zabda 4. bhAva nAma 10. paryAyavAcI zabda sUtra, grantha, siddhAnta, zAsana, AjJA, vacana, upadeza, prajJApanA, Agama sthApanA dravya bhAva AgamataH no AgamataH AgamataH no Agamata: laukika lokottara bhAva zruta AgamataH 12. payAryavAcI zabda sUtra 52-73 "skandha" zabda kA nikSepa evaM paryAyavAcI zabda no AgamataH AgamataH no AgamataH / naigama aura vyavahAra se vicAra sAmayika Adi. * saMgrahanaya se vicAra RjusUtra se vicAra tIna zabda nayoM se vicAra ja zarIra dravya zruta bhavya zarIra dravya zruta inase atirikta dravya zruta T sUrya ke do artha - zruta aura sUtra (dhAgA) tADapatra, likhita pustaka sAta naya se vicAra jJazarIra dravya skandha adhyayanoM kA samudAya sUtra, dhAgA 1. aMDaja 2. boNDa 3. kITaja 4. bAlaja 5. valkaja bhavyazarIra dravya skandha vyatirikta dravya skandha 1. gaNa, 2. kAya, 7. puMja, 8. piMDa, sacitta acitta 1. Una se 12. UMTa ke bAla se 3. mRga roma se 4. cUhe ke bAloM se 5. mizrita bAloM se hAthI kA skandha ghor3e kA skandha Adi * dvipradezI se anantapradezI mizra senA kI Tukar3I 3. nikAya, 4. skandha, 5. varga, 6. rAzi, 9. nikara, 10. saMghAta 11. Akula, 12. samUha Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa 74-99 sUtra 74-99 - Avazyaka ke adhikAra, adhyayana evaM sAmAyika para anuyogadvAroM kA prayoga evaM prathama anuyogadvAra upakrama 1. sAvadya yoga virati 2. utkIrtana 3. guNavAna kI pratipatti-sammAna, Adara 4. skhalita kI niMdA vraNa cikitsA __6adhyayana ke sArAMza (arthAdhikAra) 6. guNa-dhAraNA Avazyaka adhyayana ke nAma nAma upakrama prathama adhyayana para cAra dvAroM kA prayoga jJazarIra dravya upakrama 1. sAmAyika sthApanA upakrama 1.upakrama bhavyazarIra upakrama Agamata: dravya upakrama noAgamata: dravya upakrama 2. caturviMzatistava dravya upakrama jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta 2. nikSepa 3. vaMdanA kSetra upakrama 3. anugama kAla upakrama Agamata: bhAva upakrama parikarma 4. pratikramaNa dupada 4/naya bhAva upakrama 5. kAyotsarga sacitta catuSpada noagamata: bhAva upakrama aprazasta | prazasta | acitta vastu-vinAza parikarma vastu-vinAza parikarma vastu-vinAza 6. pratyAkhyAna apada | mizra Jain Education Intemational Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama anuyogadvA upakrama anuyogadvAra upakrama AnupUrvI ke nikSepa athavA 6. prakAra nupUrvI nAma sthApanA dravya kSetra kAla 6. bhAva 1. AnupUrvI nAma pramANa vaktavyatA arthAdhikAra samavatAra sUtra 105-154 dravyAnupUrvI 1. AgamataH 2. noAgamataH cauthA prakaraNa 100-154 sUtra 100-104 upakrama aura AnupUrvI ke prakAra 3. tad vyatirikta 1. 2. 3. bhaMgopadarzana . 4. bhaMgasamutkIrtanA pUrvapUrvI - paramANu pugala, do pradezI, tIna pradezI, cAra pradezI.... saMkhya..... asaMkhya pradezI, ananta pradezI paramANu pazcAnupUrvI ananta pradezI.... asaMkhya pradezI saMkhya pradezI.... daza pradezI.... anAnupUrvI prArambha meM eka evaM uttarottara eka-eka vRddhi vAlI ananta samudAya vAlI zreNI ko paraspara guNana karane para jo prApta hotA hai, usase do (Adi aura anta) kamavAlI saMkhyA jitanI / samavatAra 5. anugama naigama vyavahAra se vicAra saMgraha se vicAra arthapada prarUpaNA 2. aupanidhikI 4. 5. 6. utkIrtana 3. kSetra anaupanidhika 4. sparzana 5. kAla 6. antara nAma AnupUrvI sthApanA AnupUrvI dravya AnupUrvI 7. gaNanA 8. saMsthAna 9. sAmAcArI 10. bhAva 1. satpadaprarUpaNA dravya pramANa 7. bhAga 8. bhAva pUrvI AnupUrvI anu avaktavyaka 1. artha pada prarUpaNa 2. bhaMga samutkIrtana 3. bhaMgopadarzana 4.samavatAra anugama 5. 1. satpadaprarUpaNA 2. dravyapramANa 3. kSetra 4. sparzana 5. kAla 6. antara 7. bhAga 8. bhAva alpabahutva pUrvAnupUrvI 1. dharmAstikAya 2. adharmAstikAya 3. AkAzAstikAya 4. jIvAstikAya 5. pudralAstikAya 6. addhIsamaya pazcAnupUrvI 1. advAsamaya 2. pudgalAstikAya 3. jIvAstikAya 4. AkAzastikAya 5. adharmAstikAya 6. dharmAstikAya anAnupurvI (1x2 3x4 x 5 x 6 ) = 720 (720- 2) - 718 uparokta se bhinna ina cha: samudAya ke 718 krama banate hai / "vaha anAnupUrvA hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 113-217 - 1. arthapadaprarUpaNa anaupanidhikI naigama aura vyavahAra naya se vicAra draSyAnupUrvI ____ kSetrAnUpUrvI |1. tIna pradezI AnupUrvI se kramazaH ananta pradezI pudgaloM kI 1. tIna AkAza pradezoM meM ayagADha draSya skandha AnupUrvI se AnupUrvI kramazaH asaMkhya pradezoM meM ayagATha AnupUrSI 2. paramANu pudagala kI amAnupUrSI 2. eka pravezAyagADha amAnupUrSI 3. vo pravezI avaktavya 3. do pradezAyagATha avaktavya 4. aneka AnupUrSiyA 5. aneka anAnupUrSiyAM 6. aneka avaktavya 4. aneka AnupUrSiyAM 5. aneka anAnupUrthiyo 6. aneka aSaktaya chayIsa prakAra chabIsa prakAra uparokta chabbIsa prakAroM kA udAharaNa se digdrshn| uparokta ebIsa prakAroM kA udAharaNa se digdrshn| AnupUrvI kA AnupUrvI meM, anAnupUrvI kA anAnupUrSI meM AnupUrSI kA AnupUrSI maiM, anAnupUrSI kA anAnupUrthI meM aura aura avaktavya kA samAveza avaktavya meM hotA hai| avaktaya kA samAveza apaktayya meM hotA hai| nau; satpadaprarUpaNa se-- -- alpabahutya tk| nau; satpathaprarUpaNa se----alpa bahutya tk| AnupUrvI anAnupUrvI avaktavya AnupUrvI AnAnupUrvI | avaktavA bhaMgasamutkIrtana bhaMgopadarzana samavatAra | 5. anugama ananta 1 satpadaprarUpaNa 2. dayya pramANa ananta ananta asaMkhya asaMkhya asaMkhya 3. kSetra (loka ke kitane bhAga meM ?) (ka) eka dravya kI saMkhyAtaye, asaMkhyAtayeM, aneka saMkhyAtaveM, asaMkhyAta asaMkhyAtA saMkhyAtayeM,asaMkhyAtaveM. aneka saMkhyAtayeMasaMkhyAtaveM | asaMkhyAtaveM apekSA aneka asaMkhyAtaveM, sarvaloka meM aneka asaMkhyAtayeM, kucha nyUna loka meM (kha) aneka dravya sarva loka meM sarvaloka meM sarvaloka meM sarvaloka meM sarvaloka meM sarvaloka meM kI apekSA 4. sparzanA (loka ke kitane bhAga kA sparza ?) (ka) eka draSya kI saMkhyAtayeM, asaMkhyAtaveM, aneka saMkhyAta, asaMkhyAtaye / asaMkhyAtaveM saMkhyAtayeM,asaMkhyAtaveM, aneka saMkhyAta. asaMkhyAtaye | asaMkhyAtaye apekSA aneka asaMkhyAtayeM. saryaloka kA sparza / aneka asaMkhyAtaye, kucha nyUna loka meM (kha) aneka draSya sarva loka kA sparza sarya loka kA | sarva loka kA | sarva loka kA saryaloka kA | sarvaloka kA kI apekSA 5. kAla (ka) eka dravya kI jadhanya-eka samaya ja.eka samaya |ja. eka samaya | jaghanya-eka samaya ja.eka samaya ja. eka samaya apekSA utkRSTa-asaMkhya kAla u. asaMkhya kAla| u. asaMkhyakAla utkRSTa-asaMkhya kAla u.asaMkhya | u.asaMkhya kAla (kha) aneka dravya sarvakAla sarvakAla sarvakAla sarvakAla sarvakAla | sarvakAla kI apekSA. 6. antara (ka) eka dravya kI jaghanya-eka samaya ja.eka samaya ja.eka samaya jaghanya-eka samaya ja, eka samaya apekSA utkRSTa-ananta kAla u.asaMkhyakAla | u. ananta kAla | utkRSTa-asaMkhya kAla u.asaMkhya u. asaMkhya kAla kAla (kha) aneka dravya antara nahIM antara nahIM antara nahIM antara nahIM antara nahIM antara nahIM kI apekSA 7. bhAga aneka asaMkhya bhAgoM meM asaMkhyAtaveM asaMkhyAtaveM aneka asaMkhya bhAgoM meM asaMkhyAtaveM asaMkhyAtaveM bhAga me bhAga me bhAga meM bhAga meM 8. bhAva sAdi pAriNAmika sAdi sAdi | sAdi pAriNAmika sAdi sAdi pAriNAmika pAriNAmika pAriNAmika pAriNAmika kAla ja.eka samaya 6. alpa bahutva (ka) dravya kI apekSA asaMkhyaguNA adhika (kha) pradeza kI anantaguNA adhika kI apekSA vizeSAdhika saba se kama | sabase kama / vizeSAdhika asaMkhyAta guNA adhika asaMkhyAta guNA adhika vizeSAdhika | saba se kama saba se kama | vizeSAdhika Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI AnupUrvI hai asaMkhya 1. tIna samaya kI sthiti yAlA pudgala AnupUrvI se kramazaH asaMkhya samaya sthiti vAlA AnupUrvI 2. eka samaya kI sthiti vAlA pudgala anAnupUrvI 3. vo samaya kI sthiti vAlA pudgala avaktavya 4. aneka AnupUrviyAM 5 aneka anAnupUrviyAM 6. aneka avaktavya chabbIsa prakAra uparokta chabbIsa prakAroM ko udAharaNa se digdarzana / AnupUrvI kA AnupUrvI meM, anAnupUrvI kA anAnupUrvI meM aura avaktavya kA samAveza avaktaya meM hotA hai| nau satpadaprarUpaNa se" -alpabahutva taka / saMkhyAtaveM, asaMkhyAtaveM, aneka saMkhyAtayeM, aneka asaMkhyAtaveM, kucha nyUna loka meM sarvaloka meM saMkhyAtaveM, asaMkhyAtaveM, aneka saMkhyAtayeM, aneka asaMkhyAtaveM, kucha nyUna loka kA sarvaloka kA jaghanya tIna samaya utkRSTa - asaMkhyakAla | sarva kAla jaghanya- eka samaya utkRSTa-do samaya antara nahIM aneka asaMkhya bhAgoM meM sAdi pAriNAmika asaMkhyAta guNA adhika asaMkhyAta guNA adhika anAnupUrvI hai asaMkhya AnupUrvI ke tulya sarvaloka meM AnupUrvI ke tulya sarvaloka kA eka samaya sarva kAla ja. do samaya u. asaMkhya kAla antara nahIM asaMkhyAtaveM bhAga meM sAdi pAriNAmika vizeSAdhika saba se kama avayatavya Wan asaMkhya AnupUrvI kelya sarvaloka meM AnupUrvI tu sarvaloka kA do samaya sarva kAla ja. eka samaya u. asaMkhya kAla antara nahIM asaMkhyAtaveM bhAga meM sAdi pAriNAmika saba se kama vizeSAdhika sAta prakAra uparokta sAta prakAroM kA udAharaNa se digdarzana / AnupUrvIkA AnupUrvI meM anupUrvIkA anApUrvI meM aura avaktavya kA samAveza avaktavya meM hotA hai| ATha; satpadaprarUpaNa se -bhAva taka / AnupUrvI anAnupUrvI hai eka rAzi sarvaloka meM sarvaloka kA sarvakAla antara nahIM tIsare bhAga meM sAdi pAriNAmika saMgraha naya se vicAra dravyAnupUrvI kSetrAnupUrvI kAlAnupUrvI AnupUrvI anAnupUrvI avaktavya eka rAzi sarvalAka meM sarvaloka kA sarvakAla antara nahIM tIsare bhAga meM sAdi pAriNAmika avaktavya eka rAzi sarvaloka meM sarvaloka kA sarvakAla antara nahIM tIsare bhAga meM sAdi pAriNAmika Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ benupUrvI kAlAnupUrvI anaupanidhikI aupanidhiko athavA anaupanidhikI aupanidhikI a pUrvAnupUrvI 1. adholoka kSetrAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI pAMcavAM prakaraNa 155-195 sUtra 155 - 195. kSetrAnupUrvI bheda-prabheda anaupanidhi kI dravyAnupUrvI kI taraha pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anApUrvI pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI pUrvAnupUrvI - 2. madhya loka kSetrAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI isake bheda-prabheda pUrvAnupUrvI 2. pazcAnupUrvI 3. anAnupUrvI 3. Urdhvaloka kSetrAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI - - - - pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI - anAnupUrvI - 1. adholoka 2. tiryagloka 3. Urdhvaloka 1. Urdhvaloka 2 tiryagloka 3. adholoka (1x2x3 - 2) 4 ratnaprabhA se tamastama prabhA taka tamastamaH prabhA se ratnaprabhA taka eka se utarottara vRddhi zreDhi guNanaphala meM do jambUdvIpa se svayaMbhUramaNa samudra taka anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke tulya ekapradezAvagADha se lekara asaMkhyapradezAvagADha taka asaMkhya pradezAvagADha se lekara ekapradezAvagADha taka (Dhi guNanaphala 2) vinyAsa saMbhava eka se uttarottara vRddhi zreDhi guNanaphala meM do nyUna saudharma se ISatprAgbhArA pRthvI taka ISatprAgbhArA pRthvI se saudharma taka (zreDhi guNanaphala-2) vinyAsa chaThA prakaraNa 196-245 sUtra 196-225. kAlAnupUrvI samaya se lekara sarvAddhA taka padoM kA upanyAsa sarva addhA se lekara samaya taka padoM kA upanyAsa (zreDhi guNanaphala-2) jitane vinyAsa eka samaya sthiti se asaMkhyAta samaya sthiti taka asaMkhyAta samaya sthiti se eka samaya sthiti taka (Dhi guNanaphala - 2) jitane vinyAsa nyUna Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvAnaparvI-- 1. RSabha se kramaza: varddhamAna taka kA krama sUtra 226-245 utkIrtana, gaNanA, saMsthAna, sAmAcArI evaM bhAva AnupUrvI nAma pUrvAnupUrvI--- 1. RSabha se kramaza: varddhamAna taka kA krama sthApana | pazcAnupUrvI- 2. varddhamAna se kramaza: RSabha taka kA krama dravya anAnupUrvI -- 3. (zreDhi guNanaphala-2) jitane krama vinyAsa kSetra kAla pUrvAnupUrvI-eka se dasa araba taka kA kramaza: gaNanA krama 6. utkIrtana 7. gaNanA pazcAnupUrvI-dasa araba se eka taka kramaza: gaNanAkrama anAnupUrvI- (inakA hI zreDhi guNaphala meM do nyUna) se prApta rAzi jitane krama vinyAsa / AnupUrvI 8. saMsthAna 9. sAmAcArI parvAnaparvI- samacaturasra saMsthAna se kramaza: huNDa saMsthAna taka kA krama vinyAsa pazcAnupUrvI---- huNDa se samacaturasra taka kA krama vinyAsa anAnupUrvI--- inake zreDhi guNanaphala meM do nyUna se prApta.rAzi jitane krama vinyAsa 10. bhAva pUrvAnupUrvI - icchAkAra sAmAcArI se kramaza: upasampadA sAmAcArI taka kA krama vinyA pazcAnupUrvI- upasampadA se icchAkAra taka kA krama vinyAsa amAnupUrvI- inake zreDhi guNanaphala meM do nyUna se prApta rAzi jitane krama vinyAsa pUrvAnapUrvI- audayika bhAva se kramaza: sAnnipAtika bhAva taka kA krama vinyAsa pazcA naparvI- sAnnipAtika bhAva se kramaza: audayika bhAva kA krama vinyAsa anAnaparvI- inake zreDhiguNanaphala meM do nyana se prApta rAzi jitane krama vinyAsa Jain Education Intemational Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma upakrama sAtavAM prakaraNa 246-297 nAma upakrama sUtra 246-270 eka nAma se pAMca nAma tk| | AnupUrvI nAma upakrama eka nAma pramANa | anuyogadvAra | nikSepa vaktavyatA arthAdhikAra samavatAra do nAma tIna nAma cAra nAma pA~ca nAma cha:nAma sAta nAma anekAkSarika ekAkSarika jIva nAma ATha nAma ajIva nAma nau nAma avizeSita nAma dasa nAma vizeSita nAma eka nAma dvinAma dravya nAma guNa nAma nAma paryAyanAma |trinAma 1. nAmika 2.naipAtika 3. AkhyAtika 4. aupasargika pA~ca nAma 'strI nAma | puruSa nAma napuMsaka nAma caturnAma Agama niSpanna lopa niSpanna prakRti niSpanna vikAra niSpanna sUtra 271-297 cha: nAma udaya do saMyogI tIna saMyogI jIvodaya niSpanna ajIvodaya niSpanna audayika | udaya niSpanna cAra saMyogI upazama pA~ca saMyoga sAnnipAtika aupazamika upazama niSpanna nAma pAriNAmika kSAyika kSaya niSpanna sAdipAriNAmika anAdi pAriNAmika kSAyopazanika kSayopazama kSayopazama niSpanna Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM prakaraNa 2.98-368 sUtra 298-307 sAta nAma (svara maNDala) ajIva nizrita sapta svara 1. jihvA kA aprabhaga / 2. vakSa sthala sAta svaroM ke jIva nizrita udAharaNa | 2. mayUra 1. mRdaMga 2. gomukhIvAdya - 4.jihvA kA madhya bhAga 3. zaMkha 4. jhAlara. 5. nAsikA 6. datauSTha-saMyoga 7.mUrdhA 1. sahajavRtti/ATha 2. aizvaryazAlI ... zreSTha AjIvika |4. sukha jIvI 5. bhUpati, zUravIra, 6. kalahapriya, zAku 5.godhikA 5. koyala 6. sArasa yA kroca 6. ADaMbara (naMgAr3A) svara-sthAna 7. hAthI 7. mahAbherI 1.SaDja 7. cAMDAla, cora ti sAta svara lakSaNa 2.RSabha sAta nAma svara maNDala sAta svara ke grAma 3. gAMdhAra madhyama 4. madhyama gAMdhAra 5.paMcama 6. dhaivata 7.niSAta gIta gAyaka kI yogyatA gIta ke doSa gIta ke guNa gIta ke vRtta-chanda gIta kI bhASA gIta gAyaka ke prakAra sUtra 308-318 ATha nAma evaM nau nAma 1.vIra rasa | 2. zRMgAra rasa nirdeza meM prathamA upadeza meM dvitIyA karaNa meM tRtIyA saMpradAna meM caturthI apAdAna meM paMcamI sambandha meM SaSThI AdhAra meM saptamI sambodhana meM aSTamI 3. adbhuta rasa 4. raudra rasa 5.vIDanaka rasa 6.bIbhatsa rasa ATha nAma vacana vibhaktiyA~ nau kAvya rasa ATha evaM nau nAma 7. hAsya rasa 8. kAruNya rasa 9.prazAMta rasa Jain Education Intemational Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anugama 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. naya 2. nakSatra nAma deva nAma kula nAma pAkhaMDa nAma gaNa nAma jIvita nAma abhiprAcika nAma sthApanA pramANa niSpanna nAma 3. AdAnapada niSpanna nAma 2. noguNa niSpanna nAma 1. guNa niSpanna nAma anuyoga dvAra 4. pratipakSa pada niSpanna nAma 1. nAma pramANa se niSpanna nAma sUtra 338-368 pramANa niSpanna nAma upakrama sUtra 319 337 dasa nAma 5. pradhAnapada niSpanna nAma nikSepa 1. indra 2. bahuvIhi 3. karmadhAraya 4. dvigu 5. tatpuruSa 6. avyavIbhAva 7. eka zeSa prayojana AnupUrvI nAma pramANa vaktavyatA arthAdhikAra samavatAra dasa nAma pramANa niSpanna nAma 6. anAdisiddhAnta niSpanna nAma 7. nAma niSpana nAma 8. avayava niSpanna nAma 9. saMyoga niSpanna nAma dasa nAma 1. dhAnyamAna pramANa dasavA~ bheda 3. dravya pramANa niSpanna nAma nauvAM prakaraNa 369-412 sUtra 369-385 dravya pramANa 2. rasamAna pramANa 4. bhAva pramANa niSpanna nAma prayojana sAmAsika taddhitaja dhAtuja niruktija 10. pramANa niSpanna nAma dravya pramANa kSetra pramANa kAla pramANa bhAva pramANa 2. unmAna pramANa mAna pramANa 1. karma 2. zilpa dravya saMyogaja kSetra saMyogaja kAla saMyogaja bhAva saMyogaja 3. zloka 4. saMyoga samIpa 6. saMyUtha 7. aizvarya 8. apatya pradeza niSpanna dravya pramANa vibhAga niSpanna 3. avamAna pramANa 4. gaNima pramANa 5. pratimAna pramANa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 385-412 kSetra pramANa prayojana-manuSyakRta padArthoM kI lambAI-caur3AI kA mApa pradeza niSpanna saci AtmAMgula tIna prakAra kSetra pramANa pratara vibhAga niSpanna | ghana aMgula unsedhAMgula vitasti paramANu . utsedhAMgula sUkSma paramANu vyavahAra paramANu prayojana-caturgati ke jIvoM kI UMcAI kA mApana tIna prakAra sUci 'pratara rali kukSi pramANAMgula dhanuSa gavya'ti | dhana yojana utsedhAMgula x 1000. pramANAMgula prayojana-dIpa, samudra, pRthvI Adi kI paridhi zreDhi tIna prakAra ___ lambAI, caur3AI kA mApana zreNi pratara pravara aloka ghana dazavA prakaraNa 413-505 sUtra 413-505 kAla pramANa pradeza viSpana | kAla pramANa vibhAga niSpanna samaya, AvalikA. muhurta, divasa ahorAtra pakSa, muhurta se zIrSa prahelikA taka uddhArapalyopama / gaNaka kAla vyavahAra (prayojana) prarUpaNA mAtra sUkSma (pra) dvIpa sAgaroM kI gaNanA mAsa, saMvatsara yagA addhApalyopama vyavahAra (prayojana) prarUpaNA mAtra sUkSma (pra) caturgati kA AyuSya kAla kI gaNanA palya. sAgara 7 upamAkAla acamarpiNI, utsarpiNI [pula parAvartana kSetrapalyopama vyavahAra (pra.) prarUpaNA mAtra | sUkSma (pra) dRSTibAda meM nirupita dravyoM kI gaNanA uddhAra sAgaropama addhA 10 kroDAkroDapalya gyAravAM prakaraNa 506-604 bhAva pramANa sUtra 506-513 ajIva guNa pramANa 1.varNa guNa pramANa ajIva guNa pramANa 2.gaMdha guNa pramANa guNa pramANa 3. rasa guNa pramANa | 4. sparzana guNa pramANa jIva gaNa pramANa bhAva pramANa naya pramANa 5. saMsthAna guNa pramANa | sakhyA pramANa Jain Education Intemational Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 514-553 jIva guNa pramANa saMkhyA pramANa darzana guNa pramANa cakSudarzana guNa pramANa adarzana guNa pramANa avadhidarzana guNa pramANa kevaladarzana guNa pramANa caritra guNa pramANa sAmAyika chedopasthApanIya parihAravizuddhi sUkSma- samparAya yathAkhyAta prasthaka dRSTAnta jIvaguNa pramANa sUtra 554-557 naya guNa pramANa jJAna guNa pramANa nAma saMkhyA 2. sthApanA saMkhyA 2. dravya saMkhyA 4. aupamamya saMkhyA 5. parimANa saMkhyA 6. jJAna saMkhyA 7. gaNanA saMkhyA 8. bhAva saMkhyA naya guNa pramANa sUtra 558-573 saMkhyA pramANa pratyakSa anumAna upamA jhandraya pratyakSa vasati dRSTAnta no indriya pratyakSa 1. zrotrendriya 2. cakSurindriya 3. dhANendriya 4. rasanendriya 5. sparzanandriya pUrvavat zeSavat dRSTasAdharmyavata sAdhamyoMpanIta vaidhamyoMpanIta laukika lokottara pradeza dRSTAnta sat se sat kI upamA sat se asat kI upamA asat se sat kI upamA asat se asat kI upamA kAlikazruta parimANa saMkhyA dRSTivAdazruta parimANa saMkhyA avadhijJAna pratyakSa manaH paryavajJAna kevalajJAna paryava, akSara, saMghAta, pada, pAda, gAthA, zloka, veDhA, niryukti, anuyogadvAra, uddeza, ' adhyayana, zrutaskandha, aMga saMkhyA kArya se kAraNa se guNa se avayava se Azraya se aneka prakAra paryava.... anuyogadvAra prAbhRta, prAbhRtikA, prAbhRta-prAbhRtikA, vastu saMkhyA, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 574-603 gaNanA saMkhyA pramANa jaghanya madhyama utkRSTa jaghanya saMkhyAta madhyama parIta asaMkhyAta utkRSTa jaghanya gaNanA saMkhyA yukta madhyama ananta asaMkhyAta-asaMkhyAta utkRSTa jaghanya parIta madhyama yukta ananta-ananta jaghanyaparIta ananta madhyamaparIta ananta utkRSTa parIta ananta utkRSTa | jaghanya ananta ananta madhyama ananta ananta utkRSTa ananta- ananta - jaghanyayukta ananta madhyamayukta ananta parItayukta ananta vArahavAM prakaraNa 60-613 sUtra 605-617 vaktavyatA, arthAdhikAra, samavatAra | 1.svasamaya vaktavyatA 2. para samaya vaktavyatA -3.svasamaya-para samaya vaktavyatA pramANa vaktavyatA arthAdhikAra upakrama nAma samavatAra 11. sAvadha yoga virati 2. utkIrtana 3. guNavAna kI pratipatti | 4. skhalita kI nidA 14.vaNa cikitsA AnapavI / 1. nAma 2.sthApanA 6. guNa dhAraNa 5.kAla 6.bhAva Jain Education Intemational Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma, terahavA prakaraNa 618-715 sUtra 618-709 nikSepa sthApanA, dravya, adhyayana bhAva akSINa nAma, sthApanA, 1. | oghaniSpanna nikSepa dravya, Aya bhAva upakrama kSapaNA. nAma, nAma, anuyoga dvAra | sthApanA, sthApanA, dravya, nakSapa dravya, | bhAva anugama bhAva 2. nAma niSpanna nikSepa sAmAyika mAma sAmAyika sthApanA sAmAyika dravya sAmAyika, bhAva sAmAyika 3. sUtrAlApaka niSpanna nikSepa sUtra 710-715 anugama aura naya anuyogadvAra 2.nikSepa sUtrAnugama niyukti anugama nikSepa niyukti anugama upodghAta niyukti anugama sUtrasparzika niyukti anugama 3. anugama anuyogadvAra 4.naya 1.upakrama 1. uddeza 2.nirdeza 3.nirgama 4. kSetra 5. kAla 6.puruSa naigama 2. saMgraha 7.kAraNa- 8. pratyaya 9. lakSaNa 10.naya 11. samavatAra 12. anumat 13. kyA? 14. kitane prakAra? 15. kisako? 16.kahA:? 17.kisameM? 18. kaise? 19.kitane kAla taka vyavahAra RjusUtra zabda 20.kitane 21. antara 22. nirantaratA 23. bhava samabhiruDha evaM bhUta 24. bhAkarSa 25. sparza 26. nirukti Jain Education Intemational arsanal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakaraNa (sUtra 1-28) Jain Education Intemational Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha anuyogadvAra vyAkhyA paddhati kA sUtra hai / saMghadAsagaNI ne vyAkhyA paddhati kA prathama aGga nandI batalAyA hai / nandI paMca jJAnAtmaka hotI hai / ' prastuta sUtra kA prArambha pAMca jJAna se hI hotA hai / sUtrakAra ne cAra jJAna sthApya haiM, hamArA sArA vyavahAra zrutajJAna se calatA hai - yaha pratipAdita kara zabda aura jJAna ke sambandha kI pRSThabhUmi prastuta kI hai / adhyayana, adhyApana Adi saba zrutajJAna ke isalie prastuta sUtra meM zrutajJAna kA pratipAdana hai| jaina dRSTi se zrutajJAna ke do / aMga bAhya ke do vibhAga kie gae haiM-kAlika aura utkAlika / utkAlika kSetra meM hote haiM / vyAkhyA bhI zrutajJAna kA viSaya hai vibhAga kie gae haiM - 1. aMga praviSTa 2. aMga bAhya kA prathama vibhAga hai- Avazyaka / prastuta prakaraNa meM Avazyaka ko nikSepa paddhati se samajhAyA gayA hai / prakaraNavaza nikSepa kA niyama bhI pradarzita hai| abhilaSita vastu taka pahuMcane ke lie nikSepa paddhati bahuta upayogI hai| isa saMzleSAtmaka jagat meM vizleSaNAtmaka paddhati kA upayoga kie binA abhilaSita vastu taka pahuMca nahIM sakate / isalie jaina AcAryoM ne nikSepa paddhati kA vikAsa kiyA hai| prastuta prakaraNa meM use sahaja saralatA ke sAtha batalAyA gayA hai / 1. vRbhA 1 pR. 3 : naMdI ya maMgalaTThA, paMcaga duga tiga duge ya coTsae / aMgagayamaNaMgagae, kAyadhva parUvaNA pagayaM // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla pATha nANa-padaM 1. nANaM NitaM taM jahA AbhiNibohiyanANaM suyanANaM ohinANaM maNavajjavanANaM kevalanANaM // AvasyaaNu-parva 2. tatva batAri nAgAI ThappAI ThavaNijjAIno uddissaMti, no samuddissaMti no aNuNNavijjaMti, suyanANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavatta // 3. jai suvanANassa uddeso samuddeso aNNA aNuogo ya pavattai, ki aMgapaviTussa uddeso samuhaso aNuSNA aNuogo va pavatta ? aMgavAhirassa uddeso samuddeso aNuSNA aNuogo ya pavaI ? aMgapaTThissa vi uddeso samuddeto aNuSNA aNuogo pa aMgabAhirassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuoogo va pavaI / imaM puSa puNa paTTavaNaM paTuvaNaM paTucca aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNNA aNuogo ya pavattaI // 4. jai aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNNA aNaogoya pavata ki kAliyasa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogopa pAvata ? unakAli yassa uddeso samuddeso aguNNA aNuogo ya pavattai ? kAliyarasa viuso samudeso aNuSNA aNuogo ya pavatta, ukkAliyassa pahalA prakaraNa saMskRta chAyA jJAna-padam prajJaptam, jJAnaM paJcavidhaM tadyathA - AbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnaM avadhijJAnaM manaH paryavajJAnaM kevalajJAnam // Avazyaka anuyoga-padam tatra catvAri jJAnAni sthApyAni sthApanIyAni-no uddizyante no samuddizyante no anujJAyante, zrutajJAnasya uddeza : samuddezaH anujJA anuyogazca pravartate / yadi jJAnasya uddezaH samuddezaH anujJA anuyogazca pravartate, kima praviSTasya uddezaH samuddezaH anujJA anuyogazca pravarttate ? aGgabAhyasya uddezaH samuddeza: anujJA anuyogazca pravartate ? avasya api uddeza samuddezaH anuzA anuyogaca pravartate avAhyasya api uddezaH samuddezaH anujJA anuyogazca pravartate / imAM punaH prasthApanAM pratItya aGgabAhyasya uddezaH samuddezaH anusA anuyogava pravartate / yadi aGgabAhyasya uddeza : samuddeza: anujA anuyogazca pravartate, ki kAlikasya uddezaH samuddezaH anujJA anucarakAlikasya uddeza : samuddezaH anujJA anuyogava pravartate ? kAlikasya api uddeza : samuddezaH anujJA anuyogaca pravartate utkAlikasya api uddezaH samuddezaH hindI anuvAda jJAna-pada 1 1. jJAna ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaiseAbhinivodhijJAna zrutajJAna, avadhijJAna manaH paryavajJAna, kevalajJAna / Avazyaka anuyoga pada 2. unameM cAra jJAna (pratipAdana meM akSama hone ke kAraNa) svApya (asabhyavahArya) hai ataeva svApanIya hai|' unake uddeza, samuddeza aura anujJA nahIM hotI, zrutajJAna kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga (vyAkhyA) pravRtta hotA hai|' 3. yadi zrutajJAna kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai, to kyA aMga-praviSTa ta kA uddeza, samuddeza, anuzA aura anuyoga pravRtta hotA hai ? athavA aMgabAhya zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai ? aMga praviSTa zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai, baMga bAhya zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai| prastuta prasthApanA kI dRSTi se aMgabAhya zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai| 4. yadi aMgavA dhUta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai, to kyA zruta kA uddeza, samuddeza, anuzA aura anuyoga pravRtta hotA hai ? athavA utkAlika zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai / kAlika zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi uddeso samuddeto aNuNNA anujJA anuyogazca prvrtte| imAM aNuogo ya pavattai, imaM puNa punaH prasthApanA pratItya utkAlikasya paTTavaNaM paDucca ukkAliyassa uddezaH samuddezaH anujJA anuyogazca uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo prvrtte| ya pvtti|| aNuogadArAI utkAlika zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai| prastuta prasthApanA kI dRSTi se utkAlika zruta kA uddeza, samudde za, anujJA aura anuyoga pravRtta 5. jai ukkAliyassa uddeso yadi utkAlikasya uddezaH samuddeso aNuNNA aNuogo ya samuddezaH anujJA anuyogazca pravartate, pavattai, ki Avassayassa uddeso kim Avazyakasya uddezaH samuddezaH samuddeso aNaNNA aNuogo ya anujJA anuyogazca pravartate ? Avapavattai? Avassayavatirittassa zyakavyatiriktasya uddezaH samuddezaH uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo anujJA anuyogazca pravartate ? Avaya pavattai ? Avassayassa vi zyakasya api uddezaH samuddezaH anujJA uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo anuyogazca pravartate, Avazyakavyatiya pavattai, Avassayavatirittassa riktasyApi uddezaH samuddezaH anujJA vi uddeso samuddeso aNaNNA anuyogazca prvrtte| imAM punaH aNaogo ya pvtti| imaM puNa prasthApanAM pratItya Avazyakasya paTavaNaM paDucca Avassayassa anuyogaH / annuogo|| 5. yadi utkAlika zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai to kyA Avazyaka zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai ? athavA Avazyaka-vyatirikta zruta kA uddeza, samuddeza anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai ? Avazyaka zruta kA bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai / Avazyaka-vyatirikta zruta kA bhI uddeza, samuddeza anujJA aura anuyoga pravRtta hotA hai| prastuta prasthApanA kI dRSTi se Avazyaka zruta kA anuyoga pravRtta hai|' Avassaya-sarUva-padaM Avazyaka-svarUpa-padam 6. jai Avassayassa aNuogo, yadi Avazyakasya anuyogaH, AvassayaNNaM ki aMga? aMgAI? Avazyaka kim aGgam ? aGgAni ? suyakhaMdho? suyakhaMdhA? ajjhayaNa? zrutaskandhaH ? zrutaskandhAH ? ajjhayaNAI? uddeso? uddesA? adhyayanam ? adhyayanAni ? uddezaH AvassayaNNaM no aMgaM no aMgAI, uddezAH ? AvazyakaM no aGga no suyakhaMdho no suyakhaMdhA, no ajjhayaNaM aGgAni, zrutaskandhaH no zrutaskandhAH, ajjhayaNAI, no uddeso no no adhyayanam adhyayanAni, no uddesaa|| uddazaH no uddeshaaH|| Avazyaka-svarUpa-pada 6. yadi Avazyaka zruta kA anuyoga pravRtta hotA hai, kyA Avazyaka eka aMga hai ? athavA aneka aMga haiM ? eka zrutaskandha hai ? athavA aneka zrutaskandha haiM ? eka adhyayana hai ? athavA aneka adhyayana haiM ? eka uddezaka hai ? athavA aneka uddezaka haiM ? Avazyaka eka aMga nahIM hai aura aneka aMga bhI nahIM haiN| eka zrataskandha hai, aneka zrutaskandha nahIM haiN| eka adhyayana nahIM hai, aneka adhyayana haiM / eka uddezaka nahIM hai aura aneka uddezaka bhI nahIM haiN| Avassaya-nikkheva-padaM Avazyaka-nikSepa-padam 7. tamhA AvassayaM nikkhivissAmi, tasmAt Avazyaka nikSepsyAmi, suyaM nikkhivissAmi, khaMdhaM nikkhi- zrutaM nikSepsyAmi, skandhaM nikSepsyAmi, vissAmi, ajjhayaNaM nikkhi- adhyayanaM nikSepsyAmi / vissaami| jattha ya ja jANejjA, yatra ca yaM jAnIyAt, nikkhevaM nikkhive nirvsesN| nikSepaM nikSipet niravazeSam / jattha vi ya na jANejjA, yatrApi ca na jAnIyAt, caukkayaM nikkhive tattha // 1 // catuSkakaM nikSipet tatra // 1 // Avazyaka-nikSepa-pada 7. isalie maiM Avazyaka kA nikSepa karUMgA, zruta kA nikSepa karUMgA, skandha kA nikSepa karUMgA, adhyayana kA nikSepa kruuNgaa| jahAM jitane nikSepa jJAta hoM vahAM una sabhI (nikSepoM) kA nyAsa kiyA jaae| jahAM bahuta nikSepa jJAta na hoM, vahAM kama se kama nikSepa-catuSTaya (nAma, sthApanA, dravya aura bhAva) kA nyAsa kiyA jaae| Jain Education Intemational Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakaraNa : sUtra 5-13 8. se ki taM AvassayaM ? AvassayaM atha ki tad Avazyakam ? caunvihaM paNNattaM, taM jahA-nAmA- AvazyakaM caturvidhaM prajJaptam, vassayaM ThavaNAvassayaM davAvassaya tadyathA - nAmAvazyakama sthApanAvazyabhAvAvassayaM // kam dravyAvazyakam bhAvAvazyakam // 8. vaha Avazyaka kyA hai ? Avazyaka ke cAra prakAra prapjata haiM, jaise-nAma Avazyaka sthApanA Avazyaka, dravya Avazyaka, bhAva aavshyk| 6. se ki taM nAmAvassayaM? nAmA- atha ki tat nAmAvazyakam ? vassayaM-jassa NaM jIvassa vA nAmAvazyakaM yasya jIvasya vA ajovassa vA jIvANa vA ajIvANa ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tabhayassa vA tadubhayANa vA vA tadubhayasya vA tadubhayeSAM vA Avassae tti nAmaM kjji| se taM Avazyakamiti nAma kriyate / tadetat naamaavssy|| nAmAvazyakam / 9. vaha nAma Avazyaka' kyA haiM ? nAma--- Avazyaka-jisa jIva yA ajIva kA, jIvoM yA ajIvoM kA, jIva-ajIva donoM kA, jIvoM ajIvoM donoM kA Avazyaka yaha nAma kiyA jAtA hai / vaha nAma Avazyaka hai| 10.se ki taM ThavaNAvassayaM ? atha ki tat sthApanAvazyakam ? 10. vaha sthApanA Avazyaka' kyA hai ? sthApanA ThavaNAvassayaM-jaNNaM kaTTakamme sthApanAvazyakam - yat kASThakarmaNi Avazyaka-kASThAkRti, citrAkRti, pustaka vA cittakamme vA potthakamme vA citrakarmaNi vA pustakarmaNi vA meM aMkita citra, yA lepyAkRti meM gUMthakara, vA leppakamme vA gaMthime vA lepyakarmaNi vA granthime vA veSTime veSTita kara, bharakara yA jor3akara banAI huI vedime vA parime vA saMghAime vA vA parime vA saMghAtime vA akSe vA putalI meM, akSa yA kaur3I meM eka yA aneka akkhe vA varADae vA ego vA varATake vA eko vA aneke vA sadbhAva-sthApanA [vAstavika-AkRti] athavA aNegA vA sabbhAvaThavaNAe vA sadbhAvasthApanayA vA asadbhAvasthApa- asadbhAva sthApanA kAlpanika AropaNa] ke asambhAvaThavaNAe vA Avassae nayA vA Avazyakam iti sthApanA dvArA Avazyaka [Avazyaka kriyA karate hue tti ThavaNA tthvijji| se taM sthApyate / tadetat sthApanA''vazyakam / vyakti kA jo rUpAMkana yA kalpanA kI ThavaNAvassayaM // jAtI hai / vaha sthApanA Avazyaka hai| 11. nAma-TravaNANaM ko paiviseso ? nAmasthApanayoH kaH prativizeSaH? 11. nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAma nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA nAma yAvatkathikam, sthApanA itvarikA yAvajjIvana hotA hai, sthApanA alpakAlika vA hojjA AvakahiyA vA // vA bhavet yAvatkathikA vaa| bhI hotI hai aura yAvajjIvana bhii|' 12. se ki taM davvAvassayaM? davAvassayaM duvihaM paNNattaM, taM jahAAgamao ya noAgamao y|| aya ki tat dravyAvazyakam ? dravyAvazyakaM dvividhaM prajJaptam, tadyathAAgamatazca noAgamatazca / / 12. vaha dravya-Avazyaka' kyA hai ? dravya-Avazyaka ke do prakAra prajJapta haiM, jaise - AgamataH [jAna kI apekSA se] aura noAgamataH | jJAnAbhAva aura kriyA kI apekSA se] / 13. se ki taM Agamao davAvassayaM? atha ki tada Agamato dravyA- 13. vaha AgamataH dravya Avazyaka kyA hai ? Agamao davAvassayaM jassa NaM vazyakam ? Agamato dravyAvazyakam- jisane Avazyaka yaha pada sIkha liyA, sthira Avassae tti padaM sikkhiyaM ThiyaM yasya Avazyakam iti padaM zikSita kara liyA, cita [smRti-yogya] kara liyA, jiyaM miyaM parijiyaM nAmasamaM sthitaM citaM mitaM paricitaM nAmasamaM mita [zloka Adi kI saMkhyA se nirdhArita ghosasama ahINakkharaM aNaccakkhara ghoSasamam ahInAkSaram anatyakSaram kara liyA] paricita kara liyA, nAma-sama avvAiddhakkharaM akkhaliyaM ami- avyAvidvAkSaram askhalitam [apane nAma ke samAna] kara liyA, ghoSa-sama liyaM avaccAmeliyaM paDipuNaM amIlitama avyatyAdaMDitaM pratipUrNa [sahI uccAraNa yukta kara liyA, jise vaha paDipuNNaghosaM kaMTho?vippamukkaM pratipUrNaghoSa kaNThoSThavipramuktaM hIna, adhika aura viparyasta-akSara rahita, guruvAyaNovagayaM, se NaM tattha garuvAcanopagataM tat vAcanayA askhalita, anya vargoM se amizrita, anya graMthavAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe pracchanayA parivartanayA dharmakathayA, no vAkyoM se amizrita, pratipUrNa, pratipUrNaghoSadhammakahAe, no annuppehaae| anuprekssyaa| kasmAt ? anupayogo yukta, kaNTha aura hoTha se nikalA huA tathA jise Jain Education Intemational Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI kamhA? aNuvaogo davvamiti dravyam iti kRtvA / guru kI vAcanA se prApta kiyA jAtA hai, vaha kttd|| Avazyaka-pada ke adhyApana, prazna, parAvartana aura dharma-kathA meM pravRtta hotA hai taba AgamataH dravya Avazyaka hai| vaha anuprekSA [artha ke anucintana] meM pravRtta nahIM hotA kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI pravRtti se zUnya) hotA hai|" 14. negamassa ego agavautto naigamasya ekaH anupayuktaH 14. naigamanaya kI apekSA eka anupayukta (citta kI Agamao egaM davAvassa yaM, doNi Agamato eka dravyAvazyakam, dvau pravRtti se zUnya) vyakti AgamataH eka dravya aNuvauttA Agamao doNNi anupayuktau Agamato dve dravyAvazyake Avazyaka hai, do anupayukta vyakti AgamataH do davvAvassayAI, tiNi aNuvauttA traya anupayuktAH Agamato trINi dravya Avazyaka haiM, tIna anupayukta vyakti Agamao tiSNi davvAvassadhAI, dravyAvazyakAni, evaM yAvantaH AgamataH tIna dravya Avazyaka haiN| evaM jAvaiyA aNuvauttAtAvaiyAiM anupayuktAH tAvanti tAni naigamasya isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM, nagama tAI negamassa Agamao davvA- Agamato dravyAvazyakAni / evameva naya kI apekSA utane hI AgamataH dravya Avazyaka vssyaaii| evameva vavahArassa vyvhaarsyaapi| saMgrahasya eko vA haiN| isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA bhI vi| saMgahassa ego vA aNegA vA aneke vA anupayukto vA anupayuktAH jitane anupayukta vyakti haiM utane hI AgamataH aNuvautto vA aNuvauttA vA vA Agamato dravyAvazyaka vA dravyA- dravya-Avazyaka haiN| Agamao davvAvassayaM vA davAva- vazyakAni vA, tadekaM dravyAvazyakam / saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti hai ssayAI vA, se ege dvaavsse| RjusUtrasya ekaH anupayuktaH Agamato athavA aneka anupayukta vyakti haiM, AgamataH ujjusuyassa ego aNuvautto eka dravyAvazyaka, pRthaktvaM necchati / eka dravya Avazyaka hai athavA aneka dravya Agamao egaM davAvassayaM, puhattaM trayANAM zabdanayAnAM jJaH anupayuktaH Avazyaka haiM, vaha eka dravya Avazyaka hai / necchai / tiNhaM saddanayANaM jANae avstu| kasmAt ? yadi jJaH RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta vyakti aNuvautte avatthU / kamhA? jai anupayukto na bhvti| tadetat Agamata: eka dravya-Avazyaka hai| bhinnatA jANae aNuvautte na bhvi| se taM Agamato dravyAvazyakam / use iSTa nahIM hai| Agamao davAvassayaM / / tInoM zabda nayoM [zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta] kI apekSA anupayukta jJAtA avastu [vAstavika nahIM hai| kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta nahIM hotaa| vaha AgamataH dravya Avazyaka hai|" 15.se ki taM noAgamao davvAvassayaM? atha ki tad noAgamato dravyA- 15. vaha noAgamata: dravya-Avazyaka kyA hai ? noAgamao davvAvassayaM tivihaM vazyakam ? noAgamato dravyAvazyaka no Agamata. dravya Avazyaka ke tIna prakAra paNNattaM, taM jahA--jANagasarIra- trividhaM prajaptam, tadyathA--jazarIra- prajJapta haiM, jaise-jJa-zarIra-dravya-Avazyaka, davvAvassayaM bhaviyasarIradavvA- dravyAvazyakaM bhavyazarIradravyAvazyaka bhavya-zarIra-dravya-Avazyaka, jJa-zarIra bhavyabassayaM jANagasarIra-bhaviyasarIra- jJazarIra-bhavyazarIravyatiriktaM dravyA- zarIra-vyatirikta dravya Avazyaka / vatirittaM davyAvassayaM // vshykm| 16.se ki taM jANagasarIradavvA- atha ki tat jJazarIra dravyA- 16. vaha jJa-zarIra-dravya-Avazyaka kyA hai? vassayaM? jANagasarIradavvA- vazyakam ? jJazarIra dravyAvazyakaM - jJa-zarIra-dravya-Avazyaka - Avazyaka isa pada vassayaM-Avassae tti payatyAhi- Avazyakam iti padArthAdhikArajasya ke arthAdhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo gArajANagassa jaM sarIrayaM vavagaya- yat zarIrakaM vyapagatacyutacyAvita- zarIra acetana, prANa se cyuta, kisI nimitta caya-cAviya-cattadehaM jIvavippajaDhaM tyaktadehaM jIvavihINaM zayyAgataM vA se prANacyuta kiyA huA, anazana dvArA tyakta sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA saMstAragataM vA niSidhikAgataM vA athavA jIva-vipramukta hai, use zayyA, bichaune, Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakaraNa : sUtra 14-16 nisIhiyAgayaM vA siddhasilAtalagayaM siddhazilAtalagataM vA dRSTvA ko'pi zmazAna-bhUmi yA siddha-zilAtala para dekhakara vA pAsittANaM koI vaejjA- vadet --aho ! anena zarIra- koI kahe-Azcarya hai isa paudgalika zarIra aho NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM samucchayeNa jinadiSTena bhAvena ne jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra jiNadiTTeNaM bhAveNaM Avassae ti Avazyakam iti padaM AkhyAtaM Avazyaka isa pada kA AkhyAna, prajJApana, payaM AdhaviyaM paNNaviyaM parUviyaM prajJApitaM prarUpitaM darzitaM nizitam prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA daMsiyaM nidaMsiyaM uvdNsiyN| jahA updshitm| yathA kaH dRSTAntaH ? hai| jaise -koI dRSTAnta hai ? [AcArya ne ko diLaMto? ayaM mahukubhe AsI, ayaM madhukumbhaH AsIt, ayaM ghRta- kahA- isakA dRSTAnta yaha hai] yaha madhu-ghaTa ayaM ghayakuMbhe Aso / se taM jANaga- kumbhaH AsIt / tadetat jJazarIra- thA, vaha ghRta-ghaTa thaa| vaha jJa-zarIra-dravyasarIradabvAvassayaM // dravyAvazyakam / Avazyaka hai| 17. se kitaM bhaviSasarIradavAvassayaM? atha ki tat bhavyazarIra dravyA- 17. vaha bhavya-zarIra-dravya-Avazyaka kyA hai ? bhaviyasarIradabdhAvassayaM-je jIve vazyakam ? bhavyazarIradravyAvazyaka bhavya zarIra dravya Avazyaka -garbha kI pUrNAvadhi joNijammaNanikkhaMte imeNaM ceva yaH jIvaH yonijanmaniSkrAntaH anena se nikalA huA jo jIva isa prApta paudagalika AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNa- caiva Adattakena zarIrasamucchayeNa zarIra se "Avazyaka' isa pada ko jina dvArA diTheNaM bhAveNaM Avassae tti payaM jinadiSTena bhAvena Avazyakam iti upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM sIkhegA, seyakAle sikkhissai, na tAva padam eSyatkAle zikSiSyate, na tAvat vartamAna meM nahIM sIkhatA hai, taba taka vaha sikkhi| jahA ko diThaMto? zikSate / yathA kaH dRSTAntaH ? 'ayaM bhavya-zarIra-dravya-Avazyaka hai| jaise koI ayaM mahukuMbhe bhavissai, ayaM ghaya- madhukumbhaH bhaviSyati, ayaM ghRtakuMbhaH dRSTAnta hai? kubhe bhavissai |se taM bhaviyasarIra- bhaviSyati / tadetat bhavyazarIra- [AcArya ne kahA-isakA dRSTAnta yaha hai] yaha davvAvassayaM // dravyAvazyakam / madhu-ghaTa hogA, yaha ghRta-ghaTa hogA / vaha bhavya zarIra-dravya-Avazyaka hai| atha ki tat jJa zarIra-bhavya- 18. vaha jJa-zarIra-bhavya-zarIra-vyatirikta-dravyasarIra-vatirittaM dabAssayaM? zarIra-vyatiriktaM dravyAvazyakam ? Avazyaka kyA hai ? jJa-zarIra-bhavya-zarIrajANagasarIra-bhaviyasarIra-vatirittaM jJazarIra-bhavyazarIra-vyatiriktaM dravyA- vyatirikta-dravya-Avazyaka ke tIna prakAra prajJapta davAvassayaM tivihaM paNNattaM, taM vazyakaM trividhaM prajaptam tadyathA -- haiM, jaise-laukika, kuprAvanika, lokottarika / jahA-loiyaM kuppAvayaNiyaM laukikaM kuprAvacanika lokottarikam / loguttariyaM // 16.se ki taM loiyaM davAvassayaM? atha ki tata laukikaM loiyaM davAvassayaM je ime dravyAvazyakama? laukika dravyArAIsara-talavara-mAiMbiya-koDubiya- vazyakam ye ime rAjezvara-talavaraibbha-seTi-seNAvai-satthavAhappabhi- mADambika-kauTumbika- ibhya - zreSThI - io kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe senApati-sArthavAhaprabhRtayaH kalyaM suvimalAe phulluppala-kamala-koma- prAduSprabhAtAyAM rajanyAM suvimalAyAM lummiliyammi ahapaMDure pabhAe phullotpala - kamala - komalonmIlite rattAsogappagAsa - kisuya - suyamuha- yathApANDure prabhAte raktazokaprakAzaguMjaddharAgasarise kamalAgara-nali- kiMzuka - zukamukhagujArddharAgasadRze NisaMDabohae uTThiyammi sUre kamalAkara-nalinISaNDabodhake utthite sahassarassimmi diNayare teyasA sUyeM sahasra razmau dinakare tejasA jalaMte muhadhoyaNa-daMtapakkhAlaNa- jvalati mukhadhAvane-dantaprakSAlane-talaMtella-phaNiha-siddhatthaya-hariyAliya- phaNiha-siddhArthaka-haritAlikA- addAgaadAga-dhava-puSka-malla-gaMdha-taMbola- dhUpa-puSpa-mAlya-gandha - tambola-vasrANi 19. vaha laukika-dravya-Avazyaka kyA hai ? laukika dravya Avazyaka-uSA kAla meM pau phaTane para aura rAtri ke nirmala hone para, praphullita utpala aura ardha vikasita komala kamala vAle, pIta AbhA vAle aruNima prabhAta meM, lAla azoka kI dIpti, palAza, tote ke mukha aura gujArdha ke samAna raMga vAle, jalAzaya gata nalinI-vana ke udbodhaka, sahasrarazmi, dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para jo rAjA, yuvarAja, talavara (kotavAla), maDambapati, kuTumbapati, ibhya, seTha, senApati, sArthavAha Adi mukha dhote haiM, dAMta pakhAlate haiM, taila lagAte haiM, kaMghI karate haiM, zveta sarasoM aura dUba sira meM DAlate haiM, darpaNa dekhate haiM, Jain Education Intemational Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI vatthAiyAI davAvassayAI kAuM dravyAvazyakAni kRtvA tataH pazcAt tao pacchA rAyakulaM vA devakulaM rAjakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA vA ArAmaM vA ujjANaM vA sabhaM udyAnaM vA sabhAM vA prapA vA vA pavaM vA gacchati / se taM loiyaM gacchanti / tadetat laukikaM dravyAdavvAvassayaM // vazyakam / dhUpa karate haiM, phUla, mAlA, gandha, tAmbUla, vastra Adi kA prayoga karate haiN| ve ina dravya Avazyaka-kriyAoM ko sampanna kara rAjakula, devakula, ArAma, udyAna, sabhA athavA prapA meM jAte haiN| vaha laukika-dravyaAvazyaka hai| 20. se ki taM kuppAvayaNiyaM davA- atha kiM tat kuprAvacanikaM dravyA- 20. vaha kuprAvanika-dravya-Avazyaka kyA hai ? vassayaM? kRpAvayaNiyaM davvA- vazyakam ? kuprAvanika dravyAvazyakam- kuprAvacanika-dravya-Avazyaka ---uSA kAla meM vassayaM-je ime caraga-cIriya- ye ime caraka-cIrika-carmakhaNDika- pau phaTane para aura rAtri ke nirmala hone para cammakhaMDiya - bhikkhoMDa - paMDuraMga- bhikSoNDa-pANDurAMga-gautama -govratika- praphullita utpala aura ardha vikasita komala goyama-govvaiya - gihidhamma-dhamma- gRhidharma-dharmacintaka-aviruddha- viruddha- kamala vAle pIta AbhA vAle aruNima prabhAta citaga- aviruddha- viruddha- vuDDasAva- vRddhadhAvakaprabhRtayaH pASaNDasthAH kalyaM meM lAla azoka kI dIpti, palAza, tote ke gappabhiDao pAsaMDatyA kallaM- prAduSprabhAtAyAM rajanyAM suvimalAyAM mukha aura gujArdha ke samAna raMga vAle, jalApAuppabhAyAe rayaNIe suvimalAe phullotpalakamalakomalonmIlite yathA- zayagata nalinI vana ke udbodhaka, sahasrarazmi, phulluppala- kamala - komalummili- pANDure prabhAte raktAzokaprakAza- dinakara, sUrya ke udita aura teja se dedIpyayammi ahapaMDare pabhAe rattAso- kiMzuka - zukamukha - gujArddharAgasadRze mAna hone para jo caraka, cIrika, carmakhaNDika, gappagAsakisuya-suyamuha-guMjaddharAga- kamalAkara-nalinISaNDabodhake utthite bhikSAjIvI, zaiva, gautama, govratI, gRhadharmI, sarise kamalAgara-naliNisaMDabohae sUrye sahasrarazmau dinakare tejasA dharmacintaka, aviruddha, viruddha aura vRddhazrAvaka uTThiyammi sUre sahassarassimmi jvalati indrasya vA skandasya vA Adi vibhinna pASaNDoM [dharma sampradAyoM ke diNayare teyasA jalaMte iMdassa vA rudrasya vA zivasya vA vaizravaNasya vA anuyAyI, indra, kArtikeya, rudra, ziva, vaizravaNa, khaMdassa vA ruddassa vA sivassa vA devasya vA nAgasya vA yakSasya vA deva, nAga, yakSa, bhUta, baladeva, AryA aura vesamaNassa vA devassa vA nAgassa bhUtasya vA mukundasya vA AryAyAH koTTakriyA ke [mandira meM] upalepana, saMmArjana vA jakkhassa vA bhUyassa vA mugu- vA koTTakriyAyAH vA upalepana siMcana, dhUpa, phUla, gandha ora mAlA Adi dassa vA ajjAe vA koTTakiri- sammArjana-AvarSaNa dhUpa-puSpa-gaMdha- dravya-saMbaMdhI-Avazyaka-kriyAoM ko sampanna yAe vA uvalevaNa-sammajjaNa- mAlyAdikAni dravyAvazyakAni karate haiN| vaha kuprAvanika-dravya Avazyaka AvarisaNa-dhUva-puSpha-gaMdha-mallAi- kurvanti / tadetat kuprAvacanika dravyAyAI davvAvassayAI karati / se taM vazyakam / kuppAvayaNiyaM davvAvassayaM // 21. se ki taM loguttariyaM davvAvassayaM? atha kiM tat lokottarika dravyA- 21. vaha lokottarika-dravya-Avazyaka kyA hai ? logRttariyaM dabvAvassayaM-je ime vazyakam ? lokottarika dravyA- lokottarika dravya-Avazyaka-jo zramaNa samaNaguNamukkajogI chakkAyanira- vazyakam --ye ime zramaNaguNamukta- zramaNa ke guNoM se zUnya pravRtti vAle, chahakAya NakaMpA hayA iva uddAmA gayA yoginaH SaTkAyaniranukampAH hayAH ke jIvoM ke prati anukampA-rahita, ghor3e kI iva niraMkusA ghaTThA maTThA iva uddAmAH gajAH iva niraMzAH bhAMti uddAma, hAthI kI bhAMti niraMkuza, zarIra tuppoTTA paMDurapAuraNA jiNANaM ghRSTAH mRSTAH tuppoSThAH pANDara- kA gharSaNa aura tela Adi se mardana karane aNANAe sacchaMdaM vihariUNaM prAvaraNAH jinAnAm anAjJayA svacchandaM vAle, cupar3e hoTha vAle, ujale vastra pahanane ubhaokAlaM Avassayassa vihRtya ubhayakAlam AvazyakAya vAle, tIrthaMkaroM kI AjJA se bAhara svacchaMda uvtthNti| se taM loguttariyaM uptisstthnte| tadetat lokottarika vihAra kara jo donoM samaya Avazyaka ke lie davAvassayaM / se taM jANagasarIra- dravyAvazyakam / tadetat jJazarIra-bhavya- upasthita hote haiN| vaha lokottarika-dravyabhaviyasarIravatirittaM dvaavss| zarIra-vyatiriktaM dravyAvazyakam / Avazyaka hai| vaha jJa-zarIra-bhavya-zarIrase taM noAgamao davAvassayaM / se tadetat noAgamato dravyAvazyakam / vyatirikta-dravya-Avazyaka hai / vaha noAgamataH taM davAvassayaM // tadetat dravyAvazyakam / dravya-Avazyaka hai / vaha dravya-Avazyaka hai| Jain Education Intemational Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakaraNa : sUtra 20-27 22. se ki taM bhAvAvassayaM? bhAvA- atha kiM tad bhAvAvazyakam ? vassayaM duvihaM paNNattaM, taM jahA - bhAvAzyaka dvividhaM prajaptam, tadyathAAgamao ya noAgamao y|| Agamatazca noAgamatazca / 22. vaha bhAva-Avazyaka kyA hai ? Avazyaka ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-AgamataH aura noAgamataH / 23. se ki taM Agamao bhAvAvassayaM? atha ki tad Agamato bhAvA- 23. vaha AgamatA-bhAva-Avazyaka kyA hai? Agamao bhAvAvassayaM-- jANae vazyakam ? Agamato bhAvAvazyakam- Agamata: bhAva Avazyaka-jo Avazyaka ko uvautte / se taM Agamao bhAvA- jJaH upayuktaH / tadetat Agamato jAnatA hai aura usameM upayukta [dattacitta hai vassayaM // bhAvAvazyakam / vaha Agamata:-bhAva-Avazyaka hai| 24. se ki taM noAgamao bhAvA- atha ki tad noAgamato bhAvA- 24. vaha noAgamata:-bhAva-Avazyaka kyA hai ? bassayaM? noAgamao bhAvA- vazyakama ? noAgamato bhAvAvazyaka noAgamataH bhAva Avazyaka ke tIna prakAra vassayaM tivihaM paNNattaM, taM jahA- trividhaM prajJaptam, tadyathA-laukika prajJapta haiM, jaise-laukika, kuprAvanika aura loiyaM kuppAvaNiyaM loguttariyaM // kuprAvacanikaM lokottarikam / lokottarika / 25. se ki taM loiyaM bhAvAvassayaM? atha ki tada laukikaM bhAvA- 25. vaha laukika-bhAva-Avazyaka kyA hai ? loiyaM bhAvAvassayaM-puvaNhe vazyakam ? laukikaM bhAvAvazyakam - laukika-bhAva-Avazyaka-[vaktA aura zrotA] bhArahaM, avaraNhe rAmAyaNaM / se taM pUrvAhna bhAratam, aparAhna pUrvAlla meM bhArata aura aparAla meM rAmAyaNa loiyaM bhAvAvassayaM // rAmAyaNam / tadetat laukikaM bhAvA- ke pATha meM upayukta hote haiM / vaha laukika bhAva vazyakam / Avazyaka hai| 26. se ki taM kuppAvayaNiyaM bhAvA- atha ki tat kaprAvanika bhAvA- 26. vaha kuprAvanika-bhAva-Avazyaka kyA hai ? vassayaM? kuppAvaNiyaM bhAvA- vazyaka ? kuprAvanikaM bhAvA- kuprAvanika-bhAva-Avazyaka-jo caraka, vassayaM-je ime caraga-cIriya- vazyakam -ye ime caraka-cIrika-carma- cIrika, carmakhaNDika, bhikSAjIvI, zaiva, cammakhaMDiya - bhikkhoMDa - paMDuraMga - khaNDika-bhikSoNDa-pANDurAMga - gautama gautama, govratI, gRhadharmI, dharmacintaka, aviruddha, goyama-govva iya-gihidhamma - dhamma- govatika-gahidharma-dharmaciMtaka-aviruddha viruddha aura buddha-zrAvaka Adi vibhinna pASaNDoM cittaga-aviruddha-virUddha - vuDDasAva- viruddha vRddhazrAvakaprabhRtayaH pASaDasthAH [dharma-sampradAyoM] ke anuyAyI, deva-pUjA, gappabhiio pAsaMDatyA ijjaMjali- ijyAJjali-homa-japa- 'uMdurukka'-- aJjali, homa, japa, deva Adi ke sAmane homa-japa-uMdurukka-namokkAramAi- namaskArAdikAni bhAvAvazyakAni baila kI taraha raMbhAnA aura namaskAra Adi yAiM kareti / se taM kuppAvayaNiyaM kurvanti / tadetat kuprAvanika bhAva yukta Avazyaka kriyAoM ko saMpanna karate bhAvAvassayaM // bhAvAvazyakam / haiM, vaha kuprAvanika-bhAva-Avazyaka hai| 27. se ki taM loguttariyaM bhAvAvassayaM? atha ki tat lokottarikaM bhAvA- 27. vaha lokotarika-bhAva-Avazyaka kyA hai? logRttariyaM bhAvAvassayaM-jaNNaM vazyakama ? lokotarikaM bhAvAvazyaka- lokottarika - bhAva - Avazyaka -jo sAdhu, imaM samaNe vA samaNI vA sAvae yat idaM zramaNaH vA zramaNI vA zrAvakA sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA Avazyaka meM vA sAviyA vA taccitte tammaNe vA zrAvikA vA taccittaH tammanAH eka citta, eka mana, eka lezyA aura eka tallese tadajhavasie tattivvajjha- tallezyaH tadadhyavasita. tatIvrAdhyava- adhyavasAya vAle, usI meM tIvra adhyavasAya vasANe tabaTTovautte tadappiyakaraNe- sAnaH tadarthopayuktaH tapita-karaNa: vAle, usake artha meM upayukta, usake lie saba tabbhAvaNAbhAvie aNNattha katthai tadbhAvanAbhAvitaH anyatra kutracit indriyoM ko samarpita karane vAle, usakI maNaM akaremANe ubhao kAlaM manaH akurvan ubhayakAlam Avazyaka bhAvanA se bhAvita anyatra kahIM bhI mana kI AvassayaM kreti| se taM __ karoti / tadetada lokottarika bhAvA- pravRtti nahIM karate hue donoM samaya (prAtaH loguttariyaM bhaavaavssyN| se taM vazyakam / tadetat noAgamato aura sAyaM) Avazyaka karate haiN| vaha lokonoAgamao bhaavaavssyN| se taM bhAvAvazyakam / tadetat bhAvA- tarika-bhAva-Avazyaka hai| vaha noAgamata:bhAvAvassayaM // vazyakam / bhAva-Avazyaka hai| vaha bhAva-Avazyaka hai|" Jain Education Intemational Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 28. tarasaNaM ime eDiyA nANAghosA nANAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti taM jahA gAhA AvasyaM avassakara NijjaM, dhruvanigaho bisohI ya abhayavaggo, nAo ArAhaNA maggo // 1 // samaNeNa sAvaeNa ya, avassakAyanvaM havai jamhA, aMta ahonisassa u tamhA AvastayaM nAma // 2 // se taM AvasyaM // tasya imAni ekAthikAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni nAmadheyAni bhavanti tadyathA - gAthA Avazyakam avazyakaraNIyaM, niH vizodhitva / adhyayanakarma nyAyaH ArAdhanA mArgaH // 1 // zramaNena zrAvakeNa ca, avazya karttavyaM bhavati yasmAt / aMtaHi tasmAt AvazyakaM nAma // 2 // tadetat Avazyakam / aNuogavArAha 28. usa Avazyaka ke ye ekArthika nAnA ghoSa aura nAnA vyaJjana vAle nAma hote haiM, jaise (1) Avazyaka, avazyakaraNIya, dhruva-nigraha, vizodhi, adhyayanaSaTkavarga, nyAya, ArAdhanA, aura mArga / (2) yaha sAdhu aura zrAvaka dvArA dina-rAta ke sandhikAla meM avazya hai, isalie isakA nAma Avazyaka hai / " vaha Avazyaka hai / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa sUtra 1 1. jJAna ke pAMca prakAra prajJapta haiM / ( NANaM paMcavihaM paNNattaM ) anuyogadvAra vyAkhyA ke siddhAMtoM, vidhiyoM tathA zikSA kI pravidhiyoM kA pratipAdana karane vAlA Agama hai / vyAkhyA kA sambandha zrutajJAna se hai / isa prazna ko dhyAna meM rakhakara sUtrakAra ne sarvaprathama jJAnasUtra kA nirUpaNa kiyA hai| jaina jJAna mImAMsA meM pAMca jJAna mAne jAte haiM-Abhinivodhika jJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna aura kevalajJAna / inameM cAra jJAna zikSA aura vyAkhyA se saMbaddha nahIM haiN| zikSA aura vyAkhyA se sambandha kevala zrutajJAna kA hai / isa vizleSaNa kI dRSTi se pahale pAMca jJAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| phira cAra jJAnoM ko sthApya batalAkara zikSA ke lie zrutajJAna kI upayogitA batalAI gaI hai| jJAna kA pratipAdaka sUtra 'nandI' hai| kintu zrutajJAna kA pratipAdaka sUtra 'anuyoga dvAra' hai| isa tathya ko dhyAna meM rakhakara jJAna sUtra kA prathama sUtra ke rUpa meM upanyAsa kiyA gayA hai| cUrNikAra ne prathama sUtra ko jJAna sUtra ke rUpa meM upanyasta karane kA kAraNa batAyA hai- vighna kA upazamana / unhoMne maMgala ke cAra rUpa batAe haiM--nAma, sthApanA, dravya aura bhAva bhAvamaMgala meM ' Namo arahaMtANaM' isa mahAmaMtra ko prastuta kiyA hai| vaikalpika rUpa meM unhoMne maMgala kA artha kiyA hai 'nandI' / nAma, sthApanA aura dravya nandI kA kathana karane ke bAda bhAva nandI ke prasaGga meM likhA hai - " NANaM paMcavidhaM paNNattaM" / " hAribhadrayA vRtti meM jJAna kI sarvavyApakatA aura arthagaurava ko dhyAna meM rakhakara grantha kI Adi meM isake upanyAsa kI sUcanA dI hai / " maladhArIyA vRtti meM vighna zamana aura ziSTajana sammata paramparA kA nirvAha - ina do hetuoM kI preraNA se maMgala rUpa meM jJAna- paMcaka ke grahaNa kA saMketa kiyA hai| vyAkhyAkAroM ne jJAna sUtra ke viSaya meM jo likhA hai vaha Adi maMgala kI dRSTi se likhA hai| vAstava meM prArambha meM jJAna sUtra kA ullekha zikSA aura vyAkhyA kI dRSTi se kiyA gayA hai| sUtra 2 2. cAra jJAna pratipAvana meM akSama hone ke kAraNa svApya asaMvyavahArya haiM ataH sthApanIya haiN| (cattAri nANAI ThappAI ThavaNijAI ) jJAna do prakAra kA hotA hai--anubhavAtmaka aura zabdAtmaka anubhavAtmaka jJAna se vyakti svayaM lAbhAnvita hotA hai aura zabdAtmaka jJAna se vaha apane anubhavoM ko dUsaroM taka pahuMcAne meM sakSama bana jAtA hai| anubhavAtmaka jJAna ko mUka tathA zabdAtmaka jJAna ko amUka kahA jAtA hai| inheM svArtha aura parArthaM bodha kahA jA sakatA hai / nyAya granthoM meM anumAna ke do bheda kie gae haiM svArtha aura parArtha / matijJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna aura kevalajJAna kA vANI se koI sambandha nahIM hai / ataH ye mUka yA svasaMvedya hone se svArtha haiM / zrutajJAna svArtha bhI hai aura parArtha bhI / jo zrutajJAna hai zabdonmukha hai para aba taka zabdAtmaka nahIM banA hai vaha svArtha hai / zabdajanita zrutajJAna bhI svArtha hai / jo 1. acU. pR. 1 : taM ca kAukAmo gurU vigghovasamaNimittaM AdIe maMgalapariggahaM karei, tacca maMgalaM cauvihaMpi NAmAdi NikkhiviyavvaM tattha NAmaThavaNAdavvaM maMgalesu vihiNA khAte bhAvamaMgalAhigAre patte bhaNeti Namo arahaMtANaM' iccAdi, ahavA maMgalA gaMdI, sA catuvidhA NAmAdi, ihaMpi NAmavaNAdanvanaMdIvakkhANa kate bhAvanaMdI'vasare patte bhaNati 'NANaM paMcavidhaM paNNattaM' / 2. ahAvR. pR. 1 : sakalAdhyayanavyApakatvAnmahArthatvAccAdAveva maGagalazabdAbhidhAnapUrvakamupanyAsamupadarzayatA granthakAreNe damabhyadhAyi / 3. amavR. pa. 3 : tadupazamArthaM ziSTasamayaparipAlanArthaM cAdau maMgalarUpaM sUtramAha- 'nANaM paMcavihaM' / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 aNuogadArAI zrutajJAna dUsaroM ko samajhAne ke lie zabdabaddha ho jAtA hai vaha parArthazruta kI koTi meM AtA hai / ___ jo sunA jAtA hai vaha zruta hai| yaha isakA vyutpattilabhya artha hai / isakA pravRttilabhya artha hai-vAcya-vAcaka ke sambandha se hone vAlA jJAna / isake anusAra paudgalika zabda zruta hai / yaha zruta paudgalika hone se AtmA kA bhAva nahIM ho sakatA / paramArthataH zrutajJAna jIva hai| jo zrutajJAna vyavahAra meM upayogI banatA hai vaha dravyazruta hotA hai / zrutajJAna ke atirikta zeSa jJAna zabdAtIta haiM / ataH ve apane svarUpa kA vizleSaNa karane meM asamartha haiN| asamarthatA ke kAraNa hI ve sthApya haiM / cUrNikAra aura TIkAkAra ke anusAra sthApya kA artha hai asaMvyavahArya / ' jisakA dUsaroM ke lie upayoga ho sake vaha vyavahArya hotA hai / eka vyakti ke matijJAna Adi kA dUsare ke lie upayoga nahIM hotA-dUsarA kucha jAna nahIM pAtA isalie jJAna-catuSTaya asaMvyavahArya hai| anuyogadvAra zikSA va vyAkhyA kI paddhati kA sUtra hai| zikSA krama meM anupayogI hone ke kAraNa cAra jJAna uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI kriyAoM meM sthApanIya haiN| zrutajJAna zabdAtmaka hai isalie vaha saMvyavahArya aura lokopakAraka hai| isalie usake uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga hote haiM / matijJAna Adi cAra jJAna jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama athavA kSaya se niSpanna hote haiN| zrutajJAna zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama se niSpanna hotA hai| kintu usake sAtha do niyama bhI jur3e rahate haiM--matipUrvakatA aura paropadeza / zrutajJAna matipUrvaka hotA hai, yaha eka niyama hai| isakA dUsarA niyama hai-paropadeza / pratyeka buddha Adi ke zrutajJAna bhI svataH hotA hai| kintu sAmAnyataH vaha guru ke adhIna hai| parAdhIna hone para bhI vaha vastu ke svarUpa kA bodha karAne meM samartha hai| vizeSAvazyaka bhASya meM kahA gayA dIpaka apanI utpatti meM parAdhIna hone para bhI sva aura para ko prakAzita karatA hai| isI prakAra zrutajJAna bhI sva aura para svarUpa kA vizleSaNa karane meM samartha hai / para-prabodhaka hone se hI vaha zikSA athavA vyAkhyA ke lie adhikRta hai|" prAcIna kAla meM adhyayana ke srota the -guru / zAstra likhe nahIM jAte the| unheM kaNThastha rakhane kI paramparA thii| isa sthiti meM adhyayana kI gurugama vyavasthA kA vikAsa huA / usakA pratipAdana uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga-ina cAra padoM dvArA kiyA gayA hai| vidyArthI ziSya pahale guru se par3hane kI AjJA prApta krtaa| phira vaha parivartanA ke dvArA par3he hae jJAna ko sthira rakhane kA abhyAsa krtaa| tIsare caraNa meM use adhyApana kI anumati prApta hotii| cauthe caraNa meM use anUyoga yA vyAkhyA karane kI svIkRti miltii| cUrNikAra ne isa adhyayana-paddhati kI vistRta jAnakArI dI hai| donoM vRttikAroM ne bhI usI kA anusaraNa kiyA hai| guru-ziSya kA sambandha bar3A mahattvapUrNa sambandha hai / isa sambandha kI sArthakatA hai jJAna kI upalabdhi / guru ziSya ko bahuta kucha de sakatA hai, yadi ziSya pAne ke yogya ho / yogyatA kA pahalA mAnadaNDa hai-vinaya / jo ziSya vinIta aura samarpita hotA hai, vaha apanI caryA aura adhyayana ke sambandha meM svayaM koI nirNaya nahIM letaa| vaha AcArya ke nikaTa upasthita hokara kahatA hai-"ApakI icchA ho to mujhe kisI Agama kI vAcanA de|" guru kI dRSTi ziSya ko parakhatI hai| yogya ziSya ko vAcanA kI AjJA mila jAtI hai| guru kI anujJA pAkara ziSya svAdhyAya ke lie pUrva taiyArI karatA hai / vandana karatA hai| paccIsa zvAsocchvAsa kA kAyotsarga karatA hai| pradakSiNA karatA hai| upadhAna karatA hai aura anya kaI prakAra ke anuSThAnoM ko sampAdita karake anta meM phira kAyotsarga karatA cUrNikAra ne uddezana kI jisa vidhi kA nirUpaNa kiyA hai, usa meM bAra-bAra vandana karane kA vidhAna hai / isake do uddezya ho sakate haiM-ahaMkAra-visarjana aura pramAda-parihAra / guru kI AjJA se ziSya par3he hue pATha kI parivartanA karatA hai, use AtmasAta karatA hai aura anya sAdhUoM ko par3hAtA bhI hai| anuyogakAla meM tithi, karaNa, nakSatra, muharta Adi kI prazastatA ko Avazyaka mAnA gayA hai| ziSya ko anuyogI banAne ke 1. (ka) nasunaM. 35 : suNeitti suyaM / (kha) vibhA. 98 : jaM suNai taM suyaM bhaNiyaM / 2. vibhA. 99 : suyaM tu paramatthao jiivo| 3. (ka) acU. pR. 2 : 'ThappAI' ti asaMvavahAriyAI ti buttaM bhavati / (kha) amavR. pa. 3 : 'ThappAI' ti sthApyAni asaMvyavahAryANi / 4. (ka) nasunaM. 35 : maipuvvaM suyaM, na maI suyapubviyA / (kha) tasU. 111 : tatpUrvakatvAt paropadezatvAcca shrutjnyaanm| 5. vibhA. 839 : pAeNa parAhINaM dIvovva parappabohayaM jaM ca / suyanANaM teNa parappabohaNatthaM tdnnuogo|| 6. acU. pR. 2 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, sUtra 5, Ti0 4,5 15 lie guru kucha maMtrapadoM kA uccAraNa karatA hai aura apanI niSadyA para ziSya ko biThAtA hai| isase jJAta hotA hai ki uddeza, samuddeza aura anujJA se bhI adhika mahattva anuyoga kA hai| maladhArIyA vRtti meM uddezana kI samagra vidhi kA nirUpaNa isI prakAra hai| vRttikAra ne cUrNikAra dvArA likhita vidhi ko sAmAcArI ke rUpa meM svIkRta kiyA hai / isake sAtha hI unhoMne kucha anya vidhiyoM kI sUcanA dete hue likhA hai-sAmAcAriyoM meM bahuta vicitratA hotI hai / isIlie bhinna prakAra kI sAmAcArI sAmane Ane para digbhrAMta nahIM honA caahie| cUrNikAra aura vRttikAroM dvArA nirUpita adhyayana kI paramparA se kucha bAteM avazya phalita hotI haiM0 dIrghakAla taka ziSya ko guru ke sAnnidhya kI prApti / 0 guru ke prati ziSya kA sarvAtmanA samarpaNa / 0 adhyayana kAla meM dhyAna, kAyotsarga, tapasyA Adi kA prayoga / * maMtroccAraNa Adi kucha vizeSa vidhiyoM kA pryog| * guru ke sAmane hI ziSya kA adhyApana kArya / zabda vimarza 1. uddeza (uddezo) par3hane kI AjJA / 2. samuddeza (samuddezo) paDhe hue jJAna ke sthirIkaraNa kA nirdeza / 3. anujA (aNuNNA) adhyApana kI AjJA / 4. anuyoga (aNuogo) vyAkhyA / 4. prastuta prasthApanA kI dRSTi se Avazyaka zruta kA........ anuyoga pravRtta hai| (imaM puNa paTTavaNaM paDucca Avassayassa aNuogo) prasthApanA kA artha hai-prArambha / adhyayana ke cAroM aMga uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga-ye aMga-praviSTa aura aMgabAhya sabhI AgamoM ke hote haiN| phira yahAM Avazyaka sUtra kA hI anuyoga kyoM kiyA gayA? yaha prazna asvAbhAvika nahIM hai| cUrNikAra evaM vRttikAra haribhadra ne isa prazna para koI vicAra nahIM kiyaa| maladhArIyA vRtti ke anusAra Avazyaka saba sAmAcAriyoM kA mUla hai| isalie zeSa AgamoM ko chor3a ise prAthamikatA dekara isakI vyAkhyA kI gaI hai| isa kathana ke AdhAra para yaha svIkAra kiyA jA sakatA hai ki pratyeka sAdhu-sAdhvI evaM zrAvaka-zrAvikA ke lie Avazyaka avazyakaraNIya hai| isalie prArambha meM isakA anuyoga kiyA gayA 5. nikSepa (nikkhevaM) hamArA vyavahAra tIna prakAra kA hotA hai -zabdAzrayI, jJAnAzrayI aura arthaashryii| vyavahAra kI samyag yojanA karane ke lie jisa paddhati kA anusaraNa kiyA jAtA hai usakA nAma hai-nikssep| dravya anantaparyAyAtmaka hotA hai| una ananta paryAyoM ko jAnane ke lie ananta zabda Avazyaka haiM / zabdakoza meM zabda bahuta sImita haiN| hama saMketavidhi ke anusAra eka zabda kA aneka arthoM meM prayoga karate haiM / isakA pariNAma yaha hotA hai ki pAThaka athavA zrotA vivakSita artha ko pakar3a nahIM paataa| phalata: anirNaya kI sthiti bana jAtI hai| nikSepa kA prayojana hai-vAkya-racanA kA aisA vinyAsa jisase pAThaka athavA zrotA vivakSita artha ko grahaNa kara sake / isake lie pratyeka paryAya ke lie vizeSaNa-yukta vAkya-racanA apekSita hai| udAharaNa ke lie vastu ko catuSparyAyAtmaka mAna kara vicAra kreN| ve cAra paryAya haiM 1. nAma-nAmamUlaka vyavahAra ke lie nAma / 1. acU. pR. 3,4 2. amavR. pa. 4 3. acU. pR.5: paDhavaNaM prAraMbha: pravarttanetyarthaH / 4. amavR.pa.6 : sakalasAmAcArImUlatvAdasyaveha zeSaparihAreNa vyAkhyAnAditi bhAvanIyam / Jain Education Intemational Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI 2. sthApanA-AropaNamUlaka vyavahAra ke lie sthApanA / 3. dravya-atIta evaM bhAvI paryAyamUlaka vyavahAra ke lie dravya / 4. bhAva-vartamAna paryAyamUlaka vyavahAra ke lie bhAva / nAma kA artha hai-sNjnyaakrnn| saMjJA ke dvArA vastu kA avabodha hotA hai isalie nAma vastu kA eka paryAya hai| AkRti ga AropaNa ke dvArA vastu kA bodha hotA hai isalie sthApanA vastu kA eka paryAya hai| vastu ke atIta aura bhAvI paryAya ko jAnanA bhI hamAre vyavahAra ke lie Avazyaka hai / atIta aura bhAvI paryAya ko jAnane ke lie dravya nikSepa upayogI hai| vartamAna paryAya ko jAnane ke lie upayogI hai-bhAva nikssep|' jinabhadragaNi ne eka hI vastu meM cAra paryAyoM kI saMyojanA kI hai, jaise-vastu kA apanA abhidhAna nAma nikSepa hai / vastu kA apanA AkAra sthApanA nikSepa hai / vastu bhUta aura bhAvI paryAya kA kAraNa hai isalie dravya nikSepa hai| kAryarUpa meM vidyamAna vastu bhAvanikSepa hai / ghar3e kA 'ghaTa' nAma nAmanikSepa hai / ghaTa kA pRthu, budhna, udara AkAra hai vaha sthApanA nikSepa hai| mRttikA ghaTa kA atItakAlIna paryAya hai, kapAla ghaTa kA bhaviSyakAlIna paryAya hai| ye donoM paryAya ghaTa paryAya se zUnya hone ke kAraNa dravya haiM / kAryApanna paryAya-ghaTa rUpa meM pariNata paryAya-bhAva nikSepa hai / zAstrakAra kI pravRtti paravyutpAdana ke lie hotI hai / 'para' (zrotA athavA pAThaka) tIna prakAra kA hotA hai' 1. saMkSeparuci, 2. vistAraruci, 3. madhyamaruci / Age racanAkAra ne ukta zrotA athavA pAThaka ke cAra prakAra kie haiM'1. vyutpanna 3. saMdigdha 2. avyutpanna ___4. viparyasta dhavalA meM nikSepa kI upayogitA ke cAra koNa batalAe haiM:1. avyutpanna zrotA yadi paryAyArthika dRSTi vAlA hai to aprakRta artha kA nirAkaraNa karane ke lie nikSepa karanA cAhiye / 2. yadi vaha dravyAthika dRSTi vAlA hai to prakRta artha kA nirUpaNa ke karane ke lie nikSepa karanA cAhiye / 3. yadi vyutpanna hone para bhI saMdigdha hai to usake sandeha kA nirAkaraNa karane lie nikSapa karanA caahie| 4. yadi vaha viparyasta hai to tattvArtha-nizcaya ke lie nikSepa karanA caahiye| jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne 'ni' ke do artha batalAe haiM-niyata aura nishcit| jo nikSepaNa niyata aura nizcita artha kI ora le jAtA hai vaha nikSepa hai| manuSya jJAtA hai aura ghaTa jJeya hai| jJAtA aura jJeya kA sambandha kaise sthApita ho sakatA hai ? yaha eka dArzanika prazna hai| isa prazna ko jaina darzana meM nikSepa paddhati ke dvArA sulajhAyA gayA hai| hamArA jJAna parokSa hai| isIlie hama kisI bhI vastu ko sarvAtmanA sAkSAt nahIM jAna skte| hama use kisI mAdhyama se hI jAnate haiN| mAdhyama ke dvArA jJAtA kA jJeya ke sAtha saMbandha sthApita hotA hai| mAdhyama kI zrRMkhalA meM pramukha tattva do haiM-nAma aura rUpa / vastu kA hamAre jJAna meM avataraNa karane ke lie yA to nAma meM nikSepaNa karanA hotA hai athavA kisI rUpa yA AkRti meM / vastu anantadharmAtmaka hai / hama usa akhaMDa vastu ko nahIM jAna sakate / use kisI eka paryAya ke mAdhyama se jAnate haiM / kAla kI dRSTi se usake tIna paryAya haiM -- bhUtaparyAya, bhAvIparyAya aura vartamAnaparyAya / bhUtaparyAya meM bhI vastu kA upacAra yA nikSepaNa kiyA jAtA hai| ina paryAyoM kA samyak jJAna karane ke lie vivakSita vastu ke pIche vizeSaNa kA prayoga kiyA jAtA hai jaise-jJa zarIra dravya aura bhAvI zarIra dravya / ina donoM avasthAoM meM cetanA kI pravRtti nahIM hotI, isalie ye paryAya dravya kahalAte haiN| jisa kriyA ke sAtha cetanA jur3I rahatI hai use bhAva kahA jAtA hai| viSaya aura viSayI kA sambandha tathA zabda aura artha kA sambandha tabhI spaSTa hotA hai jaba vastu kA jJAna athavA zabda meM 1. vibhA. 60 vistAraruciH madhyamarucizceti / ahayA vatthUbhihANaM nAma ThavaNA ya jo tyaagaaro| 3. vahI pR. 22 : sa ca trividho'pi paraH pratyeka caturdhA kAraNayA se davaM kajjAvannaM tayaM bhAvo // bhidyate- vyutpannaH, avyutpanna:, saMdigdhaH, viparyastazca / 2. nyAku. 1 pR. 22 : paravyutpAdanArthA hi zAstrakRtaH prvRttiH| 4. dha. 111,1,1 / 30-31 na cAbhidheyAdirahitaM zAstraM kurvatA paro vyutpAdito 5. vibhA. 912: bhavati, tathAvidhasyAsya parapratArakatvaprasaGgAt / sa ca nikkhippai teNa tahi tao va nikkhevaNaM va nikkhevo / vyutpaadytvenaabhipretH| parastridhA bhidyate -saMkSeparuciH, niyao va nicchio vA khevo nAso ti jaM bhaNiyaM / Jain Education Intemational Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, sU0 5, Ti0 5 17 nyAsa kiyA jAtA hai| udAharaNa ke lie Avazyaka sUtra ko prastuta kiyA jA sakatA hai| AcArya ne ziSya se kahA-Avazyaka ko bulaao| vaha AcArya kI vivakSA ko nahIM samajha skaa| idhara udhara gyaa| alamArI kI ora dRSTi DAlI / eka pustaka dekhI-'Avazyaka' / use le AyA / AcArya ne kahA-yaha kyA lAe ho? ziSya ne kahA-yaha Avazyaka hai| AcArya-maiMne kahA thA--Avazyaka ko bulAo, tuma pustaka le aae| tuma vivakSA ko nahIM jAnate / lo, maiM tumheM vivakSA kA siddhAMta samajhAtA huuN| nAma, sthApanA, dravya aura bhAva-kama se kama ina cAra vivakSAoM se vastu kA bodha ho sakatA hai| sabase pahale vastu kA nAmakaraNa hotA hai, jaise-isa Agama kA nAma Avazyaka hai| kisI anya vyakti yA vastu kA bhI 'Avazyaka' nAma diyA jA sakatA hai / sthApanA kA artha hai-kisI AkAra yA pratIka meM vastu kA AropaNa krnaa| Avazyaka kI kisI AkRti yA pratIka ko bhI Avazyaka kahA jAtA hai / kintu maiM jisa vyakti ko bulAnA cAhatA hUM usakA sambandha nAma yA sthApanA se nahIM hai| ___maiM jisa vyakti ko bulAnA cAhatA hUM, vaha Avazyaka Agama ko jAnane vAlA aura usakI smRti meM upayukta honA cAhie athavA vaha Avazyaka Agama ko jAnane vAlA aura usakI kriyA meM saMlagna honA caahie| kyoMki maiM bhAva Avazyaka ko bulAnA cAhatA haM / tuma merI vivakSA ko nahIM samajha sake / aba bhI tuma sAvadhAna rahanA / tuma Avazyaka ko bulAne jaaoge| rAste meM koI mRtazarIra mila sakatA hai| tuma pUchoge --yaha kauna hai ? uttara milegAyaha Avazyaka hai / uttara ayathArtha bhI nahIM hai / kyoMki yaha Avazyaka ke jJAtA kA zarIra hai / bhUta (atIta) paryAya kI apekSA se yaha uttara sahI hai / ise jJa-zarIra-dravya Avazyaka kahA jA sakatA hai| para use bulAnA tumheM abhISTa nahIM hai| tuma Age cloge| tumheM phira koI mila sakatA hai| usake bAre meM pUchatAcha karane para tumheM uttara milegA yaha Avazyaka hai / vaha Avazyaka kA jJAtA banegA, isa apekSA se vaha bhAvI (bhavya) zarIra dravya Avazyaka hai| para tumheM use bhI nahIM bulAnA hai| tuma Age bar3hoge / tumheM prAtaHkAla datauna karane vAle logoM ke bIca 'avazya karo' 'avazya karo' kI gUMja sunAyI degii| Avazyaka kriyA karane vAle bhI Avazyaka hai| para ve tadvyatirikta-bhUta aura bhAvI paryAya se atirikta kevala kriyAkArI Avazyaka hai / unase bhI tumhArA prayojana siddha nahIM hogaa| tumheM na to jJAna-zUnya Avazyaka ko bulAnA hai na kriyA-zUnya Avazyaka ko| tumheM do prakAra ke vyaktiyoM ko bulAnA hai-- * jo Avazyaka kA artha jAnatA hai aura usake anukUla kriyAtmaka-rUpa meM Avazyaka kA prayoga kara rahA hai| * jo Avazyaka kI kriyA nahIM kara rahA hai para usake artha ko jAnatA hai aura usake artha meM upayukta hai-vahAM apanI smRti ___ kA niyojana kie hue hai| kSetra, kAla Adi aneka dharma haiN| unameM vastu kA AropaNa kiyA jAtA hai / isalie nikSepa aneka banate haiM / vastu ke AMtarika aura bAhya jitane dharma haiM utane hI nikSepa ho sakate haiN| isIlie sUtrakAra ne batAyA-nikSepa saMkhyAtIta haiN| kama se kama cAra nikSepoM kA prayoga avazya kiyA jAe / nAma aura sthApanA (rUpa, saMsthAna athavA AkRti) ke binA vastu kI pahacAna nahIM hotii| ye vastu kI pahacAna ke prArambhika tattva haiN| dravya aura bhAva -ye donoM vastu kI avasthAeM haiM / vastu kI jAnakArI ke lie vartamAna paryAya meM usakA nikSepaNa Avazyaka hai| bhUta aura bhAvI paryAya bhI usa AvazyakatA kI pUrti karate haiN| isa prakAra nAma, rUpa aura avasthA meM vastu kA nikSepaNa yaha nyUnatama apekSA hai| utarAdhyayana niyukti meM 'uttara' zabda ke pandraha nikSepa kie gae haiN| AcArAMga niyukti tathA kaSAya pAhur3a meM 'kaSAya' zabda ke ATha nikSepa kie gae haiN| 1. uvRvRni. 1: (kha) kapA. pR. 234 : kasAo tAva Nikkhiviyavo NAmanAma ThavaNA davie khitta disA tAvakhitta pannavae / kasAo ThavaNakasAo davvakasAo paccayakasAo paikAlasaMcayapahANanANakamagaNaNao bhAve // samutpattikasAo AdesakasAo rasakasAo bhAva2. (ka) AsU. pR. 61 Ani 190 : kasAo cedi / NAmaM ThavaNA davie uppattI paccae ya aaeso| rasabhAvakasAe yA teNa ya kohAiyA cauro / / Jain Education Intemational Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 aNuogadArAI isa nikSepa paddhati kA bhASAzAstrIya mUlya bhI kama nahIM hai| saMyama meM vIrya kA prayoga kareM isa vAkya meM eka 'vIrya' zabda kA prayoga hai / yaha asaMkhya saMdarbhoM meM prayukta hotA hai| kintu prastuta vAkya meM vIrya kA kyA artha vivakSita hai--yaha nikSepa-paddhati ke dvArA hI jAnA jA sakatA hai| isIlie nikSepa-paddhati meM zabda ke sAtha vizeSaNa kA prayoga kiyA jAtA hai| usase zabda meM pratiniyata artha ke pratipAdana kI zakti nikSipta ho jAtI hai / ' 6. nAmAvazyaka ( nAmAvassayaM ) pratyeka arthavAn zabda nAma kahalAtA hai| usake dvArA padArtha kA jJAna hotA hai| padArtha aura nAma meM vAcya vAcaka sambandha hone ke kAraNa pratyeka nAma nikSepa vana jAtA hai| AryarakSita ne nAma kI eka lambI tAlikA prastuta kI hai| usameM dravya, guNa aura paryAya ke nAmika, naipAtika, AkhyAtika, aupasargika, mizra aura nakSatra - isa prakAra aneka koNoM se nAmakaraNa ke AdhAra prastuta kie haiN|' sUtrakAra ne Avazyaka ke nAmakaraNa ke viSaya meM ullekha kiyA hai| kisI jIva, ajIva kA Avazyaka nAma kara diyA yaha nAma Avazyaka hai | Avazyaka nAmakaraNa meM mUla artha kI apekSA na ho, phira bhI Avazyaka nAmakaraNa kiyA jA sakatA hai| isa siddhAMta ko dhyAna meM rakhakara jinabhadragaNI ne nAma ko yAdRcchika batalAyA hai| yaha nAma vivakSita artha se nirapekSa hone ke kAraNa mUla artha se usakA sIdhA sambandha nahIM hotA hai / nAma kisI eka saMketa ke AdhAra para kiyA jAtA hai isalie isakA koI paryAyavAcI zabda nahIM hotA / sUtra 9 7. sthApanAvazyaka (ThavaNAvassayaM) padArtha kA nAmakaraNa karane ke pazcAt 'yaha vahI hai' isa abhiprAya se usakI vyavasthApanA karane kA artha hai-sthApanA / vaha do prakAra kI hotI hai sadbhAvasthApanA aura asadbhAvasthApanA / vivakSita vyakti yA vastu ke samAna AkRti vAlo sthApanA sadbhAva sthApanA kahalAtI hai| mukhya AkAra se zUnya sthApanA asadbhAva sthApanA kahalAtI hai| A0 haribhadra evaM maladhArI hemacandra ne eka prAcIna gAthA uddhRta kI hai| usakA tAtparya bhI yahI hai / vivakSita artha se zUnya AkRti ko usa abhiprAya se sthApita karanA sthApanA hai| sthApanA ke lie vivakSita ke sadRza aura asadRza donoM prakAra kI AkRtiyoM ko sthApita kiyA jA sakatA hai| sUtrakAra ne sadRza AkRtiyoM ke lie kASThakarma Adi kA ullekha kiyA hai / asadRza AkRtiyoM ke lie akSa, varATaka Adi ko udAharaNa rUpa meM prastuta kiyA hai| nayacakra meM sthApanA ke do prakAra nirdiSTa haiM - sAkAra aura nirAkAra pratimA meM arhat kI sthApanA sAkAra sthApanA hai / kevalajJAna Adi kSAyika guNoM meM arhat kI sthApanA karanA nirAkAra sthApanA hai / " 1. jaisidI. 1014 : zabdeSu vizeSaNabalena pratiniyatArthapratipAdanazaktenikSepaNaM nikSepaH / kaSAya pAhur3a sUtra 234 TippaNa saMkhyA 5 meM kaSAya ke ATha nikSepoM meM Adeza kapAya kI carcA AI hai, usake viSaya meM do mata milate haiN| kaSAya pAhur3a meM Adeza aura sthApanA nikSepa ke bheda kI mImAMsA kI gaI hai| usake anusAra yaha kaSAya hai isa prakAra kI prarUpaNA karanA aura isa prakAra kI buddhi utpanna honA Adeza kaSAya hai| sthApanA sadbhAva aura asadbhAva donoM prakAra kI hotI 2. nasua. 246-368 / 3. vibhA. 25 : pajjAyA'bhidheyaM ThiamaNNatthe tayatthaniravekkhaM / jAicchiaM ca nAmaM, jAvadavvaM ca pAeNa // 4. nyAku. 2 pR. 805 : sthApyate iti sthApanA pratikRtiH, sA ca AhitanAmakasya adhyAropitanAmakasya dravyasya indrAdeH sUtra 10 'so'yam' ityabhisandhAnena vyavasthApanA / 5. ( ka ) ahAvR. pR. 7 yattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAveNa pazca tatkaraNiH / lepyAdikarma tatsthApaneti kriyate'lpakAlaM ca // (kha) amavR. pa. : 11 / 6. naca. 274 sAyAra iyara ThavaNA kittima iyarA hu bibajA paDhamA / iyarA khAiya bhaNiyA ThavaNA ariho ya NAyavvo / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, sU0 6,10, Ti0 6,7 hai| Adeza meM yaha vibhAga nahIM hotaa|' jinabhadragaNi ne ukta mata kI samIkSA kI hai| unhoMne likhA hai ki eka naTa abhinaya ke samaya krodha Adi kaSAya kI mudrA banAtA hai vaha Adeza nikSepa hai kintu citra meM krodha kI mudrA kA rekhAMkana sthApanA nikSepa hai kyoMki vaha sthApanA se bhinna nahIM hai / zabda vimarza 1. kASThAkRti (kaTukamme) manuSya, pazu yA kisI anya vastu kI kASTha nirmita AkRti kA nAma kASThakarma hai| kASTha karmAnta nAma kATha ke kArakhAne kA hai| kArakhAne meM kATha kA jisa-jisa rUpa meM upayoga hotA hai, vaha sArA kASThakarma hai| haribhadra ne kASThakarma kA artha kuTTima aura hemacandra ne isakA artha nikuTTita kiyA hai| prAcInakAla meM skaMda, mukunda Adi kI pratimAeM kATha kI banatI thiiN| kASTha pratimA zilpa ke vaiziSTya se yathArtha jaisI dikhAI detI hai| isI kAraNa muni ko kASTha-nirmita strI pratimA se dUra rahane kA nirdeza hai|' 2. citrAkRti (cittakamme) manuSya surucipUrNa jIvana jInA cAhatA hai| ruci pariSkAra ke sAdhanoM meM eka citrakalA bhI hai| isa kalA ke antargata prAkRtika dRzya, manuSya, deva, pazu-pakSI Adi kA citrAMkana kiyA jAtA hai| kisI bhI AkRti kA citrAMkana karanA citrakarma kahalAtA hai|' dhavalA meM paTa kuDya (bhitti) evaM phalahikA (kASTha Adi kA takhtA) Adi para nRtya Adi meM pravRtta deva, nAraka, tiyaMca aura manuSyoM kI pratimAoM ko citrakarma kahA gayA hai|" 3. pustakarma (potthakamme) . hamArA svIkRta pATha 'potthakamme' hai| haribhadra tathA hemacandra ne pustakarma kA artha vastra nirmita putalI, vattikA se likhita pustaka tathA tAr3apatrIya prati kiyA hai| bhASAzAstrIya dRSTi se 'pusta' zabda pahalavI bhASA kA hai| isakA artha hai cmdd'aa| camar3e meM citra Adi banAe jAte the| usameM grantha bhI likhe jAte the isalie usakA nAma pustaka ho gyaa| pustaka zabda jaba se saMskRta aura prAkRta meM vyavahRta hone lagA, usakA artha badala gyaa| 'potthakamme' isa pATha ke bAda lepyakarma pATha milatA hai / saMskRta meM pusta kA artha lepya bhI hai| kintu yahAM pusta kA lepya artha vivakSita nahIM hai| kaSAya pAhur3a aura dhavalA meM 'pottakamma' pATha milatA hai| pota kA artha hai vastra, potakarma kA artha hogA-vastra nirmita putlii| pratIta hotA hai ki maladhArI hemacandra ke sAmane bhI pottakamme pATha thA / isIlie unhoMne 'potthaM potaM vastra' yaha likhA hai| uccAraNa aura zrutibheda ke kAraNa pottaM kA potthaM meM parivartana honA sambhava hai| 1. (ka) kapA. pR. 262 : AdesakasAeNa jahA cittakamme 6. (ka) ahAvR. pR.7: pustakarma dhIullikAdi vastrapallava lihido koho rusido tibalidaNiDAlo bhiDi samutthaM vA saMpuTakaM madhyavattikAlekhyaM vA ptrcchedkaauunn| niSphaNNaM vA, uktaM ca-- (kha) vibhA. 2984 / dhoulligAdi velliyakammAdinivvaMttiyaM ca jANAhi / 2. (ka) ahAva. pR.7: kASThe karma kASThakarma tacca saMpuDagavattilihiyaM pattacchajje ya potthaMti // kuTTimaM / (kha) amavR. pa. 12 : potthaM potaM vastramityarthaH, tatra karma(kha) amavR. pa. 12 : kASThe karma kASThakarma-kASThanikuTTitaM tatpallavaniSpannaM dhIullikArUpakamityarthaH, athavA ruupkmityrthH| potthaM pustakaM tacceha saMpuTakarUpaM gRhyate, tatra karma 3. mU. 2299 : bIhe daviye NiccaM kaTThakammati bhaNaMti / tanmadhye vattikAlikhitaM rUpakamityarthaH, athavA 4. amavR. pa.12 :citrakarma citralikhitaM rUpakam / potthaM-tADapatrAdi tatra karma tacchevaniSpanna 5. dha. 9 / 4,1,52 / 249 / 3 : paTakaDuphalahiyAdisu NaccaNAdi rUpakam / kiriyA-vAvadadevaNeraiya-tirikkhamaNussANa paDimAo 7. aci. 33586 : pustaM lepyAdikarma syAd / cittakamma / 8. kapA. pR. 268 : evamede kaTTakamme vA pottakamme vaa| Jain Education Intemational Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI 4. lepyAkRti (leppakamme) miTTI Adi ke lepa se nirmita pratimA kA nAma lepyakarma hai|' 5. gUMthakara (gaMthime) kisI vastra, rassI yA dhAge meM granthiyAM DAlakara banAI gaI AkRti ko granthima kahA jAtA hai| AcArya haribhadra ne puSpamAlA aura jAlikA (kavacavizeSa) ko granthima vastuoM ke udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA hai|' kucha vyakti isa kSetra meM viziSTa kauzala se vastra Adi meM granthiyAM DAlakara AkRti banA lete haiN| 6. veSTita kara (veDhime) phaloM ko veSTita kara banAI gaI AkRti ko veSTima kahA jAtA hai| Anandapura meM puSpaveSTana se AkRtiyAM banAne kI paramparA vizeSa rUpa se pracalita rahI hai| eka-do Adi vastra khaNDoM se veSTita karake banAI gaI AkRti ko veSTima kahA jAtA hai| 7. bharakara (pUrime) pItala Adi se nirmita pratimA ko pUrima kahA jAtA hai / bhItara se polI pratimA meM pItala Adi bharakara use Thosa banAne kA upakrama bhI pUrima kahalAtA hai| 8. jor3akara (saMghAime) aneka vastra khaNDoM ko jor3akara kaMcuka kI bhAMti banAI jAne vAlI AkRti ko saMghAtima kahA jAtA hai| 9. akSa yA kor3I (akkhe vA varADae vA) pAsoM aura kaur3iyoM ko bhI pratIka mAnakara sthApita karane kI paramparA rahI hai| isI kAraNa sthApanA Avazyaka ke varNana meM kASThakarma Adi kI taraha inakA bhI grahaNa kiyA gayA hai| prazna ho sakatA hai ki pratIka to koI bhI vastu bana sakatI hai| prastuta sandarbha meM inhIM kA grahaNa kyoM kiyA gayA? inake grahaNa kA eka kAraNa yaha ho sakatA hai ki zaMkha, kaur3A, kalaza, akSata Adi vastuoM ko laukika dRSTi se maMgala mAnA gayA hai / mAMgalika vastuoM ko pratIka banAne se mAnasika tuSTi bhI rahatI hai| isIlie asadbhAvasthApanA ke udAharaNa meM sUtrakAra ne inakA ullekha kiyA hai| kASThakarma kI taraha dantakarma, zailakarma Adi kA bhI ullekha milatA hai| isakI sUcanA vRttikAra ne dI hai| usake anusAra vAcanAMtara meM dantakarma Adi padoM kA samAveza kiyA gayA hai| kASThakarma, pota (vastra) karma aura citrakarma ko jaghanya mAnA jAtA hai| dantakarma ko madhyama aura zailakarma (maNizilA se nirmita vastu) ko utkRSTa mAnA jAtA hai / inako kramazaH virUpa, madhyamarUpa aura surUpa bhI kahA gayA hai| sUtra 11 nAma, sthApanA, dravya aura bhAva-ina cAra nikSepoM meM mUla tattva bhAva hai kyoMki vahI vAstavika hai| nAma aura sthApanA donoM hI vAstavika nahIM haiN| phira ina donoM meM kyA antara hai ? vRttikAra ne inameM kAlakRta antara kI sUcanA dI hai| nAma taba taka 1. amavR. pa. 12 : lepyakarma lepyarUpakam / kazcit rUpakaM utthApayati tadveSTimam / 2. ahAva. pR. 7 : granthisamudAyajaM puSpamAlAvad jAlikAvad 6. (ka) ahAvR. pR. 7 : pUrimaM bharimaM sgrbhriitikaadibhRtvaa| pratimAdivat / 3. (ka) ahAva. pR. 7 : nivartayanti ca kecidatizayana (kha) amavR. pa. 12 : pUrimaM bharimaM pittalAdimayapuNyAnvitAstatrAptAvazyakavantaM sAdhum / pratimAvat / (kha) amava. pa. 12 : granthimaM kauzalAtizayAn pranthisamudAya. 7. (ka) ahAva. pR.7 : saMghAtimaM kaMcukavat / niSpAditaM rUpakam / (kha) amavR. pa. 12 : saMghAtimaM bahuvastrAdikhaNDasaMghAta4. (ka) ahAvR. pR. : 7 tatra veSTimaM veSTanakasaMbhavamAnandapure / niSpanna kaMcukavat / (kha) amavR. pa. 12 : veSTimaM puSpaveSTanakrameNa niSpanna 8. amavR. pa. 12 : atra vAcanAntare anyAnyapi dantakarmAdimAnandapurAdipratItarUpam / padAni dRshynte| 5. amavR. pa. 12 : athavA ekaM yAdIni vA vastrANi veSTayan Jain Education Intemational ducation Intermational Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 pra0 1, sU0 10-12, Ti06 rahatA hai, jaba taka usase sambaddha dravya kA astitva hai| sthApanA alpakAlika bhI hotI hai aura dravya ke astitva ke sAtha jur3I huI bhI hai| Aja jo akSa Avazyaka kriyA karate hue sAdhu ke lie sthApita ho sakatA hai kAlAntara meM vaha anya kisI ke lie bhI ho sakatA hai| jabaki nAma meM isa prakAra badalAva nahIM hotaa| dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki nAma nirAkAra hotA hai para sthApanA meM koI na koI AkAra hotA hai|' nAma aura sthApanA kI carcA meM eka prazna yaha upasthita hotA hai ki sthApanA kI bhAMti nAma bhI parivartita ho sakatA hai phira ise yAvajjIvana kyoM mAnA gayA ? nAma ke do rUpa haiM-nakSatra ke AdhAra para nirdhArita nAma aura bolacAla kA nAma / nakSatra se sambandhita nAma aparivartanIya hotA hai| vyakti ke jIvana kI aneka bAtoM kA nirNaya isI nAma ke AdhAra para kiyA jAtA hai| jo nAma badalA jAtA hai vaha upanAma hotA hai| kucha vyaktiyoM ke nAma eka se adhika bhI hote haiN| AgamoM meM bhagavAna mahAvIra ke aneka nAmoM kA ullekha hai| yahAM upanAmoM aura paryAyavAcI nAmoM kI vivakSA nahIM hai| nAma yAvatkathika arthAt sthAyI hotA hai / sthApanA alpakAlika va sthAyI donoM prakAra kI hotI hai| sUtrakAra ne isa bheda kA ullekha kiyA hai| nAma nikSepa kA AdhAra hai-sadbhAva sAmAnya aura sAdRzya sAmAnya / sthApanA nikSepa kA AdhAra hai sAdRzya sAmAnya / kaSAya pAhaDa meM nAma aura sthApanA kA bheda isI AdhAra para kiyA gayA hai|' vizeSAvazyaka bhASya ke anusAra nAma mUla artha se nirapekSa aura yAdacchika-icchAnusAra saMketita hotA hai| sthApanA mUla padArtha ke abhiprAya se Aropita hotI hai| jinabhadra ne yAvatkathika ko prAyika mAnA hai|' maladhArI hemacandra ne isakI vyAkhyA meM likhA hai ki meru, dvIpa, samudra Adi ke nAma yAvat dravyabhAvI hote haiM / devadatta Adi nAmoM kA parivartana bhI hotA hai|' sUtrakAra ne nAma ko yAvatkathika batalAyA hai| isa viSaya meM hemacandra kA mata hai ki yaha janapada Adi kI pratiniyata saMjJA kI vivakSA se nirdiSTa hai jaise-uttarakuru Adi / ' sUtra 12 6. dravyAvazyaka (davvAvassayaM) dravya nikSepa tatparyAyapariNata aura tatpadArthopayukta nahIM hotA isalie vaha vartamAna paryAya se zUnya va jJAna paryAya se zUnya hai / dravya zabda ke aneka artha hote haiM / prastuta prakaraNa meM dravya kA artha hai yogya / jisameM bhUtakAlIna paryAya kI yogyatA thI, bhaviSyakAlIna paryAya kI yogyatA hogI, usakA nAma hai dravya / udAharaNasvarUpa jisa ghaTa meM ghI thA aura vartamAna meM vaha khAlI hai vaha bhUtakAlIna paryAya kI apekSA ghRtaghaTa hai| jo bhaviSya meM ghRta kA AdhAra banegA, abhI khAlI hai, vaha bhaviSyakAlIna paryAya kI apekSA ghRtaghaTa hai| dravya nikSepa para Agama aura noAgama-do dRSTikoNoM se vicAra kiyA gayA hai| eka puruSa maMgala zabda ke artha ko 1. ahAvR. pR.8: 4. vibhA. 26: kAlakato'ttha viseso, NAmaM tA dharati jAva taM davvaM / jaM puNa tayatthasunnaM tayabhippAeNa tArisAgAraM / ThavaNA duhA ya iyarA yAvakahA ittarA iNamo // 2 // kIrai va nirAgAraM ittaramiyaraM va sA ThavaNA // iha jo ThavaNidakao akkho so puNa Thavijjae raayaa| 5. vibhA. 25 : evittara AvakahA kalasAdI jA vimANesu // 3 // 6. vibhA. 25 ko vRtti : prAyeNeti merudvIpasamudrAdikaM nAma ahava viseso bhaNNati abhidhANaM vatthuNo NirAgAraM / prabhUtaM yAvadvyamAvi dRzyate, kiJcit tvanyathA'pi ThavaNAo AgAro so vi ya NAmassa Niravekkho // 4 / / samIkSyate, devadattAdinAmavAcyAnAM dravyANAM vidyamAnAnA2. nasua. 11 : nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojjA, mapyaparAparanAmaparAvartasya loke darzanAt / AvakahiyA vaa| 7. vahI, siddhAnte'pi yaduktam- 'nAmaM AvakahiyaM tti' nAma 3. kapA. pR. 259 : jeNa NAmaNikkhe vo tabbhAva sAriccha yAvatkathikamiti tat pratiniyatajanapadAdi saMjJAmevA'Ga gIsAmaNNamavalaMbiya dvido, TuvaNANikkhevo vi sAriccha- kRtya, yathottarAH kurava ityAdi / lakkhaNasAmaNNamavalaMbiya ttido| 8. vibhA. 28 : davae duyae doravayavo vigAro guNANa sNdaavo| davvaM bhavaM bhAvassa bhUabhAvaM ca jaM joggaM // Jain Education Interational Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 aNuogadArAI jAnatA hai aura maMgala zabda se anuvAsita hai kintu maMgala zabda ke artha meM upayukta (dattacitta) nahIM hai, vaha Agama athavA jJAna kI apekSA dravyamaMgala hai / ' maMgala zabda ke artha ko jAnane vAle puruSa kA mRta zarIra maMgala zabda ke artha kA jJAtA nahIM rahatA, isalie vaha jJAna ke abhAva kI apekSA dravya maMgala hai| no zabda kA prayoga sarvaniSedha aura dezaniSedha donoM meM hotA hai| yahAM isake donoM artha ghaTita ho sakate haiM / sUtra 13 pATha kaMThastha karane kI AgamakAlIna paddhati ke pAMca aMga haiN| pahalA aMga hai- zikSaNa / isakA artha hai uccAraNa kI zuddhi / dUsarA aMga hai sthirIkaraNa / isakA artha hai adhIyamAna grantha ko smRti meM sthira kara lenA / tIsarA aMga hai cita cyn| isakA artha hai kaNThastha kie hue pATha ko punarAvRtti ke yogya banA lenaa| cauthA aMga hai mita-parimANa / isakA artha hai varNa, mAtrA, hasva-dIrgha Adi ke nizcita parimANa kA jJAna krnaa| pAMcavA aMga hai - paricita - paricayana / isakA artha hai kaNThastha kie hue pATha kI smRti ko atyanta paripakva banA lenaa| isake AdhAra para krama evaM vyutkrama se punarAvartana kiyA jA sakatA hai evaM parimANa kI bhI smRti banI raha sakatI hai| isase Age nAmasama pada hai, jo paricayana kA hI viziSTIkaraNa hai| ghoSasama Adi pada uccAraNa zuddhi se sambaddha haiM / zabda-vimarza 1. sIkha liyA ( sikkhiyaM) prArambha se lekara anta taka par3hA huA grantha / " 2. sthira kara liyA (ThiyaM ) kucha vyakti bAteM sIkhate haiM para bhUla jAte haiM / bahuta jaba taka sIkhA huA grantha yA granthAMza sthira nahIM hotA usase vyakti lAbha nahIM uThA sktaa| zikSita tattva ko mana meM dhAraNa kara lenA, jamA lenA athavA usakI avismRti karanA sthira karanA hai / * 3. cita kara liyA ( jiyaM) cita kA artha hai jJAta kiyA huA / parAvartana karate samaya athavA kisI dUsare ke dvArA pUche jAne para jo tatkAla smRti meM A jAtA hai vaha cita kahalAtA hai|" 4. mita kara liyA (miyaM) sIkhe hue grantha ke zloka, pada, varNa, mAtrA Adi kA nirdhAraNa karanA mita hai / ' 1. vibhA. 29 : Agamao'Nuvautto maMgalasaddANuvAsio vattA / tito sihiyo vibho 2. vibhA. 44 : maMgalapayattha jANayadeho bhavvassa vA sajIvotti / noAgamao davvaM Agamarahio tti jaM bhaNiaM || 45 : ahavA no desammi noAgamao tadegadesAo : bhUyassa bhAviNo vA''gamassa jaM kAraNaM deho || 3. (ka) acU. pR. 7 jaM Adito Arambha paDhateNaM aMtaM gItaM taM sikkhitaM / nItamadhIta (ga) amavR. pa. 14 : tatrAdita Arabhya paThanakriyayA yAvadantaM nItaM tdikssitmucyte| 4. ( ka ) acU. pR. 7 taM caiva hitae avissaraNa bhAvaThitaM (kha) mahA 1.9 : zikSitamityaMtaM mityarthaH / ThitaM bhannati / cetasi sthitam, na (kha) ahAvR. pR. 9: sthitamiti prayutamiti yAvat / (ga) amavR. pa. 14 : tadevAvismaraNatazcetasi sthitam / 5. (ka) acU. pR. 7 : jaM parAvattayato pareNa vA pucchitassa Adimajjhate savvaM vA sigdhamAgacchati taM jitaM / (kha) ahAvR. pR. 9 / (ga) amavR. pR. 14 / 6. (ka) acU. pR. 7 jaM vaNato tanuzyamasAhi paryAsalogAdihi ya saMkhitaM taM mitaM bhaNNati / (kha) ahAvR. pR. 9 : mitamiti varNAdibhiH parisaMkhyAtamiti / vijJAtazlokapadavarNAdisaMkhyaM (ga) amavR. pa. 14 : mitaM / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, sU0 13, Ti06 5. paricita kara liyA (parijiya) paricita cita kI viziSTa sthiti hai| cita meM jo smRti hotI hai vaha kramazaH hotI hai| paricita meM krama aura vyutkrama donoM prakAra se smRti hotI hai| parAvartana karate samaya ulTe sIdhe ke krama se pUre grantha ko doharAnA athavA pUche jAne para krama yA vyutkrama se tatkAla batA denaa|' __zAstra ko paricita karane ke lie apAtra ko bhI vAcanA dene kA vidhAna hai| isakA hetu yaha hai-jinake pAsa zAstra kA adhyayana kiyA jAtA ve divaMgata ho ge| dUsarA koI pAtra ziSya pratipRcchA karane vAlA nahIM hai| isa sthiti meM zAstra kI vismRti aparihArya hai / isalie yogya ziSya na ho to apAtra ko bhI vAcanA de denI caahie|' 6. nAmasama kara liyA (nAmasamaM) jaise apanA nAma sthira, smRti yogya, nirdhArita varNa vAlA aura paricita hotA hai usI prakAra grantha yA graMthAMza ko apane nAma kI taraha yAda rkhnaa|' 7. ghoSasama kara liyA (ghosasamaM) guru ke pAsa vAcanA lete samaya guru dvArA uccArita udAtta Adi ghoSoM ke anusAra uccAraNa krnaa|' ghoSa ke tIna prakAra hote haiM -udAtta, anudAtta aura svarita / vaidika saMskRta meM udAtta, anudAtta aura svarita ko svaravarNoM kA dharma mAnA gayA hai / baladeva upAdhyAya ne vaidika vyAkaraNa kA vizleSaNa karate hue likhA hai -akSara ke uccAraNa meM do prakAra ke svara lagAe jAte haiM / eka hotA hai-svara kA Aroha aura dUsarA hotA hai svara kA avaroha / / isakI eka mizrita dazA bhI taba hotI hai jaba uccAraNakartA uccasvara se ekadama nIce svara kI ora utaratA hai| jahAM Aroha se ekadama avaroha kI ora jAtA hai vahAM ekadama utaranA saMbhava na hone se bIca meM vaha TikatA hai| ise hI Adhunika dhvanivid Rising galling tone kahate haiN| hamAre yahAM ye svara udAtta, anudatta aura svarita ke nAma se pukAre jAte haiN| 8. hInAkSara aura atyakSara doSa rahita honA (ahINakkharaM aNaccakkharaM) kucha akSaroM ko chor3akara par3hanA honAkSara hai aura jor3akara par3hanA atyakSara hai / jaisA sunA yA par3hA usakA vaisA hI uccAraNa karanA ahInAkSara aura anatyakSara hai| akSaroM ko chor3akara yA bar3hAkara par3hane se aneka doSoM kI saMbhAvanA rahatI hai| eka bhI akSara kI vismati hone para mUla artha prApta nahIM ho sktaa| isa tathya ko eka udAharaNa se spaSTa kiyA gayA hai 1. (ka) acU. pR. 7 : jaM kameNa ukkameNa u aNegadhA AganchaMti taM parijiyaM / (kha) ahAva. pR. 9 parijitamita sarvato jitaM parijitaM / (ga) amava. pa. 14 : pari-samantAtsarvaprakArajitaM parijitam / parAvartanaM kurvato yatkrameNotkramaNa vA smaagnchtiityrthH| 2. nicU. 4 pR. 261 : jassa samIvAto gahiyaM so mato, aNNao tassa paDipucchagaM pi Natthi, ato parijayaTThA apAtraM pi vaaejjaa| 3. (ka) aca. pR. 6 jadhA saNAmaM sikkhitaM ThitaM ca teNa samaM jaM taM NAmasamaM / ahAva. pR. 9: nAmnA samaM nAmasama, nAma-abhidhAnaM etaduktaM bhavati svanAmavat zikSitAdiguNo petmiti| (ga) amavR.pa.14 / (gha) vibhA. 852 kI vRtti : svakIyena nAmnA samaM naamsmN| 4. (ka) acU. pR.7 : udAttAditA ghosA te jadhA gurUhi uccAriyA tadhA gahitaMti ghosasamamiti / (kha) ahAvR. pR. 9 : ghoSA-udAttAdaya tairvAcanAcAryA bhihitaghoSaH samaM ghoSasamam / (ga) amavR. pa. 14 / (gha) vibhA. 852 kI vRtti : yad vAcanAcAryAbhihitairu dAttA'nudAttasvaritalakSaNe?SaH sadRzameva gRhItaM tadghoSasamam / 5. vaisAsaM. pR. 678 / 6. (ka) acU. pR.8: aNaccakkharaM ti ahiyakkharaMti Na bhvti| (kha) ahAvR. pR. 9 akSaranyUna hInAkSaraM na hInAkSaramahInA kSaraM, adhikAkSaraM nAdhikAkSaramanatyakSaramiti / (ga) amavR. pa. 14 // Jain Education Intemational Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 aNuogadArAI rAjagRha nagara meM bhagavAna mahAvIra padhAre / unakI dezanA sunakara pariSad apane ghara jA rahI thii| mArga meM zreNika rAjA ne eka vidyAdhara ko dekhA, jo paMkhahIna pakSI kI taraha AkAza meM utpAta-nipAta kara rahA thaa| rAjA zreNika vApisa bhagavAna ke pAsa AyA aura vidyAdhara ke bAre meM jijJAsA kii| bhagavAna ne batAyA ki vaha apanI nabhogAminI vidyA kA eka akSara bhUla gayA hai ataH AkAza meM ur3ane ke lie asamartha hai / rAjA zreNika ke pAsa abhayakumAra baiThA thaa| bhagavAn ke muMha se yaha bAta sunakara vaha vidyAdhara ke pAsa gayA aura bolAyadi tuma mujhe apanI vidyA sikhAo to maiM tumheM vismRta akSara kI smRti dilA sakatA huuN| vidyAdhara ne apanI svIkRti de dii| abhayakumAra ne padAnusArI labdhi se vismRta akSara ko prApta kara batA diyA aura vidyAdhara ne bhI apanI AkAzagAminI vidyA kA rahasya batA diyA / eka hI akSara kI vismRti se vaha apane kArya meM asaphala rahA aura smRti Ate hI apane gaMtavya-sthala vaitADhya giri para pahuMca gyaa|' hInAkSara kI taraha adhika akSara jor3akara par3hane se bhI mUla kI vikRti ho jAtI hai| adhikAkSara ke sambandha meM bhI eka udAharaNa diyA gayA hai kumAra kuNAla azoka kA putra thaa| azoka pATaliputra meM rahatA thA aura kumAra kA pAlana-poSaNa ujjayinI meM hotA thaa| jaba kumAra kI avasthA ATha varSa se kucha adhika ho gaI to lekhavAhaka ne Akara rAjA azoka ko nivedana kiyaa| rAjA ne apane hAtha se eka lekha likhA-"idAnImadhIyatAM kumAraH" aura kAryavaza kakSa se bAhara calA gayA / idhara kumAra kI sautelI mAM ne yaha lekha pddh'aa| usane socA-merA putra kuNAla se choTA hai| kuNAla meM rAjya saMcAlana kI yogyatA rahegI to mere putra ko rAjya nahIM mila skegaa| isalie kuNAla kI yogyatA ko samApta kara denA cAhie / yaha socakara usane apanI nayanazalAkA ko thUka se gIlA kara akAra para biMdu lagA diyaa| 'adhIyatA kumAraH' ke sthAna para 'aMdhIyatAM kumAraH' ho gayA / rAnI ne patra ko usI sthAna para rakha diyA / rAjA ne usakA punarvAcana kie binA hI use lekhavAhaka ke sAtha bheja diyaa| patra kamAra ke pAsa pahuMcA / kisI saMrakSaka ne use pddh'aa| para kumAra ke viruddha samajha kara sabako nahIM sunaayaa| kumAra ne Agraha kiyA taba use par3hakara sunAyA gyaa| kumAra ne lekha kA abhiprAya samajhakara kahA-"mauryavaMzI rAjAoM kI AjJA kA laMghana koI bhI nahIM kara sakatA, phira maiM pitAjI kI AjJA kA ullaMghana kaise karUM?" pArivArika janoM ke manA karane, rone cillAne para bhI kumAra ne taptazalAkAoM se donoM AMkhoM ko AMja liyA aura aMdhA ho gyaa| eka biMdu kI adhikatA ne kumAra kuNAla kI AMkhoM kI jyoti le lI / isI prakAra eka bindu, mAtrA yA akSara ko adhika karake zAstra kA paThana karane se doSoM kI saMbhAvanA rahatI hai| hInAkSara aura adhikAkSara se vidheya spaSTa nahIM hotA hai ataH hIna aura adhika akSaroM kA uccAraNa isa prApti meM bAdhaka banatA hai jaise koI mAtA-pitA yA vaidya bacce ko kaTu auSadhi kama mAtrA meM detA hai aura madhura auSadhi adhika mAtrA meM, to baccA svastha nahIM hotaa| isI prakAra hInAdhika vAcana se artha gamya nahIM hotaa|' mAtrA, bindu Adi ko ghaTAkara yA bar3hAkara par3hane se sUtra kA bheda hotA hai| sUtrabheda se artha meM visaMvAda AtA hai| artha meM visaMvAda hone se kriyArUpa cAritra meM bheda hotA hai| cAritrika bheda mokSa meM bAdhaka banatA hai| mokSa kA abhAva dIkSA ko vyarthatA kA sUcaka hai| isalie sUtra ke uccAraNa meM bahuta satarka rahanA caahie| 9. viparyasta akSara na honA (amvAiddhakkhara) viparyasta akSaroM ke uccAraNa ko vyAviddha kahate haiN| jo aisA nahIM hotA hai use avyAviddha kahate haiN| TIkAkAra ne isako eka udAharaNa se samajhAte hue likhA hai-kisI ratnamAlA meM ratna pirote samaya viparyAsa ho jAtA hai to vaha acchI nahIM 1. vibhA. 864 : bijjAhararAyagihe uppaya paDaNaM ca hINadoseNa / kahaNo saraNAgamaNaM payANusArissa dANaM ca // 2. vibhA. 861 kI vRtti / 3. vibhA. 865 : tittakaDabhesayAI mA NaM pIlejja UNae dei| paDaNai na tehi ahiyehi marai bAlo tahAhAre / 4. vibhA. 866: atthassa visaMvAo suyabheyAo tao crnnbheo| tatto mokkhAbhAvo mokkhAbhAve'phalA dikkhA // Jain Education Intemational Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, sU0 13, Ti010 25 lgtii| isI prakAra kahIM kA sUtra, akSara yA mAtrA anyatra bolane se sUtra zailI kA saundarya to naSTa hotA hI hai, arthabodha meM bahata bar3I ulajhana khar3I ho jAtI hai| isalie jahAM jo jaise hai, usakA vaise hI uccAraNa karanA avyAviddha akSara hai|' askhalita patharIlI bhUmi meM hala calAyA jAe to bIca-bIca meM skhalita hotA hai| isI prakAra koI vyakti grantha kA uccAraNa bhI skhalita rUpa se karatA hai / askhalita uccAraNa meM madhyAvarodha nahIM hotaa| amIlita sabhI vyAkhyAkAroM ne isake do artha kie haiM1. aneka sUtroM ko eka sAtha milA kara par3hane ko mIlita kahate haiM jaise-bhinnajAtIya aneka dhAnyoM ko eka sAtha mizrita kara dene se unakA acchA upayoga nahIM ho sakatA, vaise hI aneka sUtroM ko mizrita kara par3hane se sahI artha gamya nahIM hotaa| 2. jisa vAkya meM yati aura virAma ThIka hoM, use bhI amIlita kahate haiN|' vizeSAvazyaka bhASya kI vatti meM isakI prakArAMtara se vyAkhyA kI gaI hai-jisameM pada aura vAkya kA viccheda samucita rUpa se hotA hai use amIlita kahate haiN| avyatyAneDita ___ aneka zAstroM ke pada, vAkya aura avayavoM se mizrita sUtra ke uccAraNa ko vyatyAnaMDita kahate haiN| cUrNikAra ne isakI vyAkhyA do prakAra se kI hai 1. eka hI zAstra meM anya-anya sthAnoM ke ekArthaka sUtroM ko eka sthAna para lAkara par3hane kA nAma vyatyAmraDita hai| 2. nazyamAna sUtra ke sthAna para apanI buddhi se kalpita sUtra kA prakSepa kara par3hane kA nAma vyatyAne Dita hai / isa vyAkhyA ke anusAra samagra prakSipta aMza vyatyAnaMDita doSa meM A jAtA hai|" TIkAkAra ne uparyukta pada kI vyAkhyA tIna prakAra se kI hai| do vyAkhyAeM pUrvavat haiN| tIsarI vyAkhyA kA sambandha uccAraNagata azuddhi se hai| zAstroccAraNa ke samaya jahAM virAma lenA cAhie, vahAM virAma na le, use yatibhaMga doSa yA asthAnaviratiMka doSa kahate haiN| kintu yaha vyAkhyA samIcIna pratIta nahIM hotI kyoMki yati aura virAma kI carcA amIlita pada meM kI jA cukI hai ataH yahAM apekSita nahIM hai| jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke anusAra aneka prakAra ke zAstroM ke padoM aura vAkyoM se mizrita sUtra vyatyAnaMDita hotA hai athavA anupayukta rUpa se zAstra meM kisI aMza kA pRthakkaraNa yA granthana karanA vyatyAnaMDita hai / vRttikAra hemacandra ne isako bherIkathA aura kolikapAyasa ke udAharaNa se spaSTa kiyA hai|" 1. (ka) acU. pR.8: avvAiddha avivaccakkharaM padaM / 4. vibhA. 854 ko vRtti-'amiliyapayavakkaviccheyaM ti' (kha) ahAva. pR.9 : viparyastaratnamAlAgataratnAnIva athavetyatrApi tRtIya vyAkhyAntasUcakaH sambadhyate, amilina vyAviddhAni akSarANi yasmistadavyAviddhAkSaram / to'saMsaktaH padavAkya-vicchedo yatra, tad vA'militamucyate / (ga) amavR. pa. 14 / 5. acU. pR.8 : egAto ceva satyAto je ekAdhikArisuttA te (gha) vibhA. 853 kI vatti / samve vINouM egato kareti, evaM viccAmelitaM, ahavA 2. (ka) acU. pR.8 : pAdasilogAdIhi ya uvalAkulabhUmIe samativikappite nassamANe sutte kAuM buvato viccAmelitaM jadhA halaM khalate tadhA jaM parAvattayato khalate taM khalitaM diThaite dhAnaM / Na kkhalitaM akkhalitam / 6. amava. pa. 14 : asthAnaviratikaM vA vyatyAneDitaM na tathA (kha) ahAvR. pR. 9 / 'vyatyAneDitam / (ga) amavR. pa. 14 / 7. vimA. 855 kI vRtti-vividhAni nAnAprakArANyanekAni (gha) vibhA. 854 ko vRtti / zAstrANi teSAM padavAkyAvayavarUpA bahavaH pallavAstavimizra 3. (ka) acU. pR.8 : aNNonnasatthamissaM taM militaM diLaMto, vyatyAnaMDitaM athavA asthAnavicchinnagrathitaM vyatyAneDitaM asamANadhaNNamelovva evaM jaNNa militaM, uccarato yathA-'prApta rAjyasya rAmasya rAkSasAM nidhanaM gatAH' vA padapAdasilogAdIhi vA amilitaM / kolikapAyasavada bherIkanthAvad vA, yathoktarUpaM yad na bhavati (kha) ahAvR. pR. 9 / tadavyatyAneDitam / (ga) amavR. pa. 14 // Jain Education Intemational Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 merIkathA kA udAharaNa zrIkRSNa dvAravatI nagarI kA rAjya karate the| omutiko kaumudI utsava kI sUcanA ke lie pahalI ke lie tIsarI bherI bajAI jAtI thI / zrIkRSNa ke pAsa devapradatta zrIkhaNDa gozIrSamayI eka bherI aura thI jo chaha mahine se bajAI jAtI thI / isa bherI kA zabda sunane vAloM ke chaha mAsa kA aziva upazAMta ho jAtA aura anAgata cha mAsa taka aziva nahIM hotA thA / unake pAsa devaparigRhIta tIna bheriyAM kaumudI, sAMgrAmikI aura saMgrAma kI sUcanA ke lie dUsarI aura Akasmika prayojana ko sUcita karane eka dina dAhajvara se pIr3ita eka vyakti AyA aura bherIrakSaka ko hajAra suvarNa mudrAoM kA pralobhana dekara bherI kA kucha aMza mAMgA / lobhavaza rakSaka ne vaisA kara liyA aura bherI ke kaTe bhAga meM dUsare candana kA thiggala lagavA diyaa| isI prakAra kucha aura vyakti bherIrakSaka ke pAsa Ae aura usane dhana ke lobha meM prAyaH hissA kATa kara de diyA tathA sthAna-sthAna para dUsare candana ke thiggala lagavA die / aNuogadarAI - chaha mahine bAda niyata samaya para zrIkRSNa ne bherI maMgAI aura aziva kI upazAMti ke lie use bajAnA prArambha kiyA / bherI to bajI para aziva kI upazAMti nahIM huI / zrIkRSNa ne isa rahasya ko jAnane kI koziza kI taba rakSaka kI aprAmANikatA spaSTa ho gaI / thiggala lagavAne kA itihAsa jAnakara zrIkRSNa ne usa bherIrakSaka ko daNDita kiyA / zrIkRSNa ne devArAdhana karake dUsarI bherI prApta kI aura dUsarA rakSaka niyukta kiyaa| vaha rakSaka bahuta ImAnadAra thA ataH prayatnapUrvaka bherI kI rakSA meM sajaga rahatA / tAtparya yaha hai ki jo ziSya guru se prApta zruta meM anyatIrthikoM se prApta zruta ke thiggala jor3akara use jarjarita karatA hai, vaha ziSya ayogya hotA hai aura zruta kI yathAvat surakSA karane vAlA ziSya dvitIya bherIrakSaka kI bhAMti yogya hotA hai / avyatyAmreDita kA Azaya svabhAvasthita zruta hai / jo Agama gaNadharoM ke dvArA jisa rUpa meM racita hai, usakA usI rUpa meM pATha honA cAhie / kolikapAsa kA udAharaNa kucha taMtuvAya gokula meM ge| vahAM unhoMne khIra banAne kA nirNaya liyA / khIra ke lie dUdha ubAla kara gAr3hA kiyaa| isameM kucha bhI DAlA jAe, khIra bana jAegI - yaha socakara unhoMne cAvala, caulA, mUMga, tila, bhUsA saba kucha usameM DAla diyA / khIra ko jagaha bhUsA bana gayA aura usakA koI upayoga nahIM huA, ThIka isI prakAra eka Agama meM dUsare AgamoM kA mizraNa hone se vaha akicitkara ho jAtA hai / pratipUrNa laghu guru Adi se pUrNa tathA udAtta Adi ghoSoM se yukta uccAraNa lete samaya unase jaisA uccAraNa prApta huA, use usI rUpa meM doharAnA doharAnA pratipUrNaghoSa hai| inameM grahaNa aura punarAvRtti kA antara hai|' 1. (ka) a. pR. 7: biMdumattAviehi jaM buvai aNUNAtiritaM paDipuNNaM bhaNNati, jatovaiTTha vA chaMdeNa / (kha) ahAvR. pR. 9 : pratipUrNa granthato'rthatazca tatra granthato mAtrAdibhiryat pratiniyatapramANaM, chandasA vA niyatamAnamiti, arthataH paripUrNa nAma na sAkAMkSamavyApakaM svatantraM ceti / (ga) amavR. pa. 14 / 2. vibhA. 856 kI vRtti / 3. (ka) acU. pR. 7 sahagurusehi puNgaM udAttAvihivA jisa sUtra meM bindu, mAtrA Adi kI adhikatA yA hInatA na ho, jisake arthabodha meM adhyAhAra, AkAMkSA Adi kI apekSA na ho aura jo yathopadiSTa chanda se samanvita ho vaha pratipUrNa hai / " madhArI hemacandra ne pratipUrNa ke do artha batalAye haiM-sUtra kI dRSTi se pratipUrNa aura artha kI dRSTi se pratipUrNa / jisameM bindu aura mAtrA kama yA adhika na ho tathA jo upayukta chanda vAlA pATha ho, vaha sUtra kI apekSA se pratipUrNa hai / jisameM kriyA ke adhyAhAra kI apekSA nahIM rahatI, avyApakatA aura asvataMtratA nahIM rahatI, vaha artha kI dRSTi se pratipUrNa hai / pratipUrNaghoSayukta ko pratipUrNaghoSa kahate haiN| guru ke pAsa sUtra kI zikSA ghoSasama hai aura punarAvRtti karate samaya use usI rUpa meM ghosehiM uccarato puNNaM / (kha) ahAvR. pR. 9 udAttAdighoSAvikalaM paripUrNaghoSaM, AhghoSasamamityuktaM tato'sya ko vizeSaH ? iti ucyate, ghoSasamamiti zikSitamadhikRtyoktaM pratipurNapoSaM tuccAryamANaM gRhyata ityayaM vizeSaH / (ga) amavR. pa. 14 / (gha) vibhA. 856 kI vRtti / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, sU0 14, Ti011 27 kaNThoSThavipramukta _ mukta kaNTha aura mukta hoTha se nikalA huA pATha kaSThoSThavipramukta hotA hai| bacce aura mUka vyakti bhI apanI bhAvanAoM ko zabdoM dvArA vyakta karate haiN| kintu vyAkaraNa-nirdiSTa ATha sthAnoM aura prayatnoM kA bodha na hone ke kAraNa ve zabda kA spaSTa uccAraNa nahIM kara skte| donoM vRttiyoM meM ukta Azaya kI vyAkhyA hai / ' cUNi kI vyAkhyA isase bhinna pratIta hotI hai| usake gRhita zabda se lagatA hai ki 'kaMThoTThavippamukkaM' yaha pATha gurUvAcanopagata se saMbaddha hai| cUrNikAra ke anusAra ziSya ne guru se avyaktabhASita, bAlabhASita aura mUkabhASita jaisA pATha grahaNa nahIM kiyA kintu kaNTha aura hoTha se mukta prayoga se uccArita pATha kA grahaNa kiyA hai| guruvAcanopagata guruvAcanopagata kA artha hai guru dvArA pradatta vAcanA se prApta / guru dUsaroM ko vAcanA de, use chipakara sunanA karNAkSepa kahalAtA hai / yaha guru kI sAkSAt vAcanA nahIM hai| isa prakAra sunane se artha kA bodha aspaSTa aura visaMvAdI raha sakatA hai / isI prakAra ziSya svayaM par3he, usameM bhI ukta donoM kamiyAM raha sakatI haiN| isa dRSTi se guru ke sAmane baiThakara jo vAcanA lI jAtI hai, usakA mahattva svIkAra kiyA gayA hai| SaTkhaNDAgama meM sthita Adi kucha pada ukta vivaraNa ke samAna haiM aura kucha bhinna haiN| jo pada samAna haiM, unameM bhI arthabheda milatA hai| dhavalA ke anusAra avadhAraNa kie hue zruta kA nAma sthita hai| askhalita rUpa se saMcAra karane yogya zruta kA nAma jita yA cita hai / pUche hue viSaya meM tatkAla pravRtti kI jA sake, vaise zruta kA nAma paricita hai| nAnA rUpa se jo jAnatA hai use nAma kahate haiN| yahAM nAma kA artha vyaktivAcaka saMjJA abhipreta nahIM hai kintu zruta kA jJAtA athavA dravyazruta vivakSita hai| vAcanopagata kA artha hai-dUsaroM ko pratyaya karAne meM samartha / isake atirikta vahAM sUtrasama granthasama Adi pada bhI upalabdha hote haiN|' anuprekSA adhigata yA jJAta artha kA tanmayatA ke sAtha mana se abhyAsa karanA anuprekSA hai / jaise tapta lohapiNDa agnimaya bana jAtA hai, vaise hI anuprekSA karane vAlA artha ke prati samarpita hokara arthamaya bana jAtA hai| vAcanA Adi upayoga zUnya bhI ho sakate haiM kintu anuprekSA upayoga zUnya nahIM ho sakatI / isalie zikSita pada se lekara dharmakathA paryanta pada dravyanikSepa kI koTi meM A sakate haiM kintu anuprekSA dravyanikSepa meM nahIM A sktii| sUtra 14 11. (sU0 14) dravya nikSepa ke AgamataH-jJAnAtmaka pakSa para sAta nayoM se vicAra kiyA gayA hai| naigama naya kA viSaya sAmAnya aura vizeSa donoM haiM isalie usake anusAra dravyAvazyaka eka, do, tIna yAvat lAkha, karor3a kitane hI ho sakate haiN| jitane anupayukta haiM ve saba dravyAvazyaka haiN| vyavahAra naya kA viSaya hai vizeSa athavA bheda / yaha loka vyavahAra ko mAnya karatA hai isalie isameM bhI naMgama naya kI bhAMti dravyAvazyaka kI saMkhyA kA nirdeza kiyA jA sakatA hai / saMgraha naya kA viSaya hai-sAmAnya / isalie usameM dravyAvazyaka kA rAzikaraNa ho sakatA hai jaise eka dravyAvazyaka aura aneka dravyAvazyakoM kI eka rAzi / RjusUtra kA viSaya hai-paryAya / isalie usake anusAra eka anupayukta vyakti AgamataH dravyAvazyaka hai, bahuvacana ise mAnya nhiiN| tInoM zabda nayoM kA viSaya hai --zabda / unake anusAra koI vyakti jAnatA hai aura upayukta nahIM hai - aisA ho nahIM sakatA / ataH unhe AgamataH dravyAvazyaka mAnya nahIM hai / 1. (ka) ahAvR. pR. 9 : kaMThazcauSThI kaNThoSTa, prANyaGagtvAdekavadbhAvastena vipramuktamiti vigrahaH, naavyktbaalmuukbhaassitvt| (kha) amavR. pa. 14 // 2. acU. pR. 7 : guruNA avvattaM NubhAsaMtaM bAlamUabhaNitaM vA, kahaM vA bhAsato gahiyaM ? ucyate, kaMThe vaTTitaNe pariphuDauTThavippamukkeNa bhAsato gahiyaM / 3. (ka) acU. pR. 7, 8 : evaM gurusamIvAto teNAgataM, Na kaNNA heDitaM, potthayAo vAaNaM Na bhavati / (kha) ahAvR. pR.9| (ga) amava. p.14| (gha) vibhA. 857 kI vRtti / 4.dha. 94,1,54 / 2597 / 5. tavA. 9 / 25 : adhigatapadArthaprakriyasya taptAyasapiMDavapita cetaso manasAbhyAso'nuprekSA veditvyaa| Jain Education Intemational Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAi sUtra 15-21 12. (sU0 15-21) noAgama ke AdhAra para dravya nikSepa ke tIna prakAra hote haiM1. jJazarIra dravyAvazyaka-jo zarIra nirdiSTa viSaya ko jAnatA thA, para vartamAna meM jJAna zUnya hai| 2. bhavyazarIra dravyAvazyaka-jo zarIra bhaviSya meM nirdiSTa viSaya ko jAnegA, para vartamAna meM jJAnazUnya hai| 3. tadvyatirikta dravyAvazyaka-AryarakSita ne tadvyatirikta dravyAvazyaka ke tIna prakAra batalAe haiM' 1. laukika 2. kuprAvanika 3. lokottara ye udAharaNa ke rUpa meM prastuta haiM kintu tadvyatirikta ke artha kI sImA karane vAle nahIM haiN| tadvyatirikta ke anyAnya prasaMgoM meM anya bheda bhI upalabdha hote haiM / kaSAyapAhar3a meM 'pejja' ke tadvyatirikta dravya nikSepa ke do prakAra kie gae haiN|-- 1. karmapejja tadvyatirikta dravya nikssep| 2. nokarmapejja tadvyatirikta dravya nikSepa / jinabhadragaNi ne bhI kaSAya ke prasaMga meM tadvyatirikta dravya nikSepa ke ye hI do prakAra batalAye haiN|' tadvyatirikta karmadravya ko unhoMne rAga ke udAharaNa ke dvArA paribhASita kiyA hai| karmadravya kI cAra avasthAeM haiM 1. yogya baMdhapariNAmAbhimukha avasthA / 2. badhyamAna - jisakI baMdhakriyA prArambha ho cukI hai / 3 baddha- jisakI baMdhakriyA sampanna ho cukI hai| 4 udIraNAvalikA prApta - jo udIraNAvalikA meM praviSTa ho cukA hai| nArmadravya kI do avasthAeM nirdiSTa haiM:1 prAyogika-kusumbhe kA raMga / 2. vaisasika-saMdhyA kA raMga / zabda vimarza sUtra 16 vyapagatacyutacyAvitatyaktadeha vyapagata, cyuta, cyAvita aura tyaktadeha-ye cAroM zarIra ke vizeSaNa haiM - 0 vyapagata caitanya paryAya se mukta hokara acaitanya paryAya ko prApta / * cyuta-prANazakti se cyuta / AyuSya pUrNa hone para jo zarIra svataH chUTa jAtA hai vaha cyuta zarIra hai| 1. nasua. 18 / 6. (ka) acU. pR. 9 : vavagataM sarIraM jIvAto jIvo vA 2. kapA. pR. 270 : tavvadiritta NoAgamadavvapejjaM duvihaM sarIrAto, evaM tu tAvaiyAvi cattaM jIveNa dehaM catto kammapejja Nokammapejja cedi / deheNa vA jiivo| 3.vibhA. 2981: (kha) ahAvR. pR. 14 : vyapagataM-oghatazcetanAparyAyAdaduviho dabakasAo kammadavve va no ya kammammi / cetanatvaM prAptaM, cyutaM-devAdibhyo bhraSTaM, cyAvitaMkammadavvakasAo cauvhiA poggalANuiA / tebhya evAyuHkSayeNa bhraMzitaM, tyaktadehaM-jIvasaMsargasamu4. vibhA. 2962 tthazaktijanitAhArAdipariNAmaprabhavaparityaktopaca yaM // joggA baddhA bajhaMtayA ya pattA uIraNAvaliyaM / (ga) amavR. pa. 18 / aha kammadavvarAo caubvihA puggalA huMti // 5. vibhA. 2963 : nokammadavvarAo paogao so kusuNbhraagaaii| bIo ya vIsasAe neo sNjhnmraagaaii| Jain Education Intemational Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, sU0 15-21, Ti012 * cyAvita-zastra Adi ke prayoga se prANazakti se cyuta kiyA gyaa| * tyaktadeha-anazana ke dvArA tyAgA huA zarIra athavA anazanajanita upacaya kI hAni / dhavalA meM trividha anazana ke AdhAra para tyakta zarIra ke tIna bheda kie gae haiM:0 prAyopagamana vidhAna se tyakta / * iMginI vidhAna se tyakta * bhaktapratyAkhyAna vidhAna se tyakta / cUrNikAra ne 'cattaM jIveNa deha' 'cano deheNa vA jIvo' isa vyAkhyA ke dvArA cattadehaM kA artha jIvamuktadeha kiyA hai|' AcArya haribhadra ne bhI cattadehaM kI yahI vyAkhyA kI hai| unhoMne cattadehaM aura dehovarayaM ko ekArthaka mAnA hai|' vRttikAra hemacandra ne cattadehaM kA artha upacayarahita kiyA hai| zarIra kA upacaya AhAra Adi ke dvArA hotA hai / jIvamukta zarIra ke AhAra kA grahaNa nahIM hotA, taba usakI pariNati kahAM se hogI? zayyAgata dehapramANa bichaune ko zayyA kahA gayA hai aura DhAI hAtha pramANa bichaune ko saMstAraka kahA gayA hai| niSidhikAgata cUrNikAra aura haribhadra ke sAmane yaha pATha nahIM rahA hogA, isalie unhoMne isakI vyAkhyA nahIM kii| vRttikAra hemacandra ne vAcanAntara mAnakara isakI vyAkhyA kI hai / unake anusAra isakA artha hai-zavapariSThApanabhUmi / sthAnAMga sUtra meM vyApArAntara ke niSedha rUpa samAcArI-AcAra, vasudevahiDi meM mukti--mokSa, zmazAnabhUmi, tIrthakara yA sAmAnyakevalI kA nirvANa sthAna, stUpa aura samAdhi artha kiyA gayA hai| Avazyaka cUNi meM isakA artha vasati-sAdhuoM ke rahane kA sthAna aura sthaNDilabhUmi-nirjIvabhUmi kiyA gayA hai / siddhazilAtalagata siddhazilA zabda kA prayoga do arthoM meM hotA hai| ISat prAgbhArA nAmaka AThavIM pRthvI siddhazilA kahalAtI hai para yahAM vaha vivakSita nahIM / prastuta sandarbha meM isakA artha hai-jisa zilAtala para tapasvI sAdhu svayaM jAkara bhaktaparijJA, iMginI yA prAyopagamana anazana svIkAra kara cuke haiM, kara rahe haiM athavA kareMge vaha kSetra / usa kSetra ke prakampana aise haiM ki vahAM baiThakara sAdhanA karane se zIghra saphalatA mila jAtI hai / cUNikAra ne isakA dUsarA kAraNa yathAbhadraka devoM ke dvArA die gae sahayoga ko mAnA hai| yathAbhadraka deva ve hote haiM jo prakRti se bhadra va sAdhanA meM sahayoga karane vAle hote haiM / sUtra 17 joNijammaNanikkhaMte garbhakAla kA paripAka hone ke bAda nikalane vAlA jiiv| isa pada ke dvArA samaya se pUrva hone vAle janma kA niSedha kiyA gayA hai| 1.dha. 111,1,1 / 25 / 6 / 2. acU. pR.9| 3. ahAvR. pR. 14 : bhaNNai hu cattadehaM dehovaraotti egtttthaa| 4. amavR. pa. 18 : tyakto dehaH---AhArapariNatijanita upacayo yena tat tyktdehN| 5. amavR. pa. 18: zayyA -mahatI sarvAMgapramANA tAM gataM ___ zayyAgataM saMstAro laghuko/tRtIyahastamAnastaM gataM ....... / 6. amavR.pa. 18, 19 : naSedhikI zavaparisthApanabhUmiH / 7. (ka) acU. pR. 9 : siddhasila tti jattha silAtale sAhavo tavakammiyA sayameva gaMtuM bhattapariNigiNi pAvavagamaNaM vA bahave pavaNNapuvvA paDivajjati ya tattha yaM khettaguNato ahAddiyadevatA guNeNa vA ArAhaNA siddhI ya jatthAvassaM bhavati sA siddhsilaa| (kha) ahAvR.pR. 14,15 / (ga) amavR. pa. 18 / 8. (ka) acU. pR. 10.11: joNI gambhAdhArasthAnaM tato sabvahA pajjatto janmatvena niSkrAntaH AmaganmanikkamaNaprati SedhArthamevamuktam / (kha) ahaav.pR.15| (ga) amavR. pa. 19,20 / Jain Education Intemational Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI sUtra 18 kuprAvanika yaha eka sApekSa vargIkaraNa hai| isameM Avazyaka kriyA karane vAle vyaktiyoM ko tIna vargoM meM saMgRhIta kiyA gayA hai| prathama varga laukika yA sAmAjika hai / zeSa do varga dharma kI ArAdhanA karane vAle vyaktiyoM ke haiM / jaina dRSTi ke anusAra ekAntavAda ko kupravacana mAnA jAtA hai| isa dRSTi se caraka, cIrika Adi kA kuprAvanika varga meM saMgraha kiyA gayA hai| inheM lokottara varga meM bhI sammilita kiyA jA sakatA hai kintu usameM anekAMta pravacana kA hI saMgraha kiyA gayA hai isa apekSA se 'kuprAvacanika'-isa svatantra varga kI vivakSA kI gaI hai| sUtra 19 rAjA, yuvarAja cUrNikAra aura donoM TIkAkAroM ke anusAra cakravartI, vAsudeva, baladeva aura mahAmANDalika rAjA kahalAtA hai|' kalpasUtra Tippanakam meM kevala mANDalika ko rAjA batalAyA gayA hai| SaTkhaNDAgama ke anusAra jo namrIbhUta aThAraha zreNiyoM kA adhipati ho, mukuTa ko dhAraNa karane vAlA ho aura sevA karane vAloM ke lie kalpataru ke samAna ho, use rAjA kahA gayA hai|' aTha raha zreNiyoM meM ghor3A, hAthI aura ratha ke adhipati, senApati, mantrI, zreSThI, daNDapati, zUdra, kSatriya, brAhmaNa, vaizya, mahattara, gaNarAja, amAtya, talavara, purohita, svAbhimAnI mahAmAtya aura paidala senA ko liyA gayA hai| Izvara yuvarAja, amAtya Adi ko kahA jAtA hai| aizvarya yukta vyakti ko bhI Izvara kahA jAtA hai| grAma kA paTTadhAraka adhipati bhI Izvara kahalAtA hai|' talavara rAjA prasanna hokara jisake sira para ratnakhacita sone kA paTTa bAMdhatA hai use talavara kahate haiN| rAjA ke samAna hI aizvaryasampanna vyakti ko talavara kahate haiM kevala usake pAsa cAmara nahIM hotaa| tamila bhASA meM talavara zabda kA prayoga hotA hai| usakA artha hai-adhyakSa yA pradhAna / saMbhava hai yaha talavara zabda hI talavara ke rUpa meM parivartita hokara prayukta huA ho / yazastilaka meM talavAra dhAraNa karane vAle vyakti ke lie talavara zabda kA prayoga huA hai / eka prasaMga meM talavara cora ko pakar3akara rAjadarabAra meM upasthita hotA hai| isa prakaraNa ke anusAra talavara zabda kotavAla kA vAcaka honA caahie| 1. (ka) acU. pR. 11 : rAyatti-cakkavaTTI vAsudevo baladevo mahAmaMDalIo vaa| (kha) ahAva. pR. 19 tatra rAjA-cakravAdimahA maannddlikaantH| (ga) amavR. pa. 21 / 2. kaTi. pR.9: rAjAnaH maannddlikaaH| 3.dha. 111,1,1, gA. 36157 : aSTAdazasaMkhyAnAM zreNInAmadhipativinamrANAm / rAjA syAnmukuTadharaH kalpataruH sevamAnAnAm // 4. vahI 11,1,1, gA. 37,38 / 57 : haya-hatthi-rahANahivA-seNAvai-maMti-seTThi-daNDavaI / suddakkhattiya-bamhaNa-vaisA-taha-mahayarA ceva // gnnraaymcc-tlvr-purohiyaa-dppiyaamhaamttaa| aTThAraha seNIo payAiNA mIliyA hoMti // 5. (ka) acU. pR. 11 : juvarAyA amaccAdiyA IsarA, ahavA Isaraviva aizvaryayukta IzvaraH / (kha) ahAvR. pR. 16 / (ga) amavR. pa. 21 / (gha) kaTi. pR. 9 : IzvarAH yuvarAjAH / 6. nicU.2 pR. 267 : soya gaambhotiyaadipttttbNdhaa| 7. (ka) acU. pR. 11 : rAiNA tuhraNa cAmIkarapaTTo rayaNa khaito sirasi baddho yassa so talavaro bhaNNati / (kha) ahAvR.pR. 16 / (ga) amavR. pa. 21 / (gha) kaTi. pR. 9 : talavarA:-narapati-pradattapaTTabandha vibhUSitA raajsthaaniiyaaH| 8. nicU. 2 pR. 267 : rAyapratimo caamrvirhitaa| 9. yasAMa. pR. 206 / Jain Education Intemational Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1 sU0 15-21, Ti012 mAsmbika maDamba ke adhipati kA nAma mADambika hai / ' TIkAkAra hemacandra ke anusAra jisake AsapAsa koI grAma, nagara na ho vaha vijana sthAna maDamba kahalAtA hai| tamila meM dhArmika sthAna ko maDamba kahate haiM usake adhipati mADambika kahalAte haiM / bRhatkalpabhASya kI vRtti meM maDamba use kahA gayA hai jisake AsapAsa DhAI gavyUta (do kosa kA eka gavyUta hotA hai) yA DhAI yojana taka koI grAma Adi na ho / ' kauTumbika ibhya mANDalika rAjA ko kauTumbika kahate haiN| TIkAkAroM ke abhimata se kucha kuTumboM ke svAmI kA nAma kauTumbika hai| ima kA artha hai hAthI / jisa vyakti ke pAsa hAthI ke pramANa jitanA yA isase use ibhya kahate haiM - yaha cUrNikAra kA abhimata hai| TIkAkAroM ke anusAra jisakI hAthI bhI dikhAI na de, itanI yA isase adhika dravyarAzi ke svAmI ko ibhya kahate haiN| yA vyApArI / " zreSThI abhiSeka karatI huI lakSmIdevI kA citra jisameM aMkita ho, vaisA veSTana bAMdhane vAlA aura saba vaNijoM kA adhipati zreSThI kahalAtA hai / yaha tamila bhASA ke ceTTi zabda kA parivartita rUpa hai| vizeSa jAnakArI ke lie dekheM- dasaveAliyaM prathama cUlikA Ti0 19 / senApati 31 caturaMgiNI senA ke adhipati ko senApati kahate haiM / " caturaMgiNI senA meM hAthI, ghor3A, ratha aura padAti-semA ke ye cAra aMga hote haiM / ina sabakA netRtva senApati ke dvArA kiyA jAtA hai| haribhadrasUri ne ina cAra aMgoM ke atirikta UMTa kI senA kA ullekha bhI kiyA hai / " sArthavAha 1. (ka) a.. 11 maMDavAhiyo mNddii| (kha) hA pU. 16 / (ga) kaTi. pR. 21 / 2. amavR. pa. 11 : yasya pArzvataH AsannamaparaM grAmanagarAdikaM nAsti tatsarvatannAyavizeSarUpaM mamyate / sArtha ke nAyaka kA nAma sArthavAha hai| jo rAjA kI AjJA se gaNya (jo ginakara diyA jAe, jaise-supArI, nAriyala Adi), dhAyeM (jo taulakara diyA jAe, jaise- mizrI Adi), meva (jo mApakara diyA jAe, pI, cAvala Adi) aura paricchedya (jo parIkSA karake diyA jAe, jaise-ratna, motI Adi ) - ina cAra prakAra ke dravyasamUha ko lekara vizeSa lAbha pAne ke lie vyApArArtha 3. bRbhA. 2, pR. 342 : maDambaM nAma yat sarvataH sarvAsu dikSu chinnaM, ardhatRtIyagavyUtaM maryAdAyAmavidyamAnamiti bhAvaH / anye tu vyAcakSate yasya pAratoyojanAntaraprAmAdikaM na prApyate tat maDambam / 4. acU. pR. 11 : je maMDaliyA rAI te koDaMbI / 5. (ka) ahAvU. pU. 16 : kauTumbikaH katipayakuTumba prabhuH / (kha) amavR. pa. 21 / 6. acU. pR. 11 : ibho hatthI tapyamANo hiraNNa suvaNNAdipUMjo jassa atthi adhikataro vA so ibbho / bhI adhika sone cAMdI Adi kA puMja hotA hai pUMjIkRta ratna Adi kI rAzi meM chipA huA ibbha dezI zabda bhI hai isakA artha hai vaNik 7. (ka) ahAvR. pR. 16 : ibhyaH, arthavAn - sa ca kila ya paMjIkRta ratnarAjyantarito hastyapi nopalabhyate ityeti / (kha) amavR. pa. 21 / 8. dezako pR. 42 / 9. ( ka ) ac. pR. 11 : abhiSicyamAnazrIveSTanakabaddhaH savvavayAhiyo seTThI / (kha) ahAbu pa 16 zrIdevatAdhyAsitasauvarNapaTTavibhUSito tamAGgaH purajyeSTho vaNik / (ga) amavR. pa. 21 / 10. a. pU. 11 cauraMgiNIe gAe ahiyo senA 11. ahAvR. pR. 16 senApatiH - narapatinirUpitoSTra hastyazvarathapadAtisamudAyalakSaNAyAH senAyAH prabhurityarthaH / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 aNuogadArAI videza jAtA hai use sArthavAha kahate hai|' vRtti ke anusAra vaha rAjA ke dvArA mAnyatA prApta, prasiddha aura mArga meM dIna evaM anAtha vyaktiyoM kA sahAyaka hotA 'hai|' yazastilaka meM vaizya ke lie vaizya, vaNik, zreSThI aura sArthavAha zabda Ae haiN| sArthavAha apane deza meM vyApAra karate hI the| naukA dvArA samudra pArakara videzoM meM bhI jAte the / zreSTha vyApArI ko rAjya kI ora se rAjyazreSThI pada diyA jAtA thA / prAcIna samaya meM yAtrA ke sAdhana Adhunika sAdhanoM kI bhAMti drutagAmI nahIM the| dUra kI yAtrA meM samaya adhika lagatA aura corI, baTamArI Adi kA bhI bhaya rahatA thA / akelA vyakti aisI paristhitiyoM se ghabarA jAtA thaa| isalie sAmUhika yAtrA kA sUtrapAta kiyA gyaa| eka sAtha calane vAle vyApAriyoM ke samUha ke lie sArtha zabda kA upayoga huA / nizIthacUrNi ke anusAra rAjA ke dvArA anujJAta sArtha kA vahana karanevAle vaNik kA nAma sArthavAha hai| sArthavAha kevala nAma mAtra kA netA nahIM hotA thaa| sArtha kI samagra vyavasthA kA dAyitva usI para hotA thA / kuzala sArthavAha apane sAthiyoM ke lie hara prakAra kI suvidhA juTAtA thaa| kisI-kisI sArthavAha kI mUrkhatA se samagra sArtha ko bhayaMkara kaSToM kA sAmanA karanA par3atA thA / jainAgamoM meM, bauddha jAtakoM meM aura mahAbhArata Adi meM sArtha aura sArthavAha ke sambandha meM aneka prasaMga varNita hai| ina prasaMgoM meM tatkAlIna vyApAravidhiyoM ke sAtha bhAratIya patha paddhatiyoM ke bAre meM bhI vistRta jAnakArI milatI hai| vyApArI loga apanI-apanI suvidhA ke anusAra bhinna-bhinna prakAra se yAtrA karate the| unake sAtha pAMca prakAra ke hote the1. bhaMDI sArtha - gAr3I Adi se mAla Dhone vAle vyakti / 2. bahalikA sArtha - isa sArtha meM UMTa, baila Adi hote the / 3. bhAravaha sArtha -- isa sArtha meM manuSya svayaM poTalI Adi meM apanA mAla Dhote the / 4. audarika sArtha - isa sArtha ke vyakti jahAM jAte, vahIM apane rupaye Adi chor3a dete the / vyApArArtha idhara udhara ghUmakara punaH vahIM A jAte / apane sampUrNa sambala ke sAtha ghUmane vAle sArtha bhI audarika kahalAte the / 5. kArpaTika sArtha - isa sArtha meM bhikSAvara muniyoM kI adhikatA hotI thii|" vaidikakAla meM sArthavAha bojhA Dhone ke lie baila, ghor3A, gadhA, UMTa aura kutte kA upayoga karate the / ' suvimalAe cUrNi meM suvimalAe pATha vyAkhyAta nahIM hai| hemacandra aura haribhadra kI vRtti meM isakI vyAkhyA hai|" phulla-kamala-komaluminiyama haribhadra ne kamala kA artha AraNyaka pazu kiyA hai / " hemacandra ne isakA artha hariNa kiyA hai|' komala zabda yahAM vizeSa artha meM prayukta huA hai| pUrNikAra ne komala, ummIlita kA artha ardhavikasita kiyA hai|" vRtti iva meM komala kA artha akaThora kiyA gayA hai|" para cUrNi kA artha hI adhika prAsaMgika lagatA hai kyoMki kamala sUrya vikAsI hotA hai| uSAkAla meM vaha pUrNa vikasita nahIM hotA, para vikasita honA zurU ho jAtA hai isIlie yahAM usakI ardhavikasita avasthA varNita hai / 1. (ka) adhU. pU. 11 rAyANyAto catuvvihaM dabiNajAyaM, gaNimadharimamejnapari ghetuM lAbhAcI visayaMtara gAmI satyamAha / (kha) amavR. pa., 21 / 2. amavR. pa. 21 : niyama pasiddhI dAnAhAna bala pye| so satthavAha nAma dhaNovva loe samuvvahaI // 3. yasaa pR. 7 / 4. nighU. pU. 267 jI vANio rAtIhi anyaguNato satyaM vAheti so satyavAho / 5. nicU. 4, pR. 110 : so sattho paMcaviho maMDi tti gaMDI, bahilagA uTTabaliddAdi, bhAravahA poTTaliyA vAhagA, udariyA NAma jahaM gatA taha caiva rUvagAdI choDhuM samuddisaMti pacchA - gammati, ahavA gahiya saMbalA udariyA, kappaDiyA bhikkhAyarA / 6. vaisAsa. pU. 574 / 7. (ka) ahA. pR. 16 kAla bhAvinA mAnavAnAM tamAvazyakakAlamAha / (kha) amavR. pa. 21 / 8. ahAva. pR. 16 : kamalastvAraNyaH pazuvizeSaH / 9. amavR. pa. 21 : kamalo hariNavizeSaH / suvimalAyAmityAdinottarottaravizeSaNakalApenAstota 10. acU pR. 11 : komalA ummiliyA- addhavikasitA ya / 11. (ka) ahAvU. pR. 16 : komalaM - akaThoraM / (kha) amavR. pa. 21 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 10 15-21, di0 12 yathA pANDara cUrNikAra aura vRttikAra haribhadra ne ahapaMDure meM aha ko alaga zabda mAnakara atha Anantarye isa rUpa meM vyAkhyA kI hai / ' hamane ise yathApAMDura eka zabda mAnakara isakA artha pIta AbhAvAlA aruNima kiyA hai| mukhadhAvana Adi muMha dhonA, dAMta prakSAlanA, bAloM meM tela lagAnA, kaMghI karanA, sarasoM aura dUrvA ko sira para bikheranA ( uvAraNA) darpaNa meM muMha dekhanA, vastroM meM dhUpa denA, phUlamAlA Adi se sira yA anya avayava ko sajAnA, sugaMdhita dravya kA upayoga karanA, tAMbUla Adi ko kAma meM lenA yA svaccha vastra pahananA ye saba prabhAta karma haiN| prAtaHkAla ye avazya kie jAte haiM isalie ye Avazyaka haiN| ye saba laukika kArya haiM ataH laukika dravyAvazyaka haiN| sabhA athavA prapA cUrNikAra aura TIkAkAra hemacandra ne sabhA kA artha batAte hue likhA hai ki jahAM mahAbhArata Adi kA vyAkhyAna karane ke lie loga ikaTThe hote haiM vaha sthAna sabhA hai|' yahAM sabhA kA artha grAma sabhA, paMcAyata Adi honA caahie| prapA kA artha hai pyAU / logoM ke ekatrita hone kA sthAna / prapA kA prayoga Adhunika kAphI hAUsa, resToreMTa yA haoNTala jaise kisI sthAna ke lie huA hai, aisI saMbhAvanA kI jA sakatI hai / sUtra 20 caraka jo bhikSA ke lie ghUmate haiM ve caraka kahalAte haiN| phaTe purAne cIvaroM - vastra khaNDoM ko jor3akara banAe gae paridhAna ko pahanane vAle yA cIramaya bhaNDa upakaraNa rakhane vAle saMnyAsI / " cIrika bauddha bhikSuoM meM mArga meM gire hue vastra khaNDoM ko jor3akara pahanane kI paramparA thii| vartamAna meM isa paramparA meM pariSkAra karake nae vastroM ko phAr3akara unake khaNDa kie jAte haiM phira unheM jor3akara paridhAna taiyAra kiyA jAtA hai| dharmaDika camar3e ke paridhAna pahanane vAle athavA sabhI upakaraNa camar3e ke rakhane vAle saMnyAsI / ' bhikSAjIvI saMnyAsI bhikkhoMDa yA bhicchaMDa kahalAte the / bauddha bhikSuoM ke lie isa zabda kA prayoga kiyA gayA hai| mikSAjIvI zeva zarIra para bhasma lagAne vAle saMnyAsI / " 1. ( ka ) ajU. pR. 11 : athetyanantaraM / (kha) ahAvR. pR. 16 / 2. (ka) asU. pU. 12 samA jAya bhArahAipAikAhi jaya acchatI / 33 (kha) amavR. pa. 22 / 3. acU. pR. 12 : pavA jatya udagaM dijjati / 4. ( ka ) acU. pR. 12 : bhikkhaM hiMDaMti te caragA / (kha) ahAvR. pR. 17 / (ga) amavR. pa. 22 / 5. (ka) ajU. pR. 12 cIraparihANA cIrapAuragA cIramaMDo vakaraNA ya cIriyA / (kha) ahAva. pR. 17 / (ga) ama. pa. 22 ramyApatitavIraparidhAnAracI rikA athavA yeSAM cIramayameva sarvamupakaraNaM te corikAH / 6. (ka) acU pR. 12 : cammaparihANA cammapAuraNA camma TokaraNA yacammahitA cammacaMDitA thaa| (kha) ahAvR. pR. 17 / (ga) amavR. pa. 22 // 7. (ka) acU. pR. 12 : bhikkhaM uMDeti bhikSAbhojanA / (kha) ahAvR. pR. 17 : bhikSoNDA: bhikSAbhojinaH sugatazAsanasthA ityanye / (ga) amavR. pa. 22 // 8. (ka) acU. pR. 12 : paMDuraMgA sArakkhA / (kha) mahAyU. pU. 17 pAMDuraGgAH bautA / (ga) amavR. pa. 22 : pAMDurAGgA - bhasmoddhUlitagAtrAH / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI gautama jo saMnyAsI bailoM ko kaur3iyoM va mAlAoM se sajAte haiM, namaskAra karanA sikhAte haiM aura unake kAraNa se bhikSA prApta karate haiM, ve gautama kahalAte haiN| gauvratI ___gAya kI caryA kA anusaraNa karane vAle saMnyAsI / ye tiryaMcoM, pazuoM ke sAtha rahane kI bhAvanA se gAya ke sAtha calate haiM, rahate haiM, baiThate haiM aura unhIM kI taraha phala, phUla Adi khAte haiN|' rAjA dilIpa kI gaubhakti prasiddha hai / vaha nandinI gAya ke prati itanA samarpita thA ki vaha ThaharatI to ThaharatA, calatI to calatA, vaha baiThatI to baiThatA, vaha pAnI pItI to pAnI pItA / eka vAkya meM kaheM to vaha chAyA kI taraha anugamana krtaa|' gRhadharmI gRhastha dharma ko zreyaskara mAnakara ke usakA pAlana karane vaalaa|' isa vicAradhArA ke logoM kA yaha abhimata hai gRhastha dharma ke samAna koI dharma na huA hai aura na hogaa| isakA pAlana karane vAle hI dhIra hote haiM / ve hI loga saMnyAsa ko svIkAra karate haiM jo kAyara hote hai| dharmacintaka yAjJavalkya gautama Adi RSiyoM ke dvArA nirmita dharma-saMhitAoM para cintana karane vAle aura unhIM ko AdhAra mAnakara vyavahAra karane vaale| aviruddha vainayika mata meM AsthA rakhane vAle / isa mata ke anusAra deva, rAjA, mAtA, pazu Adi sabhI prANiyoM ke prati samAna rUpa se vinaya rakhanA caahie| vinaya kI pramukhatA ke kAraNa hI isa darzana kI pahacAna vinayavAdI darzana ke rUpa meM huii| cUrNikAra ne aviruddha kA mUla artha vainayika kiyA hai para vaikalpika artha meM unhoMne udAharaNa ke rUpa meM vaizyAyana putra ko nirdiSTa kiyA hai / AcArya haribhadra ne bhI vaizyAyana putra kA ullekha kiyA hai| sUtrakRtAMga kI bhUmikA meM vinayavAdI darzana ke vaziSTha, parAzara Adi 11 AcAryoM kA ullekha kiyA gayA hai| viruddha akriyAvAdI darzana meM AsthA rakhane vAle / carNikAra ke anusAra ye saba kriyAvAdiyoM, ajJAnavAdiyoM aura vinayavAdiyoM se viruddha hone ke kAraNa viruddha khlaaye| AcArya haribhadra ke anusAra ye paraloka ko asvIkAra karate the aura saba vAdiyoM ke viruddha rahate the|" 1. (ka) acU. pR. 12 : pAyavaDaNAdivivihasikkhAi baillaM 6. (ka) acU. pR. 12 : gautamayAjJavalkaprabhRtibhiH RSibhiryA sikkhAvaMto taM caiva puro kA kaNNabhikkhAdi aDato dharmasaMhitA praNitA taM cintayaMtaH tAbhirvyavaharato gotmaa| (kha) ahAvR. pR. 17 / dharmacitagA bhvNti| (ga) amavR. pa. 22 / (kha) ahAvR pR.17| 2. (ka) acU. pR. 12 : gAvIhiM samaM gacchaMti......."goNa iva (ga) amavR. pa. 23 / bhakkhayaMto govvtiyaa| (ka) acU. pR. 12 : aviruddhA veNaiyA vA hatthiyAra(kha) ahAvR. pR. 17 / pAsaMDatthA jahA vesiyaaynnputto| (ga) amava. pa. 22,23 / (kha) ahAva. pR. 17 // 3. ra. 206 / 8. sUbhU. pR. 23 / 4. acU. pR. 12 : gRhadharma eva zreyAn ato gRhadharme sthitA 9. acU. pR. 12 : viruddhA akiriyAvAyadvitA smvkiriyaagRhdhmmtthaa| vAdI aNNANiyaveNaIehi saha viruddhaa| (kha) ahAvR.pR. 17 / 10. ahAva. pR. 17 : paralokAnabhyupagamAtsarvavAdibhya eva 5. amavR. pa. 23: viruddhA iti / gRhAzramasamodharmo, na bhUto na bhaviSyati / taM pAlayanti te dhIrAH, klIbA pASaNDamAzritA / / Jain Education Intemational Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, sU0 15-21, Ti012 maladhAriyA vRtti ke anusAra ye puNya-pApa Adi kA asvIkAra karane ke kAraNa viruddha khlaaye|' vRddhadhAvaka vRddhazrAvaka isa zabda meM do pada haiM-vRddha aura zrAvaka / vRddha kA artha hai tApasa aura zrAvaka kA artha hai brAhmaNa / tApasa ko vRddha mAnane kA hetu isa prakAra hai-samagra tIthikoM kI utpatti bhagavAn RSabha kI pravrajyA ke bAda huii| unameM sabase pahale tApasoM kA prAdurbhAva huA isalie ve vRddha kahalAe / athavA tApasa loga prAyaH vRddhAvasthA meM saMnyAsa svIkAra karate the, isa kAraNa ve vRddha khlaae| brAhmaNa ko zrAvaka kahane kA hetu yaha hai-samrATa bharata Adi ke samaya meM jo zrAvaka the ve kAlAntara meM brAhmaNa khlaae|' kucha AcAryoM ne vRddhazrAvaka zabda ko eka hI pada mAnakara brAhmaNa kA vAcaka batalAyA hai|' vRddha zrAvaka eka zabda ho yA do, saMbhava nahIM lagatA ki isase jaina-paramparA se sambandhita zrAvakoM kA grahaNa kiyA gayA hai| kuprAvanika dravyAvazyaka ke sandarbha meM caraka, cIrika Adi jitane saMnyAsiyoM kA ullekha huA hai ve saba anyatIthika hone cAhie kyoMki isI sUtra ke uttarArddha meM inakI jina kriyAoM kA varNana kiyA gayA hai ve jainadarzana se sammata nahIM haiN| ataH vRddhazrAvaka zabda kA sambandha tApasoM ke kisI sampradAya se honA caahie| aupapAtika (sU028) jJAtAdharmakathA (1 / 15 / 6) evaM nizIthabhASya cUNi (bhAga 2 pR0 118) meM bhI vRddhazrAvaka zabda prayukta huA hai| isase itanA to nizcita ho jAtA hai ki yaha zabda usa samaya kI kisI viziSTa paramparA kA vAhaka hai| indra, kAtikeya ......"kodRkriyA bhAratIya samAja aneka devoM kA upAsaka rahA hai| anya loga apane iSTa deva ko eka hI rUpa meM dekhate haiM para bhAratIyoM meM bahudevavAda kA pracalana rahA hai| yahAM hara vyakti ko yaha svatantratA prApta hai ki vaha apanI AsthA ko jahAM cAhe TikA sakatA hai| usa samaya indra, skanda, rudra, ziva, vaizramaNa, deva, nAga, yakSa, bhUta, mukunda, AryA aura koTTakriyA Adi khyAtiprApta deva the| unakI upAsanA karane vAle ko abhilaSita artha kI prApti hotI hai-isa mAnyatA kA prasAra hone se prAyaH sAdhAraNa loga abhISTa siddhi ke lie inakI pUjA kiyA karate the / samaya-samaya para rAjAoM kI ora se indramahotsava Adi mahotsava bhI bar3I dhUmadhAma se manAe jAte the| zrAvastI nagarI meM vizeSa avasaroM para indramahotsava, rudramahotsava, mukundamahotsava, zivamahotsava, vaizramaNamahotsava, nAgamahotsava, yakSamahotsava, girimahotsava, darImahotsava, caityamahotsava, vRkSamahotsava, bhUtamahotsava, stUpamahotsava, agaDa (kUpa) mahotsava, nadImahotsava, sAgaramahotsava manAne kI paramparA thii| isa prakaraNa ke AdhAra para patA calatA hai ki indra, rudra Adi kI taraha stUpa, caitya, vRkSa, parvata, guphA, nadI, samudra Adi prAkRtika tattvoM kI bhI devatAoM kI taraha pUjA hotI thii| indramahotsava, skandamahotsava, yakSamahotsava aura bhUtamahotsava ko mahA mahotsava mAnA jAtA thaa| usa samaya muni ke lie svAdhyAya niSiddha thaa|' ASAr3hI pUrNimA ko indramahotsava hotA thaa| lATa deza meM yaha mahotsava zrAvaNa mAsa kI pUrNimA ko manAyA jAtA thaa| Azvina pUrNimA ko skandamahotsava, kArtika pUrNimA ko yakSamahotsava aura caitra pUrNimA ko bhUtamahotsava manAne kI paramparA rahI hai| nizItha cuNi meM koMkaNa Adi dezoM meM prati sandhyA 'giri yajJa' nAmaka utsava manAne kA ullekha milatA hai| isI prakAra 1, amavR. pa. 23 : puNyapApaparalokAnabhyupagamaparA akriyA 4. (ka) acU. pR. 12 : aNNe bhaNaMti-vuDDhA sAvagA baMbhaNA vAdino viruddhaaH| ityrthH| 2. (ka) acU. pR. 12 : ussaNaM vuDDhavate pavvayaMtItti tAvasA (kha) ahAvR. pR. 17 / vuDDhA bhnnitaa| (ga) amavR. pa. 23 / (kha) ahAvR. pR. 17 : vRddhAH tApasAH prathamasamutpannatvAt 5. usurA. 688 / prAyo vRddhakAla evaM bIkSApratipatteH zrAvakA 6. nasuni. 1911 : je bhikkhU causu mahAmahesu sajjhAyaM dhigvrnnaaH| kareti, kareMtaM vA sAtijjai, taM jahA-iMdamahe, khaMdhamahe, (ga) amavR. pa. 23 / jakkhamahe, bhuutmhe| 3. amavR. pa. 23 : zrAvakA-brAhmaNAH prathamaM bharatAvikAle 7. jaiAsAgu. pR. 53 / zrAvakANAmeva satAM pazcAd brAhmaNatvabhAvAd / Jain Education Intemational Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 yA aNuogavArAI Anandapura meM yakSa pUjA kA pracalana thaa|' lATa deza meM varSA Rtu meM giri yajJa kA pracalana thaa| ina saba prasaMgoM se aisA jJAta hotA hai ki bhinna-bhinna kSetroM meM nAnA avasaroM para alaga-alaga devatAoM aura yakSoM kI pUjA kI jAtI thI va utsava manAe jAte the| sUtra 22-27 13. (sU0 22-27) vartamAna paryAya se upalakSita dravya bhAva kahalAtA hai| bhAva nikSepa para bhI Agama aura noAgama ina do dRSTikoNoM se vicAra kiyA gayA hai| jo Avazyaka ko jAnatA hai aura usameM upayukta (dattacitta) hai vaha jJAnAtmaka paryAya kI apekSA bhAva Avazyaka hai| isI prakAra jo maMgala zabda ke artha ko jAnatA hai tathA usake artha meM upayukta hai vaha jJAnAtmaka paryAya kI apekSA bhAva maMgala hai / isa vimarza ke anusAra ghaTa zabda ke artha ko jAnane vAlA aura usameM upayukta puruSa bhAva ghaTa kahalAtA hai| ghaTa ke tIna rUpa banate haiM 1. ghaTadravya jo miTTI se banA huA hai| 2. ghaTazabda jo ghaTa dravya kA vAcaka hai| 3. ghaTa kA jJAna jJAtA ghaTa ko jAnane ke lie ghaTa paryAya ke sAtha kathaMcit tanmaya nahIM banatA taba taka use ghaTa kA jJAna nahIM hotA / vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya-vibhA0 gA0 49 / AryarakSita ne noAgamata: bhAva nikSepa ke tIna prakAra kie haiM'1. laukika 2. kuprAvanika 3. lokottara jinabhadra ne noAgamataH bhAva nikSepa kA artha kSAyika Adi bhAva kiyA hai| kaSAyapAhur3a meM noAgamataH bhAva nikSepa ke do bheda batalAye haiM 1. prazasta noAgama bhAva 2. aprazasta noAgama bhAva zabda vimarza sUtra 25 laukika bhAva Avazyaka vaidika, sAmayika aura laukika-ye tIna dhArAeM prasiddha rahI haiN| dharma kI dRSTi se do dhArAeM pracalita haiM-vaidika aura sAmayika / vaidika dharma meM veda, purANa brAhmaNa, Adi granthoM kI mAnyatA rahI hai aura sAmayika dhArA meM Agama, piTaka Adi grantha svIkRta rahe haiM / rAmAyaNa, mahAbhArata Adi loka gItoM aura loka kathAoM kI bhAMti lokagranthoM ke rUpa meM pracalita the| kAlAntara meM vaidika paNDitoM ne rAmAyaNa, mahAbhArata Adi granthoM ko apanA liyA aura unheM apanA banAkara janatA ke sAmane prastuta kiyA kintu prastuta grantha ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki mahAbhArata aura rAmAyaNa mUlataH laukika dhArA ke grantha the / sUtra 26 deva-pUjA, aJjali ijyA arthAt deva pUjA / gAyatrI Adi maMtroM ke dvArA ubhaya saMdhyA meM kI jAne vAlI devapUjA kA nAma ijyA hai| iSTa devatA ke prati nakulAkAra hAthoM kI avasthA kA nAma aJjali hai|" 1. jaiAsAgu. pR. 19 / 5. kapA. pR. 294 : NoAgamado bhAvapAhuDaM duvihaM-pasattha2. vahI, pR. 160 / mappasatyaM / 3. nasua. 24 // 6. acU. pR. 13 : devapUyA vA ijjA taM gAyacyA AdikriyayA 4. vibhA. 49 : ubhayassa sohaNA kareMti dovi karA naulasaMThiyA taM iTThamaMgalasuyauvautto Agamao bhAvamaMgalaM hoi / devatAe aMjali kareMti, aNNe bhaNaMti-ijjA iti mAtA noAgamao bhAvo suvisuddho khaaiyaaiio| tIe gaThabhassa Niggacchato jo karatalANaM AgAro tArisaM devatAe aMjali kareMti / Jain Education Intemational Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1 sU0 22 27, Ti0 13 37 TIkAkAra ne yajJa devatA kI pUjA ke samaya dI jAne vAlI jalAJjali ko ijyAjJjali kahA hai| prakArAntara se ijyA ko dezI zabda mAnakara usakA artha mAtA kiyA hai / yaha mAtA zabda devI kA sUcaka hai / usake bhakta garbha se nikalate hue bacce ke hAtha kI mudrA ( baMdhI huI muTThiyoM) ke rUpa meM namaskAra karate haiM vaha ijyAJjali hai / ' homa agni meM agnihotrakoM dvArA ghRta, nevaidya Adi padArthoM kA kiyA jAne vAlA havana homa kahalAtA hai / " japa mantra Adi kA abhyAsa / ' durukka deva Adi ke sAmane mukha se vRSabha garjana Adi ke samAna zabda krnaa| yaha prathA tamilanADu meM Aja bhI pracalita hai| atithiyoM ke samAgamana para sammAna ke lie aisA kiyA jAtA hai| isakA pAThAntara rUpa uMdurakka hai| uMdu kA artha hai - mukha aura rukka kA artha hai - zabda karanA / yaha dezI zabda hai / sUtra 27 sUtra meM ekAgratA kI vibhinna dazAoM kA citraNa kiyA gayA hai| koI vyakti karaNIya ke viSaya meM samarpita hokara hI saphalatA ke zikhara taka jA sakatA hai| kArya cAhe adhyAtma kI sAdhanA kA ho, cAhe samAja kI sAdhanA kA saphalatA ke lie ekAgratA aura samarpaNa anivArya zarta hai / usI kA nidarzana prastuta vAkya zrRMkhalA meM huA hai / citta- cUrNikAra ne citta ke tIna artha kie haiM-2. mati aura zrutajJAna 1. AtmA 3. Avazyaka kriyA-kAla meM artha meM vyApRta cetanA / W mana - bUmikAra ke anusAra manodravya kI vargaNAoM se uparaMjita citta mana kahalAtA hai| donoM vRtikAroM ne citta ke vizeSa upayoga (betanA ke vizeSa vyApAra) ko mana kahA hai|' lezyA - dravyalezyA kI vargaNA se uparaMjita citta / adhyavasAya - kriyA ke sampAdana kA adhyavasAya / " tIvrAdhyavasAna - kriyA ke sampAdana meM nirantara pravardhamAna zraddhA vAlA adhyavasAya / ' arthopayoga - kriyamANa kriyA ke artha meM vyApRta cetanA kA vyApAra / " arpitakaraNa -- apane samasta zarIra kA Avazyaka kriyA ke lie samarpaNa / athavA kriyA meM hetubhUta upakaraNa, rajoharaNa, mukhavastrikA Adi kA ucita upayoga pUrvaka nyAsa " 1. ( ka ) ahAvR. pR. 19 : ijjyAjJjaliryAgAMjalirucyate, sa cAyavatAviSayaH mAturvAJjalirijala namaskAravidhAviti bhAvaH / (kha) amavR. pa. 26 / 2. (ka) ahAvR. pR. 19 : homAgniH - havanakriyA / (kha) amavR. pa. 26 / 3. ( ka ) ahAvR. pR. 19 : japo maMtrAdinyAsaH / (kha) amavR. pa. 26 : japo maMtrAdyabhyAsaH / 4. (ka) acU. pR. 13 : desIvayaNato uMDaM muhaM teNa rukkaMti saddakaraNaM, taM ca vasabhaDhikkiyAi / (kha) ahAvU. pR. 19 / (ga) amavR. pa. 26 / 5. acU. pR. 13 : NicchayaNayAbhivpAraNa citta ityAtmA javA matisutAbhAve cittaM mahavA AvatsayakaraNakAle ceva aNNoSNasuttatthakiriyAloyaNaM cittaM / 6. (ka) atU. pR. 13 : manodravyoparaM jitaM manaH / (kha) ahAvR. pR. 19 : vizeSopayogaM vA / (ga) amavR. pa. 27 / 7. acU. pR. 14 : dravyalezyoparaMjitaM lezyA / 8. vahI, kriyayA karomIti prArambhakAle manasA'dhyavasitam / 9. vahI, tadevottarakAlaM santAna kriyApravRttasya pravarddhamAnazraddhasya tIvrAdhyavasitam / 10. vahI, pratisUtraM pratyarthaM pratikriyaM vA'rthe'sya sAkAropayogopayuko bote / 11. yahI tassA jANi sarIrarajoharaNAdivANi dambANi tANi kiriyAkaraNako aANi / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI bhAvanA bhAvita-bAra-bAra kie jAne vAle anuSThAna meM usake anurUpa pariNAma dhArA se yukta honaa|' prekSAdhyAna ke sandarbha meM ukta zabdoM kA vimarza isa prakAra kiyA jA sakatA haicitta-sthUla zarIra ke sAtha kArya karane vAlI cetanA / mana-eka paudgalika saMracanA aura citta ke dvArA saMcAlita smRti, kalpanA aura cintana meM sakSama cetanA / lezyA-AbhAmaNDala aura bhAvadhArA / adhyavasAya-sUkSmatara zarIra (karmazarIra) ke sAtha kAma karane vAlI cetanA / adhyavasAna-prakRta viSaya meM tIvra adhyavasAya, abhiprernnaa| apitakaraNa-prakRta viSaya meM samarpita indriya cetnaa| bhAvanA-bAra-bAra doharAyA jAne vAlA abhyAsa / isa samUce vizleSaNa ko eka zabda 'bhAvakriyA ke dvArA abhivyakti dI jA sakatI hai| bhAvakriyA arthAt vartamAna kriyA meM hI mana, vANI aura zarIra kA niyojana / sAdhanAkAla meM bhAvakriyA kA honA atyanta Avazyaka hai| jo sAdhaka vartamAna meM jInA sIkha letA hai vaha bhAvakriyA ko sAdha letA hai| cittavikSiptatA se bacane kA sIdhA upAya bhAva kriyA hai| AcArAMga meM bhAvakriyA kA yaha prasaMga tadRSTi, tanmUrti, tatpuraskAra tatsaMjJA aura tannivezana ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai|' uttarAdhyayana meM gamanayoga kI vyAkhyA karate hue bhI tanmUrti, tatpuraskAra aura upayukta-ina tIna zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai|' nizItha bhASya meM abrahmacarya ke prasaMga meM taccitta aura tallezyA zabda kA prayoga huA hai| nizItha cUrNikAra ne ina zabdoM kI vyAkhyA karate hue eka pratIka ke rUpa meM likhA hai-strI Adi ke zarIra ko dekhakara usake avayavoM ke bAre meM cintana karanA citta hai aura usake avayavoM ke paribhoga karane kA adhyavasAya lezyA hai| niSkarSata: cipsa Adi zabdoM ke artha isa prakAra kie jA sakate haiMcitta-caitanya mana-mananAtmaka jJAna lezyA-AbhAmaNDala adhyavasAya-sUkSma cetanA adhyavasAna-caitanya-pariNAma upayoga-kriyamANa artha meM vyApta cetanA apitakaraNa-zarIra Adi kA samarpaNa bhAvanA-sUkSma caitanya pariNAma ke anurUpa abhyAsa / vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya-bhagavatI bhASya 2353-357 / - sUtra 28 14. (sU0 28) prastuta gAthA meM Avazyaka ke ATha paryAyavAcI nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai| 1. Avazyaka aura (2) avazyakaraNIyaye do spaSTa haiN| 3. dhruvanigraha - Avazyaka dinacaryA aura rAtricaryA kA nizcita rUpa se niyamana karane vAlA hai isalie isakA nAma dhruvanigraha hai / muni ke lie dhruvayoga kA vidhAna hai|' Avazyaka bhI dhruvayoga kA eka aMga hai isalie ise dhruvanigraha kahA gayA hai| sAmAyika kA phala sAvadyayoga virati hai|' dhruvanigraha zabda kI sArthakatA usase phalita ho sakatI hai| cUrNikAra ne dhruva zabda ke dvArA karma, kaSAya aura indriya kA saMgrahaNa kiyA hai| Avazyaka ke dvArA inakA nigraha hotA hai isalie ise dhruvanigraha kahate haiN|' 1. ahAvR.pR. 20: tadbhAvanAbhAvitaH asakRdanuSThAnAtpUrva vasarUvacitaNaM cittaM, tadaMgabhoga'jjhavasAo lesA / bhAvanA'paricchedata eva punaHpunaH pratipatte riti hRdayam / 5. da. 8.17 : dhuvaM ca paDilehejjA / 2. A. 5 / 68 : taddiTThIe tammottIe tappurakkAre tassaNNI 6. u. 29 / 9 : sAmAieNaM sAvajjajogaviraI jaNayai / tnnivesnne| 7. acU pR. 14 : kammamaTThavihaM kasAyA iMdiyA vA dhuvA imeNa 3. u. 248 : tammuttI tappurakkAre, uvautte iriyaM rie / / jamhA tesi Niggaho kajjai tamhA dhuvaniggaho, avassaM vA 4. nibhA. cU. 4, pR. 3 : taM itthimAdI rUpaM daTuM tadaMgAvaya Niggaho / Jain Education Intemational Education International Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 1, sU0 28, Ti014 4. vizodhi-isase bhAvavizuddhi hotI hai isalie Avazyaka kA eka nAma hai-vizodhi / uttarAdhyayana meM caturvizatistava kA lAbha darzanavizuddhi batAyA gayA hai| 5. adhyayanaSaTkavarga-Avazyaka chaha adhyayanoM kA samUha hai isalie ise adhyayanaSaTkavarga kahA jAtA hai|' 6. nyAya-Avazyaka abhipreta artha kI siddhi kA samyak upAya hai isalie ise nyAya kahate haiN|' 7. ArAdhanA-jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA kA hetu hone ke kAraNa isakA nAma hai aaraadhnaa| uttarAdhyayana ke anusAra ArAdhanA kA sambandha stavastuti maMgala se bhI hai|' 8 mArga-yaha AtmAlocana aura AtmanirIkSaNa kI ora le jAne vAlA hai isalie Avazyaka kA nAma hai mArga / maladhArI hemacandra ne anuyogadvAra kI vRtti meM dhruvanigraha kI eka nAma ke rUpa meM vyAkhyA kI hai aura vizeSAvazyaka bhASya kI vRtti meM dhruva aura nigraha kI pRthak pRthak vyAkhyA kI hai| isI prakAra anuyogadvAra kI vRtti meM adhyayanaSaTkavarga ko eka mAnakara vyAkhyA kI hai tathA vizeSAvazyaka bhASya kI vRtti meM adhyayanapaTaka aura varga ko alaga-alaga mAnakara vyAkhyA kI hai| Avazyaka sAdhu aura zrAvaka donoM ke lie pratidina karaNIya AdhyAtmika kAryakrama hai| dharma kI ArAdhanA karane vAle vyakti ko pratidina sAmAyika kI sAdhanA isalie karanI cAhie ki rAgadveSa kI granthi saghana na bane / arhat athavA vItarAga kI stuti pratidina isalie karanI cAhie ki usakA darzana vizuddha rhe| isase vItarAgatA kA lakSya spaSTa va paripakva hotA hai / vandanA kA prayoga isalie karanA cAhie ki ahaMkAra jo sAdhanA kA sabase bar3A vighna hai, kA vilaya hotA rhe| pratikramaNa kA prayoga isalie karanA cAhie ki pratidina hone vAle pramAda kA pariSkAra yA zodhana hotA rhe| kAyotsarga pratidina isalie karanA cAhie ki bheda vijJAna kI dhAraNA puSTa banatI rahe, vraNa kI cikitsA hotI rhe| . pratyAkhyAna pratidina isalie karanA cAhie ki icchA kA nigraha aura saMvara kI zakti kA vikAsa hotA rhe| Avazyaka ke chaha adhyayanoM ke adhikAra prastuta Agama meM Age (sUtra 74 tathA 610) meM batalAe gae haiM / 1. u. 29.10 : cauvvIsatthaeNaM savisohi jaNayai / 2. acU. pR. 14 : sAmAdikAdi gaNyamAnAni SaDadhyayanAni samUhaH vggo| 3. vahI, NAyo yuktaH abhipretaarthsiddhiH| 4. u. 29 / 15 : thavayuimaMgaleNaM nANadasaNacarittabohilAmaM jnnyi| 5. amavR. pa. 28 : dhruvanigraha iti atrAnAditvAt kvacida paryavasitatvAcca dhruvaM - karma tatphalabhUtaH saMsAro vA tasya nigrahahetutvAnnigraho dhruvanigrahaH / 6. vibhA. 876 ko vRtti-arthato dhruvatvAt zAzvatatvAd dhruvam / nigRhyante indriyakaSAyAdayA bhAvazatravo'neneti nigrhH| 7. amava. pa. 28: sAmAyikAdiSaDaghyayanakalApAtmakatvAva dhyynssttkvrgH| 8. vibhA. 876 kI vRtti--sAmAyikAdiSaDadhyayanAtmakatvAdadhyayanaSaTkam / 'vRjI varjane' vRjyante dUrataH parihiyante rAgAdayo doSA aneneti vrgH| Jain Education Intemational Education International Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa (sUtra 29-73) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha meM prastuta prakaraNa zruta aura skandha ke nikSepa batalAe gae haiN| vaikalpika rUpa meM zruta ke aNDaja Adi (sU0 40) pAMca prakAra nirdiSTa haiN| ye sUtra ke pAMca prakAra haiN| suya aura sutta donoM paryAyavAcI haiM ( sU0 51) / suya aura sutta kI ekatA ko svIkAra kara yaha vikalpa prastuta kiyA gayA hai| prAkRta bhASA meM sutta kA suya rUpa niSpanna ho sakatA hai isalie suya aura sutta meM ekatA mAnI gaI hai / Avazyaka eka zruta skandha hai ( sU0 2-6) / sUtra 7 se 28 taka Avazyaka kI jAnakArI dI jA cukI hai| prastuta prakaraNa meM zruta aura skandha ke nikSepa kI jAnakArI dI jA rahI hai| sUtrakAra ne laukika bhAvata meM kanakasaptati (sAMkhyakArikA) bAdi kA saMgraha bhAvazruta ( sU0 67) meM kiyA gayA hai| mahAbhArata aura rAmAyaNa ye vastutaH laukika zAstra haiM laukika zAstra nahIM haiM, phira bhI sUtrakAra ne unakI pRthak vivakSA nahIM kI, unakA laukika Agama meM hI samAveza kiyA hai / kiyA hai| nandI meM inakA saMgraha mithyAbhUta (draSTavya sU0 548 ) kintu kanakasaptati Adi nikSepa paddhati meM eka zabda kI aneka sandarbhoM meM jAnakArI milatI hai / haya-skandha, dvipradezI-skandha, senA kA svandha aura zruta kA skandha-ye bhinna sandarbha haiM / ina bhinna sandarbhoM meM skandha pada kA prayoga vizeSa vizeSaNa ke sAtha hotA hai aura viziSTa artha kI jAnakArI detA hai / isake adhyayana se graMthakAra ke maulika pratipAdya taka pahuMcane kI sthiti nirmita hotI hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla pATha suya-nizvapadaM 26. se kiM taM suyaM ? suyaM cauvvihaM paNNattaM taM jahAnAmasuyaM ThavaNA suyaM davvasuyaM bhAvasuyaM // 30. se ki taM nAma ? nAmasuryajassa NaM jIvassa vA ajIvasta vA jIvAna vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA sue ti nAmaM kajjai / setaM nAmasuyaM // 31. se kiM taM ThavaNAsuyaM ? ThavaNAsuyaM -jaNaM kaTukamme vA cittakamme vA potyakamme vA lepyakamme vA gaMthime vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA akkhe vA varADae vA ego vA aNegA vA sambhAvaThavaNAe vA asambhAvaThavaNAe vA sue tti ThavaNA Thavijjai / se taM ThavaNAsuyaM // 32. nAma - TUvaNANaM ko paiviseso ? nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vA // 33. se kiM taM davvasuyaM ? davvasuyaM duvihaM paNNattaM taM jahA- Agamao ya noAgamao ya // - 34. se kiM taM Agamao davvasuyaM ? Agamao surya jassa NaM sue tti padaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM nAmasamaM ghosasamaM ahINaklaraM aNaJcakraM ayyAidvakvaraM avaliye amiliyaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMTho vipyamukkaM guruvAyaNovagayaM dUsarA prakaraNa saMskRta chAyA zruta- nikSepa-padam atha kiM tat zrutam catuvidhaM praptaM tathAnAma , sthApanA bhaavtm| ? zrutaM atha kiM tad nAmazrutam ? nAmazrutaM yasya jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadubhayasya vo tabhayeSAM yA tamiti nAma zrutam / 1 atha kiM tat sthApanAzrutam ? sthApanAzrutaM yat kASThakarmaNi vA citrakarmaNi vA pustakarmaNi vA lepyakarmaNi vA granthi me vA veSTime vA pUrime vA saMghAtime vA akSe vA varATake vA eko vA aneke vA sadbhAvasthApanayA vA asadbhAvasthApanayA vA zrutamiti sthApanA sthApyate / tadetat sthApanAzrutam / nAmasthApanayoH kaH prativizeSaH ? nAma yAvatkathikam, sthApanA itvarikA vA bhavet yAvatkathikA vA / atha kiM tad dravyazrutam ? dravyazrutaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathAAgamatazca noAgamatazca / atha kiM tad Agamato dravyazrutam ? Agato dravyam sva zrutamiti padaM zikSitaM sthitaM citaM mitaM paricitaM nAmasamaM ghoSasamam ahInAkSaram anatyadakSaram anyAvidyAkSaram tam ayojitam atyAmreDitaM pratipUrNa pratipUrNaghoSaM kaNThauSThavapramukta' guruvAcanogataM, hindI anuvAda zruta-nizeSa-pada 29. vaha zruta kyA hai ? zruta ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaise-nAma zruta, sthApanAzruta, dravyazruta, bhAvazruta | 30. vaha nAmazruta kyA hai ? nAmazruta - jisa jIva yA ajIva kA, jIvoM yA ajIvoM kA, jIva-ajIva donoM kA, jIvoM ajIvoM donoM kA zruta yaha nAma diyA jAtA hai / vaha nAmazruta hai / 31. vaha sthApanAzruta kyA hai ? sthApanAzruta-kASThAkRti, citrAkRti vastrAkRti yA lepyAkRti meM, gUMthakara veSTitakara bharakara yA jor3akara banAI huI putalI meM akSa yA kaur3I meM eka yA aneka sadbhAvasthApanA athavA asadbhAvasthApanA ke dvArA zruta kA jo rUpAMkana yA kalpanA kI jAtI hai| vaha sthApanAzruta hai / 32. nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAma yAvajjIvana hotA hai| sthApanA svalpakAlika bhI hotI hai aura yAvajjIvana bhI / 33. vaha dravyazruta kyA hai ? dravyazruta ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseAgamataH aura noAgamataH / 34. vaha AgamataH dravyazruta kyA hai ? AgamataH dravyazruta - jisane zruta yaha pada sIkha liyA, sthira kara liyA, cita kara liyA, mita kara liyA, paricita kara liyA, nAmasama kara liyA, ghoSasama kara liyA, jise vaha hIna, adhika aura viparyasta akSara rahita, askhalita, anya varNoM se amizrita anya granthavAkyoM se amizrita pratipUrNa, pratipUrNa ghoSa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe tad vAcanayA pracchanayA parivartanayA yukta, kaNTha aura hoTha se nikalA huA tathA pariyaTTaNAe dhammakahAe, no aNu- dharmakathayA, no anuprekssyaa| kasmAt ? guru kI vAcanA se prApta hai, vaha usa zruta pada ppehaae| kamhA? aNuvaogo anupayogo dravyamiti kRtvA / ke adhyApana, prazna, parAvartana aura dharmakathA davvamiti kaTTha // meM pravRtta hotA hai taba Agamata: dravyazruta hai| vaha anuprekSA meM pravRtta nahIM hotA, kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI pravRtti se zUnya) hotA hai| 35. negamassa ego aNuvautto Agamao negamasya ekaH anupayuktaH Aga- 35. naigamanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti ega davvasuyaM, doNi aNuvauttA mataH eka dravyazrutaM, dvau anupayuktI Agamata: eka dravyazrata hai| do anupayukta Agamao doNNi davvasuyAI, tiNi Agamato dve dravyazrute, trayaH anupayuktAH vyakti AgamataH do dravyazruta haiM / tIna anupaaNavauttA Agamao tiNNi dava- AgamataH trINi dravyazrutAni, evaM yukta vyakti Agamata: tIna dravyazruta haiN| isa suyAI, evaM jAvaiyA aNuvauttA yAvantaH anupayuktAH tAvanti tAni prakAra jitane anupayukta vyakti haiM naigamanaya tAvaiyAiM tAI negamasta Agamao negamasya Agamato dravyazrutAni / eva- kI apekSA utane hI Agamata: dravyazruta haiN| dvvsuyaaii| evameva vavahArassa meva vyavahArasyApi / saMgrahasya eko isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA se bhI vi| saMgahassa ego vA aNegA vA vA aneke vA anupayukto vA anupa- jitane anupayukta vyakti haiM, utane hI AgamataH aNuvautto vA aNuvauttA vA yuktAH vA Agamato dravyazrutaM vA dravyazruta haiN| Agamao davvasuyaM vA davvasuyANi dravyazrutAni vA, tadekaM dravyazrutam / saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti hai vA, se ege dvvsue| ujjusuyassa RjusUtrasya ekaH anupayuktaH AgamataH athavA aneka anupayukta vyakti haiM, AgamataH ego aNuvautto Agamao egaM eka dravyazrutaM, pRthaktvaM necchati / eka dravyazruta hai athavA aneka dravyazruta haiM vaha davvasuyaM, puhattaM necchai / tiNhaM sadda- trayANAM zabdanayAnAM jJaH anupayuktaH / eka dravyazruta hai| nayANaM jANae aNuvautte avtthuu| avastu / kasmAt ? yadi jJaH anupa- RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta kamhA? jai jANae aNuvauttena yukto na bhavati / tadetad Agamato vyakti Agamata: eka dravyazruta hai, bhinnatA use bhavai / setaM Agamao davvasuyaM / / dravyazrutam / iSTa nahIM hai| tIna zabda nayoM (zabda, samabhirUr3ha evaMbhUta) kI apekSA anupayukta jJAtA avastu hai / kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta nahIM hotaa| vaha Agamata: dravyazruta hai / 36. se ki taM noAgamao davvasuyaM? atha kiM tad noAgamato dravya- 36. vaha noAgamataH dravyazruta kyA hai ? noAgamao davvasuyaM tivihaM shrutm| noAgamato dravyazrutaM trividhaM noAgamata: dravyazruta ke tIna prakAra paNNattaM, taM jahA jANagasarIra- prajJaptaM, tadyathA -- jJazarIradravyazrutaM prajJapta haiM, jaise-jJazarIra dravyazruta, bhavyadavvasuyaM bhaviyasarIradavvasuyaM bhavyazarIradravyazrutaM jJazarIrabhavya zarIra dravyazruta aura jJazarIra bhavya zarIra jANagasarIra-bhaviyasarIra-vatirittaM zarIravyatiriktadravyazrutam / vyatirikta dravyazruta / davvasuyaM // 37. se ki taM jANagasarIradavvasuyaM? atha kiM tad jJazarIradravyazrutam ? 37. vaha jJazarIra dravyazruta kyA hai ? jANagasarIradavvasuyaM-sue tti jJazarIradravyazrutaM-- zrutamiti padArthA- jJazarIra dravyazruta-'zruta' isa pada ke arthApayatthAhigArajANagassa jaM sarIrayaM dhikArajJasya yat zarIraka dhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo zarIra vavagaya-cuya-cAviya-cattadehaM jIva- vyapagatacyutacyAvitatyaktadehaM jIva- acetana, prANa se cyuta. kisI nimitta se prANavippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM viprahINaM zayyAgataM vA saMstAragataM cyuta kiyA huA, upacaya rahita. jIvavipramukta vA nisIhiyAgayaM vA siddhasilA- vA niSIdhikAgataM vA siddha zilAtala- hai, use zayyA, bichaune, zmazAnabhUmi yA talagayaM vA pAsittANaM koi vaejjA gataM vA dRSTvA ko'pi vadet -aho! siddhazilAtala para dekhakara koI kahe-- Jain Education Intemational Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa: sUtra 35-43 -aho naM imeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTTheNaM bhAveNaM sue si payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM niyaMtiyaM upayaMtiyaM jahA ko diTThato ? ayaM mahukuMbhe AsI, ayaM ghayakuMbhe AsI / se taM jANagasarIravyayaM // 38. se kiM taM bhaviyasarIradavvasuyaM ? bhaviyasarIradavya sUrya je jIve joNIjammaNanikkhate imeNa ceva Adata evaM sarIrasamussaeNaM jiNa diTTheNaM bhAvaNaM sue tti payaM seyakAle sikkhissai, na tAva siklai jahA ko dito ? ayaM mahakuMbhe bhavissai, ayaM ghayakuMbhe bhavissa se taM bhaviyasarIra davvasuyaM // 36. se kiM taM jANagasarIra bhaviyasarIra vatirittaM davvasuyaM ? jANagasarIra bhaviyasarIra vatirittaM davvasuyaM - pattaya-potthaya lihiyaM // 40. ahavA suyaM paMcavihaM paNNattaM taM jahA - aMDayaM boMDayaM kIDayaM vAlayaM vakkayaM // 41. se ki taM aMDayaM ? avayaMgabhAi / se taM aMDayaM // 42. se ki taM baoNDayaM ? baoNDa phalihamAi / se taM boMDayaM // -haMsa 43. se ki taM kaDavaM ? kIDa paMcavihaM paNNasaM taM jahA paTTe malae aMsue coNaMsue kimirAge / se taM kIDayaM // " - - anena zarIrasamucayeNa jinaviSTena bhAve bhUtamiti padam AyAta prajJApitaM prarUpitaM darzitaM nirdAzatam updshitm| yathA kaH pRSTAntaH ? artha madhukumbhaH AsIt, ayaM ghRtakumbhaH AsIt / tadetad nazarIradravyadhutam / atha kiM tad bhavyazarIradravyazrutam ? yasarI 38. vaha bhavyazarIra dravyazruta kyA hai ? yo jIvo yonijanmaniSkrAntaH anena caiva Ayatana zarIrasamudveSa jinaviSTena bhAvena zrutamiti padam eSyatkAle zikSiSyate, na tAvat zikSate / yathA kaH dRSTAntaH ? ayaM madhukumbhaH bhavivyati, ayaM ghRtakumbhaH bhaviSyati 1 tadetadvyazarIradravyabhutam / atha tad zarIra badhyatarIravyatirikta dravyazrutam ? jJazarIrabhavyazarIravyatirikta' dravyazrutaMpatraka - pustaka - likhitam / athavA sUtraM paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA - aNDajaM boNDajaM koTajaM vAlajaM valkajam / atha kiM tad aNDajam ? aNDajaM - haMsagarbhAdi tadeta aNDajam // atha kiM tad boNDajam ? boNDajaM -'phaliha' Adi / tadetad boNDajam / atha kiM tat kITajam ? kITajaM paJcavidhaM prajJaptaM tApa malayaH aMzukaM cInAMzukaM kRmirAgaH / tadetat korAjam / 47 Azcarya hai ! isa paudgalika zarIra ne jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra zruta isa pada kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA hai| jaise koI dRSTAnta hai ? (AcArya ne kahA - isakA dRSTAnta yaha hai ) yaha madhughaTa thA, yaha ghRtaghaTa thaa| vaha jJazarIra dravyazruta hai / bhavyazarIra dravyazruta-garbha kI pUrNAvadhi se nikalA huA jo jIva isa prApta paudgalika zarIra se zruta isa pada ko jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM sIkhegA, vartamAna meM nahIM sIkhatA hai taba taka vaha bhavyazarIra dravyazruta hai / jaise koI dRSTAnta hai ? (AcArya ne kahA - isakA dRSTAnta yaha hai) yaha madhughaTa hogA, yaha putapaTa hogaa| vaha bhavyazarIra dravyazruta hai / 39. vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyazruta kyA hai ? jazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyabhuta patra aura pustakoM meM likhita ta jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta davyazruta hai / 40. athavA sUtra' ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise 1. aNDaja 2. boMDaja 3. kITaja 4, bAlaja 5. valkana / 41. vaha aNDaja sUtra kyA hai ? aNDaja - haMsa- garbha Adi se utpanna sUtra aNDaja hai / 42. vaha boMDaja sUtra kyA hai ? boMDaja-kapAsa Adi se utpanna sUtra boMDa hai| 43. vaha kITaja sUtra kyA hai ? kITaja ' ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaisesUtra paTTasUtra, malasUtra, aMdhukasUtra cInAMzukasUtra' aura kRmirAyasUtra" yaha kITajasUtra hai / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 " 44. se ki taM bAla ? vAlayaM paMcavi atha kiM tad vAlajam ? vAlajaM 44. vaha bAlaja sUtra kyA hai ? paNNasaM taM jahA uNie uTTie paJcavidhaM prajJaptaM tadyathAi milomie kutave kise se taMm oSTra mRganomi caita / vAlayaM // kiTTisam / tadetad vAlajam / kautavaM - / / 45. se kiM taM vakkayaM ? vakkayaM - saNamA se taM vakkayaM se taM jANagasarIra bhavivasarIra-patiritaM davvasu se taM noAgamao davyasuyaM se taM dadhvasUyaM // 46 se kiM taM bhAvasurya ? bhAvasurya duvihaM paNNasaM taM jahA Agamao ya noAgamao ya // 47. se ki ta Agamao bhAvasUyaM ? agamao bhAvasuSaM jANae ubautte / setaM Agamana bhAvasuyaM // 48. se ki taM nAgamao bhAvasurya ? noAgamao bhAvasUyaM duvihaM paNNattaM taM jahA loiyaM logutariyaM // 46. se kiM taM loiyaM bhAvasuyaM ? loiyaM bhAvasUryajaM imaM aNNANiehi mihi sadabuddhi-maImicchadiTThIhiM vigapiyaM taM jahA 1. bhArahaM 2. rAmAyaNaM 3, 4. haMbhImAsurutaM 5. koDillayaM 6. ghoDamuhaM 7. sagabhaddiyAo 8. kappAsiyaM 8 nAgasaha 10. kaNagasasarI 11. vesiyaM 12. vaisesiyaM 13. buddhavayaNaM vaya 14, kAvilaM 15. lagAyataM 16. saTTitaMtaM 17. mADharaM 18. purANaM 19. vAgaraNaM 20. nADagAdi ahavA bAbattarikalAo cattAri veyA saMgovaMgA se taM loiyaM bhAvasu / / / / atha kiM tad valkajam ? valkajaM - samAdi tadetadyatkanam / tadetad zarIramayArIravyatirikta' zrutam / tadetad noAgamato dravyazrutam / tadetad dravyazrutam / dravya atha kiM tad bhAvazrutam ? bhAvabhUtaM dvividhaM prAptaM zrutaM tadyathAAgamatazca noAgamatazca / atha kiM tad Agamato bhAvazrutam ? Agamato bhAvazrutaM -jJaH upayuktaH / tadetad Agamato bhAvazrutam / atha kiM tad noAgamato bhAvazrutam ? noAgamato bhAvataM dvibhAvazrutaM vizra prajJa, tadyathA laukikaM lokottarikam / iyaM akita laukika bhAvabhUta laukikaM laukikaM bhAvazrutam -- yat ajJAna mithyAdRSTibhiH svacchandabuddhimatidhikalpitam tadyathA 1. bhArataM 2. rAmAyaNaM 3. bhaMbhI 4. AsuroktaM 5. kauTilyakaM 6. ghoTamukhaM 7. zakabhadrikA 8 kArpAsika 9. nAgasUkSmaM 10. kanakasaptatiH 11. vaizikaM 12. vaizeSikaM 13. buddhavacanaM 14. kApilaM 15. lokAya 16. SaSTitantraM 17. mATharaM 18. purANaM 19. vyAkaraNaM 20. nATakAdi / athavA dvisaptatiH kalAH catvAraH vedAH sAGgarAH sabai laukikaM sAGgopAGgAH / tadetad bhAvazrutam / aNuogadArAI bAlaja sUtra ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise -Una kA sUta, UMTa kA sUta, mRgaroma kA sUrta, cUhe ke rogoM kA sUrta aura mizrita bAloM se banA huA sUta / " vaha bAlaja sUtra hai| 45. vaha valkaja sUtra kyA hai ? valkaja - saNa Adi se utpanna sUtra valkaja hai / vaha zarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyata hai / vaha noAgamataH dravyazruta hai / vaha drvyhai| 46. vaha bhAvazruta kyA hai ? bhAvazruta ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseAgamataH aura noAgamataH / 47. vaha AgamataH bhAvazruta kyA hai ? AgamataH bhAvazruta - jo jAnatA hai aura usameM upayukta [dattacitta ] hai yaha AgamataH bhAvazruta hai / 48. vaha noAgamataH bhAvazruta kyA hai ? AgamataH bhAvazruta ke do prakAra prajJapta haiM, jaise- laukika aura lokottarika / 49. vaha laukika bhAvazruta kyA hai / er laukika bhAvazruta - ajJAnI, mithyAdRSTi aura svacchanda buddhi" tathA mati" dvArA viracita ta laukika bhAvata hai, jaise1 bhArata 2 rAmAyaNa, 3 bhaMbhI, 4 Asurola" 5 kauTalIya arthazAstra 6 poTamukha5, 7 zakabhadrikA, 8 kArpAsika, 9 nAgasUkSma, 10 kanakasaptati, " [ sAMkhyakArikA ] 11 vaizika" 12 12 vacana", 14 kApila, 15 lokAyata, 16 SaSTitantra 21, 17 mAThara, 18 purANa 3, 19 vyAkaraNa 24, 20 nATaka Adi / , 25 athavA bahattara kalAeM" aura aMga - upAMga sahita cAra veda" / vaha laukika bhAvazruta hai / 3 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 dUsarA prakaraNa : sUtra 44-54 50. se ki taM loguttariyaM bhAvasayaM? atha ki taba lokottarikaM bhAva-50. vaha lokottarika bhAvazruta kyA hai? loguttariyaM bhAvasuyaM-jaM imaM zrutam ? lokottarikaM bhAvazrutaM lokottarika bhAvazruta-samutpanna jJAnaarahaMtehi bhagavaMtehiM uppaNNanANa- yad idam arhadbhiH bhagavadbhiH utpanna- darzana ke dhAraka, atIta, vartamAna aura bhaviSya dasaNadharehiM tIya-paDuppaNNamaNAgaya- jJAnadarzanadharaH atItapratyutpannamanAga- ke jJAtA, sarvajJa, sarvadarzI, tIna loka dvArA jANaehi samvahiM savvadarisIhi tajJaH sarvajJaH sarvadazibhiH trailokya- abhilaSita, prazaMsita aura pUjita tIyaMkara telokkacahiya - mahiya - pUiehiM 'cahiya'-mahita-pUjitaH praNItaM dvAda- bhagavAn dvArA praNIta dvAdazAGga gaNipiTaka paNIyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM, taM zAGgaM gaNipiTakaM, tadyathA-1. zruta lokottarika bhAvazruta hai, jaise-1 jahA-1. AyAro 2.sUyagaDo 3. AcAraH 2. sUtrakRtaM 3. sthAnaM 4. AcAra, 2 sUtrakRta, 3 sthAna, 4 samavAya, ThANaM 4. samavAo 5. viyAha- samavAyaH 5. vyAkhyAprajJapti: 6. jJAta- 5 vyAkhyAprajJapti, 6 jJAtAdharmakathA 7 upApaNNattI 6. nAyAdhammakahAo 7. dharmakathA 7. upAsakadazAH 8- anta- sakadazA, 8 antakRta dazA, 9 anuttaropapAtikauvAsagadasAo 8. aMtagaDadasAo kRtavazAH 9. anuttaropapAtikadazAH dazA, 10 praznavyAkaraNa, 11 vipAkazruta 6. aNuttarovavAiyadasAo 10. 10. praznavyAkaraNAni 11. vipAka aura 12 dRSTivAda / vaha lokottarika bhAvapaNhAvAgaraNAI 11. vivAgasuyaM zrutaM 12. dRSTivAdaH / tadetad loko zruta hai| vaha noAgamataH bhAvazruta hai| vaha 12. didivaao| se taM logattariyaM ttarikaM bhAvazrutam / tadetad noAga bhAvazruta hai| bhAvasyaM / se taM noAgamao bhAva- mato bhAvazrutam / tadetad bhAvazrutam / suyaM / se taM bhAvasuyaM // 51. tassa NaM ime egaTTiyA nANAghosA tasya imAni ekAthikAni nAnA- 51. usa zruta ke ye nAnA-ghoSa aura nAnA-vyaJjana nANAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti, taM ghoSANi nAnAvyaJjanAni nAma vAle ekAthika nAma hote haiM, jaise-zruta, sUtra, jahAdheyAni bhavanti, tadyathA grantha, siddhAnta, zAsana, AjJA, vacana, upadeza, gAhAgAthA prajJApanA aura Agama / vaha zruta hai / suya sutta gatha siddhata, zrutaM sUtraM granthaH siddhAntaH, zAsanaM AjJA vacanaM upadezam / sAsaNe ANa vayaNa uvaese / prajJApanaM Agamazca, paNNavaNa Agame ya, ekArthAH paryavAH sUtre // egaTThA pajjavA sutte|| tadetat zrutam / se taM suyaM // khaMdha-nikkheva-padaM skandha-nikSepa-padam skandha-nikSepa-pada 52. se ki taM khaMdhe ? khaMdhe caunvihe aya ki sa skandhaH? skandhaH 52. vaha skandha kyA hai ? paNNatte, taM jahA-nAmakhaMdhe ThavaNA- catuvidhaHprajJaptaH, tadyathA-nAmaskandhaH skandha ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaisekhaMdhe davvakhaMdhe bhAvakhaMdhe // sthApanAskandhaH dravyaskandhaH bhAva nAmaskandha, sthApanAskandha, dravyaskandha aura skndhH| bhAvaskandha / 53. se kitaM nAmakhaMdhe? nAmakhaMdha- atha kiM sa nAmaskandhaH / nAma- 53. vaha nAmaskandha kyA hai ? jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA skandhaH-yasya jIvasya vA ajIvasya nAmaskandha-jisa jIva yA ajIva kA, jIvANa vA ajIvANa tadubhayassa vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA jina jIvoM yA ajIvoM kA, jisa jIva ajIva vA tadubhayANa vA khaMdha tti nAmaM tadubhayasya vA tadubhayeSAM vA skandhaH donoM kA, jina jIvoM aura ajIvoM donoM kA kjji| se taM naamkhNdhe| iti nAma kriyate / sa eSa nAma- skandha yaha nAma kiyA jAtA hai| vaha naamskndhH| skandha hai| aba 54. se ki taM ThavaNAkhaMdhe ?ThavaNAkhaMdhe- atha ki sa sthApanAskandhaH? 54. vaha sthApanAskandha kyA hai ? jaNNaM kaTTakamme vA cittakamme vA sthApanAskandhaH-yaH kASThakarmaNi sthApanAskandha-kASThAkRti, citrAkRti, potthakamme vA leppakamme vA gaMthime vA citrakarmaNi vA pustakarmaNi vA vastrAkRti yA lepyAkRti meM, gaMthakara, veSTita Jain Education Intemational Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 aNuogadArAI vA veDhime vA pUrime vA saMghAime lepyakarmaNi vA pranthime vA veSTime kara, bharakara yA jor3akara banAI huI putalI meM, vA akkhe vA varADae vA ego vA vA pUrime vA saMghAtime vA akSe vA akSa yA kaur3I meM eka yA aneka sadbhAva aNegAvA sabbhAvaThavaNAe vA asa- varATake vA eko vA aneke vA sthApanA athavA asadbhAvasthApanA ke dvArA bbhAvaThavaNAe vA khaMdha tti ThavaNA sadbhAvasthApanayA vA asadbhAvasthApa- skandha kA jo rUpAMkana yA kalpanA kI jAtI Thavijjai / se taM tthvnnaakhNdhe| nayA vA skandhaH iti sthApanA hai / vaha sthApanAskandha hai| sthApyate / sa eSa sthApanAskandhaH / 55. nAma-DhavaNANaM ko paiviseso ? nAmasthApanayoH kaH prativizeSaH ? 55. nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAma AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA nAma yAvatkathikam, sthApanA itva- nAma yAvajjIvana hotA hai tathA sthApanA vA hojjA AvakahiyA vaa| rikA vA bhavet yAvatkathikA vaa| svalpakAlika bhI hotI hai aura yAvajjIvana 56. se ki taM davvakhaMdhe ? davvakhaMdhe atha ki sa dravyaskandhaH ? dravya- 56. vaha dravyaskandha kyA hai ? duvihe paNNatte, taM jahA- Agamao skandhaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA -- dravyaskandha ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseya noAgamao y|| Agamatazca noAgamatazca // Agamata: aura noAgamataH / 57. se kitaM Agamao dabvakhaMdhe? atha kiM sa Agamato dravyaskandhaH? Agamao dabvakhaMdhe -jassa NaM khaMdha Agamato dravyaskandhaH-yasya skandhaH tti padaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM iti padaM zikSitaM sthitaM citaM mitaM parijiyaM nAmasamaM ghosasamaM ahINa- paricitaM nAmasamaM ghoSasamam ahIkkharaM aNacakkharaM avvAiddhakkharaM nAkSaram anatyakSaram avyAviddhAkSaram akkha liyaM amiliyaM avaccA- askhalitam amIlitam avyatyAnemeliyaM paDipuNNaM paDipuNNadhosaM DitaM pratipUrNa pratipUrNaghoSa kaNThoSThakaMThoDavippamukkaM guruvAyaNovagayaM, vipramuktaM guruvAcanopagataM sa vAcanayA se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pracchanayA parivartanayA dharmakathayA, no pariyaTTaNAe dhammakahAe, no aNu- anuprekssyaa| kasmAt ? anupayogo ppehAe / kamhA? aNuvaogo dravyam iti kRtvA / davamiti kaTaTa / 57. vaha AgamataH dravyaskandha kyA hai ? AgamataH dravyaskandha-jisane skandha yaha pada sIkha liyA, sthira kara liyA, cita kara liyA, mita kara liyA, paricita kara liyA, nAmasama kara liyA, ghoSasama kara liyA, jise vaha hIna, adhika aura viparyasta akSara rahita, askhalita, anya vargoM se amizrita, anya grantha vAkyoM se amizrita, pratipUrNa, pratipUrNa ghoSa yukta, kaNTha aura hoTha se nikalA huA tathA guru kI vAcanA se prApta hai| vaha usa [skandha pada] ke adhyApana, prazna, parAvartana aura dharmakathA meM pravRtta hotA hai taba AgamataH dravyaskandha hai| vaha anuprekSA meM pravata nahIM hotA kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI pravRtti se zUnya) hotA hai| 58. negamassa ego aNuvautto Agamao naigamasya ekaH anupayuktaH Aga- 58. naigamanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti ege davvakhaMdhe, doNi aNuvauttA mataH ekaH dravyaskandhaH, dvau anupayukto AgamataH eka dravyaskandha hai| do anupayukta AgamaodoNi dadhvakhaMdhAI, tiNi Agamato dvau dravyaskandhau, trayaH anupa- vyakti AgamataH do dravyaskandha haiN| tIna aNava uttA Agamao tiNi yuktAH AgamataH trayaH dravyaskandhAH, anupayukta vyakti Agamata: tIna dravyaskandha davvakhaMdhAI, evaM jAvaiyA aNu- evaM yAvantaH anupayuktAH tAvantaH te haiN| isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM vauttA tAvaiyAI tAI negamassa naMgamasya Agamato dravyaskandhAH / naigamanaya kI apekSA utane hI Agamata: dravyaAgamao dvvkhNdhaaii| evameva evameva vyavahArasyApi / saMgrahasya eko skandha haiN| vavahArassa vi / saMgahassa ego vA vA aneke vA anupayukto vA anupayuktAH isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA se bhI aNegA vA aNuvautto vA aNu- vA Agamato dradhyaskandhaH vA dravya- jitane anupayukta vyakti haiM utane hI Agamata: vauttA vA Agamao davvakhaMdhe vA skandhA: vA, sa ekaH dravyaskandhaH / dravyaskandha haiN| dabvakhaMdhANi vA, se ege dvvkhNdhe| RjusUtrasya ekaH anupayuktaH AgamataH saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti Jain Education Intemational Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa : sUtra 55-61 ujjusuyassa ego aNuvautto Aga- ekaH dravyaskandhaH, pRthaktvaM necchti|| hai athavA aneka anupayukta vyakti haiM, AgamataH mao ege davvakhaMdhe, puhattaM necchi| trayANAM zabdanayAnAM jJaH anupayuktaH eka dravyaskandha hai athavA aneka dravyaskandha tiNhaM saddanayANaM jANae aNavautte avastu / kasmAt ? yadi jJa. anupa- haiM, vaha eka dravyaskandha hai| avatthU / kamhA? jai jANae yukto na bhavati / sa eSa Agamato RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta aNauvattaM na bhvi| se taM Aga- dravyaskandhaH / vyakti eka dravyaskandha hai, bhinnatA use iSTa mao davvakhaMdhe // nahIM hai| tIna zabda nayoM [zabda, samabhirUr3ha, evaMbhUta] kI apekSA anupayukta jJAtA avastu hai kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta nahIM hotaa| vaha AgamataH dravyaskandha hai| 56. se ki taM noAgamao davvakhaMdhe ? atha kiM sa noAgamato dravya- 59. vaha noAgamata: dravyaskandha kyA hai ? noAgamao davvakhaMdhe tivihe skandhaH ? noAgamato dravyaskandhaH noAgamata: dravyaskandha ke tIna prakAra paNNate, taM jahA -jANagasarIra- trividhaH prajJaptaH, tadyathA-zarIra- prajJapta haiM, jaise-jJazarIra dravyaskandha, bhavyazarIra davvakhaMdhe bhaviyasarIradavvakhaMdha dravyaskandhaH bhavyazarIradravyaskandhaH dravyaskandha aura jJazarIra bhavya zarIra vyatirikta jANagasarIra-bhaviyasarIra-batiritta jJazarIramadhyazarIravyatiriktaH dravya- dravyaskandha / davvakhaMdhe // skndhH| 60. se ki taM jANagasarIradavvakhaMdhe ? atha kiM sa jJazarIradradhyaskandhaH? 60. vaha jJazarIra dravyaskandha kyA hai ? jANagasarIradavvakhaMdhe-khaMdhetti paya- jJazarIradravyaskandhaH-skandha iti jJazarIra dravyaskandha-'skandha' isa pada ke sthAhigArajANagassa jaM sarIrayaM padArthAdhikArajJasya yat zarIrakaM arthAdhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo vavagaya-caya-cAviya-cattadehaM jIva- vyapagatacyutacyAvitatyaktadehaM jIvavipra- zarIra acetana, prANa se cyuta, kisI nimitta vippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM hINaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA se prANacyuta kiyA huA, upacaya rahita vA nisIhiyAgayaM vA siddhasilA- niSIdhikAgataM vA siddha zilAtalagataM jIva-viSamukta hai, use zayyA, bichaune, zmazAnatalagayaM vA pAsittANaM koi vaejjA vA dRSTvA ko'pi vadet --aho ! bhUmi yA siddha zilAtala para dekhakara koI kahe -aho NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM anena zarIrasamucchayeNa jinadiSTena -Azcarya hai, isa paudgalika zarIra ne jina jiNadiTheNaM bhAveNaM khaMdhe tti payaM bhAvena skandha iti padaM AkhyAtaM dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra skandha isa AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM prajJApitaM prarUpitaM darzitaM nidarzitam / pada kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidaMsiyaM uvadaMsiyaM / jahA ko upadarzitam / yathA ka: dRSTAntaH ? nidarzana aura upadarzana kiyA hai| jaise-koI diLaMto? ayaM mahakuMbhe AsI, ayaM madhukumbhaH AsIt, ayaM ghRta- dRSTAnta hai ? [AcArya ne kahA, isakA ayaM ghayakuMbhe AsI / se taM jANaga- kumbhaH AsIt / sa eSa jJazarIra- dRSTAnta yaha hai] yaha madhughaTa thA, yaha ghRtaghaTa sarIradavvakhaMdhe // drvyskndhH| thA / vaha jJazarIra dravyaskandha hai| 61. se ki taM bhaviyasarIradavvakhaMdhe? atha ki sa bhavyazarIradravya- 61. vaha bhavyazarIra dravyaskandha kyA hai ? bhaviyasarIradabvakhaMdhe-je jIve skandhaH ? bhavyazarIradravyaskandhaH-- bhavyazarIra dravyaskandha -garbha kI pUrNAjoNijammaNanikkhaMte imeNaM ceva yaH jIvaH yonijanmaniSkrAnta anena vadhi se nikalA huA jo jIva isa prApta AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNa- caiva Adattakena zarIrasamucchayeNa jina- paudgalika zarIra se skandha isa pada ko jinadiTTeNaM bhAveNaM khaMdhe tti payaM seya- diSTena bhAvena skandhaH iti padam dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM kAle sikkhissai, na tAva sikkhi| eSyata kAle zikSiSyate, na tAvat sIkhegA, vartamAna meM nahIM sIkhatA hai, taba taka jahA ko diLaMto? ayaM mahukuMbhe zikSate / yathA kaH dRSTAntaH ? ayaM vaha bhavyazarIra dravyaskandha hai| jaise koI bhavissai, ayaM ghayakuMbhe bhvissi| madhukumbhaH bhaviSyati, ayaM ghRtakumbhaH dRSTAnta hai ? [AcArya ne kahA, isakA Jain Education Intemational Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 aNuogadArAI se taM bhaviyasarIradanvakhaMdhe // bhaviSyati / sa eSa bhvyshriirdrvyskndhH| dRSTAnta yaha hai] yaha madhughaTa hogA, yaha ghRtaghaTa hogaa| vaha bhavyazarIra dravyaskandha 62. se kitaM jANagasarIra-bhaviya- atha ki sa jJazarIra-bhavyazarIra- 62. vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya sarIra-vatiritte dabvakhaMdhe? jANaga- vyatiriktaH dravyaskandhaH ? jJazarIra- skandha kyA hai ? sarIra-bhaviyasarIra-vatiritte davva- bhavyazarIra-vyatiriktaH dravya skandhaH jJazarIra bhavya zarIra vyatirikta dravyakhaMdhe tivihe paNNate, taM jahA- trividha: prajJaptaH, tadyathA-sacittaH skandha ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise-sacitta, sacitte acitte miise|| acitta: mizraH / acitta aura mizra / 63.se ki taM sacitte dabvakhaMdha? atha ki sa sacittaH dravyaskandhaH? 63. vaha sacita dravyaskandha kyA hai ? sacitte dabvakhaMdhe aNegavihe paNNatte, sacitta: dravyaskandhaH anekavidhaH sacita dravyaskandha ke aneka prakAra prajJapta taM jahA--hayakhaMdhe gayakhaMdhe kinnara- prajJaptaH, tadyathA hayaskandhaH gaja- haiM, jaise-azvaskandha, gajaskandha, kinnarakhaMdhe kiMparisakhaMdhe mahoragakhaMdhe skandhaH kinnaraskandhaH kiMpuruSaskandhaH skandha, kiMpuruSaskandha, mahoragaskandha aura usabhakhaMdhe / se taM sacitte dbvkhNdhe| mahoragaskandhaH RSabhaskandhaH / sa eSa vRSabhaskandha / vaha sacitta dravyaskandha hai| sacittaH dravyaskandhaH / 64. se ki ta Acatta davakhadha / atha kisa acittaH dravyaskandhaH ? 64. vaha acitta dravyaskandha kyA hai ? acitte davvakhaMdhe aNegavihe paNNatte, acittaH dravyaskandhaH anekavidha: acitta dravyaskandha ke aneka prakAra prajJapta taM jahA-dupaesie khaMdha tipaesie prajJaptaH, tadyathA-dvipradezika: skandha: haiM, jaise-dvipradezika skandha, tripradezika skandha, khaMdhe jAva dasapaesie khaMdhe saMkhejja- tripradezika: skandhaH yAvad dazaprade- yAvat dasapradezika skandha, saMkhyeyapradezika paesie khaMdhe asaMkhejjapaesie khaMdhe zika: skandha: saMkhyeyapradezika: skandha: skandha, asaMkhyeyapradezika skandha aura anantaaNaMtapaesie khNdhe| se taM acitte asaMkhyeyapradezika: skandhaH anantaprade- pradezika skandha / vaha acitta dravyaskandha hai| dvvkhNdhe|| zika: skandhaH / sa eSa acitta: drvyskndhH| 65. se kitaM mIsae davvakhaMdha? mIsae atha kiM sa mizraH dravyaskandhaH? 65. vaha mizra dravyaskandha kyA hai ? davvakhaMdhe aNegavihe paNNatte, taM mizraH dravyaskandhaH anekavidha: prajJaptaH, mizra dravyaskandha ke aneka prakAra prajJapta jahA-seNAe aggime khaMdhe seNAe tadyathA-senAyAH agrimaskandhaH haiM, jaise-senA kA agrima skandha, senA kA majjhime khaMdhe seNAe pacchime khNdhe| senAyAH madhyamaskandhaH senAyAH madhyama skandha aura senA kA antima se taM mIsae davvakhaMdhe // pazcimaskandhaH / sa eSa mizraH dravya- skandha / vaha mizra dravyaskandha hai| skandhaH / 66. ahavA jANagasarIra-bhaviyasarIra- athavA jJazarIrabhavyazarIra- 66. athavA jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya vatiritte davvakhaMdhe tivihe paNNatte, vyatiriktaH dravyaskandhaH trividha: skandha ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise - pUrNataM jahA-kasiNakhaMdhe akasiNakhaMdhe prajJaptaH, tadyathA--kRtsnaskandhaH skandha, apUrNaskandha aura anekadravyaskandha / annegdviykhNdhe|| akRtsnaskandhaH anekadravyaskandhaH / ... 67. se kiM taM kasiNakhaMdhe ? kasiNakhaMdhe atha ki sa kRtsnaskandhaH ? 67. vaha pUrNaskandha kyA hai ? --sa cava hayakhadha gayakhadha kinnara- kRtsnaskandhaH sa caiva hayaskandhaH pUrNaskandha - vahI azvaskandha, gajaskandha, khaMdhe kipurisakhaMdhe mahoragakhaMdhe gajaskandhaH kinnaraskandhaH mahoraga kinnaraskandha, kiMpuruSaskandha, mahoragaskandha usabhakhaMdhe / se taM kasiNakhaMdhe // skandhaH RSabhaskandhaH / sa eSa kRtsna aura vRSabhaskandha / vaha pUrNa skandha hai| Jain Education Intemational Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakaraNa : sUtra 62-73 - 68. se ki taM aruNibaMdha ? akasiNabaMdhe se caiva dupaesie baMdhe tipaesie khaMdhe jAva basapaesie khaMdhe saMkhejjapae sie khaMdhe asaMkhejjaesie baMdhe anaMtapae sie bNdhe| se taM akaNibaMdhe // 69. se ki taM agadavikhaMdhe ? anaMgadaviyakhaMdhe - tasseva dese avacie tasseva dese uvacie / se taM aNegavikhaMdhe / se taM jANagasarIra bhaviyasarora vatirite dnysNdhe| se taM davvakhaMdhe || 70. se ki taM bhAvakhaMdhe ? bhAvakhaMdhe duvihe paNa taM jahA- Agamao ya noAgamao ya // 71. se ki taM Agamao bhAvabaMdhe ? Agamao bhAvakhaMdhe jANae ubautse se taM Agamao bhAvakhaMdhe || 1 72. se kiM taM noAgamao bhAvakhaMdhe ? noAgamao bhAvakhaMdhe - eesi ceva sAmAiyamAiyANaM chaNhaM abhayaNANaM samudaya samiti-samAgameNaM niSkaNe Avasavasudhe bhAvakhaMdhe ti lambha se taM noAgamao bhAvakhaMdhe / se taM bhAvakhaMdhe // 73. tassa NaM ime egaTTiyA nANAghosA nANAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti, taM jahAgAhA - gaNa kAe ya nikAe, khaMdhe vagge taheva rAsI ya / paMje piMDe nig2are, saMghAe Aula samUhe // setaM khaMdhe // atha ki sa akRtsnaskandhaH ? akRtsnaskandhaH sa caiva dvipradezika: skandhaH tripradezikaH skandhaH yAvad dazapradezikaH skandhaH saMkhyeyapradezikaH skandhaH asaMkhyeyapradezikaH skandhaH anantapradezikaH skandha: / sa eSa akRtsnaskandhaH / atha kiM sa anekadravyaskandhaH ? anekadravyaskandhaH -- tasyaiva deza: apacitaH tasyaiva dezaH upacitaH / sa eSa anekadravyaskandhaH / sa eSa jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaH dravyaskandhaH / sa eSa dravyaskandhaH / atha kisa bhAvaskandha: ? bhAvaskandhaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathAAgamatazca noAgamatazca / atha ki sa Agamato bhAvaskandhaH ? Agamato bhAvaskandhaH -jJaH upayuktaH / sa eva Agamato bhAvaskandhaH / atha ki sa noAgamato bhAvaskandha: ? noAgamato bhAvaskandhaHeteSAM caiva sAmAyikAdikAnAM SaNNAm adhyayanAnAM samudaya samitisamAgamena fropannaH Avazyakazrutaskandha bhAvaskandhaH iti labhyate / sa eSa noAgamato bhAvaskandhaH / sa eSa bhAvaskandhaH / tasya imAni ekAyikAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni nAmadheyAni bhavanti, tadyathAgAthA gaNa: kAyazca nikAya:, skandhaH vargaH tathaiva rAzizca / puJjaH piNDa: nikaraH, ---- saMghAtaH AkulaH samUhaH // sa eSa skandhaH / 68. vaha apUrNaskandha kyA hai ? apUrNa skandha-vahI dvipradezika skandha, tripradezika skandha, yAvat dasapradezika skandha, saMkhyeyapradezika skandha, asaMkhyeyapradezika skandha, anantapradezika skandha / vaha apUrNa skandha hai / 69. vaha aneka dravyaskandha kyA hai ? anekadravyaskandha - usI skandha kA koI eka deza apacita (jIva pradezavirahita) hai aura usI skandha kA koI eka deza upacita (jIva pradeza parivyApta ) hai / vaha anekadravyaskandha hai" vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyaskandha hai / vaha noAgamataH dravyaskandha hai / vaha dravyaskandha hai / 70. vaha bhAvaskandha kyA hai ? 5.3 bhAva skandha ke do prakAra prajJapta haiM, AgamataH aura noAgamataH / 71. vaha AgamataH bhAvaskandha kyA hai ? jaise AgamataH bhAvaskandha- jo jAnatA hai aura usameM upayukta [ dattacitta ] hai / vaha AgamataH bhAvaskandha hai / 72. vaha noAgamataH bhAvaskandha kyA hai ? noAgamataH bhAvaskandha-sAmAyika Adi inhIM chaha adhyayanoM ke samudaya, samiti aura samAgama se niSpanna Avazyaka zrutaskandha bhAvaskandha hai / vaha noAgamataH bhAvaskandha hai / " vaha bhAvaskandha hai / 73. usa skandha ke ye nAnA ghoSa aura nAnAvyaJjana vAle ekArthika nAma hote haiM, jaisegaNa, kAya, nikAya, skandha, varga, rAzi, puJja, piNDa, nikara, saMghAta, Akula aura samUha / vaha skandha hai / " Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa sUtra 40 1. sUtra (suyaM) prastuta Agama ke 51veM sUtra meM sUtra ke dasa paryAyavAcI nAma batAe gae haiN| unameM prathama do nAma suya aura sutta haiM / 'suya' kA saMskRta rUpa zruta aura sutta kA saMskRta rUpa sUtra hotA hai| zruta ke prasaGga meM prAyika samAnatA ke kAraNa sUtra ke pAMca prakAroM kA nirdeza kiyA gayA hai| sUtra 41 2. (sUtra 41) aNDaja-aNDa kA artha hai-kozI (khola) kA nirmANa karane vAlA kiitt| usase utpanna hone vAlA sUtra aNDaja kahalAtA hai / cUrNikAra ne ise haMsagarbha kahA hai / haMsa kA artha hai pataMgA, yaha caturindriya jIva vizeSa hotA hai| usake garbha se athavA kozikA se nikalane vAlA sUtra aNDaja hotA hai / dezI-bhASA meM ise caTakasUtra bhI kahA jAtA hai.' sUtra 42 3. (sUtra 42) 'boNDa' dezI zabda hai / boNDaja kA artha hai-kapAsa kA dhAgA athavA kapAsa ke dhAge se banA huA sUtra / 4. paTTasUtra (paTTe) cUrNikAra ne paTTa Adi kI vyAkhyA isa prakAra kI hai-vana-nikuJja meM kisI sthAna para mAMsa ke Tukar3e rakha die jAte haiM / unake Asa-pAsa thor3I-thor3I dUrI para Upara-nIce kIle gADa die jAte haiN| vana meM ghUmate hue pataMga-kIr3e mAMsa kI gandha pAkara vahAM pahuMcate haiM / mAMsa khAne ke lie ve kIloM ke bIca meM idhara-udhara ghUmate haiN| usa samaya unake mukha se lAlAsrAva hotA hai jo kIloM para cipaka jAtA hai / usa lAlA se nirmita sUtra paTTasUtra kahalAtA hai|' 5. malaya (malae) malayadeza meM nirmita sUtra malayasUtra kahalAtA hai|' 6. aMzuka, cInAMzuka (aMsue cINaMsue) ___ bhArata Adi dezoM meM hone vAlA sUkSma sUtra aMzuka aura cIna deza meM banA huA sUkSma sUtra cInAMzuka kahalAtA hai|' 1. (ka) acU pR. 15 : aMDAjjAtaM aMDajaM, taM ca haMsagambha, AmisaM caraMtA ito tato kolaMtaresu saMcaraMtA lAlaM muyaMti, aMDamiti kosikArako haMsagabho bhaNNati, haMso pakkhI esa ptttto| so taM pataMgo tassa gambho, evaM caDayasuttaM haMsagambha 3. (ka) acU. pR. 15 : malayavisayuppaNNo malayapaTTo bhaNNati / bhaNNati / (kha) ahAvR. pR. 21 / (kha) ahAvR. pR. 21 / (ga) amava. p.31| (ga) amavR.pa. 31 / 4. (ka) acU. pR. 15: cINavisayabahimuppaNNo aMsupaTTo 2. acU. pR. 15 : tattha aranne vaNaNiguMjaTThANe maMsaM cIDaM vA cINavisayuppaNNo ciinnNsuyptttto| AmisaM puMjesu Thavijjai, tesi pujANa pAsao NiNNuNNatA (kha) ahAva. pR. 21 // saMtarA bahave khIlayA bhUmIe uddhA NihoDijjati, tatya (ga) amavR. pa. 31 vaNaMtarAto padaMgakIDA AgacchaMti, taM ca maMsacIDAiyaM Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 2, sU0 40 46, Ti0 1-13 7. kRmirAga ( kimirAge) kRmirAga arthAt kumaciyA raMga kA sUtra / isa sUtra - nirmANa kI prakriyA meM batAyA gayA ki manuSya kA rakta nikAlakara usameM koI rAsAyanika padArtha milAkara eka pAtra meM rakha diyA jAtA hai| usa rakta meM kRmi utpanna hokara ve havA kI khoja meM pAtra ke chedoM se bAhara nikalate haiN| Asa-pAsa ghUmate samaya unake mukha se lAra TapakatI hai| usase sUtra bana jAtA hai / kucha loga mAnate haiM ki kRmi sahita usa zoNita ko malA jAtA hai| unake kholoM ko nikAlakara usa rasa meM kucha padArtha milAkara paTTasUtra ko raMgA jAtA hai, vahI kRmirAga sUtra hai / vaha raMga itanA pakkA hotA hai ki vastra ko dhone ke bAda bhI nahIM chUTatA | sUtra 44 8. mRgaroma kA sUta (miyalomie) mRga kI AkRti vAle bar3I pUMcha vAle AThavika jIvoM ke romoM se niSpanna sUtra ko mRgaroma kahA jAtA hai|' 1 6. cUhe ke romoM kA sUta (kutabaM) cUhe ke roma se banA huA sUta kautava kahalAtA hai / " 10. mizrita bAloM se banA sUta ( kiTTise) Una, mRgaroma Adi kA sUta banAne ke bAda jo kacarA bacatA hai, usase nirmita sUta kiTTisa kahalAtA hai / isakA dUsarA artha yaha hai Una, UMTa ke roma, mRgaroma aura cUhoM ke roma - inameM se do-tIna ke mizraNa se jo sUta banatA hai, vaha kiTTisa kahalAtA hai|" 11. buddhi (buddhi) vyavasAyAtmaka yA nirNayAtmaka jJAna / 12. mati (i) sUtra 49 mananAtmaka aura smaraNAtmaka jJAna / 13. maMtrI aura Asurokta (haMmImAsura) isa vAkya meM do granthoM kA ullekha hai / vyavahArabhASya kI malayagirIyA vRtti ke anusAra haMbhI kA saMskRta rUpa bhaMbhI hotA hai / gommaTasAra meM AbhI (AbhIta) kA ullekha milatA hai| lalitavistara meM Ambhirya pada kA prayoga hai| isa prakAra eka hI grantha ke lie aneka parivartita pATha milate haiN| isakA paricaya prApta nahIM hai / gommaTasAra kI vyAkhyA meM ise cauryazAstra batalAyA gayA hai / 1. ( ka ) acU. pR. 15 : maNuyAdiruhiraM ghetuM kiNAvi jogeNa juttaM bhAyaNasaM puDaMmitavijjati, tattha kimI uppajjaMti, te vAtAbhilAsiNo chiddaniggatA ito tato ya AsaNaM maMti, simIhAranAtA kimirAgapaTTamati, so sapariNAmaM raMgaraMgito ceva bhavati / aNNe bhAMtijahA ruhire uppannA kimito tattheva malettA kosaTTa uttArettA tattha rase kiMpi jogaM pakkhivittA vatthaM rayaMti so kimirAgo bhaNNati / (kha) ahAvR. pR. 21,22 // 2.a.pa.31cca dhautAdyavasthAsu manAgapi kaMpacida rAgaMna muMcati / 3. (ka) acU. pR. 15 mihito lahutarA mRgAkRtayo bRhatpicchA tesi lomA miyalomA / (kha) ahAvR. pR. 22 / (ga) amavR. pa. 32 / 4. (ka) ajU. pU. 15 kRtayo udararoge / (kha) ahAvR. pR. 22 / (ga) amRvR. pa. 32 / 55 5. (ka) acU. pR. 15 : uNNitAdINaM avaghADo kiTTisamahavA etesi dugAdisaMyogajaM kiTTisaM, ahavA je aNNe sANagA (chagaNA) dayo romA te savve kiTTisaM bhannati / (kha) ahAvR. pR. 22 / (ga) amavR. pa. 32 / 6. vyabhA. 3, pa. 132 / 7. gojI. 303 / 8. nasua. 49 kA pAdaTippaNa / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI isI prakAra Asurokta zabda bhI aneka parivartita rUpoM meM milatA hai| vyavahArabhASya meM 'Asurakkha' pATha milatA hai| malayagirI ne usakA artha AzuvRkSa kiyA hai| gommaTasAra meM AsurakSa kA artha hiMsAzAstra kiyA gayA hai| hamane 'Asurutta' pATha svIkAra kiyA hai / isa 'Asurokta' ke lie bhI hiMsAzAstra yA yuddhazAstra kI kalpanA kI jA sakatI hai| 14. kauTalIya arthazAstra (koDillayaM) mahAmAtya kauTilya dvArA nirmita rAjanItizAstra yA arthazAstra / 15. ghoTamukha (ghoDamuha) vAtsyAyana ke pUrvaja ghoTakamukha dvArA racita kAmasUtra / 16. kanakasaptati (kaNagasattarI) yaha grantha SaSTitantra ke AdhAra para likhA huA hai| isake lekhaka AcArya IzvarakRSNa sAMkhyadarzana ke lokapriya AcArya hue haiN| inakA samaya IsA pUrva dUsarI sadI mAnA jAtA hai| IsavI san 546 meM bauddha vidvAna paramArtha ne isa grantha kA anuvAda cInI bhASA meM kiyA jo Aja bhI prApta hai| vahAM isakA nAma suvarNasaptati hai| ___sAMkhyakArikA, sAMkhyasaptati, suvarNasaptati Adi nAmoM se bhI isa grantha kI pahacAna hotI hai| 17. vaizika (vesiyaM) yaha kAmazAstra pratIta hotA hai| sUtrakRtAGga meM 'strIveda' nAmaka kAmazAstra kA ullekha hai| cUNikAra ne strIveda kI vyAkhyA meM vaizika taMtra kA ullekha kiyA hai|' 18. vaizeSika (vaisesiyaM) kaNAda RSi dvArA praNIta vaizeSika sUtra / 16. buddhavacana (buddhavayaNaM) buddhavacana --piTaka / 20. kApila (kAvilaM) saaNkhysuutr| 21. SaSTitantra (saTTitaMtaM) yaha grantha upalabdha nahIM hai / isake racayitA vArSagaNya ke nAma se prasiddha haiN| ve eka prabhAvazAlI sAMkhya AcArya ke nAma se prasiddha the / tulanA ke lie draSTavya-bhagavatI bhASya 2 / 24 / 22. mAThara (mADharaM) mAThara kanaka-saptati kI TIkAoM meM se eka hai| racayitA ke nAma para usa TIkA kA nAma bhI mAThara ho gayA, aisA pratIta hotA hai| mAThara samrATa kaniSka (prathama sadI) ke samasAmayika mAne jAte haiN| 23. purANa (purANaM) isameM vaidika sAhitya ke vyAsa racita 18 purANoM kA samAveza kiyA gayA hai| 24. vyAkaraNa (vAgaraNaM) yahAM pANinI Adi vaiyAkaraNoM kI ora iMgita kiyA gayA pratIta hotA hai| 25. nATaka (nADagAdi) isakA saMketa bharata ke nATya zAstra kI ora kiyA gayA hai aisA pratIta hotA hai| 26. bahattarakalAeM (bAvatarikalAo) dekheM-samavAo 72 / 7 / 1 sUcU pR. 138,139 vaizikatantrepyuktaM 'etA hasaM ti ca rudaMti ca arthahetoH vizvAsayaMti ca naraM na ca vizvasaM ti|' striyaH kRtArthAH puruSaM nirarthakaM, niSpIlitAlaktakavat tyajati / Jain Education Intemational Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 2, sU0 50-72, Ti0 14-30 27. aMgopAMga sahita ( saMgovaMgA) veda ke chaha aMga haiM- zikSA, kalpa, vyAkaraNa, chanda, nirukta aura jyotiSka / ina chahoM aGgoM ke vyAkhyAtmaka grantha 28. ( sUtra 50 ) lokottara bhArata meM nirdiSTa granthoM ke vizeSa vivaraNa ke lie dekheM naMdI, samayAo aura kaSAyapA bhAvazruta sUtra 69 sUtra 50 samudaya--samUha | samiti-avyavahita milana / samAgama paraspara saMbaddhatA / 29. anekadravyaskandha (aNegadaviyadhe) anekadravyaskandha ke lie vRttikAra ne zarIra kA udAharaNa prastuta kiyA hai| zarIra eka skandha hai / usameM keza, nakha Adi nirjIva bhAga haiM-- jIva- pradezoM se apacita haiN| paira, jaMghA, Uru Adi sajIva bhAga haiM jIva- pradezoM se upacita haiM / ina donoM bhAgoM ke samudaya athavA viziSTa pariNamana kA nAma hai-zarIra, isalie usakA nAma hai--anekadravyaskandha / ' sUtra 72 30. noAgamataH bhAvaskaMdha (noAgamao bhAvakhaMdhe) sAmAyika Adi cha adhyayanoM ke samudaya samiti kA samAgama karane para Avazyaka zrutaskaMdha upalabdha hotA hai| Avazyaka meM saMlagna aura Avazyaka ke anurUpa kriyA karane vAle vyakti ke noAgamataH bhAvaskaMdha hotA hai| jJAna aura darzana kI cetanA Agama hai, vaha yahAM para vivakSita nahIM hai / zabdavimarza 1. amavR. pU. 33 : taMtrAMgAni - zikSAkalpavyAkaraNacchandofreerjyotiSkAyanalakSaNAni SaT / upAMgAni tadvyAkhyAnarUpANi taiH saha vartante iti sAMgopAMgAH / 2. (ka) nasunaM. sU. 81-127 / (kha) sa. prasa. sU. 88-134 / (ga) kapA. pR. 122-132 / eka se adhika vastuoM ko ekatrita karane se samUha bana jAtA hai| samUha banane ke bAda bhI usameM bikharAva ho sakatA hai, isalie unakA avyavahita samparka batAne ke lie 'samiti' zabda kI sArthakatA hai / avyavahita samparka meM bhI nirapekSatA saMbhava hai jaise -lohe ke aneka kIloM ko paraspara saMbaddha kara diyA jAe to bhI unakA astitva alaga alaga rahatA hai| paraspara saMbaddha hone ke bAda unakI viziSTa pariNati arthAt ekAtmakatA banatI hai, use batAne ke lie yahAM tIna zabdoM kA eka sAtha prayoga huA hai / " prastuta saMdarbha meM sAmAyika Adi chaha AvazyakoM ke samudayasamitisamAgama se niSpanna Avazyaka zrutaskaMdha ko noAgamataH bhAvazrutaskaMdha batAyA gayA hai| / 3. ahAvR. pU. 24 / 4. sa. pU. 17 novAgamatI bhAvabaMdha jAgakiriyAguNasamUhamato, so ta sAmAdiyAdi chanhaM ajjhayaNANaM saMmelo / 57 5. ( ka ) ahAvR. pR. 24, 25 prastutAvazyakabhedAnAM sAmApikAdInAM vayAmadhyavanAnAM samudAyasamitisamAgamena iAdhyayanameva vAyasamudAyatvAt samudAya, samudA yAnAM samitiH-melakaH, samudAyamelakaH samudAyasamitiH, iyaM ca svasvabhAvavyavasthitAnAmapi bhavati ata ekIbhAvapratipatyarthamAha samAgamena samudayasamiteH samA gamo - viziSTaikapariNAma iti samAsastena AvazyakazrutabhAvaskandha iti labhyate / (kha) amavR. pa. 38 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 aNuogadArAI sUtra 73 31. (sUtra 73) prastuta gAthA meM skandha ke bAraha paryAyavAcI nAma batalAe gae haiN| samabhirUr3ha naya ke anusAra eka artha ke vAcaka do zabda nahIM ho sakate / pratyeka zabda bhinna artha kA vAcaka hotA hai| haribhadrasUri ne pratyeka zabda meM vidyamAna arthabheda ko spaSTa kiyA hai 1. 'gaNa' zabda kA prayoga malla Adi gaNoM ke lie kiyA jAtA hai| 2. 'kAya' zabda kA prayoga eka bindu para ghanIbhUta aneka vyaktiyoM ke lie kiyA jAtA hai, jaise-pRthvIkAya / 3. 'nikAya' zabda kA prayoga pRthak-pRthak vyaktiyoM ke lie kiyA jAtA hai, jaise-SaDjIvanikAya, nagaranigamanikAya __ aadi| 4. 'skandha' kA prayoga paramANu nirmita samUha ke lie kiyA jAtA hai, jaise-tripradezI skandha / 5. 'varga' kA prayoga samAna jAti vAle samUha ke lie kiyA jAtA hai, jaise-gauvarga / 6. 'rAzi' kA prayoga Dhera ke lie kiyA jAtA hai, jaise-annraashi| 7. 'puJja' zabda kA prayoga bikharI huI vastu ko ekatrita karane ke lie kiyA jAtA hai, jaise-dhAnyapuJja / 8. 'piNDa' kA prayoga pRthak vastu ko ekatrita karane ke lie kiyA jAtA hai, jaise-gur3a kA piNDa / 9. 'nikara' kA prayoga eka pAtra meM DAlI huyI vastuoM ke samUha ke lie kiyA jAtA hai, jaise-pAtra meM DAle gae sikkoM kA nikr| 10. 'saMghAta' kA prayoga milana ke lie kiyA jAtA hai, jaise-tIrthasthAnoM meM janasaMghAta / 11. 'Akula' kA prayoga saMkIrNa sthAna meM bahuta logoM ke ikkaTThe hone ke lie kiyA jAtA hai, jaise-janAkula raajmaarg| 12. 'samUha' kA prayoga samudAya ke lie kiyA jAtA hai, jaise nagaranivAsI janasamUha / 1. ahAva. pu. 25 : mallagaNavadgaNaH pRthivIsamasta jIvakAyavatkAyaH vyAdiparamANumkandhavatskandhaH govargavadvargaH zAlidhAnyarAzivarAzi: viprakIrNadhAnyapujIkRtapujavatpuJjaH guDAdipiNDIkRtapiMDavat piNDaH hiraNyAdidravyanikaravannikaraH tIrthAdiSu saMmilitajanasaMghAtavat saMghAtaH rAjagRhAGgaNajanAkulavat AkulaM purAdijanasamUhavat samUhaH / Jain Education Intemational Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa ( sUtra 74-99 ) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha sAmAyika ke cAra anuyoga dvAra haiN| unameM pahalA hai upakrama / Avazyaka, zruta aura skandha ke cAra-cAra nikSepa kie gae haiM / upakrama ke chaH nikSepa nidarzita haiM / kSetra aura kAla ye do pUrva-paddhati se atirikta haiN| zAstra se paricita hone ke lie upakrama athavA upodghAta Avazyaka hotA hai / anuyoga dvAra ke lie prazasta bhAvoM kA upakrama Avazyaka hai / prazasta bhAvopakrama kI pratyabhijJA ke lie nAma, sthApanA Adi nikSepa paddhati kA prayoga bahuta apekSita hai| kAlopakrama meM nADikA kA ullekha hai / AryarakSita ke samaya meM yAntrika ghar3iyAM nahIM hotI thiiN| usa samaya kAlamAna ke lie reta athavA pAnI kI nADikA (ghar3I) kA prayoga hotA thaa| upakrama-vidhi ke pazcAt nikSepa-vidhi kA prayoga hotA hai| anuyoga dvAra kA prathama aGga upakrama batalAyA gayA hai| upakrama ko anuyoga dvAra ke praveza ke samakakSa mAnA jA sakatA hai| Jain Education Intemational Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa mUla pATha saMskRta chAyA hindI anuvAda Avassayassa atthAhigAra-ajjhayaNa-padaM Avazyakasya arthAdhikAra- Avazyaka-arthAdhikAra-adhyayana-pada adhyayana-padam 74. Avazyaka ke ye arthAdhikAra prajJapta haiM, 74. Avassayassa NaM ime atthAhigArA Avazyakasya ime arthAdhikArAH jaisebhavati, taM jahA-- bhavanti, tadyathA gAthA-- gAhAgAthA 1. sAvadyayogavirati 2. utkIrtana 3. guNavAna 1.sAvajjajogaviraI, 2. ukkittaNa 1.sAvadyayogaviratiH 2. utkIrtanaM kI pratipatti 4. skhalita kI nindA 5. vraNa3. guNavao ya pddivttii| 3 guNavatazca pratipattiH / cikitsA aura 6. guNa dhaarnnaa| 4. khaliyassa niMdaNA 5. vaNatigiccha 4 skhalitasya nindanaM 5vaNacikitsA yaha Avazyaka kA samudAyArtha saMkSepa meM 6. guNadhAraNA ceva // 1 // 6 guNadhAraNA caiva // 1 // batAyA hai / aba eka-eka adhyayana kA varNana Avassayassa eso, Avazyakasya eSa, karUMgA, jaisepiDattho vaNNio samAseNaM / piNDArthaH vaNitaH samAsena / 1. sAmAyika 2. caturvizastava 3. bandanA eto ekkekkaM puNa, itaH ekaikaM punaH, 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga 6. pratyAkhyAna / ' . ajjhayaNaM kittaissAmi // 2 // adhyayana kIrtayiSyAmi // 2 // taM jahA--1. sAmAiyaM 2. cau tadyathA-1 sAmAyikam 2 vIsatthao 3. vaMdaNayaM 4. paDikka caturvizastavaH 3 vandanakam 4 pratimaNaM 5. kAussaggo 6. pacca kramaNam 5 kAyotsargaH 6 prtyaakhyaakkhaannN|| nm| aNuogadAra-padaM anuyogadvAra-padam anuyogadvAra-pada 75. tattha paDhamaM ajjhayaNaM saamaaiyN| tatra prathamam adhyayanaM sAmAyi- 75. inameM pahalA adhyayana sAmAyika hai| usake ye tassa NaM ime cattAri aNuogadArA kam / tasya imAni catvAri anuyoga- cAra anuyogadvAra hote haiM, jaise --1. upakrama bhavaMti, taM jahA-1. uvakkame 2. dvArANi bhavanti, tadyathA- 2. nikSepa 3. anugama 4. ny| nikkheve 3. aNugame 4. ne| 1 upakramaH 2 nikSepaH 3 anugamaH 4 nyH| uvakkamANuogadAra-padaM upakramAnuyogadvAra-padam upakrama-anuyogadvAra-pada 76. se ki taM uvakkame ? uvakkame atha ki sa upakramaH ? upakramaH 76. vaha upakrama kyA hai ? chavihe paNNatte, taM jahA- SaDvidhaH prajJaptaH, tadyathA upakrama ke chaha prakAra prajJapta haiM, jaise1. nAmovakkame 2. ThavaNovakkame 1. nAmopakramaH 2. sthApanopakramaH 1. nAma upakrama 2. sthApanA upakrama 3. dravya 3. damvovakkame 4. khetovakkame 3. dravyopakramaH 4. kSetropakramaH 5. upakrama 4. kSetra upakrama 5. kAla upakrama 5. kAlovakkame 6. bhAvo- kAlopakramaH 6. bhaavopkrmH| 6. bhAva upkrm| vakkame // 77. se ki taM nAmovakkame ? nAmova- atha ki sa nAmopakramaH ? nAmopa- 77. vaha nAma upakrama kyA hai ? kkame-jassa NaM jIvassa vA kramaH-yasya jIvasya vA ajIvasya vA ___nAma upakrama --jisa jIva yA ajIva kA, ajovassa vA jIvANa vA ajI- jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadubhayasya jina jIvoM yA ajIvoM kA, jisa jIvavANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA tadubhayeSAM vA upakramaH iti ajIva donoM kA, jina jIvoM aura ajIvoM Jain Education Intemational Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 vA uvakkame tti nAmaM kajjai / se taM nAmovakkame // 78. se kiM taM vagovakrume ? ThavaNovakkame - jaNNaM kaTukamme vA cittakamme vA potthakamme vA lepyakamme vA gaMdhime vA veDhime vA pUrine vA saMpAdane vA apale vA barAe vA ego vA aNegA vA sambhAvaThavaNAe vA asambhAvaThavaNAe vA uvakkame tti ThavaNA Thavijjai / se taM ThavaNovakkame // 79. nAma-duvaNANaM ko padaviseso ? nAma Avakahiye, ThabaNA itariyA vA hojjA AvakahiyA vA // me ? davyayakkame duvihe paNNatte, taM jahA - Agamao va noAgamao va // 80. se ki taM 81. se kiM taM Agamao davvovakkame ? Agamao dayovakkame jassa NaM ukkameti parva sivilayaMThiya jiyaM miyaM parijiyaM nAmasamaM ghosasamaM ahoNakkharaM aNaccakkharaM ambAiksaraM aksaliyaM amiliyaM avaccAmeliyaM paripuSNaM papuNNadhosaM kaMThoTThavipyamukkaM guruvAyaNovagayaM, se NaM tattha vAyajAe pucchaNAe parivahaNAe dhammakahAe, no aNuppehAe / kamhA ? aNuvaogo davyamiti kaTTu // 82. negamassa ego aNavautto Aga mao ege dabokkame doNi aNuvattA Agamao doNi dagbI vakkamAI tiSNi aNuvattA Agamao tiNi dayyoyavakamAI evaM nAma kriyate / sa eSa nAmopakramaH / atha kiM sa sthApanopakramaH ? sthApanopakramaH - - yat kASThakarmaNi vA citrakarmaNi vA pustakarmaNi vA lepyakarmaNi vA pranthime vA veSTime vA pUrime vA saMghAtime vA akSe vA varATake vA eko vA aneke vA sadbhAvasthApanayA vA asadbhAvasthApanayA vA upakramaH iti sthApanA sthApyate / sa eSa sthApanopakramaH / nAmasthApanayoH kaH prativizeSaH ? nAma yAvatkathikam, sthApanA itvarikA vA bhavet yAvatvA atha kiM sa dravyopakramaH ? dravyopakramaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA Agamatazca noAgamatazca / atha ki sa Agamato dravyopakramaH ? Agamato dravyopakramaH -yasya upakramaH iti padaM zikSitaM sthitaM citaM mitaM paricitaM nAmasamaM ghoSasamam ahInAkSaram anatyakSaram avyAvidvAkSaram askhalitam amIlitam adhyazvAditaM pratipUrNa pratipurNapoSa kaSThauSThavipramuktaM guruvAcanopagataM, tat tatra vAcanayA pracchanayA pari nayA dharmakA mI anuprekSA kasmAt ? anupayogI pramyam iti kRtvA / naMgamasya ekaH anupayuktaH AgamataH ekaH dravyopakramaH, dvau anupayuktI Agamato ho yo ya anupayuktAH AgamataH trayaH dravyopakramA evaM yAvantaH anupayuktAH aNuogadArAI dono kA upakrama yaha nAma kiyA jAtA hai / vaha nAma upakrama hai / 78. vaha sthApanA upakrama kyA hai ? sthApanA upakrama - kASThAkRti, citrAkRti, vastrAkRti yA pyAkRti meM dhara veSTita kara bharakara yA jor3akara banAI huI putalI meM, akSa yA kaur3I meM eka yA aneka sadbhAva sthApanA athavA asadbhAva sthApanA ke dvArA upakrama kA jo rUpAMkana yA kalpanA kI jAtI hai| vaha sthApanA upakrama hai / 79. nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAma yAvajjIvana hotA hai tathA sthApanA svalpakAlika bhI hotI hai aura yAvajjIvana bhI / 80. vaha dravya upakrama kyA hai ? dravya upakrama ke do prakAra prajJapta haiM, jaise -AgamataH aura noAgamataH / 81. vaha AgamataH dravya upakrama kyA hai ? AgamataH dravya upakrama - jisane upakrama yaha pada sIkha liyA, sthira kara liyA, cita kara liyA, mita kara liyA, paricita kara liyA, nAmasama kara liyA, ghoSasama kara liyA, jise vaha hIna, adhika yA viparyasta - akSara rahita, askhalita, anya varNoM se amizrita, anya grantha vAkyoM se amizrita pratipUrNa, pratipUrNa ghoSayukta, kaNTha aura hoTha se nikalA huA tathA guru kI vAcanA se prApta hai, vaha usa [ upakrama pada] ke adhyApana, prazna, parAvartana aura dharmakathA meM pravRtta hotA hai taba AgamataH dravya upakrama hai / vaha anubhekSA meM pravRta nahIM hotA, kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI pravRtti se zUnya ) hotA hai / 82. naigamanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti AgamataH eka dravya upakrama hai, do anupayukta vyakti AgamataH do dravya upakrama haiM, tIna anupayukta vyakti AgamataH tIna dravya upakrama haiN| isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa : sUtra 78-84 jAvaiyA aNuvattA tAvaivAI tAvaiyAiM tAI negamassa Agamao dova kamAI / evameva bavahArassa vi 1 saMgahassa ego vA aNegA vA aNu utto vA aNavattA vA Agamao coatara me vA davvovakkamANi bA se ege dabbovakkame ujju suyassa ego aNuvautto Agamao eMge davvovakkame puhataM ti saddanavANaM jANae aguvautte avatthU kamhA ? jai jANae aNuvaDate na bhava se taM Agamakkame // / 83. se ki taM noAgamao davvovakkame ? noAgamao davvovakkame tivihe paNa te taM jahA jAnaga sarIradavvovakkame bhaviyasarIrabhavisarIra dabovakkame jANagasarIra-naviya sarIra-yatirita davyovakkame // 84. se ki taM jANagasarIradabbovakame? jANagasarIradagvovakkame upakkame ti payatyAhigArajAna gassa jaM sarIrakhaM vavagaya-cuya cAviSa jIvavippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA nisIhiyAgayaM vA siddhasilAtalagayaM vA pAsitA koi vaennA aho NaM imeNaM sarIrasamussaerNa jiNadiNaM bhAvaNaM ubakkame ti parya AghaviyaM paNNaviyaM paruviye paMsi nisiyaM upayaMkhiyaM jahA ko / vito? ayaM mahakuMbhe Aso ayaM ghayakuMbhe AsI / se taM jANagasaradavvavakkame // tAvantaH te naigamasya Agamato dravyopa maaH| evameva vyavahArasyApi / saMgrahasya eko vA aneke vA anupaputo vA anupayuktA yA Agamato dravyopakramaH vA dravyopakramAH vA, sa ekaH dravyopakramaH / RjusUtrasya ekaH anupayuktaH AgamataH ekaH brajyopamaH pRthaktvaM necchati / trayANAM zabdanayAnAM jJaH anupayuktaH avastu / kasmAt ? yadi zaH anupayukta na bhavati / sa eSa Agamato dravyopa kramaH / atha kiM sa noAgamato dravyopakrama. ? noAgamato dravyopakramaH trividha prajJaptaH, tadyathA jJazarIradravyopakrama: bhavyazarIradravyopakramaH zarIra-vyazarIra-vyatiriktadravyo pakramaH / atha kiM sa jJazarIradravyopakramaH ? sarIradravyopakramaH upakramaiti padAdhikArasya yat zarIraka svagatctvyAvityakta jIvaviprahINaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA nivIdhikAgataM vA siddha zilAtalagataM vA vRSTvA ko'pi vadet aho | anena zarIrasamuSyeSa jinadina bhAvena upakrama iti padam AkhyAtaM prajJAvita prarUpitaM darzitaM nitam upazitam vacA kaH pRSTAntaH ? ayaM madhukumbhaH AsIt, ayaM pUtakumbhaH aasiit| sa eSa zarIra / / dravyopakramaH / 65 naigamanaya kI apekSA utane hI AgamataH dravya upakrama haiM / isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA se bhI jitane anupayukta vyakti haiM, utane hI AgamataH dravya upakrama haiM / saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti hai athavA aneka anupayukta vyakti haiM, AgamataH eka dravya upakrama hai athavA aneka dravya upakrama haiM, vaha eka dravya upakrama hai / RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta vyakti AgamataH eka dravya upakrama hai, bhinnatA use iSTa nahIM hai / tIna zabda nayoM [zabda, samabhirUr3ha evaMbhUta] kI apekSA anupayukta jJAtA vastu hai| kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta nahIM hotA / vaha AgamataH dravya upakrama hai| 83. vaha noAgamataH dravya upakrama kyA hai ? noAgamataH dravya upakrama ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise jJazarIra dravya upakrama, bhavyazarIra dravya upakrama aura jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya upakrama / 84. vaha jJazarIra dravya upakrama kyA hai ? jJazarIra dravya upakrama -upakrama isa pada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo zarIra acetana, prANa se cyuta, kisI nimitta se prANa cyuta kiyA huA, upacaya rahita, jIva vipramukta hai, use zayyA, bichaune, zmazAnabhUmi yA siddha zilAtala para dekhakara koI kahe Azcarya hai| isa paugalika zarIra ne jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra upakrama isa pada kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA hai| jaise koI dRSTAnta hai ? [AcArya ne kahA isakA dRSTAnta yaha hai ] yaha madhughaTa thA, yaha ghRtaghaTa thA / vaha jJazarIra dravya upakrama hai / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI 85. se ki taM bhaviyasarIradavvova- atha kiM sa bhavyazarIradravyopa- 85. vaha bhavyazarIra dravya upakrama kyA hai ? kkame? bhaviyasarIradabvovakkame krama: ? bhavyazarIradravyopakramaH-yaH bhavyazarIra dravya upakrama-garbha kI pUrNA-je jIve joNijammaNanikkhaMte jIva: yonijanmaniSkrAntaH anena caiva vadhi se nikalA huA jo jIva isa prApta imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasamu- Adattakena zarIrasamucchyeNa jina- paudgalika zarIra se upakrama isa pada ko ssaeNaM jiNadiTheNaM bhAveNaM uva- diSTena bhAvena upakrama iti padam jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya kkame tti payaM seyakAle sikkhi- edhyatkAle zikSiSyate, na tAvat meM sIkhegA, vartamAna meM nahIM sIkhatA hai taba ssai, na tAva sikkhi| jahA ko zikSate / yathA ka: dRSTAnta ? ayaM taka vaha bhavyazarIra dravya upakrama hai| jaise diThaMto? ayaM mahukubhe bhavissai, madhukumbhaH bhaviSyati, ayaM ghRtakumbhaH koI dRSTAnta hai ? [AcArya ne kahA - isakA ayaM ghayakabhe bhvissi| se taM bhaviSyati bhaviSyati / sa eSa bhavyazarIradravyopa- dRSTAnta yaha hai] yaha madhughaTa hogA, yaha bhaviyasarIradavvovakkame // RmaH / ghRtaghaTa hogaa| vaha bhavyazarIra dravya upakrama 56. se ki taM jANagasarIra-bhaviya- atha phi sa jJazarIra-bhavyazarIra- 86. vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya sarIra-batiritte dadhvovakkame? vyatiriktaH dravyopakramaH ? zarIra- upakrama kyA hai ? jANagasarIra-bhaviyasarIra-vatiritta bhavyazarIra-vyatiriktaH dravyopakramaH jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya dabvovakkame tivihe paNNattaM, ta trividhaH prajJaptaH, tadyathA-sacittaH upakrama ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaisejahA-sacitta acittaM miise|| acittaH mithaH / sacitta, acitta aura mizra / 87. se ki taM sacitte davvovakkame? aya kiM sa sacittaH dravyopakramaH? sacitte davvovakkame tivihe paNNatte, sacittaH dravyopakramaH trividhaH prajJaptaH, taM jahA-dupayANaM cauppayANaM tadyathA- dvipadAnAM catuSpadAnAm apayANaM / ekkikke puNa duvihe apadAnAm / ekaikaH punaH dvividhaH paNNate, taM jahA-parikamme ya prajJapta:, tadyathA-parikarma ca vastuvatthaviNAse y|| vinAzazca / 87. vaha sacitta dravya upakrama kyA hai ? sacitta dravya upakrama ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise-dvipada, catuSpada aura apada kA upakrama / inameM se pratyeka ke do-do prakAra prajJapta haiM, jaise-parikarma aura vastu-vinAza / 88. se ki ta dupayauvakkame ? dupaya- atha ki sa dvipadopakrama: ? dvipa- uvakkame- dupayANaM naDANaM nadrANaM dopakramaH --dvipadAnAM naTAnAM nartta- jallANaM mallANaM maTriyANaM velaba- kAnAM 'jallANaM' mallAnAM mauSTigANaM kahagANaM pavagANaM lAsagANaM kAnAM viDambakAnAM kathakAnAM plavaAikkhagANaM laMkhANaM maMkhANaM tUNa- kAnAM lAsakAnAm AkhyAyakAnAM illANaM tuMbavINiyANaM kAyANaM 'laMkhANaM' maGkhAnA 'tUNaillANaM mAgahANaM / se taM dupayauvakkame // tuMbavINiyANaM kAyANaM' mAgadhAnAm / sa eSa dvipdopkrmH| 88. vaha dvipada upakrama kyA hai? dvipada upakrama-naTa, nartaka, kaur3I se juA khelane vAle, pahalavAna, muSTi-yuddha karane vAle, vidUSaka, kathA karane vAle, chalAMga bharane vAle, rAsa racAne vAle, zubhAzubha batAne vAle, bar3e bAMsa para car3hakara khela karane vAle, citrapaTa dikhAkara AjIvikA karane vAle [maMkhali], tUNa-[maka ke AkAra kA vAdya] vAdaka, tambUrA-vAdaka, kAMvara le jAne vAle aura maMgalapAThaka, ina do paira vAle vyaktiyoM ke parikarma aura vinAza meM kiyA jAne vAlA upakrama dvipada upakrama hai| vaha dvipada upakrama hai| Jain Education Intemational Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa : sUtra 85-64 86. se ki taM ca uppayauvakkame ? atha kiM sa catuSpadopakrama: ? cauppayauvakkame --- cauppayANaM catuSpadopakramaH - catuSpadAnAm AsANaM hatthINaM iccaai| setaM azvAnAM hastinAm ityAdi / sa eSa cuppyuvkkme|| ctusspdopkrmH| 89. vaha catuSpada upakrama kyA hai ? catuSpada upakrama-ghor3e, hAthI Adi cAra paira vAle pazuoM ke parikarma aura vinAza meM kiyA jAne vAlA upakrama catuSpada upakrama hai| vaha catuSpada upakrama hai| 90.se ki taM apayauvakkame ? apaya uvakkame-apayANaM aMbANaM aMbADagANaM iccAi / se taM apyuvkkme| se taM sacitte dvvovkmme|| atha ki sa apadopakrama: ? 90, vaha apada upakrama kyA hai ? apadopakramaH-apadAnAm AmrANAm apada upakrama-Ama, AmbeDA Adi AmrAtakAnAm ityAdi / sa ess| apada padArthoM ke parikarma aura vinAza meM apadopakramaH / sa eSa sacittaH dravyopa- kiyA jAne vAlA upakrama apada upakrama hai| krmH| vaha apada upakrama hai| vaha sacitta dravya upakrama hai| 61. se ki taM acitte davvovakkame? atha kisa acittaH dravyopakramaH? 91. vaha acitta dravya upakrama kyA hai ? acitte davovakkame-khaMDAINaM acittaH dravyopakramaH-khaNDAdInAM acitta dravya upakrama-khAMDa, gur3a aura guDAINaM macchaMDINaM / se taM acittaM galAdInAM matsyaNDInAm / sa eSa rAba ityAdi ke parikarma aura vinAza meM kiyA davovakkame // acittaH drvyopkrmH| jAne vAlA upakrama acitta dravya upakrama hai| vaha acitta dravya upakrama hai| 62. se ki taM mosae davvovakkame ? atha kiM sa mizraH dravyopakrama: ? mIsae davovakkame se ceva mizraH dravyopakramaH-sa caiva sthAsakAthAsagaAyaMsagAimaMDie aasaai| darzakAdimaNDitaH ashvaadiH| sa eSa se taM mIsae dvvovkkme| se taM mizraH drvyopkrmH| sa eSa jJazarIrajANagasarIra-bhaviyasarIra-vatiritte bhavyazarIra-vyatiriktaH dravyopakramaH / davvovakkame / se taM noAgamao sa eSa noAgamato dravyopakramaH / sa davvovakkame se taM dvvovkkme|| eSa dravyopakramaH / 92. vaha mizra dravya upakrama kyA hai ? mizra dravya upakrama - bubuda ke AkAra vAle AbhUSaNa aura gale ke AbhUSaNa Adi se vibhUSita azva Adi ke parikarma aura vinAza meM kiyA jAne vAlA upakrama mizra dravya upakrama hai| vaha mizra dravya upakrama hai| vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya upakrama hai| vaha noAgamataH dravya upakrama hai| vaha dravya upakrama hai| 63. se kitaM khetovakkame ? khettova- atha kiM sa kSetropakramaH ? kSetro- kkame-jaNaM halakuliyAhiM pakramaH-yat halakulikAdibhiH khettAI uvakkamijjaMti, iccaai| kSetrANi upakramyante, ityaadi| sa se taM khettovkkme|| eSa kSetropakramaH / 93. vaha kSetra upakrama kyA hai ? kSetra upakrama-hala, kulika kheta meM uge hue ghAsa ko kATane kA upakaraNa] Adi ke dvArA kheta kA upakrama [kheta ko bIja bone yogya] kiyA jAtA hai tathA isa prakAra ke anya upakrama karanA kSetra upakrama hai| vaha kSetra upakrama hai| 14. se ki taM kAlovakkame? kAlova- atha kiM sa kAlopakramaH ? 94. vaha kAla upakrama [kAla-bodha kA sAdhana] kkame-jaNNaM nAliyAIhiM kAla- kAlopakramaH-yat nADikAdibhiH kyA hai ? ssovakkamaNaM kiiri| se taM kAlasya upakramaNaM kriyate / sa eSa kAla upakrama-nADikA (nADI- ghaTI, kAlovakkame // kaalopkrmH| 54 minaTa] Adi ke dvArA samaya ko jAnA jAtA hai| vaha kAla upakrama hai| Jain Education Intemational Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI 65. se ki taM bhAvovakkame? bhAvova- atha kiM sa bhAvopakrama: ? kkame duvihe paNNatte, taM jahA- bhAvopakrama: dvividha: prajJaptaH, tadyathA Agamao ya noAgamao y|| -Agamatazca noAgamatazca / 95. vaha bhAva upakrama [dUsaroM ke bhAva-bodha kA sAdhana] kyA hai ? -bhAva upakrama ke do prakAra prajJapta haiM, jaise -Agamata: aura noAgamataH / 16. se ki taM Agamao bhAvovakkameM? atha kiM sa Agamato bhAvopa- 96. vaha Agamata: bhAva upakrama kyA hai ? Agamao bhAvovakkame-jANae krama: ? Agamato bhAvopakramaH Agamata: bhAva upakrama-jo jAnatA hai uvutte| se taM Agamao bhAvova- jJaH upyuktH| sa eSa Agamato aura usameM upayukta [dattacitta hai| vaha kkme|| . bhAvopakramaH / Agamata: bhAva upakrama hai| 67. se ki taM noAgamao bhAvova- atha ki sa noAgamato bhAvopa- 97. vaha noAgamataH bhAva upakrama kyA hai ? kkame? noAgamao bhAvovakkame / noAgamataH bhAva upakrama ke do prakAra duvihe paNNate, taM jahA-pasatthe ya dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - prazastazca prajJapta haiM, jaise -prazasta aura aprazasta / apasatthe y|| aprazastazca / 18. se kitaM apasatthe bhAvovakkame ? atha kiM sa aprazastaH bhAvopa- 98. vaha aprazasta bhAva upakrama kyA hai ? apasatthe bhAvovakkame-DoDiNi kramaH ? aprazastaH bhAvopakramaH aprazasta bhAva upakrama -kisI brAhmaNI, gaNiyA amccaaiinnN| se taM apa- 'DoDiNi' gaNikA amAtyAdInAm / vezyA aura amAtya Adi kI [jo dUsaroM ke satthe bhAvovakkame // sa eSa aprazasta: bhAvopakramaH / bhAva-bodha kI] pravRtti hai| vaha aprazasta bhAva upakrama hai| &E.se ki taM pasatthe bhAvovakkame? atha kiM sa prazasta: bhAvopa- 99. vaha prazasta bhAva upakrama kyA hai ? pasatthe bhaavovkkme-gurumaaiinnN| krama: ? prazastaH bhAvopakramaH -- prazasta bhAva upakrama -guru Adi ke bhAvase taM pasatthe bhaavovkkme| se taM gurvAdInAm / sa eSa prazasta: bhAvo. bodha kI jo pravRtti hai| vaha prazasta bhAva noAgamao bhaavovkkme| se taM pakramaH / sa eSa noAgamato bhAvopa- upakrama hai| vaha noAgamataH bhAva upakrama hai| bhAvovakkame / se taM uvakkame // krmH| sa eSa bhaavopkrmH| sa eSa vaha bhAva upakrama hai| vaha upakrama hai|' upkrmH| Jain Education Intemational Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. ( sUtra 74 ) Avazyaka (bhAvAzyaka) ke chaha arthAdhikAra haiM / 1. sAmAyika 2. caturviMzatistava 3. vaMdanA Avazyaka 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga 6. pratyAkhyAna 1. sAmAyika TippaNa sUtra 74 arthAdhikAra 1. aThAraha pApa kA pratyAkhyAna 2. caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti 3. guNijanoM kI pratipatti-vaMdanA, vinamra vyavahAra 4. skhalita kI niMdA 5. vraNa cikitsA 6. viziSTa guNoM kA AdhAna / cUrNikAra ne sAmAyika kA artha samabhAva kiyA hai| vaha sAvadya yoga kI virati se prApta hotA hai| hiMsA Adi asat AcaraNa kA tyAga isa bAta kA sUcaka hai ki amuka vyakti meM samabhAva udita huA hai aura samabhAva kA udaya nizcita hI vyakti ko hiMsA Adi asat AcaraNoM se virata karatA hai| sAmAyika kA tAtparya hai samabhAva / rAga aura dveSa viSama bhAva utpanna karate haiN| unakA na honA samabhAva hai| yaha AtmasthatA kI sthiti hai aura AtmasthatA hI sAmAyika hai / 'sAmAyika' samaya zabda se niSpanna hotA hai| yahAM samaya kA artha hai ekIbhAva ko prApta honA / vyAkhyA sAhitya meM isakA nirukta isa prakAra hai- ekatvena ayanaM gamanaM samayaH / zarIra, vacana aura mana kI vividha paryAyoM se nivRtta hokara dravyArtha (dravya AtmA yA mUla cetanA) ke sAtha ekatva ko prApta karanA sAmAyika hai| athavA jisa pravRtti kA prayojana Atmopalabdhi hai, vaha sAmAyika hai / ' isakA dUsarA nirukta yaha hai-jIva vadha ke hetubhUta jo Aya (srota) haiM unheM tyAga kara pravRtti ko saMgata yA samyag karanA samAya hai| isa prayojana se kiyA jAne vAlA prayatna sAmAyika hai / haribhadra ke anusAra - samatA kA artha samAya hai / samatA kA artha hai - rAga dveSa- viyuktatA aura Aya kA artha hai lAbha samatA kA lAbha pAne ke lie jo pravRtti hotI hai vaha sAmAyika hai / " 2.vizatistava caturviMzatistava kA pratipAdya viSaya hai utkIrtanA / isameM caubIsa tIrthaMkaroM kI bhAva stuti hai / tIrtha kA artha haipravacana / tIrthaMkara pravacanakAra hote haiM / ve samabhAva ke upadezaka hone ke kAraNa upakArI haiN| vAstavika guNoM kA utkIrtana karane se antaHkaraNa kI zuddhi hone ke kAraNa darzana kI vizuddhi hotI hai isalie caubIsa tIrthaMkaroM kI utkIrtanA kI jAtI hai / ' 1. ( ka ) acU. pU. 18 : jaM paDhamaM sAmAdiyaMti ajjhayaNaM taM ca samabhAvalakkhaNaM / (kha) 'samaya' zabda se niSpanna sAmAyika zabda meM 'ma' kA dIrghIkaraNa prAkRta ( prAkRtattvAt ) ke AdhAra para huA hai jaise sAmAthiyoM' (samAnItaH) zabda meM sakAra dIrgha huA hai| 2. mahAvu pR. 26 morAgadveSavito va sarvAtma pazyati, Ayo lAbhaH prAptiriti paryAyAH samasya Aya: samAyaH samo hi pratikSaNamapUrvajJanidarzanacaraNaparyAyavAcI bhramaNasaMkleza viccheda ke nirupama sukhahetubhiradhaH kRtacintAmaNikalpadrumopamairyujyate sa eva samAyaH prayojanamasyAdhyayanasaMvedanAnuSThAnandasveti sAmAyikam / 2. (ka) abU. pU. 18bilie darilaNavisohiNimitaM puNa bodhilAbhatthaM ca kammakhavaNatthaM ca titthagarANAmukttiNA katA / (kha) ahAvR. pR. 25 : yathAbhUtAnyAsAdhAraNaguNotkIrtanA caturviMzatistavasyeti / (ga) amavR. pa. 39 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 3. vandanA vandanA ahaM visarjana kI prakriyA hai / vandanIya, vandanA aura vandanA karane vAle ke bIca ekAtmabhAva jur3ane se hI asmitA TUTa sakatI hai / vandanIya vaha hotA hai jo ahaM, samartha yA yogya ho / vandanA kI eka nizcita vidhi hai / isa adhyayana kA pratipAdya viSaya hai- guNavAna guNa kI pUjA / guNa aura guNI meM bheda nahIM hotA isalie guNavAna kI pUjA kA ullekha hai / viziSTa guNopeta vyakti ko vandana - namaskAra karanA / " 4. pratikramaNa - pratikramaNa kA artha hai-- vApasa AnA / sAmAyika kI svIkRti ke bAda jJAta-ajJAta sAmAnya skhalanAoM kA nirAkaraNa stavanA aura vandanA se ho jAtA hai / vinaya karma - nirjaraNa kA mahAna hetu hai| jahAM galatI spaSTa rUpa se pratibhAsita ho, vahAM usase pIche haTane kI bAta AtI hai| arhatoM dvArA pratipAdita sAdhanA ke vidhi-vidhAnoM kA atikramaNa sAdhanA kI skhalanA hai / atikramaNa ke bAda pratikramaNa karane vAlA vyakti mUla sthiti meM pahuMca jAtA hai| skhalita kI nindA isa adhyayana kA pratipAdya viSaya hai / " pratikramaNa, praticaraNa, pratiharaNa, vAraNA, nivRtti, nindA garhA aura zodhi - ye pratikramaNa ke ATha paryAyavAcI nAma haiM / pratikramaNa karane ke ye hetu haiM 1. niSiddha kAma karanA / 2. vihita kAma na karanA / 3. mokSa ke sAdhanoM meM azraddhA honA / 4. viparIta prarUpaNA karanA / 5. kAyotsarga kAyotsarga kA artha hai - zArIrika pravRtti aura mamatva kA visarjana / isakA prayoga auSadhi ke rUpa meM hotA hai / cAritra AtmA ko eka zarIra se upamita kiyA jAe to cAritra vighaTaka kriyAeM zarIra meM vraNa ke samAna haiM / vraNa- ghAva bharane ke lie auSadhi rUpa kAyotsarga kA upayoga hotA hai| prAcInakAla meM prAyazcitta vidhi meM kAyotsarga prApta hotA thA / niSprakampa zarIra, mauna bhAva aura ekAgra mana se aticAroM kA samyag bodha ho jAtA hai / jaise karota se kATha kaTa jAtA hai vaise hI kAyotsarga se karma pudgaloM ko AtmA se dUra haTAyA jA sakatA hai| kAyotsarga adhyayana kA pratipAdya viSaya hai vraNa cikitsA / - 6. pratyAkhyAna aNuogadArAI pratyAkhyAna adhyayana kA pratipAdya viSaya hai-guNa dhAraNA / ahiMsA, satya Adi mUlaguNa aura dasa prakAra ke pratyAkhyAna rUpa uttaraguNa kI svIkRti tathA usakI niraticAra pAlanA ke lie viziSTa guNoM kA AdhAna prastuta adhyayana kA phalitArtha hai / pratikramaNa atIta kA aura pratyAkhyAna anAgata kA hotA hai / 1. ( ka ) acU. pR. 18 : tatie caraNAdiguNasamUhavato vaMdaNamaMsAdiehi paDivattI kAtavvA / (kha) ahAvR. pR. 25 : tatra guNA mUlaguNottaraguNavratapiNDavizuyAyI guNA asya vidyanta iti guNavAn tasya guNavataH pratipatyarthaM vandanAdilakSaNA (pratipattiH) kAryeti / (ga) amavR. pa. 39 / 2. (ka) ac. pR. 18 : cautthe mUluttarAvarAhakkhalaNAe kkhalito paccAgatasaMvege visujjhamANabhAvo pamAtakaraNaM saMbharaMto adhpaNo NidaNagarahaNaM kareti / (kha) ahAvR. pR. 25 : skhalitasya nindA pratikramaNArthI dhikAraH / (ga) amavR. pa. 39 // 3. (ka) alU. pU. 18 paMcama puna sAdhU bagoba pacchiNa caraNAdiyAiyAravaNassa tigicchaM kareti / (kha) ahAvR. pR. 25 : vraNacikitsA kAyotsargasya / (ga) amavR. pa. 39 / 4. (ka) abU. pR. 10 cha jahA tarI nira tiyAradhAraNaM ca jadhA tesi bhavati tathA attha parUvaNA / (kha) ahAvR. pR. 25 : guNadhAraNA pratyAkhyAnArthAdhikAraH / (ga) amavR. pa. 39 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra03, sU0 74,75, Ti0 1,2 sUtra 75 2. anuyogadvAra (aNuogadArA) anuyogadvAra jaina zikSA paddhati kA sUtra hai / ise prAcIna AcAryoM ne vyAkhyA paddhati kA sUtra kahA hai| haribhadra sUri ne anuyoga kA artha adhyayana ke artha kI pratipAdana paddhati kiyA hai| hemacandra ne haribhadra kA anusaraNa kiyA hai|' anuyoga ke cAra dvAra hote haiN| jisa nagara ke dvAra nahIM hotA vaha nagara vAstava meM nagara hI nahIM hotaa| eka dvAra vAle nagara meM jAnA AnA kaThina hotA hai| kAryasiddhi meM vilamba hotA hai| cAra praveza dvAra hone para jAnA AnA sarala ho jAtA hai, kArya velA kA atikramaNa nahIM hotA hai|' TIkA kA mUla AdhAra vizeSAvazyaka bhASya hai|' vyAkhyA ke cAra dvAra haiM-upakrama, nikSepa, anugama aura naya / 1. upakrama vyAkhyA kA pahalA dvAra hai-upakrama / jisase zrotA aura pAThaka ko grantha kA prArambhika paricaya prApta hotA hai, use upakrama kahA jAtA hai| isakA samAnArthaka zabda hai upodghAta / jo vyakti kisI grantha kA nAma, pratipAdya viSaya, adhyayana Adi nahIM jAnatA vaha usake adhyayana meM pravRtta nahIM ho sakatA / adhyayana meM pravRtta hone ke lie sarvaprathama upakrama apekSita hai| kisI bhI grantha kA adhyayana karate samaya upodghAta kI kyA apekSA hai ? isa prazna kA samAdhAna bRhatkalpa-bhASya kI vRtti meM milatA hai-aMdhere ore meM rakhI huI vastueM dIpaka ke prakAza meM dikhAI detI haiM usI prakAra zAstra meM nihita artha upodghAta ke dvArA abhivyakta hotA hai| koI zAstra kitanA hI viziSTa kyoM na ho, upodghAta ke binA usakI upAdeyatA pramANita nahIM hotii| isa tathya ko meghAcchanna candramA ke udAharaNa se spaSTa kiyA hai jisa prakAra megha se AcchAdita candramA AkAza meM nahIM camakatA usI prakAra zAstra bhI upodghAta ke binA upayogI nahIM bntaa|" 2. nikSepa vyAkhyA kA dUsarA dvAra hai-nikSepa / zabdoM meM vizeSaNa ke dvArA pratiniyata artha kA pratipAdana karane kI zakti nihita karanA nikSepa kahalAtA hai| nidhAna, nidhi, nikSepa, nyAsa, viracanA, prasAra, sthApanA ye saba paryAyavAcI haiN| isake dvArA upakrAnta viSaya ke prastuta artha kA bodha hotA hai / vistRta jAnakArI ke lie draSTavya hai sUtra 5 kA TippaNa / 3. anugama vyAkhyA kA tIsarA dvAra hai-anugama / astitva, nAstitva, dravyamAna, kSetra, sparzanA, kAla Adi aneka pahaluoM se vyAkhyA karanA anugama hai| nikSepa dvArA prastuta viSaya kI sthApanA hone ke bAda usakA sat, saMkhyA, kSetra Adi aneka adhikAroM se arthabodha krnaa| 1. ahAva. pR. 26 : ihaadhyynaarthkthnvidhirnuyogH| 2. amava. p.40| 3. (ka) ahAvR. pR. 27 / (kha) amavR. pa. 40 / 4. vibhA. 908 : akayaddAramanagaraM kaegadAraM pi dukkhasaMcAraM / caumUladdAraM puNa sapaDidAraM suhAhigamaM // vahI, 909 : sAmAiyamahapuramavi akayaddAraM tahegadAraM vA / durahigama, caudAraM sapaDiddAraM suhAhigamaM // 5. bRbhA. 1 pR. 2 : anena copoddhAtenAbhihitena sUtrAdayo'rthA abhivyaktA bhavanti, yathA dIpenA'pavarake tamasi / uktaM vattIbhavaMti damvA, dIveNaM appagAse uvvarae / vattIbhavaMti atthA, uvagdhAeNaM tahA satthe // upoddhAtAnnidhAnamantareNa punaH zAstraM svato'tiviziSTamapi na tathAvidhamupAdeyatayA virAjate, yathA nabhasi meghaacchnnshcndrmaaH| uktaM ca-- meghAnchanno yathA candro, na rAjati nabhastale / upoddhAtaM vinA zAstraM, na rAjati tathAvidham / / 6. (ka) ahAvU. pR. 27 : nikSepa: bhyAsaH sthApaneti paryAyaH / (kha) amava. pa. 40 : zAstrAdemisthApanAvibhedairvyasanaM vyavasthApana nikssepH| Jain Education Intemational Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI 72 4. naya vyAkhyA kA cauthA dvAra hai-naya / naya kA atha hai--ananta dharmAtmaka vastu ke eka dharma kA bodha / ' anugama ke dvArA pratipAdya viSaya kA arthabodha hone para naya ke dvArA usake vibhinna paryAyoM kA arthabodha kiyA jAtA hai| vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya hai vizeSAvazyaka bhASya / ' sUtra 76-99 3. (sUtra 76-66) prastuta prakaraNa meM upakrama ke cha: nikSepoM kA nirdeza hai| jaise bIja kI buvAI ke lie kheta ko taiyAra kiyA jAtA hai, jaise kAla bodha ke lie nAlikA se reta athavA jala ko nIce DAlA jAtA hai, jaise vastu kA parikarma aura vinAza kiyA jAtA hai, jaise bhAvabhaMgimA ke dvArA amAtya aura guru kA abhiprAya jAnA jAtA hai vaise hI jisa viSaya kA adhyayana karanA hai usake nAma, sthApanA, -kSetra (kisa kSetra meM graMtha racA gayA), kAla (graMtha kaba racA gayA), dravya (kisa viSaya kA maNDana aura khaNDana kiyA gayA) athavA amuka graMtha kisa vizeSa guNa yA paryAya kA pratipAdana kara rahA hai ? upakrama athavA upodghAta ke dvArA ina saba viSayoM kA jJAna vidyArthI ko hotA hai isalie adhyayana kA pahalA sUtra hai - upakrama / kSamAzramaNa jinabhadra ne dravya, kSetra, kAla Adi ko guru ke citta kI prasannatA kA upakrama batalAyA hai|' zabda vimarza sUtra 87 parikarma parikarma kA artha hai-vastu meM guNa vizeSa kA nirmANa karanA, use sajAnA yA sNvaarnaa| ghI, tela Adi viziSTa padArthoM ke upayoga se naToM, nartakoM ke zarIra ko puSTa aura kAntiyukta banAyA jAtA hai| pazuoM ko prazikSita karanA, unheM AbhUSaNa Adi ke dvArA sajAnA bhI parikarma hai / isa prakAra sajIva yA nirjIva kisI bhI vastu meM guNa vizeSa kI vRddhi karanA parikarma kahalAtA hai| vastu-vinAza vastu ko sampUrNa rUpa meM yA AMzika rUpa meM vinaSTa kara denA vastu vinAza upakrama hai| parikarma aura vinAza donoM upakramoM meM vastu ke pUrva rUpa kA nAza hotA hai, aura nayA rUpa sAmane AtA hai| isa dRSTi se ye donoM eka haiM kintu parikarma meM rUpAntaraNa hone ke bAda bhI yaha vastu vahI hai, aisI pahacAna hotI hai| vastu vinAza meM yaha pratIti nahIM hotI hai / isalie yaha usase bhinna hai| sUtra 88 tUNavAdaka tambUrA-vAdaka kucha vyAkhyAkAra tUNailla, tumbA aura vINiya ina tIna zabdoM kI vyAkhyA karate haiN| kalpasUtra ke TippaNakAra ne tUNailla 1. (ka) acU. pR. 19 : tassa vA batthuNo pajjAyasaMbhaveNa bahudhA nayanaM nato bhaNNati / (kha) ahAvR. pR. 27 : nayanaM naya: nIyate'nenAsminnasmA diti vA nayaH, anantadharmAtmakasya vastuna ekAMza pariccheda ityrthH| (ga) amavR. pa. 40 : nayaH sarvatrAnantadharmAdhyAsite vastu nyekAMzagrAhako bodh:| / 2. ahAva.pR. 27 : saMbaddhamupakramata: samIpamAnIya racitanikSepam / anugamyate'tha zAstraM nayaranekaprabhedaistu // 3. vimA. 911 se 128 / 4. vibhA. 929 se 939 / 5. (ka) ahAva. pR. 27 : parikarma--dravyasya guNavizeSapari ___NAmakaraNaM / (kha) amavR. pa.41 : vastuno guNavizeSAdhAnaM parikarma / 6. (ka) ahAva. pR. 28 : tathAvastuvinAze ca puruSAdInAM khaDgAdibhivinAza eva upkrmyte| (kha) amavR. pa.41: yadA tu vastuno vinAza evopAya vizeSarupakramyate tadA vastunAzaviSayo dravyopakramaH / Jain Education Intemational Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 3, sU076-66, Ti03 kA artha tUNIradhAraka, tumba kA artha AlapanI Adi vAdaka aura vINiya kA artha vINAvAdaka kiyA hai| kintu prastuta Agama ke vyAkhyAkAroM ne tumbavINiya ko eka zabda mAnakara usakI vyAkhyA kI hai|' sUtra 94 nAlikA prAcIna samaya meM kAla-jJAna ke lie nAlikA, zaMkucchAyA aura nakSatra-gati ko AdhAra banAyA jAtA thaa|' nAlikA tAmbe se banI huI eka ghar3I hotI hai, jisameM dhUli yA pAnI DAlakara samaya ko jAnA jAtA hai| jitane samaya meM Upara kA padArtha nIce jAtA hai vaha eka muhUrta kA samaya hotA hai| sUtra 98 aprazasta bhAvopakrama dUsare ke bhAva ko jAnane kA upakrama / yahAM aprazasta aura prazasta kI carcA meM laukika phala vAlA upakrama aprazasta aura lokottara phala vAlA upakrama prazasta rUpa meM vivakSita hai| vRttikAra ne aprazasta upakrama ko samajhAne ke lie tInoM udAharaNoM kI vyAkhyA prastuta kI hai| brAhmaNI eka brAhmaNI ke tIna lar3akiyAM thii| zAdI ke bAda merI putriyAM sukhI raheM, aisI vyavasthA karane ke lie usane bar3I lar3akI se kahA-Aja tuma pahalI bAra sasurAla jA rahI ho| jaba tumhArA pati kamare meM Ae to koI galtI batAkara usake sira para pAdaprahAra kara denA usake bAda jo sthiti ho, mujhe batAnA / putrI ne basA hI kiyaa| usakA pati madhura zabdoM meM bolA-priye ! mere kaThora sira se tumhAre komala pAMva meM pIr3A to nahIM huI? isake sAtha hI usane pAMva apane hAtha meM lekara sahalAe / putrI ne sArI ghaTanA apanI mAtA ko batA dii| mAM ne kahA-beTI ghara meM tumhArA hI rAja hai jaisA cAho, kro| mAtA ke kathanAnusAra dUsarI lar3akI ne bhI vaisA hI kiyaa| usake pati ne thor3A sA gussA karake kahA-kyA yaha kAma ziSTa vyaktiyoM ke yogya hai ? lar3akI ne mAtA ke sAmane sahI sthiti rakha dii| sunakara vaha bolI-tumhArA pati thor3e samaya ke lie nArAja hogA, aura kucha nahIM karegA / tuma bhI thor3I sI sAvadhAnI ke sAtha icchAnusAra ghara meM rho| tIsarI lar3akI kA pati isa Akasmika apamAnajanaka ghaTanA se uttejita ho uThA / vaha bolA-kaisA anucita aura aziSTa vyavahAra hai tumhArA ? kyA tuma kulIna ho ? Akroza prakaTa karane ke bAda pITakara use ghara se bAhara nikAla diyaa| mAtA ne isa ghaTanAcakra kI jAnakArI pAkara kahA-putrI ! tumhAre pati kI sevA bahuta kaThina hai| tuma use devatA mAnakara apramatta bhAva se usakI ArAdhanA karo aura sukhapUrvaka raho / apanI putrI ko yaha nirdeza dekara vaha jAmAtA ke pAsa gaI aura bolI--putra ! yaha hamArI kula paramparA hai / tuma burA mAna gae / tumhAre prati usakA yaha vyavahAra ho hI kaise sakatA hai ? isa prakAra samajhAkara use mnaayaa| gaNikA ___eka nagara meM eka vezyA rahatI thii| vaha 64 kalAoM meM pravINa thii| AgantukoM kA abhiprAya jAnane ke lie usane apane ratibhavana kI dIvAroM para apane-apane vyApAra me pravRtta rAjakumAroM ke citra bnaae| vahAM jo koI AtA, apane vyApAra kI prazaMsA karatA / isake AdhAra para vaha aMkana kara letI ki kauna rAjakumAra kisa zreNI kA hai tathA use kaise prasanna karanA cAhie? usake prati anukUla AcaraNa kara vaha usase bahuta adhika dhana prApta kara letii| 3. amAtya eka rAjA apane mantrI ke sAtha ghur3asavArI kara rahA thaa| mArga meM Upara bhUmi para ghor3e ne prasravaNa kiyaa| vApasa Ate samaya 1. kaTi. pR. 13 / tayA, zaMkucchAyAdinA vA nakSatracArAdinA vA etA2. amava. pa. 42 : 'tUNaillANaM' ti tUNAbhidhAnavAdyavizeSa vatpauSyAdikAlo'tikrAnta iti yat parijJAnaM vtaaN| bhavati sa parikarmaNi kAlopakramaH / 3. (ka) ahAvR. pR. 29 : naalikaa-ghttikaa| 4. vimA. 928 kI vRtti / (kha) amava. pa. 44 : tatra nAlikA-tAmrAdimayaghaTikA Jain Education Intemational Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 aNuogadArAI rAjA ne dekhA -vaha sthAna taba taka gIlA thaa| usakA cintana vahIM aTaka gyaa| vahAM kI bhUmi meM jala kI sambhAvanA se usake mana meM tAlAba banavAne kI bAta uThI / mantrI rAjA kI manaHsthiti kA adhyayana kara rahA thaa| ghara pahuMcakara usane vahAM tAlAba banAne kI yojanA banAI aura rAjA ke na kahane para bhI tAlAba khudavA diyaa| usake cAroM ora saba RtuoM ke anukUla phaloM phUloM vAle vRkSa lagA die| eka dina udhara se gujarate samaya rAjA ne vaha tAlAba dekhA aura mantrI se pUchA-yaha mAnasarovara kI bhAMti ramaNIya tAlAba kisane banavAyA ? mantrI-mahArAja ! Apa hI ne to banavAyA hai| rAjA ne praznAyita AMkhoM se dekhakara kahA-maiMne kaba, kise kahA ? mantrI ne usa dina kI sArI bAta btaaii| rAjA apane mantrI kI dUsare ke citta ko pahacAnane kI kalA para prasanna huaa| usane maMtrI kA vetana bar3hA diyA / sUtra 99 prazasta bhAvopakrama zAstroM kA adhyayana karane ke lie guru Adi pUjyajanoM ke bhAvoM ko samajhanA aura tadanurUpa ceSTA karanA- isakA nAma hai prazasta bhAvopakrama / prastuta Agama meM anuyoga ke cAra dvAroM kI carcA hai / anuyoga kA artha hai- vyAkhyA / vyAkhyA ke sandarbha meM jina tattvoM kA upayoga ho unhIM kA kathana apekSita hai| zAstrAdhyayana ke prasaMga meM guru kA bhAvabodha to aprAsaMgika sA lagatA hai| isa AzaMkA kA nirasana karate hue vRttikAra hemacandra ne guru ke bhAvabodha ko hI vyAkhyA kA mukhya aMga svIkAra kiyA hai| kahA bhI hai "zAstra kA prArambha guru ke adhIna hotA hai| isalie apane hita kI eSaNA karane vAle vyakti ko guru kI ArAdhanA meM tatpara rahanA caahie|" guru ke mana ko samajhanA aura usake anurUpa pravRtti karanA ucita hai| isalie guNArthI ziSyoM ko aisA prayatna karanA cAhie jisase guru prasanna rhe| ziSya kA kartavya hai ki vaha guru ke AkAra aura iMgita kI ArAdhanA kre| kisI samaya guru kaue ko sapheda bhI batAe to ziSya unakI bAta kA prativAda na kare / ekAnta meM vaha usakA kAraNa pUcha le / vRttikAra ne prazasta bhAvopakrama kA pUrA udAharaNa to nahIM diyA para saMketa avazya diyA hai| pUrA kathAnaka vizeSAvazyaka bhASya kI maladhArIyA vRtti meM milatA hai| rAjA AcArya ke pAsa AyA / usane pUchA-bhante ! Apake ziSyoM meM sabase adhika vinIta ziSya kauna hai ? AcArya ne kucha ziSyoM ko bulAyA aura kahA- jAo, dekhakara Ao, gaMgA kisa dizA meM baha rahI hai| kaI ziSyoM ne tatkAla uttara diyA-bhaMte ! gaMgA pUrva kI ora baha rahI hai| usameM se eka ziSya Azrama se bAhara gayA, gaMgA ke taTa para pahuMcA, gaMgA kI dhArA ko dekhA aura lauTakara nivedana kiyA-gaMgA pUrva kI ora baha rahI hai| AcArya ne rAjA kI ora abhimukha hokara kahA-rAjan ! merA yaha ziSya sabase adhika vinIta hai| saba ziSyoM ne guru ke prazna kA uttara diyA para guru ke iMgita kI ArAdhanA karane vAlA vaha eka hI ziSya thaa| yaha prazasta bhAvopakrama kA udAharaNa hai| 1. amavR. pa. 45 / 2. vibhA. 934 kI vRtti / Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakaraNa ( sUtra 100 - 154 ) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha vaikalpika rUpa meM upakrama ke chaH prakAra batalAe gae haiN| unameM pahalA prakAra hai AnupUrvI / isakA saMbaMdha krama vyavasthA se hai / ya kI saMracanA meM krama aura vyutkrama kA mahattvapUrNa yoga hai / yaugika dravyoM ke aneka vikalpa isI krama vyavasthA ke AdhAra para banate / AnupUrvI ke dasa prakAra haiN| prastuta prakaraNa meM nAmAnupUrvI sthApanAnupUrvI aura dravyAnupUrvI kA nirUpaNa hai / dravyAnupUrvI ke aupafant aura anaupanidhikI ina do vikalpoM kA vimarza kiyA gayA hai / anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke pAMca prakAra haiM / unameM bhaGgamutkIrtana aura bhaGgopadarzana pUrvazruta ke adhyayana kI paddhati para prakAza DAlate haiM / pUrvazruta kA mukhya viSaya hai dravyAnuyoga / dravya kI racanA meM do paramANu kA skandha, tIna paramANu kA skandha yAvat ananta paramANu kA skandha hotA hai| eka paramANu meM krama racanA hIM hotI isalie anAnupUrvI hotI hai| do paramANuoM se niSpanna skandha meM krama nahIM hotA isalie AnupUrvI nahIM, akrama nahIM hotA lie avaktavya hai / tIna paramANu se niSpanna skandha meM krama vyavasthA hotI hai isalie vaha AnupUrvI hai / bhaGgasamutkIrtana va bhaGgopana para naya dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| 7 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla pATha 100. ahavA ukkame chavihe paNNatte, taM jahA 1. ANuputhvI 2. nAmaM 3. pamANaM 4. vattavvayA 5. atyAhigAre 6. samoyAre // upakramANuogadAre ANuputhvI-parva 101. se ki taM ANuputhvI ? ANupugyo dasavihA paNNattA taM jahA 1. nAmAputhvI 2. vANaputhvI 3. davAkhI 4. belAputhvI 5. kAlAkhI 6. vikasa NApuvI 7. gaNaNANaputhvI 8. saMThANANupuvvI 6. sAmAyAriyANuputhvI 10. bhAvANu puvvI // nAma-vaNANapuNvI-parva 102. se kiM taM nAmANupuvvI ? nAmANupuvvI jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayasya vA tadubhayANa vA ANupugyo ti nAma kajjai / se taM nAmANutaM nAmANu pucI // 103. se kiM taM ThaNANapubI ? ThavaNANupuvI--jaNaM kaTukamme yA cittakamme vA polyakamme vA lekamme vA gaMthime vA veDhime vA] pUrimevA saMghAime vA akkhe vA varADa vA ego vA aNegA vA sambhAvaThavaNAe vA asambhAvaThavaNAe vA ANuputhvI ti ThavaNA tthvijjh| se taM vANI // cauthA prakaraNa saMskRta chAyA athavA upakramaH SaDvidhaH prajJaptaH, tadyathA - 1. AnupUrvI 2. nAma 3. pramANam 4. vaktavyatA 5. arthAdhikAraH 6. samavatAraH / upakramAnuyogadvAre AnupUrvI-padam aya kisA AnupUrvI ? jAnu pUrvI dazavidhA pratA prajJaptA, tadyathA1. nAmAnupurvI 2.sthApanAnupUrvI 2. yApUrvI 4. kSetrAnupUrvI 5. kAlAnupUrvI 6. utkIrtanAnupUrvI 7. gaNanAnupUrvI 8. saMsthAnAnupUrvI 9. sAmAcAryAnupUrvI 10. bhAvAnu pUrvI / nAmasthApanAnupUrvI-padam atha kisA nAmAnupUrvI ? nAmAnupUrvI - yasya jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadubhayasya vA tadubhayeSAM vA AnupUrvI iti nAma kiyate sA eSA nAmAnu / atha ki sA sthApanAnupUrvI ? sthApanAnupUrvI - yat kASThakarmaNi vA citrakarmaNi vA pustakarmaNi vA lepyakarmaNi vA granthime vA veSTime vA pUrine vA saMpAti vA bhavA varATake vA eko vA aneke vA sadbhAvasthApanayA vA asadbhAvasthApanayA vA AnupUrvI iti sthApanA sthApyate / sA evA sthApanAnupUrvI / hindI anuvAda 100. athavA upakrama ke chaha prakAra prajJapta haiM, jaise - AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA, arthAdhikAra aura samavatAra / ' upakrama anuyogadvAra meM AnupUrvI-pada 101. vaha AnupUrvI kyA hai ? AnupUrvI ke dasa prakAra prajJapta haiM, jaise-nAma AnupUrvI sthApanA AnupUrvI, dravya AnupUrvI kSetra anupUrvI kAla anUpUrvI utkIrtana AnupUrvI, gaNanA AnupUrvI, saMsthAna AnupUrvI, sAmAcArI AnupUrvI aura bhAva AnupUrvI / ' nAma-sthApanA zrAnupUrvI-pada 102. vaha nAma AnupUrvI kyA hai ? nAma AnupUrvI - jisa jIva yA ajIva kA jina jIvoM yA ajIvoM kA jisa jIvaajIva donoM kA, jina jIvoM aura ajIvoM donoM kA AnupUrvI yaha nAma kiyA jAtA hai vaha nAma AnupUrvI hai| 103. vaha sthApanA AnupUrvI kyA hai ? sthApanA AnupUrvIkASThAkRti, citrAkRti, vastrAkRti yA pyAkRti meM baMdhakara, veSTita kara, bharakara yA jor3akara banAI huI putalI meM, akSa yA kaur3I meM eka yA aneka sadbhAvasthApanA athavA asadbhAvasthApanA ke dvArA AnupUrvI kA jo rUpAMkana yA kalpanA kI jAtI hai / vaha sthApanA AnupUrvI hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 aNuogadArAI 104. nAma-dRvaNANaM ko paiviseso ? nAma-sthApanayoH kaHprativizeSaH? 104. nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA nAma yAvatkayikam, sthApanA itva- nAma yAvajjIvana hotA hai, sthApanA alpaittariyA vA hojjA AvakahiyA rikA vA bhavet yAvatkathikA vA / kAlika bhI hotI hai aura yAvajjIvana bhii| vaa|| davvANupuvvI-padaM dravyAnupUrvI-padam dravya AnupUrvI-pada 105. se kiM taM davvANupuvI ? atha kiM sA dravyAnupUrvI ? dravyA- 105. vaha dravya AnupUrvI kyA hai ? davvANupuvvI duvihA paNNatA, nupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathA dravya AnupUrvI ke do prakAra prajJapta haiM, taM jahA-Agamaoya Agamatazca noAgamatazca // jaise-Agamata: aura noaagmtH| noAgamao y|| 106. se ki taM Agamao davvANu- atha ki sA Agamato dravyAnu- 106. vaha AgamataH dravya AnupurvI kyA hai ? pubbI ? Agamao davvANapuvo pUrvI ? Agamato dravyAnapUrvI-yasya AgamataH dravya AnupUrvI-jisane AnupUrvI --jassa NaM ANapuvvI ti padaM AnupUrvI iti padaM zikSitaM sthita yaha pada sIkha liyA, sthira kara liyA, cita sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM citaM mitaM paricitaM nAmasamaM ghoSa- kara liyA, mita kara liyA, paricita kara parijiyaM nAmasamaM ghosasamaM samam ahonAkSaram anatyakSaram avyA- liyA, nAmasama kara liyA, ghoSasama kara ahoNakkharaM aNaccakkharaM avvA- viddhAkSaram askhalitam amIlitam liyA, jise vaha hIna, adhika yA viparyastaiddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM avyatyAnaMDitam pratipUrNa pratipUrNa- akSara rahita, askhalita, anya vargoM se avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNa ghoSaM kaNThoSThavipramukta guruvAcanopa- amizrita, anya granthavAkyoM se amizrita, ghosaM kaMThoDhavippamukkaM guruvAyaNogataM sA tatra vAcanayA pracchanayA pari pratipUrNa, pratipUrNa ghoSa yukta, kaNTha aura hoTha vagayaM, se gaM tattha vAyaNAe pucchavartanayA dharmakathayA, no anuprekSayA / se nikalA huA tathA guru kI vAcanA se prApta NAe pariyaTTaNAe dhammakahAe, no kasmAt / ke kasmAt ? anupayogo dravyam iti hai| vaha usa (AnupUrvI pada) kA adhyApana, annupyehaae| kamhA? aNuvaogo prazna, parAvartana aura dharmakathA meM pravRtta hotA davvamiti kaTu // hai taba AgamataH dravya AnupUrvI hai| vaha anuprekSA meM pravRtta nahIM hotA, kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI pravRtti se zUnya) hotA 107. negamassa ego aNuvautto naMgamasya ekaH anupayuktaH Aga- 107. naigamanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti Agamao egA davvANupuvvI, mata: ekA dravyAnupUrvI, dvau anupayuktI AgamataH eka dravya AnupUrvI hai, do anupayukta doNi aNuvauttA Agamao Agamato dve dravyAnupUvyauM, trayaH anupa- vyakti AgamataH do dravya AnupUrvI hai, tIna doNNIo davANapuvvIo, yuktAH AgamataH tisraH dravyAnapUrvyaH, anupayukta vyakti AgamataH tIna dravya AnupUrvI tiNi aNuvauttA Agamao evaM yAvantaH anupayuktAH tAvantaH tAH haiM, isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM tiNNIo davANapuvvIo, evaM negamasya AgamatI dravyAnupUrvA / eva naigamanaya kI apekSA utanI hI AgamataH dravya jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyAo meva vyavahArasyApi / saMgrahasya eko AnupUrvI haiN| tAo negamassa Agamao vA aneke vA anupayukto vA anupa- isI prakAra vyavahAranaya ko bhI samajhanA dvvaannupuvviio| evameva vava- yuktAH vA Agamato dravyAnupUrvI vA caahie| hArassa vi| saMgahassa ego vA dravyAnapUrvyaH vA sA ekA drvyaanupuurvii| saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti aNegA vA aNuvautto vA RjusUtrasya ekaH anupayuktaH AgamataH hai athavA aneka anupayukta vyakti haiM, Agamata: aNuvauttA vA Agamao ekA dravyAnupUrvI, pRthaktvaM necchati / eka dravya AnupUrvI hai athavA aneka dravya davvANupuvvI vA davANupuvvIo trayANA zabdanayAnAM jJaH anupayuktaH / AnupUrvI haiM vaha eka dravya AnupUrvI hai| vA, sA egA dvvaannupuvii| avastu / kasmAt ? yadi jJaH anupa- RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta Jain Education Intemational Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakaraNa : sUtra 104-110 ujjusuyassa ego aNuvautto yukto na bhavati / sA eSA Agamato vyakti AgamataH eka dravya AnupUrvI hai, bhinnatA Agamao egA davANupuvvI, dravyAnupUrvI / use iSTa nahIM hai| pahattaM necchi| tiNhaM saddanayANaM tIna zabda nayoM (zabda, samabhirUDha, evaMbhUta) jANae aNuvauttaM avattha / kI apekSA anupayukta jJAtA avastu hai| kamhA? jai jANae aNuvautte kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta na bhvi| se taM Agamao nahIM hotA / vaha AgamataH dravya AnupUrvI hai| dvvaannuputvii|| 108. se ki taM noAgamao davvANu- atha ki sA noAgamato dravyAna- 108. vaha noAgamataH dravya AnupUrvI kyA hai ? puvI ? noAgamao davANupuvI pUrvI ? noAgamato dravyAnupUrvI noAgamataH dravya AnupUrvI ke tIna prakAra tivihA paNNatA, taM jahA-jANa- trividhA prajJaptA, tadyathA-jJazarIra- prajJapta haiM, jaise -jJazarIra dravya AnupUrvI, bhavyagasarIradavvANupuvvI bhaviyasarIra- ___ dravyAnupUrvI bhavyazarIradravyAnupUrvI zarIra dravya AnupUrvI aura jJazarIra bhavyazarIra davvANapuvvI jANagasarIra-bhaviya- jJazarIra-bhavyazarIra-vyatiriktA dravyA- vyatirikta dravya aanupuurvii| sarIra-vatirittA dvaannpuvvii|| nupuurvii| 106. se ki taM jANagasarIradavvANu- atha ki sA jJazarIradravyAnupUrvI ? 109. vaha jJazarIra dravya AnupUrvI kyA hai ? puvvI? jANagasarIradavvANapuvvI jJazarIradravyAnupUrvI --AnupUrvI iti jJazarIra dravya AnupUrvI-AnupUrvI isa pada -----ANapuvI ti payatthA- padArthAdhikArajasya yat zarIrakaM ke arthAdhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo higArajANagassa jaM sarIrayaM ___ vyapagata-cyuta-cyAvita-tyaktadehaM jIva- zarIra acetana, prANa se cyuta, kisI nimitta vavagaya-caya-cAviya-cattadehaM jovavihINaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA se prANacyuta kiyA huA, upacaya rahita aura vippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM niSIdhikAgataM vA siddhazilAtalagataM jIva-vipramukta hai, use zayyA, bichaune, zmazAnavA nisohiyAgayaM vA siddhasilA- vA dRSTvA ko'pi vadet ---aho ! bhUmi yA siddhazilAtala para dekhakara koI talagayaM vA pAsittA gaM koi anena zarIrasamucchyeNa jinaviSTena kahe-Azcarya hai ! isa paudgalika zarIra ne vaejjA-aho NaM imeNaM sarIrasa- bhAvena AnupUrvI iti padam AkhyAtaM jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra AnumussaeNaM jiNadiTheNaM bhAveNaM prajJApitaM prarUpitaM darzitaM nizitam pUrvI isa pada kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, ANapuvvI tti payaM AghaviyaM ___ upadarzitam / yayA ka: dRSTAntaH ? darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA hai| jaise paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM nidaMsiyaM ayaM madhukumbhaH AsIt, ayaM ghRta- koI dRSTAnta hai ? (ocArya ne kahA- isakA uvdNsiyN| jahA ko diLaMto? kumbhaH AsIt / sA eSA jJazarIra- dRSTAnta yaha hai) yaha madhughaTa thA, yaha ghRtaghaTa ayaM mahukuMbhe AsI, ayaM ghayakuMbhe dravyAnupUrvI / thaa| vaha jJazarIra dravya AnupUrvI hai| AsI / se taM jANagasarIradavvANu puvii|| 110. se ki taM bhaviyasarIradavvANa atha ki sA bhavyazarIradravyAnu- 110. vaha bhavyazarIra davya AnupUrvI kyA hai ? puvI? bhaviyasarIradabvANupunvI pUrvI ? bhavyazarIradravyAnupUrvI-ya: bhavyazarIra dravya AnupUrvI -garbha kI -je jIve joNijammaNanikkhaMte jIva: yonijanmaniSkrAntaH anena caiva pUrNAvadhi se nikalA huA jo jIva isa prApta imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasa- Adattakena zarIrasamucchayeNa jina- paudgalika zarIra se AnupUrvI isa pada ko mussaeNaM jiNadiTheNaM bhAveNaM diSTena bhAvena AnupUrvI iti padam jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya ANupuvvI ti payaM seyakAle eSyat kAle zikSiSyate, na tAvat meM sIkhegA, vartamAna meM nahIM sIkhatA hai taba sikkhissai, na tAva sikkhi| shiksste| yathA kaH dRSTAntaH ? ayaM taka vaha bhavyazarIra dravya AnupUrvI hai| jaise jahA ko diLaMto? ayaM mahakuMbhe madhukumbhaH bhaviSyati, ayaM ghRtakambhaH koI dRSTAnta hai ? (AcArya ne kahA - isakA bhavissai, ayaM ghayakaMbhe bhvissi| bhvissyti| sA eSA bhavyazarIra- dRSTAnta yaha hai) yaha madhughaTa hogA, yaha ghRtaghaTa se taM bhviysriirdbvaannpuuvii|| drvyaanupuurvii| hogA / vaha bhavyazarIra dravya AnupUrvI hai| Jain Education Intemational Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ER 111. se kiM taM jANagasarIra bhaviyasarIra vatiritA dayANuputhvI ? jANagasarIra bhaviyasarIra vati rittA davyANupuccI dubihA paNNattA, taM jahA oyaNihiyA va anova NihiyA ya // - 112. tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA ThappA // 113. tatva NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA paNNattA, taM jahAnegama-vavahArANaM saMgahassa ya // gama-yavahArANaM aNovanihiya-dambANupRthvI-parya 114. se kiM taM negama-vabahArANaM aNovaNihiyA davyANuputhvI ? negama-vabahArANaM aNovaNihiyA dayAvI paMcavihA paNNasA, taM jahA - 1. aTThapayaparUvaNayA 2. bhaMgasamuttiNayA 3. bhaMgovadaMsaNayA 4. samoyAre 5. aNugame // 115. se kise negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA ? negama-vavahArANaM apayasvaNayAtipaesie ANupRthvI caupaesie ANuputhvI jAya dasapaesie ANupuvvI saMkhejjapaesie ANupugyo asaMvejjaesie ANupuvvI anaMtapae sie ANakhI / paramANuyogya annaaputhyo| dupaesie avttmbe| tipaesiyA ANuputrImo jAva aNatapaesiyA ANupuvIo / paramANupoggalA aNANupuvvIo / dupaesiyA avattavvayAI / se taM negama-vavahArANaM apayapara vaNayA || 116. eyAe NaM negama-bavahArANaM aparUvaNayAe ki poSaNaM ? eyAe NaM negama-vavahArANaM atha ki sA jJazarIra bhavyazarIravyatiriktA dravyAnupUrvI ? jJazarIrabhavyazarIra vyatiriktA dravyAnupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathA-aupani dhikIca ananidhi ca // tatra yA asau aupanidhiko sA sthApyA / tatra yA asau anaupanidhiko sA dvividhA prajJaptA, tadyathA-naMgamavyavahArayoH saMgrahasya ca // naMgama-vyavahArayoH anaupanidhiko dravyAnupUrvI-padam atha ki sA naigama-vyavahArayoH anopanidhiko dravyAnupUrvI ? naMgamavyavahArayo: anopanidhikIcyApUrvI pacavidhA prajJaptA tathA 12. sarako nam 3. bhaGgopadarzanam 4. samavatAra: 5. anugamaH / - atha ki sA naigama-vyavahArayoH arthapadaprarUpaNA ? naMgama-vyavahArayoH arthapadatrarUpaNA zipradezika: manupUrvI catuSpradezika jAnupUrvI yAbad dazapradezika : AnupUrvI saMkhyeyapradezika AnupUrvI asaMkhyeyapradezikaH AnupUrvI anantapradezika : pUrvI paramApudgalaH anAnupUrvI dvipravezika avdhykm| privefrer anupU yAda anade zikA: AnupUrvyaH paramAta anAnupUvyaM / dvipradezikA: avaktadhyAni sA eyA naMgama-vyavahArayoH arthapadaprarUpaNA / Anu etayA maigama-vyavahArayoH arthapadaprarUpaNayA ki prayojanam ? etayA naigama-vyavahArayoH arthapadaprarUpaNayA aNuogavArAI 111. vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya AnupUrvI kyA hai ? jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya AnupUrvI ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-- aupanidhikI aura anaupnidhikii| 112. jo aupanidhikI hai vaha sthApya hai / 113. jo anaupanidhikI hai usake do prakAra prajJapta haiM, jaise naigama-vyavahAra kI anaupanidhikI aura saMgraha kI anaupnidhikii|" naMgama-vyavahAra anIpanidhiko dravyAnupUrvI-pada 114. vaha naMgama aura vyavahAranaya sammata anaupanidhiko dravya AnupUrvI kyA hai ? naMgama aura vyavahAranaya sammata anaupanidhikI dravya AnupUrvI ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise- 1. arthapadaparUpaNa, 2. bhaMgasamutkIrtana, 3. bhaMgopadarzana, 4. samavatAra, 5. anugama / 115. vaha naigama aura vyavahAranaya sammata arthapadaparUpaNa kyA hai ? nagama aura vyavahAranaya sammata arthapada prarUpaNa -- tripradezika AnupUrvI, " catuSyadezika AnupUrvI yAvat dasapradezika AnupUrvI saMkhyeyapradezika AnupUrvI, asaMkhyeyapradezika AnupUrvI, anantapradezika AnupUrvI, paramANa pudgala anAnupUrvI, dvipradezika avaktavya, tripradezika AnupUrviyAM yAvat anantapradezika AnupUrviyAM paramANupudgala anAnupUniyA aura dvipradezika avastavya ( aneka ) haiM vaha naigama aura vyavahAranaya sammata arthapadaprarUpaNa hai / 116. naigama aura vyavahAranaya sammata arthapadaprarUpaNa se kyA prayojana hai ? naigama aura vyavahAranaya sammata isa artha - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakaraNa : sUtra 111-117 aTThapayaparUvaNayAe maMgasamukki taNayA kajjai // bhaMgasamukki bhaGgasamutkIrtanaM kriyate / / 117. se kiM taM negama-vavahArANaM maMgasavikataNayA ? negama vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA 1. asthi ANupuvvI 2. asthi aNANupuvvI 3. atthi avattavvae 4. asthi ANupuvIo 5. asthi aNANaputhvIo 6. asthi avasavyAiM / ahavA 1. asthi ANuputhvI ya aNANupuvIya 7. ahavA 2. asthi ANuputhvIya aNANuputhvIjo ya 8. ahavA 3. asthi ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya 6. ahavA 4. asthi ANupuvvIo ya aNANuyovIo ya 10. / ahavA 1. asthi ANavIya aNANuvvI ya avattanvara ya 16. ahavA 2. asthi ANupuvvI ya aNANupuvvo ya avattavvayAI ca 20. ahavA 3. asthi ANupuvvI ya aNANupuvvoo ya avattavvae ya 21. ahavA 4. asthi ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya avattabvayAI ca 22. ahavA 5 asthi ANu puNyIo ya aNANupuvIya atha ki tadgama-vyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanam ? naigama vyava hArayokarta1.asti AnupUrvI 2. asti anAnupUrvI 3. asti avaktavyakam 4. asti AnupUrvya : 5. asti anAnupU 6. asti avaktavyakAni / ahavA] 1. asthi ANuputhvI ya avattavvae ya 11. ahavA 2. asthi ANupuvvI ya avattavvayAiM ca 12. ahavA 3. asthi ANupuvvIo ya avattambae ya 13. ahavA 4. asthi ANuvIo ya avattavvayAI ca 14. / ahavA 1. asthi aNANupunvI ya athavA 1 asti anAnupUrvI ca avatavya va 14. ahA 2. asthi avaktavyakaJca 15 athavA 2 asti aNAvIya avattavvayAI ca anAnupUrvI ca avaktavyakAni ca 16 16. ahavA 3. asthi aNANu- athavA 3 asti anAnupUrvyazca avaktaputhvIo ya avattavyae ya 17. vyakaJca 17 athavA 4 asti ahavA 4. asthi aNupuvvIo ya anAnupUrvyazca avaktavyakAni ca avatavyayA ca 18. / 18 / athavA 1 asti AnupUrvI ca anAnupUrvI ca 7 athavA 2 asti AnupUrvI athavA 3 asti AnupUrvyazca anAnupUrvI ca 9 athavA 4 asti AnupUrvyazca anAnupUrvyazca 10 / athavA 1 asti AnupUrvI ca avaktavyakaJca 11 athavA 2 asti AnupUrvI ca avaktavyakAni ca 12 athavA 3 asti AnupUrvyazca avaktavyakaJca 13 athavA 4 asti AnupUrvyazca avaktavyakAni ca 14 / athavA 1 asti AnupUrvI ca anAnupUrvI ca avaktavyakaJca 19 athavA 2 asti AnupUrvI ca anAnupUrvI ca avaktavyakAni ca 20 athavA 3 asti AnupUrvI ca anAnupUrvyazca avaktavyakaJca 21 athavA 4 asti AnupUrvI ca anAnupUrvyazca avaktavyakAni ca 22 athavA 5 asti AnupUrvyazca anAnupUrvI ca avaktavyakaJca 23 athavA 6 asti Anu 83 pada - prarUpaNa se bhaMgasamutkIrtana kiyA jAtA hai / 117. vaha naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgasamutkIrtana kyA hai ? naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgasamuraDItaM 1. AnupUrvI hai 2. anAnupUrvI hai 3. avaktavya hai / 4. AnupUrviyAM haiM, 5. anAnupUniyAM hai 6 taya hai| . 7. athavA 1. AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai / 8. athavA 2. pUrvI hai, anAnupUniyA hai / nuniyA hai, anAnupUrvI hai| 10. athavA 4. AnupUrviyAM haiM, anAnupUrviyAM haiM / 9. 3. 11. athavA 1. AnupUrvI hai, avaktavya hai / 12. athavA 2. AnupUrvI hai, avaktavya haiM / 13. athavA 3. AnupUrviyAM haiM, avaktavya hai / 14. athavA 4. AnupUrviyAM haiM, avaktavya haiN| 15. athavA 1. anAnupUrvI hai, avaktavya hai / 16. athavA 2. anAnupUrvI hai, avaktavya haiN| 17. athavA 3 anAnupUrviyAM haiM, avaktavya hai / 18. athavA 4. aviyAM haiM, vakatavya haiM / 19. athavA 1. AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai aura avaktavya hai / 20 athavA 2. AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai aura avaktavya haiM / 21. athavA AnupUrvI hai, anAnupUniyAM haiM aura avaktavya hai / 22. athavA 4. AnupUrvI hai, anAnupUviyAM haiM aura avaktavya haiM / 23. athavA 5 AnupUrviyAM haiM, anAnupUrvI hai aura avaktavya hai / 24. athavA 6. AnupUrviyAM haiM, anAnupUrvI hai aura avaktavya haiM / 25. athavA 7. AnupUniyA hai, anAnupUrviyA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI avattavvae ya 23. ahavA 6. asthi pUrvyazca anAnupUrvI ca avaktavyakAni ANapuvvIo ya aNANupubvI ya ca 24. athavA 7. asti AnupUya'zca avattavvayAiM ca 24. ahavA 7. anAnupUrvyazca avaktavyakaJca 25. atthi ANupuvvIo ya aNANu- athavA 8. asti AnupUrvyazca anAnupugvIo ya avattabvae ya 25. pUya'zca avaktavyakAni ca 26 / ahavA 8. atthi ANuputvoo ya (ete aSTau bhaGgAH) evaM sarve pi aNANapuvvIo ya avattavvayAiM SaDviMzatiH bhnggaaH| tadetad naigamaca 26 / (ee aTTa bhNgaa)| evaM vyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanam / savve vi chanvIsaM bhNgaa| se taM negama-vavahArANaM bhNgsmukkitnnyaa|| haiM aura avaktavya hai| 26. athavA 8. AnupUviyAM haiM, anAnupUrviyAM haiM aura avaktavya haiN| (ye ATha trisAMyogika vikalpa haiN|) isa prakAra saba milAkara chabbIsa vikalpa hote haiM / vaha naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgasamutkIrtana hai|" 118. eyAe NaM negama-vavahArANaM etena naigama-vyavahArayoH bhaGga- 118. isa naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMga bhaMgasamukkittaNayAe ki paoyaNaM? samutkIrtanena ki prayojanam ? etena samutkIrtana kA kyA prayojana hai ? eyAe NaM negama-vavahArANaM bhaMga- naigama-vyavahArayoH bhaGgAsamutkIrtanena naigama aura vyavahAranaya sammata isa bhaMgasamukkittaNayAe bhaMgovadasaNayA bhaGgopadarzanaM kriyate / samutkIrtana se bhaMgopadarzana kiyA jAtA hai| kiiri|| 116.se ki taM negama-vavahArANaM atha kiM tad naigama-vyavahArayoH 119. vaha naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgopa bhaMgovadasaNayA? negama-vavahArANaM bhaGgopadarzanam ? naigamavyavahArayoH darzana kyA hai ? bhaMgovadaMsaNayA-1. tipaesie bhaGgopadarzanam - 1. tripradezikaH naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgopaANupuvI 2. paramANupoggale AnupUrvI 2. paramANupudgala: anAnu- darzana-1. tripradezika AnupUrvI 2. paramANuaNANapubbI 3. dupaesie pUrvI 3. dvipradezikaH avaktavyakam pudgala anAnupUrvI 3. dvipradezika avaktavya / avattavvae 4. tipaesiyA ANu- 4. tripradezikAH AnupUrya: 5. para- 4. tripradezika AnupUrviyAM 5. paramANu pudgala puvvIo 5. paramANupoggalA mANapudgalAH anAnupUrvyaH 6. dviprade- anAnupUrviyAM 6. dvipradezika avaktavya haiN| aNANapuvvIo 6. dupaesiyA zikAH avaktavyakAni / avttvvyaaii| ahavA 1. tipaesie ya paramANu- athavA 1. tripradezikazca 2. 7. athavA 1. tripradezika hai, paramANupoggale ya ANupuvvI ya aNANu- paramANupudgalazca AnupUrvI ca pudgala hai, AnupUrvI hai aura anAnupUrvI hai| puvvI ya 7. ahavA 2.tipaesie anAnupUrvI ca 7. athavA 2. triprade- 8. athavA 2. tripradezika hai, paramANuya paramANupoggalA ya ANupuvvI ya zikazca paramANupudagalAzca AnupUrvI pudgala haiM, AnupUrvI hai aura anAnupUrviyAM haiN| aNANapuvvIo ya 8. ahavA 3. ca anAnupUrvyazca 8. athavA 3. 9. athavA 3. tripradezika haiM, paramANupudgala tipaesiyA ya paramANupoggale ya tripradezikAzca paramANupudagalazca haiM, AnupUrviyAM haiM aura anAnupUrvI haiN| ANapuvvIo ya aNANupuvvI ya AnupUrvyazca anAnupUrvI ca 9. athavA 10. athavA 4. tripradezika haiM, paramANu6. ahavA 4. tipaesiyA ya 4. tripradezikAzca paramANupudgalAzca pudgala haiM, AnupUrviyAM haiM aura anAnupUrviyAM paramANupoggalA ya ANupuvIo AnupUrvazca anAnupUrvyazca 10 / aNANupuvvIo ya 10 / / ahavA 1. tipaesie ya dupaesie athavA 1. tripradezikazca viprade- 11. athavA 1. tripradezika hai. dvipradezika ya ANapuvvI ya avattavae ya zikazca AnupUrvI ca avaktavyakaJca hai, AnupUrvI hai aura avaktavya hai| 12. athavA 11. ahavA 2. tipaesie ya 11. athavA 2. tripradezikazca dvipra- 2. tripradezika hai, dvipradezika haiM, AnupUrvI hai dupaesiyA ya ANupubvI ya dezikAzca AnupUrvI ca avaktavyakAni aura avaktavya haiN| 13. athavA 3. avattabvayAI ca 12. ahv| 3. ca 12. athavA 3. tripradezikAzca tripradezika haiM, dvipradezika hai, AnupUrviyAM Jain Education Intemational Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakaraNa : sUtra 118,116 tipaesiyA yadupaesie ya ANu puvvIo ya avattavvae ya 13. ahavA 4. tipaesiyA yadupaesiyA ya ANapuNbIo ya avatavyavAI ca 14 / ahavA 1. paramANupoggale ya dupasie ya aNANuputrI ya avattavvae ya 15. ahavA 2. paramANuyoggale ya dupaesiyA ya aNANuputhvI va avatavyayAI ca 16. ahavA 3. paramANuvoggalA dupasie ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 17. ahavA 4. paramANupoggalA ya duvaesiyA ya aNANupuravIo va avatavyavAI ca 18. / ahavA 1. tipaesie ya paramANupole yadupaesae ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 16. ahavA 2. tipaesie ya paramANupoggale yadupaesiyA ya ANuputrI ya aNANupubbI ya avatavyavAI ca 20. ahavA 3. tipae sie ya paramANupogalA ya esie va ANuvIya aNANu pRthvIo ya avasaya 21. ahavA 4. tipaesie ya paramANupoggalA yadupaesiyA ya ANuputhvI ya aNANuputhvIo ya avayavA 22. ahavA 5 tipaesiyA ya paramANupale yadupae lie ya ANupuvAo pa aNANuputhvI ya avattavvae ya 23. ahavA 6. tipaesiyA ya paramANupoggale ya dupaesiyA ya ANupuvvIo ya aANapuccIya avasathyayA ca 24. ahavA 7 tipaesiyA ya paramANupoggalA ya dupae lie ya ANupuvvoo ya aNANuputhvIo ya avattavvae ya 25. ahavA 8. tipaesiyA ya paramANupoggalA ya supaesiyA pa ANapucchIo ya dvipradezikazca AnupUrvyazca avaktavyakaJca 13. athavA 4. tripradezikAzca dvipradezikAzca AnupUrvyazca avaktavyakAni ca 14 / athavA 1. paramANu pud galazca dvipradezikazca anAnupUrvI ca avaktavyakaJca 15. athavA 2. paramANupudgalazca dvipradezikAzca anAnupUrvI ca avaktavyakAni ca 16. athavA 3. paramANupulAva dvipradezikazca anAnupUrvyazca avaktavyakaJca 17. athavA 4. paramANupudgalAzca dviprade zikAra anAnupuSyazva vAni ca 15 / athavA 1 tripradezikazca paramANupudgalazca dvipradezikazca anupUrvI ca anAnupUrvI ca avaktavyakaJca 19. athavA 2 tripradezikazca paramANupudgalazca dvipradezikAzca AnupUrvI ca anAnupUrvI ca avaktavyakAni ca 20. athavA 3. tripradezikazca paramANupudgalAzca dvipradezikaraca AnupUrvIca anAnupazca - vyakaJca 21. athavA 4. tripradezikazca paramANupudgalAzca dviprade zikAzca AnupUrvIca anAnupUrvyazca avaktavyakAni ca 22. athavA 5. tripradezikAzca paramANupud galazca dvidezikazca AnupUrvyazca anAnupUrvI ca avaktavyakaJca 23. athavA 6. tripradezikAzca paramANupuGgalazca dipradezikAraca AnupUrvazca anAnuavaktavyakAni ca 24. pUrvI ca avasthAna athavA 7. tridezikAzca paramANupudgalAzvadvipradezikA anupayaM zva anAnupazca avaktavyakaJca 25. athavA 8 tripradezikAzca paramANupudgalAzca dvipradezikAzca AnupUrvazva anAnupUrvyazca avaktavyakAni 85 haiM aura avaktavya hai / 14. athavA 4. tripradezika haiM, dvipradezika haiM, AnupUrviyAM haiM aura avaktavya haiN| 15. athavA 1. paramANupudgala hai, pradezika hai, pUrvI hai aura astavya hai / 16. athavA 2. paramANupudgala hai, dvipradezika haiM, anAnupUrvI hai aura avaktavya haiM / 17. athavA 3. paramANupudgala haiM, dvipradezika hai, anAnupUrviyAM haiM aura avaktavya hai / 18. athavA 4. paramANupudgala haiM, dvipadezika hai, anAnupUniyA hai aura avaktavya haiM / 19. athavA 1. tripradezika hai paramANupudgala hai, ki hai, AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai aura avaktavya hai / 20. athavA 2. tripradezika hai, paramANupudgala hai, dvipradezika haiM, AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai aura avaktavya haiM / 21. athavA 3. tripradezika hai, paramANu haiM, dvipradezika hai, AnupUrvI hai, anAnupU hai aura aya hai| 22. athavA 4. tripradezika hai, paramANupudgala haiM, dvipradezika haiM, AnupUrvI hai, anAnupUrviyAM haiM aura avaktavya haiM / 23. athavA 5. tripradezika haiM, paramANupudgala hai, dvipradezika hai, AnupUniyAM hai, anAnupUrthI hai aura avaktavya hai| 24. athavA 6 tripradezika haiM, paramANupudagala hai, dvipradezika haiM, AnupUrviyAM haiM, anAnupUrvI hai aura avaktavya haiM / 25. athavA 7 tripradezika haiM, paramANupudagala haiM, dvipradezika hai, AnupUrviyAM haiM, anAnupUrviyAM haiM aura avaktavya hai / 26. athavA 8 tridezika haiM, paramANupudgala haiM, dvipradezika haiM, AnupUrviyAM haiM, anAnupUrviyAM haiM aura avaktavya haiM / vaha naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgopadarzana hai / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI aNANupuvvIo ya avattavvayAI ca ca 26 / tadetad nai gama-vyavahArayoH 26 / se taM negama-vavahArANaM bhaGgopadarzanam / bhNgovdNsnnyaa|| 120. se ki taM pamoyAre? samoyAre-- atha kisa samavatAraH ? samava- 120. vaha samavatAra kyA hai ? negama-vavahArANaM ANupugvidanvAI tAraH-naigama-vyavahArayoH AnupUrvI- samavatAra naigama aura vyavahAranaya sammata kahi samoyaraMti....ki ANapuvvi- dravyANi kva samavataranti-kim AnupUrvI dravya kahAM samavatarita hote haiM - davvehi samoyaraMti ? aNANupugvi- AnupUrvIdravyeSu samavataranti ? anAnu- kyA AnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM ? davehi samoyaraMti ? avattavvaya- pUrvIdravyeSu samavataranti ? avakta anAnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM ? davehi samoyaraMti ? negama- vyakadravyeSu samavataranti ? naigama- athavA avaktavya dravyoM meM samavatarita hote haiM ? vavahArANaM ANupugvidavvAiM ___ vyavahArayoH AnupUrvIdravyANi Anu- naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI ANapugvidanvehi samoyaraMti, no pUrvIdravyeSu samavataranti, no anAnu- dravya AnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM, aNANapugvidabvehi samoyaraMti, no pUrvIdravyeSu samavataranti, no avakta- ve anAnupUrvI dravyoM meM samavatarita nahIM hote, avattavvayadavehi smoyrNti| vyakadravyeSu samavataranti / avaktavya dravyoM meM samavatarita nahIM hote| negama-vavahArANaM aNANapubbi- naigama-vyavahArayoH anAnupUrvI- naigama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI davAI kahi samoyaraMti--ki dravyANi kva samavataranti kim dravya kahAM samavatarita hote haiM --kyA AnupUrvI ANapugvidanvehi samoyaraMti ? AnupUrvIdravyeSu samavataranti ? anAnu- dravyoM meM samavatarita hote haiM ? anAnupUrvI aNANapugvidavvehi samoyaraMti ? pUrvIdravyeSu samavataranti ? avaktavyaka- dravyoM meM samavatarita hote haiM ? athavA avattavvayadavvehi samoyaraMti? dravyeSu samavataranti ? naigama-vyava- avaktavya dravyoM meM samavatarita hote haiM ? negama-vavahArANaM aNANapunvi- hArayoH anAnupUrvIdravyANi no Anu- naigama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI davvAI no ANapugvidagvehi pUrvIdravyeSu samavataranti, anAnupUrvI- dravya AnupUrvI dravyoM meM samavatarita nahIM hote, samoyaraMti, aNANapugvidavvehiM dravyeSu samavataranti, no avaktavyaka- anAnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM, samoyaraMti, no avattavvayadavvehi dravyeSu samavataranti / avaktavya dravyoM meM samavatarita nahIM hote| smoyrNti| negama-vavahArANaM avattanvayadavAI naMgama-vyavahArayoH avaktavyaka- naigama aura vyavahAranaya sammata avaktavya kahiM samoyaraMti - kiM ANupubvi- dravyANi kva samavataranti - kim dravya kahAM samavatarita hote haiM kyA AnupUrvI davehi samoyaraMti ? aNANupubbi- AnupUrvIdravyeSu samavataranti ? anAnu- dravyoM meM samavatarita hote haiM ? anAnupUrvI damvehi samoyaraMti ? avattavvaya- pUrvIdravyeSu samavataranti ? avakta- dravyoM meM samavatarita hote haiM ? athavA davvehi samoyaraMti ? negama- vyakadravyeSu samavataranti ? naigama- avaktavya dravyoM meM samavatarita hote haiM ? vavahArANaM avattavvayadavAiM no vyavahArayoH avaktavyakadravyANi no naigama aura vyavahAranaya sammata avaktavya ANupuzvidanvehi samoyaraMti, no AnupUrvIdravyeSu samavataranti, no dravya AnupUrvI dravyoM meM samavatarita nahIM hote, aNANupugvidanvehi samoyaraMti, anAnupUrvIdravyeSu samavataranti no anAnupUrvI dravyoM meM samavatarita nahIM hote, avattavvayadamvehi samoyaraMti / se avaktavyakadravyeSu samabataranti / sa eSa avaktavya dravyoM meM samavatarita hote haiN| vaha taM smoyaare|| smvtaarH| samavatAra hai| 121. se ki taM aNugame ? aNugame atha ki sa anugamaH? anugamaH 121. vaha anugama kyA hai ? navavihe paNNatte, taM jahAnavavidhaH prajJaptaH, tadyathA anugama ke nau prakAra prajJapta haiM, jaise-... gAhA gAthA-- 1. satpadaprarUpaNA, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 1.saMtapayaparUvaNayA 2. davvapamANaM 1. satpadanarUpaNA 2. dravyapramANaJca 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAga, ca 3. khetta 4. phusaNA ya / 3. kSetra 4. sparzanA c| 8. bhAva, 9. alpabahutva / 5. kAlo ya 6. aMtaraM 7 bhAga 5. kAlazca 6. antaraM 7. bhAga: 8. bhAva 6. appAbahuM ceva // 1 // 8. bhAvaH 9. alpabahu caiva // 1 // Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakaraNa : sUtra 120-124 122. negama-yavahArANaM ANupubvidavAI ki asthi ? nariva ? niyamA asthi ? negama-vavahArANaM aApuvvidavAI ki asthi ? t ? natthi niyamA asthi / 122. negamahArANaM ANupuvidavAI ki saMkhenjAI ? asaM jAI ? anaMtAI ? no saMkhenjAI, no asaMkhejjAI, anaMtAI evaM doNi vi // 124. negama-vavahArANaM negama babahArANaM avatavyayavayvAI naigama-vyavahArayoH avaktavyaka ki asthi ? naftva ? niyamApramyANi kim asti ? nAsti ? niyamAt asti / asthi / ANupuvidavAI logassa kati bhAge hojjA - fka saMvedabhAge honnA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ? egadavvaM pacca logassa saMkhejjaibhAge vA hojjA, asaMkhejjaibhAge vA hojjA, saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhejjesu bhAge vA hojjA, samyaloe vA hojjA / nANAdavAI pahucca niyamA savvaloe hojjA / negama-vavahArANaM aNANapuvidavAI logassa kati bhAge hojjA - ki saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhennaimAge hojjA ? saMkhejje bhAgesu honA ? asaMkhejjesu bhAge hojjA ? savvaloe hojjA ? egadavvaM pacca logassa no saMkhejjaibhAge hojjA, asaMkhejjai bhAge hojjA, no vejjesu bhAge hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, no savvaloe hojjA / nAgadavyA pahuca niyamA savvaloe hojjA / evaM avattavvagadaNyANi vi / / naMgama-vyavahArayoH dravyANi kim asti ? niyamAt asti / AnupUrvInAsti ? naigama-vyavahArayoH anAnupUrvIdravyANi kim asti ? nAsti ? niyamAt asti / naMgama-vyavahArayoH AnupUrvIvyANi ki saMkhyeyAni ? asaMkhye pAni ? anantAni ? no saMkhyepAni no asaMkhyeyAni anastAni evaM i api / gama-yavahArayoH AnupUrvIdravyANi lokasya katibhAge bhavantiki saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? sarvaloke bhavanti ? ekadravyaM pratItya lokasya saMkhyeyatamabhAge vA bhavanti, asaMkhyeyatamabhAge yA bhavanti saMkhyeyeSu bhAgeSu vA bhavanti, asaMkhyeyeSu bhAgeSu vA bhavanti, sarvaloke vA bhavanti / nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarvaloke bhavanti / jaMgama-vyavahArayo: anAnupUrvIiSyANi lokasya katibhAge bhavantiki saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMpetamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? sarvaloke bhavanti ? ekadravyaM pratItya lokasya no saMkhyeyatamabhAge bhavanti, asaMkhyeyatamabhAge bhavanti no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no sarvaloke bhavanti / nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarvaloke bhavanti / evam avaktavyakadravyANi api / / 87 122. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM ? ve niyamataH haiM / naigama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI dravya haiM yA nahIM ? ve niyamataH haiM / naigama aura vyavahAranaya sammata avaktavya dravya haiM yA nahIM ? ve niyamataH haiM / 123. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya saMkhyeya haiM ? asaMkhyeya haiM ? yA ananta hai? ve saMzyeya nahIM hai, asaMkhya nahIM hai, ananta haiM / isI prakAra anAnupUrvI dravya aura avaktavya dravya bhI ananta haiM / " 124. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga meM haiM kyA saMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? saMkhyeya bhAgoM meM haiM ? asaMkhyeya bhAgoM meM haiM ? yA samUce loka meM haiM ? AnupUrvI dravya eka dravya kI apekSA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM haiM, asaMkhyAtaveM bhAga meM hai, saMkhya bhAgoM meM haiM, asaMkhya bhAgoM meM haiM athavA samUce loka meM haiM / " aneka dravyoM kI apekSA ve niyamataH samUce loka meM haiM / 15 naigama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga meM haiM kyA saMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? saMkhyeya bhAgoM meM haiM ? asaMkhyeya bhAgoM meM haiM ? yA samUce loka meM haiM ? anAnupUrvI dravya eka dravya [ paramANu ] kI apekSA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM nahIM haiM, asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, " saMkhyeya bhAgoM meM nahIM haiM, asaMkhyeya bhAgoM meM nahIM haiM aura samUce loka maiM nahIM haiN| aneka dravyoM kI apekSA ve niyamataH samUce loka meM haiN| isI prakAra avaktavya dravyoM kA bhI pratipAdana karanA caahie| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI 88 125. negama-vavahArANaM ANupugvi- naMgama-vyavahArayoH AnupUrvI- davvAiM logassa kati bhAgaM dravyANi lokasya katibhAgaM spRzanti phusaMti-ki saMkhejjaibhAgaM -fka saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? phusaMti ? asaMkhejjaibhAgaM phusaMti? asaMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? saMkhyesaMkhejje bhAge phusaMti? asaMkhejje yAn bhAgAn spRzanti ? asaMkhyeyAn bhAge phusaMti ? savvalogaM phusaMti? bhAgAn spRzanti ? sarva lokaM spRzanti? egadavvaM paDucca logassa saMkhejjai- ekadravyaM pratItya lokasya saMkhyeyatamabhAgaM vA phusaMti, asaMkhejjaibhAgaM bhAgaM vA spRzanti, asaMkhyeyatamabhAgaM vA phusaMti, saMkhejje bhAge vA vA spRzanti, saMkhyeyAn bhAgAn vA phusaMti, asaMkhejje bhAge vA saMti, spRzanti, asaMkhyeyAn bhAgAn vA savvalogaM vA phusaMti / nANAdavvAiM spRzanti, sarvalokaM vA spRzanti / paDacca niyamA savvalogaM phuusNti| nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarva lokaM spRzanti / negama-vavahArANaM aNANapugvi- nagama-vyavahArayoH anAnupUrvIdavvANaM pucchaa| egadavvaM paDucca dravyANAM pRcchaa| ekadravyaM pratItya no saMkhejjaibhAgaM phusaMti, no saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti, asaMkhyeyaasaMkhejjaibhAgaM phusaMti, no saMkhejje tamabhAgaM spRzanti, no saMkhyeyAn bhAge phusaMti, no asaMkhajje bhAge bhAgAn spRzanti, no asakhyeyAn phusaMti, no savvalogaM phusNti| bhAgAn spRzanti, no sarvalokaM spRzanANAdavvAiM paDucca niyamA nti / nAnAdravyANi pratItya niyamAt savvalogaM phusNti| evaM avatta sarvalokaM spRshnti| evam avaktavvagadavvANi vibhANiyabvANi // vyakadravyANi api bhaNitavyAni / 125. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga kA sparza karate haiN|" -kyA saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? saMkhyeya bhAgoM kA sparza karate haiM ? asaMkhyeya bhAgoM kA sparza karate haiM ? athavA samUce loka kA sparza karate haiM ? eka dravya kI apekSA AnupUrvI dravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM, asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM, saMkhyeya bhAgoM kA sparza karate haiM, asaMkhyeya bhAgoM kA sparza karate haiM athavA samUce loka kA sparza karate haiN| aneka dravyoM kI apekSA ve niyamata: samUce loka kA sparza karate haiN| naigama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga kA sparza karate haiM -kyA saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? saMkhyeya bhAgoM kA sparza karate haiM ? asaMkhyeya bhAgoM kA sparza karate haiM ? athavA samUce loka kA sparza karate haiM ? eka dravya kI apekSA ve loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza nahIM karate haiM, asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM, saMkhyeya bhAgoM kA sparza nahIM karate haiM, asaMkhyeya bhAgoM kA sparza nahIM karate haiM, samUce loka kA sparza nahIM karate haiM / aneka dravyoM kI apekSA ve niyamataH samUce loka kA sparza karate haiN| isI prakAra avaktavya dravyoM kA bhI pratipAdana karanA caahie| 126. negama-vavahArANaM ANapubdhi- naigama-vyavahArayoH AnupUrvI- davvAiM kAlao kevacciraM hAti? dravyANi kAlata: kiyacciraM bhavanti? egadavvaM paDacca jahaNaNaM ega ekadravyaM pratItya jaghanyena eka samayam, samayaM, ukkoseNaM asNkhejjNkaalN| utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnAnANAdavvAiM paDacca niyamA dravyANi pratItya niyamAt srvaadhvaasvvddhaa| evaM doNi vi| nam / evaM dve api| 126. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya kAla kI dRSTi se kitane samaya taka hote haiM ? eka dravya kI apekSA ve jaghanyata: eka samaya aura utkRSTataH asaMkhya kAla taka hote haiN| aneka dravyoM kI apekSA ve niyamataH sarvakAla meM hote haiN| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM ke kAla kA bhI pratipAdana karanA caahie| 127. negama-vavahArANaM ANupugvi naigama-vyavahArayoH AnupUrvIdravyA- 127 naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI Jain Education Intemational Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakaraNa : sUtra 125-128 davANaM aMtaraM kAlao kevazviraM hoi ? egadavvaM paDucca jahaNaNaM evaM samayaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM / nANAdavvAI pacca natthi aMtaraM / negama-vavahArANaM aNANupuvidavvANaM aMtaraM kAlao kevacicaraM hoi ? egadavvaM paDucca jahaNaNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM / nANAdavvAiM paDucca natthi aMtaraM / negama-vavahArANaM avattavvagadavvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoi ? egadavvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM / nANAravAI natthi paTucca aMtaraM // 128. negama vavahArANaM ANupuvidavvAiM sesadavvANaM kai bhAge hojjA- ki saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? no saMkhejjaibhAge hojjA, no asaMkhejjaimAge honA, no saMsejje bhAge hojjA, niyamA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA / negama-yavahArANaM aNAjapavi davvAI sesadavvANaM kai bhAge hojjA- ki saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejje bhAge hojjA ? asaMkhe jjesu bhAgesu hojjA ? saMkhejjaibhAge hojjA, asaMkhejjaibhAge honA, no saMkhejjesu bhAge hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu honA evaM avalambagadavyANi / vi // 12. negama-yavahArANaM ANupugvi davAI kayarammi bhAve hojjA NAm antaraM kAlataH kiafecaraM bhavati ? ekadravyaM pratItya jaghanyena ekaM samayam, utkarSeNa anantaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram / maMgama-vyavahArathI: anAnupUrvIdravyANAm antaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? ekadravyaM pratItya jaghanyena ekaM samayam, utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya nA antaram / naigama-vyavahArayoH avaktavyakadravyANAm antaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? ekadravyaM pratItya jaghanyena eka samayam, utkarSeNa anantaM kAlam / pratItya nAnAdravyANi nAsti antaram / jaMgama-vyavahArayoH AnupUrvIdravyANi zeSadravyANAM kati bhAge bhavanti - kiM saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? asakhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? no saMkhyeyatamabhAge bhavanti, no asaMkhyeyatamabhAge bhavanti, mI saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti niyamAt asaMkhyayeSu bhAgeSu bhavanti / naigama-yavahArayoH anAnupUrvIdradhyANi zeSadravyANAM kati bhAge bhavanti - ki saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMyamAne sati ? saMkhyeyeSu bhAyeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu nobhayanti ? no saMkhyA bhavanti, asaMkhyeyatamabhAge bhavanti, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavati, to asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti / evam avaktavyakaimpANi api / / saMgama-vyavahArayoH AnupUrvIpratyAni rasmin bhAve bhavanti kara dravyoM meM kAlakRta antara [virahakAla ] kitanA hotA hai ? eka dravya kI apekSA jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH anantakAla kA antara hotA hai / aneka dravyoM kI apekSA unameM kAlakRta antara nahIM hotA / naigama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI dravyoM meM kAlakRta antara kitanA hotA hai ? eka dravya kI apekSA jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH asaMkhyeya kAla kA antara hotA hai / aneka dravyoM kI apekSA unameM kAla kRta antara nahIM hotA / naigama aura vyavahAranaya sammata avaktavya dravyoM meM kAlakRta antara kitanA hotA hai ? eka dravya kI apekSA jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH anantakAla kA antara hotA hai / aneka dravyoM kI apekSA unameM kAlakRta antara nahIM hotA / " 128. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitane bhAga meM hote haiMkyA saMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM ? saMkhyeya bhAgoM meM hote haiM ? athavA asaMkhyeya bhAgoM meM hote haiM ? ve saMkhyAtaveM bhAga meM nahIM hote, asaMkhyAtaveM bhAga meM nahIM hote, saMkhyeya bhAgoM meM nahIM hote, ve niyamataH asaMkhyeya bhAgoM meM hote haiM / naigama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitane bhAga meM hote haiM- kyA saMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM ? saMkhyeya bhAgoM meM hote haiM ? athavA asaMkhyeya bhAgoM meM hote haiM ? ve saMkhyAtaveM bhAga meM nahIM hote, asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM, saMkhyeya bhAgoM meM nahIM hote, asaMkhyeya bhAgoM meM nahIM hote| isI prakAra avaktavya dravyoM ke zeSa dravyoM meM hone vAle bhAga kA bhI pratipAdana karanA cAhie / " 129. naigama aura vyahAranaya sammata AnupUrvI dravya kisa bhAva meM hote haiM kyA udaya bhAva meM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI ki udaie bhAve hojjA? kim audapike bhAve bhavanti ? hote haiM ? upazama bhAva meM hote haiM ? kSAyika uvasamie bhAve hojA? khaie aupazamike bhAve bhavanti ? kSAyike bhAva meM hote haiM ? kSAyopazamika bhAva meM bhAve hojjA? khaovasamie bhAve bhAve bhavanti ? kSAyopazamike bhAve hote haiM ? pAriNAmika bhAva meM hote haiM ? hojjA ? pAriNAmie bhAve bhavanti ? pAriNAmike bhAve athavA sAnnipAtika bhAva meM hote haiM ? hojjA?sannivAie bhAve hojjA? bhavanti ? sAnnipAtike bhAve bhavanni? __ ve niyamataH sAdi pAriNAmika bhAva meM niyamA sAipAriNAmie bhAve niyamAt sAdipAriNAmike bhAve hote haiN|" isI prakAra anAnupUrvI aura hojjaa| evaM doNNi vi|| bhavanti / evaM api| avaktavya dravyoM ke bhAva kA bhI pratipAdana karanA caahie| 130. eesi NaM negama-vavahArANaM eteSAM naigama-vyavahArayoH Anu- 130. naigama aura vyavahAranaya sammata ina AnupUrvI ANupanvidavvANaM aNANupunvi- pUrvIdravyANAm anAnupUrvIdravyANAm dravyoM, anAnupUrvI dravyoM aura avaktavya dravyoM davvANaM avattavvagadavvANa ya avaktavyakadravyANAM ca dravyAryatayA prade meM dravyArtha, pradezArtha aura dravyArtha-pradezArtha davvaTTayAe paesaTTayAe davvaTTha- zArthatayA dravyArtha-pradezArthatayA katare kI apekSA kauna kinase alpa, adhika, samAna paesaTTayAe kayare kayarohito appA __ katarebhyaH alpAni vA ? bahUni vA ? yA vizeSAdhika haiM ? vA? bahayA vA? tullA vA? tulyAni vA ? vizeSAdhikAni vA ? nagama aura vyavahAranaya sammata avaktavya visesAhiyA vA? savvatthovAiM sarvastokAni naigama-vyavahArayoH dravya dravyArtha kI apekSA sabase kama haiM, anAnunegama-bavahArANaM avattavvagadamvAI avaktavyakadravyANi dravyArthatayA, pUrvI dravya dravyArtha kI apekSA avaktavya dravyoM davvaTTayAe, aNANapavvidabvAiM anAnupUrvIdravyANi dravyArthatayA vizeSA se vizeSAdhika haiM, AnupUrvI dravya dravyArtha kI davvaTTayAe visesAhiyAI, ANu- dhikAni, AnupUrvIdravyANi dravyArtha apekSA anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyeyaguNa haiN| pavvidavvAiM davaTTayAe asaMkhejja- tayA asaMkhyeyaguNAni / pradezArthatayA pradezArtha kI apekSA naigama aura vyvhaargunnaaii| paesaTTayAe-savvattho- sarvastokAni naMgama-vyavahArayoH naya sammata anAnupUrvI dravya apradezArtha kI vAiM negama-vavahArANaM aNANu- anAnupUrvIdravyANi apradezArthatayA, apekSA sabase kama haiM, avaktavya dravya pradezArtha pavvidavvAiM apaesaTTayAe, avaktavyakadravyANi pradezArthatayA kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika avattavvagadavvAiM paesaTTayAe vizeSAdhikAni, AnupUrvIdravyANi haiM, anAnupUrvI dravya pradezArtha kI apekSA avaktavisesAhiyAI, ANapugvidavvAiM pradezArthatayA anantaguNAni / dravyArtha vya dravyoM se anantaguNa haiM / paesaTTayAe annNtgunnaaii| davvaTTha- pradezArthatayA - sarvastokAni naigama ___ dravyArtha aura pradezArtha kI apekSA naigama paesaTTayAe --savvatthovAiM negama- vyavahArayoH avaktavyakadravyANi aura vyavahAranaya sammata avaktavya dravya vavahArANaM avattavvagadamvAI dravyArthatayA, anAnupUrvIdravyANi dravyArtha kI apekSA sabase kama haiM, anAnupUrvI davvaTTayAe, aNANupuvvidavAI dravyArthatayA apradezArthatayA vizeSA dravya dravyArtha aura apradezArtha kI apekSA davvaTTayAe apaesaTuyAe visesAhi- dhikAni. avaktavyakadravyANi pradezArtha avaktavya dravyoM se vizeSAdhika haiM, avaktavya yAI, avattavvagadavvAiM paesaTTayAe tayA vizeSAdhikAni, AnupUrvIdravyANi dravya pradezArtha kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se visesAhiyAI, ANupubbidavvAI dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni tAni vizeSAdhika haiM, AnupUrvI dravya dravyArtha kI davvaTThayAe asakheujaguNAI, tAI caiva pradezArthatayA anantagaNAni / sa apekSA avaktavya dravyoM se asaMkhyeyaguNa haiM, ceva paesaTTayAe annNtgunnaaii| se eSa anugamaH / sA eSA naMgama- pradezArtha kI apekSA ve hI anantaguNa haiN| vaha taM aNugame / se taM negama-bavahArANaM vyavahArayoH anaupanidhikI dravyAnu- anugama hai / 22 vaha naigama aura vyavahAranaya aNovaNihiyA dvvaannupuvii| sammata anaupanidhikI dravya AnupUrvI hai| saMgahassa aNovaNihiya-davvANupuvI- saMgrahasya anaupanidhiko-dravyAnu- saMgrahanaya kI anaupanidhiko dravya AnupUrvI pUrvo-padam pada 131. se ki taM saMgahassa aNovaNihiyA atha ki sA saMgrahasya anaupa- 131. vaha saMgrahanaya sammata anaupanidhikI dravya davvANapadavI ? saMgahassa aNova- nidhiko dravyAnupUrvo ? saMgrahasya AnuparcI kyA hai ? NihiyA davANuputvI paMcavihA anaupanidhiko dravyAnupUrvI paJcavidhA saMgrahanaya sammata anaupanidhikI dravya AnupaNNatA, ta jahA-1. aTupayaparU- prajJaptA, tadyathA-1. arthapadaprarUpaNA pUrvI ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise-1. artha pUrvo // padaM Jain Education Intemational Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 cauthA prakaraNa : sUtra 130-136 vaNayA 2. bhaMgasamukkittaNayA 2. bhaMgasamutkIrtanam 3. bhaMgopadarza3. bhaMgovadasaNayA 4. samoyAre nam 4. samavatAraH 5. anugamaH / 5. aNugame // padaprarUpaNa, 2. bhaMgasa mutkIrtana, 3. bhaMgopadarzana, 4. samavatAra, 5. anugm| 132. vaha saMgrahanaya sammata arthapadaprarUpaNa kyA 132. se ki taM saMgahassa aTupayaparU- atha ki sA saMgrahasya arthapadaprarU vaNayA?saMgahassa aTrapayaparUvaNayA paNA? sagrahasya arthapadaprarUpaNA -- -tipaesiyA ANupuvI caupae- tripradezikA: AnupUrvI catuSpradezikA: siyA ANapabbI jAva dasapaesiyA AnapUrvI yAvat dazapradezikAH Anu ANapadavI saMkhejjapaesiyA ANu- pUrvI saMkhyeyapradezikA: AnapUrvI puvI asaMkhejjapaesiyA ANuputvI asaMkhyeyapradezikA: AnupUrvI anantaagaMtapaesiyA ANuputvI / para pradezikA: AnapUrvI / paramANupudgalAH mANupoggalA annaannuputvo| dupae anaanpuurvii| dvipradezikA: avaktasiyA avttvve| se taM saMgahassa vyakam / sA eSA saMgrahasya arthapadaaTThapayaparUvaNayA // prruupnnaa| 133. eyAe NaM saMgahassa aTupamparU etayA saMgrahasya arthapadaprarUpaNayA vaNayAe ki paoyaNaM? eyAe NaM ki prayojanam ? etayA saMgrahasya arthasaMgahassa aTThapayaparUvaNayAe padaprarUpaNayA bhaGgasamutkIrtanaM kriyate / bhaMgasamukkittaNayA kori|| saMgrahanaya sammata arthapadaprarUpaNa-tripradezika AnupUrvI, cArapradezika AnupUrvI yAvat dasapradezika AnupUrvI, saMkhyeyapradezika AnupUrvI, asaMkhyeyapradezika AnupUrvI, anantapradezika AnupUrvI, paramANupudgala anAnupUrvI, dvipradezika avaktavya hai| vaha saMgrahanaya sammata arthapadaprarUpaNa hai| 133. isa saMgrahanaya sammata arthapadaprarUpaNa se kyA prayojana hai ? saMgrahanaya sammata isa arthapadaprarUpaNa se bhaMgasamutkIrtana kiyA jAtA hai| 134. vaha saMgrahanaya sammata bhaMgasamutkIrtana kyA 134. se ki taM saMgahassa bhaMgasamukki- atha ki tat saMgrahasya bhaGga- taNayA? saMgahassa bhaMgasamukki samutkIrtanam ? saMgrahasya bhaGgasamutaNayA-1. asthi ANupuvI 2. kIrtanam -- 1. asti AnapUrvI asthi aNANuputvI 3. asthi 2. asti anAnapUrvI 3. asti avattavvae ahavA 4. asthi ANu avaktavyakam athavA 4. asti puvo ya aNANupuvvI ya ahavA 5. AnapUrvI ca anAnapUrvI ca athavA asthi ANupubvI ya avattavvae ya 5. asti AnupUrvo ca avaktavyakaJca ahavA 6. asthi aNANupuvI ya athavA 6. asti anAna pUrvI ca avattavvae ya ahavA 7. atthi avaktavyakaJca athavA 7. asti AnaANuputvI ya aNANupubvI ya pUrvIca manAnupUrvI ca avaktavyakaJca / avattavvae y| evaM ee satta evaM ete saptabhaGgA: / tadetat saMgrahasya bhNgaa| se taM saMgahassa bhaMgasamukki- bhaGgasamutkIrtanam / ttnnyaa| saMgrahanaya sammata bhaMgasamutkIrtana-1. AnupUrvI hai 2. anAnupUrvI hai 3. avaktavya hai athavA 4. AnupUrvI aura anAnupUrvI hai athavA 5. AnupUrvI aura avaktavya hai athavA 6. anAnupUrvI aura avaktavya hai athavA 7. AnupUrvI, anAnupUrvI aura abaktavya hai| isa prakAra ye sAta vikalpa hote haiN| vaha saMgrahanaya sammata bhaMgasamutkIrtana hai| 135. eyAe NaM saMgahamsa bhaMgasamukki- etena saMgrahasya bhaGgasamutkIrtanena 135. saMgrahanaya sammata isa bhaMgasamutkIrtana se kyA taNayAe ki paoyaNaM? eyAe NaM kiM prayojanam ? etena saMgrahasya bhaGga- prayojana hai ? saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe samUtkIrtanena bhaGgopadarzanaM kriyate / saMgrahanaya sammata isa bhaMgasamutkIrtana se bhaMgAvadasaNayA kIrai / / bhaMgopadarzana kiyA jAtA hai| 136. se ki taM saMgahassa bhaMgovadaM- atha kiM tat saMgrahasya bhaGgopadarza- 136. vaha saMgrahanaya sammata bhaMgopadarzana kyA hai ? saNayA? saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA nama? saMgrahasya bhaGgopadarzanam - saMgrahanaya sammata bhaMgopadarzana---1. triprade-1.tipaesiyA ANupavI 2. 1. tripradezikAH AnapUrvI 2. zika AnupUrvI 2. paramAgupudgala anAnupUrvI paramANupoggalA aNANupubdhI 3. paramANapudgalA: anAnapUrvI 3. 3. dvipradezika avaktavya athavA 4. tripradezika dupaesiyA avattavvae ahavA 4. dvipradezikA: avaktavyakam athavA 4. aura paramANupudgala, AnupUrvI aura anAnu Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI pUrvI athavA 5. tripradezika aura dvipradezika, AnupUrvI aura avaktavya athavA 6. paramANu pudgala aura dvipradezika, AnupUrvI aura avaktavya athavA 7. tripradezika, paramANupudgala aura dvipradezika, AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya / isa prakAra ye sAta vikalpa hote haiN| vaha saMgrahanaya sammata bhaMgopadarzana 62 tipaesiyA ya paramANapoggalAya tripradezikAzca paramANupudgalAzca ANupuvo ya aNANuputvo ya ahavA AnupUrvI ca anAnupUrvI ca athavA 5. 5. tipaesiyA ya dupaesiyA ya tripradezikAzca dvipradezikAzca AnuANupubvI ya avattavvae ya ahavA pUrvI ca avaktavyakaJca athavA 6. 6. paramANupoggalA ya dupaesiyAya paramANupudgalAzca dvipradezikAzca aNANuputvI ya avattavvae ya anAnutUrvI ca avaktavyakaJca athavA ahavA 7. tipaesiyA ya paramANu- 7. tripradezikAzca paramANupudgalAzca poggalA ya dupaesiyA ya ANu- dvipradezikAzca AnupUrvI ca anAnupuvI ya aNANuputvo ya avttvve| pUrvI ca avaktavyakaJca / (evaM ete y|[evN ee sattabhaMgA?] 1 se taM saptabhaGgAH ?) / tadetat saMgrahasya saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA // bhaGgopadarzanam / 137. se ki taM samoyAre ?samoyAre atha ki sa samavatAra: ? samava- saMgahAsa ANupusvidavvAiM kahi tAra:-saMgrahasya AnupUrvIdravyANi samoyaraMti ? ki ANupugvidamvehi kva samavataranti ? kim AnupUrvIsamoyaraMti ? aNANupugvidanvehi dravyeSu samavataranti ? anAnupUrvIsamoyaraMti ? avattavvagadamvehi dravyeSu samavataranti ? avaktavyakasamoyaraMti ? saMgahassa ANupunvi- dravyeSu samavataranti ? saMgrahasya AnudavAiM ANapavvidanvehi samoya. pUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSu samavaraMti, no aNANupugvidanvehi taranti, no anAnupUrvIdravyeSu samavasamoyaraMti, no avatavvagadavehi taranti, no avaktavyakadravyeSu samavasamAyaraMti / evaM doNi vi saTTANe taranti / evaM dve api svasthAne samoyaraMta / se taM smoyaare|| smvtrtH| sa eSa smvtaarH| 137. vaha samavatAra kyA hai? samavatAra--saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravya kahAM samavatarita hote haiM- kyA AnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM ? anAnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM ? athavA avaktavya dravyoM meM samavatarita hote haiM ? saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravya AnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM, anAnupUrvI dravyoM meM samavatarita nahIM hote, avaktavya dravyoM meM samavatarita nahIM hote / isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI apane-apane sthAna meM samavatarita hote haiN| vaha samavatAra 138. se ki taM aNugame ? aNugame atha kisa anugama: ? anugamaH 138. vaha anugama kyA hai ? aTTavihe paNNatta, taM jahA - aSTavidha: prajJaptaH, tadyathA-' anugama ke ATha prakAra prajJapta haiM- jaise gAhAgAthA 1. satpadaprarUpaNa, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 1. saMtapayaparUvaNayA 2. davvapamANaM 1. satpadaprarUpaNA 2. dravyapramANaM 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAga, ca 3. kheta 4. phusaNA ya / ca 3. kSetra 4. sparzanA ca / 8. bhAva / alpabahutva nahIM hotaa|" 5. kAlo ya 6. aMtaraM 7. bhAga 5. kAlazca 6. antaraM 7. bhAgaH 8. bhAva appAbahuM natthi // 1 // 8. bhAva: alpabahu nAsti // 1 // 136. saMgahassa ANuputvidanvAiM ki saMgrahasya AnupUrvIdravyANi 139. saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM? atthi ? nasthi ? niyamA atthi| kim asti ? nAsti ? niyamAt ve niyamataH haiN| isI prakAra anAnupUrvI evaM doNi vi|| asti / evaM dve api| aura avaktavya dravya bhI niyamataH haiN| 140. saMgahassa ANapagvidanvAiM ki saMgrahasya AnupUrvIdravyANi kiM 140. saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravya saMkhyeya haiM ? saMkhejjAiM? asaMkhejjAI? saMkhyeyAni ? asaMkhyayAni ? ana- asaMkhyeya haiM ? athavA ananta haiM ? aNaMtAI? no saMkhejjAiMno tAni ? no saMkhyeyAni no asaMkhye- ve saMkhyeya nahIM haiM, asaMkhyeya nahIM haiM aura asaMkhejjAI no aMNatAI, niyamA yAni no anantAni, niyamAt ekaH ananta bhI nahIM haiM, ve niyamataH eka rAzi ego raasii| evaM doNi vi|| rAzi / evaM dve api| hai| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kI bhI niyamataH eka rAzi hai| Jain Education Intemational Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakaraNa : sUtra 137-145 141. saMgahassa ANupavvidavvAiM saMgrahasya AnupUrvIdravyANi 141. saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravya loka ke logasta kati bhAge hojjA-ki lokasya kati bhAge bhavanti-ki kitane bhAga meM hote haiM - kyA saMkhyAtaveM bhAga saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhe- saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhye- me hote hai ? asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM ? saMkhyeya jjaibhAge hojjA? saMkhejjesu yatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgoM meM hote haiM ? asaMkhyeya bhAgoM meM hote bhAgesu hojjA? asaMkhejjesu bhAge bhAgeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu hai ? athavA samUce loka meM hote haiM ? hojjA? savvaloe hojjA ? no bhavanti ? sarvaloke bhavanti ? no / __ saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravya saMkhyAtaveM saMkhejjaibhAge hojjA, no asaMkhe- saMkhyeyatamabhAge bhavanti, no asaMkhye- bhAga meM nahIM hote, asaMkhyAtaveM bhAga meM nahIM jjaibhAge hojjA, no saMkhejjesu yatamabhAge bhavanti, no saMkhyeyeSu hote, saMkhyeya bhAgoM meM nahIM hote, asaMkhyeya bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgeSu bhavanti, no asaMkhyeyeSu bhAgoM meM nahIM hote, ve niyamataH samUce loka meM bhAgesa hojjA, niyamA sabaloe bhAgeSa bhavanti, niyamAta sarvaloke hote haiN| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya hojjaa| evaM doNi vi // bhavanti / evaM dve api| dravya bhI niyamata: samUce loka meM hote haiN| 142. saMgahassa ANapazvidavva iM saMgrahasya AnupUrvIdravyANi 142. saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravya loka ke logassa kati bhAgaM phusaMti ki lokasya katibhAgaM spRzanti -ki kitane bhAga kA sparza karate haiM- kyA saMkhejjaibhAgaM phusaMti ? asaMkhe- saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? asaMkhyeya- saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? jjaibhAgaM phusaMti ? saMkhejje bhAge tamabhAgaM spRzanti ? saMkhyeyAn bhAgAn asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? phusaMti ? asaMkhejje bhAge phusaMti ? spRzanti ? asaMkhyeyAn bhAgAn saMkhyeya bhAgoM kA sparza karate haiM ? asaMkhyeya savvalogaM phusaMti ? no saMkhejja i- spRzanti ? sarvalokaM spRzanti ? no bhAgoM kA sparza karate haiM ? athavA samUce loka bhArga saMti, no asaMkhejjaibhAga saMkhyeyatamamAgaM spRzanti, no asaMkhyeya- kA sparza karate haiM? phUsaMti, no saMkhejje bhAge phusaMti, tamamAgaM spRzanti, no saMkhyeyAn ve saMkhyAtaveM bhAga kA sparza nahIM karate, no asaMkhejje bhAge phusaMti, niyamA bhAgAn spRzanti, no asaMkhyeyAn asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza nahIM karate, savvalogaM phusaMti / evaM doNi bhAgAn spRzanti, niyamAt sarvalokaM saMkhyeya bhAgoM kA sparza nahIM karate, asaMkhyeya vi|| spazanti / evaM dve api| bhAgoM kA sparza nahIM karate, ve niyamataH samUce loka kA sparza karate haiN| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI niyamataH samUce loka kA sparza karate haiM / 143. saMgahassa ANapativadavvAI saMgrahasya AnupUrvIdravyANi 143. saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravya kAla kI kAlao kevaccirahoMti ? svvddhaa| kAlataH kicciraM bhavanti ? sarvA- apekSA se kitane samaya taka hote haiM ? evaM doNi vi|| dhyAnam / evaM dve api| ___ ve sarvakAla meM hote haiN| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI sarvakAla meM hote haiN| 144. saMgahassa ANupugvidavvANaM saMgrahasya AnupUrvIdravyANAm 144. saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravyoM meM kAlakRta aMtaraM kAlao keviraM hoi? antaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? antara kitanA hotA hai ? natthi aMtaraM / evaM doNi vi|| nAsti antaram / evaM dve api / unameM kAlakRta antara nahIM hotaa| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM meM bhI kAlakRta antara nahIM hotaa| 145. saMgahassa ANupugvidavvAiM saMgrahasya AnupUrvIdravyANi zeSa- 145. saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravya zeSa dravyoM sesadavvANaM kai bhAge hojjA-ki dravyANAM kati bhAge bhavanti-ki ke kitane bhAga meM hote haiM- kyA saMkhyAtaveM saMkhejjaibhAge hojjA? asaMkhe- saMmyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeya- bhAga meM hote haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM hote jjaibhAge hojjA ? saMkhajjesu tabhabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu haiM ?saMkhyeya bhAgoM meM hote haiM ? athavA asaMkhyeya bhAgesu hojjA? asaMkhajjesu bhAgesu bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhava- bhAgoM meM hote haiM ? Jain Education Intemational Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 - aNuogadArAI hojjA ?no saMkhejjaibhAge hojjA, nti ? no saMkhyeyatamabhAge bhavanti, ve saMkhyAtaveM bhAga meM nahIM hote, asaMkhyAtaveM no asaMkhejjaibhAge hojjA, no no asaMkhyeyatamamAge bhavanti, no bhAga meM nahIM hote, saMkhyeya bhAgoM meM nahIM saMkhejjesu bhAgesu hojjA, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no asaM- hote, asaMkhyeya bhAgoM meM nahIM hote, ve niyamataH asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA khyeyeSu bhAgeSu bhavanti, niyamAt eka tihAI bhAga meM hote haiN| isI prakAra tibhAge hojjaa| evaM doNi tribhAge bhavanti / evaM ve api / anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI eka vi // tihAI bhAga meM hote haiM / 25 146. saMgahassa ANupugvidavvAI saMgrahasya AnupUrvIdravyANi katara- 146. saMgrahanaya sammata AnupUrvI dravya kisa bhAva kayarammi bhAve hojjA ? niyamA smin bhAve bhavanti ? niyamAta meM hote haiM ? sAipAriNAmie bhAve hojjaa| sAdipAriNAmike bhAve bhavanti / evaM ve niyamataH sAdi-pAriNAmika bhAva meM evaM doNi vi| appAbahuM nsthi| api / alpabahu nAsti / sa eSa hote haiN| isI prakAra anAnupUrvI aura se taM aNugame / se taM saMgahassa anugamaH / sA eSA saMgrahasya anaupa- avaktavya dravya bhI niyamataH sAdi-pAriNAaNovaNihiyA dvyaannpuvii| se nidhiko drvyaanupuurvii| sA eSA mika bhAva meM hote haiN| inameM alpabahutva nahIM taM aNovaNihiyA davvANupuvI // anaupanidhiko drvyaanupuurvii| hotA / vaha anugama hai / vaha saMgraha kI anaupanidhikI dravyAnupUrvI haiN| vaha anaupanidhiko dravyAnupUrvI hai| ovaNihiya-davvANuputvI padaM aupanidhiko-dravyAnupUrvI-padam aupanidhikI-dravyAnupUrvI-pada 147. se ki taM ovaNihiyA davvANu- atha kiM sA aupanidhiko dravyA- 147. vaha aupanidhikI dravyAnupUrvI kyA hai ? puvI ? ovaNihiyA davvANu- nupUrvI ? aupanidhiko dravyAnupUrvI aupanidhikI dravyAnupUrvI ke tIna prakAra puvI tivihA paNNattA, taM jahA- trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnu- prajJapta haiM, jaise-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura puvvANupuvI pacchANuputvI aNANu- pUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI // anAnupUrvI / puvii| 148.se ki taM puvANupuvI? puvANu- atha ki sA pUrvAnupUrvI ? pUrvA- 148. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? puvI-dhammatthikAe adhammatthi- nupUrvI-dharmAstikAya: adharmAsti- pUrvAnupUrvI-dharmAstikAya, adharmAstikAya, kAe AgAsasthikAe jiivsthikaae| kAya: AkAzAstikAya: jIvAsti- AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalApoggalatthikAe addhaasbhe| se taM kAyaH pudgalAstikAya: adhvAsamayaH / stikAya aura adhvAsamaya / vaha pUrvAnupUrvI puvaannupubbii|| sA eSA puurvaanupuurvii| 146. se ki taM pacchANupuvI? aya ki sA pazcAnupUrvI ? 149. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? pacchANupuvI-addhAsamae poggala- pazcAnupUrvI -adhvAsamayaH pudgalA- pazcAnupUrvI -- adhvAsamaya, pudgalAstikAya, tyikAe jovasthikAe AgAsatthi- stikAyaH jIvAstikAyaH AkAzA- jIvAstikAya, AkAzAstikAya, adharmAstikAe adhammasthikAe dhammatthi- stikAyaH adharmAstikAyaH dharmAsti- kAya aura dharmAstikAya / vaha pazcAnupUrvI kaae| se taM pcchaannuputvo|| kAyaH / sA eSA pazcAnupUrvI / 150.se ki taM aNANapavvI ? atha ki sA anAnupUrvI ? anAnu- 150. vaha anAnaparvI kyA hai ? aNANapubbI-eyAe ceva egAi- pUrvI-etayA caiva ekAdikayA eko anAnupUrvI -- eka se prArambha kara eka-eka yAe eguttariyAe chagacchagayAe tarikayA SaDgacchagatayA zreNyA anyo kI vRddhi kreN| isa prakAra chaha taka kI saMkhyA seDhIe aNNamaNNabbhAso duruuvnno| nyAbhyAsaH dvirUponaH / sA eSA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra se taM annaannupuvii|| anaanupuurvii| kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho, vaha anAnupUrvI hai| Jain Education Intemational Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakaraNa : sUtra 146 - 154 151 aravA ovaNahiyA davvANupuvvI tivihA paNNattA, taM jahA vANapRthvI pachANaputhyo amANuputhvI // 152 se ki taM puravAvI? puNyApuNvI paramANuyogyale dupae sie tipaesie jAva dasapaesie saMkhejjapae lie asaMkhenjapa lie anaMtapaesae se taM pucdANu puvvI // / 153. se kiM taM pacchANuputhvI ? pacchANupuvI -- anaMtapaesie asaMlejjapaesae saMjayaesie dasapae lie jAva piesie Tupaesie parama pole / se taM pacchAvI // 154. se ki taM aSNANuputhvI ? aNANupRthvI- eyAe caiva emAiyAe egulariyAe anaMtagacchagayAe seDIe aNNamaNNamAso durUvaNo / se taM aNANapathvI se taM ovaNihiyA davvANapRthvI se / taM jANagasarIra bhaviyasarIravatiritA dayANupucco se taM noAgamao davvANupuvvo / se taM davAvI // athavA aupanidhiko dravyAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA pUrvAnu pUrvI paravAnupUrvI anApUrvI / atha ki sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu pUrvI paramANupudagalaH dvipravezikA tripradezikaH yAvat dazapradezikaH saMkhyeyapradezikaH asaMkhyeyapradezikaH anatapradezikaH sa eSA pUrvAnu / pUrvI / atha ki sA pazcAnupUrvI ? pazcAnapUrvI anAdezika asaMspeyapradezika saMdeza da saMdhyeyapradezika : pravezikaH yAvat tripravezikaH dviprade zikaH paramANupudgalaH / sA eSA pazcAnupUrvI / : - asA janAnapUrvI ? anApUrvI etayA caitra ekAdiyA ekottarikayA anantagacchragatayA zreNyA anyonyAbhyAsaH dvirUponaH / sA eSA anAnupUrvI sA eSA aupanidhikI drayAnupUrvI sA eSA zarIrajJazarIramadhyazarIra-vyatiriktAdhyAnupUrvI sA eSA noAgamato dravyAnupUrvI / sa eSA tyApUrvI // / / 65 151. athavA aupanidhikI dravyAnupUrvI ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / 152. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? , pUrvAnupUrvI paramANupudgala, dvipradezika, videzikavAdapradezika saMkhyeyapradezika, asaMkhyeyapradezika aura anantapradezika / vaha pUrvAnupUrvI hai / 152. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? pazcAnupUrvI anantapradezika asaMkhyeyapradezika saMkhyeyapradezika, dasapradezika samvat tripradezika, dvipradezika aura paramANupudgala / vaha pazcAnupUrvI hai / 154. vaha anAnupUrvI kyA hai ? anAnupUrvI -- eka se prArambha kara eka-eka kI vRddhi kreN| isa prakAra ananta kI saMkhyA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho, vaha anAnupUrvI hai / vaha aupanidhikI dravyAnupUrvI hai / vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyAnupUrvI hai / vaha noAgamataH dravyAnupUrvI hai| vaha drAnupUrvI hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. (sUtra 100 ) 76 veM sUtra meM upakrama ke chaha prakAra batalAe jA cuke haiN| prastuta sUtra meM prakArAntara se usake chaha prakAra batalAe gae haiN| jinabhadragaNikSamAzramaNa ne upakrama ke pUrvavartI chaha prakAroM ko gurubhAvopakrama batalAyA hai| prastuta sUtra meM nirdiSTa vikalpoM ko zAstrIya bhAvopakrama kahA hai|' AcArya haribhadra ne AcArya jinabhadragaNi kA hI anusaraNa kiyA hai / " upakrama ke pUrvokta chaha prakAroM ko grantha kA zarIra parAmarza athavA bahiraMga parAmarza kahA jA sakatA hai / prastuta sUtra meM upakrama ke nirdiSTa chaha prakAra zAstra kI AtmA kA athavA usake antaraMga kA parAmarza karane vAle haiN| 1. AnupUrvI kA vivaraNa - sUtra 101 se 245 / 2. nAma kA vivaraNa sUtra 246 se 368 / 3. pramANa kA vivaraNa - sUtra 369 se 604 / 3. (sUtra 105 ) TippaNa sUtra 100 2. (sUtra 101 ) prastuta sUtra meM AnupUrvI ke dasa prakAra batalAe gae haiN| inameM se nAmAnupUrvI svApanAnupUrvI dravyAnupUrvI aura bhAvAnupUrvIye cAra AnupUrvI ke nikSepAtmaka rUpa ko prastuta karane vAle haiN| kSetrAnupUrvI aura kAlAnupUrvI meM bhI nikSepa kA prayoga hai| zeSa cAra prakAra AnupUrvI ke udAharaNa ke rUpa meM prastuta haiM / anupUrvabhAva, AnupUrvI, anukrama aura anuparipATI - ye cAroM zabda ekArthaka haiN| tIna pradeza Adi vastu-saMhati se AnupUrvI kI yojanA hotI hai / padArtha saMracanA ko jAnane ke lie yaha bahuta upayogI siddhAnta hai / sUtra 105 4. (sUtra 111) nupU ke do 1. aupanidhikI 'dravyAnupUrvI 2. anaupanidhikI dravyAnupUrvI / dravya chaha hote " dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya pudgalAstikAya aura kAla' dravyAnupUrvI kA prayojana dravya kI saMracanA kA krama aura dravya kA krama batalAnA hai, kintu yahAM dravya kI saMkhyA vivakSita nahIM hai / anaupanidhikI dravyAnupUrvI meM pudgala dravya kI saMracanA kA krama batAyA gayA hai|" aupanidhikI dravyAnupUrvI meM chahoM dravyoM kA krama aura vaikalpika rUpa se pudgala dravya kI saMracanA kA krama batAyA gayA hai / ' sUtra 111 4. vaktavyatA kA vivaraNa sUtra 605 se 609 / 5. arthAdhikAra kA vivaraNa sUtra 610 / 6. samavatAra kA vivaraNa sUtra 611 se 617 / sUtra 101 1. vibhA. 939 : gurumAvovakkamaNaM kayamajjhayaNassa chavihamiyANi / tattha puravAIsuM idamajjhayaNaM 2. ahA . 30 yad vA prazasto dvividhaH kramaH zAstrabhAvopakramazca / samoyAre // gurumAyopa 2. ahA . 30: anupUrvabhAva: AnupUrvI anukramoparipATIti paryAyAH vyAdivastusaMhatiriti bhAvaH / 4. nasua. 148 / 5. vahI, 113 se 146 / 6. vahI, 147 se 154 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 4, sU0 100-114, Ti01-6 67 viSaya vastu kA bodha karAne ke lie krama kI vyavasthA kI jAtI hai| yaha adhyayana kA pahalA caraNa hai| isa caraNa ko do dizAoM meM gatizIla banAyA jA sakatA hai| jahAM kevala dravya kI krama-vyavasthA samajhAnI ho vahAM dravyAnupUrvI kI aupanidhikI vidhi kA prayoga kiyA jAtA hai| jahAM dravyAnupUrvI kA naya ke AdhAra para vistAra se bodha karAnA ho vahAM anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA vivaraNa milatA hai| zabda-vimarza aupanidhiko AcArya hemacandra ne abhidhAna-cintAmaNi meM nikSepa, nyAsa aura upanidhi ko paryAyavAcI batalAyA hai|' aupanidhikI kA artha hai-vivakSita artha kI pUrvAnupUrvI Adi ke krama se sthApanA krnaa|' Avazyaka ke sAmAyika Adi chaha adhyayana haiM-unakI pUrvAnupUrvI Adi ke krama se sthApanA kI jAtI hai vaha aupanidhikI AnupUrvI kahalAtI hai| anaupanidhikI AnupUrvI meM krama-vyavasthA pradhAna nahIM hotii| sUtra 113 5. (sUtra 113) ___ anaupanidhiko dravyAnupUrvI kA vistAra naya-vaktavyatA ke AdhAra para hotA hai|' naigama aura vyavahAra-yaha vistAra kA eka koNa hai| saMgrahanaya-yaha vistAra kA dUsarA koNa hai| ina do koNoM ke AdhAra para anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA svarUpa samajhAyA gayA hai| naya sAta haiN| unakA samAveza dravyArthika aura paryAyAthika ina do nayoM meM hotA hai| dravyAnupUrvI kI carcA meM paryAyArthika naya apane Apa gauNa ho jAtA hai| dravyArthika naya ke do bheda haiM-avizuddha aura vizuddha / ' naigama aura vyavahAranaya ananta guNAtmaka paramANu Adi ananta dravyoM ko svIkAra karate haiM isalie ye avizuddha naya haiN| saMgrahanaya una paramANu Adi ananta dravyoM meM ekatA svIkAra karatA hai / yaha zuddha dravya ko svIkAra karatA hai isalie ise vizuddha mAnA gayA hai| sUtra 114 6. (sUtra 114) naigama aura vyavahAranaya sammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke pAMca prakAra batalAe gae haiN| prastuta sUtra meM naigama aura vyavahAranaya ke AdhAra para anaupanidhiko dravyAnupUrvI kI zikSA athavA vyAkhyA paddhati batalAyI gayI hai| usakA pahalA aMga hai -arthapada kI prruupnnaa| sabase pahale arthapada arthAt saMjJA aura saMjJI ke saMbaMdha kA prastutIkaraNa Avazyaka hai| isake binA anya aGgoM kI kalpanA saMbhava nhiiN| isa zikSA athavA vyAkhyA paddhati kA dUsarA aGga hai-bhaGgasamutkIrtana / bhaGgasamutkIrtana kA artha hai-bhaGgoM kA nirdeza / ' isa zikSA athavA vyAkhyA padvati kA tIsarA aGga hai-bhaGgopadarzana / " isakA tAtparya hai-dravya ke sAtha bhaGgoM kI yojanA karanA / jaise-triprdeshiiskndh-aanupuurvii| __ bhaGgasamutkIrtana bhaGgopadarzana 1. atthi ANu puvvI 1. tipaesie ANupuvvI 2. atthi aNANupuvvI 2. paramANupoggale aNANupubvI 3. atthi avattavvae 3. dupaesie avttvve| 1. aci. 31534 : nikSepopanidhI nyAse / 6. ahAva. pR. 31 : dravyAstikopyaughato vibheda:-avizuddho 2. ahAva. pR. 31: adhikRtAdhyayanapUrvAnupAdiracanAzraya vizuddhazca / prastAropayoginI aupanidhikotyucyate / 7. nasua. 115 / 3. ahAva. pR. 31: yA'sAvanopanidhiko sA nayavaktavyatA- 8. (ka) ahAva. pR. 31 : saMjJAsaMjisambandhaprarUpaNetyarthaH / ayaNAt dravyAstikanayamatena dvividhA prjnyptaa| (kha) amava. pa. 48 : saMjJAsaMjisambandhakathanamAtram / 4. nasua. 114 se 130 / 9. nasua. 117 // 5. vahI, 131 se 146 / 10. vahI, 119 / Jain Education Intemational Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI zikSA yA vyAkhyApaddhati kA cauthA aMga hai-smvtaar| samavatAra arthAt apanI jAti meM hone vAlA aMtarbhAva yA avataraNa / ' aviruddha avataraNa apanI jAti meM hI hotA hai| AnupUrvI dravyoM kA samavatAra AnupUrvI dravyoM meM hI hotA hai, anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM meM nhiiN| isI prakAra anAnupUrvI dravyoM kA samavatAra anAnupUrvI dravyoM meM tathA avaktavya dravyoM kA samavatAra avaktavya dravyoM meM hotA hai| __ zikSA athavA vyAkhyA paddhati kA pAMcavAM aGga hai-anugm| anugama kA artha hai-AnupUrvI Adi vivecya viSayoM kI sat, dravya, kSetra Adi aneka koNoM se vyAkhyA krnaa| sUtra 115 7. tripradezika AnupUrvI (tipaesie ANupavvI) AnupUrvI ke lie kama se kama tIna pradeza (tIna avayava) apekSita haiN| do avayavoM meM AnupUrvI athavA kramayojanA saMbhava nhiiN| jisa vastu meM Adi, madhya aura anta-ye tIna hote haiM, usI meM krama kI vyavasthA banatI hai| dvipradezI skandha meM antima paramANu kI apekSA prathama paramANu Adi hai aura prathama kI apekSA dUsarA paramANu antima hai| jisase pahale koI nahIM hai vaha Adi hai| jisake pahale koI hai para bAda meM nahIM hai vaha antima hotA hai| isake bIca meM eka madhyavartI kI apekSA rahatI hai jo inake Aditva aura antatva ko apanA sAkSya detA hai| ataH AnupUrvI ke lie kama se kama tripradezika skandha honA Avazyaka hai|' 8. paramANupudgala anAnupUrvI (paramANupoggale aNANapuvvI) eka paramANupudgala meM AnupUrvI (krama) nahIM hotii| AnupUrvI vahAM hotI hai jahAM kama se kama tIna avayava hoM-Adi, madhya aura anta ho| jahAM eka hI vastu ho vahAM krama-utkrama kA prazna hI nahIM uThatA, ataH paramANu pudgala anAnupUrvI hai| isameM pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI donoM hI nahIM hotI hai|' 9.dvipradezika avaktavya (dupaesie avattavvae) dvipradezika dravya 'avaktavya' kahalAtA hai| isa dravya ke do pradezoM meM Adi, anta kA vyavahAra sApekSa hai| madhyavartI dravya kI apekSA Adi, anta mukhya hote haiN| madhya bhAga hI nahIM hogA to Adi aura anta kA AdhAra kyA hogA? do pradezoM meM AnupUrvI aura anAnupUrvI donoM ghaTita nahIM hotii| isalie ina donoM kI apekSA vaha avaktavya hai| krama kI dRSTi se pahale anAnupUrvI, phira avaktavya aura phira AnupUrvI hotI hai| phira bhI viSaya kI bahulatA aura alpatA ke AdhAra para yaha krama-bheda huA hai aisA anumAna kiyA jA sakatA hai| AnupUrvI dravya anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM se adhika haiN| anAnupUrvI dravya alpa aura avaktavya dravya alpatara haiN| 10. tripradezika AnupUviyAM (tipaesiyA ANupuvIo) tIna pradeza vAlI AnupUrvI aura tIna pradeza vAlI AnupUrviyAM ina donoM meM pahalA pada ekavacanAnta tathA dUsarA pada bahuvacanAnta hai| ekavacanAnta pada eka aura bahuvacanAnta pada aneka dravyoM kA sUcaka hai| naigama aura vyavahAranaya bheda ko mAnya karate haiM isalie AnupUrvI ke bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai| 1. (ka) nasua. 120 / (kha) ahAva. pR. 32: samavatAra:-ihAnupUrvIdravyANAM svsthaanprsthaansmvtaaraanvessnnaaprkaarH| 2. (ka) ahAvR. pR. 32 : AnupUrvyAdInAmeva satpadaprarUpaNA dibhiranuyogadvArairanekadhA'nugamanaM anugamaH / (kha) amavR. pa. 48 / 3. ahAva. pR. 32 : sambandhizabdA hate parasparasApekSAH pravartanta iti yatraSo mukhyo vyapadezyavyapadezakabhAvo'sti ayamasyAdirayamasyAnta iti tatrAnupUrvIvyapadeza iti, tripradezAdiSu sambhavati nAnyatreti / / 4. ahAva. pR. 32: yaH punarasaMsakta rUpaM kenacid vastvantareNa zuddha eva paramANustasya dravyataH anavayavatvAt AvimadhyAvasAnatvAbhAvAt anAnupUrvItvam / 5. ahAvR. pR. 32 : yastu dvipradezika: skandhastasyApyAdyantavyapadeza: parasparApekSayA'stItikRtvA anAnupUvitvamazakyaM pratipattuM, ayAna pUvitvaM prasakta tadapi cAvadhibhUtavasturUpasyAsaMbhavAt aparipUrNatvAt na zakyate vaktumiti, umAbhyAmavaktavyatvAt avaktavyakamucyate / 6. vahI, pR. 32,33 : AnupUrvIdravyabahutvajJApanArtha sthAna bahujApanArtha cAdAvAnupUA upanyAsaH, tto'lptrkhvysvaadvktvyksyeti| Jain Education Intemational Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 4, sU0 115-121, Ti07-12 4000 sUtra 117 11. (sUtra 117) prastuta sUtra meM naigama aura vyavahAra sammata AnupUrvI Adi dravyoM ke ekavacana, bahuvacana tathA asaMyogika. dvikasaMyogI tathA trisaMyogI bhaMgoM kA varNana kiyA gayA hai, ve kula 26 hote haiM / ekavacanAnta bhaMga1. AnupUrvI 1 20 2. anAnupUrvI 1 0 3. avaktavyaka 1 .. bahuvacanAnta bhaMga4. AnupUrviyAM 3 5. anAnupUrviyAM 3 6. avaktavyaka 3 dvikasaMyogI bhaMga7. AnupUrvI 1 anAnupUrvI 1 8. AnupUrvI 1 anAnupUrviyAM 3 9. AnupUrviyAM 3 anAnupUrvI 1 10 AnupUrviyAM 3 anAnupUrviyAM 3 11. AnupUrvI 1 avaktavyaka 1 12. AnupUrvI 1 avaktavyaka 3 13. AnupUrviyAM 3 avaktavyaka 1 14. AnupUviyAM 3 avaktavyaka 3 15. anAnupUrvI 1 avaktavyaka 16. anAnupUrvI 1 avaktavyaka3 17. anAnupUrviyAM 3 avaktavyaka 1 18. anAnupUviyAM 3 avaktavyaka 3 trika saMyogI bhaMga19. Anu0 1 anA01 ava01:0 20. Anu01 anA01 ava03 21. Anu01 anA0 3 ava01 22. Anu0 1 anA0 3 ava03 23. Anu0 3 anA0 1 ava01 24. Anu0 3 anA0 1 ava03 25. Anu0 3 anA03 ava010 26. Anu0 3 anA0 3 ava030 0000 0 0 000 0 0 00000000 0 0 00000000 0 0 0 00000000000000 0 0 0 0 0 00000000 0 0 0 sUtra 121 12. (sUtra 121) kisI bhI vastu ko jAnane ke lie jina nyUnatama pakSoM ko jAnanA Avazyaka hai, prastuta sUtra meM unakA nirdeza kiyA gayA hai| sarvaprathama vastu ke astitva aura nAstitva para vicAra karanA jarUrI hai| yadi vaha sat hai, usakA astitva hai to phira usake dravyapramANa para vicAra karanA Avazyaka hai| dravyapramANa jAnane para usake AdhAra-kSetra aura sparzanA ko jAnanA Avazyaka hai| kSetrajJAna ke pazcAt kAlAvadhi kA jJAna jarUrI hai| dravya utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| svabhAva kA parivartana hotA rahatA hai isalie eka svabhAva ko chor3akara vaha dUsare svabhAva meM calA jAtA hai aura kucha samaya ke bAda punaH usa pUrva svabhAva meM calA jAtA haidonoM svabhAvoM kA antara-kAla jAnanA bahuta upayogI hai| hamAre loka meM kevala eka hI dravya nahIM hai isalie yaha vicAra bhI Jain Education Intemational Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 aNuogadArAI Avazyaka hai ki vaha zeSa dravyoM ke kitane bhAga meM avasthita hai| bhAva se usake badalate hue svabhAva kA bodha hotA hai| ataH vartamAna meM vaha jisa bhAva meM vidyamAna hai isakA avabodha bhI bahuta mUlyavAna hai| kauna dravya kisa dravya se alpa yA adhika hai-yaha bhI usake paricaya kA eka mahatvapUrNa pakSa hai| zabda-vimarza satpadaprarUpaNA dravya ke astitva aura nAstitva kA vicAra karanA / vivakSita padArtha ghaTa, paTa Adi kI bhAMti sat hai yA khara-viSANa athavA AkAza-kusuma kI bhAMti asat hai, isa prakAra kA nirUpaNa krnaa|' dravyapramANa vivakSita padArtha kI saMkhyA kA nirUpaNa krnaa| kSetra vivakSita padArtha ke AdhArabhUta kSetra kA nirUpaNa krnaa|' sparzanA vivakSita padArtha dvArA kie gae AkAza-pradezoM ke sparzana kA nirUpaNa krnaa| kSetra padArtha dvArA avagAhita mAtra hotA hai / aura sparzanA meM anantarita AkAza-pradezoM kA bhI grahaNa hotA hai| jaise-paramANu dvArA avagAhita kSetra eka pradeza hai para vaha sparza sAta AkAza pradezoM kA karatA hai| cAra dizAoM meM cAra pradeza aura Urdhva va adhaH do dizAoM meM do pradeza tathA eka pradeza vaha jisameM vaha avagAr3ha hai-isa prakAra sparzanA sAta pradeza kI ho jAtI hai| sapta-pradeza kI sparzanA kA ullekha bhagavatI meM bhI milatA hai| kAla vivakSita padArtha kI kAlAvadhi kA nirUpaNa krnaa|' antara koI padArtha apane vivakSita svarUpa kA parityAga kara punaH usI svarUpa ko prApta karatA hai. usake bIca kA samaya antara yA viharakAla kahalAtA hai| jaise- tripradezI skandha apane rUpa ko chor3akara puna: tripradezI skandha ke rUpa meM pariNata hotA hai| ina donoM paryAyoM ke bIca kA kAla antara kAla hai|' bhAga vivakSita padArtha zeSa padArthoM ke kitane bhAga meM hai, isakA nirUpaNa krnaa|' tattvArthasUtra kI mArgaNAoM meM bhAga kA ullekha nahIM hai| kaSAyapAhur3a meM bhAga ke sthAna para bhAgAbhAga kA ullekha hai|" bhAva vivakSita padArtha meM audayika aupazamika Adi kitane bhAva hote haiM, isakA nirUpaNa krnaa|" 1. amava. pa. 54 : sadarthaviSayaM padaM satpadaM / tasya prarUpaNaM prajJApanaM satpadaprarUpaNaM tasya bhAvaH stpdprruupnntaa| iha stambhakammAdIni padAni sadarthaviSayANi dRzyante, kharazRgavyomakusumAdIni tvsdrthvissyaanni| 2. vahI, dravyANAM pramANaM-saMkhyA-svarUpaM prarUpaNIyam / 3. vahI, kSetraM- tadAdhArasvarUpaM prarUpaNIyam / 4. ahAvR. pR. 35 : kSetramavagAhamAtraM sparzanA tu svacatasRSvapi dikSu tabahirapi veditavyeti, yatheha paramANorekapradeza kSetra saptapradezA sparzaneti / 5. azubha. 13361-65 / 6. amavR. 5. 54 : kAlazca tata sthitilakSaNo vaktavyaH / 7. vahI, antaraM vivakSitasvamAvaparityAge sati punastadbhAva praaptivirhlkssnnN| 8. vahI, zeSadravyANAM katibhAge vartante ityAdi lakSaNo bhaagH| 9. tasU. 1 / 8 : satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntaramAvAlpabahutvaizca / 10.kapA. pR. 392 / 11. ahAva. pR. 34 : AnupUryAvidravyANi kasmin bhAve vartante ityevaMrUpo bhaavH| Jain Education Intemational Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 4 0123, 124, Ti0 13-14 alpabahutva krnaa|" AnupUrvI Adi dravyoM kI paraspara dravyArtha pradezArtha aura ubhayArtha kI apekSA se alpatA aura bahulatA kA nirUpaNa kaSAya- pAhur3a meM anugama ke ina sabhI prakAroM kA ogha aura Adeza - ina do dRSTikoNoM se vicAra kiyA gayA hai|" sUtra 123 13. (sUtra 123 ) AnupUrvI Adi dravya ananta hote haiM aura loka ke pradeza asaMkhya haiN| asaMkhyapradezAtmaka lokAkAza meM unakA samAveza kaise ho sakatA hai ? isa prazna kA samAdhAna sUkSmatA ke AdhAra para kiyA gayA hai ? pariNati do prakAra kI hotI hai - sUkSma aura sthUla / sUkSma pariNati ke kAraNa anantapradezAtmaka ananta dravya bhI asaMkhyapradezAtmaka loka meM samA jAte haiN| kSamatA kI vilakSaNatA bhI isakA eka mahattvapUrNa kAraNa hai / sUtra 124 14. sampUrNa loka meM ho sakatA hai (sAloe vA hojjA) acitta-mahAskandha svAbhAvika pariNamana se hotA hai / vaha saMpUrNa loka meM vyApta ho jAtA hai| usakI apekSA eka dravya ko sarvalokavyApI kahA gayA hai| jinabhadragaNi ne kevalI samudghAta ke samaya hone vAle mahAskandha ke saMdarbha meM acitta zabda kI mImAMsA kI hai / unake anusAra kevalI samudghAta ke samaya honevAlA karmapuloM kA mahAskandha jIvAdhiSThita hone ke kAraNa sacita hotA hai|* hemacandra ne ina donoM mahAskandhoM kA vizada tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA hai / ati mahAskandha sampUrNa lokavyApI svabhAva se parigata tirache loka meM asaMkhya-yojana pramANa, aniyatakAla kI sthiti vAlA vRtta, UMcI aura nIcI dizA meM caudaha rajju parimANa, sUkSma pudgaloM ke pariNAma se pariNata hotA hai| prathama samaya meM usakI AkRti daNDAkAra hotI hai, dvitIya samaya meM kapATAkAra hotI hai, tRtIya samaya meM vaha maMthanI ke AkAra kA hotA hai aura caturtha samaya meM vaha pUrNa loka meM vyApta ho jAtA hai, pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM samaya meM usakI pratiloma kriyA hotI hai, ATha samaya ke pazcAt vaha vinaSTa ho jAtA hai|" 15. nAnA dravyoM kI apekSA se niyamataH sarvaloka meM hote haiM (nANAdadhvAI paTucca niyamA sambaloe honA) pratyeka AkAzapradeza meM ananta AnupUrvI dravya upalabdha hote haiN| isake do hetu haiM - 1. amavR. pa. 54 : alpabahutvaM cAnupUrvyAdidra tryANAM dravyArthapradezArtha padArthatAzrayamena parasparaM stokasyacintAlakSaNaM prarUpaNIyam / 2. kapA. pR. 377 se 397 / 3. pU. 34saMdezAtmakeo'nantAmAmApUrvAdidravyANAM sUkSmapariNAma yuktatvAdavasthAnaM bhAvanIyamIti / 4. ahAvR. pa. 34 : samvaloe vA hojjatti yaduktaM tatrAcitamahAskaMdha H sarvalokavyApakaH samayAvasthAyI sakalalokapramANo'vaseyaH / 5. vibhA. 644 : 101 6. vimA 644 kI vRtti / 7. (ka) acU. pR. 33,34 / samugdhAyasacitakammayogAnana mahA pada tatmAnubhAvo ho acito mahAdho // (kha) ahAvR. pR. 46 : sIso pucchaidavvANupuvie evaM sambalogAvagAiti, kahaM puNa mahaM eva vA bhavati ? ucyate kevalisamudhAta uktaM cakevaliugdhAo iva samayaTTama pUra reyati ya loye / acittamahAkhaMdho velA iva atara Niyato ya // atimahAdhI salomesI salogametto vIsasApariNato bhavati, tiriyama saMjoyaNapyamANo aNiyatakAlaThItI vaTTo udyamahoboTsaramyamANo sumoggalapariNAmapariNao padamasamaye daMDa bhavati milie kavADaM taie maMdha kareDa cautthe logapUraNaM paMcamAdisamaesa paDilomaM saMhAreNa asamayate samyA tassa baMdhana vibhAsI esa jananihivelA iva logapUraNareyakaraNeNa Thito logapuggalANubhAvo, savvaNNavayaNato saddheto ityalaM prasaMgena / 8. ahAvR. pR. 35, yasmAdekaikasminnAkAzapradeze sUkSmapariNAmapariNatAnyanantAnyAnupUrvIdravyANi vidyante / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 aNuogadArAI 1. AkAza kI vicitra avgaahkssmtaa| 2. pudgala kI sUkSma pariNati / sthUla jagat ke niyama ke anusAra yaha saMbhava nahIM hai kintu sUkSma jagata ke niyama sthUla jagata meM ghaTita nahIM hote| 16. eka dravya kI apekSA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hotA hai| (egabavvaM paDucca logassa"asaMkhejjaibhAge vA hojjA) paramANu eka pradeza kA hI avagAhana karatA hai| dvipradezI skandha eka pradeza kA bhI avagAhana kara sakatA hai| adhika se adhika do pradezoM kA avagAhana kara sakatA hai| isalie anAnupUrvI aura abaktavya dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI avasthita hote haiN| sUtra 125 17 sparzanA karate haiM (phusaMti) paramANu eka pradeza kA avagAhana karatA hai| usakI sparzanA AkAza ke sAta pradezoM kI hotI hai| prazna upasthita hotA hai yadi sAta AkAza pradezoM kI sparzanA ho to aNu kA ekatva yA avibhAjyatva khaNDita ho jAtA hai, vaha niraMza nahIM raha paataa| jisakA digbhAga hotA hai usakA ekatva yuktisaMgata nahIM hai| isa saMzaya kA samAdhAna yaha hai ki sparzanA ke dvArA paramANuoM ke aMzoM kA nirdeza nahIM kiyA jA rahA hai balki unakA AkAza ke sAtha nirantara athavA antara rahita sparza kA nirdeza kiyA jA rahA hai| sUtra 126 18. (sUtra 126) do yA tIna paramANu saMyukta hokara skandha kA nirmANa karate haiM, ve eka samaya taka skandha rUpa meM rahakara phira viyukta ho jAte haiM / isa avasthA meM AnupUrvI dravya aura avaktavya dravya kI jaghanya sthiti eka samaya kI banatI hai| sAmAnyataH paramANu skandha kA kAraNa mAnA jAtA hai| kintu anekAnta dRSTi se paramANu kArya bhI hai| akalaMka ne usakI 'kArya' avasthA para anekAnta dRSTi se vicAra kiyA hai| paramANu skandha se viyukta hokara punaH paramANu avasthA meM lauTa AtA hai| isa AdhAra para paramANu ke kArya hone kA siddhAnta sthApita ho sakatA hai| eka paramANu skandha se viyukta hokara eka samaya taka paramANu rUpa meM rahatA hai, phira saMyukta hokara skandha bana jAtA hai / isa avasthA meM anAnupUrvI dravya kI jaghanya sthiti eka samaya kI banatI hai| koI bhI skandha asaMkhyakAla ke pazcAt vartamAna rUpa meM nahIM rhtaa| vaha yA to viyukta ho jAtA hai yA anyAnya paramANuoM athavA skandhoM se saMyukta ho jAtA hai| isa niyama ke anusAra skandha kI ekarUpatA asaMkhyakAla se adhika nahIM raha sktii| paramANu (anAnupUrvI dravya) ke lie bhI yahI niyama hai| paramANu bhI asaMkhyakAla ke pazcAt avazya saMyukta ho jAtA hai|' sUtra 127 16. (sUtra 127) eka tripradezI skandha hai| vaha tripradezI skandha ke rUpa ko chor3akara dvipradezI skandha aura eka paramANu ke rUpa meM calA jAtA 1. ahAvR. pR. 35 : anAnupUrvAavaktavyakadravye tu eka dravyaM pratItyAsaMkhyeyabhAga eva vartante, na zeSabhAgeSu, yaspAtparamANurekapradezAvagAr3ha eva bhavati, avaktavyaka svekapradezAva gADhaM dvipradezAvagADhaM ca / 2. (ka) ahAvR. pR. 35: yatheha paramANorekapradeza kSetra saptapradezA sparzaneti, syAdetat-evaM satyaNorekatvaM hIyata iti, uktaM ca 'digbhAgabhedo yasyAsti, tasyaikatvaM na yujyate' ityetadayuktaM, abhiprAyAparijJAmAt, nahya zata: sparzanA nAma kAcid, api tu narantayameva sparzanAM bUma iti / (kha) amavR. pa. 56,57 / 3. tavA. 2 pR. 492 : da yaNakAdikAryaprAdurbhAvanimittatvAt syAtkAraNamaNaH, bhedAnupajAyata iti syAtkAyam / 4. ahAva. pR. 35 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra04, sU0 125-126 Ti0 16-21 103 athavA tIna paramANu ke rUpa meM calA jAtA hai| phira ve tInoM paramANu milakara tripradezI skandha ke rUpa meM Ate haiN| unake madhya kA kAlamAna antara kahalAtA hai|' AnupUrvI dravya kA jaghanya antarakAla eka samaya kA batalAyA gayA hai| tripradezI Adi skandhoM se eka paramANu bichur3a gyaa| eka samaya vaha skandha se alaga rahA, vApasa usI skandha meM A milaa| isa apekSA se jaghanya antarakAla eka samaya kA ho jAtA hai| AnupUrvI dravya kA utkRSTa antarakAla anantakAla hai| eka tripradezI yAvat anantapradezI skandha hai, usake paramANu bikhara ge| ve kabhI paramANu bane rahe, kabhI skandha ke sAtha mila gae, isa prakAra aneka rUpoM kA parivartana karate rhe| anantakAla ke pazcAt kisI prayoga athavA svabhAva se punaH apane mUla rUpa meM A ge| anantakAla ke pazcAt niyamata: mUla rUpa kA nirmANa hotA hai, isa apekSA se usakA utkRSTa antarakAla anantakAla hai| avaktavya dravya ke lie bhI yahI niyama lAgU hotA hai| anAnupUrvI dravya kA jaghanya antarakAla eka samaya hai| eka paramANu kisI anya paramANu (anAnupUrvI dravya) yA skandha (AnupUrvI yA avyaktavya dravya) ke sAtha jA milaa| eka samaya usa sthiti meM rahakara phira bichur3a gyaa| isa apekSA se usakA jaghanya antarakAla eka samaya kA hai| anAnupUrvI dravya kA utkRSTa antarakAla asaMkhyakAla hai| eka paramANu kisI paramANu athavA tripradezI Adi skandhoM se saMyukta ho gyaa| vaha unake sAtha asaMkhyakAla taka hI raha sakatA hai| yaha eka sArvabhauma niyama hai| asaMkhyakAla ke pazcAt use paramANu rUpa meM lauTanA hI hotA hai| isa apekSA se anAnupUrvI dravya kA utkRSTa antarakAla asaMkhyakAla batalAyA gayA hai| hemacandra ne isa viSaya meM vyAkhyAprajJapti ke niyama kA ullekha kiyA hai|' vyAkhyAprajJapti meM pudgala kI ekarUpa viSayaka kAlAvadhi kA niyama hai| gautama ne pUchA-bhaMte ! eka paramANa eka paramANu ke rUpa meM utkarSataH kitane kAla taka raha sakatA hai ? mahAvIra ne uttara diyA-eka paramANu paramANu rUpa meM utkarSataH asaMkhyakAla taka raha sakatA hai isake pazcAt usakA rUpAntaraNa anivArya hai| yahI niyama dvipradezI skandha se lekara anantapradezI skandha taka lAgU hotA hai|' sUtra 128 20. (sUtra 128) AnupUrvI dravya sabase adhika haiN| isalie ve zeSa dravyoM kI apekSA asaMkhyAta bhAgoM meM adhika haiN| anAnupUrvI dravya tathA avaktavya dravya AnupUrvI dravyoM ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane haiM / sUtra 129 21. nizcita rUpa se sAdipAriNAmika (niyamA sAipAriNAmie) pAriNAmika bhAva ke do prakAra hote haiM-sAdipAriNAmika aura anAdipAriNAmika / ' dharmAstikAya Adi jo amUrta dravya haiM, ve anAdi pAriNAmika haiM, mUrta dravyoM meM sAdi pAriNAmika bhAva hotA hai, jaise-bAdala, indradhanuSa aadi| AnupUrvI Adi dravya niyamataH sAdi pAriNAmika hote haiM kyoMki inakI utkRSTa sthiti asaMkhyakAla hai| 1. ahAva. pR. 36 : iha vyAdiskandhAstyAdiskandhatAM vihAya punavatA kAlena ta eva tathA bhavaMtItyasAvantaram / 2. vahI, pR. 36,37 / 3. amavR. pa.86 : prastutasUtre vyAkhyAprajJaptyAdiSu ca paramANoH punaH paramANubhavane'saMkhyayarUpasyaivAntarakAlasyoktatvAt / 4. aMsubha. 5 // 69 : paramANupoggale NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi? goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM / evaM jAva aNaMtapaesio // 1. ahAva. pR. 38 : iha pariNAma: dvividhaH-sAdiranAdizca, tatra dharmAstikAyAdidravyAdiSvanAdipariNAmaH rUpidravyejvAdimAMstadyathA abhrendradhanurAdipariNAma ityevamavasthite satIda nirvacanasUtra 'NiyamA' ityAdi niyamena avazyaM nayA sAdipAriNAmike bhAve bhavanti tathA pariNateranAditvAbhAvAd, utkRSTato dravyANAM viziSTaikapariNAmatvenAsaMkhyeyakAlasthiteH / Jain Education Intemational Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 aNuogadArAI sUtra 130 22. (sUtra 130) alpabahutva kI vivakSA dravyArtha, pradezArtha, dravyArtha-pradezArtha ina tIna dRSTikoNoM se kI gaI hai| dravyArthatA kI vivakSA meM eka-eka AnupUrvI dravya kI gaNanA hotI hai| pradezArthatA kI vivakSA meM pradezoM kI gaNanA hotI hai, dravyArthatA aura pradezArthatA kI vivakSA meM dravya aura pradeza donoM kI gaNanA hotI hai| avaktavya dravya dravyArtha kI apekSA sabase alpa haiN| isakA hetu yaha hai-dvipradezI skandhoM ko saMghAta aura bheda ke nimitta kama milate haiM / isalie ye sabase kama hote haiN| anAnupUrvI dravya inakI apekSA vizeSAdhika hote haiN| isakA hetu yaha hai ki paramANu bahutara dravyoM kI utpatti meM nimitta banate haiM / AnupUrvI dravya inase asaMkhya guNA adhika hote haiM, isakA hetu hai dravya kI pracuratA / tIna pradeza se Age eka-eka pradeza bar3hAte-bar3hAte ananta pradeza taka cale jAte haiN| isa prakAra inake sthAna bahuta bana jAte haiN| inheM saMghAta aura bheda ke nimitta bhI bahuta milate haiM isalie ye sabase adhika haiN| cUrNikAra ne ise sthApanA ke dvArA samajhAyA hai' (1,2,3,4) avaktavya dravya saMghAta aura bheda karane para (5) banate haiN| anAnupUrvI dravya bheda aura saMghAta se (10) banate haiM / (prastuta TippaNa ke anta meM dekheM-sthApanA) avaktavya dravya meM dvipradezI skandha aura anAnupUrvI dravya meM paramANu donoM kA eka-eka sthAna hai| AnupUrvI dravya meM sthAna ananta haiN| isa apekSA se AnupUrvI dravya ananta guNA adhika hone caahie| kintu anantapradezI skandha anAnupUrvI dravya ke anantaveM bhAga jitane haiN| isalie ve ananta guNA adhika nahIM ho skte| vAstava meM asaMkhyAta sthAna hI prApta ho sakate haiN| isa apekSA se asaMkhyaguNa adhika batalAe gae haiN| avaktavya dravya anAnupUrvI dravya se vizeSAdhika haiN| isakA hetu yaha hai ki anAnupUrvI meM dUsarA koI pradeza nahIM hotA aura avaktavya dravya meM do pradeza hote haiN| AnupUrvI dravya ke sthAna bahuta hote haiM isalie ve pradeza kI apekSA unase ananta guNA adhika hote ___ dravya aura pradeza kI apekSA paramANuoM aura skandhoM kA alpabahutva jAnane ke lie bhagavatI kA 25vAM zataka (sUtra 151 se 157) draSTavya hai| sthApanA kalpanA kareM cAra dravya haiM-ekapradezI yAvat catuSpradezI / anAnupUrvI dravya--uparyukta dravyoM ke bheda se dravyAnupUrvI ke anAnupUrvI dravya basa baneMge avaktavya dravya-inhIM dravyoM ko yadi saMghAta aura bheda se sthApita kiyA jAe to avaktavya dravya pAMca baneMge 00 AnupUrvI dravya-inhIM dravyoM ke vividha prakAra ke saMghAta bhedoM se AnupUrvI dravya caudaha baneMge 00 4 .0 . 0. 00 . 4 400 :0 14 00000 00000 00000 0000 1.acU. pR. 26 / 2. usupa. 3179 : satvatpovA aNaMtapaesiyA khaMdhA dagvaTThayAe, paramANupoggalA dabvaTThayAe annNtgnnaa| 3. amava. p.62| Jain Education Intemational Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra04, sU0 130-138, Ti0 22-24 105 isa prakAra AnupUrvI dravya hoMgetripradezI dravya-3 aSTapradezI dravya-1 catuSpradezI dravya-5 navapradezI dravya---1 paMcapradezI dravya-1 dasapradezI dravya-1 SaTpradezI dravya-1 kula dravya-14 saptapradezI dravya-1 spaSTa hai ki naigama aura vyavahAra sammata dravyAnupUrvI meM avaktavya dravya sabase kama hote haiM aura AnupUrvI dravya sabase adhika / zabdavimarza apradezArthatA pradezArtha kI vivakSA meM paramANu kA prasaMga virodha utpanna karatA hai| vaha svayaM apradeza hai| pradezArtha kI dRSTi se usake pradeza sabase kama haiN| yaha bAta kaise ghaTita hogI? isa prazna kA samAdhAna isa prakAra hai-paramANu eka pradeza se atirikta dUsarA pradeza nahIM hai, isa apekSA se usakI apradezArthatA kA nirodha nahIM kiyA jA sktaa| yadi aisA ho to dharmI bhI nahIM ho sakatA isalie ukta prazna virodha upasthita nahIM krtaa| sUtra 131-137 23. (sUtra 131-137) sU0 114 se 130 taka naigama aura vyavahAra kI dRSTi se anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA vivecana kiyA gayA hai| prastuta prakaraNa (sU0 131 se 146) meM saMgrahanaya kI dRSTi se anaupanidhikI dravyA nupUrvI kA vivecana kiyA gayA hai| naigama aura vyavahAranaya dravya ko aneka bheda yukta mAnatA hai| saMgrahanaya sAmAnya ko svIkAra karatA hai| isIlie saMgrahanaya kI anaupanidhikI dravya AnupUrvI meM kevala ekavacana kA prayoga hotA hai| sU0 132 isakA udAharaNa hai| jitane tripradezI skandha haiM ve tripradezikatva sAmAnya kA atikramaNa nahIM karate isalie tripradezika AnupUrvI eka hI hogii| vizuddhatara saMgrahanaya kI apekSA AnupUrvItva kA sAmAnya hone ke kAraNa AnupUrvI eka hI hogii| anAnupUrvI aura avaktavya ke lie bhI yahI niyama hai| bahutva kA abhAva hone ke kAraNa bahuvacana kA prayoga nahIM ho sktaa| naigama aura vyavahAra kI anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke 26 bhaMga hote haiN| saMgrahanaya kI vyAkhyA meM vyakti kA bahuvacana nahIM hotaa| isalie usakI vyAkhyA meM bahuvacana ke bhaMgoM kA prayoga nahIM hone se usameM sAta hI bhaMga hote haiN| sUtra 138 24. alpabahutva nahIM hotA hai (appAbahuM natthi) naigama aura vyavahAranaya ke sandarbha meM anugama ke nau bheda kie gae haiN| saMgrahanaya ke sandarbha meM usake ATha bheda haiN| saMgrahanaya sAmAnya dharmoM kA saMgrAhaka hai| sAmAnya sadA eka rUpa hotA hai| ataH isameM alpatA aura adhikatA kA vicAra ghaTita nahIM ho sktaa| 1. ahAvU. pR. 39 : 'apadesaTTayAe' tti apradezArthatvena nAsya pravezA vidyanta ityapradeza: paramANaH uktaM ca --- 'paramANupradeza' iti tadbhAvastena, aNoniravayavatvAdityarthaH, Aha -- pradezArthatayA sarvastokAnotyabhiprAye apradezArthaneti kAraNAbhidhAnamayukta, virodhAt, svabhAvo hi heturyadi pradezArthatA kathamapradezArthatA iti, atrocyate, AtmIyakapradezavyatiriktapradezAntarapratiSedhApekSA pradezArthatA, na punanijakapradezapratiSedhApekSA'pi, dhammiNa evAprasaMgAdvicAravaiyarthyaprasaMgAd alaM vistareNa / 2. ahAva.pR. 39 : sAmAnyamAtrasaMgrahaNazIlaH saMgrahaH / 3. vahI, bahutvAbhAvAd bahuvacanAbhAvaH / 4. amava. pa. 66 : saMgrahasya sAmAnyavAditvAt sAmAnyasya ca sarvatrakatvAdalpabahutvavicAro'tra na saMbhavatItyarthaH / Jain Education Intemational Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 aNuogadArAI sUtra 140 25. eka rAzi (ego rAsI) saMgrahanaya sAmAnyagrAhI hai| isake anusAra dravyoM kI saMkhyA kA pramANa nahIM hotA kyoMki dravyatva kI apekSA se ve saba eka haiN| AnupUrvI dravyoM ke bahusaMkhyaka hone para bhI unameM AnupUrvItva eka hI hai| bahuta AnupUrviyAM bhI eka AnupUrvI meM samAviSTa haiM, ataH piNDIbhUta rAzi kI svIkRti yuktisaMgata hai, jaise bahuta paramANuoM kA skandharUpa meM pariNamana hone para eka skandha bana jAtA hai vaise hI bahuta sAre AnupUrvI dravyoM kA AnupUrvI bhAva meM pariNamana hone para eka AnupUrvI bana jAtI hai| isI prakAra saMgrahanaya kI apekSA se anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI eka hI hoNge| sUtra 145 26. tIsare bhAga meM (tibhAge) saMgraha ke AnupUrvI dravya zeSa anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM ke eka tihAI bhAga meM hote haiN| dravyoM kI saMkhyA viSama hone para bhI inakI apanI-apanI rAzi hai| tInoM rAziyAM samAna haiN| tInoM rAziyoM kI samAnatA ke kAraNa ve eka tihAI bhAga meM hI hote haiN| cUrNikAra ne ise eka udAharaNa dvArA spaSTa kiyA hai| jaise--eka rAjA ke tIna putra the| ve tInoM rAjA se ghor3e kI mAMga kara rahe the| rAjA ne eka putra ko eka ghor3A diyA jisakA mUlya chaha hajAra rupae thaa| dUsare ko do ghor3e die unakA mUlya tIna-tIna hajAra rupae thA aura tIsare ko bAraha ghor3e die unakA mUlya pAMca-pAMca sau rupae thaa| saMkhyA kI dRSTi se viSama hone para bhI pratyeka rAjakumAra ke ghor3e samagra pUMjI ke eka tihAI bhAga meM Ate haiN| sUtra 147 27. (sUtra 147) aupanidhikI dravyAnupUrvI ke tIna prakAra batalAe gae haiM1. pUrvAnupUrvI 2. pazcAnupUrvI 3. anAnupUrvI kaSAyapAhur3a meM anAnupUrvI ke sthAna para yatratatrAnupUrvI zabda kA prayoga milatA hai| 1. pUrvAnupUrvI-prathama se gaNanA prArambha karanA, yaha anuloma krama hai| 2. pazcAnupUrvI -- antima se gaNanA prArambha karanA, yaha pratiloma krama hai| 3. anAnupUrvI-anuloma krama aura pratiloma krama ko chor3akara kahIM se bhI gaNanA prArambha krnaa|' yatratatrAnupUrvI kA bhI yahI tAtparya hai| 151veM sUtra meM bhI aupanidhikI dravyAnupUrvI ke ye hI tIna prakAra batalAe gae haiN| prathama vikalpa meM anAdi pAriNAmika dravya kA udAharaNa diyA gayA hai| dvitIya vikalpa meM sAdi pAriNAmika pudgala dravya kA udAharaNa diyA gayA hai| ye do vikalpa udAharaNa kI bhinnatA ke AdhAra para kie gae haiN| 1. ahAva. pR. 40 : ekarAsigrahaNeNa bahusuvi ANupugvidambesu ekkaM ceva ANupubvibhAvaM seti, jahA bhUtesu kaThINamuttattaM, ahavA jahA bahavo paramANavo khaMdhattabhAvapariNatA egakhadho bhaNNati, evaM bahu ANupugvidavvA ANupubvibhAvapariNayattaNato egANapuzvittaM egataNao ego rAsIti bhaNitam / / 2. amava.pa. 66 : bhAgadvAre 'niyamA tibhAge hojja' ti trayANAM rAzInAmeko rAzistribhAga eva vartata iti bhAvaH / 3. (ka) acU pR. 28 / (kha) ahAvR. pR. 41 / 4. (ka) ahAvR. pR 41 : prathamAtprabhRti AnupUrvI anukramaH paripATI pUrvAnapUrvo, pAzcAtyAt-caramAdArabhya vyatyayenaivAnapUrvI pazcAnupUrvI, na AnupUrvI anAnu pUrvI yathoktaprakAra yAtiriktarUpetyarthaH / (kha) amavR. pa. 67 / 4. kapA. pR. 28 : jaM jeNa kameNa suttakArehi ThaidamuppaNNaM vA tassa teNa kameNa gaNaNA puvANu pavvI NAma / tassa vilomeNa gaNaNA pcchaannpuvii| jattha vA tattha vA appaNo icchidamAdi kAdUNa gaNaNA jatthatatthANupubvI hodi / Jain Education Interational Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra04, sU0 140-150, Ti0 25-26 107 sUtra 148 28. (sUtra 148) dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ye tIna loka vyavasthA ke AdhArabhUta dravya haiN| dharmAstikAya kA lakSaNa hai gati aura adharmAstikAya kA lakSaNa hai sthiti / gati aura sthiti se hI loka kI vyavasthA hotI hai| jahAM gati aura sthiti hai vahAM loka hai, jahAM gati aura sthiti nahIM hai vaha aloka hai| ina do dravyoM ne hI AkAza ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| lokAkAza ora alokAkAza / jIva aura pudgala ye gati, sthiti aura avagAha karane vAle dravya haiM / kAla ina sabake pariNamana kA hetu hai| isa prakAra inakA krama bhI sArthaka banatA hai| sUtra 150 26. (sUtra 150) jitane aMkoM kA vikalpa jAnanA ho usake lie unako paraspara guNA karane se jo saMkhyA AtI ho, utane hI vikalpa hote haiM / jaise-6 saMkhyA ke vikalpa karane haiN| 14243444546=720 vikalpa / eka koSThaka meM kitane vikalpa hoMge aura kitane koSThaka hoMge? isake lie vidhi yaha hai -aMtima do aMkoM ko guNA karane se jo saMkhyA AtI hai utane hI koSThaka hote haiM / jaiseyahAM aMtima do aMka 5 aura 6 haiM / 546-30 koSThaka banate haiN| eka koSThaka meM kitane vikalpa hote haiM ? isake lie zeSa aMkoM ko paraspara guNA karane se jo saMkhyA AtI hai, utane hI eka koSThaka meM vikalpa hote haiN| prastuta prakaraNa meM zeSa 4 saMkhyA hai, cAroM ko guNA karane se 1424344 =24 vikalpa hue| eka koSThaka meM 24 vikalpa hoMge aura 30 koSThaka hoNge| kula vikalpa 24430-720 hoNge| isake vikalpa banAne kA krama yaha hai-sabase choTI saMkhyA ko pahale sthApita kareM, phira kramazaH saMkhyA sthApita karate hue sabase bar3I saMkhyA aMta meM sthApita kreN| eka koSThaka meM aMtima do saMkhyA aparivartita rahatI hai / suvidhA ke lie yaMtra dekheM / 30 koSThaka banAne kA krama yaha hai -dUsare koSThaka meM aMtima saMkhyA aparivartita rahatI hai, usase pUrva kI saMkhyA kramazaH usase choTI grahaNa kI jAtI hai / dekheM koSThaka 2,3,4 aura 5 / pahale koSThaka meM 56, dUsare meM 46, tIsare meM 36, cauthe meM 26 aura pAMcaveM meM 16 kI saMkhyA aparivartita hai| usase Age ke koSThakoM meM aMtima saMkhyA sabase bar3I 6 thii| aba usake sthAna para usase choTI saMkhyA 5 sthApita kareM aura zeSa pAMca aMkoM meM sabase bar3I ho use usake pahale sthApita kreN| yahAM chaTThA koSThaka 65 banatA hai| chaThe koSThaka meM 65 kI saMkhyA aparivartanIya rhegii| sAtaveM se dasaveM taka kramazaH usase kramasaMkhyA kA parivartana hotA rhegaa| jaise sAtaveM me 45 AThaveM meM 35 nauveM meM 25 aura dasaveM meM 15 kI saMkhyA aparivartanIya rhegii| 55 ho nahIM sakate kyoMki eka saMkhyA do bAra nahIM A sktii| 11veM se 15ve koSThaka meM pAMcavIM saMkhyA aparivartita rahegI aura usase Age ke koSThakoM meM aMtima saMkhyA kramazaH choTI hotI jaaegii| isa niyama ke anusAra 11veM se 15veM koSThaka meM 64,54,34,24,14 kI saMkhyA aparivartita rhegii| 16veM se 20veM koSThaka meM 63,53,43,23,13 kI saMkhyA aparivartita rhegii| 21veM se 25veM koSThaka meM 62,52,42, 32,12 kI saMkhyA aparivartanIya rhegii| 26veM se 30veM koSThaka meM 61,51,41,31,21 kI saMkhyA aparivartanIya rhegii| isake bAda eka koSThaka meM parivartana isa prakAra hotA hai| antima do bar3I saMkhyAeM aparivartita rahatI haiN| zeSa saMkhyAeM kramazaH sthApita kreN| cauthI saMkhyA 4 hai, vaha chaha vikalpoM taka aparivartanIya rahatI hai, tIsarI saMkhyA do-do vikalpoM ke bAda kramaza: choTI hotI jAtI hai| isa krama se saMkhyA kI sthApanA isa prakAra hogI--.34,24,14 phira 43,23,13 phira 42.32,12 phira 41,31,21 hogii| chaha-chaha vikalpoM meM antima saMkhyA aparivartanIya hai| pahale 6 meM 4 kI saMkhyA, dUsare 6 meM 3 kI saMkhyA, tIsare 6 meM 2 kI saMkhyA aura cautha 6 meM 1 kI saMkhyA aparivartanIya hai| pahalI do saMkhyA dUsare vikalpa meM parivartita hotI rahatI hai| pahale vikalpa meM 12 kI saMkhyA hai to dUsare vikalpa meM 21 hogii| pahale vikalpa meM 16 hai to dUsare meM 61 hogii| dekheMagale pRSTha ke koSThaka Jain Education Intemational Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 12 21 13 31 23 32 12 21 14 41 24 42 13 31 14 41 34 43 23 32 24 42 34 43 12 2 mm 2222222222 21 13 31 23 32 12 21 15 51 25 52 13 31 15. 5. 1 (1) **** ~ ~ ~ ~ 34 34 24 24 14 14 43 43 23 23 13 13 42 42 32 32 12 12 41 41 31 31 21 M 21 (2) MMMMM 35 35 25 25 15 15 53 53 23 23 13 13 52 52 32 32 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 * * * * * **** 56 56 56 56 56 56 56 ko ko ko ka ka la ko ko 46 46 46 46 46 46 46 46 46 46 46 46 46 le 46 46 46 35 5 mm M 53 23 32 25 52 35 53 12 I o no to no 21 14 41 24 42 12 21 15. 51 25 52 14 2002 XXX20X 41 15 51 45 54 24 42 25 52 46 54 m or x x x x m 13 31 14 41 34 43 13 12 12 51 51 31 31 21 21 * (3) 45 41 25 25 15 15 4 54 24 24 14 14 52 52 42 42 12 12 51 51 41 41 21 21 (4) * * * * * x x x 45 45 35 15 15 54 le ko ko ko ta ke ke 46 46 56 46 46 46 46 w w w w w w u 36 36 36 36 36 36 36 36 36 36 36 36 36 36 w w w w w w w w w w 36 36 36 36 36 36 36 36 36 36 26 26 26 26 26 26 26 31 15 51 35 53 14 41 15 51. 45 54 34 43 35 53 45 54 23 32 24 42 34 43 23 32 25 52 35 53 24 42 25 52 45 54 34 43 35 53 45 54 Xxxmmm 54 34 34 14 14 53 53 43 43 13 13 Xxx mm 51 51 41 41 31 (5) 45 45 35 35 25 25 54 54 34 34 24 24 53 53 43 43 23 23 52 52 42 42 32 32 aNuogavArAI 26 26 26 26 26 26 26 26 26 26 26 26 26 26 26 26 26 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 4, sU0 150, Ti0 26 ~ am a m 12 21 13 31 32 12 21 14 *r 24 42 13 31 14 41 34 43 23 32 24 42 34 43 x a a m m a a w w w x m m w w 12 21 13 31 23 32 12 21 16 61 26 62 13 31 16 61 w (6) 34 34 24 24 14 14 43 43 23 23 13 13 42 42 32 32 12 12 41 41 31 31 21 21 * (7) 36 36. 26 26 16 16 63 63 23 23 13 13 62 62 32 32 * * * * * or or or 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 36 63 23 32 26 62 36 63 2000 12 21 14 41 24 42 12 21 16 61 26 62 14 41 16 61 46 64 24 42 26 62 46 tU 64 12 12 61 61 31 3.1 21 21 13 31 14 41 34 43 13 31 (5) a wa w to x x 0662222 46 www i wt so so so so 46 26 26 16 16 64 64 24 24 14 14 62 62 42 42 12 12 61 61 41 41 21 21 (1) la 46 46 36 36 16 16 64 64 45 45 45 45 45 45 45 45 * * * * * s 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 25 25 25 25 25 25 25 25 16 61 36 63 14 41 16 61 46 Xxx m 64 34 43 36 63 46 64 23 32 24 42 34 43 23 32 26 62 36 63 24 42 26 62 46 64 34 43 36 63 46 64 34 34 14 14 63 63 43 43 13 13 61 61 41 41 31 31 10 (10) 46 46 36 36 26 26 64 64 34 34 24 24 63 63 43 43 23 23 62 62 42 42 32 32 N N N N N or 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 106 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 aNuogadArAI 24 1524 (13) mr.uxurxxmm Xxxmmmmm4rror 26 Mx muxur MMMMMMMEx Murarur xx rurrorx 62 MMMMMMMMMMMMMMMMMMM (12) amma raw wa Mawm Mormorror Mrrrrrrror (24) 15 36 " " " " " " Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = = = = = = = = = = = = m m = m m m m * h h h * h h h h * * * * * * * * * slm lh s s s s llh w w w w w w w w w w w w w w w w w w w r w z * * * * * * * * * * (3) mm " " " " " mm mm mr m mm ` ` [ llh llh llh llh llh llh llh llh lh lh llh llh llh llh llh llh llh llh llh llh llh llh llh (28) pra0 4, sa0 150, Ti0 26 Jain Education Intemational Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 43 aNuogavArAI (39) 3 83 1 * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * (33 m * mh mr * y * * d mn mh * (38) d d mr d d d h mr mr mr mr h h h h y mh my mr mr m n d d j 4 mh 13 d 3 myh d d d d d d d j d d m d m d j d m d m * mh mh w d * d ` * w m " j * (33) Jain Education Intemational Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational 10 Y, worko, To Re (RE) (Pa) lh l l l l l s s s s s s ` ` ` ` ` ` m m m m jujujujujujujuju nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnXXXXXXXX -- Xn. mxXAbu-ju. (eN) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 aNuogadArAI zabda vimarza gaccha-pahale jo koI saMkhyA socI jAtI hai vaha gaccha kahalAtI hai / vRttikAra ne gaccha kA artha samudAya kiyA hai|' zreNI-gaNita kI prakriyA meM bhaMgoM athavA vikalpoM kI racanA sIDhI kI taraha hotI hai ataH use zreNI athavA paMkti kahA jAtA hai| paraspara guNAkAra-aNNamaNNa-paraspara, abbhAsa-guNAkAra / dvirUpanyUna-do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAlane para do vikalpa kama ho jAte haiN| 1. ahAva.pR. 42 : gaccha: smudaayH| Jain Education Intemational Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa (sUtra 155-195) Jain Education Intemational Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha kSetrAnupUrvI kA varNya viSaya prAyaH dravyAnupUrvI ke samAna hI hai| usameM kSetra viSayaka jAnakArI viziSTa hai| adholoka, tiryagloka aura Urdhvaloka-ina tInoM kI pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI batalAI gaI hai| ratnaprabhA Adi sAta pRthviyAM adholoka meM haiM / jambUdvIpa aura lavaNasamudra Adi dvIpa aura samudra tiryagloka meM haiN| saudharmakalpa Adi vimAna Udhrvaloka meM haiN| Jain Education Intemational Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa mUla pATha saMskRta chAyA hindI anuvAda khettANupuvI-padaM kSetrAnupUrvI-padam kSetrAnupUrvI-pada 155. se ki taM khettANapuvvI ? atha ki sA kSetrAnupUrvI ? kSetrAnu- 155. vaha kSetrAnupUrvI kyA hai ? khettANapuvvI duvihA paNNatA, taM pUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathA kSetrAnupUrvI ke do prakAra prajJapta haiM, jaisejahA-ovaNihiyA ya aNova- aupanidhiko ca anaupanidhiko ca / aupanidhikI aura anaupnidhikii|' NihiyA y|| 156. tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA tatra yA'sau aupanidhiko sA 156. jo aupanidhikI hai vaha sthApanIya hai| ThappA // sthaapyaa| 157. tattha NaM jA sA aNovaNihiyA tatra yA'sau anaupanidhikI sA 157. jo anaupanidhikI hai usake do prakAra sA duvihA paNNattA, taM jahA- dvividhA prajJaptA, tadyathA-nagama- prajJapta haiM, jaise-naigama-vyavahAranaya sammata negama-vavahArANaM saMgahassa y|| vyavahArayoH saMgrahasya ca / anaupanidhikI aura saMgrahanaya sammata anaupnidhikii| negama-vavahArANaM aNovaNihiya-khettANa- nagama-vyavahArayoH anaupanidhiko- negama-vyavahAranaya sammata anaupanidhikopuvvI -padaM kSetrAnupUrvo-padam kSetrAnupUrvI-pada 158. se ki taM negama-vavahArANaM atha ki sA naMgama-vyavahArayoH 158. vaha naigama aura vyavahAranaya sammata anaupa aNovaNihiyA khettANapuvI ? anaupanidhiko kSetrAnupUrvI ? naMgama- nidhiko kSetrAnupUrvI kyA hai ? negama-vavahArANaM aNovaNihiyA vyavahArayoH anaupanidhiko kSetrAnupUrvI naigama aura vyavahAranaya sammata anaupakhettANapuvvI paMcavihA paNNattA, taM paJcavidhA prajJaptA, tadyathA-1. artha- nidhikI kSetrAnupUrvI ke pAMca prakAra prajJapta jahA-1. aTThapayaparUvaNayA 2.. padaprarUpaNA 2. bhaGgasamutkIrtanam haiM, jaise-1. arthapadaprarUpaNa, 2. bhaMgabhaMgasamukkittaNayA 3. bhaMgova- 3. bhaGgopadarzanam 4. samavatAraH samutkIrtana, 3. bhaMgopadarzana, 4. samavatAra, dasaNayA 4. samoyAre 5. anngme|| 5. anugamaH / 5. anugm| 156. se ki taM negama-vavahArANaM atha ki sA naigama-vyavahArayoH 159. vaha naigama aura vyavahAranaya sammata arthapada aTThapayaparUvaNayA ? negama-vavahArANaM arthapadaprarUpaNA ? naigama-vyavahArayoH prarUpaNa kyA hai ? aTupayarUvaNayA-tipaesogADhe arthapadaprarUpaNA--tripradezAvagADhaH naigama aura vyavahAranaya sammata arthapadaANupuvI caupaesogADhe ANu- AnupUrvI catuSpradezAvagADhaH AnupUrvI prarUpaNa-tripradezAvagAr3ha AnupUrvI, cArapradepuvvI jAva dasapaesogADhe ANa- yAvat dazapradezAvagADhaH AnupUrvI zAvagAr3ha AnupUrvI yAvat dasapradezAvagAr3ha puvI saMkhejjapaesogADhe ANupuvo saMkhyeyapradezAvagADhaH AnupUrvI asaMkhyeya- AnupUrvI, saMkhyeyapradezAvagAr3ha AnupUrvI, asaMkhejjapaesogADhe aannupuvvo| pradezAvagADha: AnupUrvI / ekapradezAva- asaMkhyeyapradezAvagAr3ha aanupuurvii| ekapradezAvaegapaesogADhe annaannpuvii| dupae- gADhaH anAnupUrvI / dvipradezAvagADhaH gAr3ha anAnupUrvI / dvipradezAvagAr3ha avaktavya / sogADhe avttvve| tipaesogADhA avaktavyakam / tripradezAvagADhAH Anu- tripradezAvagAr3a AnupUrviyAM, cArapradezAvagAr3ha ANupuvvIo caupaesogADhA pUrvyaH catuSpradezAvagADhAH AnupUrtyaH AnupUrviyAM yAvat dasapradezAvagAr3ha AnupUrviyAM, ANapuvIo jAva dasapaesogADhA yAvat dazapradezAvagADhAH AnupUrvyaH saMkhyeyapradezAvagAr3ha AnupUrviyAM asaMkhyeyapradeANapuvvIo saMkhejjapaesogADhA saMkhyeyapradezAvagADhAH AnupUrvyaH zAvagAr3ha aanupuuviyaaN| ekatradezAvagAr3ha Jain Education Intemational Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 aNuogadArAI aannpuvviio| asaMkhejjapaeso- asaMkhyeyapradezAvagADhA: aanupuurvyH| gADhA aannpuvviio| egapaeso- ekapradezAvagADhAH anAnupUrvyaH / gADhA annaannupuviio| dupaeso- dvipradezAvagADhAH avktvykaani| sA gADhA avattavvagAiM / se taM negama- eSA naigama-vyavahArayoH arthapabavavahArANaM aTupayaparUvaNayA // prruupnnaa| anAnupUrviyAM / dvipradezAvagAr3ha avaktavya haiN| vaha naMgama aura vyavahAranaya sammata arthapadaprarUpaNa hai| 160. eyAe NaM negama-vavahArANaM etayA naMgama-vyavahArayoH arthapada- aTThapayaparUvaNayAe ki paoyaNaM? prarUpaNayA ki prayojanam ? etayA eyAe NaM negama-vavahArANaM naMgama-vyavahArayoH arthapadaprarUpaNayA aTThapayaparUvaNayAe bhaMgasamukki- bhaGgasamutkIrtanaM kriyate / taNayA kjji|| 160. naMgama aura vyavahAranaya sammata isa arthapadaprarUpaNa se kyA prayojana hai ? naMgama aura vyavahAranaya sammata isa arthapadaprarUpaNa se bhaMgasamutkIrtana kiyA jAtA 161. se ki taM negama-vavahArANaM atha ki sA naMgama-vyavahArayoH 161. vaha naMgama aura vyavahAranaya sammata bhaMga bhaMgasamukkittaNayA ? negama- bhaGgasamutkIrtanam ? naigama-vyavahArayoH samutkIrtana kyA hai ? vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA- bhaGgasamutkIrtanam-1. asti Anu- naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgasamu1. atthi ANupuvvI 2. atthi pUrvI 2. asti anAnupUrvI 3. asti tkIrtana-AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai, avaktavya aNANapuvvI 3. asthi avttvve| avaktavyakam / evaM dravyAnupUrvIgamena hai / isI prakAra dravyAnupUrvI kI bhAMti kSetrAnuevaM davANupuzvigameNaM khettANu kSetrAnupUAmapi te caiva SaDviMzatiH pUrvI ke bhI unhIM chabbIsa vikalpoM kA pratipuvIe vi te ceva chaThavIsaM bhaMgA bhaMgAH bhaNitavyA yAvat / tadetat pAdana karanA cAhie [dekheM sU. 117] / vaha bhANiyabvA jAva / se taM negama- naMgama-vyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanam / nagama aura vyavahAranaya sammata bhaMgasamutkIrtana vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA / 162. eyAe NaM negama-vavahArANaM etena naigama-vyavahArayoH bhaMga- 162. naigama aura vyavahAranaya sammata isa bhaMga bhaMgasamukkittaNayAe ki paoyaNaM? samutkIrtanena kiM prayojanam ? etena samutkIrtana se kyA prayojana hai ? eyAe NaM negama-vavahArANaM bhaMga- negama-vyavahArayoH bhagasamutkIrtanena naigama aura vyavahAranaya sammata isa bhaMgasamukkittaNayAe bhaMgovadasaNayA bhaMgopadarzanaM kriyate / samutkIrtana se bhaMgopadarzana kiyA jAtA hai| kiiri|| 163. se kiM taM negama-vavahArANaM atha kiM tad naigama vyavahArayoH 163. vaha naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgopa bhaMgovadasaNayA ? negama-vavahArANaM bhaMgopadarzanam / naMgama-vyavahArayoH darzana kyA hai ? bhaMgovadaMsaNayA-1. tipaesogADhe ___ bhaMgopadarzanam -1. tripradezAvagADhaH naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgopaANupubvI 2. egapaesogADhe ___ AnupUrvI 2. ekapradezAvagADhaH anAnu darzanaaNANupuvI 3. dupaesogADhe pUrvI 3. dvipradezAvagADhaH avaktavyakam (1) tripradezAvagAr3ha AnupUrvI avattavvae 4. tipaesogADhA ANu- 4. tripradezAvagADhAH AnupUrvyaH (2) ekapradezAvagAr3ha anAnupUrvI puvvIo 5. egapaesogADhA aNANu 5. ekapradezAvagADhA: anAnupUrvyaH (3) dvipradezAvagAr3ha avaktavya puvIo 6. dupaesogADhA 6. dvipradezAvagADhAH avaktavyakAni / (4) tripradezAvagAr3ha AnupUrviyAM haiM avttvvyaaii| ahavA 1 tipaeso- ___ athavA 1. tripradezAvagADhazca eka- (5) ekapradezAvagAr3ha anAnupUrviyAM haiM gADhe ya egapaesogADhe ya ANuputvI pradezAvagADhazca AnupUrvI ca anAnu- (6) dvipradezAvagAr3ha avaktavya haiN| ya aNANapuvvI y| evaM tahA ceva pUrvI ca / evaM tathA caiva dravyAnupUrvI- athavA (1) dvipradezAvagAr3ha, ekapradezAvagAr3ha, davvANapabvigameNaM chavvIsaM bhaMgA gamena SaDviMzati: bhaMgA: bhaNitavyA AnupUrvI aura anAnupUrvI / bhANiyavvA jaav| se taM negama- yAvat / tadetat naigama-vyavahArayoH isa prakAra dravyAnupUrvI kI bhAMti bhaMgopavavahArANaM bhNgondsnnyaa| bhNgopdrshnm| darzana ke bhI unhIM chabbIsa vikalpoM kA prati Jain Education Intemational Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa : sUtra 160-168 164. se ki taM samovAre ? samovArenegama-vavahArANaM ANupuvvidavvAI kahi samoyaraMti - ki ANupuvviGodha samoyaraMti ? aNANupuvvidehiM samoyaraMti ? avattavvayadahi samoyaraMti ? negamayavahArANaM ANupuvvidavvAiM ANupuvvidavvehi samoyaraMti, no aNApuvvidaccehi samoyaraMti no avattavyavvehiM samoyaraMti / evaM doNNi vi saTTANe samoyaraMti tti bhANiyavvaM / se taM samoyAre // 1 165. se kiM taM aNugame ? aNugame navavihe paNNatte, taM jahAgAhA 1. saMtapayaparUvaNayA 2. davvapamANaM ca 3. khetta 4. phusaNA ya / 5. kAlo ya 6. aMtaraM 7. bhAga 8. nAva . appAhaM caiva // 1 // 166. negama-vavahArANaM ANupuSidavAI ki atthi ? natthi ? niyamA asthi ? evaM doNNi vi / / 167. negama-vavahArANaM ANupucci davAI ki saMkhejjAI ? asaMkhe jjAI ? anaMtAI ? no saMkhejjAI, asaMkhejjA, mo anaMtAI evaM doNNi vi // 168. negama-vavahArANaM ANavi davAI logassa kati bhAge hojjA - ki saMsejamAge hojjA ? asaMkhejjaimAye hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu atha ki sa samavatAraH ? samavatAraHbatAraH- naMgama-vyavahArayoH AnupUrvIdravyANi kva samavataranti - kim AnupUrvIdravyeSu samavataranti ? anAnupUrvIdravyeSu samavataranti ? avaktavyakadravyeSu samavataranti ? naMgamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSu samavataranti, no anAnupUrvIdravyeSu samacataranti no vyakadravyeSu samavataranti / evaM dva e api svasthAne samavatarataH iti bhaNitavyam / sa eSa samavatAraH / atha ki sa anugamaH ? navavidhaH prajJaptaH, tadyathAgAthA 1. saMtapada prarUpaNA 2. dravyapramANaJca 3. kSetraM 4. sparzanA ca / anugamaH 5. kAlazca 6. antaraM 7. bhAgaH 8. bhAvaH 9. alpabahu caiva // 1 // maMgama-vyavahArayoH AnupUrvIdravyANi kim asti ? nAsti ? niyamAt asti / evaM dve api / yama-vyavahArayoH AnupUrvIdravyANi ki saMkhyeyAni ? masaMkhyeyAni ? anantAni ? no saMkhyeyAni, asaMkhyeyAni no anantAni evaM dra api / maMgama-vyavahArayoH AnupUrvIdravyANi lokasya katicAntiki saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti? 121 pAdana karanA cAhie (dekheM-sUtra 119) vaha naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgopadarzana hai / 164. vaha samavatAra kyA hai ? samavatAra - naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya kahAM samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM ? anAnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM ? athavA avaktavya dravyoM meM samavatarita hote haiM ? naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya AnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM / anAnupUrvI dravyoM meM samavatarita nahIM hote, avaktavya dravyoM meM samavatarita nahIM hote / isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI apane-apane sthAnoM meM samavatarita hote haiN| vaha samavatAra hai / 165. vaha anugama kyA hai ? anugama ke nau prakAra prajJapta haiM, jaise3. kSetra, 1. satpadaprarUpaNa, 2. dravyapramANa, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara 7. bhAga, 8. bhAva, 9. alpabahutva / 166. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya haiM athavA nahIM ? niyamata: haiM / isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI niyamataH haiM / 167. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya saMkhyeya haiM ? asaMkhyeya haiM ? athavA ananta haiM ? ve saMkhyeya nahIM haiM, asaMkhyeya haiM, ananta nahIM haiN| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI asaMkhyeya haiM / " - 168. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga meM haiM kyA saMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? saMkhyeya bhAgoM meM haiM ? asaMkhyeya bhAgoM meM haiM ? athavA samUce loka meM haiM ? Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ? sarvaloke bhavanti ? ekadravyaM pratItya egadavvaM pacca logassa saMkhejjai- lokasya saMkhyeyatamabhAge vA bhavanti, bhAge vA hojjA, asaMkhejjaimAge asaMkhyeyatamabhAge vA bhavanti, saMkhyeyeSu yA honA, saMsejjemu bhAge vA bhAgeSu vA bhavanti, asaMdhyeyeSu bhAgeSu hojjA, asaMvezje bhAge vA vA bhavanti, dezone loke vA bhavanti / hojjA, dene loe vA hojjA / nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarvanANAdavvAiM pahucca / niyamA loke bhavanti / savvaloe hojjA / negama-vavahArANaM aApuvi davvANaM 'pucchaa| egadavvaM paDucca no saMkhejjaima hojA, asaM bhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, no savvaloe hojjA / nANAdavvAI paDucca niyamA sambaloe hojjA evaM avasavyaga davvANi vibhaNiyANa // 166. negama-vavahArANaM ANupuvvidavAI logassa kati bhAgaM phusaMti - ki saMkhejjaibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjaibhAgaM phusaMti ? saMkhejje bhAge saMti ? asaMkhejje bhAge phusaMti ? savvalogaM phusaMti ? egadavaM pahucca saMkhejjai bhAgaM vA phusaMti, asaMkhejjaibhAgaM vA phusaMti, saMkhejje bhAge vA phusaMti, asaMkhejje bhAge vA phusaMti, deNaM logaM vA phusaMti / nANA davAI pacca niyamA savvalogaM phuti / aNANupu vidavvAiM avattavvadavvA ca jahA khettaM navaraM phusaNA bhANiyA | 170. negama-vavahArANaM ANupuvvidavAI kAlao kecicaraM hAti ? egadavvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM / nANAdavvAI paDucca niyamA nagama-vyavahArayoH anAnupUrvIdravyANAM pRcchA / ekadravyaM pratItya mo sayamamA bhavanti, asaMkhyeyatamabhAge bhavanti, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no asakhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no sarvaloke bhavanti / nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarvaloke bhavanti / evam avaktavyakadravyANi api bhaNitavyAni / nagama-vyavahArayoH AnupUrvIpramyANi lokasya katibhAgaM spRzanti - ki saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? asaMkhyeyamacA spRzanti ? saMkhye vAn bhAgAn ta? asaMkhyeyAn bhAvAn spRzanti ? sarva lokaM spRzati ? ekadravyaM pratItya saMkhyeyatamabhAgaM vA spRzanti, asaMkhyeyatamabhAgaM vA spRzanti, saMkhyeyAn bhAgAn vA spRzanti, asaMkhyeyAn bhAgAn vA spRzanti, dezonaM lokaM vA spRzanti / nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarvalokaM spRzanti anAnupUrvIyAni avaktavyakadravyANi ca yathA kSetraM navaraM sparzanA bhaNitavyA / naigama-vyavahArayoH AnupUrvIdravyANi kAlataH kiyacciraM bhavanti ? ekadravyaM pratItya jaghanyena ekaM samayam, utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarvAdhvA aNuogadArAI eka dravya kI apekSA ve loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM haiM, asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, saMkhyeya bhAgoM meM haiM, asaMkhyeya bhAgoM meM haiM athavA dezona ( kucha nyUna) loka meM haiM / " aneka dravyoM kI apekSA ke niyamataH samUce loka meM haiN| nagama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga meM haiM ? eka dravya kI apekSA ve saMkhyAtaveM bhAga meM nahIM haiM, asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, saMkhyeya bhAgoM meM nahIM hai, asaMkhya bhAgoM meM nahIM haiM, samUce loka meM nahIM haiN| aneka dravyoM kI apekSA ve niyamataH samUce loka meM haiN| isI prakAra avaktavya dravya bhI pUrvavat jAnanA cAhie / 169. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga kA sparza karate haiM- kyA saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? saMkhyeya bhAgoM kA sparza karate haiM ? asaMkhyeya bhAgoM kA sparza karate haiM ? athavA samUce loka kA sparza karate haiM ? eka dravya kI apekSA ve saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM, asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM, saMkhyeya bhAgoM kA sparza karate haiM, asaMkhya bhAgoM kA athavA kucha kama loka kA sparza karate haiN| aneka dravyoM kI apekSA ve niyamataH samUce loka kA sparza karate haiM / anAnupUrvI dravya aura avaktavya dravya bhI kSetra kI bhAMti eka dravya kI apekSA loka ke asaMkhyeya bhAga kA aura aneka dravyoM kI apekSA samUce loka kA sparza karate haiM / [ dekheM -sUtra 168 ] / 170. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya kAla kI apekSA se kitane samaya taka hote haiM ? eka dravya kI apekSA jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH asaMkhyeya kAla taka hote haiM / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa : sUtra 166 - 174 savvaddhA / evaM doNNi vi // 171. negama-vavahArANaM ANupuvvidavvANaM aMtaraM kAlao kevasciraM hoi ? egada pacca jahaNaNaM evaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM nANAdacyA pazca natvi aMtaraM / evaM doNi vi // / 172. negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAI' sesadavvANaM kai bhAge hojjA ? tiSNi vi jahA dANubIe || 173. negama-vavahArANaM ANupuvvidavAI kavarammi bhAve hotA ? niyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA / evaM doNi vi // 174. eesi NaM negama-vavahArANaM ANupuvvidavvANaM aNANupuvi dadhvANaM avattavvagadavvANa ya davvaTTayAe paesaTTayAe davvaTThaesavAe kapare kayarehito appA vA ? bahuyA vA ? tullA vA ? visesAhiyA thA ? savvatyobAI negama-vavahArANaM avattavyagadavvAiM davvaTTayAe, aNANuvidAI pAe bisesAhiyAI, ANu puvvidavvAI davvaTTayAe asaMkhejjaguNAI paesaTuyAe sanvastha| - yAI negama-vavahArANaM aNANupuvidAI apaesaTryAe, nam / evaM dva e api / nagama-vyavahArayoH AnuparyopravyANAm antaraM kAlataH kii kiyacciraM bhavati ? ekadravyaM pratItya jayanyena evaM samayam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam nAnAiyyANi pratItya nAhita antaram / evaM dva e api / / jaMgama-vyavahArayoH AnupUrvI - dravyANi zeSadravyANAM kati bhAge bhavanti ? trINi api yathA dravyAnupUrvyAm / nagama-vyavahArayoH AnupUrvIdravyANi katarasmin bhAve bhavanti ? niyamAt sArivAriNAmike bhAve bhavanti / evaM dve api / eteSAM gama-vyavahArayoH AyupUrvIdrayANAm anAnupUrvIdravyANAm avaktavyakadravyANAM ca dravyAryatayA pradezArthatayA dravyArtha pradezArthatayA katare katarebhyaH alpAni vA ? bahUni vA ? tyAni vA ? vizeSAdhikAni ? sastokAni neyama-vyavahArayoH avaktavyakadravyANi vyAyA anApucadravyANi drayArthatayA vizeSA dhikAni AnupUrvIdravyANi dravyAryatathA asaMkhyeyaguNAni / pravezArthatayA sarvalokAni anAnudrapANi avayavyANi gama-vyavahArayoH pradezAta pradezArtha tayA 123 aneka dravyoM kI apekSA ve niyamataH sarvakAla meM hote haiM? nagama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI dravya aura avaktavya dravyoM kA pratipAdana AnupUrvI dravya kI bhAMti karanA caahie|* 171. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravyoM meM kAlakRta antara kitanA hotA hai ? eka dravya kI apekSA jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH asaMkhyeya kAla' taka hotA hai / aneka dravyoM kI apekSA inameM kAlakRta antara nahIM hotA / anAnupUrvI dravyoM aura avaktavya dravyoM kA pratipAdana AnupUrvI dravyoM kI bhAMti karanA cAhie / 172. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitane bhAga meM hote haiM ? AnupUrvI dravya, anAnupUrvI dravya aura avaktavya dravya tInoM hI dravyAnupUrvI kI bhAMti hote haiN|" (dekheM sUtra 128 ) / 173. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya kisa bhAva meM hote haiM ? ve niyamataH sAdipAriNAmika bhAva meM hote haiM / anAnupurvI dravya aura avaktavya dravya bhI niyamataH sAdipAriNAmika bhAva meM hote haiM / " 174. naigama aura vyavahAranaya sammata ina AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM meM dravyArtha, pradezArtha aura dravyArtha pradezArtha kI apekSA kauna kisase alpa, adhika, samAna yA vizeSAdhika haiM ? naigama aura vyavahAranaya sammata avaktavya dravya dravyArtha kI apekSA sabase kama haiM, anAnupUrvI dravya dravyArtha kI apekSA avaktavya dravyoM se vizeSAdhika haiM, AnupUrvI dravya dravyArtha kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyeya guNa haiM / pradezArthaM kI apekSA naMgama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI dravya apradezArthaM kI apekSA sabase kama hai, avaktavya dravya pradezArtha Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 aNuogadArAI avattavvagadamvAiM paesaTTayAe vizeSAdhikAni, AnupUrvIdravyANi kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika visesAhiyAI, ANavidavvAiM pravezArthatayA asaMkhyeyagaNAni / haiM, AnupUrvI dravya pradezArtha kI apekSA paesaTTayAe askhejjgunnaaii| dravyArtha-pradezArthatayA ---sarvastokAni avaktavya dravyoM se asaMkhyeyaguNa haiN| davvaTa-paesaTTayAe -savvatthovAiM naigama-vyavahArayoH avaktavyakadravyANi dravyArtha aura pradezArtha kI apekSA-nagama negama-vavahArANaM avattavvagadabvAI __dravyArthatayA, anAnupUrvIdravyANi aura vyavahAranaya sammata avaktavya dravya dabaTTayAe, aNANupugvidavvAI dravyArthatayA apradezArthatayA vizeSA dravyArtha kI apekSA sabase kama haiM, anAnupUrvI danvayAe apaesaTTayAe visesAhi- dhikAni, avaktavyakadravyANi pradezArtha- dravya dravyArtha aura apradezArtha kI apekSA yAI, avattambagadamvAiM paesaTTayAe tayA vizeSAdhikAni, AnupUrvIdravyANi avaktavya dravyoM se vizeSAdhika haiN| avaktavya visesAhiyAI, ANupugvidavAI dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni tAni dravya pradezArtha kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se davbaTrayAe asaMkhejjaguNAI, tAi caiva pradezArthatayA asaMkhyeyagaNAni / vizeSAdhika haiN| AnupUrvI dravya dravyArtha kI ceva paesaTTayAe asNkhejjgunnaaii|se sa eSa anugmH| sA eSA naMgama apekSA avaktavya dravyoM se asaMkhyeyaguNa haiM, taM aNugame / se taM negama-vavahArANaM vyavahArayoH anaupanidhiko kSetrAnu pradezArtha kI apekSA ve hI asaMkhyeyaguNa haiM / aNovaNihiyA khettaannpuvii| puurvo| vaha anugama haiN| vaha naigama aura vyavahAranaya sammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI hai| saMgahassa aNovaNihiya-khetANupuvI-padaM saMgrahasya anaupanidhiko-kSetrAnu- saMgrahanaya sammata anaupanidhakI-kSetrAnupUrvI pUrvI-padam 175. se ki taM saMgahassa aNAvaNi- atha ki sA saMgrahasya anaupa- 175, vaha saMgrahanaya sammata anaupanidhikI kSetrAnu hiyA khettANupuvvI ? jaheva davvA- nidhiko kSetrAnuparcha ? yathaiva pUrvI kyA haiM ? NapavvI taheva khettANupuvI vi dravyAnupUrvI tathaiva kSetrAnupUrvI api ___saMgrahanaya sammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI yavvA / se taM saMgahassa aNova- jJAtavyA / sA eSA saMgrahasya anaupa- kI bhAMti isa kSetrAnupUrvI ko jAnanA caahie| NihiyA khettANapuvI / se taM aNo- nidhiko kSetrAnupUrvI / sA eSA anau- [dekheM-sUtra 131-146] / vaha saMgrahanaya sammata vaNihiyA khttaannupuvii| panidhiko kssetraanupuurvii| anaupanidhikI kSetrAnupUrvI hai| vaha anaupani dhikI kSetrAnupUrvI hai| ovaNihiya-khettANupuvI-padaM aupanidhiko-kSetrAnapUrvI-padama aupanidhikI-kSetrAnupUrvI-pada 176. se kitaM ovaNihiyA khettANa- atha ki sA aupanidhiko kSetrA- 176. vaha aupanidhikI kSetrAnupUrvI kyA hai ? puvI ? ovaNihiyA khettANu- nupUrvI ? aupanidhiko kSetrAnupUrvI aupanidhiko kSetrAnupUrvI ke tIna prakAra puvI tivihA paNNattA, taM jahA- vividhA prajJaptA, tadyathA- pUrvAnu- prakAra haiM, jaise -pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura puvANupuvI pacchANuputvI aNANu- pUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / anaanupuurvii| puvii| 177. se ki taM pavvANapuvI? pavvA- atha ki sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu- 177. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? NapanI-aholoe tiriyaloe pUrvI -adholoka: tiryaklokaH Urva- pUrvAnupUrvI-adho loka , tiryak loka aura uDDhaloe / se taM puvvaannpvii|| lokaH / sA eSA puurvaanupuurvii| ____ Urdhva loka / vaha pUrvAnupUrvI hai / 178. se ki taM pacchANapuvI ? pacchA- atha ki sA pazcAnupUrvI ? 178. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? NupuvI- uDDhaloe tiriyaloe pazcAnupUrvI-UrdhvalokaH tiryaklokaH pazcAnupUrvI-Urdhva loka , tiryak loka aholoe| se taM pacchANapuvI // adholokaH / sA eSA pazcAnupUrvI / aura adho loka / vaha pazcAnupUrvI hai| 176. se ki taM aNANapaLavI ? atha kiM sA anAnupUrvI ? 179. vaha anAnupUrvI kyA hai ? aNANupuvI--eyAe va egAi- anAnupUrvI-etayA caiva ekAdikayA anAnupUrvI--- eka se prArambha kara eka-eka yAe eguttariyAe tigacchagayAe ekottarikayA trigacchagatayA zreNyA kI vRddhi kreN| isa prakAra tIna kI saMkhyA seDhIe aNNamaNNabbhAso duruuvnno| anyonyAbhyAsaH dviruuponH| sA eSA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra Jain Education Intemational Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 pAMcavAM prakaraNa : sUtra 175-185 se taM annaannupuvii|| anaanupuurvii| kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho| vaha anAnupUrvI hai| puurvii| 180. aholoyakhettANupavvI tivihA adholokakSetrAnupUrvI trividhA 180. adholoka kSetrAnupUrvI ke tIna prakAra prajJapta paNNattA, taM jahA-puvvANupuvI prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvI pazcAnu- haiM, jaise-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnu pacchANupuvvI annaannuputvii|| pUrvI anaanupuurvii| 181. se kiM taM puvANupuvI? puvANu- atha ki sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu- 181. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? pavvI-rayaNappabhA sakkarappabhA pUrvI - ratnaprabhA zarkarAprabhA bAlukA- pUrvAnupUrvI-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlayappabhA paMkappabhA dhUmappabhA prabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamA tmstmaa| bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamA aura tamA tmtmaa| se taM puvANu- sA eSA pUrvAnupUrvI / tamastamA / vaha pUrvAnupUrvI hai| puvii|| 182. se ki taM pacchANupuvvI ? pacchA atha ki sA pazcAnupUrvI ? 182. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? NupuvvI-tamatamA tamA dhUmappabhA pazcAnupUrvI --tamastamA tamA dhUmaprabhA pazcAnupUrvI-tamastamA, tamA, dhUmaprabhA, paMkappabhA vAluyappabhA sakkarappabhA paGkaprabhA bAlukAprabhA zarkarApramA paMkaprabhA, bAlukAprabhA, zarkarAprabhA aura rayaNappabhA / se taM pcchaannupuvii|| ratnaprabhA / sA eSA pazcAnupUrvI / ratnaprabhA / vaha pazcAnupUrvI hai| 183. se ki taM aNANupuvI? aNANu atha ki sA anAnupUrvI ? anAnu- 183. vaha anAnupUrvI kyA hai ? puvI-eyAe ceva egAiyAe pUrvI-etayA caiva ekAdikayA eko- ___ anAnupUrvI-eka se prArambha kara eka-eka eguttariyAe sattagacchagayAe seDhoe tarikayA saptagacchagatayA zreNyA anyo- kI vRddhi kreN| isa prakAra sAta taka kI saMkhyA aNNamaNNabbhAso duruuvnno| se taM nyAbhyAsaH dvirUponaH / sA eSA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra annaannupuvii|| anaanupuurvii| kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho / vaha anAnupUrvI hai| 184. tiriyaloyakhetANapuvvI tivihA tiryaklokakSetrAnupUrvI trividhA 184. tiryak loka kSetrAnupUrvI ke tIna prakAra paNNattA, taM jahA-puvvANuputvI prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvI pazcAnu- prajJapta haiM, jaise-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura pacchANupuvo annaannupuvii|| pUrvI anAnupUrvI / anaanupuurvii| 185. se ki taM puvANupuvvI ? puvA- atha ki sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu- 185. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? NupuvIpUrvI pUrvAnupUrvI-jambUdvIpa, lavaNasamudra, gAhA gAthA dhAtakIkhaNDa dvIpa, kAloda-samudra , puSkara dvIpa, jaMbuddIve lavaNe, jambUdvIpaM lavaNaH, varuNa samudra, kSIra, ghRta, ikSu, nandI, aruNadhAyai-kAloya-pukkhare vrunne| dhAtakI-kAloda-puSkarAH varuNaH / vara, kuNDalavara, ruckvr| jambUdvIpa se khIra-ghaya-khoya-naMdI kSIra-ghRta-kSoda-nandI rucakavara taka ke dvIpa aura samudra paraspara aruNavare kuMDale ruyage // 1 // aruNavaraH kuNDala: rucakaH // 1 // saMlagna haiM tathA rucakavara se asaMkhya dvIpa aura jaMbuddIvAo khalu jambUdvIpAt khalu samudroM ke bAda bhujagavara dvIpa hai| isI prakAra nirantarA sesayA asNkhimaa| nirantarAH zeSakA: asNkhyaattmaa| kusavara, krauJcavara, AbharaNa Adi dvIpoM ke ... bhuyagavara-kusavarA vi ya, mujagavara-kuzavarau api ca, bIca meM asaMkhya dvIpa aura samudroM kA vyavadhAna " koMcavarAjabharaNamAIyA // 2 // krauJcavarAbharaNAdikA // 2 // hai| AbharaNa, vastra, gandha, utpala, tilaka, Jain Education Intemational Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 aNuogadArAI AbharaNa-vattha-gaMdhe, AmaraNa-vastra-gandhAH , pRthvI, nidhi, ratna, varSadhara, draha, nadI, vijaya, uppala-tilae ya puddhvi-nihi-rynne| utpala-tilakAzca pRthivii-nidhi-rtnaani| vakSaskAra, kalpendra, kuru, mandara, AvAsa, vAsahara-daha-naIo varSadhara-draha-nadyaH kUTa, nakSatra, candra, sUrya, deva, nAga, yakSa, vijayA vakkhAra-kappidA // 3 // vijayA vakSaskAra-kalpendrAH // 3 // bhUta aura svayaMbhUramaNa / vaha pUrvAnupUrvI hai| kuru-maMdara-AvAsA, kuru-maMdara-AvAsA:, kaDA nakkhatta-caMda-sUrA ya / kUTA: nakSatra-candra-sUrAzca / deve nAge jakkhe, devaH nAgaH yakSaH bhUe ya sayaMbharamaNe ya // 4 // bhUtazca svayambhUramaNazca // 4 // se taM puvaannupuvii|| sA eSA puurvaanupuurvii| 186. se ki taM pacchANapuvI ? pacchA- atha ki sA pazcAnupUrvI ? pazcA- 186. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? NupuvI-sayaMbhuramaNe jAva jaMbu- nupUrvI- svayaMbhUramaNa : yAvat jambU- pazcAnupUrvI- svayaMbhUramaNa yAvat jambUhIve / se taM pcchaannupuvii|| dvIpaH / sA eSA pazcAnupUrvI / dvIpa / vaha pazcAnupUrvI hai / (dekheM-sUtra 185) / 187. se ki taM aNANupuvI? aNANu- atha kiM sA anAnupUrvI ? anA- 187. vaha anAnupUrvI kyA hai ? puvvI-eyAe ceva egAiyAe nupUrvI-etayA cava ekAdikayA __anAnupUrvI- eka se prArambha kara eka-eka eguttariyAe asaMkhejjagacchagayAe ___ekottarikayA asaMkhyeyagacchagatayA kI vRddhi kreN| isa prakAra asaMkhya kI saMkhyA seDhIe aNNamaNNabbhAso duruuvnno| zreNyA anyonyAbhyAsa: dvirUponaH / sA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra se taM annaannupuvii|| eSA anaanupuurvii| kareM / isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho| vaha anAnupUrvI hai| 188. uDDhaloyakhettANapuvI tivihA UvalokakSetrAnupUrvI trividhA 188. Urdhva loka kSetrAnupUrvI ke tIna prakAra prajJapta paNNattA, ta jahA-puvANupuvvI prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvI pazcAna- haiM, jaise pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura pacchANupuvvI annaannuputhvii|| pUrvI anAnupUrvI // anaanupuurvii| 189. se kiM taM puvvANapuvI ? puvvA atha kiM sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu- 189. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? NapuvvI-1. sohamme 2. IsANe pUrvI-1. saudharmaH 2. IzAnaH pUrvAnupUrvI - saudharma, IzAna, sanatkumAra, 3. saNaMkumAre 4. mAhide 5. baMbha- 3. sanakamAraH 4. mAhendraH 5. brA mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, loe 6. laMtae 7. mahAsukke lokaH 6. lAMtakaH 7. mahAzukraH sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, 8. sahassAre 6. ANae 10.pANae 8. sahasrAraH 9. AnataH 10. prANata: graiveyaka vimAna, anuttara vimAna aura 11. AraNe 12. accue 13. 11. AraNaH 12. acyutaH 13. ISatprAgbhArA / vaha pUrvAnupUrvI hai / gevejjavimANA 14. aNuttara- greveyavimAnAni 14. anuttaravimAvimANA 15. iisippnbhaaraa| se nAni 15. iisstpraarbhaaraa| sA eSA taM puvvaannupuvii|| puurvaanupuurvii| 160. se ki taM pacchANapuvI ? pacchA- atha ki sA pazcAnupUrvI ? 190. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? NapavvI-IsipabbhArA jAva pazcAnupUrvI ISatprAmbhArA yAvat pazcAnupUrvI .. ISatprAgbhArA yAvat saudharma / sohamme / se taM pcchaannupuvii|| saudharmaH / sA eSA pazcAnupUrvI / vaha pazcAnupUrvI hai| (dekheM-sUtra 189) / 161. se ki taM aNANapuyI ? aNA- atha kiM sA anAnupUrvI ? 191. vaha anAnupUrvI kyA hai ? Napuvvo-eyAe ceva egAiyAe anAnupa:- etayA caiva ekAdikayA anAnupUrvI eka se prArambha kara ekaeguttariyAe pannarasagacchagayAe ekottarikayA paJcadazagacchagatayA eka kI vRddhi kreN| isa prakAra pandraha kI Jain Education Intemational Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakaraNa : sUtra 186-165 127 seDhIe aNNamaNNabbhAso duruuvnno| gheNyA anyonyAbhyAsaH / dvirUponaH sA saMkhyA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAse taM annaannupuvii|| eSA anaanupuurvii| kAra kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho / vaha anAnupUrvI hai| 192. ahavAovaNihiyA khettANupuvI athavA aupanidhiko kSetrAnupUrvI 192. athavA aupanidhiko kSetrAnupUrvI ke tIna tivihA paNNatA, taM jahA-puvA- trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnu- prakAra prajJapta haiM, jaise-pUrvAnupUrvI, pazcAnuNupuvvI pacchANupuvvI aNANu- pUrvI pazcAnupUrvI anaanupuurvii| pUrvI aura anAnupUrvI / puvii|| 163. se ki taM puvANupuvvI ? puvvA- atha kiM sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu- 193. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? NapUvo-egapaesogADhe dupaeso- pUrvI ekapradezAvagADha: dvipradezAvagADhaH pUrvAnupUrvI-ekapradezAvagADha, dopradezAgADhe jAva asaMkhejjapaesogADhe / se yAvat asNkhyeyprdeshaavgaaddhH|saa eSA vagAr3ha yAvat asNkhyeyprdeshaavgaaddh'| vaha taM puvvANupavI // puurvaanupuurvii| pUrvAnupUrvI hai| 164. se ki taM pacchANapuvI? pacchA- atha kiM sA pazcAnupUrvI ? 194. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? NapavI-asaMkhejjapaesogADhe jAva pazcAnupUrvI asaMkhyeyapradezAvagADhaH pazcAnupUrvI-asaMkhyeyapradezAvagAr3ha yAvat egapaesogADhe |se taM pacchANu- yAvat ekprdeshaavgaaddhH| sA eSA ekprdeshaavgaaddh'| vaha pazcAnupUrvI hai / punvI // pshcaanupuurvii| 165. se ki taM aNANapuvI? aNA- atha ki sA anAnupUrvI ? anAnu- 195. vaha anAnupUrvI kyA hai ? Napuvvo-eyAe ceva egAiyAe pUrvI-etayA caiva ekAdikayA ekotta- ___anAnupUrvI-eka se prArambha kara eka-eka eguttariyAe asaMkhejjagacchagayAe rikayA asaMkhyeyagacchagatayA zeNyA kI vRddhi kreN| isa prakAra asaMkhya kI saMkhyA seDhoe aNNamaNNabhAso duruuvnno| anyonyAbhyAsa: dvirUponaH / sA eSA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra se taM aNANupuvvI / se taM ovaNi- anAnuparcha / sA esA aupanidhiko kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se hiyA khettaannupubbii| se taM khettANu- kSetrAnupUrvI / sA eSA kSetrAnupUrvI / do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla puvo // dene se jo saMkhyA prApta ho / vaha anAnupUrvI Jain Education Intemational Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnupUrvI 1. AnupUrvI - tripradezI skandha yAvat ananta pradezI skandha / 1. (sUtra 155) yahAM kSetra pada ke dvArA dravya se avagADha kSetra vivakSita hai| isa ( kSetrAnupUrvI) meM AkAza ke kSetra kI pradhAnatA ke kAraNa AkAza pradeza vivakSita haiM / dravyAnupUrvI meM pudgala dravya kI saMkhyA ke AdhAra para AnupUrvI, avaktavya aura anAnupUrvI dravyoM kA vibhAga kiyA gayA hai / prastuta prakaraNa meM AnupUrvI, avaktavya aura anAnupUrvI dravyoM kA vibhAga AkAza pradezoM ke AdhAra para kiyA gayA hai / I 2. anAnupUrvI eka paramANu 3. avaktavya - dvipradezI skandha / 2. (sUtra 167 ) TippaNa sUtra 155 AnupUrvI dravyoM meM tripradezI Adi skandha jaghanyataH eka AkAza pradeza meM avagAhana kara sakate haiM / utkRSTataH jo skandha jitane paramANuoM se niSpanna hai vaha utane AkAza-pradezoM kA avagAhana kara sakatA hai| yaha niyama saMkhyeya aura asaMkhyeya pradezoM taka lAgU hotA hai / anantapradezI skandha AkAza ke eka pradeza para avagAhana kara sakatA hai| do, tIna, cAra, pAMca aura utkRSTataH AkAza ke asaMkhya pradezoM para avagAhana kara sakatA hai / " 1. mahAvR. pR. 44, 45 / 2. pU. 32 3. ahAvU. pU. 45 / kSetrApUrvI 1. AkAza ke tIna pradeza yAvat asaMkhyapradeza | (AkAza ke pradezatrika meM tInapradezI pudgalaskandha avagAhana karatA hai yAvat anantapradezI skandha bhI avagAhana kara sakatA hai / ) 2. AkAza kA eka pradeza / ( AkAza ke eka pradeza meM eka paramANu avagAhana karatA hai yAvat anantapradezI skandha bhI avagAhana kara sakatA hai / ) 3. AkAza ke do pradeza / ( AkAza ke do pradezoM para dvipradezI skandha avagAhana karatA hai yAvat anantapradezI skandha bhI avagAhana kara sakatA hai / ) AnupUrvI dravya asaMkhyeya batalAye gae haiN| isake tIna hetu haiM1. kSetrAnupUrvI meM kSetra kI pradhAnatA / 2. dravya ke avagAhanA kSetra (AkAza) kI asaMkhyeya pradezAtmakatA / 3. sadRza avagAhanA vAle aneka skandhoM meM ekatva kI vivakSA / sUtra 167 apane samAna AkAza pradezoM meM avagADha skandha dravya kI dRSTi se aneka hone para bhI unameM ekatva vivakSita hai| jaise - dazapradezI skandha AkAza ke daza pradezoM meM avagADha hai vaise aneka skandha usa kSetra meM avagADha hai, phira bhI ve avagAhya kSetra kI dRSTi se eka hI mAne jaaeNge| haribhadrasUri ne isakA vistAra se nirdeza kiyA hai|' vANa avagrAhavettAsaMvejjasaNato sarisAvagAhaNAna eyaNato / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra05 , sU0 155-171, Ti01-6 124 3. dezona loka meM (desUNe vA loe) AnupUrvI kA eka dravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagAha karatA hai| AnupUrvI kA eka dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM avagAha karatA hai| AnupUrvI kA eka dravya loka ke saMkhyeya bhAgoM meM avagAha karatA hai| AnupUrvI kA eka dravya loka ke asaMkhyeya bhAgoM meM avagAha karatA hai| isakA hetu yaha hai ki skandha eka prakAra ke nahIM hote / koI skandha choTA hotA hai koI bar3A hotA hai| yaha pariNati kI vicitratA ke kAraNa hotA hai| naigama aura vyavahAranaya sammata kSetrAnupUrvI kA eka AnupUrvI dravya bhI dezona (kiJcit nyUna) loka meM hotA hai| yaha kathana sApekSa hai| 'acitta mahAskandha' sarvalokavyApI hotA hai| isa dRSTi se apUrNa loka-vyApti kI bAta saMgata pratIta nahIM hotI kintu loka meM AnupUrvI dravyoM kI bhAMti anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI sadA hote haiN| yadi AnupUrvI dravya samUce loka meM vyApta ho jAeM to anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM ke lie sthAna hI nahIM rhegaa| isalie anAnupUrvI dravyoM ke lie jaghanyataH eka pradeza aura avaktavya dravyoM ke lie jaghanyataH do pradezoM kI vivakSA kI gaI hai / yadyapi ina pradezoM meM bhI AnupUrvI dravya hote haiM para unakI gauNatA aura anAnupUrvI evaM avaktavya dravyoM kI pradhAnatA kI apekSA se yaha pratipAdana kiyA gayA hai|' kSetrAnupUrvI kA AnupUrvI dravya kama se kama AkAza ke tIna pradezoM meM avagAhana karatA hai| dravyAnupUrvI kA AnupUrvI dravya AkAza ke eka pradeza meM bhI avagAha kara sakatA hai| loka ke niSkuTa (prAntabhAga) meM anAnupUrvI dravya raha sakate haiM kintu AnupUrvI dravya nahIM raha sakate / isa apekSA se bhI unakA avagAha dezona loka kahA jA sakatA hai| sUtra 170 4. (sUtra 170) kAla cintA ke do vikalpa banate haiM1. AkAza pradezoM kI kAla cintA / 2. AnupUrvI dravyoM ke avagAha-kAla kI cintA / AkAza ke pradeza anAdi aparyavasita haiN| isalie unakI kAlAvadhi vimarzanIya nahIM ho sakatI kintu AnupUrvI dravyoM ke avagAha kI kAlAvadhi vimarzanIya hai / yaha cUrNikAra kA abhiprAya hai| haribhadrasUri ne cUrNikAra ke mata ko uddhRta kiyA hai| unhoMne AkAza pradezoM kI kAlAvadhi kA samarthana kiyA hai / unake anusAra Adheya-dravya ke pariNamana ke AdhAra para AdhAra-dravyoM meM bhI pariNamana hotA hai| isalie isa kAlAvadhi ko AkAza pradezoM kI kAlAvadhi mAnA jA sakatA hai aura yaha yuktisaMgata hai kyoMki yaha kSetrAnupUrvI kA prakaraNa hai dravyAnupUrvI kA nhiiN| sUtra 171 5. jaghanyataH eka samaya (jahaNNaNaM egaM samayaM) eka samaya kI sthiti ke nirdeza kA tAtparya hai-kisI dvipradezAvagADha skandha meM eka paramANu yA skandha mila gayA aura vaha tripradezAvagADha ho gayA / eka samaya ke aMtarAla se punaH vaha dvipradezAvagADha ho gyaa| isa prakAra jaghanya sthiti eka samaya kI ho jAtI hai| yahAM bhI Adheya-bheda ke anusAra AdhAra-bheda kI bhAvanA karanI caahie| 6. utkRSTataH asaMkhyeyakAla (ukkoseNaM asaMkhejjaM kAla) antarakAla kSetrasvabhAva ke niyama kA udAharaNa hai| pudgaloM ke avagAha kSetra kA sthitikAla asaMkhyeya hotA hai| kSetrAnu1. (ka) acU. pR. 32 / kAlazcintyate tataH kila nabhaHpradezAnAmanAdyaparyavasita(kha) ahAva. pR. 45 / tvAt sa eva vaktavyaH, sUtrAbhiprAyastvAnupAdidravyANA(ga) amavR. pa. 73,74 / mevAvagAhasthitikAlazcintyate ityeke, ma ced kSetrakhaDA2. acU. pR. 34 : kAlo khappadesAvagAhaThitikAlo citijjadda, nAmapi viziSTapariNAmapariNatAdheyadravyAdhAramAvo'pi sovi davvANupuvvisariso ceva / cintyamAno virudhyata iti, yuktipatitazcAyameva, kSetrAnu3. ahAva, pR. 49 : kAlacitAyAmapi yadyAkAzapradezAnAmeva pUAdhikArAditi / Jain Education Intemational Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 aNuogadArAI pUrvI meM kSetra kI pradhAnatA hai / asaMkhyeya kAla kI avadhi meM ve pudgala skandha jo pahale nirdiSTa AkAzapradeza kA avagAhana kie hue the punaH usI AkAzapradeza kA avagAha kara lete haiM / isa apekSA se utkRSTa antarakAla asaMkhya batAyA gayA hai| AcArya hemacandra ne eka matAntara kA ullekha kiyA hai| unake anusAra vivakSita kSetra se eka AnupUrvI dravya anyatra calA gayA vaha sarvathA apane tulya athavA kisI bhinna skandha se saMyukta hokara punaH usI AkAza kSetra meM AtA hai| isa apekSA se isakA utkRSTa antarakAla asaMkhya hotA hai| sUtra 172 7. (sUtra 172) AkAza ke tIna pradeza eka tripradezAtmaka AnupUrvI dravya se avagADha haiM / ve hI AkAzapradeza catuHpradezAtmaka, paJcapradezAtmaka yAvat anantapradezAtmaka dravya se bhI avagADha haiN| isa prakAra samUcA AkAza eka-eka pradeza kI vRddhi yukta aneka prakAra ke AnupUrvI dravyoM se avagADha hotA hai| isa apekSA se AnupUrvI dravya ke asaMkhyeya bhAga adhika batalAe gae haiM / anAnupUrvI tathA avaktavya dravyoM meM avagAha ke ye vikalpa nahIM banate / isalie ve asaMkhyeya bhAga nyUna ho jAte haiN|' vRttikAra hemacandra ne ise samajhAne ke lie sthApanA kA prayoga kiyA hai| AkAza ke pAMca pradeza kI kalpanA kreN| ina pAMca pradezoM meM anAnupUrvI dravya pAMca rheNge| avaktavya dravya ATha aura AnupUrvI dravya solaha rheNge| dekheM-sthApanA kalpanA kareM AkAza ke pAMca pradeza haiM- 1. 2. 3. anAnupUrvIuparyukta pAMca AkAza pradezoM meM kSetrAnupUrvI ke anAnupUrvI dravya (eka pradezAvagADha) pAMca hI raha sakate haiMsthApanA I. II. III. IV. V. avaktavyaka---- inhIM pAMca pradezoM para yadi avaktavya dravyoM (do pradezAvagADha ) kA avasthAna ho to unakI kula saMkhyA hogI-8 unakA avasthAna isa prakAra hogA sthApanA 1.1-2 AkAza pradezoM para 2.1-3 // 3.1-4 // // AN M 6 7.3-5 " " " 8. 4-5 , AnupUrvIinhIM pAMca pradezoM para yadi AnupUrvI dravyoM kI avasthiti ho to kula saMkhyA hogI-16, jinameMtripradezAvagADha AnupUrvI dravya hoMge-10 catuSpradezAvagADha , , ,-5 paJcapradezAvagADha , ,hogA-1 1. (ka) ahAvR. pR. 47 : utkRSTata: asaMkhyeyaM kAlaM nAnantaM bhAvAdityatigahanametadavahitairbhAvanIyamiti / yathA'nAnupUAmiti, kasmAt ? sarvapudgalAnAmavagAha (kha) amavR. pa. 76 / kSetrasya sthitikAlasya cAsaMkhyeyatvAt kSetrAnupUyaM dhi 2. amavR. pa. 76 / kArasya vyAkhyeyatvAt, kSetrAnupUya'dhikAre ca 3. ahAvR. pR. 48 / kSetraprAdhAnyAn, asaMkhyeyakAlAdAratazca punastatprade- 4. amava. pa. 77 / zAnAM tathAvidhAdheyabhAvena tathAbhUtAdhArapariNAma Jain Education Intemational Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5 sU0 172, 173, Ti078 unakA avasthAna isa prakAra hogAtripradezAvagADha 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 1. 2. catuSpradezAvagADha 4. 5. 1 - 2 - 3 AkAza pradezoM para 1 - 2 - 4 1 - 2-5 1. 1-3-4 1- 3. -5 1 - 4 - 5 2-3-4 2--3 - 5 2-4-5 3---4---5 paJcapradezAvagADha 17 33 33 " "1 11 31 "" "" 33 "1 "" 31 "" "1 1-2-3-4 AkAza pradezoM para 1 - 2 - 3-5 1-2-4-5 1 - 3-4-5 2-3-4-5 31 " "1 33 13 "1 11 1. zu 3. 1-2-3-4-5 AkAza pradezoM para 4.1 sthApanA 10 5 nA 72 sthApanA L 1. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 aNuogadArAI sUtra 174 6. (sUtra 174) AkAza eka dravya hai, eka ikAI hai| usameM dravyArtha aura pradezArtha kA vibhAga viziSTa dravya ke avagAha ke AdhAra para hotA hai| AnupUrvI dravyoM meM tIna AkAza pradezoM kA eka samudAya, cAra AkAza pradezoM kA eka samudAya, pAMca AkAza pradezoM kA eka samudAya, isa prakAra viziSTa pudgala skandhoM se avagADha jitane samudAya banate haiM, ve dravya kahalAte haiM / anAnupUrvI dravya meM eka pradezAvagAhI dravya se upalakSita AkAza kA pratyeka pradeza dravya hai / isa eka-eka pradezAtmaka dravya meM anya pradeza kI kalpanA saMbhava nhiiN| avaktavya dravya meM loka meM dvipradezAvagADha dravya se upalakSita AkAza pradeza avaktavya dravya hai / avaktavya dravya-dvipradezI skandha sabase alpa haiM / anAnupUrvI dravya eka paramANu rUpa hai isalie use avaktavya dravya se dugunA honA cAhie phira vizeSAdhika kA ullekha kyoM? isakA samAdhAna yaha hai ki bhinna-bhinna paramANuoM ke saMyoga se dvipradezI skandhoM kA nirmANa hotA rahatA hai / dvipradezI skandha adhika saMkhyA meM ho jAte haiM to anAnupUrvI dravya usase dugune nahIM ho paate|' dravyAnupUrvI meM pradezArtha kI apekSA AnupUrvI dravya avaktavya dravya se anantagunA batalAe gae haiN| kSetrAnupUrvI ke prakaraNa meM ve asaMkhyeya guNa batalAe gae haiN| AkAza (kSetra) ke pradeza asaMkhyeya hI hote haiM, isalie yahAM 'asaMkhejjaguNAI' pATha kI racanA 1. ahAvR. pR. 49 : tatra samvatthovAiM negamavavahArANaM avattabvagadavAI davaThThayAe, kathaM? dvipradezAtmakatvAdavaktavyakadravyANAmiti, aNANu vidavAI dabvaTThayAe visesAdhiyAI, kathaM ? ekapradezAtmakatvAdanAnupUrvINAM iti, Aha-yadyevaM kasmAd dviguNAnyeva na bhavantyekapradezAtmakatvAt tadviguNatvabhAvAditi, atrocyate, tadanyasaMyogato'vadhIkRtAvaktavyakabAhulyAcca nAdhikRtadravyANi dviguNAni, kintu vizeSAdhikAnyeva / Jain Education Intemational Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA prakaraNa (sUtra 196-245) Jain Education Intemational Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha AnupUrvI kI nirUpaNa paddhati prAyaH eka jaisI hai / dravya, kSetra aura kAla se sandarbha badalate haiM phalataH kucha viSaya badala jAte haiM / kAlAnupUrvI meM kAla ke sUkSmatama vibhAga se sarvAdhvA taka kA nirUpaNa hai / usake tIna vibhAga haiN| zIrSaprahelikA taka kA kAlavibhAga saMkhyAtakAla hai / palyopama, sAgaropama, utsarpiNI, avasarpiNI- yaha asaMkhyAta kAla hai| pudgalaparivarta, atItakAla, anAgatakAla aura sarvakAla - yaha ananta kAla hai / kAlAnupUrvI meM eka samaya kI sthiti vAle, do samaya kI sthitivAle, tIna samaya se lekara asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM kI pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI batalAI gaI hai| samaya sUkSmatama kAla hai sarvAcyA utkRSTatama kAla hai| inameM pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI kI yojanA kI gaI hai| mukhyataH kSetra aura kAla dravya se saMyukta hokara hI prajJApanIya banate haiN| AnupUrvI ke prakaraNa meM utkIrtana, gaNanA, saMsthAna aura sAmAcArI - ye udAharaNa ke rUpa meM prastuta haiN| nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva - ye chaha nikSepa paddhati ke sAtha jur3e hue haiN| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA prakaraNa mUla pATha saMskRta chAyA hindI anuvAda kAlANupuvvI-padaM kAlAnupUrvI-padam 196. se kiM taM kAlANupuvI ? kAlA- atha ki sA kAlAnupUrvI ? NupuvI duvihA paNNattA, taM jahA-- kAlAnupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathA ovaNihiyA ya aNovaNihiyA y|| -aupanidhiko ca anaupanidhiko c| kAlAnupUrvI pada 196. vaha kAlAnupUrvI kyA hai ? kAlAnupUrvI ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseaupanidhikI aura anaupnidhikii| 197. tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA tatra yA asau aupanidhiko sA 197. jo aupanidhikI hai vaha sthApanIya hai| ThappA // sthaapyaa| 198. tattha NaM jA sA aNovaNihiyA tatra yA asau anaupanidhiko sA 198. jo anaupanidhikI hai usake do prakAra prajJapta sA duvihA paNNatA, taM jahA- dvividhA prajJaptA, tadyathA-naigama- haiM, jaise--nagama aura vyavahAranaya sammata anaunegama-vavahArANaM saMgahassa y|| vyavahArayoH saMgrahasya ca / panidhikI aura saMgrahanaya sammata anaupa nidhikii| negama-vavahArANaM aNovaNihiya-kAlA- naigama-vyavahArayoH anaupanidhiko- naigama vyavahAranaya sammata anaupanidhikoNupuvI-padaM kaalaanupuurvii-pdm| kAlAnupUrvI pada 166. se kitaM negama-vavahArANaM aNo- atha ki sA naigama-vyavahArayoH 199. vaha naigama aura vyavahAranaya sammata anaupa vaNihiyA kAlANapuvI ? negama- anaupanidhiko kAlAnupUrvI ? negama- nidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? vavahArANaM aNovaNihiyA kAlANu- vyavahArayoH anaupanidhiko kAlAnupUrvI naigama aura vyavahAranaya sammata anaupapavI paMcavihA paNNatA, taM jahA- paJcavidhA prajJaptA, tadyathA-1. artha- nidhikI kAlAnupUrvI ke pAMca prakAra prajJapta 1. aTupayaparUvaNayA .2. bhaMgasamu- padaprarUpaNA 2. bhaGgasamutkIrtanam / haiM, jaise-1. arthapadaprarUpaNa, 2. bhaMgakittaNayA 3. bhaMgovadasaNayA 3. bhaGgopadarzanam 4. samavatAraH samutkIrtana, 3. bhaMgopadarzana, 4. samavatAra, 4. samoyAre 5. aNugame // 5. anugamaH / 5. anugm| 200. se kiM taM negama-vavahArANaM atha ki sA naigama-vyavahArayoH 200. vaha naigama aura vyavahAranaya sammata arthapada aTrapayaparUvaNayA ? negama-vavahArANaM arthapadaprarUpaNA? naigama-vyavahArayoH prarUpaNa kyA hai ? aTTapayarUvaNayA-tisamayaTTiIe arthapadaprarUpaNA -trisamayasthitika: naigama aura vyavahAranaya sammata arthapadaANuputhvI jAva dasasamayaTTiIe AnupUrvI yAvat dazasamayasthitika: prarUpaNa-tIna samaya kI sthiti vAlA pudgala ANupuvI saMkhejjasamayaTTiIe AnupUrvI saMkhyeyasamayasthitikaH Anu- AnupUrvI yAvat dasa samaya kI sthiti vAlA ANapuvvo asaMkhejjasamayadiIe pUrvI asaMkhyeyasamayasthitika: aanupuurvii| pudgala AnupUrvI, saMkhyeya samaya kI sthiti aannpuvo| egasamayadiIe aNA- ekasamayasthitikaH anAnupUrvI / vAlA pudgala AnupUrvI, asaMkhyeya samaya kI nnupuvii| dusamayaTThiIe avttvve| dvisamayasthitikaH avaktavyakam / sthiti vAlA pudgala AnupUrvI, eka samaya tisamayaTTiIyAo ANupuvIo trisamayasthitikAH AnupUrvyaH yAvat kI sthiti vAlA pudgala anAnupUrvI, do samaya jAva dasasamayaTTiIyAo ANu- dazasamayasthitikAH AnupUryaH saMkhyeya- kI sthiti vAlA pudgala avaktavya, tIna puvIo saMkhejjasamayaTTiIyAo samaya sthitikAH AnupUrvyaH asaMkhyeya- samaya kI sthiti vAlI AnupUrviyAM, yAvat ANupuvIo asaMkhejjasamaya- samayasthitikAH aanupuurvyH| eka- dasa samaya kI sthiti vAlI AnupUrviyAM, diIyAo aannpuviio| ega- samayasthitikA: anaanupwH| dvi- saMkhyeya samaya kI sthiti vAlI AnupUrviyAM, samayaTTiIyAo annaannpuvviio| samayasthitikAH avaktavyakAni / sA asaMkhyeya samaya kI sthiti vAlI AnupUbiyAM, Jain Education Intemational Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 aNuogadArAI dusamayadiIyAo avttvvgaaii| eSA naigama-vyavahArayoH arthapada- eka samaya kI sthiti vAlI anAnupUrviyAM se taM negama-vavahArANaM aTThapayaparU- prruupnnaa| aura do samaya kI sthiti vAle pudgala vnnyaa|| avaktavya / vaha naigama aura vyavahAranaya sammata arthapadaprarUpaNa hai| 201. eyAe NaM negama-vavahArANaM etayA naigama-vyavahArayoH arthapada- 201. naigama aura vyavahAranaya sammata isa arthapada aTrapayaparUvaNayAe ki paoyaNa ? prarUpaNayA ki prayojanam ? etayA prarUpaNa se kyA prayojana hai ? eyAe NaM negama-vavahArANa naigama-vyavahArayoH arthapadaprarUpaNayA nagama aura vyavahAranaya sammata isa arthaaTThapayaparUvaNayAe bhaMgasamukki- bhaGgasamutkIrtanaM kriyate / padaprarUpaNa se bhaMgasamutkIrtana kiyA jAtA taNayA kjji|| 202. se ki taM negama-vavahArANaM atha kiM sA naigama-vyavahArayoH 202. vaha naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMga bhaMgasamukkittaNayA? negama- bhaGgasamutkIrtanam ? naigama-vyavahArayoH samutkIrtana kyA hai ? vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA--- bhaGgasamutkIrtanam-1. asti Anu- naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgasamu1. atthi ANupuvvI 2. atthi pUrvI 2. asti anAnupUrvI 3. asti kIrtana-AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai, avaktavya aNANupuvvI 3. asthi avttvve| avaktavyakam / evaM dravyAnupUrvIgamena hai| isI prakAra dravyAnupUrvI kI bhAMti kAlAnuevaM davANapavvigameNaM kAlANa- kAlAnupUrvyAmapi te caiva SaDviMzatiH pUrvI ke bhI chabbIsa vikalpa jAnane caahie| pavIe vi te ceva chabbIsaM bhaMgA bhaMgAH bhaNitavyA yAvat / tadetat [dekheM sU. 117] / vaha naigama aura vyavahArabhANiyavvA jAva / se taM negama- nagama-vyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanam / naya sammata bhaMgasamutkIrtana hai / vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA / 203. eyAe NaM negama-vavahArANaM etena naigama-vyavahArayoH bhaMga- 203. naigama aura vyavahAranaya sammata isa bhaMga bhaMgasamukkittaNayAe ki paoyaNaM? samutkIrtanena kiM prayojanam ? etena samutkIrtana se kyA prayojana hai ? eyAe NaM negama-vavahArANaM bhaMga- naigama-vyavahArayoH bhaMgasamutkIrtanena naigama aura vyavahAranaya sammata isa bhaMgasamukkittaNayAe bhaMgovadaMsaNayA bhaMgopadarzanaM kriyte| samutkIrtana se bhaMgopadarzana kiyA jAtA hai| kjji|| 204. se kiM taM negama-vavahArANaM atha kiM tada naigama-vyavahArayoH 204. vaha naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgopa bhaMgovadaMsaNayA ? negama-vavahArANaM bhaMgopadarzanam ? naigama-vyavahArayoH darzana kyA hai ? bhaMgovadasaNayA-1. tisamayadiIe bhaMgopadarzanam -1. trisamayasthitikaH naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgopaANupuvvI 2. egasamayadiIe AnupUrvI 2.ekasamayasthitikaH anAnu- darzana-1. tIna samaya kI sthiti vAlA aNANupuvvI 3. dusamayaTTiIe pUrvI 3. dvisamayasthitikaH avaktavyakam pudgala AnupUrvI, 2. eka samaya kI sthiti avattavvae 4. tisamayaTThiIyAo 4. trisamayasthitikA: AnupUrvyaH 5. vAlA pudgala anAnupUrvI, 3. do samaya kI ANupuvvIo 5.egasamayaTTiIyAo ___ekasamayasthitikAH anAnupUrvyaH 6. sthiti vAlA pudgala avaktavya, 4. tIna samaya aNANupuvvIo 6.dusamayaTTiIyAo dvisamayasthitikA: avaktavyakAni / kI sthiti vAlI AnupUrviyAM, 5. eka samaya avttvvgaaii| ahavA 1.tisamaya- ___ athavA 1. trisamayasthitikazca eka- kI sthiti vAlI anAnupUrviyAM, 6. do samaya TTiIe ya egasamayaTThiIe ya ANu- samayasthitikazca AnupUrvI ca anAnu- kI sthiti vAle abaktavya / puvo ya aNANupuvvI y| pUrvI ca / athavA 1. tIna samaya kI sthiti vAlI evaM tahA ceva davvANapabvigameNaM evaM tathA caiva dravyAnupUrvIgamena aura eka samaya kI sthiti vAlI AnupUrvI chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA jaav| SaDviMzati: bhaMgAH bhaNitavyA yAvat / aura anaanupuurvii| se taM negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsa- tadetat naigama-vyavahArayoH bhaMgopa isI prakAra dravyAnupUrvI kI bhAMti chabbIsa nnyaa|| darzanam / vikalpa jAnane caahie| [dekheM sU. 119] / vaha naigama aura vyavahAranaya sammata bhaMgopadarzana hai| Jain Education Intemational Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA prakaraNa : sUtra 201-206 205. se ki taM samovAre ? samoyAre - negama-vavahArANaM ANupuccidabAI kaha samoyaraMti fka ANupuvvidahi samoyaraMti - pucchA / negama bavahArANaM ANupuvidavvA Adihi samoyaraMti no aNApuvideha samoyaraMti no avattavyavavahiM samoyaraMti / evaM doNi vi saTTANe samoyaraMti / se taM samovAre // 206. se ki aNugame ? anugame navavihe paNNale, taM jahA gAhA 1. saMtapayaparUvaNayA 2. davvapamANaM ca 3. khetta 4. phusaNA ya / 5. kAlo va 6. aMtaraM 7. bhAga 8. bhA. adhyAdeva // 1 // 207. negama-vavahArANaM ANupuvidavAI ki asthi ? tvi ? niyamA asthi ? evaM doNNi vi / 206. negama-vavahArANaM ANupubbi davAI ki saMvejjAI ? asaMkhe jjAI ? anaMtAI ? no saMkhejjAI, asaMkhejjAI, no anaMtAI / evaM boNi vi // 206. negama vavahArANaM ANupuvvidavAI logassa kati bhAge hojjA ki saMvejjaimAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu mAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ? egadavvaM paTucca logassa saMkhejjai atha kiM sa samavatAraH ? samaAnu vatAraH naMgama- svavahArayoH pUrvIdravyANi kva samavataranti ki AnupUrvIdravyeSu samavataranti pRcchA naigama-yavahArayoH AnupUrvIdravyANi AnupUrvIyeSu samavataranti no anAnupUrvIdravyeSu samavataranti no avata dravyeSu samavataranti evaM api svasthAne samavatarataH / sa eSa samavatAraH / atha kisa anugamaH ? navavidhaH prajJaptaH, tadyathA anugamaH gAthA 1. saMtapada prarUpaNA 2 dravyapramANaJca 3. kSetraM 4. sparzanA ca / 5. kAlazca 6. antaraM 7. bhAgaH 8. bhAvaH 9. alpabahu caiva // 1 // maMgama-vyavahArayoH AnupUrvI - dravyANi kim asti ? nAsti ? niyamAt asti / evaM dve api / naigama-vyavahArayoH AnupUrvIimyANi saMkhyeyAni ? asaMkhye yAni ? anantAni ? no saMkhyeyAni, asaMkhyeyAni, no anantAni / evaM dva e api / gaMgama-vyavahArayoH AnupUrvI - drayANi lokasya katimA bhayantiki saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti? sarvaloke bhavanti ? ekadravyaM pratItya lokasya saMkhyemAge vA bhavanti, 136 205. vaha samavatAra kyA hai ? samavatAra - naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya kahAM samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM ? anApurvI prayoM meM samavatarita hote haiM ? athavA avaktavya dravyoM meM samavatarita hote haiM ? naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya anupUrvI droM meM samavatarita hote haiN| anAnupUrvI dravyoM meM samavatarita nahIM hote, avaktavya dravyoM meM samavatarita nahIM hote / isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI apane-apane sthAnoM meM samavatarita hote haiN| vaha samavatAra hai / 206. vaha anugama kyA hai ? anugama ke nau prakAra prajJapta haiM, jaise-- 1. satpadaprarUpaNa, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara 7. bhAga, 8. bhAva, 9. alpabahutva / 207. naMgama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM ? ve niyamataH hai| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI niyamataH haiN| 208. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya kyA saMkhyeya haiM ? asaMkhyeya haiM ? yA ananta haiM ? ve saMkhyeya nahIM haiM, asaMkhyeya haiM, ananta nahIM haiN| isI prakAra naigama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI aura avaktavya dravya bhI asaMzyeva haiN|" 209. gama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga meM hote haiM- kyA saMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM ? saMkhyeya bhAgoM meM hote haiM ? asaMkhyeya bhAgoM meM hote haiM ? yA samUce loka meM hote haiM ? eka dravya kI apekSA ve loka ke saMkhyAtaveM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 aNuogadArAI bhAge vA hojjA, asaMkhejjaibhAge asaMkhyeyatamabhAge vA bhavanti, saMkhyeyeSu bhAga meM hote haiM, asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM, vA hojjA, saMkhejjesu bhAgesu vA bhAgeSu vA bhavanti, asaMkhyeyeSu bhAgeSu saMkhyeya bhAgoM meM hote haiM, asaMkhyeya bhAgoM meM hojjA, asaMkhejjesu bhAgesu vA vA bhavanti, dezone loke vA bhavanti / hote haiM athavA kucha kama loka meM hote haiN| hojjA, desUNe loe vA hojjaa| nAnAdravyANi pratItya niyamAta sarva- aneka dravyoM kI apekSA ve niyamataH samUce nANAdavAI paDacca niyamA loke bhavanti / evaM api / loka meM hote haiN| savvaloe hojjaa| evaM doNNi isI prakAra naigama aura vyavahAranaya sammata vi // anAnupUrvI ora avaktavya dravyoM kA pratipAdana karanA caahie|' 210. evaM phusaNA vi|| evaM sparzanA api| 210. isI prakAra sparzanA kA nirUpaNa bhI karanA cAhie / [dekho sUtra 209] 211. negama-vavahArANaM ANavi - naigama-vyavahArayoH AnupUrvI- 211. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravya davvAiM kAlao kevacciraM hoMti? dravyANi kAlata: kiyacciraM bhavanti? kAla kI apekSA se kitane samaya taka hote haiM ? egadavvaM paDucca jahaNaNaM tiNi ekadravyaM pratItya jaghanyena trIn samayAn, eka dravya kI apekSA se AnupUrvI dravya samayA, ukkoseNaM asNkhejjNkaalN| utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnA- jaghanyataH tIna samaya aura utkRSTataH asaMkhyeya nANAdabvAiM paDucca niyamA dravyANi pratItya niyamAt sarvAdhvA kAla taka hote haiN| aneka dravyoM kI apekSA svvddhaa| nam / ve sarvakAla meM hote haiN| negama-vavahArANaM aNANupugvi- negama-vyavahArayoH anAnupUrvI- naigama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI davAI kAlao kevacciraM hoMti? dravyANi kAlataH kiyazciraM bhavanti ? dravya kAla kI apekSA se kitane samaya taka egadavvaM par3acca ajahaNNamaNukko- ekadravyaM pratItya ajaghanyAnutkarSeNa eka hote haiM ? seNaM ekkaM samayaM / nANAdabvAiM samayam / nAnAdravyANi pratItya eka dravya kI apekSA se anAnupUrvI dravya jaghanya paDucca svvddhaa| srvaadhvaanm| aura utkRSTa kA bheda kie binA eka samaya negama-vavahArANaM avattavvagadavvAiM naMgama-vyavahArayoH avaktavyaka- taka aura aneka dravyoM kI apekSA sarvakAla meM kAlao kevacciraM hoMti ? egadavvaM dravyANi kAlataH kiyacciraM bhavanti ? hote haiN| paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM do ekadravyaM pratItya ajaghanyAnutkarSeNa dvau negama aura vyavahAranaya sammata avaktavya dravya samayaM / nANAdavvAI paDacca smyau| nAnAdravyANi pratItya kAla kI apekSA se kitane samaya taka hote haiM ? svvddhaa|| sarvAdhvAnam / eka dravya kI apekSA se avaktavya dravya jaghanya aura utkRSTa kA bheda kie binA do samaya taka aura aneka dravyoM kI apekSA sarvakAla meM hote 212. negama-vavahArANaM ANupugvi- naigama-vyavahArayoH AnuparvI- davvANaM antaraM kAlao kevacciraM dravyANAm antaraM kAlata: kiyacciraM hoi ? egadavvaM paDucca jahaNNaNaM bhavati ? ekadravyaM pratItya jaghanyena egaM samayaM, ukkoseNaM do smyaa| eka samayama, utkarSeNa dvau smyau| nANAdavvAiM paDucca natthi atrN| nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram / negama-vavahArANaM aNANupugvi- naigama-vyavahArayoH anAnupUrvIdavvANa atara kAlaA kavAccara dravyANAm antaraM kAlataH kiyacciraM hoi ! egadavvaM paDucca jahaNNaNa bhavati ? ekadravyaM pratItya jaghanyena do samayA, ukkoseNaM asaMkhejjaM dvau samayau, utkarSeNa asaMkhyeyaM kaalN| nANAdavvAiM paDucca natthi ___ kAlam / nAnAdravyANi pratItya nAsti aNtrN|| antaram / 212. naigama aura vyavahAranaya sammata AnupUrvI dravyoM meM kAlakRta antara kitanA hotA hai ? ___ eka dravya kI apekSA jaghanyata: eka samaya aura utkRSTataH do samaya / aneka dravyoM kI apekSA inameM kAlakRta antara nahIM hotaa| naMgama aura vyavahAranaya sammata anAnupUrvI dravyoM meM kAlakRta antara kitanA hotA hai ? eka dravya kI apekSA jaghanyataH do samaya aura utkRSTata: asaMkhyeya kAla / aneka dravyoM kI apekSA unameM kAlakRta antara nahIM hotaa| Jain Education Intemational Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA prakaraNa : sUtra 210-217 negama-yavahArANaM avattambagavaNyANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoi ? egadavvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samartha, unakoseNaM asaMvejjaM kAlaM nANAdayA pahucca natvi aMtaraM // / 213. negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAI sesadavvANaM kai bhAge hojjA - pucchA / jaheva khettANupuvIe // 214. bhAvo vi taheva // 215. appAbahuM pi taheva yavvaM / se taM aNugame se taM negama-yavahArANaM / aNovaNihiyA kAlANuputhvI // 216. se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANuputhvI ? saMgahassa aNovaNahiyA kAlANuputhvI paMcavihA paNNatA, taM jahA1. apayavA 2. aMgasamukki ttaNayA 3. bhaMgovadaMsaNayA 4. samovAre 5. aNayame // 217. se ki taM saMgahassa aTThapayaparUgaNayA ? saMgahassa apayaparUvaNayA - evAI paMca vidArAI jahA~ khettANupabbIe saMgahassa tahA kAlApuvIe vi bhANiyavvANi navaraM-ThitIabhilAvo jAva se taM aNugame / setaM saMgahassa aNomihiyA kAlApuvI se taM aNovaNihiyA kAlANupuccI // naigama-vyavahArayoH avaktavyakadravyANAm antaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? ekadravyaM pratItya jaghanyena eka samayam utkarSeNa adhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram / saMgahassa agovaNiyi kAlAnuputhvI-parva saMgrahasya anopanidhikI- kAlAnupUrvI-padam atha kiM sA saMgrahasya anaupanidhikI kAlAnupUrvI ? saMgrahasya anaupanidhiko kAlAnupUrvI paJcavidhA prajJaptA, tadyathA - 1. arthapadapravaNA 2. maMkIrtana maMgo padarzanam 4. samavatAraH 5. anugamaH / naigama-vyavahArayoH AnupUrvI dravyANi zeSadravyANAM kati bhAge bhavati pRcchA / yathaMva kSetrAnupUrNAm / bhAvaH api tathaiva / alpabahu api tathaiva jJAtavyam / sa evaM anugamaH / sA eyA saMgama-nayahArayo: anopanidhi kAlAnupUrvI atha kiM sA saMgrahasya arthapadaprarUpaNA ? saMgrahasya apatrarUpaNAetAni paJca api dvArANi dayA kSetrAnupu saMgrahasya tathA kAlAnupUSya api bhavitavyAni navaraM sthityabhilApaH yAvat / sa eSa anugamaH / sA eSA saMgrahasya anaupa nidhikI kAlAnupUrvI / sA eSA anaupani dhikI kAlAnupUrvI / ** nigama aura vyavahAranaya sammata avaktavya dravyoM meM kAlakRta antara kitanA hotA hai ? eka dravya kI apekSA jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH asaMkhyeya kAla / aneka dravyoM kI apekSA unameM kAlakRta antara nahIM hotA / " 212. naigama aura vyavahAranaya sampata AnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitane bhAga meM hote haiM ? ye kSetrAnupUrvI kI bhAMti jAnane caahie| (dekho sUtra 172 ) 214. bhAva bhI vaise hI jAnane cAhie / (dekho sUtra 173 ) 215. alpabahutva bhI vaise hI jAnanA cAhie / [dekho sUtra 174 ] vaha anugama hai / vaha naigama aura vyavahAranaya sammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI hai / saMgrahanaya sammata anaupanidhiko kAlAnupUrvI pada 216. vaha saMgrahanaya sammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? saMgrahanaya sammata anopanidhiko kAlAnupUrvI ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise--- 1. arthapadaprarUpaNa 2. aMgasamutkIrtana 2 gopadarzana 4. samavatAra 5. anugama / 217. vaha saMgranaya sammata arthapadaprarUpaNa kyA hai? saMgrahanaya sammata arthapadaprarUpaNa - kAlAnupUrvI ke ye pAMcoM dvAra saMgrahanaya sammata kSetrAnupUrvI kI bhAMti pratipAdanIya haiN| vizeSa bAta yaha hai ki kSetrAnupUrvI meM jaise tripradezAvagADha Adi haiM vaise yahAM para tIna samaya kI sthiti vAlA pudgala AnupUrvI, eka samaya kI sthiti vAlA pudgala anAnupUrvI aura do samaya kI sthiti vAlA pudgala avaktavya aisA prayoga karanA cAhie / [ dekho sUtra 175 ] , vaha anugama hai| vaha saMgrahanaya sammata anopanidhiko kAlApUrvI hai| vaha anIpanidhikI kAlAnupUrvI hai / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 aNaogadArAI ovaNihiya-kAlANupuvI-padaM aupanidhiko-kAlAnupUrvI-padam aupanidhiko kAlAnupUrvI pd| 218. se ki taM ovaNihiyA kAlANu- atha kiM sA aupanidhiko kAlA. 218. vaha aupanidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? puvI ? ovaNihiyA kAlANu- nupUrvI ? aupanidhiko kAlAnupUrvI aupanidhikI kAlAnupUrvI ke tIna prakAra puvI tivihA paNNattA, taM jahA- trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnu- prajJapta haiM, jaise-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura puvANupuvI pacchANupuvvI aNANu- pUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / anaanupuurvii| puvii|| 219. se ki taM puvANupuvI ? puvA- atha ki sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu- 219. baha pUrvAnupUrvI kyA hai ? NupuvI-samae AvaliyA ANA- pUrvI-samayaH AvalikA AnApAnaH ___pUrvAnupUrvI-samaya, AvalikA, Ana pANa thove lave mahatte ahoratte stokaH lava: muhUrtaH ahorAtraM pakSaH [ucchvAsa] apAna (niHzvAsa) stoka, lava, pakkhe mAse uU ayaNe saMvacchare mAsaH RtuH ayanaM saMvatsaraH yugaM varSa- muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, jage vAsasae vAsasahasse vAsasaya- zataM varSasahasraM varSazatasahasraM pUrvAGga saMvatsara, yuga, sau varSa, hajAra varSa, lAkha varSa, sahasse pavvaMge pavve, tuDiyaMge tuDie, pUrva, truTitAGgaM truTitaM, aTaTAGgam pUrvAGga, pUrva, truTitAGga, zruTita, aTaTAGga, aDaDaMge aDaDe, avavaMge avave, aTaTam, avavAGgam avavaM, huhakAGga aTaTa, avavAGga, avava, huhukAMga, huhuka, hahayaMge huhue, uppalaMge uppale, huhukam, utpalAGgam utpalaM, padmAGga utpalAGga, utpala, padmAGga, padma, nalinAGga, paumaMge paume, naliNaMge naliNe, padma, nalinAGga nalinam, arthani- nalina, arthanipurAGga, arthanipura, ayutAGga, atthaniuraMge atthaniure, auyaMge purAGgam arthanipuram, ayutAGgam ayutaM, ayuta, nayutAGga, nayuta, prayutAGga, prayuta, aue, nauyaMge naue, pauyaMge paue, nayutAnaM nayutaM, prayutAnaM prayutaM, cUlikAGga, cUlikA, zIrSaprahelikAGga, zIrSaculiyaMge culiyA, sIsapaheliyaMge cUlikAGgaM cUlikA, zIrSaprahelikAGgaM prahelikA, palyopama, sAgaropama, avasarpiNI, sIsapaheliyA, paliovame sAgaro- __ zIrSaprahelikA, palyopamaM sAgaropamam utsarpiNI, pudgalaparivarta, atItakAla, vame osappiNI ussappiNI ___ avasappiNI utsapiNI pudgalaparivartaH anAgatakAla aura srvkaal| vaha pUrvAnupUrvI poggalapariyaTTe tItaddhA aNAga- atItAdhvA anAgatAdhvA sarvAdhvA / taddhA svvddhaa| se taM puvANu- sA eSA pUrvAnupUrvI / puvI // 220. se ki taM pacchANupuvI? pacchA- atha kiM sA pazcAnupUrvI ? 220. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? NupuvvI - savvaddhA jAva sme| pazcAnupUrvI sarvAdhvA yAvat smyH| pazcAnupUrvI-sarvakAla yAvat samaya / vaha se taM pcchaannupuvvii|| sA eSA pazcAnupUrvI / pazcAnupUrvI hai| 221. se ki taM aNANapuvI ? atha kiM sA anAnupUrvI ? 221. vaha anAnupUrvI kyA hai ? aNANupuvI-eyAe ceva egAi- anAnupUrvI-etayA caiva ekAdikayA anAnupUrvI-eka se prArambha kara ekayAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe ekottarikayA anantagacchagatayA zreNyA eka kI vRddhi kreN| isa prakAra ananta taka kI seDhIe aNNamaNNabbhAso duruuvnno| anyonyAbhyAsaH dviruuponH| sA eSA saMkhyA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAse taM annaannupuvvii|| anaanupuurvii| kAra kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho / vaha anAnupUrvI hai| 222. ahavA ovaNihiyA kAlANapuvvI athavA aupanidhiko kAlAnupUrvI 222. athavA aupanidhiko kAlAnupUrvI ke tIna tivihA paNNattA, taM jahA-puvvA- trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnu- prakAra prajJapta haiM, jaise- pUrvAnupUrvI, pazcAnuNupuvo pacchANupuvvI aNANu- pUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / pUrvI aura anAnupUrvI / puvii|| Jain Education Intemational Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA prakaraNa : sUtra 218-226 143 223. se ki taM puvvANupuvI ? puvA- atha kiM sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu- 223. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? Nupubyo-egasamayadiIe dusamaya- pUrvI ekasamayasthitikaH dvisamaya- pUrvAnupUrvI-eka samaya kI sthiti vAle, diIe tisamayaTriIe jAva dasa- sthitikaH trisamayasthitika: yAvada do samaya kI sthiti vAle, tIna samaya kI sabhayadiIe saMkhejjasamayadiIe dazasamayasthitikA saMkhyeyasamaya- sthiti vAle yAvat dasa samaya kI sthiti vAle, asNkhejjsmydiiie| se taM sthitikaH asNkhyeysmysthitikH| saMkhyeya samaya kI sthiti vAle aura asaMkhyeya puvvaannupudhii|| sA eSA puurvaanupuurvii| samaya kI sthiti vAle pudgala / vaha pUrvAnupUrvI 224. se ki taM pacchANapuvvI? pacchA- atha ki sA pazcAnuparcha ? 224. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? NupuvI-asaMkhejjasamayadiIe pazcAnupUrvI asaMkhyeyasamayasthitikaH / pazcAnupUrvI--asaMkhyeya samaya kI sthiti jAva egsmyttttiiie| se taM yAvad eksmysthitikH| sA eSA yAvat eka samaya kI sthiti vAle pudgala / pacchANupuvI // pshcaanupuurvii| vaha pazcAnupUrvI hai| 225. se ki taM aNANupuvI? aNA- atha ki sA anAnupUrvI ? anAnu- 225. vaha anAnupUrvI kyA hai ? Nupuvvo-eyAe ceva egAiyAe pUrvI-etayA caiva ekAdikayA ekotta- anAnupUrvI ---eka se prArambha kara eka-eka eguttariyAe asaMkhejjagacchagayAe rikayA asaMkhyeyagacchagatayA zreNyA kI vRddhi kareM / isa prakAra asaMkhya taka kI saMkhyA seDhIe aNNamaNNabbhAso duruuvnno| anyonyAbhyAsa: dvirUpona: / sA eSA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra se taM annaannpuvii| se taM ovaNi- anAnupUrvI / sA eSA aupanidhiko kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se hiyA kaalaannupuvii| se taM kAlA- kAlAnupUrvI / sA eSA kAlAnupUrvI / do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla nnupuvii|| dene se jo saMkhyA prApta ho / vaha anAnupUrvI hai / vaha aupanidhikI kAlAnupUrvI hai| vaha kAlAnupUrvI hai| ukkittaNANupuvvI-padaM utkIrtanAnupUrvI-padam utkIrtana AnupUrvI pada 226. se ki taM ukkittaNANapuvI? ____ atha kiM sA utkIrtanAnupUrvI ? 226. vaha utkIrtana AnupUrvI kyA hai ? ukkittaNANuputrI tivihA utkIrtanAnupUrvI trividhA prajJaptA, utkIrtana AnupUrvI ke tIna prakAra prajJapta haiM, paNNattA, taM jahA -puvANuputvI tadyathA-pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI jaise --pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnu pacchANupuvvI annaannupuvvii|| anaanupuurvii| 227. se kiM taM puvANupuvI ? puvA- atha kiM sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu- 227. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? NapuvI-usame ajie saMbhave pUrvI-RSabhaH ajita: saMbhavaH abhi- pUrvAnupUrvI-RSabha, ajita, saMbhava, abhiabhiNaMdaNe sumato paumappabhe caMda- nandanaH sumatiH padmaprabhaH supArzva: nandana, sumati, padmaprabha, supArzva, candraprabha, ppahe suvihI sInale sejjase vAsu- caMdraprabhaH suvidhi: zItalaH zreyAMsaH suvidhi, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, pujje vimale aNaMte dhamme saMto kaMtha vAsupUjya: vimalaH anantaH dharmaH zAMtiH ananta, dharma, zAnti, kunthu, ara, malli, muniare mallo muNisuvvae NamI kunthuH araH malli: munisuvrataH namiH suvrata, nami, ariSTanemi, pArzva aura vardhaariTraNemI pAse baddhamANe / se taM ariSTanemiH pArzvaH vardhamAnaH / sA mAna / vaha pUrvAnupUrvI hai| puvaannupubbii|| eSA puurvaanupuurvii| 228. se ki taM pacchANupuvI ? pacchA- atha ki sA pazcAnupUrvI ? pazcA- 228. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? NupavI-vaddhamANe jAva usbhe| nupUrvo-vardhamAna: yAvat RSabhaH / pazcAnupUrvI-vardhamAna yAvat RSabha / se taM pcchaannupuvii|| sA eSA pshcaanupuurvii| vaha pazcAnupUrvI hai| 226. se ki taM aNANapavI? aNA- atha ki sA anAnupUrvI ? anA- 229. vaha anAnupUrvI kyA hai ? Napuvvo-eyAe ceva egAiyAe nupUrvI - etayA caiva ekAdikayA anAnupUrvI-eka se prArambha kara eka-eka eguttariyAe cauvIsagacchagayAe ekottarikayA caturvizatigacchagatayA kI vRddhi kreN| isa prakAra caubIsa taka kI puurvii| Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 seDhIe aNNamaNNabhAso durUvUNo / setaM aNANupuvvI / setaM ukkattagat | gaNaNA goat padaM 230. se kiM taM gaNaNANupuvvI ? gaNaNANuputrI tivihA paNNattA, taM jahA - puvvANupuvvI pacchANugoat aNANavI || 231. se kiM taM puvvANuputhvI ? puvvANuputhvI- ego dasa sayaM sahassaM dasa sahassAiM saya sahassaM dasasayasahassAI koDI dasakoDIo koDisayaM dasakoDisayAiM / se taM puvvANupuvvI // jAva 232. se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI - dasako DisayAI ego / se taM pacchANupuvI // 233. se ki taM aNANupuvvI ? aNANupunvI - eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe dasakoDisayagaccha gayAe seDhIe aNNamaNNavabhAso durUvaNo / se taM aNANuputhvI / se taM gaNaNANupuvI // ThANANupuvI-padaM 234. se kiM taM saMThANANupuvvI ? saMThANANupuvvI tivihA paNNattA, taM jahA - puvvANupuvvI pacchANupuvI aNAvI // 235. se kiM taM puvvANupubvI ? vANupuvI - samacauraMse naggohaparimaMDale sAI khujje vAmaNe huMDe / taM vA // 236. se kiM taM pacchANuputhvI ? pacchANuputhvI- huMDe jAva samacauraMse / Jain Education Intemational zreNyA anyonyAbhyAsaH dvirUponaH / sA eSA anAnupUrvI / sA eSA utkIrtanAnupUrvI gaNanAnupUrvI-padam atha kiM sA gaNanAnupUrvI ? gaNanAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / atha ki sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI - ekaH daza zataM sahasraM vazasahastrANi zatasahasraM dazazatasahasrANi koTi : dazakoTayaH koTizataM dazakoTizatAni / sA eSA pUrvAnupUrvI / atha ki sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI-vazakoTizatAni yAvad ekaH / sA eSA pazcAnupUrvI / atha fka sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI - etayA caiva ekAvikayA ekotarikayA dazakoTizatagacchragatayA zreNyA anyonyAbhyAsaH dvirUponaH / sA eSA anAnupUrvI / sA eSA gaNanAnupUrvI / saMsthAnAnupUrvI-padam atha kiM sA saMsthAnAnupUrvI ? saMsthAnAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / atha ki sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI samacaturakhaM nyagrodhaparimaNDalaM sAdi kubjaM vAmanaM huNDam / sA eSA pUrvAnupUrvI / atha kisa pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI - huNDaM yAvat samacaturasram / agada saMkhyA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra kareM / isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho| vaha anAnupUrvI hai| vaha utkIrtanAnupUrvI hai / gaNanA AnupUrvI pada 230. vaha gaNanA AnupUrvI kyA hai ? gaNanA AnupUrvI ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI " 231. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? pUrvAnupUrvI eka, dasa, sau, hajAra, dasahajAra, lAkha, dasa lAkha, karor3a, dasa karor3a, sau karor3a, dasa sau karor3a / vaha pUrvAnupUrvI hai / 232. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? pazcAnupUrvI - dasa sau karor3a yAvat eka / vaha pazcAnupUrvI hai / 233. vaha anAnupUrvI kyA hai ? anAnupUrvI - eka se prArambha kara eka-eka kI vRddhi kreN| isa prakAra dasa sau karor3a taka kI saMkhyA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho / vaha anAnupUrvI hai / vaha gaNanA AnupUrvI hai / saMsthAna AnupUrvI pada 234. vaha saMsthAna AnupUrvI kyA hai ? saMsthAna AnupUrvI ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / 235. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? pUrvAnupUrvI - samacaturasra, nyagrodhaparimaNDala, sAdi, kubja, vAmana aura huNDa / vaha pUrvAnupUrvI hai / 236. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? pazcAnupUrvI - huNDa yAvat samacaturasra / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA prakaraNa : sUtra 230 - 242 se taM pacchA puthvI // 237. se kiM taM aNANuputhvI ? aNANuputhvI- eyAe caiva emAiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabhAso durUvUNo / se taM aNANuputhvI / se taM saMThANANupuvvI // sAmAyAriyANavI padaM 238. se ki taM sAmAvAriyANuputhvI ? sAmAvAriyANavI tivihA paNNattA, taM jahA puNvANupuvvI pacchA puvI aNANupuvI // 23. se kiM taM vANaputhvI ? puNyANupuvvI mAhA icchA micchA tahakkAro, AvassiyA ya nisohiyA / AmA papucchA, chaMdaNAya nimaMtaNA // 1 // uvasaMpayA ya kAle, sAmAvArI bhaye vasavihA u setaM vANI // 240. se kiM taM pacchANuputhvI ? pacchANuputhvI- uvasaMpayA jAva icchA se taM pacchA pubbI // 241. se kiM taM aNANuputhvI ? aNANupuvvI - eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe dasagacchgayAe seDhIe aNNamaNNabhAso durUvaNo / se taM aNANuvva / se taM sAmAyAriyANupuccI // bhAvANupuvvI-padaM 242. se ki taM bhAvANuputhvI ? bhAvApuccItivihA paNNatA, taM jahA sa evA pazcAnupUrvI aba ki sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI etayA ekAkiyA ekotarikayA SaDgacchagatayA zreNyA anyonyAbhyAsaH dvirUponaH / sA eSA anAnupUrvI / sA eSA saMsthAnAnupUrvI / sAmAcAryAnupUrvI-padam atha kasA sAmAcAryApUrvI ? sAmAcAryAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA- pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / gAthA icchA micchA tathAkAraH, AvazyakI ca niSodhikA / ApracchanA ca pratipracchA, chaMdanA ca nimantraNA // 1 // upasampadA ca kAle, sAmAcArI bhaved dazavidhA tu / sa eSA pUrvAnupUrvI / atha kisa pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu- 239. vaha pUrvAnupUrvI kyA hai ? pUrvI atha ki sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI - upasampadA yAvad icchA sA eSA pazcAnupUrvI / atha ki sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI - etayA caiva ekAviSayA ekottarikayA dazagacchagatayA zreNyA anyonyAbhyAsaH dvirUponaH / sA eSA anAnupUrvI / sA eSA sAmAcAryAnupUrvI / bhAvAnupUrvI-padam atha kiM sA bhAvAnupUrvI ? bhAvAnupUrvI trividhA prajJaptA tathA tadyathA yaha pazcAnupUrvI hai| 237. vaha anAnupUrvI kyA hai ? anAnupUrvI- eka se prArambha kara eka-eka kI vRddhi kreN| isa prakAra chaha taka kI saMkhyA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra kreN| isase jo bhaMga saMkhyA prApta ho, usameM se do pUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho| vaha anAnupUrvI hai vaha saMsthAna AnupUrvI hai| sAmAcArI AnupUrvI pada 238. vaha sAmAcArI AnupUrvI kyA hai ? sAmAcArI AnupUrvI ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / 145 pUrvAnupUrvI icchAkAra, mithyAkAra, tathAkAra, AvazyakI, naiSedhikI, ApracchanA, pratipracchanA, chaMdanA, nimantraNA aura upasaMpadA / sAmAcArI ke ye dasa prakAra yathA samaya samAcaraNIya haiN| vaha pUrvAnupUrvI hai| 240. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? pazcAnupUrvI upasaMpadA yAvat icchAkAra / vaha pazcAnupUrvI hai| 241. anApUrvI kyA hai ? anAnupurvI - eka se prArambha kara eka-eka kI vRddhi kreN| isa prakAra dasa taka kI saMkhyA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho| vaha anAnupUrvI hai / vaha sAmAcArI AnupUrvI hai / " bhAvAnupUrvI pada 242. vaha bhAvAnupUrvI kyA hai ? bhAvAnupUrvI ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 -- puvANuputhvI pacchANuputhvI arrat || 243. se kiM taM puNvANuputhvI ? puvvANuputhvI udai uvasamie lar3ae khaovasamie pAriNAmie sanni vaaie| setaM puNyApuNvI // 244. se ki taM pacchAputhvI ? pacchApRthvI sannivAie jaba udaie se taM puthvI // 245. se ki taM aNApukhI? aNANupuvvI- eyAe ceva egAiyAe egulariyAe chagacchgayAe seTIe aNNamaNNabhAso durUvUNo / se taM aNAputhvI se taM bhAvANuputhvI setaM ANuputhvI // ( ANupuvItti padaM samattaM / ) pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / aba kisa pUrvAnupUrvI pUrvA pUrvI adhikaH pazamikaH khArthikaH kSAyopazamikaH pAriNAmikaH sAnni pAtikaH / sA eSA pUrvAnupUrvI / 243. vaha pUrvAnupUrvI nayA hai ? ? atha ki sA paracA ? pazcAnupUrvI sAnnipAtikaH pAvat adhika: sA eSA pazcAnupUrvI aba ki sA anAnupUrvI manA ? anAnupUrvI - etayA caiva ekAdirupA ekosariyA pagandhagatayA leNyA anyonyAbhyAsaH dvirUponaH / sA eSA anApUrvI sA evA bhAvAnupUrvI sA evA AnupUrvo (AnupUrvI iti padaM samAptam / ) aNuogadArAI - pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / pUrvAnupUrvIkadamika pazamika, Arthika, kSAyopamika, pAriNAmika aura sAnni pAtika / " vaha pUrvAnu hai| 7 244. vaha pazcAnupUrvI kyA hai ? pazcAnupUrvI vAllipAti yAvat auda yika / vaha pazcAnupUrvI hai / 245. vaha anAnupUrvI kyA hai ? anAnupUrvI eka se prArambha kara eka-eka kI vRddhi kreN| isa prakAra chaha taka kI saMkhyA kA zreNI kI paddhati se paraspara guNAkAra kreN| isase jo bhaMgasaMkhyA prApta ho, usameM se do (pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI) ko nikAla dene se jo saMkhyA prApta ho / vaha anAnupUrvI hai / vaha bhAvAnupUrvI hai| vaha AnupUrvI hai| ( AnupUrvI pada samApta | ) Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa sUtra 196 1. (sUtra 166) dravyAnupUrvI kA AdhAra hai-pudgala dravya / kSetrAnupUrvI kA AdhAra hai-AkAza pradeza / isI prakAra kAlAnupUrvI kA AdhAra hai-kaalpryaay| kAlAnupUrvI kAla dravya kA eka paryAya hai| tIna samaya, cAra samaya, pAMca samaya yAvat asaMkhyAta samaya se upalakSita dravya kAlAnupUrvI kahalAte haiN| isake tIna prakAra haiM 1. AnupUrvI-dravya aura paryAya meM kathaMcit abheda hotA hai--isa apekSA se tIna samaya Adi kI sthiti vAle paramANu aura skandha AnupUrvI kahalAte haiN| 2. anAnupUrvI-eka samaya kI sthiti vAle paramANu aura skandha anAnupUrvI kahalAte haiN| 3. avaktavya -isI prakAra do samaya kI sthiti vAle paramANu va skandha avaktavya kahalAte haiN| sUtra 208 2. (sUtra 208) tIna samaya kI sthiti vAle dravya ananta haiN| phira bhI kAlAvadhi kI apekSA unakA ekatva hai| kAlAnupUrvI meM kAla kI pradhAnatA hai tathA dravya-bahutva gauNa hai / isa prakAra tIna samaya kI sthiti vAle dravyoM kI eka AnupUrvI hotI hai, cAra samaya kI sthiti vAle dravyoM kI eka AnupUrvI hotI hai, yAvat asaMkhya samaya kI sthiti vAle dravyoM kI eka-eka AnupUrvI hotI hai| niSkarSa kI bhASA meM AnupUrvI dravya asaMkhya hI hote haiN| dravyoM kA AdhArabhUta AkAza asaMkhyapradezAtmaka hai| unakI vartanA ke hetu kAla ke samaya bhI asaMkhya haiM ataH AdhArabhUta AkAzapradeza aura vartanAhetuka samaya donoM asaMkhyeya hI hoMge / isa apekSA se AnupUrvI dravya asaMkhyeya batalAe gae haiN| eka samaya tathA do samaya kI sthiti vAle dravya loka meM ananta haiN| yadi eka samayAtmaka tathA dvisamayAtmaka sthiti ko eka rUpa mAne to anAnupUrvI aura avaktavya dravya ko eka hI mAnanA hogA / vaha pratyeka asaMkhyeya nahIM ho sktaa| yadi dravya-bheda ke bheda se bhinnatA mAnI jAe to pratyeka ko ananta mAnanA hogaa| isa jijJAsA kA samAdhAna isa prakAra ho sakatA hai-eka samaya kI sthiti vAle dravyoM kI bhinnatA avagAha-bheda ke AdhAra para vivakSita hai| isI prakAra do samaya kI sthiti vAle dravyoM kI bhinnatA avagAha-bheda ke AdhAra para vivakSita hai| loka meM avagAha-bheda asaMkhya haiM / isa prakAra AdhAra kSetra ke bheda se anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kA asaMkhyeyatva hI pramANita hotA hai|' sUtra 209 3. (sUtra 206) cUrNikAra ne 'dezona' ke sthAna para 'pradezona' pATha mAnya kiyA hai| unakI vyAkhyA hai ki AnupUrvI dravya lokavyApI nahIM ho sakatA / acitta-mahAskandha kevala caturtha samaya meM lokavyApI hotA hai / AnupUrvI dravya ke lie kama se kama tIna samaya kI sthiti Avazyaka hai / ataH kAla kI apekSA AnupUrvI dravya ko pradezona kahA gayA hai|" isakA dUsarA vikalpa yaha hai-tIna samaya Adi kI sthiti vAlA kAlAnupUrvI dravya jaghanyataH eka pradeza kA avagAhana karatA 1. ThA. 2 / 1 / 4. (ka) ahAvR. pR. 51 / 2. ahAvR. pR. 51 / (kha) amavR. pa. 86 / 3. ahA.pR. 51 / 5. acU. pR. 36,37 / Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 aNuogadArAI hai usI pradeza kA eka samaya kI sthitivAlA anAnupUrvI dravya, do samaya kI sthiti vAlA avaktavya dravya bhI avagAhana karatA hai| isa prakAra acitta mahAskandha cauthe samaya meM kAla kI dRSTi se AnupUrvI dravya banatA hai| anAnupUrvI dravya aura avaktavya dravya bhI usI pradeza meM avagAr3ha haiN| jahAM ve avagAr3ha haiM vahAM AnupUrvI dravya kI vivakSA gauNa hai / isa apekSA se AnupUrvI dravya ko pradeza nyUna kahA gayA hai| anAnupUrvI aura avaktavya dravya ke AdhAra kSetra ke viSaya meM do mata haiM 1. anAnupUrvI aura avaktavya dravya eka dravya kI apekSA saMkhyAtaveM bhAga, asaMkhyAtaveM bhAga, saMkhyeya bhAga, asaMkhyeya bhAga, aura dezona loka-ina sabhI vikalpoM meM upalabdha haiN| 2. anAnupUrvI dravya aura avaktavya dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM upalabdha haiN| cUrNikAra aura vRttikAra ne dUsare mata ko mAnya kiyA hai aura prathama mata ko AdezAMtara mAnA hai| avaktavya dravya ke viSaya meM eka aura AdezAMtara kA ullekha kiyA gayA hai| usake anusAra mahAskandha ko chor3akara anya dravya kI jijJAsA ho vahAM avaktavya dravya pAMcaveM vikalpa (dezona) ko chor3akara zeSa cAroM vikalpoM meM upalabdha hotA hai| __anAnupUrvI dravya pAMcoM vikalpoM meM upalabdha hotA hai / acitta mahAskandha ke vistAra aura upasaMhAra kI pratyeka avasthA eka eka samaya kI hotI hai| acitta mahAskandha kI apekSA anAnupUrvI dravya ina pAMcoM vikalpoM meM upalabdha ho sakatA hai| avaktavya dravya ke viSaya meM tIna Adeza haiM1. vaha pAMcoM vikalpoM meM upalabdha hotA hai| 2. vaha kevala loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM upalabdha hai| 3. vaha dezona loka ko chor3akara zeSa cAra vikalpoM meM upalabdha hai| prathama mata ke anusAra eka do samaya kI sthitivAlA vizAla skandha loka ke kabhI saMkhyAtaveM, kabhI asaMkhyAtaveM, kabhI saMkhyeya bhAgoM meM, kabhI asaMkhyeya bhAgoM meM raha sakatA hai| koI vizAlatama skandha loka ke dezona-apUrNa bhAga meM vyApta ho sakatA hai| dUsare mata ke anusAra avaktavya dravya kevala loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM upalabdha hotA hai| zeSa cAroM vikalpa unheM mAnya nahIM hai| yaha mata cUNi aura donoM vRttiyoM kA hai| hemacaMdra ne likhA hai jo kAla kI apekSA dvisamaya kI sthiti vAlA hai vaha kSetra kI apekSA dvipradezAvagADha hI yahAM vivakSita hai aura vaha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI hogaa|' tIsarA mata caNi aura donoM vRttiyoM meM matAntara ke rUpa meM ullikhita hai| usake anusAra avaktavya dravya kA dezona lokavyApitva asaMbhava hai| sUtra 211 4. (sUtra 211) dravyAnupUrvI meM jaise dravyamAna pradeza ke AdhAra para AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya kI vyavasthA hai vaise hI kSetrAnupUrvI meM kSetra pradeza ke AdhAra para va kAlAnupUrvI meM kAla pradeza ke AdhAra para unakI vyavasthA kI jAtI hai / ataH kAlAnupUrvI dravya kI jaghanya sthiti tIna samaya, anAnupUrvI dravya kI jaghanya aura utkRSTa sthiti eka samaya tathA avaktavya kI jaghanya aura utkRSTa sthiti do samaya kI hotI hai| sUtra 212 5. (sUtra 212) ___ tIna Adi samaya kI sthiti vAlA koI AnupUrvI dravya apane vartamAna pariNamana ko chor3akara dUsare pariNamana meM eka samaya rahakara phira tIna Adi samaya kI sthiti vAle pariNamana meM A jAtA hai taba eka samaya kA antara rahatA hai| jaba vaha AnupUrvI dravya apane vartamAna pariNamana ko chor3akara, dUsare pariNamana meM do samaya rahakara phira tIna Adi samaya kI sthiti vAle pariNamana meM jAtA hai taba do samaya kA antara rahatA hai| do samaya se adhika pariNAmAntara meM avasthAna hone para antara nahIM hotA kyoMki tIna samaya kI 1. (ka) acU. pR. 36,37 / 2. (ka) acU. pR. 36,37 / (kha) ahAvR.pR. 51,52 / (kha) amava. pa.86,87 / 3. vahI, pa. 87 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 6, sU0 211-235, Ti04-6 146 sthiti hote hI vaha AnupUrvI ho jAtA hai|' anAnupUrvI (eka samaya kI sthitivAlA) dravya pariNAmAntara (varNa, gaMdha va vartamAna paryAya se bhinna varNa, gaMdha, rasa meM jAkara punaH mUla paryAya meM AtA hai) ke kAraNa do samaya kI sthiti meM rahakara puna: eka samaya kI sthiti meM AtA hai taba usakA antara jaghanya do samaya kA hotA hai yadi vaha pariNAmAntara meM jAkara eka samaya meM hI punaH mUla paryAya meM A jAtA hai to antara nahIM rahatA hai| avaktavya dravya pariNAmAntara ke kAraNa eka samaya kI sthiti meM rahakara do samaya kI sthiti meM AtA hai, isa avasthA meM usakA jaghanya antarakAla eka samaya hI hotA hai| sUtra 219 6. (sUtra 216) prastuta sUtra meM vyavahArika kAla vivakSita hai| vaha sUrya kI gatikriyA se niSpanna hai| samaya-jo saba pramANoM kA Adi-bindu, parama sUkSma, abhedya aura niravayava hotA hai, kAla kA vaha vibhAga samaya kahalAtA (vizeSa jAnakArI ke lie draSTavya sUtra 416) AvalikA-asaMkhya samaya / Ana-saMkhyAta AvalikAoM kA eka Ana (ucchvAsa) aura saMkhyAta AvalikAoM kA eka apAna (niHzvAsa) hotA hai| prastuta Agama ke 417veM sUtra meM 'prANa' zabda kA ullekha hai| usI ke AdhAra para yahAM adhyAhAra kara lenA caahie| haribhadrasUri ne ucchvAsa, ni:zvAsa aura prANa tInoM kI vyAkhyA kI hai| hemacaMdra ne AnApAna kA artha Ana aura prANa kiyA hai isalie apAna ko anukta mAnanA par3A aura apAna kA artha prANa karanA pdd'aa| vAstava meM Ana kA artha ucchvAsa aura apAna kA artha niHzvAsa mAnanA saMgata hai / stoka Adi ke vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya sUtra 417 kA TippaNa / sUtra 226 7. (sUtra 226) AnupUrvI ke dasa prakAra batalAe gae hai| ye kevala udAharaNa haiN| samagra dRSTi se AnupUrvI ke saikar3oM prakAra ho sakate haiN| prastuta sUtra kA prArambhika pratipAdya hai Avazyaka / utkIrtana Avazyaka kA dUsarA adhyayana hai| isa adhyayana meM 24 tIrthaGkaroM kA utkIrtana kiyA gayA hai| haribhadra ne eka prazna upasthita kiyA hai ki anuyoga dvAra meM Avazyaka sUtra prakRta hai| ata: AnupUrvI ke udAharaNa meM sAmAyika, caturviMzatistava kA ullekha honA cAhie thaa| utkIrtanAnupUrvI kA ullekha kyoM kiyA gayA? isakA samAdhAna kiyA gayA ki utkIrtana zabda eka sUcaka hai / AnupUrvI jaise Avazyaka kI hotI hai vaise hI AcArAMga Adi pratyeka aMga kI ho sakatI hai| isa sUcanA ko dRSTi meM rakhakara utkIrtanAnupUrvI kA nirdeza diyA hogaa|' sUtra 230 8. (sUtra 230) draSTavya sUtra 574.........."gaNanA saMkhyA / sUtra 234,235 6. (sUtra 234,235) saMsthAna kA krama utkarSa se apakarSa ke nirUpaNa ke AdhAra para hai| samacaturasra sabase utkRSTa saMsthAna hai| 1. samacaturasra saMsthAna-jisa zarIra kI UMcAI aura caur3AI (Aroha aura pariNAha) samAna hotI hai| jisa vyakti ke 1. (ka) ahAvR. pR. 53 / (kha) amavR.pa. 88 / 2. ahaav.pR.54| 3. vahI, pR. 54 / 4. amava. pa. 90 : 'ANa' tti ANaH eka ucchvAsa ityarthaH, tA eva saGakhyeyA niHzvAsaH, ayaM ca sUtre'nukto'pi draSTavyaH, sthAnAntaraprasiddhatvAt / 1. ahAvR. pR. 57 / Jain Education Intemational Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 aNuodArAI sampUrNa avayava pramANopeta hote haiM aura jisakI UMcAI AtmAMgula se 108 aMgula hotI hai, vaha samacaturasra saMsthAna kahalAtA hai / " 2. nyagrodha parimaMDala - nAbhi se Upara ke avayava pramANopeta hote haiN| nAbhi se nIce ke avayava pramANopeta nahIM hote, vaha nyagrodha parimaMDala saMsthAna kahalAtA hai / " 3. sAdi - jisakA nAbhi se nIce kA bhAga lakSaNa yukta na ho, vaha sAdi saMsthAna kahalAtA hai| nAma svAti saMsthAna AyA hai| vahAM svAti ke artha kie haiM- valmIka aura zAlmali / vizeSa vivaraNa ke lie koza, bhAga 4 pR0 155 / 4. kubja- nAbhi se nIce kA bhAga lakSaNa yukta kintu madhyabhAga vikRta, skandha kA pRSTha bhAga bar3hA huA ho, vaha kubja saMsthAna kahalAtA hai| 5. vAmana - madhya aura gardana Adi kA UparI bhAga lakSaNa yukta, hAtha aura paira Adi kA bhAga lakSaNa hIna hotA hai vaha vAmana saMsthAna kahalAtA hai / " 6. huNDa - jisake saba lakSaNa Adi lakSaNa ke visaMvAdI hote hai| vaha huNDa saMsthAna kahalAtA hai / " vizeSa jAnakArI ke lie draSTavya ThANaM 6 / 31 kA pATha aura TippaNa / samacaturasra kI vizeSa jAnakArI ke lie dekheM bhagavaI 1 / 9 kA bhASya / sUtra 238-241 10. ( sUtra 238- 241 ) dasa prakAra kI sAmAcArI ke lie dekheM - uttarajbhayaNANi, adhyayana 26 / 1-7 / sUtra 243 11. ( sUtra 243 ) bhAvAnupUrvI vivecana ke lie draSTavya 0 272 se 297 1. ahAvR. pR. 57 : samaM tulyArohapariNAhasapUrNA gopAGgAyayayasvAMgAtocchrAyaM samacatura / 2. yahI nAbhIta uparyAdilakSaNayuktaM adhastAvanu na bhavati tasmAt pramANAddhInataraM nyagrodhaparimaMDalam / 3. amavR. pa. 93 : saha AdinA nAbheradhastanakAya lakSaNe na vartata iti / - digambara sAhitya meM isakA draSTavya - jainendra siddhAMta 4. ahAvU. pU. 57: nAbhItaH adhaH AdilakSaNayuktaM saMkSiptavikRtamadhye skaMdha pRSThadezamityarthaH / 5. vahI, pR. 57 : lakSaNayuktamadhya grIvAdyuparihastapAdayorapyAdilakSaNaM nyUnaM ca liMge'pi vAmanaM / 6. vahI, pR. 57 : sarvAvayavAH prAyaH AdilakSaNavisaMvAdino yasya tat huMDam / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM prakaraNa ( sUtra 246 - 297 ) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha hamAre vyavahAra kA pramukha aGga hai nAmakaraNa / usake binA upodghAta kI carcA Age nahIM baDhatI / pratyeka padArtha kI pahacAna nAma se hotI hai / nAma eka akSaravAle tathA aneka akSaravAle donoM prakAra ke hote haiN| prastuta prakaraNa meM sUtrakAra ne saMskRta vyAkaraNa kA prayoga kiyA hai / "hrIH zrIH dhIH " inameM visarga kA prayoga hai, prAkRta meM visarga kA prayoga nahIM hotA hai| nAma ke liMga kA nirdeza bhI kiyA gayA hai / use liGgAnuzAsana kA saMkSipta rUpa kahA jA sakatA hai / nAma ke pAMca prakAroM kA saMbaMdha bhI vyAkaraNa se hai, jaise-nAmika nepAli AkhyAtika aupasagika aura mitha (270) anuyogadvAra meM darzana, vyAkaraNa, saMgIta, sAhitya Adi aneka viSayoM kA saMsparza hai / yaha kisI viSaya kA pratipAdaka Agama nahIM hai kintu pUrvagranthoM kI vyAkhyA kA pratipAdaka Agama hai isalie isameM aisA honA svAbhAvika hai / 1 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM prakaraNa mUla pATha saMskRta chAyA hindI anuvAda uvakkamANuogadAre nAma-padaM upakramAnuyogadvAre nAma-padam upakrama anuyogadvAra-nAma-pada 246. se ki taM nAme ? nAme dasavihe atha kiM tad nAma ? nAma daza- 246. vaha nAma kyA hai ? paNNatte, taM jahA-eganAme dunAme vidhaM prajJapta, tadyathA--ekanAma dvinAma nAma ke dasa prakAra prajJapta haiM, jaise--ekatinAme caunAme paMcanAme chanAme trinAma caturnAma paJcanAma SaNNAma nAma, dvinAma, trinAma, caturnAma, paMcanAma, sattanAme aTUnAme navanAme saptanAma aSTanAma navanAma dazanAma / SaDnAma, saptanAma, aSTanAma, navanAma aura dasanAme // dsnaam| eganAma-padaM 247. se ki taM eganAme ? eganAme ekanAma-padam atha ki tad ekanAma? eka- nAma gAthAnAmAni yAni kAni api, dravyANAM guNAnAM paryavANAJca / teSAm Agama-nikaSaH, nAma iti prarUpitA saMjJA // 1 // --tadetad eka nAma / ekanAma-pada 247. vaha eka nAma kyA hai ? ekanAma-dravyoM, guNoM aura paryAyoM ke jitane nAma haiM, unakI Agama-nikaSa para 'nAma' yaha saMjJA prarUpita kI gaI hai| vaha eka nAma hai| gAhAnAmANi jANi kANi vi, davvANa guNANa pajjavANaM ca / tesi Agama-nihase, nAmaMti parUviyA saNNA // 1 // -se taM eganAme // dunAma-padaM dvinAma-padam 248. se ki taM dunAme ? dunAme duvihe atha ki tad dvinAma ? dvinAma paNNatte, taM jahA-egakkharie ya dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-ekAkSari- aNegakkharie y|| kaJca anekAkSarikaJca / dvinAma-pada 248. vaha dvinAma kyA hai ? dvinAma ke do prakAra haiM, jaise-eka akSara vAlA aura aneka akSara vaalaa|' 246. se ki taM egakkharie ? egakkha- atha ki tad ekAkSarikam ? rie aNegavihe paNNatte, taM jahA- ekAkSarikam anekavidhaM prajJaptaM, hoH zrI: dhIH strii| se taM tadyathA-hrIH zrIH dhIH strii| tdeegkkhrie|| tad ekAkSarikam / 249. vaha eka akSara vAlA nAma kyA hai ? eka akSara vAle nAma ke aneka prakAra prajJapta haiM, jaise-hrI, zrI, dhI aura strii| vaha eka akSara vAlA nAma hai| 250. se ki taM aNegakkharie? atha ki tad anekAkSarikam ? aNegakkharie aNegavihe paNNatte, anekAkSarikam anekavidhaM prajJapta, taM jahA-kaNNA vINA latA tadyathA-kanyA vINA latA maalaa| maalaa| se taM annegkkhrie|| tadetad anekAkSarikam / 250. vaha aneka akSara vAlA nAma kyA hai ? aneka akSara vAle nAma ke aneka prakAra prajJapta haiM, jaise- kanyA, vINA, latA aura mAlA / vaha aneka akSara vAlA nAma hai| 251. ahavA dunAme duvihe paNNatte, ta athavA dvinAma dvividhaM prajJaptaM, 251. athavA dvinAma ke do prakAra prajJapta haiM, jahA-jIvanAme ya ajIvanAme tadyathA-jIvanAma ca ajIvanAma jaise--jIva nAma aura ajIva nAma / ya // c| Jain Education Intemational Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI 156 252. se ki taM jIvanAme ? jIvanAme atha kiM tad jIvanAma ? jIva- aNegavihe paNNatte, taM jahA- nAma anekavidhaM prajJaptaM, tadyathA-- devadatto jaNNadatto viNhudatto devadattaH yajJadattaH viSNuvattaH soma somdtto| se taM jIvanAme // dattaH / tadetad jIvanAma / 253. se ki taM ajIvanAme ? ajIva- atha kiM tad ajIvanAma ? nAme aNegavihe paNNatte, taM jahA- ajIvanAma anekavidha prajJaptaM, tadyathA ghaDo paDo kaDo rho| se taM -ghaTaH paTa: kaTa: rathaH / tadetad ajIvanAme // ajIvanAma / 252. vaha jIva nAma kyA hai ? jIva nAma ke aneka prakAra prajJapta haiM, jaise-devadatta, yajJadatta, viSNudatta, somadatta / vaha jIva nAma hai| 253. vaha ajIva nAma kyA hai ? ajIva nAma ke aneka prakAra prajJapta haiM, jaise-ghaTa, paTa, kaTa, ratha / vaha ajIva nAma 254. ahavA dunAme duvihe paSNate, athavA dvinAma dvividhaM prajJaptaM, 254. athavA dvinAma ke do prakAra prajJapta haiM, jaise taM jahA-visesie ya avisesie tadyathA-vizeSitaJca avizeSi- -vizeSita nAma aura avizeSita nAma / y| taJca / 1. avisesie dave, visasie 1. avizeSitaM dravyaM, vizeSitaM 1. dravya avizeSita nAma hai| jIva dravya, jIvadave ya ajIvadavve ya / jIvadravyaJca ajIvadravyaJca / ajIva dravya vizeSita nAma hai| 2. avisesie jIvadave, visesie 2. avizeSitaM jIvadravyaM, vizeSitaM 2. jIva dravya avizeSita nAma hai| nairayika neraie tirikkhajoNie maNusse narayika: tiryagayonika: manuSyaH jIva dravya, tiryakyonika jIva dravya, deve| devH| manuSya jIva dravya, deva jIva dravya vizeSita nAma hai| 3. avisesie neraie, visasie 3. avizeSitaM nairayikaH, vizeSitaM 3. nairayika avizeSita nAma hai| ratnaprabhA rayaNappabhAe sakkarappabhAe ratnaprabhAkaH zarkarAprabhAkaH kA nairayika, zarkarAprabhA kA nairayika, vAluyappabhAe paMkappabhAe bAlukAprabhAkaH paGkaprabhAkaH dhUma- bAlukAprabhA kA nairayika, paMkaprabhA kA dhUmappabhAe tamAe tmtmaae| prabhAkaH tamAka: tamastamAkaH / nairayika, dhUmaprabhA kA nairayika, tamA kA avisesie rayaNappabhApuDhavineraie, avizeSitaM ratnaprabhApRthivI- nairayika, tamastamA kA nairayika ye vizevisesie pajjattae ya apajjattae narayikaH, vizeSitaM paryAptakazca Sita nAma haiM / ratnaprabhA pRthvI kA nairayika y| evaM jAva avisesie tamata- aparyApta kazca / evaM yAvad avizeSita nAma hai| ratnaprabhA kA paryAptaka mApuDhavineraie, visesie pajjattae avizeSitaM tamastamApRthivI nairayika aura aparyAptaka nairayika vizeSita ya apajjattae y| nairayikaH, vizeSitaM paryAptakazca nAma hai| isI prakAra tamastamA pRthvI aparyAptakazca / taka ke nairayika avizeSita nAma hai| paryAptaka aparyAptaka vizeSita nAma hai| 4. avisasie tirikkhajoNie, 4. avizeSitaM tiryagyonikaH, 4. tiryakyonika avizeSita nAma hai| ekevisesie egidie beIdie vizeSitam ekendriyaH dvIndriyaH ndriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, teiMdie cauridie pNcidie| trIndriyaH caturindriyaH paJce- paMcendriya vizeSita nAma hai| ndriyH| 5. avisesie egidie, visesie 5. avizeSitam ekendriyaH, vize 5. ekendriya avizeSita nAma hai| pRthvIpuDhavikAie AukAie SitaM pRthivIkAyika: apkAyika: kAyika, apakAyika, tejaskAyika, vAyuteukAie vAukAie vaNassai- tejaskAyika: vAyukAyikaH kAyika, vanaspatikAyika vizeSita nAma kaaie| vnsptikaayikH| 6. avisesie puDhavikAie, 6. avizeSitaM pRthivIkAyikaH, 6. pRthvIkAyika avizeSita nAma hai| sUkSma visesie suhumapuDhavikAie ya vizeSitaM sUkSmapRthivIkAyikazca pRthvIkAyika, bAdara pRthvIkAyika vizebAdarapuDhavikAie y| avise- bAdarapRthivIkAyikazca / avi- Sita nAma hai / sUkSma pRthvIkAyika avisie suhamapuDhavikAie, vise- zeSitaM sUkSmapRthivIkAyikaH, zeSita nAma hai| paryAptaka sUkSma pRthvI Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM prakaraNa : sUtra 252-254 lie pajjatayahamapuDhavikAie ya apajjattayasuhumapuDha vikAie ya / avisesie bAdarapuravikAie, visesie pajjatayabAdarapuDhavikAie ya apajjattabAdarapuDhavikAie ya evaM AukAie teukAie vAukAie vaNassaikAie ya / avisesiya-vise siya-pajjattaya apajjatayamedehi bhANiyA / 7. abiselie die visesie pajjattayabeiMdie ya apajjattayabeidie ya / evaM teiMdiyacauriviyAvi bhANiyayA / 8. avisesie paMcidiyatirikkhajoNie, visesie jalayarapaMcidiyatirikkhajoNie thalayarapaMcidiyatirikta jogie sahaparapacadiyatirikkhajogie / 1. avisesie jalayarapaMcidiyatiriksa jogie, visesie sammUchimajalavarapacadiyatiriktajogie ya gambhavavatiyajalayarapaMcidiyatirikkhajoNie ya / avisesie sammucchimajalayarapaMcidiyatirikkhajoNie, visesie pajjatayasammUcchimajalayarapaMcidiyatirikkhajoNie ya apajjattayasammucchimajalayara paMcidiyatirikkhajoNie ya / avisesie gambhavatiyajalaparapaMcidiyatiriksa jogie, viselie paJjalaya garabhavavakatiyajalavarapacaviyatirikta jogie ya apajjatayagamavarkatiyajalayarapacadiyatirikta joNie ya / 10. avisesie parapacadiyatirikkhajogie, caupayathalayarapaMcidiyatiri visesie - vizeSitaM paryAptasUkSmapRthivIkAyikazca aparyApta sUkSmapRthivIkAyikazca / avizeSitaM bAdarapRthivIkAyika, vizeSitaM paryAptavAdapRthivIkAvikazca aparyAptAdapRthivIkAvikazca / evam aSkAyika: tejaskAyikaH vAyukAyikaH vanaspatikAyikazca / avizeSitavizeSita- paryAptaka aparyAptaka bhedaH bhaNitavyAH / 7. avizeSitaM dvIndriyaH, vizeSitaM paryAptadvIndriyazca aparyAptakadvIndriyazca / evaM trIdrayacaturindriyA~ api bhavitavyo / 8. avizeSitaM paJcendriyatiyonika, vizeSitaM jalacarapaJcendriyatiyogi sthalacarapaJcendriyatiyanika vebarapaJcendriyagyonikAca 9. avizeSitaM jalacarapaJcendriyatiryagyonika, vizeSitaM sammUmi jalacarapaJcendriya tiryagyogikaraca garbhAvAtikajalacarapaJcendriyatiyogi kazca / avizeSitaM sammUcchimajalacarapaceti nika vizeSitaM paryAptakasammUcchimajalacarapacedriyatiryagyonizca apakasammatabarapaJcendriyatA avizeSitaM jalacarapance garbhAvakrAntika , vizeSitaM paryAptagarbhAvakrAntika jalacarapaJcendriya tiryagyonikazca aparyApta garbhAvikAntikajalacarapaJcendriya tiryagyoni kazca / 10. avizeSitaM sthalacarapaJcendriyatiryagyoi vizeSitaM catuSpadasthalacarapaJcendriyatiyaMg 157 kAyika, aparyAptaka sUkSma pRthvIkAyika vizeSita nAma hai| bAdara pRthvIkAyika avizeSita nAma hai| paryAptaka bAdara pRthvIkAyika, aparyAptaka bAdara pRthvIkAyika vizeSita nAma hai / isI prakAra apkAvika jAvaka tejaskAyika, vAyukAvika aura vanaspatikAdhika bhI avizeSita vizeSita, paryAptaka aura aparyAptaka ina bhedoM dvArA pratipAdanIya haiM / , 7. dvIndriya avizeSita nAma hai| paryAptaka dvIndriya, aparyAptaka dvIndriya vizeSita nAma hai / isI prakAra trIndriya aura caturindriya bhI pratipAdanIya haiN| 8. paMcendriya tiryakyonika avizeSita nAma hai| jalavara paJcendriya tiryayogika, svalavara paJcendriya tirvaponika seyara paJcendriya tirvayonika vizeSata nAma hai / 9. jalacara paJcendriya tiryakyonika avizeSita nAma hai / saMmUcchima jalacara paJcendriya tiryakyonika, garbhAvakrAntika jalavara paJcendriya tirmayonika vizeSata nAma hai | saMmUmi' jalacara paJcendriyatiyonika avizeSita nAma hai| paryAptaka saMmUni jalacara cendriya tirvayonika, aparyAptaka' saMmUmi janavara paJcendriya niyonika vidhi nAma hai / garbhAvAntika jalacara paMcendriya tiryak-. yonika avizeSita nAma hai| paryAptaka garbhAvAntika jalacara paJcendriya tiryakyonika, aparyAptaka garbhAvakrAntika jalacara paJcendriya tiryakyoki vizeSita nAma hai / 10. sthalacara paMcendriya tiryakyonika avizeSita nAma hai| catuSpada sthalacara paMcedriya tirvayonika parisarpa sthalacara Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 aNuogadArAI paMcendriya tiryakyonika vizeSita nAma hai| 11. catuSpada sthalacara paMcendriya tiryakyonika avizeSita nAma hai| saMmUcchima catuSpada sthalacara paMcendriya tiryakyonika, garbhAvakrAntikaH catuSpada sthalacara paJcendriya tirya kyonika vizeSita nAma hai| saMmUcchima catuSpada sthalacara paJcendriya tiryakyonika avizeSita nAma hai| paryAptaka saMmUcchima catuSpada sthalacara paJcendriya tiryakyonika, aparyAptaka saMmUcchibha catuSpada sthalacara paJcendriya tiryakyonika vizeSita nAma hai| garbhAvakrAntika catuSpada sthalacara paJcendriya tiryakyonika avizeSita nAma hai| paryAptaka gavikrAntika catuSpada sthalacara paJcendriya tirya kyonika, aparyAptaka garbhAvakrAntika catuSpada sthalacara paJcendriya tiryakyonika vizeSita nAma hai| kkhajoNie ya parisappathalayara- yonikazca parisarpasthalacarapaJce. paMcidiyatirikkhajoNie y| ndriyatiryagayonikazca / 11. avisesie cauppayathalayara- 11. avizeSitaM catuSpadasthalacara paMcidiyatirikkhajoNie, vise- paJcendriyatiryagayonikaH, vizesie sammucchimacauppayathalayara- SitaM sammUcchimacatuSpadasthalapaMcidiyatirikkhajoNie ya carapaJcendriyatiryagyonikazca gambhavakkaMtiyacauppayathalayara - garbhAvakrAntikacatuSpadasthalacarapaMcidiyatirikkhajoNie y| paJcendriyatiryagyonikazca / avisesie sammucchimacauppaya- avizeSitaM sammUcchimacatuSpadathalayararpocadiyatirikkhajoNie, sthalacarapaJcendriyatiryagyonikaH, visesie pajjattayasammucchima- vizeSitaM paryAptakasammUcchimacauppayathalayarapaMciditiri- catuSpadasthalacarapaJcendriyatiyaMgakkhajoNie ya apajjattaya- yonikazca aparyAptakasammUcchimasammucchimacauppayathalayarapaMci- catuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagdiyatirikkhajoNie y| yonikazca / avizeSitaM garbhAavisesie gabbhavakkaMtiyacau- vakrAntikacatuSpadasthalacarapaJceppayathalayarapaMcidiyatirikkha - ndriyatiryagyonikaH, vizeSitaM joNie, visesie pajjattaya- paryAptakagarbhAvakrAntikacatuSpadagambhavakkaMtiyacauppayathalayara - sthalacarapaJcendriyatiryagyonicidiyatirikkhajoNie ya kazca aparyAptakagarbhAvakrAntikaapajjattayagabbhavakkaMtiyacauppa- catuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyathalayarapaMcidiyatirikkha yonikazca / joNie y| 12. avisesie parisappathalayara- 12. avizeSitaM parisarpasthalacaracidiyatirikkhajoNie, vise paJcendriyatiryagyonikaH, vizesie uraparisappathalayarapaMci Sitam uraparisarpasthalacarapaJcediyatirikkhajoNie ya bhuyapari ndriyatiryagyonikazca bhujaparisappathalayarapaMcidiyatirikkha - sarpasthalacarapaJcendriyatiryagjoNie y| ete vi sammucchimA yonikazca / ete api sammU cchimAH paryAptakAH aparyAptapajjattagA appajattagA ya, gabbha kAzca, garbhAvakrAntikAH api vakkatiyA vi pajjattagA apajjattagA ya bhANiyavvA / paryAptakAH aparyAptakAzca bhaNitavyAH / 13. avisesie khahayarapaMcidiya- 13. avizeSitaM khecarapaJcendriyatirikkhajoNie, visesie tiryagyonikaH, vizeSitaM sammUsammucchimakhahayarapaMcidiyati - cchimakhecarapaJcendriyatiryagarikkhajoNie ya gabbhavakkaMtiya- yonikazca garbhAvakrAntikakhecarakhahayaracidiyatirikkhajoNie paJcendriyatiryagyonikazca / y| avisesie sammucchimakhaha- avizeSitaM sammUcchimakhecarayarapaMcidiyatirikkhajoNie, paJcendriyatiryagyonikaH, vizevisesie pajjattayasammucchima- SitaM paryAptakasammUcchimakhecara 12. parisarpa sthalacara paJcendriya tiryakyonika avizeSita nAma hai| ura:parisarpa sthalacara paJcendriya tiryakyonika, bhujaparisarpa sthalacara paJcendriya tiryakyonika vizeSita nAma hai| ye bhI paryAptaka aura aparyAptaka saMmUcchima tathA paryAptaka aura aparyAptaka garbhAvakrAntika ina bhedoM dvArA pratipAdanIya haiN| 13. khecara paJcendriya tiryakyonika avize Sita nAma hai| saMmUcchima khecara paJcendriya tiryakayonika, garbhAvakrAntika khecara paJcendriya tiryakyonika vizeSita nAma hai| saMmUcchima khecara paJcendriya tiryakyonika avizeSita nAma hai| paryAptaka saMmUcchima khecara paJcendriya tiryak yonika, Jain Education Intemational Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 aparyAptaka saMmUcchima khecara paJcendriya tirya kyonika vizeSita nAma hai| garbhAvakrAntika khecara paJcendriya tiryakyonika avizeSita nAma hai| paryAptaka garbhAvakrAntika khecara paJcendriya tiryakyonika, aparyAptaka garbhAvakrAntika khecara paJcendriya tiryakyonika vizeSita nAma sAtavAM prakaraNa : sUtra 54 khahayarapaMcidiyatirikkhajoNie paJcendriyatiryagyonikazca ya apajjattayasammucchimakhayara- aparyAptakasammUcchimakhecarapaJcepaMcidiyatirikkhajoNie y| ndriyatiryagyonikazca / avizeavisesie gabbhavakkaMtiyakhaha- SitaM garbhAvakrAntikakhecarapaJceyarapaMcidiyatirikkhajoNie, ndriyatiryagyonikA, vizeSitaM visesie pajjattayagabbhavakkaMti- paryAptakagarbhAvakrAntikakhecarayakhahayarapaMcidiyatirikkhajo - paJcendriyatiryagayonikazca Nie ya apajjattayagabbhavakka- aparyAptakagarbhAvakrAntikakhecaratiyakhahayarapaMcidiyatirikkha - paJcendriyatiyaMgayonikazca / joNie y| 14. avisesie maNusse, visasie 14. avizeSitaM manuSyaH, vizeSitaM sammucchimamaNusse ya gabbhavakkaM- sammUcchimanuSyazca garbhAvatiyamaNusse y| avisesie krAntikamanuSyazca / avizeSitaM sammucchimamaNusse, visesie sammUcchimamanuSyaH, vizeSitaM pajjattayasammucchimamaNusse ya paryAptakasammUcchimamanuSyazca apajjattayasammucchimamaNusse aparyAptakasammUcchimamanuSyazca / y| avisesie gabbhavakkaMtiya- avizeSitaM garbhAvakAntikamaNusse, vise sie pajjattaya- manuSyaH, vizeSitaM paryAptakagabbhavakkaMtiyamaNusse ya apa- garbhAvakrAntikamanuSyazca aparyAjjattayagabbhavakkaMtiyamaNusse y| ptakagarbhAvakrAntikamanuSyazca / 14. manuSya avizeSita nAma hai| saMmUcchima manuSya, garbhAvakrAntika manuSya vizeSita nAma hai| saMmUcchima manuSya avizeSita nAma hai| paryAptaka saMmUcchima manuSya, aparyAptaka saMmUcchima manuSya vizeSita nAma hai / garbhAvakrAntika manuSya avizeSita nAma hai| paryAptaka garbhAvakrAntika manuSya, aparyAptaka garbhAvakrAntika manuSya vizeSita nAma hai| 15. avisesie deve, visesie 15. avizeSitaM devaH, vizeSitaM bhavaNavAsI vANamaMtare joisie bhavanavAsI vANamantaraH jyovemANie y| tiSka: vaimAnikazca / 16. avisasie bhavaNavAsI, vise- 16. avizeSitaM bhavanavAsI, vizeSi sie asurakumAre nAgakumAre tam asurakumAraH nAgakumAraH suvaNNakumAre vijjukumAre suparNakumAraH vidyutkumAraH aggikumAre dIvakumAre udahi- agnikumAraH dvIpakumAraH udadhikumAre disAkumAre vAukumAre kumAraH dizAkumAraH vAyukumAraH thnniykumaare| savvesi pi stnitkumaarH| sarveSAm api avisesiya-vise siya-pajjattaya- avizeSita-vizeSita-paryAptaka apajjattayabheyA bhaanniybvaa|| aparyAptakabhedA: bhaNitavyAH / 17. avisasie vANamaMtare, vise- 17. avizeSitaM vANamantaraH, vize sie pisAe bhUe jakkhe rakkhase SitaM pizAcaH bhUtaH yakSaH rAkSasaH kinnare kipurise mahorage kinnaraH kiMpuruSaH mahoragaH gaMdhavve / etesi pi avisesiya- gandharvaH / eteSAm api avivisesiya-pajjattaya-apajjattaya - zeSita-vizeSita-paryAptakabheyA bhaanniyvvaa| aparyAptakabhedA: bhaNitavyAH / 15. deva avizeSita nAma hai| bhavanavAsI, vANamantara, jyotiSka, vaimAnika vizeSita nAma hai| 16. bhavanavAsI avizeSita nAma hai / asura kumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, digkumAra, vAyukumAra, stanitakumAra vizeSita nAma hai| ina sabake bhI avizeSita, vizeSita, paryAptaka aura aparyAptaka ye bheda pratipAda nIya haiN| 17. vANamantara avizeSita nAma hai| pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gandharva vizeSita nAma hai| inake bhI avizeSita, vizeSita, paryAptaka aura aparyAptaka ye bheda pratipAdanIya haiN| 18. avisesie joisie, vise- 18. avizeSitaM jyotiSkaH, vize- sie caMde sUre gahe nakkhatte SitaM candraH sUraH grahaH nakSatraM 18. jyotiSka avizeSita nAma hai / candra, sUrya, graha, nakSatra, tArArUpa vizeSita nAma hai| Jain Education Intemational Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI inake bhI avizeSita, vizeSita, paryAptaka aura aparyAptaka ye bheda pratipAda nIya haiN| 19. vaimAnika avizeSita nAma hai| kalpopanna. kalpAtItaja vizeSita nAma hai| 20. kalpopanna avizeSita nAma hai / saudharmaja, IzAnaja, sanatkumAraja, mAhendraja, brahmalokaja, lAntakaja, mahAzukraja, sahasrAraja, Anataja, prANataja, AraNaja, acyutaja, vizeSita nAma hai| inake bhI avizeSita, vizeSita, paryAptaka aura aparyAptaka ye bheda pratipAdanIya 21. kalpAtItaja avizeSita nAma hai / greveyaka, anuttaropapAtika vizeSita nAma hai| 160 taaraahve| etesi pi avise- tArArUpaH / eteSAm api avisiya-visasiya-pajjattaya-apajja- zeSita - vizeSita - paryAptakattayabheyA bhaanniyvaa| aparyAptakabhedA: bhnnitvyaaH| 19. avisesie vemANie, visasie 19. avizeSitaM vaimAnikaH, vizeSitaM kappovage ya kappAtItage y| kalpopagazca kalpAtItagazca / 20. avisasie kappovage, visasie 20. avizeSitaM kalpopagaH, vizeSitaM sohammae IsANae saNaMkumArae saudharmakaH IzAnaka: sanatkumAraka: mAhidae baMbhaloyae laMtayae mAhendraka: brahmalokakaH lAMtakakaH mahAsukkae sahassArae ANayae mahAzukrakaH sahasrArakaH Anataka: pANayae AraNae accuye| prANatakaH AraNaka: acyutakaH / etesi pi avise siya-visesiya- eteSAmapi avizeSita-vizeSitapajjattaya-apajjattayabhedA bhANi- paryAptaka-aparyAptakabhedA: bhaNiyavvA / tavyAH / 21. avisasie kappAtItae, visa- 21. avizeSitaM kalpAtItagaH, vizeH sie gevejjae ya aNuttarova SitaM veyakazca anuttaropapAtivAie y| ksh| 22. avisesie gevejjae, visesie 22. avizeSitaM graMveyakaH, vizeSitam / heTTima-gevejjae majjhima- adhastana-preveyakaH madhyama-veyaka: gevejjae urim-gevejje| uparitana-preveyakaH / avizeSitam avisesie heTTima-gevejjae, adhastana-praiveyaka:, vizeSitam visasie heTrima-heTrima-gevejjae, adhastana-adhastana-praiveyakaH, adhaheTTima - majjhima - gevejjae, stana-madhyama-praiveyakaH, adhastanaheTrima - uvarima - gevejje| upritn-veykH| avizeSitaM avisasie majjhima-gevejjae, madhyama-veyakaH, vizeSitaM visesie majjhima-heTrima madhyama-adhastana-praiveyakaH, madhyamagevejjae, majjhima-majjhima madhyama-veyakaH, madhyama-uparigevejjae, majjhima-uvarima tn-praiveykH| avizeSitam gevejje| avisasie uvarima uparitana-veyakaH, vizeSitam gevejjae, visesie uvarima uparitana - adhastana - greveyakaH, heTrima-gevejjae, uvarima uparitana-madhyama-veyakaH, upamajjhima-gevejjae, uvarima ritana-uparitana-praiveyaka: / etessaaurim-gevejje| etesi pi mapi sarveSAm avizeSitasavvesi avisesiya-visesiya vizeSita-paryAptaka-aparyAptakabhedA: pajjattaya-apajjattayabheyA bhANi bhnnitvyaaH| yavvA / 23. avisasie aNuttarovavAie, 23. avizeSitam anuttaropapAtikaH, visesie vijayae vejayaMtae vizeSitaM vijayakaH vaijayantaka: jayaMtae aparAjiyae savvaTTha- jayantakaH aparAjitaka: sarvArthasiddhae ya / etesi pi sanvesi siddhakazca / eteSAmapi sarveSAm avise siya-visesiya-pajjattaya- avizeSita-vizeSita - paryAptakaapajjattayabhedA bhANiyavvA / aparyAptakabhedAH bhaNitavyAH / 22. graiveyaka avizeSita nAma hai| adhastana greveyaka, madhyama greveyaka, uparitana |veyaka vizeSita nAma hai / adhastana graiveyaka avizeSita nAma hai / adhastana-adhastana graiveyaka, adhastana-madhyama greveyaka, adhastana-uparitana greveyaka vizeSita nAma hai| madhyama graiveyaka avizeSita nAma hai| madhyamaadhastana greveyaka, madhyama-madhyama aveyaka, madhyama-uparitana |veyaka vizeSita nAma hai / uparitana graiveyaka avizeSita nAma hai| uparitana-adhastana graiveyaka, uparitanamadhyama graiveyaka, uparitana-uparitana aveyaka vizeSita nAma hai| inake bhI avizeSita, vizeSita, paryAptaka aura aparyAptaka ye bheda pratipAdanIya haiN| 23. anuttaropapAtika avizeSita nAma hai| vijayaja, vaijayantaja, jayantaja, aparAjitaja, sarvArtha siddhaja vizeSita nAma hai| ____ ina sabake bhI avizeSita, vizeSita, paryAptaka aura aparyAptaka ye bheda pratipAdanIya haiN| Jain Education Intemational Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 sAtavAM prakaraNa : sUtra 254-260 24. avisasie ajIvadabve, vise- 24. avizeSitam ajIvadravyaM, vize- sie dhammatthikAe adhammatthi- SitaM dharmAstikAya: adharmAstikAe AgAsasthikAe poggala kAyaH AkAzAstikAyaH pudtthikAe addhAsamae y| galAstikAya: adhvAsamayazca / 24. ajIva dravya avizeSita nAma hai| dharmA stikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura adhvAsamaya vizeSita nAma hai| 25. avisesie poggalatthikAe, 25. avizeSitaM pudgalAstikAyaH, visesie paramANupoggale dupae- vizeSitaM paramANupudgalaH dvipradesie tipaesie jAva aNaMta- zika: tripradezikaH yAvad anantapaesie ya / se taM dunaame| pradezikazca / tadetad dvinAma / 25. pudgalAstikAya avizeSita nAma hai| paramANupudgala, dvipradezika, tripradezika yAvat anantapradezika skandha vizeSita nAma hai / vaha dvinAma hai| tinAma-padaM trinAma-padam 255. se ki taM tinAme ? tinAme atha kiM tat trinAma ? trinAma tivihe paNNatte, taM jahA-davvanAme trividhaM prajJaptaM tadyathA-dravyanAma guNanAme pajjavanAme // guNanAma pryvnaam| trinAma-pada 255. vaha trinAma kyA hai ? trinAma ke tIna prakAra prajJapta haiM jaisedravya nAma, guNa nAma aura paryAya nAma / 256. se ki taM dadhvanAme ? dabvanAme atha kiM tad dravyanAma? dravya- chavihe paNNatte, taM jahA-dhamma- nAma SaDvidhaM prajJaptaM, tadyathA-dharmAtthikAe adhammatthikAe AgAsa- stikAyaH adharmAstikAya: AkAzAsthikAe jIvasthikAe poggala- stikAyaH jIvAstikAyaH pudgalAtthikAe addhaasme| se taM dabva- stikAya: adhvaasmyH| tadetad nAme // dravyanAma / 256. vaha dravya nAma kyA hai ? dravya nAma ke chaha prakAra prajJapta haiM, jaisedharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgl|stikaay aura adhvAsamaya / vaha dravya nAma hai| 257. se ki taM guNanAme ? guNanAme atha ki tad guNanAma? guNanAma paMcavihe paNNate, taM jahA-vaNNa- paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-varNanAma nAme gaMdhanAme rasanAme phAsanAme gaMdhanAma rasanAma sparzanAma sNsthaansNtthaannnaame|| nAma / 257. baha guNa nAma kyA hai ? guNa nAma ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaisevarNa nAma, gandha nAma, rasa nAma, sparza nAma aura saMsthAna naam| 258. se ki taM vaNNanAme ? vaNanAme atha kiM tad varNanAma? varNanAma paMcavihe paNNatte, taM jahA-kAla- paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA kAlavarNavaNNanAme nIlavaNNanAme lohiya- nAma nIlavarNanAma lohitavarNanAma vaNNanAme hAlihavaNNanAme sUkkila- hAridravarNanAma zuklavarNanAma / tadetad vaNNanAme / se taM vaNNanAme // varNanAma / 258. vaha varNa nAma kyA hai ? varNa nAma ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaisekRSNavarNa nAma, nIlavarNa nAma, raktavarNa nAma, pItavarNa nAma aura zvetavarNa nAma / vaha varNanAma hai| 259. vaha gandha nAma kyA hai ? gandha nAma ke do prakAra prajJapta haiM, jaisesurabhigandha nAma aura durgandha nAma / vaha gandha nAma hai| 256.se ki taM gaMdhanAme ? gaMdhanAme atha ki tad gaMdhanAma ? gaMdhanAma vihe paNNatte, taM jahA subbhi- dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-surabhigaMdhagaMdhanAme ya dubbhigaMdhanAme y| se nAma ca durabhigaMdhanAma c| tadetad taM gNdhnaame|| gaMdhanAma / 260. se ki taM rasanAme ? rasanAme atha kiM tad rasanAma ? rasa- paMcavihe paNNatte, taM jahA--titta- nAma paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathArasanAme kaDuyarasanAme kasAyarasa- tiktarasanAma kaTakarasanAma kaSAyarasanAme aMbilarasanAme mhrrsnaame| nAma amlarasanAma mdhurrsnaam| se taM rasanAme // tadetad rsnaam| 260. baha rasa nAma kyA hai ? rasa nAma ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaisetiktarasa nAma, kaTukarasa nAma, kaSAyarasa nAma, amlarasa nAma aura madhurarasa nAma vaha rasa nAma hai| Jain Education Intemational Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 261. se ki taM phakAsanAne ? phAsanAme aTThavihe paNNatte, taM jahA kakkhaDaphAsanAme mayaphAsanAme garuyaphAsanAme lahaphAsanAne sItaphAsanAme usiNaphAsanAme nijaphAsa nAme sukhAsanAme se se phAsa nAme // 262. se ki taM saMThANanAme ? saMThANanAme paMcavihe paNa, taM jahAparimaMDala saMThANanAme vaTTasaMThANanAme taMsa saMThANanAme cauraMsa saMThANanAme AyatasaMThANanAme / se taM saMThANanAme / se taM guNanAme // 263. se kiM taM pajjavanAme ? pajjavanAme aNegavihe paNNatte, taM jahAegaguNakAlae duguNakAlae tiguNakAlae jAva dasaguNakAlae saMkhejjagugakAlae asaMkhejjaguNakAlae anNtgunnkaale| evaM nIlalohiya- hAlidda-suvikalA bhANiyavvA / egaguNasubhagaMdhe duguNasubhagaMdhe tiguNasugaMdhe jAva anNtgunnsuvibhgNdhe| evaM dubhigaMdho vi bhAgiyo ega / guNatile jAva anaMtaguNatile evaM ka-kAya aMbila maharA vi maannivyaa| egaguNakaksaDe jAva anaMtaguNakavalaDe / evaM mauya garaya lahuya - sIta- usiNaniddha- - lukkhA vi bhANiyavyA se taM javanA / I 264. gAhA taM puNa nAmaM tivihaM, itthI purisaM napuMsagaM caiva / eesi tiSi pa aMtarima parUvaNaM yacchaM / / 1 / / tattha purisassa antA, A I U o havaMti cattAri / atha ki tad sparzanAma ? sparzanAma aSTavidhaM prajJaptaM, tadyathA kakkhaTasparzanAma mRdukasparzanAma laghukasparzanAma zItasparzanAma uSNasparzanAma snigdhasparzanAmasparsa nAma | tadetat sparzanAma / atha kiM tat saMsthAnanAma ? saMsthAna nAma paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathAparimaMDalasaMsthAnanAma vRttasaMsthAnanAma vyastrasaMsthAnanAma caturastrasaMsthAnanAma AyatasaMsthAnanAma / tadetat saMsthAnanAma | tadetad guNanAma | aya ki tat paryavanAma ? paryavanAma anekavidhaM prajJaptaM tadyathA-ekaguNakAlakaH dviguNakAlakaH triguNakAlakaH yAvaddazaguNakAlakaH saMveyaguNa kAlakaH asaMdhyevaguNakAlaka ananta guNakAlakaH / evaM nIlalohita vihAra zuklA api bhavitavyAH / ekaguNasurabhigaMdha: dviguNamurabhigaMdha: triguNasurabhigaMdhaH yAvad anantaguNasurabhigaMdha evaM durabhigaMdha api bhaNitavyaH ekaguNatiktaH dhAva / yAvad anantagugatiktaH evaM kaTuka-rupAyaamla - madhurAH api bhaNitavyA: / ekareneur ured anaMtaguNaka svaTa evaM mRdu-guru-lghu-shiit| uSNa-snigdha- rukSAH api bhaNitavyAH / tadetat paryavanAma / gAthA--- tad nAma punaH trividhaM, strI puruSaM napuMsakaM / eSAM trayANAm api ca ante prarUpaNAM vakSye // 1 // tatra puruSasya antAH, A I U o bhavanti catvAraH / aNuogadArA 261. vaha sparza nAma kyA hai ? sparza nAma ke ATha prakAra prajJapta haiM, jaise - karkaza sparza nAma, mRdu sparza nAma, guru sparza nAma, laghu sparza nAma, zIta sparza nAma, USNa sparza nAma, snigdha sparza nAma aura rUkSa sparza nAma / vaha sparza nAma hai / 262. vaha saMsthAna nAma kyA hai ? saMsthAna nAma ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise- parimaMDala saMsthAna nAma, vRtta saMsthAna nAma, tyasra [ trikoNa] saMsthAna nAma, caturasra [ catuSkoNa] saMsthAna nAma aura Ayata saMsthAna naam| vaha saMsthAna nAma hai| vaha guNa nAma hai / 263. vaha paryAya nAma kyA hai ? paryAya nAma ke aneka prakAra prajJapta haiM, jaise- eka guNa kAlA, do guNa kAlA, tIna guNa kAlA, yAvat dasa guNa kAlA, saMkhyeya guNa kAlA, asaMkhyeya guNa kAlA aura ananta guNa kAlA / isI prakAra nIla, rakta, pIta aura zukla bhI pratipAdanIya haiM / eka guNa surabhi gandha, do guNa surabhi gandha, tIna guNa surabhi gandha yAvat ananta guNa surabhi gandha / isI prakAra durgandha bhI pratipAdanIya hai / eka guNa tikta yAvat ananta guNa tikta / isI prakAra kaTuka, kaSAya, amla aura madhura bhI pratipAdanIya haiN| eka guNa karkaza yAvat ananta guNa karkaza / isI prakAra mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa bhI pratipAdanIya haiN| vaha nAma hai| 264. gAthA 1. prakArAntara se paryAya nAma ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- strI, puruSa aura npuNsk| ina tInoM ke anta meM hone vAle pratyayoM kI prarUpaNA karUMgA / 2. pullinavAcI zabdoM ke anta meM AI U aura o ye cAra pratyaya hote haiN| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIliMgavAcI zabdoM ke anta meM okAra ko chor3akara A I aura U ye tIna pratyaya hote sAtavAM prakaraNa : sUtra 261-268 te ceva itthiyAe, havaMti okAraparihoNA // 2 // aMtiya iMtiya uMtiya, aMtA u napaMsaggassa boddhavvA / eesi tiNhaMpi ya, vocchAmi nirdasaNe etto // 3 // AkAraMto rAyA, IkAraMto girI ya siharI ya / UkAraMto viNhU, dumo oaMto u purisANaM // 4 // AkAraMtA mAlA, IkAraMtA sirI ya lacchI ya / UkAraMtA jaMbU, bahU ya aMtA u itthINaM // 5 // aMkAraMtaM dhanna, iMkAraMtaM napuMsagaM acchi| uMkAraMtaM polaM, mahuM ca aMtA napuMsANaM // 6 // -se taM tinAme // 3. napuMsakaliMgavAcI zabdoM ke anta meM aM, iM aura uM ye tIna pratyaya hote haiN| ___ isake bAda ina tInoM ke udAharaNa btaauuNgaa| 4. pulligavAcI zabdoM meM, jaise-rAyAAkArAnta, girI aura siharI IkArAnta, viNhU-UkArAnta aura dumo-okArAnta te caiva striyA:, bhavanti okAraparihInAH // 2 // aM iti ca iM iti ca uM iti ca, antAstu napuMsakasya boddhavyAH / eteSAM trayANAm api ca vakSyAmi nidarzanam itaH // 3 // AkArAntaH rAjA, IkArAntaH giriH ca zikharI ca / UkArAntaH viSNuH, drumaH oantaH tu puruSANAm // 4 // AkArAntA mAlA, IkArAntA zrI: ca lakSmI ca / UkArAntA jambU, vadhUH ca antAstu strINAm // 5 // aMkArantaM dhAnyaM, iMkArAntaM napuMsakam akSi / uMkArantaM pIla, madhu ca antA napuMsAnAm // 6 // tadetat trinaam| 5. strIliMgavAcI zabdoM meM, jaise-mAlA -AkArAnta, sirI aura lacchI-IkArAnta tathA jaMbU aura bahU-UkArAnta haiN| 6. napuMsakaliMgavAcI zabdoM meM, jaisedhannaM-aMkArAnta, acchi-iMkArAnta tathA pIlu aura mahuM-uMkArAnta haiN| vaha trinAma caunAma-padaM cartunAma-padam 265. se ki caunAme ? caunAme atha ki tat caturnAma ? caturnAma cauvihe paNNatte, taM jahA- caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-Agamena AgameNaM loveNaM payaIe vigA- lopena prakRtyA vikAreNa / rennN|| caturnAma-pada 265. vaha caturnAma kyA hai ? caturnAma ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaiseAgama se hone vAlA nAma, lopa se hone vAlA nAma, prakRti se hone vAlA nAma aura vikAra se hone vAlA nAma / 266. se ki ta AgameNaM? AgameNaM- atha ki tad AgamenI Agamena- 266. vaha Agama se hone vAlA nAma kyA hai ? padmAni payAMsi kuddaani| se taM padmAni payAMsi kuNDAni / tadetad Agama se hone vAlA nAma-padmAni, AgamaNaM // Agamena / payAMsi, kunnddaani| [yahAM padma, payas aura kuNDa zabdoM ko 'num' kA Agama huA hai|] vaha Agama se hone vAlA nAma hai| 267. se ki taM loveNaM ? loveNaM-te atra tetra, paTo atra-paTotra, ghaTo atra ghaTotra, ratho atra= rathotra / se taM lovennN|| atha ki tad lopena ? lopena-te atra-tetra, paTo atra-paTotra, ghaTo atra ghaTotra, ratho atra = rathotra / tadetad lopena / 267. baha lopa se hone vAlA nAma kyA hai? lopa se hone vAlA nAma-te- atrate'tra, paTo+atrapaTo'tra, ghaTo+atra ghaTo'tra, ratho+atrarathotra / [yahAM akAra kA lopa huA hai|] vaha lopa se hone vAlA nAma hai| 268.se ki taM payaIe ? payaIe- atha ki tat prakRtyA? prakRtyA- agnI etau, paTa imo, zAle ete, agnI eto, paTU imo, zAle ete, 268. vaha prakRti se hone vAlA nAma kyA hai ? prakRti se hone vAlA nAma-agnI etau, Jain Education Intemational Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 mAle ime / se taM pyiie|| mAle ime / tadetat prakRtyA / aNuogadArAI paTU imo, zAle ete, mAle ime| vaha prakRti se hone vAlA nAma hai| 266. se ki taM vigAreNaM? vigAreNaM atha ki tad vikAreNa ? vikAreNa- 269. vaha vikAra se hone vAlA nAma kyA hai ? -daNDasya agraM-daNDAgrama, sA daNDasya agra= daNDAna, sA AgatA vikAra se hone vAlA nAma-daNDasya+ AgatA...sAgatA, dadhi idaM= =sAgatA, dadhi idaM dadhIvaM, nabI agraM-daNDAnam, sA+AgatA-sAgatA, dadhIdama, nadI ihate-nadIhate, Ihate-nadIhate, madhu udakaMmadhUdaka, dadhi+ida-dadhIdaM, nadI+Ihate-nadIhate, madhu udakaMmadhadakama, vadhU Uhate vadhU uuhte-vdhuuhte| tadetad vikA- madhu+udaka-madhUdakaM aura vadhU+Uhate-vadhahate / se taM vigAreNaM / se taM reNa / tadetat caturnAma / vdhuuhte| [yahAM sandhi-janya vikAra hone caunAme // se ina zabdoM kI niSpatti huI hai| vaha vikAra se hone vAlA nAma hai / vaha caturnAma paMcanAma-padaM paJcanAma-padam 270. se ki taM paMcanAme ? paMcanAme atha kiM tad paJcanAma? paJcanAma paMcavihe paNNatte, taM jahA-1. paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-1. nAmikaM 2. nepAtikaM 3. AkhyA- nAmikaM 2. nepAtikam 3. AkhyAtika 4. aupasagika 5. mishrm| tikam 4. aupasagikaM 5. mizram / azva iti nAmikam / khalviti azva iti nAmikam / khalviti nepaatikm| dhAvatItyAkhyAti- nepAtikam / dhAvatItyAkhyAtikam / kam / parItyaupasagikam / saMyata parItyaupasargikam / saMyata iti iti mizram / se taM paMcanAme // mizram / tadetat paJcanAma / paMcanAma-pada 270. vaha paMcanAma kyA hai ? paMcanAma ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaisenAmika,' nepAtika," AkhyAtika aupasargika" aura mishr|" azva yaha nAmika hai| khalu yaha naipAtika hai| dhAvati yaha AkhyAtika hai| pari yaha aupasargika hai| saMyata yaha mizra hai / vaha paMcanAma hai| chanAma-padaM SaDnAma-padam 271. se ki taM chanAma? chanAme atha ki tat SaDnAma ? SaDnAma chavihe paNNatte, taM jahA--1. SaDvidhaM prajJaptaM, tadyathA--1. audaudaie 2. uvasamie 3. khaie yikaH 2. aupazamika: 3. kSAyikaH 4. khaovasamie 5. pAriNAmie 4. kSAyopazamikaH 5. pAriNAmikaH 6. snnivaaie| 6. sAnnipAtikaH / SaTnAma-pada 271. vaha SaTnAma kyA hai ? SaTnAma ke chaha prakAra prajJapta haiM, jaise1. audayika, 2 aupazamika, 3. kSAyika, 4. kSAyopazamika, 5, pAriNAmika, 6. sAnnipAtika / 272. se ki taM udaie? udaie atha kiM sa audayikaH ? audayikaH 272. baha audayika kyA hai ? vihe paNNatte, taM jahA - udae ya dvividhaH prajJaptaH, tadyathA- udayazca audayika ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseudayaniSphaNNe y|| udayaniSpannazca / udaya aura udayaniSpanna / 273. se ki taM udae ? udae- aTaNhaM kammapayaDINaM udae the| se taM ude| atha kisa udayaH? udayaH- aSTAnAM karmaprakRtInAm udayaH / sa eSa udyH| 273. vaha udaya kyA hai ? udaya-udaya ATha karma prakRtiyoM kA hotA hai| vaha udaya hai| 274. se ki taM udayaniSphaNNe? atha ki sa udayaniSpannaH ? udaya- 274. vaha udayaniSpanna kyA hai ? udayaniSphaNNe duvihe paNNatte, taM niSpannaH dvividha: prajJaptaH, tadyathA udayaniSpanna ke do prakAra prajJapta haiM, jaise jahA-jIvodayaniSphaNNe ya jIvodayaniSpannazva ajIvodaya- -jIvodayaniSpanna aura ajIvodayaniSpanna / ajIvodayaniSphaNNe y|| nisspnnshc| Jain Education Intemational Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM prakaraNa : sUtra 266-276 275. se ki taM jIvodayaniSkaNNe ? jIvodayaniSkaNNe agavihe paNNatte, taM jahA -neraie tirikkhajoNie maNusse deve, puDhavikAie AukAie teukAie vAukAie queeikAie tasakAie, kohakasAI mANakasAI mAyAkasAI lobhakasAI, itthavee purisavee napuMsagae kaNhalese nIlalese kAulese teulese pahalese sukkalese, micchadiTThI avirae asaNNI annANI AhArae chaumatthe sajogI saMsAra asiddha akevalI | se taM jIvodayaniSkaNNaM // 276. se kiM taM ajIvodaya niSkaNNe ? ajIvodayaniSphaNNe agavihe paNNattaM taM jahA orAliyaM vA sarIraM orAliyasa rorapaogapari NAmiyaM vA davyaM vyiM vA sarIraM veubviyasarIrapaogapari NAmiyaM vA dayaM evaM AhArayaM sarIraM teyagaM sarIraM kammayaM sarIraM ca bhANiyavvaM, paogapariNAmie vaNNe gaMdhe rase phAse / se taM ajIvodayaniSkaNNe se taM udayaniSkaSNe se taM udadae / 1 277. se ki ta uvasamie ? uvasamie dubihe paNNatte taM jahA uvasame ya uvasamaniSphaNNe ya // 278. se kiM taM usame ? unasame mohaNijjarasa kammassa uvasame NaM / se taM uvasame // - 276 se ki taM uvasamaniSkaraNe ? uvasamaniSkaNNe aNegavihe paNNatte, taM jahA usaMtako uvasaMtamANe , atha ki sa jIvodayaniSpannaH ? jIvodayaH anekavidha prapta, tadyathA-nairayikaH tiryagyoni manuSya devaH pRthivIkAdhika: akA ki taijaskAyika: vAyukAyikaH vanaspatikAyikaH sakAyikaH, krodhakApI mAnakaSAyI mAyAkaSAyI lobhakaSAyI, strIvedaH puruSavedaH napuMsaka vedA kRSNalezya: nIsalezya: kapotalezyaH tejasalezyaH padmalezyaH zuklalezyaH, mithyAdRSTi: avirataH asaMjJI ajJAnI AhArakaH chadmasthaH sayogI saMsArastha: asiddhaH akevalI / sa eSa jIvodaya niSpannaH // atha kiM sa ajIvodaya miSpannaH ? ajIbodaniSyannaH anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-audArikaM vA zarIram auvArikazarIraprayogapariNAmitaM vA dravyaM vaikriyaM vA zarIra sirIjayogapariNAmitaM vA dravya evam AhAra zarIraM taijasaM zarIraM karmakaM zarIraM ca bhaNitavyaM, prayogapariNAmitaH varNaH gaMdha: rasaH sparzaH / sa eSa ajIvodayaniSpannaH / sa eSa udayaniSpannaH / sa eSa audayikaH / atha ki sa aupazamika: ? aupazamikaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA upazamazca upazama niSpannazca / atha ki sa upazamaH ? upazamaHmohanIyasya karmaNaH upazamaH / sa eSa upazamaH / atha ki sa upazamaniSpannaH ? upazamaniSpanna: anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-upazAMtakoSaH upazAMtamAnaH 275. vaha jIvodaya niSpanna kyA hai ? 1 7 jIvodaya niSpanna ke aneka prakAra prajJapta haiM, jaisevairayika, tiryakyoki manuSya aura deva, pRthvIkAyika apakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika vanaspatikAvika aura sakA yika phodhakathAyI mAnakaSAyI mAyAkaSAyI aura somapAyI, strIvedaka, puruSavedaka aura napuMsakavedaka, kRSNaleyA vAlA nIlalezyA vAlA, kApotalezyA vAlA, tejolezyA vAlA, padmalezyA vAlA aura zuklalezyA vAlA, mithyAdRSTi, avirata jAna AhAraka, chadmastha, sayogI, saMsArastha, asiddha aura akevalI / vaha jIvodayaniSpanna hai / 276. vaha ajIvodayaniSpanna kyA hai ? 165 ajIvodayaniSpanna ke aneka prakAra prajJapta haiM. jaise--audArika zarIra, audArika zarIra ke prayoga dvArA pariNAmita pudgala dravya / vaikriya zarIra, vaikriya zarIra ke prayoga dvArA pariNAmita pudgala dravya / AhAraka zarIra, AhAraka zarIra ke prayoga dvArA pariNAmita pudgala dravya / tejasa zarIra, tejasa zarIra ke prayoga dvArA pariNAmita pudgala dravya / karmaka zarIra, karmaka zarIra ke prayoga dvArA pariNAmita pudgala dravya / pAMcoM zarIroM ke prayoga dvArA pariNAmita varNa, gaMdha, rasa aura sparza / vaha ajIvodayaniSpanna hai / vaha udayaniSpanna hai / vaha audayika hai / 277. vaha aupazamika kyA hai ? aupazamika ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseupazama aura upazamaniSpanna / 278. vaha upazama kyA hai ? upazama - upazama mohanIya karma kA hotA hai | vaha upazama hai / 279. vaha upazamaniSpanna kyA hai ? upazamaniSpanna ke aneka prakAra prajJapta haiM, jaise--upazAMta krodha, upazAMta mAna, upazAMta Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 uvasaMtamAe uvasaMtalohe uvasaMtapeje uvasaMtadose uvasaMtadaMsaNamohaNije ubasaMtacaritamohaNijje uvasamiyA sammattaladdhI uvasamiyA carittaladdhI uvasaMta kasAyacha umatthavIyarAge se taM uvasamaniSpaNe / se taM uvasamie / / 280. se ki taM khaie ? khaie duvihe paNNattaM taM jahA e niSkaNNe ya // 281. se kie? khae-ahaM kammapayaDINaM khae NaM / se taM khae || upazAMtamAya: upazAMtalobhaH upazAMtapreyAH upazAMtadoSaH upazAMtadarzanamohanIyaH upazAMtacaritramohanIyaH aupazamikA samyaktvalabdhi : aupazamikA caritralabdhiH upazAMtakaSAya masthavItarAgaH / sa eSa upazamaniSpannaH / sa eSa aupazamika: / atha kiM sa kSAyikaH ? kSAyikaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA kSayazca kSayafropannazca / atha kiM sakSaya ? kSayaH - aSTAnAM karmaprakRtInAM kSayaH / sa eSa kSayaH / 282. se kiM taM khayaniSkaNNe ? khayaniSkaNNe aNegavihe paNNatte, taM jahA - uppaNNanANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI, khINaAbhiNiyohiya nANAvaraNe khojasuyanANAvaraNe loNaohinANAvaraNe loNamaNapajavanANAvaraNe khoNakevala nANAvaraNe aNAvaraNe nirAvaraNe loNAvaraNe nANAvara nikammavippakke, kevaladaMsI savvadaMsI khani khINaniddAnidde khIpayale khINapayalApayale khothI giddhI khIcanAvaraNa daMsaNAvaraNe khINaavakkhadaMsaNA varaNe khINaohidaMsaNAvaraNe khoNakevala saNAvaraNe anAvaraNe nirA varaNe khoNAvaraNe darisaNAvara Nijjakammavipamukke, khINasAya vaiyaNijje khINaasAyaveyaNijje aveSaNe nivedane khINaveyaNe subhAsubhaveyaNijjakamma vippamukke, khINakohe khINamANe loNamAe loNalohe khINapejje khINado se khINadaMsaNamohaNije khINacarita mohaNijje amohe nimmohe khINamohe mohaNijjakammaviSyamukke, atha kisa kSayafropannaH ? kSayaniSpannaH anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA - utpannajJAnadarzanadharaH ahaM jinaH kevalI kSINAminiyadhikajJAnAvaraNaH kSINatajJAnAvaraNaH kSINAvadhijJAnAvaraNaH kSINamanaH paryavajJAnAvaraNa: pAnAvaraNa anAvaraNaH nirAvaraNa: loNAvaraNaH jJAnAvaraNIya karmavipramuktaH kevala sarva kSINanidraH kSINanidrAnidraH kSoNapracala: kSINapracalApracalaH kSINastyAnagRddhiH kSINacakSurdarzanAvaraNaH kSINAcakSuzrIgAvadhidarzanAvaraNaH anAvaraNaH loga kevaladarzanAvaraNa nirAvaraNa: kSINAvaraNa darzanAvarajIvakarmaviprayuktaH, sIgasAtabedanIyaH kSINAsAta vedanIyaH avedanaH nirvedana: kSINavedana: zubhAzubhavedanIyakarmavipramuktaH, kSINakrodhaH kSINamAna: kSINamAya: lIgaloma kSINapreSA: sauNadoSa kSINadarzanamohanIyaH kSINacaritramohanIyaH amoha nirmoha kSINamoha mohanIyaviktaH, kInanaradhikAyuH zrIgatiyo kAyuSaH kSINa manuSyAyuSaH kSINa devAyuSaH anApuSaH nirAyuSaH kSINAyuSa: Ayu aNuogadArAI mAyA, upazAMta lobha, upazAMta preya, upazAMta doSa, upazAnta darzana mohanIya, upazAnta cAritra mohanIya, aumikI sampakvatathi, aupazamikI cAritralabdhi aura upazAntakaSAya vAlA chadmasthavItarAga / vaha upazamaniSpanna hai / vaha aupazamika hai / 280. vaha kSAyika kyA hai ? kSAyika ke do prakAra prajJapta haiM, jaisekSaya aura kSayaniSpanna / 181. vaha kSaya kyA hai ? kSaya kSaya ATha karma prakRtiyoM kA hotA hai / vaha kSaya hai / 282. vaha kSayaniSpanna kyA hai ? kSayaniSpanna ke aneka prakAra prajJapta haiM, jaise - utpanna jJAnadarzana ke dhAraka arhat jina kevalI, zrIgajAbhinibadhikahAnAvaraNa, kSINazrutajJAnAvaraNa kSINaavadhijJAnAvaraNa, kSINamanaH paryavajJAnAvaraNa, kSINakevalajJAnAvaraNa, anAvaraNa, nirAvaraNa, kSINAvaraNa, jJAnAvaraNIya karma se vipramukta / kevaladarzI, sarvadarzI, kSINanidrAvAlA, kSINanidrAnidvAvAsA kSINapracalAvAlA, kSIpAlanA, kSINastyAnadivAlA, kSINacakSudarzanAvaraNa kSINacakSudarzanA varaNa kSINaavadhidarzanAvaraNa kSINakevaladarzanAvaraNa, anAvaraNa, nirAvaraNa, kSINAvaraNa, darzanAvaraNIya karma se vipramukta / kSINasAta vedanIya, kSINaasAtAvedanIya, avedana, nirvedana, kSINavedana, zubha-azubhavedanIya karma se vipramukta / kSINakrodha, kSINamAna, kSINamAyA, kSINalobha, kSINapreya aura zrIgadveSa, bhImadarzanamohanIya, kSINacAritramohanIya, amoha, nirmoha, kSINamoha, mohanIya karma se viprmukt| kSIravikAraka zrImatirmayonikA yuSka, kSINamanudhyAyuSya, anAyuSka, nirAyuSka, kSINAyuSka, AyuSya karma se vipramukta / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM prakaraNa : sUtra 280 - 285 khINaneraiyAue khoNatirikkha joNiyAue khINa maNussAue khINadevAue aNAue nirAue khogAu AkammaviSyamukke, yaha jAi sarIraMgovaMga baMdhana-saMghAya saMghapaNa saMThANa agayadibaMda ghAyavipamukke khINasubhanAme khINaasubhanAme aNAme niSNAme khINanAme subhAsubhanAmakammavippa mukke, khINauccAgoe khojanIyAgoe agoe nigoe khINagoe subhASagolakammaviSyamupake, khINadANaMtarAe khINalAbhaMtarAe khINabhogaMtarAe khINauvabhogaMtarAe loNavIriyaMtarAe anaMtarAe niraMta rAe vItarAe aMtarAyakammaviSyamukke, siddhe buddhe mutte parinibbuDe aMtagaDe sanyadukkhappa hoNe se taM niSkaNNe se taM khaie // 282. se ki taM khavasamie ? khaosamie duvihe paNa taM jahAkhaovasame ya khaovasamaniSkaNe ya // - 284. se kiM taM khaovasame ? khaobasame cauNhaM ghAikamA ba vasame NaM - nANAvara Nijjassa daMsaNAvara Nijjassa mohaNijjassa aMtarAyassa khaovasame NaM se taM khaovasame || 1 285. se kiM taM khaovasamaniSphaNNe ? khaovasamaniSkaNNe aNegavihe paNNatte, taM jahA - khaovasamiyA AbhiNivohiyAlaDho, sao samiyA nANaDhI, khaovasa miyA ohinANaladdhI, khaovasamiyA maNapajjavanANaladdhI; khaovasamiyA maiannANaladdhI, khaovasamiyA suyaannANaladvI, khaovasamiyA vibhaMganANaladdhI; khaovasamiyA cakkhudaMsaNaladdhI, khao karmavipramuktaH, gati-jAti-zarIraaMgopAMga bandhana saMghAta saMhananasaMsthAna aneka 'boMdi' vRndasaMghAtavipramuktaH kSINazubhanAmA anAmA nirnAmA kSINanAmA zubhAzubhanAmakarmavipramuktaH, sIyoH socagotra: agotraH nirgotraH kSINagotra zubhAzubhagotrakarmavipramuktaH zrIpadAnAntarAya: kSINalAbhAntarAyaH kSINa bhogAntarAyaH kSINopabhogAntarAyaH kSINavIryAntarAyaH nirantarAya: kSINAntarAya antarAyakarmavipramuktaH, siddhaH buddhaH muktaH parinirvRtaH aMtakRtaH sarvaduHkhaprahINaH / sa eSa kSayaniSyanna sa eSa sAvikaH / anantarAyaH atha kisa kSAyopazamikaH ? kSayopazamika dvividhaH prajJaptaH, tadyathA--kSayopazamazca kSayopazamaniSpannazca / atha ki sa kSayopazamaH ? kSayoghAtikarmaNAM pazamaH - caturNAM kSayopazamaH - jJAnAvaraNIyasya varzanAvaraNIyasya mohanIyasya aMtarAyasya kSayopazamaH sa eva kSayopazamaH / atha kisa kSayopazama niSpannaH ? anekavidhaH kSayopazamaviNyapra tadyathA - kSAyopazamikA prajJaptaH, abhibodhijJAnasandhiH kSAyopazamikA bhUtAnalabdhiH zAmIcazamikA avadhijJAnalabdhi:, kSAyopazamikA manaH paryavajJAnalabdhiH; kSAyopazamikA matiajJAnalabdhiH kSAyopazamikA zrutaajJAnalabdhi:, kSAyopazamikA vibhaGgajJAnalabdhiH; kSAyopazamikA cakSurdarzana labdhi:, kSAyopa 167 gati, jAti, zarIra, agopAMga, baMdhana, saMghAta, saMhanana, saMsthAna, aneka zarIra paTala ke saMghAta se vipramukta, kSINazubhanAma, kSINaazubhanAma, anAma, nirnAma, lIganAma, zubha - azubha nAma karma se vipramukta / kSINauccagotra, kSINanIcagotra, agotra, nirgotra, kSINagotra, zubhAzubha gotra karma se viprmukt| kSINAnAntarAya, kSINalAbhAntarAya, logabhogAntarAva, kSINaupabhogAntarAya, kSINavIryAntarAya, anantarAya, nirantarAya, kSINAntarAya, antarAya karma se vipramukta, siddha, buddha, mukta, parinirvRta, antakRta aura saba duHkhoM se prahINa / vaha kSayaniSpanna hai / vaha kSAyika hai / 283. vaha kSAyopazamika kyA hai ? kSAyopazamika ke do prakAra prajJapta haiM, jaise--kSayopazama aura kSayopazamaniSpanna | 284. vaha kSayopazama kyA hai ? , kSayopazama-jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAti karmoM kA kSayopazama hotA hai / vaha kSayopazama hai / 285. vaha kSayopazama niSpanna kyA hai ? 1 kSayopazama niSpanna ke aneka prakAra prajJapta haiM, jaise-- AyopazamikI abhinivodhikajJAnalabdhi kSAyopazamiko zrutajJAnalandhi, kSAyopazamikI avadhijJAnalabdhi, kSAyopazamikI manaH paryavajJAnalabdhi kSAyopazamikI matiajJAnalabdhi, kSAyopalamikI azAnaladhi kSAyopazamikI vibhaMgajJAnalabdhi, kSAyoSaNamikI darzanAyopazamikI aca darzana, kSAyopazamikI avadhidarzanalabdhi, kSAyopazamikI samyakdarzanalabdhi, Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 samiyA acadaMsaNalI, khao yasamiyA ohidesanalaDI, khao vasamiyA sammayaMsaNalI, khao yasamiyA micchAdaMsaNalI, khao vasamiyA sammamicchAdaMsaNaladdhI; khaovasamiyA sAmAiyacarittaladdhI, zamikA adarzanalA lAvIpa zamikA avadhidarzanaladhiH kSApopazamikA samyagdarzanadhiH kSAyopa zamikA midhyAdarzanala, kSAyopazamikA samyagmithya / darzana labdhiH ; kSAyopazamikA sAmAyikacaritralabdhi, sAvakArAna caritralabdhiH kSAyopazamikA parihAravizuddhikacarilabdhiH kSAyopazamikA sUkSmasaMparAyacaritralabdhi:, AyopazamikA caritrAcaritrasandhi kSAyopazamikA dAnalabdhiH, kSAyopazamikA lAbhalabdhi:, kSAyopazamikA bhogalavdhiH kSAyopazamikA upabhogalabdhiH, kSAyopazamikA vIryalabdhiH; kSAyopazamikA bAlavIryasandha kSAyopazamikA paNDitala sAyopazamikA paNDitabIlabdhiH kSAyopazamikA zrotrendriyalabdhiH kSAyopazamikA cakSurindriyalavdhi', ghrANendriyalabdhi, khaovasamiyA kSAyopazamikA dilI khaovasamiyA ovasamiyA khaovasamiyA khaovasamie kSAyopazamikA jihva endriyalabdhiH dilI kSAyopazamikA svarNandriyaH jimmili kSAyopazamikaH : AcAradharaH, kSAyopaphAsi dilI; zamika: sUtrakRtadharaH, kSAyopazamikaH AyAraghare, khaovasamie sUyagaDa- kSAyopazamika: vyAkhyAprajJaptidharaH, sthAnadharaH, kSAyopazamikaH samavAyadharaH, dhare, khaovasamie ThANadhare, khaokSAyopazamika: jJAtadharmakathAdharaH, samie samavatyadhare samavasamie kSAyopazamika upAsakadazAdharaH, viyAhapaNNattidhare, khaovasamie kSAyopazamika: aMtakRtadazAdharaH, nAyAdhammaka hAdhare, khaovasamie kSAyopazamika: anuttaropapAtikadazAuvAsagadasAdhare, khaovasamie dharaH, kSAyopazamikaH praznavyAkaraNaaMtagaDadasAdhare, khaovasamie gharaH, kSAyopazamikaH vipAkazratadharaH, aNutarovavAiyadasAdhare, samovasa kSAyopazamikA dRSTi mie pahAyAgaraNavare, khaovasamie kSAyopazamika navapUrvI sApopavivAgasuyadhare, khaovasamie diTThi- zamikaH dazapUrvI, kSAyopazamika: vAyaghare, khaovasamie navaputhvI, caturdazapUrvI kSAyopazamika manI, khaovasamie dasapuvI, khaovasa- kSAyopazamika : vAcakaH / sa eSa mie cauddasa puNvI khaovasa mie kSayopazamaniSpannaH sa eva kSAyopa cauddasapuvvI, gaNI, khaovasamie vAyae se taM zamika khaovasamaniSphaNNe / se taM khaosamie / / / ovasamiyA dvAvaNacarita laDhI, khaovasamiyA parihAraviDiyacaritalI khabhavasamiyA hamasaMparAyacaritalaDI, laosamiyA caritAvaritaladI; khaovasamiyA dANaladdhI, khaoyasamiyA lAbhalI, khaovasa miyA bhogaladdhI, khaovasamiyA uvabhogaladdhI, khaovasamiyA voriyaladdhI; khaovasamiyA bAlavoriyalar3I, khaovasamiyA paMDiya vIriyaladdhI, khaovasamiyA bAlapaMDiyaborivalI, khayavasamiyA soiMDiyalar3I, " " aNuogadArAI kSAyopazamikI mithyAdarzanalabdhi, kSAyopazamikI sampakamadhyAvadhi samI sAmAyikavAridhi, kSAyopazamikI medopasthApanacaritrasandhi kSAyopazamikI parihAravizuddhikapAli kSAyopaza mikI sUkSmasaMparAyacAritralabdhi, kSAyopazamizrI pAriSAvAridhi kSAyopazamikI dAnalabdhi, kSAyopazamikI lAbhalabdhi, kSAyopazamikI bhogalabdhi kSAyopazamikI upabhogalabdhi, kSAyopazamikI vIryalabdhi, kSAyopazamikI bAlavIryalabdhi, kSAyopazamikI paNDita - vIryalabdhi, kSAyopazamikI bAlapaNDitavIryalabdhi, kSAyopazamika bolabdhi AyopazamikI prANendriyandhi kSAyopaza mikI rasanendriyalabdhi kSAyopazamikI sparzanendriyalabdhi | sAyonamika AcAradhara, kSAyopazamika sUtrakRtadhara, kSAyopazamika sthAnadhara, kSAyopazamika samavAyadhara, kSAyopazamika vyAkhyAprajJaptidhara, kSAyopazamika jJAtAdharma kathAdhara, kSAyopazamika upAsakadazAdhara, kSAyopazamika antara kSAyopazamika anupA tikadazAdhara, kSAyopazamika praznavyAkaraNaghara yonamika vipAkaghara Avopamika dRSTivAdapara kSAyopazamika nakpUrvI, kSAyopazamika dazapUrvI kSAyopazamika caturdazapUrvI kSAyopazamika gaNI, kSAyopazamika vAcaka | vaha kSayopazamaniSpanna hai| vaha kSAyopazamika hai / 1 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mika / sAtavAM prakaraNa : sUtra 285-286 166 286. se ki taM pAriNAmie? pAri- atha kisa pAriNAmikaH ? pAri- 286. vaha pAriNAmika kyA hai ? NAmie duvihe paNNatte, taM jahA- NAmikaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA- pAriNAmika ke do prakAra prajJapta haiM, jaise sAi-pAriNAmie ya aNAi-pAri- sAdi-pAriNAmikazca anAdi- -sAdi pAriNAmika aura anAdi pAriNANAmie y|| pAriNAmikazca / 287. se ki taM sAi-pAriNAmie ? atha kisa sAdi-pAriNAmika: ? 287. vaha sAdi pAriNAmika kyA hai ? sAi-pAriNAmie aNegavihe sAdi-pAriNAmikaH anekavidhaH sAdi pAriNAmika ke aneka prakAra prajJapta paNNatte, taM jahAprajJaptaH, tadyathA haiM, jaise-jIrNa surA, jIrNa gur3a, jIrNa ghI, jIrNa gAhAgAthA cAvala, abhra, abhravRkSa, saMdhyA, gandharvanagara, juNNasurA juNNagulo, jIrNasurA jIrNaguruH ulkApAta, dizAdAha, garjana, vidyut, nirghAta, juNNaghayaM juNNataMdulA ceva / jIrNaghRtaM jIrNataMdulAH caiva / yUpaka, yakSAdIpta, dhUmikA, mahikA, rajaghAta, abbhA ya abbharukkhA, abhrANi ca abhravRkSAH, candragrahaNa, sUrya grahaNa, candrapariveza, sUryaparisaMjhA gaMdhavanagarA ya // 1 // sandhyA gandharvanagarANi ca // veza, praticandra, pratisUrya, indradhanuSa, udakaukkAvAyA disAdAhA gajjiyaM __ ulkApAtA: dizAvAhAH gajitaM matsya, kapihasita, amoghA, varSa (kSetra), varSavijjU nigghAyA jUvayA jakkhA- vidyuta nirghAtAH yUpakA: yakSAdIptAH dhara, grAma, nagara, ghara, parvata, pAtAla, bhavana, littA dhUmiyA mahiyA rayugdhAo dhamikAH mahikAH rajodghAtAH naraka, ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, caMdovarAgA sUrovarAgA caMdapari- candroparAgAH sUroparAgAH candrapari paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamA, tamastamA / vesA saraparivesA paDicaMdA paDi- veSAH sarapariveSAH praticandrAH prati- __saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmasarA iMdadhaNa udagamacchA kavi- sarAH indradhanaSi uvakamatsyAH loka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, hasiyA amohA vAsA vAsadharA kapihasitAni amoghAH varSANi varSa- prANata, AraNa, acyuta, aveyaka, anuttara, gAmA nagarA gharA pavvatA pAyAlA dharAH grAmAH nagarANi gRhANi parvatAH ISatprArabhArA, paramANa pudgala, dvipradezika bhavaNA nirayA rayaNappabhA sakkara- pAtAlAH bhavanAni nirayAH ratnaprabhA yAvat anantapradezika / vaha sAdi pArippabhA vAluyappabhA paMkappamA dhUmazarkarApramA bAlukAprabhA paDUprabhA mANika hai| ppabhA tamA tamatamA sohamme IsANe dhUmaprabhA tamA tamastamA saudharmaH saNaMkumAre mAhide baMbhaloe laMtae IzAnaH sanatkumAraH mAhendraH brahmamahAsukke sahassAre ANae pANae lokaH lAntakaH mahAzukraH sahasrAraH AraNe accue gevejje aNuttare AnataH prANataH AraNaH acyutaH IsippaDabhArA paramANupoggale praiveyaka: anuttaraH ISatprAramArA dupaesie jAva annNtpesie| se paramANapudgalaH dvipravezikaH yAvad taM saai-paarinnaamie|| anantapradezikaH / sa eSa saavi-paarinnaamikH| 288. se ki taM aNAi-pAriNAmie? athaH kisa anAdi-pAriNAmikaH? 288. vaha anAdi pAriNAmika kyA hai ? aNAi- pAriNAmie-dhammatthi- anAdi-pAriNAmikaH-dharmAstikAyaH anAdi pAriNAmika-dharmAstikAya, kAe adhammatthikAe AgAsatthi- adharmAstikAyaH AkAzAstikAyaH adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAe jIvasthikAe poggalasthikAe jIvAstikAyaH pudgalAstikAyaH adhvA- kAya, pudgalAstikAya, adhvAsamaya, loka, addhAsamae loe aloe bhava- samayaH loka: alokaH bhavasiddhikAH aloka, bhavasiddhika, aura abhavasiddhika / siddhiyA abhvsiddhiyaa| se taM amvsiddhikaaH| sa eSa anAdi- vaha anAdi pAriNAmika hai| vaha paarinnaaannaai-paarinnaamie| se taM pAri- paarinnaamikH| sa eSa pAriNA- mika hai|" nnaamie|| mikaa| 286. se kiM taM sannivAie? sanni- apa ki sa sAnnipAtikaH? sAnni- 289. vaha sAnnipAtika kyA hai ? vAie-eesi ceva udaiya-uva- pAtika:-eteSAM caiva audayika- sAnnipAtika-inhIM audayika, aupaza Jain Education Intemational Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 aNuogadArAI samiya-kha iya-khaovasamiya- pAri- aupazamika - kSAyika- kSAyopazamikaNAmiyANaM bhAvANaM dugasaMjoeNaM pAriNAmikAnAM bhAvAnAM dvikasaMyogena tigasaMjoeNaM caukkasaMjoeNaM trikasaMyogena catuSkasaMyogena paJcakapaMcagasaMjoeNaM je nippajjai savve saMyogena yat niSpadyate sarva tat sAnnise sannivAie nAme / tattha NaM dasa pAtikaM nAma / tatra daza dvikasaMyogAH, dugasaMjogA, dasa tigasaMjogA, paMca daza trikasaMyogAH, paJca catuSkasaMyogAH, caukkasaMjogA, ege pNcksNjoge| ekaH pnycksNyogH| mika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika bhAvoM meM do ke saMyoga se, tIna ke saMyoga se, cAra ke saMyoga se aura pAMca ke saMyoga se jo bhAva niSpanna hote haiM ve saba sAnnipAtika bhAva haiN| ___ ina audayika Adi bhAvoM meM dvikasaMyogI dasa, trikasaMyogI dasa, catuSkasaMyogI pAMca aura paJcakasaMyogI eka hai| tatra ye ete daza dvikasaMyogAH te ime NaM ime-1. asthi nAme udaie -1. asti nAma audayikaH upauvasamaniSphaNNe 2. atthi nAme zamaniSpannaH 2. asti nAma audayikaH udaie khayanipphaNNe 3. atthi nAme kSayaniSpannaH 3. asti nAma audaudaie khaovasamanipphaNNe 4. yikaH kSayopazamaniSpannaH 4. asti asthi nAme udaie pAriNAmiya- nAma audayikaH pAriNAmikaniSpanna: nipphaNNe 5. atthi nAme uvasamie 5. asti nAma aupazamikaH kSayakhayanipphaNNe 6. atthi nAme uva- niSpannaH 6. asti nAma aupazamika: samie khaovasamaniSphaNNe 7. kSayopazamaniSpannaH 7. asti nAma asthi nAme uvasamie pAriNA aupazamika: pAriNAmikaniSpannaH miyaniSphaNNe 8. asthi nAme khaDae 8. asti nAma kSAyikaH kSayopazamakhaovasamanipphaNe 6. atthi nAme niSpannaH 9. asti nAma kSAyika: khaie pAriNAmiyaniSphaNNe 10. pAriNAmikaniSpannaH 10. asti asthi nAme khaovasamie pAri- nAma kSAyopazamikaH pAriNAmikaNAmiyaniSphaNNe // nisspnnH| 290. jo dasa dvikasaMyogI nAma haiM ve ye haiM 1. audayika upazamaniSpanna nAma / 2. audayika kSayaniSpanna nAma / 3. audayika kSayopazamaniSpanna nAma / 4. audayika pAriNAmikaniSpanna nAma / 5. aupazamika kSayaniSpanna nAma / 6. aupazamika kSayopazamaniSpanna nAma / 7. aupazamika pAriNAmikaniSpanna 8. kSAyika kSayopazamaniSpanna nAma / 9. kSAyika pAriNAmikaniSpanna nAma / 10. kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna naam| 0 . 291. 1. vaha audayika upazamaniSpanna nAma kauna sA hai ? __audayika manuSya aura upazAMta kaSAya, yaha audayika upazamaniSpanna nAma hai| 2. vaha audayika kSayaniSpanna nAma kaunasA 261. 1. kayare se nAme udaie uva- 1. kataraH sa nAma auvayikaH upa- samanipphaNNe? udaie tti maNusse zamaniSpannaH ? audayikaH iti manuSyaH uvasaMtA kasAyA, esa NaM se nAme upazAMtA: kaSAyAH, eSa sa nAma udaie uvsmnipphnnnne| audayikaH upazamaniSpannaH / 2. kayare se nAme udaie khaya 2. kataraH sa nAma audayikaH kSayanipphaNNe ? udaie ti maNusse niSpanna ? audayikaH iti manuSyaH khaiyaM sammattaM, esa NaM se nAme uda kSAyikaM samyaktvaM, eSa sa nAma ie khynissphnnnne| audayikaH kssynisspnnH| 3. kayare se nAme udaie khao- 3. kataraH sa nAma audayikaH vasamanipphaNNe ? udaie tti kSayopazamaniSpannaH ? audayikaH iti maNusse khaovasamiyAiM iMdiyAI, manuSyaH kSAyopazamikAni indriyANi, esa NaM se nAme udaie khaovasama eSa sa nAma audayikaH kssyopshmnissphnnnne| nisspnnH| 4. kayare se nAme udaie pAriNA- 4. kataraH sa nAma auvayikaH miyaniSphaNNe? udaie tti maNasse pAriNAmikaniSpannaH ? audayika: pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme iti manuSyaH pAriNAmika: jIva:, ___ audayika manuSya aura kSAyika samyaktva, yaha audayika kSayaniSpanna nAma hai / 3. vaha audayika kSayopazamaniSpanna nAma kauna sA hai ? audayika manuSya aura kSAyopazamika indriyAM, yaha audayika kSayopazamaniSpanna nAma hai| 4. vaha audayika pAriNAmikaniSpanna nAma kaunasA hai ? audayika manuSya aura pAriNAmika jIva, Jain Education Intemational Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 yaha audayika pAriNAmika niSpanna nAma hai| sAtavAM prakaraNa : sUtra 260-262 udaie paarinnaamiynissphnnnne| eSa sa nAma audayikaH pAriNAmika nisspnnH| 5. kayare se nAme uvasamie khaya- 5. kataraH sa nAma aupazamikaH nipphaNNe? uvasaMtA kasAyA khaiyaM kSayaniSpannaH ? upazAntAH kaSAyAH sammattaM, esa NaM se nAme uvasamie kSAyikaM samyaktvaM, eSa sa nAma khynissphnnnne| aupazamikaH kSayaniSpannaH / 5. vaha aupazAmika kSayaniSpanna nAma kauna sA hai ? upazAMta kaSAya aura kSAyika samyaktva, yaha aupazamika kSayaniSpanna nAma hai| 6. kayare se nAme uvasamie khao- 6. kataraH sa nAma aupazamikaH vasamaniSphaNNe ? uvasaMtA kasAyA kSayopazamaniSpannaH ? upazAntAH khaovasa miyAiM iMdiyAI, esa NaM ___ kaSAyAH kSAyopazamikAni indrise nAme uvasamie khaovasama- yANi, eSa sa nAma aupazamika: nissphnnnne| kSayopazamaniSpannaH / 7. kayare se nAme uvasamie pAri- 7. kataraH sa nAma aupazamikaH NAmiyaniSphaNNe? uvasaMtA kasAyA pAriNAmikaniSpannaH ? upazAntAH pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme kaSAyA. pAriNAmikaH jIvaH, eSa sa uvasamie paarinnaamiynissphnnnne| nAma aupazamikaH pAriNAmika niSpannaH / 8. kayare se nAme khaie khaovasama- 8. kataraH sa nAma kSAyikaH kSayopaniSphaNNa? khaDayaM sammattaM khao- zamaniSpannaH ? kSAyikaM samyaktvaM vasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se kSAyopazamikAni indriyANi, eSa sa nAme khaie khovsmnissphnnnne| nAma kSAyika: kSayopazamaniSpannaH / 6. baha aupazamika kSayopazama niSpanna nAma kaunasA hai ? upazAMta kaSAya aura kSAyopazamika indriyAM, yaha aupazamika kSayopazama niSpanna nAma hai| 7. vaha aupazamika pAriNAmikaniSpanna nAma kauna sA hai ? upazAMta kaSAya aura pAriNAmika jIva, yaha aupazamika pAriNAmikaniSpanna nAma hai / 6. kayare se nAme khaie pAriNA- 9. kataraH sa nAma kSAyikaH pArimiyaniSphaNNe? khaiyaM sammattaM __NAmikaniSpannaH ? kSAyikaM samyaktvaM pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme pAriNAmikaH jIvaH, eSa sa nAma khaie paarinnaamiynipphnnnne| kSAyika: pAriNAmikaniSpanna: / 8. vaha kSAyika kSayopazamaniSpanna nAma kauna sA hai ? kSAyika samyaktva aura kSAyopazamika indriyAM, yaha kSAyika kSayopazamaniSpanna nAma hai| 9. vaha kSAyika pAriNAmikaniSpanna nAma kauna sA hai ? kSAyika samyaktva aura pAriNAmika jIva, yaha kSAyika pAriNAmikaniSpanna nAma hai| 10. vaha kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma kaunasA hai ? kSAyopazamika indriyAM aura pAriNAmika jIva, yaha kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma hai| 10. kayare se nAme khaovasamie 10. kataraH sa nAma kSAyopazamikaH pAriNAmiyaniSphaNNe? khaovasa- pAriNAmikaniSpannaH ? kSAyopazamiyAiM iMdiyAiM, pAriNAmie mikAni indriyANi pAriNAmikaH jIve, esa NaM se nAme khaovasamie jIvaH, eSa sa nAma kSAyopazamikaH pAriNAmiyaniSphaNNe // paarinnaamiknisspnn| 262. tattha NaM jete dasa tigasaMjogA te tatra ye ete daza trikasaMyogA: te ime 292. jo dasa trikasaMyogI nAma haiM ve ye haiMNaM ime-1. atthi nAme udaie -1. asti nAma audayikaH aupa 1. audayika aupazamika kSayaniSpanna uvasamie khayaniSphaNNe 2. asthi zamikaH kSayaniSpanna: 2. asti nAma naam| nAme udaie uvasamie khaovasama- audAyikaH aupamika: kSayopazama- 2. audayika aupazamika kSayopazamaniSpanna niSphaNNe 3. asthi nAme udaie niSpannaH 3. asti nAma audayika: nAma / uvasamie pAriNAmiyaniSphaNNe aupazamikaH pAriNAmikaniSpannaH 3. audayika aupazamika pAriNAmika4. asthi nAme udaie khaie 4. asti nAma audayikaH kSAyikaH niSpanna nAma / khaovasamaniSphaNNe 5. asthi nAme kSayopazamaniSpannaH 5. asti nAma 4. audayika kSAyika kSayopazamaniSpanna udaie khaie pAriNAmiyaniSphaNNe audayika: kSAyika: pAriNAmika nAma / Jain Education Intemational Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 6. atthi nAme udaie khaovasa- niSpannaH 6. asti nAma audayika: mie pAriNAmiyaniSphaNNe 7. kSAyopazamikaH pAriNAmikaniSpanna: atthi nAme uvasamie khaie khao- 7. asti nAma aupazamikaH kSAyika: vasamanipphaNNe 8. atthi nAme kSayopazamaniSpannaH 8. asti nAma uvasamie khaie pAriNAmiya- aupazamika: kSAyikaH pAriNAmikaniSphaNNe 6. asthi nAme uvasamie niSpannaH 9. asti nAma aupazamika: khaovasamie pAriNAmiyanipphaNNe kSAyopazamikaH pAriNAmikaniSpannaH 10. atthi nAme khaie khaovasa- 10. asti nAma kSAyikaH kSAyopamie pAriNAmiyaniSphaNNe // zamikaH pAriNAmikaniSpannaH / aNuogadArAI 5. audayika kSAyika pAriNAmikaniSpanna nAma / 6 audayika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma / 7. aupazamika kSAyika kSayopazamaniSpanna nAma / 8. aupazAmika kSAyika pAriNAmikaniSpanna nAma / 9. aupazamika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma / 10. kSAyika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma / 293.1. kayare se nAme udaie uva- 1. kataraH sa nAma audayikA aupa- 293. 1. vaha audayika aupazamika kSayaniSpanna samie khayaniSphaNNe? udaie tti zamika: kSayaniSpanna: ? auvayika: nAma kaunasA hai ? maNasse javasaMtA kasAyA khaTyaM iti manuSyaH upazAntAH kaSAyAH audayika manuSya, upazAMta kaSAya aura sammattaM, esa NaM se nAme udaie kSAyikaM samyaktvaM, eSa sa nAma kSAyika samyaktva, yaha audayika aupazamika uvasamie khynipphnnnne| audayikaH aupazamikaH kssynisspnnH| kSayaniSpanna nAma hai| 2. kayare se nAme udaie uvasamie 2. kataraH sa nAma audayikaH khaovasamanipphaNNe? udaie tti aupazamikaH kSayopazamaniSpannaH? maNasse uvasaMtA kasAyA khao- auyikaH iti manaSyaH upazAntAH vasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se kaSAyAH kSAyopazamikAni indriyANi, nAme udaie uvasamie khao- eSa sa nAma audayikaH aupazamikaH vsmnipphnnnne| kssyopshmnisspnnH| 2. vaha audayika aupazamika kSayopazamaniSpanna nAma kaunasA hai ? audayika manuSya, upazAMta kaSAya aura kSAyopazamika indriyAM, yaha audayika aupazamika kSayopazamaniSpanna nAma hai| 3. kayare se nAme udaie uvasamie 3. kataraH sa nAma audayikaH pAriNAmiyaniSphaNNe? udaie aupazamikaH pAriNAmikaniSpannaH ? tti maNasse uvasaMtA kasAyA audayikaH iti manuSyaH upazAntAH pAriNAmie jIve, esa NaM se kaSAyAH pAriNAmikaH jIvaH, eSa sa nAme udaie uvasamie pAriNA- nAma audayikaH aupamikaH miynissphnnnne| pAriNAmikaniSpannaH / 3. vaha audayika aupazamika pAriNAmikaniSpanna nAma kaunasA hai ? ___ audayika manuSya, upazAMta kaSAya aura pAriNAmika jIva, yaha audayika aupazamika pAriNAmikaniSpanna nAma hai| 4. kayare se nAme udaie khaie 4. kataraH sa nAma audayikaH khaovasamanipphaNNe? udaie ti kSAyikaH kSayopazamaniSpannaH ? maNasse khaiyaM sammattaM khaovasa- audayikaH iti manuSyaH kSAyika miyAiM iMdiyAI, esa NaM se nAme samyaktvaM kSAyopazamikAni udaie khaie khaovasama- indriyANi, eSa sa nAma auvayika: nissphnnnne| kSAyikaH kSayopazamaniSpannaH / 4. vaha audayika kSAyika kSayopazamaniSpanna nAma kaunasA hai ? audayika manuSya, kSAyika samyaktva aura kSAyopazamika indriyAM, yaha audayika kSAyika kSayopazamaniSpanna nAma hai| 5. kayare se nAme udaie khaie 5. kataraH sa nAma audayika: pAriNAmiyaniSphaNNe? udaie kSAyikaH pAriNAmikaniSpannaH ? tti maNusse khaiyaM sammattaM pAri- audayikaH iti manuSyaH kSAyikaM 5. vaha audayika kSAyika pAriNAmikaniSpanna nAma kaunasA hai ? audayika manuSya, kSAyika samyaktva aura Jain Education Intemational Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 pAriNAmika jIva, yaha audayika kSAyika pAriNAmikaniSpanna nAma hai| sAtavAM prakaraNa : sUtra 263,264 NAmie jIve, esa NaM se nAme samyaktvaM pAriNAmikaH jIvaH, eSa udaie khaie pAriNAmiya- sa nAma audayikaH kSAyika: nipphnnnne| pAriNAmikaniSpannaH / 6. kayare se nAme udaie khaovasa- 6. kataraH sa nAma audayika: mie pAriNAmiyaniSphaNNe? kSAyopazamika: pAriNAmikaudaie ti maNusse khaovasa- niSpanna: ? audayika: iti manuSya: miyAiM iMdiyAI pAriNAmie mAyopazamikAni indriyANi pArijIve, esa NaM se nAme udaie NAmikaH jIvaH, eSa sa nAma khaovasamie pAriNAmiya audayika:kSAyopazamika: paarinnaamiknissknnnne| nisspnnH| 6. vaha audayika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma kaunasA hai ? audayika manuSya, kSAyopazamika indriyAM aura pAriNAmika jIva, yaha audayika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma 7. kayare se nAma uvasamie khaie 7. kataraH sa nAma aupazamikaH khaovasamiyanipphaNNe? uba- kSAyikaH kSayopazamaniSpanna: ? saMtA kasAyA khaiyaM sammattaM upazAntAH kaSAyAH kSAyika samyaktvaM khaovasamiyAiM iMdiyAI, esa kSAyopazamikAni indriyANi, eSa sa NaM se nAme uvasamie khaie nAma aupazamikaH kSAyikaH kssyopkhovsmnipphnnnne| zamaniSpannaH / 7. vaha aupazamika kSAyika kSayopazamaniSpanna nAma kaunasA hai ? upazAMta kaSAya, kSAyika samyaktva aura kSAyopazamika indriyAM, yaha aupazamika kSAyika kSayopazamaniSpanna nAma hai| 8. vaha aupazamika kSAyika pAriNAmikaniSpanna nAma kaunasA hai ? upazAMta kaSAya, kSAyika samyaktva aura pAriNAmika jIva, yaha aupazamika kSAyika pAriNAmikaniSpanna nAma hai| 8. kayare se nAme uvasamie khaie 8. kataraH sa nAma aupazamikaH pAriNAmiyaniSphaNNa ? uvasaMtA kSAyikaH pAriNAmikaniSpanna: ? kasAyA khaiyaM sammattaM pAri- upazAntAH kaSAyAH kSAyika NAmie jIve, esa NaM se nAme samyaktvaM pAriNAmika: jIva:, eSa sa uvasamie khaie pAriNAmiya- nAma aupazamika: kSAyika: paarinnaanissphnnnne| mikaniSpannaH / 6. kayare se nAme uvasamie khao- 9. kataraH sa nAma aupazamikaH vasamie pAriNAmiyaniSphaNNa? kSAyopazamikaH pAriNAmikauvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM niSpanna: ? upazAntAH kaSAyAH iMdiyAI pAriNAmie jIve, kSAyopazamikAni indriyANi esa Na se nAme uvasamie khao- pAriNAmika: jIvaH, eSa sa nAma vasamie paarinnaamiynissphnnnne| aupazamikaH kSAyopazamika: pAri NAmikaniSpannaH / 10. kayare se nAme khaie khaovasa- 10. kataraH sa nAma kSAyikaH kSAyopamie pAriNAmiyanipphaNNe? zamikaH pAriNAmikaniSpannaH ? khaiyaM sammattaM khaovasamiyAI kSAyikaM samyaktvaM kSAyopazamiiMdiyAI pAriNAmie jIve, kAni indriyANi pAriNAmikaH esa NaM se nAme khaie khaovasa- jIvaH, eSa sa nAma kSAyika: mie pAriNAmiyaniSphaNNe // kSAyopazamika: pAriNAmika nisspnnH| 9. vaha aupazamika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma kaunasA hai ? upazAMta kaSAya, kSAyopazamika indriyAM aura pAriNAmika jIva, yaha aupazamika kSAyopazamika pAriNAmika niSpanna nAma hai| 10. vaha kSAyika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma kaunasA hai ? kSAyika samyaktva, kSAyopazamika indriyAM aura pAriNAmika jIva, yaha kSAyika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma 264. tattha NaM jete paMca caukkasaMjogA tatra ye ete paMca catuSkasaMyogAH 294. jo pAMca catuSkasaMyogI nAma haiM ve ye haiM te NaM ime-1. asthi nAme udaie te ime-1. asti nAma audayikaH 1. audayika aupazamika kSAyika kSayouvasamie khaie khaovasamanippha- aupazamikaH sAyikaH kSayopazama- pazamaniSpanna nAma / asti nAkasaMyogAH - Apa Jain Education Intemational Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 -paNe 2. asthi nAme udaie ubasamie khaie pAriNAmiyaniSkaNNe 3. asthi nAme udaie uvasamie khaovasamie pAriNAmiyaniSkaNNe 4. asthi nAme udaie khaie khaovasamie pAriNAmiyaniSkaNNe 5. asthi nAme uvasamie khaie khao vasamie pAriNAmiyaniSkaNNe // 265. 1. kayare se nAme udaie uvasamie khaie khaovasamaniSphaNNe? udaie tti maNusse uvasaMtA niSpannaH ? kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se nAme udaie udyamie khaiesaovasamaniSphaNNe | 2. kayare se nAme udaie uvasamie pAriNAmiyaniSkaNNe ? laie udaie ti maNusse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM pArinAmie jIve, esa se nAme udaie uvasamie khaie pAri NAmiyaniSphaNNe / 3. kayare se nAme udaie uvasamie khaovasamie pAriNAmiyaniSphaNNe ? udaie tti maNusse uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAI iMdibAI pAriNAmie jobe, esa gaM se nAme udaie uvasamie khaovasamie pAriNAmiyaniSphaNNe | 4. kamare se nAme udaielaie khaovasamie pAriNAmiya niSphaNNe ? udaie ti maNasse sahayaM sammataM khaovasamiyAI iMdibAI pAriNAmie jIve esa NaM se nAme udaie khaie saosamie pAriNAmiya nissknne| niSpannaH 2. asti nAma audayikaH aupazamikaH kSAyikaH pAriNAmikaniSyannaH 3. asti nAma badayikaH aupazamikaH kSAyopazamikaH pAriNAmikaniSpannaH 4. asti nAma auvayikaH kSAyikaH kSAyopazamikaH pAri NAmika niSpannaH 5. asti nAma aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamikaH pAriNAmikaniSpannaH / 1. kataraH sa nAma audayikaH aupazamika: kSAyika: kSayopazamaaudayikaH iti upazAntAH kaSAyAH manuSyaH kSAyikaM samyaktvaM kSAyopazamikAni indriyANi eSa sa nAma audayikaH aupazamikaH kSAyika: kSayopazamaniSpannaH / manuSyaH zAi 2. kataraH sa nAma audayikaH aupazamikaH kSAyika: pAriNAmikaniSpanna: ? audavika iti upazAntA: kaSAyAH samyaktvaM pAriNAmika: eSa sa nAma aubayikaH aupazamikaH kSAyikaH pAriNAmika niSpannaH / 3. kataraH sa nAma audayikaH aupazamika: kSAyopazamikaH pAriNAmikaniSpannaH ? audayikaH iti jIva:, manuSyaH upazAntAH kaSAyAH sAyopazamikAni indriyANi pAriNAmika: jIvaH, eSa nAma audayikaH aupazamikaH kSAyopazamikaH pAriNAmikaniSpanna: / sa 4. katara: sa nAma audayika: kSAyika kSAyopazamika pAriNAvikaniSpannaH ? auyikaH iti manuSya kSAyika samyaktvaM lAyopazamikAni indriyANi pAriNAmikaH jIvaH, eSa sa nAma audayikaH kSAyikaH kSAyopazamika: pAriNAmikaniSpannaH / aNuogadArAI 2. audayika aupazamika kSAyika pAriNAmikaniSpanna nAma / 3. audayika aupazamika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma / 4. audayika kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika niSpanna nAma / 5. aupazamika kSAyika pAriNAmika niSpanna nAma / kSAyopazamika 295 1. vaha audayika aupazamika kSAyika kSayopazamaniSpanna nAma kauna sA hai ? audayika manuSya, upazAMta kaSAya, samyaktva aura kSAyopazamika yaha audayika aupazamika kSayopazamaniSpanna nAma hai / kSAyika indriyAM, kSAyika 2. vaha audayika aupazamika kSAyika pAriNAmika niSpanna nAma kauna sA hai ? audayika manuSya, upazAMta kaSAya, kSAyika samyaktva aura pAriNAmika jIva, yaha audayika aupazamika kSAyopazamika pAriNAmika niSpanna nAma hai / 3. vaha audayika aupazamika kSAyopazamika pAriNAmika niSpanna nAma kauna sA hai / audayika upazAMta kaSAya, manuSya, kSAyopazamika indriyAM aura pAriNAmika jIva, yaha audayika aupazamika kSAyopazamika pAriNAmika niSpanna nAma hai / 4. vaha audayika kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika niSpanna nAma kauna sA hai / audayika manuSya, kSAyika samyaktva, kSAyopazamika indriyAM aura pAriNAmika jIva, yaha audayika kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika niSpanna nAma hai / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 sAtava Na : sUtra 265-267 5. kayare se nAme uvasamie khaie 5. kataraH sa nAma aupazamikaH / khaovasamie pAriNAmiya- kSAyikaH kSAyopazamikaH pAriNAnipphaNNe ? uvasatA kasAyA mikaniSpanna: ? upazAntAH khaiyaM sammattaM khaovasamiyAI kaSAyAH kSAyikaM samyaktvaM iMdiyAI pAriNAmie jIve, kSAyopazamikAni indriyANi esa NaM se nAme uvasamie khaie pAriNAmikaH jIvaH, eSa sa khaovasamie pAriNAmiya- nAma aupazamikaH kSAyikaH nipphaNNe // kSAyopazamika: paarinnaamiphnisspnnH| 5. vaha aupazamika kSAyika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma kauna sA hai ? upazAnta kaSAya, kSAyika samyaktva, kSAyopazamika indriyAM aura pAriNAmika jIva, yaha aupazamika kSAyika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna nAma hai| 266. tattha NaM jese ekke paMcagasaMjoe tatra yaH eSa ekaH paJcakasaMyogaH 296. jo eka paJcaka saMyogI nAma hai, vaha yaha se NaM ime-asthi nAme udaie sa ayam --asti nAma audayikaH uvasamie khaie khaovasamie aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamikaH 1. audayika aupazamika kSAyika kSAyopapAriNAmiyanipphaNNe // pAriNAmikaniSpannaH / mika pAriNAmikaniSpanna nAma / 297. kayare se nAme udaie uvasamie kataraH sa nAma audayika: aupa- . 297. vaha audayika aupazamika kSAyika kSAyopakhaie khaovasamie pAriNAmiya- zamikaH kSAyika: kSAyopazamikaH zamika pAriNAmikaniSpanna nAma kaunasA niSphaNNe? udaie ti maNasse pAriNAmikaniSpannaH ? audayika: ubasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM iti manuSya: upazAntAH kaSAyAH audayika manuSya, upazAMta kaSAya, kSAyika khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNA- kSAyikaM samyaktvaM bAyopazamikAni samyaktva, kSAyopazamika indriyAM aura pArimie jIve, esa NaM se nAme udaie indriyANi pAriNAmika: jIvaH, eSa NAmika jIva, yaha audayika aupazamika uvasamie khaie khaovasamie sa nAma audayikaH opazamikaH kSAyika kSAyopazamika pAriNAmikaniSpanna paarinnaamiynipphnnnne| se taM kSAyikaH kSAyopazamikaH pAriNAmika- nAma hai| vaha sAnnipAtika nAma hai / vaha SaD snnivaaie| se taM chnaame|| niSpanna: / sa eSa sAnnipAtikaH / nAma hai| tavetat SaDnAma / Jain Education Intemational Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 246, 247 1. sUtra (246,247) vaikalpika rUpa se upakrama ke chaH prakAra batalAe gae haiN| usameM dUsarA prakAra hai-nAma / isase pUrva AnupUrvI kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aba nAma kA nirUpaNa prAsaMgika hai| nAma kA artha hai -saMjJAkaraNa / sUtrakAra ne eka gAthA meM nAma kI paribhASA batalAI hai / nAmakaraNa ke tIna AdhAra haiM-dravya, guNa aura paryAya / vizvakoSa meM jitane bhI nAma haiM ve saba dravyavAcI, guNavAcI athavA paryAyavAcI haiN| TippaNa eka nAma kA pratipAdana nAmatva kI dRSTi se kiyA gayA hai| kisI bhI dravya ke guNa yA paryAya kA bodha karAne vAle jitane zabda haiM, ve saba bhinna-bhinna hone para bhI nAma kahalAte haiN| eka hI vastu ke avasthA bheda ke anusAra jitane abhidhAna hote haiM, ve eka 'nAma' zabda meM A jAte haiN| abheda kI pradhAnatA yA samagratA kI dRSTi se 'eka nAma' kA pratipAdana hai / sUtra 248 2. ( sUtra 248 ) jisake do prakAra banate hoM use dvinAma kahA gayA hai| isI prakAra tIna, cAra, pAMca Adi prakArabheda ke AdhAra para tIna nAma, cAra nAma, pAMca nAma jJAtavya haiM / sUtra 249 udAharaNa saMskRta bhASA meM hai| kyoMki hrI, zrI, dhI, strI Adi zabdoM kA dvyakSara zabdarUpa banate haiM jo ki racanAkAra ko iSTa nahIM hai, isalie sUtra 254 4. saMmUcchima ( sammucchima ) jo janma na to deva aura nArakoM kI taraha niyata sthAna meM hI hotA hai aura na jisameM garbhadhAraNa kI AvazyakatA hotI hai, use saMmUrcchana kahate haiN| isa prakAra janma lene vAle sAre asaMjJI jIva saMmUcchima kahalAte haiM / 5. paryApta (pajjattae) 3. ( sUtra 249 ) prastuta grantha prAkRta bhASA meM hai aura isa sUtra ke prAkRtIkaraNa kiyA jAe to hirI, sirI, dhIra, itthI Adi inake saMskRta udAharaNa die gae haiN| janma ke prArambha meM hone vAlI podgalika zakti paryApti kahalAtI hai| paryApta nAma karma ke udaya se jo jIva usa janma ke yogya sArI paryAptiyoM ko pUrNa kara letA hai vaha paryApta kahalAtA hai / 6. aparyApta (apajasae) aparyApta nAma karma ke udaya se jo jIva apane yogya paryAptiyoM (paudgalika zaktiyoM) ko kahalAtA hai| jo jIva nizcita rUpa se aparyApta avasthA meM maratA hai vaha labdhi aparyApta hotA hai para abhI taka huA nahIM vaha karaNa aparyApta hotA hai / sUtra 266 7. ( sUtra 266 ) vyAkaraNa ke niyamAnusAra eka zabda meM kisI varNa ke Agamana ko Agama kahate haiM / Agama mitravat hotA hai| mitra apane mitroM 1. ( ka ) acU. pR. 41 / (kha) amavR. pa. 95 / pUrNa nahIM kara pAtA vaha aparyApta tathA jo bhaviSya meM paryApta hogA, Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra07, sU0 246-287, Ti01-15 177 ko visthApita nahIM karatA, kintu unhIM ke sAtha ghulamila jAtA hai| isI prakAra kisI zabda ko haTAe binA sthAna prApta karanA vyAkaraNa zAstra meM Agama kahalAtA hai| sUtra 267 8. (sUtra 267) ___ vyAkaraNa ke niyamAnusAra padAnta meM sthita ekAra aura okAra ke Age akAra ho to usakA lopa (adarzana) ho jAtA hai| prastuta sUtra meM nirdiSTa nAma isI niyama ke udAharaNa haiM / ") 6. (sUtra 268) saMskRta vyAkaraNa kI tIsarI sandhi ke antargata prakRtibhAva prakaraNa hai / isa prakaraNa ke niyamAnusAra dvivacanAnta IkArAnta, UkArAnta aura ekArAnta zabdoM meM sandhi kA avakAza hone para bhI sandhi nahIM hotI, ve apanI prakRti meM sthita rahate haiN| yahAM isa niyama ke udAharaNa prastuta haiM / sUtra 270 10. nAmika (nAmika) nAma se hone vAlA zabda nAmika hotA hai| nAma kI paribhASA vaiyAkaraNoM ke anusAra yaha hai-"arthavada'dhAtuvibhakti vAkyaM nAma" dhAtu, vibhakti aura vAkya ko chor3akara koI bhI arthavAna zabda nAma kahalAtA hai| azva Adi nAma nAmika kahalAte haiN| 11. nepAtika (nepAtika) amuka-amuka arthoM ko vyakta karane ke lie nizcita kie gae ve pada, jo saba liMgoM aura vibhaktiyoM meM samAna hote haiM, nipAta kahalAte haiM, jaise -ca, vA, haAdi / 12. AkhyAtika (AkhyAtika) AkhyAta nAma hai-dhAtu kaa| dhAtu ke Age pratyaya lagAkara jo dhAtu rUpa niSpanna kiyA gayA hai vaha AkhyAtika kahalAtA hai| vAkyA-racanA meM isakA mahattvapUrNa sthAna hai / isake abhAva meM vAkya adhUrA rahatA hai| 13. aupasagika (aupasagika) nipAtasaMjJaka zabdoM ke antargata Ae hue kucha zabda kriyA ke yoga meM upasarga saMjJA prApta kara lete haiM unase bane nAma aupasargika kahalAte haiN| 14. mizra (mizra) upasarga, dhAtu, pratyaya Adi ke yoga se jo zabda rUpa banate haiM ve mizra kahalAte haiN| sUtra 271-287 15. (sUtra 271-287) bhAva kA zAbdika artha hai honaa| isakA pAribhASika artha hai-moha ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama se hone vAlA jIva kA spandana / isalie bhAva ko jIva kA svarUpa kahA gayA hai| kisI eka paryAya ke AdhAra para hama jIva ke svarUpa ko nahIM jAna sakate, usake vibhinna paryAya hI usake astitva ko prakaTa karate haiN| bhAva ke chaH prakAra haiM-1. audayika 2. aupazamika 3. kSAyika 4. kSAyopazamika 5. pAriNAmika 6. sAnnipAtika / umAsvAti ke vargIkaraNa meM sAnnipAtika bhAva kA ullekha nahIM hai| unhoMne bhAva ko jIva kA svatattva yA svarUpa batalAyA hai|' jIva kA astitva nirupAdhika hai / usake upAdhi karma ke udaya athavA vilaya se hotI hai, jaise-jJAnAvaraNIya karma ke udaya se jIva ajJAnI kahalAtA hai, usake kSayopazama se jIva matijJAnI, zrutajJAnI kahalAtA hai| audayika bhAva se manuSya kA bAharI vyaktitva nirmita hotA hai| kSAyopazamika bhAva se usake Antarika vyaktitva kA nirmANa hotA hai| vyaktitva kI sarvAGgINa vyAkhyA ke lie bhAvoM kA adhyayana bahuta mahattvapUrNa hai| 1. tasU. 2 / 1 / Jain Education Intemational Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 1. audayika bhAva sattA (abAdhAkAla) ko chor3akara udIraNAvalikA kA atikramaNa kara udayAvalikA meM karmadalika kA vipAka honA udaya kahalAtA hai / udaya se hone vAlA paryAya audayika bhAva hai / saMsArI jIva ke karma kA udaya niraMtara hotA rahatA hai| 2. aupazamika bhAva AtmA kA vaha paryAya jisameM vipAkodaya aura pradezodaya kA sarvathA abhAva hotA hai usakA nAma hai upazama / kSayopazama ke prakaraNa meM upazama kA jo artha hai yaha usase bhinna hai / kSayopazama ke kAla meM kSaya aura pradezodaya athavA maMda vipAkodaya calatA rahatA hai / upazama bhAva meM mohanIya karma na to kSaya hotA hai na udaya / isalie aupazamika bhAva ke prakaraNa meM upazama kA artha kSAyopazamika bhAva ke upazama se bhinna hai / " pUrNa upazama kevala mohanIya karma kA hotA hai| isakA hetu yaha hai ki mohanIya karma kI prakRtiyAM saMvegAtmaka aura vikAraka haiM isalie unakA upazama kiyA jA sakatA hai| jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma kI prakRtiyAM AvAraka aura antarAya karma kI prakRtiyAM pratyutpanna vinAzI aura AgAmI pratirodhaka haiM isalie unakA upazamana nahIM hotA / aghAti karma kA upazama nahIM hotA / jaise vedanIya karma sAta yA asAta ke rUpa meM nirantara bhogA jAtA hai / AyuSya karma bhI niraMtara bhogA jAtA hai / upazama kI tulanA manovijJAna ke Supression se kI jA sakatI hai| Ayurveda meM do prakAra ke bega batalAe gae haiM zArIrika vega aura mAnasika vega / mAnasika vega rokanA Avazyaka hai| zArIrika vega nahIM rokanA caahie| 3. kSAyika bhAva karma ke kSaya se hone vAlA jIva kA paryAya kSAyika bhAva kahalAtA hai / 4. kSAyopazamika bhAva isameM kSaya aura upazama do padoM kA yoga hai / udIrNa dalika kA kSaya hotA rahatA hai / bandhAvalikA meM Ane yogya nahIM hai, una anudIrNa dalikoM kA upazama hotA rahatA hai| yaha kSaya aura upazama kI prakriyA niraMtara calatI hai| kSayopazama ke sAtha jo upazama pada hai usake do rUpa banate haiM 1. udayAvalikA meM Ane yogya karmadalikoM ko vipAkodaya ke ayogya banA denA / 2. tIvra rasa kA maMda rasa meM pariNamana | kSayopazama pAtikarma (jJAnAvaraNIya karma, darzanAvaraNIya karma, mohanIya karma aura antarAya karma) kA hI hotA hai| ghAtikarma kI prakRtiyAM do prakAra kI hotI haiM 1. sarva ghAti aNuodArAI isakA tAtparya hai ki kSayopazama kI prakriyA meM udayAvalikA prApta athavA vidyamAna vivakSita vartamAna samaya se AvalikA paryanta jo dalika udaya meM 1. (ka) acU. pU. 42 aviharUmA poyalA saMtAyatyAta udIraNAvaliyamatikrAntA appaNI vipAgeNa udayAvaliyAe vaTTamANA udinnAotti udayabhAvo bhannati / 2. deza ghAti kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, pAMca nidrA' bAraha kaSAya aura mithyAtva ye prakRtiyAM sarvaghAtinI haiN| cAra jJAnAvaraNa" (kha) ahAvR. pR. 61 / 2. (ka) ahAvU. pU. 63, 64 : iha codIrNasya kSaya: anudIrNasya ca vipAkamadhikRtyopazama iti gRhyate, Aha aupazamikoSyevaMbhUta eva na tatropazamitasya pradezAnubhavato'pyavedanAvaraca vedanAditi / (kha) amavR. pa. 109, 110 / 3. asU. 4 / 24 : dhArayettu sadA vegAn hitaiSI pretya ceha ca / loneyamAtsarya rAgAdInAM jitendriyaH // 4. vahI, 411 : vegAn dhArayedvAtavimvaddhAm / kAsathamazvAsAcyaviretasAm // 5. ka 5, gA. 13, 14 : kevalajuyalAvaraNA paNaniddA bArasAimakasAyA / micchaM ti savvadhAI cauNANatidaMsaNAvaraNA // saMjalaNa nokasAyA vigdhaM iya desaghAiya aghAi / 6. nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA, styAnaddha / 7. anantAnubandhI- krodha, mAna, mAyA, lobha / apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / pratyAkhyAnAvaraNa- krodha, mAna, mAyA, lobha / zrutajJAnAvaraNa, 8. matijJAnAvaraNa, kevalajJAnAvaraNa | avadhijJAnAvaraNa, Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra07, sU0 271-287, Ti0 15 179 tIna darzanAvaraNa' saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha, nava nokaSAya aura pAMca antarAya, ye prakRtiyAM dezaghAtinI hai| inake AdhAra para kSayopazama ke bhI do prakAra bana jAte haiM1. dezaghAti karmaprakRtiyoM kA kSayopazama 2. sarvaghAti karmaprakRtiyoM kA kSayopazama dezaghAti karmaprakRtiyoM ke kSayopazama kAla meM saMbaddha prakRti kA maMda vipAkodaya rahatA hai| maMda vipAka apane AvArya guNa ke vikAsa ko roka nahIM sakatA / isa avasthA meM sarvaghAti rasavAlA koI bhI dalika udaya meM nahIM rhtaa| sarvaghAti karmaprakRtiyoM ke kSayopazama kAla meM vipAkodaya sarvathA nahIM rahatA, kevala pradezodaya rahatA hai| kevalajJAnAvaraNa va kevaladarzanAvaraNa ina do sarvaghAti karmaprakRtiyoM kA kSayopazama nahIM hotaa| zubha adhyavasAya, zubha lezyA aura zubhayoga ke dvArA karma prakRtiyoM ke tIvra vipAkodaya ko maMda vipAkodaya aura vipAkodaya ko pradezodaya meM badalane kI prakriyA cAlU rahatI hai / audayika bhAva aura kSAyopazamika bhAva kA saMgharSa niraMtara calatA hai| kSayopazama kevala ghAtikarma kA hI hotA hai aghAti karma kA nhiiN| aghAti karma-- vedanIyakarma, nAmakarma, gotrakarma aura AyuSya karma AtmA ke guNoM kA ghAta karane vAle nahIM haiN| AvAraka, vikAraka aura avarodhaka nahIM hai| AtmA ke cAra maulika guNa hai-jJAna, darzana, Ananda aura zakti / ghAti karma ina guNoM kA ghAta karate haiM kintu ve sarvathA ghAta nahIM karate isalie unakA kSayopazama hotA rahatA hai / aghAti karma kA kevala udaya hotA hai| yadi zubha karma kA udaya hotA hai to zubha pudgaloM kA saMyoga milatA hai / yadi azubha karma kA udaya hotA hai to azubha pudgaloM kA saMyoga milatA hai| isa audayika bhAva kI prakriyA meM kSayopazama ke lie koI avakAza nahIM hai| 5. pAriNAmika bhAva pratikSaNa pariNamana honA dravya kA svabhAva hai| pariNAma kA artha hai nae-nae paryAyoM meM jaanaa| vaha svAbhAvika aura prayogajanita donoM prakAra kA hotA hai / pariNAma hI pAriNAmika bhAva hai| pariNAma zabda se ikaNa pratyaya svArtha aura niSpatti ina donoM arthoM meM hotA hai| isake anusAra pariNAma aura pariNAma se niSpanna-donoM pAriNAmika kahalAtA hai| isa AdhAra para pAriNAmika kA artha hai-pariNAma se niSpanna hone vaalaa| 6. sAnnipAtika bhAva aneka bhAvoM ke sannipAta-saMyoga se hone vAlA bhAva sAnnipAtika bhAva kahalAtA hai| udAharaNa ke lie draSTavya 289-297 / zabda vimarza sUtra 274 udayaniSpanna-jo udaya meM Akara kisI anya paryAya ko janma detA hai vaha audayika bhAva udayaniSpanna kahalAtA hai|' jIvodayaniSpanna - jIva meM karma ke udaya athavA karmavipAka se niSpanna pryaay| haribhadrasUri ne matAntara kA ullekha kiyA hai / unake anusAra jIva aura karma ke udaya se hone vAlA paryAya jIvodayaniSpanna kahalAtA hai|' ajIvodayaniSyanna-jIva meM pudgala ke yoga se hone vAlA karma kA vaha udaya, jo pradhAnarUpa se paudgalika paryAya niSpanna karatA hai| jIvodayaniSpanna aura ajIvodayaniSpanna donoM bhAva jIva se saMbaddha hai| prathama meM jIva kA prAdhAnya dUsare meM ajIva kA prAdhAnya vivakSita hai| 1. cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa aura avadhidarzanA vrnn| 2. hAsya, rati, arati, bhaya, zoka jagapsA, tIna veda (strI veda, puruSaveda, npuNskved)| 3. aca, pR. 42 : ubayamiphaNNo NAma udiNNeNa jeNa aNNo niSphAvito so udynniphnnnno| 4. ahAva. pR. 61 : anye tu jIvodayAbhyAM niSphaNNo jIvodayaniSpanna iti vyAcakSate, idamapyaduSTameva, paramArthataH samudAyakAryatvAt / 5. ahAvR. pR. 61,62 : iha ca vastutaH dvayorapi dravyAtmakatve ekatra jIvaprAdhAnyamanyatrAjIvaprAdhAnyamAzrIyata iti, tatazcopapannameva jIvodayaniSpannaM ajIvodayaniSpannam / Jain Education Interational Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 aNuogadArAI sUtra 275 chadmastha-chadma kA artha hai AvaraNa / jo jJAna kI AvRtta avasthA meM hotA hai vaha chadmastha kahalAtA hai| akevalI kevala jJAna se rahita / chadmastha dazA jJAna ke AvaraNa kI sUcaka hai aura akevalI dazA jJAna ke tAratamya kI sUcaka hai| kevalajJAna utpanna hone ke bAda jJAna kA tAratamya samApta ho jAtA hai| saMsArastha-jo saMsAra (janmamaraNa kA cakra) meM sthita hai| asiddha-jo siddha nahIM huA hai| asiddha zabda avasthA vizeSa kA sUcaka hai / mukta jIva zarIra kA tyAga isa manuSya loka meM karatA hai vaha siddha lokAkAza ke chora para jAkara hotA hai| jo AtmA ko vibhu-sarvavyApI mAnate haiM unake anusAra mukta hone para bhI AtmA kI gati nahIM hotI / IzvaravAdI darzana meM mukta hone ke pazcAt AtmA kA Izvara meM vilaya ho jAtA hai, unheM gati kA siddhAnta mAnya nahIM hai / bauddha darzana meM nirvANa ke pazcAt gati athavA sthAna vizeSa donoM ko asvIkAra kiyA gayA hai| jaina darzana AtmA ko deha parimANa mAnatA hai| mukta AtmA kI avasthiti lokAgra para mAnatA hai ataH gati aura sthAna donoM siddhAnta unheM mAnya haiN| sUtra 276 prayogapariNAmita dravya-zarIra kI racanA prArambha meM paryApti nirmANa ke samaya ho jAtI hai| phira vaha zarIra pudgala dravya ke varNa, gaMdha Adi kA grahaNa karatA rahatA hai| jisa zarIra ke prayoga se varNa, gaMdha Adi kA grahaNa tathA sAtmIkaraNa hotA hai vaha usa zarIra ke dvArA pariNAmita dravya kahalAtA hai / sUtra 282 utpannajJAnadarzanadhara-AtmA jJAna svarUpa hai| jJAnAvaraNIya karma kA kSaya hone para jJAna anAvRta ho jAtA hai| vaha kisI grantha yA zAstra se prApta nahIM hotaa| isa avasthA kA vAcaka zabda hai- utpnnjnyaandrshn| ise dhAraNa karane vAlA utpannajJAnadarzanadhara kahalAtA hai| arhat-jJAnadarzana ke utpanna hone para koI rahasya nahIM rahatA isalie vaha arhat kahalAtA hai|' jina-NikAra ne jina kA artha karmazatru-vijetA kiyA hai|' haribhadrasUri ne isakA artha rAga Adi kA vijetA kiyA hai|" hemacandra ne isakA artha AvaraNa -zatru kA vijetA kiyA hai|' vItarAga rAgadveSa kA vijetA hotA hai| kevalI ke lie yaha vizeSaNa koI vizeSa artha nahIM detaa| isakA Azaya AcArAMga ke 'abhibhUyaadakkhu' aura sUyagaDo ke 'abhibhUyanANI' ke saMdarbha meM samajhA jA sakatA hai| sUtrakRtAMga cUNi meM 'abhibhUyanANI' kA artha kiyA gayA hai-cAra jJAna aura tIna darzanoM kA abhibhava kara jo darzana aura jJAna akelA hI prakAza karatA hai vaha kevaladarzana aura kevalajJAna hotA hai| jina zabda isa avasthA kA sUcaka hai| kevalI-prArambha meM jJAna apUrNa aura aneka bhAgoM meM vibhakta rahatA hai| jJAnAvaraNa kSINa hone para vaha paripUrNa aura eka ho jAtA hai / kevalI zabda isa avibhakta avasthA kA sUcaka hai| anAvaraNa-AvaraNamukta-jaise nirmala AkAza meM candra kA bimba / ' 1. u. 36056 : ___iha boMdi caittANaM tattha gaMtUNa sijmai / 2. sau. 1618: dIpo yathA nitimabhyupeto navAni gacchati nAntarikSAm / dizaM na kAJcid vidizaM na kAJcit snehAyAt kevalameti zAntim / / 3. acU. pR. 43 : jassa na raho saMbhavati arhaa| 4. acU. pR. 43 : kammArijittaNAto jinno| 5. ahAva. pR. 62 : rAgAvijetRtvAjjinaH / 6. amavR. pa. 107 / 7. sU. 1 / 6 / 5 kA ttippnn| 8. (ka) acU. pR. 43 : aNAvaraNe par3appannakAlaNayavekkhattaNao visuddhAMbare candrabimbavat / (kha) ahAvR. pa. 62 : anAvaraNaH --- avidyamAnAvaraNaH sAmAnyenAvaraNarahitatvAt / (ga) amavR. pa. 107 / Jain Education Intemational Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 7, sU0 271-287 Ti0 15 nirAvaraNa - Agantuka AvaraNa rahita - jaise rAhugrAsa se mukta candrabimba / kSINAvaraNa -- jisakA AvaraNa kSINa ho cukA hai| AvaraNa kA punarbhAva nahIM hotaa| jaise svaccha kiyA huA jAtyamaNi / avedana - vedanA rahita / nivedana - bAhara se Ane vAle vedanA ke hetuoM se aprabhAvita / kSINavedana - bhaviSya meM Ane vAlI bedanA kI saMbhAvanA se mukta / prastuta sUtra meM karma ke kSaya se hone vAle bhAvoM kA tathA kSayajanita avasthAoM kA upadarzana kiyA gayA hai / sUtra 285 samyagdarzanalabdhi - samyaktva, samyagdarzana, ruci aura zraddhA ina cAroM kA ekArthaka pada ke rUpa meM prayoga kiyA jAtA hai kintu samabhirUDha naya kI dRSTi se vicAra karane para cAroM ke artha bhinna hai / ruci kA artha hai prIti / zraddhA kA artha hai - mAnasika abhilASA / umAsvAti ne samyagdarzana kA artha tasva zraddhAna kiyA hai|* samyaktva kA artha hai darzana saptaka (anantAnubandhI catuSka, mithyAtva mohanIya, samyaktva mohanIya aura mizramohanIya) ke kSaya, kSayopazama va upazama se hone vAlA vikAsa / haribhadrasUri ne samyagdarzana ko samyaktva kA kAraNa batAyA hai / " dharmaprakaraNa meM tattvArtha zraddhAna ko samyaktva kA kArya batAyA gayA hai| ye donoM kathana paraspara sApekSa hai / samyagdarzana se samyaktva taka pahuMcA jA sakatA hai isalie samyagdarzana ko samyaktva kA kAraNa bhI mAnA jA sakatA hai| samyaktva hone para sahaja hI samyagdarzana hotA hai isalie samyagdarzana ko samyaktva kA kArya bhI mAnA jA sakatA hai / kSAyopazamika AcAradhara - AcArAMgasUtra ke sUtra aura artha kA adhyetA, dhAraka athavA vizeSajJa muni AyAradhara kahalAtA hai / isI prakAra zeSa Agama grantha ko dhAraNa karane vAle muni hote the / bhagavAn mahAvIra ke kucha ziSya AcArAMgadhara the / kucha sUtra - kRtAMGgadhara the / yaha varNana aupapAtika meM milatA hai / " kSAyopazamika gaNi gaNI aura vAcaka ye pada ahaMtA sApekSa haiN| gaNI meM cheda sUtroM ke adhyayana kI viziSTatA hotI hai aura vAcaka Agama paramparA ke adhyApana ke saMvAhaka hote haiN| adhyayana aura adhyApana inakA mukhya kArya hotA hai / isalie inheM kSAyopazamika bhAva ke udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| va purAnI zarAba, purAnA gur3a - pariNamana nae meM sahajatA se samajhA jA sakatA hai| isa dRSTi se udAharaNa ke rUpa meM jIrNa surA, jIrNa gur3a Adi kA prayoga kiyA gayA hai / nirghAta garjArava yukta vidyuta kA kauMdhanA / " yUpaka - sandhyA kI prabhA aura candramA kI prabhA kA mizraNa yakSAdIpta- AkAza meM kabhI-kabhI hone vAlA vidyut ke AkAza meM vyaMtarakRta agni-dIpana / " dhUmikA rUkSa, virala aura dhUma jaisI AbhAvAlA kuhAsA 1. (ka) acU. pR. 43 : AvaraNAto vA NiggayaM jassa sa nirAvaraNo sassibiba va rAhuto / (kha) ahAvR. pR. 62 / (ga) amavR. pa. 107 / 2. (ka) acU. pU. 43 : khoNAvaraNetti khINaM khaviyaM vigaTTha viddhatyaM savvahA abhAve ya AvaraNaM jassevaM tamo va raviNo jahA udayato / (kha) pU. 62 / (ga) amavR. pa. 107 / 3. u. 28 / 16 / tasU. 1 / 2 / 4. sUtra 287 jIrNa meM saba meM hotA rahatA hai| nae kI apekSA jIrNa kA parivartana 181 / cUrNikAra ne ise amoghA kahA hai / " samAna prakAza, AkAza meM dikhAI dene vAlA agnipizAca yA yyn 5. ahAvU. pU. 63 : samyaktvakAraNaM samyagdarzanam / 6. dharma. 2 / 7. usuo. 45 / 8. acu. pR. 44 : ninAdopalakSito ghAta iva nirghAtaH / moho 9. a. pU. 44 jUnI 10. acU. pR. 44: jakkhAlittA- agnipisAcA / 11. (ka) acU. pR. 44 dhUmikA rUkSA praviralA sA dhUmAbhA / (kha) ahAvR. pu. 64 / (ga) amavR. pa. 111 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 aNaogadArAI mahikA-snigdha aura sadhana kuhaasaa|' kapihasita-akasmAt AkAza meM jAjvalyamAna aura bhayaMkara zabda-rUpa-pariNati / ' amoghA sUrya-bimba ke nIce hone vAlI lambI-lambI zyAmala rekhAeM / tulanA evaM vizeSa vimarza ke lie draSTavya bhagavaI bhASya 3 / 252 / sUtra 288 16. (sUtra 288) pudgalAstikAya ko anAdi pAriNAmika batalAyA gayA hai| prastuta sUtra meM paramANu kA sAdipAriNAmika ke rUpa meM nirdeza hai / isakA hetu yaha hai ki paramANu paramANu ke rUpa meM asaMkhyAtakAla se adhika nahIM raha sakatA, use usa samaya ke bAda badalanA hotA hai| isa parivartana kI apekSA se paramANu ko sAdi pAriNAmika bhAva kI koTi meM rakhA gayA hai| isI prakAra svarga, naraka Adi ko bhI zAzvata kahA gayA hai| kintu pratyeka paudgalika racanA asaMkhyeya kAla ke bAda rUpAntarita hotI hai| rUpAntaraNa kI isa dRSTi se unheM sAdi pAriNAmika bhAva kI koTi meM rakhA hai| sUtra 291 17. (sUtra 261) saMsArI prANI meM audayika, kSAyopazamika aura pAriNAmika tIna bhAva anivAryataH hote haiN| isa dRSTi se do bhAvoM kA vikalpa saMbhava nahIM hai / kevala bhaMga racanA kI dRSTi se inheM prastuta kiyA gayA hai|' 1. (ka) acU. pR. 44 bhUmau patitaMvopalakSyate mhiyaa| (kha) ahAvR. pR. 64 / (ga) amavR. pa. 111 // 2. (ka) acU. pR. 44 : kavihasiyaM-ambaratale sasaI lkkhijjti| (kha) ahAvR. pR. 64 / (ga) amava. pa. 111 / 3. aMsubha. 1967-74 / 4. ahAva. pR. 64,65 : iha ca yadyapyaudayikaupazamikamAtranirvRttaH asaMbhavI saMsAriNAM jaghanyato'pyauvayikakSAyopazamikapAriNAmikamAvatrayopetatvAt tathApi bhNgkrcnaamaatrdrshnaarthtvaaddussttH| Jain Education Intemational Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM prakaraNa ( sUtra 298-368) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha prastuta prakaraNa saMgIta, kAvyarasa, vyAkaraNa, jyotiSa, Ayurveda Adi aneka viSayoM kA samuccaya hai| svara prakaraNa sthAnAGga meM bhI hai / AryarakSita ne sthAnAGga se liyA athavA saMkalana kAla meM devadhigaNi ne anuyogadvAra se uddhRta kara sthAnAGga meM saMyojita kiyA, yaha anusaMdheya hai| nava rasoM meM bhayAnaka rasa kA asvIkAra aura vIDanaka rasa kA svIkAra kAvyAnuzAsana kI paramparA se bhinna hai| rasoM ke udAharaNa meM prayukta gAthAeM sUtrakAra dvArA racita haiM athavA anya granthoM se uddhRta haiM, yaha bhI anusaMdhAna kA viSaya hai| kucha vidvAna mAnate haiM ki uttarAdhyayana ke 18 adhyayana prAcIna haiM uttaravartI 18 adhyayana arvAcIna haiN| yahAM jannaijja (25 vAM adhyayana) kA ullekha hai / isase jJAta hotA hai ki uttaravartI adhyayana anuyogadvAra kI racanA se pUrvavartI haiN| isa prakAra prastuta prakaraNa meM aneka aitihAsika aura kRttikA nakSatra Adi kAlagaNanA viSayaka tathyoM kA ullekha hai| Jain Education Intemational Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM prakaraNa mUla pATha sattanAma (saramaMDala)-padaM 268. se ki taM satanAme ? sattanAme satta sarA paNNattA, taM jahAgAhA.... sajje risabhe gaMdhAre, majjhime paMcame sre| dhevae ceva nesAe, sarA satta viyAhiyA // 1 // saMskRta chAyA saptanAma (svaramaNDala)-padam atha kiM tat saptanAma ? sapta- nAma-sapta svarA: prajJaptA:. tadyathA gAthA-- SaDja: RSabhaH gAndhAraH, madhyamaH paJcamaH svaraH / dhaivataH caiva niSAdaH, svarA: sapta vyAhutA: // 1 // hindI anuvAda sapta nAma (svara maMDala)-pada 298. vaha sapta nAma kyA hai ? saptanAma-sapta svara prajJapta haiM, jaisegAthA-1. SaDaja, 2. RSabha, 3. gAndhAra, 4. madhyama, 5. paMcama, 6. dhaivata 7. niSAda ye sAta svara haiN| 266. eesi NaM sattaNhaM sarANaM satta eteSAM saptAnAM svarANAM sapta 299. ina sAta svaroM ke sAta svara sthAna prajJapta saradANA paNNattA, taM jahA- svarasthAnAni prajJaptAni, tadyathA-- sajjaM ca aggajIhAe, SaDjaJca agrajihvayA, 1. SaDja kA sthAna jihvA kA agrabhAga / ureNa risabhaM srN| urasA RSabhaM svarama / 2. RSabha kA vakSa / kaMThaggaeNa gaMdhAraM, kaNThodgatena gAndhAraM, 3. gAndhAra kA kaNTha / majjhajIhAe majjhimaM // 1 // madhyajihvayA madhyamam // 1 // 4. madhyama kA jihvA kA madhya bhAga / nAsAe paMcamaM bUyA, nAsayA paJcamaM brUyAt, 5. paMcama kA naasikaa| daMtoLeNa ya dhevtN| dantauSThena ca dhaivatam / 6. dhaivata kA dAMta aura hoTha kA saMyoga / bhamuhakkheveNa nesAyaM, dhUrakSepeNa niSAda, 7. niSAda kA bhrU-utkSepa [jahAM bhauMha kA saraDhANA viyAhiyA // 2 // svarasthAnAni vyAhRtAni // 2 // utkSepa hotA hai]| ye sAta svara sthAna haiM / 300. satta sarA jovanissiyA paNNatA, sapta svarAH jIvanidhitA: 300. jIvanizrita (jIva se nikalane vAle) svara taM jahAprajJaptAH , tadyathA sAta prajJapta haiM, jaise -- sajja ravai mayUro, SaDaja rauti mayUraH, 1. mayUra SaDja svara meM bolatA hai| kukkuDo risabhaM srN| kukkaTa: RSabha 2. kukkuTa RSabha svara meM bolatA hai| haMso ravai gaMdhAraM, haMsaH rauti gAndhAraM, 3. haMsa gAndhAra svara meM bolatA hai| majjhimaM tu gavelagA // 1 // madhyamaM tu gavelakAH // 1 // 4. gavelaka [memanA madhyama svara meM bolatA aha kusumasaMbhave kAle, atha kusumasaMbhave kAle, koilA paMcamaM srN| kokilA: paMcamaM svaram / 5. basanta meM koyala paMcama svara meM bolatA hai| chaThaM ca sArasA kuMcA, SaSThaM ca sArasAH krauJcAH, 6. krauMca aura sArasa dhaivata svara meM bolate haiM / nesAyaM sattamaM gao // 2 // niSAdaM saptamaM gajaH / / 2 / / 7. hAthI niSAda svara meM bolatA hai| 301. satta sarA ajIvanissiyA paNNattA, taM jahAsajja ravai muyaMgo, gomuhI risabhaM srN| saMkho ravai gaMdhAraM, majjhimaM puNa jhallarI // 1 // sapta svarAH ajIvanidhitA: prajJaptA:, tadyathASaDjaM rauti mRdaMgaH, gomukhI RSabhaM svaram / zaMGkhaH rauti gAndhAraM, madhyamaM puna: mallarI // 1 // 301. ajIvanizrita (ajIva se nikalane vAle) svara sAta prajJapta haiM, jaise1. mRdaGga se SaDja svara nikalatA hai / 2. gomukhI [narasiMghA nAmaka bAje] se RSabha svara nikalatA hai| 3. zaMkha se gAndhAra svara nikalatA hai / Jain Education Intemational Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 aNuogadArAI 4. jhallarI-jhAMjha se madhyama svara nikalatA caucalaNapaiTThANA, gohiyA paMcama sr| ADaMbaro dhevaiyaM, mahAbherI ya sattamaM // 2 // catuzcaraNapratiSThAnA, godhikA paJcamaM svaram / ADambaraH dhaivatika, mahAbherI ca saptamam // 2 // 5. cAra caraNoM para pratiSThita godhikA se paMcama svara nikalatA hai| 6. Dhola se dhaivata svara nikalatA hai| 7. mahAbherI se niSAda svara nikalatA hai| 302. ina sAtoM svaroM ke sAta svara lakSaNa prajJapta haiM, jaise1. SaDja svara vAle vyakti AjIvikA pAte haiM / unakA prayatna niSphala nahIM hotaa| unako gAya, putra aura mitroM kI upalabdhi hotI hai tathA ve striyoM ke priya hote haiN| 2. RSabha svara vAle vyakti ko aizvarya, senApatitva, dhana, vastra, gaMdha, alaMkAra, strI, zayana aura Asana prApta hote haiN| 302. eesi NaM sattaNhaM sarANaM satta saralakkhaNA paNNattA, taM jahAsajjeNa lahai vitti, kayaM ca na vinnssi| gAvo puttA ya mittA ya, nArINaM hoI vallaho // 1 // risabheNa u esajja, seNAvaccaM dhaNANi y| vatthagaMdhamalaMkAraM, itthIo sayaNANi ya // 2 // gaMdhAre gotajuttiNNA, vijjavittI klaahiyaa| havaMti kaiNo paNNA, je aNNe satthapAragA // 3 // majjhimasaramaMtA u, havaMti suhjiivinno| khAyaI piyaI deI, majjhimasaramassio // 4 // paMcamasaramaMtA u, havaMti puhviiptii| sUrA saMgahakattAro, aNegagaNanAyagA // 5 // dhevayasaramaMtA u, havaMti duhjiivinno| sAuNiyA vAuriyA, soyariyA ya muttttiyaa||6|| nesAyasaramaMtA u, havaMti hiMsagA nraa| jaMghAcarA lehavAhA, hiMDagA bhAravAhagA // 7 // eteSAM saptAnAM svarANAM sapta svaralakSaNAni prajJaptAni, tadyathA-- SaDjena labhate vRtti, kRtaM ca na vinazyati / gAvaH putrAzca mitrANi ca, nArINAM bhavati vallabhaH // 1 // RSabheNa tu aizvarya, sainApatyaM dhanAni c| vastragandhamalaMkAraM, striyaH zayanAni ca // 2 // gAndhAre gItayuktijJAH, vaidyavRttayaH klaadhikaaH| bhavanti kavayaH prAjJAH, ye anye zAstrapAragAH // 3 // madhyamasvaravantastu, bhavanti sukhajIvinaH / khAdanti pibanti dadati, madhyamasvaramAzritAH // 4 // paJcamasvaravantastu, bhavanti pRthivIpatayaH / zUrAH saMgrahakartAraH, anekagaNanAyakAH // 5 // dhaivatasvaravantastu, bhavanti duHkhajIvinaH / zAkunikAH vAgurikAH, zaukarikAzca maussttikaaH||6|| niSAdasvaravantastu, bhavanti hisakA: narAH / jaMghAcarAH lekhavAhAH, hiNDakA: bhAravAhakAH // 7 // 3. gAndhAra svara vAle vyakti gAne meM kuzala, cikitsA se AjIvikA karane vAle, kalA meM kuzala, kavi, prAjJa aura vibhinna zAstroM ke pAragAmI hote haiN| 4. madhyama svara vAle vyakti sukha se jIte haiM, khAte-pIte haiM aura dAna karate haiN| 5. paMcama svara vAle vyakti rAjA, zUra, saMgrahakartA aura aneka gaNoM ke nAyaka hote 6. dhaivata svara vAle vyakti kaSTa jIvI, pakSiyoM, hiraNoM aura sUaroM ko mArane vAle tathA ghUsebAja (muSTi malla) hote 7. niSAda svara vAle vyakti hiMsaka, jaMghAcAra (teja gati se calane vAle dUta), saMdezavAhaka, ghumakkar3a aura bhAravAhI hote haiM / 303. eesi NaM sattaNhaM sarANaM tao eteSAM saptAnAM svarANAM trayaH 303. ina sAta svaroM ke tIna grAma prajJapta haiM, jaise gAmA paNNattA, taM jahA-- grAmA: prajJaptAH, tadyathA SaDja- ---SaDja grAma, madhyama grAma aura gAndhAra sajjagAme majjhimagAme gaMdhAra- grAmaH madhyamagrAma: gAndhAragrAmaH / / grAma / gAme // Jain Education Intemational Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 SaDjagrAmasya sapta mUrchanAH 304. SaDja grAma kI sAta mUrcchanAeM prajJapta haiM, prajJaptA:, tadyathA jaisemaGgo kauravyA harit ca, maMgI, kauravIyA, harita, rajanI, sArakAntA, rajanI ca sArakAntA ca / sArasI aura shuddhssddjaa| SaSThI ca sArasI nAmnI, zuddhaSaDjA ca saptamI // 1 // madhyamagrAmasya sapta mUrcchanAH 305. madhyama grAma kI sAta mUrchanAeM prajJapta haiM, prajJaptAH, tadyathA jaiseuttaramandrA rajanI, uttaramaMdrA, rajanI, uttarA, uttarAyatA, azvauttarA uttarAyatA / krAntA, sauvIrA aura abhirudgatA / azvakrAntA ca sauvIrA, abhiru (dgatA) bhavati saptamI // 1 // AThavAM prakaraNa : sUtra 302-307 304. sajjagAmassa NaM satta mucchaNAo paNNatAo, taM jahAmaMgI koravvIyA harI ya, rayaNI ya sArakaMtA yA chaTThI ya sArasI nAma, suddhasajjA ya sattamA // 1 // 305. majjhimagAmassa NaM satta muccha NAo paNNattAo, taM jahAuttaramaMdA rayaNI, uttarA uttraaytaa| AsakaMtA ya sovIrA, abhiru havati sattamA // 1 // 306. gaMdhAragAmassa NaM satta muccha NAo paNNattAo, taM jahAnaMdI ya khuDDiyA pUrimA ya cautthI ya suddhgNdhaaraa| uttaragaMdhArA vi ya, paMcamiyA havai mucchA u // 1 // suThuttaramAyAmA, sA chaTTI niyamaso u nAyavvA / aha uttarAyatA, koDimAya sAsattamo mucchA // 2 // 307. satta sarA kao havaMti? gIyassa kA havai joNI? kaisamayA UsAsA? kai vA gIyassa aagaaraa?||1|| gAndhAragrAmasya sapta mUcrchanAH 306. gAndhAra grAma kI sAta mUrchanAeM prajJapta haiM, prajJaptAH , tadyathA jaisenandI ca kSudrikA pUrikA, naMdI, kSudrikA, pUrikA, zuddhagAndhArA, uttaraca caturthI ca shuddhgaandhaaraa| gAndhArA, suSThutara AyAmA, uttarAyatA aura uttaragAndhArA api ca, koTimA / paJcamikA bhavati mUrchA tu // 1 // su ThUttarAyAmA, sA SaSThI niyamatastu jJAtavyA / atha uttarAyatA, koTimA ca sA saptamI mUrchA // 2 // sapta svarAH kutaH bhavanti ? gItasya kA bhavati yoni: ? katisamayA: ucchvAsA: ? kati vA gItasya AkArA:? // 1 // satta sarA nAbhoo, havaMti gIyaM ca ruNNajoNIyaM / pAyasamA UsAsA, tiNi ya goyassa aagaaraa||2|| sapta svarA: nAbhitaH, bhavanti gItaM ca ruditayonikama / pAdasamAH ucchvAsAH, trayazca gItasya AkArA: // 2 // 307.1. sAta svara kinase utpanna hote haiM ? gIta kI yoni [jAti] kyA hai? usakA ucchvAsa kAla [parimANakAla] kitanA hotA hai aura usake AkAra [AkRtiyAM, svarUpa] kitane hote haiM ? 2. sAtoM svara nAbhi se utpanna hote haiM / rudana gIta kI yoni hai, jitane samaya meM kisI chanda kA eka caraNa gAyA jAtA hai, utanA usakA ucchvAsa kAla hotA hai aura usake AkAra tIna haiN| 3. gIta kA Arambha karate samaya Adi meM mRdu, ArohaNa karate samaya madhya meM tIvra aura avarohaNa karate samaya anta meM manda-ye tIna gIta ke AkAra haiN| 4. gIta ke chaha doSa, ATha guNa, tIna vRtta aura do bhaNitiyAM [gIta kI bhASA] hotI haiM / jo inheM jAnatA hai vahI suzikSita gAyaka raMga-maMca para gAtA hai| Aimiu ArabhaMtA, AdimRdu AramamANAH, samunvahaMtA ya mjjhyaarNmi| samudvahantazca mdhykaare| avasANe ya jhaveMtA, avasAne ca kSapayanta:, tiNi vi gIyassa AgArA // 3 // trayo'pi gItasya AkArAH // 3 // chaddose advaguNe, SaDdoSAH aSTaguNAH tiNi ya vittAI doNi bhnnitiio| trINi ca vRttAni ca maNitI / jo nAhI so gAhii, yaH jJAsyati sa gAsyati, susikkhio raMgamajjhami // 4 // suzikSitaH raMgamadhye // 4 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 bhIyaM duyamuppicchaM, uttAlaM ca kamaso muNeyavvaM / kAkassaramaNuNAsaM, chaddosA hoMti gIyassa // 5 // bhItaM drutaM uppiccha, uttAlaM ca kramaza: jJAtavyam / kAkasvaramanunAsaM, SaDdoSAH bhavanti gItasya // 5 // puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM ca taheva mvighttlN| mahuraM samaM sulaliyaM, aTTha guNA hoMti gIyassa // 6 // pUrNa raktaJca alaMkRtaJca vyaktaJca tathaiva avighuSTam / madhuraM sama sulalitaM, aSTa guNAH bhavanti gItasya // 6 // aNuogadArAI 5. gIta ke chaha doSa hote haiM, inheM kramazaH jAnanA cAhiebhIta-bhayabhIta hote hue gAnA / druta-zIghratA se gaanaa| uppiccha - zvAsa mukta gAnA / uttAla-tAla se Age bar3hakara yA tAla ke anusAra na gaanaa| kAka svara---kaue kI bhAMti karNa kaTu svara se gaanaa| anunAsa-nAka se gaanaa| 6. gIta ke ATha guNa hote haiMpUrNa-svara ke Aroha, avaroha Adi se paripUrNa honaa| rakta-gAe jAne vAle rAga se pariSkRta honaa| alaMkRta-vibhinna svaroM se suzobhita honA / vyakta-spaSTa svara vAlA honA / avighuSTa-niyata yA niyamita svara yukta honaa| madhura--madhura svara yukta honA / sama-tAla, vINA Adi kA anugamana krnaa| sulalita-lalita, komala aura laya yukta honaa| 7. gIta ke ye ATha guNa aura haiM--- uro vizuddha-jo svara vakSa meM vizAla hotA hai| kaNTha vizuddha-jo svara kaNTha meM nahIM phtttaa| ziro vizuddha jo svara sira se utpanna hokara bhI nAsikA se mizrita nahIM hotaa| mRdu-jo rAga komala svara se gAyA jAtA ura-kaMTha-sira-visuddha, ca gijjate muy-ribhiy-pdbddh| samatAlapadukkhevaM, sattassarasIbharaM gIyaM // 7 // uraH kaNTha-ziro-vizuddhaM, ca gIyate mRduka-ribhita-padabaddham / samatAlapadotkSepaM, saptasvarasIbharaM gItam // 7 // ribhita-gholanA-bahula AlApa ke kAraNa khela sA karate hue svara / padabaddha-geya padoM se nibaddha racanA / samatAla padotkSepa-jisameM tAla, jhAMjha Adi kA zabda aura vartaka kA pAda-nikSepa -ye saba sama hoM- eka dUsare se milate Jain Education Intemational Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 AThavAM prakaraNa : sUtra 307 akkharasamaM padasamaM, tAlasamaM layasamaM gahasamaM ca / nissasiussasiyasama, saMcArasamaM sarA satta // 8 // akSarasamaM padasama, tAlasamaM layasamaM grahasamaJca / ni:zvasitocchvasitasamaM, saJcArasamaM svarAH sapta // 8 // nihosaM sAravataM ca heujuttamalaMkiyaM / uvaNIyaM sovayAraM ca, miyaM mahurameva ya // 6 // nirdoSa sAravantaM hetuyuktamalaMkRtam upanItaM sopacAraJca, mitaM madhurameva ca // 9 // 8. saptasvara sIbhara-jisameM sAtoM svara __ akSarasama, padasama, tAlasama, layasama, grahasama, niHzvasitocchvasitasama aura saMcAra sama ho| [dekheM ThANaM sUtra 7/48 gAthA 13 kA anuvAda | 9. geya padoM ke ATha guNa isa prakAra haiMnirdoSa-battIsa doSa rahita honA / sAravat-arthayukta honaa| alaMkRta-hetu yukta honA / upanIta-upasaMhAra yukta honA / sopacAra-komala, aviruddha aura alajjanIya kA pratipAdana karanA athavA vyaMgya yA haMsI yukta honaa| mita-pada aura usake akSaroM se parimita honaa| madhura-zabda, artha aura pratipAdana kI dRSTi se priya honaa| 10. vRtta-chanda tIna prakAra kA hotA hai sama-jisameM caraNa aura akSara sama ho, cAra caraNa hoM aura unameM laghu-guru akSara samAna hoN| arddha sama---jisameM caraNa yA akSaroM meM se koI eka sama ho yA to cAra caraNa ho yA viSama caraNa hone para bhI unameM laghu guru akSara samAna hoN| sarva viSama-jisameM caraNa aura akSara saba viSama ho / cauthA prakAra upalabdha nahIM samaM addhasamaM ceva, samvattha visamaM ca / tiNi vittappayArAI, cautthaM novalabbhaI // 10 // samama sarvatra viSamaM trayaH caturthaH arddhasamaJcava, ca yat / vRttaprakArA:, nopalabhyate // 10 // sakkayA pAyayA ceva, saMskRtA prAkRtA caiva, bhaNitIo hoMti doNNi vi / bhaNitI bhavata: dve api / saramaMDalaMmi gijjaMte, svaramaNDale gIyamAne, pasatthA isibhAsiyA // 11 // prazaste RSibhASite // 11 // kesI gAyai mahuraM? kIdRzI gAyati madhuraM ? kesI gAyai kharaM ca rukkhaM ca? kIdRzI gAyati kharaJca rUkSaJca ? kesI gAyai cauraM? kodazI gAyati caturaM kesI ya vilaMbiyaM?dutaM kesI? kIdRzI ca vilambitaM ? drutaM kIdRzI? vissaraM puNa kerisii?||12|| visvaraM punaH kIdRzI ? // 12 // 11. bhaNitiyAM -gIta kI bhASAeM do haiM 1. saMskRta 2. prAkRta ye donoM prazasta aura RSibhAsita haiM / ye svara-maMDala meM gAI jAtI haiN| 12. madhura gIta kauna gAtI hai ? paruSa aura rUkhA gIta kauna gAtI hai ? catura gIta kauna gAtI hai ? vilambita gIta kauna gAtI hai ? druta -zIghra gIta kauna gAtI hai ? visvara gIta kauna gAtI hai ? 13. zyAmA strI madhura gIta gAtI hai| kAlI strI paruSa aura rUkhA gIta gAtI hai| gorI strI catura gIta gAtI hai / kANI strI vilambita gIta gAtI hai| adhI strI druta gIta gAtI hai / piMgalA strI visvara gIta gAtI hai| sAmA gAyai mahuraM, zyAmA gAyati madhuraM, kAlI gAyai kharaM ca rukkhaM ca / kAlI gAyati kharaJca rUkSaJca / gorI gAyai cauraM, gaurI gAyati caturaM, kANA ya vilaMbiyaM, dutaM aNdhaa|| kANA ca vilambitaM, drutam agdhA // vissaraM puNa piMgalA // 13 // visvaraM punaH piGgalA // 13 // Jain Education Intemational Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 satta sarA tao gAmA, mucchaNA egviisii| tANA eguNapaNNAsaM samataM - se taM sattanAme // saramaMDalaM / / 14 / / aTThanAma ( vayaNavimati ) -padaM 308. se kiM taM aTThanAme ? aTThanAmeaTThavihA vayaNavibhattI paNNattA, taM jahA-gAhA nise paDhamA hoi, vitiyA ubaesa taiyA karaNammi kayA, utthI saMpavAvaNe // 1 // paMcamI va avAyA, chuTTI sassAmivAyaNe / samI nihANatve, adrumA''maMtaNI bhave ||2|| tattha paDhamA vibhattI, niddese - so imo ahaM vatti / biiyA puNa ubaese bhaNakuNa imaM vataM vatti // 3 // taiyA karaNammi kayA bhaNiyaM va kathaM va teNa va mae vA / haMdi namo sAhAe, havai cautthI payANammi // 4 // avaNaya gevha ya etto, ito vA paMcamI avAyANe / chuTTI tassa imassa va gayassa vA sAmisaMbaMdhe // 5 // sapta svarAH trayaH grAmAH, mUrcchanA ekaviMzatiH / tAnA ekonapaJcAzat samAptaM svaramaNDalam // 14 // - tadetat saptanAma | aSTanAma ( vacanavibhakti) -padam atha kiM tad aSTanAma ? aSTanAma aSTavidhA vacanavibhaktiH prajJaptA, tadyathA gAthA nirdeze prathamA bhavati, dvitIyA upadezane / tRtIyA karaNe karaNe kRtA, caturthI saMpradAne // 1 // paJcamI ca apAdAne, SaSThI svasvAmivacane / saptamI sannidhAnAyeM aSTamyAmantraNI bhavet // 2 // tatra prathamA vibhaktiH, nirdezesa ayam ahaM vA iti / dvitIyA punaH upadeze bhaNa kurU idaM vA tad vA // 3 // tRtIyA karaNe kRtA bhaNita vA kRtaM vA tena vA mayA vA / haMdi namaH svAhA, bhavati caturthI pradAne // 4 // apanaya gRhANa ca etasmAt, itaH vA paMcamI apaadaane| SaSThI tasya asya vA, gatasya vA svAmisambandhe ||5|| aNuogadArAI 14. sAta svara, tIna grAma aura ikkIsa mUcrchanAeM haiM / pratyeka svara sAta tAnoM se gAyA jAtA hai isalie tAna ke 49 bheda ho jAte haiM / isa prakAra svara maNDala samApta hotA hai| vaha sapta nAma hai| aSTa nAma ( vacana vibhakti) - pada 308 vaha aSTa nAma kyA hai ? aSTanAma vacana vibhakti ke ATha prakAra prajJapta haiM, jaise gAthA 1. nirdeza meM prathamA, upadeza meM dvitIyA, karaNa meM tRtIyA, sampradAna meM caturthI vibhakti hotI hai| 2. apAdAna meM paMcamI, svasvAmi vacana [saMbaMdha ] meM SaSThI, saMnidhAna [AdhAra ] meM saptamI aura AmaMtraNa meM aSTamI vibhakti hotI hai| 3. nirdeza meM prathamA vibhakti hotI hai, jaise so- vaha, imo - yaha, ahaM - maiM upadeza meM dvitIyA vibhakti hotI hai, jaise - imaM bhaNa - yaha kaha, taM kuNasu-vaha kara / 4. karaNa meM tRtIyA vibhakti hotI hai, jaiseteNa bhaNiyaM usane kahA, mae kayaM maiMne kiyA / haMdi, namo aura svAhA ke yoga meM tathA sampradAna meM caturthI vibhakti hotI hai, jaise -- namo devebhyaH devatA ko namaskAra, svAhA agnaye -- agni ke lie svAhA, upAdhyAyAya gAM dadAti upAdhyAya ko gAya detA hai| 5. apAdAna meM paMcamI vibhakti hotI hai, jaise -- etto apaNaya -- isase dUra kara, ito givha -- isase grahaNa kara / svasvAmi saMbaMdha meM SaSThI vibhakti hotI hai, jaise tassa imaM usakI yaha vastu hai, imassa imaM vatthu - isakI yaha vastu hai, gayassa iyaM vatthu gae hue vyakti kI yaha vastu hai / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM prakaraNa : sUtra 30-312 163 havai puNa sattamI taM, imammi AdhArakAlabhAve ya / AmaMtaNI bhave aTTamI u jaha he juvANa ! tti // 6 // --se taM aTUnAme // bhavati punaH saptamI sA, asmin AdhArakAlabhAve ca / AmantraNI bhavet aSTamI tu, yathA-he yuvan ! iti // 6 // tadetad assttnaam| 6. AdhAra, kAla aura bhAva meM saptamI vibhakti hotI hai, jaise--imammi--isameM / AmantraNa meM aSTamI vibhakti hotI hai, jaise-he juvANa-he yuvaka ! vaha aSTa nAma hai| navanAma (kAvyarasa)-padam atha kiM tad navanAma ? navanAma -nava kAvyarasA: prajJaptAH, tadyathAgAthAvIraH zRGgAraH adbhutazca, raudrazca bhavati bodhavyaH / vIDanaka: bIbhatsa:, hAsya: karuNa: prazAntazca // nava nAma (kAvya rasa)-pada 309. vaha nava nAma kyA hai ? navanAma-kAvya rasa ke nau prakAra prajJapta haiM, jaisegAthAvIra, zRMgAra, adbhuta, raudra, vrIDA, bIbhatsa, hAsya, karuNa aura prshaant| 310. vIra rasa ke lakSaNa 1. parityAga [dAna], tapazcaraNa aura zatru janoM ke vinAza meM vIra rasa utpanna hotA navanAma (kavvarasa)-padaM 309. se ki taM navanAme ? navanAme nava kavvarasA paNNattA, taM jahAgAhAvIro siMgAro abbhuo ya robo ya hoi bodhvvo| velaNao bIbhaccho, hAso kaluNo pasaMto ya // 1 // 310. vIrarasalakkhaNaM tattha pariccAyammi ya, tavacaraNe sattujaNaviNAse ya / aNaNusaya-dhiti-parakkaliMgo voro raso hoi // 1 // voro raso jahAso nAma mahAvoro, jo rajjaM payahiUNa pvvio| kAma-kkoha-mahAsattu pakkhanigghAyaNaM kuNai // 2 // 311. siMgArarasalakkhaNaMsiMgAro nAma raso, ratisaMjogAbhilAsasaMjaNaNo / maMDaNa-vilAsa-vibboyahAsa-lIlA-ramaNaliMgo // 1 // siMgAro raso jahAmahuraM bilAsa-laliyaM, hiyayummAdaNakaraM juvANANaM / sAmA saduddAma, dAetI mehalAdAmaM // 2 // vIrarasalakSaNam - tatra parityAge ca, tapazcaraNe zatrujanavinAze ca / ananuzaya-dhRti-parAkramaliGgaH vIraH rasa: bhavati // 1 // vIraH rasaH yathA -- sa nAma mahAvIraH, ya: rAjyaM prahAya pravajitaH / kAma-krodha-mahAzatrupakSanirghAtanaM karoti // 2 // ananuzaya [garva yA pazcAttApa na karanA], dhRti aura parAkrama usake lakSaNa haiM / vIra rasa, jaise2. jo rAjya ko chor3a kara pravajita ho gayA aura kAma, krodha Adi mahAzatruoM kA nigraha karatA hai, vaha mahAvIra hai| 311. zRMgAra rasa ke lakSaNa 1. rati aura saMyoga kI abhilASA se zRMgAra rasa utpanna hotA hai| vibhUSA, vilAsa [cakSu Adi kA vibhrama] bibboka [kAma ceSTA], hAsya, lIlA aura ramaNa usake lakSaNa haiM / zRGgArarasalakSaNam - zRGgAraH nAma rasa:, ratisaMyogAbhilASasaMjananaH / maNDana-vilAsa-bibbokahAsya-lIlA-ramaNaliGgaH // zRGgAra: rasaH yathAmadhuraM vilAsa-lalitaM, hRdayonmAdanakaraM yUnAm / zyAmA zabdoddAma, darzayati mekhalAdAma // 2 // zRMgAra rasa, jaise--- 2. zyAmA strI madhura, vilAsa se lalita, yuvakoM ke hRdaya ko unmatta karane vAlA, dhuMgharU ke zabdoM se mukhara mekhalA sUtra [karadhanI] dikhalAtI hai| 312. abbhutarasalakkhaNaM vimhayakaro apuvo, 'nubhUyapuvo ya jo raso hoi| harisavisAyuppattilakkhaNo abbhuo nAma // 1 // adbhutarasalakSaNam - vismayakaraH apUrvaH, anubhUtapUrvazca yaH rasa: bhavati / harSa viSAdotpattilakSaNaH adbhuta: nAma // 1 // 312. adbhuta rasa ke lakSaNa 1. apUrva yA anubhUtapUrva ke dekhane para jo vismayakArI rasa utpanna hotA hai vaha adbhuta rasa hai| harSa aura viSAda usake lakSaNa haiN| Jain Education Intemational Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ambhUo raso jahA abbhu ra miha eto, annaM ki asthi jIvalogammi / jaM jiNavayaNeNatthA, tikAlajuttA vi najjaMti // 2 // 213. roharasalakkhaNaM raudra rasalakSaNam bhayajananarUva- zabdAndhakAracintA-kavAsamutyannaH / sammoha-ma-vivAda maraNaliGgaH rasaH raudraH // bhayajaNaNarUva saddaMdhakAracitA-kahAsampanna saMmoha- saMbhama visAyamaraNaliMgo raso roddo // 1 // ror3o raso jahA bhiuDI - viDaMbiyamuhA ! saMdaTThoTTa ! iya hiramokiSNA ! haNasi pasuM asuraNibhA ! raudraH rasaH yathA bhrukuTI - viDambitamukha ! saMdaSTaSTha ! itaH rudhiramavakIrNa ! | haMsi pazUn araniyA ! bhImarasiya! airodda! rohosi // 2 // bhImarasita atiraudra raudro'si // 314. velaNayarasalakkhaNaM viNaovavAra-gujbha-guruvArahastayat belaNao nAma raso, lajjAsaMkAkaraNalago // 1 // velaNao raso jahA ki loiyakaraNIo, sajjanIyataraM lajjiyA moti / vArejjami gurujano parivaMda jaM bahUpoti // 2 // 315. bIbhaccharasa lakkhaNaM asui-kuNava-duddaMsaNasaMjogabhAsagaMdha niSphaNNo / nivveyavihiMsAlakkhaNo raso hoi bIbhatso // 1 // bIbhatso raso jahA asuimalabhariyanimbhara, sabhAvadugdhasavvakAlaM pi / dharaNA usarIrakali, bahulakalu vimuMcati // 2 // adbhutaH rasaH yathA adbhutataramiha isa, anyat kim asti jIvaloke / yaha jinavacanenAryA trikAlayuktA: api jJAyante // 2 // doDakaralakSaNamvicAra-gurudAramaryAdAvyatikramotpannaH / vrIDanaka nAma rasaH, jAkaraNaliGgaH // 1 // vrIDanaka: rasaH yathA ki 1 laukika karaNItaH, lajjanIyataraM lajjitA aham iti vArejjammi gurUjanaH, parivanyate yadvaSatam // 2 // bIbhatsaramalakSaNam - azucikR saMyogAbhyAsa gaMdhaniSpannaH / nirvedavihinaH rasaH bhavati bIbhatsaH ||1|| bIbhatsaH rasaH yathA - amaranirbhara, svabhAvakAlam api / dhanyAstu zarIrala bahulaka vimuJcati // 2 // aNuodAI adbhuta rasa, jaise - 2. jina vacana ke dvArA traikAlika artha jAna lie jAte haiM, isa jIva loka meM isase bar3hakara aura kyA Azcarya hogA / 313. raudra rasa ke lakSaNa 1. bhayaMkara rUpa zabda, andhakAra, cintA aura kathA se raudra rasa utpanna hotA hai / saMmoha, saMbhrama, viSAda aura maraNa usake lakSaNa haiM / raudra rasa, jaise 2. bhRkuTi se viDambita mukha vAle ! hoTa kATane vAle ! rudhira bikherane vAle ! asura ke samAna bhayaMkara zabda karane vAle ! atizaya raudra ! tUM pazu ko mAratA hai, bar3A rodra hai / 314. vrIDA rasa ke lakSaNa 1. vinayopacAra, guhA aura guru-strI kI maryAdA ke atikramaNa se vrIDA rasa utpanna hotA hai| lajjA aura zaMkA karanA usake lakSaNa haiM / vrIDA rasa, jaise 2. gurujana logoM ke sAmane vadhU ke vastra ko namaskAra karate haiM / isa laukika kriyA se adhika lajjAspada aura kyA hai ? maiM to isase lajjita ho rahI hUM / 315. bIbhatsa rasa ke lakSaNa 1. azucipadArtha, zava, bAra-bAra aniSTa dRzya ke saMyoga aura durgandha se bIbhatsa rasa utpanna hotA hai / nirveda [ aruci yA udAsInatA ] aura ahisA jIva hiMsA ke prati hone vAlI sthAni] usake lakSaNa haiN| bIbhatsa rasa, jaise 2. azuci, mala-samUha ke nirbhara, sarvakAla meM svabhAva se durgandhita, nAnA prakAra ke maloM se kaluSita nikRSTa zarIra ko jo chor3a dete haiM, dhanya haiM / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 AThavAM prakaraNa : sUtra 313-316 316. hAsarasalakkhaNaM ruuv-vy-vesbhaasaavivriiyvilNbnnaasmuppnno| hAso maNappahAso, pagAligo raso hoi / / 1 / / hAsyarasalakSaNam - rUpa-vayo-veSabhASAviparItaviDambanAsamutpannaH / hAsyaH manaHprahAsaH, prakAzaliGgaH rasaH bhavati // 1 // 316. hAsya rasa ke lakSaNa 1. rUpa, vaya, veSa aura bhASA ke viparyaya kI viDambanA [prayoga] se mana ko AhlAdita karane vAlA hAsya rasa utpanna hotA hai| prakAza [mukha, netra Adi kA vikAsa usakA lakSaNa hai| hAsya rasa, jaise2. stanoM ke bhAra ke kaMpana se jhukI huI kaTi pradeza vAlI zyAmA strI apane supta devara ko masimaNDita karatI hai aura jaba vaha jAgatA hai taba 'hI-hI' zabdoccAraNa pUrvaka haMsatI hai| 317. karuNa rasa ke lakSaNa - 1. priya ke viprayoga, baMdha, vadha, vyAdhi, vinipAta [putra Adi kI mRtyu aura saMbhrama se karuNa rasa utpanna hotA hai / ___ zoka, vilApa, mlAnatA aura rodana usake lakSaNa haiN| karuNa rasa, jaise2. he putri ! usake viyoga meM duzcintA se klAnta aura AMsuoM se bharI huI AMkhoM vAlA tumhArA mukha durbala ho gayA hai| hAso raso jahA hAsyaH rasa: yathApAsutta-masImaMDiya-paDibuddhaM prasupta-maSImaNDita-pratibuddhaM deyaraM ployNtii| devaraM pralokayantI / hI! jaha thaNa-bhara-kaMpaNa hI! yathA stana-bhara-kampanapaNamiyamajhA hasai sAmA / / 2 / / praNamitamadhyA hasati zyAmA // 2 // 317. karuNarasalakkhaNaM karuNarasalakSaNampiyavippaoga-baMdha-vaha-vAhi- priyaviprayoga-bandha-vadha-vyAdhiviNivAya-saMbhamuppanno / vinipAta-sambhramotpannaH / soiya-vilaviya-pavvAya zocita-vilapita-mlAnarugNAlago raso karuNo // 1 // ruditaliGgaH rasaH karuNaH // 1 // karuNo raso jahA karuNaH rasaH yathA - pajjhAya-kilAmiyayaM, pradhyAta-klAntakaM, bAhAgayapappuyacchiyaM bhuso| vASpAgatapraplutAkSikaM bahuzaH / tassa vioge puttiya ! tasya viyoge putrike ! dubbalayaM te muhaM jAyaM / / 2 / / durbalakaM te mukhaM jAtam // 2 // 318. pasaMtarasalakkhaNaM prazAntarasalakSaNamaniddosamaNa-samAhANasaMbhayo nirdoSamanaH-samAdhAnasambhavaH jo pasaMtabhAveNaM / va: prazAntabhAvena / avikAralakkhaNo so, avikAralakSaNa: sa, raso pasaMto tti nAyavvo // 1 // rasaH prazAntaH iti jJAtavyaH // 1 // pasaMto raso jahA prazAnta: rasa: yathAsambhAva-nivigAraM, sadbhAva-nirvikAraM, uvasaMta-pasaMta-somadiTTIyaM / upazAnta-prazAnta-saumyadRSTi: iyam / hI! jaha muNiNo sohai, hI ! yathA muneH zobhate, muhakamalaM povarasirIyaM // 2 // mukhakamalaM povarazrIkam // 2 // ee nava kavvarasA, ete nava kAvyarasA:, bttiisdosvihismuppnnaa| dvAtriMzaddoSavidhisamutpannAH / gAhAhi muNeyavvA, gAthAbhi: jJAtavyAH, havaMti suddhA va mosA vA // 3 // bhavanti zuddhA vA mizrA vA // 3 // ---se taM navanAme / / -tadetad nvnaam| dasanAma-padaM dazanAma-padam 316.se ki taM dasanAme? dasanAme atha kiM tad dazanAma ? daza- dasavihe paNNate, taM jahA-1. nAma dazavidhaM prajJaptaM, tadyathA-1. goNe 2. nogoNNe 3. AyANapaeNaM gauNam 2. nogauNam 3. AdAnapadena 318. prazAMta rasa ke lakSaNa - 1. svastha mana kI samAdhi [ekAgratA] aura prazAnta bhAva se zAMta rasa utpanna hotA avikAra usakA lakSaNa hai| prazAMta rasa, jaise2. svabhAva se nirvikAra, prazAMta, saumyadRSTiyukta aura puSTa kAnti vAlA muni kA mukhakamala suzobhita ho rahA hai| 3. battIsa doSa-vidhiyoM se samutpanna ye nau kAvya rasa ukta gAthAoM se jAnane caahie| ye rasa kisI kAvya meM zuddha aura kisI meM mizra [aneka rasoM ke mizraNa vAle hote haiN| vaha nava nAma hai| dasa nAma-pada 319. baha dasa nAma kyA hai ? dasa nAma ke dasa prakAra prajJapta haiM, jaise1. gauNa nAma, 2. nogauNa nAma 3. AdAna Jain Education Intemational wate & Personal Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 aNuogadArAI 4. paDivakkhapaeNaM 5. pAhaNNayAe 4. pratipakSapadena 5. prAdhAnyena 6. 6. aNAisiddhateNaM 7. nAmeNaM anAdisiddhAntena 7. nAmnA 8. 8. avayaveNaM hai. saMjogeNaM 10. avayavena 9. saMyogena 10. pramANena / pamANeNaM // pada [Adi pada se hone vAlA nAma, 4. pratipakSa pada se hone vAlA nAma, 5. pradhAnatA se hone vAlA nAma, 5. anAdi siddhAMta se hone vAlA nAma, 7. nAma se hone vAlA, 8. abayava se hone vAlA nAma, 9. saMyoga se hone hone vAlA nAma 10. pramANa se hone vAlA nAma / 320. se ki taM goNNe? goNNe khamatIti khamaNo, tavatIti tavaNo, jalatIti jalaNo, pavatIti pvnno| se taM goNNe // atha kiM tad gauNam ? gauNama -kSamate iti kSamaNa: tapatIti, tapana:, jvalatIti jvalana:, pavatIti pavanaH / tadetad gauNam / 320. vaha gauNa [guNa-niSpanna] nAma kyA hai ? gauNa nAma kSamA karatA hai isalie kSamaNa hai, tapatA hai isalie tapana hai, jalatA hai isalie jvalana hai aura pAvana karatA hai isalie pavana hai| vaha gauNa nAma hai| 321. se kiM taM nogoNe?nogoNNe-- atha ki tad nogauNama ? akRto sakuMto, amuggo samuggo, nogauNam-akuntaH zakuntaH, amuddo samuddo, alAlaM palAlaM, amudgaH samudgaH, amudraH samudraH, akuliyA sakuliyA, no palaM alAlaM palAlama, akulikA sakuasatIti palAso, amAivAhae likA, no palama azatIti palAzaH, mAivAhae, abIyavAvae bIya- amAivAhaka: mAivAhakaH, abIjavAvAvae, no iMdaM govayatIti iMda- paka: bIjavApakaH, no iMdra gopayatIti gove| se taM nogoNNe // iMdragopakaH / tadetad nogauNam / 321. vaha nogauNa nAma kyA hai ? nogauNa nAma-kunta praharaNa vizeSa yukta na hone para bhI pakSI kA nAma sakunta hai / mudga yukta na hone para bhI peTI kA nAma samudga hai| mudrA yukta na hone para bhI sindhu kA nAma samudra hai| lAlA yukta na hone para bhI cAvala ke bhUse kA nAma palAla hai| kulikA yukta na hone para bhI pakSiNI kA nAma sakulikA hai| pala [mAMsa] na khAne para bhI DhAka ke per3a kA nAma palAza hai / ___ mAi [vibhUti] ko vahana karane vAlA na hone para bhI eka kITa kA nAma mAivAhaka bIjavApaka na hone para bhI eka kITa kA nAma bIjavApaka hai| indra kI rakSA na karane para bhI eka kITa kA nAma indragopaka hai| vaha nogauNa nAma hai| 322. se kitaM AyANapaeNaM? atha kiM tad AdAnapadena? AyANapaeNaM-AvaMtI cAuraM- AdAnapadena -yAvanta: caturaGgIyama gijjaM asaMkhayaM jaNNaijjaM purisa- asaMskRtaM yajJIyaM puruSakIyam eDakIyaM ijjaM elaijjaM vIriyaM dhammo vIrya dharmaH mArgaH samavasaraNaM yAthAmaggo samosaraNaM AhattahIyaM gaMthe tathyaM granthaH yamakIyama / tadetada jamaIyaM / se taM AyANapaeNaM // AdAnapadena / 322. vaha AdAnapada [Adi pada] se hone vAlA nAma kyA hai ? AdAna pada se hone vAlA nAma---- AvaMtI-yAvat---AyAro kA pAMcavAM adhyayana / cAuraMgijja--- cAturaMgIya-uttarAdhyayana kA tIsarA adhyayana / Jain Education Intemational Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM prakaraNa : sUtra 320-323 323. se ki taM paDivakkhapaNaM ? paDivalapaNaM navesu gAmAgaranagara - kheDa - kabbaDa - maDaMba - doNamuhapaTTaNAsama-saMvAha- sannivesesu nivisvamANe asivA sivA, agnI sIyalo, visaM mahuraM, kallAlagharesu aMbilaM sAuyaM, je lattae se alattae, je lAue se alAue, je suMbhae se kusuMbhae, AlavaMte vivalIyabhAsae / se taM paDivakkha paNaM // -- atha kiM tat pratipakSapadena ? pratiprakSapadena naveSu grAmAkara-nagaraleTa-ba-droNamukha-yasanAdha saMbAdha- sannivezeSu nivezyamAneSu azivA zivA, agniH zItala, vi madhuraM, kalyapAlagRheSu amlaM svAdukaM, yo laktakaH sa alaktakaH, yaH lAbuka: la alAbuka:, yaH sumbhakaH sa kusumbhaka, Alapan viparIta bhASakaH / tadetat pratipakSapadena / 167 asaMkhyaM - asaMskRta uttarAdhyayana kA cauthA adhyayana | jaNNaijjaM yajJIya - uttarAdhyayana kA paccIsavAM adhyayana / purisai puruSakIya elaijjaM - eDakIya - uttarAdhyayana kA sAtavAM adhyayana / vIriyaM vIrya sUtrakRtAMga kA AThavAM adhyayana / dhammo - dharma --- sUtrakRtAMga kA nauvAM adhyayana / maggo - mArga - sUtrakRtAMga kA gyArahavAM adhyayana / samosaraNaM samavasaraNa sUtrakRtAMga kA bArahavAM adhyayana | AhattahIyaM - yathAtathyIya sUtrakRtAMga kA terahavAM adhyayana | gaMthe - grantha sUtrakRtAMga kA caudahavAM adhyayana / jamaIyaM -- yamakIya - sUtrakRtAMga kA pandrahavAM adhyayana / yaha AdAna pada se hone vAlA nAma hai / 323. vaha pratipakSa pada se hone vAlA nAma kyA hai ? pratipakSa pada se hone vAlA nAma-nae grAma, Akara, nagara, kheTa, karbeTa, maDamba, droNamukha, pattana, Azrama, sambAdha aura saMnivezoM kI racanA ke samaya siyArina ko azivA hone para bhI zivA kahA jAtA hai / kahIM agni ko zItala aura viSa ko madhura kahA jAtA hai / kalAla ke gharoM meM amla surA ko svAdu kahA jAtA hai| jo latta lAkSArasa hai vaha rakta hone para bhI alattaka [araktaka], jo lAbu - prApta karatA hai, dhAraNa karatA hai vaha alAbu, (dUdhI ) / jo sumbhaka zubha varNa yukta hai vaha kusumbhaka aura adhika bolane vAlA viparIta bhASaka [a [ abhASaka ] kahalAtA hai| vaha pratipakSa pada se hone vAlA nAma hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 aNuogadArAI 324. se ki taM pAhaNNayAe ? atha kiM tat prAdhAnyena ? pAhaNNayAe.--asogavaNe sattava- prAdhAnyena azokavanaM saptaparNavanaM NNavaNe caMpagavaNe cayavaNe nAgavaNe campakavanaM cUtavanaM nAgavanaM punnAgapunnAgavaNe ucchavaNe dakkhavaNe vanam ikSuvanaM drAkSAvanaM zAlavanam / sAlavaNe / se taM paahnnnnyaae|| tadetat prAdhAnyena / 324. vaha pradhAnatA se hone vAlA nAma kyA hai ? pradhAnatA se hone vAlA nAma-azoka vana, saptaparNa vana, campaka vana, Amra vana, nAga vana, punnAga vana, ikSu vana, drAkSA vana aura zAla vana / vaha pradhAnatA se hone vAlA nAma hai / ' 325. vaha anAdi siddhAMta se hone vAlA nAma kyA 325. se ki taM aNAisiddhateNaM? atha kiM tad anAdisiddhAntena ? aNAisiddhateNaM-dhammatthikAe anAdisiddhAntena - dharmAstikAva: adhammatthikAe AgAsasthikAe adharmAstikAyaH AkAzAstikAyaH jIvatthikAe poggalatthikAe jIvAstikAya: pudgalAstikAyaH addhaasme| se taM aNAi- adhvAsamayaH / tadetava anAdisiddhateNaM // siddhAntena / anAdi siddhAMta se hone vAlA nAma-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzA stikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura adhvAsamaya / vaha anAdi siddhAMta se hone vAlA nAma 326. se ki taM nAmeNaM? nAmeNaM- atha kiM tad nAmnA? nAmnA- piupiyAmahassa nAmeNaM unnA- pitapitAmahasya nAmnA unnaamitH| miye| se taM nAmeNaM // tadetad naamnaa| 326. vaha nAma se hone vAlA nAma kyA hai ? nAma se hone vAlA nAma-pitA aura pitAmaha ke nAma se prasiddha hone vAlA nAma / vaha nAma se hAne vAlA nAma hai|' 327.se kitaM avayaveNaM? avayaveNaMgAhAsiMgo sihI visANI, dADhI pakkhI khurI nahI vaalii| dupaya cauppaya bahupaya, naMgUlI kesarI kakuhI // 1 // pariyarabaMdheNa bhaDaM, jANejjA mahiliyaM nivasaNeNaM / sittheNa doNapAya, kavi ca egAe gAhAe // 2 // -se taM avayaveNaM // atha kiM tad avayavena? avayavena gAthAzRGgI zikhI viSANI, daMSTrI pakSI kSurI nakhI vaalii| dvipadaM catuSpadaM bahupadaM, lAGgalI kezarI kukam // 1 // parikarabandhena bhaTa, jAnIyAt mahilikAM nivasanena / sikthena droNapAkaM, kavi ca ekayA gAthayA // 2 // -tadetad avayavena // 327. vaha avayava se hone vAlA nAma kyA hai ? avayava se hone vAlA nAmagAthAzRgI, zikhI, viSANI, daMSTrI, pakSI, kSurI, nakhI,vAlI, dvipada, catuSpada, bahupada, lAgUlI, kesarI aura kakudmAna / parikara bandha [kavaca Adi] se sainika, ghagharI se mahilA, eka dhAnya kaNa se drauNapAka aura eka gAthA se kavi jAna liyA jAtA hai| vaha avayava se hone vAlA nAma hai|' 328.se ki taM saMjogeNaM? saMjoge atha ki tat saMyogena ? saMyogaH 328. vaha saMyoga se hone vAlA nAma kyA hai ? cauvihe paNNatte, taM jahA-- caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-dravya- saMyoga se hone vAle nAma ke cAra prakAra davvasaMjoge khettasaMjoge kAlasaMjoge saMyogaH kSetrasaMyogaH kAlasaMyogaH prajJapta haiM, jaise-dravya saMyoga, kSetra saMyoga, bhAvasaMjoge // bhaavsNyogH| kAla saMyoga aura bhAva saMyoga / 326. se ki taM davvasaMjoge ? dava saMjoge tivihe paNNatte, taM jahAsacitte acitte miise|| atha ki sa dravyasaMyoga: ? dravya- 329. vaha dravya ke saMyoga se hone vAlA nAma kyA saMyogaH trividha: prajJaptaH, tadyathA- hai ? sacittaH acittaH mishrH| dravya saMyoga ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise-sacitta, acitta aura mizra / Jain Education Intemational dain Education Intermational Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM prakaraNa : sUtra 324-334 330. se kiM taM sacitte ? sacittegohiM gomie mahisIhi mAhilie, karaNIhi karaNie, uTTIhiM uTTie / se taM sacitte // 331. se ki taM atei ? acitechatte chattI, daMDeNa daMDI, paNa paDI, ghaDeNa ghaDI, kaDeNa kaDI / se taM avise // 332. se kiM taM mIsae ? mIsaehaleNaM hAlie, sagaDeNaM sAgaDie, raheNaM rahie, nAvAe nAvie / se taM mIsae / se taM davvasaMjoge || 333. se ki taM khettasaMjoge ? khelasaMjoge- nArahe eracae hemabae heraNNavae harivAsae rammagavAsae devakurue uttarakurue puvvavidehae avaravidehae, ahavA mAgahae mAlavae soraTThae marahaTTae koMkaNae kosalae / se taM khettasaMjoge // 334. se ki taM kAlasaMjoge ? kAlasaMjoge susama susamae susamae susama dUsamae dUsama - susamae dUsamae isama dUsamae, ahavA pAusa vAsArattae saradae hemaMtae vasaMta gimhe| se taM kAlasaMjoge || atha kiM sa sacittaH ? sacittaHgobhiH gomika, mahiSIbhi: mAhivika, 'karaNIhi auraNikA, uSTra auSTrika: / sa eSa sacittaH / atha ki sa acittaH ? acittaH -chatreNa chatrI, daNDena daNDI, paTena paTI, ghaTena ghaTI, kaTena kaTI / sa eSa sacittaH / atha kiM sa mizra ? mizraHhalena hAlikaH, zakaTena zAkaTikaH, rathena rathikaH, nAvA nAvikaH / sa eSa mizraH / sa eSa dravyasaMyogaH / atha kiM sa kSetrasaMyoga: ? kSetrasaMyoga: bhArata: airavata: haimavataH hairaNyavataH harivarSajaH ramyagvarSajaH devakurujaH uttarakurujaH pUrvavidehajaH aparavidehaja, athavA mAgadhaka: mAlavakaH saurASTraka: mahArASTrakaH koMkaNaka : kauzalaka: / sa eSa kSetrasaMyogaH / atha ki sa kAlasaMyogaH ? kAlasaMyoga: suSama-sumanaH suSamaja: suSama duHSamajaH duHSama- suSamajaH duHSamajaH duHSama-duHSamaja, athavA prAvRSijaH varSAratrajaH zarajjaH hemantajaH vasantaja: grISmajaH / sa eSa kAlasaMyogaH / 166 330. vaha sacitta ke saMyoga se hone vAlA nAma kyA hai ? sacitta ke saMyoga se hone vAlA nAma gau kA svAmI gogika, mahiya kA svAmI mAhi Sika, UraNa kA svAmI auNika aura uSTra kA svAmI aSTrika (uSTrapAla) kahalAtA hai| vaha sacitta ke saMyoga se hone vAlA nAma hai / 431. vaha acitta ke saMyoga se hone vAlA nAma kyA hai ? acitta ke sayoga se hone vAlA nAmachatra ke saMyoga se chatrI, daNDa ke saMyoga se daNDI, paTa ke saMyoga se paTI, ghaTa ke saMyoga se ghaTI aura kaTa ke saMyoga se kaTI kahalAtA hai / vaha acitta ke saMyoga se hone vAlA nAma hai / 332. vaha mizra ke saMyoga se hone vAlA nAma kyA hai ? mizra ke saMyoga se hone vAlA nAmahala ke saMyoga se hAlika, zakaTa ke saMyoga se zAkaTika, ratha ke saMyoga se rathika aura nAva ke saMyoga se nAvika kahalAtA hai| vaha mizra ke saMyoga se hone vAlA nAma hai / " vaha dravya ke saMyoga se hone vAlA nAma hai / 333 vaha kSetra ke saMyoga se hone vAlA nAma kyA haiM? 1 kSetra ke saMyoga se hone vAlA nAma bhArata, airakta haimavata hairaNyavata harivarSaja, rampavarSaja, devakuruja, uttarakuruja, pUrvavidehaja aura aravideja | " athavA mAgadhaka, mAlavaka, saurASTraka, mahArASTraka, koMkaNaka aura kauzalaka / vaha kSetra ke saMyoga se hone vAlA nAma hai / " 334. vaha kAla ke saMyoga se hone vAlA nAma kyA hai ? kAla ke saMyoga se hone vAlA nAma suSama- suSamaja, suSamaja, suSama-duSamaja, duSamasuSamaja, duSamaja aura duSama-duSamaja / athavA - prAvRDja, varSArAtraja, zaradja, hemantaja, vasantaja aura grISmaja / vaha kAla ke saMyoga se hone vAlA nAma hai| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 aNuogadArAI 335. se ki taM bhAvasaMjoge? bhAva saMjoge duvihe paNNatte, taM jahApasatthe ya apasatthe y|| atha ki sa bhAvasaMyogaH? bhAva- 335. vaha bhAva ke saMyoga se hone vAlA nAma kyA saMyogaH dvividha: prajJapta:, tadyathAprazastazca aprazastazca / bhAva ke saMyoga se hone vAle nAma ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-prazasta aura aprazasta / 336. se ki taM pasatthe ? pasatthe nANaNaM nANI, saNaNaM daMsaNI, caritteNaM crittii| se taM pasatthe // atha ki sa prazasta: ? prazastaH 336. vaha bhAva ke saMyoga se hone vAlA prazasta -jJAnena jJAnI, darzanena darzanI, nAma kyA hai ? caritreNa critrii| sa eSa prazasta nAma-jJAna se jJAnI, darzana se prshstH| darzanI aura cAritra se caaritrii| vaha bhAva ke saMyoga se hone vAlA prazasta nAma hai| 337. se kiM taM apasatthe ? apasatthe--- koheNaM kohI, mANaNaM mANI, mAyAe mAyI, lobheNaM lobhii| se taM apstthe| se taM bhaavsNjoge| se taM saMjogeNaM // atha kiM sa aprazasta: ? apra- zasta:- krodhena krodhI, mAnena mAnI, mAyayA mAyI, lobheNa lobhii| sa eSa aprazastaH / sa eSa bhAvasaMyogaH / tadetat sNyogen| 337. vaha bhAva ke saMyoga se hone vAlA aprazasta nAma kyA hai ? aprazasta nAma-krodha se krodhI, mAna se mAnI, mAyA se mAyI, aura lobha se lobhii| vaha bhAva ke saMyoga se hone vAlA aprazasta nAma hai| vaha bhAva ke saMyoga se hone vAlA nAma hai / vaha saMyoga se hone vAlA nAma hai| 338. vaha pramANa se hone vAlA nAma kyA hai ? pramANa ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaisenAma pramANa, sthApanA pramANa, dravya pramANa aura bhAva pramANa / 338. se kiM taM pamANeNaM ? pamANe atha kiM tat pramANena ? pramANaM caumbihe paNNate, taM jahA- caturvidha prajJapta, tadyathA-nAmapramANaM nAmappamANe ThavaNappamANe davva- sthApanApramANaM dravyapramANaM bhAvappamANe bhaavppmaanne|| pramANama / 336. se ki taM nAmappamANe? nAma- atha ki tad nAmapramANam ? ppamANe-jassa NaM jIvassa vA nAmapramANam-yasya jIvasya vA ajIvassa vA jIvANa vA ajI- ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa ____ vA tadubhayasya vA tadubhayeSAM vA vA pamANe tti nAmaM kajjai / se pramANam iti nAma kriyate / tadetad taM nAmappamANe // nAmapramANam / 340. se kiM taM ThavaNappamANe ? ThavaNa- atha ki tat sthApanApramANam ? ppamANe sattavihe paNNatte, taM sthApanApramANaM saptavidhaM prajJaptaM, jahA tadyathAgAhA gAthA -- nakkhata-debaya-kule, nakSatra-devatA-kulAni, pAsaMDa-gaNe ya jIviyAheuM / pASaNDa-gaNe ca jiivikaahetu| AbhippAiyanAme, AbhiprAyikanAma, ThavaNAnAmaM tu sattavihaM // 1 // sthApanAnAma tu saptavidham // 339. vaha nAma pramANa se hone vAlA nAma kyA hai ? nAma pramANa jisa jIva yA ajIva kA, jina jIvoM yA ajIvoM kA, jisa jIva-ajIva donoM kA, jina jIvoM aura ajIvoM donoM kA pramANa yaha nAma kiyA jAtA hai| vaha nAma pramANa se hone vAlA nAma hai| 340 vaha sthApanA pramANa se hone vAlA nAma kyA hai ? sthApanA pramANa se hone vAle nAma ke sAta prakAra prajJapta haiM, jaise-gAthAnakSatra, devatA, kula, pASaNDa, gaNa, jIvana-hetu, [jIvita rakhane ke nimitta] aura AbhiprAyika nAma-isa prakAra sthApanA nAma ke sAta prakAra haiN| 341. se kiM taM nakkhattanAme ? nakkhatta- atha kiM tad nakSatranAma ? nakSatra- nAme : kattiyAhi jAe-kattie nAma : kRttikAsu jAtaH kArtika: kattiyAdiNNe kattiyAdhamme kRttikAdattaH kRttikAdharma: kRttikA 341. vaha nakSatra nAma kyA hai? nakSatra nAma-kRttikA nakSatra meM utpanna hone vAlA kArtika, kRttikAdatta, kRttikAdharma, Jain Education Intemational Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM prakaraNa : sUtra 342-335 kattiya samme kattiyAdeve kattiyAdAse kattiyAse kattiyArakkhie / rohiNIhi jAe rohiNie rohiNidiNe rohiNidhamme rohiNisamme rohiNideve rohiNi dAse rohiNiseNe rohiNirakkhie / evaM savvanakle nAmA bhANiyA / estha saMgrahaNigAhAja 1. kattiya 2. rohiNa 3. migasira 4. addA ya 5. puNavvasU ya 6. pusse ya / tatto va 7. assilesA, 8. maghAo 6,10. do phagguNIo ya // 1 // 11. tyo 12. cittA 13. sAtI, 14. bisAhA taha ya hoi 15. annuraahaa| 16. jeTThA 17. mUlo 18. puvvAsADhA taha 16. uttarA ceva // 2 // 20. abhiI 21. savaNa 22. ghaNiTTA 23. satabhisayA 24,25. vo ya hoti bhavayA / 26. revati 27. assiNi 28. bharaNa, esA navakhattaparivADI // 3 // - se taM nakkhattanAme // zarmaH kRttikAdevaH kRttikAdAsaH kRtikAsenaH kRtikArakSita rohiNIsu jAta: rohiNIkaH rohiNIdattaH rohiNIdharmaH rohiNIzarma : rohiNIdeva: rohiNIdAsa: rohiNIsena rohiNIrakSita evaM sarva nakSatre nAmAni bhaNitavyAni / atra saMgrahaNIgAyA:1. kRtikA 2. rohiNI 3. mRgazira 4. ArdrA ca 5. punarvasU ca 6. puSyazca / tatazca 7. azleSA, 8. maghAH 9,10. dve phalgunyau ca // 1 // 11. hasta: 12. citrA 13. svAtiH, 14. vizAkhA tathA ca bhavati 15. anurAdhA / 16. jyeSThA 17 mUlaH 18 pUrvASADhA tathA 19. uttarA caiva // 2 // 20. abhijita 21 va 22. niSThA 22. zatabhiSa 24, 25. bhavataH bhAdrapade / 26. revatI 27. azvinI 28. bharaNI, eSA nakSatraparipATI // 3 // -- tadetad nakSatranAma / 342. se kiM taM devayAnAme ? devayAnAme : aggidevayAhiM jAeaggie aggidiSNe aggidhamme agisamme aggideve aggidAse aggiseNe agriklie evaM samyanakkhattadevayAnAmA bhANiyaccA / evaM pi saMgrahaNigAhAoatra api saMgrahaNIgAthA:1. aggi 2 payAvai 3. some, 1. agniH 2. prajApati: 3. somaH, 4. ru 5. aditI 6. bahassaI 4. yadraH 5. aditi: 6. bRhaspati : 7. sappe / 7. sarpa: 8. piti 8. bhaga 10. ajjama 8. pitA 9. bhagaH 10 arthamA 11 saviyA, 11. 12. taTThA 13. vAU ya 12. svaSTA 13. vAyuzca 14. IdaggI / / 1 / / : / 14. indrAgniH / / 1 / atha kiM tad devatAnAma ? devatAnAma: agnidevatAsu jAta:Agnika: agnidattaH agnidharma : agnizarmA : agnideva: agnivAsa: agnisena agnirakSita evaM sarvanakSatradevatAnAmAni bhaNitavyAni / 201 kRttikAzamaM, kRttikAdeva, kRttikAdAsa, kRttikAsena aura kRttikArakSita kahalAtA hai / rohiNI nakSatra meM utpanna hone vAlA rohiNIka, rohiNIdatta, rohiNIdharma, rohiNIzarma, rohiNIdeva, rohiNIdAsa, rohiNIsena aura rohiNIrakSita kahalAtA hai| isI prakAra saba nakSatroM ke nAmoM kA pratipAdana karanA caahie| yahAM sagraha gAthAeM haiM 1. kRttikA, 2. rohiNI, 3. hirA, mRgazirA, 4. ArdrA, 5 punarvasU 6. puSya, 7 azleSA, 8. maghA, 9. pUrvAphAlgunI, 10. uttarAphAlgunI, 11. hasta, 12. citrA, 13. svAti, 14. vizAkhA, 15. anurAdhA, 16. jyeSThA, 17. mUla 18 pUrvASAr3hA 19. uttarASAr3hA 20. abhijit 21. zravaNa, 22. dhaniSThA, 22. 24. pUrvabhAdra 25 uttarabhAdrapadA, 26. revatI 27. azvinI, 28. bharaNI / yaha nakSatra kI paripATI hai| vaha nakSatra nAma hai| 342. vaha devatA nAma kyA hai ? devatA nAma agni devatA meM utpanna hone vAlA Agnika, agnidatta, agnidharma, agnizarma, agnideva, agnidAsa, agnisena aura agnirakSita kahalAtA hai / isI prakAra saba nakSatra ke devoM ke nAmoM kA pratipAdana karanA caahie| yahAM bhI saMgraha gAthAeM haiM 1. agni, 2. prajApati, 3. soma, 4. rudra, 5. aditi, 6. bRhaspati sa pitR, 9. bhaga, 10. ayaMmA, 11. savitA, 12. tvaSTA, 13. vAyu, 14. indrAgni, 15. mitra 16. indra, 17. niRti, 18. ap 19. vizva, 20. brahmA 21. viSNu, 22. vasu, 23. varuNa, 24. aja, 25. vivadhi, 26. , Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI pUSA, 27. azva, 28. yama / vaha devatA nAma 202 15. mitto 16. iMdo 17. nirato, 15. mitraM 16. indraH 17. niRti:, 18. AU 16. visso ya 20.baMbha 18. ApaH 19. vizvazca 20. brahmA 21. viNhU y| 21. viSNuzca / 22. vasu 23. varuNa 24. aya 22. vasuH 23. varuNaH 24. ajaH 25. vivaddhI, 25. viddhiH, 26 pusse 27. Ase 26. pUSA 27. azvaH 28. jame ceva // 2 // 28. yamazcaiva // 2 // -se taM devayanAme // tadetad devtaanaam| 343. se ki taM kulanAme ? kulanAme atha kiM tat kulanAma? kula- -ugge bhoge rAiNNe khattie nAma-ugraH bhojaH rAjanyaH bhatriyaH ikkhAge nAte koravve / se taM kula- ikSvAkaH jJAtaH koravyaH / tadetat nAme // kulnaam| 343. vaha kula nAma kyA hai ? kula nAma-ugra, bhoga, rAjanya, kSatriya, ikSvAku, jJAta aura kaurava / vaha kula nAma 344. se ki taM pAsaMDanAme ? pAsaMDa- atha ki tat pASaNDanAma ? nAme-samaNe paMDaraMge bhikkha pASaNDanAma-zramaNaH paNDaraGgaH kAvAlie tAvase privaayge| se bhikSuH kApAlikaH tApasaH paritaM pAsaMDanAme // vrAjakaH / tadetat pASaNDanAma / 344. vaha pASaNDa nAma kyA hai ? pASaNDa nAma"-zramaNa, paMDarAMga, bhikSu, kApAlika, tApasa aura parivrAjaka / vaha pASaNDa nAma hai| 345. se ki taM gaNanAme ? gaNanAme- atha kiM tad gaNanAma ? gaNanAma malle malladiNNe malladhamme malla- --mallaH malladattaH malladharmaH mallasamme malladeve malladAse malla- zarmaH malladeva: malladAsaH mallasena: seNe mllrkkhie| se taM gaNa- mallarakSita: / tadetad gaNanAma / nAme // 345. vaha gaNa nAma kyA hai ? gaNa nAma"-malla, malladatta, malladharma, mallazarma, malladeva, malladAsa, mallasena aura mallarakSita / vaha gaNa nAma hai| 346. se ki taM jIviyAnAme ? atha ki tad jIvikAnAma? jIviyAnAme-avakarae ukkuruDae jIvikAnAma--avakarakaH utkuruTaka: ujjhiyae kajjavae suppae / se taM ujjhitakaH 'kajjavae' sUrpakaH / tadejIviyAnAme // tad jIvikAnAma / 346. vaha jIvanahetu nAma kyA hai ? jIvanahetu nAma"-avakaraka, utkuruTaka, ujjhitaka, kajjavaka aura sUrpaka / vaha jIvanahetu nAma hai| 347. se ki taM AbhippAiyanAme ? atha kiM tad AbhiprAyikanAma ? 347. vaha AbhiprAyika nAma kyA hai ? AbhippAiyanAme-aMbae nibae AbhiprAyikanAma- ambaka: nimbakaH __ AbhiprAyika nAma -Ama, nIma, babUla, babulae palAsae siNae pIlue babulakaH palAzaka: zaNaka: pIlukaH palAza, saNa, pIluka aura karIra [ker]| vaha karIrae / setaM aabhippaaiynaame| karIrakaH / tadetad AbhiprAyikanAma / AbhiprAyika nAma hai| vaha sthApanA pramANa se taM tthvnnppmaanne|| tadetad sthApanApramANam / se hone vAlA nAma hai| 348. se ki taM davappamANe? davippa- atha ki tad dravyapramANam ? mANe chavihe paNNatte, taM jahA- dravyapramANaM SaDvidhaM prajJapta, tadyathAdhammatthikAe adhammatthikAe dharmAstikAyaH adharmAstikAyaH AgAsasthikAe jIvatthikAe AkAzAstikAyaH jIvAstikAyaH poggalatthikAe addhAsamae / se taM pudgalAstikAyaH adhvAsamayaH / dvppmaanne|| tadetad dravyapramANam / 348. vaha dravya pramANa se hone vAlA nAma kyA hai ? dravya pramANa se hone vAlA nAma ke chaha prakAra prajJapta haiM, jaise -dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura adhvAsamaya / vaha dravya pramANa se hone vAlA nAma hai| Jain Education Intemational Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM prakaraNa : sUtra 343-354 346. se ki taM bhAvappamANe ? bhAva- atha kiM tad bhAvapramANam ? ppamANe cauvihe paNNatte, taM ___ bhAvapramANaM catuvidhaM prajJaptaM, tadyathA jahA-sAmAsie taddhitae dhAue sAmAsikaM taddhitajaM dhAtujaM niruttie|| niruktijam / 203 349. vaha bhAva pramANa se hone vAlA nAma kyA hai ? bhAva pramANa se hone vAlA nAma ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaise-sAmAsika, taddhitaja, dhAtuja aura niruktija / 350. se ki taM sAmAsie ? sAmA- atha ki tat sAmAsikam ? sie-satta samAsA bhavaMti, taM sAmAsikam --sapta samAsAH bhavanti, jahA-- tadyathAgAhA gAthA1. daMde ya 2. bahuvvIhI, 1. dvandazca 2. bahuvrIhiH, 3. kammadhArae 4. diU thaa| 3. karmadhArayaH 4. dvigrastathA / 5. tappurisa 6. vvaIbhAve, 5. tatpuruSaH 6. avyayIbhAvaH, 7. egasese ya sattame // 1 // 7. ekazeSazca saptamaH / / 1 / / 350. vaha sAmAsika nAma kyA hai ? sAmAsika"--samAsa sAta hote haiM, jaisegAthA dvandva, bahuvrIhi, karmadhAraya, dvigu, tatpuruSa, avyayobhAva aura ekazeSa / 351. se ki taM daMde ? daMde-dantAzca atha ki sa dvandvaH? dvandvaH- oSThau ca dantoSThama, stanau ca dantAzca oSThau ca dantauSThama , stanau udaraM ca stanodaram, vastraM ca pAtraM ca udaraM ca stanodarama , vastraM ca pAtraM ca vastrapAtram, azvAzca mahiSAzca ca vastrapAtram , azvAzca mahiSAzca azvamahiSama, ahizca nakulazca azvamahiSama, ahizca nakulazca ahinakulam / se taM daMde // ahinakulam / sa eSa dvandvaH / 351. vaha dvandva samAsa kyA hai ? dvandva samAsa-dantAzca oSThau cadantoSTham - [dAMta aura hoTha], stanau ca udaraM ca--stanodaram - [stana aura udara], vastraM ca pAtraM ca-vastrapAtram - [vastra aura pAtra], azvAzca mahiSAzca-azvamahiSam - [azva aura mahiSa], ahizca nakulazca--ahinakulam - [sarpa aura nakula] / vaha dvandva samAsa 352. se ki taM bahavvIhI ? bahuvvIhI atha kiM sa bahuvrIhiH ? bahuvrIhiH 352. vaha bahuvrIhi samAsa kyA hai ? -phullA jammi girimmi kuDaya- -phullA: yasmin girau kuTaja- bahuvrIhi samAsa-jisa parvata para puSpita kayaMbA so imo girI phulliya- kadambA: sa ayaM giriH phullita- kuTaja-kadamba ke vRkSa haiM vaha parvata puSpitakuDaya-kayaMbo / se taM bhuvvohii|| kuTaja-kadambaH / sa eSa bhuvriihiH| kuTaja-kadamba kahalAtA hai| vaha bahuvrIhi samAsa hai| 353. se ki taM kammadhArae? kamma- atha kiM sa karmadhArayaH? kama- 353. vaha karmadhAraya samAsa kyA hai ? dhArae-dhavalo vasaho dhavalavasaho, dhArayaH-dhavalaH vRSabhaH dhavalavRSabhaH, karmadhAraya samAsa-dhavala: vRSabha:-dhavalakiNho migo kiNhamigo, seto kRSNaH mRgaH kRSNamRgaH, zvetaH paTa: vRSabhaH, kRSNaH mRga:-kRSNamRgaH, zvetaH paTa:paDo setapaDo, ratto paDo rttpddo| zvetapaTa:, raktaH paTa: rktpttH| sa zvetapaTa:, rakta: paTa:- raktapaTa: / vaha karmase taM kmmdhaare|| eSa krmdhaaryH| dhAraya samAsa hai| 354. se kiM taM digU? digU-tiNNi atha kiM sa dviguH ? dviguH- kaDyANi tikaDayaM, tiNNi maha- trINi kaTukAni trikaTu kaM, trINi madhurANi timaharaM, tiNNi guNA tiguNaM, rANi trimadhuraM, traya: guNAH triguNaM, tiNi purANi tipuraM, tiNNi trINi purANi tripuraM, trINi sarAMsi sarANi tisaraM, tiNi pukkharANi trisaraH, trINi puSkarANi tripuSkaraM, tipukkharaM, tiNi biyANi ti- trINi bindukAni tribindukaM, trayaH biduyaM, tiNNi pahA tipaha, paMca panthAna: tripatha, paJca nadyaH paJca 354. vaha dvigu samAsa kyA hai ? __dvigu samAsa - trINi kaTukAni-trikaTukam, trINi madhurANi-trimadhuram, trayaH guNAtriguNam, trINi purANi-tripuram, trINi sarAMsi --trisaraH, trINi puSkarANi-tripuSkaram, trINi bindukAni-tribindukam, trayaH panthAna:-tripatham, paMca nadyaH-paMcanadam, Jain Education Intemational Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 aNuogadArAI nadIo paMcanadaM, satta gayA satta- nadaM, sapta gajAH saptagaja, nava turagAH sapta gajA:-saptagajam, nava turagA:--- gayaM, nava turagA navaturagaM, dasa navaturagaM, daza grAmAH dazagrAma', daza- navaturagam, dasa grAmA:-- dasagrAmam, dasa gAmA dasagAmaM, dasa purANi dasa- purANi dazapuraM / sa eSa dviguH / purANi-dasapuram / vaha dvigu samAsa hai| puraM / se taM diguu|| 355. se ki taM tappurise ? tappurise- atha kiM sa tatpuruSaH ? tatpuruSaH 355. vaha tatpuruSa samAsa kyA hai ? titthe kAgo titthakAgo, vaNe hatthI tIrtha kAkaH tIrthakAkaH, vane tatpuruSa samAsa-tIrthe kAka:-tIrthakAkaH vaNahatthI, vaNe varAho vaNavarAho, hastI vanahastI, vane varAhaH vana- -ghATa para kauvA, vane hastI vanahastIvaNe mahiso vaNamahiso vaNe mayUro varAhaH, vane mahiSaH vanamahiSaH vane vana meM hAthI, vane varAhaH- vanavarAhaH-vana vaNamayUro / se taM tappurise / mayUraH vnmyuurH| sa eSa ttpurussH| meM sUara, vane mahiSaH vanamahiSaH-vana meM bhaisA, vane mayUraH - vanamayUraH---vana meM mayUra / vaha tatpuruSa samAsa hai| 356. se ki taM abaIbhAve ? avvaI- atha kiM sa avyayIbhAvaH? 356. vaha avyayIbhAva samAsa kyA hai ? bhAve-aNagAma aNanadIyaM aNa- avyayIbhAva:--anugrAmama anunadI- avyayIbhAva samAsa grAmasya pazcAt - phariha aNucariyaM / se taM avvaI- kama anuparikham anucarikama / sa anugrAmam gAMva ke pIche hone vAlA, nadyAH bhaave|| eSa avyayIbhAvaH / pazcAt-anunadi nadI ke pIche hone vAlA, parikhAyAH pazcAt anuparikham - parikhA ke pIche hone vAlA, carikAyAH pazcAt-anucarikam "cArikA ke pIche hone vaalaa| vaha avyayIbhAva samAsa hai| 357. se ki taM egasase ? egasese- atha kiM sa ekazeSa: ? ekazeSaH 357. vaha ekazeSa samAsa kyA hai ? jahA ego puriso tahA bahave -yathA ekaH puruSaH tathA bahavaH ekazeSa samAsa jaise eka puruSa vaise purisA, jahA bahave purisA tahA puruSAH, yathA bahavaH puruSAH tathA aneka puruSa / jaise aneka puruSa vaise eka puruSa / ego puriso| jahA ego karisA- eka: puruSaH / yathA eka: kArSApaNa: jaise eka kArSApaNa vaise aneka kArSApaNa / jaise vaNo tahA bahave karisAvaNA, jahA tathA bahavaH kApiNAH, yathA bahavaH aneka kArSApaNa vaise eka kArSApaNa / jaise bahave karisAvaNA tahA ego kArSApaNAH tathA ekaH kArSApaNaH / eka zAli vaise aneka zAli / jaise aneka krisaavnno| jahA ego sAlI yathA eka: zAli: tathA bahavaH zAlaya: zAli vaise eka zAli / vaha ekazeSa samAsa tahA bahave sAlI, jahA bahave sAlI yathA bahavaH zAlaya: tathA eka: hai / vaha sAmAsika nAma hai| tahA ego saalii| se taM egsese| zAliH / sa eSa ekazeSaH / tadetat se taM saamaasie|| sAmAsikama / 358. se ki taM taddhitae ? taddhitae atha kiM tat taddhitajam? 358. vaha taddhitaja nAma kyA hai ? aTTavihe paNNatte, taM jahA-- taddhitajam aSTavidhaM prajJaptaM, tadyayA -- taddhitaja" nAma ke ATha prakAra prajJapta haiM, jaise - gAthA ---- 1. kamme 2. sippa 3. siloe, 4. 1 karma 2 zilpaM 3 zlokaH, karma, zilpa, zloka, saMyoga, samIpa. saMjoga 5. sabhIvao ya 6. sNjuuhe| 4 sayogaH 5 samIpatazca 6 saMyUthaH / saMyUtha, aizvarya aura apatya / ye taddhita nAma ke 7. issariyA 8. vacceNa ya, 7 aizvaryam 8 apatyena ca, ATha prakAra haiN| taddhitanAmaM tu aTTavihaM // 1 // taddhitanAma tu aSTavidham // 1 // gAhA gAthA 356. se ki taM kammanAme ? kamma- atha kiM tat karmanAma ? karma- nAme dosie sottie kappAsie nAma-dauSyikaH sautrikaH kArpA- 359. vaha karma nAma kyA hai ? karma nAma-dauSyika- dUSya [vastra] kA Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM prakaraNa : sUtra 355-365 205 bhaMDaveyAlie kolaalie| se taM sikaH bhANDavaicArikaH kaulAlikaH / vyApAra karane vAlA / sautrika sUtra (dhAge) kmmnaame|| tadetat karmanAma / kA vyApAra karane vAlA / kAsika-kapAsa kA vyApAra karane vAlA / bhANDavaicArikabaMjArA aura kaulAlika-miTTI ke bartanoM kA kA vyApAra karane vAlA / vaha karma nAma hai| 360. se ki taM sippanAme ? sippa- atha kiM tat zilpanAma ? 360. vaha zilpa nAma kyA hai ? nAme-batthie taMtie tunnAe taMtu- zilpanAma-vAstrikaH tAntrika: zilpa nAma-vAstrika [vastra banAne vAlA], vAe paTTakAre deaDe varuDe muMjakAre tunnavAyaH tantuvAya: paTTakAraH 'dea.' tAntrika [bunakara], tunnavAya [raphU karane kaTrakAre chattakAre vajjhakAre pottha- baruTa mujakAraH kASThakAraH chatra- vAlA], tantuvAya [julAhA], paTTakAra [duzAlA kAre cittakAre daMtakAre leppakAre kAraH vardhakAraH pustakAraH citrakAraH banAne vAlA], dRtikAra [mazaka banAne kottttimkaare| se taM sippanAme // dantakAra: lepyakAra: kuTTimakAraH / vAlA], varuTa [chAba banAne vAlA], muJjakAra tadetat zilpanAma / [muJja banAne vAlA], kASThakAra [kASTha kA kAma karane vAlA], chatrakAra [chatra banAne vAlA], vardhakAra [bAdha-carma rajju banAne vAlA], pustakakAra, citrakAra, daMtakAra [hAthI dAMta kA zilpI], lepyakAra [pratimA banAne vAlA], kuTTimakAra, [pakkA pharza banAne vAlA] / vaha zilpa nAma hai| 361. se ki taM siloganAme ? atha ki tat zlokanAma? 361. vaha zloka nAma kyA hai ? siloganAme-samaNe mAhaNe savA- zlokanAma-zramaNaH mAhana: srvaatihii| se taM siloganAme // tithiH / tadetat zlokanAma / tithi / vaha zloka nAma hai| 362. se ki taM saMjoganAme ? saMjoga- atha kiM tat saMyoganAma ? nAme-raNo sasurae, raNo saMyoganAma-rAjJaH zvasuraka:, rAjJaH jAmAue, raNo sAle, raNo jAmAtakaH, rAjJaH zyAla:, rAjJaH bhAue, raNo bhginniivii| se taM bhrAtRkaH, rAjJaH bhaginIpatiH / tadetat saMjoganAme / / saMyoganAma / 362. vaha saMyoga nAma kyA hai ? saMyoga nAma-rAjA kA zvasura, rAjA kA dAmAda, rAjA kA sAlA, rAjA kA bhAI, rAjA kA bahanoI / vaha saMyoga nAma hai| 363. se ki taM samovanAme ? samIva- atha ki tat samIpanAma? nAme-girissa samIve nagaraM samIpanAma - gireH samIpe nagaraM girinagaraM, vidisAe samIve nagaraM girinagaraM, vidizAyA: samIpe nagaraM vedisaM, vennAe samIve nagaraM vennA- vaidizaM, vennAyAH samIpe nagaraM vennAyaDa, tagarAe samIve nagaraM tagarA- taTaM, tagarAyAH samIpe nagaraM tagarAyaDaM / se taM samIvanAme // taTaM / tadetat samIpanAma / 363. vaha samIpa nAma kyA hai ? samIpa nAma-girI ke samIpa kA nagara--- girinagara / vidizA ke samIpa kA nagara -vaidiza / vennA ke samIpa kA nagara-vennAtaTa / 24 tagarA ke samIpa kA nagara-tagarAtaTa / " vaha samIpa nAma hai| 364. se ki taM saMjUhanAme ? saMjaha- atha kiM tat saMyUthanAma ? nAme-taraMgavatikAre malayavati- saMyuthanAma-taraMgavatIkAraH malayakAre attANusaTTikAre biNdukaare| vatIkAraH AtmAnuziSTikAraH binduse taM sNjhnaame|| kAraH / tadetat saMyUthanAma / 364. vaha saMyUtha nAma kyA hai ? saMyUtha nAma-taraMgavatIkAra", malayavatIkAra", AtmAnuziSTikAra" aura bindukaar| vaha saMyUtha nAma hai| 365. se ki taM issariyanAme ? atha kiM tad aizvaryanAma ? 365. vaha aizvarya nAma kyA hai ? Jain Education Intemational Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 hai| aNuogadArAI issariyanAme-rAIsare talavare aizvaryanAma-rAjezvaraH talavaraH aizvarya nAma-rAjA, Izvara, koTavAla, mADaMbie koDubie inbhe seTTI mADambika: kauTumbika: ibhyaH zreSThI maDambAdhipati, kuTumbAdhipati, ibhya, zreSThI, satyavAhe seNAvaI / se taM issariya- sArthavAhaH senApatiH / tadetad aizvarya- sArthavAha aura senApati / vaha aizvarya nAma nAme // nAma / 366. se kitaM avaccanAme ?avacca- atha ki tad apatyanAma? 366. vaha apatya nAma kyA hai? nAme-arahaMtamAyA cakkavaTTimAyA apatyanAma arhanmAtA cakravartImAtA apatya ke kAraNa hone vAlA nAma - arhatbaladevamAyA vAsudevamAyA rAya- baladevamAtA vAsudevamAtA rAjamAtA mAtA, cakravartImAtA, baladevamAtA, vAsudevamAyA gnnraaymaayaa| se taM avacca- gnnraajmaataa| tadetad apatyanAma / mAtA, rAjamAtA, gnnraajmaataa| vaha apatya nAme / se taM tddhite|| tadetat taddhitajam / nAma hai / vaha taddhitaja nAma hai| 367. se ki taM dhAue? dhAue-bhU atha kiM tad dhAtujama ? dhAtu- 367. vaha dhAtuja nAma kyA hai ? sattAyAM parasmaibhASA, edha vRddhau, jambhU sattAyAM parasmaibhASA, edha dhAtuja nAma-bhU dhAtu sattA artha meM hai, sparddha saMharSe, gAdha pratiSThA-lipsayoH vRddho, sparddha saharSe, gAdha pratiSThA- yaha parasmaipada hai| edha dhAtu vRddhi artha meM granthe ca, bAdhu loddne| se taM lipsayoH granthe ca, bAdha loddne| hai| sparddha dhAtu saMgharSa artha meM hai| gAdhU dhaaue| tadetad dhAtujam / dhAtu pratiSThA, lipsA aura grantha artha meM hai| bAdhU dhAtu vilor3ana artha meM hai| vaha dhAtuja nAma hai| 368. se ki taM niruttie? niruttie atha kiM tad niruktijam ? -mahyA zete mahiSaH, bhramati ca niruktijama-mayAM zete mahiSaH, rauti ca bhramaraH, muhurmuhulasati bhramati ca rauti ca bhramaraH, muhumusalaM, kapiriva lambate ttheti ca mahalasati musalaM, kapiriva lambate karoti kapitthaM, cicca karoti tyeti ca karoti kapittha, cicca khallaM ca bhavati cikkhallaM, Udhva. karoti khalla ca bhavati cikkhalla, karNaH ulakaH, khasya mAlA mekhlaa| UrdhvakaNaH ulUkaH, khasya mAlA se taM niruttie| se taM bhAvappa- mekhalA / tadetad niruktijam / tadetad mANe / se taM pamANeNaM / se taM dasa- bhAvapramANam / tadetat pramANena / nAme / se taM naame| tadetad dazanAma / tadetad nAma / (nAme tti padaM samattaM / ) (nAma iti padaM samAptam / ) 368, vaha niruktija naa| kyA hai ? niruktija nAma - mahyAM zete (pRthvI para sotA hai isalie) mahiSa / bhramati ca rauti ca [bhramaNa aura guMjArava karatA hai isalie] bhramara / muhurmuhuH lasati [bAra-bAra zobhita hotA hai isalie] musala / kapiriva lambate ttheti ca karoti [vAnara kI bhAMti jhUlatA hai aura ttha isa prakAra kI dhvani karatA hai isalie] kapittha / cicca karoti khallaM ca bhavati ["cI cI' karatA hai aura cipakatA hai isalie] cikkhala / UrdhvakarNaH [kAna UMce rakhatA hai isalie] ulUka / khasya mAlA [AkAza kI mAlA hai isalie] mekhlaa| vaha niruktija nAma hai| vaha bhAva pramANa se hone vAlA nAma hai / vaha pramANa hai| vaha dasa nAma hai| vaha nAma hai| [nAma pada samApta / Jain Education Intemational Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa sUtra 298-307 1. (sUtra 268-307) svara prakaraNa ke vizeSa vivaraNa ke lie dekheM-ThANaM 7 / 39-48 kA TippaNa / sthAnAMga sUtra meM svara prakaraNa ke krama meM akSarasama ke sthAna para tantrIsama hai| sUtra 308 2. AmaMtraNa meM aSTamI vibhakti hotI hai (aTThamA''maMtaNI bhave) vRddha vaiyAkaraNa sambodhana ke lie aSTamI vibhakti svIkAra karate haiN| nae vaiyAkaraNa sambodhana meM prayukta vibhakti ko prathamA vibhakti mAnate haiN| cUrNikAra ne likhA hai ki ina vibhaktiyoM kA vistRta varNana zabda-prAbhRta athavA pUrvaM zAstroM se uddhRta vyAkaraNoM se jAnanA caahie| kintu carNikAra ne una vyAkaraNoM kA nAmollekha nahIM kiyaa| aisA pratIta hotA hai ki unake sAmane nirdiSTa grantha vidyamAna the| kintu vartamAna meM ve upalabdha nahIM haiN| sUtra 309-318 3. (sUtra 306-318) kavi ke karma, bhAva yA abhiprAya kA nAma kAvya hai| jo rasita hote haiM-antarAtmA ke dvArA anubhUta hote haiM, ve sahakArI kAraNoM kI sannidhi se udbhUta caitasika vikAra rasa kahalAte haiN| vikAra aura rasa meM kucha antara bhI hai| bAharI vastu ke Alambana se jo mAnasika vikAra hotA hai vaha bhAva kahalAtA hai| usa bhAva kA prakarSa rasa hai| rasa kI bhAMti rasanIya cittavRttiyAM bhI rasa kahalAtI haiM, jaise-sukha vedanIya aura duHkha vedanIya karmoM ke rasa hote haiM vaise hI kAvya ke rasa hote haiM / yaha cUNikAra va vRttikAra AcArya haribhadra kA abhimata hai| kavi-sAhitya meM rasa kA mahattvapUrNa sthAna hai| rasa kI utpatti vibhAva, anubhAva aura vyabhicArI bhAvoM ke saMyoga se hotI hai / bharata-nATyazAstra meM ATha rasa svIkAra kie gae haiM-zRMgAra, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa aura adbhuta / dhanaJjaya ne uparyukta ATha rasoM ke sthAyI bhAvoM kA nAmollekha karate hue zAnta rasa ke sthAyI bhAva kI bhI carcA kI hai, kintu usane yaha nirdeza bhI kiyA hai ki zAnta rasa nATaka ke lie upayogI nahIM mAnA jaataa|' kAvyAnuzAsana meM nau rasoM kI mAnyatA rahI hai| kAvya meM rasa kA atyanta mahattva rahA hai jisa prakAra candramA ke binA 1. (ka) ahAva. pR. 68 : vRddhavaiyAkaraNavarzanamidamidaM- 5. (ka) acU. pR. 47 : yugInAnAM tviyaM prathamaiva / miumhurribhiysubhyrnnotinniddosbhuusnnaannugto| (kha) amavR. pa. 123 / suhaduhakammasamA iva kamma (nva) ssa rasA bhavaMti teNaM / 2. acU. pR. 47 : vittharo si saddapAhuDAto NAyavvo putva (kha) ahAvR. pR. 69 / Niggatesu vA vAgaraNAdisu / 3. amava. pa. 124 : kaverabhiprAyaH kAvyaM rasyante -anta ratyutsAhajuguptAH krodho hAsaH smayo bhayaM zokaH / rAtmanA'nubhUyanta iti rasAH, tatsahakArikAraNasamni zamamapi kecit prAhuH puSTirnATyeSu naitasya // dhAnodbhUtAzcetovikAravizeSA ityarthaH / 7. kA. 2, pR.81| 4. vahI, bAhyAyalambano yastu vikAro mAnaso bhavet / sa bhAvaH kathyate sadbhistasyotkarSo rasaH smRtaH / / Jain Education Intemational Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 aNuogadArAI rAtri, pati ke binA strI aura tyAga ke binA lakSmI suzobhita nahIM hotI, jisa prakAra acchI taraha pakAyA huA hone para bhI namaka rahita bhojana svAdiSTa nahIM hotA vaise hI rasa-rahita kAvya anAsvAdya hotA hai| ___ Age calakara rasoM kI saMkhyA meM vistAra huaa| pUrvokta nau rasoM meM vAtsalya aura bhakti rasa kI gaNanA karane se kAvya paramparA meM gyAraha rasa ho ge| prastuta Agama meM nau rasoM kI paramparA svIkRta hai, kintu Adhunika kAvyAnuzAsana kI paramparA se vaha kucha bhinna hai, jaise --vIra, zRMgAra, adbhuta, raudra, brIDanaka, bIbhatsa, hAsya, karuNa aura prazAnta / ina rasoM meM krama-vyatyaya ke sAtha eka rasa kI mAnyatA kA bhI antara hai| kAvya zAstroM meM jo nau rasa haiM unameM bhayAnaka nAmaka rasa hai / prastuta Agama meM bhayAnaka rasa nahIM hai / isa para TippaNa karate hue vRttikAra ne likhA hai-bhayAnaka rasa kA antarbhAva raudra rasa meM ho jAtA hai ataH usakA pRthak grahaNa nahIM kiyaa|' nau rasoM ke krama meM bhayAnaka ke sthAna para brIDanaka (lajjA) rasa kA nAma hai| kAvyazAstra ke kisI bhI grantha meM lajjA rasa kI svIkRti nahIM milI hai| isa sthiti meM yaha viSaya Alocya hai ki anuyogadvAra meM lajjA rasa kA ullekha kisa AdhAra para kiyA gayA hai tathA anya granthakAroM ne ise isa rUpa meM svIkAra kyoM nahIM kiyA ? bhAva tIna prakAra ke hote haiM sthAyI bhAva, sAtvika bhAva aura saMcArI bhAva / rasoM kI utpatti, anubhUti aura abhivyakti meM bhAva, vibhAva, anubhAva Adi kA mahattvapUrNa sthAna hai / isa dRSTi se ina sabakI sUcanA cArTa ke mAdhyama se dI jA rahI hai - rasa sthAyIbhAva saMcArIbhAva vibhAva anubhAva 1. zRMgAra rati jugupsA, Alasya Adi Rtu, mAlA, AbhUSaNa Adi muskarAhaTa, madhuravacana, kaTAkSa Adi 2. hAsya hAsa lajjA, nidrA, asUyA Adi vikRta AkRti, vANI, veza Adi smita, hAsa Adi 3. karuNa zoka nirveda, moha, dInatA Adi iSTa viyoga, aniSTa saMyoga devopalambha, niHzvAsa, svarabheda, Adi azrupAta Adi 4. raudra ugratA, mada, capalatA Adi asAdhAraNa apamAna, kalaha, nathune phulAnA, hoTha phar3aphar3AnA, vivAda Adi kanapaTI phar3akanA Adi 5. vIra utsAha garva, dhRti, asUyA, amarSa pratinAyaka kA avinaya, zaurya, dhairya, dAnazIlatA, vAgadarpa Adi Adi tyAga Adi 6. bhayAnaka bhaya trAsa, ciMtA, Avega Adi guru yA rAjA kA aparAdha, bhayaM- zarIra kaMpana, ghabarAhaTa, auSThazoSa, kara rUpa dekhanA, bhayaMkara zabda kaNThazoSa Adi sunanA Adi 7. bIbhatsa jugupsA apasmAra, dainya, jar3atA ghaNAspada tathA arucikara vastu aMgasaMkoca, thUkanA, muMha pheranA Adi kA darzana Adi Adi 8. adbhuta vismaya vitarka, Avega, autsukya divya vastu kA darzana, devAgamana, netra vistAra, ninimeSa darzana, Adi mAyA, iMdrajAla Adi bhrUkSepa, romAJca Adi 9. zAMta zama dhRti, harSa, nirveda Adi vairAgya, saMsArabhaya, tattvajJAna yama-niyama pAlana, adhyAtma-zAstra Adi ciMtana Adi 10. vatsala vAtsalya harSa, garva, unmAda Adi zizu-darzana Adi snehapUrvaka dekhanA, haMsanA, goda lenA Adi 11. bhakti Izvara viSa- harSa, autsukya, nirveda, garva rAma, kRSNa, mahAvIra Adi netra vikAsa, gadgad vANI, romAJca yaka prema Adi Adi 1. amavR. pa. 126 : nanu bhayajanakarUpAdibhyaH samutpanna: sammohAdiliGgazca bhayAnaka eva bhavati kayamasya raudratvam ? satyam, kintu pizAcAdiraudravastubhyo jAtatvAd raudratvamasya vivakSitamityadoSaH / Jain Education Intemational lucation international Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 8, sU0 306-318, Ti0 3 206 utpatti anuyogadvAra ke anusAra kAvyarasoM ke Alambana aura uddIpaka vibhAva tathA lakSaNa isa prakAra haiMrasa lakSaNa vIra parityAga, tapazcaraNa, zatruvinAza apazcAttApa, dhairya, parAkrama zRMgAra rati, saMyoga kI abhilASA vibhUSA, vilAsa, kAmaceSTA, hAsya, lIlA aura ramaNa adbhuta apUrva aura anubhUtapUrva vastu harSa aura vivAda bhayaMkara bhayaMkara rUpa Adi, aMdhakAra, cintA aura bhayaMkara kathA saMmoha, saMbhrama, viSAda aura maraNa brIDanaka guhya aura gurustrI kI maryAdA kA atikramaNa lajjA, zaMkA bIbhatsa azuci padArtha, zava, aniSTa dRzya aura durgandha nirveda aura jIva hiMsA ke prati hone vAlI ghRNA hAsya rUpa, vaya, veza aura bhASA Adi kA viparyaya mukha, netra kA vikAsa karuNa priya-viyoga, vadha, baMdha, vinipAta, vyAdhi aura saMbhrama zoka, vilApa, mlAna aura rodana zAnta ekAgratA aura prazAnta bhAva avikAra zRMgAra rasa ke udAharaNa meM mekhalAdAma (karadhanI) ke vizeSaNoM meM eka vizeSaNa hai-madhura / karadhanI meM priyatA yA sundaratA ho sakatI hai kintu mAdhurya kaise ho sakatA hai ? yahAM mAdhurya kA sambandha zabdAyamAna ghugharUoM ke svaroM kI madhuratA se hai| adbhuta rasa kI utpatti vismayakArI vastuoM se hotI hai / ve vastueM apUrva (jinakA pahale anubhava na kiyA gayA ho) bhI ho sakatI haiM aura anubhUtapUrva bhii| kabhI nahIM dekhI huI vastu dekhane se Azcarya hotA hai vaise hI eka do bAra dekhI huI vastu bhI vismaya kA hetu bana sakatI hai, isaliye apUrva aura anubhUtapUrva donoM sthitiyoM meM adbhuta rasa kI utpatti svIkRta kI gaI hai| lajjA, zaMkA, sira jhukAnA, zarIra saMkucita honA Adi lajjA ke lakSaNa haiN| mujhe kahIM koI kucha kaha na de, saba jagaha aisI AzaMkA rakhanA zaMkA hai| lajjA rasa ke sandarbha meM anuyogadvAra meM eka prAcIna paramparA kA ullekha hai| vivAha ke bAda prathama bAra zoNita se sanA huA vadhU kA adhovastra gurujanoM ke sAmane le jAyA jAtA hai, ve use satItva kI kasauTI mAnakara namaskAra karate the|' battIsa doSa sUtra 318 kI vyAkhyA meM battIsa doSoM kA vivaraNa prApta nahIM hai / sUtrasparzika-niyukti-anugama ke prakaraNa meM (sU. 714) Avazyaka niyukti meM unakI carcA kI gayI hai-ve isa prakAra haiM1. asatya pratipAdana 17 svasiddhAnta meM anupadiSTa 2. hiMsAkAraka pratipAdana 15. apada kisI anya chanda ke adhikAra meM anya chanda kA kathana 3. arthazUnya kevala zAbdika saMracanA 19. svabhAva hIna 4. asaMbaddha pratipAdana 20. vyavahita 5. chalayukta pratipAdana 21. kAla-doSa --kAla kA vyatyaya 6. drohapUrNa upadeza 22. yati-doSa-asthAna meM virAma 7. nissAratA 23. chavi-doSa-alaMkAra zUnyatA 8. AvazyakatA se adhika akSara aura pada 24. samayaviruddha svasiddhAnta ke viruddha 9. apekSita akSaroM aura padoM se hIna 25. vacanamAtra-nirhetuka 10. punarukti 26. arthApatti doSa 11. vyAhata pUrvApara virodha 27. asamAsa doSa 12. yukti-zUnyatA 28. upamA doSa 13. vyutkrama 29. rUpaka doSa 14. vacana-vyatyaya 30. nirdeza doSa 15. vibhakti-vyatyaya 31. padArtha doSa 16. liMga-vyatyaya 32. sandhi doSa / battIsa doSoM ke vistRta vivecana hetu dekheM-bRhatkalpabhASya bhAga prathama, gAthA 278 se 281 kI vRtti / 1. (ka) acU. pR. 48 / (ga) amavR. pa. 127 / (kha) ahAvR. pR. 70 / 2. Ani. 981-884 / Jain Education Intemational Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 aNuogadArAI sUtra 319 4. (sUtra 316) vastu kI pahacAna ke lie nAmakaraNa Avazyaka hai / prastuta sUtra meM nAmakaraNa ke AdhAroM kA nirdeza kiyA gayA hai| sUtra 321 5. nogauNa (nogoNNe) ayathArtha nAma yA guNazUnya nAma nogoNNa nAma kahA jAtA hai1. kunt-bhaalaa| 2. mudga jalavAyasa, mUMga nAmaka anna, vanamUMga, moTha, choTI pettii| 3. mudrA-maryAdA, aMgUThI, avayavoM kI vizeSa racanA / 4. laalaa-laar| 5. kulikA-sakulikA kA prayoga prAkRta meM hotA hai / saMskRta meM isakA samAnArthaka zabda zakunikA hai| kuliyA kA artha __ hai kuddyaa-bhiit| 6. mAI-isake mAtA, devI, mAyA, bhUmi, vibhUti Adi aneka artha hote haiN| 7. indragopa-'vIravadhUTI' nAma kA kIr3A jo varSA ke dinoM meM utpanna hotA hai| sakuMta, samudga, samudra, palAla Adi zabda uparyukta arthoM se hIna hone ke kAraNa 'nogoNNa' ke udAharaNa haiM / sUtra 323 6. pratipakSapada se hone vAlA nAma (paDivakhapaeNaM) pratipakSa ke AdhAra para kiyA jAne vAlA nAma / jaise-asivA (siyArina) ko sivA kahanA / grAma Adi kI racanA ke samaya amaMgala zabdoM kA prayoga nahIM kiyA jaataa| azivA zabda amAMgalika hai| kisI prayojanavaza siyArina kA nAma lenA Avazyaka ho to use azivA nahIM kintu zivA kahA jAtA hai| vRttikAra ke isa kathana se yaha pratIta hotA hai ki siyArina ke lie 'zivA' zabda kA prayoga kisI vizeSa paristhiti meM kiyA jAtA thaa| bAda meM vaha usa artha meM rUDha ho gyaa| azivA hone para bhI usakA nAma zivA hai isalie yaha pratipakSa niSpanna nAma hai|' agni ko zItala aura viSa ko madhura kisa bhASA meM kahA jAtA hai yaha anusandheya hai jaise ki gujarAtI meM 'namaka' ko 'mIThu' kahate haiN| . yadyapi madirA amla hotI hai phira bhI usako amla nahIM kahA jaataa| aisA mAnA jAtA hai ki usako kalAla ke gharoM meM amla kahane se vaha vikRta ho jAtI hai isalie use vahAM svAdu kahA jAtA hai|' tamila meM zoNita kA nAma 'arattama' hai / isa AdhAra para prastuta vAkyAMza kA anuvAda isa prakAra kiyA jA sakatA hai - jo rakta hai usakA nAma arakta hai| saMbhava hai ki sUtrakAra ne prastuta nidarzana meM saMskRta ke rakta zabda se bane latta aura tamila ke aratta se bane alatta zabda kA prayoga kiyA ho| 'lAtIti lAbU' nirukta ke anusAra lAbU hone para bhI tumbA alAbu kahalAtA hai|' 1. (ka) ahAva. pR. 71,72: prAmAkaranagarakheTakarbaTamaDamba droNamukhapattanAzramasaMbAdhasannivezeSu nivezyamAneSu satsu amAMgalikazabdaparihArArtha asivA sivetyucyate / (kha) amava. pa. 130, 131 / 2. (ka) ahAva. pR. 72 : agni: zItalA viSaM madhurakaM, kalAlagRheSu amlaM svAdu mRSTaM na tvamlameva surA sNrkssnnaayaanissttshbdprihaarH| (kha) amava. pa. 131 / 3. (ka) ahAva. pR. 2 : jo rakto lAkSArasena sa evAraktaH prAkRtazailyA alaktaH / (kha) amavR. pa. 131 / 4. (ka) ahAvapR. 72 : lAbu 'lA AdAna' iti kRtvA AdAnArthavat setti tadalAbuH / (kha) amavR. pa. 131: lAti Adatta, dharati, prakSiptaM jalAdivastu iti nirukterlAbu tadeva alAbu tumbakamabhidhIyate / Jain Education Intemational Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra08, sU0 316-327, Ti04-6 211 cUrNikAra ne isakI vyutpatti kATane aura prApta karane ina donoM artha vAlI dhAtuoM se kI hai| tumbA jala ko dhAraNa karatA hai phira bhI usakA nAma alAbu hai|' zumbha (To Shine)-camakadAra raMga hone para bhI use kuzumbha kahA jAtA hai| koI vyakti bahuta adhika bolatA hai kintu vaha asambaddha pralApa karatA hai| asAra bolane ke kAraNa usake bolane kA koI mahattva nahIM hai| use dekhakara kucha loga kahate haiM--yaha bolanA hI nahIM jaantaa| bolatA hai aura bolanA nahIM jAnatA yaha virodhAbhAsa hai| 'Alapan viparItabhASaka:' yahAM viparItabhASaka kA artha hai-'bhASakAt viparItaH' arthAt nahIM bolane vAlA yA asambaddha bolnevaalaa| nogauNa nAma aura pratipakSa se hone vAle nAma meM bheda kyA hai ? nogauNa nAma meM kunta, mudga Adi zabda-prayoga ke nimitta kA abhAva hai aura pratipakSa nAma pratipakSa dharma ke pratipAdana se pratibaddha haiN| prastuta sUtra meM prayukta grAma, Akara, nagara, kheTa Adi zabdoM ke vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya--ThANaM 2 / 390 kA ttippnn| bhagavaI 1148-50 kA bhASya / sUtra 324 7. pradhAnatA se honevAlA nAma (pAhaNNayAe) eka sthAna para aneka vastuoM kA astitva hone para bhI jina vastuoM kI pradhAnatA hotI hai, usake AdhAra para honevAlA nAmakaraNa / jaise--kisI upavana meM Ama, azoka, nAriyala Adi aneka jAti ke vRkSa haiM, unameM azoka jAti ke vRkSoM kI pradhAnatA hai, usa vana ko azoka vana kahA jAtA hai| isI prakAra saptaparNa kI pradhAnatA vAle vana kA nAma saptaparNa vana aura Amra kI pradhAnatA vAle vana kA nAma Amra vana hotA hai|" satra 326 8. nAma se honevAlA nAma (nAmeNaM) __ kisI pUrvaja ke nAma ke AdhAra para honevAlA nAmakaraNa / jaise -pitA kA nAma bandhudatta aura putra kA nAma bhI bandhudatta / nau-nanda aura vikramAditya ke nAma isI paramparA ke sUcaka haiM / sUtra 327 6. avayava se honevAlA nAma (avayaveNaM) avayava ke AdhAra para honevAlA naamkrnn| jaise-zRMga ke AdhAra para bArahasiMgA kA nAma zRMgI aura kakuda ke AdhAra para vRSabha kA nAma kakumAna hai| parikarabandha nivasana Adi subhaTa aura mahilA ke aupadhika avayava haiN| cAvaloM kI rAzi eka varga ke rUpa meM sthApita kI jAe to eka dAnA usakA avayava hotA hai / lAlitya Adi kAvya dharmoM se yukta eka padya kavitva kI sUcanA detA hai| subhaTa, mahilA, kavi Adi ke sUcaka hone ke kAraNa nepathya Adi ko upacAra se avayava mAnakara yahAM nidarzita kiyA gayA hai|' 1. acU. pR. 49 : lavatIti lAbu AdAnArthena vA yuktaM lA prAdhAnyaM 'asogavaNe' tyAdi / AdAne iti lALa taM alAbu bhaNNati / (kha) ahAvR. pR. 72 / 2. (ka) acU. pR. 49 : subhavarNakArI sobhayatIti saMbhakasta- (ga) amavR. pa. 131 / thApi kushuNbhkmityucyte| 5. (ka) acU. pR. 49 : jo pitupitAmahanAmnotkSipta unnamita (kha) aaptte| ucyte| 3. (ka) acU. pR. 41 : yathAvasthitaM acalitabhASakaM viparIta- (kha) ahAvR. pR. 72 : pitupituH-pitAmahasya nAmnA bhASakaM brUte asatyavAdinaM, ahavA atyartha lavanaM unnAmitaH utkSipto yathA baMdhuvatta ityAdi / vibuvAnaM taM viparItabhASakaM brUte asatyavAdina (ga) amavR. pa. 131 / mityrthH| 6. amava. pa. 131 : yadA sa nepathyapuruSAdyavayavarUpaparikara(kha) ahAvR. pR.72| bandhAdidarzanadvAreNa bhaTamahilApAkakavizabdaprayogaM karoti (ga) amavR. pa. 131 / tadA bhaTAdInyapi nAmAnyavayavapradhAnatayA pravRttatvAdavayava4. (ka) acU. pR. 49 : pradhAnabhAva: prAdhAnyaM bahutve vA nAmAnyucyanta iti / Jain Education Intemational Education Interational Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 10. mizra ke saMyoga se hone vAlA nAma (mIsae) saMyoga ke AdhAra para hone vAlA nAmakaraNa / mizra saMyoga se hone vAle nAma kA udAharaNa hai hAlika arthAt hala se vyavahAra karane vAlA / hala Adi acetana aura baila Adi sacetana haiN| ina donoM ke saMyoga se banA huA nAma mizra - saMyoga kA nidarzana hai / ' rAjasthAnI bhASA meM pracalita hAlI zabda isI kA rUpAntaraNa hai / sUtra 333 12. (sUtra 340, 341 ) sthApanA nikSepa vivakSita artha se AdhAra para hone vAlA nAmakaraNa hai, jaise 11. kSetra ke saMyoga se honevAlA nAma ( khettasaMjoge ) kSetra kA saMyoga bhI nAmakaraNa kA hetu banatA hai| jaise---bharata kSetra meM honevAlA vyakti bhArata kahalAtA hai| isa prakaraNa meM una dezoM aura dezavAsiyoM ke nAma bhI ullikhita haiM jo mukhyata: usa samaya jaina muniyoM ke bihAra kSetra the / sUtra 340, 341 sUtra 332 13. kula nAma (kulanAme) ugra bhoja Adi kula prAcInakAla ke prasiddha kula rahe haiN| inakA zramaNa dharma ke sAtha gaharA saMbaMdha rahA hai| bhagavAna mahAvIra kI pariSada meM inake Agamana kA bAra-bAra ullekha milatA hai| vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya ThANaM 6 / 35 kA TippaNa | sUtra 344 1. ( ka ) acU. pR. 50 mizra halAdikaH / (kha) ahAvR. pR. 72 / (ga) abU zUnya padArtha meM usa artha kA AropaNa karatA hai| sthApanA pramANa nAma nakSatra Adi ke kRttikA nakSatra meM utpanna hone vAlA vyakti kArtika yA kRttikAdatta kahalAtA hai / 3 sUtra 343 14. pASaNDa nAma ( pAsaMDanAme ) pASaNDa kA artha hai sampradAya / prAcInakAla meM mukhyatayA zramaNa sampradAyoM ke lie pASaNDa zabda kA prayoga hotA thA / isa sUtra meM zramaNa paramparA ke sampradAyoM kA ullekha hai / dazavekAlika TIkA meM zramaNoM ke pAMca sampradAyoM kA ullekha hai nirgrantha, zAkya, tApasa, gairuka aura AjIvaka / hemacandra ne isa gAthA kA bhAva uddhRta kiyA hai|* paMDaraMga draSTavya-sU0 20 kA TippaNa / kApAlika zaiva kI eka zAkhA / aNuogadArAI sUtra 345 15. gaNa nAma ( gaNanAme) gaNa ke AdhAra para hone vAlA nAmakaraNa / bhagavAna mahAvIra ke kAla meM kaI gaNarAjya the / unameM eka gaNarAjya malloM kA thA / ye zaktizAlI gaNarAjya zaktizAlI 'vajjI' gaNarAjya se sambandha rakhate the| usake AdhAra para bhI nAmakaraNa kI paramparA pracalita thI / 132 hajAdInAmacetanatvAd balIvardAnA sacetanatvAnmizradravyatayA bhAvanIyA / 2 (ka) ahAvU. pR. 72 : bharate jAta: bhArato vA'sya nivAsa iti vA 'tatra jAta:' 'so'sya nivAsa' iti vA aN bhArata: / (kha) amavR. pa. 132 / 3. amavR. pa. 131 / 4. vahI, pa. 134 : 'niggaMthasakkatAvasa geruyaAjIva paMcahA samaNA' / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 8, sU0 332-352, Ti0 10 21 sUtra 346 16. jIvanahetu nAma ( jIviyAnAme) jIvita rakhane ke lie kiyA jAne vAlA naamkrnn| jisa parivAra meM utpanna hone vAlI santAna janma ke kucha samaya bAda hI mRtyu ko prApta ho jAtI hai usa parivAra meM bacce ko jIvita rakhane ke liye use avakara ( kUr3e ke Dhera ) para chor3A jAtA hai aura usakA nAma usI AdhAra para avakaraka rakhA jAtA hai / utkuru, ujjhita aura kajjava bhI kUDe karakaTa ke Dhera se sambandhita zabda haiM / ye nAma bhI avakaraka ke samAnArthaka haiN| kahIM kahIM bacce ko sUrpa ( chAja) meM rakhakara chor3ane kI paddhati hai isase usakA nAma sUrpaka rakhA jAtA hai / sUtra 347 17. abhiprAyaka nAma (AbhippA iyanAme ) artha vizeSa ke prayojana ko dhyAna meM na rakhakara svecchAmAtra se honevAlA nAmakaraNa / ye nAma guNa nirapekSa hote haiM, jaiseAmra, nIma Adi zabda vRkSa-vizeSa ke vAcaka haiM kintu vyaktiyoM ke nAmakaraNa meM ina zabdoM kA upayoga karanA AbhiprAyika nAma hai / 16. sAmAsika ( sAmAsie) sUtra 349 18. (sUtra 349 ) prastuta prakaraNa meM bhAva kA saMbaMdha zabdazAstra athavA vyAkaraNa se hai / zabda- siddhi aura zabda saMracanA kI prAmANikatA vyAkaraNa ke dvArA hotI hai / isa apekSA se samAsa, taddhita Adi ko bhAva pramANa nAma batalAyA gayA hai / sUtra 350 jina do yA do se adhika padoM kA parasparAzraya bhAva se sambandha hotA hai vaha samAsa hai / ' sUtra 351 213 20. dvandva (daMbe ) jisa samAsa meM saba padoM kI pradhAnatA ho, vaha dvandva samAsa kahalAtA hai, jaise 'dantoSTham' isameM danta aura auSTha donoM pada pradhAna haiN| * sUtra 352 21. bahuvrIhi bahuvIhI) jisa samAsa meM anya padArtha kI pradhAnatA ho vaha bahuvrIhi samAsa kahalAtA hai, jaise--puSpitAH kuTajakadambA: yasmin aso 1. ( ka ) ac pR. 50: jIviyA NAma jassa jAyamittaM aba parati sA taM jAtiM caiva jayagarAdisu chaDDei taM ceva NAmaM kajjai, tato jIvati / (kha) ahAva. pR. 73 / (ga) amavR. pa. 134, 135 / 2. (ka) acU. pR. 50 : abhipyAyaNAmaM Na kiMci guNamave kkhati kiMtu yadeva yatra janapade prasiddhaM tadeva tatra janapadAbhiprAyanAma, janapadasaMvavahAra ityarthaH / (kha) ahAvU. pR. 73 / (ga) amavR. pa. 135 / 3. (ka) acU. pR. 50 : yeSAM padAnAM samyag parasparAzrayabhAvenArthaH AzrIyate sa samAsaH tato jAto attho sAmAsito / (kha) ahAva. pR. 73 / (ga) amavR. pa. 136 / 4. (ka) ahAbU pR. 73 'umayapradhAno dvaMdva' iti dvandvaH daMtIyam (kha) amavR. pa. 136 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 aNuogadArAI 'puSpitakuTajakadambaH' isa pada meM puSpita, kuTaja aura kadamba ye tIna zabda haiN| samAsa hone ke bAda yaha kisI dUsare giri Adi mukhya pada kA vizeSaNa bana jAtA hai|' sUtra 354 22. dvigu (digU) jisa tatpuruSa samAsa meM pUrvapada saMkhyAvAcaka hotA hai vaha dvigu samAsa kahalAtA hai, jaise-trikaTukam,trisaram aadi| 'sara' zabda ke tIna artha haiM - zara, svara aura saras / yahAM saras artha kA grahaNa kiyA gayA hai| sUtra 355 23. tatpuruSa (tappurise) jisa samAsa meM uttarapada kI pradhAnatA ho vaha tatpuruSa samAsa kahalAtA hai, jaise-rAjJaH purussH-raajpurussH| jisa tatpuruSa samAsa meM vizeSaNa aura vizeSya meM tulyArtha meM prayoga ho vaha karmadhAraya tatpuruSa samAsa hotA hai, jaise-dhavalo bsho-dhvlvsho|' sUtra 356 24. avyayIbhAva (avvaIbhAve) jisa samAsa meM pUrvapada kI pradhAnatA ho vaha avyayIbhAva samAsa kahalAtA hai, jaise-grAmasya pazcAt anugrAmam / isameM anu avyaya ke dvArA arthabodha hotA hai|' sUtra 357 25. ekazeSa (egasese) jisa samAsa meM eka samAna rUpa vAle aneka zabdoM meM eka zabda zeSa rahatA hai vaha ekazeSa samAsa kahalAtA hai| jo zabda zeSa rahatA hai vaha apane tathA lupta zabdoM ke astittva kA bodhaka hotA hai| isa dRSTi se ekazeSa samAsa dvivacana aura bahuvacana meM hI hotA hai| jahAM eka hI zabda ho vahAM lopa aura zeSa ghaTita nahIM ho sakate / do zabdoM meM eka kA lopa hone para zeSa zabda dvivacana meM prayukta hotA hai jaise-jinazca jinshc-jinau| tIna yA tIna se adhika zabdoM meM eka zeSa rahane para bahuvacana kA prayoga hotA hai, jaise-jinazca jinazca jinshc-jinaaH| isakA udAharaNa hai --- 'jahA ego puriso tahA bahave purisA' jaise eka puruSa vaise bahuta puruss| bahuta puruSoM yA vyaktiyoM meM eka zeSa kI bAta ThIka hai para eka hI puruSa meM eka zeSa kI kyA upayogitA hai ? maladhArI hemacandra ne isakA Azaya isa prakAra spaSTa kiyA hai --'ego puriso' yaha ekavacanAnta prayoga aneka puruSoM ke astitva kA sUcaka hai kyoMki yahAM ekavacana kA prayoga puruSa jAti ke lie kiyA gayA hai| jahAM aneka vyaktiyoM ke svataMtra astittva kI vivakSA ho vahAM bahuvacana kA prayoga svataH siddha hai| sUtra 358 26. taddhitaja (taddhitae) yahAM taddhita zabda ke dvArA taddhita pratyaya ke hetubhUta artha kA grahaNa karanA caahie| tunnAya, tantuvAya jaise zabdoM meM taddhita 1. (ka) ahAvR. pR. 73 : 'anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH' 4. (ka) ahAvR. pR. 73,74 : grAmasya samIpe grAmeNottarapuSpitAH kuTajakadambA yasmin girI so'yaM giriH padena avyayIbhAvaH samAsaH, grAmastUpalakSaNamAtraM puSpitakuTajakadambaH / samAsa: ataH pUrvapadArthapradhAnaH / 2. (ka) ahAva. pR. 73 : saMkhyApUrvo dviguriti dvigusaMjJA / (kha) amavR. pa. 136 / (kha) ama. pa. 136 / 5. (ka) ahAva. pR. 74 : sarUpANAmekazeSa ekavibhaktAviti 3. (ka) ahAva. pR. 73 : tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karma samAnarUpANAM ekavibhaktiyuktAnAM ekaH zeSo bhavati dhArayaH, dhavalazcAsau vRSabhazca vizeSaNavizeSyabahula -sati samAsa eka: ziSyate, anye lupyante / miti tatpuruSaH / (kha) amavR. pa. 136 / (kha) amavR. pa. 136 / 6. amavR. pa. 136 / Jain Education Intemational Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra08, sU0 354-364, Ti0 22-31 kA pratyaya nahIM hai phira bhI usakA hetubhUta artha yahAM vidyamAna hai isalie unheM taddhitaja mAnA gayA hai| maladhArI hemacandra ke isa pratipAdana kA AdhAra cUrNikAra dvArA kiyA huA taddhita zabda kA nirukta hai| cUrNikAra ne likhA hai jo artha jisake dvArA jAnA jAtA hai vaha usake jJAna kA hetu hone ke kAraNa tadvita kahalAtA hai| taddhita ke artha meM honevAlA tadvita kahalAtA hai / ' isa vyAkhyA ke AdhAra para yaha spaSTa hotA hai ki sUtrakAra dvArA udAhRta nAmoM meM kucha nAma taddhita pratyaya yukta haiM aura kucha nAma taddhita pratyayoM ke artha se yukta haiN| taraMgavatIkAra Adi nAma kRdanta pratyaya vAle haiM phira bhI unheM taddhitaja nAmoM ke sAtha prastuta kiyA gayA hai isakA kAraNa cUrNikAra dvArA kiyA gayA vyApaka artha hai / kRdanta aura taddhita donoM pratyayoM ke dvArA zabda nirmANa hotA hai / kRdanta pratyaya ke dvArA dhAtu se aura taddhita pratyayoM ke dvArA nAmoM se zabda nirmita hote haiM / kintu usa vyApaka artha meM ye donoM samAhita ho jAte haiN| isa AdhAra para sUtrakAra dvArA ullikhita sabhI nAmoM kI saMgati biThAI jA sakatI hai / sUtra 363 27. baMdiza (veda) mAlavA pradeza meM bhopAla se 24 mIla IzAna koNa meM sthita nagara athavA vetravatI nadI ke kinAre sthita bhilasA nagara / bhisA nagara kA sambandha vesa yA vesalI nadI ke sAtha hai| bhilasA kA eka nAma besanagara hai / usa nadI ke sAtha sambandha pramANita karatA ki besanagara kA mUla nAma vaidiza nagara hai / 28. vennATa (vennAyaDaM ) dakSiNApatha meM kRSNA aura veNA nAmaka nadiyAM bahatI haiN| unake AsapAsa kA pradeza AbhIra deza kahalAtA hai / AbhIra deza meM veNA nadI ke kinAre veNAtaTa nAmaka nagara hai| vahAM kisI samaya bauddhoM aura jainoM kI acchI bastI thI / unameM paraspara carcA - spardhAeM calatI rahatI thiiN|' 22. tagarAta (tagarAyaDe) dakSiNApatha meM tagarA nadI ke kinAre para sthita nagara kA nAma tagarAtaTa hai / usakA saMkSipta nAma tagarA hai / ' I0 san 933 meM digambara AcArya hariSeNa dvArA racita 'bRhat kathA koza' meM terAnagara kA ullekha hai AbhIrAkhyamahAdeze, terAkhyaM nagaraM param / tadA nIlamahAnIlo, prayAtau vijigISayA // yahAM 'terA' tagarA kA hI parivartita rUpa hai / jaise tagarA tayarA tairA-terA isa krama meM tagarA terA rUpa meM parivartita huaa| digambara muni kanakAmara dvArA racita apabhraMza kAvya 'karakaMDucariuM' meM bhI terApura aura vahAM ke guphA mandira kA varNana hai / haidarAbAda rAjya ke usmAnAbAda jile meM tIrNA nadI ke kinAre terA nAmaka choTA sA grAma hai| sambhava hai yaha terA grAma tagarAtaTa kA avazeSa ho / 30. saMpUthanAma ( saMjU hanAme) 1. 120 dina tadviprAptihetubhUto'yate tato yatrApi tuprAe, taMtuvA i pratyayo na dRzyate tatrApi tadhetubhUtArthasya vidyA tadvitajatvaM siddhaM bhavati / 215 saMyUtha kA artha grantha racanA hai|' 31. taraMgavatokAra (taraMgavatikAre ) yaha AcArya pAdaliptasUri dvArA racita sabase prAcIna kathA grantha hai / dazavaikAlika cUrNi Adi meM isakA ullekha prApta hai / " 2. acU. pR. 50 : yo'rthaH yenopalakSyate sa tasya hetuka: taddhitamucyate, taddhitAto atthe jAte taddhitie / sUtra 364 3. jaiAsAgu. pR. 168 / 4. vahI, pR. 20 aura 171 / 5. vahI, pR. 77,78 6. ahAvU. pR. 74 : saMjU ho- pranthasaMdarbhakaraNam / 7. (ka). pR. 109 sAmaige taraMgamAha / (kha) nicU. 2, pR. 415 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 aNuogadArAI vartamAna meM yaha grantha anupalabdha hai / isakA samaya I0 kI dUsarI tIsarI sadI sammata hai| pAliptasUri ko rAjA sAtavAhana kI goSThI kI zobhA mAnA gayA hai| mUlagrantha ke 1000 varSa bAda vIrabhaTTa yA vIrabhadra AcArya ke ziSya nemicandragaNI ne taraMgavatI kA saMkSiptIkaraNa 1900 prAkRta gAthAoM meM kiyA hai| jisakA nAma taraMgalolA rakhA gayA hai| isa grantha kA dUsarA nAma saMkSipta taraMgavatI bhI hai| AcArya nemicandra ne taraMgavatI ke sambandha meM likhA hai ___ pAdalipta AcArya ne dezI bhASA meM taraMgavatI nAmaka vicitra aura vistRta kathA kI racanA kii| yaha racanA vidvadbhogya hai isalie sAdhAraNa loga na ise sunate haiM na kahate haiM, aura na isake saMbaMdha meM pUchate bhI haiN| 32. malayavatIkAra (malayavatikAre) nizIthacUthi meM malayavatI, magadhasenA, taraMgavatI Adi ko lokottara kathA mAnA gayA hai| 33. AtmAnuziSTikAra (attANusaTTikAre) AtmAnuziSTi' graMtha ke nirmAtA / yaha graMtha abhI anupalabdha hai| Jain Education Intemational Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM prakaraNa ( sUtra 369-412 ) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha dArzanika granthoM meM pramANa kA prayoga jJAna athavA jJAna ke hetu ke lie kiyA gayA hai| yahAM usakA prayoga vyApaka artha meM huA hai / mAna athavA mApana ke jitane sAdhana haiM una sabako pramANa kahA gayA hai / usake cAra prakAra batalAe gae haiM-1. dravya pramANa 2. kSetra pramANa 3. kAla pramANa 4. bhAva pramANa / prastuta prakaraNa meM dravya aura kSetra ina do pramANoM kA samAveza kiyA gayA hai| dravya pramANa meM tatkAlIna samAja meM pracalita mAna, unmAna Adi mAnadaNDoM kI vyAvahArika jAnakArI milatI hai| yadyapi vartamAna meM daNDa, dhanuSya, yuga Adi kA mApana ke lie koI prayoga nahIM ho rahA hai phira bhI prAcIna granthoM ke adhyayana ke lie inakA bahuta upayoga hai| kSetra pramANa meM tIna aMgula, tIna prakAra ke puruSa tathA sUkSma aura vyAvahArika paramANu kA pratipAdana bahuta hI mahattvapUrNa hai| vartamAna vijJAna sammata aNu aura paramANu ke bheda kA sUkSma aura vyAvahArika paramANu se tulanAtmaka dRSTi se adhyayana kiyA jA sakatA hai| Jain Education Intemational Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM prakaraNa mUla pATha saMskRta chAyA uvakkamANuogadAre pamANa-padaM upakramAnuyogadvAre pramANa-padam 366. se kiM taM pamANe? pamANe / atha kiM tat pramANam ? pramANaM caunvihe paNNate, taM jahA- cavidhaM prajJaptaM, tadyathA-1. dravya1. davvappamANe 2. khettappamANe pramANa 2. kSetrapramANaM 3. kAlapramANaM 3. kAlappamANe 4. bhAvappamANe // 4. bhAvapramANam / davvappamANa-padaM dravyapramANa-padam 370. se ki taM davvappamANe? davvappa- / atha kiM tad dravyapramANam ? mANe duvihe paNNatte, taM jahA- dravyapramANaM dvividhaM prajJapta, tadyathA-- paesanipphaNNe ya vibhAganiSphaNNe pradezaniSpannaM ca vibhAganiSpannaM ca // ya // hindI anuvAda upakrama anuyogadvAra pramANa-pada 369. vaha pramANa kyA hai ? pramANa ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaise-- dravya pramANa, kSetra pramANa, kAla pramANa aura bhAvapramANa / dravya pramANa-pada 370. vaha dravya pramANa kyA hai ? dravya pramANa ke do prakAra prajJapta haiM, jaisepradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna / 371. se ki taM paesanipphaNNe ? paesa atha kiM tat pradezaniSpannam ? 371. vaha pradezaniSpanna kyA hai ? nipphaNNe paramANapoggale dupae- pradezaniSpannam -paramANupudgala: pradezaniSpanna--paramANupudgala, dvipradezika sie jAva dasapaesie saMkhajjapae- dvipradezika: yAvad dazapradezikaH yAvat dasapradezika, saMkhyeyapradezika, asaMkhyeyasie asaMkhejjapaesie aNaMtapae- saMkhyeyapradezikaH asaMkhyeyapradezika: pradezika aura anantapradezika / vaha pradezasie / se taM paesaniSphaNNe // anntprdeshikH| tadetat pradeza niSpanna hai| nisspnnm| 372. se ki taM vibhAganipphaNNe ? atha ki tad vibhaagnisspnnm| 372. vaha vibhAganiSpanna kyA hai ? vibhAganiSphaNNe paMcavihe paNNatte, vibhAganiSpannaM paJcavidhaM prajJaptaM, vibhAganiSpanna ke pAMca prakAra prajJapta haiM, taM jahA-1. mANe 2. ummANe tadyathA-1. mAnam 2. unmAnam jaise-1. mAna, 2. unmAna, 3. avamAna, 4. omANe 4. gaNime 5. paDi- 3. avamAnaM 4. gaNyaM 5. prati 4. gaNya, 5. pratimAna / maanne|| mAnam / 373. se kitaM mANe? mANe duvihe atha kiM tad mAnam ? mAnaM / 373. vaha mAna kyA haiM ? paNNatte, taM jahA dhannamANappamANe dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-dhAnyamAna mAna ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-dhAnyaya rasamANappamANa y|| pramANaM ca rasamAnapramANaM ca / mAna pramANa aura rasamAna pramANa / 374. se ki taM dhannamANappamANa ? atha ki tad dhAnyamAnapramANam? dhannamANappamANe-do asatIo dhAnyamAnapramANam -dve asatI prasutiH pasatI, do pasatIo setiyA, dve prastI setikA, catasraH setikA: cattAri setiyAo kulao, cattAri kaDavaH, catvAraH kuDavAH prasthaH, kulayA pattho, cattAri patthayA catvAraH prasthakAH ADhakaH, catvAraH ADhagaM, cattAri ADhagAI doNo, ADhakA: droNaH, SaSTiH ADhakA: saTTi ADhagAiM jahaNNae kuMbhe, jaghanyaka: kumbhaH, azIti: ADhakA: asIiM ADhagAI majjhimae kuMbhe, madhyamakaH kumbhaH, ADhakazataM utkarSaka: 374. vaha dhAnyamAna pramANa kyA hai? dhAnyamAna pramANa -do asRti [eka pala kA mApa] kI eka prasRti [do pala kA mApa] do prasRti kI eka setikA, cAra setikA kA eka kuDava, cAra kuDava kA eka prastha, cAra prastha kA eka Ar3haka, cAra Ar3haka kA eka droNa, sATha Ar3haka kA eka jaghanya kumbha, assI Ar3haka kA eka madhyama kumbha, sau Ar3haka kA Jain Education Intemational Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI eka utkRSTa kumbha aura ATha sau Ar3haka kA eka vAha hotA hai| 222 ADhagasataM ukkosae kuMbhe, aTTha- kumbhaH, aSTADhakazatika: vaahH| ADhagasatie vAhe // 375. eeNaM dhannamANappamANeNaM ki etena dhAnyamAnapramANena kiM paoyaNaM? eeNaM dhannamANappamA- prayojanam ? etena dhAnyamAnapramANena NaNaM muttolI-murava-iDDara-alida- 'muttolI-murava-iDDara-alinda-ocAra'ocArasaMsiyANaM dhannANaM dhanna- saMdhitAnAM dhAnyAnAM dhAnyamAnapramANamANappamANanivittilakkhaNaM nivRttilakSaNaM bhavati / tadetad dhAnyabhavai / se taM dhannamANappamANe // mAnapramANam / 375. isa dhAnyamAna pramANa kA kyA prayojana isa dhAnyamAna pramANa se muktolI [vaha koThI jo Upara va nIce saMkIrNa aura bIca meM vizAla ho], murava [dhAnya rakhane kA pAtra], iDDara [r3hakane kA bar3A pAtra], Alindaka [kuMDA] aura ocAra [bar3A koThA] meM rakhe hue dhAnya ke dhAnyamAna kA pramANa jAnA jAtA hai| vaha dhAnyamAna pramANa hai| 376. se ki taM rasamANappamANe? atha kiM tad rasamAnapramANam ? rasamANappamANe-dhannamANappa- rasamAnapramANam-dhAnyamAnapramANAt mANAo caubhAgavivaDie abhi- caturbhAgavivadhitam abhyantarazikhAyuktaM tarasihAjutte rasamANappamANe rasamAnapramANaM vidhIyate, tadyathAvihijjai, taM jahA-causadviyA 4, catuHSaSTikA 4, dvAtrizikA 8, SoDabattIsiyA 8, solasiyA 16, zikA 16, aSTabhAgikA 32, aTThabhAiyA 32, caubhAiyA 64, caturbhAgikA 64, ardhamAnI 128, addhamANI 128, mANI 256 / mAnI 256 / dve catuHSaSTike dvAtrido causaTTiyAo battIsiyA, do zikA, dve dvAtrizike SoDazikA, dve battIsiyAo solasiyA, do sola- SoDazike aSTabhAgikA, dve aSTabhAgike siyAo aTThabhAiyA, do aTThabhAi- caturbhAgikA, dve caturbhAgike ardhamANI, yAo caubhAiyA, do caubhAi- dve ardhamAgyau mANI / yAo addhamANI, do addhamANIo maannii|| 276. vaha rasamAna pramANa kyA hai ? rasamAna pramANa-dhAnyamAna pramANa se cAra bhAga adhika, Abhyantara zikhA se yukta rasamAna pramANa kiyA jAtA hai| jaise-catuHSaSTikA, dvAtriMzikA, SoDazikA, aSTabhAgikA, caturbhAgikA, ardhamANI, maannii| catuHSaSTikA ke do bhAga karane se dvAtriMzikA, dvAtriMzikA ke do bhAga karane se SoDazikA, SoDazikA ke do bhAga karane se aSTabhAgikA, aSTabhAgikA ke do bhAga karane se caturbhAgikA, caturbhAgikA ke do bhAga karane se ardhamANI aura ardhamANI ke do bhAga karane se mANI hotI hai| 377. eeNaM rasamANappamANeNaM ki etena rasamAnapramANena ki prayo- 377. isa rasamAna pramANa kA kyA prayojana hai ? paoyaNaM? eeNaM rasamANappa- janam ? etena rasamAnapramANena vAraka- isa rasamAna pramANa se vAraka [choTA mANeNaM vAraga-ghaDaga-karaga-kala- ghaTaka-karaka-kalazikA-gargarI-dRtikA- ghar3A], ghaTa [ghar3A], karaka [jhArI], kalazI, siya-gaggari-daiya-karoDiya-kuMDiya- karoTikA-kuNDikAsaMzritAnAM rasAnAM gagarI, dRti [dIvar3I], karoTikA[bar3I kuNDI] saMsiyANaM rasANaM rasamANappamANa- rasamAnapramANanivRttilakSaNaM bhavati / aura kuNDikA meM DAle hue rasoM kA rasamAna nivittilakkhaNaM bhvi| se taM tadetad rasamAnapramANam / tadetad pramANa jAnA jAtA hai| vaha rasamAna pramANa rasamANappamANe / se taM maann|| mAnam / hai| vaha mAna hai| 378. se ki taM ummANe? atha kiM tad unmAnam ? ummANe-jaNNaM ummiNijjai, unmAnam-yat unmIyate, tadyathAtaM jahA-addhakariso kariso, arddhakarSaH karSaH, arddhapalaM palaM, addhapalaM palaM, addhatulA tulA, arddhatulA tulA, arddhabhAraH bhaarH| addhabhAro bhaaro| do addha- dvau arddhakarSoM karSaH, dvau kaSauM arddhakarisA kariso, do karisA addha- palam, dve arddhapale palaM, paJcottarapalaM, do addhapalAI palaM, paMcuttara- palazatikA tulA, daza tulA: arddhamAraH, 378. vaha unmAna kyA hai ? unmAna-jisase tolA jAtA hai, vaha unmAna hai, jaise-ardhakarSa [AdhA tolA], karSa [eka tolA], ardhapala, pala, ardhatulA, tulA, ardhabhAra, bhaar| do ardhakarSa kA eka karSa, do karSa kA eka ardhapala, do ardhapala kA eka pala, eka sau pAMca paloM kI eka tulA, dasa Jain Education Intemational Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM prakaraNa : sUtra 375-383 palasaiyA tulA, dasa tulAo addha- vizatiH tulAH bhAraH / bhAro, bIsaM tulAo bhaaro|| 223 tulA kA eka ardhabhAra [523 sera] aura bIsa tulA kA bhAra [2 mana 25 sera] hotA hai| 379. eeNaM ummANappamANeNaM ki etena unmAnapramANena ki prayo- 379. isa unmAna pramANa kA kyA prayojana hai ? paoyaNaM? eeNaM ummANappamANeNaM janam ? etena unmAnapramANena patra- isa unmAna pramANa se patra tejapatra Adi] patta-agaru-tagara-coyaya-kuMkuma-khaMDa- agaru-tagara-'coyaya'-kuMkuma khaNDa-guDa- agaru, tagara, coyaka [sugandhita dravya], kuMkuma, gula-macchaMDiyAdINaM davANaM matsyaNDikAdInAM dravyANAm unmAna- khANDa, gur3a, matsya NDikA rAba] Adi ummANappamANaninvittilakkhaNaM pramANanivRttilakSaNaM bhavati / tadetad dravyoM kA unmAna pramANa jAnA jAtA hai| vaha bhavai / se taM ummANe // unmAnam / unmAna hai| 380. se ki taM omANe? omANe- atha kiM tad avamAnam ? ava- jaNNaM omiNijjai, taM jahA- mAnam yad avamIyate, tadyathA-- hattheNa vA daMDeNa vA dhaNuNA vA hastena vA daNDena kA dhanuSA vA yugena jugeNa vA nAliyAe vA akkheNa vA vA nAlikayA vA akSeNa vA musalena musaleNa vaa| vaa| gAhA gAthA-- daMDaM dhaNuM jugaM nAliyaM ca, daNDaM dhanuH yugaM nAlikAM ca, akkhaM musalaM ca cauhatthaM / akSaM musalaM ca caturhastam / dasanAliyaM ca rajju, dazanAlikAM ca rajju, viyANa omaannsnnnnaae||1|| vijAnIhi avamAnasaMjayA // 1 // vatthummi hatthamejja, vastuni hastameyaM, khitte daMDaM dhaNuM ca paMthammi / kSetre daNDaM dhanuH ca pthi| khAyaM ca nAliyAe, khAtaM ca nAlikayA, viyANa omANasaNNAe // 2 // vijAnIhi avamAnasaMjJayA // 2 // 380. vaha avamAna kyA hai ? avamAna - jisase avamAna [lambAI, caur3AI aura paridhi kA nApa] kiyA jAtA hai| jaise hAtha, daNDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa aura musl| gAthA1. daNDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa aura musala cAra hAtha kA hotA hai / dasa nAlikA kI eka rajju hotI hai / ye avamAna saMjJA se jJAtavya haiN| 2. vAstu [ghara kI bhUmi] hAtha se mApA jAtA hai, kheta daNDa se mApA jAtA hai, mArga dhanuSa se mApA jAtA hai aura khAI kA gaDr3hA nAlikA se mApA jAtA hai| ye bhI avamAna saMjJA se jJAtavya haiN| 381. eeNaM omANappamANeNaM ki etena avamAnapramANena kiM paoyaNaM? eeNaM omANappamANeNaM prayojanam ? etena avamAnapramANena khAya-ciya-raciya-karakaciya-kaDa- khAta-cita-racita-kacita-kaTa-paTapaDa-bhitti-parikkhevasaMsiyAgaM bhitti-parikSepasaMzritAnAM dravyANAm davANaM omANappamANanigvitti- avamAnapramANanivRttilakSaNaM bhavati / lakkhaNaM bhavai / se taM omaanne|| tadetad avamAnam / 381. isa avamAna pramANa kA kyA prayojana hai ? isa avamAna pramANa se khode hue, cine hue, banAe hue, karauta se kATe hue tathA kaTa, paTa, bhitti aura paridhi- inase saMbaddha dravyoM kA avamAna pramANa jAnA jAtA hai / vaha avamAna 382. se kiM taM gaNime ? gaNime- atha kiM tad gaNyam ? jaNNaM gaNijjai, taM jahA--ego gaNyam yat gaNyate, tadyathA-ekaH dasa sayaM sahassaM dasasahassAI saya- daza zataM sahasra dazasahasrANi zatasahasraM sahassaM dasasayasahassAI koddii|| dazazatasahasrANi koTiH / 382. vaha gaNya kyA hai ? gaNya-jo ginA jAtA hai vaha gaNya hai, jaise-eka, dasa, sau, hajAra, dasa hajAra, sau hajAra, dasa sau hajAra aura koTi / 383. eeNaM gaNimappamANeNaM ki pao etena gaNyapramANena kiM prayo- yaNa? eeNaM gaNimappamANeNaM janam ? etena gaNyapramANena bhRtakabhitaga-bhiti-bhatta-veyaNa-Aya-vyaya- mati-bhakta-vetana-Aya-vyayasaMzritAnAM saMsiyANa davvANaM gaNimappamANa- dravyANAM gaNyapramANanivRttilakSaNaM nivittilakkhaNaM bhvi| se taM bhavati / tadetad gaNyam / gaNime // 383. isa gaNya pramANa kA kyA prayojana hai ? ___isa gaNya pramANa se bhUtaka [karmakara] bhRti [vRtti] bhakta [bhojana] vetana aura Aya-vyaya se saMbaddha dravyoM kA gaNya pramANa jAnA jAtA hai| vaha gaNya hai| Jain Education Intemational Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 aNuogadArAI 384. se ki taM paDimANe? paDimANe atha kiM tat pratimAnam ? prati- 384. vaha pratimAna kyA hai ? --jaNNaM paDimiNijjai, taM jahA- mAnam-yat pratimIyate, tadyathA-- / pratimAna-jisase svarNa Adi kA taula gujA kAgaNI nipphAvo kamma- guJjA kAkaNI niSpAvaH karmamASaka: kiyA jAtA hai, jaise gujA [ciramI], mAsao maMDalao suvnnnno| paMca maNDalaka: suvarNaH / paJca gujAH karma- kAkaNI, niSpAva [balla nAmaka canA-rAjagaMjAo kammamAsao, cattAri mASaka:, catasraH kAkaNyaH karmamASakaH, mAsa], karmamASaka, maNDalaka aura suvarNa / kAgaNIo kammamAsao, tiNi trayo niSpAvA: karmamASakaH, evaM pAMca guJjA, cAra kAkaNI aura tIna niSpAva niSphAvA kammamAsao, evaM cau- catuSkaH karmamASaka: / dvAdaza karma- kA eka karmamASaka hotA hai| kkao kmmmaaso| bArasa kamma- mASakAH maNDalaka:, evam aSTa isa prakAra cAra kAkaNI se niSpanna karmamAsayA maDalao, eva aDayA- catvAriMzatkAkiNyaH maNDalakaH / mASaka ko catuSka karmamASaka kahate haiM / bAraha losAe kAgaNIo mNddlo| SoDaza MAINET. ma. SoDaza karmamASakAH suvarNaH, evaM catu: karmamASaka kA eka maNDalaka hotA hai| solasa kammamAsayA suvaNNo, eva SaSTi: kAkaNya: suvarNaH / isa prakAra ar3atAlIsa kAkaNI kA eka maNDalaka aura solaha karmamASaka kA eka causaThThIe kAgaNIo suvnnnno|| suvarNa hotA hai| ___ isa prakAra causaTha kAkaNI kA eka suvarNa hotA hai| 35. eNaM paDimANappamANaNaM ki etena pratimAnapramANena ki 385. isa pratimAna pramANa kA kyA prayojana hai ? paoyaNaM? eeNaM paDimANappamA- prayojanam ? etena pratimAnapramANena isa pratimAna pramANa se svarNa, rajata, maNi, NeNaM savaNNa-rajata-maNi-mottiya- suvarNa-rajata-maNi-mauktika-zaMkha-zilA mauktika, zaMkha, zilA [rAjapaTTa nAmaka ratna], saMkha-sila-ppavAlAdINaM davvANaM pravAlAdInAM dravyANAM pratimAnapramANa pravAla Adi dravyoM kA pratimAna pramANa paDimANappamANanivittilakkhaNaM nivRttilakSaNaM bhvti| tadetat prati jAnA jAtA hai| vaha pratimAna hai| vaha bhvh| se taM pddimaanne| se taM mAnam / tadetad vibhAganiSpannam / vibhAganiSpanna hai| vaha dravya pramANa hai| vibhAganiSphaNNe / se taM davippa- tadetad dravyapramANam / maanne|| khettappamANa-padaM kSetrapramANa-padama kSetra-pramANa-pada usase ki taM khettappamANe? khettappa- atha ki tat kSetrapramANam ? 386. vaha kSetra pramANa kyA hai ? mANe vihe paNNate, taM jahA- kSetrapramANaM dvividhaM prajJapta, tadyathA-- kSetra pramANa ke do prakAra prajJapta haiM, jaisepArAsaniephapaNe ya vibhAganipphaNNa pravezaniSpannaM ca vibhAganiSpannaM c| pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna / y|| 387. se ki taM paesanipphaNNe? paesa- atha kiM tat pradezaniSpannam ? 387. vaha pradezaniSpanna kyA hai ? niSphaNe-egapaesogADhe dupaeso- pradezaniSpannam ekapradezAvagADhaH pradezaniSpanna eka pradezAvagAr3ha, dvipradegADhe tipaesogADhe jAva dasapaeso- dvipradezAvagADhaH tripradezAvagADhaH yAvad zAvagAr3ha, tripradezAvagAr3ha, yAvat dasapradezAvagADhe saMkhejjapaesogADhe asaMkhejja- dazapradezAvagADhaH saMkhyeyapradezAvagADhaH gAr3ha, saMkhyeyapradezAvagAr3ha, asNkhyeyprdeshaavgaaddh'| pesogaaddhe| se tNpesnissphnnnne|| asaMkhyeyapradezAvagADhaH / tadetat pradeza- vaha pradezaniSpanna hai| nisspnnm| 388.se ki taM vibhAganiSphaNNe? atha kiM tad vibhAganiSpannam ? 388. vaha vibhAganiSpanna kyA hai ? vibhAganikaNe-- vibhAganiSpannam --- vibhAganiSpannagAhA gAthA gAthA--- aMgula vihatthi rayaNI, aMgula: vitasti: ratni:, aMgula, vitasti, ratni, kukSi, dhanuSa, kucchI dhaNu gAuyaM ca bodhavvaM / kukSiH dhanuH gavyUtaM ca boddhavyam / gavyUta, yojana, zreNI, pratara, loka aura joyaNa seDhI payaraM, yojanaM zreNi: prataraH alok| logamaloge vi ya taheva // 1 // lokAloko api ca tathaiva / / 1 / / Jain Education Intemational Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM prakaraNa : sUtra 384 - 362 38. se ki taM aMgule ? aMgule tivihe paNNatte, taM jahA-AyaMgule ussehaMgule pamANaM // 360. se kiM taM AyaMgule ? AyaMguleje paM jayA maNassA bhavaMti tesi NaM tayA appaNo aMguleNaM duvAlasa aMgulAI muhaM navamuhAI purise pamANajutte bhavai, doNIe purise mANajutte bhavai, addhabhAraM tullamANe purise ummANajutte bhavai / gAhA - mANammANapyamANatuttA, lakkhaNavaMjaNaguNeha uvaveyA / uttamakulappasUyA, uttamapurisA muvA // 1 // hoMti puNa ahiSapurisA, aTThasayaM aMgulANa uvviddhA / chau ahamapurisA, cauruttarA majjhimillA u // 2 // hoNA vA ahiyA vA je khalu sara-sata-sAraparihINA / te uttamapurisArNa, avasA pesattaNamuti ||3|| 31. eevaM aMgularayamANenaM aMgu lAI pAo, do pAyA visthI, do vihavIo rayaNI, do rayaNIo kucchI, do kucchIo daMDaM dhaNU juge nAliyA akle musale do dhaNasaha ssAI gAuyaM cattAri gAuyAI joya || 32. eevaM AvaMgulapyamANeNaM ki paoyaNaM ? eevaM AyaMgulapya mANeNaM je NaM jayA maNussA bhavaMti tesi NaM tayA appaNo aMguleNaM agaDa-talAma-daha-nadI-vAvIi-nadI-vAvI purakhariNo dohiyA guMjAliyAo sarA sarapaMtiyAo sarasarapaMtiyAo bilatiyAo ArAmujjANa kANaNa-vaNa-vaNasaMDa-vaNa rAio devakula- sabhApavA bUma khAiya atha kisa aMgula ? aMgula trividhaH prajJaptaH, tadyathA-- AtmAgulaH utsedhAMgulaH pramANAMgulaH / atha ki sa AtmaguNaH ? Atmagula ye yadA manuSyAH bhavanti teSAM tadA Atmano aMgulena dvAdaza aMlA mukham navamukhAni puruSaH pramANayukto bhavati, droNika: puruSa: mAnayukto bhavati, arddhabhAraM tulayan puruSa: unmAnayukto bhavati / gAthAmAnonyAnapramANakA kSa upetAH / uttamakulaprasUtAH, uttamapuruSAH jJAtavyAH ||1|| bhavanti punaH adhikapuruSAH, aSTam gulAnAm udAH / SaNNavatiH adhamapuruSA:, caturuttarAH madhyamAstu // 2 // hInA vA adhika vA, ye te uttamapuruSANAm, avazAH preSyatvamupayAnti // 3 // svara-sasya-sAraparihInAH / etena aMgulamAna gu pAda:, dvau pAdau vitastiH, dve vitastI rajiH I ratnI kuli kukSI kukSiH, dva e daNDaM dhanuH yugaM nAlikA akSaH muzalaH, dhanuH sa mpUtaM catvAri nyU tAni yojanam / etena AtmagalamAna ki prayojanam ? elena AramAMpramANena ye yadA manuSyAH bhavanti teSAM tadA AtmanaH aMgulena 'agaDa' - taDAga-drahanadI-vApI-puSkariNI dIrghikA guJjAlikAH sarAMsi sarapaGktayaH sarasarapataya: vilapataya: bArAmodyAnakAnana vana-vanaSaNDa- vanarAjayaH devakula sabhA-prAkhAtikA paricAH, prAkAra aTTArika dvAra-gopura 389. vaha aMgula kyA hai ? 225 aMgula ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaiseAtmAMgula, utsedhAMgula, pramANAMgula / " 390. vaha AtmAMgula kyA hai ? AtmAMgula - jisa samaya jo manuSya hote haiM unake apane aMgula se bAraha aMgula kA mukha hotA hai| nava mukha jitanA puruSa pramANa yukta hotA hai / droNika puruSa mAna yukta hotA hai| ardhabhAra jitane tola vAlA puruSa unmAna yukta hotA hai| gAthA 1. mAna, unmAna aura pramANa se yukta, lakSaNa, vyaJjana aura kSAnti Adi guNoM se upeta tathA uttama kula meM utpanna hone vAle uttama puruSa hote haiM / 2. uttama puruSa kI UMcAI eka sau ATha [108] aMgula kI hotI hai| adhama puruSa kI UMcAI chiyAnave (96) aMgula kI hotI hai aura madhyama puruSa kI UMcAI eka sau cAra [104] aMgula kI hotI hai / 3. jo vyakti svara, satva aura sAra se hIna hote haiM ve ukta pramANa se hIna hoM yA adhika uttama puruSoM ke parataMtra hokara preSyatva ko prApta karate haiM / " 391. isa aMgula pramANa se chaha aMgula kA pAda [pAMva kA agrabhAga ], do pAda kI vitarita do vitasti kI ratni, do ratni kI kukSi, do kukSi kA daNDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa aura musala hotA hai, do hajAra dhanuSa kA gavyUta [ eka koza ] aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai| 392. isa AtmAMgula pramANa kA kyA prayojana hai? 1 isa AtmAMgula pramANa se jisa samaya jo manuSya hote haiM, usa samaya unake apane aMgula se kUpa, tAlAba, draha, nadI, bAvar3I, puSkariNI kA jAlAsara sarapaMktikA sarasarapaMktikA paMktikA ArAma, udyAna, kAnana, vana, vanaSaNDa, vanarAji, devakula, sabhA, prapA, stUpa, khAI, parikhA, prAkAra, aTTAlaka, carikA dvAra, gopura Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 aNuogadArAI parihAo, pAgAra-aDhAlaya-cariya- prAsAda-gRha-zaraNa-layana-ApaNa zRGgAdAra-gopura-pAsAya-ghara-saraNa-leNa- Taka-trika-catuSka-catvara-catumukha-mahAAvaNa-siMghADaga-tiga-ca ukka- patha-patha-zakaTa-ratha-yAna-yugya-'gillicaccara-caummuha-mahApaha-paha-sagaDa- thilli'-zibikA-syandamAnikA: lauhIraha-jANa-jugga-gilli-thilli- lohakaTAha-'kaDucchya'-Asana-zayanasIya-saMdamANiyAo lohI-lohaka- stambha-bhANDA'mAtropakaraNAdIni, DAha-kaDucchuya-AsaNa-sayaNa-khaMbha- adyakAlikAni ca yojanAni miiynte| bhaMDamattovagaraNamAINi, ajjakAliyAI ca joyaNAI mavijjaMti // prAsAda, ghara, zaraNa, layana, ApaNa, zRGgATaka, trika, catuSka, catvara, caturmukha, mahApatha, patha, zakaTa, ratha, yAna, yugya,, gilli, thilli, zivikA, syandamAnikA, lauhI, lohakaTAha, karachI, Asana, zayana, stambha, bhANDa, amatra Adi upakaraNa aura Ajakala ke tatkAlIna] yojana nApe jAte haiN|' 363. se samAsao tivihe paNNatte, sa: samAsata: trividhaH prajJaptaH, 393 vaha saMkSepa meM tIna prakAra kA hai, jaise- sUcI taM jahA-sUIaMgule payaraMgule ghaNaM- tadyathA--sUcyaMgulaH pratarAMgulaH ghanA- aMgula, prataraaMgula, aura ghanaaMgula / gule / aMgulAyayA egapaesiyA seDhI gulH| aMgalAyatA ekaprAdezikI ___eka aMgula lambI eka pradeza vAlI zreNI suuiiaNgule| sUI sUIe guNiyA zreNiH suucyNgulH| sUciH sUcyA gaNitA sUcIaMgula hai| sUcIaMgula se guNita suuciipprNgule| payaraM sUIe guNitaM pratarAMgulaH / prataraH sUcyA guNita: aMgula pratara aMgula hai| sUcIaMgula se guNita ghaNaMgule // ghanAMgulaH / prataraaMgula dhanaaMgula hai| 364. eesi NaM bhaMte ! sUI aMgula- eteSAM bhadanta ! sUcyaMgula- 394. bhante ! vaha sUcIaMgula, prataraaMgula aura payaraMgula-ghaNaMgulANaM kayare kayare- - pratarAMgula-dhanAMgulAnAM kataraH katarebhyaH ghanaaMgula meM kauna kisase alpa, adhika, tulya hito appe vA bahue vA tulle vA alpaM vA bahu vA tulyaM vA vizeSAdhikaM athavA vizeSAdhika hai ? visesAhie vA? sabvatthove sUI- vA? sarvastoka: sUcyaMgulaH, pratarAMgula: sUcIaMgula sabase choTA hai, prataraaMgula usase aMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, asaMkhyeyaguNaH, ghanAMgulaH asNkhyeygunnH| asaMkhyeya gunA hai aura ghanaaMgula usase ghaNaMgule asNkhejjgunne| se taM sa eSa aatmaaNgulH|| asaMkhyeya gunA hai / vaha AtmAMgula hai|' AyaMgule // 365. se ki taM ussehaMgale ? usse- atha ki sa utsedhAMgalA ? utse- 395. vaha utsedhAMgula kyA hai ? haMgule aNegavihe paNNatte, taM dhAMgula: anekavidhaH prajJaptaH, utsedhAMgula [kI kAraNa sAmagrI ke aneka jahAtadyathA prakAra prajJapta haiM, jaisegAhA-- gAthA gAthA-- paramANU tasareNU, paramANuH trasareNuH, paramANu, trasareNu, rathareNa, bAlAgra, likSA, rahareNa aggayaM ca vaalss| rathareNu: agrakaM ca baalsy| yUkA aura yv| ye kramazaH ATha-ATha guNa likkhA jUyA ya javo, likSA yUkA ca yavaH, adhika haiN|" aTThaguNavivaDDiyA kmso||1| aSTaguNavidhitA kramazaH // 1 // 366. se ki taM paramANu ? paramANu atha kiM sa paramANuH ? paramANuH 396. vaha paramANu kyA hai ? duvihe paNNatte, taM jahA-suhame ya dvividha: prajJapta:, tadyathA-sUkSmazca paramANu ke do prakAra prajJapta haiM, jaise ---- vAvahArie ya / / vyAvahArikazca / sUkSma aura vyAvahArika / 367. tattha suhamo Thappo / tatra sUkSma: sthApyaH / 397. inameM jo sUkSma hai vaha sthApanIya hai / 368. se ki taM vAvahArie ? vAva- atha kiM sa vyAvahArikaH? 398. vaha vyAvahArika paramANu kyA hai ? hArie-aNaMtANaM suhamaparamANa- vyAvahArika: - anantAnAM sUkSma- vyAvahArika paramANu-ananta sUkSma parapoggalANaM samUdaya-samiti-samAga- paramANupadgalAnAM samudaya-samiti- mANupudgaloM ke samudaya, samiti aura samAgama Jain Education Intemational Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM prakaraNa : sUtra 363-368 meNaM se ege vAvahArie paramANu pogyale niSkaJjai / 1. se NaM bhaMte ! asidhAraM vA suradhAraM vA ogAhennA ? haMtA ogAhejjA se gaM tara chimjejja | tattha vA bhijjejja vA ? no iNamaTThe samaTThe no lu tattha satthaM kamai / 2. se NaM bhaMte / agaNikAyassa majmaNaM vIivaejjA ? haMtA vIivaejjA | se NaM tattha DahejjA ? no iNamaTThe samaTThe, no khalu tattha sattha kamai / | 3. se gaM bhaMte! poklabaTTagarasa mahAmehassa majmaNaM vIivaenjA ? haMtA bIivaejjA se NaM tattha udaulle siyA ? no iNamaTThe samaTThe, no khalu satthaM kamai / tattha 4. se Na bhaMte! gaMgAe mahAnaIe paDisoyaM havvamAgacchejjA ? haMtA hayya maagcchejaa| se NaM tattha viNidhAyamAjjejjA ? no iNamaTThe samaTThe na khalu tat satyaM kamai / 5. se NaM bhate udagAva yA udagabaMdu vA ogAhejjA ? haMtA ogAhejjA | se NaM tattha kucchejja vA pariyAvajjejja vA ? no iNamaTThe samaTThe no khalu tattha satyaM kamai / gAhA-- satve sutile vi chettuM bhettuM ca jaM kira na sakkA / taM paramANaM siddhA yayaMti AI pamANANaM // 1 // samAgamena ta eka vyAvahArikaH paramANupudgalaH niSpadyate / 1. sa bhadanta ! asidhArA vA kSuradhArA vA avagAheta? hA avagAhata / hanta sa tatra chitavAnita vA? no ayamarthaH samarthaH nokha tatra zastraM krAmati / " 2. sa bhadanta ! agnikAyasya madhyamadhyena vyativrajet ? hanta vyatije ? sa tatra dahyeta ? no ayamarthaH samarthaH, no khalu tatra zastraM krAmati / 3. sa bhavanta ! puSkarasaMvartakasya mahAmeghasya madhyamadhyena vyativrajet ? hanta vytiyjet| sa ta unakA tatra syAta ? no ayamarthaH samarthaH, no khalu tatra zastraM krAmati / 4. sa bhadanta ! gaGgAyAH mahAnadyAH pratisrotaH 'havaM' Agacchet ? hanta 'havaM' Agaccheta tatra vini ghAtamApadyeta ? no ayamarthaH samarthaH, tatra zastraM zrAmati / 5. sa bhadanta ! udakAvartta vA udakabiMdu vA avagAheta ? hanta avagAheta / sa tatra kuthyet vA paryApadyeta vA ? no ayamarthaH samarthaH, no khalu tatra zastraM zrAmati / gAthA zastreNa sutIkSNena api, chettuM bhettuM ca yaH kila na zakyaH / taM paramANuM siddhA vadanti Adi pramANAnAm ||1|| 227 se eka vyAvahArika paramANupudgala niSpanna hotA hai / 1. bhante ! kyA vaha paramANu asidhArA yA kSuradhArA kA avagAhana karatA hai ? hAM karatA hai / bhante ! kyA vaha avagAhna karane para chinna yA bhinna hotA hai ? aisA nahIM ho sakatA kyoMki usameM zastra kA saMkramaNa nahIM hotA / 2. bhante ! kyA vaha paramANu agnikAya ke bIcoM bIca jAtA hai ? hAM jAtA hai| bhante ! kyA vaha vahAM jalatA hai ? aisA nahIM hotA, kyoMki usameM [agni] zastra kA saMkramaNa nahIM hotA / 3. bhante ! kyA vaha paramANu puSkarasaMvartaka Adi mahAme ke bIcoM bIca se jAtA hai ? hAM jAtA hai / bhante ! kyA vaha vahAM para udaka se Ardra hotA hai ? aisA nahIM hotA. kyoMki usameM [ udaka ] zastra kA saMkramaNa nahIM hotA / 4. bhante ! kyA vaha paramANu mahAnadI gaMgA ke pratisrota meM AtA hai ? hAM AtA hai / bhante ! kyA vaha vahAM skhalita hotA hai ? aisA nahIM hotA kyoMki usameM [ udaka] zastra kA saMkramaNa nahIM hotA / 5. bhante ! kyA vaha paramANu udakAvarta athavA udaka bindu kA avagAhana karatA hai ? hAM karatA hai / bhante ! kyA vaha sar3Andha yA paryAyAntara ko prApta hotA hai ? aisA nahIM hotA, kyoMki usameM [ udaka ] zastra kA saMkramaNa nahIM hotA / gAthA 1. sutIkSNa zastra se bhI jisakA chedana- bhedana nahIM kiyA jA sakatA usa [ vyAvahArika] paramANu ko siddha puruSa (kevalI) pramANoM kA Adi batalAte haiN|" Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 aNuogadArAI 366. aNaMtANaM vAvahAriyaparamANu- anantAnAM vyAvahArikaparamANu- 399. ananta vyAvahArika paramANupudagaloM ke samu poggalANaM samudaya-samiti-samAga- pudgalAnAM samudaya-samiti-samAgamena daya, samiti aura samAgama se eka utzlakSNameNaM sA egA usaNhasaNDiyA i sA ekA utzlakSNazlakSiNakA iti vA, zlakSiNakA, zlakSNazlakSNikA, Urdhva reNu, trasavA, saNhasaNDiyA ivA, uDDhareNU zlakSNazlakSiNakA iti vA, UrdhvareNuH reNu, rathareNu (bAlAgra, likSA, yUkA, yavaivA, tasareNU i vA, rahareNa i iti vA, trasareNuH iti vA, rathareNuH madhya aura aMgula) hotA hai| vA, (vAlagge i vA, likkhA i vA, iti vA (bAlAnam iti vA, likSA ATha utzlakSNazlakSNikA kI eka zlakSNajayA ivA, javamajhe i vA, aMgule iti vA, yUkA iti vA yavamadhyaH iti zlakSNikA, ATha zlakSNazlakSNikA kA eka ivaa?)| aTU usaNhasaNhiyAo vA, aMgulaH iti vA ?) / aSTa UrdhvareNu, ATha UrvareNu kA eka trasareNu, sA egA sahasaNhiyA, aTTha saha- utzlakSNazlakSiNakAH sA ekA zlakSNa- ATha trasareNu kA eka ratha reNu, ATha rathareNu saNhiyAo sA egA uDDhareNa, aTTha ___zlakSiNakA, aSTa zlakSNazlakSiNakAH kA devakuru aura uttarakuru ke manuSyoM kA uDreNao sA egA tasareNU, aTTha sA ekA urdhvareNuH, aSTa urdhvareNavaH eka bAlAgra, devakuru aura uttarakuru ke tasareNao sA egA rahareNa, aTTa sA ekA trasareNuH, aSTa trasareNava: manuSyoM ke ATha bAlAgra kA harivarSa aura rahareNao devakuru-uttarakurugANaM sA ekA rathareNaH, aSTa rathareNava: ramyavarSa ke manuSyoM kA eka bAlAgra, maNassANa se ege vAlagge, aTTa devakuru-uttarajAnAM manuSyANAM tadeka harivarSa aura ramyakvarSa ke manuSyoM ke devakuru-uttarakurugANaM maNussANaM bAlAgram, aSTa devakuru-uttarakuru- ATha bAlAgra kA haimavata aura hairaNyavata ke vAlaggA harivAsa-rammagavAsANaM jAnAM manuSyANAM bAlAgrANi harivarSa- manuSyoM kA eka bAlAgra, haimavata aura hairaNyavata maNussANaM se ege vAlagge, aTTa ramyakavarSANAM manuSyANAM tadeka ke manuSyoM ke ATha bAlAna kA pUrva videha aura harivAsa-rammagavAsANaM maNussANaM bAlAnam, aSTa harivarSa- aparavideha ke manuSyoM kA eka bAlAna, pUrvavAlaggA hemavaya-heraNNavayANaM ramyakavarSANAM manuSyANAM bAlAgrANi videha aura aparavideha ke manuSyoM ke ATha maNussANaM se ege vAlagge, aTTa haimavata-hairaNyavatAnAM manuSyANAM tadeka bAlAgra kA bharata aura airavata ke manuSyoM kA hemavaya-heragNavayANaM maNussANaM bAlAgram, aSTa haimavata-hairagyavatAnAM eka bAlAgra, bharata aura airavata ke manuSyoM ke vAlaggA puvva videha-avaravidehANaM manuSyANAM bAlAgrANi pUrvavideha- ATha bAlAgra kI eka likSA, ATha likSA kI maNassANaM se ege vAlagge, aTTha aparavidehAnA manuSyANAM tadekaM bAlA- eka yUkA, ATha yUkA kA eka yavamadhya aura puvavideha-avaravidehANaM maNussANaM gram, aSTa pUrvavideha-aparavidehAnAM ATha yavamadhyoM kA eka utsedhAMgula hotA hai| vAlaggA bharaheravayANaM maNussANaM manuSyANAM bAlAgrANi bharatairavatAnAM se ege vAlagge, aTTa bharaheravayANaM manuSyANAM tadekaM bAlAgram, aSTa maNussANaM vAlaggA sA egA bharatairavatAnAM manuSyANAM bAlAgrANi likkhA, aTra likkhAo sA egA sA ekA likSA, aSTa likSA: sA ekA jUyA, aTTha jayAo se ege java- yUkA, aSTa yUkAH sa eka: yavamadhyaH, majjha, aTTa javamajhA se ege aSTa yavamadhyAH sa eka: utsedhAMgulaH / ussehaMgule // 400. eeNaM aMgulappamANeNaM cha aMgu- etena aMgulapramANena SaDaMgulA: lAiM pAdo, bArasa aMgulAI pAdaH, dvAdaza aMgulA: vitastiH, vihatthI, cauvIsaM aMgulAI rayaNI, caturviMzati: aMgulAH rani:, aSTaaDayAlIsaM aMgulAI kucchI, catvAriMzat aMgulA: kRkSiH SaNNachannauI aMgulAI se ege daMDe i vA vatiH aMgulA: saH ekaH daNDaH iti dhaNa i vA juge i vA nAliyA i vA dhanuH iti vA yugam iti vA vA akkhe i vA musale ivA, eeNaM nAlikA iti vA akSa: iti bA dhaNuppamANeNaM do ghnnushssaaiN| musalaH iti vA, etena dhanuHpramANena gAuyaM, cattAri gAuyAI dvadhanussahasra gavyUtaM, catvAri gvyuujoynnN|| tAni yojanam / 400. isa aMgala pramANa se chaha aMgula kA pAda, bAraha aMgula kI vitasti, caubIsa aMgula kI ratni, ar3atAlIsa aMgula kI kukSi aura chiyAnaveM aMgula kA eka daNDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa athavA musala hotA hai| isa dhanuSa pramANa se do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta [kosa] aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai| Jain Education Intemational Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM prakaraNa : sUtra 369-406 226 401. eeNaM ussehaMgaleNaM ki pao- etena utsedhAMgalena ki prayoja- 401. isa utsedhAMgula kA kyA prayojana hai ? yaNaM? eeNaM ussehaMguleNaM neraiya- nam ? etena utsedhAMgulena nairayika- isa utsedhAMgula se nairayika, tiryaktirikkhajoNiya-maNassa-devANaM tiryagyonika-manuSya-devAnAM zarIrAva- yonika, manuSya aura devoM ke zarIra kI sarIrogAhaNAo mavijjati // gAhanA miiynte| avagAhanA nApI jAtI hai / 402. neraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA nairayikANAM bhadanta ! kiyan- 402. bhante ! nairayika jIvoM ke zarIra kI ava sarIrogAhaNA paNNatA? goyamA! mahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ? ___gAhanA kitanI bar3I hai ? duvihA paNNattA, taM jahA-bhava- gautama ! dvividhA prajJaptA, tadyathA gautama ? zarIrAvagAhanA ke do prakAra prajJapta dhAraNijjA ya uttaraveuvviyA y| bhavadhAraNIyA ca uttarakriyA ca / haiM, jaise-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / tattha NaM jAsA bhavadhAraNijjA sA tatra yA eSA bhavadhAraNIyA sA ___ inameM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanyata: aMgula jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyatamabhAgam, ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTata: pAMca ukkoseNaM paMca dhnnsyaaii| tattha utkarSeNa paMva dhanuHzatAni / tatra yA sau dhanuSya kI hotI hai| NaM jAsA uttaraveubviyA sA eSA uttaravaikriyA sA jaghanyena uttaravaikriya avagAhanA jaghanyataH aMgula ke jahaNaNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM, aMgulasya saMkhyeyatamabhAgam, utkarSeNa / saMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTataH eka hajAra ukkoseNaM dhaNusahassaM // dhanuHsahasram / dhanuSya kI hotI hai|12 403. rayaNappabhApuDhavIe neraiyANaM ratnaprabhApRthivyAH narayikANAM 403. bhante ! ratnaprabhA pRthvI ke nairayikoM kI bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA __bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA zarIrAvagAhanA kitanI bar3I hai ? paNNattA? goyamA ! duvihA prajJaptA ? gautama ! dvividhA prajJaptA, gautama ! avagAhanA ke do prakAra prajJapta paNNattA, taM jahA-bhavadhAraNijjA tadyathA-bhavadhAraNIyA ca uttara- haiM, jaise-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / ya uttaraveuviyA y| tattha NaM vaikriyA ca / tatra yA eSA bhava inameM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanyataH jAsA bhavadhAraNijjA sA jahaNNaNaM __ dhAraNIyA sA jaghanyena aMgulasya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTataH aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukko- ___ asaMkhyeyatamabhAgam, utkarSeNa sapta sAta dhanuSya, tIna ratni aura chaha aMgula kI seNaM satta dhaNaiM tiNNi rayaNIo dhanUMSi tisraH ratnayaH SaT ca aNgulaaH| hotI hai| chacca aNglaaii| tattha NaM jAsA ___ tatra yA eSA uttaravaikriyA sA uttaravaikriya avagAhanA jaghanyataH aMgula uttaraveubviyA sA jahaNaNaM jaghanyena aMgulasya saMkhyeyatamabhAgam, ke saMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTata: pandraha aMgulassa saMkhejja ibhAgaM, ukkoseNaM utkarSeNa paJcadaza dhanUMSi dve ratnI dhanuSya, do ratni aura bAraha aMgula kI hotI paNNarasa dhaNaiM doNNi rayaNIo dvAdaza aNgulaaH| bArasa aNgulaaii|| 404. evaM savANaM duvihA-bhavadhAra- evaM sarvAsA dvividhA-bhava- 404 isa prakAra saba pRthviyoM ke nairayikoM kI do NijjA jahaNaNaM aMgulassa asaM- dhAraNIyA jaghanyena aMgulasya asaMkhyeya- prakAra kI [zarIrAvagAhanA] hai-bhavadhAraNIya khejjaibhAgaM, ukkoseNaM duguNA tamabhAgama, utkarSeNa dviguNA dvigunnaa| jaghanyata: aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura duguNA / uttaraveuvviyA jahaNNaNaM __uttaravaikriyA jaghanyena aMgulasya utkRSTata: dugunI-dugunI hotI haiN| aMgulasta saMkhejjaibhAga, ukkoseNaM saMkhyeyatamabhAgama, utkarSeNa dviguNA uttaravaikriya jaghanyataH aMgula ke saMkhyAduguNA duguNA // dvigunnaa| taveM bhAga kI aura utkRSTataH dugunI-dugunI hotI hai| 405. evaM asurakumArAINaM jAva evam asurakumArAdInAM yAvad 405. isa prakAra asurakumAra se anuttaravimAna aNattaravimANavAsINaM sagasagasa- anuttaravimAnavAsinAM svakasvaka- vAsI devoM taka apanI-apanI zarIrAvagAhanA rIrogAhaNA bhANiyavvA // zarIrAvagAhanA bhnnitvyaa| pratipAdanIya hai| [dekheM prajJApanA pada 21] 406. se samAsao tivihe paNNatte, taM sa samAsata: trividhaH prajJaptaH, 406. utsedhAMgula ke saMkSepa meM tIna prakAra prajJapta jahA-sUiaMgule payaraMgule ghaNaM- tadyathA-sUcyaMgulaH pratarAMgalaH ghanA- haiM, jaise -sUcIaMgula, prataraaMgula aura dhana Jain Education Intemational Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 aNuogadArAI gule| aMgulAyayA egapaesiyA gula: / aMgalAyatA ekaprAdezikI seDhI sUIaMgule / sUI sUIe guNiyA zreNiH sUcyaMgulaH / sUciH sUnyA pyrNgule| payaraM sUIe guNitaM guNitA pratarAMgulaH / prataraH sUcyA ghaNaMgule // guNita: ghanAMgulaH / aMgula / ___eka aMgula lambI eka pradezavAlI zreNI sUcIaMgula hai / sUcIaMgula se guNita sUcIaMgula prataraaMgula hai| sUcIaMgula se guNita prataraaMgula ghanaaMgula hai| 407. eesi NaM sUIaMgula-payaraMgula- eteSAM sUcyaMgula-pratarAMgula-ghanA- 407. ina sUcIaMgula, prataraaMgula aura dhanaaMgula ghaNaMgulANaM kayare kayarehito appe gulAnAM katara: katarebhyaH alpaM vA meM kauna kisase alpa, adhika, tulya athavA vA bahue vA tulle vA visesAhie bahu vA tulyaM vA vizeSAdhikaM vA ? vizeSAdhika hai? vA? savvatthove sUIaMgule, payaraM- sarvastokaH sUcyaMgulaH, pratarAMgula: sUcIaMgula sabase choTA hai, prataraaMgula gule asaMkhejjaguNe, ghaNaMgule asaMkhyeyaguNaH ghanAMgulaH asaMkhyeyaguNaH / / usase asaMkhyeya gunA hai aura dhanaaMgula usase asaMkhejjaguNe / se taM ussehaMgule / / asaMkhyeya gunA hai / vaha utsedhAMgula hai / 408. se ki taM pamANaMgule? atha kiM sa pramANAMgulaH ? 408. vaha pramANAMgula kyA hai ? pamANaMgule-egamegassa NaM pramANAMgulaH ekaikasya rAjJaH cAtu- pramANAMgula-pratyeka cAturanta cakravartI raNo cAuraMtacakkavaTTissa rantacakravartinaH aSTasauNikaM kAkaNI- rAjA kA kAkaNI ratna ATha suvarNa jitane asovaNNie kAgaNirayaNe chattale ratnaM SaTtalaM dvAdazAsrikam aSTa- vajana vAlA, chaha tala, bAraha bhujA aura ATha duvAlasaMsie aTTakaNNie ahigara- kaNikaM adhikaraNisaMsthAnasasthitaM koNa vAlA tathA aharana ke saMsthAna se saMsthita NisaMThANasaMThie paNNatte / tassa NaM prjnyptm| tasya ekA koTi: hotA hai| usakI pratyeka bhujA utsedhAMgula ke egamegA koDI ussehaMgulavikkhaMbhA, utsedhAMgulaviSkambhA, sa dhamaNasya samAna caur3AI vAlI hai, vaha zramaNa bhagavAn taM samaNassa bhagavao mahAvIrassa bhagavataH mahAvIrassa ardhAMgulaH, sa mahAvIra kA ardhaaMgula hotA hai, vaha sahasra addhaMgulaM, taM sahassaguNiyaM pamANaM- sahasraguNita: pramANAMgala: bhavati / gunA hone para pramANAMgula hotA hai|" gulaM bhavai // 406. eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI etena aMgulapramANena SaDaMgulA: 409. aMgulapramANa se chaha aMgula kA pAda, bAraha pAdo, do pAyA vihatthI, do pAdaH, dvau pAdau vitastiH, dva vitastI aMgula kI vitasti, do vitasti kI ratni, vihatthIo rayaNI, do rayaNIo raniH, dve ratnI kukSiH, dve kukSI do ratni kI kukSi, do kukSi kA dhanuSa, do kucchI, do kucchIo dhaNa, do dhaNa- dhanuH, dve dhanuHsahasra gavyUtaM, catvAri hajAra dhanuSa kA gavyUta aura cAra gavyUta kA sahassAiM gAuyaM, cattAri gAu- gavyUtAni yojanam / eka yojana hotA hai| yAI joyaNaM // 410. eeNaM pamANaMguleNaM ki pao- etena pramANAMgulena ki prayoja- 410. isa pramANAMgula kA kyA prayojana hai ? yaNaM? eeNaM pamANaMguleNaM puDhavINaM __ nam? etena pramANAMgalena pRthivInAM isa pramANAMgula se pRthviyAM, kANDa, kaMDANaM pAtAlANaM bhavaNANaM bhavaNa- kANDAnAM pAtAlAnAM bhavanAnA bhavana pAtAla, bhavana, bhavanaprastaTa, naraka, narakAvali, patthaDANaM nirayANaM nirayAvaliyANaM prastaTAnAM nirayANAM nirayAvalikAnAM narakaprastaTa, kalpa, vimAna, vimAnazreNI, nirayapatthaDANaM kappANaM vimANANaM nirayaprastaTAnAM kalpAnAM vimAnAnAM vimAnaprastaTa, TaMka, kUTa, zaila, zikharI, vimANAvaliyANaM vimANapatthaDANaM vimAnAvalikAnAM vimAnaprastaTAnAM prAgbhAra, vijaya, vakSaskAra, varSa, varSadhara TaMkANaM kaDANaM selANaM siharINaM TaG kAnAM kUTAnAM zailAnAM zikhariNAM parvata, velA, vedikA, dvAra, toraNa tathA dvIpapabbhArANaM vijayANaM vakkhArANaM prArabhArANAM vijayAnAM vakSaskArANAM samudroM kI lambAI, caur3AI, UMcAI, gaharAI vAsANaM vAsaharANaM panvayANaM varSANAM varSadharANAM parvatAnAM velAnAM aura paridhi mApI jAtI hai| velANaM veiyANaM dArANaM toraNANaM vedikAnAM dvArANAM toraNAnAM dvIpAnAM dovANaM samuddANaM AyAma-vikkhaMbha- samudrANAm AyAma-viSkambha-uccatva Jain Education Intemational Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM prakaraNa : sUtra 407-412 231 uccatta-uvveha-parikkhevA mavi- udvedha-parikSepA: mIyante / jjati // 411. se samAsao tivihe paNNatte, taM sa samAsata: trividhaH prajJaptaH, 411. saMkSepa meM usake tIna prakAra prajJapta haiM, jaise jahA-seDhIaMgule payaraMgule ghaNaM- tadyathA-zreNyaMgula: pratarAMgulaH dhanAM- zreNIaMgula, prataraaMgula aura ghanaaMgula / gule| asaMkhejjAo joyaNakoDA- galaH / asaMkhyeyA yojanakoTIkoTyaH ___ asaMkhya koDAkor3a yojana kI eka zreNI koDIo seDhI, seDhI seDhoe guNiyA zreNiH, zreNiH zreNyA guNitA prataraH, hotI hai, zreNI ko zreNI se guNita karane para payara, payaraM seDhoe guNiyaM logo, prataraH zreNyA guNita: lokaH, saMkhyeyena pratara aura pratara ko zreNI se guNita karane saMkhejjaeNaM logo guNito saMkhejjA loka: guNita: saMkhyeyA: lokAH, para loka hotA hai| loka ko saMkhyeya se logA, asaMkhejjaeNaM logo guNito asaMkhyeyena loka: guNita: asaMkhyeyA: guNita karane para saMkhyeya loka aura asaMkhyeya asaMkhejjA logaa| lokAH / se guNita karane para asaMkhyeya loka hote 412. eesi NaM seDhoaMgula-payaraMgula- eteSAM zreNyaMgula-pratarAMgula-ghanA ghaNaMgalANaM kayare kayarehito appe gulAnAM kataraH katarebhyaH alpaM vA vA bahue vA tulle vA visesAhie bahu vA tulyaM vA vizeSAdhikaM vA ? vA? samvatthove seDhIaMgale, paya- sarvastoka: zreNyaMgulaH, pratarAMgulaH raMgale asaMkhejjaguNe, ghaNaMgule asaMkhyeyaguNaH, ghanAMgula: asNkhyeyasNkhejjgunne| se taM pmaannNgle| guNaH / sa eSa pramANAMgulaH / tadetad se taM vibhaagnissphnnnne| se taM vibhaagnisspnnm| tadetat kSetrakhettappamANe // pramANam / 412. ina zreNIaMgula, prataraaMgula aura ghanaaMgula meM kauna kisase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai ? __ zreNIaMgula sabase choTA hai, prataraaMgula usase asaMkhyeya gunA hai aura ghanaaMgula usase asaMkhyeya gunA hai / vaha pramANAMgula hai| vaha vibhAganiSpanna hai| vaha kSetra pramANa hai| Jain Education Intemational Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa sUtra 369 1. (sUtra 366) jo mAna athavA mApa kA sAdhana hai usakA nAma hai pramANa / ' pramANa mImAMsA athavA tarkazAstra meM pramANa kA sambandha kevala jJAna se hotA hai| prastuta prakaraNa meM pramANa zabda kA vyApaka prayoga kiyA gayA hai| prameya ke cAra prakAra haiM-dravya, kSetra, kAla aura bhAva / isa caturvidha prameya ke AdhAra para pramANa ke bhI cAra vibhAga kie gae haiMprameya pramANa dravya dravya kSetra kSetra kAla kAla bhAva bhAva sUtra 370-372 2. (sUtra 370-372) dravya pramANa ke do prakAra haiM-1. pradezaniSpanna 2. vibhAganiSpanna / pradezaniSpanna pramANa apane pradezoM (avayavoM) se niSpanna hotA hai| isameM meya aura mApaka pRthak-pRthak nahIM hote / vastugata pradeza (avayava) hI usake mApaka banate haiM jaise paramANu, dvipradezI skandha yAvat ananta pradezI skandha / ' jisameM meya aura mApaka pRthak-pRthak hote haiM usakA nAma hai vibhAganiSpanna / jaise-1 kilo gehaM, 1 kviTala bAjarA Adi / vibhAganiSpanna dravyapramANa ke pAMca prakAra haiM1. mAna-jisase lambAI aura caur3AI kA mApa kiyA jaae| 2. unmAna--jisase vajana tolA jaae| 3. avamAna-jisase lambAI, caur3AI aura gaharAI kA mApa kiyA jaae| 4. gaNya-jisase gaNanA kI jaae| 5. pratimAna--jisase mUlyavAn vastueM tolI jaaeN| sUtra 373-377 3. (sUtra 373-377) mAna do prakAra kA hotA hai-dhAnyamAna pramANa aura rasamAna pramANa / asRti, prasRti, setikA, kuDava, prasthaka Adi dhAnyamAna pramANa hai| inase dhAnya kA mApa kiyA jAtA hai| drava padArthoM kA pramANa jAnane ke lie catuHSaSTikA, dvAtrizikA Adi kA upayoga hotA rahA hai / ise rasamAna pramANa kahA gayA hai| 1. ahAva. pR. 75 : pramIyata iti pramitirvA pramIyate vA aneneti pramANaM caturvidhaM prajJaptaM ityAdi, prameyabhedAt dravyAdayo'pi pramANam / 2. vahI, pradezaniSpanna paramANvAdyanaMtapradezikAMtaM, svAtmaniSpannatvAdasya tathA cANyAdimAnamiti"vividho bhAgaH vibhAgaH- vikalpastatonivRttamityarthaH / Jain Education Intemational Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra09, sU0 366-378, Ti01-4 233 asRti prasRti 8 pala dhAnyamAna pramANa= eka pala = cAra tolA - do pala = ATha tolA setikA = cAra pala = solaha tolA kuDava = solaha pala = causaTha tolA prasthaka = causaTha pala = do sau chappana tolA = 35 sera ADhaka = do sau chappana pala = eka hajAra caubIsa tolA = 123 sera droNa (4 ADhaka) = eka hajAra caubIsa pala = cAra hajAra chiyAnave tolA = 1 mana 111 sera jaghanya kumbha (60 ADhaka) = pandraha hajAra tIna sau sATha pala = ikasaTha hajAra cAra sau cAlIsa tolA = 19 mana 8 sera madhyama kumbha (80 ADhaka) = bIsa hajAra cAra sau assI pala = ikyAsI hajAra nau sau bIsa tolA = 25 mana 24 sera utkRSTa kumbha (100 ADhaka) = paccIsa hajAra chaha sau pala = eka lAkha do hajAra cAra sau tolA = 32 mana vAha (800 ADhaka) = do lAkha cAra hajAra ATha sau pala = ATha lAkha unnIsa hajAra do sau tolA= 256 mana rasamAna pramANacatuHSaSTikA mANI kA causaThavAM bhAga 16 tolA dvAtriMzikA mANI kA battIsavAM bhAga 32 tolA SoDazikA 16 pala mANI kA solahavAM bhAga 64 tolA aSTabhAgikA 32 pala mANI kA AThavAM bhAga 128 tolA (13 sera) caturbhAgikA 64 pala ___= mANI kA cauthA bhAga 256 tolA (31 sera) ardhamANI 128 pala = mANI kA AdhA bhAga 512 tolA (63 sera) mANI = 256 pala = 1024 tolA (126 sera) draSTavya sUtra 614 sUtra 378 4. (sUtra 378) UrdhvamAnaM kilonmAnaM, parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAt, saMkhyA bAhyA hi sarvataH / / zabdazAstra meM uddhRta isa zloka ke anusAra unmAna kA artha hai-UMcAI kA mApa / prastuta Agama meM unmAna ke prakAra aura unmAna pramANa ke prayojana kI carcA kI gaI hai| usake anusAra unmAna pramANa kA vyavahAra taulane ke lie hotA hai| sAmudrika zAstra unmAna zabda ke artha meM UMcAI, caur3AI aura paridhi para vicAra karate haiN| ve AyAma aura pramANa ko unmAna kA paryAya mAnate haiM / vahAM unmAna ko isa prakAra paribhASita kiyA gayA hai ApANitalaziro'ntaM, yadiha vapurmIyate prakarSeNa / pravadanti tatpramANaM, kepyAyAmaM puna: prAhuH / / padatala se lekara zIrSa paryanta jo zarIra kA nApa hai use pramANa yA AyAma kahate haiN|' prastuta sUtra meM varNita unmAna pramANa ko nimna tAlikA se samajhA jA sakatA haiardhakarSa AdhA tolA karSa eka tolA ardhapala do tolA pala cAra tolA ardhatulA do sau dasa tolA (21 sera) tulA cAra sau bIsa tolA (53 sera) ardhabhAra cAra hajAra do sau tolA (1 mana 121 sera) bhAra ATha hajAra cAra sau tolA (2 mana 25 sera) 1. jyoTA. akTU. 1973, pR.19-23 / / / / / / / / / Jain Education Intemational Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 aNuogadArAI anuyogadvAra ke anusAra arddhabhAra meM eka hajAra pacAsa pala hote haiN| caraka mAna ke anusAra 1050 pala ke 65.62 sera hote haiN|' mAgadhamAna ke anusAra 1050 pala ke 52.5 sera hote haiN|' Adhunika mAna ke anusAra eka sera meM 928 grAma hote haiM / ataH Adhunika mAna meM parivartita karane para carakokta mAna ke anusAra ardhabhAra meM 65.62 sera=60.895 ki. grAma hotA hai aura mAgadhamAna ke anusAra 52.5 sera=48.620 ki. grAma hotA hai| sUtra 380 5. (sUtra 380) avamAna pramANa daNDa, dhanuSa, yuga, nalikA, akSa aura mUsala-ye chaha mAnavAcI zabda haiN| chahoM zabda cAra hAtha ke nApa meM prayukta haiM para inakA upayoga bhinna-bhinna vastuoM ke nApa ke lie kiyA jAtA hai, jaise ---vAstu (bhUmi) ko hAtha ke dvArA, kheta ko daNDa ke dvArA, mArga ko dhanuSa ke dvArA aura khAI yA gaDDhe ko nAlikA ke dvArA nApA jAtA hai|' sUtra 389 6. (sUtra 386) aMgula mApa kA eka prakAra hai| usake tIna prakAra batalAe gae haiM -1. AtmAMgula 2. utsedhAMgula 3. pramANAMgula / AtmAMgula sAmayika hotA hai / vaha samAna nahIM hotaa| vaha kabhI choTA va kabhI bar3A ho sakatA hai| utsedhAMgula aura pramANAMgula-ye do nizcita mApaka haiN| utsedhAMgula ke lie draSTavya-sUtra 395 se 399 tk| pramANAMgula ke lie draSTavya-sUtra 408 / anusaMdhAna ke lie dekheM sUtra 408 kA ttippnn| sUtra 390 7. (sUtra 360) AtmAMgula ke prasaGga meM sUtrakAra ne puruSa ke do vargIkaraNa kie haiMpahalA vargIkaraNa1. pramANa yukta 2. mAnayukta 3. unmAnayukta / dUsarA vargIkaraNa1. uttama puruSa 2. madhyama puruSa 3. adhama puruSa / apanI aMgula se 12 aMgula kA mukha aura 9 mukha jitanA [108 aMgula vAlA] puruSa pramANapuruSa hotA hai|' 1. droNika puruSa mAnayukta kahalAtA hai| sArayukta pudgaloM se nirmita hone se ardhabhAra (52 sera) vajana vAlA puruSa unmAna yukta kahalAtA hai|' prastuta sUtra ke anusAra uttama puruSa kI UMcAI 108 aMgula, madhyama puruSa kI 104 aMgula aura adhama puruSa kI 96 aMgula mAnI gayI hai| kucha samAja-manovaijJAnikoM ne apane adhyayana ke AdhAra para yaha pratipAdita kiyA hai ki netA kA kada, zArIrika vajana, vezabhUSA aura raMgarUpa ye saba netRtva ke sahAyaka guNa haiM / 1. zAsaM. 10 / (ga) amavR. pa. 144 / 2. vahI, 11 / 6. (ka) acU. pR. 52 : doNIe jalavoNabharaNareyaNamANuvalaM3. acU. pR.51 ___bhAo mANajutte bhavati / 4. ahAvR. pR. 77 : tatrAtmAMgulaM pramANAnavasthiteraniyataM, (kha) ahAvR. pR. 77 / ucchyAMgulaM tvaMgalaM paramANvAdikramAyAtamavasthitaM, ussehaM (ga) amavR. pa. 144 / gulAo ya kAgaNIrayaNamANamANItaM, taovi vaddhamANa- 7. (ka) acU. pR. 52: vairamiva sArapoggalovaciyadehe sAmissa addhaMgulapramANaM, tato ya pamANAo jassaMgulassa tulArovite addhabhArummite omANajatte bhavati / pamANamANijjati taM pamANAMgulaM / (kha) ahAvR. pR. 77 / 5. (ka) acU. pR. 52 / (ga) amavR. pa. 144 // (kha) ahAvR. pR. 77 / Jain Education Intemational Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra09, sU0 380-360, Ti05-7 235 padatala se zIrSa paryanta prAmANika nApapASNi-er3I se aMgulI taka lambAI 14 aMgula padatala ke agrabhAga kI caur3AI 6 aMgula paira ke aMgUThe kI lambAI 2 // tarjanI aMgulI 2 , madhyamA aMgulI se aMgUThe kI lambAI 1/16 bhAga kama anAmikA madhyamA se 1/2 bhAga kama kaniSThikA anAmikA se 1/6 bhAga kama pairoM ke TakhanoM se lekara ghuTanoM taka (jaMghA) kI lambAI 18 aMgula ghuTanoM se UparI bhAga kI lambAI kaTibhAga kI lambAI nAbhi se nAbhi taka kaTibhAga kI paridhi puruSa ke kaTibhAga kI arddha paridhi strI ke kaTibhAga kI arddha paridhi liGga-sthAna se nAbhi taka kI lambAI nAbhi se hRdaya taka kI lambAI hRdaya se grIvA taka kI lambAI pRSTha bhAga meM asthipuccha se grIvA taka kI laMbAI puruSa ke vakSaHsthala kI arddha paridhi strI ke vakSaHsthala kI ardha paridhi maNibandha se madhyamA aMgulI taka kI lambAI maNibandha se kohanI paryanta hAtha kI lambAI kandhe se kohanI paryanta bhujA kI lambAI gardana kI lambAI gardana kI paridhi ThuDDI se lalATa kI lambAI netra, mukha, nAsikA, kAna, lalATa aura grIvA kI lambAI 44 unmAna kA nApa vyakti ke apane parvAGagula se kiyA jAtA hai / madhyamA aMgulI kA madhya parva yA aGguSTha kA madhya parva aMgula pramANa kA mApaka mAnA jAtA hai| aMgula kA parimANa 8 yava-1 aMgula-1 iNc| 24 aMgula=1 hAtha-18 iMca uparyukta aMgula pramANa se eka sau ATha aMgula [6 phiTa, nau iMca] kI UMcAI vAlA vyakti uttama puruSa, 96 aMgula [6 phiTa] kI UMcAI vAlA vyakti madhyama puruSa aura 84 aMgula [5 phiTa 3 iMca] kI UMcAI vAlA vyakti adhama puruSa mAnA gayA hai| ___ vartamAna meM AtmAMgula se 100 aMgula kI UMcAI [6 phiTa 3 iMca] zreSTha, 92 aMgula [5 phiTa 9 iMca] madhyama aura 84 aMgula [5 phiTa 3 iMca] nimna mAnI gayI hai| zabda vimarza droNika puruSa--pAnI se bharI huyI bar3I kuNDikA ko droNI kahate haiN| usa kuNDikA meM eka vyakti ke praveza karane para droNa jitanA pAnI bAhara nikala jAe athavA utanI khAlI droNa meM praveza karane para vaha bhara jAe use droNi ka puruSa kahate haiN| __arddhabhAra eka sau pAMca [105] paloM kI tulA hotI hai aura dasa tulA kA arddhabhAra / athavA 523 sera kA eka arddhabhAra hotA hai| lakSaNa-zarIra para zaMkha, svastika Adi cinha / vyaMjana-zarIra para tila, maSa Adi cinha / Jain Education Intemational Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 aNuogadArAI svara--gaMbhIratA Adi guNoM se yukta vaha dhvani jo saba logoM dvArA Adeya hotI hai| svara yukta vyaktiyoM kI AjJA kA ullaMghana nahIM kiyA jA sktaa| sattva-dInatA rahita mAnasika dRr3hatA / sAra-zubha pudgaloM ke upacaya se niSpanna zArIrika zakti / kauTilIya arthazAstra meM mAna ke prakAroM kA vizleSaNa isa prakAra hai10 dhAnya mASa 1 suvarNa mASa 5 gujA 1 suvarNa mASa 16 suvarNa mASa 1 suvarNa yA karSa 4 karSa 1 pala 20 tulA 1bhAra 16 droNa 1 khArI 20 droNa 1 kumbha 8 paramANa ratha-cakrotthApita cakSugrAha eka rajakaNa 8 rajakaNa 1 likSA 8 likSA 1 yUkA 8 yUko 1 yavamadhya 8 yavamadhya 1 aMgula 4 aMgula 1dhanurgraha 8 aMgula 1 dhanurmuSTi 12 aMgula 1 vitasti-1 chAyA puruSa / prAcInakAla meM prasiddha carakoktamAna aura zArGgadharokta mAna ke sAtha vartamAna mAna kI tulanAtmaka tAlikA isa prakAra haicarakoktamAna vartamAna mAna 1 balla 6 rattI 1 mASaka 10 rattI 3 mASaka 1 zANa 30 rttii-3|| mASA / 4 mASaka 1 niSka 5 mASA 2 zANa 1 draMkSaNa 6 // mASA-100 AnA 2 draMkSaNa 1 karSa 15 mASA-11 tolA 4 karSa 1 pala 5 tolA-1 chaTAMka 4 pala 1 kuDava 4 chaTAMka-1 pAva 4 kUDava 1 prastha 80 tolA--1 sera 4 prastha 1 ADhaka 4 sera 4 ADhaka 1 droNa 16 sera 2 droNa 1 sUrpa 32 sera 2 sUrpa 1 bhAra 64 sera 32 sUrpa 1 vAha 1024 sera 100 pala 1 tulA 6 / sera zArGgadharokta mAna (mAgadha mAna) vartamAna mAna 8 sarSapa-1 yava hai rattI (3 grena) 4 yava 1 rattI (2 grena) 1 mASaka 6 rattI 1. kaua. 112-115 / 2. zAsaM 10 / Jain Education Intemational Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra06, sU0 362, Ti08 237 4 mASaka-1 zANa 3 mASA 2 zANa-1 kola 6 mASA (3 tolA) 2 kola-1 karSa 1 tolA 2 karSa-1 zukti 2 tolA 2 zukti-1 pala 4 tolA 2 pala-1 prasRta 8 tolA 2 prasRta-1 kuDava 16 tolA 2 kuDava-1 zarAva 32 tolA 2 zarAva-1 prastha 64 tolA 4 prastha-1 ADhaka 3 sera 16 tolA 4 ADhaka-1 droNa 12 sera 64 tolA 2 droNa - 1 sUrpa 25 sera 48 tolA 2 sUrpa-1 droNI 51 sera 16 tolA 4 droNI-1 khArI 204 sera 64 tolA 2000 pala-1 bhAra 100 sera 100 pala-1 tulA 5sera sUtra 392 8. (sUtra 392) yojana kA pramANa sadA eka jaisA nahIM hotA / vaha badalatA rahatA hai| magadha, kaliMga Adi prAcIna dezoM meM yojana kA mApa bhinna-bhinna hotA hai / kevala yojana hI nahIM AtmAMgula ke viSayabhUta sabhI dravyoM kA pramANa sAmayika hotA hai| isalie prAcIna mAna ko vartamAna ke mApa se nahIM mApA jaataa| zabda vimarza avtt-kuaa| taDAga--khodA huA jlaashy|' vApI-catuSkoNa jlaashy| puSkariNI golAkAra jalAzaya, puSkara (kamala) yukta jlaashy|' dIdhikA-jisameM se jala kI praNAlikAeM nikalatI hoM vaha Rju jalAzaya / gujAlikA-jisameM se jala kI praNAlikAeM nikalatI hoM vaha vakra jlaashy| sara-naisargika jalAzaya / bAMdha / sarapaMktikA--paMktibaddha naisargika jalAzaya / sarasarapaMktikA-aise paMktibaddha jalAzaya jinakA pAnI eka dUsare meM abhisaraNa karatA hai| inameM se pratyeka meM kapATa kI vyavasthA hotI hai, kapATa kholane para pAnI Age calA jAtA hai| 1. amava. pa. 146 : avaTa: kpH| taDAga:-khAnito (kha) ahAvR. pR. 78 / jalAzayavizeSaH / (ga) amava. pa. 146 / 2. (ka) acU. pR. 53 : vAvI caturassA / 5. (ka) acU. pR. 53 : baMkA guNjaaliyaa| (kha) ahAvR. pR. 78 / (kha) ahAvR. pR. 78 (ga) amavR. pa. 146 / (ga) amavR. pa. 146 / 6. amava. pa. 146 : saraH-svayaMsambhUto jalAzayavizeSaH / 3. (ka) acU. pR.53 vRttA pukkhariNI puSkarasaMbhavAto vaa| 7. amavR. pa. 146 : paGiktabhirvyavasthApitAni sarAMsi sarapaGka(kha) ahAva. pR. 78 / tayaH / yAsu sara:paGi ktaSvekasmAtsarasojyatra tato'pi (ga) amavR. pa. 146 / anyatra kapATasaJcArakenodakaM saMcarati tA: sara:sara:4. (ka) acU. pR. 53 : sAraNI riz2a diihiyaa| patayaH / Jain Education Intemational Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 aNaogadArAI bilapaMktikA-gahare aura lambe gaDDhe kI zreNI / ArAma kRtrima vana, jinameM vividha prakAra ke vRkSa lagAe jAte haiN| kadalI latA, mAdhavI latA Adi se bane pracchanna sthAnoM para dampati ramaNa karate haiM ve ArAma kahalAte haiN|' udyAna-pahADI bhUmi para banA huA bagIcA jo phUloM aura phaloM se samRddha hai, vRkSasaMkula hai| jahAM utsava ke avasara para loga bhojana karane ke lie jAyA karate the| kAnana nagara ke nikaTa sAdhAraNa koTi ke vRkSoM vAle ve bagIce jahAM kevala strI yA puruSa ramaNa kiyA karate the, jisase Age parvata yA aTavI ho yA jisameM jIrNa zIrNa vRkSa ho|' vana--eka-jAtIya vRkSoM se yukta bgiicaa| vanaSaNDa - aneka jAti ke uttama vRkSoM se AkIrNa bagIcA / vanarAji ekajAtIya yA anekajAtIya vRkSoM kI zreNI vAlA bgiicaa|" devkul-mndir| stUpa-smRti meM banAyA jAne vAlA stambha / khAtikA- Upara aura nIce se barAbara khudI huI khaaii|' parikhA-nIce se saMkIrNa aura Upara se vistRta rUpa meM khudI huI khaaii|' prAkAra-koTa, parakoTa / aTTAlaka-parakoTe ke Upara bane hue buurj|| carikA ghara aura parakoTe ke bIca banA huA ATha hAtha caur3AI vAlA rAjamArga / isI mArga se hAthI Adi A jA sakate the| gopura-nagara dvAra, pratolI dvAra / dakSiNa bhArata meM mandiroM ke Age bahuta UMce-UMce gopura bane hue milate haiN|" prAsAda -rAjA yA devatA ke bhavana prAsAda kahalAte haiN| adhika UMcAI vAle bhavanoM ko bhI prAsAda kahA jAtA hai / zaraNa kuTIra, tRNakuTI Adi / layana-parvata meM utkIrNa bhavana yA guphA / ApaNa-hATa, dukAna / 1. (ka) acU. pR. 53 : vividhaM sakkhalatovasobhitaM kada lAdipacchaNNagharesu ya vIsaMbhiyANa ramaNaTThANaM aaraamo| (kha) ahAvR. pR. 78 / (ga) amavR. pa. 146 / 2. (ka) acU. pR. 53 : pattapupphaphalachAyovagAdirukkhuvazobhitaM bahujaNavivihavesuNNayamANassa bhoyaNavA jANaM ujjaannN| (kha) ahAva. pR.78 / (ga) amavR. pa. 146 // 3. (ka) acU. pR. 53 : itthINa purisANa vA ege pakkhe bhojja jaM taM kANaNaM, ahavA jassa parato pamvayamaDavI vA savvavaNANa ya aMte vaNAMtaM kANaNaM zIrNo vA / (kha) ahAvR. pR. 78 / (ga) amava. pa. 146 / 4. (ka) acU. pR. 53 : egajAtiyarukkhehi vrnn| (kha) ahAvR. pR. 78 / (ga) amavR. pa. 146 / 5. (ka) acU. pR. 53 : egajAdiyaaNegajAtiyANa vA rukkhANa paMtI vnnraaii| (kha) ahAvR. pR. 78 / (ga) amava. pa. 146 / 6. (ka) acU, pR. 53 : sanakhAtA khAiyA / (kha) ahAvR. pR. 78 / (ga) amavR. pa. 146 / 7. (ka) acU. pR. 53 : aho saMkuDA uvari vizAlA parihA / (kha) ahAvR.pR.78 / / (ga) amava. pa. 146 / 8. amava. pa. 146 : prAkAropari AzrayavizeSA aTTAlakAH / 9. (ka) acU. pR. 53 : aMto pAgArANaM aMtaraM, agRhatyo rAyamaggo criyaa| (kha) ahAva. pR. 78 / (ga) amavR. pa. 146 / 10. (ka) acU. pR. 53 : duNhaM duvArANa aMtare gopurN| (kha) ahAvR. pR.78 / (ga) amava. pa. 146 / Jain Education Intemational Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 6, sU0 362, Ti08 zRMgATaka - dukAnoM aura bhavanoM kI trikoNAkAra racanA ke kAraNa usake bIca meM AyA huA trikoNa bhUbhAga / ' trika-jisa sthAna se tIna patha nikalate haiM / ' catuSka--dukAnoM aura bhavanoM kI catuSka koNAkAra racanA ke kAraNa unake bIca meM AyA huA catuSkoNa bhUbhAga catvara jahAM cAra patha milate haiN| caturmukha cAroM ora mukha pravezadvArAlA devkul|" mahApatha- rAjamArga patha - sAmAnya mArga / zRMgATaka Adi zabdoM ke lie dekheM- bhagavatI 2 / 30 kA bhASya / yugya - golla deza meM prasiddha do hAtha lambI caur3I, catuSkoNa vedikA vAlI zivikA / lATa deza meM thillI ko jugya kahA jAtA hai / gilli - do vyaktiyoM dvArA uThAI jAnevAlI zivikA, athavA ambAbAr3I sahita hAthI kA haudA / thilli do ghor3oM kI vagdhI / use lATa deza meM thilli kahA jAtA hai / " zivikA - pAlakI / " syandamAnikA puruSa pramANa lambAI vAlI zivikA / " lauhI capAtI Adi sekane kA tavA / " lokaTAha sohe kI bar3I kar3AhI / " kar3achI kalachI / bhANDa - miTTI kA pAtra / " amatra kAMsya pAtra / 1. amavR. pa. 146 : rAjAnAM devatAnAM ca bhavanAni prAsAdAH utsedhabahulA vA prAsAdA: / zaraNAni tRNamayAvasarikAdIni / layanAni utkIrNaparvatagRhANi giriguhA / ApaNA haTTAH / nAnAhaTTagRhAdhyAsitastrikoNo bhUbhAgavizeSaH zrRMgATakam / 2. (ka) a. . 53 tikoNAmAmAsabhUmi pihasamAgamI / (kha) ahAvR. pR. 78 // (ga) amavR. pa. 146 / 3. ( ka ) ahAvR. pR. 78 : caurassaM caupahasamAgamo ceva / (kha) amavR. pa. 146 // 4. (ka) acU. pU. 53 caccaraM / (kha) ahAvR. pR. 78 / (ga) amavR. pa. 146 / 5. (ka) acU. pR. 53 : deulaM catumuhaM / (kha) ahAvR. pR. 79 / (ga) amavR. pa. 146 / tiyacaturaM catuSyasamAgama 6. (ka) acU. pR. 53 : mahato rAyamaggo mahAppadho / (kha) ahAvR. pR. 79 / (ga) amavR. pa. 146 / 7. (ka) abU. pU. 53 golasie cANaM vihatyamAtraM catura savedikamupazobhitaM jAyaM, sAhANaM dillI pa (kha) ahAvR. pR. 79 / (ga) amavR. pa. 146 8. (ka) acU. pR. 53 hastina upari kollaraM gilatIva mA dilI. (kha) ahAvR. pR. 79 / (ga) amavR. pa. 146 / 9. ( ka ) acU. pR. 53, 54 : lADANaM jaM aDapallANaM taM anafeni gillI ti (kha) ahAvR. pu. 79 / (ga) amavR. pa. 146 / 10. (ka) acU. pR. 54 uvari kUDAgArachAdiyA sibiyA / : (kha) ahAvR. pR. 79 / (ga) amavR. pa. 146 / 11. (ka). pR. 54 ho svapramANAvagAsadANattaNao saMdamaNi / 236 (kha) ahAvR. pR. 79 / (ga) amavR. pa. 146 / 12. (ka) acU. pR. 54 : lohatti kavelI / (kha) ahAva. pR. 79 / (ga) amavU. pa . 146 // jaMpANaviseso purisassa 13 (ka) acU. pR. 54 : lohakaDAhotti lohakaDillaM / (kha) ahAvR. pR. 79 / (ga) amavR. pa. 146 / 14. (ka) acU. pR. 54 : bhANDaM taM ca mRnmayAdi / (kha) ahAvR. pR. 79 / (ga) amavR. pa. 146 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 sUtra 392, 394 2. (sUtra 392, 324 ) sUcI aMgula - eka aMgula lambI AkAza pradeza kI rekhA, jisakI caur3AI aura moTAI donoM eka AkAza pradeza jitanI hI ho, use sUcI aMgula kahate haiN| sUnI aMgurakhAtmaka hotA hai pratara aMgula -- eka aMgula lambI aura eka aMgula caur3I tathA eka AkAza pradeza jitanI moTAI vAlI samacaturasra AkRti pratara aMgula hai / yaha talAtmaka hotA hai| sUcI aMgula eka hI AyAma (dimention) meM phailA huA hotA hai| sUcI aMgula se guNana karane para pratara aMgula prApta hotA hai| isa prakAra pratara aMgula (sUcI aMgula) (sUcI aMgula) - ( sUcI aMgula)' sUcI aMgula ke varga ko pratara aMgula kahate haiM / dekheM sthApanA - X ghana aMgula eka aMgula lambI, eka aMgula caur3I aura eka aMgula moTAI vAlI ghana AkRti ghana aMgula kahalAtA hai| yaha ghanAtmaka hotA hai, yaha tInoM AyAmoM meM phailA huA hotA hai / pratara aMgula ko sUcI aMgula se guNA karane para ghana aMgula prApta hotA hai / isa prakAraghana aMgula = ( pratara aMgula) X ( sUcI aMgula) = (sUcI aMgula ) " sUcI aMgula ke ghana ko ghana aMgula kahate haiN| dekheM sthApanA aNuogavArAI AkAza pradeza kI saMkhyA kI apekSA se sUcI aMgula se pratara aMgula asaMkhyAta guNA tathA ghana aMgula pratara aMgula se asaMkhyAta guNA hotA hai / sUtra 365 10. (sUtra 365 ) utsedhAMgula kI kAraNa sAmagrI prastuta sUtra meM utsedhAMgula ko aneka prakAra kA kahA gayA hai kintu vAstava meM usake prakAra aneka nahIM haiM / isa virodhAbhAsa ko cUrNikAra ne samAhita kiyA hai|' unake anusAra utsedhAMta kI kAraNa sAmagrI aneka prakAra kI hotI hai isalie utsedhAMgula aneka prakAra kA hotA hai| haribhadra sUri ke anusAra kAraNa meM kArya kA upacAra kara utsedhAMgula ko aneka prakAra kA kahA gayA hai|' 1. acU. pR. 54 : no bhaNAmo ussehaMgulamaNegavidhaM, kintu ussehaMgulasya kAraNaM aNegavidhaM paNNattaM / 2. ahAvR. pR. 79 : ucchu kAraNApekSA karaNe kAryopacArAnekavidhaM prajJaptam / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra09, sU0 393-402, Ti09-12 241 sUtra 396-398 11. (sUtra 366-368) paramANu ke do prakAra batalAe gae haiM1. sUkSma athavA naizcayika paramANu / 2. vyAvahArika paramANu / vyAvahArika paramANu ananta sUkSma paramANuoM ke saMyoga se banatA hai| isalie vAstava meM vaha ananta pradezI skandha hai kintu sUkSmatA ke kAraNa use paramANu kahA gayA hai| yaha vyAvahArika paramANu hI kSetra pramANa kA Adi kAraNa banatA hai| jaisA ki sUtra 399 meM likhA hai "taM paramANu siddhA, vayaMti AI pamANANaM / " zArGgadhara saMhitA meM (pR. 4) paramANu kI jo paribhASA upalabdha hai vaha bahuta sthUla hai jAlAntaragate bhAnau yatsUkSmaM dRzyate rajaH / tasya triMzattamo bhAgaH paramANu: sa kathyate / / makAna ke Upara kI jAlI ke choTe-choTe chidroM dvArA sUrya kI kiraNAvaliyoM ke samudAya meM jo bahuta hI sUkSma kaNa dikhAI dete haiM - usa eka kaNa ke 30veM bhAga ko paramANu kahA jAtA hai| vyAvahArika paramANu talavAra Adi zastroM ke dvArA acchedya, abhedya, agni ke dvArA adAhya, jala meM rahakara bhI anAI aura sar3Ana se pare haiN| vartamAna meM vaijJAnikoM ne paramANu ko tor3A hai| jaina darzana kA abhimata hai ki paramANu avibhAjya hai use tor3A nahIM jA sktaa| ina donoM avadhAraNAoM meM virodhAbhAsa pratIta hotA hai| isa virodha meM samanvaya kA sUtra khojA jA sakatA hai| sUkSma athavA naizcayika paramANu niravayava hone ke kAraNa avibhAjya hai, use tor3A nahIM jA sakatA hai| kintu vyAvahArika paramANu sAvayava hai isalie use tor3anA saMbhava ho sakatA hai| yahAM sutIkSNa zastra ke dvArA chedana bhedana kA niSedha kiyA gayA hai yaha tatkAlIna zastroM kI apekSA se kiyA gayA hai| Adhunika vaijJAnikoM ne jina sutIkSNa upakaraNoM kA nirmANa kiyA hai usase usakA bhedana bhI ho sakatA hai| sUtra 401, 402 12. (sUtra 401, 402) zarIra kI avagAhanA utsedhAMgula se mApI jAtI hai| pAMca sthAvara kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyabhAga mAtra batalAI gaI hai| kintu aMgula kA asaMkhyabhAga sadRza nahIM hai / jaise-- 0 ananta sUkSma vanaspatikAyika jIvoM ke zarIra eka sUkSma vAyukAyika jIva kA zarIra / * asaMkhya sUkSma vAyukAyika jIvoM ke zarIra-eka sUkSma tejaskAyika jIva kA zarIra / . asaMkhya sUkSma tejaskAyika jIvoM ke zarIra eka sUkSma apkAyika jIva kA zarIra / 0 asaMkhya sUkSma apkAyika jIvoM ke zarIra eka sUkSma pRthvIkAyika jIva kA zarIra / * asaMkhya sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke zarIra eka bAdara vAyukAyika jIva kA zarIra / . asaMkhya bAdara vAyukAyika jIvoM ke zarIra-eka bAdara tejaskAyika jIva kA shriir| 0 asaMkhya bAdara tejaskAyika jIvoM ke zarIra eka bAdara apkAyika jIva kA zarIra / 0 asaMkhya bAdara apkAyika jIvoM ke zarIra-eka bAdara pRthvIkAyika jIva kA zarIra / ' bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyabhAga mAtra batalAI gaI hai| yaha nArakI jIvoM kI utpadyamAna avasthA kI apekSA se hai / usake pazcAt vaha bar3ha jAtI hai| 1. bhavadhAraNIya-janma-kAla se jIvana paryanta rahane vAlA zarIra / 2. uttaravaikriya-nirmANa zarIra / prayojanavaza vaikriya zakti dvArA nirmita shriir| (ka) bha. 1933 / 2. ahAvR. pR. 80: nArakANAM jaghanyA bhavadhAraNIyazarIrAva(ka) ahAva. pR. 80 : pRthivIkAyikAdInAM tvaMgulAsaMkhyeya gAhanA aMgulAsaMkhyeyabhAgamAtrA utpadyamAnAvasthAyAm / bhAgamAtratayA tulyAyAmapyavagAhanAyAM vizeSaH / vaNa'NaMtasarIrANa egANilasarIragapamANeNa / aNalodagapuDhavINaM asaMkhaguNiyA bhave vuDDhI // Jain Education Interational Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 aNuogadArAI sUtra 408 13. (sUtra 408) pramANAMgula kI lambAI utsedhAMgula se 400 gunA adhika hai| usakI caur3AI utsedhAMgula se 23 gunA adhika hai| 400 ko 23 se guNita karane para 1000 hotA hai| ise samajhane ke lie 400 aMgula lambI aura eka aMgula caur3I zreNI kI kalpanA kreN| eka aisI hI dUsarI zreNI kI kalpanA kareM, tIsarI zreNI lambAI meM itanI hI hai para caur3AI meM ardha aMgula hai ataH usakI lambAI 400 se AdhI 200 aMgula kI ho jAtI hai| ina tInoM zreNiyoM ko eka sAtha vyavasthApita karane para utsedhAMgula se hajAra aMgula lambI aura eka aMgula caur3I zreNI bana jAtI hai vaha pramANAMgula ke nAma se pahacAnI jAtI hai| ukta parikalpanA ke AdhAra para pramANAMgula ko utsedhAMgula se sahasragunA bar3A batAyA gayA hai| vAstava meM vaha 400 gunA bar3A hai| bhagavAna mahAvIra kA zarIra utsedhAMgula se sAta hAtha pramANa thaa| eka hAtha meM 24 utsedhAMgula hote haiN| isalie 7 hAtha ke utsedhAMgula 24x7-168 hue| 1 utsedhAMgula-bha0 mahAvIra kA aMgula / 168 utsedhAMgula-16841 = 84 aMgula bha0 mahAvIra kA zarIra AtmAMgula yAnI bhagavAna mahAvIra ke aMgula se 84 aMgula yAne 33 hAtha kA thaa| 84-24-33 hAtha / eka mata yaha hai ki bhagavAna kA zarIra apane AtmAMgula se 43 hAtha arthAt 244460 108 aMgula kA thaa| isa mata ke anusAra bhagavAna mahAvIra kA 1 aMgula utsedhAMgula 11 ke barAbara thaa| 108 AtmAMgula-168 utsedhAMgula 1 AtmAMgula=48516-11 TIkA ke anusAra eka mAnyatA yaha hai ki bhagavAna mahAvIra kA zarIra apane aMgula se 5 hAtha yAne 2445=120 aMgula kA thaa| 120 AtmAMgula=168 utsedhAMgula 1 AtmAMgula-161-5=13 utsedhAMgula isa dRSTi se bhagavAna mahAvIra kA 1 AtmAMgula utsedhAMgula 13 ke barAbara thA : TIkAkAra kahate haiM ina tIna mAnyatAoM meM pahalI mAnyatA ke anusAra bhagavAna mahAvIra kA 1 AtmAMgula 2 utsedhAMgula ke samAna hotA hai| isa apekSA se aMgula kA pramANa samajhanA caahie| utsedhAMgula ko hajAra gunA karane para eka pramANAMgula hotA hai isakA nyAya kyA hai ? isakA samAdhAna cUrNikAra aura TIkAkAra isa prakAra dete haiM ___ bharata cakravartI kA eka AtmAMgula eka pramANAMgula ke samAna hotA hai| bharata cakravartI kA zarIra apane AtmAMgula se 120 aMgula thaa| utsedhAMgula se bharata cakravartI 500 dhanuSa ke the| eka dhanuSa 96 aMgula ke samAna hotA hai| 500 dhanuSa ke 48000 aMgula hote haiM-1 dhanuSa-96 aMgula, 500 dhanuSa-500496-48000 aNgul| bharata cakravartI AtmAMgula (pramANAMgula) se 120 aMgula ke the aura utsedhAMgula se 48000 aMgula ke the| isalie 1 pramANAMgula 48000 120 = 400 aMgula kA hotA hai| pramANAMgula kA bAhalya (moTAI) 23 aMgula kA thA / isalie 4004 23% 1000 aMgula ho gae / 1000 utsedhAMgula kA 1 pramANAMgula mAnA hai vaha bAhalya kI apekSA se hai|' zabda vimarza kAkiNI ratna kAkiNI prAcIna sikke kI saMjJA hai| bharata cakravartI ke caudaha ratnoM meM kAkiNI ratna kA ullekha milatA hai| prApta vivaraNa ke anusAra isakA saMsthAna isa prakAra banatA hai| dekheM, grApha1. (ka) ahAvR. pR. 81 / 2. usujaM 3 / 92 / (kha) amavR. pa. 158, 159 / Jain Education Intemational Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 6, sU0 408, Ti0 13,14 12 koTi-ka 1 ko 2 se ko 3 ka 2 =ko 3 se ko 6 ka 3ko 6 se ko 7 ko ka 4=ko 7 se ko 2 ka 5 ko 1 se ko 4 ka 6 ko 4 se ko 5 ka 7 = ko 5 se ko ka kose ko 1 ka 9 ko 1 se ko 2 ka 10 ko 4 se ko 3 ka 11= ko 5 se ko 6 ka 12 ko 8 se ko 7 ka kora ashi ta ATha koNa ka ta kAkaNI ratna 1. (ka) ahAbU. pR. 82 kANDAni ratnakANDAdIni / (kha) amavR. pa. 159 / ka ka ka 12 // koTa ko ta 1 14. ( sUtra 410 ) prastuta sUtra meM pramANAMgula ke prayojana kA nirdeza kiyA gayA hai| zabda vimarza pAtAla -- lavaNasamudra meM vidyamAna kalazAkAra rasAtala / bhavana - bhavanapati devoM ke AvAsa / sUtra 410 pRthvI - ratnaprabhA Adi sAta pRthviyAM jo naraka kahalAtI haiN| kANDa - bhUkhaNDa, vibhAga / ko 4 ka3 ka10 taha ko3 (isa sthApanA meM 'ka' koTI kA sUcaka hai) ka ko 1 = sAmane tala ke Upara bAeM ko 2 = sAmane tala ke nIce bAeM ko 3= sAmane tala ke nIce dAeM ko 4= sAmane tala ke Upara dAeM ko 5= pIche tala ke Upara dAeM ko 6= pIche tala ke nIce dAeM ko 7 pIche tala ke nIce bAeM ko pIche tala ke Upara bAeM afe tara kara ko kara ko 6 tala -ta 1 = sAmane ta 2= dAeM ta 3 = pIche ta 4= bAeM ta 5= Upara ta 6= nIce 243 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 aNuogadArAI bhavana prastaTa-bhavanoM ke madhyavartI antarAla bhAga / naraka prastaTa--narakoM ke madhyavartI antarAla bhaag|' kalpa-vaimAnika devoM ke AvAsa / saudharma se acyuta taka ke svarga kalpa kahalAte haiM / vimAna jyotiSka aura vaimAnika devoM ke AvAsa aura yAna vimAna kahalAte haiN| TaMka --eka dizA meM TUTA huA parvata / kUTa-zikhara / ' zaila-muMDa parvata (zikhara rhit)|' paridhi-paridhi / zikharI-zikharavAle parvata / ' prAgbhAra-kucha jhuke hue parvata / ' vijaya --mahAvideha ke kSetrakhaNDa / vakSaskAra-gajadanta ke AkAravAle parvata / tattvArthavAttika 3 / 10 meM vakSaskAra ke sthAna para vakSAra zabda milatA hai| varSa-kSetra / varSadhara parvata-kSetroM kI sImA karanevAle parvata / velA-jvAra kI UMcAI aura niicaaii| toraNa-pravezadvAra / AyAma lmbaaii| viSkambha caudd'aaii| ucctv-uuNcaaii| uvveh-ghraaii| sUtra 411 15. (sUtra 411) pramANAMgula zreNIaMgula prataraaMgula ghanaaMgula aMgala se kSetra ko mApA jAtA hai| aMgula ke tIna prakAra haiM utsedhAMgula, AtmAMgula aura pramANAMgula / 1000 utsedhAMgula kA eka pramANAMgula hotA hai / pramANAMgula se dvIpa, samudra, loka Adi kI lambAI, caur3AI, UMcAI, gaharAI aura paridhi nApI jAtI hai / pramANAMgula ke tIna bheda haiM-zreNIaMgula, pratarAMgula aura ghnaaNgul| zreNI se zreNI ko guNita karane se pratarAMgula kA pramANa AtA hai| gaNita kI bhASA meM zreNI kA varga pratara hotA hai| pratara ko zreNI se guNita karane para ghanAMgula kA pramANa AtA hai| gaNita kI bhASA meM zreNI kA ghanaphala ghanAMgula kA pramANa hotA hai / zreNIxzreNI xzreNI zreNI / dUsare zabdoM meM yaha bhI kahA jA sakatA hai zreNI kA dhana dhanAMgula kA pramANa hotA hai aura ghanAMgula kA ghanamUla zreNI aMgula kA pramANa hotA hai| 1. amava. pa. 159 : 'pAtAlANaM' ti pAtAlakalazAnAM / 'bhavaNANaM' ti bhavanapatyAvAsAdInAM / 'bhavaNapatthaDANaM' ti bhavanaprastaTA narakaprastaTAntare teSAM / 'nirayapatthaDANaM' ti... narakaprastaTAnAm / 2. (ka) ahAvR.pR.82 : TaMkA-chinnaTakAni / (kha) amavR. pa. 159 / 3. (ka) ahAvR.pR.82 : ratnakUTAdayaH kUTAH / (kha) amavR. pa. 159 / 4. (ka) ahAva. pR. 82 : zailAH muMDaparvatAH / (kha) amavR. pa. 159 / 5. (ka) ahAva, pu. 82 : zikharavantaH zikhariNaH / (kha) amavR. pa. 159 / 6. (ka) ahAvR. pR. 83 : prAgbhArA iissdvntaa| (kha) amavR. pa. 159 / Jain Education Intemational Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 6, sU0 411, Ti0 15 245 prastuta prakaraNa meM zreNIaMgula aura ghanAMgula ko loka ke pramANa ke dvArA spaSTa kiyA gayA hai| pramANAMgula se niSpanna asaMkhyAta koDAkoDI (10000000x10000000) yojanoM kI eka pradezAtmaka zreNI hotI hai / pratara ko zreNI se guNita karane para loka kA pramANa batAyA hai / prastuta prakaraNa meM ghanAMgula kA pramANa aura loka kA pramANa eka samAna hai / loka kA pramANa 343 dhana rajju hai digambara aura zvetAmbara donoM paramparAeM isameM eka mata haiM parantu loka kI AkRti ke kAraNa gaNita kI prakriyA meM bhinnatA hai / digambara- paramparA - digambara- paramparA ke anusAra loka kA gANitika vivecana nimnokta hai : (dekheM citra naM. 1 ) | 3.35 3.52 citra naM0 1 loka ke tIna parimANoM (UMcAI, lambAI caur3AI) meM se prathama parimANa arthAt UMcAI 14 rajju hai|' dUsarA parimANa arthAt caur3AI sarvatra 7 rajju hai / tIsarA parimANa arthAt lambAI sAre loka meM samAna nahIM hai| loka ke vibhinna sthAnoM para loka kI lambAI bhinna-bhinna hai / usako samajhAne ke lie loka ke (UMcAI ke pramANa se ) do vibhAgoM kI kalpanA karanI cAhie / arthAt loka ke do bhAga karane cAhie, jisameM se pratyeka bhAga kI UMcAI 7 rajju hai / ina do bhAgoM meM se prathama adhastana bhAga (adho loka) nIce (AdhAra para) 7 rajju lambA hai aura Upara kramaza: ghaTatA ghaTatA 1 rajju hai / 7 1. pi. 1 / 140 se 200 ke AdhAra para / 2. rajju jaina-khagola zAstra ke mApa kA nAma hai| jisakA vistArapUrvaka vivecana 'vizva prahelikA' pR. 112 se 123 meM kiyA gayA hai| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 aNuogadArAI isa prakAra adholoka kA AkAra samalamba caturbhujAdhAra sama pArzva ke sadRza hotA hai, jisakI UMcAI 7 rajju, caur3AI sarvatra 7 rajju aura lambAI nIce AdhAra para 7 rajju aura Upara 1 rajju hai / (dekheM citra naM. 2,3) isa prakAra ke AkAra vAle ghana kA ghanaphala nikAlane ke lie pahale samalamba caturbhuja kA kSetraphala nikAlakara, usakA UMcAI se guNana karanA caahie| --- - ----- - citra naM02 - 7 citra naM. 3 samalamba caturbhuja kA kSetraphala-do sAmAnAntara bhujAoM kI lambAI kramazaH 7 rajju hai aura lamba kI lambAI 7 rajjU hai| (dekheM citra naM. 4) ataH kSetraphala ={3 (7+1)47} = 28 varga rajju / isalie ghanaphala=2847-196 ghana rajju isa prakAra adholoka kA ghanaphala 196 ghana rajju hai / - 7 citra naM. 4 Jain Education Intemational Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra06, sU0 408 Ti015 247 Urdhva loka kI UMcAI 7 rajju hai, caur3AI sarvatra 7 rajju hai aura lambAI nIce 1 rajju, bIca meM 5 rajju, Upara 1 rajju hai| isa prakAra Urvaloka do samAna samalamba caturbhujAdhAra sama pArzva kA banA huA hai| (dekheM citra naM. 5,6) pratyeka samapArzva kA ghanaphala-samalamba-caturbhuja kA kSetraphala XUMcAI hai| 3.5 citra naM05 citra naM06 yahAM para samalamba-caturbhuja kI do samAnAntara bhujAeM 1 rajju aura 5 rajju hai tathA UMcAI 33 rajju hai| (dekheM citra naM. 7) ataH samalamba caturbhuja kA kSetraphala={9 (541)x}=3 varga rajju hai / ata: 347=14 ghana rajju / - citra naM07 isa prakAra Urdhvaloka kA ghanaphala 147 ghana rajju hai| adholoka aura Urdhva loka ke ghanaphaloM ko milAne para samagra loka kA ghanaphala nikalatA hai ataH samagra loka kA ghanaphala-196+147=343 ghana rajju hai| zvetAmbara paramparA zvetAmbara-paramparA ke Agama-sAhitya meM yadyapi loka ke AyAma, viSkambha Adi ke viSaya meM vistRta gANitika vivecana upalabdha nahIM hai, phira bhI uttaravartI granthoM meM jo vivecana kiyA gayA hai, usake AdhAra para yahAM loka kA gANitika vivecana kiyA jA rahA hai| ina granthoM ke anusAra loka kI UMcAI 14 rajju hai| 1. lokaprakAza, sarga 12 meM yaha vivecana upalabdha hai| isake sadaza vivecana kA ullekha jarmana vidvAn phona glesanahApa dvArA likhita 'dera jainijimusa' pustaka meM pAyA gyaa| glesanahApa ne 'lokastrI' (weltfrau) kA eka citra candrasUri ke saMgrahaNIsUtra se uddhRta kiyA hai / isa citra meM loka kA AyAma, viSkambha aura Ayatana Adi kA kiyA gayA gANitika varNana 'lokaprakAza' ke gANitika varNana se adhikAMza samAna hai| saMgrahaNI kA ullekha lokaprakAza meM bahuta sthaloM para kiyA gayA hai| ataH yaha anumAna hai ki usase hI upAdhyAya vinayavijayajI ne sArA vivecana liyA ho| 2. lopra. 1218-111 tathA dekheM, dera nijimusa pR. 232 / Jain Education Intemational Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adA dUsarA parimANa (caur3AI) aura tIsarA parimAga (lambAI) vibhinna UMcAiyoM para bhinna-mitra hai aura samAna UMcAI para samAna hai| arthAt loka kA yadi kahIM se bhI tiryak cheda kiyA jAye, to vaha samacaturana (Sqware) hogA (dekheM citra naM. 8) -4 248 bhinna-bhinna UMcAiyoM para lambAI aura caur3AI kyA hai, use nIce die gae koSThaka meM batAyA gayA hai| (citra naM. 9 bhI dekheM) yahAM para lambAI-caur3AI 'khaNDUka' nAmaka mAna meM vyakta kI gaI hai / khaNDUka kA artha hai rajju kA caturyA nIce se UMcAI lambAI aura caur3AI | (koM meM) (khaNDUkoM meM) 0 sa 4 4 se 5 8 se 12 12 se 16 16 se 20 20 se 24 24 se 28 28 se 30 30 se 32 32 se 33 33 se 34 34 se 36 36 se 38 35 se 40 40 se 42 42 se 44 44 se 46 46 se 49 49 se 52 52 se 54 54 se 56 28 26 24 20 16 10 8 10 12 16 20 20 16 12 10 ghanaphala varga ( varga khaNDUkoM meM ) | ( ghana khaNDUkoM meM) 784 3136 2704 2304 1600 1024 400 676 576 400 256 ' w w ww' 16 16 36 64 citra naM0 8 100 144 256 400 400 256 144 100 64 36 16 64 32 72 64 100 288 512 800 800 512 288 300 192 72 32 kula - 15296 42 221 38 16. 44 16 ye 46 34 citra naM0 9 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 6, sU0 408, Ti0 15 Upara die gae koSThaka se yaha spaSTa ho jAtA hai ki samagra loka 56 lambakoNIya - samAnAntara SaT phalaka (Rectangular paralleopipel) meM vibhAjita kiyA gayA hai, jisameM pratyeka kI lambAI-caur3AI bhinna bhinna hai aura UMcAI 1 khaNDUka hai / (dekheM citra naM. 10) pratyeka kA ghanaphala apanI-apanI lambAI, caur3AI va UMcAI ke guNanaphala se nikAlA gayA hai| ina sabhI lambakoNIyasamAnAntara SaT phalaka ke ghanaphaloM kA yoga 15296 ghana khaNDUka hotA hai| * 1 khaNDUkaTThe rajju hai, : 1 ghana- khaNDUka- 64 ghana rajju' * loka kA ghanaphala = 15296 ghana-khaNDUka = 239 ghana rajju / isa prakAra loka kA ghanaphala 239 ghana rajju hotA hai / citra naM0 10 ukta gaNanA ke dvArA loka kA jo ghanaphala nikAlA gayA hai, vaha loka kA vAstavika ghanaphala nahIM hai, aisA lagatA hai / granthakAroM ne isako 'vargita lokamAna' aisA abhidhAna diyA hai / 'vargita lokamAna' se usakA vAstavika tAtparya kyA hai, yaha kahanA kaThina hai / kintu loka ke 'ghanIkRta lokamAna' kI carcA bhI unhoMne kI hai aura spaSTa rUpa se loka kA ghanaphala 343 ghana rajju svIkAra kiyA hai / jaise ki lokaprakAza grantha meM likhA hai : "isa ghanIkRta loka ke tIna sau taiMtAlIsa ghana-rajju tattvajJoM dvArA mAne gae haiN|" anuyogadvAra kI maladhArIyA TIkA ke AdhAra para loka 343 ghana rajju hai / yaha vyavahAranaya kI apekSA se hai / ' gANitika prakriyA se 343 rajju nahIM Ate / loka UMcAI meM 14 rajju hai aura vividha caur3AI - lambAI vAlA hai| alaga-alaga khaNDa karake punaH jor3ane se ghana caturasra kI AkRti kA nirmANa karane kA prayatna kiyA hai, jisakI pratyeka bhujA 7 rajju hai / kintu svIkAra kiyA gayA hai ki lambAI aura caur3AI chaha rajju se adhika rajju kA asaMkhyAtavAM bhAga jitanI hai aura unheM vyavahAra meM 7 rajju mAnA jA sakatA hai / " vyavahAra naya kI dRSTi meM kucha nyUna vastu bhI pUrNa mAnI jAtI hai| isa taraha lambAI aura caur3AI sAta rajju se kucha nyUna hone para bhI vyavahAra naya meM sampUrNa sAta rajju mAne jA sakate haiM / 246 loka kA ghana pramANa 343 ghanarajju hai / yaha tathya sabako mAnya hai / 343 kA ghanamUla 7 hotA hai / isalie zreNI kA pramANa 7 rajju hai / zreNI aMgula ko zreNI aMgula se guNita karane se 747 = 49 varga rajju pratara kA pramANa hotA hai aura 49 varga rajju ko zreNI 7 se guNita karane se loka kA pramANa 4947 = 343 ghana rajju AtA hai| loka ke pramANa ko saMkhyAta se guNita karane se saMkhyAta loka kA, asaMkhyAta se guNita karane para asaMkhyAta loka kA aura ananta se guNita karane para ananta loka kA pramANa AtA hai| raft ananta loka ke barAbara aloka hai aura usake dvArA jIvAdi padArtha nahIM jAne jAte haiM tathApi yaha pramANa isalie hai ki isase aloka kA svarUpa to jJAta ho jAtA hai / 1. lopra. 12 106 : dhanarajjuzcatuH SaSTiH khaMDUkAH sarvataH samAH / 2. lo. pra. 12 / 110-115 / 3. lopra. 12 / 137 : asmin ghanIkRte loke prajJaptA ghanarajjavaH / tricatvAriMzatAdyAni zatAni trINi tAtvikaiH // 4.a.pa. 160 vyavahAranayamanAyAma-vivAha pratyekaM saptarajjupramANo pano jAtaH / 5. vahI pa. : kRtanabhaH 160 bAhulyatastAvat sarvamadhyetaccaturastrI-khaNDaM kiyatyapi pradeze rajjavasaMkhyeyabhAgAdhikA: SaT rajjavo bhavanti / vyavahAratastu sarvaM saptarajjubAhalyamidamucyate / ........ tatra sarvatrAsya ghanIkRtalokasya sambandhinI saptarajjupramANA sA grAhyA / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM prakaraNa *(sUtra 413-505) Jain Education Intemational Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha samaya kAla kA sUkSmatama vibhAga hai| prastuta prakaraNa meM samaya kI bahuta sundara prajJApanA prApta hai / kAla ko gaNita aura aupamika ina do bhAgoM meM vibhakta kara sUtrakAra ne kAla viSayaka vyApaka dRSTikoNa ko prastuta kiyA hai / palyopama aura sAgaropama ke prayojana bhI batalAe gae haiN| sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama ke prayojana ke prasaMga meM sUtrakAra ne dRSTivAda kA ullekha kiyA hai| [sU0 440 ] | prAsaMgika rUpa meM dravya kI carcA kI hai / baddha aura mukta zarIra kI carcA ke prasaGga kA TIkAkAroM ne vimarza kiyA hai| haribhadra ke anusAra zarIra jIva ajIva ubhayarUpAtmaka hotA hai', isalie jIva ke prasaMga meM usakA varNana aprAsaMgika nahIM hai / maladhArI hemacandra ne isa viSaya ko aura Age bar3hAyA hai|' unake anusAra nAraka Adi ko asaMkhyeya batalAyA gayA hai / vaha asaMkhyeya kisa pramANavAlA hai ? yaha spaSTa nahIM hotA / zarIra vicAra meM use spaSTa kiyA hai, isalie jIva dravya ke prakaraNa ke anantara zarIra para vicAra kiyA gayA haiM / 1. ahAvR. pR0 87 : kaH punarasya prastAva iti, ucyate, jIvadravyAdhikArasya prakrAntatvAtzarIrANAmapi ca tadubhayarUpatvAdavasara iti / 2. amavR. pa. 180 : nArakAdayo'saMkhyeyAdisvarUpataH sAmAnyena proktA vizeSatastu tadasaMkhyekaM kiyatpramANamiti na jJAyate, audArikAdizarIravicAre ca tatparijJAnaM siddhayati audArikAdizarIrasvarUpabodhazca vineyAnAM saMpadyate iti cetasi nidhAya jIvAjIvadravyavicAraprastAvAccharIrANAM tadubhayarUpatvAsAni vicAravituM upakramyate / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla pATha kAlapyamANa-padaM 413. se ki taM kAlapyamANe ? kAlavyamANe bihe paNa taM jahA parasaniSpaNe va vibhAganiSkaNNe ya // 414. se ki taM parasaniSkaNe ? paesaniSphaNNe - egasamapaTTiIe dusamayaTThiIe tisamayaIie jAva dasasamayaIe saMkhejjasamaya TThiIe alekjasamapaTTiIe se taM paesaniSkaNNe || 415. se kiM taM vibhAganiSkaNNe ? vibhAganiSkaSNe gAhA samayAvaliya-muhuttA, divasa mahorata- pakkha - mAsA ya / saMvacchara-juga-paliyA, sAgara-osappi pariyaTTA || 1 || 416. se kiM taM samae ? samayassa NaM parUvaNaM karissAmise jahAnAmae tuSNAgadArae siyA taruNe balavaM juga juvA adhyAtaM viragyatve pANi-pAya-pAsa pitaropariNate talajamalajula -paripanimabAhU cammega-du-muTTiya samAhata - nicita gattakAe urassabalasamaNNAgae laMghaNa-pavaNajaiNa- vAyAmasamatthe chee dakkhe pattaTThe kusale mehAvI niuNe niuNasippo gae egaM mahata paDasAhiyaM vA paTTasAhiyaM vA mahAya saparAhaM hatthametaM osAreNjA / dasavAM prakaraNa saMskRta chAyA kAlapramANa-parva atha ki tad kAlapramANam ? kApramANaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA pravezaniSyannaM ca vibhAganiSyannaM ca / atha fka tat pradezanidhyam ? pradeza niSpannam - ekasamayasthitika: dvisamayasthitika trisamayasthitika: yAvat dazasamayasthitika: saMkhyeyasamayasthitikaH asaMkhyeyasamayasthitikaH / tadetat pradezaniSpannam / aba ki tad vibhAganina ? vibhAganiSpannam .. gAthA samayAvalikA muharttA, divasam ahorAtra pakSa-mAsAzca / saMvatsara-yugapatyAH, sAgara-avasapi parivarttAH // 1 // atha kiM saH samayaH ? samayasya prarUpaNaM kariSyAmi tada yathAnAma tumnavAyadArakaH syAt taruNaH balavAn gavAna yuvA AgAta sthirAgrahastaH pANipAdapA pRSThAntarapari NataH talaya malayugala - parighanibhabAhuH ghaTaka-paTaka samAhata-nicita gAtrakAyaH aurasyabalasamanvAgata: laGghana-plavana - javana vyAyAmasamartha: chekaH dakSaH prAptArthaH kuzala: medhAvI nipuNa nipuNazilpopagataH ekAM mahatIM paTazATikAM vA paTTATikAM vA gRhItvA mAtram apasArayet / tatra codaka hindI anuvAda kAlapramANa-pada 413. vaha kAla pramANa kyA hai ? kAla pramANa ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-pradezaniSpanna, aura vibhAga niSpanna / 414. vaha pradezaniSpanna kyA hai ? pradezaniSpanna eka samaya kI sthiti vAlA, do samaya kI sthiti vAlA, tIna samaya kI sthiti vAlA, yAvat dasa samaya kI sthiti vAlA, saMkhyeya samaya kI sthiti vAlA aura asaMkhyeya samaya kI sthiti vAlA / vaha pradezaniSpanna hai / 415. vaha vibhAganiSpanna kyA hai ? vibhAganiSpanna - samaya, AvalikA, muhUrta, divasa ahorAtra, pakSa, mAsa, saMvatsara, yuga, 1 palya, sAgara, avasarpiNI, utsarpiNI aura parivarta 417. vaha samaya kyA hai ? maiM samaya kI prarUpaNA karUMgA jaise koI tujhA [radAra] kA putra hai, vaha taruNa, balavAn yugavAna, yuvA, svastha aura sadhe hue hAthoM vAlA hai, usake hAtha-pAMva, pArzva, pRSThAntara aura UrU dRr3ha aura vikasita haiN| sama zreNI meM sthita do tAla vRkSa aura parighA ke samAna jisakI bhujAeM haiN| carmeSTaka, pASANa, mudgara aura muTTI ke prayogoM se jisake zarIra ke puTThe Adi sudRr3ha haiN| jo Antarika utsAha bala se yukta hai| laMghana, plavana, dhAvana aura vyAyAma karane meM samartha hai, cheka, dakSa prAptArtha, kuzala, meghAvI nipuNa aura sUkSma zilpa se samanvita hai / 7 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI 256 tattha coyae paNNavayaM evaM vayAsI prajJApakam evam avAdIt-yena --jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAra- kAlena tena tunnavAyadArakeNa tasyAH eNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasA- paTazATikAyAH vA paTTazATikAyAH vA DiyAe vA sayarAhaM hatthamettaM osA- 'sayarAha' hastamAtram apasAritam rie se samae bhavai ? no iNa- sa samayaH bhavati ? nAyamarthaH samarthaH / maThe smtthe| kamhA? jamhA saMkhejjANaM taMtuNaM kasmAt ? yasmAt saMkhyeyAnAM samudaya-samiti-samAgameNaM egA tantUnAM samudaya-samiti samAgamena ekA paDasADiyA niSphajjai, uvarilla- paTazATikA niSpadyate, uparitane tantau mmi taMtummi acchiNNe heTille ___ acchinne adhastana: tantu: na chidyate, taMtU na chijjai, aNNammi kAle anyasmin kAle uparitana: tantuH urille taMtU chijjai, aNNammi, chidyate, anyasmin kAle adhastanaH kAle hedille taMtU chijjai, tamhA tantuH chidyate, tasmAt sa samaya: na se samae na bhvii| evaM vayaMta ___ bhavati / evaM vadantaM prajJApakaM codaka: paNNavayaM coyae evaM vayAsI-jeNaM evam avAdIt yena kAlena tena kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tIse tunnavAyadArakeNa tasyAH paTazATikAyAH paDasADiyAe vA pasADiyAe vA vA paTTazATikAyAH vA uparitana: uvarille taMtU chiNNe se samae ? na tantuH chinnaH sa samayaH ? na bhavati / bhv| vaha yuvA eka bar3I paTazATikA athavA paTTazATikA ko lekara zIghra hI eka hAtha pramANa jitanA vastra phAr3a DAlatA hai| yahAM preraka ne prajJApaka se isa prakAra kahAjitane samaya meM usa tunnavAya ke putra ne zIghra hI usa paTazATikA yA paTTazATikA ko eka hAtha phAr3a DAlA, kyA vaha samaya hotA hai ? aisA nahIM hotaa| kyoM ? __saMkhyeya tantuoM ke samudaya, samiti aura samAgama se eka paTazATikA taiyAra hotI hai| usa zATikA ke Upara vAle tantu ke chinna hue binA nIce vAlA tantu chinna nahIM hotA Upara kA tantu dUsare samaya meM chinna hotA hai aura nIce kA dUsare samaya meM, isalie vaha samaya nahIM hotaa| prajJApaka ke aisA kahane para preraka ne isa prakAra kahA jitane samaya meM usa tunnavAya ke putra ne usa paTazATikA yA paTTazATikA ke Upara vAle tantu ko chinna kiyA, kyA vaha samaya hotA hai ? nahIM hotaa| kyoM? saMkhyeya pakSmoM [sUtra kA sUkSma bhAga] ke samudaya, samiti aura samAgama se eka tantu niSpanna hotA hai, Upara kA pakSma chinna hue binA nIce kA pakSma chinna nahIM hotaa| Upara kA pakSma dUsare samaya meM chinna hotA hai aura nIce kA dUsare samaya meM, isalie vaha samaya nahIM hotaa| prajJApaka ke aisA kahane para preraka ne isa prakAra kahA-- jitane samaya meM usa tunnavAya ke putra ne usa tantu ke Upara vAle pakSma ko chinna kiyA, kyA vaha samaya hotA hai ? nahIM hotaa| kyoM? ___ ananta saMghAtoM ke samudaya, samiti aura samAgama se eka pakSma niSpanna hotA hai, Upara kA saMghAta jaba taka nahIM bikharatA taba taka nIce kA saMghAta bhI nahIM bikhrtaa| Upara kA saMghAta dUsare samaya meM bikharatA hai aura nIce kA dUsare samaya meM, isalie vaha samaya nahIM kamhA ? jamhA saMkhejjANaM pamhANaM kasmAt ? yasmAt saMkhyeyAnAM samudaya-samiti-samAgameNaM ege taMtU pakSmaNAM samudaya-samiti-samAgamena niSphajjai, uvarille pamhe ekaH tantuH niSpadyate, uparitane acchiNNe hedille pamhe na chijjai, pakSmaNi acchinne adhastanaM pakSma na aNNammi kAle uvarille pamhe chidyate anyasmin kAle uparitanaM chijjai, aNNammi kAle heTille pakSma chidyate, anyasmin kAle adhapamhe chijjai, tamhA se samae na stanaM pakSma chidyate, tasmAt sa samayaH bhavai / evaM vayaMtaM paNaNavayaM coyae na bhavati / evaM vadanta prajJApaka evaM vayAsI ---jeNaM kAleNaM teNaM codaka: evam avAdItye na kAlena tuNNAgadAraeNaM tassa taMtussa tena tumnavAyadArakeNa tasya santoH urille pamhe chiNNa se samae? uparitanaM pakSma chinnam sa samaya: ? na bhvi| na bhavati / kamhA? jamhA aNatANaM saMghAyANaM kasmAt ? yasmAd anantAnAM samudaya-samiti-samAgameNaM ege saMghAtAnAM samudaya-samiti-samAgamena pamhe niSphajjai, uvarilale saMghAe eka pakSma niSpadyate, uparitane saMghAte avisaMghAie hedille saMghAe na avisaMghAtite adhastana: saMghAta: na visaMghAijjai, aNNammi kAle visaMghAtyate, anyasmin kAle upauvarille saMghAe visaMghAijjai, ritana: saMghAta: visaMghAtyate anyasmin aNNammi kAle heTille saMghAe kAle adhastana: saMghAta: visaMghAtyate, Jain Education Intemational Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM prakaraNa sUtra 416 417 visaMvAda tamhA se samae na bhavai / etto vi ya NaM suhumatarAe samae paNNattaM samaNAuso ! 417. asaMkhejjANaM samayANaM samudayasamiti-samAgameNaM sA egA Ava liyA tti buccai saMkhejjAo AvaliyA UsAso jAo AvaliyAo nIsAso / silogA haTThassa aNavagallassa, reafter jaMtuNo / ege tAsa-nosAse, esa pANu tti vuccai // 1 // satta pANi se thove, satta yovANi se lave / lavANaM satahattarie, esa muhutte viyAhi // 2 // tasmAt sa samaya: na bhavati / etasmAd api sUkSmataraka: samaya: prajJaptaH AyuSman zramaNa ! asaMkhyeyAnAM samayAnAM samudayasamiti-samAgamena sA ekA AvalikA iti ucyate, saMkhyeyAH AvalikA: ucchvAsaH, saMkhyeyAH AvalikAH niHzvAsaH / zlokA hRSTasya anavakalyasya, nirupakliSTasya jantoH / eka: ucchvAsa vizvAsa: eSa prANaH iti ucyate // 1 // sapta prANAH sa stoka:, sapta stokAH sa lavaH / lavAnAM saptasaptatiH, eSa muhUrttaH vyAhRtaH // 2 // gAyA gAhA tithi sahassA satta pa sayAI tehattari ca UsAsA / esa muhUto bhaNiyo sambehi anaMtanANIhi // 3 // eevaM muhattapamANeNaM tasaM muhuttA ahorattaM, paNNarasa ahorattA pakkho, do palA mAso, do mAsA uU, tiriNa uU ayaNaM, do ayaNAI saMcchare, paMca saMvaccharAI juge, vIsaM jugAI vAsasyaM, dasa vAsasayAI vAsasahassaM sayaM vAsasa hastANaM vAtasayasa hasse, caurAsIiM vAsasahassAiM se ege puvvaMge, caurA soI baMgalasaharasA se ege puvve, caurAsIiM puvvasayasahassAiM se ege tuDiyaMge, caurAsI buddhi yaMgasya saharasAI se ege aDaMge, caurAsoI aDaDaMgasayasahassAiM se ege aDaDe evaM avayaM avaye, huhuyaMge hue, uppalaMge uppale, paumaMge paune, naliNaMge naliNe, atthaniuraMge atthaniure, auyaMge ae uge nae uge paemA trayaH sahasrAH sapta ca, zatAni trisaptatiH ca ucchvAsAH / eSaH bhaNitaH, sarve: anantajJAnibhiH // 3 // etena muhUrttapramANena trizat muhUrttAH ahorAtraH, paJcadaza aho - rAtrAH pakSaH, dvau pakSau mAsaH dvau mAso Rtu, traya RtavaH ayanaM dve ayane saMvatsaraH, paJca saMvatsarAH yugaM, viMzatiH yugAni varSazataM, daza varSazatAni varSasahasraM zataM varSasahasrANAM varSazatasahasraM caturazItiH varSazatasahasrANi tad ekaM pUrvAGga caturasIti pUrvAGgANi tad evaM pUrvaM caturazItiH pUrvaMzatasahasrANi tad evaM truTitaM caturazItiH pugi 1 tANi tad evaM truTitaM catura zItiH truTitazatasahasrANi tad ekam agaM, caturazIti jagata sahasrANi tad ekam aTaTam evam athavA artha hukam utpalAGgam utpalaM, padmAGga padma, nalinam ardhanizaMgam 257 hotA / he AyuSmAn zramaNa ! samaya isase bhI sUkSmatara hai|" 417. asaMkhyeya samayoM ke samudaya, samiti aura samAgama se eka AvalikA hotI hai| saMkhyeya AvalikAoM kA eka ucchvAsa hotA hai / saMkhyeya AvalikAoM kA eka niHzvAsa hotA hai| zloka 1. hRSTa, nIroga aura mAnasika kleza se mukta prANI kA eka ucchvAsa niHzvAsa prANa kahalAtA hai / 2. sAta prANa kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava aura satahattara lavoM kA eka muhUrta hotA hai / gAthA 3. tIna hajAra sAta sau tihattara [ 3773] ucchvAsoM kA eka mahata hotA hai aisA saba anantajJAniyoM ne kahA hai / isa muhUrtta pramANa se tIsa muhUrtta kA eka dina rAta, pandraha dina rAta kA eka pakSa, do pakSa kA eka mAsa, do mAsa kI eka Rtu, tIna Rtu kA eka ayana, do ayana kA eka saMvatsara, pAMca saMvatsara kA eka yuga, bIsa yuga ke sau varSa dasa sau varSa ke hajAra varSa, sau hajAra varSa ke lAkha varSa, caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAGga, caurAsI lAkha pUrvAGgoM kA eka pUrva, caurAsI lAkha pUrvo kA eka truTitAGga, caurAsI lAkha truTitAGgoM kA eka truTita, caurAsI lAkha truTitoM kA eka TaTAGga, caurAsI lAkha aTaTAGgoM kA eka aTaTa hotA hai| isI prakAra [pUrvokta krama se ] avavAMga, avava, huhukAMga, huhuka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAGga, nalina, arthanikurAGga, arthanikura, ayutAGga, ayuta, natAGga nata prayutA pratA. cUlikA, zIrSaprahelikAGga aura zIrSaprahelikA / yahAM taka gaNita hai, yahAM taka 1 " Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI gaNita kA viSaya hai isake bAda aupamika kAla pravRtta hotA hai| 258 cUliyaMge cUliyA, sIsapaheliyaMge arthanikuram, ayutAMgam ayutaM, nayutAMgaM siispheliyaa| etAvatAva gaNie, nayutaM, prayutAMgaM prayutaM, cUlikAMgaM etAvae ceva gaNiyassa visae, cUlikA, zIrSaprahelikAMgaM zIrSapraheato paraM ovmie| likaa| etAvattAvad gaNitam etAvAn cava gaNitasya viSayaH, ataH param aupamikam / 418. se ki taM ovamie ? ovamie atha kiM tad aupamikam ? aupa- duvihe paNNate, taM jahA-pali- mikaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathAovame ya sAgarovame y|| palyopamaM ca sAgaropamaM ca / 418. vaha aupamika kyA hai ? auramika ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-- palyopama aura sAgaropama / 416. se ki taM paliovame ? pali- atha kiM tat palyopamam ? ovame tivihe paNNatte, taM jahA -- palyopamaM trividhaM prajJaptaM, tadyathAuddhArapaliovame addhApaliovame uddhArapalyopamam adhvApalyopamaM kSetra. khettapaliovame y|| palyopamaM c| 419. vaha palyopama kyA hai ? palyopama ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaiseuddhAra palyopama, adhvA palyopama aura kSetra palyopama / 420.se ki taM uddhArapaliovame? atha ki taba uddhArapalyopamam ? uddhArapaliovame duvihe paNNate, taM uddhArapalyopamaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA jahA suhame ya vAvahArie y|| -sUkSmaM ca vyAvahArikaM ca / 420. vaha uddhAra palyopama kyA hai ? uddhAra palyopama ke do prakAra prajJapta haiM, jaise sUkSma aura vyAvahArika / 421. tatNa NaM jese suhame se Thappe / sUkSma tat tatra yat tat sthaapym| 421. inameM jo sUkSma uddhAra palyopama hai vaha sthApanIya hai| [dekheM sUtra 424] / gAhA gAthA 422. tattha NaM jese vAvahArie, se tatra yat tad vyAvahArikam tad 422. inameM jo vyAvahArika uddhAra palyopama hai jahAnAmae palle siyA--joyaNaM yathAnAma palya: syAt yojanam vaha isa prakAra hai-jaise koI koThA eka AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM uDaDhaM AyAma-viSkammeNa, yojanam Urvam yojana lambA, caur3A, UMcA aura kucha adhika uccattaNaM, taM tiguNaM savisesaM uccatvena, tat triguNaM savizeSa pari- tigunI paridhi vAlA hai| vaha palya--- parikkheveNaM; se Na pallekSepeNa; sa palya:--- gAthAegAhiya-beyAhiya-teyAhiya, ekAhika-dvayahika-yahikANAm, 1. eka, do, tIna dina yAvat utkRSTataH ukkeseNaM sattarattaparUDhANaM / utkarSeNa saptarAtraprarUDhAnAm / sAta rAta ke bar3e hue karor3oM bAlAnoM se sammaThe sannicite, saMmRSTaH sannicitaH DUMsa-ThUsa kara ghanIbhUta kara bharA huA hai| bharie vAlaggakoDINaM // 1 // bhRta: bAlAgrakoTibhiH // 1 // te NaM vAlagge no aggI DahejjA, tAni bAlAgrANi no agni: dahet, ve bAlAgna na agni se jalate haiM, na havA se no vAU harejjA, no kucchejjA, no vAyuH haret, no kuthyeyuH, no pari- ur3ate haiM, na asAra hote haiM, na vidhvasta hote no palividdhaMsejjA, no pUittAe vidhvaMsyeran no pUtitvena 'havvaM' haiM aura na durgandha ko prApta hote haiN| usa havvamAgacchejjA / tao NaM samae- aagccheyuH| tataH samaye-samaye ekaka koThe se pratyeka samaya meM eka eka bAlAgra samae egamegaM bAlaggaM avahAya bAlAgram apahRtya yAvatA kAlena sa ko nikAlane se jitane samaya meM vaha khAlI, jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe palyaH kSINaH nIrajAH nirlepaH niSThitaH raja rahita, nirlepa aura niSThita [antima nIrae nilleve niTrie bhvi| se bhavati / tadetad vyAvahArikam uddhAra- rUpa se khAlI hotA hai / vaha vyAvahArika taM vAvahArie uddhaarpliovme| palyopamam / uddhAra palyopama hai| Jain Education Intemational Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM prakaraNa : sUtra 418-424 gAhAeesa palANaM, koDAkoDI havejja dasaguNiyA / taM vAvahAriyassa uddhArasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 2 // 423. eehiM bAvahAriyauddhArapali ovama sAgaroyamehi ki oSaNaM ? eehi vAvahAriyauddhArapali ovama sAgarovamehinasthi kiMci ppaloyaNaM kevalaM paNNavaNa paNNavijjati / se taM vAvahArie uddhArapaoivame || 424. se kiM taM suhume uddhArapaliovame ? hame uddhArapaliodame se jahAnAmae palle siyA joyaNaM AyAma viksaMbheNaM, joyaNaM ur3aI uccattaNaM taM tiguNaM savisesaM parivarNa se NaM pallegAhA egAhiya beyAhiya teyAhiya, ukko seNaM sattarattaparUDhANaM / samma sanicite bharie vAlaggakoDINaM // 1 // tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejjAI khaMDAI kajjai / te NaM vAlaggA diTThoogAhaNAo asaM khejjaibhAgamettA suhamassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asaM khejjaguNA te NaM bAla no aggI DahejjA, no vAU harejjA, no kucchejjA, no pali vidvaMsejjA, no pUdattAe hathyamAgacchennA / tao NaM samae - samae egamegaM bAlaggaM avahAya jAie kAle se palle khINe nIrae nilleve niTThie bhavadda se taM suhame uddhArapali ovame / gAthAeteSAM palyAnAM koTikoTi bhavet daguNitA tad vyAvahArikasya uddhArasAgaropamasya ekasya bhavet parImAnam // 2 // etaM vyAvahArikaudvArapasyopamasAgaropame ki prayojanam ? esa vyAvahArikauddhArapatyopama-sAgaropamaH nAsti kicitprayojanaM, kevalaM prajJApanArtha prApyate tadetadvyAva hArikam uddhArapalyopamam / atha kiM tat sUkSmam uddhArapalpopamam ? sUkSmam uddhArapatyopama tad yathAnAma palyaH syAt yojanam ApAna vikarameNa yojanam am uccatvena tat triguNaM savizeSaM parikSepeNa, sa palyaH gAthA ekAhika - dvayahika vyahikAnAm utkarSeNa saptarAtraprarUDhAnAm / saMmRSTa: sannicita: bhRtaH bAlAprakoTibhiH // 1 // tatra ekaikaspa bAlAgrasya asaMkhyeyAni khaNDAni kriyante / tAni bAlAgrANi dRST yavagAhanAtaH asaMkhyeyabhAgamAtrANi sUkSmasya panakajIvasya zarIrAvagAhanAta asaMkhyeyaguNAni / tAni bAlAgrANi no agniH dahet, no vAyuH haret, no kuthyeyuH, no parividhvaMsyeran, no pUtitvena 'havaM' AgaccheyuH / tataH samaye samaye ekaikaM bAlAgram apahRtya yAvatA kAlena sa palyaH kSINa: nIrajA: nirlepaH niSThitaH bhavati / tadetat sUkSmam uddhArapAyopamam / 256 gAthA - 2. ina dasakoDAkoDa palyoM se eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama hotA hai / 423. ina vyAvahArika uddhAra palyopamoM aura sAgaropamoM kA kyA prayojana hai ? ina vyAvahArika uddhAra palyopamoM aura sAgaropamoM kA koI prayojana nahIM hai, kevala prarUpaNA ke lie prarUpaNA kI jAtI hai / vaha vyAvahArika uddhAra patyopama hai / 424. vaha sUkSma uddhAra patyopama kyA hai ? sUkSma uddhAra palyopama jaise koI koThA eka yojana lambA, caur3A, UMcA aura kucha adhika tigunI paridhi vAlA hai| vaha palya gAthA 1. eka, do, tIna dina yAvat utkRSTataH sAta rAta ke bar3he hue karor3oM bAlAnoM se ThUMsa-ThUMsa kara ghanIbhUta kara bharA huA hai / ina bAlAgroM meM se pratyeka bAlAgra ke asaMkhya khaNDa kie jAte haiM ve bAlAgra dRSTi viSaya meM Ane vAle pudgaloM kI avagAhanA ke asaMkhyeya bhAga mAtra aura sUkSma panaka jIva ke zarIra kI avagAhanA se asaMkhya gunA adhika haiM / ve bAlAgra na agni se jalate haiM, na havA meM ur3ate haiM, na asAra hote haiM, na vizvasta hote haiM aura na durgandha ko prApta hote haiM / usa koThe se pratyeka samaya meM ekaeka bAlAgra ko nikAlane se jitane samaya meM vaha koThA khAlI raja-rahita, nirlepa aura niSThita [antima rUpa se vAlI] hotA hai vaha sUkSma uddhAra palyopama hai / 1 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 aNuogadArAI gAhA--- gAthA gAthAeesi pallANaM, eteSAM palyAnAM, 2. ina dasa koDAkor3a palyoM se eka sUkSma koDAkoDI havejja dsgunniyaa| koTikoTi: maveta dshgnnitaa| uddhAra sAgaropama hotA hai| taM suhamassa uddhArasAgarovamassa tat sUkSmasya uddhArasAgaropamasya egassa bhave parImANaM // 1 // ekasya bhavet parImANam // 2 // 425. eehiM suhamauddhArapaliovama- etaH sUkSmauddhArapalyopama-sAga- 425. ina sUkSma uddhAra palyopamoM aura sAgaro sAgarovamehi ki paoyaNaM? eehiM ropamaiH ki prayojanam ? eta: sUkSma- pamoM kA kyA prayojana hai ? suhamauddhArapaliovama-sAgarova- uddhArapalyopama-sAgaropamaiH dvIpa- ___ ina sUkSma uddhAra palyopamoM aura sAgaromehiM dIva-samuddANaM uddhAro samudrANAm uddhAraH gRhyate / pamoM se dvIpa-samudroM kA uddhAra [parimANa] gheppi|| kiyA jAtA hai| 426. kevaiyA NaM bhaMte ! dIva-samuddA kiyantaH bhadanta ! dvIpa-samudrAH 426. bhante ! uddhAra se kitane dvIpa-samudra prarUpita uddhAreNaM paNNatA? goyamA! uddhAreNa prAptAH? gautama ! hote haiM ? jAvaiyA NaM aDAijjANaM uddhArasA- yAvantaH arddhatRtIyAnAm uddhArasAga gautama ! DhAI uddhAra sAgaropamoM ke jitane garovamANaM uddhArasamayA evaiyA ropamANAm uddhArasamayA: etAvantaH uddhAra samaya haiM utane dvIpa-samudra uddhAra se NaM dIva-samuddA uddhAreNaM pnnnnttaa| dvIpa-samudrAH uddhAreNa prjnyptaa:| prarUpita hote haiM / vaha sUkSma uddhAra palyopama se taM suhame uddhaarpliovme| se tadetat sUkSmam uddhArapalyopamam / hai / vaha uddhAra palyopama hai| taM uddhaarpliovme|| tadetad uddhArapalyopamam / 427.se ki taM addhApaliovame? atha kiM tada adhvApalyopamam ? 427. vaha adhvA palyopama kyA hai ? addhApaliovame duvihe paNNatte, taM adhvApalyopamaM vividha prajJapta, ____ adhvA palyopama ke do prakAra prajJapta haiM, jahA-suhume ya vAvahArie y|| tadyathA-- sUkSmaM ca vyAvahArika c| jaise- sUkSma aura vyAvahArika / 428. tatthaM NaM jese suhame se Thappe / tatra yat tat sUkSma tat sthaapym| 428. inameM jo sUkSma adhvA palyopama hai vaha sthApanIya hai| [dekheM sUtra 431] / 426. tattha Na jese vAvahArie: se tatra yata tada vyAvahArikama tada 429. inameM jo vyAvahArika adhvA palyopama hai jahAnAmae palle siyA-joyaNaM yathAnAma palya: syAt -- yojanam vaha isa prakAra hai - jaise koI koThA eka yojana AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM uDaDhaM AyAma-viSkambheNa, yojanam Urdhvam lambA, caur3A, UMcA aura kucha adhika tigunI uccattaNaM, taM tiguNaM savisesaM uccatvena, tat triguNaM savizeSa pari- paridhi vAlA hai / vaha palya-- parikkhaveNaM, se NaM palle -- kSepeNa, sa palya: gAthAgAhA-- gAthA-- egAhiya-beyAhiya-teyAhiya, 1. eka, do, tIna dina yAvat utkRSTataH ekAhika-dvayahika-vyahikANAm, ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM / utkarSeNa saptarAtraprarUDhAnAm / sAta rAta ke bar3he hue karor3oM bAlAnoM se sammaThe sannicite, lUMsa-ThUsa kara ghanIbhUta kara bharA huA hai| saMmRSTa: sannicitaH, bharie vAlaggakoDINaM // 1 // bhRtaH bAlAgrakoTibhiH // 1 // te NaM vAlagge no aggI DahejjA, ve bAlAna na agni meM jalate haiM, na havA meM tAni bAlAgrANi no agniH no vAU harejjA, no kucchejjA, dahet, no vAyuH haret, no kuthyeyuH, no ur3ate haiM, na asAra hote haiM, na vidhvasta hote haiM aura na durgandha ko prApta hote haiN| usa koThe se no palividdhaMsajjA, no pUittAe no parividhvaMsyerana, no pUtitvena 'havaM' sau-sau varSa ke bIta jAne para eka-eka bAlAgra hvvmaagcchejjaa| tao NaM vAsa- aagccheyuH| tata: varSazate-varSazate gate ko nikAlane se jitane samaya meM koThA khAlI, sae-vAsasae gate egamegaM vAlaggaM ekaikaM bAlAgram apahRtya yAvatA raja-rahita, nirlepa aura niSThita [antima rUpa avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle kAlena sa palyaH kSINaH nIrajA: nilepaH se khAlI] hotA hai| vaha vyAvahArika adhvA khoNe nIrae nilleve niTTie bhvi| niSThita: bhavati / tadetad dhyAvahArikam palyopama hai| Jain Education Intemational Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 dasavAM prakaraNa : sUtra 425-431 se taM vAvahArie addhaapliovme| adhvApalyopamam / gAhA gAthAeesi pallANaM. eteSAM palyAnAM, koDAkoDI havejja dsgunniyaa| koTikoTiH bhavet dshgunnitaa| taM vAvahAriyassa addhAsAgarovamassa tad vyAvahArikasya adhvAsAgaropamasya egassa bhave parImANaM // 2 // ekasya bhavet parImANam / / 2 / / gAthA1. ina dasa koDAkor3a adhvA palyoM se eka vyAvahArika adhvA sAgaropama hotA hai / 430. eehi vAvahAriyaaddhApali etaiH vyAvahArika adhyApalyopamaovama-sAgarovamehi ki paoyaNaM? sAgaropamaiH kiM prayojanam ? eta: eehi vAvahAriyaaddhApaliovama- vyAvahArika adhvApalyopama-sAgaropama: sAgarovamehi nasthi kivippaoyaNa, nAsti kiMcita prayojanam, kevalaM kevalaM paNNavaNaLaM pnnnnvijjti| prajJApanArtha prajJApyate / tadetad vyAvase taM vAvahArie addhaapliovme| hArikama adhvApalyopamama / 430. ina vyAvahArika adhvA palyopamoM aura ___sAgaropamoM kA kyA prayojana hai ? ina vyAvahArika adhvA palyopamoM aura sAgaropamoM kA koI prayojana nahIM hai| kevala prarUpaNA ke lie prarUpaNA kI jAtI hai| vaha vyAvahArika adhvA palyopama hai| 431. vaha sUkSma adhvA palyopama kyA hai ? sUkSma adhvA palyopama-jaise koI koThA eka yojana lambA, caur3A, UMcA aura kucha adhika tigunI paridhi vAlA hai / vaha palya gAthA 1. eka, do, tIna dina yAvat utkRSTata: sAta rAta ke bar3he hue karor3oM bAlAroM se lUMsa-ThUsa kara ghanIbhUta kara bharA huA hai| 431. se kitaM suhame addhApaliovame? atha ki tat sUkSmama adhvA sahame addhApaliovame : saM jahA- palyopamama ? sUkSmama adhvApalyopamaM nAmae palle siyA -joyaNa tad yathAnAma palya: syAt - yojanam AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM uDDhaM AyAma-viSkambheNa, yojanam Urdhvam uccattaNaM, taM tigaNaM savisesaM uccatvena, tata trigaNaM savizeSa parikkheveNaM; se Na palle parikSepeNa, sa palya:gAhA gAthAegAhiya-beyAhiya-teyAhiya, ekAhika-yahika-vyahikANAm, ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM / utkarSeNa saptarAtraprarUDhAnAm / sammaThe sannicite, saMmRSTaH sannicitaH bhRtaH bharie vAlaggakoDoNaM // 1 // bAlAgrakoTibhiH // 1 // tattha Na egamege vAlagge asaMkhe- tatra ekakasya bAlAgrasya asaMkhyejjAiM khaMDAI kajjai, te NaM yAni khaNDAni kriyante, tAni bAlAvAlagge didIogAhaNAo asaMkhe grANi dRSTyavagAhanAtaH asaMkhyeyajjaibhAgamettA suhamassa paNaga- bhAgamAtrANi sUkSmasya panakajIvasya jIvassa sarIrogAhaNAo asaM- zarIrAvagAhanAtaH asaMkhyevagaNAni / khejjgunnaa| te NaM vAlagge no tAni bAlAgrANi no agni: daheta, aggI DahejjA, no vAU harejjA, no vAyu: haret, no kuthyeyuH, no parino kucchejjA no palividdhaMsejjA, vidhvaMsyaren, no pUtitvena 'havvaM' no pUittAe hvvmaagcchejjaa| aagccheyuH| tataH varSazate-varSazate tao NaM vAsasae-vAsasae gate gate ekaikaM bAlAgram apahRtya pAvatA egamegaM vAlagga avahAya jAvaieNaM kAlena sa palyaH kSINaH nIrajAH nilaMpaH kAleNaM se palle khoNe nIrae niSThitaH bhvti| tadetata sUkSmam nilleve nidie bhavai / se taM suhame adhvApalyopamam / addhaapliovme| ina bAlAnoM meM se pratyeka bAlAgra ke asaMkhya khaNDa kie jAte haiM / ve bAlAgra dRSTi viSaya meM Ane vAle pudgaloM kI avagAhanA ke asaMkhyeya bhAga mAtra aura sUkSma panaka jIva ke zarIra kI avagAhanA se asaMkhya gunA adhika hote haiN| ve bAlAgra na agni meM jalate haiM, na havA meM ur3ate haiM, na asAra hote haiM, na vidhvasta hote haiM aura na durgandha ko prApta hote haiM / usa koThe se sau-sau varSa ke bIta jAne para eka-eka bAlAtra nikAlane se jitane samaya meM vaha koThA khAlI, raja-rahita, nirlepa aura niSThita antima rUpa se khAlI hotA hai| vaha sUkSma adhvA palyopama hai| Jain Education Intemational Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 gAhAeesa pallANaM, koDAkoDI bhavejja dasaguNiyA / taM suhamarasa addhAsAgaroyamassa egassa bhave parImANaM ||2|| 432. eehi suhumaaddhApaliovamasAgaropamehi ki paoSaNaM ? eehi muhamaaddhApaliodama-sAgarovamehi neraiyatirikta joNiya-manussa deyANaM AuyAI mavijjati // 433. neraiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM dasavAsasahassAI unako seNaM tettIsa sAgarovamAI / jahA paNNavaNAe ThiIpae savva - sattANaM / se taM suhume addhApaliovame se taM adApaliodame || 1 434. se kiM taM vetapaliodame ? khettapalio me duvihe paNNatte, taM jahA - suhumeya vAvahArie ya // 435. tattha NaM jese suhume se Thappe // 436. tattha NaM jese vAvahArie se jahAnAmae palle siyA joyaNaM AyAma vikkhabheNaM, joyaNaM ur3a uccateNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM; se NaM pallegAhA egAhiya - beyAhiya teyAhiya, ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM / sammaTThe sannicite, bharie vAlaggakoDINaM // 1 // te NaM vAlagge no aggI uhejjA, no vAU harejjA, no kucchejjA, no palivisajjA, no pUisAe havvamAgacchejjA / je NaM tassa AgAsapaesA tehi vAlaggehi aSkunnA, tao gaM samae samae gAthA eteSAM pAnAM koTikoTi bhavet dazaguNatA tadvyAvahArikasya AvAsAvaropamasya ekasya bhavet parImANam ||2|| etaM sUkSma adhyAyasyopadha-sAthazeparma ki prayojanam ? evaM sUkSma adhvA palyopama- sAgaropamaiH nairayikatiryagyonika manuSya devAnAm AyuThakAni mIyante / nairayikANAM bhavanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahakhANi utka sAgaropamAthi yathA prajJApanAyAM sthitipadaM sarvasattvAnAm / tadetat sUkSmam adhvApatyopamam / tadetad adhvApalyopamam / atha kiM tat kSetrapalyopamam ? kSetrapalyopamaM dvividhaM prajJapta, tadyathA munyAvahAri tatra yat tat sUkSmaM tat sthA pyam / tatra yat tad vyAvahArikama tad yathAnAma palya syAt yojanam AyAma-viSkambheNa yojanam Um uccatvena tat triguNaM savizeSaM parikSepeNa, sa palya: 1 gAthA ekA hika-dvayahika vyahikANAm, utkarSeNa saptarAtraprarUDhAnAm / saMsRSTa samacitaH bhRtaH bAlAgrakoTibhiH || 1 || tAni bAlAgrANi no agniH dahet, no vAyuH hareta, no kuthyeyuH, no parividhvaMzyeran no vRtitvena 'havaM A ccheyuH / ye tasya AkAzapradezAH taiH bAlAgreH 'apphunnA', tataH samayesamaye ekam AkAzapradezam apahRtya aNuogadArAI gAthA 1. ina dasa kor3Akor3a adhvA palyoM se eka sUkSma adhvA sAgaropama hotA hai / 432. ina sUkSma adhvA palyopamoM aura sAgaropamoM kA kyA prayojana hai ? ina sUkSma adhvA patyopamoM aura sAgarIpoM se vairayika, siyonika jIva manuSya aura devoM kA AyuSya mApA jAtA hai / 433. bhante ! nairayika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI prajJapta hai ? gautama ! jaghanyataH dasa utkRSTataH tetIsa sAgaropama / hajAra varSa yahAM prajJApanA ke sthiti pada [ pada 4] ke anusAra saba jIvoM kI sthiti pratipAdanIya hai / vaha sUkSma adhvApalyopama hai / vaha adhvApalyopama hai / dy 434. vaha kSetrapalyopama kyA hai ? kSetrapalyopama ke do prakAra prajJapta haiM, jaisesUkSma aura vyAvahArika / 435 . inameM jo sUkSma kSetrapalyopama hai vaha sthApanIya hai| [dekheM sUtra 428 ] / 436 . inameM jo vyAvahArika kSetrapalyopama hai vaha isa prakAra hai jaise koI koThA eka yojana lambA, caur3A. UMcA aura kucha adhika tigunI paridhi vAlA hai / vaha palya gAthA 1. eka, do, tIna dina yAvat utkRSTataH sAta rAta ke bar3he hue karor3oM vAlAgroM se ThUMsa-ThUMsa kara ghanIbhUta kara bharA huA hai| ve bAlAgra na agni se jalate hai, na havA meM ur3ate haiM, na asAra hote haiM, na vidhvasta hote haiM aura na dugandha ko prApta hote haiN| usa koThe ke jo AkAza pradeza una bAlAnoM se vyApta haiM, unameM se prati samaya eka-eka AkAza pradeza kA apahAra karane para jitane Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM prakaraNa : sUtra 432-438 egamegaM AgAsapaesaM avahAya jAvaiNaM kAle se pahale khone nIrae nilleve niTTie bhava se taM vAyahArie khettapalio me / gAhA-- eesa pallANaM, koTAkoTI bhavejja dasaguNiyA / saMvAhAriyA vettasAgaroyamassa egassa bhave parImANaM // 1 // bAvahAriyavetapalioma sAgaropamehi ki pavaNaM ? eehi vAvahAriyatapalioyama sAgarovamehi natthi kicippaoyaNaM kevalaM paNNava paNNavijjai / se taM vAvahArie khettapaliovame || 437. eehi tehi vAlaggehi apphunnA vA aNakunnA thA, to NaM samae- samae egamegaM AgAsapaesaM avahAya yAvatA kAlena sa palyaH kSINaH mIrajA: nilaeNpa niSThitaH bhavati / tadeta vyAvahArika kSetropamam / gAthA eteSAM palyAnAM koTikoTi bhavet dazamitA tada vyAvahArikasya kSetrasAmaropamasya ekasya bhavet parImANam // 1 // 438. se kiM taM suhume khettapalio me ? sumevettapaliodame se jahA siyA joyaNaM nAmae patle AyAma - vikkhaMbheNaM, joyaNaM ur3aDhaM uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikleveNaM; se NaM pahalegAhA egAhiya - beyAhiya teyAhiya, ukkoseNaM sattaratapANaM / sammaTThe sannicite, bharie bAlaggakoTIgaM // / 1 // tasya NaM eyamege vAlI asaMkhejjAI khaMDAI kajjai, te NaM vAlaggA viDIogAhaNAo asaMbhAgamelA suhumassa paNagajIvasta sarIrogAhaNAo asaMkhejjaguNA / te NaM vAlagge no aggI DahejjA, no vAU harejjA, no phucchenA nopaliviiMsejjA no itAe havyamAgacchegnA / je tatra ekaikasya bAlAgrasya asaMkhyeyAni khaNDAni kriyante / tAni bAlAprANi dRSTayavanAnAtaH asaMkhyeyamAgamAtrANi sUkSmasya panakajIvasya zarIrAvagAhanAta asaMkhyeyamnAni tAni bAlAgrANi no agniH daheta, no vAyuH haret, no kuthyeyuH, no parividhvaMsyeran, lina 'ha' aagncheyuH| ye tasya palyasya AkAzapradezAH taiH gaM tassa pahalassa AgAsapaesA vAlA 'annA' yA 'ga' evaM vyAvahArika sAgaropame ki prayojanam ? evaM vyAvahArika kSetrapalyopama-sAgaropame nAsti kiJcid prayojanam, kevalaM prajJApanArthaM prajJApyate / tadetad vyAbahArikakSetrapalyopamam / atha kiM tat sUkSmaM kSetrapalyopamam ? sUkSmaM kSetrasyopamam tad yathAnAma palyaH syAt -yojanam AyAma- viSkambheNa, yojanam Urdhvam uccatvena tat triguNaM savizeSaM parikSepeNa, sa palyaH gAthA ekAhika yaha vyahikANAm, utkarSeNa saptarAtraprarUDhAnAma / saMsRSTaH samacitaH bhRtaH bAlAgrakoTibhiH // 1 // vA, tataH samaya-samaye ekaikam AkAzapradezam apahara apahRtya kAlena sa palyaH kSINa: nIrajAH yAvatA 263 samaya meM vaha koThA khAlI, raja rahita, ni aura niSThita [antima rUpa se bAnI] hotA hai vaha vyAvahArika kSetra patyoSama hai| gAthA 1. ina dasa kor3Akor3a palyoM se eka vyAvahArika kSetra sAgaropama hotA hai / 437. ina vyAvahArika kSetrapalyopamoM aura sAgaropamoM kA kyA prayojana hai ? ina vyAvahArika kSetrasyopamoM aura sAgaropamoM kA koI prayojana nahIM hai| kevala prarUpaNA ke lie prarUpaNA kI jAtI hai / vaha vyAvahArika kSetrapasyo hai| 438. vaha sUkSma kSetrapalyopama kyA hai ? sUkSma kSetrapalyopama - jaise koI koThA eka yojana lambA, caur3A, UMcA aura kucha adhika tigunI paridhi vAlA hai / vaha palya gAthA - 1. eka, do, tIna dina yAvat utkRSTataH sAta rAta ke bar3he hue karor3oM bAlAgroM se ThUMsaThUsa kara ghanIbhUta kara bharA huA hai / ina bAlAnoM meM se pratyeka bAlAgra ke asaMkhya khaNDa kie jAte haiM / ve bAlAgra dRSTi viSaya meM Ane vAle pudgaloM kI avagAhanA se asaMkhyeya bhAga mAtra aura sUkSma panaka jIva ke zarIra kI avagAhanA se asaMkhya gunA adhika hote haiN| ve bAlAgra na agni se jalate haiM, na havA meM ur3ate haiM, na asAra hote haiM aura na durgandha ko prApta hote haiN| usa koThe ke jo AkAza pradeza una bAlAnoM se vyApta hoM yA avyApta unameM se prati samaya eka-eka AkAza pradeza kA apahAra karane para jitane samaya meM vaha koThA khAlI, raja rahita, nirlepa aura niSThita [ antima Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jAvaiNaM kAle se palle khINe nIrae nilleve niTThie bhavai / se taM suhame khetapaliodame // 436. tattha NaM coyae paNNavagaM evaM vayAsI - atthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA, jeNaM vAlaggehi amarapunnA ? haMtA asthi / jahA ko dito ? se jahAnAmae koTThae siyA kohaMDANaM bharie, tattha NaM mAuliMgA pakkhittA te vi mAyA, taraca NaM billA pakhitA te vi mAyA, tatya NaM AmalagA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM bayarA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM caNagA pakkhitA te vi mAyA, tattha NaM muggA pakkhittA te vi mAyA, tatya NaM sarisavA pakkhittA te vi mAyA, taraca NaM gaMgAvAluyA pakkhittA sA vi mAyA, evameva eeNaM viTThaleNaM asthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA, jeNaM tehi vAlahiM aNakunnA / gAhA eesi palANaM, koDAkoDI bhavejja dasaguNiyA / taM suhassa khetasAgaroyamassa egassa bhave parImANaM // 1 // 440. ehi sumattapalioma sAgarovamehi ki pajoSaNaM ? eehi suhumakhettapaliovamasAgarovamehiM diTTivAe davvA maviti // davvA 441. vihA NaM bhaMte ! paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA jIvadayA ya ajIvadavvA ya || 442. ajIvadavvA NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA ? goyamA ! duvihA nirlepaH niSThitaH bhavati / tadetata sUkSmaM kSetrapalyopamam / tasya palyasya tatra codakaH prajJApakam evam avAdIt - asti AkAzapradezA:, ye bAlAyai: 'aNapphunnA' ? haMta asti / yathA kaH dRSTAntaH ? tad yathAnAma koSThaH syAt kutaH tatra mAtuliGgAH prakSiptAH tespi mAtA:, tatra bilvAH prakSiptAH te'pi mAtA:, tatra AmalakAH prakSiptAH te'pi mAtAH, tatra badarANiH prakSiptAni tAni api mAtAni, tatra caNakA prakSiptAH te'pi mAtA, tatra mudgA: prakSiptA te'pi mAtAH, tatra sarSapAH prakSiptA te'pi mAtA:, tatra gaMgAvAlukA prakSiptA sA'pi mAtA, evameva etena dRSTAntena santi tasya palyasya AkAzapradezA:, ye taiH bAlAH 'aNapphunnA' / gAthA eteSAM palyAnAM koTikoTi bhavettA tat sUkSmasya kSetrasAgaropamasya ekasya bhavet parImANam ||1| evaM sUkSmakSetrapalyopama-sAgaro : ki prayojanam eta palyopama - sAgaropamaH dravyANi mIyante / dRSTavA katividhAni bhadanta ! dravyANi prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni tadyathA jIvadravyANi ca ajIvadravyANi ca / ajIvadravyANi bhadanta ! kativi pAni prazaptAni ? gautama dvividhAni aNuogadArAI rUpa se khAlI ] hotA hai / vaha sUkSma kSetrapalyopama hai| 439. yahAM preraka ne prajJApaka se isa prakAra kahAkyA usa koThe ke vaise AkAza pradeza haiM jo una bAlAnoM se avyApta hoM ? hAM hai / jaise koI dRSTAMta hai ? jaise koI koThA kuSmANDoM [kumhar3oM se bharA huA hai usameM bijore DAle ve bhI samA gae, usameM bilva phala DAle ve bhI samA gae usameM AvaMle DAle ve bhI samA gae, usameM baira DAle ve bhI samA gae, usameM cane DAle ve bhI samA gae, usameM mUMga DAle ve bhI samA gae, usameM sarasoM ke dAne DAle ve bhI samA gae aura usameM gaMgA nadI ke bAlukA- kaNa DAle ve bhI samA ge| isa prakAra isa dRSTAMta se jAnA jAtA hai ki usa koThe ke vaise AkAza pradeza haiM jo una bAlAnoM se avyApta rahate haiM / gAthA 1. ina dasa kor3Akor3a patyoM kA eka sUkSma kSetra sAgaropama hotA hai| 440. ina sUkSma kSetrapalyopamoM aura sAgaropamoM kA kyA prayojana hai ? ina sUkSma kSetrapalyopamoM aura sAgaropamoM se dRSTivAda meM dravya mApe jAte haiM / 441. bhante ! dravya ke kitane prakAra prajJapta haiM ? gautama ! dravya ke do prakAra prajJapta haiM, jaise jIva dravya aura ajIva dravya | - 442. bhante ! ajIva dravya ke kitane prakAra prajJapta haiM ? Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM prakaraNa : sUtra 436-445 265 paNNattA, taM jahA-arUviajIva- prajJaptAni, tadyathA --arUpiajIvadavvA ya rUviajIvadavvA y|| dravyANi ca rUpiajIvadravyANi ca / gautama ! ajIva dravya ke do prakAra prajJapta haiM, jaise--arUpI ajIva dravya aura rUpI ajIva dravya / 443. arUviajIvadavvA NaM bhaMte ! arUpiajIvadravyANi bhadanta ! kaivihA paNNattA? goyamA! katividhAni prajJaptAni ? gautama ! dasavihA paNNattA, taM jahA- davidhAni prajJaptAni, tadyathAdhammatthikAe dhammasthikAyassa desA dharmAstikAyaH, dharmAstikAyasya dezA: dhammasthikAyassa paesA, adhamma- dharmAstikAyasya pradezAH, adharmAstisthikAe adhammatthikAyassa desA kAyaH adharmAstikAyasya dezAH adharmAadhammasthikAyassa paesA, AgAsa- stikAyasya pradezAH, AkAzAstikAya: tthikAe AgAsasthikAyassa desA AkAzAstikAyasya dezAH AkAzAAgAsasthikAyassa paesA, addhA- stikAyasya pradezAH, adhvAsamayaH / sme|| 443. bhante ! arUpI ajIva dravya ke kitane prakAra prajJapta haiM ? gautama ! arUpI ajIva dravya ke dasa prakAra prajJapta haiM, jaise-dharmAstikAya, dharmAstikAya ke deza, dharmAstikAya ke pradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAya ke deza, adharmAstikAya ke pradeza, AkAzAstikAya, AkAzAstikAya ke deza, AkAzAstikAya ke pradeza aura adhvaasmy| 444. rUviajIvadavvA NaM bhaMte ! kai- rUpiajIvadravyANi- bhadanta ! vihA paNNatA ? goyamA! cau- katividhAni prajJaptAni ? gautama ! vihA paNNatA, taM jahA-khaMdhA catuvidhAni prajJaptAni, tadyathA - khaMdhadesA khaMdhappaesA paramANu- skandhAH skandhadezAH skandhapradezAH pogglaa| te NaM bhaMte ! ki paramANupudgalAH / tAni bhadanta ! ki saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA? saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni ? goyamA! no saMkhejjA, no asaM- gautama ! no saMkhyeyAni, no asaMkhyekhajjA, annNtaa| yAni, anantAni / 444. bhante ! rUpI ajIva dravya ke kitane prakAra prajJapta haiM ? gautama ! rUpI ajIva dravya ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaise-skandha, skandha deza, skandha pradeza aura paramANu pudgala / bhante ! ve dravya saMkhyeya haiM ? asaMkhyeya haiM ? athavA ananta haiM ? gautama ! ve na saMkhyeya haiM, na asaMkhyeya haiM, ananta haiN| bhante ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki rUpI ajIva dravya na saMkhyeya haiM, na asaMkhyeya haiM, ananta haiM ? ___ gautama ! ananta paramANu pudgala haiM, ananta dvipradezika skandha haiM yAvat ananta anantapradezika skandha haiM, gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ve dravya na saMkhyeya haiM, na asaMkhyeya haiM, ananta haiN| se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vaccai... tat kenArthena bhadanta ! evam te zaM no saMkhejjA, no asaMkhejjA, ucyate tAni no saMkhyeyAni, no aNaMtA? goyamA! aNaMtA asaMkhyeyAni, anantAni ? gautama ! paramANapoggalA aNaMtA dupaesiyA anantA: paramANupudgalAH anantAH khaMdhA jAba aNaMtA aNaMtapaesiyA dvipradezikAH skandhAH yAvad anantAH khaMdhA, se teNaTheNaM goyamA! evaM anantapradezikAH skandhAH, tat tenArthena vuccai-te NaM no saMkhejjA, no gautama ! evam ! ucyate tAni no asaMkhejjA, aNaMtA // saMkhyeyAni, no asaMkhyeyAni, anntaani| 445. jIvadavvA NaM bhaMte ! ki jIvadravyANi bhadanta ! ki saMkhye- 445 bhante ! jIva dravya saMkhyeya haiM ? asaMkhyeya saMkhajjA asaMkhejjA aNaMtA? yAni asaMkhyeyAni anantAni ? haiM ? athavA ananta haiM ? goyamA! no saMkhejjA, no asaM- gautama ! no saMkhyeyAni, no asaMkhye- gautama ! ve na saMkhyeya haiM, na asaMkhyeya haiM, khajjA, annNtaa| yAni, anantAni / ananta haiN| se keNaTaThaNaM bhaMte ! evaM vaccai- tat kenArthena bhadanta ! evam bhante ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai jIvadavvA gaM no saMkhejjA, no ucyate jIvadravyANi no saMkhyeyAni, ki jIva dravya na saMkhyeya haiM ? na asaMkhyeya asaMkhajjA, aNatA? goyamA! no asaMkhyeyAni, anantAni ? gautama! haiM ? ananta haiM ? asaMkhejjA neraiyA, asaMkhejjA asaMkhyeyA: nairayikAH, asaMkhyeyAH ___ gautama ! nairayika jIva asaMkhyeya haiM, asuraasurakumArA jAva asaMkhajjA asurakumArA: yAvad asaMkhyeyAH kumAra se stanitakumAra taka ke jIva asaMkhyeya Jain Education Intemational Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI thaNiyakumArA, asaMkhejjA puDhavi- stanitakumArA:, asaMkhyeyAH pRthivI- haiM, pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika kAiyA, asaMkhejjA AukAiyA, kAyikAH, asaMkhyeyA apkAyikAH, aura vAyukAyika jIva asaMkhyeya haiM, vanaspatiasaMkhajjA teukAiyA, asaMkhejjA asaMkhyeyA: tejaskAyikAH, asaMkhyeyAH kAyika jIva ananta haiM, dvIndriya, trIndriya, vAukAiyA, agaMtA vaNassai- vAyukAyikAH, anantAH vanaspati- caturindriya, paJcendriyatiyaMgyonika, manuSya, kAiyA, asaMkhajjA beiMdiyA, asaM- kAyikAH, asaMkhyeyA: dvIndriyA:, vAnamaMtara, jyotiSka aura vaimAnika jIva khejjA teiMdiyA, asaMkhejjA cau- asaMkhyeyA: trIndriyA:, asaMkhyeyAH asaMkhyeya haiM, siddha ananta haiM / gautama ! isa hetu ridiyA, asaMkhejjA paMcidiya- caturiMdriyA, asaMkhyeyAH paJcendriya se aisA kahA jAtA hai ki jIva dravya saMkhyeya tirikkhajogiyA, asaMkhejjA tiryagyonikAH, asaMkhyeyA: manuSyAH, nahIM haiM, asaMkhyeya nahIM haiM, ananta haiN| maNussA, asaMkhejjA vANamaMtarA, asaMkhyeyAH vAnamantarAH, asaMkhyeyAH asaMkhejjA joisiyA, asaMkhejjA jyotiSikA:, asaMkhyeyAH vaimAnikA:, vemANiyA, aNaMtA siddhA, se teNa- anantAH siddhAH, tat tenArthena TheNaM goyamA! evaM vaccai- gautama! evam ucyate--jIvadravyANi jIvadavvA NaM no saMkhejjA, no no saMkhyeyAni, no asaMkhyeyAni, asaMkhajjA, annNtaa|| anntaani| 446. kai NaM bhaMte ! sarorA paNNattA ? kati bhadanta ! zarIrANi 446. bhante ! zarIra ke kitane prakAra prajJapta haiM ? goyamA! paMca sarorA paNNattA, taM prajJaptAni ? gautama! paMca zarIrANi gautama ! zarIra ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jahA-orAlie veuvvie AhA- prajJaptAni, tadyathA-audArika jaise-audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa rae teyae kmme|| vaikriyam AhArakaM tejasaM karmakam / aura kaarmnn| 447. neraiyANaM bhaMte ! kai sarIrA narayikANAM bhadanta ! kati 447. bhante ! nairayika jIvoM ke kitane zarIra paNNatA ? goyamA ! tao sarIrA zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! prajJapta haiN| paNNatA, taM jahA -veuvie teyae trINi zarIrANi prajJaptAni, tadyathA gautama ! unake tIna zarIra prajJapta haiM, jaise kmme|| vaikriyaM tejasaM karmakam / vaikriya, taijasa aura kArmaNa / 448. asurakumArANa bhaMte ! kaI asurakamArANAM bhavanta ! kati 448. bhante ! asurakUmAra devoM ke kitane zarIra sarIrA paNNattA? goyamA ! tao zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! trINi prajJapta haiM ? sarIrA paNNatA, taM jahA-veu- zarIrANi prajJaptAni, tadyathA-vakriyaM gautama ! unake tIna zarIra prajJapta haiM, jaise vie teyae kammae / taMjasaM karmakam / -vaikriya, tejasa aura kArmaNa / 446. evaM tiNNi-tiNNi ee ceva evaM trINi-trINi etAni caiva 449. isI prakAra stanitakumAra paryanta devoM ke sarIrA jAva thaNiyakumArANa zarIrANi yAvat stanitakumArANAM tIna-tIna zarIra pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. bhANiyavvA // bhnnitvyaani| 254] 450. puDhavikAiyANaM bhaMte ! kai pRthivIkAyikAnAM bhavanta ! kati 450. bhante ! pRthvIkAyika jIvoM ke kitane zarIra sarIrA paNNattA ? goyamA ! tao zarIrANi prajJaptAni ? gautama! prajJapta haiM ? sarIrA paNNattA, taM jahA-orA- trINi zarIrANi prajJaptAni tadyathA gautama ! unake tIna zarIra prajJapta haiM, jaise lie teyae kmme|| - audArikaM taijasaM karmakam / -audArika, tejasa aura kArmaNa / 451. evaM Au-teu-vaNassa ikAiyANa evam apa-tejas-vanaspatikAyi- 451. isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vi ee ceva tiNi sarIrA bhANi- kAnAm api etAni caiva trINi zarI- banaspatikAyika jIvoM ke bhI ye hI tIna-tIna yavvA // rANi bhnnitvyaani| zarIra pratipAdanIya haiN| 452. vAukAiyANaM bhaMte ! kai vAyukAyikAnAM bhavanta ! kati 452. bhante ! vAyukAyika jIvoM ke kitane zarIra sarIrA paNNattA? goyamA ! zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! prajJapta haiM ? Jain Education Intemational Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM prakaraNa : sUtra 446-458 267 cattAri sarIrA paNNattA, taM jahA catvAri zarIrANi prajJaptAni, tadyathA gautama ! unake cAra zarIra prajJapta haiM, jaise -orAlie veunvie teyae -audArikaM vaikriyaM taijasaM karmakam / -audArika, vaikriya, tejasa aura kArmaNa / kmme|| 453. beiMdiya-teiMdiya-caridiyANaM dvIndriya-trIndriya-caturindriyANAM 453 dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke jahA puddhvikaaiyaannN|| yathA pRthivIkAyikAnAm / zarIra pRthvIkAyika jIvoM kI bhAMti pratipAdanIya haiN| 454. paMcidiyatirikkhajoNiyANaM paJcendriyatiryagyonikAnAM yathA 454. paJcendriyatiryagyonika jIvoM ke zarIra jahA vaaukaaiyaannN|| vAyukAyikAnAm / vAyukAyika jIvoM kI bhAMti pratipAdanIya haiN| 455. maNassANaM bhaMte ! kai sarorA manuSyANAM bhadanta ! kati zarI- 455. bhante ! manuSya ke kitane zarIra prajJapta haiM ? paNNattA ? goyamA ! paMca sarIrA rANi prajJaptAni ? gautama! paMca gautama ! unake pAMca zarIra prajJapta haiM, jaise papaNattA, taM jahA--orAlie zarIrANi prajJaptAni, tadyathA- --audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa aura veuvie AhArae teyae kammae / audArikaM vaikriyam AhArakaM tejasaM kArmaNa / karmakam / 456. vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM jahA neraiyANaM // vAnamanta rANAM jyotiSikANAM 456. vAnamaMtara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke vaimAnikAnAM yathA narayikANAm / zarIra nairayika jIvoM kI bhAMti pratipAdanIya 457. bhante ! audArika zarIra kitane prajJapta 457. kevaiyA NaM bhaMte ! orAliya- kiyanti bhadanta ! audArika- sarIrA paNNattA? goyamA! zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! duvihA paNNattA, taM jahA-baddha- dvividhAni prajJaptAni, tadyathA -- llayA ya mukkellayA ya / tattha NaM baddhAni ca muktAni c| tatra yAni jete baddhellayA te NaM asaMkhejjA, etAni baddhAni tAni asaMkhyeyAni, asaMkhejjAhi ussappiNI-osappi- asaMkhyeyAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH Nohi avahoraMti kAlao, khettao apahiyante kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyAH asaMkhejjA logaa| tattha NaM jete lokAH / tatra yAni etAni muktAni mukkellayA te NaM aNaMtA, aNaMtAhi tAni anantAni, anantAbhi: utsapiussappiNI-osappiNIhi avahI- NyavasarpiNIbhiH apahriyante kAlataH, raMti kAlao. khettao aNaMtA kSetrataH anantA: lokAH, dravyataH logA, dabbao abhavasiddhiehi abhavyasiddhikaH anantaguNAni siddhAaNaMtaguNA siddhANaM annNtbhaago|| nAm anantabhAgaH / __mautama ! audArika zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-baddha aura mukt| unameM jo baddha haiM ve asaMkhyeya haiM / kAla kI dRSTi se asaMkhyeya utsarpiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra hotA hai / kSetra kI dRSTi se ve asaMkhyeya loka jitane haiN| unameM jo mukta haiM ve ananta haiN| kAla kI dRSTi se ananta utsapiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra hotA hai / kSetra kI dRSTi se ve ananta loka jitane haiN| dravya kI dRSTi se abhavasiddhika jIvoM se anantagunA adhika aura siddhoM ke anantaveM bhAga meM haiN| 458. kevaiyA NaM bhaMte ! veuviya- kiyanti bhadanta ! vaikriyazarI- 458. bhante ! vaikriya zarIra kitane prajJapta haiM ? sarIrA paNNatA? goyamA! rANi prajJaptAni ? gautama ! dvivi- gautama! vaikriya zarIra ke do prakAra duvihA paNNattA, taM jahA--baddha- dhAni prajJaptAni, tadyathA-baddhAni ca prajJapta haiM, jaise-baddha aura mukta / llayA ya mukkellayA ya / tattha NaM muktAni c| tatra yAni etAni unameM jo baddha haiM ve asaMkhyeya haiM, kAla kI jete baddhellayA te NaM asaMkhejjA, baddhAni tAni asaMkhyeyAni, asaMkhye- dRSTi se asaMkhyeya utsarpiNI aura avasarpiNI asaMkhejjAhiM ussappiNI-osappi- yAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH apa- meM unakA apahAra hotA hai / kSetra kI dRSTi se Nohi avahIraMti kAlao, khettao hriyante kAlataH, kSetrataH asaMkhyayAH ve pratara ke asaMkhyeya bhAga meM honevAlI asaMkhyeya asaMkhejjAo seDhIo payarassa zreNyaH pratarasya asaMkhyeyatamabhAgaH / tatra zreNiyoM ke AkAzapradeza jitane hote haiN| Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 abhAgo tattha NaM jete mukkellayA te NaM anaMtA, aNatAhi ussappiNI ossappiNIhi avahI raMti kAlao, sesaM jahA orA liyassa sukkellayA tahA ee vi bhANi // 456. kevaiyA gaM bhaMte ! sarIrA paNNattA ? AhAragagoyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA baddhallayA ya mukkellayA va / tattha NaM jete baddhallayA te NaM siya atthi siya natthi, jai atthi jahaNaNeNaM ego vA do vA tiSNi vA, ukkoseNaM sahassapuhattaM / nukkellayA jahA oroliya sarIrassa bhANiyA || tahA 460. kevaiyA NaM bhaMte! teyagasarIrA paNNattA ? goyamA ! dubihA paNNattA, taM jahAM baddhellayA ya mukkellayA / tattha NaM jete ballayA te NaM anaMtA anaMtAha utsapiNI osapiNIhi avahI raMti kAlao, khettao anaMtA logA baya siddhehi anaMtaguNaH sajIvANaM anaMtabhAguNA / tatya NaM jete mukkellayA te Na anaMtA, anaMtAhi ussappiNI osappi - NIhi ahIraMti kAlao, khettao anaMtA logA, davvao savvajIvaha anaMtaguNA jIvavaggassa anaMta bhAgo || 461. vANaM bhaMte! kammagasarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA ballayA ya mukkellayA va jahA tevagatarI tahA kammagasarorA vi bhANi yadhvA || 462. merA bhaMte! kevaiyA orAliyasarIrA paNNattA ? goyamA ! pAni tAni muninAni anantAbhiH utsarpiNyavasarpiNIbhi: apahriyante kAlataH, zeSaM yathA audArikasya muktAni tathA etAni api bhaNitavyAni / tadyathA kiyanti bhadanta ! zarIrANi prajJaptAni ? dvividhAni prajJaptAni baddhAni ca muktAni ca / tatra yAni etAni baddhAni tAni syAd asti syAt nAsti, yadi asti jaghanyena ekaM vA dve vA trINi vA, utkarSeNa sahastrapRthaktvam / muktAni yathA audArikazarIrasya tathA ni AhArakagautama ! kiyanti bhadanta ! taijasazarIrANi prajJaptAni ? gautama Divi dhAni prajJaptAni tadyathA - baddhAni ca muktAni ca / tatra yAni etAni baddhAna tAni anantAni, anantAbhiH utsasipijI apayante kAlataH, kSetrataH anantA: lokAH, prayataH siddhebhyaH nagumAna sarvajIvAnAm ananta mAgonAH / tatra yAni etAni kAni tAni anantAni anantAbhiH utsarpiNyavasarpiNIbhiH apahiyate kAlataH, kSetra ana lokA:, dravyataH sarvajIvebhyaH anantaguNAni jIvavargasya anantabhAgaH / kiyanti bhadanta ! karmakazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / yathA tejasazarIrANi tathA karmakazarIrANi api bhaNitavyAni / nairayikANAM bhavanta ! kiyanti audArikazarIrANi prajJaptAni ? aNuodArAI unameM jo mukta haiM ve ananta haiM, kAla kI dRSTi se ananta utsarpiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra hotA hai / zeSa audArika mukta zarIroM kI bhAMti ye bhI pratipAdanIya haiM / 459. bhante ! AhAraka zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama! AhAraka zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise- baddha aura mukta / unameM jo baddha haiM ve kabhI hote haiM aura kabhI nahIM hote / yadi hote haiM to jaghanyataH eka do athavA tIna aura utkRSTataH do hajAra se nau hajAra taka hote haiM / mukta zarIra audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN|" 460 bhante ! tejasa zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! tejasa zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise--baddha aura mukta / unameM jo baddha haiM ve ananta haiN| kAla kI dRSTi se ananta utsarpiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra hotA hai| kSetra kI dRSTi se ve ananta loka jitane haiM dravya kI dRSTi se siddhoM se anantagunA adhika aura saba jIvoM se ananta bhAga kama haiM / unameM jo mukta haiM ve ananta haiM, kAla kI dRSTi se ananta utsarpiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra hotA hai / kSetra kI dRSTi se ve ananta loka jitane haiM / dravya kI dRSTi se saba jIvoM se ananta gunA adhika aura jIva varga ke anantaveM bhAga jitane haiM / 461. bhante ! kArmaNa zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! kArmaNa zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise -baddha aura mukta kArmaNa zarIra tejasa zarIra kI bhAMti hI pratipAdanIya haiN| 462. bhante ! nairayika jIvoM ke audArika zarIra kitane prajJapta haiM ? Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM prakaraNa : sUtra 456-465 taM jahA- baddhe duvihA paNNattA, yAya mukkelAya tattha NaM jete ballayA se NaM naritha NaM jete mukkelayA te jahA jahiyA orAli yasarIrA tahA bhANi tastha yavvA || 463. nerayANaM bhaMte! kevaDayA veuyasarI paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA bar3e llayA ya mukkellayA ya / tattha NaM jete badvellayA te gaM asaMkhejjA, asaMjjAha ussappiNI osappi hi avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjAo seDIo payarassa asaMkhejjaibhAgo / tAsi NaM seDhINaM vizvaMbhasUI aMgulapadamavaggamUlaM biiyaggamUla paDupaNaM ahava NaM aMgula biiyavaggamUlaghaNapamANamettAo seDhIo / tattha NaM jete mukkellayA te NaM jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANi yavvA || 464. neraiyANaM bhaMte! kevaDyA AhAragasarIrA paNNattA ? govamA ! duvihA paNNattA, taM jahA- baddhe llayA va mukkellayA va tasya NaM jete ballayA se NaM natthi / tattha NaM jete mukkellayA te jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA // 465. teyaga- kammagasarIrA jahA eesi caiva vevviyasarIrA tahA bhANiyavvA || gautama ! dvividhAni prajJaptAni tadyathA baddhAni ca muktAni ca / tatra yAni etAni baddhAni tAni nAsti / tatra yAni etAni muktAni tAni yathA audhikAni audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / nairayikANAM bhadanta ! kiyanti vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni tadyathA baddhAni ca muktAni ca / tatra pAni etAni baddhAni tAni asaMkhye bAni, asaMkhyeyAbhiH utsaviyavasaNIbhiH apahriyante kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyAH zreNyaH pratarasya asaMkhyeyatamabhAgaH / tAsAM zreNInAM viSkambhasUci: prathamavargamUla dvitIyavargamUlapratyutpannam athavA aMgula dvitIyavargamUladhanapramANamAtrA gheNyaH tatra yAni etAni muktAni tAni yathA audhikAni audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / nairayikANAM bhadanta ! kiyanti AhArakazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni tadyathA - baddhAni ca muktAni ca / tatra yAni etAni baddhAni tAni nAsti / yAni etAni mukhAni tAni yathA audhikAni audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / jasa-karmakazarIrANi teSAM caiva vaikriyazarIrANi tathA bhaNitavyAni / 266 gautama ! audArika zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise--baddha aura mukta / nairayika jIvoM ke baddha audArika zarIra nahIM hote| jo mukta haiM ve audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiM [dekheM sU 457] 463. bhante ! nairayika jIvoM ke vaikriya zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! vaikriya zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise--baddha aura mukt| unameM jo baddha haiM ve asaMkhyeya haiM kAla kI dRSTi se asaMkhyeya utsarpiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra hotA hai / kSetra kI dRSTi se ve pratara ke asaMkhyeya bhAga meM hone vAlI asaMkhyeya zreNiyoM ke AkAza pradeza jitane hote haiN| una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula pramANa pratara kSetra meM hone vAlI zreNI ke asaMkhyeya vargamUla hote haiM / isalie prathama vargamUla ko dvitIya vargamUla se guNita karane para jitanI zreNiyAM prApta hotI haiM utane pramANa vAlI zreNiyoM kI viSkambhasUcI hotI hai| prakArAntara se aMgula pramANa pratara kSetra meM hone vAlI zreNI ke dvitIya vargamUla kA pana karane para jo zreNiyAM prApta hotI haiM utane pramAga vAlI zreNiyoM kI viSkambhasUcI hotI hai / inameM jo mukta haiM ve audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiM / " [ dekheM sU. 457 ] / 464 bhante ! nairayika jIvoM ke AhAraka zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! AhAraka zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-baddha aura mukt| nairayika jIvoM ke baddha AhAraka zarIra nahIM hote, unake jo mukta zarIra haiM ve audhika audArika zarIra kI bhAMti hI pratipAdanIya haiM / [ dekheM sU 457 ] / 494. tejasa aura kArmaNa zarIra inhIM ke i zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 463] / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 aNuogadArAI 466. asurakumArANaM bhaMte ! kevaiyA asurakumArANAM bhadanta ! kiyanti 466. bhante ! asurakumAra devoM ke audArika orAliyasarIrA paNNatA? audArikazarIrANi prajJaptAni ? zarIra kitane prajJapta haiM ? goyamA ! jahA neraiyANa orA- gautama ! yathA nairayikANAm audA- gautama! narayika jIvoM ke audArika liyasarIrA tahA bhANiyavvA // rikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 462] / 467. asurakumArANaM bhaMte ! kevaiyA asurakumArANAM bhadanta ! kiyanti veubviyasarIrA paNNattA? vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? goyamA! duvihA paNNattA, taM jahA gautama! dvividhAni prajJaptAni, -badhellayA ya mukkellayA y| tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / tatra tattha NaM jete baddhallayA te NaM asa- yAni etAni baddhAni tAni asaMkhyekhejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNI- yAni, asaMkhyeyAbhiH utsapiNyavasapiosappiNIhi avahIraMti kAlao, NIbhiH apahiyante kAlata:. kSetrataH khettao asaMkhejjAo seDhIo asaMkhyayAH zreNyaH pratarasya asaMkhyeyapayarassa asNkhejjibhaago| tAsi tmbhaagH| tAsAM zreNInAM viSkambhaNaM seDhoNaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhama- sUciH aMgulaprathamavargamUlasya asaMkhyeyavaggamUlassa asNkhejjibhaago| tamabhAgaH / muktAni yathA audhikAni mukkellayA jahA ohiyA orA- audArikazarIrANi tathA bhaNiliyasarIrA tahA bhANiyavvA // tavyAni / 467. bhante ! asurakumAra devoM ke vaikriya zarIra kitane prajJapta haiM ? ___ gautama ! bakriya zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-baddha aura mukt| unameM jo baddha haiM ve asaMkhyeya haiM, kAla kI dRSTi se asaMkhyeya utsarpiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra hotA hai / kSetra kI dRSTi se ve pratara ke asaMkhyeya bhAga meM hone vAlI asaMkhyeya zreNiyoM ke AkAza pradeza jitane hote haiN| una zreNiyoM kI viSkambhasUcI-aMgula pramANa pratara kSetra meM hone vAlI zreNI ke asaMkhyeya vargamUla hote haiN| unake prathama vargamUla kA asaMkhyAtavAM bhaag| mukta zarIra audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN|' [dekheM sU. 457] / 468. asurakumArANaM bhaMte ! kevaiyA asurakumArANAM bhadanta ! kiyanti 468. bhante ! asurakumAra devoM ke ahAraka zarIra AhAragasarIrA paNNattA? AhArakazarIrANi prajJaptAni ? kitane prajJapta haiM ? goyamA! duvihA paNNattA, taM jahA gautama ! dvividhAni prajJaptAni, ___ gautama ! unake AhAraka zarIra ke do -baddhallayA ya mukkellayA y| tadyathA--baddhAni ca muktAni ca / prakAra prajJapta haiM, jaise- baddha aura mukt| ve jahA eesi ceva orAliyasarIrA yathA eteSAM caiva audArikazarIrANi inhIM ke audArika zarIra kI bhAMti pratipAdatahA bhANiyavvA // tathA bhaNitavyAni / nIya haiM / [dekheM sU. 466] / 466. teyaga-kammagasarIrA jahA eesi tejasa-karmakazarIrANi yathA ceva veubviyasarIrA tahA bhANi- eteSAM caiva vaikriyazarIrANi tathA yavvA // bhaNitavyAni / 469. asurakumAra devoM ke taijasa aura kArmaNa zarIra inhIM ke vaikriya zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 467] / 470. jahA asurakumArANaM tahA jAva yathA asurakumArANaM tathA yAvat thaNiyakUmArANaM tAva bhANiyavvaM / / stanitakamArANAM tAvad bhnnitvym| 470. stanitakumAra paryanta devoM ke zarIra asura kumAra devoM kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 466 se 469] / 471. puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA pRthivIkAyikAnAM bhavanta! orAliyasarIrA paNNattA? kiyanti audArikazarIrANi prajJagoyamA! duvihA paNNatA, taM jahA ptAni ? gautama ! dvividhAni prajJa--baddhellayA ya mukkellayA y| ptAni, tadyathA-baddhAni ca muktAni evaM jahA ohiyA orAliyasarIrA ca / evaM yathA audhikAni audArikatahA bhaanniyvvaa|| zarIrANi tathA bhaNitavyAni / 471. bhante ! pRthvIkAyika jIvoM ke audArika zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! audArika zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-baddha aura mukt| ve audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 457] / Jain Education Intemational Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM prakaraNa : sUtra 466-476 472. puDhavikAiyANaM bhaMte! kevaiyA vevvivasarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - baddhellayA ya mukkellayA ya / tatva NaM jaise balayA se NaM natthi mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANi yavvA || 472. AhAragasarIrA vi evaM ceya bhANiyA || 474. ya-kammagasarIrA jahA eesi caiba orAliyarIza tahA bhANi yavvA || 475. jahA puDhavikAiyANaM evaM Au kAiyANaM teukAiyANa ya savvasarIrA bhANiyavvA // 476. bAukAiyANaM bhaMte! kevaiyA orAlisarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - baddhellayA ya mukkellayA ya / jahA puDhavikAiyANaM orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA || 477. bAukAiyANaM bhaMte ! kevaiyA aroorsarorA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - ballayA ya mukkellayA ya / tattha NaM jete baddhellayA te NaM asaMkhenjA, samae- samae avahIra mANA avahIramANA paliovamassa asaMkhejjabhAgamettaNaM phAleNaM abahoraMti no veba NaM avahiyA siyA mukkellayA jahA ohiyA orA liyasarIraya mukkellayA // 478. AhAragasarIrA jahA puddhvik| iyANaM veDavvisarorA tahA bhANi yavvA // 476. te kammagasarIrA jahA puDhavi kAiyANaM tahA bhANiyanyA // pRthivIkAyikAnAM bhadanta ! kiyanti vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJatAni, tadyathA baddhAni ca muktAni ca / tatra yAni etAni baddhAni tAni nAsti muktAni yathA adhikAni audArikazarIrANi tathA tavyAni / bhaNi AhArakazarIrANi api evaM va bhaNitavyAni / yathA jasa-karmazarIrANi eteSAM ce audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / payA pRthivIkAyikAnAm evam akAyikAnAM tejaskAyikAnAM ca sarvazarIrANi bhaNitavyAni / bAyakAnAM bhavanta kiti audArikazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! gautama ! dvividhAni prajJaptAni, tadyathA - baddhAni ca muktAni ca / yathA pRthivIkAyikAnAm audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / vAyukAyikAnAM madanta ! kiyanti vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? gautama! dvividhAni prajJaptAni tadyathA baddhAni ca muktAni ca / tatra yAni etAni baddhAni tAni asaMkhyeyAni, samaya-samaye ahiyamANAni apaya mANAni patyopamasya asaMkhyeyatama bhAgamAtreNa kAlena apanI apahRtAH syAt / muktAni yathA audhikAni audArikazarIrakamuktAni / AhArakazarIrANi yathA pRthivIkAyikAnAM va kriyazarIrANi bhaNitavyAni / tathA yathA tejasa - karmakazarIrANi pRthivIkAyikAnAM tathA / 271 472. bhante ! pRthvIkAyika jIvoM ke vaikriya zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! vaikriya zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise--baddha aura mukta / pRthvIkAyika jIvoM ke baddha vaikriya zarIra nahIM hote| mukta vaikriya zarIra audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya hai| [dekheM 457] / 473. AhAraka zarIra bhI isI prakAra pratipAdanIya haiN| 474. pRthvIkAyika jIvoM ke tejasa aura kArmaNa zarIra bhI inhIM ke audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiM / [ dekheM sU. 471] / 475 apkAyika aura tejaskAyika jIvoM ke saba zarIra pRthvIkAyika jIvoM kI bhAMti pratipAdanIya haiM / [ dekheM sU. 471-474] / 476. bhante ! vAyukAyika jIvoM ke audArika zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! audArika zarIra ke do prakAra prajJapta haiM jaise- baddha aura mukta | unake audArika zarIra pRthvIkAyika jIvoM kI bhAMti pratipAdanIya haiM / [ dekheM sU. 471] / 477 bhante ! vAyukAyika jIvoM ke vaikriya zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! vaikriya zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise- baddha aura mukta | unameM jo baddha haiM, ve asaMkhyeya haiM, prati samaya apahRta karane para palyopama ke asaMkhyeya bhAga mAtra kAla meM apahRta hote haiN| [yaha asat kalpanA hai / ] unakA apahAra kiyA nahIM gayA / mukta vaikriya zarIra mukta audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [ dekheM sU. 457] / 478. vAyukAyika jIvoM ke AhAraka zarIra pRthvIkAyika jIvoM ke vaikriya zarIra kI bhAMti pratipAdanIya hai| [dekheM sU. 472] / 479. tejasa aura kArmaNa zarIra bhI pRthvIkAyika jIvoM kI bhAMti pratipAdanIya haiN| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 aNuogadArAI 480. vaNassaikAiyANa orAliya- vanaspatikAyikAnAma audArika- 480. vanaspatikAyika jIvoM ke audArika, vaikriya veubviya-AhAragasarIrA jahA vaikriya-AhArakazarIrANi yathA aura AhAraka zarIra pRthvIkAyika jIvoM kI puDha vikAiyANaM tahA bhANiyanvA // pRthivIkAyikAnAM tathA bhaNita- bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM mU. 471 dhyAni / 481. vaNassaikAiyANaM bhate ! kevaiyA vanaspatikAyikAnAM bhadanta ! 481. bhante ! vanaspatikAyika jIvoM ke tejasa teyaga-kammagasarorA paNNattA? kiyanti taijasa-karmakazarIrANi aura kArmaNa zarIra kitane prajJapta haiM ? goyamA ! jahA ohiyA teyaga- prajJaptAni ? gautama ! yathA aughi- gautama ! vanaspatikAyika jIvoM ke tejasa kammagasarIrA tahA vaNassaikAi- kAni tejasa-karmakazarIrANi tathA aura kArmaNa zarIra audhika tejasa aura kArmaNa yANa vi teyaga-kammagasarIrA vanaspatikAyikAnAm api taijasa- zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. bhANiyavvA / karmakazarIrANi bhaNitavyAni / 460,461] / 482. beiMdiyANaM bhaMte ! kevaiyA dvIndriyANAM bhadanta ! kiyanti 482. bhante ! dvIndriya jIvoM ke audArika zarIra orAliyasarIrA paNNattA? audArikazarIrANi prajJaptAni ? kitane prajJapta haiM ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA gautama ! dvividhAni prajJaptAni, gautama ! audArika zarIra ke do prakAra -badhellayA ya mukkellayA y| tadyathA baddhAni ca muktAni ca / prajJapta haiM, jaise--baddha aura mkt| jo baddha haiM tattha NaM jete baddhellayA te NaM asaM- tatra yAni etAni baddhAni tAni ve asaMkhyeya haiM, kAla kI dRSTi se asakhyeya khejjA, asaMkhejjAhi ussappiNI- asaMkhyeyAni, asaMkhyeyAbhiH utsapi- utsarpiNI aura avasapiNI meM unakA apahAra hotA hai| kSetra kI dRSTi se ve pratara ke osa ppiNohi avahIraMti kAlao, NyavasarpiNIbhiH apahriyante kAlataH, asaMkhyeya bhAga meM honevAlI asaMkhyeya zreNiyoM khettao asaMkhejjAo seDhIo kSetrata: asaMkhyayAH zreNyaH pratarasya ke AkAza pradeza jitane hote haiN| una zreNiyoM payarassa asNkhejjibhaago| tAsi asaMkhyeyatamabhAgaH / tAsAM zreNInAM kI viSkambhasUcI asaMkhyeya koDAkor3a yojana NaM seDhIgaM vikkhaMbhasUI asaMkhejjAo viSkambhasUciH asaMkhyeyAH yojana jitanI hotI hai| athavA una zreNiyoM ke joyaNakoDAkoDIo, asaMkhejjAI koTikoTyaH, asaMkhyeyAni zreNivarga asaMkhyeya vargamUla jitanI hotI hai| seddhivggmuulaaii| beiMdiyANaM orA- mUlAni / dvIndriyANAm audArika [prakArAntara se dvIndriya jIvoM ke baddha liyasarIrehi baddhellaehi payaro zarIraiH baddhaH prataraH apahiyate audArika zarIroM kA pramANa pratara (meM pUrNata: avahIrai asaMkhejjAhiM ussappiNI- asaMkhyeyAbhiH utsapiNyavasapiNIbhiH samAviSTa dvIndriya jIvoM ke baddha audArika osappiNIhi kAlao, khettao kAlataH, kSetrata: aMgulapratarasya Ava- zarIroM) kA apahAra karane se prApta hotA hai / apahAra kI yaha kriyA kAla kI dRSTi se aMgulapayarassa AvaliyAe ya likAyAH ca asaMkhyeyatamabhAgaprati asaMkhyeya utsarpiNI aura avasarpiNI kAla asaMkhejjaibhAgapalibhAgeNaM / mukke- bhAgena / muktAni yathA audhikAni jitane kAla meM sampanna hogii| kSetra kI dRSTi llayA jahA ohiyA orAliya- audArikazarIrANi tathA maNi se ve aMgUla pratara yA AvalikA ke asaMkhyAta sarIrA tahA bhANiyanvA // tvyaani| bhAga rUpa pratibhAga jitane hote haiN|" unake makta audArika zarIra audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 457] / 483. veumviya-AhAragasarIrA baddha- vaikriya-AhArakazarIrANi baddhAni 483. dvIndriya jIvoM ke baddha vaikriya aura AhAraka llayA nthi| mukkellayA jahA nAsti / muktAni yathA audhikAni zarIra nahIM hote| unake mukta vaikriya aura ohiyA orAliyasarIrA tahA audArikazarIrANi tathA bhaNi- AhAraka zarIra mukta audhika audArika bhANiyavvA // tavyAni / zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 457] / 484. teyaga-kammagasarorA jahA eesi tejasa-karmakazarIrANi yathA ceva orAliyasarIrA tahA bhANi- eteSAM caiva audArikazarIrANi tathA yavvA // bhaNitavyAni / 484. tejasa aura kArmaNa zarIra inhIM ke audA rika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 482]1 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 dasavAM prakaraNa : sUtra 480-460 485. jahA beiMdiyANaM tahA teiMdiya caridiyANa vi bhANiyabvaM // yathA dvIndriyANAM tathA trIndriya- 485. trIndriya aura caturindriya jIvoM ke zarIra caturindriyANAm api bhaNitavyam / dvIndriya jIvoM kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 482-484] / 486. paMcidiyatirikkhajoNiyANa vi paJcendriyatiryagayonikAnAm api 486. paJcendriya tiryagyonika jIvoM ke audA orAliyasarIrA evaM ceva bhANi- audArikazarIrANi evaM caiva bhaNi- rika zarIra isI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM yavvA // tvyaani| sU. 482] / 487. paMcidiyatirikkhajoNiyANaM paJcendriyatiryagyonikAnAM 487. bhante ! paJcendriya tiryagayonika jIvoM ke bhaMte ! kevaiyA veuvviyasarIrA bhadanta ! kiyanti baikriyazarIrANi vaikriya zarIra kitane prajJapta haiM ? paNNatA? goyamA! duvihA prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni gautama ! vaikriya zarIra ke do prakAra prajJapta paNNattA, taM jahA-baddhellayA ya prajJaptAni, tadyathA -baddhAni ca haiM, jaise baddha aura mukt| unameM jo baddha haiM makkellayA y| tattha NaM jete muktAni c| tatra yAni etAni ve asaMkhyeya haiM, kAla kI dRSTi se asaMkhyeya baddhellayA te NaM asaMkhejjA- baddhAni tAni asaMkhyeyAni- utsarpiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra asaMkhejjAhi ussappiNI-osa ppi- asaMkhyeyAbhiH utsapiNyavasapiNIbhiH hotA hai / kSetra kI dRSTi se pratara ke asaMkhyeya NIhi avahIraMti kAlao, khettao apahriyante kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyAH bhAga meM hone vAlI una zreNiyoM kI viSkambha asaMkhejjAo seDhIo payarassa zreNyaH pratarasya asaMkhyeyatamabhAgaH, sUcI ke aMgula pramANa pratara kSetra ke prathama asaMkhejjaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM tAsAM zreNInAM viSkambhasUciH aMgula- vargamUla kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| vikkhaMbhasUI aMgulapaDhabhavaggamUlassa prathamavargamUlasya asaMkhyeyatamabhAgaH / unake mukta vaikriya zarIra audhika audAasaMkhejjaibhAgo / mukkellayA jahA muktAni yathA audhikAni audAri- rika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM ohiyA orAliyA / sU. 457] / 488. AhAragasarIrA jahA beiMdi- AhArakazarIrANi yathA dvIndri- 488. AhAraka zarIra dvIndriya jIvoM kI bhAMti yANaM / / yANAm / pratipAdanIya haiM / [dekheM sU. 483] / 486. teyaga-kammagasarorA jahA orA- tejasa-karmakazarIrANi yathA audA- 489. tejasa aura kArmaNa zarIra audArika zarIra liyA / rikANi / kI bhAMti pratipAdanIya haiM / [dekheM su. 487] / kANi / 460. maNassANaM bhaMte ! kevaiyA orA- manuSyANAM bhadanta ! kiyanti 490. bhante ! manuSyoM ke audArika zarIra kitane liyasarIrA paNNattA ? goyamA! audArikazarIrANi prajJaptAni ? prajJapta haiM ? duvihA paNNattA, taM jahA-baddhe- gautama ! dvividhAni prajJaptAni, gautama ! audArika zarIra ke do prakAra llayA ya mukkellayA ya / tattha NaM tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / prajJapta haiM, jaise baddha aura mukt| unameM jo jete baddhellayA te Na siya saMkhejjA tatra yAni etAni baddhAni tAni syAt baddha haiM ve kabhI saMkhyeya hote haiM, aura kabhI siya asNkhejjaa| jahaNNapae saMkhyeyAni syAt asaMkhyeyAni / asaMkhyeya hote haiN| saMkhejjA saMkhejjAo koDoo jaghanyapade saMkhyeyAni saMkhyeyA: jaghanya pada meM manuSyoM ke baddha audArika egaNatIsaM ThANAI, tijamalapayassa koTya: ekonatriMzat sthAnAni, zarIra saMkhyeya hote haiN| [saMkhyaya kA pramANa uri caujamalapayassa heTA, ahava triyamalapadasya upari caturyamalapadaspa isa prakAra hai]-saMkhyeya karor3a, unatIsa aMka NaM chaTo vaggo paMcamavaggapaDu- adhaH, athavA SaSThaH varga: paMcamavarga- jitanI [Agamika saMjJA ke anusAra triyamala ppaNNo, ahava NaM chaNNauicheyaNa- pratyutpannaH, athavA SaNNavatichedanaka- pada se adhika aura caturyamala pada se kama gdaayiraasii| ukkosapae asaM- dAyirAziH / utkarSapade asaMkhyeyAni hote haiN| athavA pAMcaveM varga se guNita chaTTe khejjA....asaMkhejjAhi ussappiNI---asaMkhyeyAbhiH utsapiNyavasapi varga, athavA jo rAzi Adhe-Adhe rUpa meM chinna osappiNIhi avahIraMti kAlao, NIbhiH apahiyante kAlataH, kSetrata: karane para chiyAnave bAra chinna ho sake utane khettao ukkosapae rUvapakkhittehi utkarSapade rUpaprakSipta: manuSyaiH zreNiH hote haiN|" maNussehi seDhI avahIrai, asaMkhe- apahiyate, asaMkhyeyAbhiH utsapiNyava- utkRSTa pada meM manuSyoM ke baddha audArika Jain Education Intemational Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jjAhiM ussappiNI-osappiNIhi sarpiNIbhiH kAlataH, kSetrataH kAlao, khettao aMgulapaDhamavagga- aMgulaprathamavargamUlaM tRtIyavargamUlamUlaM tiyvggmuulpdduppnnnnN| pratyutpannam / muktAni yathA aughimukkellayA jahA ohiyA orA- kAni audArikANi / liyA // aNuogadArAI zarIra asaMkhyeya hote haiN| kAla kI dRSTi se unakA apahAra asaMkhyeya utsapiNI aura avasarpiNI meM kiyA jAtA hai| kSetra kI dRSTi se utkRSTa pada meM honevAle manuSyoM meM eka manuSya kA prakSepa karane para unake dvArA eka AkAza pradeza kI zreNI kA avahAra hotA hai| isa kArya meM asaMkhyeya utsarpiNI aura avasarpiNI kA kAla lagatA hai| kSetra khaNDa kA avahAra kiyA jAe to zreNI ke aMgula pramANa kSetra meM hone vAlI pradeza rAzi ke prathama vargamUla ko tRtIya vargamUla se guNita karane para jo pradeza rAzi prApta hotI hai utane manuSya hote haiN| mukta zarIra audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 457] / 491. maNassANaM bhaMte? kevaiyA veu- manuSyANAM bhadanta ! kiyanti 491. bhante ! manuSyoM ke vaikriya zarIra kitane bviyasarIrA paNNattA? goyamA ! vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? prajJapta haiM ? vihA paNNattA, taM jahA baddhaM- gautama ! dvividhAni prajJaptAni, gautama ! vaikriya zarIra ke do prakAra prajJapta llayA ya mukkallA ya / tattha NaM tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / tatra haiM, jaise-baddha aura mukt| manuSyoM ke baddha jete baddhellayA te NaM saMkhejjA, yAni etAni baddhAni tAni saMkhye- vaikriya zarIra saMkhyeya haiM, eka-eka samaya meM samae-samae avahIramANA-avahIra- yAni, samaye-samaye apahiyamANAni- eka eka zarIra kA apahAra karane para mANA saMkhejjeNaM kAleNaM avahI- apahriyamANAni saMkhyeyena kAlena asaMkhyeya kAla meM unakA apahAra hotA hai raMti, no ceva NaM avahiyA siyaa| apahriyante, no caiva apahRtAni syuH| kintu unakA apahAra kiyA nahIM jaataa| makkellayA jahA ohiyA orA- muktAni yathA audhikAni audAri- mukta vaikriya zarIra audhika audArika liyA // kANi / zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 462. maNassANaM bhaMte ! kevaiyA manuSyANAM bhadanta ! kiyanti 492. bhante ! manuSyoM ke AhAraka zarIra kitane AhAragasarIrA paNNattA? AhArakazarIrANi prajJaptAni ? prajJapta haiM ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA gautama ! dvividhAni prajJaptAni, gautama ! AhAraka zarIra ke do prakAra ----baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha tadyathA--baddhAni ca muktAni ca / tatra prajJapta haiM, jaise-baddha aura mukt| manuSyoM ke NaM jete baddhallayA te NaM siya asthi yAni etAni baddhAni tAni syAd baddha AhAraka zarIra kabhI hote haiM aura kabhI siya natthi, jai asthi jahaNNaNaM asti syAd nAsti, yadi asti nahIM hote| yadi hote haiM to jaghanyataH eka do ego vA do vA tiNi vA, ukko- jaghanyena eka vA dve vA trINi vA, athavA tIna aura utkRSTata: do hajAra se nau seNaM shsspuhttN| mukkellayA utkarSeNa shsrpRthktvm| muktAni hajAra taka hote haiN| jahA ohiyA oraaliyaa| yathA audhikAni audaarikaanni| . mukta zarIra audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya hai| [dekheM sU. 459] / 463. teyaga-kammagasarIrA jahA eesi taijasa-karmakazarIrANiyathA 493. manuSyoM ke taijasa aura kArmaNa zarIra inhIM ceva orAliyA tahA bhANi- eteSAM caiva audArikANi tathA ke audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya yavvA // maNitavyAni / haiN| [dekheM sU. 490] / Jain Education Intemational Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM prakaraNa : sUtra 461-466 464. vANamaMtarANaM orAlipasarA jahA neradrayANaM || 465. vANamaMtarANaM bhaMte! kevaiyA vevviyasarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA balAya mukkelA va tattha NaM jete baddhellayA te NaM asaM khejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNIopihi avaharati kAlao, khettao asaMkhejjAo seDhIo payarasa asNvejjibhaago| tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI saMkhejjajoyaNasapavaggapalibhAgo paparassa / mukkellayA jahA ohiyA orAliyA // 466. AhAragasarIrA duvihA vi jahA asurakumArANaM // 467. vANamaMtarANaM bhaMte ! phevadayA teyaga-kammagasarIrA paNNattA ? goyamA ! jahA eesa caiva veuvisarIrA tahA teyaga-kammagasarorA vi bhANiyavvA // orAliyarIrA 48. joisiyANaM jahA nerayANaM || kevaiyA paNNattA ? 466. joisiyANaM bhaMte ! vevviyasarIrA goyamA ! dubihA paNNattA taM jahA - baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM jete baddhellayA te NaM asaMkhemjA, asaMjjAha ussa piNo-osappiNIhi avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjAo seDhIo parassa asaMkhejjaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhamasUI bechapaNaMgula sayavagga pasinAgo payarassa / mukkellayA jahA ohiyA orAliyA // vAnamantarANAm audArikazarIrANi babA nairvinnaam| vAnamantarANAM bhadanta ! kiyanti vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? gautama! dvividhAni prajJaptAni tadyathAbaddhAni ca muktAni ca / tatra yAni etAni baddhAni tAni asaMkhyeyAni, asaMkhyeyAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH apahriyante kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyAH zreNyaH pratarasya asaMkhyeyatamabhAgaH / tAsAM zreNInAM viSkambhasUci saMkhyeyayojanazatavargapratibhAga: pratarasya / muktAni yathA audhikAni audArikANi / AhArakazarIrANi dvividhAni api yathA asurakumArANAm / vAnamantarANAM bhadanta ! kiyanti tejasa - karmakazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! yathA eteSAM caiva vaikriyazarIrANi tathA tejasa-karmakazarIrANi api maNitavyAni / jyotivikAyAma audArikazarIrANi yathA narayikANAm / tadyathA jyotiSikANAM bhadanta ! kiyanti vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prataptAni baddhAni ca muktAni ca / tatra yAni etAni baddhAni tAni asaMkhyeyAni, asaMkhyeyAbhiH utsava apahriyante kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyAH zreNyaH pratarasya asaMkhyeyatamabhAgaH, tAsAM zreNInAM viSkambhasUci: dvizataSaTpaJcAzadaGgulavargapratibhAgaH pratarasya / muktAni yathA audhikAni audArikANi / 275 494. vAnamaMtara devoM ke audArika zarIra nairayikoM kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM su. 452 ] / 495. bhante ! vAnamaMtara devoM ke vaikriya zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! vaikriya zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise baddha aura mukta | unameM jo baddha haiM ve asaMkhyeya haiM, kAla kI dRSTi se asaMkhyeya utsarpiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra hotA hai / kSetra kI dRSTi se pratara ke asaMkhyeya bhAga meM hone vAlI asaMkhyeya zreNiyAM hotI haiM una zreNiyoM kI viSkambhasUcI pratara ke saMkhya sau yojana ke varga rUpa pratibhAga jitanI hotI hai / mukta zarIra audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN|" [dekheM sU. 457] / 496. AhAraka zarIra ke donoM prakAra asurakumAra devoM kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 468] / 497. bhante ! vAnamaMtara devoM ke tejasa aura kArmaNa zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! tejasa aura kArmaNa zarIra bhI inhIM ke vaiyi zarIra ko bhAti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 495] 498. jyotiSka devoM ke audArika zarIra nairayika jIvoM kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 462] / 499. bhante ! jyotiSka devoM ke vaikriya zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! vaikriya zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise -baddha aura mukta / jyotiSka devoM ke baddha vaikriya zarIra asaMkhyeya haiM kAla kI dRSTi se asaMkhyeya utsarpiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra hotA hai / kSetra kI dRSTi se asaMkhya zreNI pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| una zreNiyoM kI vikI do sau pappana aMgula varga rUpa pratibhAga jitanI hotI hai|" mukta zarIka audhika audArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIya hai| dekheM su. 457] / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 500. AhAragasarIrA jahA neraiyANaM tahA bhANiyavvA // 501. teyaga- kammagasarIrA jahA eesa ceva veubviyA tahA bhANiyayA // 502. bemANiyANaM bhaMte! kevaiyA orAliyasarIrA paNNattA ? goymaa| jahA neraiyANaM tahA // 503. mANivANaM bhaMte! kevaDayA vevviyasarIrA paNNattA ? goyamA ! dubihA paNNattA taM jahA -- ballayA ya mukkellayA ya / tattha NaM jete baddhellayA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhiM ussappaNI-osappiNIha avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjAo seDhIo parassa asaMkhejjaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulabIyavaggamUlaM taiyavaggamUlapaSpaNaM, ahavaNaM aMgulataiyA mUlaghaNapyamANamettAo seTIo / mukkelayA jahA ohiyA orAliyA || 504. AhAragasarIrA jahA neraiyANaM // 505. yaga kammagasarIza jahA eesi ceva veubviyasarIrA tahA bhANi yavvA / se taM suhume khettapaliovame / se taM khettapaliovame / se taM paliovame / se taM vibhAga niSkaNNe se se kAlapyamANe // AhArakazarIrANi yathA ravikANAM tathA bhaNitavyAni / yathA taMja- karmazarIrANi eteSAM caiva vaikriyANi tathA bhaNitavyAni / vaimAnikAnAM bhadanta ! kiyanti audArikazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! yathA nairayikANAM tathA / vaimAnikAnAM bhadanta ! kiyanti vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? gautama! dvividhAni prajJaptAni tadyathA baddhAni ca muktAni ca / tatra yAni etAni baddhAni tAni asaMkhyeyAni, asaMkhyeyAbhi: utsarpiNyavasarpiNIbhiH apahriyante kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyAH zreNyaH pratarasya asaMkhyeyatamabhAgaH, tAsAM zreNInAM viSkambhasUci: aMgula dvitIyavargamUlaM tRtIya varga - mUlapratyutpannam, athavA aMgula tRtIyavargamUladhanapramANamAtrAH zreNyaH / muktAni yathA audhikAni audArikANi / AhArakazarIrANi yaca ravi kANAm / tejasa - karmakazarIrANi yathA eteSAM caMda maMtriyazarIrANi tathA bhaNitavyAni / tadetat sUkSmaM kSetrapalyopamam / tadetat patyopamam / tabetad vibhAganiSpannam / tadetat kAlapramANam / aNuogadArAI 500. jyotiSka devoM ke AhAraka zarIra nairayikoM kI bhAMti pratipAdanIya hai| [dekheM sU. 464] / 501. tejasa aura kArmaNa zarIra inhIM ke vaikriya zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [dekheM sU. 499] 502. bhante ! vaimAnika devoM ke audArika zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! unake audArika zarIra narayika jIvoM kI bhAMti pratipAdanIya haiN| [ dekheM sU. 452] / 503. bhante ! vaimAnika devoM ke vaikriya zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! vaikriya zarIra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise- baddha aura mukt| vaimAnika devoM ke baddha vaikriya zarIra asaMkhyeya haiM, kAla kI dRSTi se asaMkhyeya utsarpiNI aura avasarpiNI meM unakA apahAra hotA hai| kSetra kI dRSTi se asaMkhyeya zreNI pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga / una zreNiyoM kI viSkambhasUcI (yAnI kevala eka AyAma meM lambAI mAtra meM vyApta zreNiyoM kI saMkhyA) isa prakAra prApta hotI hai eka aMgula ( pramANa pratara ke AkAza pradezoM) ke dvitIya vargamUla ko aMgula ke tRtIya vargamUla ko guNita karane para jo rAzi prApta hotI hai, ( vaha zreNiyoM kI saMkhyA hai / ) athavA aMgula ke tRtIya varga mUla ke ghana pramANa jitanI zreNiyAM vaimAnika devoM ke mukta vai zarIra audhika odArika zarIra kI bhAMti pratipAdanIma hai| [dekheM sU. 457] 504. inake AhAraka zarIra nairayika jIvoM kI bhAMti pratipAdanIya haiM / [ dekheM sU. 464 ] / 505 inake tejasa aura kArmaNa zarIra inhIM ke vaikriya zarIra kI bhAMti pratipAdanIya haiM / [dekheM . 503] vaha sUkSma kSetra pasyopama hai| yaha kSetra patvoSama hai| vaha payoSama hai| vaha vibhAganiSpanna hai / vaha kAla pramANa hai / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa sUtra 416 1. (sUtra 416) samaya kAla kI sabase choTI ikAI hai| jaise paramANu avibhAjya hai vaise hI samaya bhI avibhAjya hai isalie samaya ko kAlANu kahA gayA hai / samaya kI sUkSmatA ko pradarzita karane ke lie sUtrakAra ne kuzala julAhe kA nidarzana diyA hai| zabda vimarza yugavAn yuga kA artha hai suSamA duHSamA Adi kAlakhaNDa / jo svastha kAlakhaNDa meM utpanna hotA hai use yugavAn kahate haiN|' pRsstthyntr-psliyaaN| Uru-sakthi (saathl)| priss-arglaa| carmeSTaka-camar3e se veSTita vyAyAma karane kA upakaraNa / laMghana--long jumpe plavana--High jump | javaNa-dhAvana (Running or galloping) / cheka ----prayoga ko jAnane vaalaa|' dakSa- zIghra kArya karane vaalaa| prAptArtha adhikRta viSaya meM pUrNatA prApta / kucha vidvAn isakA artha prAjJa bhI karate haiN|' kuzala-cintana pUrvaka kArya karane vAlA / AlocanA pUrvaka kAma karane vaalaa| medhAvI ---eka bAra zruta yA dRSTa kArya ko niSpanna karane kI kalA ko jAnane vAlA / ' nipuNa -upAya pUrvaka kriyA kA prArambha karane vaalaa| nipuNazilpopagata sUkSma zilpa ko jAnane vaalaa| paTa zATikA --sAdhAraNa sUtI-vastra / paTTa zATikA rezamI-vastra / sUtra 417 2. (sUtra 417) prastuta sUtra meM nirUpita saMkhyA gaNita ke kSetra meM bahuta bar3I saMkhyA hai| pUrvazruta ke pAragAmI muni isakA vibhinna prayojanoM se upayoga karate the| 1. (ka) ahAva. pR. 82 : yugaH --suSamavuHSamAdikAla: so'sya (kha) amavR. pa. 163 / bhAvena na kAladoSatayA'syAstIti yugavAn / 6. (ka) ahAvR. pR. 83 : medhAvI-sakRtbhutadRSTakarmajJaH / (kha) amavR. pa. 163 / (kha) amavR. pa. 163 / 2. (ka) ahAvR. pR. 83: chekaH pryogjnyH| 7. (ka) ahAvR. pR. 83 : nipuNaH-upAyArambhakaH / (kha) ama. pa. 163 / (kha) amavR. pa. 163 / 3. (ka) ahAva. pR.83 : dakSaH shiighrkaarii| 8. (ka) ahAva. pR. 83 : nipuNazilpopagataH-sUkSmazilpa(kha) amavR. pa. 163 / smnvitH| 4. (ka) ahAvR. pR.83 prAptArtha-adhigatakarmaniSThAM gataH / (kha) amavR. pa. 163 / (kha) amavR. pa. 163 / 9. acU. pR. 57 // 5. (ka) ahAvR. pR.83 : kushlH-aalocitkaarii| Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 aNuogadArAI zIrSaprahelikA se Age bhI saMkhyeya kAla hotA hai kintu usakA upayoga atizayajJAnI hI kara sakatA hai, anatizayajJAnI ke lie vaha vyavahArya nahIM, isalie usakA aupamya kAla meM samAveza kiyA gayA hai aura isIlie zIrSaprahelikA ke pazcAt palyopama kA upanyAsa kiyA gayA hai| cUrNikAra ne pATha racanA ko dhyAna meM rakhakara zIrSaprahelikA se Age ke saMkhyeya kAla ko aupamya kAla meM prakSipta batalAyA hai|' ___ anuyogadvAra sUtra ke sUtra 575, 584-586 meM jaghanya, madhyama aura utkRSTa saMkhyeya kAla kA varNana milatA hai ataH aupamya kAla meM inakA prakSepa anivArya nahIM hai / isa saMvyavahAra kAla se prathama pRthvI ke nairayikoM, bhavanapatiyoM, vyaMtaroM, bharata tathA airavata ke suSamaduHSamA kAla ke pazcima bhAga ke manuSyoM aura tiryaJcoM ke AyuSya kA mApa kiyA jAtA hai|' cUNi kI yaha vyAkhyA aupanidhikI kAlAnupUrvI (sU. 219) ke sandarbha meM prApta hai| kAlapramANa ke prakaraNa meM cUrNikAra ne isa viSaya para aura prakAza DAlA hai| antarmahurta se pUrva koTi taka kI saMkhyA kA upayoga manuSyoM aura tiryacoM ke dharmAcaraNa kAla ke sandarbha meM AyuSya parimANa ke lie kiyA jAtA thA / kisI manuSya kA jIvanakAla karor3a pUrva kA ho aura vaha nau varSa kI avasthA meM muni bane to vaha kucha nyUna karor3a pUrva taka dharma kI ArAdhanA karatA hai| truTita se lekara zIrSaprahelikA taka kI saMkhyA kA upayoga naraka, bhavanapati aura vyantara devoM kA AyuSya-parimANa jAnane ke lie kiyA jAtA thaa| inakA upayoga pUrvagata yavikoM meM AyuSya zreNI ke lie kiyA jAtA thaa| anyatra bhI icchAnusAra isakA upayoga kiyA jAtA thaa| cUrNikAra ne yaha bhI batalAyA hai ki jahAM taka aMka sthAna sthApita kie jA sakate the vahAM taka gaNita ke jJAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vallabhI bAcanA meM zIrSaprahelikA ke aMkoM kI saMkhyA 250 hai / anuyogadvAra mAthurI vAcanA kA Agama hai usameM zIrSaprahelikA ke aMkoM kI saMkhyA 194 hai / dekheM ThANaM 2 / 387-389 tathA samavAo 84115 ke ttippnn| 1. AvalikA-asaMkhya smy| 2. Ana-saMkhyeya AvalikA kA eka ucchavAsa athavA eka ni:zvAsa / 3. prANa-eka ucchvAsa niHzvAsa / 4. stoka = sAta praann| 5. lava-sAta stoka / 6. muhUrta satahattara lava yA 48 minaTa / 7. ahorAtra=30 muhUrta / 8. pakSa-15 dina / 9. mAsa-2 pakSa / 10. Rtu=2 mAsa / 11. ayana-tIna RtueM yA 6 mAsa / 12. saMvatsara-2 ayana yA 12 mAsa: 13. yuga-5 sNvtsr| 14. sau varSa=20 yug| 15. pUrvAMga-84 lAkha varSa / 16. pUrva-pUrvAMga x pUrvAMga= sattara lAkha karor3a, chappana hajAra karor3a varSa (70560000000000) / 17. truTitAMga pUrva x pUrvAMga arthAt pUrva ko 84 lAkha varSoM se guNA karane para jitanI saMkhyA prApta ho utane varSa / truTitAMga se Age zIrSaprahelikA taka jitanI saMkhyA hai vaha uttarottara caurAsI lAkha se guNita hone para hotI hai / isa prakAra zIrSaprahelikA taka aMkoM kI saMkhyA hogI-758263253073010241157973569975696406218966848080183296 isa saMkhyA ke Age 140 zUnya hote haiM / yaha pUrI saMkhyA 194 aMkoM kI hai. isameM 54 aMka aura usake Upara 140 zUnya haiN|' 1. acU. pR. 40 : kiM ca sIsapaheliyAe ya parato asthi saMkhejjo kAlo so ya aNatisaINaM avavahAriuttikAuM, ovammi pakkhito, teNa sIsapaheliyAe parato palitovamAdi uvaNNatthA / 2. vahI, paDhamapuDhaviNeraiyANaM bhavaNavaMtarANaM bharaheravatesu ya susamavUsamAe pacchime bhAge NaratiriyANaM AU uvamijjaMti / 3. vahI, pR. 57 : yadRcchAtaH etAvatAva gaNiyaM aNkttttvaae| 4. amava. pa. 91 : caturazIti lakSasvarUpeNa guNAkAreNa yathottaraM vRddhA draSTavyAstAvadyAvadidameva zIrSaprahelikAMgaM caturaSItyAlakSarguNitaM-zIrSaprahelikA bhavati -asyAH svarUpamaMkato'pi darzyate 758263253073010241157 973569975696406218966848080183296 agre ca catvAriMzat zUnyazataM 140 / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 muhUrta muhUrta muhUrta muharta varSa pUrva pra0 10, sU0 417, Ti02 jainendra siddhAnta koza meM kAlagaNanA ke sandarbha meM eka tulanAtmaka tAlikA prastuta kI gaI hai|' kramAMka | ti.p./4| / anu. | jaM.pa./ di.| | jaM.pa./zve./pR. jyo. ka./8-10, 285-309 sU. 114-137 13 / 4-14 39,40 anu. sU. 29-31, 62-71 pR. 342.343 1. samaya samaya samaya samaya samaya 2. Avali AvalikA AvalI AvalI ucchvAsa 3. ucchavAsa Ana ucchvAsa AnaprANa stoka 4. prANa (nizvAsa) prANu stoka stoka lava | stoka stoka lava lava nAlikA lava lava nAlI nAlI ahorAtra ahorAtra muhUrta divasa pakSa pakSa divasa ahorAtra mAsa mAsa mAsa pakSa pakSa Rtu Rtu saMvatsara mAsa mAsa ayana ayana pUrvAMga Rtu Rtu varSa saMvatsara pUrva ayana ayana yuga yuga latAMga 14. varSa dazavarSa varSazata latA 15. yuga yuga varSazata varSasahasra mahAlatAMga varSadazaka varSasahasra varSazatasahasra mahAlatA varSazata varSazata dazavarSasahasra pUrvAMga nalinAMga varSasahasra varSasahasra varSazatasahasra nalina dazavarSasahasra pUrvAMga truTitAMga mahAnalinAMga 20. varSalakSa varSazatasahasra pUrva truTita mahAnalina pUrvAMga parvAMga aDaDAMga padmAMga 22. pUrva pUrva aDaDa padma niyutAMga truTitAMga nayutAMga avavAMga mahApadmAMga 24. niyuta truTita nayuta avava mahApadya aTaTAMga kumudAMga hUhUaMga kamalAMga kumuda aTaTa hUhU kamala padmAMga avavAMga padmAMga utpalAMga mahAkamalAMga padma avava padma utpala mahAkamala nalinAMga hUhUkAMga nalinAMga padmAMga kumudAMga nalina nalina padma kumuda 31. kamalAMga utpalAMga kamalAMga nalinAMga mahAkumudAMga kamala utpala kamala nalina mahAkumuda truTitAMga padmAMga truTitAMga atthinepurAMga truTitAMga truTita padma truTita atthinepUra truTita aTaTAMga nalinAMga aTaTAMga ADaaMga (ayutAMga) mahAtruTitAMga aTaTa nalina aTaTa ADa (ayuta) mahATita amamAMga arthanikurAMga amamAMga nayutAMga aDaDAMga 38. amama arthanikura amama aDaDa hAhAMga ayutAMga hAhAMga prayutAMga mahAaDaDAMga | hAhA ayuta hAhA prayuta mahAaDaDa nayutAMga hUhaaMga culitAMga UhAMga nayuta cUlita 43. latAMga prayutAMga latAMga zIrSaprahelikAMga mahAUhAMga 44. latA prayuta latA zIrSaprahelikA mahAUha pUrvAMga parva kumudAMga kumuda nayuta hUhUvaMga 42. 1. jaisiko. 2, pR. 216 / Jain Education Intemational Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 aNuogadArAI sUtra 418-440 3. (sUtra 418-440) jaina kAla mImAMsA meM kAla ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai- gaNita viSayaka kAla aura aupamika kAla / gaNita viSayaka kAla kA antima biMdU zIrSaprahelikA hai| isase Age gaNita kA prayoga nahIM kiyA jaataa| aupamika kAlakhaNDa ko upamA ke dvArA samajhAyA gayA hai| palya aura sAgara ye do upamAna haiN| palya kI upamA se pramita kAla palyopama aura sAgara kI upamA se pramita kAla sAgaropama kahalAtA hai / dekheM cArTa aupamyakAla palyopama sAgaropama uddhAra addhA kSetra sUkSma (sU. 424-426) vyAvahArika (sU. 422,423) / sUkSma (sU. 438-440) vyAvahArika (sU. 436,437) vyAvahArika (sU. 431,432) (sU. 429,430) dasa koTAkoTI palyopama=eka sAgaropama / sAgaropama ke bhedopabheda palyopamavat jJeya haiN| sUtra 419 zabda vimarza uddhArapalyopama' ---jisa kAlakhaNDa meM bAlAgra athavA bAlakhaNDa kA uddhAra kiyA jAtA hai, usakI saMjJA uddhAra palyopama hai|' addhApalyopama-addhA kAlavAcaka zabda hai| isa kAlakhaNDa meM sau varSa se bAlAgra athavA bAlakhaNDa kA uddhAra kiyA jAtA hai (nikAlA jAtA hai) isalie isakI saMjJA addhA palyopama hai| isakA vaikalpika artha hai ki isase Ayu kA kAlamAna kiyA jAtA hai isalie isakI saMjJA addhA palyopama hai| uddhAra aura addhA donoM kAlakhaNDoM meM bAlAgra nikAle jAte haiM phira bhI prathama kA nAmakaraNa uddhAra ko pradhAna mAna kara kiyA gayA hai tathA dUsare kA nAmakaraNa kAla ko pradhAna mAna kara kiyA gayA hai|' kSetrapalyopama-jo kAlakhaNDa AkAza-pradezoM ke avahAra se mApA jAtA hai usakI saMjJA hai kSetrapalyopama / ' sUtra 420 sUkSma-jisameM bAlAna ke sUkSma khaNDa karane kI kalpanA kI jAtI hai vaha sUkSma uddhAra palyopama kahalAtA hai| vyAvahArika --jisameM sthUla bAlAgra kA avaharaNa kiyA jAtA hai, vaha vyAvahArika uddhAra palyopama hotA hai| 1. (ka) acU. pR. 57 : bAlaggANa bAlakhaNDANa vA uddhAra imAto ra iyANa ANijjati ato addhApalitovamaM / ttaNato uddhArapalitaM bhagNa ti / .. (kha) ahAva. pR.84 / (kha) ahAvR.pR. 84 / 3. (ka) acU. pR.57 : aNusamayakhettapallapadesAvahArattaNato 2. (ka) acU. pR. 57 : addhA iti kAla: so ya parimANato khettplitovrm| vAsasayaM bAlaggANa khaNDANa vA samuddharaNato addhA (kha) ahAvR. pR. 84 / palitovamaM bhaNNati / ahavA addhA iti AuddhA sA Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 10 sU0 416-446, Ti0 3,4 sUtra 422 palya- koThA, koSThAgAra, lATadeza meM dhAnya kA pAtra / kSINa kucha bAlAgroM ke zeSa rahane kI avasthA / nIrajas - bAlAnoM ke zeSa (samApta) hone kI avasthA / nirlepa bAlAgra ke sUkSma avayava ke bhI na rahane kI avasthA / niSThita nirlepa hone ke pazcAt use niSThita kahA jA sakatA hai / sUtra 424 bAlAgra - ( vAlagge) sUtrakAra ne bAlAgra ke parimANa kA pratipAdana viSayavastu va kSetra ina do dRSTikoNoM se kiyA hai| 1. eka manuSya apanI AMkhoM se kisI paudgalika vastu ko dekhatA hai usake asaMkhyeya bhAga jitanA bAlAgra hotA hai| bAlAgra kA yaha pramANa viSayavastu athavA jJeya kI saMracanA kI apekSA se hai / 2. bAlA sUkSma panaka ke jIvoM kI zarIrAvagAhanA ke asaMkhyeya guNa kSetra jitanI avagAhanA vAlA hotA hai| bAlAgra kA yaha pramANa kSetra kI apekSA se nirdiSTa hai / isakA tAtparya haiM ki sUkSmapanaka jIva kI zarIrAvagAhanA kA jo kSetra hai, bAlAgra kA parimANa usase asaMkhyeyaguNa hotA hai / cUrNikAra ne bAlAgra ko paryApta bAdara pRthvIkAyika jIva ke zarIra jitane parimANa vAlA batAyA hai / " sUtra 446 4. ( sUtra 446 ) haribhadrasUri ne orAliya zarIra ke cAra mUla batalAe haiM udAra, urAla, urala aura orAliya / isakA AdhAra sUtra cUrNi hai / * udAra kA artha hai pradhAna / tIrthaMkara aura gaNadhara kA zarIra orAliya zarIra hotA hai / isa apekSA se yaha udAra athavA pradhAna zarIra hai| isa pradhAnatA ke AdhAra para orAliya kA saMskRta rUpa banatA hai audArika / " urAla kA artha hai vizAla / orAliya zarIra kI UMcAI eka hajAra yojana se adhika hotI hai| yadyapi vaikriya zarIra kI UMcAI kucha adhika eka lAkha yojana pramANa hotI hai kiMtu vaha avasthita nahIM hai; vaha uttaravekriya kAla meM hotI hai| vaikriya zarIra kI svAbhAvika UMcAI 500 dhanuSya pramANa hotI hai / " urala - bhiNDI kI taraha jisakA AkAra bar3A aura pradeza kA upacaya alpa hotA hai usakI saMjJA hai urala / orAliya zarIra AkAra meM bRhat aura pradezopacaya kI dRSTi se svalpa hotA hai| urAla - jo orAliya zarIra mAMsa, asthi, snAyu Adi avayavoM se baddha hotA hai / " siddhasena gaNI ne audArika zarIra ke do artha batalAeM haiM, 1. bRhat aura 2 asAra / 281 vaikriya zarIra jo zarIra nAnA rUpoM kA nirmANa karane meM sakSama hotA hai usakI saMjJA hai vaikriya zarIra ! nAraka aura deva ke vaha 1. pR. 159 / 1: 2. acU. pR. 58 te bAlaggA asaMkhakhaMDIkatA, kiMpamANA bhavaMti ? erisA te bAlaggakhaMDA, pamANetti bAyaravikAipajasasarorapramANA ityarthaH / : 3. ahAvR. pR. 87 zIryata iti zarIraM tattha tAva udAraM urAlaM uralaM urAliyaM vA udAriyaM / 4. acU. pU. 60 / 5. ahAvR. pR. 87 : titthagaragaNadharasarorAI paDucca udAraM, udAraM nAma pradhAnaM / 6. vahI, urAlaM nAma vistarAlaM, vizAlaMti vA jaM bhaNitaM hoti kahe ? sAtiregajovaNa sahassamavadviyapyamANamorAliya aNamehami gariva veubviyaM hojjA lakkhamahiya, avaTTiyaM paMcadhaNasate, imaM puNa avadvitapamANaM atiregajoyaNasahassaM vanaspatyAdInAmiti / 7. vahI, uralaM nAma svalpapradezopacitatvAt bRhattvAcca bhiNDavat / vahI, urAlaM nAma mAMsAsthinAyvAdyavayavabaddhatvAt / 9. bhA. pR. 195 / 8. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 aNuogadArAI svAbhAvika hotA hai| manuSya aura tiryaJcoM ke yaha labdhijanya hotA hai / vAyukAya ke bhI vaikriya zarIra hotA hai| AhAraka zarIra ___ AhAraka labdhi ke dvArA nirmita zarIra AhAraka zarIra kahalAtA hai| zrutakevalI viziSTa prayojana utpanna hone para isakA nirmANa karate haiN| tejasa zarIra yaha USmAmaya zarIra hai| isakA kArya hai pAcana aura dIpana / yaha zarIra tejolabdhi kA bhI hetu banatA hai| kArmaNa zarIra karma kA vikAra kArmaNa zarIra hai| isakA nirmANa aSTavidha karma pudgaloM se hotA hai| yaha zeSa saba zarIroM kA mUla kAraNa hai| siddhasena gaNI ne kArmaNa zarIra ke viSaya meM matAntara kA ullekha kiyA hai| unake anusAra kArmaNa zarIra samasta karma rAzi kA AdhArabhUta tathA nae karmoM ke prasava meM samartha hai| isalie karma hI kArmaNa zarIra hai, yaha vyutpatti mAtra hai| jaise cakSu Adi indriyAM zarIra meM hotI haiM kiMtu indriyAM bhinna haiM zarIra bhinna hai vaise hI karma kArmaNa zarIra meM hote haiM para karma bhinna haiM kArmaNa zarIra bhinna hai| ___karma kI utpatti bandhana nAmakarma aura rAga dveSa ke nimitta se hotI hai| zarIra kI utpatti zarIra nAmakarma ke udaya se hotI hai| isI taraha inakA vipAka bhI bhinna hai| jJAnAvaraNAdi karma kA vipAka ajJAna utpanna karatA hai| kArmaNa zarIra kA vipAka kArmaNa zarIra ko hI paripuSTa karatA hai| siddhasena gaNI ne kArmaNa zarIra ko karma se niSpanna tathA karma hI kArmaNa zarIra hai ina donoM pakSoM ko anekAMta dRSTi se saMgata batalAyA hai| 'tattvArthasUtra' 6 / 10 kI vyAkhyA meM siddhasena gaNI ne kArmaNa zarIra ko apane yogya dravyoM se nirmita svasaMsthAna vAlA batalAyA hai| isakA niSkarSa hai ki kArmaNa zarIra karmAzaya ke rUpa meM utpanna hotA hai aura vaha karma ke lie AdhArabhUta banatA hai|' cUrNikAra ne ina pAMca zarIroM kI krama vyavasthA para vicAra kiyA hai| unake anusAra pAMcoM zarIra uttarottara sUkSma, adhika pradezavAle aura aneka pramANoM se gamya haiN|' sUtra 457 5. (sUtra 457) audArika zarIra do prakAra ke hote haiM-baddha aura mukta / baddha zarIra jIvayukta hotA hai aura jIvarahita zarIra mukta kahalAtA hai / baddha zarIra asaMkhyeya hote haiN| kAla kI dRSTi se unakA anumApana isa prakAra hai-eka utsarpiNI aura avasarpiNI kA kAlamAna bIsa kor3Akor3a sAgaropama hotA hai| pratisamaya eka-eka zarIra kA avahAra karate caleM to asaMkhyeya utsapiNI aura avasapiNI meM unakA avaharaNa hogA / isakA phalitArtha yaha hai ki asaMkhyeya utsapiNI aura avasarpiNI ke jitane samaya hote haiM, utane hI baddha audArika zarIra hote haiN| kSetra kI dRSTi se baddha audArika zarIra asaMkhyeya loka jitane haiM / audArika zarIra vAle jIva ananta haiM phira bhI unake zarIra asaMkhyeya haiM / pratyeka zarIrI (eka zarIra meM eka jIva) jIva asaMkhyeya haiN| unake zarIra bhI asaMkhyeya haiM / sAdhAraNa zarIrI (eka zarIra meM ananta jIva) jIva eka zarIra meM ananta hote haiM ataH unake zarIra asaMkhyeya hI hote haiM / isa prakAra baddhazarIra asaMkhyeya haiN| 1. ahAva. pR. 87 : vaikriyaM vividhA viziSTA vA kriyA 4. vahI, karmaNo vikAraH kArmaNaM, aSTavidhakarmaniSpanna sakalavikriyA, vikriyAyAM bhavaM vaikriyaM, vividhaM viziSTaM vA zarIranibaMdhanaM c| kurvati taditi vaikuvikaM / 5. tabhA. pR. 195, 196 / 2. vahI, Ayata ityAhArakaM, gRhyate ityarthaH, kAryaparisamA- 6. tamA. pR. 21 / ptezca punarmucyate yAcitopakaraNavat / 7. acU. pR. 61: paraM paraM pradezasUkSmatvAta paraM paraM pradeza3. vahI, tejobhAvastaijasaM, rasAdyAhArapAkajananaM labdhinibaMdhanaM bAhulyAta paraM paraM pramANopalabdhitvAta prathita evaudaarikaadikrmH| Jain Education Intemational Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 10, sU0 457-460, Ti05-7 283 jIva kI avagAhanA asaMkhyapradezAtmaka AkAza meM hotI hai usase alpa pradezoM meM usakI avagAhanA nahIM hotii| eka jIva ko apanI-apanI avagAhanA ke anusAra AkAza pradezoM meM sthApita karane para asaMkhyeya loka bhara jAte haiN| ___AkAza ke eka eka pradeza para eka-eka jIva ko sthApita karane para bhI asaMkhyeya loka bhara jAte haiM kintu yaha siddhAnta sammata nahIM hai| jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai ki jIva kI avagAhanA AkAza ke eka do pradezoM meM nahIM hotii| usakI avagAhanA ke lie kama se kama AkAza ke asaMkhyeya pradeza Avazyaka hai / yaha kathana saMkhyA ko udAharaNa se samajhAne ke lie hai| mukta audArika zarIra ananta haiM / baddha audArika zarIra asaMkhyeya haiM, isa avasthA meM mukta audArika zarIra ananta kaise ho sakate haiM ? baddha zarIra kA sambandha vartamAna se hai, mukta zarIra kA saMbaMdha dIrghakAlIna atIta se hai| eka jIva ne audArika vargaNA ke jina pudgaloM ko audArika zarIra kAya prayoga ke rUpa meM pariNata kiyA aura ve eka avadhi ke pazcAt mukta ho gaye ve mukta pudgala audArika zarIra kAya prayoga avasthA ko chor3akara anya rUpa meM pariNata nahIM hote haiM taba taka unakI saMjJA mukta audArika zarIra rahatI hai isa prakAra pratyeka audArika zarIra ananta bheda vAlA ho jAtA hai| baddha audArika zarIra para kAla aura kSetra do dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai aura mukta audArika zarIra para kAla, kSetra aura dravya ina tIna dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| ananta utsarpiNI aura avasarpiNI ke jitane samaya hote haiM, kAla kI dRSTi se mukta audArika zarIra utane hI haiN| kSetra kI dRSTi se mukta audArika zarIra ananta loka pramANa haiN| prajJApanA meM pratipAti samyam dRSTi jIvoM ko abhavya jIvoM se ananta guNa adhika aura siddhoM se ananta bhAgahIna batalAyA gayA hai| kyA mukta audArika zarIra kI tulanA unase kI jA sakatI hai ? isa viSaya meM cUrNikAra kA mata yaha hai-mukta audArika zarIroM kI saMkhyA aniyata hai / kabhI ve pratipAti samyag dRSTi jIvoM se adhika ho jAte haiM, kabhI kama, kabhI samAna / isalie pratipAti samyagdRSTi jIvoM se unakI tulanA nahIM hotii| mukta audArika zarIra kSetra kI dRSTi se ananta loka pramANa batalAe gaye haiM phira unakA samAveza eka loka meM kaise ho sakatA hai ? yaha jijJAsA svAbhAvika hai| isakA samAdhAna pariNati-vaicitya ke siddhAnta se kiyA jA sakatA hai| eka AkAza pradeza meM eka paramANu bhI rahatA hai aura usI AkAza pradeza meM ananta pradezI skandha bhI raha sakatA hai| yadi pudgala dravya meM sUkSma pariNati kI kSamatA nahIM hotI to ananta paramANuoM aura ananta skandhoM ke lie ananta loka apekSita hote, kintu sUkSma pariNati kI kSamatA ke kAraNa ve eka loka meM samAe hue haiM / cUNi kAra aura vRttikAra ne ukta samasyA kA samAdhAna pradIpa ke prakAza ke dRSTAnta se kiyA hai jaise eka pradIpa ke prakAza meM aneka pradIpoM ke prakAza samAviSTa ho jAte haiM isI prakAra eka audArika zarIra ke avagAhana kSetra meM aneka audArika zarIroM kA avagAhana ho jAtA hai| prastuta sUtra meM pratipAdana kA vyutkrama kiyA gayA hai| pratipAdana kI sAmAnya zailI dravya, kSetra, kAla aura bhAva isa krama para AdhArita hai / prastuta sUtra meM kAla, kSetra aura dravya isa krama kA anusaraNa kiyA gayA hai / prakRta viSaya kAla hai isalie kAla kA prathama nirUpaNa svAbhAvika hai| cUNi aura vRtti ke anusAra zarIra ke pudgaloM kA kAlAntarAvasthAyitva batalAyA gayA hai isalie kAla ko pradhAna mAnA gayA hai| sUtra 459 6. (sUtra 459) baddha AhAraka zarIra ke viSaya meM do vizeSa ullekha jJAtavya haiM1. AhAraka zarIra kA antara kAla jaghanya eka samaya utkRSTata: chaha mahIne batalAyA gayA hai isalie vaha nirantara nahIM hotaa| 2. baddha AhAraka zarIra saMkhyA kI dRSTi se bahuta alpa hote haiN| jaghanyataH eka do tIna aura utkRSTataH sahasra pRthaktva (do hajAra se nau hajAra) hote haiN| sUtra 460 7. (sUtra 460) baddha tejasa zarIra saba jIvoM se ananta bhAga nyUna hai| isa nyUnatA kA kAraNa siddha jIva banate haiN| siddha saba jIvoM ke ananta 1. acU. pR. 62, 63 / 2.(ka) acU. pR. 63 / (kha) ahAvR. pR. 89 / Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 aNuogadArAI bhAga jitane haiM unake tejasa zarIra nahIM hotA isalie baddha tejasa zarIra saba jIvoM se ananta bhAga nyUna batalAye gaye haiN|' taijasa zarIra dravya se sarva jIvoM se anantaguNA athavA sarva jIvavarga ke anantaveM bhAga jitane hote haiN| kisI eka rAzi ko usa rAzi se guNita karane ko varga kahate haiN| jIva rAzi ko jIva rAzi se guNita karane para jo rAzi prApta hotI hai use jIva varga rAzi kahate haiM / sarvajIva rAzi ananta hai| saralatA se samajhane ke lie hama jIvarAzi ko kalpanA se dasa hajAra mAna kara calate haiM aura ananta ko 100 mAna lete haiM 100004100=1000000 (dasa lAkha) yaha sarva jIvoM ke ananta guNa kI rAzi huii| Upara sarva jIva rAzi ko 10000 (dasa hajAra) mAnA thaa| usakA varga kiyA 10000x10000=100000000 (dasa karor3a) yaha jIva varga kA pramANa hai| ananta ko 100 mAnA thA isalie anantaveM bhAga ke lie ukta rAzi meM 100 kA bhAga diyaa| 100000000-100-1000000 dasa lAkha / Upara kathita donoM prakriyAoM se donoM kA phalita eka samAna hai| sUtra 463 8. (sUtra 463) narayikoM ke vaikriya zarIroM kA pramANa kSetra se pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahane vAlI asaMkhyAta zreNiyAM haiN| una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ko dvitIya vargamUla se guNita karane vAlI rAzi jitanI haiM athavA aMgula ke dvitIya vargamUla ke dhana ke pramANa jitanI haiN| zreNI ko zreNI se guNita karane se pratara kI rAzi AtI hai| zreNiyAM asaMkhyAta haiN| asaMkhyAta asaMkhyAta prtrraashi| pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga=asaMkhyAta asaMkhyAta-asaMkhyAta zreNiyAM / asaMkhyAta kisI rAzi ko usI rAzi se guNA karane para varga (vargaphala) AtA hai| jisa rAzi se guNA kiyA thA vaha usa vargaphala kA vargamUla hotA hai| zreNiyAM asaMkhyAta haiM / kalpanA se mAna leM ve 256 haiN| 256 kA prathama vargamUla 16 dvitIya vargamUla 4 aura tRtIya vargamUla 2 hotA hai| dekheM yaMtra-- |1|2| 3 4/+krama 2|4|16 | 256 | svargamUla | Upara likhita prathama vargamUla 16 ko dvitIya vargamUla 4 se guNA kiyaa| 1644=64 zreNiyAM / prakArAntara se kathita dvitIya vargamUla 4 kA ghana kiyA 44444= 64 zreNiyAM / donoM prakriyAoM kA phalita eka samAna hai kevala kathana kI bhinnatA hai| asaMkhyAta ke sthAna para kalpita 256 zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI 64 hotI hai| sUtra 467 9. (sUtra 467) asurakumAroM ke vaikriya zarIra kSetra kI apekSA se pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiN| una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI aMgula ke prathamavargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI hai| kalpanA se mAna leM ve asaMkhyAta zreNiyAM 16 haiN| unakA prathama vargamUla 4 hotA hai / dekheM yaMtra |1|2 3|+-krama 2|4|16|-varga mUla | asaMkhyAta ke sthAna para mAnI gaI 16 zreNiyoM kA vargamUla 4 hai| viSkaMbhasUcI isa 4 kA asaMkhyAtavAM bhAga jitanI hogii| 1. (ka) acU. pR. 63 / (kha) ahAva. pR. 90 / Jain Education Intemational Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra010, sU0 463-460, Ti08-13 285 sUtra 482 10. kSetra kI daSTi se......zreNiyoM ke asaMkhyeya vargamUla jitanI hotI hai (khettao....."asaMkhejjAI seDhivaggamUlAI) ____ kSetra kI apekSA se baddha audArika zarIra pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM kI rAzi pramANa haiM / una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI asaMkhyAta koTAkoTi yojana pramANa hai| itane pramANa vAlI viSkabhasUcI asaMkhyAta zreNiyoM ke vargamUla rUpa hai| AkAza zreNI meM rahe hue samasta pradeza asaMkhyAta hote haiN| kalpanA se samajhe ve 65536 haiN| ye 65536 asaMkhyAta ke bodhaka haiN| 1/2 3 4 5 krama | 24 | 16 | 256 | 65536 | svargamUla | isa saMkhyA kA prathama vargamUla krama nambara 4 ke nIce 256 hai| dvitIya vargamUla krama naM. 3 ke nIce 16 hai| tRtIya vargamUla krama naM. 2 ke nIce 4 hai| caturtha vargamUla krama naM. 1 ke nIce 2 hai| ina bargamUloM kA yoga kiyA (256+16+4+2, 278 / asaMkhyAta ke sthAna para kalpita saMkhyA 65536 kI 278 pradeza vAlI viSkaMbhasUcI hogii| 11. kSetra kI dRSTi se ve aMgula pratara yA AvalikA ke asaMkhyAta bhAgarUpa pratibhAga jitane hote haiM (khettao aMgulapayarassa AvaliyAe ya asaMkhejjaibhAgapalibhAgeNaM) kSetra kI apekSA se pratara ke jitane pradeza haiM unako eka-eka dvIndriya jIvoM se bharA jaae| phira una pradezoM se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa samaya meM eka eka dvIndriya jIva ko nikAlA jAe to AvalikA ke asaMkhyAta bhAga lagate haiN| itane pradeza aMgula pratara ke haiN| usa pratara ke jitane pradeza haiM utane dvIndriya jIvoM ke baddha audArika zarIra haiN| Upara kathita saMkhyA meM aura nIce kathita saMkhyA meM koI bheda nahIM hai kevala kathana zailI kI bhinnatA hai| sUtra 487 12. kSetra kI dRSTi se....."asaMkhyAtavAM bhAga (khettao....... asaMkhejjaibhAgo) paJcendriya tiryakyonikoM ke vaikriya zarIra kSetra kI apekSA se pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM asaMkhyAta zreNiyoM ke pradeza rAzi pramANa hai / una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI hai| kalpanA se mAna leM ve asaMkhyAta zreNiyAM 16 haiM / unakA prathama vargamUla 4 hotA hai| asaMkhyAta ke sthAna para mAnI gaI 16 zreNiyoM kA vargamUla 4 hai| viSkabhasUcI isa 4 kA asaMkhyAtavAM bhAga jitanI hogii| |1|| 3| krama | 2| 4 | 16 | svargamUla / sUtra 490 13. jaghanya pada meM....."chiyAnave bAra chinna ho sake utane hote haiM (jahaNNapae......"chaNNauicheyaNagadAyirAsI) saMkhyAta ke bhI saMkhyAta bheda hote haiN| isalie saMkhyAta kahane se nizcita saMkhyA kA bodha nahIM hotaa| nizcita saMkhyA kA kathana karane ke lie saMkhyAta koTAkoTi kahA gayA hai| isako aura spaSTa karane ke lie 29 sthAna (aMka dazamalava) kahe gae haiN| 3 yamala pada se adhika aura 4 yamala pada se kama kahA gayA hai| 8 aMkoM kA (dazamalava) eka yamala pada hotA hai / 29 aMkoM (dazamalava) ke 3 yamala pada se 5 aMka adhika hote haiM aura 4 yamala pada se kama haiN| prakArAntara se kahA gayA hai pAMcaveM varga aura chaThe varga ke guNanaphala jitanA hai| ise saralatA se isa prakAra samajhA jA sakatA hai--eka kA varga eka hI AtA hai| usake kitane hI varga karo eka hI aayegaa| isalie vargaphala ke lie 2 kI saMkhyA ko grahaNa kiyA jAtA hai| 242-4 pahalA vargaphala / 444=16 dUsarA vargaphala / 16416=256 tIsarA vargaphala / 2564256 =65536 cauthA vrgphl| 65536465536-4294967296 pAMcavAM vargaphala / 429496729644294967296 =18446744073709551616 chaTThA vargaphala / aba pAMcaveM aura chaThe vargaphala ko guNA kiyA 42949672964 18446744073709551616=79228162514264337593543950336 / isa rAzi meM 29 aMka haiN| Jain Education Intemational Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 aNuogadArAI prakArAntara se tIsarI vyAkhyA milatI hai ki usa rAzi ke chiyAnave chedanakadAyI hote haiN| jo Adhe Adhe karate chiyAnave bAra chedana ko prApta ho aura aMta meM eka baca jAe use chiyAnave chedanakadAyI rAzi kahate haiN| isako isa prakAra samajheM prathama vargaphala (242)=4 kA chedana karane se 2 chedanaka hote haiN| dUsarA vargaphala (444)=16 kA chedana karane se 4 chedanaka hote haiM / prathama 8, dvitIya 4, tRtIya 2 aura caturtha 1 / / tIsarA vargaphala 16416=256 ke ATha chedanaka hote haiN| cauthA vargaphala 2564256-65536 ke 16 chedanaka hote haiN| pAMcavA vargaphala 65536465536%4294967296 ke 32 chedanaka hote haiN| chaTThA vargaphala 429496729644294967296-18446744073709551616 ke 64 chedanaka hote haiN| phalita kI bhASA meM agale agale vargaphala meM pUrva se dugane chedanaka hote jAte haiN| pAMcaveM vargaphala ke 32 chedanaka aura chaThe varga ke 64 chedanaka / ina donoM kA yoga karane se 32+6496 chedanaka hote haiN| prakArAntara se eka ke aMka ko sthApita kara uttarottara use chiyAnave bAra dugunA dugunA karane para jitanI rAzi AtI hai vaha chiyAnave chedanakadAyI rAzi kahalAtI hai| isa chiyAnave chedanakadAyI rAzi kA pramANa utanA hI hogA jitanA ki pAMcave vargaphala aura chaThe vargaphala kA guNA karane se AtA hai| sUtra 495 14. (sUtra 465) vAnamantara devoM ke baddha vaikriya zarIra asaMkhyAta haiN| kSetra kI apekSA se pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahane vAlI jo asaMkhyAta zreNiyAM haiM, una zreNiyoM ke jitane pradeza hoM, utane pradeza pramANa vAnamantaroM ke baddha vaikriya zarIra haiN| una asaMkhyAta zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI tiryaMca paJcendriyoM kI baddha audArika zarIra kI viSkaMbhasUcI se asaMkhyAta guNa hIna jAnanA caahie| sUtra 499 15. kSetra kI dRSTi se ......"do sau chappana aMgula varga rUpa pratibhAga jitanI hotI hai (khettao......"bechappaNNaMgulasayavaggapalibhAgo payarassa) kSetra kI apekSA se jyotiSa devoM ke baddha zarIra pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM ke samAna haiN| unakI viSkaMbhasUcI 256 (do sau chappana) pratarAMguloM ke vargamUlarUpa pratibhAga (aMza) hai / 256 kA vargamUla 16 hai / dekheM yaMtra-- | 1|2| 3 | 4|-krama 2|4|16|256 |+-vargamUla sUtra 503 16. kSetra kI dRSTi se....."pramANa jitanI zreNiyAM haiM (khettao.......pamANamettAo seDhIo) kSetra kI apekSA se pratarAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahane vAlI asaMkhyAta zreNiyoM jitane vaimAnika devoM ke baddha vaikriya zarIra haiN| unakI viSkaMbhasUcI aMgula ke dUsare varga ko tIsare varga se guNita karane ke samAna haiN| mAna leM ve asaMkhyAta zreNiyAM 256 haiM / inakA varga mUla nikAlA-- |1|| 3| 4|-krama |2|4|16|256/ vargamUla do sau chappana kA prathama vargamUla 16 dvitIya vargamUla 4 aura tRtIya vargamUla 2 hotA hai| isameM dUsare vargamUla 4 ko tIsare vargamUla 2 se guNA kiyaa| 4428 hue / asaMkhyAta ke sthAna para mAnI gaI 256 zreNiyoM kI 8 viSkaMbhasUcI huii| prakArAntara se kahA gayA hai ki tRtIya vargamUla ke ghana rUpa hai| 256 kA tRtIya vargamUla 2 hai| usakA ghanaphala 24242 - AtA hai| donoM prakriyAoM meM 256 kI viSkaMbhasUcI 8 aMgula AtI hai| kevala kathana ke prakAra kI bhinnatA hai| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM prakaraNa (sUtra 506-614) Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha bhAvapramANa ke prakaraNa meM AryarakSitasUri ne pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama isa pramANa catuSTayI kA nirUpaNa kiyA hai| mAnA jAtA hai ki AryarakSita jaina muni banane se pahale naiyAyika darzana kI paramparA ke paNDita the| isalie nyAya-sammata pramANa catuSTayI kA prastuta Agama meM samAveza kara diyaa| naiyAyika darzana ke Adhunika granthoM se yaha pratipAdana kucha bhinna hai| paNDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne isakA tulanAtmaka varNana kiyA hai| isa prakaraNa ke vivecana meM isakA vimarza kiyA gayA hai| sUtrakAra ne laukika AgamoM kI sUcI prastuta kI hai / nandI meM bhI yaha sUcI prApta hai| saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki nandIkAra ne anuyogadvAra kI sUcI kA anusaraNa kiyA hai| naya ko samajhane ke lie vasati, prasthaka aura pradeza ye tIna dRSTAnta die gae haiN| yaha naya varNana anyatra Agama sAhitya meM upalabdha nahIM hotA hai| saMkhyA saMkhyeya, asaMkhyeya aura ananta kI viziSTa jAnakArI bhI isameM upalabdha hai| isa prakAra pramANa nirUpaNa kI dRSTi se yaha prakaraNa bahuta mahattvapUrNa hai| 1. Ayujaida. pR. 136-156 / Jain Education Intemational Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM prakaraNa hindI anuvAda bhAva pramANa-pada 506. vaha bhAva pramANa kyA hai ? bhAva pramANa ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise-guNa pramANa, naya pramANa aura saMkhyA pramANa / ' 507. vaha guNa pramANa kyA hai ? guNa pramANa ke do prakAra prajJapta haiM, jaisejIvaguNa pramANa aura ajIvaguNa pramANa / 508. vaha ajIvaguNa pramANa kyA hai ? ajIvaguNa pramANa ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise-vargaguNa pramANa, gandhaguNa pramANa, rasaguNa pramANa, sparzaguNa pramANa aura saMsthAnaguNa pramANa / mUla pATha saMskRta chAyA bhAvappamANa-padaM bhAvapramANa-padam 506. se ki taM bhAvappamANe? bhAva- atha kiM tad bhAvapramANam ? ppamANe tivihe paNNatte, taM jahA- bhAvapramANaM trividhaM prajJapta, tadyathAguNappamANe nayappamANe saMkha- guNapramANaM nayapramANaM saMkhyApramANam / ppmaanne|| 507. se ki taM guNappamANe? guNappa- atha kiM tad gaNapramANam ? guNa- mANe duvihe paNNatte, taM jahA- pramANaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA--jIvajIvaguNappamANe ya ajIvaguNappa- guNapramANaJca ajIvaguNapramANaJca / mANe y|| 508. se ki taM ajIvaguNappamANe? atha kiM tad ajIvaguNapramANam ? ajIvaguNappamANe paMcavihe paNNatte, ajIvaguNapramANaM paJcavidhaM prajJaptaM, taM jahA vaNNaguNappamANe gaMdha- tadyathA-varNagaNapramANaM gaMdhaguNapramANaM guNappamANe rasaguNappamANe phAsa- rasaguNapramANaM sparzaguNapramANaM saMsthAna guNappamANe sNtthaanngunnppmaanne| guNapramANam / 506.se ki taM vaNNaguNappamANe? atha kiM tad varNaguNapramANam ? vaNNaguNappamANe paMcavihe paNNatte, varNaguNapramANaM paJcavidhaM prajJaptaM, taM jahA-kAlavaNNaguNappamANe tadyathA kAlavarNaguNapramANaM nIlavarNanIlavaNNaguNappamANe lohiyavaNNa- guNapramANaM lohitavarNaguNapramANaM guNappamANe hAliddavaNNaguNappamANe hAridravarNaguNapramANaM zuklavarNaguNasukkilavaNNaguNappamANe / se taM pramANam / tadetad varNaguNapramANam / vaNNaguNappamANe // 510. se ki taM gaMdhaguNappamANe? gaMdha- atha kiM tad gandhaguNapramANam ? guNappamANe duvihe paNNatte, taM jahA gandhaguNapramANaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA -sunbhigaMdhaguNappamANe duDhimagaMdha- surabhigandhaguNapramANaM durabhigandha- guNappamANe / se taM gaMdhaguNappa- guNapramANam / tadetad gndhgunnmaanne|| pramANam / 511. se ki taM rasaguNappamANe? rasa- atha kiM tad rasaguNapramANam ? guNappamANe paMcavihe paNNatte, taM rasaguNapramANaM paJcavidhaM prajJaptaM, jahA tittarasaguNappamANe kaDuya- tadyathA-tiktarasaguNapramANaM kaTukarasaguNappamANe kasAyarasaguNappa- rasaguNapramANaM kaSAyarasaguNapramANam mANe aMbilarasaguNappamANe mahura- amlarasaguNapramANaM madhurarasaguNapramArasaguNappamANe / se taM rasaguNappa- Nam / tadetad rasaguNapramANam / maanne|| 509. vaha varNaguNa pramANa kyA hai ? ___varNaguNa pramANa ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise-kRSNavarNa guNa pramANa, nIlavarNa guNa pramANa, raktavarNa guNa pramANa, pItavarNa guNa pramANa aura zuklavarNa guNa pramANa / vaha varNaguNa pramANa hai| 510. vaha gandhaguNa pramANa kyA hai? gandhaguNa pramANa ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-surabhigandha guNa pramANa aura durabhigandha guNa prmaann| vaha gandhaguNa pramANa hai| 511. vaha rasaguNa pramANa kyA hai ? rasaguNa pramANa ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise-tiktarasa guNa pramANa, kaTurasa guNa pramANa, kaSAyarasa guNa pramANa, amlarasa guNa pramANa aura madhurarasa guNa prmaann| vaha rasaguNa pramANa hai| Jain Education Intemational Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 aNuogadArAI 512. se ki taM phAsaguNappamANe? atha kiM tat sparzaguNapramANam ? 512. vaha sparzaguNa pramANa kyA hai ? phAsaguNappamANe aTTavihe paNNatte, sparzaguNapramANam aSTavidhaM prajJapta, sparzaguNa pramANa ke ATha prakAra prajJapta haiM, taM jahA... kakkhaDaphAsaguNappamANe tadyathA- kakkhaTasparzaguNapramANaM mRduka- jaise--karka zasparza guNa pramANa, mRdusparza guNa mauyaphAsaguNappamANe garuyaphAsa- sparzaguNapramANaM gurukasparzaguNapramANaM pramANa, gurusparza guNa pramANa, laghusparza guNa guNappamANe lahuyaphAsaguNappamANa laghukasparzaguNapramANaM zotasparzaguNa- pramANa, zItasparza guNa pramANa, uSNasparza sIyaphAsaguNappamANe usiNakAsa- pramANam uSNasparzaguNapramANaM snigdha- guNa pramANa, snigdhasparza guNa pramANa aura guNappamANe siNiddha phAsaguNappamANe ___ sparzaguNapramANaM rUkSasparzaguNapramANam / rUkSasparza guNa pramANa / vaha sparza guNa pramANa lukkhaphAsaguNappamANe / se taM phAsa- tadetat sparzaguNapramANam / guNappamANe // 513. se ki taM saMThANaguNappamANe? atha ki tat saMsthAnaguNapramA- 513. vaha saMsthAnaguNa pramANa kyA hai ? saMThANaguNappamANe paMcavihe paNNatte, Nam ? saMsthAnaguNapramANaM paJcavidhaM saMsthAnaguNa pramANa ke pAMca prakAra prajJapta taM jahA-parimaMDalasaMThANaguNappa- prajJaptaM, tadyathA parimaNDalasaMsthAna- haiM, jaise-parimaNDalasaMsthAna guNa pramANa, mANe vaTTasaMThANaguNappamANe taMsa- guNapramANaM vRttasaMsthAnaguNapramANaM vRttasaMsthAna guNa pramANa, vyasra [trikoNa] saMThANaguNappamANe cauraMsasaMThANa- vyasrasaMsthAnaguNapramANaM caturasrasaMsthAna- saMsthAna guNa pramANa, caturasra (catuSkoNa) guNappamANe AyayasaMThANaguNappa- guNapramANam AyatasaMsthAnaguNapramANam / saMsthAna guNa pramANa aura AyatasaMsthAna guNa maanne| se taM saMThANaguNappamANe / tadetat saMsthAnaguNapramANam / tadetad pramANa / vaha saMsthAnaguNa pramANa hai| vaha se taM ajIvaguNappamANe // ajIvaguNapramANam / ajIvaguNa pramANa hai| 514. se kiM taM jIvaguNappamANe? atha kiM tad jIvaguNapramANam ? 514. vaha jIvaguNa pramANa kyA hai ? jIvaguNappamANe tivihe paNNatte, taM jIvaguNapramANaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA jIvaguNa pramANa ke tIna prakAra prajJapta haiM, jahA nANaguNappamANe daMsaNaguNa- - jJAnaguNapramANaM darzanaguNapramANaM jaise-jJAnaguNa pramANa, darzanaguNa pramANa aura ppamANe crittgunnppmaanne|| caritraguNapramANam / cAritraguNa prmaann| 515. se ki taM nANaguNappamANe? atha kiM tajjJAnaguNapramANam ? 515. vaha jJAnaguNa pramANa kyA hai ? nANaguNappamANe caunvihe paNNatte, jJAnaguNapramANaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA jJAnaguNa pramANa ke cAra prakAra prajJapta haiM, taM jahA-paccakkhe aNumANe ova- --pratyakSam anumAnam aupamyam jaise pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama / mme Agame / aagmH| 516. se ki taM paccakkhe ? paccakkhe atha kiM tat pratyakSam ? pratyakSaM 516. vaha pratyakSa kyA hai ? vihe paNNatte, taM jahA iMdiya- dvividha prajJaptaM, tadyathA indriyapratyakSa pratyakSa ke do prakAra prajJapta haiM, jaisepaccakkhe noiMdiyapaccakkhe y|| noindriyapratyakSaJca / indriya pratyakSa aura noindriya pratyakSa / jJAna 517.se ki taM iMdiyapaccakkhe? atha kiM tad indriyapratyakSam ? 517. vaha indriya pratyakSa kyA hai ? iMdiyapaccakkhe paMcavihe paNNatte, taM indriyapratyakSaM paJcavidha prajJaptaM, tadyathA indriya pratyakSa ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jahA-soiMdiyapaccakkhe cakkhi- -zrotrendriyapratyakSa cakSurindriyapratyakSa jaise- zrotrendriya pratyakSa, cakSarindriya pratyakSa, diyapaccakkhe ghANidiyapaccakkhe ghrANendriyapratyakSaM jihvendriyapratyakSa ghrANendriya pratyakSa, rasanendriya pratyakSa aura jibhidiyapaccakkhe phAsidiya- sparzanendriyapratyakSam / tadetad indriya- sparzanendriya pratyakSa / vaha indriya pratyakSa hai| paccakkhe / se taM iMdiyapaccakkhe // pratyakSam / 11.se ki taM noiMdiyapaccakkhe ? atha kiM tada noDandriyapratyakSama atha kiM tad noindriyapratyakSam ? 518. vaha noindriya pratyakSa kyA hai ? noiMdiyapaccakkhe tivihe paNNatte, noindriyapratyakSaM trividhaM prajJapta, noindriya pratyakSa ke tIna prakAra prajJapta haiM, taM jahA-ohinANapaccakkhe maNa- tadyathA avadhijJAnapratyakSa manaHparyava- jaise-avadhijJAna pratyakSa, manaHparyavajJAna pajjavanANapaccakkhe kevalanANa- jJAnapratyakSaM kevalajJAnapratyakSam / tadetad pratyakSa aura kevalajJAna pratyakSa / vaha noindriya Jain Education Intemational Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 pratyakSa hai| vaha pratyakSa hai| gyArahavAM prakaraNa : sUtra 512-524 paccakkhe / se taM noiNdiypcckkhe| noindriyapratyakSam / tadetat pratyakSam / se taM paccakkhe // 516. se ki taM aNamANe? aNumANe atha kiM tad anumAnam ? anumAnaM tivihe paNNatte, taM jahA-putvavaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA-pUrvavat zeSasesavaM dittusaahmmvN|| vat dRSTasAdharmyavat / 519. vaha anumAna kyA hai ? anumAna ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaisepUrvavat, zeSavat aura dRSTasAdharmyavat / 520. se ki taM putvavaM? punvavaM atha kiM tat pUrvavat ? pUrvavat - gAhA-- gAthA -- mAtA puttaM jahA naLaM, mAtA putraM yathA naSTaM, juvANaM punnraagtN| yuvAna punarAgatam / kAI paccabhijANejjA, kAcit pratyabhijAnIyAt, puliMgeNa keNaI // 1 // pUrvaliGgena kenacit // 1 // taM jahA- khateNa vA vaNeNa vA tadyathA-kSatena vA vraNena vA laMchaNaNa vA maseNa vA tilaeNa lAJchanena vA mazena vA tilakena vA / vA / se taM puvvavaM // tadetat pUrvavat / 521. se ki taM sesavaM ? sesavaM paMcavihaM atha ki tat zeSavat / zeSavat paNNattaM, taM jahA-kajjeNaM kAra- paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-kAryeNa NaNaM guNaNaM avayaveNaM AsaeNaM / / kAraNena guNena avayavena AzrayeNa / 520. vaha pUrvavat kyA hai ? pUrvavat yaha hai koI mAtA apane khoe hue putra ko yuvAvasthA meM vApisa lauTA huA dekhakara kisI pUrva liMga se pahacAna letI hai merA putra hai, yaha anumAna kara letI hai, jaise-kSata se, vraNa se, cihna se, maSa se athavA tila se / vaha pUrvavat hai| 521. vaha zeSavat kyA hai ? zeSavat ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaisekArya se, kAraNa se, guNa se, avayava se aura Azraya se| 522. se ki taM kajjeNaM? kajjeNaM- atha ki tat kAryeNa? kAryeNa - saMkhaM saddeNaM, bheri tAlieNaM, vasabhaM zaGkha zabdena, bherI tADitena, vRSabha DhikieNaM, moraM kekAieNaM, hayaM DhikieNaM', mayUraM kekAyitena, heyaM hesieNaM, hatthi gulagulAieNaM, rahaM heSitena, hastinaM gulagulAyitena, rathaM ghaNaghaNAieNaM / se taM kajjeNaM // ghanaghanAyitena / tadetat kAryeNa / 522. vaha kArya se zeSavat kyA hai ? kArya se zeSavat-zabda se zaMkha kA, tAr3anA se bherI kA, raMbhAne se vRSabha kA, kekA se mora kA, hinahinAhaTa se ghor3e kA, ciMghAr3ane se hAthI kA aura jhaMkAra se ratha kA anumAna kiyA jAtA hai| vaha kArya se zeSavat [anumAna] 523. se kitaM kAraNeNaM? kAraNeNaM atha ki tat kAraNena ? kAraNena -taMtavo paDassa kAraNaM na paDo --tantavaH paTasya kAraNaM na paTa: tantutaMtukAraNaM, vIraNA kaDassa kAraNaM kAraNaM, vIraNaM kaTasya kAraNaM na kaTa: na kaDo vIraNakAraNaM, mappiDo vIraNakAraNaM, mRtpiNDaH ghaTasya kAraNaM ghaDassa kAraNaM na ghaDo mappiDa- na ghaTaH mRtpiNDakAraNam / tadetat kAraNaM / se taM kaarnnennN|| kAraNena / 523. vaha kAraNa se zeSavat kyA hai ? kAraNa se zeSavat-tantu vastra ke kAraNa haiM, vastra tantuoM kA kAraNa nahIM hotaa| vIraNa (kuza Adi ke tRNa) caTAI kA kAraNa hai, caTAI vIraNa kA kAraNa nahIM hotii| mRtpiNDa ghaTa kA kAraNa hai, ghaTa mRtpiNDa kA kAraNa nahIM hotaa| vaha kAraNa se zeSavat 524. se ki taM guNaNaM? guNeNaM- suvaNaM nikaseNaM, puppha gaMdheNaM, lavaNaM raseNaM, mairaM AsAeNaM, vatthaM phAseNaM / se taM guNeNaM / / atha kiM tad guNena ? guNena--- suvarNa nikaSeNa, puSpaM gandhena, lavaNaM rasena, madirAma AsvAdena, vastraM sparzena / tadetad gunnen| 524. vaha guNa se zeSavat kyA hai ? guNa se zeSavat-nikaSa se suvarNa , gandha se puSpa, rasa se lavaNa, AsvAda se madirA aura sparza se vastra kA anumAna kiyA jAtA hai| vaha guNa se zeSavat hai| Jain Education Intemational Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 525. se kiM taM avayaveNaM ? avayaveNaM -mahisaM sigeNaM, kukkuDaM sihAe, hasthi visANeNaM, varAhaM dADhAe, moraM picheNaM, AsaM sareNaM vagyaM naheNaM, camara vAlacheNaM, dupayaM maNussayAdi cauppayaM gavamAdi, bahupaye gohiyAdi vAnaraM naMguleNaM, sohaM kesareNaM, vasahaM kakuheNaM, mahilaM valayabAhAe / gAhA parivarabaMdheNa bharda jANejjA mahiliyaM nivasaNeNaM / sityena doNapA kavi ca egAe gAhAe // 1 // - se taM avayaveNaM // 526. se kiM taM AsaeNaM ? AsaeNaM -agga dhUmeNaM salilaM balAgAhi vRddhi ammavikAreNaM, kulaputaM solasamAyAreNaM / iGgitAkAraH kriyAbhirbhASitena ca / netra-vaktravikArazca, gRhyate'ntargataM manaH // 1 // setaM Asae se taM sesavaM // 527. se kiM taM diTThasAhammavaM ? diTThasAhammavaM duvihaM paNNattaM taM jahA sAmajhavi ca visesadi - ca // 528. se ki te sAmannadiTTha ? sAmannaviTThe jahA ego puriso tahA bahave purisA, jahA bahave purisA tahA ego puriso / jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvanA, jahA bahave karisAyaNA se taM tahA ego karisAvaNo / sAmannadiTTha || 526. se ki taM visesadi ? visesadiTThe se jahAnAmae ke purise bahUNaM purisANaM majbhe puNvadiTTha atha kiM tad avayavena ? avayavena mahiSaM va geNa kukkuTaM zikhayA, hastinaM viSANena, varAhaM daMSTrayA, mayUraM picche azyaM pareNa dhyAnaM nacena, camarI bAlagucchena manuSyAdi catuSpadaM gavAdi, bahupaya 'yomhiyAdi vAnaraM lADa pulena, siMhaM kesareNa, vRSabhaM kakudena, mahilAM valayabAhunA / gAthA parikara bha jAnIyAt mahilA divasa | sikthena pArka, kavi ca ekayA gAthayA // 1 // - tadetad avayavena / atha kiM tad AzrayeNa ? AzrayeNa magniM dhUmena salila balAkAbhi:, vRSTim avikAreNa kulaputraM zIkhasamAcAreNa / " iGgitAkAritaijJeya:, kriyAbhirbhASitena ca / netra-vatravikArazca taM manaH // 1 tadetadyeNa tadetat zeSavat / atha ki tad dRSTA? dRSTasAdhamyaMvat dvividhaM prajJaptaM, tadyathA sAmAnyadRSTavizeSa / ? atha kiM tat sAmAnyadRSTam sAmAnyadRSTam - yathA ekaH puruSaH tathA bahavaH puruSAH, yathA bahavaH puruSAH tathA ekaH puruSaH / yathA eka: kArSApaNAH tathA bahavaH kArSApaNAH, yathA bahavaH kArSApaNAH tathA eka: kArSApaNaH / tadetat sAmAnyadRSTama / atha ki tad vizeSadRSTam ? vizeSadRSTam tad yathAnAma kazcitpuruSa: bahUnAM puruSANAM madhye - aNuogadarAI 525. vaha avayava se zeSavat kyA hai ? avayava se zeSavat sIMga se bhaiMsA, zikhA se kukuTa, viSANa se hAthI se rAha piccha se mora, khura se ghor3A, nakha se vyAghra, bAla-guccha se camarI gAya, dvipada se manuSya Adi, catuSpada se gAya Adi, bahupada se kanakhajUrA Adi, pUMcha se bandara, ayAla se siMha mUha se baina aura bala vAlI bhujA se mahilA kA anumAna kiyA jAtA hai / gAthA- kavaca Adi hathiyAroM ke bandhana se yoddhA, ghagharI se vivAhita strI, eka cAvala siktha se droNa-pAka aura eka gAthA se kavi jAnA jAtA hai / vaha avayava se zeSavat hai / 526. vaha Azraya se zeSavat kyA hai ? Azraya se zeSavat - dhUma se agni, balAkA se pAnI, abhravikAra se varSA aura zIla samAcaraNa se kula putra kA anumAna kiyA jAtA hai / iMgita aura AkAra - rUpa, jJeya, kriyA vacana, netra aura mukha ke vikAra se antargata mana kA grahaNa kiyA jAtA hai / vaha Azraya se zeSavat hai / vaha zeSavat hai / 527. vaha dRSTasAdharmyavat kyA hai ? dRSTasAdharmyavat ke do prakAra prajJapta haiM, jaise- sAmAnyadRSTa aura vizeSadRSTa 527. vaha sAmAnyadRSTa kyA hai ? sAmAnyadRSTa-- jaise eka puruSa hai vaise aneka puruSa haiM, jaise aneka puruSa haiM jaise eka puruSa haiN| jaise eka kAryApaNa hai vaise aneka kAraNa hai, jaise aneka kAryApaNa paise eka kArSApaNa hai / vaha sAmAnyadRSTa hai / 529. vaha vizeSadRSTa kyA hai ? vizeSadRSTa-- jaise koI puruSa aneka puruSoM ke bIca upasthita pUrvadRSTa puruSa ko pahacAna Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 gyArahavAM prakaraNa : sUtra 525-534 parisaM paccabhijANejjA-ayaM se purvadRSTaM puruSaM pratyabhijAnIyAtpurise, bahaNaM vA karisAvaNANaM majjhe ayaM sa puruSaH, bahUnAM vA kArSApaNAnAM puvvadiSThaM karisAvaNaM paccabhijA- madhye pUrvadRSTaM kArSApaNaM pratyabhijAnI jjA-ayaM se karisAvaNe / se taM yAt-ayaM sa kaarssaapnnH| tadetad visesdilN| se taM divasAha- vizeSadRSTam / tadetad dRSTasAdharmya vat / letA hai-'yaha vaha puruSa hai' / aneka kArSApaNoM ke bIca meM rakhe hue kisI pUrvadRSTa kArSApaNa ko pahacAna letA hai-'yaha vaha kArSApaNa hai'| vaha vizeSadRSTa hai / vaha dRSTasAdharmyavat hai| 530. tassa samAsao tivihaM gahaNaM tasya samAsata: trividhaM grahaNaM bhavai, taM jahA-toyakAlagahaNaM bhavati, tadyathA-atItakAlagrahaNaM paDuppaNNakAlagahaNaM aNAgayakAla- pratyutpannakAlagrahaNam anaagtkaalghnnN|| grahaNam / 530. (kAla kI dRSTi se) anumAna kA grahaNa tIna prakAra se hotA hai, jaise-atIta kAla grahaNa, vartamAna kAla grahaNa aura anAgata kAla grahaNa / 531. se ki taMtIyakAlagahaNaM? toya- atha kiM tad atItakAlagrahaNam ? kAlagahaNaM-uttiNANi vaNANi atItakAlagrahaNam -uttaNAni vanAni nipphaNNasassaM vA meiNi, puNNANi niSpannazasyAM vA medinI, pUrNAni ca ya kuMDa-sara-nadi-daha-talAgANi kuNDa-saraH-nadI-draha-taDAgAni dRSTvA pAsittA teNaM sAhijjai, jahA- tena sAdhyate, yathA --suvRSTiH aasiit| suvaTThI aasii| se taM toyakAla- tadetad atItakAlagrahaNam / gahaNaM // 531. vaha atIta kAla grahaNa kyA hai ? ___ atIta kAla grahaNa-uge hue ghAsa vAle vana ko, pake hue dhAnya vAlI pRthvI ko, tathA kuNDa, sarovara, nadI, draha aura jala se bhare hue tAlAba ko dekhakara jaise koI kahatA haiacchI varSA huI thii| vaha atIta kAla grahaNa 532. se ki taM par3appaNNakAlagahaNaM? atha kiM tat prtyutpnnkaalgrhnnm| 532. vaha vartamAna kAla grahaNa kyA hai ? paDuppaNNakAlagahaNaM sAhuM goyara pratyutpannakAlagrahaNam -sAdhaM gocarAgra- vartamAna kAla grahaNa-gocarI ke lie gae ggagayaM vicchaDDiyapaurabhattapANaM gataM vicchaditapracurabhaktapAnaM dRSTvA hue sAdhu ke pAsa gRhasthoM dvArA pradatta pracura pAsittA teNaM sAhijjai, jahA- tena sAdhyate, yathA-subhikSaM vrtte| bhaktapAna ko dekhakara jaise koI kahatA haisubhikkhe vtttti| se taM paDuppaNNa- tadetat pratyutpanna kAlagrahaNam / sukAla hai| vaha vartamAna kAla grahaNa hai| kaalghnnN|| 533. se ki taM aNAgayakAlagahaNaM? atha kiM tad anAgatakAlagrahaNam ? aNAgayakAlagaNaM-- anAgatakAlagrahaNam - gAhA--- gAthAabbhassa nimmalattaM, abhrasya nirmalatvaM, kasiNA ya girI savijjayA mehaa| kRSNAzca girayaH savidyutAH meghAH / thaNiyaM vAubbhAmo, stanitaM vAtobhrAmeNa, saMjhA niddhA ya rattA ya // 1 // sandhyA snigdhA ca raktA ca / / 1 / / vAruNaM vA mAhidaM vA aNNayaraM vA vAruNaM vA mAhendraM vA anyatarad vA pasatthaM uppAyaM pAsittA teNaM sAhi- prazastam utpAtaM dRSTvA tena sAdhyate, jjai, jahA-suvaTTho bhvissi| se yathA -suvRSTiH bhvissyti| tadetad taM aNAgayakAlagahaNaM // anAgatakAlagrahaNam / 533. vaha anAgata kAla grahaNa kyA hai ? anAgata kAla grahaNa yaha haigAthA-- AkAza kI nirmalatA parvatoM kI kAlimA, savidyut megha, garjana, vAyu kI pradakSiNA, snigdha aura rakta saMdhyA / varuNa-utpAta, mAhendra-utpAta yA kisI anya prazasta utpAta [ulkApAta, digdAha Adi] ko dekhakara jaise koI kahatA hai-suvRSTi hogii| vaha anAgata kAla grahaNa hai| 534. eesi ceva vivajjAse tiviha eteSAM caiva vyatyAse trividhaM gahaNaM bhavai, taM jahA-tIyakAla- grahaNaM bhavati, tadyathA - atItakAlagahaNaM paDuppaNNakAlagahaNaM aNAgaya- grahaNaM pratyutpannakAlagrahaNam anaagtkaalghnnN|| kAlagrahaNam / 534. ina ukta udAharaNoM ke viparyAsa meM anumAna kA grahaNa tIna prakAra se hotA hai, jaiseatIta kAla grahaNa, vartamAna kAla grahaNa aura anAgata kAla grahaNa / Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 aNuogadArAi 535. se ki taM tIyakAlagahaNaM? tIya- atha kiM tad atItakAlagrahaNam ? 535. vaha atIta kAla grahaNa kyA hai? kAlagahaNaM nittiNAI vaNAI atItakAlagrahaNam -nistRNAni vanAni ___ atIta kAla grahaNa .. ghAsa rahita vana, aniSphaNNasassaM vA meiNi, aniSpannazasyAM vA medinI, zuSkANi aniSpanna dhAnya vAlI pRthvI, sUkhe hue kuNDa, sukkANi ya kuMDa-sara-nadi-daha-talA- ca kuNDa-saraH-nadI-draha-taDAgAni sarovara, nadI, draha aura tAlAba ko dekhakara gAI pAsittA teNaM sAhijjai, dRSTvA tena sAdhyate, yathA --- jaise koI kahatA hai varSA acchI nahIM huI jahA kavaTI aasii| se taM tIya- kuvRSTiH AsIt / tadetad atItakAla- thii| vaha atIta kAla grahaNa hai| kAlahaNaM // grahaNam / 536. se ki taM par3appaNNakAlagahaNa? atha kiM tat pratyutpannakAlagrahaNam? 536. vaha vartamAna kAla grahaNa kyA hai ? paDappaNNakAlagahaNaM-sAhuM goyara- pratyutpannakAlagrahaNam-sAdhu gocarAgra- vartamAna kAla grahaNa --gocarI ke lie gae ggagayaM bhikkhaM alabhamANaM pAsittA gataM bhikSA alabhamAnaM dRSTvA tena hue sAdhu ko bhikSA kI prApti na hote hue teNaM sAhijjai, jahA-dubhikkhe sAdhyate, yathA- durbhikSaM vartate / tadetat dekhakara jaise koI kahatA hai duSkAla hai| vaTTai / se taM paDuppaNNakAlagahaNaM // pratyutpannakAlagrahaNam / vaha vartamAna kAla grahaNa hai| 537. se ki taM aNAgayakAlagahaNa ? atha kiM tat anAgatakAlagrahaNam ? aNAgayakAlagahaNaM-aggeyaM vA anAgatakAlagrahaNam -AgneyaM vA vAyavvaM vA aNNayaraM vA appasatthaM vAyavyaM vA anyatarad vA aprazastam uppAyaM pAsittA teNaM sAhijjai, utpAtaM dRSTvA tena sAdhyate, yathAjahA-kuvaTI bhvissi| se taM kRvRSTi: bhaviSyati / tadetad anAgataaNAgayakAlagahaNaM / se taM aNu- kAlagrahaNam / tadetad anumAnam / 537. vaha anAgata kAla grahaNa kyA hai ? anAgata kAla grahaNa-Agneya, vAyavya yA anya kisI aprazasta utpAta ko dekhakara jaise koI kahatA hai varSA acchI nahIM hogii| vaha anAgata kAla grahaNa hai / vaha anumAna hai| 538. se ki taM ovamme? ovamma atha kiM tad aupamyam ? aupamyaM 538. vaha upamAna kyA hai ? vihe paNNatte, taM jahA-sAhammo- dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-sAdhamryo upamAna ke do prakAra prajJapta haiM, jaise -- vaNIe ya vehammovaNIe y|| panItaJca vaidhopanItaJca / sAdhopanIta aura vadhopanIta / 536. se ki taM sAhammovaNIe? atha ki tat sAdhopanItama? 539. vaha sAdhopanIta kyA hai ? sAhammovaNIe tivihe paNNatta, taM sAdhopanItaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA sAdhopanIta ke tIna prakAra prajJapta haiM, jahA-kicisAhamme pAyasAhamme -kiJcitsAdhayaM prAyaHsAdharmya jaise-kiJcit sAdharmya, prAyaH sAdharmya aura savvasAhamme // sarvasAdharmyam / sarva sAdharmya / 540. se ki taM kicisAhamme ? kici- atha kiM tata kiJcitsAdharmyama? 540. vaha kiJcit sAdharmya kyA hai ? sAhamme jahA maMdaro tahA sari- kiJcitsAdharmyam - yathA mandarastathA kiJcit sAdharmya jaisA merU hai vaisA savo, jahA sarisavo tahA mNdro| sarSapaH, yathA sarSapastathA mandaraH / sarSapa hai, jaisA sarSapa hai vaisA merU hai| jaisA jahA samuddo tahA goppayaM, jahA yathA samudrastathA goSpadaM, yathA goSpadaM samudra hai vaisA goSpada hai, jaisA goSpada hai vaisA goppayaM tahA smuddo| jahA Ai- tathA smudrH| yathA AdityastathA samudra hai| jaisA sUrya hai vaisA juganU hai, jaisA cco tahA khajjoto, jahA khajjoto khadyotaH, yathA khadyotastathA AdityaH / juganU hai vaisA sUrya hai| jaisA candramA hai vaisA tahA aaicco| jahA caMdo tahA yathA candrastathA kundaH, yathA kunda- kunda hai, jaisA kunda hai vaisA candramA hai| vaha kaMdo, jahA kaMdo tahA cNdo| se taM stathA cndrH| tadetat kiJcita kiJcit sAdharmya hai| kicisAhamme // sAdharmyam / 541. se ki taM pAyasAhamme ? pAya- atha kiM tat prAyaHsAdharmyam ? 541. vaha prAyaH sAdharmya kyA hai ? sAhamme-jahA go tahA gavao, prAyaHsAdharmyam-yathA gaustathA gavayaH, prAyaH sAdharmya -- jaisI gAya hai vaisA gavaya jahA gavao tahA go| se taM pAya- yathA gavayastathA gauH| tadetad prAya:- hai, jaisA gavaya hai vaisI gAya hai| vaha prAyaH sAhamme // saadhrmym| sAdharmya hai| Jain Education Intemational Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM prakaraNa : sUtra 435-548 267 542. se ki taM savvasAhamme ? savva- atha ki tat sarvasAdharmyam ? sarva- 542. vaha sarva sAdharmya kyA hai ? sAhamme ovamma natthi, tahA vi sAdharmya aupamyaM nAsti, tathApi tasya sarva sAdharmya--sarva sAdharmya meM upamA nahIM tassa teNeva ovamma kIrai, jahA- tenaiva aupamyaM kriyate, yathA-arhadbhiH hotI phira bhI usa upameya ko usI upamAna arahaMtehi arahaMtasarisaM kayaM, cakka- arhatsadRzaM kRtam, cakravatinA cakra- ke dvArA upamita kiyA jAtA hai, jaise-arhat vaTriNA cakkavaTTisarisaM kayaM, bala- tisadRzaM kRtam, baladevena baladeva- ne arhat jaisA kArya kiyaa| cakravartI ne deveNa baladevasarisaM kayaM, vAsudeveNa sadRzaM kRtam, vAsudevena vAsudevasadRzaM cakravartI jaisA kArya kiyaa| baladeva ne baladeva vAsudevasarisaM kayaM, sAhuNA sAhu- kRtama, sAdhunA sAdhusadRzaM kRtam / jaisA kArya kiyaa| vAsudeva ne vAsudeva jaisA sarisaM kyN| se taM svvsaahmme| tadetat sarvasAdharmyam / tadetat sAdho- kArya kiyaa| muni ne muni jaisA kArya kiyaa| se taM saahmmovnniie|| panItam / vaha sarva sAdharmya hai| vaha sAdhopanIta hai| 543. se ki ta vehammovaNIe? beha- atha kiM tad vaidhopanItam ? 543. vaha vaidhopanIta kyA hai ? mmovaNIe tibihe paNNatte, taM jahA vaidhopanItaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA vaidhopanIta ke tIna prakAra prajJapta haiM, -kicivehamme pAyavehamme savva- kiJcidvadharmya prAya:vaidhayaM sarva- jaise-kiJcit vaidharmya, prAyaH vaidharmya aura vehamme // vaidhaya'm / sarva vaidharmya / 544. se ki taM kicivehamme ? kiMci- atha kiM tat kiJcidavaidhaya'm ? 544. vaha kiJcit vaidharmya kyA hai ? vehamme jahA sAmalero na tahA kiJcidvadharmyam yathA zAbaleyaH na kiJcit vaidhayaM jaisA zAbaleya [citabAhulero, jahA bAhulero na tahA tathA bAhuleyaH, yathA bAhuleyaH na kabarA] hai vaisA bAhuleya [kAlA] nahIM hai, saamlero| se taM kicivehamme // tathA shaableyH| tadetata kiJcid- jaisA bAhuleya hai vaisA zAbaleya nahIM hai| vaha vaidharmyam / kiJcit vaidharmya hai| 545. se ki taM pAyavehamme ? pAya- atha ki tat prAya:vaidharmyam ? 545. vaha prAyaH vaidhayaM kyA hai ? vehamme---jahA vAyaso na tahA prAya:vaidhaya'm -yathA vAyasaH na tathA prAyaH vaidharmya jaisA vAyasa [kauvA] hai pAyaso, jahA pAyaso na tahA pAyasaH, yathA pAyasaH na tayA vaaysH| vaisA pAyasa [khIra] nahIM hai, jaisA pAyasa hai vaayso| se taM pAyavehamme // tadetat prAya:vaidhaya'm / vaisA vAyasa nahIM hai| vaha prAyaH vaidharmya hai| 546. se ki taM savvavehamme ? savva- atha ki tat sarvavaidharmyam ? sarva- 546. vaha sarva vaidhayaM kyA hai? vehamme ovamma natthi, tahA vi vaidhayeM aupamyaM nAsti, tathApi sarva vaidharmya sarva vaidharmya meM upamA nahIM tassa teNeva ovammaM korai, jahA- tasya tenaiva aupamyaM kriyate, yathA-- hotI phira bhI usa upameya ko usI upamAna nIceNa nIcasarisaM kayaM, kAkeNa nIcena nIcasadRzaM kRtam, kAkena kAka- ke dvArA upamita kiyA jAtA hai, jaise - nIca kAgasarisaM kayaM, sANeNa sANa- sadRzaM kRtam, zunA zvasadRzaM kRtam / ne nIca jaisA kArya kiyA, kauve ne kauve jaisA sarisaM kayaM / se taM savvavehamme / se tadetat sarvavaidharmyam / tadetad vaidhayo- kArya kiyA / kutte ne kutte jaisA kArya kiyA / taM vehammovaNIe / setaM ovamme // panItam / tadetad aupamyam / vaha sarva vaidharmya hai| vaha vaidhopanIta hai| vaha upamAna hai| 547. se ki taM Agame ? Agame duvihe atha kiM sa Agama: ? AgamaH 547. vaha Agama kyA hai ? paNNate, taM jahA-loie logRtta- dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-lokikaH Agama ke do prakAra prajJapta haiM, jaise --- rie y|| lokottarikazca / laukika aura lokottarika / 548. se ki taM loie Agame ? loie atha kisa laukikaH AgamaH ? 548. vaha laukika Agama kyA hai ? Agame--jaNNaM imaM aNNANiehi laukika: AgamaH yaH ayam ajJA- __ laukika Agama-ajJAnI, mithyAdRSTi micchadiTTIhi sacchaMdabuddhi-mai- nikaiH mithyAdRSTibhiH svacchandabuddhi- aura svacchanda buddhi tathA mati dvArA viracita vigappiyaM, taM jahA-1. bhArahaM 2. mati-vikalpitaH, tadyathA-1. bhArata Agama laukika haiM, jaise-- 1. bhArata, 2. rAmAyaNaM 3,4. haMbhImAsuruttaM 5. 2. rAmAyaNaM 3,4. bhaMbhI AsuroktaM rAmAyaNa, 3. bhaMbhI, 4. Asurokta, 5. kauTakoDillayaM 6.ghoDamuhaM 7. saga- 5. kauTilyakaM 6. ghoTamukhaM 7. zaka- lIya arthazAstra, 6. ghoTamukha, 7. zakabhadrikA, T R . .. Jain Education Intemational Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 aNuogadArAI bhahiyAo8. kappAsiyaM 6. nAga- bhadrikA 8. kAsikaM 9. nAgasUkSma suhamaM 10. kaNagasattarI 11. vesiyaM 10. kanakasaptatiH 11. vaizikaM 12. 12. vaisesiyaM 13. buddhavayaNaM 14. vaizeSikaM 13. buddhavacanaM 14. kApilaM kAvilaM 15. logAyayaM 16. saTri- 15. lokAyataM 16. SaSTitantraM 17. taMtaM 17. mADharaM 18. purANaM 16. mATharaM 18. purANaM 19. vyAkaraNaM vAgaraNaM 20. nADagAdi / ahavA- 20. nATakAdi / athavA-dvisaptatiH bAvattarikalAo cattAri veyA kalA: catvAraH vedAH sAGgopAGgAH / saMgovaMgA / se taM loie Agame // sa eSa laukika: aagmH| 8. kAsika, 9. nAgasUkSma, 10. kanakasaptati [sAMkhyakArikA], 11. vaizika, 12. vaizeSika, 13. buddhavacana, 14. kApila, 15. lokAyata, 16. paSTitantra, 17. mAThara, 18. purANa, 19. vyAkaraNa aura 30. nATaka Adi / athavA bahattara kalAeM aura aMga-upAMga sahita cAra veda / vaha laukika Agama hai| 546. se kitaM logRttarie Agame? atha kisa lokottarikaH 549. vaha lokotarika Agama kyA hai? loguttarie Agame jaNaM imaM AgamaH ? lokottarikaH AgamaH yaH lokotarika Agama -samRtpanna jJAna, darzana arahatehi bhagavaMtehi uppaNNanANa- ayam arhadbhiH bhagavadbhiH utpannajJAna- ke dhAraka, atIta vartamAna aura bhaviSya ke dasaNadharehi tIya-paDappaNNamaNAgaya- dazanadharaH atIta-pratyutpannamanAgatajaH jJAtA, sarvajJa, sarvadarzI, tIna loka ke dvArA jANaehi savvaNahi savvadarisohi sarvajJaH sarvadazibhiH trailokya'cahiya' abhilaSita, prazaMsita aura pUjita tIrthaMkara telokkacahiya-mahiya-pUiehi paNIyaM : mahitapUjitaH praNItaM dvAdazAGgaM gaNi- bhagavAn dvArA praNIta dvAdazAMga gaNipiTaka duvAlasaMgaM gaNipiDagaM, taM jahA -- piTakaM, tadyathA--1. AcAraH 2. lokottarika Agama hai| jaise-1. AcAra, sUtrakRtaM 3. sthAnaM 4. samavAyaH 5. 1. AyAro 2. sUyagaDo 3. ThANaM 2. sUtrakRta, 3. sthAna, 4. samavAya, 5. vyAkhyAprajJaptiH 6. jJAtadharmakathA 7. 4. samavAo 5. viyAhapaNNattI 6. vyAkhyAprajJapti, 6. jJAtAdharmakathA, 7. upAupAsakadazAH 8. antakRtadazA: 9. nAyAdhammakahAo 7. uvAsaga sakadazA, 8 antakRtadazA, 9. anuttaropaanuttaropapAtikadazAH 10. praznadasAo 8. aMtagaDadasAo 6.. pAtikadazA, 10.praznavyAkaraNa, 11. vipAkaaNuttarovavAiyadasAo 10. paNhAvyAkaraNAni 11. vipAkazrutaM 12. zruta aura 12. dRssttivaad| vaha lokottarika dRssttivaadH| sa eSa lokottarikaH vAgaraNAI 11. vivAgasuyaM 12. Agama hai| aagmH| ditttthivaao| se taM loguttarie aagme|| 550. ahavA Agame tivihe paNNatte, taM athavA Agama: trividhaH prajJaptaH, 550. athavA Agama ke tIna prakAra prajJapta haiM, jahA suttAgame atthAgame tadu- tadyathA sUtrAgamaH arthAgamaH tadubhayA- jaise sUtrAgama, arthAgama aura tadubhayAgama / bhayAgame / pmH| 551. ahavA Agame tivihe paNNate, athavA AgamaH trividhaH prajJaptaH, 551. athavA Agama ke tIna prakAra prajJapta haiM, taM jahA-attAgame aNaMtarAgame tadyathA-AtmAgamaH anantarAgamaH jaise-AtmAgama, anantarAgama aura paraMparAgame / titthagarANaM asthassa prmpraagmH| tIrthakarANAm arthasya paramparAgama / tIrthaMkaroM ke artha AtmAgama hai, attAgame / gaNaharANaM suttassa aatmaagmH| gaNadharANAM sUtrasya gaNadharoM ke sUtra AtmAgama hai aura artha attAgame, atthassa aNaMtarAgame / AtmAgamaH, arthasya anantarAgamaH / anantarAgama hai| gaNadhara ziSyoM ke sUtra gaNaharasIsANaM suttassa aNaMtarAgame, gaNadharaziSyANAM sUtrasya anantarAgamaH anantarAgama hai aura artha paramparAgama hai| atthassa prNpraagme| teNa paraM arthasya paramparAgamaH / tataH paraM sUtrasya usake bAda sUtra aura artha donoM hI AtmAgama suttassa vi atthassa vi no attA- api arthasya api no AtmAgamaH, no nahIM hai, anantarAgama nahIM hai, paramparAgama hai / game, no aNaMtarAgame, prNpraagme| anantarAgamaH, paramparAgamaH / sa eSa vaha lokottarika Agama hai / vaha Agama hai| se taM loguttarie Agame / se taM lokottarikaH aagmH| sa eSa vaha jJAnaguNa pramANa hai| Agame / se taM naanngunnppmaanne|| AgamaH / tadetad jJAnaguNapramANam / 552. se ki taM daMsaNaguNappamANe? atha kiM tad darzanaguNapramANam ? dasaNaguNappamANe cauvihe paNNatte, darzanaguNapramANaM caturvidhaM prajJapta, 552. vaha darzanaguNa pramANa kyA hai ? darzanaguNa pramANa ke cAra prakAra prajJapta haiM, Jain Education Intemational Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 gyArahavAM prakaraNa : sUtra 546-554 taM jahA-cakkhudaMsaNaguNappamANe tadyathA-cakSurdazanaguNapramANam acakSuacakkhudaMsaNagaNappamANe ohi- darzanaguNapramANam avadhidarzanaguNadasaNaguNappamANe kevaladasaNaguNappa- pramANaM kevaladarzanaguNapramANam / mANe / cakkhudaMsaNaM cakkhudaMsaNissa cakSurdarzanaM cakSurvarzaninaH ghaTa-paTa-kaTaghaDa-paDa-kaDa-rahAdiesu damvesu / rathAdikeSu dravyeSu / acakSurdarzanam acakkhubaMsaNaM acakkhudaMsaNissa acakSadarzaninaH AtmabhAve / avdhidrshaaybhaave| ohidasaNaM ohisa- nam avadhidarzaninaH sarvarUpidravyeSu na Nissa savvarUvidavvehiM na puNa punaH sarvaparyaveSu / kevaladarzanaM kevalasavvapajjavehi / kevaladaMsaNaM kevala- darzaninaH sarvadravyeSu sarvaparyaveSu ca / daMsaNissa savvadadhvehi savvapajja- tadetad darzanaguNapramANam / vehi ya / se taM daMsaNaguNappamANe // jaise-cakSudarzanaguNa pramANa, acakSudarzanaguNa pramANa avadhidarzanaguNa pramANa aura kevaladarzana guNa prmaann| cakSudarzanI ke ghaTa, paTa, kaTa [caTAI], ratha Adi dravyoM meM cakSudarzana hotA hai| ___ acakSudarzanI ke Atma-bhAva meM-jJAtA ke sAtha jJeya kA saMzleSa hone para acakSudarzana hotA hai| ___ avadhidarzanI ke saba rUpI dravyoM meM avadhidarzana hotA hai para saba paryAyoM meM nahIM hotaa| kevaladarzanI ke saba dravya aura saba paryAyoM meM kevaladarzana hotA hai| vaha darzana guNa pramANa hai| aza 553. vaha cAritraguNa pramANa kyA haiM ? cAritraguNa pramANa ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise sAmAyika cAritra guNa pramANa, chedopasthApanIya cAritra guNa pramANa, parihAravizuddhika cAritra guNa pramANa, sUkSmasaMparAya cAritra guNa pramANa aura yathAkhyAta cAritra guNa pramANa / sAmAyika cAritra guNa pramANa ke do prakAra prajJapta haiM, jaise -itvarika aura yAvatkathika / 553. se kiM taM carittagaNappamANe? atha kiM tat caritraguNapramANam ? carittaguNappamANe paMcavihe paNNatte, caritraguNapramANa paJcavidhaM prajJaptaM, taM jahA sAmAiyacarittaguNappa tadyathA- sAmAyikacaritraguNapramANaM mANe chedovaDhAvaNiyacarittaguNappa chedopasthApanIyacaritraguNapramANaM parimANe parihAravisuddhiyacarittaguNa- hAravizuddhikacaritraguNapramANaM sUkSmappamANe suhamasaMparAyacarittaguNappa samparAyacaritraguNapramANaM yathAkhyAtamANe ahkkhaaycrittgnnppmaann| caritraguNapramANam / sAmAiyacarittaguNappamANe duvihe sAmAyikacaritragaNapramANaM dvividhaM paNNatte, taM jahA-ittarie ya prajJaptaM, tadyathA-itvarikaJca yAvatkaAvakahie y| thikaJca / chedovaDhAvaNiyacarittaguNappamANe chaidopasthApanIyacaritraguNapramANaM duvihe paNNatte, taM jahA-sAiyAre dvividhaM prajJaptaM, tadyathA sAtiya niraiyAre y| cAraJca niraticAraJca / parihAravisuddhiyacarittagaNappamANe parihAravizuddhikacaritraguNapramANaM duvihe paNNate, taM jahA-nivvisa- dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-nivizyamANae ya ninviTThakAie ya / mAnakaJca niviSTakAyikaJca / suhamasaMparAyacarittaguNappamANe sUkSmasamparAyacaritraguNapramANaM vihe paNNatte, taM jahA-saMki- dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-saklizyalissamANae ya visujjhamANae y| mAnakaJca vizuddhayamAnakaJca / ahakkhAyacarittaguNappamANe duvihe yathAkhyAtacaritraguNapramANaM dvividha paNNatte taM jahA paDivAI ya prajJaptaM, tadyathA pratipAti ca apratiapaDivAI y| pAti c| ahavA-chaumathie ya kevalie athavA chAnasthikaJca kevliy| se taM carittagaNappamANe / se taM kaJca / tadetad caritraguNapramANam / jIvaguNappamANe / se taM guNappa- tadetad jIvaguNapramANam / tadetad maanne|| guNapramANam / 554. se ki taM nayappamANa? nayappa- atha ki tad nayapramANam ? mANe tivihe paNNatte, taM jahA- nayapramANaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA chedopasthApanIya cAritra guNa pramANa ke do prakAra prajJapta haiM, jaise- sAticAra aura nirticaar| parihAravizuddhika cAritra guNa pramANa ke do prakAra prajJapta haiM, jaise -nivizyamAnaka aura niviSTa kAyika / sUkSmasamparAya cAritra guNa pramANa ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-saMklizyamAnaka aura vizudghamAnaka / yathAkhyAta cAritra guNa pramANa ke do prakAra prajJapta haiM, jaise--pratipAtI aura aprtipaatii| athavA chAdmasthika aura kaivalika / vaha cAritraguNa pramANa hai|' vaha jIvaguNa pramANa hai / vaha guNa pramANa hai| 554. vaha naya pramANa kyA hai ? naya pramANa ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise Jain Education Intemational Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 patthagadiTThateNaM esaviteNaM // vasahidiTThateNaM 555. se ki taM paravagaviThThaleNaM ? patvagaditeNaM se jahAnAmae kei purise parasuM gahAya aDavihuto gacchejA, taM ca ke pAsitA ejA kaha bhayaM gacchasi ? vaejjA avisuddho negamo bhaNati - patthagassa gacchAmi / taM ca kecidamANaM pAsitA egjA ki bhayaM disi? visuddho negamo bhaNati patvagaM chidAmi / taM ca keMdra tacchemANaM pAsitA baegjA ki bhavaM tacchesi ? vizuddhatAo negamo bhavatipatthagaM tacchemi / taM ca ke ukkiramANaM pAsitA vaejjA - kiM bhavaM ukkirasi ? visuddhatarAo negamo bhaNati pattha ukkirAmi / -- taM ca kei lihamANaM pAsittA vaejjA - kiM bhavaM lihasi ? visudvatarAo negamo bhaNati patthagaM lihAmi / evaM visuddha tarAgassa negamassa nAmAuDio patthao / evameva vavahArassa vi| saMgahassa cio mijo mejjasamArUDho pasthao | ujjusuyassa patthao vi patthao, mejjaM pi parathao tinhaM sahanapANaM patthagAhigAra jANao patthao, jassa vA vaseNaM patthao nipphajar3a se taM parathagaviteNaM // prasthakadRSTAntena pradezadRSTAntena / vasatidRSTAntena vathAnAma atha ki tat prasvate? prasvayate tad kazcitpuruSaH parazuM gRhItvA aTavImukho gacchet taM ca kazcit dRSTvA kva bhavAn vadet gati? avizuddhaH naigamaH bhaNati prasthakasya gcchaami| taM ca kazcit chindantaM vA vadet kiM bhavAn chinatti ? vizuddhaH saMgamaH bhagati prasthakaM / taM ca kazcit takSantaM dRSTvA vadet kiM bhavAn takSati ? vizuddhataraka: naMgamaH bhaNati - prasthakaM takSAmi / taM ca kazcit utkirantaM dRSTvA vadet ki bhavAn utkirati ? vizuddhatArakaH naMgamaH bhaNati prasthakam utkirAmi / taM ca kazcillikhantaM dRSTvA vadet kiM bhavAn likhati ? vizuDataraka: gama: bhagati pratyaka likhAmi / evaM vizuddhatarakasya naigamasya AkuTTitanAmA prasthakaH / evameva vyavahArasya api / saMgrahasya citaH mita: meyasamArUDhaH prasthakaH / Rju sUtrasya prasthako'pi prasthakaH, meyamapi prasvakaH prayANAM zabdanapAnAM prasthakAdhikArajJaH prasthakaH, yasya vA vazena prasthako niSpadyate / tadetat prasthakadRSTAntena / aNuogadArAI -prasthaka dRSTAnta, vasati dRSTAnta aura pradeza dRSTAnta ke dvArA [ vaha pratipAdita hotA hai ] prajJapta hai / 555. vaha prasthaka dRSTAnta ke dvArA pratipAdita naya pramANa kyA hai ? prasthaka dRSTAnta ke dvArA pratipAdita naya pramANa jaise koI puruSa kulhAr3I lekara aTavI kI ora jAtA hai, use dekhakara koI kahatA hai Apa kahAM jAte haiM ? avizuddha naigamanaya kahatA hai prasthaka ke ke lie jAtA hUM / usa [vRkSa] ko kATate hue dekhakara koI kahatA hai Apa kyA kATate haiM ? vizuddha naigamanaya kahatA -prasthaka kATatA huuN| use tarAzate hue dekhakara koI kahatA hai| Apa kyA tarAzate haiM ? vizuddhatara naigamanaya kahatA hai - prasthaka tarAzatA hUM / use ukerate hue dekhakara koI kahatA haiApa kyA ukerate haiM ? vizuddhavAra naigamanaya kahatA hai prasthaka ukeratA hUM / use likhate hue dekhakara ( pramArjita karate hue dekhakara ) koI kahatA hai Apa kyA likha rahe haiM ? vizuddhatara gamanaya kahatA hai prastha likha rahA hUM / isa prakAra vizuddhatara naigamanaya nAmAMkita hone para use prasthaka mAnatA hai| isI prakAra vyavahAranaya bhI [pUrvokta sabhI avasthAoM ko prasthaka ] mAnatA hai / saMgranaya dhAnya se vyApta aura pUrita hone parameya samArUr3ha prasthaka ko prasthaka mAnatA hai / RjusUtranaya prasthaka ko bhI prasthaka mAnatA hai aura meya ko bhI prasthaka mAnatA hai / tIna zabda naya prasthaka ke arthAdhikAra ko jAnane vAle vyakti ko prasthaka mAnate haiM / athavA jisake bala [prasthaka ke artha kA jJAtA va usameM upayukta ] se prasthaka niSpanna hotA hai [ vaha ] prasthaka kahalAtA hai| vaha prasthaka dRSTAnta ke dvArA pratipAdita naya pramANa hai / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM prakaraNa : sUtra 555-556 301 556. se ki taM vasahidiThaMteNaM? atha ki tad vasatidRSTAntena? 556. vaha vasati dRSTAnta ke dvArA pratipAdita naya vasahidiLaMteNaM se jahAnAmae vasatidRSTAntena-tad yathAnAma 'pramANa kyA hai? kei purise kaMci purisaM vaejjA- kazcitpuruSaH kaJcit puruSa vadet vasati dRSTAnta ke dvArA pratipAdita naya kahi bhavaM vasasi ? avisuddho kva bhavAn vasati ? avizuddhaH naMgamaH pramANa-jaise koI puruSa kisI puruSa se kahatA negamo bhaNati-loge vsaami| bhaNati-loke vasAmi / lokastri- hai Apa kahAM rahate haiM ? loge tivihe paNNate, taM jahA- vidha: prajJaptaH, tadyathA UrdhvalokaH avizuddha naigamanaya kahatA hai--loka meM uDaloe aheloe tiriyaloe, adholokaH tiryaglokaH, teSu sarveSu rahatA huuN| tesa samvesa bhavaM vasasi ? visuddho bhavAna basati ? vizaddhaH naigamaH bhaNati ___ loka ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaisenegamo bhaNati tiriyaloe -tiryagloke vasAmi / tiryagloke Urdhvaloka, adholoka aura tiryakloka / kyA vasAmi / tiriyaloe jaMbuddIvAiyA jambUdvIpAdikAH svayambhUramaNaparyava- Apa una saba meM rahate haiM ? sayaMbharamaNapajjavasANA asaMkhejjA sAnAH asaMkhyeyA: dvIpasamudrAH prajJaptAH, vizuddha naigamanaya kahatA hai tiryakloka dIva-samuddA paNNattA, tesu savvesu teSa sarveSa bhavAna vasati ? vizuddha- . meM rahatA huuN| bhavaM vasasi ? visuddhatarAo negamo tarakaH naigamaH bhaNati -jambUdvIpe tiryakloka meM jambUdvIpa se lekara svayaMbhaNati--jaMbuddIve vsaami| jaMbu- vsaami| jambUdvIpe daza kSetrANi bhUramaNa taka asaMkhyeya dvIpa aura samudra haiN| hIve dasa khettA paNNattA, taM jahA prajJaptAni, tadyathA-bharata: airavataH kyA Apa una sabameM rahate haiM ? bharahe eravae hemavae heraNNavae haimavataH hairaNyavataH harivarSaH ramyaka- vizuddhatara naigama naya kahatA hai jambUdvIpa harivasse rammagavasse devakurA varSaH devakaruH uttarakuraH pUrva- meM rahatA huuN| uttarakurA puvvavidehe avaravidehe, videhaH aparavidehaH, teSu sarveSu jambUdvIpa meM dasa kSetra haiM, jaise- bharata, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddha- bhavAn vasati ? vizuddhatarakaH naigamaH airavata, haimavata, hairaNyavata, harivarSa, ramyakavarSa, tarAo negamo bhaNati-bharahe bhaNati-bharate bsaami| bharataH devakuru, uttarakuru, pUrva videha aura aparavasAmi / bharahe duvihe paNNatte, taM dvividhaH prajJaptaH, tadyathA--dakSiNArddha- videha / kyA Apa una sabameM rahate haiM ? jahA-dAhiNaDDhabharahe ya uttara- bharatazca uttarArddhabharatazca, tayoH vizuddhatara naigamanaya kahatA hai-bharata meM bharahe ya, tesu savvesu bhavaM vasasi ? sarvayoH bhavAn vasati ? vizuddhataraka: rahatA huuN| visuddhatarAo negamo bhaNati- naigamaH bhaNati-dakSiNArddhabharate bharata ke do prakAra prajJapta haiM, jaise -- dAhiNaDaDhabharahe vsaami| dAhi- vasAmi / dakSiNArddhabharate anekAni dakSiNArdha bharata aura uttarArdha bhrt| kyA NaDaDhabharahe aNegAI gAmAgara- grAmAkara-nagara-kheTa-karbaTa-maDamba-droNa- Apa una donoM meM rahate haiM ? nagara-kheDa-kabbaDa-maDaMba-doNamuha- mukha-pattanAthama-sambAdha - sannivezAH, vizuddhatara naigamanaya kahatA hai-dakSiNArdha paTTaNAsama-saMbAha-saNNivesAI, tesu teSu sarveSu bhavAn vasati ? vizuddhatarakaH bharata meM rahatA hUM? samvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo naigamaH bhaNati-pATaliputre vasAmi / dakSiNAdhaM bharata meM aneka grAma, Akara, negamo bhaNati-pADaliputte pATaliputre anekAni gRhANi, teSu sarveSu nagara, kheDa, karbaTa, maDamba, droNamukha, pattana, vsaami| pADaliputte aNegAiM bhavAn vasati ? vizuddhatarakaH naigamaH Azrama, saMbAha aura sanniveza haiN| kyA Apa gihAI, tesu sanvesu bhavaM vasasi ? bhaNati - devadattasya gRhe vasAmi / una sabameM rahate haiM ? visuddhatarAo negamo bhaNati- devadatasya gRhe aneke koSThakAH, teSu vizuddhatara naigamanaya kahatA hai-pATaliputra devadattassa ghare vasAmi / devadattassa sarveSa bhavAn vasati ? vizuddhatarakaH meM rahatA huuN| ghare aNegA koTagA, tesu sanvesu naMgamaH bhaNati-garbhagRhe basAmi / evaM pATaliputra meM aneka ghara haiM, kyA Apa una bhavaM vasasi ? visuddhatarAo negamo vizuddhatarakasya naigamasya vasan vasati / saba gharoM meM rahate haiM ? bhaNati-gabbhaghare vsaami| evaM evameva vyavahArasya api| saMgrahasya __ vizuddhatara naigamanaya kahatA hai-devadatta ke visuddhatarAgassa negamassa vasamANo saMstArakasamArUDhaH vasati / Rju- ghara meM rahatA huuN| vsi| evameva vavahArassa vi| sUtrasya yeSu AkAzapradezeSa avagADha- devadatta ke ghara meM aneka koThe haiM, kyA Apa saMgahassa saMthArasamArUDho vsi| steSu vasati / trayANAM zabdanayAnAm una sabameM rahate haiM ? ujjusuyassa jesu AgAsapaesesu AtmabhAve vasati / tadetad vasati- vizuddhatara naigamanaya kahatA hai-garbhagRha meM ogADho tesu vsi| tiNhaM sadda- dRSTAntena / rahatA huuN| isa prakAra vizuddhatara naigama naya jo Jain Education Intemational Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 aNuogadArAI nayANaM AyabhAve vsi| se taM vshidilNtennN|| vyakti jisa sthAna meM, jaba nivAsa karatA hai use usameM rahanevAlA mAnatA hai| isI prakAra vyavahAranaya bhI naigamanaya kI bhAMti vAsa ko mAnatA hai| saMgrahanaya bichaune para leTe hue vyakti ko hI vAsa karane vAlA mAnatA hai| RjusUtranaya vyakti jitane AkAza pradezoM meM avagAhana kie hue hotA hai, unameM vAsa karane vAlA mAnatA hai| tIna zabda nayoM kI dRSTi meM vyakti AtmabhAva [apane svarUpa] meM rahatA hai / vaha vasati dRSTAnta ke dvArA pratipAdita naya pramANa hai| 557. se ki taM paesadiTThateNaM? atha kiM tat pradezadRSTAntena ? paesaviTThateNaM- negamo bhaNati- pradezadRSTAntena naigamaH bhaNatichaNhaM paeso, taM jahA-dhammapaeso SaNNAM pradezaH, tadyathA-dharmapradezaH adhammapaeso AgAsapaeso jIva- adharmapradeza: AkAzapradezaH jIvapradezaH paeso khaMdhapaeso despeso| evaM skandhapradezaH dezapradezaH / evaM vadantaM vayaMta negama saMgaho bhaNati-jaM naMgamaM saMgrahaH bhaNati-yad bhaNasi bhaNasi chaha paeso taM na bhvi| SaNNAM pradezaH tanna bhavati / kamhA? jamhA jo desapaeso kasmAt ? yasmAt yaH dezapradezaH so tasseva davvassa, jahA ko sa tasyaiva dravyasya, yathA ka: dRSTAnta:? diTaThaMto? dAseNa me kharo kIo dAsena me kharaH krItaH dAso'pi me dAso vi me kharo vi me, taM mA kharo'pi me, tasmAnmA bhaNa-SaNNAM bhaNAhi-chaha paeso, bhaNAhi pradezaH, bhaNa paJcAnAM pradezaH, tadyathA paMcaNhaM paeso, taM jahA-dhamma- dharmapradezaH adharmapradezaH AkAzapaeso adhammapaeso AgAsapaeso pradezaH jIvapradezaH skndhprdeshH| evaM jIvapaeso khNdhpeso| evaM vayaMtaM vadantaM saMgraha vyavahAraH bhaNati-yad saMgahaM vavahAro bhaNati-jaM bhaNasi bhaNasi paJcAnAM pradezaH tanna bhavati / paMcaNhaM paeso taM na bhvi| 557. vaha pradeza dRSTAnta ke dvArA pratipAdita naya pramANa kyA hai ? pradeza dRSTAnta ke dvArA pratipAdita naya pramANa-naMgamanaya kahatA hai-"chahoM kA pradeza" jaise--dharma kA pradeza, adharma kA pradeza, AkAza kA pradeza, jIva kA pradeza, skandha kA pradeza aura deza kA pradeza / naigamanaya ke aisA kahane para saMgrahanaya kahatA hai-"tuma kahate ho chahoM kA pradeza" vaha ucita nahIM hai| kisalie? isalie ki jo deza kA pradeza hai vaha usI dravya kA hai / jaise koI dRSTAnta haiM ? [AcArya ne kahA-isakA dRSTAMta yaha hai] mere dAsa ne gadhA kharIdA, dAsa bhI merA hai aura gadhA bhI merA hai| isalie yaha mata kaho ki "chahoM kA pradeza" yaha kaho ki "pAMcoM kA pradeza", jaise-dharma kA pradeza, adharma kA pradeza, AkAza kA pradeza, jIva kA pradeza aura skandha kA pradeza / saMgrahanaya ke aisA kahane para vyavahAranaya kahatA hai-tuma jo pAMcoM kA pradeza kahate ho vaha ucita nahIM hai| kisalie? __yadi pAMca mitroM kA koI sAmAnya [sabake adhikAra meM] dravya samUha hai, jaise-hiraNya, suvarNa, dhana yA dhAnya / vaise hI yadi pAMcoM kA pradeza sAmAnya hai to yaha kahanA ucita ho sakatA hai, jaise - "pAMcoM kA pradeza" isalie mata kaho "pAMcoM kA pradeza" yaha kaho, "pAMca kamhA? jai paMcaNhaM goTThiyANaM kasmAt ? yadi paJcAnAM goSThikei dadhvajAe sAmaNNe, taM jahA- kAnAM kiJcid dravyajAtaM sAmAnyaM, hiraNe vA suvaNNe vA dhaNe vA tadyathA-hiraNyaM vA suvarNaM vA dhanaM dhaNNe vA to juttaM vattuM jahA paMcaNhaM vA dhAnyaM vA tato yuktaM vaktuM yathA paeso, taM mA bhaNAhi-paMcaNhaM paJcAnAM pradezaH, tanmA bhaNapaeso, bhaNAhi-paMcaviho paeso, paJcAnAM pradezaH, bhaNa-paJcavidhaH taM jahA-dhammapaeso adhammapaeso pradezaH, tadyathA-dharmapradezaH adharma Jain Education Intemational Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM prakaraNa : sUtra 557 AgAsapaeso jIvapaeso khaMdha- pradezaH AkAzapradezaH jIvapradezaH peso| evaM vayaMtaM vavahAraM ujju- skndhprdeshH| evaM vadantaM vyavahAram sao bhaNati-jaM bhaNasi paMcaviho RjasUtraH bhaNati -yad bhaNasi paJcapaeso, taM na bhvi| vidhaH pradezaH, tanna bhavati / kamhA? jai te paMcaviho paeso kasmAt ? yadi te paJcavidha: --evaM te ekkekko paeso paMcaviho pradezaH evaM te ekaika: pradezaH paJca--evaM te paNavIsativiho paeso vidhaH-evaM te paJcaviMzatividhaH bhavai, taM mA bhaNAhi-paMcaviho __ pradezaH bhavati, tanmA bhaNa-paJcapaeso, bhaNAhi-bhaiyavvo paeso vidhaH pradezaH, bhaNa-bhAjyaH pradezaH --siya dhammapaeso siya adhamma- --syAd dharmapradezaH syAdadharmapradezaH paeso siya AgAsapaeso siya syAdAkAzapradezaH syAjjIvapradezaH jIvapaeso siya khNdhpeso| evaM syAt skndhprdeshH| evaM vadantam vayaMta ujjusuyaM saMpai saho bhaNati RjusUtraM samprati zabda: bhaNati-yad -jaM bhaNasi bhaiyavvo paeso, taM bhaNasi bhAjyaH pradezaH, tanna bhavati / na bhvi| kamhA? jaite bhaiyavvo paeso, kasmAt ? yadi te bhAjyaH pradezaH evaM te--1. dhammapaeso visiya evaM te -1. dharmapradezo'pi-syAd dhammapaeso siya adhammapaeso dharmapradezaH syAdadharmapradeza: syAvAkAzasiya AgAsapaeso siya jIvapaeso pradeza: syAjjIvapradezaH syAtskandhasiya khaMdhapaeso, 2. adhammapaeso pradezaH, 2. adharmapradezo'pi syAd vi siya dhammapaeso siya dharmapradezaH syAdadharmapradezaH syAdAkAzaadhammapaeso siya AgAsapaeso pradezaH syAjjIvapradezaH syAtskandhasiya jIvapaeso siya khaMdhapaeso, pradeza , 3. AkAzapradezo'pi-syAd 3. AgAsapaeso vi-siya dhamma- dharmapradezaH syAdadharmapradezaH syAdAkAzapaeso siya adhammapaeso siya pradeza: syAjjIvapradezaH syAt skandhaAgAsapaeso siya jIvapaeso pradezaH, 4. jIvapradezo'pi syAd siya khaMdhapaeso, 4. jIvapaeso vi dharmapradezaH syAdadharmapradezaH, syAdAkAza-siya dhammapaeso siya adhamma- pradezaH, syAjjIvapradezaH, syAt skandhapaeso siya AgAsapaeso siya pradezaH, 5. skandhapradezo'pi-syAd jIvapaeso siya khaMdhapaeso, 5. dharmapradezaH syAdadharmapradeza syAdAkAzakhaMdhapaeso vi-siya dhammapaeso pradezaH syAjjIvapradezaH syAt skandhasiya adhammapaeso siya AgAsa- pradezaH / evaM te anavasthA bhaviSyati, paeso siya jIvapaeso siya khaMdha- tanmA bhaNa-bhAjya: pradezaH, bhnnpeso| evaM te aNavatthA bhavi- dharma: pradezaH sa pradezaH dharmaH, adharma: ssai, taM mA bhaNAhi-bhaiyavvo pradeza: sa pradeza: adharmaH, AkAzaH paeso, bhaNAhi-dhamme paese se pradezaH sa pradeza: AkAzaH, jIvaH paese dhamme, adhamme paese se paese pradezaH sa pradezaH nojIvaH, skandhaH adhamme, AgAse paese se paese pradezaH sa pradezaH noskandhaH / evaM AgAse, jIve paese se paese no- badantaM zabdaM samprati samabhiruDho bhaNati jIve, khaMdhe paese se paese nokhNdhe| -yad bhaNasi dharmaH pradeza: sa pradeza: prakAra kA pradeza" jaise-dharma kA pradeza, adharma kA pradeza, AkAza kA pradeza, jIva kA pradeza aura skandha kA prdesh| vyavahAra naya ke aisA kahane para RjusUtranaya kahatA hai-tuma jo pAMca prakAra kA pradeza kahate ho vaha ucita nahIM hai| kisalie? yadi tumhAre mana meM pAMca prakAra kA pradeza hai to isa prakAra pratyeka pradeza ke pAMca prakAra hone para vaha pradeza paccIsa prakAra kA hotA hai| isalie mata kaho "pAMca prakAra kA pradeza" yaha kaho pradeza bhAjya [vikalpanIya] hai, syAt dharma kA pradeza hai, syAt adharma kA pradeza hai, syAt AkAza kA pradeza hai, syAt jIva kA pradeza hai, syAt skandha kA pradeza hai| RjusUtra ke aisA kahane para samprati zabda naya kahatA hai tuma jo kahate ho ki pradeza bhAjya hai vaha ucita nahIM hai| kisalie? tumhAre mata meM pradeza bhAjya hai to isa prakAra 1. dharma kA pradeza bhI syAta dharma kA pradeza, syAt adharma kA pradeza, syAt AkAza kA pradeza, syAt jIva kA pradeza, syAt skandha kA pradeza ho sakatA hai| 2. adharma kA pradeza bhI syAt dharma kA pradeza, syAt adharma kA pradeza, syAt AkAza kA pradeza, syAt jIva kA pradeza, syAt skandha kA pradeza ho sakatA hai| 3. AkAza kA pradeza bhI syAt dharma kA pradeza, syAt adharma kA pradeza, syAt AkAza kA pradeza, syAt jIva kA pradeza, syAt skandha kA pradeza ho sakatA hai| 4. jIva kA pradeza bhI syAt dharma kA pradeza, syAt adharma kA pradeza, syAt AkAza kA pradeza, syAt jIva kA pradeza, syAt skandha kA pradeza ho sakatA hai| 5. skandha kA pradeza bhI syAt dharma kA pradeza, syAt adharma kA pradeza, syAt AkAza kA pradeza, syAt jIva kA pradeza, syAt skandha kA pradeza ho sakatA hai| isa prakAra anavasthA ho jAegI, isalie mata kaho pradeza bhAjya hai, yaha kaho-jo Jain Education Intemational Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 evaM varSataM sa saMpada samabhirUDo bhaNati jaM bhaNasi dhamme paese se pase nokhaMdhe, taM na bhavai / " kamhA ? ettha do samAsA bhavaMti taM jahA tappurise ya kammadhArae ya / taM na najjai / kapareNaM samAseNaM bhaNasi ? ki tappuriseNaM ? ki kammadhAraeNa jaI tappuriseNaM bhaNasi to mA evaM bhaNAhi aha kammadhAraeNaM bhaNasi to visesao bhaNAhi dhamme ya se pae se ya sese paese dhamme, adhamme ya se pae se ya sese paese adhamme, AgAse ya se paese ya sese paese AgAse, jIveya se ese ya sese pase nojIve, khaMdhe ya se pase ya sese pase nokhaMdhe / evaM vayaMtaM samabhiruDaM saMpai evaMbhUja bhaNati -jaM jaM bhagasi taM taM savvaM kasiNaM paDipuNNaM niravasesaM egaggahaNa - yaM / devi me avatthU, paese vi me avatthU / se taM paesadiTThateNaM se taM nayapyamANeNaM // / 558. se ki taM saMkhapyamANe ? saMkhappa mANe aDavihe paNNase, taM jahA 1. nAmasaMkhA 2 vA 3 davvasaMkhA 4. ovammasaMkhA 5. parimANasaMkhA 6. jANaNAsaMkhA 7. gaNanAsaMkhA 8. bhAvalA // dharmaH yAvat skandhaH pradeza: sa pradeza: noskandhaH, tanna bhavati / " kasmAt ? atra dvau samAsau bhavataH, tadyayA tatpuruSazca karmadhArayazca / tanna jJAyate katareNa samAsena bhayasi ? ki tatpuruSeNa ? ki karmadhArayeNa ? yadi tatpuruSe bhagasi karmavaM bhaNa, apa karmadhArayeNa bhaNasi, tataH vizeSataH bhaNa - dharmazca sa pradezazya sa eva pradezaH dharmaH adharmazva sa pradezazca sa eSa pradezaH adharmaH, AkAzaraca sa pradezazca sa eSa pradeza: AkAza:, jIvazca sa pradezazca sa eSa pradezaH nojIva:, skandhazca sa pradezazca sa eSa pradeza: noskandhaH / evaM vadantaM samabhirUDhaM samprati evambhUtaH bhaNati yad yad bhaNasi tattat sarvaM kRtsnaM pratipUrNa niravazeSa ekagrahaNagRhItam / dezo'pi me avastu, pradezo'pi me avastu / tadetat pradezadRSTAntena / tadetad nayapramANena / + atha kiM tat saMkhyApramANam ? saMkhyApramANam aSTavi prajJaptaM, tadyathA-- 1. nAmasaMkhyA 2. sthApanAsaMkhyA 3. dravyasaMkhyA 4. aupamyasaMkhyA 5. parimANasaMkhyA 6. jJAnasaMkhyA 7. gaNanAsaMkhyA 8. bhAvasaMkhyA / aNuogadArA dharmAtmaka pradeza hai vaha pradeza dharma hai| jo adharmAtmaka pradeza hai vaha pradeza adharma hai| jo AkAzAtmaka pradeza hai vaha pradeza AkAza hai / jo jIvAtmaka pradeza hai vaha pradeza no jIva hai / jo skandhAtmaka pradeza hai vaha pradeza noskandha hai / zabdatya ke aisA kahane para samprati samabhirUr3hanaya kahatA hai-tuma jo kahate ho, jo dharmAtmaka pradeza hai vaha pradeza dharma hai yAvat jo skandhAtmaka pradeza hai vaha pradeza noskandha hai, vaha ucita nahIM hai| kisalie ? yahAM do samAsa hote haiM, jaise-- tatpuruSa aura karmadhAraya / ataH yaha nahIM jAnA jAtA ki kisa samAsa se kahate ho ? kyA tatpuruSa samAsa se kahate ho ? kyA karmadhAraya samAsa se kahate ho ? yadi tatpuruSa samAsa se kahate ho to yaha mata kaho / yadi karmadhAraya samAsa se kahate ho to vizeSaNa sahita kaho pradeza jo dharma [ dharmAtmaka] hai vaha pradeza dharma hai / pradeza jo adharma [a] adharma hai| pradeza jo [AkAzAtmaka] hai vaha pradeza AkAza hai| pradeza jo jIva [jIvAtmaka] hai vaha nopradeza jIva hai| pradeza jo skandha [ skandhAtmaka ] hai vaha nopradeza skandha hai / samabhirUr3ha ke aisA kahane para samprati evaMbhUtanaya kahatA hai-jisa dharmAstikAya Adi ke sambandha meM tuma jo kahate ho vaha saba kRtsna, pratipUrNa, niravayava aura eka zabda ke dvArA abhidheya hai kyoMki merI dRSTi meM deza bhI vAstavika nahIM hai aura pradeza bhI vAstavika nahIM hai| vaha pradeza dRSTAnta ke dvArA pratipAdanIya naya pramANa hai / vaha nayapramANa hai / 558. vaha saMkhyA pramANa kyA hai ? saMkhyA pramANa ke ATha prakAra prajJapta haiM, jaise--1. nAma saMkhyA, 2. sthApanA saMkhyA, 3. dravya saMkhyA, 4. aupamya saMkhyA, 5. parimANa saMkhyA, 6. jJAna saMkhyA, 7. gaNanA saMkhyA, 8. bhAva saMkhyA / " Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM prakaraNa : sUtra 558-564 305 556. se ki taM nAmasaMkhA ? nAmasaMkhA atha ki sA nAmasaMkhyA? nAma-559. vaha nAma saMkhyA kyA hai ? -jassa NaM jIvassa vA ajIvassa saMkhyA-yasya jIvasya vA ajIvasya ___ nAma saMkhyA-jisa jIva yA ajIva kA, vA jIvANa vA ajIvANa vA tadu- vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadu- jina jIvoM yA ajIvoM kA, jisa jIva ajIba bhayassa vA tadubhayANa vA saMkhA ti bhayassa vA tadubhayeSAM vA saMkhyA iti donoM kA, jina jIvoM aura ajIvoM donoM kA, nAma kajjai / se taM nAmasaMkhA // nAma kriyate / sA eSA naamsNkhyaa| saMkhyA yaha nAma kiyA jAtA hai| vaha nAma saMkhyA hai| 560. se ki taM ThavaNasaMkhA? ThavaNa- atha kiM sA sthApanAsaMkhyA ? 560. vaha sthApanA saMkhyA kyA hai? saMkhA-jaNNaM kaTTakamme vA citta- sthApanAsaMkhyA yat kASThakarmaNi vA sthApanA saMkhyA-kASThAkRti citrAkRti, kamme vA potthakamme vA leppakamme citrakarmaNi vA pustakarmaNi vA lepya- vastrAkRti yA lepyAkRti meM gUMthakara, veSTitavA gaMthime vA veDhime vA pUrime vA karmaNi vA granthime vA veSTime vA kara, bharakara yA jor3akara banAI huI putalI meM saMghAime vA akkhe vA varADae vA pUrime vA saMghAtime vA akSe vA barA- akSa yA kaur3I meM eka yA aneka sadbhAvaego vA aNegA vA sabbhAvaThavaNAe Take vA eko vA aneke vA sadbhAva- sthApanA yA asadbhAva-sthApanA ke dvArA vA asambhAvaThavaNAe vA saMkhA ti sthApanayA vA asadbhAvasthApanayA vA saMkhyA kA rUpAMkana yA kalpanA kI jAtI hai| ThavaNA tthvijji| se gaM ThavaNa- saMkhyA iti sthApanA sthaapyte| sA vaha sthApanA saMkhyA hai| sNkhaa|| eSA sthaapnaasNkhyaa| 561. nAma-dRvaNANaM ko paiviseso ? nAmasthApanayoH kaH prativizeSaH? 561. nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA nAma yAvatkathipham, sthApanA itva- nAma yAvajjIvana hotA hai tathA sthApanA vA hojjA AvakahiyA vaa|| rikA vA bhavet yAvatkathikA vaa| svalpakAlika bhI hotI hai aura yAvajjIvana bhii| 562. se ki taM davvasaMkhA? davvasaMkhA atha kiM sA dravyasaMkhyA ? dravya- 562. vaha dravya saMkhyA kyA hai ? duvihA paNNattA, taM jahA-Aga- saMkhyA dvividhA prajJaptA, tadyathA dravya saMkhyA ke do prakAra prajJapta haiM, jaisemao ya noAgamao y|| Agamatazca noAgamatazca / Agamata: aura noAgamataH / 563. se ki taM Agamao davvasaMkhA? atha ki sA Agamato dravya- 563. vaha AgamataH dravya saMkhyA kyA hai ? Agamao davvasaMkhA-jassa NaM saMkhyA ? Agamato dravyasaMkhyA -yasya AgamataH dravya saMkhyA--jisane saMkhyA yaha saMkhA ti padaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM saMkhyA iti padaM zikSitaM sthitaM citaM pada sIkha liyA, sthira kara liyA, cita kara miyaM parijiyaM nAmasamaM ghosasamaM mitaM paricitaM nAmasamaM ghoSasamam liyA, mita kara liyA, paricita kara liyA, ahINakkharaM aNaccakkharaM avvA- ahInAkSaram anatyakSaram avyAviddhA- nAmasama kara liyA, ghoSasama kara liyA, iddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM kSaram askhalitam amIlitam avya- jise vaha hIna, adhika yA viparyasta-akSara avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNa- tyAneDitaM pratipUrNa pratipUrNaghoSa rahita, askhalita, anya vargoM se amizrita, bosaM kaMTho?vippamukkaM guruvAyaNo- kaThauSThavipramuktaM guruvAcanopagataM sA anya grantha-vAkyoM se amizrita, pratipUrNa, vagayaM, se NaM tattha vAyaNAe puccha- tatra vAcanayA pracchanayA parivartanayA pratipUrNa ghoSayukta, kaNTha aura hoTha se nikalA NAe pariyaTTaNAe dhammakahAe, no dharmakathayA, no anuprekSayA / kasmAt ? huA tathA guru kI vAcanA se prApta hai| vaha annuppehaae| kamhA? aNuvaogo anupayogo dravyamiti kRtvA / usa (saMkhyA zabda) ke adhyApana, prazna, parAdabvamiti kaTu // vartana aura dharmakathA meM pravRtta hotA hai taba AgamataH dravya saMkhyA hai| vaha anuprekSA meM pravRtta nahIM hotA kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI pravRtti se zUnya) hotA hai / 564. negamassa ego aNuvautto Aga- naigamasya ekaH anupayuktaH Aga- 564. naigamanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti mao egA davvasaMkhA, doNi aNu- mata: ekA dravyasaMkhyA, dvau anupayuktau AgamataH eka dravya saMkhyA hai, do anupayu a lain Education Intemational Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 vauttA Agamao doNNIo davvasaMkhAo, tiSNi aNuvattA Agao tiNIo davvasaMkhAo, evaM jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyAo tAo negamassa Agamao dvvsNkhaao| evameva vabahArassa vi| saMgahassa ego vA aNegA vA aNuvautto vA aNuvattA vA Agamao davA vA davyasaMkhAo vA sA egA davvasaMkhA / ujjusuyassa ego aNuvatto Agamao egA davvasaMkhA, puhattaM necchai / tinhaM saddana yANaM jANae aNuvatte avatthU kamhA? ? jai jANae aNuvautte na bhavai / se taM Agamao davyasaMkhA // / 565. se ki taM noAgamao dayyasaMkhA ? noAgamao davvasaMkhA tivihA paNNattA taM jahA jANava sarIradavvasaMkhA bhaviyasarIradavva saMkhA jANagasarIra-bhaviyasarIra batiritA dadhvasaMkhA // 566. se ki taM jANagasarIravyasaMkhA ? jANagasarIradanyasaMkhAsaMkhA ti payatvAhigAraNANagarasa jaM sarIrayaM vavagaya-cuya cAviya cattadehaM jIvavippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA nisIhiyAgayaM vA siddha silAtalagayaM vA pAsittA gaM koi vaejjA - aho NaM imeNaM sarIrasamussaerNa jiNadiTTheNaM bhAveNaM saMkhA ti payaM AghaviyaM paNNaviyaM paruviyaM khiyaM niyaMsi uvadaMtiyaM jahA ko dito ? ayaM mahakame AsI, ayaM dhapakane AsI / se taM jANagasarIradavvasaMkhA / / Agamato dve dravyasaMkhye, trayaH anupayuktAH AgamataH tisraH dravyasaMkhyA:, evaM yAvantaH anupayuktAH tAvatyaH tAH naigamasya Agamato dravyasaMkhyAH / evameya vyavahArasyApi saMgrahasya eko vA aneke vA anupayukto vA anupa yuktAH vA Agamato dravyasaMkhyA vA dravyasaMkhyAH vA sA ekA dravyasaMkhyA / RjusUtrasya ekaH anupayukta: AgamataH ekA dravyasaMkhyA, pRthaktvaM necchati / trayANAM zabdanayAnAM jJa. anupayukta: avastu / kasmAt ? yadi jJaH anupayukto na bhavati / sA eSA Agamato dravyasaMkhyA 1 atha ki sA noAgamato dravyasaMkhyA ? noAgamato dravyasaMkhyA trividhA prajJaptA, tadyathA jJazarIradravyasaMkhyA bhavyazarIradravyasaMkhyA jJazarIra bhavyazarIra-vyatiriktA dravyasaMkhyA / atha ki sA jJazarIradravyasaMkhyA ? garIyasaMkhyA saMkhyA iti padArthAdhikArajJasya yat zarIrakaM vyapagata cyuta-cyAvita tyaktadehaM jIvaviprahINaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA frutdhikAgataM vA siddhazilAtalagataM vA duvA]] ko'pi vadet aho anena zarIrasamucchrayeNa jinadiSTena bhAvena saMkhyA iti padam AkhyAtaM prajJApitaM prarUpitaM darzitaM nirdezitam upazitam / yathA kaH dRSTAnta ? ayaM madhukunaH AsIt, ayaM ghRtakumbhaH AsIt / sA eSA jJazarIradravyasaMkhyA / aNuogadArAI vyakti AgamataH do dravya saMkhyA hai| tIna anupayukta vyakti AgamataH tIna dravya saMkhyA haiM isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM naigamanaya kI apekSA utanI hI AgamataH dravya saMkhyA haiM / isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA bhI jitane anupayukta vyakti haiM utanI hI AgamataH dravya saMkhyA haiM / saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti hai athavA aneka anupayukta vyakti haiM, AgamataH eka dravya saMkhyA hai athavA aneka dravya saMkhyA haiM, vaha eka dravya saMkhyA hai| RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta vyakti AgamataH eka dravya saMkhyA hai| bhinnatA use iSTa nahIM hai / tIna zabda na zabda samabhi evaMbhUta] kI apekSA anupayukta jJAtA avastu hai, kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta nahIM hotA / vaha AgamataH dravya saMkhyA hai / 565. vaha noAgamataH dravya saMkhyA kyA hai ? noAgamataH dravya saMkhyA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise jJazarIra dravya saMkhyA, bhavyazarIra dravya saMkhyA, jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya saMkhyA / 566. vaha jJazarIra dravya saMkhyA kyA hai ? jJazarIra dravya saMkhyA -- saMkhyA isa pada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo zarIra acetana, prANa se cyuta, kisI nimitta se prANa cyuta kiyA huA, upacaya rahita, jIva vipramukta hai use zayyA, bichaune, zmazAnabhUmi yA siddhazilAtala para dekhakara koI kahe Azcarya hai ! isa paudgalika zarIra ne jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra saMkhyA isa pada kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA hai / jaise koI dRSTAnta hai ? [AcArya ne kahA--isakA dRSTAnta yaha hai ] yaha madhughaTa thA, yaha ghRtaghaTa thA / vaha jJazarIra dravya saMkhyA hai| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM prakaraNa : sUtra 565-568 567. se kiM taM bhaviyasarIradavvasaMkhA ? bhaviyasarIradavvasaMkhA je jIve joNijammaNanikkhate imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNa biTTheNaM bhAveNaM saMkhA ti payaM seya kAle sikkhissai, na tAva sikkhar3a / jahA ko vito? ayaM mahakame bhavissa, ayaM dhayakuMbhe bhavissa / se taM bhaviyasarIralA // 568. se ki taM jANagasarIra bhaviya sarIra tiritA vyasaMkhA ? jANagasarIra bhaviya sarIra vatiritA dayAtivihA paNNattA, taM jahA - egarbhAvie baddhAue abhimunAmagote ya / egamavie NaM bhaMte ! egabhavie ti kAlao kevacciraM hoi ? jahaNaNaM toha unakoseNaM puvyakoDI | baDhAue NaM bhaMte ! baDhAue si kAlao kevacciraM hoi ? jahaNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDItibhAgaM / abhimunAmagote NaM bhaMte! abhimunAmagote ti kAlao kevacciraM hoi ? jahaNaMga ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhataM / iyANi ko nao kaM saMkhaM negama-saMgraha-vavahArA icca ? tivihaM saM icchaMti, taM jahA emanaviya baDhAu abhimunAma gottaM ca / ujjusuo duvihaM saMkhaM icchA, taM jahA -- baddhAuyaM ca abhimuhanAma gotaM ca / tiNi sahanayA abhimuhanAmagolaM icchati se taM jANana saMkhaM / sarIra-bhaviyasarIra vatirittA davvasaMkhA se taM noAgamao dakhasaMkhyA se taM davA // atha ki sA bhavyazarIradravyasaMkhyA ? bhavyasarIradravyasaMkhyA- - yaH jIvaH yonijanmaniSkrAntaH anena caiva Adattakena zarIrasamucchrayeNa jinadiSTena bhAvena saMkhyA iti padam eSyatkAle zikSiSyate, na tAvat zikSate / yathA kaH muSTAnta ? ayaM madhumma bhaviSyati, ayaM tamaH bhaviSyati / sA eSA bhavyazarIradravyasaMkhyA / atha ki sA jJazarIra bhavya zarIravyatiriktA dravyasaMkhyA ? jJazarIrabhavyazarIra vyatiriktA: upasaMcA trividhA prajJaptA, tadyathA-ekabhavikaH baddhAyuSkaH afts: aayee abhimukhanAmagotrazca / ekamavika: bhadanta ! ekabhavika: iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? jaghanyena antarmuhUrtam utkaNa pUrvakoTi: eator : madanta ! baddhAyuSkaH iti kAlataH kiJciraM bhavati ? jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa pUrvakoTi-bhAgam / abhimukhanAmadotra: bhadanta ! nAmagotraH iti kAlataH pizviraM bhavati ? jaghanyena evaM samayam, utkarSeNa antarmuhUrtam / idAnIM kaH nayaH kaM zaMkham naigama-saMgraha-vyavahArA: pati? trividhaM zaMkham icchanti, tadyathA-ekamaviSaM bAyum abhimukhanAma gotraJca / sUtra: dvividhaM zaMkhaiti tadyathA - baddhAyuSkaJca abhimukhanAmagotraJca / trayaH zabdanayAH abhimukhanAmagotraM zaMkham icchanti sA eSA shriir| bhavyazarIra-vyatiriktA dravyasaMkhyA / sA eSA noAgamato dravyasaMkhyA / sA eSA dravyasaMkhyA / 307 567. vaha bhavya zarIra dravya saMkhyA kyA hai ? bhavya zarIra dravya saMkhyA - garbha kI pUrNAvadhi se nikalA huA jo jIva isa prApta paugalika zarIra se saMkhyA isa pada ko jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM sIkhegA, vartamAna meM nahIM sIkhatA hai taba taka vaha bhavya zarIra dravya saMkhyA hai jaise koI duSTAn hai ? [AcArya ne kahA - isakA dRSTAnta yaha hai ] yaha madhughaTa hogA, yaha ghRtaghaTa hogA / vaha bhavyazarIra dravya saMkhyA hai / 568. vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya zaMkha kyA hai ? jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyazaMkha ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise ekabhavika, vAvuka aura abhimukhanAmagotra / bhante / ekabhavika kitane kAla taka ekabhavika rahatA hai ? jaghanyataH antarmuhUrtta aura utkRSTataH karor3a pUrva bhante ! baddhAyuSka kitane samaya taka baddhAyuSka rahatA hai ? jaghanyataH antarmuhurta aura utkRSTataH karor3a pUrva kA tihAI bhAga / bhante / abhimukhanAmagotra vAlA kitane samaya taka abhimukhanAmagotra vAlA rahatA hai ? jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH antarmuhUrtta / aba yaha prastuta hai ki kisa naya ko kaunasA zaMkha iSTa haiM ? naigama, saMgraha aura vyavahAra ko trividha zaMkha iSTa haiN| jaise ekabhavika Paror aura abhimukhanAmagotra vAlA / RjusUtra ko dvividha zaMkha iSTa hai, jaise baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra vAlA / tIna nayoM ko abhimukhanAmI vAlA zaMkha iSTa hai| vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya zaMkha hai / vaha noAgamataH dravyasaMkhyA hai / " vaha dravya saMkhyA hai| pa Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA --- 308 aNuogadArAI 566. se ki taM ovammasaMkhA? ova- atha ki sA aupamyasaMkhyA? 569. vaha aupamyasaMkhyA kyA hai ? mmasaMkhA caubvihA paNNatA, taM aupamyasaMkhyA catuvidhA prajJaptA, aupamya saMkhyA ke cAra prakAra prajJapta hai, jahA-1. asthi saMtayaM saMtaeNaM tadyathA--1. asti satkaM satkena jaise-1. sat ko sat se upamita kiyA uvamijjai 2. atthi saMtayaM asaMta- upamIyate 2. asti satkam asatkena jAtA hai, 2. sat ko asat se upamita kiyA eNaM uvamijjai 3. asthi asaMtayaM upamIyate / 3. asti asatkaM satkena jAtA hai, 3. asat ko sat se upamita kiyA saMtaeNaM uvamijjai 4. asthi upamIyate 4. asti asatkam asatkena jAtA hai, 4. asat ko asat se upamita asaMtayaM asaMtaeNaM uvmijji| upmiiyte| kiyA jAtA hai| tattha 1. saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai, tatra 1. satkaM satkena upamIyate, 1 inameM sat sat se upamita kiyA jAtA jahA saMtA arahaMtA saMtaehi yathA--santaH arhanta: satkaH puravaraH, hai, jaise -sat arhat kA vakSa sat puravara ke puravarehi, saMtaehi kavA.hiM saMtaehi satka: kapATaH satka: vakSobhiH upamI- kapATa ke dvArA upamita kiyA jAtA hai, vacchehi uvamijjaMti, jahA--- yante, yathA-- jaise -- gAhA gAthA - puravara-kavADa-vacchA, puravara-kapATa-vakSAH, 1. sabhI caubIsa tIrthakara puravara-kapATa ke phalihabhuyA duNduhi-tthnniyghosaa| parighabhujAH dundubhi-stanitaghoSAH / samAna vakSa, parigha ke samAna bhujA aura dundubhi sirivacchaMkiyavacchA, zrIvatsAGkitavakSasa:, evaM meghagarjana ke samAna ghoSavAle tathA zrIvatsa sabve vi jiNA cauvvIsaM // 1 // sarve'pi jinA: caturvizatiH // 1 // se aMkita vakSa vAle hote haiN| 2. saMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai, 2. satkam asatkena upamIyate, 2. sat asat se upamita kiyA jAtA hai, jahA saMtAI neraiya-tirikkha- yathA satkAni nairayika-tiryaga jaise --- sat nairayika, tiryagyonika, manuSya joNiya-maNussa-devANaM AuyAI yonika-manuSya-devAnAM AyUMSi aura devoM kA AyuSya asat palyopama aura asaMtaehi paliovama-sAgarovamehi asatketa palyopama-sAgaropamaiH upa- sAgaropama se upamita kiyA jAtA hai| uvamijjati / miiynte| 3. asaMtayaM saMtaeNaM uvamijjai, 3. asatkaM satkena upamIyate, 3. asat sat se upamita kiyA jAtA hai, jahAyathA jaise--- gAhAgAthA --- gAthAparijariyaperaMtaM, parijorNaparyantaM, 2. jisakA paryanta bhAga jIrNa aura vanta calaMtabeTa pddtnicchorN| caladvantaM pataniHkSIram / vicalita ho gayA hai, jo vRkSa se girane vAlA pattaM vasaNappatta, patraM vyasanaprAptaM, hai, jisakA dUdha sUkha gayA hai vaha kaSTa meM par3A kAlappattaM bhaNai gAhaM // 2 // kAlaprApta bhaNati gAthAm // 2 // huA pakkA pattA [kizalayoM se nimna nirdiSTa] gAthA kahatA hai---- jaha tubbhe taha amhe, yathA yUyaM tathA vayaM, 3. jaise tuma ho vaise hI hama the, jaise hama tumhe vi ya hohihA jahA amhe / yUyamapi ca bhaviSyatha yathA vayam / haiM vaise hI tuma ho jaaoge| yaha bAta giratA appAhei paDataM, kathayati patat, huA pIlA pattA kizalayoM se kahatA hai / paMDayapattaM kisalayANaM // 3 // pANDupatraM kizalayebhyaH // 3 // navi asthi na vi ya hohI, nA'pi asti nApi ca bhaviSyati, 4. kizalayoM aura pIle pattoM meM na kabhI ullAvo kisala-paMDupattANaM / ullApaH kizalaya-pANDupatrayoH / vArtAlApa huA aura na hogaa| bhavya-janoM ko uvamA khalu esa kayA, upamA khalu eSA kRtA, bodha dene ke lie yaha upamA kI gaI hai| bhviyjnn-vibohnnddhaae||4|| bhavyajana-vibodhanArtham // 4 // 4. asaMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai 4. asatkam asatkena upamIyate 4 asat asat se upamita kiyA jAtA --jahA kharavisANaM tahA sasavi- -yathA kharaviSANaM tathA zazaviSA hai-jaise gadhe kA sIMga vaise kharagoza kA sANaM / se taM ovmmsNkhaa|| Nam / sA eSA aupampasaMkhyA / siiNg| vaha aupamya saMkhyA hai| 570. se ki taM parimANasaMkhA? pari- atha ki sA parimANasaMkhyA ? 570. vaha parimANa saMkhyA kyA hai ? mANasaMkhA duvihA paNNattA, taM jahA parimANasaMkhyA dvividhA prajJaptA, parimANa saMkhyA ke do prakAra prajJapta haiM, Jain Education Intemational Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM prakaraNa : sUtra 566-575 306 -kAliyasuyaparimANasaMkhA didi- tadyathA kAlikazrutaparimANasaMkhyA jaise- kAlikazruta parimANa saMkhyA aura vAyasuyaparimANasaMkhA y|| dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA ca / dRSTivAdazruta parimANa saMkhyA / 571. se ki taM kAliyasuyaparimANa- atha ki sA kAlikazrutaparimANa- 571. vaha kAlikazruta parimANa saMkhyA kyA hai ? saMkhA? kAliyasuyaparimANasaMkhA saMkhyA ? kAlikazrutaparimANasaMkhyA kAlikazruta parimANa saMkhyA ke aneka aNegavihA paNNattA, taM jahA--- anekavidhA prajJaptA, tadyathA-paryava prakAra prajJapta haiM, jaise-paryava saMkhyA, akSara pajjavasaMkhA akkharasaMkhA saMghAya- saMkhyA akSarasaMkhyA saMghAtasaMkhyA pada- saMkhyA, saMghAta saMkhyA, pada saMkhyA, pAda saMkhyA, saMkhA payasaMkhA pAyasaMkhA gAhAsaMkhA saMkhyA pAdasaMkhyA gAthAsaMkhyA zloka- gAthA saMkhyA, zloka saMkhyA, veSTaka saMkhyA, silogasaMkhA veDhasaMkhA nijjutti- saMkhyA veSTakasaMkhyA niyuktisaMkhyA anu- niyukti saMkhyA, anuyogadvAra saMkhyA, uddezaka saMkhA aNuogadArasaMkhA uddesaga- yogadvArasaMkhyA uddezakasaMkhyA adhyayana- saMkhyA, adhyayana saMkhyA, zrutaskandha saMkhyA aura saMkhA ajjhayaNasaMkhA suyakhaMdhasaMkhA saMkhyA zrutaskandhasaMkhyA aMgasaMkhyA / aMga saMkhyA / vaha kAlikazruta parimANa saMkhyA aNgsNkhaa| se taM kAliyasuyapari- sA eSA kAlikazrutaparimANasaMkhyA / mANasaMkhA // 572. se ki taM diTTivAyasuyaparimANa- atha ki sA dRSTivAdazrutapari- 572. vaha dRSTivAdazruta parimANa saMkhyA kyA saMkhA? didibAyasuyaparimANasaMkhA mANasaMkhyA ? dRSTivAdazrutaparimANa- hai ? aNegavihA paNNattA, taM jahA- saMkhyA anekavidhA prajJaptA, tadyathA - dRSTivAdazruta parimANa saMkhyA ke aneka pajjavasaMkhA akkharakhA saMghAya- paryavasaMkhyA akSarasaMkhyA saMghAtasaMkhyA prakAra prajJapta haiM, jaise -paryava saMkhyA, akSara saMkhA payasaMkhA pAyasaMkhA gAhAsaMkhA padasaMkhyA pAdasaMkhyA gAthAsaMkhyA saMkhyA, saMghAta saMkhyA, pada saMkhyA, pAda saMkhyA, silogasaMkhA veDhasaMkhA nijjutti- zlokasaMkhyA veSTakasaMkhyA niyuktisaMkhyA gAthA saMkhyA, zloka saMkhyA, veSTaka saMkhyA, saMkhA aNaogadArasaMkhA pAhuDasaMkhA anuyogadvArasaMkhyA prAbhRtasaMkhyA prAbhU- niyukti saMkhyA, anuyogadvAra saMkhyA, prAbhRta pAhuDiyAsaMkhA pAhaDapAhuDiyAsaMkhA tikAsaMkhyA prAbhRtaprAbhRtikAsaMkhyA saMkhyA, prAbhUtikA saMkhyA, prAbhUtaprAbhUtikA vatthusaMkhA / se taM diTThivAyasuyapari- vstusNkhyaa| sA eSA dRSTivAdazruta- saMkhyA aura vastu sNkhyaa| vaha dRSTivAdazruta mANasaMkhA / se taM parimANasaMkhA // primaannsNkhyaa| sA eSA parimANa- parimANa saMkhyA hai| vaha parimANa saMkhyA sNkhyaa| 573. se ki taM jANaNAsaMkhA? atha ki sA jJAnasaMkhyA ? jJAna- 573. vaha jJAna saMkhyA kyA hai ? jANaNAsaMkhA-jo jaM jANai, ta saMkhyA-yo yajjAnAti, tadyathA - jJAna saMkhyA--jo jise jAnatA hai| [vaha jahA-saI saddio, gaNiyaM gaNi- zabdaM zAbdika:, gaNitaM gaNitajJaH, use jAnane ke kAraNa abhedopacAra se jJAna yao, nimittaM nemittio, kAlaM nimittaM naimittikaH, kAlaM kAlajJAnI, saMkhyA hai|] jaise -zabda ko jAnane vAlA kAlanANI, vejjayaM vejjo| se taM vaidyaka vaidya. / sA eSA jJAnasakhyA / zAbdika, gaNita ko jAnane vAlA gaNitajJa, jaannnnaasNkhaa|| nimitta ko jAnane vAlA naimittika, kAla ko jAnane vAlA kAlajJAnI, vaidyaka ko jAnane vAlA vaidya hotA hai / vaha jJAna saMkhyA hai| 574. se ki taM gaNaNAsaMkhA? gaNaNA- atha ki sA gaNanAsaMkhyA ? 574. vaha gaNanA saMkhyA kyA hai ? saMkhA ekko gaNaNaM na uvei, gaNanAsaMkhyA-eka: gaNana na upati, gaNanA saMkhyA-'eka' gaNanA saMkhyA meM duppabhii saMkhA, taM jahA-saMkhejjae dviprabhUti: saMkhyA, tadyathA--sakhyeya- nahIM hai| do se lekara saMkhyA calatI hai, jaise asaMkhejjae annNte|| kam asaMkhyeyakam anantakam / -saMkhyeya, asaMkhyeya, ananta / 575. se ki taM khejjae ? saMkhejjae atha kiM tat saMkhyeyakam ? 575. vaha saMkhyeya kyA hai ? tivihe paNNate, taM jahA--jahaNNae saMkhyeyakaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA saMkhyeya ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaiseukkosae ajhnnnnmnnukkose|| jaghanyakam utkarSakam ajaghanyotkarSa- jaghanya, utkRSTa aura ajaghanya-anutkRSTa kam / [madhyama] / Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 aNuogadArAI 576. se ki taM asaMkhejjae? asaM- atha kiM tad asaMkhyeyakam ? 576. vaha asaMkhyeya kyA hai ? khejjae tivihe paNNatte, taM jahA- asaMkhyeyakaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA asaMkhyeya ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaiseparittAsaMkhejjae juttAsaMkhejjae parItAsaMkhyeyakaM yuktAsaMkhyeyakam parIta asaMkhyeya, yukta asaMkhyeya aura asaMkhyeya asNkhejjaasNkhejje|| asaMkhyeyAsaMkhyeyakam / asNkhyey| 577. se ki taM parittAsaMkhejjae? atha kiM tat parItAsaMkhyeyakam ? 577. vaha parIta asaMkhyeya kyA hai ? parittAsaMkhejjae tivihe paNNatte, taM parItAsaMkhyeyakaM trividhaM prajJaptaM, parIta asaMkhyeya ke tIna prakAra prajJapta haiM, jahA-jahaNNae ukkosae ajaha- tadyathA-jaghanyakam utkarSa kam jaise-jaghanya, utkRSTa aura ajghnynnnnmnnukkose|| ajaghanyotkarSakam / anutkRSTa / 578. se ki taM juttAsaMkhejjae? juttA- atha kiM tad yuktAsaMkhyeyakam ? 578. vaha yukta asaMkhyeya kyA hai ? saMkhejjae tivihe paNNatte, taM jahA yuktAsaMkhyeyakaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA __ yukta asaMkhyeya ke tIna prakAra prajJapta haiM, -jahaNNae ukkosae ajahaNNa- -jaghanyakam utkarSakam ajaghanyot- jaise-jaghanya, utkRSTa aura ajghnymnnkkose|| karSakam / anutkRSTa / 576. se kitaM asaMkhejjAsaMkhejjae? atha ki tada asaMkhyeyAsaMkhyeya- 579. vaha asaMkhyeya asaMkhyeya kyA hai ? asaMkhejjAsaMkhejjae tivihe paNNatte, kam ? asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM trividhaM / asaMkhyeya asaMkhyeya ke tIna prakAra prajJapta taM jahA -jahaNNae ukkosae prajJaptaM, tadyathA--jaghanyakam utkarSa- haiM, jaise-jaghanya, utkRSTa aura ajaghanyaajahaNNamaNukkosae / kam ajaghanyotkarSakam / anutkRSTa / 580. se ki taM aNatae? aNaMtae atha kiM tad anantakam ? 580. vaha ananta kyA hai ? tivihe paNNatte, taM jahA pari- anantakaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA--- ananta ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise ...tANatae juttANatae aNaMtANa- parItAnantakaM yuktAnantakam anantA- parIta ananta, yukta, ananta aura anantAnanta / nantakam / 581. se ki taM parittANatae? pari- atha ki tat parItAnantakam ? 581. vaha parIta ananta kyA hai ? tANatae tivihe paNNatte, taM jahA parItAnantakaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA parIta ananta ke tIna prakAra prajJapta haiM, -jahaNNae ukkosae ajahaNNa- -jaghanyakam utkarSakam ajaghanyot- jaise-jaghanya, utkRSTa aura ajghnymnnukkose|| karSakam / anutkRSTa / 582. se ki taM juttANatae ? juttANaM- atha ki tad yuktAnantakam ? 582. vaha yukta ananta kyA hai ? tae tivihe paNNatte, taM jahA- yuktAnantakaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA - yukta ananta ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise jahaSNae ukkosae ajahaNNamaNu- jaghanyakam utkarSakam ajaghanyot- - jaghanya, utkRSTa aura ajaghanya-anutkRSTa / kkose|| karSakam / te|| 583. se ki taM aNaMtANatae? aNaM- atha kiM tad anantAnantakam ? 583. vaha ananta-ananta kyA hai? tANaMtae duvihe paNNatte, taM jahA-- anantAnantakaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA ananta, ananta ke do prakAra prajJapta haiM, jahaNNae ajhnnnnmnnukkose| jaghanyakam ajaghanyotkarSakam / jaise jaghanya aura ajaghanya-anutkRSTa / 584. jahaNNayaM saMkhejjayaM kettiyaM jaghanyakaM saMkhyeyakaM kiyad bhavati? 584 jaghanya saMkhyeya kitanA hotA hai ? hoi ? doruuvaaii| dvirUpe / ___ do kI saMkhyA jaghanya saMkhyeya hai| 585. teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI tataH param ajaghanyotkarSakANi 585. usake bAda utkRSTa saMkhyeya se pahale kI ThANAI jAva ukkosayaM saMkhejjayaM sthAnAni yAvad utkarSakaM saMkhyeyakaM na saMkhyA ajaghanya-anutkRSTa saMkhyeya hai| na pAvaI // prApnoti / Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM prakaraNa : sUtra 576-586 586. ukkosayaM saMkhejjayaM kettiyaM utkarSakaM saMkhyeyakaM kiyad 586. utkRSTa saMkhyeya kitanA hotA hai ? hoi? ukkosayassa saMkhejjayassa bhavati ? utkarSakasya saMkhyeyakasya utkRSTa saMkhyeya kI prarUpaNA karUMgA: jaise parUvaNaM karissAmi : se jahAnAmae prarUpaNAM kariSyAmi : tad yathAnAma - koI palya [koThA] eka lAkha yojana kI palle siyA ega joyaNasayasahassaM palyaH syAd ekaM yojanazata- lambAI caur3AI vAlA hai, usakI paridhi tIna AyAma-vikkhaMbheNaM, tiNNi joyaNa- sahasraM AyAma-viSkambheNa, trINi lAkha, solaha hajAra, do sau satAIsa yojana, sayasahassAiM solasa sahassAI yojanazatasahasrANi SoDaza sahasrANi tIna kosa, eka sau aTThAIsa dhanuSa, sADhA teraha doNi ya sattAvose joyaNasae dve ca saptaviMzatiH yojanazate trayazca aMgula se kucha adhika hai| vaha palya sarasoM se tiNNi ya kose aTThAvIsaM ca dhaNu- krozA: aSTAviMzatiH ca dhanuHzataM bharA huA hai, una sarasoM se dvIpa aura samudroM sayaM terasa ya aMgulAI addhaM aMgulaM trayodaza ca amulAni arddhamaGagulaM kA uddhAra [parimANa] jAnA jAtA hai| eka ca kicivisesAhiyaM parikkheveNaM ca kiJcid vizeSAdhika parikSepeNa sarasoM dvIpa meM aura eka samudra meM phira eka pnnnntte| se NaM palle siddhatthayANaM prjnyptm| sa palyaH siddhArthakaiH dvIpa meM aura eka samudra meM isa krama se unheM bharie / tao NaM tehi siddhattharahiM bhRtH| tataH taM: siddhArthakaiH dvIpa- girAte jAne se jitane dvIpa aura samudra una dIva-samuddANaM uddhAro gheppai / ege samudrANAmuddhAraH gRhyate / eko dvIpe sarasoM ke dAnoM se vyApta hote haiN| yaha itane dove ege samudde-ege dIve ege samudde ekaH samudreeko dvIpe ekaH samudre evaM pramANa vAlA kSetra anavasthita palya [sarasoM se evaM pakkhippamAhi-pakkhippa- prakSipyamANa:-prakSipyamANaH yAvanto bharA huA buddhi se parikalpita kiyA gayA hai] mAhi jAvaiyA dIva-samuddA tehi dvIpa-samudrAH tai: siddhArthakaH 'apphuNNA', prathama zlAkA sarasoM kA eka dAnA [zlAkA siddhatthaehi apphuNNA, esa NaM etad etAvat kSetra palye prathamA- palya meM DAlA jAtA hai|] ina zalAkAoM evaie khette palle paDhamA slaagaa| shlaakaa| etAvatInAM zalAkAnAma [sarasoM ke dAnoM] se pracura saMkhyA vAle evaiyANaM salAgANaM asaMlappA asaMlApyA: lokAH bhRtAH tathApi zalAkA palya AkaNTha bhare jAeM phira bhI logA bhariyA tahA vi ukkosayaM utkarSakaM saMkhyeyakaM na prApnoti / utkRSTa saMkhyeya labdha nahIM hotaa| saMkhejjayaM na paav| jahA ko diLaMto? se jahAnA- yathA ka: dRSTAntaH ? tad yathA- jaise koI dRSTAnta hai ? [AcArya ne kahA mae maMce siyA AmalagANaM bharie, nAma maJcaH syAd AmalakAnAM bhRtaH, ---isakA dRSTAnta yaha hai] jaise koI eka tattha ege Amalae pakkhitte se tatra ekam AmalakaM prakSiptaM tanmA. maJca [macAna] AMvaloM se bharA huA hai| mAte, aNNe vi pakkhitte se vi tama, anyadapi prakSiptaM tadapi mAtam, vahAM eka AMvalA DAlA vaha samA gayA, dUsarA mAte, evaM pakkhippamAhi-pakkhi- anyadapi prakSiptaM tadapi mAtama, evaM DAlA vaha bhI samA gayA, tIsarA DAlA vaha ppamAhiM hohI se Amalae jammi prakSipyamANaH-prakSipyamANaH bhaviSyati bhI samA gayA, isa prakAra unheM DAlate DAlate pakkhitte se maMce bharijjihii, tad AmalakaM yasmin prakSipte sa aisA AMvalA bhI hogA jisake DAlane se hohI se Amalae je tattha na maJca: bhariSyati, bhaviSyati tad maJca bhara jAegA, usake bAda vahAM AMvalA maahii|| AmalakaM yattatra na mAsyati / nahIM smaaegaa| 587. evAmeva ukkosae saMkhejjae evameva utkarSa ke saMkhyeyake rUpe ke rUpa rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM parittA- prakSipte jaghanyakaM parItAsaMkhyeyakaM saMkhejjayaM bhvi|| bhavati / / 587. isI prakAra utkRSTa saMkhyeya meM eka kA prakSepa / / karane para jaganya parIta-asaMkhyeya hotA hai| 588. teNa paraM ajahaNNamaNukakosayAI tataH param ajaghanyotkarSakANi 588. jaghanya parIta-asaMkhyeya se Age utkRSTa ThANAI jAva ukakosayaM parittA- sthAnAni yAvad utkarSaka parItA- parIta-asaMkhyeya se pUrva bIca ke sabhI sthAna saMkhejjayaM na paavi|| saMkhyeyakaM na prApnoti // ajaghanya-anutkRSTa parIta-asaMkhyeya hote haiN| 586. ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM utkarSaka parItAsaMkhyeyakaM kiyada 589. utkRSTa parIta-asaMkhyeya kitanA hotA hai ? kettiyaM hoi? jahaNNayaM parittA- bhavati ? jaghanyaka parItAsaMkhyeyaka jaghanya parIta-asaMkhyeya ko jaghanya parIta Jain Education Intemational Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI saMkhejjayaM jahaNNayaparittAsaMkhe- jaghanyakaparItAsaMkhyeyakamAtrANAM rAzI- asaMkhyeya pramANa rAziyoM ko parampara guNita jjayamettANaM rAsINaM aNNamaNNa- nAm anyonyAbhyAsa: rUpona: utkarSaka karane para jo rAzi AtI hai, usase eka kama bhAso rUvaNo ukkosayaM parittA- parItAsaMkhyeyakaM bhavati / utkRSTa parIta-asaMkhyeya hotA hai| saMkhejjayaM hoi| ahavA jahaeNayaM juttAsaMkhejjayaM athavA jaghanyakaM yuktAsaMkhyeyaka athavA eka kama jaghanya yukta-asaMkhyeya rUvaNaM ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM ____ rUponam utkarSakaM parItAsaMkhyeyakaM utkRSTa parIta- asaMkhyeya hotA hai| hoi|| bhavati / 560. jahaNNayaM juttAsaMkhejjayaM kettiyaM jaghanyakaM yuktAsaMkhyeyakaM kiyad 590. jaghanya yukta-asaMkhyeya kitanA hotA hai? hoi? jahaNNayaM parittAsaMkhejjayaM bhavati ? jaghanyakaM parItAsaMkhyeyaka jaghanya parIta-asaMkhyeya aura jaghanya parItajahaNNaparittA saMkhejjayamettANaM jaghanyakaparItAsaMkhyeyakamAtrANAM rAzI- asaMkhyeya pramANa rAziyoM ko paraspara guNita rAsINaM aNNamaNabhAso paDipuNNo nAm anyonyAbhyAsa: pratipUrNa karane para jo rAzi AtI hai, vaha pratipUrNa jahaNNayaM juttAsaMkhejjayaM hoi| jaghanyakaM yuktAsaMkhyeyakaM bhavati / rAzi jaghanya yukta-asaMkhyeya hotA hai| ahavA ukkosae parittAsaMkhejjae athavA utkarSake parItAsaMkhyeyake athavA utkRSTa parIta-asaMkhyeya meM eka kA rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM juttAsaMkhe- rUpe prakSipte jaghanyakaM yuktAsaMkhyeyaka prakSepa karane para jaghanya yukta-asaMkhyeya hotA jjayaM hoi / AvaliyA vi tattiyA bhavati / AvalikAH api tAvantyaH hai| eka AvalikA kI samaya-rAzi bhI ceva // caiva / utanI hotI hai| 561. teNa paraM ajahaNNamaNakkosayAI tataH param ajaghanyotkarSakANi 591. jaghanya yukta-asaMkhyeya se Age utkRSTa yukta ThANAI jAva ukkosayaM juttAsaMkhe- sthAnAni yAvad utkarSakaM yuktA- asaMkhyeya se pUrva bIca ke sabhI sthAna ajaghanyajjayaM na paavi|| saMkhyeyakaM na prApnoti / anutkRSTa yukta asaMkhyeya hote haiM / 562. ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM kettiyaM utkarSakaM yuktAsaMkhyeyakaM kiyad 592. utkRSTa yukta-asaMkhyeya kitanA hotA hai ? hoi ? jahaNNaeNaM juttAsaMkhejjaeNaM bhavati ? jaghanyakena yuktAsaMkhyeyakena jaghanya yukta-asaMkhyeya ko AvalikA se AvaliyA guNiyA aNNamaNNa- AvalikA guNitA anyonyAbhyAsa: guNita karane para athavA jaghanya yukta-asaMkhyeya sabhAso rUvaNo ukkosayaM juttA- rUponaH utkarSakaM yuktAsaMkhyeyaka aura jaghanya yukta-asaMkhyeya pramANa rAziyoM ko saMkhejjayaM hoi| bhvti| paraspara guNita karane para jo rAzi AtI hai, usase eka kama utkRSTa yukta-asaMkhyeya hotA hai| ahavA jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM athavA jaghanyakam asaMkhyeyA- athavA eka kama jaghanya asaMkhyeya-asaMkhyeya rUvaNaM uskosayaM juttAsaMkhejjayaM saMkhyeyaka rUponam utkarSakaM yuktA- utkRSTa yukta-asaMkhyeya hotA hai| hoi|| saMkhyeyakaM bhavati / 563. jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM jaghanyakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM 593. jaghanya asaMkhyeya-asaMkhyeya kitanA hotA hai ? kettiyaM hoi? jahaNNaeNaM juttA- kiyad bhavati ? jaghanyakena yuktA. jaghanya yukta-asaMkhyeya ko AvalikA se saMkhejjaeNaM AvaliyA guNiyA saMkhyeyakena AvalikA guNitA anyo- guNita karane para athavA jaghanya yukta-asaMkhyeya aNNamaNNabbhAso paDipuNNo nyAbhyAsa: pratipUrNaH jaghanyakam aura jaghanya yukta-asaMkhyeya pramANa rAziyoM ko jaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi| asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM bhavati / paraspara guNita karane para jo rAzi AtI hai vaha pratipUrNa rAzi jaghanya asaMkhyeya-asaMkhyeya hotI hai| ahavA ukkosae juttAsaMkhejjae athavA utkarSake yuktAsaMkhyeyake athavA utkRSTa yukta-asaMkhyeya meM eka kA rUvaM pakkhitaM jahaNNayaM asaMkhejjA- rUpe prakSipte jaghanyakam asaMkhyeyA- prakSepa karane para jaghanya asaMkhyeya-asaMkhyeya saMkhejjayaM hoi|| saMkhyeyakaM bhavati / hotA hai| 564. teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI tataH param ajaghanyotkarSakANi 594. jaghanya asaMkhyeya-asaMkhyeya se Age utkRSTa Jain Education Intemational Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM prakaraNa sUtra 560-600 ThANAI jAva ukkosa asaMkhejjAsaMjaya na pAvai // 565. ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kettiyaM hoi ? jahaNaNayaM asaMtejA saMkhejjayaM jahaNaya asaMvejjAsaMstheva saMkhejjayamettANaM rAsINaM aNNa maNNabhAso rUvaNo ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi / jahavA jahaNayaM paritAnaMtayaM rUvaNaM ukkosa asaMkhejjAsaMkhe jayaM hoi // 56. jaNa parittANaMtayaM keliyaM hoi ? jahaSNavaM asaMkhejjAsaMkhe jjayaM jahaNNaya asaMvejjAsaMsejayametAnaM rAmINa aNNamaNNAbhAso paDipuNNo jahaNNayaM parittANaMtayaM hoi / ahavA ukkosae asaMkhejjAsaMbejjae jae evaM paktiM jahaNayaM pari tANaMtayaM hoi // 567 teNa paraM ajahaNamaNukkosayAI ThANAI jAva unakosavaM parittANaM tayaM na pAvai // 568. ukkosayaM parittANaMtayaM kettiyaM hoi ? jahaNayaparittANaMtayametANaM rAsIrNa aNNamaNNazmAso havaNo ukkosayaM parittANaMta hoi / ahavA jahaNNayaM juttAtayaM svaNaM unakosayaM paritArNatayaM hoI // tAtayaM kettiyaM hoi ? jahaNaNayaM paritAtayaM jahaSNavaparitArNatayamettANaM rAsINaM aNNamaNNamAso paripuSNo jaha paNa tAtayaM hoi| ahavA ukkosae parittANaMtae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM juttANaMtayaM hoi / abhavasiddhiyA vi taliyA caiva // 58. jahaNayaM sthAnAni yAvad utkarSakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM na prApnoti / utkarSakam asaMkhyeye kiyad bhavati ? anyakam asaMkhyeyAjaghanyakAsaMkhyeyA saMkhyeyakamAtrANAM rAzInAm anyonyAbhyAsaH rUpona: utkarSakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM bhavati / athavA jaghanyakaM parItAnantakaM rUyonam utkarSakam asaMdhyeyAsaMkhyeyakaM bhavati / jaghanyakaM parItAnantarka kiyad bhavati ? jaghanyakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM jayakAsaMkhyeyAsaMkhyeyakamAtrANAM rAzInAma anyonyAbhyAsaH pratipUrNaH jaghanyakaM parItAnantaka bhavati / athavA utkarSa ke asaMkhyeyAsaMkhyeyake rUpe prakSipte jayaparItAnantakaM bhavati / tataH param ajaghanyotkarSakANi svAnAni yAvad utkarSakaM parItAnantakaM na prApnoti / utkarSakaM parItAnantarka kiyad bhavati ? jaghanyakaM parItAnantakaM jayanyarUparItAnantaramAtrANAM rAzInAm anyonyAbhyAsaH rUponaH utkarSa kaM parItAnantakaM bhavati / athavA jaghanyakaM yutAnantakaM rUponam utkarSaka parItAnantakaM bhavati / jaghanyakaM takiya bhavati ? jaghanyakaM parItAnantakaM jayamyakaparItAnantakamAtrANAM rAzInAm anyonyAbhyAsaH pratipUrNa : jaghanyakaM yuktAnantakaM bhavati / athavA utkarSa ke parItAnantake rUpe prakSipte jaghanyakaM yuktAnantakaM bhavati / athavasiddhikAH api tAvantaH caiva / 313 asaMkhyeya asaMkhyeya se pUrva bIca ke sabhI sthAna ajaghanya -- anutkRSTa asaMkhyeya asaMkhyeya hote haiM / 595. utkRSTa asaMkhyeya- asaMkhyeya kitanA hotA hai ? jaghanya asaMkhyeya asaMkhyeya aura jaghanya asaMkhyeya asaMkhyeya pramANa rAziyoM ko paraspara guNita karane para jo rAzi AtI hai, usase eka kama utkRSTa asaMkhyeya asaMkhyeya hotA hai / athavA eka kama jaghanya parIta-ananta utkRSTa asaMkhyeya asaMkhyeya hotA hai|" 596. jaghanya parIta-ananta kitanA hotA hai ? jaghanya asaMkhyeya asaMkhyeya aura jaghanya asaMkhyeya asaMkhyeya pramANa mAtra rAziyoM ko paraspara guNita karane para jo rAzi AtI hai, yaha pratipUrNa rAzi japanyaparIta ananta hotI hai / athavA utkRSTa asaMkhyeya asaMkhyeya meM eka kA prakSepa karane para jaghanya parIta- ananta hotA hai| 597. jaghanya parIta-ananta se Age utkRSTa parItaananta se pUrva bIca ke sabhI sthAna ajaghanyaanutkRSTa parIta- ananta hote haiM / 598. utkRSTa parIta- ananta kitanA hotA hai ? jaghanya parIta- ananta aura jaghanya parItaananta pramANa rAziyoM ko paraspara guNita karane para jo saMkhyA AtI hai, usase eka kama utkRSTa parIta- ananta hotA hai / athavA eka kama jaghanya yukta-ananta utkRSTa parIta ananta hotA hai / 599. jaghanya yukta ananta kitanA hotA hai ? jaghanya parIta - ananta aura jaghanya parItaananta pramANa rAziyoM ko paraspara guNita karane para jo rAzi AtI hai vaha pratipUrNa rAi jaghanya yukta-ananta hotI hai / athavA utkRSTa parIta- ananta meM eka kA prakSepa karane para jaghanya yukta-ananta hotA hai / abhayasiddhika jIva bhI utane hI hote haiN| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 600. teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM juttANaMtayaM na pAvai || 601. ukkosayaM juttANaMtayaM kettiyaM hoi ? jahaNNaeNaM juttANaMtapaNaM abhavasiddhiyA guNiyA aNNamaNNabhAso ruvaNo ukkosa juttANaMtayaM hoi / ahavA jahaNayaM anaMtANaMtayaM svarNa unakosayaM juttANaMtayaM hoi // 602. jahuraNayaM anaMtAnaMtayaM keliyaM hoi ? jahaNayaM juttANaMtaeNaM amavasiddhiyA guNiyA aNNamaNNabhAso pasipuNNo jahaNNayaM aNaMtANaMtayaM hoi / ahavA ukkosae juttANaMtae rUvaM pakhitaM jahaNaNayaM anaMtANaMta hoi // 603. te paraM ajaharaNamagukkosayAI ThANAI se taM gaNaNAkhA // 1 604. se ki taM bhAvasaMkhA ? bhAvasaMkhA -je ime jovA saMkhagainAmagottAiM kammAI vedeti / se taM bhAvasaMkhA / se saM saMyama se taM bhAvapya mANe se taM pamANe // ( pamANe ti parva samataM ) // tataH param ajaghanyotkarSakANi sthAnAni yAvad utkarSakaM yuktAnantakaM na prApnoti / utkarSa yuskAnantarka kiyada bhavati ? jaghanyakena yuktAnantakena avasiddhikA guNitAH anyonyAbhyAsaH rUpona: utkarSakaM yuktAnantakaM bhavati / athavA jaghanyakam anantAnantakaM rUponam utkarSa kaM yuktAnantakaM bhavati / jayapatham anantAnantarka bhavati ? jayamyakena yuktAntakena abhavasiddhikAH guNitAH anyonyAbhyAsaH pratipUrNa : jaghanyakam anantAnantakaM bhavati / athavA utkarSa yuktAn rUpe prakSipte jadhanyakam anantAnantakaM bhavati / tataH param ajaghanyotkarSakANi sthAnAni / sA eSA gaNanAsaMkhyA / atha kiM te bhAvazaMkhA: ? bhAvazaMkhAH ye ime jIvAH zaMkhagatinAmagotrANi karmANi vedayanti / te ete bhaavaaH| tadetata saMkhyAmAm / tadetad bhAvapramANam / tadetat pramANam / (pramANamiti paraM samAptam) / aNuogadArAI 600. jaghanya yukta ananta se Age utkRSTa yukta-ananta se pUrva bIca ke sabhI sthAna ajaghanyaanutkRSTa yukta hote haiN| 601. utkRSTa yukta-ananta kitanA hotA hai ? jaghanya yukta-ananta ko abhavasiddhika jIvoM kI saMkhyA se guNita karane para athavA jaghanya yukta - ananta aura jaghanya yukta-ananta pramANa rAziyoM ko paraspara guNita karane para jo saMkhyA AtI hai, usase eka kama utkRSTa yukta-ananta hotA hai / athavA eka kama jaghanya ananta - ananta utkRSTa yukta-ananta hotA hai / 602. jaghanya ananta-ananta kitanA hotA hai ? jaghanya yukta-ananta se abhavasiddhika jIvoM ko guNita karane para athavA jaghanya yukta-ananta aura jaghanya yukta-ananta pramANa rAziyoM ko paraspara guNita karane para jo rAzi AtI hai vaha pratipUrNa rAzi jaghanya ananta - ananta hotI hai| athavA utkRSTa yukta-ananta meM eka kA prakSepa karane para jaghanya ananta ananta hotA hai| 603. jaghanya ananta ananta se Age sabhI sthAna ajaghanya - anutkRSTa ananta ananta hote haiM / vaha gaNanA saMkhyA hai|" 604. vaha bhAva zaMkha kyA haiM ? jo jIva zaMkha gati nAma gotra karma kA vedana karate haiN| vaha bhAva zaMkha haiN| vaha saMkhyA pramANa hai / vaha bhAva pramANa hai / vaha pramANa hai / ( pramANa-pada samApta) / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa sUtra 506 1. (sUtra 506) bhAva kA zabdArtha hai honA isakA tAtpayArtha hai-- vastu kA pariNAma athavA pariNamana / jisase vastu kA mAna kiyA jAtA hai vaha hai - pramANa / bhAva se vastu kI pramiti kI jAtI hai isalie bhAva ko pramANa kahA gayA hai / guNa pramANa dravya kI pramiti guNa se hotI hai isalie guNa ko pramANa kahA jAtA hai| tIna nAma ke sUtra '255' meM guNa aura paryAya kA pRthak ullekha hai / prastuta sUtra meM paryAya kA ullekha nahIM hai| Agama yuga meM dravya aura paryAya ye do nAma hI upalabdha haiM / dravyArthika aura paryAyArthika naya ke ye do vibhAga haiN| guNArthika jaisA koI vibhAga nahIM hai| naya pramANa dArzanika yuga meM naya ko pramANAMza mAnA gyaa| isa avadhAraNA ke anusAra sakalAdeza pramANa hotA hai| naya vikalAdeza hai| isalie vaha pramANa nahIM pramANAMza hai / anuyogadvAra kA pratipAdana pramANa aura pramANAMza vyavasthA se pUrvavartI hai isalie yahAM naya pramANa rUpa meM svIkRta hai / saMkhyA pramANa saMkhyA pramANa kA hetu hai isalie ise pramANa kI koTi meM rakhA gayA hai / " 507 se 553 / 554 se 557 / 1. guNa pramANa ke lie draSTavya sUtra 2. naya pramANa ke lie draSTavya sUtra 3. saMkhyA pramANa ke lie draSTavya sUtra 558 se 604 / sUtra 515-551 2. (sUtra 515 - 551) AryarakSita ne jJAnaguNa pramANa ke cAra prakAra batalAe haiN| prAcIna Agama sAhitya meM pramANa kA koI vargIkaraNa nahIM hai / naMdI meM pramANa kA vargIkaraNa upalabdha hai, kintu vaha anuyogadvAra se uttarakAlIna hai| Agama yuga meM paJcavidha jJAna ko hI pramANa mAnA jAtA thA / anekAnta aura syAdvAda ke lie nayavAda kA prayoga hotA thaa| dArzanika yuga meM pramANa vyavasthA kI apekSA anubhava huI / isa apekSA kI pUrti ke lie umAsvAti ne jJAna aura pramANa ko pRthak rUpa meM pratiSThita kiyaa| tathA pramANa ke pratyakSa aura parokSa ye do vibhAga batalAe / siddhasena ne bhI pratyakSa aura parokSa isa vibhAga paramparA kA anukaraNa kiyA hai| inake anusAra anumAna aura Agama parokSa pramANa ke hI bheda haiM / naMdI sUtra meM pratyakSa aura parokSa ye do vibhAga milate haiM / " dArzanika yuga meM isa vibhAgadvaya kA hI anusaraNa huA hai| darzanayuga ke AcAryoM ne anumAna ko parokSa ke antargata mAnA hai| upamAna ko pratyabhijJA se svataMtra svIkAra nahIM kiyA tathA upamAna pramANa kA nirasana bhI kiyA hai| pramANa catuSTayI para paNDita sukhalAla siMghavI va dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne vistAra se vicAra kiyA hai / " ArakSita ne anuyogadvAra meM nyAyadarzana sammata pramANa catuSTayI ko sthAna diyA hai kintu usakA svarUpa nyAyadarzana se sarvathA bhinna hai / dekheM yaMtra - 1. ahAvU. pR. 99 : nItayo nayA: anantadharmAtmakasya vastuna ekAMzaparictiyaH tadviSayA vA te evaM pramANaM pramANaM / , 2. hI saMkhyA [seca pramANahetutvAtsaMvedanApekSayA svatastadAtmakatvAcca pramANaM saMkhyApramANaM / 3. tasU. 1 / 10 / 4. nyA. 4 / 5. nasunaM. 4 / 2. (ka) pramI. (bhATi) pU. 19 (kha) Ayurja. 136 - 165 / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 prAcIna nyAya | nirvikalpa navya nyAya laukika I indriya pratyakSa pratyakSa 1 pUrvavat zrotrendriya pra cakSurindriyapra. ghrANendriya pra. rasanendriya pra. sparzanendriya pra. pratyakSa 1 sAmAnya lakSaNa savikalpa kAryeNa I alaukika I jJAna lakSaNa noindriya pratyakSa kAraNena guNena I sAdharmyApanIta 1 kiJcit sAdhayapanIta prAyaH sAdharmyApanIta nyAyadarzanIya pramANa vyavasthA zeSavat avadhijJAna manaH paryavajJAna kevalajJAna 1 anumAna pramANa 1 pUrvavat I avayavena anumAna yogaja anuyogadvAragata pramANa vyavasthA zeSavat pramANa dRSTArthaM zabda AzrayeNa | zabda 1 1 aupamya 1 laukika aNuogavArAI upamAna sAmAnyadRSTa sAmAnyatodRSTa T adRSTArthazabda Agama 1 | dRSTasAdharmyavat 1 lokottara | vizeSadRSTa | vaidharmyApanIta I 1 | sarva sAdharmyapanIta kiJcit vaidharmyApanIta prAyaH vaidharmyApanIta sarva vaidhamryopanIta Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 11, sU0 515-551, Ti0 2 317 pratyakSa pramANa nyAya darzana meM pratyakSa ke do prakAra kie gae haiM1. nirvikalpa pratyakSa-(Indeterminate perception) / 2. savikalpa pratyakSa--(Determinate perception) / gautama ke nyAya sUtra meM ye do vibhAga upalabdha nahIM haiN| vAtsyAyana bhASya meM bhI nahIM hai| sarvaprathama vAcaspati mizra kI nyAyavArtika TIkA meM inakA ullekha milatA hai| isase jJAta hotA hai ki prAcIna nyAyadarzana meM pratyakSa kA koI vibhAga nahIM thaa| Arya rakSita ne pratyakSa ke do vibhAga kie1. indriya pratyakSa 2. noindriya pratyakSa / navya nyAya meM bhI isake sthAna para laukika pratyakSa (Normal perception) va alaukika pratyakSa (Supernatural perception) yaha vibhAga milatA hai / isa para AryarakSita kA prabhAva parilakSita hotA hai| vaizeSika darzana meM bhI pratyakSa kevala indriyajJAna taka sImita hai| gaMgeza upAdhyAya ne alaukika pratyakSa ke antargata yogaja pratyakSa ko svIkAra kiyA hai| anumAna pramANa-- ___anumAna kI vyAkhyA meM kaI dArzanikoM kA matabheda hai| prastuta AgamakAra AryarakSita kI paramparA Adhunika paramparA se bhinna hai| isa Agama ke atirikta anya kisI jaina Agama meM anumAna ke saMbaMdha meM itanI vistRta carcA upalabdha nahIM hotii| yahAM isake tIna bheda svIkAra kie gae haiM 1. pUrvavat 2. zeSavat 3. dRSTasAdharmyavat / / 1. pUrvavat anumAna-pUrva paricita kisI liMga ke dvArA vastu kA pratyabhijJAna karanA pUrvavat anumAna hai|' pUrvavat anumAna kI yaha paribhASA ise pratyabhijJA ke nikaTa le jAtI hai| saMbhava hai prAcIna yuga meM pratyabhijJA ko hI anumAna kahA gayA ho| upAyahRdaya nAmaka bauddha grantha meM bhI pUrvavat anumAna kI paribhASA isI prakAra kI gaI hai| jisa samaya naiyAyika dArzanikoM ne anumAna aura pratyabhijJA meM bheda rekhA khIMcI usa samaya unheM anumAna kI paribhASA meM bhI parivartana karanA Avazyaka pratIta huA / isalie arvAcIna granthoM meM pUrvavat anumAna kI jo paribhASA hai vaha anuyogadvAra se bhinna prakaTa kI hai| pUrvavat anumAna ke isa arthabheda kA mukhya kAraNa hai pUrvavat zabda kI vyutpatti kA bheda / yaha zabda do prakAra se vyutpanna hotA hai / vat sadRzArthaka pratyaya hai isakA artha hai-pUrva jaisA / pratyabhijJA indriyapratyakSa va pUrva artha kI smRti se hotI hai ataH ukta paribhASA meM samAnArthaka vat pratyaya kA grahaNa mAnanA caahie| dUsare prakAra meM matvarthIya vatu pratyaya ke yoga se pUrvavat zabda niSpanna hotA hai isakA artha hai pUrvavAn / pa. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne isa viSaya para kAphI vicAra kiyA hai| kucha dArzanikoM ne kAraNa se kArya ke anumAna ko aura kucha ne kArya se kAraNa ke anumAna ko pUrvavat mAnA hai, yaha unake die hue udAharaNoM se pratIta hotA hai| meghonnati se vRSTi kA anumAna karanA, yaha kAraNa se kArya kA anumAna hai| ise pUrvavat kA udAharaNa mAnane vAle mAThara, vAtsyAyana aura gauDapAda haiN| anuyogadvAra sUtra ke mata se kAraNa se kArya kA anumAna zeSavat anumAna kA eka prakAra hai| kintu prastuta udAharaNa kA samAveza zeSavat ke 'AzrayeNa' bheda ke antargata hai| naiyAyikoM ke anusAra pUrvavat aura zeSavat kI paribhASA isa prakAra hai 1. pUrvavat anumAna pUrva arthAt kAraNa se kArya kA anumAna karanA pUrvavat anumAna hai, jaise-megha-ghaTA ko dekhakara varSA kA anumAna krnaa| 2. zeSavat anumAna-zeSa arthAt kArya ko dekhakara kAraNa kA anumAna karanA zeSavat anumAna hai, jaise-uphanatI huI nadI ko dekhakara varSA ke hone kA anumAna karanA / 1. (ka) acU. pR. 75 : pUrvopalabdhenaiva ligeNa nANakaraNaM / 2. Ayuja. pR. 149 / (kha) ahAva. pR. 100 / 3. vhii| (ga) amavR. pa. 196 / Jain Education Intemational Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 aNuogadArAI anuyogadvAra meM kAraNa, kArya, guNa, avayava aura Azraya Adi se hone vAle anumAna ko zeSavat anumAna ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne zeSavat kA adhyayana isa prakAra prastuta kiyA hai-upAyahRdaya meM zeSavat kA udAharaNa diyA gayA hai| zeSavat yathA : "sAgara salilaM pItvA tallavaNarasamanubhUya zeSamapi salilaM tulyameva lavaNamiti"-avayava ke jJAna se saMpUrNa avayavI kA jJAna zeSavat hai, yaha upAyahRdaya kA mata hai| mAThara aura gauDapAda kA bhI yahI mata hai / unakA udAharaNa bhI vahI hai jo 'upAyahRdaya' meM hai| Tring-mu (piGgala) kA bhI zeSavat ke viSaya meM yahI mata hai| kintu usakA udAharaNa usI prakAra kA dUsarA hai ki eka cAvala ke dAne ko pakA huA dekhakara sabhI ko pakva samajhanA / ___anuyogadvAra meM zeSavat ke pAMca bhedoM meM se caturtha 'avayavena' ke aneka udAharaNoM meM upAyahRdaya nirdiSTa udAharaNa kA sthAna nahIM hai| kintu piGgala-sammata udAharaNa kA sthAna hai| nyAyabhASyakAra ne kArya se kAraNa ke anumAna ko zeSavat kahA hai aura usake udAharaNarUpa meM nadIpura se vRSTi ke anumAna ko batAyA hai| mAThara ke mata se to yaha pUrvavat anumAna hai / anuyogadvAra meM 'kAryeNa' aisA eka bheda zeSavat kA mAnA gayA hai| ___ matAntara se nyAya bhASya meM parizeSAnumAna ko zeSavat kahA gayA hai aisA mAThara Adi kisI anya ne nahIM khaa| spaSTa hai ki yaha koI bhinna paramparA hai| anuyogadvAra meM zeSavat ke jo pAMca bheda batAe gae haiM, unakA mUla kyA hai, yaha kahA nahIM jA sktaa|' 3. dRSTasAdharmyavat-prastuta Agama meM dRSTasAdharmyavat ke do bheda kie gae haiM-sAmAnyadRSTa aura vizeSadRSTa / dRSTasAdharmyavat kA artha aura nidarzana isa prakAra hai-pUrvadRSTa padArtha kI samAnadharmitA ke AdhAra para jJAtavya padArtha kA anumAna krnaa| sAmAnyadRSTa dRSTasAdharmyavat anumAna hai, jaise- pUrvadRSTa eka rUpaye ke sikke ke AdhAra para usa prakAra ke dUsare sikkoM ko dekhakara eka rUpaye kA anumAna krnaa| vizeSadRSTa dRSTasAdharmyavat anumAna aneka vastuoM meM se kisI pUrvadRSTa vastu ke vaiziSTya kA pratyabhijJAna kara use pRthak rUpa se sthApita karatA hai, jaise-yaha vahI puruSa hai, yaha vahI sikkA hai aadi| inake AdhAra para bhI yaha jJAta hotA hai ki prAcIna samaya meM pratyabhijJAna Adi ko anumAna ke rUpa meM svIkRti prApta thii| anuyogadvAra meM ukta do bheda upamAna aura pratyabhijJAna se bhinna nahIM haiN| nyAya darzana meM dRSTasAdharmyavat ke sthAna para sAmAnyatodRSTa nAma prApta hotA hai| jisa padArtha ko jAnane ke lie sAmAnya jJAna athavA vyApti ke bala para anumAna kiyA jAtA hai vaha sAmAnyatodRSTa hai, jaise sUrya candramA Adi kI gati kA jJAna sAmAnya puruSa kI gati ke dvArA anumAnita kiyA jAtA hai / icchA Adi ke dvArA AtmA kA anumAna kiyA jAtA hai| anuyogadvAra, mAThara aura gauDapAda ne siddhAntata: sAmAnyatodRSTa kA lakSaNa eka hI prakAra kA mAnA hai, bhale hI udAharaNabheda ho / mAThara aura gauDapAda ne udAharaNa diyA hai ki "puSpitAmradarzanAt, anyatra puSpitA AmrA" iti / yahI bhAva anuyogadvAra kA bhI hai, jaba zAstrakAra ne kahA ki "jahA ego puriso tahA bahave purisA" Adi / ' upamAna pramANa sAdRzya aura vaisAzya ke AdhAra para kiyA jAne vAlA jJAna, prasiddha vastu ke sAdharmya athavA vaidharmya ke AdhAra para aprasiddha vastu kA jJAna / Agama pramANa Agama-Aptavacana / nyAya darzana meM Apta ke upadeza ko zabda pramANa mAnA gayA hai| zabda pramANa ke do bheda kiye gae haiM1. dRSTArtha zabda-jo isa loka meM pratyakSa dikhAI detA hai vaha dRSTArtha zabda hai| 2. adRSTArtha zabda-jo artha pAralaukika viSaya se saMbaMdha rakhatA hai vaha adRSTArtha zabda hai| AryarakSita ne Agama kA vargIkaraNa bhinna prakAra se kiyA hai| usake tIna vargIkaraNa haiMpahalA vargIkaraNa 1. laukika Agama 2. lokottara Agama / dUsarA vargIkaraNa 1. sUtrAgama 2. arthAgama 3. tadubhayAgama / 1. Ayuja. pR. 153 / 3. nyAsU. 1 / 17 : AptopadezaH zabdaH / 2. vahI, pR. 155 / Jain Education Intemational Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 pra0 11, sU0 515-551, Ti0 2 tIsarA vargIkaraNa 1. AtmAgama 2. anantarAgama 3. paramparAgama / zabda vimarza sUtra 542 ___ sarvasAdharmya-arhat ne arhat jaisA kArya kiyaa| tIrtha pravartana Adi utkRSTatama kArya arhat hI kara sakate haiM, anya koI nahIM kara skte| isalie arhat ko arhat se hI upamita kiyA jAtA hai|' sUtra 544 zAbaleya-citakabarI gAya kA bchdd'aa|' bAhuleya-kAlI gAya kA bachaDA / ' sUtra 545 prAyaHvaidharmya vAyasa-pAyasa-vAyasa 'kauvA' kAlA hotA hai, pAyasa 'khIra' sapheda hotI hai| vAyasa sacetana hai, pAyasa acetana hai| ina donoM meM aneka dharmoM kI apekSA se visaMvAda hone para bhI donoM zabdoM meM akSara-nAmagata do varNoM kI samAnatA hai aura astitva kI dRSTi se sAmya hai ataH yaha prAya:vaidhayaM kA dRSTAnta hai|' sarvavaidharmya-nIca ne nIca jaisA kArya kiyA yaha sarvarvadharmya kA dRSTAnta hai para isameM pratIti sarvasAdharmya ko hotI hai| sarvavaidharmya ke udAharaNa meM isakA prayoga vizeSa arthavyaMjanA kA saMketa karatA hai| vaha vyaMjanA isa prakAra hai-nIca vyakti jaisA mahApApa nahIM kara sakatA vaisA isane kiyA hai| athavA atIta meM kisI nIca ne jaisA kArya nahIM kiyA vaisA isane kiyA hai| aba taka huI sabhI pravRttiyoM se vilakSaNa hone ke kAraNa yaha sarvavaidharmya hai| yahAM vaidharmya kA artha vailakSaNya hai| sUtra 550 tadubhayAgama-jisameM sUtra aura vyAkhyA donoM eka sAtha saMkalita ho vaha tadubhayAgama hai| AgamoM meM aise aneka sthala prApta haiM / nidarzana rUpa meM 'AyAra cUlA' (15 / 14) kA nimna nirdiSTa pATha prastuta kiyA jA sakatA hai "tao NaM samaNe bhagavaM mahAvIre paMcadhAtiparivuDe" yaha sUtrAgama hai| isakI vyAkhyA yaha hai-taM jahA-khIradhAIe, majjaNadhAIe, maMDAvaNadhAIe, aMkadhAIe"sUtra saMkSipta hotA hai| vyAkhyA meM usakA vistAra hotA hai| sUtra 551 AtmAgama, anantarAgama, paramparAgama-guru ke upadeza binA svataH prApta Agama AtmAgama kahalAtA hai| tIrthakara AgamoM ke artha ke utsa haiM -atthaM bhAsai arahA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / tIrthaMkara artha kA pratipAdana karate haiN| tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita arthAgama ko gaNadhara sUtra meM grathita karate haiM isalie tIrthaMkaroM ke lie arthAgama AtmAgama hai| gaNadharoM ke lie sUtrAgama AtmAgama hai aura arthAgama anantarAgama hai| anantara arthAt avyavahita rUpa se prApta / gaNadhara tIrthaMkaroM se binA kisI vyavadhAna ke arthAgama prApta karate haiN| gaNadharoM ke ziSya sUtrAgama kI prApti avyavahita rUpa se karate haiM, ata: vaha unake anantarAgama aura arthAgama paramparAgama hai| unake bAda saba muniyoM ke sUtrAgama aura arthAgama donoM hI paramparAgama hote haiN| 1. ahAvR. pR. 102 : ahaMtA arhatA sadRzaM tIrthapravartanAdi kRtamityAdi sa eva tenopmiiyye| 2. amavR. pa. 201 : zabalAyA gorapatyaM shaableyo| 3. vahI, bAhulAyA apatyaM baahuleyo| 4. (ka) acU. pR. 75 / (kha) ahAva. pR.102 / (ga) amavR. pa. 201 // 5. Ani. 192 / Jain Education Intemational Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 3. ( sUtra 553 ) cAritra guNa pramANa karmakSaya ke lie kI jAne vAlI ceSTA kA nAma hai cAritra / " sAmAyika cAritra - vAstava meM cAritra sAmAyika hI hai / kucha viziSTa prayoga tathA vikAsa kI viziSTa bhUmikA ke AdhAra para cAritra ke pAMca prakAra kie gae haiN|' sUtra 553 haribhadrasUri ne cAritra-vibhAga ke do kAraNa batalAe haiM--artha va saMjJAkaraNa sAmAyika cAritra meM sAvadya yoga kI virati hai / vaha prathama va antima tIrthaMkara ke samaya alpakAlika (itvarika) hotA hai| zeSa tIrthaMkaroM ke samaya jIvana paryanta ( yAvatkathika ) hotA hai|' chedopasthApanIya cAritra pUrva paryAya ko chedakara mahAvratoM meM upasthApita karanA chedopasthApanIya cAritra hai| parihAravizuddhi cAritra - parihAra-tapa athavA sAdhanA kA vizeSa prayoga hai / yaha aThAraha mAsa kA prayoga hai| ise nau sAdhu milakara karate haiN| prayoga kI sampannatA para unake sAmane tIna vikalpa rahate haiM 1. punaH parihAravizuddhi kA svIkAra / 2. jinakalpatA kA svIkAra / 3. gaNa meM praveza | " sthitakalpa ke anusAra yaha prayoga puruSayuga (sudharmA aura jambU) taka calA / 4. ( sUtra 554-557 ) naya sUkSmasamparAya cAritra - sAmAyika vikAsa kI vaha bhUmikA hai jahAM lobha kA aMza zeSa rahatA hai, sUkSmasamparAya cAritra kahalAtA hai| zreNI kA ArohaNa karate samaya vizuddhamAna aura aupazamika zreNI se avarohaNa karate samaya yaha saMvizyamAna hotA hai|" yathAkhyAta cAritra -- vItarAga cAritra / aNuogadarAI 1. ahAvR. pR. 103 : carantyaninditamaneneti caritraM kSayopazamarUpaM tasya bhAvazcAritraM, azeSakarmakSapAya ceSTA ityarthaH / 2. vahI, sarvamapyetadavizeSataH sAmAyikameva sat chedAdivizeSavizeSyamANamarthataH saMjJAtazca nAnAtvaM labhate / 3. (ka) ahAvR. pR. 103,104 : tatra sAvadyayogaviratimAtraM sAmAyikaM taccezvaraM yAvatkathitaM ca tatra svalpakAlamiravaraM, tadAcacaramAsIyorevAnAropitavratasya zaikSakasya yAvatkathAsstmanaH tAvatkAlaM yAvatkathaM, jAvajIvamityarthaH yAvatkathameva tammadhyamAsIrtheSu videhavAsana peti / sUtra 554-557 naya pramANa - anantadharmAtmaka vastu ke eka dharma ko grahaNa karane vAle aura anya dharmoM kA nirAkaraNa na karane vAle jJAtA ke abhiprAya ko naya kahA jAtA hai / dravya meM jitane dharma, cintana aura abhivyakti ke jitane prakAra haiM utane hI naya haiN| cintana ke viSayabhUta dharma ananta haiM ataH naya bhI ananta haiN| mukhya vargIkaraNa kI apekSA ve dravyArthika aura paryAyArthika ina do vargoM meM samAhita ho jAte haiN| abheda ko pradhAnatA denevAlA naya dravyArthika aura bheda ko pradhAnatA dene vAlA naya paryAyArthika kahalAtA hai / dravyArthika jaya ke tIna bheda hai 1 naMgama 2 saMgraha 3. vyavahAra / , (kha) amavR. pa. 205 / 4. mahA. pR. 104 pUrvaparyAvastha chedo mahAvrateSu copasthApanamAtmanaH tacchedopasthApanamucyate / 5. vahI, kalpaparisamAptIca yI gatireSA bhUpastameva kalpaM pratipadyeran jinakalpaM vA gaNaM vA pratigaccheyuH / 6. vahI, sthitakalpe caite puruSayugadvayaM bhaveyuneMtaratreti / 7. ahAvR. pR. 104, 105 / 8. prana. 7 / 11 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 11, 0 553-557, Ti0 3,4 paryAyArthika naya ke cAra bheda haiM 1. RjusUtra 2. zabda 3. samabhirUDha 4 evaMbhUta / isa prakAra naya sAta hote haiM / " pramANa kA viSaya hai- anantadharmAtmaka akhaNDa vastu aura apramANa hai, kintu pramANAMza hai / ' uttaravartI dArzanika granthoM meM naya ko pramANa nahIM mAnA gyaa| naya kA viSaya hai usakA eka dharmaM / isa dRSTi se naya na pramANa hai aura na prastuta Agama meM pramANa kA prayoga vyApaka artha meM huA hai aura Arya rakSita ke kAla meM naya ke pramANAMza hone kA siddhAnta sthApita nahIM huA thA / naya pramANa ko samajhAne ke lie sUtrakAra ne tIna dRSTAnta prastuta kie haiM 1. prasthaka dRSTAnta 2. vasati dRSTAnta 3. pradeza dRSTAnta / Agama sAhitya meM ye dRSTAnta kevala prastuta Agama meM hI milate haiM / kaSAyapAhur3a meM RjusUtra naya ke prakaraNa meM prasthaka ke dRSTAnta kA ullekha huA hai tathA zabdanaya kI vicAraNA meM bhI prasthaka kA ullekha kiyA gayA hai| jinabhadragaNI ne naigamanaya ke prakAroM kI vyAkhyA meM nilayana, prasthaka aura grAma ina tIna dRSTAntoM kA prayoga kiyA hai|* vidyAnanda svAmI ne prastha ke saMkalpa ko naigamanaya kA viSaya batAyA hai / " mAilladhavala ne aprastha ko prastha kahane vAle ko bhAvI naigamanaya kA viSaya batalAyA hai / " jaise koI puruSa kuThAra lekara vana kI ora jAtA hai, usase koI pUchatA hai Apa kisalie jAte haiM ? vaha uttara detA hai-prastha lene jAtA huuN| purAne samaya meM anAja mApane ke lie lakar3I kA eka pAtra hotA thA, use prastha kahate the / vana se lakar3I kATakara usakA prastha banavAne kA usakA saMkalpa hai, jo prastha abhI banA hI nahIM hai usameM prastha kA vyavahAra karake vaha kahatA hai ki maiM prastha lene jA rahA hUM / isa prakAra kA vacana vyavahAra bhAvI naigamanaya kA viSaya hai / 6 gamanaya kI dRSTi se prasthaka para vicAra karate samaya sUtrakAra ne gamanaya ke tIna prakAroM avizuddha vizuddha aura vizuddhatara kA ullekha kiyA hai | Agama sAhitya meM anyatra isakA ullekha nahIM miltaa| vidyAnanda svAmI ne naMgamanaya ke zuddha aura azuddha prakAroM kI vyAkhyA kI hai| nayacakra : AlApapaddhati aura dravyAnuyogatarkaNA meM dravyArthika aura paryAyArthika naya ke zuddha, azuddha vibhAga batalAe gae haiN| " prasthaka dRSTAnta naMgamanaya koI vyakti prasthaka nirmANa hetu kASTha lAne ke lie jaMgala meM jAtA hai| kASTha kAraNa hai aura prasthaka kArya hai / kAraNa meM kArya kA upacAra karane se vaha kahatA hai - maiM prasthaka ke lie jAtA hUM yaha avizuddha naigamanaya hai / kASTha kATate samaya 'maiM prasthaka kATa rahA huuN|' yaha nirUpaNa vizuddha naigamanaya kA hai| yahAM bhI kAraNa meM kArya kA upacAra hai ukta naigamanaya meM gamana kriyA aura prasthaka meM ati vyavadhAna hai| isalie use avizuddha mAnA gayA hai| kASTha-kartana aura prasthaka meM 'kucha nikaTatA hai isalie ise vizuddha naya mAnA gayA hai| kASTha ko tarAsanA, ukeranA aura pramArjita karanA prasthaka nirmANa kriyA ke hI aMga haiN| ina kriyAbhoM se prasthaka kA ati naikaTya hone ke kAraNa vizuddhatara naya kI dRSTi se pratipAdita kiyA gayA hai / vizuddha naigamanaya ke anusAra eka vyakti prasthaka hetu kASTha lAne ke lie jaMgala meM jAtA hai aura vaha kahatA hai maiM prasthaka 1. nasua. 715 / 2. naca. pari. 2 pR. 231 : nApramANaM pramANaM vA nayo jJAnAtmako mataH / spAtpramANakadezastu sarvavAyavirodhaH // 3. kapA. pR. 224 / 4. vibhA 2187,2188 loniyA vA nigamA teso bhayo vA ahavA jaM negagamoDaNegapaho Negamo teNaM // so vayuddhame loga siddhisao gaMtavyo / biDigA nilayaNa patyaya-gAmonmAdasiddho // 321 5. tazlovA. 4, zlo. 18, 19 : saMkalpo nigamastatra bhavoyaM tatprayojanaH / tathA prasthAdisaMkalpaH tadabhiprAya iSyate // nanvayaM bhAvinI saMjJAM samAzrityopacaryate / aprasthAdiSu tadbhArataM // 6. naca. 205 / 7. tazlovA. 4, zlo. 37-48 / 8. (ka) naca. 190 - 204 / (kha) naya. (AlApapaddhati) pU. 214, 215 / (ga) vrata. 509 - 19, 6 / 2-9 / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 aNuogadArAI lAne jA rahA hUM vaha kATha ko cheda rahA hai aura kahatA hai-maiM prasthaka cheda rahA huuN| vaha kASTha ko chIla rahA hai, ukera rahA hai aura pramArjita kara rahA hai aura kahatA hai maiM prasthaka ko chIla rahA hUM, ukera rahA hUM aura pramAjita kara rahA huuN| ye tInoM vyapadeza kAraNa meM kArya kA upacAra kara kie jAte haiN| naigamanaya ke ukta tInoM bhedoM kA AdhAra prasthaka nirmANa kI dUrI aura nikaTatA hai / prathama kriyA meM kevala prasthaka kA saMkalpa hai| dUsarI meM prasthaka ke upAdAna kA grahaNa hai aura tIsarI kriyA meM prasthaka kA nirmANa kiyA jA rahA hai / isa prakAra jaise-jaise nirmANa kA vyavadhAna kama hotA jAtA hai vaise-vaise dRSTikoNa vizuddha hotA jAtA hai| vyavahAranaya vyavahAranaya loka-vyavahAra ko mAnya karatA hai isalie isakA dRSTikoNa naigamanaya ke samAna hI hai| saMgrahanaya saMgrahanaya, naigama aura vyavahAranaya se vizuddhatara hai| isake anusAra cita (dhAnya se vyApta) mita (dhAnya se paripUrNa) aura meya-samArUDha (meya se yukta) prasthaka ko prasthaka kahA jAtA hai| saMgrahanaya vizeSa ko mAnya nahIM karatA isalie usameM arthakriyAkAritva-kAla kI avasthA vAlA prasthaka hI prasthaka hai|' RjasUtranaya RjusUtranaya paryAya ko grahaNa karatA hai| yaha svarUpa kI niSpatti ke bAda apanI kriyA meM hetubhUta prasthaka ko bhI prasthaka mAnatA hai aura usake dvArA mApe gae dhAnya Adi ko bhI prasthaka mAnatA hai| vyavahAra meM prasthaka aura usake dvArA mApI gaI vastu donoM ke lie prasthaka zabda kA prayoga iSTa hai| RjusUtranaya kI dRSTi meM atIta naSTa aura anAgata anutpanna hone se asat hote haiN| yaha vartamAnagrAhI hone ke kAraNa saMgrahanaya kI apekSA vizuddhatara hai| kaSAya pAhur3a ke anusAra jisa samaya dhAnya mApA jAtA hai usa samaya prasthaka ko prasthaka kahA jAtA hai|' zabdanaya zabdanaya bhAva pradhAna hote haiM isalie ve artha ko mAnya nahIM krte| unake matAnusAra prasthaka ke artha kA jJAtA hI vAstava meM prasthaka kahalAtA hai| isa dRSTikoNa ko spaSTa karane vAlA sUtra hai 'jassa vA vaseNaM patthao nissphjjii| prasthaka pramANa ke do niyama haiMprasthaka ke artha kA jJAna honaa| prasthaka ke artha meM upayukta (dattacitta) honaa| ina do niyamoM kA anusaraNa kie binA mAnAtmaka prasthaka niSpanna nahIM hotA ataH prasthaka kA jJAtA aura usameM upayukta vyakti hI prasthaka hotA hai| zabdanayatrayI ke anusAra saba vastu apanI AtmA meM haiM, bAhya jagat meM nahIM, jaise jIva meM cetanA / prasthaka pramANa hai, pramANa niyamata: jJAna hotA hai isalie kASTha-pAtra prasthaka nahIM ho sktaa| ataH prasthaka kA jJAna aura upayoga hI vAstava meM prasthaka hai|' jinabhadragaNI ne zabdanayatrayI ke abhiprAya para vistAra se vimarza kiyA hai| unake anusAra jo mAna hai vaha pramANa hai / pramANa paricchedAtmaka hotA hai aura vaha jIva kA svabhAva hai, vaha jIva se bhinna nahIM hotA ataH kASTha pAtra pramANa nahIM ho sktaa| 1. (ka) ahAvR. pR. 105 / 4. kapA. pR. 224,225 : yadaiva dhAnyAni mimIte tadaiva (kha) amavR. pa. 206 / prasthaH, pratiSThante'sminniti prasthavyapadezAt / 2. ahAva. pR. 105 : sAmAnyamAtrayAhI saMgraha : cito. 5. ahAva. pR. 106 : trayANAM zabdasamabhirUDhavambhUtAnAM prasthadhAnyena vyAptaH, sa ca dezato'pi bhavatyata Aha ---mita:--- kArthAdhikArajJaH prasthakaH, tadavyatirikto jJAtA tallakSaNa: pUritaH anenaiva prakAreNa meyaM samArUDhaM / eva gRhyate, bhAvapradhAnatvAcchabdAdinayAnAM, yasya vA balena 3. (ka) vahI, RjuvartamAnasamayAbhyupagamAvatItAnAgatayovi prasthako niSpadyate iti, sa cApi prasthakajJAnopayogamantareNa naSTAnutpannatvenAkuTilaM sUtrayati RjasUtrastasya na niSpadyata ityato'pi tajjJopayoga eva paramArthata. prasthakanipphaNNasvarUpArthakriyAhetuH prasthako'pi prasthako miti c| vartamAnastasminnava mAnAdi prasthakaH / (kha) amavR. pa. 206 / 7. vibhA. 2243-46 / Jain Education Intemational Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 11, sU0 554-557, Ti04 323 zabdanayatrayI ke abhiprAya kI bauddhoM ke vijJAnAdvaita aura vedAnta ke brahmAdvaitavAda aura pratyayavAda kI avadhAraNA se tulanA kI jA sakatI hai| vasati dRSTAntanaigamanaya vasati ke prasaMga meM naigamanaya ke ATha vikalpa prastuta kie gae haiM / 1. maiM loka meM rahatA huuN| yaha vaktavyatA satya hai kyoMki uttaradAtA kA nivAsa sthAna loka meM hI hai kintu yaha dRSTikoNa ___ vAstavika vasati se bahuta dUra hai isalie yaha avizuddha dRSTikoNa hai / 2. maiM tiryagloka meM rahatA huuN| yaha vAstavika vasati se kucha nikaTa hai isalie yaha vizuddha dRSTikoNa hai| 3. maiM jambUdvIpa meM rahatA huuN| yaha vAstavika vasati se aura adhika nikaTatara hai isalie yaha vizuddhatara dRSTikoNa hai| isI prakAra bhAratavarSa, dakSiNArdha-bharata, pATaliputra, devadattagRha aura garbhagRha meM kramazaH vAstavika vasati kI nikaTatA bar3hatI jAtI hai aura uttarottara vizuddhataratA bhI bar3hatI jAtI hai / vyavahAranaya vyavahAranaya kI vaktavyatA bhI naigamanaya ke samAna hai| saMgrahanaya saMgrahanaya nirvikalpa hotA hai isalie usake dRSTikoNa se uttaradAtA kahatA hai maiM bichaune para rahatA huuN| RjusUtranaya ___maiM jina AkAza pradezoM meM avagADha hUM vahAM rahatA hUM yaha RjusUtranaya kA dRSTikoNa hai / zabdanayatrayI maiM Atma-svarUpa meM rahatA huuN| vAstava meM pratyeka dravya apane svarUpa meM hI rahatA hai| isalie zabdanayatrayI kA dRSTikoNa vAstavika vasati kA dRSTikoNa hai|' pradeza dRSTAnta prakRSTa deza kA nAma pradeza hai / niraMza deza, nivibhAgI bhAga, avibhAgI pariccheda ye pradeza ke paryAyavAcI zabda haiN| dharma, adharma, AkAza aura eka jIva ye akhaNDa dravya haiM / deza usakA kalpita bhAga hai tathA pradeza usakA paramANu jitanA bhAga hai| naMgamanaya naigamanaya sAmAnya aura vizeSa donoM ko mAnya karatA hai| isalie dharma Adi chahoM ke pradeza ko svIkRta karatA hai| saMgrahanaya saMgrahanaya ke anusAra deza koI svatantra dravya nahIM hai isalie vaha 'deza kA pradeza' isa vikalpa ko svIkAra nahIM krtaa| dharmAstikAya Adi dravyoM se sambandhita deza kA jo pradeza hai vaha una dravyoM kA hI pradeza hai kyoMki vaha deza usase bhinna nahIM hai| isalie chahoM kA pradeza nahIM hotaa| pAMcoM kA hotA hai / 'pAMcoM kA pradeza' yaha saMgrahanaya kI svIkRti hai| vyavahAranaya __vyavahAranaya kahatA hai-eka hI pradeza pAMcoM dravyoM se sambandhita ho taba yaha kathana ucita ho sakatA hai| jaise pAMca bhAiyoM kA sonA, ghara, bagIcA Adi / yahAM pAMcoM dravyoM ke pradeza bhinna-bhinna haiM isalie dravya aura lakSaNa kI saMkhyA ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki pradeza pAMca prakAra kA hotA hai| RjusUtranaya vyavahAranaya ke abhimata se apanI asahamati vyakta karatA huA RjusUtranaya kahatA hai--pAMca prakAra kA pradeza mAnane se 1. (ka) ahAvR. pR. 106 / (kha) amava. pa. 208 / Jain Education Intemational Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 aNuodArA prakAra mAnane se pradeza ke usake paccIsa bheda ho jaaeNge| pratyeka pradeza ke pAMca prakAra pAMca dravya pradezoM se guNita hone para paccIsa hote haiM / isalie yaha kahanA ucita hogA ki pradeza dharma Adi pAMca vibhAgoM se vikalpanIya hai / isa pAMca bheda ghaTita ho jAte haiM / zabdanaya - pradeza kI vikalpa - svIkRti para Apatti karatA huA zabdanaya kahatA hai vikalpa kI sthiti meM dharmAstikAya kA pradeza adharmAstikAya kA ho jaaegaa| adharmAstikAya kA pradeza dharmAstikAya kA ho jaaegaa| jaise koI vyakti kabhI rAjA kA sevaka ho jAtA hai aura kabhI amAtya ho jAtA hai / niyata vyavasthA ke abhAva meM pradeza ke sAtha bhI yahI ghaTita hogA / isalie anavasthA ke prasaMga ko TAlane ke lie yaha mAnanA ucita hai ki jo dharmAtmaka pradeza hai- dharmAstikAya se abhinna pradeza hai vaha pradeza dharma hai / isI prakAra adharma aura AkAza kA pradeza hai| jIva aura skandha saMkhyA meM ananta haiM / inakA pradeza jIvatva aura skandhatva se abhinna na hone ke kAraNa jIvAtmaka pradeza nojIva hai, skandhAtmaka pradeza noskandha hai / yahAM 'no' zabda dezavAcaka hai| sakala jIva meM vyApta nahIM hai isalie vaha usake eka bhAga meM hai arthAt jIva kA eka deza hai / eka jIva kA pradeza samabhirUDhanaya dharma-pradeza zabda meM do samAsa saMbhAvita haiM / 'dharme pradeza : ' isa vigraha vAkya meM tatpuruSa samAsa hotA hai jaise vane - hastI, tIrthekAka: yaha saptamI tatpuruSa samAsa hai| yadi vigraha vAkya meM prathamA vibhakti kI vivakSA karate haiM jaise- 'dharmazcAsau pradezazca' to karmadhAraya samAsa hotA hai, jaise nIlaM ca tad utpalaM ca tad / tatpuruSa samAsa bheda aura abheda donoM meM hotA hai jaise kuNDe badarANi ghaTe rUpam rAjJaH puruSaH, rAjJaH zarIram / kuNDe badarANi rAjJaH puruSaH bhedaparaka samAsa hai / ghaTe rUpam aura rAjJaH zarIram abhedaparaka hai / dharme pradeza :- isameM tatpuruSa samAsa hone se bheda aura abheda kA sandeha ho sakatA hai / isalie samabhirUDhanaya vizeSaNa sahita karmadhAraya ko svIkAra karatA hai / evaMbhUtanaya evaMbhUtanaya kA abhimata hai dravya akhaNDa hotA hai / usameM deza aura pradeza kI kalpanA karanA vyartha hai / isalie deza bhI avAstavika hai, pradeza bhI avAstavika hai| sAtoM naya jJAnAtmaka hai| jJAna jIva kA guNa hai| isalie inakA antarbhAva guNapramANa meM bhI ho sakatA hai| kiMtu vahAM jJAna bahuta adhika vivecanA ke viSaya naya-pramANa ke rUpa meM batAyA ke bhedoM meM pratyakSa, anumAna Adi pramANoM kI carcA hai| 'naya-pramANa ina se bhinna rUpa meM prasiddha haiM', haiM aura inakI jinAgamoM meM apanI svataMtra upayogitA hai| isalie inako jIva-guNa-pramANa se pRtha gayA hai / tInoM dRSTAntoM kA tAtparyArtha dravya aura vastu kI vicAraNA ke aneka mArga haiN| vaha vicAraNA kabhI sthUla, sUkSma aura sUkSmatara tathA kabhI azuddha, zuddha aura zuddhatara hotI hai / dravya ke aneka paryAya haiM / sthUla vicAra ke dvArA sthUla paryAya, sUkSma vicAra ke dvArA sUkSma paryAya aura sUkSmatara vicAra ke dvArA sUkSmatara paryAya kA grahaNa hotA hai / sthUla vicAra ko sApekSa dRSTi se azuddha, sUkSma vicAra ko sApekSa dRSTi se zuddha aura sUkSmatara vicAra ko sApekSa dRSTi se zuddhatara kahA jAtA hai / naigamanaya kI dRSTi meM prasthaka kA saMkalana bhI prasthaka hai, prasthaka kA nirmANa bhI prasthaka hai kiMtu tIna zabdanayoM kI dRSTi meM prasthaka koI kASTha pAtra nahIM hai, vaha prasthaka kA jJAna aura upayoga hai / isa dRSTAnta kA tAtparya hai ki jJeya eka avasthA meM jJAtA se bhinna hotA hai aura eka avasthA meM jJAtA se abhinna ho jAtA hai| isa anekAntAtmaka dRSTi se hI vastu ko samagra dRSTikoNoM se jAnA jA sakatA hai / vasati dRSTAnta ' ke dvArA AdhAra aura Adheya kI mImAMsA kI gaI hai| zabdanayatrayI ke anusAra saba dravya nirAlamba athavA svapratiSTha hote haiN| kisI dravya ke lie AdhAra Avazyaka nahIM hotA / naigamanaya kI dRSTi meM AdhAra aura Adheya kA saMbaMdha Avazyaka hai / isIlie AdhArabhUmi ke aneka vikalpa kie gae haiN| pradeza dRSTAnta meM avayava aura avayavI ke saMbaMdha kI mImAMsA kI gayI hai| evaMbhUtanaya dravya ke avayavoM ko asvIkAra karatA hai / naigamanaya avayava aura avayavI ke saMbaMdha ko mAnya karatA hai / isa prakAra naya vastu ke vibhinna dharmoM aura vibhinna niyamoM ko sApekSa dRSTi se jAnane kI prakriyA hai| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 11 sU0 557-568, Ti0 4-6 325 sUtrakAra ne tIna dRSTAntoM ko udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA hai| isa prakAra ke aneka dRSTAMta prastuta kie jA sakate haiN| vibhinna dArzanikoM ke abhyupagamoM ko samajhane ke lie yaha vidhA bahuta upayogI hai| yadi naya paddhati se dArzanika adhyayana kI paramparA rahe to khaNDana maNDana kI vidhi apane Apa samApta ho sakatI hai / zabda vimarza- kRtsna- deza, pradeza kI kalpanA se rahita / pratipUrNa - AtmasvarUpa kI dRSTi se avikala / niravazeSa - avayava rahita / ekagrahaNagRhIta - eka zabda ke dvArA vAcya / 5. (sUtra 558 ) jisase vastu kA pariccheda aura nirNaya hotA hai use saMkhyA kahA jAtA hai| isakA prayoga vyApaka artha meM huA hai| gaNanA saMkhyA kA eka prakAra hai| vaizeSika jAtI hai usakA nAma hai saMkhyA / prAkRta 'saMkhA' zabda se saMskRta meM saMkhyA aura bahuvacanAnta zaMkha donoM zabdoM kA bodha hotA hai| saMkhA pramANa kI carcA meM yathAsaMbhava donoM artha ghaTita ho sakate haiN| kahAM 'saMkhyA' zabda kI saMgati hai aura kahAM 'zaMkha' zabda kI yaha prakaraNa ke anusAra jJAtavya hai / 2 sUtra 558 6. ( sUtra 568 ) aupamya saMkhyA - upamA ke mAdhyama se vastu-bodha hotA hai isalie usakA nAma aupamya saMkhyA hai / draSTavya sUtra 569 / parimANa saMkhyA -- isase Agama kA granthAgra ( graMtha parimANa) jAnA jAtA hai / draSTavya sUtra 570-572 / jJAna saMkhyA isase viSaya-vastu ke jJAna ke AdhAra para jAnane vAle kA bodha hotA hai / draSTavya sUtra 573 / gaNanA saMkhyA - ginatI krnaa| draSTavya sUtra 574-603 / bhAva zaMkha - tiryaJca gati, dvIndriya jAti, audArika zarIra Adi zaMkha gati nAma gotra kA vipAkataH vedana karane vAle jIva bhAva zaMkha haiM / draSTavya sUtra 604 / sUtra 568 tadvyatirikta dravyazaMkha ke tIna prakAra mAne gae haiN| ve isa prakAra haiM 1. ekamavika jo jIva vartamAna jIvana pUrA kara agale bhava meM zaMkha rUpa meM utpanna hogA, vaha zaMkhatva kA AyuSya na baMdhane para bhI ekabhavika zaMkha kahalAtA hai| zaMkha bhava kI prApti ke bIca meM eka vartamAna bhava hai isa apekSA se use ekabhavika kahA gayA hai| saMkhyA zabda gaNanA kA paryAyavAcI nahIM hai / darzana ke anusAra jisake AdhAra para gaNanA kI pAtaJjala yoga bhASya meM bhI ekabhavika kA ullekha milatA hai / bhASyakAra ke anusAra karmAzaya ekabhavika hai / vaha pradhAnataH eka janma meM saMcita hotA hai| vartamAna janma kA karmAzaya hai, vaha pradhAnataH pUrvavartI janma meM saMcita hotA hai / vaha karmAzaya eka bhava meM saMcita hotA hai isalie ise ekabhavika kahA jAtA hai / ' jo jIva pRthvI Adi ke bhava meM antarmuhUrtta jIkara anantara bhava meM zaMkha banatA hai, vaha antarmuhUrta kI sthiti vAlA ekabhavika zaMkha hotA hai jo jIva matsya Adi kisI bhava meM pUrvakoTi jIkara phira zaMkha ke rUpa meM utpanna hotA hai vaha pUrvakoTi kI AyuvAlA ekabhavika zaMkha hai / 1. nasua. 574 / 2. bhAdapa. 2, pR. 66 : gaNavyavahAre tu hetuH saMkhyAbhidhIyate / 3. pAyo. 3013 kA bhASya tasmAjjanma prAyaNAntare kRtaH puNyApuNyakarmAzayaprayo vicitra: pradhAnopasarjana mAvenAvasthita prAyeNAbhivyakta eka praghaTTakena militvA maraNaM prasAdhya saMmUcchita ekameva janma karoti / tacca janma tenaiva karmaNA lagyA bhavati tasminnAdhiteya karmaNA bhoga: sampadyata iti / asI karmAzayo kamayugAt trivipAko'bhidhIyata iti / ata ekabhavikaH karmAzayaH ukta iti / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 2. baddhAyuSka jisa jIva ne zaMkha (dvIndriya jaMtu ) kA AyuSya bAMdha liyA hai para abhI usa jIvana meM utpanna nahIM huA hai| vaha baddhAyuSka kahalAtA hai / usakI utkRSTa sthiti pUrvakoTi tribhAga hai| isakA tAtparya hai ki vartamAna AyuSya kA eka tihAI bhAga zeSa rahatA hai| taba AyuSya kA baMdha hotA hai isalie utkRSTa sthiti pUrvakoTi tribhAga batalAI gaI hai / 2. abhimukhanAmagotra zaMkha bhava prApta jIvoM ke jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH antarmuhUrtta pazcAt dvIndriya jAti nAma aura nIca gotra karma udaya meM Ate haiN| jaba taka inakA udaya nahIM hotA hai, ve jIva abhimukhanAmagotra kahalAte haiM / abhimukhanAmagotratA bhAvI janma kI atyanta nikaTatA meM hotI hai, isalie isakI sthiti jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH antarmuhUrtta grahaNa kI gaI hai| naigamanaya aura vyavahAranaya loka vyavahAra ko mAnya karate haiM tathA azuddha saMgrahanaya bhI naigamanaya aura vyavahAranaya kA anusaraNa karatA hai isalie ye tInoM prakAra ke zaMkha ko mAnya karate haiM / Arya maMgu ne bhI tIna prakAra ke zaMkha mAne haiN| RjusUtranaya ke abhiprAya se atiprasaMga kA nivAraNa karane ke lie Arya samudra do prakAra ke zaMkha ko mAnya karate haiN| tInoM zabda naya zuddhatara hone ke kAraNa kevala eka hI zaMkha ko svIkRta karate haiM, Arya suhastI kA bhI yahI mata hai / ' 7. jaise tuma ho vaise hI hama the [jaha tumbhe taha amhe ] 8. sUtra 569 ukta tathya rAjasthAnI bhASA meM nimna nirdiSTa rUpa meM pratipAdita hai pAna paDatA dekha ne haMsI jyUM kuMpaliyA / J mo bItI to bItasI, dhIrI bApar3iyAM // sUtra 570 - 572 (sUtra 570-572) parimANa saMkhyA meM kAlikazruta aura dRSTivAdazruta kA parimANa batAyA gayA hai| kAlikata meM grantha vibhAga ke lie uddezaka, adhyayana aura zrutaskandha batalAe gae haiM vaise hI dRSTivAdazruta meM grantha vibhAga ke lie prAbhUta, prAkRtikA, prAbhRtaprAbhRtikA aura vastu batalAe gae hai| karmagrantha aura gommaTasAra meM zrutajJAna ke 20 bheda batalAe gae haiN| unameM dasa bheda isa prakAra haiM 1 paryAya 2. akSara 3 pada 4. saMghAta 5. pratipatti 6. anuyoga 7. prAbhRta 8. prAbhRtaprAbhRta 9 vastu 10. pUrva / ina dasa bhedoM ke sAtha 'samAsa' pada jor3ane para paryAya samAsa Adi dasa bheda aura bana jAte haiM / zabda vimarza aNuogadArAI paryava - paryAya, dharmaM / pratyeka akSara ke ananta paryAya hote haiM / nandI meM AcArAMga Adi ke ananta paryAya batalAe gae haiN| nandI cUrNikAra ne akAra ke svaparyAya aThAraha batalAe haiM aura paraparyAya ananta batalAe haiM / * akSara-akSaroM kI saMkhyA causaTha haiN|" saMghAta - cUrNi aura haribhadra kI vRtti meM saMghAta kI koI vyAkhyA upalabdha nahIM hai| hemacandra ne isakA artha isa prakAra kiyA hai do, tIna, cAra Adi akSaroM ke saMyoga se niSpanna zabda / gommaTasAra meM saMghAta kI vistRta jAnakArI milatI hai eka pada ke parya 1. bRbhA. 1, pR. 44 / 2. (ka) kagraM. 1, gA. 7 : pajjapa azrapayasaMcAyA paDivati taha va azubhago / pAhuDa pAhuDapAhuDa vatthU pugvA ya sasamAsA // (kha) gojI. 317,318 / 3. amavR. pa. 216 : paryavA: paryAyA dharmA iti yAvat tadrUpA 4. nasu. pR. 54,55 ettha akArassa akArajAtI sAmaNNato sapajjAyA aTThArasa, sesA parapajjAyA / 5. kapA. pR. 89 : sudaNANe pAdevakavaNNasamUho causaTThI / 6. amavR. pa. 216 : dvAdyakSarasaMyogarUpAH saMghAtAH / saMkhyeyAH Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 11, 20566-574, Ti07-6 327 Age krama se eka-eka akSara kI vRddhi hote-hote saMkhyAta hajAra padoM kI vRddhi ho jAe usako saMghAta zrutajJAna kahate haiN|' pada syAdi aura tibAdi vibhaktyanta zabda rUpa evaM dhAturUpa / kaSAyapAhuDa meM pada ke tIna prakAra batalAe gae haiM1. artha pada jitane akSaroM se artha kA bodha hotA hai una akSaroM ke samUha ko arthapada kahA jAtA hai|' 2.pramANa pada-zloka ke aSTa akSarAtmaka samavAya ko pramANa pada kahA jAtA hai| 3. madhyama pada-solaha sau cauMtIsa karoDa tirAsI lAkha sAta hajAra ATha so aTThAsI (16348307888) akSaroM ke samavAya ko madhyama pada kahA jAtA hai|" pAda-zloka kA caturtha bhAga / ' kaSAyapAhur3a meM nirdiSTa pramANa pada se isakI tulanA kI jA sakatI hai| gAthA-AryA chanda / zloka-anuSTup Adi / veSTaka-veDhA nAmaka chanda / ' niyukti nirvacana, zabda aura artha kI samyak yojanA / anuyogadvAra-vyAkhyA ke aMga satpada-prarUpaNa Adi athavA upakrama, naya, nikSepa aadi| uddeza --eka dina kI vAcanA, pariccheda, vibhAga / adhyayana- grantha kA eka vibhaag| shrutskndh-adhyyn-smuuh| aMga-kAlikazruta kA eka vibhaag| prAbhRta-vastu kA eka adhyAya / prAbhRtikA adhyAya kA eka prakaraNa / prAbhRtaprAbhRtikA-adhyAya kA avAntara prakaraNa / vastu-aneka prAbhRtoM kA samudAya / gommaTasAra meM inakA vistRta vivecana milatA hai| sUtra 574 8. (sUtra 574) saMkhyA kA artha hotA hai -vibhAga / eka kA gaNanA meM vibhAga nahIM hotA isalie 'eka' ko gaNanA saMkhyA nahIM mAnA gayA hai| lena dena ke vyavahAra meM 'eka' vastu prAyaH gaNanA kA viSaya nahIM banatI hai| asaMvyavahArya aura alpa hone ke kAraNa eka (1) ko gaNanA saMkhyA meM nahIM ginA jAtA / gaNanA meM bheda kama se kama do meM hotA hai, eka meM nhiiN| isalie eka saMkhyA hone para bhI gaNanA saMkhyA ke antargata nahIM aatii|" ___gaNanA saMkhyA meM vahI ginA jAtA hai, jisakA varga karane se vRddhi hotI hai| 'eka' kA varga karane se 141=1 eka hI AtA hai arthAt varga karane para bhI vRddhi nahIM hotI isalie 'eka' gaNanA saMkhyA meM nahIM ginA jAtA hai|" 1. gojI. 337 : eyapadAdo uri, egegeNakkhareNa vddddhto| saMkhejjasahassapade, uDDhe saMghAdaNAma sudaM / 2. amavR. pa. 216 : suptiGantAni samayaprasiddhAni vA saMkhye yAni padAni / 3. kapA. pR. 91 : jattiehi akkharehi atyovaladdhI hodi tesimakkharANAM kalAvo atthapadaM NAma / 4. vahI, pamANapadaM aTakkharanippaNNaM / 5. (ka) vahI, pR. 92 : solahasayacottIsakoDi-tiyAsI dilakkha-aTThahattarisaya-aTThAsI diakkharehi ega majjhimapadaM hodi| (kha) gojI. 336 / 6. amava. pa. 216 : gAthadicaturthAMzarUpAH saMkhyeyAH pAdAH / 7. vahI, chandovizeSarUpAH saMkhyeyA: veSTakAH / 8. vahI, vyAkhyopAyabhUtAni satpadaprarUpaNatAdInyupakramAdIni vA saMkhyeyAnyanuyogadvArANi / 9. gojI. 340-344 // 10. (ka) ahAva. pR. 109: ekatvasaMkhyAviSayatve'pi vA prAyo'saMvyavahAryatvAdalpatvAd Aha dviprabhUti: sNkhyaa| (kha) amava. pa. 217 // 11. lopra. 41310-312 / Jain Education Intemational Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 aNuogadArAI sUtra 575-586 10. (sUtra 575-586) saMkhyAta saMkhyAta jaghanya ajaghanya anutkRSTa (madhyama) utkRSTa jaghanya-saMkhyAta- do kI saMkhyA jaghanya saMkhyAta hai| ajaghanya anutkRSTa (madhyama) saMkhyAta-tIna se lekara utkRSTa saMkhyAta se eka kama / utkRSTa saMkhyAta-asat kalpanA se utkRSTa saMkhyAta kA svarUpa isa prakAra haicAra palyoM (kuNDoM) kI kalpanA kI gaI hai--(1) anavasthita (2) zalAkA (3) prati zalAkA (4) mahAzalAkA / 2 anavazalAkA prati mahAsthita | zalAkA | zalAkA prAraMbha meM anavasthita palya jaMbUdvIpa pramANa 1 lAkha yojana laMbA aura caur3A hai| gaharAI meM ratnaprabhA pRthvI ke ratnakAMDa se bhI nIce sthita vajrakANDa paryanta eka hajAra yojana aura UMcAI meM padmavaravedikA jitanA sADhe ATha yojana hai| arthAt tala se zikhA taka UMcAI/gaharAI 1008 yojana hai| zalAkA palya, pratizalAkA palya aura mahAzalAkA palya-ye tInoM laMbAI aura cauDAI meM 1 lAkha yojana tathA gaharAI aura UMcAI meM 10083 yojana hai| anavasthita kuMDa ko sarSapa ke dAnoM se bharA gayA (zikhA sahita), itanA bharA ki usameM eka dAnA bhI aura na samA sake / phira devoM ke dvArA eka-eka dAnA kramazaH dvIpa aura samudra meM DAlA gyaa| pahalA dAnA jaMbUdvIpa meM, dUsarA dAnA lavaNa samudra meM, tIsarA dhAtakIkhaNDa meM-isa krama se dvIpa aura samudra meM DAlakara anavasthita palya ko khAlI kiyaa| eka bAra bharakara khAlI karane para 1 dAnA zalAkA palya meM DAlA gyaa| aMtima dAnA jisa samudra yA dvIpa meM DAlA gayA, usakI laMbAI aura cauDAI jitanA dUsarI bAra anavasthita palya banAyA gyaa| use bharA gayA, phira khAlI kiyA gyaa| pahalI bAra jisa samudra yA dvIpa meM girAyA gayA thA usase Age ke dvIpa-samudra meM kramazaH eka-eka dAnA DAlakara khAlo kiyA gyaa| bharane aura khAlI karane kI prakriyA calatI rahatI hai| dAnA DAlane kI prakriyA bhI kramazaH Age-Age ke dvIpa-samudroM meM hotI hai| khAlI karane para aMtima dAnA jisa jisa samudra yA dvIpa meM girAyA jAtA hai / usI pramANa kA agalI bAra anavasthita palya banAyA jAtA hai| sthApanA anavasthita palya eka bAra khAlI karane para 1 dAnA zalAkA palya meM DAlane kI prakriyA se zalAkA palya ko bharA jAtA hai| usa (zalAkA palya) ko zikhA sahita pUrNa bhara kara Age ke dvIpa-samudroM meM dAnA DAlakara khAlI kiyA jAtA hai| pariNAma svarUpa 1 dAnA tIsare pratizalAkA palya meM DAlA jAtA hai| nayA anavasthita palya antima dvIpa-samudra ke lambAI caur3AI ke parimANa vAlA banAkara bharA jAtA hai / jaba zalAkA palya khAlI kiyA jAtA hai taba anavasthita palya bharA rahatA hai| zalAkA palya khAlI karane ke bAda anavasthita palya ko khAlI kiyA jAtA hai| phira pUrva krama se punaH zalAkA palya ko bharA jaataa| Jain Education Intemational Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 11, sU0 575-565, Ti0 10,11 326 zalAkA palya ke bAra-bAra bhara kara evaM khAlI kara eka-eka dAne se pratizalAkA palya bharA jAtA hai| jaba pratizalAkA palya zikhA sahita pUrNa bhara jAtA hai taba use Age-Age ke dvIpa-samudroM meM dAnA DAlakara khAlI kiyA jAtA hai| pariNAma svarUpa 1 dAnA mahAzalA kA palya meM DAlA jAtA hai / pratizalAkA palya khAlI karate samaya antima dvIpa samudra ke parimANa vAlA anavasthita palya banAyA jAtA hai / vaha anavasthita palya aura zalAkA palya bhare rahate haiN| pratizalA kA palya khAlI karane ke bAda usase Age ke dvIpa-samudroM meM zalAkA palya khAlI kiyA jAtA hai phira usase Age anavasthita palya khAlI kiyA jAtA hai| punaH anavasthita palya se zalAkA palya bharA jAtA hai aura zalAkA palya se pratizalAkA palya bharA jAtA hai| pratizalAkA palya ko bAra-bAra bhara kara evaM khAlI kara eka-eka dAne se mahAzalAkA palya bharA jAtA hai| zikhA sahita mahAzalAkA palya bhara jAne ke bAda use bharA huA hI rakhA jAtA hai| phira pUrva prakriyA ke anusAra zalAkA palya se pratizalAkA palya bharA jAtA hai aura anavasthita palya se zalAkA palya bharA jAtA hai / anavasthita palya ko khAlI karake zalAkA palya ko zikhA sahita bharane vAlA anavasthita palya kA jo aMtima dAnA thA aura vaha jisa samudra yA dvIpa meM girAyA gayA thA usa (dvIpa yA samudra) kI laMbAI aura caur3AI jitanA antima anavasthita palya banAyA jAtA hai / use bhI zikhA sahita pUrNa bharA jAtA hai|' bhare hue mahAzalAkA palya, pratizalAkA palya, zalAkA palya aura anavasthita palya ke dAnoM ko ekatrita karake dvIpa aura samudroM meM jitane dAne DAle gae the una dAnoM ko usameM milAyA jAtA hai| jitanI saMkhyA hotI hai usase eka kama saMkhyA utkRSTa saMkhyAta kI saMkhyA hotI hai| sUtra 587-559 11. (sUtra 587-565) asaMkhyAta asaMkhyAta parIta yukta asaMkhyAta jaghanya madhyama utkRSTa jaghanya madhyama utkRSTa jaghanya madhyama utkRSTa asaMkhyAta ke mukhya tIna bheda haiM-(1) parIta-asaMkhyAta (2) yukta-asaMkhyAta (3) asaMkhyAta-asaMkhyAta / inake pratyeka ke tInatIna bheda kie gae haiM 1. jaghanya 2. madhyama 3 utkRSTa / isa prakAra asaMkhyAta ke nau bheda ho jAte haiN| 1. jaghanya parIta-asaMkhyAta --utkRSTa saMkhyAta ke mAna meM eka baDhAne se jaghanya parIta-asaMkhyAta hotA hai| jaghanya parIta-asaMkhyAta-utkRSTa saMkhyAta+1 palya bhregaa| isa prakriyA meM 100 bAra zalAkA palya bharanA hogA, 10 bAra pratizalAkA palya bharanA hogaa| isakA citra isa prakAra bana sakatA hai 1. isa prakriyA meM kalpanA se mahAzalAkA palpa 1 bAra bharA jAtA hai, pratizalAkA palya 10 bAra bharA jAtA hai, zalAkA palya 100 bAra bharA jAtA hai aura pUrva anabasthita palya 1000 bAra bharA jAtA hai| mAnalo prathama anavasthita kuMDa 10 sarasoM ke dAnoM se bharA thaa| 10 anavasthita kaMDa bharakara khAlI karane para pratizalAkA palya bharegA yAni 10410=100 bAra anavasthita palya bharakara khAlI karane para pratizalAkA palya bhregaa| 10 bAra pratizalAkA palya bharakara khAlI karane para mahAzalAkA palya bharegA / yAnI 100 10=1000 bAra anavasthita palya bhara kara khAlI karane para mahAzalAkA 1000 100 | bAra bAra anavasthita palya zalAkA palya pratizalAkA palya mahAzalAkA palya 2. (ka) amavR. pa. 218,219 / (kha) trisA. gA. 14-35 / (ga) tipa. 4 / 310-312 / (gha) kanaM. 4. pR. 213-217 / Jain Education Intemational Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI 2. madhyama parIta-asaMkhyAta-jaghanya parIta aura utkRSTa parIta ke bIca kI sArI saMkhyAeM madhyama parIta-asaMkhyAta kI saMkhyAeM haiN| (jaghanya parIta-asaMkhyAta+1) 5 (madhyama parIta-asaMkhyAta) [(utkRSTa parIta-asaMkhyAta)-1] 3. utkRSTa parIta-asaMkhyAta -jaghanya yukta-asaMkhyAta se eka kama utkRSTa parIta-asaMkhyAta hotI hai| utkRSTa parIta-asaMkhyAta-[(jaghanya yukta-asaMkhyAta)-1] 4. jaghanya yukta-asaMkhyAta -jaghanya parIta-asaMkhyAta ko jaghanya parIta-asaMkhyAta se abhyasita (guNA) karane se jaghanya yuktaasaMkhyAta kI saMkhyA AtI hai| abhyasita (guNA) kA artha hai-jisa saMkhyA ko abhyAsa-guNita karanA ho, usa saMkhyA ko utanI hI bAra sthApita karake paraspara guNana karane para usakI 'abhyAsa-guNita' saMkhyA prApta hotI hai|' gaNita kI bhASA meM usa saMkhyA kI ghAta krnaa| jaghanya yukta-asaMkhyAta (jaghanya parIta-asaMkhyAta) (jaghanya parIta-asaMkhyAta) tAtparya yaha huA ki jaghanya parIta-asaMkhyAta ko jaghanya parIta-asaMkhyAta se jaghanya parIta-asaMkhyAta meM se eka kama karane para jo saMkhyA Ave, utanI bAra guNana karanA / udAharaNa ke lie mAnale jaghanya parIta asaMkhyAta 5 hai-545454545-3125 jaghanya yukta-asaMkhyAta hogaa| (jaghanya parIta-asaMkhyAta) jaghanya yukta-asaMkhyAta= (jaghanya parIta-asaMkhyAta)" jaghanya yukta-asaMkhyAta hI eka AvalikA ke samayoM kA parimANa hai| 5. madhyama yukta-asaMkhyAta-jaghanya yukta-asaMkhyAta aura utkRSTa yukta asaMkhyAta ke bIca kI sArI saMkhyAeM madhyama yuktaasaMkhyAta kI saMkhyAeM hotI haiN| [(jaghanya yukta asaMkhyAta)+1]8 madhyama yukta-asaMkhyAta [(utkRSTa yukta-asaMkhyAta)-1] 6. utkRSTa yukta-asaMkhyAta-jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta se eka kama saMkhyA utkRSTa yukta-asaMkhyAta hotI hai| utkRSTa yukta asaMkhyAta-[(jaghanya asaMkhyAta asaMkhyAta) 1] 7. jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta -javanya yukta-asaMkhyAta ko jaghanya yukta-asaMkhyAta se abhyasita (guNA) karane para jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta kI saMkhyA AtI hai / athavA utkRSTa yukta-asaMkhyAta meM eka jor3ane para jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta kI saMkhyA hotI hai| (jaghanya yukta-asaMkhyAta) jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta-(jaghanya yukta-asaMkhyAta) lokaprakAza meM isakI dUsarI paribhASA milatI hai'-- jaghanya yukta-asaMkhyAta kA varga karane se jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta kA mAna prApta hotA hai / arthAt ---- (jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta)=(jaghanya yukta-asaMkhyAta) 8 madhyama asaMkhyAta-asaMkhyAta - jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta aura utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta ke bIca kI sArI saMkhyAeM madhyama asaMkhyAta-asaMkhyAta kI saMkhyAeM hotI hai| [(jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta)+1]8madhyama asaMkhyAta-asaMkhyAtara[(utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta)-1] 9. utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta-isakI paribhASA cAra prakAra se milatI hai 1. jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta ko abhyasita (guNA) karake eka kama karane para utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta kI saMkhyA kA 1. lopra. 1165 : 3. (ka) lopra. 1186-187 / yAvat pramANo yo rAzirbhavet svarUpasaMkhyayA / jaghanyayuktAsaMkhyAtaM vagitaM rUpajitam / sannyasya tAvato vArAn guNito'bhyAsa ucyate / utkRSTayuktasaMkhyAtaM prAptarUpaiH prarUpitam // uddhRta -vizvaprahelikA, pR. 279 / ekarUpeNa yuktaM tadasaMkhyAsaMkhyaka laghu / 2. kanaM. 4. gA. 78 : (yaha abhiprAya mUlataH karmagrantha kA hai) rUvajayaM tu parittA-saMkhaM lahu assa rAsi abbhAse / (kha) kagraM. 4. gA. 80 juttAsaMkhijjaM lahu AvaliyA samayaparimANaM // iya suttattaM anne vaggiyamikkasi cautthayamasaMkhaM / hoi asaMkhAsaMkhaM laha, rUpaM juyaM tu taM mamaM // ducation Intemational Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 6, sU0 211-259403, mAna hotA hai|' ( jaghanya asaMkhyAta asaMkhyAta ) - 1] utkRSTa asaMkhyAta asaMkhyAta - [ ( jaghanya asaMkhyAta asaMkhyAta ) 2. jaghanya asaMkhyAta asaMkhyAta kA varga karane se jo rAzi prApta ho, usakA punaH varga kiyA jAtA hai / labdha rAzi kA varga karane se jo rAzi prApta ho usameM nimna asaMkhyAta mAna vAlI dasa rAziyAM jor3akara punaH ukta prakAra se tIna bAra varga kiyA jAtA hai / labdha rAzi meM se eka ghaTAne para utkRSTa asaMkhyAta asaMkhyAta kA mAna prApta hotA hai| jor3I jAnevAlI rAziyAM ye haiM 1. lokAkAza ke pradeza | 2. dharmAstikAya ke pradeza / 3. adharmAstikAya ke pradeza / 4. eka jIva ke pradeza / 5. dravyArthika nigoda / 6. anantakAya ko chor3akara zeSa pratyekazarIrI jIva / 7. sthiti baMdha ke kAraNabhUta adhyavasAya sthAna | 8. anubhAga baMdha ke kAraNabhUta adhyavasAya sthAna / 9. manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ke avibhAjya vibhAga / 10. utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke samaya / 3. tIsarI paribhASA isa prakAra haiM - jaghanya asaMkhyAta asaMkhyAta ko tIna bAra vargita saMvargita karane se jo rAzi prApta ho unameM ina chaha rAziyoM ko milAnA caahie| 1. dharmaM dravya ke pradeza / 2. adharma dravya ke pradeza / 3. lokAkAza ke pradeza / 4. eka jIva ke pradeza / 5. apratiSThita pratyeka vanaspati jIva / 6. pratiSThita pratyeka vanaspati jIva / ina chaha rAziyoM ko milAne ke bAda usako punaH tIna bAra vargita saMvargita karanA caahie| isa prakAra prApta huI rAzi meM ina cAra rAziyoM ko milAnA caahie| 1. utsarpiNI avasarpiNI ke samaya / 2. sthiti baMdha ke adhyavasAya sthAna | 3. anubhAga baMdha ke adhyavasAya sthAna | 4. mana, vacana va kAyayoga ke utkRSTa avibhAgI praticcheda / isase jo rAzi prApta ho usako punaH tIna bAra vargita saMvargita karanA caahie| isa prakAra prApta huI rAzi meM se eka ghaTAne para utkRSTa asaMkhyAta asaMkhyAta kA mAna hotA hai| gaNita kI prakriyA ke lie draSTavya - vizva prahelikA, pRSTha 284, 285 // 1. (ka) amavR. pa. 221 (kha) lopra. 1 / 175 : jaghanyA saMkhyAsaMkhyAtaM bhavedabhyAsatADitam / ekarUpo nitaM jyeSThAsaMkhyA saMkhyAtakaM sphuTam // 2. kisI saMkhyA ke tIna bAra varga karane kI vidhi - sarvaprathama usa saMkhyA kA varga krnaa| phira vargajanya saMkhyA kA varga karanA, phira vargajanya saMkhyA kA varga karanA / udAharaNArtha ---4 saMkhyA hai / 4x4 = 16 vargajanyasaMkhyA, phira 16x 16 = 246 vargajanya saMkhyA, phira 2564256= 65536 / 3. SakhaM. 3 / prastAvanA pR. 33 / 4. kisI bhI rAzi ko eka bAra vargita saMvargita karane kA artha hai- usa rAzi ko eka bAra svadhAtita krnaa| do bAra vargita saMvagata karane kA artha hai--eka bAra vargitasaMvargita karane se prAptarAzi ko svadhAtita krnaa| tIna bAra vargita saMgita karane kA artha hai do bAra vargitasaMrvAgata karane se prApta rAzi ko svaghAtita karanA / udAharaNArtha- koI rAzi 2 hai / 2=2x2=4 eka bAra vargita rAzi huI / 4*= (44)=4x4x4x4= 256= do bAra vagata saMvargita rAzi huI / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 aNuogadArAI 4. cauthI paribhASA isa prakAra hai-jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta ko jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta bAra vagita-saMvagita karanA caahie| usase prApta rAzi ko utanI bAra vagita-saMvagita karanA cAhie usase jo rAzi prApta ho usako utanI bAra vagitasaMvagita karanA caahie| isa prakAra prApta rAzi meM pUrvokta 6 rAziyoM ko milAnA cAhiye / isa rAzi ko pUna: zalAkA trayaniSThApanavidhi se vagita-saMvargita karanA cAhiye / isa prakAra prApta rAzi meM pUrvokta cAra rAziyoM ko milAnA caahie| isase prApta rAzi ko punaH zalAkA trayaniSThApana vidhi se vagita-saMvagita karanA caahie| isa prakAra utpanna rAzi meM se eka ghaTAne para utkRSTa asaMkhyAtaasaMkhyAta kA mAna prApta hotA hai|' sUtra 596-603 12. (sUtra 566-603) ananta-- ananta parIta yukta ananta jaghanya madhyama utkRSTa jaghanya madhyama utkRSTa jaghanya madhyama utkRSTa 1. jaghanya parIta ananta -jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta rAzi ko jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta rAzi se abhyasita (guNA) karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya parIta-ananta kA mAna hotA hai| jaghanya parIta-ananta-(jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta) (jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta) athavA utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta meM eka milAne se jaghanya parIta-ananta kA mAna hotA hai| gaNita kI bhASA meM jaghanya parIta-ananta (utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta+1) 2. madhyama parIta-ananta --jaghanya parIta-ananta aura utkRSTa parIta-ananta ke bIca kI sArI saMkhyAeM madhyama parIta- ananta kA mAna hotA hai| madhyama parIta-ananta=(jaghanya parIta-ananta+1) se (utkRSTa parIta-ananta-1) 3. utkRSTa parIta-ananta-jaghanya parIta-ananta rAzi ko jaghanya parIta-ananta se abhyasita (guNA) karake usameM se eka kama karane se utkRSTa parIta-ananta kA pramANa hotA hai| utkRSTa parIta-ananta-[(jaghanya parIta-ananta) (jaghanya parita-ananta)-1] 4. jaghanya yukta-ananta jaghanya parIta-ananta rAzi ko jaghanya parIta-ananta se abhyasita (guNA) karane se prApta pratipUrNa saMkhyA jaghanya yukta-ananta saMkhyA hotI hai| jaghanya yukta-ananta =(jaghanya parIta-ananta) (jaghanya parIta-ananta) athavA utkRSTa parIta-ananta me eka milAne se jaghanya yukta-ananta kI rAzi hotI hai| jaghanya yukta-ananta= utkRSTa parIta-ananta+1 abhavasiddhika (abhavya) jIva bhI jaghanya yukta-ananta jitane hI hote haiN| 5. madhyama yukta-ananta-jaghanya yukta-ananta aura utkRSTa yukta-ananta ke bIca kI sArI saMkhyAeM madhyama yukta-ananta kI hotI haiN| madhyama yukta-ananta-(jaghanya yUkta-ananta+1) se (utkaSTa yUkta-ananta-1) 1. (ka) vipra.pR. 281-286 / jaghanya parIta-ananta (kha) tipa. 4 / 311 / = utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta+1 (ga) trisA. gA. 38-45 / (jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta) 2. isa paribhASA meM 'utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta' kA mAna =[(jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta) - 1]+1 jo pUrva paribhASA (1) se prApta hai rakhane para isakI (jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta) =(jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta) vaikalpika paribhASA isa prakAra banegI, jo Upara dI gaI Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 11, 056-603, Ti0 12 333 6. utkRSTa yukta ananta - jaghanya yukta ananta kI rAzi ko jaghanya yukta-ananta kI rAzi se abhyasita (guNA ) karake eka kama karane se utkRSTa yukta ananta kI rAzi AtI hai / utkRSTa yukta-ananta [(jaya buktaga 7. jaghanya ananta ananta jaghanya yukta-ananta kI rAzi ko jaghanya yukta-ananta rAzi se abhyasita (guNA ) karane para prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya ananta ananta kI saMkhyA hotI hai| ( jaghanya yukta-ananta) jaghanya ananta ananta= : ( jaghanya yukta a - ananta) athavA utkRSTa yukta ananta meM eka kA yoga karane se jadhanya ananta - ananta kI rAzi hotI hai / jaghanya ananta-ananta= ( utkRSTa yukta - ananta + 1) anya granthoM ke AdhAra para jaghanya ananta ananta kI paribhASA isa prakAra milatI hai-- jaghanya yukta-ananta ko varga karane se jaghanya ananta - ananta kA mAna prApta hotA hai / jaghanya ananta-ananta (jaghanya yukta-ananta) ' ananta / ( jaghanya yukta - ananta ) ] -1 8. madhyama ananta ananta - jaghanya ananta - ananta se Age sabhI sthAna madhyama anantAnanta ke haiM / ' madhyama ananta ananta ( jadhanya ananta ananta + 1 ) se lekara Age sabhI sthAna arthAt - madhyama ananta ananta jaghanya ananta lokaprakAza meM isakI paribhASA dUsare prakAra se milatI hai jaghanya anantAnanta aura utkRSTa anantAnanta ke bIca kI sArI saMkhyAeM madhyama anantAnanta kI hai / ' [ ( jaghanya anantAnanta ) + 1] madhyama ananta ananta ra [ utkRSTa ananta - ananta ) - 1] 9. utkRSTa ananta ananta - zvetAmbara Agama paraMparA ke anusAra isakA astitva nahIM hai / digambara paraMparA ke anusAra tathA karma grantha meM isakI paribhASAeM bhinna-bhinna rUpa se milatI haiN| digambara paramparA meM bhI vargita saMvargita kI paribhASA ke bheda se aura prakSepita rAziyoM ke bheda se isake tIna rUpa ho jAte haiN| yahAM cAroM paribhASAeM dI jA rahI haiM / 1. jaghanya ananta ananta kA tIna bAra varga ( arthAt aSTa ghAta) karanA caahie| kisI saMkhyA kA tIna bAra varga karanA ho to usa saMkhyA kA varga karanA, phira vargajanya saMkhyA kA varga karanA, phira vargajanya saMkhyA kA varga karanA / udAharaNArtha 4 kA tIna vAra varga karanA hai / 4 kA varga 444 = 16, phira 16 kA varga 16416 = 256, phira 256 kA varga 2564256 =65536 / dUsare zabdoM meM ise aSTaghAta bhI kaha sakate haiM / 44xxx4x4444444=65536= 40 tIna bAra varga karane ke bAda usameM nimna ananta mAna vAlI chaha rAziyAM milAnI cAhie - 1. siddhajIva 2. nigoda ke jIva dravya 6 lokAkAza aura alokAkAza ke J . 3 vanaspatikAyika 4 tInoM kAla (bhUta, vartamAna bhaviSyatkAla) ke samaya 5. sarva pradeza | inako milAkara phira sarvarAzi kA tIna bAra varga karake usa rAzi meM kevaladvika ko milAne para utkRSTa ananta ananta kI saMkhyA kA parimANa hotA hai| kyoMki isase Age kI saMkhyA kI koI vastu nahIM hai|' anuyogadvAra vRttikAra ke anusAra isa mAna ke padArtha kA abhAva hone se yaha mAna vyavahAra meM upayogI nahIM hai / kevalajJAna va kevaladarzana kI ananta paryAyoM 2. jaghanya ananta - ananta ko vargita saMvargita karake utpanna rAzi meM uparokta chaha rAziyAM milAnI cAhie / utpanna rAzi ko punaH tIna bAra vargita saMvargita karake usameM dharmadravya aura adharmadravya saMbaMdhI agurulaghu-guNa ke avibhAga - praticcheda milA dene cAhie / ajahaNNamaNukkosayAI 1. ( ka ) nasua. 603 : teNa paraM ThANAI / (kha) lopra. 1 / 180, 181 / 2. (ka) lopra. 1201 prAgvadetadapi zeSaM madhyaskRSTakA vadhiH / (kha) tipa. 4 / 313 / 3. ka. 4. pR. 222 / 4. (ka) ka 4. gA. 84-86 : tavagge puNa jAya, tANaMta lahu taM ca tikkhuto / baya taha vina hoita seve vipa hame // taM siddhA nigojIyA, bagAI kAlapuggalA ceva / samalogana purNa timi kevalama // khise tAtaM veda, jitu vaha iyamatyaviyAro, lihilo devivasUrIhi // (kha) amavR. pa. 223, 224 // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI isa prakAra utpanna rAzi ko punaH tIna bAra vagita-saMgita karane se utkaSTa ananta-ananta kA mAna hotA hai|' isa prakAra prApta mAna kevalajJAna-pramANa hotA hai| 3. tIsarI paribhASA meM aura dUsarI paribhASA meM kevala itanA hI antara hai ki yahAM utkRSTa ananta-ananta kA mAna prApta karane meM zalAkAtraya niSThApana vidhi se vagita-saMvagita kiyA jAtA hai| 4. cauthI paribhASA aura tIsarI paribhASA meM kevala itanA hI antara hai ki tIsarI paribhASA se utkRSTa prApta rAzi meM punaH kevalajJAna tathA kevaladarzana ke ananta bahubhAga ko milAyA jAtA hai| ___ isa prakAra utkRSTa ananta-ananta kI paribhASA meM matabheda hote hue bhI sabhI paramparAoM kA isa viSaya meM to mataikya hai hI ki utkRSTa ananta-ananta saMkhyA ke mAna kA koI padArtha nahIM hai| jahAM anantAnanta kA ullekha hai vahAM para madhyama ananta-ananta kA grahaNa hI abhISTa haiN|' 2. tipa.41313 / 1. trisA. gA. 49-51 / 3. vipra.pR. 288-293 / Jain Education Intemational Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM prakaraNa (sUtra 605-617) Jain Education Intemational Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha prastuta prakaraNa meM vaktavyatA para naya dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| pratyeka viSaya para naya dRSTi se vicAra karanA dRSTivAda kI apanI vizeSatA hai / anuyogadvAra dRSTivAda kA vyAkhyAsUtra hai / isalie AryarakSita ne yathAvakAza naya kA prayoga kiyA hai| samavatAra kI prakriyA meM saMkoca aura vistAra kA sundara nidarzana hai / bhAva jagat meM sabase adhika abhivyakta hone vAlA bhAva hai krodha / krodha kA samavatAra mAna meM hotA hai, usakA antima chora dravya meM ho jAtA hai| vistAra ke koNa se cale to dravya kA eka vibhAga hai jIvAstikAya / jIvAstikAya kA eka jIva, usakA antima chora hai krodha / isake AdhAra para bhAva jagat kI prakriyA kA gahana adhyayana kiyA jA sakatA hai / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM prakaraNa mUla pATha saskRta chAyA hindI anuvAda uvakkamANuogadAre vattavvayA-padaM upakramAnuyogadvAre vaktavyatA- upakrama anuyogadvAra-vaktavyatA-pada padam 605. se ki taM vattavvayA? vattavvayA atha ki sA vaktavyatA? vakta- 605. vaha vaktavyatA kyA hai ? tivihA paNNattA, taM jahA-sasamaya- vyatA trividhA prajJaptA, tadyathA vaktavyatA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaisevattavvayA parasamayavattavvayA sasamaya- svasamayavaktavyatA parasamayavaktavyatA svasamaya vaktavyatA, parasamaya vaktavyatA aura parasamayavattavvayA // svasamaya-parasamayavaktavyatA / svasamaya parasamaya vktvytaa| 606. se ki taM sasamayavattavvayA ? atha ki sA svasamayavaktavyatA? 606. vaha svasamaya vaktavyatA kyA hai ? sasamayavattabvayA-jattha NaM sasamae svasamayavaktavyatA yatra svasamayaH svasamaya vaktavyatA-jahAM svasamaya [apane Aghavijjai paNNavijjai parU- AkhyAyate prajJApyate prarUpyate vaya'te siddhAnta] kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, vijjai vaMsijjai nidaMsijjai nidarzyate upadazyate / sA eSA sva- darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai| uvdNsijji| se taM sasamaya- samayavaktavyatA / vaha svasamaya vaktavyatA hai| vattavvayA // 607. se ki taM parasamayavattavvayA ? atha ki sA parasamayavaktavyatA? 607. vaha parasamaya vaktavyatA kyA hai ? parasamayavattavvayA-jattha NaM para- parasamayavaktavyatA- yatra parasamaya: parasamaya vaktavyatA--- jahAM parasamaya [anyasamae Aghavijjai paNNavijjai AkhyAyate prajJApyate prarUpyate vaya'te tIthikoM ke siddhAnta] kA AkhyAna, prajJApana, parUvijjai daMsijjai nidaMsijjai nivaya'te upadayate / sA eSA para- prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA uvadaMsijjai / se taM parasamaya- samayavaktavyatA / jAtA hai / vaha parasamaya vaktavyatA hai| vattavvayA // 608. se kiM taM sasamaya-parasamaya- atha kiM sA svasamaya-parasamaya- 608. vaha svasamaya parasamaya vaktavyatA kyA hai ? vattavvayA ? sasamaya-parasamaya- vaktavyatA ? svasamaya-parasamayavakta svasamaya parasamaya vaktavyatA-jahAM svasamaya vattavvayA-jattha sasamae parasamae vyatA -yatra svasamayaH parasamaya: aura parasamaya donoM kA AkhyAna, prajJApana, Adhavijjai paNNavijjai parU- AkhyAyate prajJApyate prarUpyate vaya'te prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA vijjai daMsijjai nidaMsijjai nidarzyate updryte| sA eSA sva- jAtA hai| vaha svasamaya parasamaya vaktavyatA hai ? uvdNsijji| se taM sasamaya- smy-prsmyvktvytaa| parasamayavattavvayA // 609. iyANi ko nao kaM vattavvayaM idAnIM ka: nayaH kA vaktavyatA- 609. aba yaha prastuta hai ki kisa naya ko kauna icchai ? tattha negama-vavahArA micchati ? tatra naigama-vyavahArau sI vaktavyatA iSTa hai ? tivihaM vattavvayaM icchaMti, taM jahA. trividhAM vaktavyatAmicchataH, tadyathA-- nagama aura vyavahAra ko trividha vaktavyatA sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM svasamayavaktavyatAM parasamayavaktavyatAM iSTa hai, jaise-svasamaya vaktavyatA, parasamaya sasamaya-parasamayavattavvayaM / ujju- svasamaya-parasamayavaktavyatAm / Rja- vaktavyatA aura svasamaya parasamaya vktvytaa| suo duvihaM vattavvayaM icchai, taM sUtraH dvividhAM vaktavyatAmicchati, RjusUtra ko dvividha vaktavyatA iSTa hai, jaise jahA-sasamayavattavvayaM parasamaya- tadyathA-svasamayavaktavyatAM parasamaya- -svasamaya vaktavyatA aura parasamaya vktvttvvyN| tattha NaM jAsA sasamaya- vaktavyatAm / tatra yA asau svasamaya- vytaa| unameM jo svasamaya vaktavyatA hai vaha Jain Education Intemational Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 , vattavvayA sA sasamayaM paviTThA / jAsA parasamayavattavvayA sA parasamayaM pvitttthaa| tamhA dubihA vattavvayA, natthi tivihA vattavvayA / tibNi sahanavA evaM sasamayabasavayaM icchati natthi parasamayabattavvayA / kamhA ? jamhA parasamae aNaTThe aheU asambhAve akiriyA umma aNuvaese micchAdaMsaNamiti kaTTu, tamhA savvA sasamavattavvayA, natthi parasamayavattavvayA, natthi ssmy| se taM parasamayavatavvayA vattavvayA // uvavakamANuogadAre atyAhiyAra parva 610. se ki taM asvAhivAre ? atyA higAre jo jassa aJjhayaNassa atyAhigAro, taM jahAgAhA 1. sAvajjajogaviraI 2. ukkittaNa 3. guNavao ya pshvitii| 4. khaliyarasa nidanA 5. varNatimiccha 6. guNadhAraNA caiva // 1 // - setaM atyahigAre | uvaka mANuogadAre samovAra pada vaktavyatA sA svasamayaM praviSTA / yA asau parasamayavaktavyatA sA parasamayaM praviSTA / tasmAd dvividhA vaktavyatA, nAsti trividhA vaktavyatA / zrayaH zabdanayA: ekAM svasamayavaktavyatAmicchanti, nAsti parasamayavaktavyatA / kasmAt ? yasmAt parasamayaH anarthaH hetuH asadbhAvaH akiyA unmArgaH anupadeza: mithyAdarzanamiti kRtvA, tasmAt sarvA svasamayavaktavyatA, nAsti parasamayavaktavyatA, nAsti svasamaya-parasamayavaktavyatA / sA eSA vaktavyatA // upakramAnuyogadvAre arthAdhikAra padama atha kisa arthAdhikAraH ? arthAdhikAraH -- yaH yasya adhyayanasya arthAdhikAra:, tadyathA gAthA 1. sAvadyayogaviratiH 2. utkIrtanaM 3. guNavatazca pratipattiH / 4. skhalitasya nindanaM 5. vraNacikitsA 6. guNadhAraNA caiva // gan - sa eSa arthAdhikAraH / upakramAnuyogadvAre samavatArapadam atha ki sa samavatAraH ? samayatAraH SaDvidhaH prajJaptaH, tadyathA- 611. se ki ta samoyAre ? samoyAre chavvihe paNNatte, taM jahA - 1. nAmasamovAre 2. ThavaNasamoyAre 3. davvasamoyAre 4 khettasamoyAre 5. kAlasamoyAre 6. bhAvasamo- kSetrasamavatAraH 5. kAlasamavatAraH yAre // 1. nAmasamavatAraH 2. sthApanAsamavatAraH 3. dravyasamavatAraH 4. 6. bhAvasamavatAra: / 612. nAmaduvaNAo gayAo jaay| se taM bhaviyasarIradavvasamoyAre // 613. se kiM taM jANagasarIra - bhaviyasarIra vatirite dadhvasamoyAre ? jANagasarIra-maviyasarIravatirite davvasamoyAre tivihe paNNatte, taM jahA- AyasamoyAre parasamoyAre samavatAra nAmasthApane gate yAvat / sa eSa bhavyazarIradravyasamavatAraH / atha ki sa jJazarIra bhavyazarIravyatirikto dravyasamavatAraH / jJazarIrabhavyazarIra-vyatirikto dravyasamavatAraH trividhaH prajJaptaH, tadyathA- AtmaparasamavatAraH tadubhaya aNuogadArAI svasamaya meM praviSTa hai aura jo parasamaya vaktavyatA hai vaha parasamaya meM praviSTa hai isalie vaktavyatA do prakAra kI hai, tIna prakAra kI nahIM / tIna zabda nayoM ko eka svasamaya vaktavyatA iSTa hai / parasamaya vaktavyatA iSTa nahIM hai / kisalie ? 1 isalie ki parasamaya anya hetu pa sadbhAvazUnya kiyA zUnya unmArga anupadeza aura mithyA darzana hai| isalie svasamaya vaktavyatA hai, parasamaya vaktavyatA nahIM hai aura svasamaya parasamaya vaktavyatA bhI nahIM hai| vaha vaktavyatA hai / " upakrama anuyogadvAra - arthAdhikAra pada 610. vaha arthAdhikAra kyA hai ? arthAdhikAra - jisa adhyayana kA jo [ pratipAdya viSaya hai vaha usakA ] arthAdhikAra hai, jaise- gAthA 1. sAvayayoga virati 2. utkIrtana 3. guNavAna kI pratipatti, 4. skhalita kI nindA, 5. vraNa cikitsA, 6. guNa dhAraNA / vaha arthAdhikAra hai / " upakrama anuyogadvAra - samavatAra-pada 611. vaha samavatAra kyA hai ? samavatAra ke chaH prakAra prajJapta haiM, jaisenAma samavatAra, sthApanA samavatAra, dravya samavatAra, kSetra samavatAra, kAla samavatAra aura bhAva samavatAra / 612. nAma, sthApanA pUrvavat jJAtavya haiM [ dekha sU. 9- 17 ] / vaha bhavyazarIra dravya samavatAra hai / 613. vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya samavatAra kyA hai ? jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya samavatAra ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaiseAtmasamavatAra, parasamavatAra aura tadubhaya Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM prakaraNa : sUtra 610-614 tadubhayasamoyAre / savvadanvA vi NaM AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, parasamopAreNa jahA kuMDe badarANi tadubhayasamoyAreNaM jahA ghare yaMtro AyabhAve jahA ghaDe gIvA AyabhAve ya // ya, 614. ahavA jANavasarIra-maviyasarIravatirite daNvasamoyAre duvihe paNNale, taM jahA AvasamoyAre ya tadubhayasamovAre ya / causaTTiyA AyasamovAreNaM AyabhAve samoparada, tadubhayasamoyAreNaM basI siyAe samoyarai AyabhAve ya / basosiyA AyasamoyAreNaM Ava bhAve samora, tadubhayasamoyAreNaM solasiyAe samoyarai AyabhAve y| solasiyA AyasamovAreNaM AyabhAve samovaraha, tadubhayasamo yAreNaM aTThabhAiyAe samovarai AyabhAve ya aTTamAiyA Aya samoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM caubhAiyAe samoyarai AyabhAve ya / caubhAiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM addhamANIe samovara AyabhAve ya addhamANI AvasamovAreNaM AyabhAve samovara, tadubhayasamoyAreNaM mANIe samoyarai AyabhAve ya / se taM jANagasarIra-maviyasarIra-yatirile damba samoyAre se taM noAga1 mao davvasamoyAre / se taM davvasamoyAre // samavatAra: / sarvadravyANi api AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavataranti, parasabhayatA reNa yathA kuNDe badarANi, tadubhayasamavatAreNa yathA gRhe svammaH AtmabhAve ca yathA ghaTe grIvA AtmabhAve ca / athavA jJazarIra bhavyazarIra-vyatirikto dravyasamavatAraH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA AtmasamavatArazca tadubhayasamavatArazca catuSTikA AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAre dvAtrizikAyAM sama vatarati AtmabhAve ca / dvAtriMzikA AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa SoDazikAya samavatarati AtmabhAve ca / SoDazikA AtmasamacatAreNa AtmabhAve samavatarati tadubhayasamavatAreNa aSTabhAgikAyAM samavatarati AtmabhAve ca / aSTabhAgikA AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa caturbhAgikAyAM samavatarati AtmabhAve ca / caturbhAgikA AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, ardhamANyAM tadubhayasamavatAreNa samavatarati AtmabhAve ca / arddhamANI AtmasamavatAreca AtmabhAve samayatarati tadubhayasamacatAreNa mAdhyA samavatarati AtmabhAve ca sa eSa zazarIra bhavya zarIra-vyatirikto prAthasamavatAraH / sa eSa noAgamato dravyasamavatAra: / sa eSa dravyasamavatAraH / 341 samavatAra / saba dravya AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hote haiM / parasamavatAra ke dvArA parabhAva meM samavatarita hote haiM, jaise kuNDa meM baira / tadubhayasamavatAra ke dvArA donoM meM samavatarita hote haiM, jaise- khaMbhA ghara meM aura Atma bhAva meM samavatarita hai| jaise- grIvA ghaTa meM aura AtmabhAva meM samavatarita hai| 614. athavA jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya samavatAra ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseAtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra / catuSaSTikA Atma samavatAra ke dvArA Atma bhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA dvAtriMzikA aura AtmabhAva meM samavatarita hai / dvAtriMzikA AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai ke dvArA SoDazikA samavatarita hai / vaha tadubhayasamavatAra aura AtmabhAva meM SoDazikA AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA aSTabhAgikA aura AtmabhAva meM samayatarita hai| aSTabhAgikA AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA caturbhAgikA aura AtmabhAva meM samavatarita hai / caturbhAgakA AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA ardhabhANI aura AtmabhAva meM samavatarita hai| ardhamANI AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA mANI aura AtmabhAva meM samabatarita hai / vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya samavatAra hai / vaha noAgamataH dravya samavatAra hai / vaha dravya samavatAra hai|* Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 615. se ki taM khetasamoyAre ? khetta- atha ki sa kSetrasamavatAraH ? samoyAre duvihe paNNatte, taM jahA--- kSetrasamavatAraH dvividhaH prajJaptaH, AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre tadyathA AtmasamayatArazca tdubhyy| bharahe vAse AyasamoyAreNaM samavatArazca / bharataH varSaH AtmaAyabhAve samoyaraI, tadubhayasamo- samavatAreNa AtmabhAve samavatarati, yAreNaM jaMbuddIve dove samoyarai tadubhayasamavatAreNa jambUdvIpe dvIpe AyabhAve ya / jaMbuddIve dIve Aya- samavatarati AtmabhAve ca / jambUdvIpe samoyAreNaM AyabhAve samoyarai, dvIpe AtmasamavatAreNa AtmabhAve tadubhayasamoyAreNaM tiriyaloe samavatarati, tadubhayasamavatAreNa tiryaga - samoyarai AyabhAve ya / tiriyaloe loke samabatarati AtmabhAve c| AyasamoyAreNaM AyabhAve samoya- tiryagloka: AtmasamavatAreNa Atmarai, tadubhayasamoyAreNaM loe bhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa samoyarai AyabhAve ya / loe loke samavatarati AtmabhAve ca / AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, loka: AtmasamavatAreNa AtmamAve tadubhayasamoyAreNaM aloe samoyarai samavatarati, tadubhayasamavatAreNa aloke AyabhAve ya / se taM khettasamo samavatarati AtmabhAve ca / sa essyaare|| kssetrsmvtaarH| aNuogadArAI 615. vaha kSetra samavatAra kyA hai ? kSetra samavatAra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise -AtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra / bhArata varSa AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA jambUdvIpa nAmaka dvIpa aura AtmabhAva meM samavatarita hai| jambUdvIpa nAmaka dvIpa AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA tiryagaloka aura AtmabhAva meM samavatarita hai| tiryagaloka AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA loka aura AtmabhAva meM samavatarita loka AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA aloka aura AtmabhAva meM samavatarita hai / vaha kSetra samavatAra hai| 616. se ki ta kAlasamoyAre ? atha kiM sa kAlasamavatAraH ? kAlasamoyAre duvihe paNNatte, taM kAlasamavatAraH dvividhaH prajJaptaH, jahA AyasamoyAre ya tadubhaya- tadyathA AtmasamavatArazca tadubhayasamoyAre ya / samae AyasamoyA- samavatArazca / samayaH AtmasamavatAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhaya- reNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamoyAreNaM AvaliyAe samoyarai samavatAreNa AvalikAyAM samavatarati AyabhAve y| AvaliyA Aya- AtmabhAve ca / AvalikA AtmasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, samavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamoyAreNaM ANApANae tadubhayasamavatAreNa AnApAne samavasamoyarai AyabhAve y| evaM jAva tarati AtmabhAva c| evaM yAvat sAgarovame AyasamoyAreNaM Aya- sAgaropama: AtmasamavatAreNa AtmabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM bhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa osappiNassappiNIsu samoyarai avasapiThyutsapiNyoH samavatarati AyamAve ya / osappiNassa- AtmabhAve ca / avasapiNyutsapiNyau ppiNIo AyasamoyAreNaM Aya- AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM tarataH, tadubhayasamavatAreNa pudgalapoggalapariyaTe samoyarai AyabhAve parivatteM samavatarataH AtmabhAve ca / y| poggalapariyaTTe Ayasamo- pudgalaparivartaH AtmasamavatAreNa yAreNaM AyabhAve samoyarai, tadu- AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavabhayasamoyAreNaM tItaddhA aNAgata- tAreNa atItAdhvA-anAgatAdhvyoH ddhAsu samoyarai AyabhAve ya / samavatarati AtmabhAve ca / atItAtItabA aNAgataddhAo Ayasamo- dhvA-anAgatAdhvAnI AtmasamavatAreNa 616. vaha kAla samavatAra kyA hai ? kAla samavatAra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise AtmasamavatAra aura tdubhysmvtaar| samaya AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA AvalikA aura AtmabhAva meM samavatarita hai| AvalikA AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA AnApAna aura AtmabhAva meM samavatarita hai / isa prakAra yAvat sAgaropama AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA avasarpiNIutsarpiNI aura AtmabhAva meM samavatarita hai| avasarpiNI aura utsarpiNI AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| ve tadubhayasamavatAra ke dvArA pudgalaparivarta' aura AtmabhAva meM samavatarita haiN| pudgalaparivarta AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA atItakAla, anAgatakAla aura AtmabhAva meM samavatarita hai| atItakAla aura anAgatakAla Atmasama Jain Education Intemational Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM prakaraNa : sUtra 615-617 yAreNaM AyabhAve samora samoyAreNa sambadvAe samovara AyabhAve ya / se taM kAlasamoyAre // bhayabhAve samavatarataH, tadubhayasamavatArega sarvAdhvani samavatarataH AtmabhAve ca / sa eSa kAlasamava tAraH / 617. se kiM taM bhAvasamoyAre ? bhAva-: samoyAre duvihe paNNatte, taM jahA AsamoyAre ya tadubhayasamoyAre y| kohe AyasamoyAreNaM AyabhAve samovara, tadubhayasamovAreNaM mANaM samoyarai AyabhAve ya / mANe AyasamoyAreNaM AyabhAve samo parada, tadubhayasamovAreNaM mAyAe samovara AyabhAve ya mAyA AyasamoyArenaM AyabhAye samo varada, tadubhayasamovAreNaM sone samoyarai AyabhAve ya / lobhe AyasamoyAreNaM AyabhAve samo yarai, tadubhayasamoyAreNaM rAge samoyarai AyabhAve ya / rAge AyasamoyAreNaM AyabhAve samo yara tadbhavasamovAreNaM mohaNije samoyara AyabhAve yamoje AyasamoyAreNaM AyabhAve samoparada, tadubhavasamoyAreNaM adrukasya pagaDIsu samoyarai AyabhAve ya / anukammapagaDIo AvasamoyAreNa AyabhAve samoyarai, tadubhayasamo - yAreNaM chavihe bhAve samoyarai AyabhAve / chavihe bhAve AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM jIve samovara AyabhAve ya / jove ApasamoyAreNaM AvabhAve samoparada, tadubhayasamo yAre jovatyikAra samoyara AyabhAve ya / jIvatyikAe AyasamovAreNaM AyabhAve samoparaDa, tadubhayasa moyAre savvadacye samo yara AyabhAve ya / atha ki sa bhAvasamavatAra: bhAvasamavatAraH ? dvividha: prajJaptaH, tadyathA - AtmasamavatArazca tadubhayasamavatArazca / krodhaH AtmasamavatArega AtmayAce samavatarati tadbhayasamavatAreNa mAne samavatarati AtmabhAve ca / mAnaH AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati tadubhayasamayatAreNa mAyAyAM samavatarati AtmabhAve ca / mAyA AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati tadubhayasamavatAreNa sone samavatarati AtmabhAve ca / lobhaH AtmasamavatAreNa AramabhAve samayatarati tadubhayasamavatAreNa rAge samavatarati AtmabhAve ca / rAgaH AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati tadubhayasamacatAreNa mohanIye samarati AtmamAyeca mohanIyam AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati samavatAreNa aSTakarmaprakRtiSu samavatarati AtmabhAve ca / aTaka prakRtayaH AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavataranti tadubhayasamava tAreNa SaDvidhe bhAve samavataranti AtmabhAve ca / SaDvidhaH bhAvaH AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati samayasamavatAreNa jIve samayarati AtmabhAve ca / jIvaH AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati tadubhayasamacatAreNa jIvAstikAye samavatarati AtmabhAve ca jIvAstikAya AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati tadubhayasamacatAreNa sarvadravyeSu samavatarati AtmabhAve ca / " " 343 vatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai / ve tadubhayasamavatAra ke dvArA sarvakAla aura AtmabhAva meM samavatarita haiN| vaha kAla samavatAra hai| 617. vaha bhAva samavatAra kyA hai ? bhAva samavatAra ke do prakAra prajJapta haiM, jaise- AtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra / krodha AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamava para ke dvArA mAna aura AtmabhAva meM samavatarita hai| mAna AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasa mavatAra ke dvArA mAyA aura AtmabhAva meM samavatarita hai / mAyA AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvAra lobha aura AtmabhAva samavatarita hai| lobha AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai / vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA rAga aura Atma bhAva meM samavatarita hai / rAga AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhaya samavatAra ke dvArA mohanIya karma aura AtmabhAva meM samavatarita hai| mohanIya karma AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA ATha karma prakRtiyoM aura AtmabhAva meM samavatarita hai| ATha karma prakRtiyAM AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai / ve tadubhayasamavatAra ke dvArA chaha prakAra ke bhAvoM aura AtmabhAva meM samavatarita haiN| chaha prakAra ke bhAva AtmasabhavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita haiN| ve tadubhayasamavatAra ke dvArA jIva aura AtmabhAva meM samavatarita haiN| jIva AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai / vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA jIvAstikAya aura AtmabhAva meM samavatarita hai| jIvAstikAya AtmasamavatAra ke dvArA AtmabhAva meM samavatarita hai| vaha tadubhayasamavatAra ke dvArA saba dravyoM aura AtmabhAva meM samavatarita hai / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaNuogadArAI 344 ettha saMgahaNigAhA atra saGgrahaNIgAthAkohe mANe mAyA, krodhaH mAna: mAyA, lobhe rAge ya mohaNijje ya / lobhaH rAgazca mohanIcyaca / pagaDI bhAve jIve, prakRtiH bhAvaH jIvaH, jIvatthiya savvadavvA ya // 1 // jIvAstikaH sarvadravyANi ca // -se taM bhaavsmoyaare| se taM -sa eSa bhaavsmvtaarH| sa eSa samoyAre / se taM uvkkme| samavatAraH / sa eSa upkrmH| (upakrama iti prathamaM dvAraM samati- (upakrama iti prathamaM dvAraM samatikrAntam / ) // krAntam / ) yahAM saMgrahaNI gAthA hai krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, mohanIya karma, karma prakRti, bhAva, jIva, jIvAstikAya aura saba dravya - pUrvavatI uttaravartI meM samavatarita haiN| vaha bhAva samavatAra hai / vaha samavatAra hai / vaha upakrama hai| [upakrama prathama dvAra samApta / ] Jain Education Intemational Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. ( sUtra 605 - 608 ) TippaNa eka viSaya kI prarUpaNA, pratiniyata artha kA pratipAdana vaktavyatA kahalAtI hai / " 1. svasamaya vaktavyatA apane siddhAnta kA pratipAdana karanA svasamaya vaktavyatA hai, jaise--astikAya pAMca haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi / dharmAstikAya gati sahAyaka dravya hai / yaha asaMkhya pradezAtmaka akhaNDa tattva hai / ' sUtra 605-608 2. parasamaya vaktavyatA -- anya tIrthikoM ke siddhAnta kA pratipAdana parasamaya vaktavyatA hai / jaise saMta paMcamahabhUSA, ihamegesi AhiyA 3. ubhayasamaya vaktavyatA -- apane tathA anyatIrthika donoM ke siddhAnta kA pratipAdana karanA ubhayasamaya vaktavyatA hai, jaiseagAramAvasaMtA vi, AraNNA vA vi pavvayA / imaM darigamAvaNNA savadunayA vimucyati // " koI vyakti gRhastha ho, tApasa ho athavA pravrajita zAkya Adi ho, hamAre darzana kA Azraya lekara vaha saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai / sAMkhya darzana ko mAnane vAle vyaktiyoM dvArA yaha pratipAdana parasamaya vaktavyatA hai aura jainoM dvArA yaha pratipAdana svasamaya vaktavyatA hai / isalie isameM ubhayasamaya vaktavyatA hai| AtmA eka hai-ise eka udAharaNa ke rUpa meM leM - parasamaya kI dRSTi se isakI vyAkhyA karane vAle kahate haiM-AtmA eka hai eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // , eka hI AtmA pratyeka prANI meM pratiSThita hai| vaha eka hone para bhI aneka rUpa meM jAnI jAtI hai / jaise- candramA eka hai / jala se bhare hue aneka pAtroM meM usake svatantra astitva kI pratIti hotI hai, vaise hI AtmA eka hone para bhI aneka rUpoM meM dikhAI detA hai / svasamaya kI dRSTi se isakA vivecana hogA - saba jIvoM meM zuddhopayoga rUpa lakSaNa samAna hai / 'upayogalakSaNo jIvaH' jIva kA lakSaNa upayoga hai| upayoga saba jIvo meM hai isa sArUpya kI dRSTi Atmatattva eka hai / ubhayasamaya vaktavyatA kA yaha prasaMga tulanAtmaka adhyayana ( Comparative study) kA saMketa detA hai / digambara sAhitya meM 'samaya' zabda AtmA ke artha meM prayukta hotA hai| isa artha ke svasamaya vaktavyatA- AtmavAda / (kha) ahAvR. pR. 117 / 1. (ka) acU. pU. 85 ajjhayaNAisu sutapagAreNa suttavibhAgeNa vA icchA parUvijjaMti sA vattavvayA bhavati / (kha) ahAvU. pR. 117 / (ga) amavU. pR. 225 / 2. (ka) acU. pR. 85 : jattha paMti yatrAdhyayane sUtre dharmAsti kAyadravyAdInAM AtmasamayasvarUpeNa prarUpaNA kriyate yathA gatilakSaNo dharmAstikAyetyAdi sA svasamayavaktavyatA / anusAra (ga) amavR. pa. 225 / 3. (ka) adhU. pR. 85 yatra punaradhyayanAdiSu jIvadravyAdInAM ekAntagrAheNa nityatvamanityatvaM vA parasamaya rUpeNa prarUpaNA kriyate / (kha) ahAvR. pR. 117 / (ga) amavR. pa. 225 / 4. sU. 1 / 1 / 7 // 5. vahI, 1 / 1 / 19 / 6. brau. zlo. 12 / 7. sa. gA. 2 kI bU. pR. 9 : jIvo nAma padArthaH sa samayaH / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 parasamaya vaktavyatA - pudgalavAda / svaparasamaya vaktavyatA - AtmapudgalavAda / 2. (sUtra 606 ) saMkhyA ke prakaraNa meM naigama, saMgraha aura vyavahAra tInoM nayoM kA ullekha hai|' hemacandra ne tInoM kI vyAkhyA kI hai| haribhadra ne kevala naigama aura vyavahAra kI vyAkhyA kI hai| prastuta sUtra meM naigama aura vyavahAra do nayoM kA ullekha hai / haribhadra ne naigama aura vyavahAra kA ullekha kiyA hai|" saMgrahanaya sAmAnyagrAhI naigama ke antargata vivakSita hai isa apekSA se usakA ullekha nahIM kiyA gayA hai| - yaha hemacandra kA mata hai / " sUtra 609 RjusUtra vartamAna paryAya kA grAhaka hai| ise prathama do vaktavyatA iSTa hai| vartamAna kSaNa meM kevala svasamaya kA pratipAdana hogA yA kevala parasamaya kA / ubhayasamaya vaktavyatA ke prasaMga meM svasamaya sambandhI bAteM prathama bheda meM A jAtI haiM aura parasamaya sambandhI dvitIya bheda meM / isalie vaktavyatA tIna prakAra kI nahIM hotI / tIna zabda naya ( zabda, samabhirUDha va evaMbhUta) vizuddhatara haiN| ye kevala svasamaya vaktavyatA ko svIkAra karate haiN| parasamaya kI asvIkRti meM upasthita kiye gae hetu ye haiM 1. anartha - svasamaya ke anusAra AtmA (astitvadharmA) hai| "AtmA nahIM hai" yaha pratipAdita karane ke kAraNa parasamaya anartha hai| 2. ahetu - AtmA ke astitva kA pratiSedha karane ke liye hetu diyA jAtA hai| 'atyantAnupalabdheH' yaha hetu nahIM hetvAbhAsa hai / AtmA kA guNa hai jJAna / jJAna pratyakSa hai ataH AtmA kA nAstitva pramANita karane vAlA hetu ahetu hai / 3. asadbhAva - jo sadbhUta artha ko asvIkAra karatA hai| 4. akriyA - jo darzana ekAnta zUnyatA kA pratipAdaka hone ke kAraNa kriyA karane vAle kA pratiSedhaka hai / kriyA karane vAle ke abhAva meM kriyA kI saMgati bhI nahIM ho sakatI / 5. unmArga jo paraspara virodhI tathyoM kA pratipAdana karatA hai / 6. anupadeza -- sarva kSaNikavAdI pratyeka padArtha ko kSaNakSayI mAnate haiN| prathama kSaNa jo AtmA hai, vaha dUsare kSaNa meM vinaSTa ho jAtA hai| aisI sthiti meM kauna kise upadeza de sakatA hai ? 7. mithyAdarzana - mithyA dRSTikoNa | 4 ( sUtra 611-614 ) ekAntavAdI darzana durnaya haiN| isalie zabda naya inheM svIkAra nahIM karatA / ekAnta Agraha TUTane kI sthiti meM ve syAd pada kI sApekSatA meM svasamaya vaktavyatA ke antargata A jAte haiM / niSkarSa kI bhASA meM Avazyaka kA prakaraNa cala rahA hai| vaha svasamaya vaktavyatA hai / kuprAvacanika Avazyaka parasamaya vaktavyatA hai / sUtra - 610 3. ( sUtra 610 ) adhyayana ke adhikAra kA kSetra vyApaka hai / vaktavyatA kA kSetra sImita hai / arthAdhikAra Adi pada se lekara antima pada taka anuvRtta hotA hai / vaktavyatA eka viSaya ke sAtha sampanna ho jAtI hai / sUtra 611-614 anubhogadArAI samavatAra kA artha hai antarbhAva / samavatAra ke tIna prakAra haiM 1. nasua. 568 / 2. amavR. pa. 214 / 3. ahAva. pR. 109 / 4. vahI, pR. 117 // 5. amavR. pa. 225 / 6. ahAvR. pR. 118 / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 pra0 12, sU0606-616, Ti0 2-5 1. AtmasamavatAra ___jIva dravya jIvabhAva se avyatirikta hotA hai isalie isakA samavatAra jIvabhAva meM hotA hai| yadi jIva kA ajIva meM samavatAra ho to svabhAva parityAga ke kAraNa vaha avAstavika ho jaaegaa| yaha naizcayika dRSTikoNa hai| 2. parasamavatAra parabhAva meM hone vAlA samavatAra vyAvahArika hotA hai, jaise-kuNDe meM bera / yadyapi bera apane svabhAva meM sthita hai phira bhI kuNDe meM Adheya ke rUpa meM sthita haiN| 3. tadubhayasamavatAra __ stambha gRha kA hI eka aMza hai isalie usakA samavatAra gRha meM bhI hotA hai aura AtmabhAva meM to hai hii| vaikalpika rUpa meM samavatAra ke do hI prakAra batalAe gae haiM--- 1. AtmasamavatAra 2. tadubhayasamavatAra / AtmabhAva meM samavatAra hue binA parabhAva meM samavatAra nahI ho sakatA / apane Apa meM avidyamAna garbha mAM ke udara meM avasthita nahIM ho sktaa| hemacandra ne eka prazna upasthita kiyA hai ki AtmasamavatAra sarvatra vyApta hai taba parasamavatAra nahIM ho sakatA kevala tadubhayasamavatAra hI hogaa| isa prazna ke uttara meM unakA samAdhAna hai ki parasamavatAra meM AtmasamavatAra avivakSita hai| tadubhayasamavatAra meM AtmasamavatAra vivakSita hai| vAstava meM saba samavatAra hI haiM jinakA sUtrakAra ne vaikalpika rUpa meM ullekha kiyA hai| catuHSaSTikA Adi kI jAnakArI ke lie draSTavya sUtra 376 / sUtra 616 5. pudgalaparivarta (poggalapariyaTTe) pudgalaparAvartana kSetra kAla bhAva bAdara sUkSma bAdara sUkSma bAdara sUkSma bAdara sUkSma pudgalaparAvartana ke mukhyataH cAra bheda haiM -dravya, kSetra, kAla aura bhAva / pratyeka ke do-do prakAra haiM, bAdara aura sUkSma / kula milAkara pudgalaparAvartana ke ATha prakAra hote haiN| loka meM ananta paramANu bikhare par3e haiN| unameM eka jAti vAle pudgala samUha ko vargaNA kahate haiM / audArika zarIra, vaikriya zarIra, AhAraka zarIra, taijasa zarIra, bhASA, ucchvAsa, mana aura karma ye ATha prakAra kI vargaNAeM haiM / pudgalaparAvartana meM AhAraka zarIra ko chor3akara zeSa sAta vargaNAoM kA grahaNa aura parityAga hotA hai| AhAraka zarIra caudaha pUrva ke dhAraka labdhimAn muni ko prApta hotA hai| aise muni ardhapudgalaparAvartana se adhika saMsAra paribhramaNa nahIM karate / isa kAraNa pudgalaparAvartana meM AhAraka zarIra kA grahaNa nahIM kiyA jAtA hai| bAdara dravya pudgalaparAvartana :-sarvaloka meM rahane vAle sarvaparamANuoM ko eka jIva audArika Adi sAtoM hI vargaNAoM ke pudgaloM ko grahaNa kara jitane samaya meM chor3e utane samaya ko bAdara dravya pudgala parAvartana kahate haiM / 1. ahAva, pR. 118, 119: sarvavyANyAtmasamavatAreNAtma yathA kuNDe badarANi, svabhAvavyavasthitAnAmevAnyatrabhAvAt / bhAve samavataranti-vartante, tadavyatiriktatvAd, yathA jIva- 3. vahI, AtmasamavatArarahitasya parasamavatArAbhAvAt, na dravyANi jIvamAve iti, bhAvAntarasamavatAre tu svabhAva hAtmanyavartamAno garbho jananyudarAdau vartata iti / tyaagaadvstutvprsNgH| 4. amava. pa. 228 / 2. vahI, pR. 119 : vyavahAratastu parasamavatAreNa parabhAve, Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 aNuogadArAI sUkSma dravya pudgalaparAvartana :-Upara kathita sAtoM hI vargaNAoM kA eka jIva anukrama se sparza kara parityAga karatA hai / loka meM jitane bhI audArika vargaNA ke pudgala haiM saba se pahale jIva unakA sparza karatA hai| audArika vargaNA ke pudgaloM kA sparza karate samaya bIca meM anya vargaNAoM ke pudgaloM kA sparza hotA hai unakI gaNanA nahIM kI jAtI hai / audArika vargaNA ke sAre padgaloM kA sparza karane ke bAda vaikriya zarIra kI sArI vargaNAoM kA sparza karatA hai| sAtoM vargaNAoM ko isa krama se sparza karane meM jitanA samaya lagatA hai use sUkSma dravya pudgalaparAvartana kahA jAtA hai| bAdara kSetra pudgalaparAvartana:-meru parvata se Arambha hokara aloka taka AkAzapradezoM kI asaMkhyAta zreNiyAM samasta dizAoM aura vidizAoM meM phailI huI haiN| una saba AkAza pradezoM ko eka jIva janma aura mRtyu se sparza karatA hai / bAla ke agra bhAga jitanA sthAna bhI nahIM chor3atA, use bAdara kSetra pudgalaparAvartana kahate haiM / sUkSma kSetra pudgalaparAvartana : -meru parvata se lekara aloka taka AkAza pradezoM kI asaMkhyAta zreNiyAM nikalI huI haiN| unameM se pratyeka zreNI para anukrama se janma-maraNa karate-karate loka ke anta yAnI aloka taka bIca ke eka bhI pradeza ko chor3e binA saba pradezoM kA sparza kare / eka ke bAda usase lagI huI dUsarI zreNI para, tatpazcAt tIsarI zreNI para aura phira cauthI zreNI para, isa prakAra asaMkhyAta AkAza zreNiyoM meM anukrama se janma-maraNa karake sparza kre| taba sUkSma kSetra pudgalaparAvartana hotA hai| eka zreNI kA sparza karate-karate aura anukrama se use pUrA karane se pahale agara anya zreNI kA sparza kare yA usI zreNI ke Age-pIche kA sparza kare to vaha zreNI ginatI meM nahIM aatii| anya zreNI kA sparza vyartha samajhanA caahie| zreNI kA sparza karanA tabhI sArthaka hai jaba mera se Arambha karake anukrama se saba AkAza pradezoM ko loka ke anta taka sparza kreN| bAdara kAla pudgalaparAvartana :-samaya, AvalikA, zvAsocchvAsa, stoka, lava, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, pUrva (sattara lAkha chappana hajAra varSa), palya, sAgara, avasarpiNIkAla, utsarpiNIkAla, kAlacakra--- ina saba kAloM ko janmamaraNa ke dvArA sparza karane para bAdara kAla pudgalaparAvartana hotA hai| sUkSma kAla pudagalaparAvartana :-- samaya se lekara kAlacakra paryanta anukrama se janma-maraNa karake sparza kare / jaise pahale avasarpiNI kAla lage to usake pahale samaya meM janma lekara mare / phira dUsarI bAra jaba avasarpiNI kAla lage to usake dUsare samaya meM janma lekara mare / isa prakAra karate-karate jaba AvalikA kA kAla pUrA ho taba taka aisA kreN| usake bAda jo avasarpiNI kAla Ae taba usakI pahalI AvalikA meM janma lekara mare, isa taraha samaya ke anusAra stoka pUrA hone taka AvalikA meM anukrama se janma le aura mare / isI prakAra stoka, lava Adi saba kAloM meM anukrama se janma-maraNa karake sparza kare taba kAla se sUkSma pudagalaparAvartana hotA hai| bAdara bhAva pudgalaparAvartana :... pAMca varNa (kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura zveta) do gandha, pAMca rasa, ATha sparza-ina bIsa prakAra ke samasta pudgaloM kA janma-maraNa karake sparza kare to bhAva se bAdara pudgalaparAvartana hotA hai| sUkSma bhAva pudgalaparAvartana :-loka meM jitane bhI kAle varNa ke pudgala haiM una sabakA anukrama se janma-maraNa karake sparza kare / jaise pahale eka guNa kAle pudgala kA sparza kare, phira do guNa kAle pudgala kA sparza kare, isa prakAra ananta guNa kAle pudgala kA sparza kare, kAle varNa ke pudgala kA sparza karate-karate yadi bIca meM anya varNa (pIlA, nIlA Adi) vAle pudgala kA sparza kare to unakI sparzanA ginatI meM nahIM ginI jaatii| jahAM taka sparzanA huI thI vahAM se Age sparzanA karane para vaha ginatI meM AtI hai| isa prakAra anukrama se varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke 20 prakAroM kA Arambha se anta taka sparzanA karane para bhAva se sUkSma pudgalaparAvartana kahalAtA hai| uparyukta ATha prakAra ke parAvartana karane para eka pudgalaparAvartana hotA hai| karmagrantha ke anusAra pudgalaparAvartana karmagrantha meM pudgalaparAvartana ke cAra bheda haiM - 1. dravya pudgalaparAvartana 2. kSetra pudgalaparAvartana 3. kAla pudgalaparAvartana 4. bhAva pudgalaparAvartana / inameM se pratyeka ke do-do bheda hote haiM bAdara aura sUkSma / yaha pudgalaparAvartana ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNI kAla ke barAbara hai| yaha loka aneka prakAra kI pudgala vargaNAoM se bharA huA hai / una vargaNAoM meM ATha vargaNAeM grahaNa yogya batalAI gaI haiM arthAt ve jIva ke dvArA grahaNa kI jAtI haiN| jIva unheM grahaNa karake unase apanA zarIra, vacana, mana vagairaha kI racanA karatA hai| ve vargaNAeM haiM-audArika grahaNayogya vargaNA, vaikriya grahaNayogya vargaNA, AhAraka grahaNayogya vargaNA, taijasa grahaNayogya vargaNA, bhASA grahaNayogya vargaNA, AnApAna grahaNayogya vargaNA, manograhaNayogya vargaNA aura kArmaNa grahaNayogya vargaNA / Jain Education Intemational Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 12,0616, 05 346 bAdara dravya pudgalaparAvartana :- jisane samaya meM eka jIva samasta paramANuoM ko apane audArika, vaiyi tejasa, bhASA, AnApAna, mana aura kArmaNa zarIra rUpa pariNamA kara unheM bhoga kara chor3a detA hai use bAdara dravya pudgalaparAvartana kahate haiN| yahAM AhAraka zarIra ko chor3a diyA hai, kyoMki AhAraka zarIra eka jIva ke adhika se adhika cAra bAra hI ho sakatA hai / ataH vaha pudgala parAvartana ke lie upayogI nahIM hai| sUkSma dravya pudagalaparAvartana :- jitane samaya meM eka jIva samasta paramANuoM ko audArika Adi sAta vargaNAoM meM se kisI eka vargaNA rUpa pariNamA kara unheM grahaNa karake chor3a detA hai, utane samaya ko sUkSma dravya pudgaparAvartana kahate haiN| bAdara dravya pudgalaparAvartana meM to samasta paramANuoM ko sAta rUpa se bhogakara chor3a detA hai aura sUkSma meM unheM kevala kisI eka rUpa se grahaNa karake chor3a detA hai| yahAM itanA vizeSa jAnanA cAhie ki yadi samasta paramANuoM ko eka audArika zarIra rUpa pariNamAte samaya madhya-madhya meM kucha paramANuoM ko vaikriya Adi zarIra rUpa grahaNa karake chor3a de yA samasta paramANuoM ko vaikriya zarIra pariNamAte samaya madhya-madhya meM kucha paramANuoM ko audArika Adi zarIra rUpa se grahaNa karake chor3a de to ve gaNanA meM nahIM lie jAte / jisa zarIra kA pariNamana cAlU hai, usI zarIra rUpa se jo pudgala paramANu grahaNa karake chor3e jAte haiM, unhIM kA sUkSma meM grahaNa kiyA jAtA hai / bAdara kSetra pudgalaparAvartana :- koI eka jIva bhramaNa karatA karatA AkAza ke kisI eka pradeza meM mraa| vahI jIva punaH AkAza ke kisI dUsare pradeza meM marA, phira tIsare meM mraa| isa prakAra jaba vaha lokAkAza ke samasta pradezoM meM mara cukatA hai to utane kAla ko bAdara kSetra puganaparAvartana kahate haiN| sUkSma kSetra pudgalaparAvartana :koI jIva bhramaNa karatA-karatA AkAza ke kisI eka pradeza meM maraNa karake punaH usa pradeza ke samIpavartI dUsare pradeza meM maraNa karatA hai| punaH usake nikaTavartI tIsare pradeza meM maraNa karatA hai| isa prakAra anantara - anantara pradeza meM maraNa karate-karate jaba samasta lokAkAza ke pradezoM meM maraNa kara letA hai taba sUkSma kSetra pudgalaparAvartana hotA hai / ina donoM kSetra pudgalaparAvartanoM meM kevala itanA hI antara hai ki bAdara meM to krama kA vicAra nahIM kiyA jAtA / usameM vyavahita pradeza meM maraNa karane para bhI yadi vaha pradeza pUrvaspRSTa nahIM hai to usakA grahaNa hotA hai| vahAM krama se yA binA krama se samasta pradezoM meM maraNa kara lenA hI paryApta samajhA jAtA hai / kintu sUkSma meM samasta pradezoM meM krama se hI maraNa karanA cAhie / akrama se jina pradezoM meM maraNa karatA hai unakI gaNanA nahIM kI jaatii| isase spaSTa hai ki pahale se dUsare meM samaya adhika lagatA hai / bAdara kAla pudgalaparAvartana :- jitane samaya meM eka jIva avasarpiNI aura utsarpiNI kAla ke sabhI samayoM meM krama yA binA krama ke maraNa kara cukatA hai, utane kAla ko bAdara kAla pudgalaparAvartana kahate haiM / sUkSma kAla pudgalaparAvartana :- koI eka jIva kisI vivakSita avasarpiNI kAla ke pahale samaya meM marA, punaH usake dUsare samaya meM marA, puna: tIsare samaya meM marA; isa prakAra kramavAra avasarpiNI aura utsarpiNI kAla ke saba samayoM meM jaba maraNa kara cukatA hai to use sUkSma kAla pudgalaparAvartana kahate haiN| yahAM bhI samayoM kI gaNanA kSetra kI taraha kramavAra hI kI jAtI hai, vyavahita kI gaNanA nahIM kI jAtI / Azaya yaha hai ki koI jIva avasarpiNI ke prathama samaya meM marA, usake bAda eka samaya kama bIsa koTI koTI sAgara ke bIta jAne para jaba punaH avasarpiNI kAla prArambha ho usa samaya yadi vaha jIva usake dUsare samaya meM mare to vaha dvitIya samaya gaNanA meM liyA jAtA hai / madhya ke zeSa samayoM meM usakI mRtyu hone para bhI ve gaNanA meM nahIM lie jAte / kintu yadi vaha jIva ukta avasarpiNI ke dvitIya samaya meM maraNa ko prApta na ho kintu anya samaya meM maraNa kare to usakA bhI grahaNa nahIM kiyA jAtA hai| ananta utsarpiNI aura avasarpiNI ke bItane para bhI jaba kabhI avasarpiNI ke dUsare samaya meM hI maratA hai taba usa samaya kA grahaNa kiyA jAtA hai| isa prakAra tIsare, cauthe Adi samayoM meM maraNa karake jitane samaya meM utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke samasta samayoM meM maraNa kara cukatA hai usa kAla ko sUkSma kAla pudgalaparAvartana kahate haiN| bAdara bhAva pudgalaparAvartana :-taratamabheda ko lie hue anubhAga bandha sthAna asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM kI saMkhyA ke barAbara haiN| una anubhAga bandha sthAnoM meM se eka-eka anubhAga bandha sthAna meM krama se yA akrama se maraNa karate karate jIva jitane samaya meM samasta anubhAga bandha sthAnoM meM maraNa kara cukatA hai utane samaya ko bAdara bhAva pudgalaparAvartana kahate haiM / sUkSma bhAva pudgalaparAvartana: - sabase jaghanya anubhAga bandha sthAna meM vartamAna koI jIva mraa| usake bAda usa sthAna ke anantaravartI dUsare anubhAga bandha sthAna meM vaha jIva mraa| usake bAda usa sthAna ke anantaravartI tIsare anubhAga bandha sthAna meM mraa| isa prakAra krama se jaba samasta anubhAga bandha sthAnoM meM maraNa kara letA hai to sUkSma bhAva pudgalaparAvartana kahalAtA hai| yahAM para bhI koI jIva sabase Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 aNuogadArAI jaghanya anubhAga bandha sthAna meM maraNa karake usake bAda anantakAla bIta jAne para bhI jaba prathama anubhAga sthAna ke anantaravartI dUsare anubhAga bandha sthAna meM maraNa karatA hai tabhI vaha maraNa gaNanA meM liyA jAtA hai kintu akrama se hone vAle anantAnanta maraNa bhI gaNanA meM nahIM lie jaate| isI taraha kAlAntara meM dvitIya anubhAga bandha sthAna ke anantaravartI tIsare anubhAga bandhasthAna meM jaba maraNa karatA hai, to vaha maraNa gaNanA meM liyA jAtA hai| digambara sAhitya meM digambara sAhitya meM ye parAvarta paJcaparivartana ke nAma se prasiddha haiN| unake nAma kramazaH dravyaparivartana, kSetraparivartana, kAlaparivartana, bhavaparivartana aura bhAvaparivartana haiM / dravyaparivartana ke do bheda haiM--- 1. nokarmadravya parivartana / 2. karmadravya parivartana / nokarmadravya parivartana :-eka jIva ne tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ko eka samaya meM grahaNa kiyA aura dUsare Adi samayoM meM unakI nirjarA kara dI / usake bAda ananta bAra agRhIta pudgaloM ko grahaNa karake, ananta bAra mizra pudgaloM ko grahaNa karake aura ananta bAra gRhIta pudgala ko grahaNa karake chor3a diyaa| isa prakAra ve hI pudgala jo eka samaya meM grahaNa kiye the unhIM bhAvoM se utane hI rUpa, rasa, gandha aura sparza ko lekara jaba usI jIva ke dvArA punaH nokarma-rUpa se grahaNa kie jAte haiM to utane kAla ke parimANa ko nokarmadravya parivartana kahate haiN| karmadravya parivartana :-eka jIva ne eka samaya meM ATha prakAra ke karmarUpa hone ke yogya kucha pudgala grahaNa kiye aura eka samaya adhika eka AvalI ke bAda unakI nirjarA kara dii| pUrvokta krama se ve hI pudgala usI prakAra se jaba usI jIva ke dvArA grahaNa kie jAte haiM to utane kAla ko karmadravya parivartana kahate haiN| nokarmadravya parivartana aura karmadravya parivartana ko milAkara eka dravya parivartana yA pudgalaparivartana hotA hai| aura donoM meM se eka ko arddhapudgalaparivartana kahate haiN| kSetra parivartana :-saba se jaghanya avagAhanA kA dhAraka sUkSma nigodiyA jIva loka ke ATha madhya pradezoM ko apane zarIra ke madhya pradeza banAkara utpanna huA aura mara gayA / vahI jIva usI avagAhanA ko lekara vahAM dubArA utpanna huA aura mara gayA / isa prakAra ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kSetra meM jitane pradeza hote haiM, utanI bAra usI avagAhanA ko lekara vahAM utpanna huA aura mara gyaa| usake bAda eka-eka pradeza bar3hAte-bar3hAte jaba samasta lokAkAza ke pradezoM ko apanA janmakSetra banA letA hai to utane kAla ko eka kSetra parivartana kahate haiN| kAla parivartana :-eka jIva utsarpiNI kAla ke prathama samaya meM utpanna huA aura Ayu pUrI karake mara gyaa| vahI jIva dUsarI utsapiNI ke dUsare samaya meM utpanna huA aura Ayu pUrI ho jAne ke bAda mara gayA / vahI jIva tIsarI utsarpiNI ke tIsare samaya meM utpanna huA aura usI taraha mara gyaa| isa prakAra vaha utsarpiNI kAla ke samasta samayoM meM utpanna huA aura isI prakAra avasarpiNI kAla ke samasta samayoM meM utpanna huaa| utpatti kI taraha mRtyu kA bhI krama pUrA kiyA / arthAt pahalI utsarpiNI ke prathama samaya meM marA, dUsarI utsapiNI ke dUsare samaya meM marA / isI taraha pahalI avasarpiNI ke pahale samaya meM marA, dUsarI avasarpiNI ke dUsare samaya meM marA / isa prakAra jitane samaya meM utsapiNI aura avasarpiNI kAla ke samasta samayoM ko apane janma aura mRtyu se spRSTa kara letA hai, utane samaya kA nAma kAla parivartana hai| bhava parivartana :-naraka gati meM sabase jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hai| koI jIva utanI Ayu ko lekara naraka meM utpanna huA / marane ke bAda naraka se nikalakara punaH usI Ayu ko lekara dUsarI bAra naraka meM utpanna huaa| isa prakAra dasa hajAra varSa meM jitane samaya hote haiM utanI bAra usI AyU ko lekara naraka meM utpanna huaa| usake bAda eka samaya adhika dasa hajAra varSa kI Ayu lekara naraka meM utpanna huA, phira do samaya adhika dasa hajAra varSa kI Ayu lekara naraka meM utpanna huaa| isa prakAra eka-eka samaya bar3hAte-bar3hAte naraka gati kI utkRSTa Ayu tetIsa sAgara pUrNa kI / usake bAda tiryak gati ko liyA / tiryak gati meM antarmuhurta kI Ayu lekara utpanna huA aura mara gyaa| usake bAda usI Ayu ko lekara punaH tiryag gati meM utpanna huaa| isI prakAra antarmuhUrta meM jitane samaya hote haiM utanI bAra antarmuhUrta kI Ayu lekara utpanna huA, usake bAda pUrvokta prakAra se eka-eka samaya bar3hAte-bar3hAte tiryag gati kI utkRSTa Ayu tIna palya pUrI kii| tiryaggati kI hI taraha manuSyagati kA kAla pUrA kiyA aura naraka gati kI taraha devagati kA kAla pUrA kiyaa| devagati meM kevala itanA antara hai ki 31 sAgara kI Ayu pUrI karane para hI bhava parivartana pUrA ho 1. kanaM. 5, pR. 272-281 / 2. sasi. 2 / 10 / Jain Education Intemational Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 12, sU0 617 Ti05,6 jAtA hai / kyoMki 31 sAgara se adhika Ayu vAle deva niyama se samyagdRSTi hote haiM aura ve eka yA do manuSya bhava dhAraNa karake mokSa cale jAte haiM / isa prakAra cAroM gati kI Ayu ko bhogane meM jitanA kAla lagatA hai use bhava parivartana kahate haiN| bhAva parivartana :-karmoM kI eka-eka sthiti bandha ke kAraNa asaMkhyAta loka pramANa kaSAyAdhyavasAya sthAna haiN| aura ekaeka kaSAya sthAna ke kAraNa asaMkhyAta loka pramANa anubhAgAdhyavasAya sthAna haiN| kisI paJcendriya saMzI paryAptaka mithyAdaSTi jIva ne jJAnAvaraNa karma kA antaH koTI-koTI sAgara pramANa jaghanya sthiti bandha kiyaa| usake usa samaya sabase jaghanya kaSAya sthAna aura sabase jaghanya anubhAga sthAna tathA sabase jaghanya yoga sthAna thaa| dUsare samaya meM vahI sthitibandha, vahI kaSAya sthAna aura vahI anubhAga sthAna rahA kintu yoga sthAna dUsare nambara kA ho gyaa| isa prakAra usI sthitibandha, kaSAya sthAna tathA anubhAga sthAna ke sAtha zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa samasta yoga sthAna ko pUrNa kiyaa| yoga sthAnoM kI samApti ke bAda sthiti bandha aura kaSAya sthAna to vahI rahA kintu anubhAga sthAna dUsarA badala gayA / usake bhI pUrvavat samasta yogasthAna pUrNa kiye / isa prakAra anUbhAgAdhyavasAya sthAnoM ke samApta hone para usI sthiti bandha ke sAtha dUsarA kaSAyasthAna huaa| usake bhI anubhAga sthAna aura yogasthAna pUrvavat samApta kiye / punaH tIsarA kaSAyasthAna huaa| usake bhI anubhAgasthAna aura yoga sthAna pUrvavat samApta kiye / isa prakAra samasta kaSAyasthAnoM ke samApta ho jAne para usa jIva ne eka samaya adhika antaH koTI-koTI sAgara pramANa sthitibandha kiyaa| usake bhI kaSAya sthAna, anubhAga sthAna aura yogasthAna pUrvavat pUrNa kiye| isa prakAra eka-eka samaya bar3hAte-bar3hAte jJAnAvaraNa kI tIsa koTI-koTI sAgara pramANa utkRSTa sthiti pUrI kii| isa taraha jaba vaha jIva sabhI mUla prakRtiyoM aura uttara prakRtiyoM kI sthiti pUrI kara letA hai taba utane kAla ko bhAva parivartana kahate haiN| ina sabhI parivartanoM meM krama kA dhyAna rakhA gayA hai / akrama se jo kriyA hotI hai vaha gaNanA meM nahIM lI jaatii| arthAt sUkSma pudgalaparivartanoM meM jo vyavasthA hai vahI vyavasthA yahAM bhI samajhanI caahie|' sUtra 617 6. (sUtra 617) loka dravyamaya-paJcAstikAyamaya hai| paJcAstikAya kA eka bhAga hai jIvAstikAya / jIvAstikAya kA eka bhAga hai jIva / pratyeka jIva meM bhAva hotA hai / bhAva kA hetu hai karmaprakRti / karma kA mukhya srota hai moh| moha kA hetu hai raag| rAga kA hetu hai lobha / lobha kA hetu hai maayaa| mAyA kA hetu hai mAna / mAna kA hetu krodha hai / jaba hama vyApaka se vyApya kI ora calate haiM taba paJcAstikAya se krodha taka jAte haiN| jaba hama vyApya se vyApaka kI ora jAte haiM to krodha se paJcAstikAya taka A jAte haiN| bhAva samavatAra kI prakriyA meM vizva ko antara aura bAhya donoM rUpa meM samajhane kA avasara milatA hai| 1.kagraM 5, pR. 281-284 / Jain Education Intemational Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa (sUtra 618-715) Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha prastuta prakaraNa meM nikSepa ke tIna prakAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| nAmaniSpanna nikSepa ke varNana meM sAmAyika pada kI vistRta carcA kI gaI hai| usa carcA meM sAmAyika viSayaka chaha zloka haiN| ye zloka saMkalana kAla meM athavA devadhigaNI ke uttarakAla meM prAsaMgika gAthAoM ke rUpa meM jur3e haiM, aisI saMbhAvanA kI jA sakatI hai / Avazyakaniryukti meM prathama cAra zloka upalabdha haiM / kintu 'noAgamao bhAvasAmAie' kA ina zlokoM aura gAthAoM ke atirikta koI nirUpaNa nahIM hai| isase anumAna kiyA jA sakatA hai ki AryarakSita ne svayaM ina gAthAoM kA prayoga kiyA hai| sthAnAGga sUtra meM sAta nayoM ke nAma milate haiM / kintu unake nirukta yA lakSaNa vahAM nahIM haiN| prastuta prakaraNa meM cAra gAthAoM meM inake lakSaNa nirdiSTa haiN| ye gAthAeM AryarakSita kRta haiM athavA Avazyakaniryakti se uddhRta hai, yaha vimarzanIya hai / pratIta hotA haiM prasaMgavaza ye gAthAeM Avazyaka niyukti se uddhRta kI gaI haiN| isa laghukAya prakaraNa meM aneka mahattvapUrNa viSaya haiM jo bahuta mananIya haiM / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa mUla pATha saskRta chAyA hindI anuvAda nikkhevANuogadAra-padaM nikSepAnuyogadvAra-padam nikSepa anuyogadvAra-pada 618. se ki ta nikkheve ? nikkheve atha kiM sa nikSepaH? nikSepaH 618. baha nikSepa kyA hai ? tivihe paNNatte, taM jahA oha- trividhaH prajJaptaH, tadyathA-oghaniSpannaH nikSepa ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise - nipphaNNe nAmaniSphaNNe suttAlAvaga- nAmaniSpannaH sUtrAlApakaniSpannaH / ogha niSpanna, nAma niSpanna aura sUtrAlApaka niSphaNNe // niSpanna / nikkhevANaogadAre ohaniSphaNNa-padaM nikSepAnuyogadvAre oghaniSpanna- nikSepa anuyogadvAra oghaniSpanna-pada padam 616. se kiM taM ohaniSphaNNe? oha- atha ki sa oghaniSpannaH ? ogha- 619. vaha ogha niSpanna nikSepa kyA hai ? nipphaNNe caumbihe paNNatte, taM niSpannazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA ogha niSpanna nikSepa ke cAra prakAra prajJapta jahA--ajjhayaNe ajjhINe Ae adhyayanam akSINam Aya: ksspnnaa| haiM, jaise-adhyayana, akSINa, Aya aura jhavaNA // ksspnnaa| 620. se ki taM ajjhayaNe? ajjhayaNe aya kiM tad adhyayanam ? adhyayanaM 620. vaha adhyayana kyA hai ? cauvihe paNNate, taM jahA- caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-nAmAdhyayanaM adhyayana ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaisenAmajjhayaNe ThavaNajjhayaNe davva- sthApanAdhyayanaM dravyAdhyayanaM bhAvA nAma adhyayana, sthApanA adhyayana, dravya jjhayaNe bhaavjjhynne|| dhyayanam / adhyayana aura bhAva adhyayana / 621. nAma-dRvaNAo gyaao|| nAma-sthApane gte| 621. nAma sthApanA pUrvavat jJAtavya haiN| [dekhe sU. 9-11] / 622. se ki taM davajjhayaNe? dava- atha ki tad dravyAdhyayanam ? 622. vaha dravya adhyayana kyA hai ? jjhayaNe duvihe paNNatte, taM jahA- dravyAdhyayanaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - ___ dravya adhyayana ke do prakAra prajJapta haiM, Agamao ya noaagmoy|| Agamatazca noAgamatazca / jaise--Agamata aura noAgamataH / 623. se ki taM Agamao dabvajjhayaNe? atha kiM tad Agamato dravyAdhyaya- 623. vaha AgamataH dravya adhyayana kyA hai? Agamao dabyajjhayaNe-jassa NaM nam? Agamato dravyAdhyayanam .. yasya AgamataH dravya adhyayana --jisane adhyayana ajjhayaNe ti padaM sikkhiyaM ThiyaM adhyayanam iti padaM zikSitaM sthitaM yaha pada sIkha liyA, sthira kara liyA, cita jiyaM miyaM parijiyaM nAmasamaM ghosa- citaM mitaM paricitaM nAmasamaM ghoSa- kara liyA, mita kara liyA, paricita kara samaM ahINakkharaM aNaccakkharaM samam ahInAkSaram anatyakSaram liyA, nAmasama kara liyA, ghoSasama kara amvAiddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM avyAviddhAkSaram askhalitam liyA, jise vaha hona, adhika yA viparyasta avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNa- amIlitam avyatyAnaMDitaM pratipUrNa akSara rahita, askhalita, anya varNoM se ghosaM kaMThoDhavippamukkaM guruvAyaNo- pratipUrNaghoSaM kaNThoSThavipramuktaM guru- amizrita, anya granthoM ke vAkyoM se amizrita, vagayaM, se NaM tattha vAyaNAe vAcanopagataM, tat tatra vAcanayA pratipUrNa, pratipUrNa ghoSayukta, kaNTha aura hoTha se pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAe, pracchanayA parivartanayA dharmakathayA, no nikalA huA tathA guru kI vAcanA se prApta no annuppehaae| kamhA? aNuva- anuprekSayA / kasmAt ? anupayogo hai| vaha usa [adhyayana pada] ke adhyApana, prazna, ogo davamiti kaTu // dravyamiti kRtvaa| parAvartana aura dharma kathA meM pravRtta AgamataH Jain Education Intemational Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 624. negamassa ego aNuvautto Agamao ege davvanyaNe, doNi aNuvattA Agamao doNi davyajbhaSaNAI, tiNi aNuvauttA Agamao tiSNi davvajbhayaNAI, evaM jAvaiyA aNuvattA tAvaiyAI tAI negamassa Agamao bhaya gaaii| evameva yavahArasta vi saMgahassa ego vA aNegA vA aNuutto vA aNuvattA vA Agamao davaNe vA davyayaNANi vA se ege davvajbhayaNe / ujjusuyassa ego aNuvautto Agamao ege dabvabhaSaNe, puhataM necchai tinhaM saddanayANaM jANae aNuvautte avatthU / kamhA ? jai jANae aNuvause na bhava se taM Agamao davaNe || 1 625. se kiM taM noAgamao davvajbhayaNe ? noAgamao davvajbhayaNe tivihe paNa te taM jahA jAnaga sarIradazvazkapaNe bhaviyasarIra bambambhapaNe jANagasarIra-maviya sarIra-vatiritte davvajbhayaNe || naMgamasya eko anupayuktaH AgamataH ekaM prAdhyayanam anupayuktau Agamato dve dravyAdhyayane, trayaH anupapuratA Agamata: trINi pracyAdhyayanAni evaM yAvanto anupayuktAH tAvanti tAni naigamasya Agamato vyAdhyayanAni evameva vyavahArasyApi / saMgrahasya ekaH vA aneke vA anupayuktaH vA anupayuktAH vA Agamato dravyAdhyayanaM vA dravyAdhyayanAni vA tad ekaM dravyAdhyayanam / RjusUtrasya ekaH anupayuktaH AgamataH ekaM dravyAdhyayanam, pRthaktvaM necchati / trayANAM zabdanayAnAM anupayukta avastu kasmAt ? yadi zaH anupayukta na bhavati / tadetad Agamato dravyAdhyayanam / / w atha kiM tad noAgamato dravyAdhyayanam ? noAgamato dravyAdhyayanaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA jJazarIradravyAdhyayanaM bhavyazarIradravyAdhyayanaM harArIra bhavyazarIra-vyatiriktaM ivyAdhyayanam / 626. se kiM taM jANagasarIradavva atha kimbazarIrasyAdhyayanam ? jbhayaNe ? jANagasarIradavvajbhayaNe jJazarIradravyAdhyayanam adhyayanam - ajjhayaNe ti payatthAhigAra jANagassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuyacAviya catadehaM jIvaviSvaja sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA nisohiyAgayaM vA siddha silAtalagayaM vA pAsitA NaM koI baenjAaho NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTTheNaM bhAveNaM ajjhayaNetti iti padArthAdhikArajJasya yat zarIraka vyapagata cyuta-cyAvita tyaktadehaM jIvavigrahI zayyAgataM vA saMstArataM vA niSIdhikAgataM yA siddhazilAtalagataM vATyA ko'pi vadet aho ana zarIrasamuckRpeNa jinaviSTena bhAga adhyayanam iti padam AkhyAtaM prajJApitaM prarUpitaM darzitaM nirdAzatama aNuogadArAI dravya adhyayana hai / vaha anuprekSA meM pravRtta nahIM hotA kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI pravRtti se hotA hai| 624. naigama naya kI apekSA eka anupayukta vyakti AgamataH eka dravya adhyayana hai, do anupayukta vyakti AgamataH do dravya adhyayana haiM, tIna anupayukta vyakti AgamataH tIna dravya adhyayana haiN| isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM naigamanaya kI apekSA utane hI AgamataH dravya adhyayana haiM / isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA bhI jitane anupayukta vyakti haiM utane hI Agamata: dravya adhyayana haiM / saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti hai athavA aneka anupayukta vyakti haiM, AgamataH eka dravya adhyayana hai athavA aneka dravya adhyayana haiM, vaha eka dravya adhyayana hai / RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta vyakti AgamataH eka dravya adhyayana hai / bhinnatA use iSTa nahIM hai / " tIna nava [zabda samabhirUda, evaMbhUta] kI apekSA anupayukta jJAtA avastu hai kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta nahIM hotA / vaha AgamataH dravya adhyayana hai / 625. vaha noAgamataH dravya adhyayana kyA hai ? noAgamataH dravya adhyayana ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise--jJazarIra dravya adhyayana, bhavyazarIra dravya adhyayana, jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya adhyayana / 626. vaha jJazarIra dravya adhyayana kyA hai ? jazarIra dravya adhyayana isa arthAdhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo zarIra acetana, prANa se cyuta, kisI nimitta se prANacyuta kiyA huA, upacaya rahita aura jIva vipramukta hai use zayyA, bichaune zmazAnabhUmi yA siddhazilAtala para dekhakara koI kahe - Azcarya hai isa paudgalika zarIra ne jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra adhyayana isa pada kA AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana " Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa : sUtra 624-631 356 payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM upadazitam / yathA ko dRSTAnta: ? kiyA hai| jaise-koI dRSTAnta hai ? [AcArya daMsiyaM nidaMsiyaM uvadaMsiyaM / jahA ayaM madhukumbhaH AsIt, ayaM ghRtakumbha: ne kahA- isakA dRSTAnta yaha hai] yaha madhughaTa ko diLaMto? ayaM mahukuMbhe AsI, AsIt / tadetad jJazarIradravyA- thA, yaha ghRtaghaTa thaa| vaha jJazarIra dravya ayaM ghayakaMbhe aasii| se taM jANaga- dhyayanam / adhyayana hai| sarIradabvajjhayaNe // 627. se ki taM bhaviyasarIradabva- atha ki tad bhavyazarIradravyAdhyaya- 627. vaha bhavyazarIra dravya adhyayana kyA hai ? bhayaNe? bhaviyasarIradavvajjhayaNe nam ? bhavyazarIradravyAdhyayanama-yo bhavyazarIra dravya adhyayana garbha kI pUrNAvadhi -je jIve joNijammaNanikkhaMte jIvo yonijanmaniSkrAntaH anena caiva se nikalA huA jo jIva isa prApta paudgalika imeNaM ceva AdattaeNaM sarIra- Adattakena zarIrasamucchayeNa jinadiNTena zarIra se adhyayana isa pada ko jina dvArA samussaeNaM jiNadiTTeNaM bhAveNaM bhAvena adhyayanam iti padam eSyat- upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM sIkhegA, ajjhayaNe ti payaM seyakAle kAle zikSiSyate, na tAvat zikSate / vartamAna meM nahIM sIkhatA hai taba taka vaha bhavyasikkhissai, na tAva sikkhi| yathA kaH dRSTAntaH ? ayaM madhukumbhaH zarIra dravya adhyayana hai / jaise koI dRSTAnta jahA ko diLaMto? ayaM mahakaMbhe bhaviSyati, ayaM ghRtakumbhaH bhaviSyati / hai ? [AcArya ne kahA-isakA dRSTAnta yaha bhavissai, ayaM ghayakabhe bhvissi| tadatad bhavyazarAradravyAdhyayanam / hai] yaha madhughaTa hogA, yaha ghRtaghaTa hogaa| vaha se taM bhaviyasarIradavvajjhayaNe / / bhavyazarIra dravya adhyayana hai| 628. se ki taM jANagasarIra-bhaviya- atha kiM tad jJazarIra-bhavyazarIra- 628. vaha jJazarIra bhavya zarIra vyatirikta dravya sarIra-vatiritte davvajjhayaNe? vyatiriktaM dravyAdhyayanam ? jJazarIra- adhyayana kyA hai ? jANagasarIra-bhaviyasarIra-vatiritte __bhavyazarIra-vyatiriktaM dravyAdhyayanam - jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya davvajjhayaNe-pattaya-potthaya- patraka-pustaka-likhitam / tadetad adhyayana-patra aura pustakoM meM likhita lihiyaM / setaM jANagasarIra-bhaviya- jJazarIra-bhavyazarIra-vyatiriktaM dravyA- adhyayana / vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta sarIra-vatiritte dvvjjhynne| se dhyayanam / tadetad noAgamato dravyA- dravya adhyayana hai| vaha noAgamataH dravya taM noAgamao dvjjhynne| se dhyayanam / tadetad dravyAdhyayanam / adhyayana hai| vaha dravya adhyayana hai| taM dvjjhynne|| 626. se ki taM bhAvajjhayaNe? atha kiM tad bhAvAdhyayanam ? bhAvajjhayaNe duvihe paNNate, taM bhAvAdhyayanaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathAjahA-Agamao ya noAgamao Agamatazca noAgamatazca / 629. vaha bhAva adhyayana kyA hai ? bhAva adhyayana ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-AgamataH aura noAgamataH / 630.se ki taM Agamao bhAvajjhayaNe? atha ki tad Agamato bhaavaadhyynm| 630. vaha AgamataH bhAva adhyayana kyA hai? Agamao bhAvajjhayaNe-jANae Agamato bhAvAdhyayanam jJaH upa Agamata: bhAva adhyayana-jo jAnatA hai uvutte| se taM Agamao yuktH| tadetad Agamato bhAvA aura usake artha meM upayukta hai| vaha AgamataH bhAvajjhayaNe // dhyayanam / bhAva adhyayana hai| 631. se ki taM noAgamao bhAva atha ki tad noAgamato bhAvA- 631. vaha noAgamataH bhAva adhyayana kyA hai ? jjhayaNe ? noAgamao bhAva- dhyayanam ? noAgamato bhAvAdhyaya noAgamataH bhAva adhyayanajjhayaNegAhAgAthA gAthAajjhappassANayaNaM, adhyAtmasyAnayanaM, jisase adhyAtma [citta] kA Anayana hotA kammANaM avacao uvaciyANaM / karmaNAmapacayaH upacitAnAm / hai, pUrva saMcita karma kSINa hote haiM aura nae aNuvacao ya navANaM, anupacayazca navAnAM, karmoM kA saMcaya nahIM hotA isalie AcArya tamhA ajjhayaNamicchati // 1 // tasmAdadhyayanamicchanti / / 1 / / ko use adhyayana kahanA iSTa hai| vaha Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 aNuogadArAI se taM noAgamao bhAvajjhayaNe / se tadetad noAgamato bhAvAdhyayanam / taM bhaavjjhynne| se taM ajjhynne|| tadetad bhAvAdhyayanam / tadetad adhyynm| noAgamata: bhAva adhyayana hai|' vaha bhAva adhyayana hai| vaha adhyayana hai| 632. se kitaM ajjhINe? ajhoNe atha kiM tad akSINam ? akSINaM 632. vaha akSINa kyA hai ? cauvihe paNNatte, taM jahA-nAma- caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-nAmAkSINaM akSINa ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaisejjhoNe ThavaNajhINe davvajjhINe sthApanAkSINaM dravyAkSINaM bhAvAkSINam / nAma akSINa, sthApanA akSINa, dravya akSINa bhAvajjhINe // aura bhAva akSINa / 633. nAma-DhavaNAo gyaao|| nAma-sthApane gate / 633. nAma sthApanA pUrvavat jJAtavya haiN| [dekheM sU. 9-11] / 634. se ki taM davvajjhINe? davva- atha kiM tad drvyaakssiinnm| 634. vaha dravya akSINa kyA hai ? jhoNe duvihe paNNatte, taM jahA-- dravyAkSINaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA dravya akSINa ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseAgamao ya noAgamao y|| Agamatazca noAgamatazca / Agamata: aura noAgamataH / 635. se kitaM Agamao davvajjhINe? atha kiM tad Agamato dravyA- atha kiM tad Agamato dravyA 635. baha Agamata: dravya akSINa kyA hai ? Agamao davvajhINe-jassa NaM kSINam ? Agamato dravyAkSINam - Agamata: dravya akSINa-jisane akSINa ajjhoNe tti padaM sikkhiyaM ThiyaM yasya akSINam iti padaM zikSitaM yaha pada sIkha liyA, sthira kara liyA, cita jiyaM miyaM parijiyaM nAmasamaM ghosa- sthitaM citaM mitaM paricitaM nAmasamaM kara liyA, mita kara liyA, paricita kara samaM ahINakkharaM aNaccakkharaM ghoSasamam ahInAkSaram anatyakSaram liyA, nAmasama kara liyA, ghoSasama kara avvAiddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM avyAviddhAkSaram askhalitam amIli liyA, jise vaha hIna, adhika yA viparyasta avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNa- tam avyatyAneDitaM pratipUrNa pratipUrNa akSara rahita, askhalita, anya vargoM se ghosaM kaMTho?vippamukkaM guruvAyaNo- ghoSaM kaNThoSThavipramuktaM guruvAcanopagataM, amizrita, anya granthoM ke vAkyoM se amizrita, dhagayaM, se NaM tattha vAyaNAe tat tatra vAcanayA pracchanayA parivarta pratipUrNa, pratipUrNa ghoSa yukta, kaNTha aura hoTha pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAe, nayA dharmakathayA, no anuprekSayA / se nikalA huA tathA guru kI vAcanA se prApta no aNuppehAe / kamhA? aNuva- kasmAt ? anupayogo dravyamiti / hai / vaha usa [akSINa pada] ke adhyApana, prazna, ogo davamiti kaTu // kRtvA / parAvartana aura dharmakathA meM pravRtta AgamataH dravya akSINa hai| vaha anuprekSA meM pravRtta nahIM hotA kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI pravRtti se zUnya) hotA hai| 636. negamassa ego aNuvautto Aga- negamasya ekaH anupayuktaH Agamata: 636. naigamanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti mao ege davvajjhoNe, doNi eka dravyAkSINam, dvau anupayukto Agamata: eka dravya akSINa hai| do anupayukta aNuvauttA Agamao doNNi dabva- Agamatodve dravyAkSINe, trayaH anupa- vyakti AgamataH do dravya akSINa haiM, tIna jjhINAI, tiNi aNuvauttA yuktAH Agamata: trINi dravyAkSINAni, anupayukta vyakti Agamata: tIna dravya akSINa Agamao tiNNi davvajjhINAI, evaM yAvantaH anupayuktA: tAvanti haiN| isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM evaM jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyAiM tAni naMgamasya Agamato dravyAkSI- naMgamanaya kI apekSA utane hI AgamataH dravya tAI negamassa Agamao davvajjhI- nnaani| evameva vyavahArasyApi / akSINa haiN| nnaaii| evameva vavahArassa vi| saGgrahasya ekaH vA aneke vA ___ isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA bhI saMgahassa ego vA aNegA vA aNa- anupayuktaH vA anupayuktAH vA Agamato jitane anupayukta vyakti haiM utane hI AgamataH vautto vA aNuvauttA vA Agamao dravyAkSINaM vA dravyAkSINAni vA tad dravya akSINa haiN| davyajjhINe vA davvajjhINANi vA eka dravyAkSINam / RjusUtrasya ekaH saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti se ege dvvjjhiinne| ujjasyassa anupayuktaH Agamata: eka dravyAkSINam, hai athavA aneka anupayukta vyakti haiM, Agamata: Jain Education Intemational Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa sUtra 632-639 ego aNuvauto Agamao ege dIrNa, puhataM necchatirahaM aNuvautte sahanayANaM jANae avatthU / kamhA ? jai jANae aNuvaDate na bhava se taM Agamao dambaraNe // 637. se ki taM noAgamao dayabhIge ? nobrAgamao davvaNe tivihe paNNatte, taM jahA jANagasarIradavvajbhoNe bhaviyasarIra davvajbhoNe darabhoNe jANagasarIra-bhaviya sarIravatirite dadhvambhINe || vA 639. se ki taM bhaviyasarIradasyapaNe ? bhaviyasarIradavvINeje jIve joNijammaNanikkhate imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasa mussaeNaM jiNa diTTheNaM bhAveNaM ajjhINe tti payaM seyakAle sikkhissai, na tAva sikkha / jahA ko diTThato ? ayaM mahakuMbhe bhavisns ayaM dhayakuMbhe bhavissai / se taM bhaviyasarIradavva prabho // pRthaktvaM necchati / trayANAM zabdanayAnAM anupayukta avastu kasmAt ? yadi jJaH anupayuktaH na bhavati / tadetad Agamato dravyAkSINam / atha 638. se ki taM jANagasarIradavyajjhoNe ? jANagasarIradavvajjhINe- kSINam ? ambho ti patthAhigArajANa gassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuyacAviya cattadehaM jIvavippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM nisIhiyAgayaM vA siddhasilAtalagayaM yA pAsitA NaM koi vaenjA aho NaM imeNaM sarIrasamussaevaM jiNadiNaM bhAveNaM ambhINe ti payaM AcaviyaM paNNaviyaM parUviyaM siyaM niyaMsi ubaraMsi jahA kovito? ayaM mahakuMbhe AsI ayaM cayame Aso se taM jANaga sarIradavvINe || atha kiM tad noAgamato dravyAsoNam ? nAgamato impAlIgaM trividhaM prajJaptaM yadyathA-- jJazarIradravyAkSINaM bhavyazarIradravyAkSINaM zarIra bhavya zarIra-vyatiriktaM ityA kSINam / kiM tajjJazarIradravyAzarIradravyAsInam akSINam iti padArthAdhikArajJasya yat zarIrakaM vyapagata cyuta-cyAvita-tyaktadehaM jIvaviprahINaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA niSIdhikAgataM vA siddhazilAtalagataM vA dRSTvA ko'pi vayet aho manena zarIrasamuSTapeya minaviSTena bhAvena akSINam ili padam AkhyAtaM prajJApitaM prarUpita vazitaM nizitam upadazitam yathA kaSTAnta ? ayaM madhukumbhaH AsIt ayaM ghRtakumbhaH AsIt / tadetad [zazarIratyAkSINam / atha ki tad bhavyazarIradravyAzrIgama ? bhavyazarIrahandAkSINamayaH jIvaH yonijanmaniSkrAntaH anena caiva Adasakena zarIrasamucchrayeNa jinaviSTena bhAvena akSoNam iti padam eSyatkAle zikSiSyate, na tAvata zikSate / yathA kaH dRSTAntaH ? ayaM madhukumma bhaviSyati, ayaM ghRtakumbhaH bhaviSyati / madhyazarIra vyAkSINam / 361 eka dravya akSINa hai athavA aneka dravya akSINa haiM, vaha eka dravya akSINa hai| RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta vyakti AgamataH eka dravya akSINa hai| bhinnatA use iSTa nahIM hai / tIna zabdanayoM [zabda samabhiru evaMbhUta] kI apekSA anupayukta jJAtA avastu hai kyoMki yadi koI hai to vaha anupayukta nahIM hotA / vaha AgamataH dravya akSINa hai / 637. vaha noAgamataH dravya akSINa kyA hai ? noAgamataH dravya akSINa ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- jJazarIra dravya akSINa, bhavyazarIra dravya akSINa, jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya akSINa / 638 vaha jJazarIra dravya akSINa kyA hai ? jJazarIra dravya akSINa-akSINa isa pada ke adhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo zarIra acetana, prANa se cyuta, kisI nimitta se prANa cyuta kiyA huA, upacaya rahita aura jIva vipramukta hai use zayyA, bichaune, zmazAnabhUmi yA siddhazilAtala para dekhakara koI kahe Azcarya hai isa paudgalika zarIra ne jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra "akSINa" isa pada kA AkhyAna, prajJApana prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA hai| jaise koI dRSTAnta hai? [AcArya ne kahA- isakA dRSTAnta yaha hai ] yaha madhughaTa thA, yaha ghRtaghaTa thaa| vaha jJazarIra dravya akSINa hai / 639. vaha bhavyazarIra dravya akSINa kyA hai ? bhavyazarIra dravya akSINa-garbha kI pUrNAvadhi se nikalA huA jo jIva isa prApta paudgalika zarIra se akSINa isa pada ko jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM sIkhegA, vartamAna meM nahIM sIkhatA hai taba taka vaha bhavyazarIra dravya akSINa hai / jaise--koI dRSTAnta hai ? [AcArya ne kahA isakA dRSTAMta yaha hai yaha madhughaTa hogA, yaha ghRtaghaTa hogaa| vaha bhavyazarIra dravya akSINa hai / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 640. se ki taM jANagasarIra bhaviya sarIra-vatiritte davaNe ? jANagasarIra bhaviya sarIra vatiritte davvajbhoNe - savyAgAsaseDhI / se taM jANagasarIra-bhaviyasarIra vatiritte davvajbhINe / noAgamao davbaroNe davvINe // se taM se taM 641. se ki taM bhAvajbhoNe ? bhAvauNe duhe paNNale taM jahA Agamao ya noAgamao ya // - 642. se ki taM Agamao bhAvajbhoNe? Agamao bhAvajjhINe-jANae ubale / se taM Agamao bhAvakIrNa || 643. se ki taM noAgamao bhAvakoNe ? noAgamao bhAvambhoNe gAhA jaha dIvA dovasayaM, pappae so ya dippae dIyo / dIvasamA AyariyA, dippaMti paraM ca dIveMti ||1|| se taM noAgamao bhaavkiirnn| se taM bhAvakjhoNe se taM avajhINe / / 644. se ki taM Ae ? Ae cauNyihe paNNatte, taM jahAnAmAe uvaNAe dabAe bhASAe / 645. nAma-duvaNAo gayAo // 646. se kise dabAe ? davAe duvihe paNNatte, taM jahA - Agamao ya noAgamao ya // 647 se ki taM Agamao dabAe ? Agamamo dabAe jassa NaM Ae tti padaM siliye ThiyaM jayaM ma parijiyaM nAmasamaM ghosasamaM atha kiM tad jJazarIra bhavyazarIravyatiriktaM dravyAkSINam ? jJazarIrabhavyazarIra vyatiriktaM dravyAkSINam - sarvAkAzazreNiH / tadetad jJazarIrabhavyazarIra-vyatiriktaM dravyAkSINam / tadetad noAgamato dravyAkSINam / yAkSoNam / tadeta aba ki tad bhAvAzINam ? bhAvAkSINaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA Agamatazca noAgamatazca / atha ki tad Agamato bhAvAkSINama ? Agamato bhAvAkSINam jJaH upayuktaH / tadetad Agamato mAyAkSINam / atha ki tad noAgamato bhAvAkSINam ? nobhAgamato bhAvAzINam gAthA yA dIpA pradIpyate sa ca dIpyate dIpaH / dIpasamA AcAryA:, dIpyante paraJca dIpayanti // tadetad noAgamato bhAvAkSINam / tadetad bhAvAkSINam / akSINam / tadetad atha kisa Aya ? AyazcatuvidhaH prajJaptaH, tadyathA nAmAya: sthApanAya dravyAyaH bhAvAya: / nAma sthApane gate / atha ki sa dravyAyaH ? dravyAyaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA Agamatazca noAgamatazca / atha ki sa Agamato dravyAyaH ? Agamato dravyAya: yasya AyaH iti padaM zikSitaM sthitaM citaM mitaM paricitaM nAmasamaM ghoSasamam ahInAkSaram aNuogadArA 640. vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya akSINa kyA hai ? jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya akSINa sarva loka- aloka rUpa sampUrNa AkAza kI zreNI akSINa hotI hai| vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya akSINa hai / vaha noAgamataH dravya akSINa hai / vaha dravya akSINa hai| * 641. vaha bhAva akSINa kyA hai ? bhAva akSINa ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseAgamataH aura noAgamataH / 642. vaha AgamataH bhAva akSINa kyA hai ? AgamataH bhAva akSINa-jo jAnatA hai aura usake artha meM upayukta hai| vaha AgamataH bhAva akSINa hai / " 643. vaha noAgamataH bhAva akSINa kyA hai ? noAgamataH bhAva akSINagAthA jaise dIpa se saiMkar3oM dIpa pradIpta hote haiM phira bhI vaha svayaM dIpta rahatA hai, bujha nahIM jAtA / dIpa kI bhAMti AcArya dUsaroM ko pradIpta karate haiM phira bhI svayaM pradIpta rahate haiN| vaha noAgamataH bhAva akSINa hai| vaha bhAva akSINa hai / vaha akSINa haiM / 644. vaha Aya kyA hai ? Aya ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaise--nAma Aya, sthApanA Aya, dravya Aya aura bhAva Aya / 645. nAma sthApanA pUrvavat jJAtavya haiN| [dekheM sU. 9-11] / 646. vaha dravya Aya kyA hai ? dravya Aya ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseAgamataH aura noAgamataH / 647. vaha AgamataH dravya Aya kyA hai ? AgamataH dravya Aya- jisane Aya yaha pada sIkha liyA, sthira kara liyA, cita kara liyA, mita kara liyA, paricita kara liyA, Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa : sUtra 640-650 ahINazvaraM aNavakraM avAdaddhakkharaM akvaliyaM amiliyaM avacyAmeliyaM paripuSNaM paripuraNa posaM kaMThoTTayamuk guruyAyaNo vagayaM se NaM tasya vAcaNAe pucchaNA pariyaTTaNAe dhammakahAe, no aNuhAe / kamhA ? aNuvaogo davyamiti kaTTu // 648. negamassa ego avaDato Agamao ege dabAe, doNi aNavattA Agamao doNNi davvAyA, tiSNi aNuvautA Agamao tiNa davvAyA, evaM jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyA te negamassa Agamao davvAyA / evameva vavahArassa vi / saMgrahasta ego vA aNegA vA aNuyato vA aNuvattA vA Agamao davAe vA davvAyA vA se ege davvAe / ujjusuyassa ego aNuvautto Agamao ege davvAe, puhattaM necchai / tinhaM sahanayANaM jANae aNuvause avatthU kamhA ? jai jANae aNuvautte na bhavai / se taM Agamao davvAe // 646. se ki taM nAgamao davAe ? noAgamao davAe tivihe paNNale, taM jahA jANagasarIradavvAe bhaviyasarIradavAe jANagasarIra-maviyasarIra vatirite davvAe || 650. se ki taM jANaNasarIradagyAe ? jANa sarIradavvAe - Ae tti payatyAhigAra jANagassa jaM sarIrayaM anatyakSaram avyAviddhAkSaram askhalitam amolinam avyatyAaMDitaM pratipUrNa pratipoSaNThoSTha vitramuktaM guruvAghanopagataM sa tatra vAcanayA pracchanayA parivartanayA dharmakathayA, no anuprekSayA / kasmAt ? anupayogo dravyamiti kRtvA / naigamasya eka: anupayuktaH AgamataH eko dravyAya:, dvau anupayuktau Agamato dvau dravyAyo, trayaH anupa yuktA: AgamatastrayaH dravyAyAH evaM yAvantaH anupayuktA: tAvantaste naigamasya Agamato dravyAyAH / evameva vyavahArasyApi / saGgrahasya ekaH vA aneke vA anupayuktaH vA anupayuktAH vA Agamato dravyAyaH vA dravyAyA: vA sa eko dravyAya: / RjusUtrasya eka: anupayukta: AgamataH eko dravyAya:, pRthaktvaM necchati / trayANAM zabdanayAnAM jJaH anupayuktaH avastu / ? yadi jJaH anupayukta: kasmAt bhavati / sa eSa Agamato dravyAyaH / na atha kisa noAgamato dravyAyaH ? noAgamato dravyAyastrividhaH prajJaptaH, tadyathA jJazarIradravyAyaH bhavyazarIradravyAya: jJazarIra bhavyazarIra vyatirikto dravyAyaH / atha ki sa jJazarIradravyAya ? jJazarIradravyAyaH- AyaH iti padArthAdhikArajJasya yat zarIrakaM vyapagata nAmasama kara liyA, ghoSasama kara liyA, jise vaha hIna, adhika yA viparyasta akSara rahita asthatiyoM se mizrita, anya granthoM ke vAkyoM se amita pratipUrNa pratipUrNa ghoSayukta kaNTha aura hoTha se nikalA huA tathA guru kI vAcanA se prApta hai| vaha usa [Aya pada ] ke adhyApana, prazna, parAvartana, aura dharmakathA meM pravRtta AgamataH dravya Aya hai / vaha anuprekSA meM pravRtta nahIM hotA kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI pravRtti se zUnya) hotA hai / 648. naigamanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti AgamataH eka dravya Aya hai. do anupayukta vyakti AgamataH do dravya Aya haiM, tIna anupayukta vyakti AgamataH tIna dravya Aya haiN| isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM naigamanaya kI apekSA utane hI AgamataH dravya Aya haiN| isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA bhI jitane anupayukta vyakti haiM utane hI AgamataH dravya Aya haiN| saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti hai athavA aneka anupayukta vyakti haiM / AgamataH eka dravya Aya hai athavA aneka dravya Aya haiM, vaha eka dravya Aya hai| RjusUtranaya juna kI apekSA eka anupayukta vyakti AgamataH eka dravya Aya hai| bhinnatA use iSTa nahIM hai / tInoM za danayoM [zabda, samabhirUr3ha evaMbhUta ] kI apekSA anupayukta jJAtA avastu hai, kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta nahIM hotaa| vaha AgamataH dravya Aya hai / 649. vaha noAgamataH dravya Aya kyA hai ? noAgamataH dravya Aya ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise jJazarIra dravya Aya, bhavyazarIra dravya Aya, jazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya Aya / 650. vaha jazarIra dravya Aya kyA hai ? jJazarIra dravya Aya -Aya isa pada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo zarIra -- Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 yagaya pa cAvayavattadehaM jIvayAta jIvaviprahINaM vipana sejjAyaM vA saMcAramayaM vA saMskAragata vA niyIvA nisohiyAgayaM vA siddhasilA dhikAgataM vA siddhazilAtalagataM vA salaga vA pAsitA NaM koI dRSTvA ko'pi vadet ahI ane baenjA aho NaM imeNaM sarIra- zarIrasamurAyeNa niviSTena bhAvena samussaeNaM jiNadiNaM bhAveNaM AyaH iti padam AkhyAtaM prajJApitaM Ae ti payaM ApaviyaM paNNaviprarUpitaM daza nizitam upadarza tam yA kA ? artha madhukumbhaH AsIt, ayaM ghRtakumbhaH AsIt sa eva nagarI-drayAH / paruviyaM daMtiyaM niyaMkhiyaM uvadaMsiyaM jahA ko diTThato ? ayaM mahukuMbhe AsI, ayaM vakuMbhe AsI se taM jANagasarIradavvAe | 1 651. se kiM taM bhaviyasaroradavvAe ? bhaviyasarIradavvAe je jIve joNijammaNanikkhate imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNa diTTheNaM bhAveNaM Ae ti pa seya kAle sivikhassa, na tAva sikkha jahA ko diTThato ? ayaM mahukuMbhe bhavissa, ayaM cavakuMbhe bhavissa se taM bhaviyasarIravasyAe || 652. se ki taM jANagasarIra bhaviya saroravatiritaM dabAe ? jANaga sarIra bhaviyasarIra vatiritte davvAe tivihe paNNatte, taM jahA loie kuppAvayaNie loguttarie // 653. se kiM taM loie ? loie tivihe paNNatte, taM jahA - sacitte acitte mI // 654. se kiM taM sacitte ? sacitte tivihe paNNatte, taM jahA-dupayANaM cappA apayA dupadhANaM dAsANaM dAsINaM cadhvayANaM AsANaM havINaM, apayANaM aMvANaM aMbADagANaM Ae se taM sacite // 655. se ki taM acitte ? avilesuvaNa rayaya-maNi-motiya-saMkha silavAlasarapaNANaM saMta-sAra atha ki sa bhavyazarIradravyAyaH ? bhavyazarIradravyAyaH- yaH jIvo yonijanmaniSkrAntaH anena caiva Adattakena zarIrasamucchrayeNa jinadiSTena bhAvena AyaH iti padam eSyatkAle zikSitena tAvat zikSA kaH vRSTAntaH ? ayaM madhukumbhaH bhaviSyati, ayaM ghRtakumbha: bhaviSyati / sa eSa bhavyazarIradravyAyaH / atha ki sa jJazarIra bhavyazarIravyatirikto dravyAyaH ? jJazarIrabhavyazarIra-vyaktirikto dravyAyastrividhaH prajJaptaH, tadyathA - laukika: prAcanikaH sokotarika: / atha kiM sa laukikaH ? laukikastrividhaH prajJaptaH, tadyathA-- sacittaH acittaH mizrakaH / atha ki sa sacittaH ? sacittastrividhaH prajJaptaH, tadyathA - dvipadAnAM catuSpadAnAm apadAnAm / dvipadAnAm - dAsAnAM dAsInAm, catuSpadAnAmnAM hastinAm apakSanAm AmrANAm, AmrAtakAnAm Aya: / sa eSa sacittaH / - atha kiM sa acittaH ? acitta:suvarNa rajata-maNi mauktika zaGkha-zilApravAla- raktaratnAnAM aNuogadArAI acetana prANa se cyuta, kisI nimitta se prANa cyuta kiyA huA, upacaya rahita aura jIva vipramukta hai use zayyA bijhane mAnabhUmi yA siddhazilAtala para dekhakara koI kaheAzcarya hai isa paudgalika zarIra ne jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra Aya isa pada kA AkhyAna, prajJApana prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA hai| jaise koI dRSTAnta hai ? [AcArya ne kahA isakA dRSTAnta yaha hai ] yaha madhughaTa thA, yaha ghRtaghaTa thaa| vaha jJazarIra dravya Aya hai / 651. vaha bhavyazarIra dravya Aya kyA hai ? bhavyazarIra dravya Aya - garbha kI pUrNAvadhi se nikalA huA jIva isa prApta paudgalika zarIra se Aya isa pada ko jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM sIkhegA, vartamAna meM nahIM sIkhatA hai taba taka vaha bhavyazarIra dravya Aya hai| jaise koI dRSTAnta hai ? [AcArya ne kahA - isakA dRSTAnta yaha hai ] yaha madhupaTa hogA, yaha pRtapaTa hogaa| vaha bhavyazarIra dravya Aya hai / 652. vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya Aya kyA hai ? jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya Aya ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise laukika, kuprAvacanika aura lokottarika / 653. vaha laukika dravya Aya kyA hai ? laukika dravya Aya ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- sacitta, acitta aura mizra / 654. vaha sacitta laukika dravya Aya kyA hai ? sacitta laukika dravya Aya ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise dvipada catuSpada aura apada / dvipada- dAsa, dAsI kI Aya / catuSpada - azva, hAthI kI Aya / - Ama aura AmrAtaka [ Amer3A ] kI Aya / vaha sacitta laukika dravya Aya hai / apada 655 vaha acitta laukika dravya Aya kyA hai ? acitta laukika dravya Aya- suvarNa, rajata, maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla, raktaratna Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa : sUtra 651-661 sAvaejjarasa Ae se taM acitte // 656. se kiM taM mIsae ? mIsaedAsANaM dAsINaM AsANaM hatthINaM samAbhariyA ujjAkiyANaM aae| se taM mIsae / se taM loie // 657. se kiM taM kuppAvayaNie ? kuppAtivihe paNNatte, taM jahAsacite acite mIsae || 658. se ki taM sacitte ? sacitta tivihe paNNatte, taM jahA- dupayANaM cappayANaM apayANaM / dupadhANaM dAsANaM dAsINaM, cauppayANaM AsANaM kRtbINa, apayANaM aMbANaM aMbADagANaM Ae / se taM sacitte // 656. se ki ta avile ? avisuvaNNa-rayaya-maNi- mottiya saMkhasilavAla rattarayaNAnaM saMta-sArasAvaejjassa aae| se taM acitte // 660. se ki taM mosae ? mosae dAsANaM dAsINaM AsANaM hatthINaM samAbhariyA ujjAlaMkiyANaM Ae / se taMmIsae / setaM kuppAvayaNie / 661. se ki taM loguttarie ? loguttarie tivihe paNNatte, taM jahA -- sacile apile mosae / svApateyasya AyaH / sa eSa acittaH / atha kiM sa mizraka: ? mizraka:dAsAnAM dAsInAm azvAnAM hastinAM samAmRtAto dyAlaMkRtAnAm yaH sa eSa mizrakaH / sa eSa laukikaH / atha kiM sa kuprAvacanika: ? kRprAvayanistrividha: prajJaptaH, tadyathA sacittaH acittaH mizrakaH / atha kisa sacittaH ? sacittastrividhaH prajJaptaH, tadyathA dvipadAnAM catuSpadAnAm apdaanaam| dvipadAnAm - dAsAnAM dAsInAm, catuSpadAnAm azvAnAM hastinAm apadAnAm - AmrANAm AmratikAnAm Aya: / sa eSa sacittaH / atha kisa acitta ? acittaH suvarNa rajata-maNi-motika zinA prabAla-samAna sat-sAra-svApateyasya Aya: / sa eSa acittaH / . atha ki sa mizraka: ? mizraka:vAsAnAM dAsInAm azvAnAM hastinAM samAnRtAtoyAkRtAnAm AyA sa eSa mizrakaH / sa eSa kuprAvacanikaH / atha kiM sa lokottarika: ? lokottarikastrividhaH prajJaptaH tadyathA-- sacittaH acittaH mizrakaH / 365 tathA zreSTha, sugandhita dravya evaM dAna bhoga Adi ke lie svApateya (svAdhInatA pUrvaka vyaya kie jAne vAle dhana ) kI Aya hai / " 656. vaha mizra laukika dravya Aya kyA hai ? mizra laukika dravya Aya -AbharaNa aura Atodya [paTaha, jhallarI Adi ] se alaMkRta dAsa, dAsI, azva, hAthI Adi kI Aya / vaha mizra laukika dravya Aya hai / vaha laukika dravya Aya hai / 657. vaha kuprAvacanika dravya Aya kyA hai ? kuprAvacanika dravya Aya ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- sacitta, acitta aura mizra / 658. vaha sacitta kuprAvacanika dravya Aya kyA hai ? sacitta kuprAvacanika dravya Aya ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- dvipada, catuSpada aura apada / dvipada dAsa, dAsI kI Aya / catuSpada azva, hAthI kI Aya / apada- Ama, AmrAtaka [ Amer3A ] kI aay| vaha sacitta kuprAvacanika dravya Aya hai / 659. vaha acitta kuprAvacanika dravya Aya kyA hai ? ati prAcanika dravya Aya suvarNa rajata, maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla, raktaratna tathA zreSTha, sugandhita dravya evaM dAna bhoga Adi ke lie svApateya (svAdhInatA pUrvaka vyaya kie jAne vAle dhana ) kI Aya / vaha acitta kuprAvacanika dravya Aya hai / 660. vaha mizra kuprAvacanika dravya Aya kyA hai ? mizra kuprAvacanika dravya Aya --- AbharaNa aura Atoya [paTa, tarI Adi se akRtadAsadAsI azva-hAthI Adi kI Aya / vaha mizra kuprAvacanika dravya Aya hai / vaha kuprAvanika dravya Aya hai / 661. vaha lokottarika dravya Aya kyA hai ? lokottarika dravya Aya ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise - sacitta, acitta aura mizra 1 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI 366 662. se ki taM sacitte ? sacitte- atha ki sa sacitta:? sacitta:- sosANaM sissiNINaM aae| seta ziSyANAM ziSyANAm aayH| sa eSa scitte|| scittH| 662. vaha sacitta lokottarika dravya Aya kyA hai ? sacitta lokottarika dravya Aya--ziSyoM aura ziSyAoM kI Aya / vaha sacitta lokottarika dravya Aya hai| 663. se ki taM acitte? acitta- atha ki sa acittaH? acittaH- paDiggahANaM vatthANaM kaMbalANaM pratigrahANAM vastrANAM kambalAnAM pAyapuMchaNaNaM aae| se taM pAdaproJchanAnAm Aya: / sa eSa acitte // acittaH / 663. vaha acitta lokottarika dravya Aya kyA hai ? acitta lokottarika dravya Aya--pAtra, vastra, kambala aura pAdaproJchana kI Aya / vaha acitta lokottarika dravya Aya hai| 664. se kitaM mIsae? mIsae- atha ki sa mizrakaH ? mizraka:- sIsANaM sistiNiyANaM sabhaMDamatto- ziSyANAM ziSyANAM sabhANDAmatropavagaraNANaM aae| se taM miise| karaNAnAm Aya: / sa eSa mithakaH / se taM loguttrie| se taM jANaga- sa eSa lokottrikH| sa eSa sarIra-bhaviyasarora-vatiritte jJazarIra-bhavyazarIra-vyatirikto dvaae| se taM noAgamato dravyAyaH / sa eSa noAgamato dravyAyaH / davAe / se taM dvaae| sa eSa dravyAyaH / 664. vaha mizra lokottarika dravya Aya kyA hai ? mizra lokottarika dravya Aya - bhANDa, pAtra, upakaraNa sahita ziSyoM aura ziSyAoM kI aay| vaha mizra lokottarika dravya Aya hai| vaha lokottarika dravya Aya hai| vaha jJazarIra bhavya zarIra vyatirikta dravya Aya hai| vaha noAgamataH dravya Aya hai / vaha dravya Aya hai / 665. se ki taM bhAvAe ? bhAvAe atha ki sa bhAvAya: ? bhAvAyaH 665. vaha bhAva Aya kyA hai? duvihe paNNatte, taM jahA Agamao dvividhaH prajJaptaH, tadyathA Agamatazca bhAva Aya ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseya noAgamao y|| noAgamatazca / Agamata: aura noAgamataH / 666. se ki taM Agamao bhAvAe ? atha ki sa Agamato bhAvAya: ? 666 vaha AgamataH bhAva Aya kyA hai ? Agamao bhAvAe-jANae uva- Agamato bhAvAya: upayuktaH / sa AgamataH bhAva Aya ---jo jAnatA hai aura utte / se taM Agamao bhaavaae|| eSa Agamato bhAvAyaH / usake artha meM upayukta hai| vaha Agamata: bhAva Aya hai| 667. se ki taM noAgamao bhAvAe ? atha ki sa noAgamato mAvAyaH? 667. vaha noAgamataH bhAva Aya kyA hai ? noAgamao bhAvAe dUvihaM paNNatte, noAgamatI bhAvAya: dvividhaH prajJaptaH, noAgamata: bhAva Aya ke do prakAra prajJapta taM jahA-pasatthe ya apasatthe y|| tadyathA prazastazca aprazastazca / haiM, jaise -prazasta aura aprazasta / 668. se ki taM pasatthe ? pasatthe tivihe paNNatte, taM jahA-nANAe daMsaNAe carittAe / se taM pasatthe / atha kiM sa prazasta ? prazasta. 668. vaha prazasta bhAva Aya kyA hai? strividhaH prajJaptaH, tadyathA--jJAnAyaH / prazasta bhAva Aya ke tIna prakAra prajJapta darzanAyaH critraayH| sa eSa haiM, jaise-jJAna kI Aya, darzana kI Aya aura prazastaH / cAritra kI Aya / vaha prazasta bhAva Aya hai| 666. se ki taM apasatthe ? apasatthe atha ki sa aprazasta: ? 669. vaha aprazasta bhAva Aya kyA hai ? cauvihe paNNatte, taM jahA- aprazastazcatuvidhaH prajJaptaH, tadyathA-- aprazasta bhAva Aya ke cAra prakAra prajJapta kohAe mANAe mAyAe lobhaae| krodhAya: mAnAya: mAyAyaH lobhAyaH / haiM, jaise- krodha kI Aya, mAna kI Aya, se taM apstthe| se taM noAgamao sa eSa aprazastaH / sa eSa noAgamato mAyA kI Aya aura lobha kI aay| vaha bhaavaae| se taM bhaavaae| se taM bhAvAyaH / sa eSa bhAvAyaH / sa eSa aprazasta bhAva Aya hai| vaha noAgamata: bhAva aae| AyaH / Aya hai / vaha bhAva Aya hai| vaha Aya hai| 670. se ki taM jhavaNA? jhavaNA atha kisA kSapaNA? kSapaNA 670. vaha kSapaNA kyA hai ? caumvihA paNNattA, taM jahA- catuvidhA prajJaptA, tadyathA-nAma- kSapaNA' ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaise Jain Education Intemational Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa : sUtra 663-674 367 nAmajhavaNA ThavaNajhavaNA kSapaNA sthApanAkSapaNA drabyakSapaNA davvajhavaNA bhaavjhvnnaa|| bhaavksspnnaa| nAma kSapaNA, sthApanA kSapaNA, dravya kSapaNA aura bhAva ksspnnaa| 671. nAma-TThavaNAo gyaao| nAma-sthApane gte| 671. nAma sthApanA pUrvavat jJAtavya haiM |[dekheN, sU0 672. se ki taM davijjhavaNA? vanva jjhavaNA duvihA paNNattA, taM jahAAgamao ya noAgamaoya / / atha ki sA dravyakSapaNA ? dhya- 672. vaha dravya kSapaNA kyA hai ? kSapaNA dvividhA prajJaptA, tadyathA dravyakSapaNA ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseAgamatazca noAgamatazca / Agamata: aura noAgamataH / 673. se ki taM Agamao davva- atha ki sA Agamato dravya- 673. vaha AgamataH dravya kSapaNA kyA hai ? jjhavaNA? Agamao davvajhavaNA kSapaNA? Agamato drabyakSapaNA--- AgamataH dravya kSapaNA-jisane kSapaNA yaha ---jassa NaM jhavaNe tti padaM sikkhiyaM yasya kSapaNA iti pada zikSitaM sthitaM pada sIkha liyA, sthira kara liyA, cita kara Thiya jiyaM miyaM parijiyaM nAmasamaM cita mitaM paricitaM nAmasamaM ghoSa- liyA, mita kara liyA, paricita kara liyA, ghosasamaM ahINakkharaM aNaccakkharaM samam ahInAkSaram anatyakSaram nAmasama kara liya, ghoSasama kara liyA, jise vaha avvAiddhakkharaM akkhaliyaM ami- adhyAviddhAkSaram askhalitama amIli- hIna, adhika yA viparyasta akSara rahita, askhaliyaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM tam avyatyAnaMDitaM pratipUrNa pratipUrNa lita, anya vargoM se amizrita, anya granyoM ke paDipuNNaghosa kaMTho?vippamukkaM ghoSa kaNThoSThavipramukta guruvAdhanopagataM, vAkyoM se amizrita, pratipUrNa, pratipUrNa ghoSaguruvAyaNovagayaM, se NaM tattha vAya- sA tatra vAcanayA pracchanayA parivattaM- yukta, kaNTha aura hoTha se nikalA huA tathA guru NAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhamma- nayA dharmakathayA, no anuprekSayA / kI vAcanA se prApta hai / vaha usa [kSapaNA pada] kahAe, no annuppehaae| kamhA? kasmAt / anupayogo dravyamiti ke adhyApana, prazna, parAvartana aura dharmakathA meM aNavaogo davvamiti ka1 // kRtvA / pravRtta Agamata: dravyakSapaNA hai| vaha anuprekSA meM pravRtta nahIM hotA kyoMki dravya nikSepa anupayoga (citta kI pravRtti se zUnya) hotA hai| 674. negamassa ego aNuvautto Aga- nagamasya eko anupayukta: Aga- 674. naigamanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti mao egA davvajhavaNA, doNNi mata: ekA dravyakSapaNA, dvau anupayuktI Agamata: eka dravya kSapaNA hai| do anupayukta aNuvauttA Agamao doNNIo Agamato dve dravyakSapaNe, trayaH vyakti Agamata: do dravya kSapaNA hai| tIna davvajhavaNAo, tiNi aNavauttA anupayuktAH AgamataH tisraH dravya- anupayukta vyakti AgamataH tIna dravya kSapaNA Agamao tiNNIo davvajhava- kSapaNAH, evaM yAvantaH anupayuktAH hai| isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM NAo, evaM jAvaiyA aNava uttA tAvatyaH tAH naigamasya Agamato dravya- naigamanaya kI apekSA utane hI AgamataH dravya tAvaiyo tAo negamassa Agamao kSapaNA: / evameva vyavahArasyApi / kSapaNA hai| dvvjhvnnaao| evameva vavahAra- saMgrahasya eka: vA aneke vA anupa- isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA bhI ssa vi / saMgahassa ego vA aNegA yuktaH vA anupayuktAH vA Agamato jitane anupayukta vyakti haiM utane hI AgamataH vA aNuvautto vA aNuvauttA vA dravyakSapaNA vA dravyakSapaNAH vA sA dravya kSapaNA hai| Agamao davvajhavaNA vA dava- ekA vyakSapaNA / RjusUtrasya ekaH ___saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti hai jjhavaNAo vA sA egA davvajjha- anupayuktaH Agamata: ekA dravya athavA aneka anupayukta vyakti haiM, AgamataH vnnaa| ujjusuyassa ego aNavautto kSapaNA, pRthaktvaM necchati / trayANAM eka dravya kSapaNA hai athavA aneka dravya kSapaNA Agamao egA davvajhavaNA, zabdanayAnA zaH anupayuktaH avastu / haiM, vaha eka dravya kSapaNA hai| puhattaM necchi| tiNhaM saddanayANaM kasmAt ? yadi jJaH anupayuktaH na ___RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta jANae aNuvautte avasthu / kamhA? bhavati / sA eSA Agamato dravya vyakti AgamataH eka dravya kSapaNA hai| bhinnatA jaha jANae aNuvautte na bhvi| apaNA / use iSTa nahIM hai| se taM Agamao vvvjhvnnaa|| tIna zabdanayoM [zabda, samabhirUr3ha, evaMbhUta] Jain Education Intemational Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAI kI apekSA anupayukta jJAtA avastu hai kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta nahIM hotaa| vaha AgamataH dravya kSapaNA hai| 675. se ki taM noAgamao davva- atha ki sA noAgamato dravya- 675. vaha noAgamataH dravya kSapaNA kyA hai ? jjhavaNA? noAgamao davva- kSapaNA ? noAgamato dravyakSapaNA noAgamata: dravya kSapaNA ke tIna prakAra jhavaNA tibihA paNNatA, taM trividhA prajJaptA, tadyathA-zarIra- prajJapta haiM, jaise-jazarIra dravya kSapaNA, bhavyajahA-jANagasarIradabvajhavaNA adhyakSapaNA bhavyazarIradravyakSapaNA zarIra dravya kSANA, jJazarIra bhavyazarIra bhaviyasarIradabvajhavaNA jANaga- jJazarIra-bhavyazarIra-vyatiriktA dravya- vyatirikta dravya kSapaNA / sarIra-bhaviyasarIra-vatirittA ksspnnaa| dvjhvnnaa|| 676. se ki taM jANagasarIradabva- atha ki sA jJazarIradravya- 676. vaha jJazarIra dravya kSapaNA kyA hai ? jjhavaNA? jANagasarIradavvajhavaNA kSapaNA? jJazarIradravyakSapaNA-kSapaNA jazarIra dravya kSapaNA-kSapaNA isa pada ke -jhavaNe ti payatthAhigArajANa- iti padArthAdhikArajasya yat zarIrakaM arthAdhikAra ko jAnane vAle vyakti kA jo gassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuya- vyapagata cyuta-cyAvita-tyaktadehaM jIva- zarIra acetana, prANa se cyuta, kisI nimitta se cAviya-cattadehaM jIvavippajada vihINaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA prANa-cyuta kiyA huA, upacaya rahita aura jIva sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA niSIdhikAgataM vA siddhazilAtalagataM vipramukta hai use zayyA, bichaune, zmazAnabhUmi nisIhiyAgayaM vA siddhasilAtalagayaM vA dRSTvA ko'pi vadet-aho anena yA siddhazilAtala para dekhakara koI kahevA pAsittA NaM koi vaejjA- zarIrasamucchyeNa jinadiSTena bhAvena Azcarya hai isa paudgalika zarIra ne jina dvArA aho NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM kSapaNA iti pavam AkhyAtaM prajJApitaM upadiSTa bhAva ke anusAra kSapaNA isa pada kA jiNadiTheNaM bhAveNaM jhavaNe tti payaM prarUpitaM darzitaM nidazitam upadazi AkhyAna, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM tm| yathA ko dRSTAnta: ? ayaM madhu- aura upadarzana kiyA hai| jaise-koI dRSTAnta nidaMsiyaM uvdNsiyN| jahA ko kumbhaH AsIt, ayaM ghRtakumbhaH hai? [AcArya ne kahA -- isakA dRSTAnta yaha diLaMto? ayaM mahukuMbhe AsI, AsIt / sA eSA jJazarIradravya- hai] yaha madhughaTa thA, yaha ghRtaghaTa thaa| vaha ayaM ghayakuMbhe aasii| se taM jANaga- kSapaNA / jJazarIra dravya kSapaNA hai| sriirdvvjhvnnaa|| 677. se ki taM bhaviyasarIradabva- atha kiM sA bhavyazarIradravya- 677. vaha bhavyazarIra dravya kSapaNA kyA hai ? jhavaNA? bhaviyasarIradavva- ' kSapaNA? bhavyazarIradravyakSapaNA- ___ bhavyazarIra dravya kSapaNA-garbha kI pUrNAvadhi jhavaNA-je jove joNijammaNa- yo jIyo yonijanmaniSkrAntaH anena se nikalA huA jo jIva isa prApta paudgalika nikkhate imeNaM ceva AdattaeNaM caMva Adattakena zarIrasamucchayeNa jina- zarIra se kSapaNA isa pada ko jina dvArA sarIrasamussaeNaM jiNadiLeNaM diSTena bhAvena kSapaNA iti padam upadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM sIkhegA, bhAveNaM jhavaNetti payaM seyakAle eSyatkAle zikSiSyate, na tAvat vartamAna meM nahIM sIkhatA hai taba taka vaha bhavyasikkhissai, na tAva sikkhi| shiksste| yathA ko dRSTAnta: ? ayaM zarIra dravya kSapaNA hai / jaise-koI dRSTAnta jahA ko diLaMto? ayaM mahukuMbhe madhukumbhaH bhaviSyati, ayaM ghRtakumbhaH hai ? [AcArya ne kahA- isakA dRSTAnta yaha bhavissai, ayaM ghayakuMbhe bhvissi| bhvissyti| sA eSA bhavyazarIra- hai] yaha madhughaTa hogA, yaha ghRtaghaTa hogaa| vaha se taM vysrordvvjhvnnaa|| dravyakSapaNA / bhavyazarIra dravya kSapaNA hai| 678. se ki taM jANagasarIra-bhaviya- atha ki sA zarIra-bhavyazarIra- 678. vaha jJazarIra bhavya zarIra vyatirikta dravya sarIra-vatirittA davajhavaNA? vyatiriktA dravyakSapaNA ? zarIra- kSapaNA kyA hai ? jANagasarIra-bhaviyasarIra-vatirittA bhavyazarIra-vyatiriktA vyakSapaNA jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya davvajhavaNA tivihA paNNattA, trividhA prajJaptA, tadyathA--laukikI kSapaNA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise Jain Education Intemational Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa sUtra 675-604 taM jahA - loiyA kuppAvayaNiyA kuprAvacanikA lokottarikA / logutariyA // 676. se ki taM loiyA ? loiyA tivihA paNNattA, taM jahA sacittA acittA mIsayA | 680. se kiM taM sacittA ? sacittA tivihA paNNattA, taM jahA -dupayANaM cappANaM apavANaM duSayANaM dAsANaM dAsINaM, cauppayANaM AsANaM haravINaM, apavAnaM aMbAnaM aMbADagANaM bhavaNA / se taM sacitA // 681. se ki taM acittA ? acittAsuvaNNa rayaya-maNi- mottiya saMkhasilavAla rataravaNArNa sAra-sAvaejjassa jhavaNA / acitA // saMtase taM 682. se ki taM mosavA ? mosayAdAsANaM dAsINaM AsANaM hatthINaM samAbhariyA ujjAla kiyANaM bhavaNA / se taM mIsayA / se taM loiyA // 683. se ki taM kuppAvayaNiyA ? kuppAvayaNiyA tivihA paNNattA, taM jahA -- sacittA acittA mosayA || 684. se ki taM savitA ? savitA tibihA paNNattA, taM jahA dupadhAnaM caupayAnaM apayANaM dupayAnaM dAsANaM dAsINaM, cappayAnaMAsANaM hatyINaM, apayANaM aMbAnaM aMbADagANaM bhavaNA / se taM sacitA // atha ki sA laukikI ? laukikI trividhA prajJaptA, tadyathA sacittA acittA mizrakA | atha ki sA sacittA ? sacittA trividhA prajJaptA tadyathA - dvipadAnAM catuSpadAnAm apadAnAm / dvipadAnAma vAsAnAM dAsInAm, catuSpadAnAm azvAnAM hastinAma apadAnAm AmrANAm AmrAtakAnAm kSapaNA / sA eSA sacittA / atha ki sA acittA ? acittAsuvarNa rajata-maNi-maulika-zazilA pravAla- raktaratnAnAM sat-sArasvaH pateyasya kSapaNA / sA eSA acittA / atha ki sA mizrakA ? mizrakA dAsAnAM dAsInAm dAsInAm azvAnAM hastinAM samAmRtAtoAkRtAnAM kSapaNA / sA eSA mizrakA sA evA laukikI / 1 atha ki sA kuprAvacanikA ? kuprAvacanikA trividhA prajJaptA, tadyathA - sacittA acittA mizrakA 1 atha ki sA sacittA ? sacittA zividhA prajJaptA tadyathA dvipadAnAM catuSpadAnAm apadAnAm / dvipadA nAm dAsAnAM dAsInAm catuSpadAnAm azvAnAM hastinAm, apadAnAm - AmrANAm AmrAtakAnAM kSapaNA / sA eSA sacittA / 366 laukika, kuprAvayanika aura sokorika 679. vaha laukika dravya kSapaNA kyA hai ? laukika dravya kSapaNA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- sacitta, acitta aura mizra / 680. vaha sacitta laukika dravya kSapaNA kyA hai ? sacitta laukika dravya kSapaNA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise dvipada, catuSpada aura apada / dvipada- dAsa, dAsI ko kSINa karanA catuSpada - azva, hAthI ko kSINa karanA / apada -Ama aura AmrAtaka ( Amer3A) ko kSINa karanA / vaha sacitta laukika dravya kSapaNA hai / 681. vaha acitta laukika dravya kSapaNA kyA hai ? acitta laukika dravya kSapaNA - suvarNa, rajata, maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla, raktaratna tathA zreSTha, sugandhita dravya evaM svApateya (dAna bhoga Adi ke lie svAdhInatA pUrvaka vyaya kiye jAne vAle dhana ) ko kSINa karanA / vaha acitta laukika dravya kSapaNA hai / 682. vaha mizra laukika dravya kSapaNA kyA hai ? mizra laukika dravya kSapaNA AbharaNa aura Aloya (paTaha, bhallarI Adi] se alaMkRta dAsa-dAsI, azva hAthI Adi ko kSINa karanA / vaha mizra laukika dravya kSapaNA hai| vaha laukika dravya kSapaNA hai / 683. vaha kuprAvacanika dravya kSapaNA kyA hai ? kuprAvacanika dravya kSapaNA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- sacitta, acitta aura mizra / 684. vaha sacitta kuprAvacanika dravya kSapaNA kyA hai ? sacitta kuprAvacanika dravya kSapaNA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- dvipada, catuSpada aura apada / dvipada-dAsa dAsI ko kSINa karanA / catuSpada - azva, hAthI ko kSINa karanA / apada-Ama, AmrAtaka [ Amer3A ] ko kSINa krnaa| vaha sacitta kuprAvacanika dravya kSapaNA hai / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 aNuogadArAI 685. se kitaM acittA ? acittA- atha kiM sA acittA? acittA 685. vaha acitta kuprAvanika dravya kSapaNA kyA suvaNNa-rayaya-maNi-mottiya-saMkha- -suvarNa-rajata-maNi-mauktika-zaMkhasila-pavAla-rattarayaNANaM saMta- zilA-pravAla-raktaratnAnAM sat-sAra- ___ acitta kuprAvacanika dravya kSapaNA-suvarNa, sAra-sAvaejjassa jhvnnaa| se taM svApateyasya ksspnnaa| sA eSA rajata, maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla, acittaa| acittaa| raktaratna tathA zreSTha, sugandhita dravya evaM svApateya (dAna bhoga Adi ke lie svAdhInatA pUrvaka vyaya kie jAne vAle dhana) ko kSINa krnaa| vaha acitta kuprAvanika dravya kSapaNA hai| apa 686. se kitaM mosayA? mosayA- atha ki sA mizrakA ? mizrakA 686. vaha mizra kuprAvanika dravya kSapaNA kyA hai ? dAsANaM dAsINaM AsANaM hatthINaM - dAsAnAM dAsInAm azvAnAM / mizra kuprAvanika dravya kSapaNA-AbharaNa samAbhariyAujjAlaMkiyANaM jhvnnaa| hastinAM samAmRtAtodyAlaGkRtAnA aura Atodya [paTaha, jhallarI Adi] se se taM miisyaa| se taM kuppAvaya- ksspnnaa| sA eSA mizrakA / sA alaMkRta dAsa-dAsI, azva-hAthI Adi ko NiyA / / eSA kupraavcnikaa| kSINa krnaa| vaha mizra kuprAvanika dravya kSapaNA hai| vaha kuprAvanika dravya kSapaNA hai| hai? 687. se ki taM loguttariyA ? logutta- atha ki sA lokottarikA? 687. vaha lokottarika dravya kSapaNA kyA hai ? riyA tivihA paNNattA, taM jahA- lokotarikA trividhA prajJaptA, lokottarika dravya kSapaNA ke tIna prakAra sacittA acittA mosayA // tadyathA-sacittA acittA mizrakA / prajJapta haiM, jaise-sacitta, acitta aura mizra / 688. se ki taM sacittA? sacittA- atha ki sA sacittA? sacittA 688. vaha sacitta lokottarika dravya kSapaNA kyA sIsANaM sissiNINaM jhavaNA / se -ziSyANAM ziSyANAM ksspnnaa| sA taM scittaa|| eSA scittaa| sacitta lokottarika dravya kSapaNA-ziSya aura ziSyAoM ko kSINa karanA / vaha sacitta lokottarika dravya kSapaNA hai| 689. se ki taM acittA? acittA- atha ki sA acittA? acittA 689. vaha acitta lokottarika dravya kSapaNA kyA paDiggahANaM vatthANaM kaMbalANa pAya- --pratigrahANAM vastrANAM kambalAnAM puMchaNANaM jhvnnaa| se ta acittaa|| pAdaproJchanAnAM ksspnnaa| sA eSA acitta lokottarika dravya kSapaNA-pAtra, vastra, acittaa| kambala aura pAdaproJchana ko kSINa krnaa| vaha acitta lokottarika dravya kSapaNA hai| 660. se kiM taM mIsayA? mIsayA- atha ki sA mizrakA ? sIsANaM sissiNiyANa sabhaMDamatto- mizrakA -ziSyANAM ziSyANAM vagaraNANaM jhavaNA / se taM miisyaa| sabhANDAmatropakaraNAnAM kSapaNA / se taM loguttriyaa| se taM jANaga- sA eSA mizrakA / sA eSA lokosarIra-bhaviyasarIra-vatirittA vanva- trikaa| sA eSA shriir-bhvyjhvnnaa| se ta noAgamao zarIra-vyatiriktA drvyksspnnaa| sA dvvjhvnnaa|se taM dvvjjhvnnaa|| eSA noAgamato drvyksspnnaa| sA eSA drvyksspnnaa| 690. vaha mizra lokottarika dravya kSapaNA kyA hai ? mizra lokottarika dravya kSapaNA-bhANDa, pAtra, upakaraNa sahita ziSyoM aura ziSyAoM ko kSINa krnaa| vaha mizra lokotarika dravya kSapaNA hai| vaha lokottarika dravya kSapaNA hai| vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya kSapaNA hai| vaha noAgamata: dravya kSapaNA hai| vaha dravya kSapaNA hai| Jain Education Intemational Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa : sUtra 685-666 371 661. se ki taM bhAvajhavaNA? bhAva- atha ki sA bhAvakSapaNA ? bhAva- 691. vaha bhAva kSapaNA kyA hai ? jhavaNA duvihA paNNattA, taM jahA- kSapaNA dvividhA prajJaptA, tadyathA -- bhAva kSapaNA ke do prakAra prajJapta haiM, jaiseAgamao ya noAgamao y|| Agamatazca noAgamatazca / AgamataH aura noaagmt.| 662. se ki taM Agamao bhAva- atha ki sA Agamato bhAva- 692. vaha AgamataH bhAva kSapaNA kyA hai ? jhavaNA? Agamao bhAvajbhavaNAkSapaNA ? Agamato bhAvakSapaNA-zaH AgamataH bhAva kSapaNA - jo jAnatA hai -jANae uvutte| se taM upayuktaH / sA eSA Agamato bhAva- aura usake artha meM upayukta hai| vaha AgamataH Agamao bhaavjhvnnaa|| ksspnnaa| bhAva kSapaNA hai| 663. se ki taM noAgamao bhAva- atha ki sA noAgamato bhAva- 693. vaha noAgamataH bhAva kSapaNA kyA hai ? jjhavaNA? noAgamao bhAva. kSapaNA ? noAgamato bhAvakSapaNA noAgamataH bhAva kSapaNA ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-prazasta aura aprazasta / dvividhA prajJaptA, tadyathA- prazastA jjhavaNA duvihA paNNattA, taM jahA ca aprazastA ca / pasatthA ya apasatthA ya // 664. se ki taM pasatthA ? pasatthA atha ki sA prazastA? prazastA 694. vaha prazasta bhAva kSapaNA kyA hai ? cauvvihA paNNattA, taM jahA catuvidhA prajJaptA, tadyathA- krodha- prazasta bhAva kSapaNA ke cAra prakAra prajJapta kohajhavaNA mANajhavaNA mAya- kSapaNA mAnakSapaNA mAyAkSapaNA haiM, jaise---krodha ko kSINa karanA, mAna ko jjhavaNA lobhjjhvnnaa| se taM lobhakSapaNA / sA eSA prshstaa| kSINa karanA, mAyA ko kSINa karanA aura lobha pasatthA / / ko kSINa karanA / vaha prazasta bhAva kSapaNA hai| 665. se ki taM apasatthA? apasatthA atha ki sA aprazastA? 695. vaha aprazasta bhAva kSapaNA kyA hai ? tivihA paNNattA, taM jahA nANa- aprazastA trividhA prajJaptA, tadyathA - aprazasta bhAva kSapaNA ke tIna prakAra prajJapta jjhavaNA saNajhavaNA caritta- jJAnakSapaNA darzanakSapaNA caritra- haiM, jaise-jJAna ko kSINa karanA, darzana ko jhvnnaa| se taM apstthaa| se taM kSapaNA / sA eSA aprazastA / sA kSINa karanA aura cAritra ko kSINa krnaa| noAgamao bhaavjhvnnaa| se taM eSA noAgamato bhaavksspnnaa| sA vaha aprazasta bhAva kSapaNA hai| vaha noAgamataH bhaavjhvnnaa| se taM jhavaNA / se eSA bhAvakSapaNA / sA eSA ksspnnaa| bhAva kSapaNA hai| vaha bhAva kSapaNA hai| vaha taM ohanipphaNNe // sa eSa oghaniSpannaH / kSapaNA hai / vaha ogha niSpanna nikSepa hai| nikkhevANuogadAre nAmanipphaNNa-padaM nikSepAnuyogadvAre nAmaniSpanna- nikSepa anuyogadvAra nAmaniSpanna-pada padam 666. se ki taM nAmaniSphaNNe? nAma- atha kisa nAmaniSpannaH ? nAma- 696. vaha nAma niSpanna nikSepa kyA hai ? nipphnne-saamaaie| niSpanna: - sAmAyikam / nAma niSpanna nikSepa-sAmAyika yaha nAma niSpanna nikSepa hai| 667. se samAsao cauvihe paNNatte, tat samAsatazcaturvidhaM prajJapta, 697. saMkSepa meM usake cAra prakAra prajJapta haiM, jaise taM jahA nAmasAmAie ThavaNa- tadyathA- nAmasAmAyikaM sthApanA- -nAma sAmAyika, sthApanA sAmAyika, dravya sAmAie davvasAmAie bhAvasAmA- sAmAyikaM dravyasAmAyikaM bhAvasAmA- sAmAyika aura bhAva sAmAyika / yikam / 668. nAma-TThavaNAo gyaao| nAma-sthApane gate / 698, nAma sthApanA pUrvavat jJAtavya haiM / [dekheM, sU. 666. se kiM taM davvasAmAie ? dava sAmAie duvihe paNNatte, taM jahAAgamao ya noAgamao y|| atha ki tad dravyasAmAyikam ? dravyasAmAyikaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA--Agamatazca noAgamatazca / 699. vaha dravya sAmAyika kyA hai ? dravya sAmAyika ke do prakAra prajJapta haiM, jaise -- AgamataH dravya sAmAyika aura noAgamataH dravya saamaayik| Jain Education Intemational Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 aNuogadArAi 700.se ki taM Agamao davvasAmA- atha ki ta Agamato dravyasAmA- 700. vaha Agamata: dravya sAmAyika kyA hai ? ie? Agamao davvasAmAie- yikam ? Agamato dravyasAmAyikam - AgamataH dravya sAmAyika-jisane sAmAjassa NaM sAmAie ti padaM yasya sAmAyikam iti padaM zikSitaM yika yaha pada sIkha liyA, sthira kara liyA, sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM sthita citaM mitaM paricitaM nAmasamaM cita kara liyA, mita kara liyA, paricita kara nAmasamaM ghosasamaM ahINakkharaM ghoSasamam ahInAkSaram anatyakSaram liyA, nAmasama kara liyA, ghoSasama kara aNaccakkharaM adhvAiddhakkharaM akkha- adhyAviddhAkSaram askhalitam liyA, jise vaha hona, adhika yA viparyasta liyaM amiliyaM avaccAmeliyaM amIlitam adhyatyAneDitaM pratipUrNa akSara rahita, askhalita, anya varNoM se paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMThoTa- pratipUrNaghoSaM kaNThoSThavipramuktaM guru- amizrita, anya granthoM ke vAkyoM se amizrita, vippamukkaM guruvAyaNovagayaM, se NaM vAcanopagataM, tatvAcanayA pratipUrNa, pratipUrNa ghoSayukta, kaNTha aura hoTha se vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTa- pracchanayA parivartanayA dharmakathayA, no nikalA huA tathA guru kI vAcanA se prApta hai| NAe dhammakahAe, no annuppehaae| anuprekssyaa| kasmAt ? anupayogo vaha usa [sAmAyika pada] ke adhyApana, prazna, kamhA? aNuvaogo davamiti dravyamiti kRtvaa| parAvartana aura dharma kathA meM pravRtta AgamataH kaTu // dravya sAmAyika hai / vaha anuprekSA meM pravRtta nahIM hotA kyoMki dravya nikSepa anupayoga hotA 701. negamassa ego aNuvautto Aga- naigamasya eko anupayuktaH AgamataH 701. naigamanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti mao ege davvasAmAie, doNi eka dravyasAmAyikam, dvau anupayuktI AgamataH eka dravya sAmAyika hai, do anupayukta aNava uttA Agamao doNNi davva- Agamato dve dravyasAmAyike, trayaH vyakti Agamata: do dravya sAmAyika haiM, tIna sAmAiyAI, tiNi aNuva uttA anupayuktA: Agamata: trINi dravya- anupayukta vyakti Agamata: tIna dravya sAmAyika Agamao tiNi davvasAmAiyAI, sAmAyikAni / evaM yAvantA anupa- haiN| isa prakAra jitane anupayukta vyakti haiM evaM jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyAI yuktAH tAvanti tAni naigamasya naigamanaya kI apekSA utane hI Agamata: dravya tAI negamassa Agamao davvasAmA- Agamato dravyasAmAyikAni / evameva sAmAyika haiN| iyaaii| evameva vavahArassa vi| vyavahArasyApi / saMgrahasya ekaH vA isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA bhI saMgahassa ego vA aNaMgA vA aNu- aneke vA anupayuktaH vA anupayuktAH jitane anupayukta vyakti haiM utane hI AgamataH vautto vA aNuvauttA vA Agamao vA Agamato dravyasAmAyikaM vA dravya dravya sAmAyika haiN| davvasAmAie vA davvasAmAiyANi sAmAyikAni vA tad ekaM dravya- ___ saMgrahanaya kI apekSA eka anupayukta vyakti vA se ege dvvsaamaaie| ujju- sAmAyikam / RjusUtrasya ekaH hai athavA aneka anupayukta vyakti haiM, AgamataH suyassa ego aNuvautto Agamao anupayuktaH AgamataH eka dravyasAmA- eka dravya sAmAyika hai, athavA aneka dravya ege davvasAmAie, puhattaM necchi| yika, pRthaktvaM necchati / trayANAM sAmAyika haiM, vaha eka dravya sAmAyika hai| tiNhaM saddanayANaM jANae aNavautte zabdanayAnAM jJaH anupayuktaH avastu / RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta avattha / kamhA? jai jANae kasmAt ? yadizaH anupayuktaH na vyakti AgamataH eka dravya sAmAyika hai| aNuvautte na bhvi| se taM Aga- bhavati / tadetad Agamato dravyasAmA bhinnatA use iSTa nahIM hai| mao dvvsaamaaie| tIna zabdanayoM [zabda, samabhirUr3ha, evaMbhUta] kI apekSA anupayukta jJAtA avastu hai, kyoMki yadi koI jJAtA hai to vaha anupayukta nahIM hotaa| vaha AgamataH dravya sAmAyika hai| yikam / 702. se ki taM noAgamao deva- atha ki tad noAgamato dravya- 702. vaha noAgamata: dravya sAmAyika kyA hai ? sAmAie? noAgamao davva- sAmAyikam ? noAgamato dravya- noAgamataH dravya sAmAyika ke tIna prakAra sAmAie tivihe paNNatte, taM sAmAyikaM trividhaM prAptaM, tadyathA- prajJapta haiM, jaise-jJazarIra dravya sAmAyika, jahA-jANagasarIradabvasAmAie zarIrAvyasAmAyikaM bhavyazarIra- bhavyazarIra dravya sAmAyika, zazarIra-bhavya Jain Education Intemational Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 terahavAM prakaraNa : 700-705 bhaviyasarIradabvasAmAie jANaga- dravyasAmAyikaM jJazarIra-bhavyazarIrasarIra-bhaviyasarIra-vatiritte davA vyatirikta dravyasAmAyikam / sAmAie // zarIra vyatirikta dravya sAmAyika / 703. se ki taM jANagasarIradavva- atha ki tad jJazarIradravyasAmAyi- 703. vaha jJazarIra dravya sAmAyika kyA hai ? sAmAie? jANagasarIradava- kam ? jJazarIradravyasAmAyikam ---- jJazarIra dravya sAmAyika-sAmAyika isa sAmAie sAmAie tti payatthA- sAmAyikam iti padArthAdhikArajJasya pada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle vyakti kA higArajANagassa jaM sarIrayaM yat zarIrakaM vyapagata-syuta-cyAvita- jo zarIra, acetana, prANa se cyuta, kisI vavagaya-caya-cAviya-cattadehaM jova- syaktadehaM jIvavihINaM zayyAgataM vA nimitta se prANa cyuta kiyA huA, upacaya rahita vippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM saMstAragataM vA niSIdhikAgataM vA aura jIva vipramukta hai / use zayyA, bichaune, vA nisIhiyAgayaM vA siddhasilA- siddhazilAtalagataM vA dRSTvA ko'pi zmazAnabhUmi yA siddhazilAtala para dekhakara talagayaM vA pAsittA NaM koi vadet - aho anena zarIrasamucchayeNa koI kahe Azcarya hai isa paudgalika zarIra vaejjA aho NaM imeNaM sarIra- jinadiSTena bhAvena sAmAyikam iti ne jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra samussaeNaM jiNadiTheNaM bhAveNaM padam AkhyAtaM prajJApitaM prarUpitaM sAmAyika isa pada kA AkhyAna, prajJApana, sAmAie tti payaM AviyaM paNNa- darzita nidarzitama upadazitam / yathA prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA viyaM parUviyaM daMsiyaM nidaMsiyaM ko dRSTAnta: ? ayaM madhukumbha: hai| jaise koI dRSTAnta hai ? [AcArya ne uvdNsiyN| jahA ko diThThato? AsIt, ayaM ghRtakumbhaH AsIt / kahA ---isakA dRSTAnta yaha hai] yaha madhughaTa ayaM mahakame AsI, ayaM ghayakabhe tadetad jJazarIradravyasAmAyikam / thA, yaha ghRtaghaTa thaa| vaha jJazarIra dravya aasii| se taM jANagasarIradabva sAmAyika hai| saamaaie|| 704. se ki taM bhaviyasarIradabva- atha ki tad bhavyazarIradravyasAmA- 704. vaha bhavyazarIra dravya sAmAyika kyA hai ? sAmAie ? bhaviyasarIradabvayA- yikam ? bhavyazarIradravyasAmAyikam- bhavyazarIra dravya sAmAyika-garbha kI sAmAie-je jIve joNijammaNa- yo jIvo yonijanmaniSkrAntaH anena caiva pUrNAvadhi se nikalA huA jo jIva isa prApta nikkhate imeNaM ceva AdattaeNaM Adattakena zarIrasamucchyeNa jinadiSTena paudgalika zarIra se sAmAyika isa pada ko sarIrasamussaeNaM jiNadilaiNaM ___ bhAvena sAmAyikam iti padam eSyat- jina dvArA upadiSTa bhAva ke anusAra se bhAvegaM sAmAie tti payaM seyakAle ___ kAle zikSiSyate, na tAvat shiksste| bhaviSya meM sIkhegA, vartamAna meM nahIM sIkhatA hai sikkhissai, na tAva sikkhi| yathA ko dRSTAntaH ? ayaM madhukummaH taba taka vaha bhavyazarIra dravya sAmAyika hai / jahA ko diLaMto? ayaM mahakame bhaviSyati, ayaM ghRtakumbhaH bhaviSyati / jaise-koI dRSTAnta hai ? [AcArya ne kahAbhavissai, ayaM ghayakaMbhe bhvissh| tadetad bhavyazarIradravyasAmAyikam / isakA dRSTAnta yaha hai] yaha madhughaTa hogA, yaha se taM bhviysriirdvvsaamaaie| ghRtaghaTa hogaa| yaha bhavyazarIra dravya sAmAyika hai| 705. se ki taM jANagasarIra-bhaviya atha kiM tad zazarIra-bhavyazarIra- 705. vaha jJazarIra bhavpazarIra vyatirikta dravya sarIra-vatiritte davvasAmAie? vyatiriktaM dravyasAmAyikam ? sAmAyika kyA hai ? jANagasarIra-bhaviyasarIra-vatiritte jJazarIra-bhavyazarIra-vyatiriktaM dravya jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya davvasAmAie-pattaya-potthaya sAmAyikam - patraka - pustaka-likhi- sAmAyika --patra aura pustakoM meM likhita lihiyaM se taM jANagasarIra-bhaviya- tam / tadetad jJazarIra-bhavyazarIra- sAmAyika / vaha jJazarIra bhavyazarIra vyatirikta sarIra-vatiritte dvvsaamaaie| vyatiriktaM dravyasAmAyikam / tadetad dravya sAmAyika hai| vaha noAgamata: dravya se taM noAgamao dvvsaamaaie| noAgamato dravyasAmAyikam / tadetad sAmAyika hai| vaha dravya sAmAyika hai| se taM dvvsaamaaie| drvysaamaayikm| Jain Education Intemational Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ? 706. se kiM taM bhAvasAmAie bhAvasAmAie duvihe paNNale saM jahA- Agamao va noAgamao ya // 707. se kiM taM Agamao bhAvasAmAie ? Agamao bhAvasAmAie jANae uba use se taM Agamao bhAvasAmAie || 1 708. se kiM taM noAgamao bhAvasAmAie ? noAgamao bhAvasAmAie - mAhA jassa sAmANio appA, saMjame niyame tave / tarasa sAmAi hoi ii kevalibhAsi // 1 // jo samosavvabhUesu, tase thAvare ya / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // 2 // jaha mama na piyaM dukkhaM, jANiya emeva sambajIvANa / na haNai na haNAvai ya, samamaNatI teNa so samaNo ||3|| thiya se koi veso, pio va savvesu caiva jIvesu / eeNa hoi samaNo, eso anno vi pajjAo || 4 || uraga giri-jala sAgaranahatala-taraNasamo va jo hoi mamara-mi-dharaNa jalaruha-ravipavaNasamo ya so samaNo ||5|| to samaNo jai sumo, bhAveNa ya jai na hoi pAvamaNo / sayaNe ya jaNe ya samo, samayamANAvA // 6 // setaM noAgamana bhaavsaamaaie| se taM bhAvasAmAie / se taM sAmAie se taM nAmaniSThaNNe / aba ki tad bhAvasAmAyikam ? bhAvasAmAyikaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA -Agamatazca noAgamatazca / atha kiM tad Agamato bhAvasAmAkim ? Agamato bhAvasAmAyikam - jJa upayuktaH / tadeta Ayato bhAva sAmAyikam / atha kiM tad noAgamato bhAvasAmAyikam ? noAgamato bhAvasAmAyikam gAthA - yasya samAnItaH AtmA, saMyame niyame tapasi / tasya sAmAyikaM bhavati, iti yaH samaH sarvabhUteSu, bhASitam // 1 // seSu sthAvareSu ca / tasya sAmAyikaM bhavati, iti vimatim // 2 // yathA mama na priyaM du khaM, jJAtvA evameva sarvajIvAnAm / na hanti na ghAtayati ca, samamaNati tena sa samaNaH // 3 // nAsti ca tasya kazcid dveSyaH, priyo vA sarveSu caiva jIveSu / etena bhavati samanA, eSa anyo'pi paryAyaH || 4 || uraga- giri-jvalana-sAgaranabhastala - tarugaNasamazca yo bhavati / mara-mR-dharaNa jalaraha-ravipavanasamazca sa bhramaNaH ||5|| tataH zramaNo yadi sumanAH, bhAvena ca yadi na bhavati pApamanAH / svajane ca jane ca samaH, samazca mAnApamAnayoH // 6 // smoaagmtiibhaavsaamaayikm| tadetada bhaavsaamaayikm| tadetata sAmAyikam / sa eSa nAmaniSpannaH / aNuogadArA 706. vaha bhAva sAmAyika kyA hai ? bhAva sAmAyika ke do prakAra prajJapta haiM, jaise AgamataH aura noAgamataH / 707 vaha AgamataH bhAva sAmAyika kyA hai ? AgamataH bhAva sAmAyika jo jAnatA hai aura usake artha meM upayukta hai| vaha AgamataH bhAva sAmAyika hai / 708. vaha noAgamataH bhAva sAmAyika kyA hai ? noAgamataH bhAva sAmAyika " gAthA 1. jisakI AtmA samAnIta hai" aura saMyama, niyama aura tapa meM jAgarUka hai usake sAmAyika hotA hai, yaha kevalI dvArA bhASita hai / 2. jo trasa aura sthAvara saba jIvoM ke prati sama hai, usake sAmAyika hotA hai, yaha kevalI dvArA bhASita hai / 3. jaise mujhe duHkha priya nahIM hai vaise hI saba jIvoM ko duHkha priya nahIM, yaha jAnakara jo kisI prANI kI na ghAta karatA hai aura na karavAtA hai / isa prakAra samatA meM gatizIla hone ke kAraNa vaha samaNa kahalAtA hai / 4. saba jIvoM meM koI usakA dveSya- apriya aura priya nahIM hai| saba jIvoM meM sama mana vAlA hone ke kAraNa vaha samana ( samanA ) kahalAtA hai / vaha zramaNa kA dUsarA paryAyavAcI nAma hai / .12 5. jo zramaNa sarpa, giri, agni, samudra, AkAza, vRkSa, bhramara, mRga, pRthvI, kamala, sUrya aura pavana ke samAna hotA hai, vaha samaNa hai / 6. yadi vaha sumana hotA hai, bhAva se pApa mana vAlA nahIM hotA, svajana aura anya jana meM tathA mAna aura apamAna meM sama hotA hai to vaha samaNa hai / vaha noAgamataH bhAva sAmAyika hai / vaha bhAva sAmAyika hai / vaha sAmAyika hai / vaha nAma niSpanna nikSepa hai| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa : 706-713 nikkhevANuogadAre niSkaNNa-padaM sutAlAba 706. se kiM taM suttAlAvaga niSkaNNe ? suttAlAva gani phaNNe iyANi suttAlAganiSkaNNe nikkheve icchAveda se ya pattalakkhaNe vina nikkhippaDa kamhA ? lAghavatyaM / ao asthi are aNuogadAre aNugameti / tattha nikkhitte ihaM nikhitte bhavai, ihaM vA nikkhitte tatya nikkhitte bhavai, tamhA ihaM na farares taha caiva nikkhippi ssa se taM nizleve // aNugamANuogadAra pada 710. se ki taM aNugame ? anugame vihe paNNattaM taM jahA sutAyugame yanijjuttiaNugame ya // 711. se ki taM nitianugame ? nigame tivihe paNa te taM jahA niklevaniti aNuga me uvagyAya niyukti aNugame phAsiyanijjuttiaNugame // suta 712. se ki ta nikleva nijjuliaNugame ? nikkheva nijjuttiaNugame agae / se taM nikleva nijjuttianugame // 713. se ki taM vagdhAyanijjutiaNugame ? udagdhAyanijjutti anugame imAhi dohi dAragAhAhi agaMtavve, taM jahA1. use 2. nise ya, 3. niggame 4. khetta 5. kAla 6. purise ya 7. kAraNa 8. paccaya 6. lakkhaNa, 10. nae 11. samoyAraNA 12. mae // 1 // 13. kiM 14. kaivihaM 15. kassa 16. kahi, nikSepazanuyogadvAre sUtrAlApakaniSpanna-padam aba kisa sUtrAlAyaka ? sUtrAlApakaniSpannaH idAnIM sUtrAlApaka niSpannaH nikSepaH eSayati, sa ca prAptalakSaNo'pi na nikSipyate, kasmAt ? lAghavArtham asti tRtIyaH anuyogadvAraM anugamaH iti / tatra nikSipta: iha nikSiptaH bhavati, iha vA nikSiptaH tatra nikSipta: bhavati, tasmAd iha na nikSipyate tatra caiva nikSepsyate / sa eSa nikSepaH / sUtrAlApaka- nikSepa anuyogadvAra sUtrAlApaka niSpanna pada 709. vaha sUtrAlApaka niSpanna nikSepa kyA hai ? sUtrAlApaka niSpanna nikSepa yahAM sUtrAlApaka niSpanna nikSepa ke pratipAdana kA avasara hai, usakA lakSaNa prApta hone para bhI vaha nikSipta nahIM kiyA jA rahA hai| isakA hetu kyA hai ? pATha kA vistAra na ho isa dRSTi se / isase Age tRtIya anuyogadvAra anugama hai, vahAM nikSipta yahAM nikSipta hai aura yahAM nikSipta vahAM nicipta hai isalie ise vahAM nikSipta na kara vahIM nikSipta kiyA jAegA / vaha nikSepa hai / anugamAnuyogadvAra padam atha ki sa anugama: ? anugamo dvividhaH prajJaptaH tathA sUtrAnu gamazca niryuktyanugamazca / atha kiM sa niryuktyanugamaH ? nirmuktyanugamastrividhaH prajJaptaH, tadyathA nikSepaniryuktyanugamaH upodghAtanigamaH sUtrapaziSa nirmuktyanumaH / atha kisa nikSepa niryuktyanugamaH ? nikSepaniryuktyanugameH anugataH / sa eSa nikSepaniryuktyanugamaH / atha ki sa upodghAtaniryuktyagugamaH ? upodghAtaniryuktyanugama:AbhyAM dvAbhyAM dvAragAthAbhyAmanu gantavya, tadyathA12. niratha, 3. nirgamaH 4. kSetraM 5. kAla: 6. puruSazca / 7. kAraNaM 8. pratyayaH 9. lakSaNaM, 10. nayaH 11,12. samavatAraNA'numatam // 1 // 13. kiM 14. katividhaM 15. kasya 16. kya anugama anuyogadvAra-pava 710. vaha anugama kyA hai ? 375 anugama ke do prakAra prajJapta haiM, jaisesUtra anugama aura niti anugama 711. vaha niyukti anugama kyA hai ? niryukti anugama ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise nizeSa niti anugama, upodayAta niyukti anugama aura sUspatika niyukti anugama 712. vaha nikSepa niyukti anugama kyA hai ? nikSepa nirmukta anugama" [0 610 meM] batAyA jA cukA hai| vaha nikSepa niyukti anugama hai / 713. vaha upodghAta niyukti anugama kyA hai ? upodghAtaniryukti anugama " - vaha ina do dvAra gAthAoM se jJAtavya haiM, jaise-1.2. 3. nima, 4. kSetra, 5 kAla, 6. puruSa, 7. kAraNa, 8. pratyaya, 9. lakSaNa, 10. naya, 11. samavatAra, 12. anumata, 13. kyA, 14. kitane prakAra kA, 15. kisakA 16. kahAM, 17. kinameM, 18. kaise 19. kitane kAla taka, 20. kitane, 21. antara kAla, 22. aviraha kAla, 23. bhava, 24. AkarSa 25. sparzana, 26. nirukti / ina chabbIsa hetuoM se upodghAta 1 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 17. kesu 18. kahaM 16. kecicaraM havai kAlaM / 20. 21. saMtara 22. mavirahiyaM 23. bhavA 24 garisa 25. phAsaNa 26. nirulI // 2 // -setaM udagdhApanijyuliaNugame / 714. se ki taM sutakAsinimbutiaNugame ? suttaphAsiya nijjuttiaNugame suttaM uccAreyavvaM akkhaliyaM amiliye avasthAmeliyaM paDaNaM paripuraNa posaM kaMThoDaviNya muvarka guruvAyaNovagayaM / tao najjihiti sasamayapayaM vA parasamayapayaM vA baMdhapayaM yA moklapa vA sAmAiyapayaM vA nosAmAiyapayaM vA / tao tammi uccArie samANe kesici bhagavaMtA ke atyAhi gArA ahigayA bhavaMti, kesici ya hs aNahigayA bhavati, tao tesi ahigayAnaM asvANaM ahigamaNa huyAe padeNaM padaM vaNNahassAmigAhA saMhitA ya padaM caiva padastha padaviggaho / cAlaNA ya pasiddhI ya chahaM viddhilakkhaNaM // 1 // se taM suttaphAsiya nijjuttiaNugame / se taM nijjuttiaNugame / se taM aNugame / / nayANuogadvAra-pavaM 715. se kiM taM nae ? satta mUlanayA paNNattA, taM jahA- negame saMgahe vavahAre ujjusue sadde samabhirUDhe evaMbhUe / tattha -- gAhAnegehi mAhi miNai ti negamassa ya mitI sesANaM pi nayANaM, lakkhaNamiNamo suNaha vocche ||1|| // 1 // 17. keSu 18. kathaM 19. kiyacciraM bhavati kAlam / 20. kati] 21.22. sAntaramavirahitaM, 23,24. bhavAkaSauM 25. sparzanaM 26. niruktiH // 2 // sa eSa upodghAtaniryuktyanugamaH / aya ki sUpakanirmuya 714. vaha sUtrasthatika niyukti anugama kyA hai? nugama: ? sUtrasparzika niyuktyanugama: - sUtrama uccArayitavyam askhalitam amIlitam avyayAtiM pratipUrNa pratipurNapoSa kaNThauSThavaprayuktaM guruvAcanopagatam / tato jJAsyate svasamayapadaM vA parasamayapadaM vA bandhapadaM vA mokSapadaM vA sAmAyikapadaM vA nosAmAdhikaparva vA / tatastasminnupracArite sati keSAcit bhagavatAM kecida arthAdhikArAH adhigatAH bhavanti, keSAJcinca kecid anadhigatAH bhavanti, tataH teSAm anadhigatAnAmarthAnAm adhigamanArthAya padena padaM varNayiSyAmi - spatika niyukti anugama askhalita anya varNoM se amizrita anya graMthoM ke vAkyoM se amizrita pratipUrNa, pratipUrNa ghoSayukta, kaNTha aura hoTha se nikalA huA, guru kI vAcanA se prApta sUtra kA uccAraNa karanA caahie| isase svasamaya pada, parasamaya pada, vandha pada, mokSa pada, sAmAyika pada aura nosAmAyika pada jAnA jAegA / isake bAda sUtra kA uccAraNa karane para kucha sAdhuoM ko kaI adhikAra jJAta ho jAte haiM aura kucha sAdhuoM ko ve jJAta nahIM hote, isalie unake ajJAta arthoM ko jJAta karAne ke lie pratyeka pada kI vyAkhyA karUMgA gAthA saMhitA ca padaM caiva, padArtha padavigrahaH / cAlanA ca prasiddhizca, vidvilakSaNam // sa evaM pazika niyuktyanumaH / sa evaM nirmAyayugamaH / sa eSa anugamaH // nayAnuyogadvAra padam atha ki sa nayaH ? sapta mUlanayAH prajJaptAH, tadyathA naigama: saGgrahaH vyavahAraH RjusUtraH zabdaH samabhirUDhaH evambhUtaH / tatra - gAthA -- niH minotIti naigamasya niruktiH / zeSANAmapi nayAnAM, lakSaNamidaM zRNuta vakSye // 1 // aNuogadArAI niyukti anugama jAnA jAtA hai| yaha upodapAta nirmukti anugama hai| gAthA 1. saMhitA, pada, padArtha, padavigraha, cAlanA, aura prasiddhi - vyAkhyA ke ye chaha lakSaNa haiM / vaha sUtrasparika niryukti anugama hai| vaha niryukti anugama hai / vaha anugama hai / nava anuyogadvAra pada 715. vaha naya kyA hai ? mUla naya sAta prajJapta haiM, jaise - naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / gAthA 1. naikaiH mAnaiH mimIte iti naigamaH- jo aneka pramANoM se vastu kA jJAna karatA hai vaha nigama hai / yaha negama pada kI nirukti hai / zeSa nayoM ke lakSaNa bhI batAUMgA / unheM sunii| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakaraNa : sUtra 714, 715 saMgahiya-piMDiyatthaM, saMgavaNaM samAsao beMti / vaccas viNicchiyatthaM, vavahAro savyadadhvasu // 2 // papaNAhI ujjusuo nayavihI muNeyavvo / icchai visesiyataraM, pacacuppaNNaM nao saddo // 3 // vatthUo saMkamaNaM, hoi avastha nae samabhirude / vaMjaNa astha-tadubhayaM evaMbhUo visese ||4| 1 nAyami giyivve afrografmma ceva atthammi | jaiyavvameva ii jo, uvaeso so nao nAma // 5 // sarvvesi pi nayANaM, bahuvihavattavvayaM nisAmittA / taM savvanayavi jaM caraNaguNaTThio sAhU // 6 // - se taM nae // saGgrahIta piNDitArthaM, sahavacanaM samAsato te vati vinizvayArtha, vyavahAraH sarvadravyeSu // 2 // nAhI Rju sUtra: nayavidhiH jJAtavyaH / icchati vizeSitataraM, - pratyutpannaM nayaH zabdaH // 3 // vastuna: saGkramaNaM, bhavati avastu naye samabhirUThe / bha evambhUtaH vizeSayati // 4 // jAte ha agrahItavye va artha yatitavyameva iti yaH, upadeza: sa nayaH nAma // 5 // sarveSAmapi nayAnAM bahuvidha vaktavyatAM nizamya / sarvanayavizuddha yaccaraNaguNasthitaH sAdhuH // 6 // sa eSa nayaH / 377 2. saMgraha naya saMgRhIta aura piNDita artha ko saMkSepa meM batAtA hai / vyavahAra naya saba dravyoM ke vinizcita artha kA anugamana karatA hai / 3. RjusUtra nayavidhi pratyutpanna kA grahaNa karatI hai / zabda naya ko RjusUtra kI apekSA vizeSita pratyutpanna iSTa hai / 4. samabhirUr3ha ke anusAra vastu kA saMkramaNa eka zabda kA dUsare paryAyavAcI zabda meM gamana avastu ho jAtA hai / evaMbhUta naya zabda aura artha ina donoM ko vizeSita karatA hai - jala AharaNa kI kriyA meM pariNata ghaTa ko hI ghaTa zabda ke dvArA vAcya mAnatA hai / 5. artha ko bhalIbhAMti jAna lene para upAdeya ke grahaNa aura heya ke agrahaNa meM prayatna karanA cAhie, yaha jo upadeza hai, vaha naya hai / 6. sabhI nayoM kI aneka prakAra kI vaktavyatA sunakara jo cAritra aura kSamA Adi guNoM meM sthita hai, sAdhu hai vaha sarva naya sammata hotA hai / " vaha naya hai / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa sUtra 618 1. (sUtra 618) nikSepa anuyogadvAra ke tIna prakAra nirdiSTa haiM - 1. ogha niSpanna--ogha kA artha hai sAmAnya / ogha niSpanna kA artha hai zruta ke sAmAnya nirdeza se hone vAlA, jaiseadhyayana (draSTavya sUtra 619) / 2. nAma niSpanna-sAmAnya rUpa meM nirdiSTa adhyayana kA nAmollekha karanA nAma niSpanna hai, jaise-sAmAyika (draSTavya sUtra 696) / 3. sUtrAlApaka niSpanna-sUtra ke pada vibhAga se hone vAlA, (draSTavya sUtra 709) / sUtra 619 2. adhyayana (ajjhayaNaM) 'ajhappassa ANayaNa' isa nirukta ke anusAra tathA prAkRta vyAkaraNa kI vidhi se ppakAra, ssakAra, AkAra aura NakAra ina madhyavartI cAra akSaroM kA lopa hone para ajjhayaNa (adhyayana) zabda niSpanna hotA hai| adhyAtma kA artha hai-citta / prazasta citta ko sAmAyika Adi adhyayana meM yojita karane ke kAraNa yaha adhyayana hai|' sUtra 631 3. (sUtra 631) adhyayana meM jJAna aura kriyA donoM kI samanviti ke lie noAgamataH zabda prayukta hai| adhyayana kI upayogitA hai-adhyAtma kA Anayana, pUrva saMcita karmoM kA kSaya aura naye karmoM kA abandha / adhyayana kA yahI rUpa prazasta hai| paThana pAThana meM adhyayana zabda kA prayoga hotA hai| yaha prazasta aura aprazasta donoM prakAra kA ho sakatA hai| isalie bhAva-adhyayana ko iSTa batAyA gayA hai|' sUtra 640 4. (sUtra 640) akSINa -jisakA kabhI kSaya nahIM ho| loka aura aloka ke samagra AkAza kI zreNiyAM kabhI kSINa nahIM hotii| eka-eka pradeza kA apahAra karate jAne para bhI AkAza pradezoM kA kabhI anta nahIM hotA, isalie ve akSINa haiN| AkAza dravya se sambandhita hone ke kAraNa vaha dravya akSINa hai| sUtra 642 5. (sUtra 642) cUNikAra aura haribhadra ne bhAva akSINa ke prasaMga meM eka paramparA kA ullekha kiyA hai| eka caturdaza pUrva vid muni, jo Agama granthoM ke viSaya meM ekAgracitta hai, vaha antarmaharta mAtra meM asIma paryAyoM ko jAna letA hai| eka-eka paryAya ko eka-eka samaya 1, ahAvR. pR. 119,120 : ajjhappassANayaNamityAdi iha naruktena vidhinA prAkRtasvabhAvAcca ajjhappassa-cittassa ANayaNaM pagArassagArAgAraNagAralovAo ajjhayaNaM / 2. vahI, pR. 120 / Jain Education Intemational ation Intermational Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 13, 061-670, 401-6 376 meM avahRta kiyA jAya to ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNI meM bhI unakA avahAra nahIM ho sakatA / ise AgamataH bhAva akSINa kahA jAtA hai|" 6. ( sUtra 643 ) eka dIpa se dUsare dIpaka ko prajvalita kiyaa| eka-eka kara saikar3oM, hajAroM dIpaka jalAne para bhI mUla dIpaka kA teja kama nahIM hotA / yaha dRSTAMta hai / isa dRSTAnta kA dAntika hai AcArya / AcArya svayaM zrutajJAna ke Aloka se Alokita hote haiM / ve apane jJAna kA Aloka dUsaroM ko bhI bAMTate haiN| dina-rAta bAMTate rahane para bhI unakA jJAna kabhI kSINa nahIM hotA / ziSyoM ko jJAna dene para bhI svayaM kA jJAna vinaSTa nahIM hotA, pratyuta bar3hatA hai / cUrNikAra ne 'no' zabda kA artha mizra kiyA hai| unake anusAra AcArya kI Agama grantha meM jo dattacittatA hai vaha Agama hai / unakI vANI aura zarIra kA prayoga noAgama hai isa prakAra noAgama mizra zabda kA dyotaka hai / sUtra 654 7. Aya (Ae) prApti, lAbha Adi Aya ke paryAyavAcI haiM / ' 8. ( sUtra 655 ) sUtra 643 acitta laukika dravya Aya ke sandarbha meM kucha zabda vimarzanIya haiMzilA mainasila E. kSapaNA ( jhavaNA ) sUtra 655 saMta - sat (zrI gRha Adi meM vidyamAna ) sAra sugandhita dravya svApateya - TIkAkAra maladhArI hemacandra ne svApateya zabda kA prayoga dravya (dhana) artha meM kiyA hai| abhidhAna cintAmaNi meM svApateya ko dhana kA paryAyavAcI zabda mAnA gayA hai| prastuta prasaMga meM dhana ke vizeSa prakAroM kA ullekha karane ke bAda sAmAnya artha ke vAcaka svApateya zabda kA prayoga asvAbhAvika-sA pratIta hotA hai| cUrNikAra aura vRttikAra haribhadra kA abhimata isa asvAbhAvikatA ko samApta kara detA hai / 'sAvaejjaM svAdhInaM' 'dAnakSepagrahamokSabhogesu' jo artha apane adhIna hai. jisakA dAna, bhoga Adi ke lie svAdhInatApUrvaka vyaya kiyA jA sake vaha svApateya hai / ' vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya bhagavatI 5 / 33 kA bhASya / sUtra 670 kSapaNA, apacaya, nirjarA ye paryAyavAcI zabda haiN| ' 1. (ka) abU.pU. boTsavvadha rassAgamobauttarasa aMta gRhasametovayogakAle asyomoyogapannAne te samayAvahAreNa atAhi vipinIosapipIha govahijjeti te ato bhaNitaM Agamato bhAvaajmINaM / (kha) ahAvR. pR. 120 / 2. (ka) acU. pR. 88: NoAgamato bhAvajjhINaM vAyaNAyariyasa upayogabhAvo bhAgamo bahakAyayogA a goAgamo evaM NoAgamo bhavati / (kha) mahA. pR. 120 nobhAgamato cehAcAryopayogasya noAgamatvAnmizravacanazca AgamatvAdvAkkAyayozca nozabda iti vRddhA vyAcakSate / 3. ahAvR. pR. 120 : Ayo lAbha ityanarthAntaram / 4. aci. 20191 : vittaM rikthaM svApateyaM rAH sAraH vibhavo vasuH / 5. (ka) acU. pR. 88 sAvatejaM svAdhInaM dAnakSepagrahamokSabhogeSu / (kha) ahAvR. pR. 120 // 6. amavR. pa. 236 / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 aNuogadArAI sUtra 708 10. noAgamataH bhAva sAmAyika (noAgamao bhAvasAmAie) sUtrakAra ne bhAva sAmAyika kA svarUpa vizleSaNa karate hue Antarika vRttiyoM para vizeSa bala diyA hai| vartamAna meM pracalita paribhASA ke anusAra gRhastha kA sAmAyika 'sAmAyika' kahalAtA hai athavA kucha muniyoM dvArA sampAdita alpakAlIna dhyAna sAdhanA ke prayoga ko sAmAyika kahA jAtA hai / yaha eka dRSTikoNa hai| sAmAyika do prakAra kA hotA hai-yAvajjIvana aura AntauhUrtika / yAvajjIvana sAmAyika muniyoM ke hotA hai / isa sAmAyika meM kriyAkANDa kI pradhAnatA nahIM, udAtta vRttiyoM kI pradhAnatA hotI hai| alpakAlIna sAmAyika paripUrNa sAmAyika kA pUrvAbhyAsa hai| vAstavika sAmAyika kA svarUpa prastuta Agama kI cAra gAthAoM meM varNita hai| sAmAyika aura sAmAyika karane vAle meM abhedopacAra karake yahAM zramaNa kA bhI vivecana kiyA gayA hai| 11. jisakI AtmA samAnIta hai (jassa sAmANio appA) __ prastuta sUtra kI vRtti meM sAmANio kI saMskRta chAyA sAmAnika kI gaI hai| kintu Avazyaka sUtra kI malayagirIyA vRtti meM isa zabda kI chAyA 'samAnIta:' kI gaI hai jo artha kI dRSTi se ucita pratIta hotI hai / samAnIta--sakAra kA dIrdhIkaraNa aura ikAra kA hrasvIkaraNa hone para samAnItaH kA sAmANio rUpa niSpanna hotA hai| sAmANia zabda meM 'Na' kA lopa aura 'ya' zruti karane para sAmAiya zabda kI niSpatti saMbhava lagatI hai| prastuta saMdarbha meM prayukta saMyama zabda kA artha mUlaguNa aura niyama zabda kA artha uttaraguNa hai| 12. zramaNa (samaNo) noAgamata: bhAva sAmAyika ke sandarbha meM zramaNa ke lie kucha upamAeM nirdiSTa haiM 1. uraga sama -parakRta Azraya meM rahane ke kAraNa muni sarpa ke samAna hai| cUrNikAra ne uraga ke sthAna para udakta zabda kA grahaNa kiyA hai| 2. giri sama parISaha aura upasarga upasthita hone para niSprakampa rahane ke kAraNa muni parvata ke samAna hai| 3. jvalana sama tapasyA ke teja se yukta hone ke kAraNa muni agni ke samAna hai, jaise-agni tRNoM (IMdhana) se tRpta nahIM hotI vaise hI muni sUtrArtha se tRpta nahIM hote| 4. sAgara sama gaMbhIra jJAnAdi guNa ratnoM se paripUrNa aura apanI maryAdA kA atikramaNa nahIM karane ke kAraNa muni samudra ke samAna hai| 5. namastala sama--sarvatra nirAlambana hone ke kAraNa muni AkAza ke samAna hai| 6. tarugaNa sama-sukha aura duHkha meM kisI prakAra kI vikRti kA pradarzana na karane ke kAraNa muni vRkSa samUha ke samAna hai| 7. bhramara sama-aniyata bhikSAvRtti ke kAraNa muni bhaure ke samAna hai| 8. mRga sama-saMsAra ke bhaya se udvigna rahane ke kAraNa muni hiraNa ke samAna hai| 9. dharaNi sama-saba prakAroM ke kaSToM ko sahane ke kAraNa muni pRthvI ke samAna hai| 10. jalarUha sama - kAma bhoga ke kardama se utpanna hone para bhI usase nirlepa rahane ke kAraNa muni kamala ke samAna hai| 11. ravi sama-padravyAtmaka loka ko samAna rUpa se prakAzita karane ke kAraNa athavA ajJAna-aMdhakAra kA vighAta karane ke kAraNa muni sUrya ke samAna hai| 12. pavana sama-apratibaddha-vihArI hone ke kAraNa muni vAyu ke samAna hai| tulanA ke lie draSTavya-sUyagaDo 2 / 2 / 64 / ovAiyaM sUtra 27 / paNhAvAgaraNAI 10 / 11 / sAmAyika ke prasaGga meM zramaNa kA nirUpaNa prAsaGgika pratIta nahIM hotaa| Avazyakaniyukti meM sAmAyika ke svAmitva kA pratipAdana karane vAle do zloka haiM kintu zramaNa kA pratipAdana karane vAlI cAra gAthAeM nahIM haiN| haribhadra aura hemacandra ne sAmAyika aura zramaNa ke saMbaMdha pradarzana kA prayatna kiyA hai phira bhI prazna zeSa rahatA hai| yaha kalpanA karanA asvAbhAvika nahIM hogA ki ye cAra gAthAeM prAsaGgika rUpa se pratiyoM meM likhI gaI thiiN| kAlAntara meM ve mUla pATha ke rUpa meM prakSipta ho gyiiN| 1. amava. pa. 238 / 2. ahAva. pR. 120 / Jain Education Intemational Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 13, sU0 708-713, Ti0 10-16 sUtra 709 12. sUtrAlAyaka niSyanna nikSepa (suttAlAganiSkaSNe nive sUtrAlApaka niSpanna nikSepa kA artha hai- sUtroccAraNa pUrvaka sUtragata pratyeka pada kA nAma yaha nikSepa tabhI hotA hai jaba sAmane sUtra kA pATha ho| prastuta prakaraNa meM sUtra pATha kA abhAva hai| nahIM ho sakatA / sUtra kA ullekha sUtrAnugama meM hai| yahAM sUtrAlApaka niSpanna nikSepa kI carcA nikSepa sUtrAlApaka eka nikSepa hai| yaha nikSepa dvAra hai isalie yaha carcA asvAbhAvika nahIM hai / sUtra 710,711 14. ( sUtra 710, 711 ) anugama anuyogadvAra ke do prakAra nirdiSTa haiM 1. sUtrAnugamasUtra kA kathana karanA / 2. niryuktyanugama-niryukti kA artha hai -sUtra ke sAtha artha kA ekAtmabhAva se sambaddha honA / isa rUpa meM sUtra kA sambandha artha ke sAtha hotA hai kyoMki vaha usase avicchinna hai| niryukta- artha / yukti-spaSTa rUpa se pratipAdana / madhyavartI yukta zabda kAlopa hone se niyukti zabda niSpanna hotA hai| niyukti kA eka artha hai nizcita yukti' anugama kA artha hai vyAkhyA nirmuktyanugama arthAt sUpa se saMpRkta artha kA pratipAdana krnaa| isake tIna prakAra hai nizeSa nikAyanugama, upodghAta nirmuktyanugama aura spaNika niryumatyanugama sUtra 712 15. nikSepa niryukti anugama (nikkheva nijjuttiaNugame ) nAma, sthApanA, dravya Adi ke bheda se prastuta viSaya ko spaSTa karane ke lie kiyA jAne vAlA anugama ( vyAkhyA) / sUtra 713 16. upodghAtaniyukti anugama (ubandhAyanijjuttiaNugame ) 1. uddeza - sAmAnya rUpa se nAma kathana karanA, jaise adhyayana / 2. nirdeza - vizeSa nAma kA nirdeza karanA, jaise-sAmAyika / vyAkhyeya sUtra ko vyAkhyA vidhi ke nikaTa lAnA, jisa sUtra kI jisa prasaMga meM jo vyAkhyA karanI ho usakI pRSThabhUmi taiyAra karanA upodghAta kahalAtA hai / upodghAta ke artha kA kathana upodghAta niryuktyanugama hai| isa niyuktyanugama ke 26 dvAra haiM 1.vi.mA. 1405 kI vRti nizcitoktinirmuktiH / 2. vibhA 3343 / 381 sthApanA Adi ke krama se nyAsa / isalie yahAM usakA nikSepa bhI mAtra kI samAnatA se kI gaI hai| 3. nirgama mUla srota kI khoja karanA, jaise sAmAyika kA nirgamana mahAvIra se huaa| 4. kSetra - vartamAna kAlakhaNDa meM mahAsena vana nAmaka udyAna meM sAmAyika kI utpatti huI / 5. kAla - samyaktva sAmAyika aura zruta sAmAyika kI pratipatti suSama-suSamA, suSamA Adi chahoM kAlakhaNDoM (aMzoM) meM hotI hai / dezavirati sAmAyika va sarvavirati sAmAyika kI pratipatti utsarpiNI ke duHSama-suSamA aura suSama duHSamA tathA avasarpiNI ke suSama duHSamA, duHSama- suSamA aura duHSamA kAlakhaNDoM meM hotI hai / " 6. puruSa - vyavahAra dRSTi meM sAmAyika kA pratipAdana tIrthaGkara aura gaNadharoM ne kiyaa| nizcayanaya ke anusAra sAmAyika kAkartA hai sAmAyika kA anuSThAna karane vAlA / 7. kAraNa - kisa kAraNa se gautama Adi ne mahAvIra ke samakSa sAmAyika kA zravaNa kiyA ? samatA dharma ko sUtrAtmaka zailI meM janatA taka pahuMcAne ke lie gautama Adi gaNadharoM ne mahAvIra ke samakSa sAmAyika kA zravaNa kiyA / 8. pratyaya - kisa pratyaya ( mUlakAraNa ) se bhagavAna ne sAmAyika kA pratipAdana kiyA ? 3. vahI, 2708 / 4. vahI 3382, 3383 / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 aNuogadArAI janatA ko samatA dharma meM dIkSita karane ke lie bhagavAn ne sAmAyika dharma kA pravacana kiyaa| 9. lakSaNa--sAmAyika kA lakSaNa kyA hai ? samyaktva sAmAyika kA lkssnn-tttvshrddhaa| zruta sAmAyika kA lakSaNa-jIva Adi kA parijJAna / cAritra sAmAyika kA lakSaNa-sAvadya yoga virati / 10. naya-vibhinna nayoM ke anusAra sAmAyika kyA hai ? naigamanaya ke anusAra sAmAyika adhyayana ke lie uddiSTa ziSya yadi vartamAna meM sAmAyika kA adhyayana nahIM kara rahA hai taba bhI vaha sAmAyika hai| saMgrahanaya aura vyavahAranaya ke anusAra sAmAyika adhyayana ko par3hane ke lie guru ke caraNoM meM AsIna ziSya sAmAyika hai| RjusUtranaya ke anusAra anupayogapUrvaka sAmAyika adhyayana ko par3hane vAlA ziSya sAmAyika hai| tInoM zabda nayoM ke anusAra sAmAyika meM upayukta ziSya sAmAyika hai|' 11. samavatAra-kisa sAmAyika kA samavatAra kisa karaNa meM hotA hai ? dravyAthika naya kI apekSA se guNapratipanna jIva sAmAyika hai ata: usakA samavatAra dravyakaraNa meM hotA hai| paryAyAthika naya kI dRSTi se samyaktva, zruta, dezavirati aura sarvavirati jIva ke guNa haiM, ataH unakA samavataraNa bhAvakaraNa meM hotA hai / bhAvakaraNa ke do bheda haiM zrutakaraNa aura noshrutkrnn| zruta sAmAyika kA samavatAra mukhyataH zrutakaraNa meM hotA hai| zeSa tInoM sAmAyikoM-samyaktva sAmAyika, dezavirati sAmAyika aura sarvavirati sAmAyika kA samavatAra nozrutakaraNa meM hotA hai| 12. anumata -kisa naya ko kaunasA sAmAyika anumata hai ? jJAnanaya ko samyaktva sAmAyika aura zruta sAmAyika anumata hai| jJAnAtmaka hone ke kAraNa ve mukhyataH mukti ke kAraNa haiM / kriyAnaya ko dezavirati sAmAyika aura sarvavirati sAmAyika anumata hai| kriyArUpa hone ke kAraNa ye hI mukti ke kAraNa haiM / samyaktva sAmAyika aura zruta sAmAyika inake upakArI mAtra hone se gauNa haiN|' 13. kim - sAmAyika kyA hai ? dravyAthika naya kI dRSTi se guNapratipanna jIva sAmAyika hai|' 14. katividha-sAmAyika ke kitane prakAra haiM ? sAmAyika ke tIna prakAra haiM -1. samyaktva sAmAyika 2. zruta sAmAyika 3. cAritra sAmAyika / 15. kasya-sAmAyika kisake hotA hai ? jisakI AtmA samAnIta hotA hai usake sAmAyika hotA hai / [draSTavya sU0708 pUrvavartI do zloka] 16. kva-sAmAyika kahAM hotA hai ? samyaktva sAmAyika aura zruta sAmAyika kI prApti tInoM lokakhaNDoM-Urdhva, adhaH aura tiryagloka meM hotI hai| dezavirati sAmAyika kI prApti kevala tiryagloka meM hotI hai| sarvavirati sAmAyika kI prApti tiryagloka ke eka bhAga manuSya loka meM hotI hai| 17. keSu-sAmAyika kina dravyoM meM hotA hai ? naigamanaya ke anusAra sAmAyika kevala manojJa dravyoM meM hI saMbhava hai| kyoMki ve manojJa pariNAma ke kAraNa banate haiN| zeSa nayoM ke anusAra saba dravyoM meM sAmAyika saMbhava hai|' 18. katham sAmAyika kI prApti kaise hotI hai ? zruta sAmAyika kI prApti matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa tathA darzanamoha ke kSayopazama se hotI hai| samyaktva sAmAyika kI prApti darzana saptaka ke kSayopazama, upazama aura kSaya se hotI hai| dezavirati sAmAyika kI prApti apratyAkhyAnAvaraNa ke kSaya, kSayopazama va upazama se hotI hai| sarvavirati sAmAyika kI prApti pratyAkhyA nAvaraNa ke kSaya, kSayopazama va upazama se hotI hai| 1. vibhA. 3391 se 3394 / 5. vahI, 2695 / 2. vahI, 3361,62 / 6. vahI, 3385,3386 / 3. vahI, 3592 kI vRtti / 7. vahI, 3417 / 4. vahI, 2643 / Jain Education Intemational Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 13, sU0713, Ti0 16 383 19. kiyacciram-sAmAyika kI sthiti kitanI hai ? samyaktva sAmAyika aura zruta sAmAyika kI labdhi kI dRSTi se utkRSTa sthiti 66 sAgaropama se kucha adhika hai / dezavirati sAmAyika va sarvavirati sAmAyika kI utkRSTa sthiti dezonapUrvakoTi hai| samyaktva sAmAyika, zruta sAmAyika tathA dezavirati sAmAyika kI labdhi kI dRSTi se jaghanya sthiti antarmuhUrta tathA sarvavirati sAmAyika kI eka samaya hai| upayoga kI apekSA se saba sAmAyikoM kI sthiti antarmuhUrta hai|' 20. kati-sAmAyika ke pratipattA kitane hote haiM ? samyaktva sAmAyika va dezavirati sAmAyika ke pratipattA eka kAla meM utkRSTata: kSetra palyopama ke asaMkhyeya bhAga meM jitane AkAza pradeza hote haiM utane hote haiN| dezavirata sAmAyika ke pratipattA se samyaktva sAmAyika ke pratipattA asaMkhyeya guNa adhika hote haiM / jaghanyataH eka athavA do pratipattA upalabdha hote haiN| zruta sAmAyika ke pratipattA zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza pradeza hote haiM utkRSTataH utane hote haiM / jaghanyataH eka athavA do hote haiN| sarvavirati ke pratipattA utkRSTata: sahasrapRthak (do se nau hajAra) tathA jaghanyataH eka athavA do hote haiM / vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya vizeSAvazyaka bhASya gAthA 2764 se 2774 / 21. antara-sAmAyika kI punaH prApti meM kitanA kAla vyavadhAna banatA hai ? zruta sAmAyika ke pratipattA kA antarakAla jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH anantakAla hai| zeSa tIna sAmAyika ke pratipattA kA antarakAla jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTata: dezona apArdha pudgalaparAvartana hai|' 22. avirahita-samyaktva sAmAyika, zruta sAmAyika aura dezavirati ke pratipattA AvalikA ke asaMkhyeya bhAga samayoM taka nirantara eka do Adi milate haiN| tatpazcAt unakA virahakAla prArambha ho jAtA hai| cAritra sAmAyika ke pratipattA kA avirahakAla ATha samaya taka hotA hai| usa avadhi meM eka, do Adi pratipattA milate haiN| tatpazcAt unakA virahakAla prAraMbha ho jAtA hai| jaghanyataH sAmAyika catuSka kA avirahakAla do samaya kA hotA hai|' 23. bhava--samyaktva sAmAyika aura zruta sAmAyika ke pratipattA kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza pradeza hote haiM utkRSTataH utane bhava karate haiM tathA jaghanyataH eka bhava karate haiN| tatpazcAt mukta ho jAte haiN| cAritra sAmAyika kA pratipattA utkRSTataH ATha bhava tathA jaghanyataH eka bhava karatA hai| zruta sAmAyika kA pratipattA utkRSTataH ananta bhava tathA jaghanyataH eka bhava karatA hai| 24. AkarSa-eka yA aneka bhavoM meM sAmAyika kitanI bAra upalabdha ho sakatA hai ? samyaktva sAmAyika, zruta sAmAyika aura dezavirati sAmAyika kA eka bhava meM sahasra pRthaktva (2 se 9 hajAra) bAra taka AkarSa (upalabdhi) ho sakatA hai| sarvavirati sAmAyika kA AkarSa eka bhava meM zata pRthaktva (200 se 900) bAra taka ho sakatA hai| yaha utkRSTa AkarSa kA ullekha hai| nyUnatama AkarSa eka bhava meM eka bAra hotA hai| samyaktva sAmAyika aura deza virati sAmAyika kA nAnA bhavoM meM utkRSTataH asaMkhyeya hajAra bAra AkarSa hotA hai| 25. sparza-sAmAyika karane vAlA kitane kSetra kA sparza karatA hai ? samyaktva sAmAyika aura sarvavirati sAmAyika se sampanna jIva kevalI samudghAta ke samaya sampUrNa loka kA sparza karatA hai| zruta sAmAyika aura sarvavirati sAmAyika se sampanna jIva ilikA gati se anuttara vimAna meM utpanna hotA hai taba vaha loka ke saptacaturdaza (12) bhAga kA sparza karatA hai| samyaktva sAmAyika aura zruta sAmAyika se sampanna jIva chaTThI nArakI meM ilikA gati se utpanna hotA hai| taba vaha loka ke paJcacaturdaza (55) bhAga kA sparza karatA hai| dezavirati sAmAyika se sampanna jIva yadi ilikA gati se acyuta devaloka meM utpanna hotA hai to vaha paJcacaturdaza (14) bhAga kA sparza karatA hai| isakA dUsarA vikalpa yaha hai -yadi anya devalokoM meM utpanna hotA hai to dvicaturdaza (24) Adi bhAgoM kA sparza hotA hai|' 26. nirukta sAmAyika ke nirukta kitane hote haiM ? samyaktva sAmAyika ke nirukta samyag dRSTi, amoha, zodhi, sadbhAva darzana, bodhi, aviparyaya, sudRSTi Adi haiM / zruta 1. vibhA, 2761,2763 / 2. vahI, 2775 / 3. vahI, 2777 / 4. vahI, 2779 tathA usako vRtti / 5. vahI, 2780 / 6. vahI, 2781 / 7. vahI, 2782 // Jain Education Intemational Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 aNuogadArAI sAmAyika ke akSara, saMjJi Adi caudaha nirukta haiN| dezavirati sAmAyika ke nirukta viratAvirati, saMvRtAsaMvRta, bAlapaMDita, dezaikadezavirati, aNudharma, agAradharma Adi haiN| sarvavirati sAmAyika ke nirukta sAmAyika, sAmayika, samyagvAda, samAsa, saMkSepa, anavadya, parijJA aura pratyAkhyAna ye ATha haiM / vizeSa vivaraNa ke lie dekheM vi. bhA. gA. 2784 se 2798 / sUtra 714 17. sUtra (suttaM) jisa grantha kA vistAra kama aura artha adhika ho, jo battIsa prakAra ke doSoM se rahita, lakSaNayukta tathA ATha guNoM se upeta ho, vaha sUtra kahalAtA hai| sUtra ke ATha guNa haiM-1. nirdoSa 2. sAravAn 3. hetuyukta 4. alaMkArayukta 5. upanIta 6. sopacAra 7. mita 8. mdhur|' prakArAntara se sUtra ke chaha guNa haiM 1. alpAkSara 2. asaMdigdha 3. sAravAn 4. vizvatomukha (jisakA pratyeka sUtra anuyoga-catuSTaya se vyAkhyAta ho) 5. astobhaka (ca, vA Adi nipAtoM se viyukta) 6. anavadya / vyAkhyA ke lakSaNasaMhitA-askhalita padoccAraNa / pada-eka-eka pada kA nirUpaNa / padArtha pratyeka pada kA artha / pada vigraha--samasta padoM meM samAsa vigraha / cAlanA-sUtra ke artha meM prazna upasthita karanA / prasiddhi-yukti purassara artha kI sthApanA / prastuta zloka meM prayukta 'viddhi' pada dvayarthaka hai| cUNikAra ne isakA artha vRddhi kiyA hai| haribhadra aura hemacandra ne isakA kriyAparaka 'vijAnIhi' artha kiyA hai / prakaraNa kI dRSTi se cUrNikAra kA artha samIcIna pratIta hotA hai| sUtra 715 18. (sUtra 715) sAta naya vastu ke eka dharma ko sApekSa dRSTi se jAnane vAle jJAtA kA abhiprAya naya kahalAtA hai| prastuta sUtra meM naya ke sAta prakAra batalAe gae haiN| bhagavatI meM do naya nirdiSTa haiM -dravyAthikanaya aura pryaayaathikny| dUsarA vargIkaraNa nizcayanaya, vyavahAranaya kA milatA hai| sthAnAMga meM sAta nayoM kA ullekha prApta hai| vaha saMgraha sUtra hai| isalie isa vargIkaraNa kA mUla sthAnAMga se kahIM anyatra khojanA Avazyaka hai / Avazyaka niyukti meM bhI sAta nayoM kA ullekha milatA hai| Avazyaka niyukti se anuyogadvAra meM yaha vargIkaraNa athavA anuyogadvAra se Avazyakaniyukti meM AyA hai, yaha vimarzanIya hai| isa vargIkaraNa kA mUla AdhAra yadi anuyogadvAra hai to isake AyA hai kartA AryarakSita sUri haiM, yadi isake kartA niyuktikAra haiM to yaha saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki Agama saMkalana kAla meM devadhigaNI ne ina gAthAoM kA anuyogadvAra meM prakSepa kiyA hai / isa viSaya meM abhI nizcayapUrvaka kahanA kaThina hai| umAsvAti aura siddhasena ke vargIkaraNa bhinna haiN| umAsvAti ne naya ke pAMca prakAra batalAe haiM-nagama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura sAmprata / 1. amavR. pa. 243 : aSTAbhizca guNarUpapetaM yattallakSaNayuktamiti vartate, te ceme guNA:niddosaM sAravataM ca heujjuttamalakiyaM / uvaNIyaM sovayAraM ca miyaM maharameva ya // 2. amavR. pa. 243 : appakkharamasaMviddhaM sAravaM vissaomuhaM / atyobhamaNavajjaM ca, suttaM savaNNubhAsiyaM / / 3. acU.pR. 90 / 4. aMsubha. 7.59, 14150 / 5. vahI, 18107 : etya do nayA bhavaMti,taM jahA-necchaiyanae ya vAvahAriyanae ya / 6. ThA. 7138 / 7. Ani. 754 / 8. tasU. 1134 : negamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH / Jain Education Intemational Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 13, 0714,715, 40 17,15 385 siddhasena ne naya ke chaH prakAra batalAe haiM-saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / ' uttaravartI sAhitya meM sAta naya ke vargIkaraNa kA hI anusaraNa huA hai| 1. manaharibhadra ne isake do artha kie haiM jJAnanaya 1. naikama - sAmAnya - vizeSa Adi aneka dharmoM ko jAnane vAlA dRSTikoNa / 2. nigama kA artha hai padArtha pariccheda, sAmAnya aura vizeSa dharmoM kA pariccheda karane vAlA dRSTikoNa | 2. saMgranaya sAmAnyagrAhI dRSTikoNa | 3. vyavahAranaya - vizeSagrAhI dRSTikoNa | 4. RjusUtranaya - vartamAnagrAhI dRSTikoNa | 5. zabdanaya nAma, sthApanA aura dravya kA asvIkAra, liGga bheda aura vacana bheda ko svIkAra karane vAlA dRSTikoNa | 6. samabhirUr3hanaya -- zabda kI ekArthatA ko asvIkAra karane vAlA dRSTikoNa | 7. evaMbhUtanaya - zabda aura artha kI ekAtmakatA ko svIkAra karane vAlA dRSTikoNa / naya ke tIna phala haiM heya kA hAna (tyAga), upAdeya kA upAdAna aura upekSaNIya kI upekSA / prastuta zloka meM yahI tattva nirdiSTa hai / jJAtavya artha ke bhalIbhAMti jJAta hone para hI upAdeya ke grahaNa aura heya ke agrahaNa meM prayatna karanA cAhie, yaha jJAna pradhAna upadeza jJAnanaya hai / jJAnanaya pratyeka pravRtti se pahale jJAna ko prAdhAnya detA hai| isake anusAra ajJAta artha meM pravRtta hone para anukUla phala prApti nahIM ho sakatI / utkRSTa tapoyoga aura cAritrayoga se yukta arhat taba taka mukta nahIM hote jaba taka unheM kevalajJAna upalabdha nahIM ho jAtA isalie pahale jJAna karo, yaha jJAnanaya kA abhimata hai / kriyAnaya kriyAnaya kriyA ko pradhAnatA detA hai / vaha aihalaukika aura pAralaukika phala prApti meM kriyA ko hI pradhAna kAraNa mAnatA hai| isa naya ke anusAra ukta gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai / bhalIbhAMti jJAta artha meM bhI upAdeya ke grahaNa aura heya ke agrahaNa kA prayatna hI karanA cAhie yaha kriyApradhAna upadeza kriyA naya hai / kriyAnaya kriyAhIna jJAna ko nirarthaka mAnatA hai| apane pakSa kI siddhi meM vaha yukti detA hai--aneka zAstroM kA adhyayana karane para bhI cAritrahIna vyakti usase lAbhAnvita nahIM ho sktaa| jisa prakAra lAkha athavA karor3a pradIpta dIpaka andhe vyakti ko mArga nahIM dikhA sakate vaise hI kriyArahita jJAna ke dvArA vyakti iSTa tattva kI upalabdhi nahIM kara sakatA / jJAnanaya jJAna kA samarthana karatA hai aura kriyAnaya kriyA kA samarthana karatA hai isa sthiti meM sAmAnya vyakti ke mana meM sahaja hI prazna upasthita hotA hai vAstavikatA kyA hai ? jJAna vAstavika hai athavA kriyA vAstavika hai isa jijJAsA kA samAdhAna isa prakAra kiyA gayA pratyeka naya kI pRthak-pRthak vaktavyatA hai| ina nAnA prakAra kI vaktavyatAoM ko sunakara saMzaya mata karo / koI bhI naya nirapekSa nahIM hai / pratyeka naya kI vaktavyatA sApekSa hai / isa sApekSatA kA nidarzana hai caraNaguNasthita sAdhu / samyag darzana aura zruta ke binA cAritra nahIM hotaa| sAdhu meM jJAna aura cAritra donoM sApekSa hote haiM isalie nayoM kI vaktavyatA ko sApekSa hI samajhanA caahie| 1. sapra. 145 / 2. ahAvR. pR. 123 / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1. vizeSanAmAnukrama 2. padAnukrama 3. TippaNa : anukrama 4. zabdavimarza : zabdAnukrama 5. dezI zabda 6. prayukta grantha sUcI 7. jor3a : padyAtmaka vyAkhyA Jain Education Intemational Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :1 vizeSanAmAnukrama 20 zabda auya auyaMga varga samaya ke prakAra samaya ke prakAra vyAkaraNa vyAkaraNa grantha grantha grantha mAna ke prakAra pramANa 219,417 219,417 264 / 3 26416 227 342 / 1 28.1 392 aMkAraMta aMga aMgapaviTTha aMgabAhira aMgula gRha 376,614 219,417 219,417 388 / 1,389,390, 39012,391-393, 400,402-404, 409,463,467,487, 490,499,503,586 40,41 50,549 50,549 34112 aMDaya aMtagaDadasA aMtomutta aMba sUtra (dhAgA) grantha samaya ke prakAra vanaspati ajjA deva aggeya utpAta ajiya vyakti ajjama nakSatra deva ajjhayaNachakkavaraMga grantha aTTAlaya aTThaADhagasatiya mAna ke prakAra aTThabhAiyA mAna ke prakAra aDaDa samaya ke prakAra aDaDaMga samaya ke prakAra aNAgata (ya) ddhA samaya ke prakAra aNuttarovavAiyadasA grantha aNurAhA nakSatra atItaddhA samaya ke prakAra attANusaTThikAra granthakAra atthaniura samaya ke prakAra atthaniuraMga samaya ke prakAra aditi nakSatradeva addA nakSatra addAga gRha upakaraNa addhaMgula mAna ke prakAra addhakarisa mAna ke prakAra addhatulA mAna ke prakAra addhapala mAna ke prakAra addha bhAra mAna ke prakAra addhamANI mAna ke prakAra addhApaliovama samaya ke prakAra addhAsamaya samaya ke prakAra 219,417 219,417 aMbaya aMbADaga nAma vanaspati 342 / 1 34111 aMsuya akkha sUtra mAna ke prakAra 408 378 90,654,658, 680,684 347 90,654,658,680, 684 43 380,380 / 1,391, 400 392 379 342 / 1 342 342 342 342 jalAzaya sugaMdhita dravya nakSatradeva nAma agaDa agaru aggi aggidAsa aggidiNNa aggideva aggidevayA aggidhamma aggiya aggirakkhiya aggisamma aggiseNa 378 378,390 376,614 419,427,429-433 148,149,254,256, 288,325,348,443 4291,43111 309 / 1,312, 31211 34113 227 305 / 1 addhAsAgarovama samaya ke prakAra nakSatradeva nAma mmmmmmm abbhuya abhii abhiNaMdana abhiru rasa nakSatra vyakti svara rAjaparikara 342 342 amacca Jain Education Intemational Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 aNuogadArAI amatta 92 50,549 aya ayaNa ara ariTThaNe mi aliMda avakaraya pAtra nakSatradeva samaya ke prakAra vyakti vyakti 392 3422 219,417 227 227 AyaMsaga AyAra ArAma AliMda AvaMtI AvaNa AvarisaNa gRha upakaraNa graMtha vana gRha upakaraNa graMtha pariccheda 322 392 gRha 375 nAma 346 3581 avacca vyAkaraNa kuprAvanika Avazyaka samaya ke prakAra AvaliyA 219,410,41511, 417,482,590,592, 593,616 5-10,74 graMtha bhavaccanAma avaraha avaravideha avava avavaMga avAyANa aviruddha avvaIbhAva azva asaMkhaya Avassaya Avassayavatiritta graMtha Asa prANIvarga vyAkaraNa samaya ke prakAra janapada-grAma samaya ke prakAra samaya ke prakAra vyAkaraNa anyatIthika vyAkaraNa prANI graMtha pariccheda mAna ke prakAra vana nakSatra prANI upakaraNa samaya ke prakAra samaya ke prakAra vyAkaraNa rAjaparikara 399,556 219,417 219,417 308 / 2,5 20,26 35001,356 270,351 322 374 89,92,525,654, 656,658,660,680, 682,684,686 342 / 2 3001 asati Asa AsakatA AsaNa Asama Asurutta AhattahIya 324 asogavaNa assilesA ahi ahiMgaraNi ahonisa ahoratta A Aikkhaga nakSatra deva svara sAdhu ke upakaraNa basati ke prakAra laukika graMtha graMtha pariccheda vyAkaraNa vyAkaraNa iMkAraMta 323 556 49,548 322 264 / 6 264 / 6 20,321 3422 321 343 deva nakSatra deva prANIvarga iMdagovaya ikkhAga ijjaMjali kula Aicca nakSatradeva 3411 351 408 28.2 219,4151,417 264 / 2 88 540 34212 656,660,682,686 264 / 4,5 270 265,266 515,547-551 323,556 3071-3 3012 vAdya vyAkaraNa vyAkaraNa ibbha issariya issariyanAma Au Aujja AkAraMta AkhyAtika Agama Agama Agara AgAra ADaMbara ADhaga ADhagasata ANApANa AmaMtaNI Amalaga (ya) AyaMgula 375 19,365 358 / 1 2642 264,4,5 IkArata kuprAvanika Avazyaka gRha upakaraNa rAjaparikara vyAkaraNa vyAkaraNa vyAkaraNa vyAkaraNa rAjaparikara samaya ke prakAra vyAkaraNa vyAkaraNa kuprAvacanika Avazyaka grantha vyAkaraNa graMtha vasati ke prakAra svara vAdya varga mAna ke prakAra mAna ke prakAra samaya ke prakAra vyAkaraNa vanaspati mAna ke prakAra Isara uu 374 219,616 308 / 2,6 439,506 389,390,392,394 219,417 264 / 3 264 / 6 26 uMkAraMta uMdurukka ukkAliya Jain Education Intemational Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :1 ukkuruDaya nAma 346 UraNI UsAsa prANIvarga samaya ke prakAra ugga kula 343 324 19,392 346 nAma sUtra 330 o egasesa vyAkaraNa . eravaya janapada-grAma elaijja grantha pariccheda vyAkaraNa oaMta vyAkaraNa okAra vyAkaraNa ocAra gRha upakaraNa osappi (NI) samaya ke prakAra osappiNI samaya ke prakAra 330 307 / 1,2,417, 417 / 1,3 35011,357 333,399,556 322 264 / 2 264 / 4 264 / 2 375 4121 219,457,458,460, 463,467,482,487, 490,495,499, 503,616 270 556 309 / 1 3051 34112 305 / 1 3051 309 / 1 ucchavaNa vana ujjANa vana ujjhiyaya uTTiya uTTiya nAma uTTI prANIvarga uDDhareNu mAna ke prakAra uNNiya sUtra uttarakurU janapada-grAma uttaragaMdhArA svara uttaraDDhabharaha janapada-grAma uttaramaMdA svara uttarA (sADhA) nakSatra uttarA svara uttarAyatA svara uttarAyatA svara (koDimA) uddhArapaliovama samaya ke prakAra uddhArasamaya samaya ke prakAra uddhArasAgarovama samaya ke prakAra uppala vanaspati uppala samaya ke prakAra uppalaMga samaya ke prakAra uraga prANI-varga uraparisappa prANI-varga ulaka prANI-varga uvalevaNa kuprAvacanika Avazyaka uvAsagadasA grantha usaNhasahiyA mAna ke prakAra usabha prANI varga usabha vyakti ussappiNI samaya ke prakAra aupasagika vyAkaraNa kaMbala sAdhu ke upakaraNa kajjavaya nAma kaTTakamma hasta-kauzala 346 10,31,54,78, 103,560 419,420,422-426 kaTThakAra kaDa zilpI gRha upakaraNa 42211,424 / 2,426 19,20 219,417 219,417 253,331,381,523, 552 331 708/8 254 250 341 341,34111 341 341 50,549 kaDi nAma kaDucchya gRha-upakaraNa kaNagasattari laukika grantha kaNNA parivArika sadasya kattiya nAma kattiyA nakSatra kattiyAdAsa nAma kattiyAdiNNa nAma kattiyAdeva nAma kattiyAdhamma nAma kattiyArakkhiya nAma kattiyAsamma nAma kattiyAseNa nAma: kapi prANIvarga kapittha vanaspati kappAsiya laukikagrantha kappAsiya zilpI kabbaDa vasati ke prakAra kamala prANI-varga kamala vanaspatiH 227,228 219,457,458,460, 463,467,482,487, 490,495,499,503, 341 341 341 341 368 ussehaMgula mAna ke prakAra 49,540 359 389,395,399,401, 407,408 26412 26414,5 vyAkaraNa UkAraMta UraNiya vyAkaraNa nAma 323,556 19,20 3182 Jain Education Intemational Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 aNaogadArAI kamalAgara kamma kuMda kammadhAraya kammanAma kammamAsaya kuMbha kukkuDa kuDaya vyakti vanaspati mAna ke prakAra prANIvarga vanaspati jalAzaya 227 540 374 300 / 1, 525 352 kayaMba kuNDa 266 kutava 44 374 mAsa karaga karaNa karisa karisAvaNa karIraya karuNa karoDiyA kalasiyA kaluNa kallAla 30002 522 3002 jalAzaya 19,20 vyAkaraNa 35811 vyAkaraNa 35011,353,557 vyAkaraNa 359 mAna ke prakAra 384 vanaspati 352 pAtra 377 vyAkaraNa 308 / 14 mAna ke prakAra 378 sikkA 357, 528, 529 nAma rasa 317, 317 / 1 pAtra 377 pAtra 377 rasa 309 / 1 madirA becane vAlA 323 gRha upakaraNa 569, 569 / 1 rAjaparikara 88 grantha prANIvarga 355, 546 dhAtu aura ratna 408 mAna ke prakAra 384 vana 392 kAvaDa vahana karane vAlA grantha grantha 570, 571 samudra-jalAzaya 18511 anyatIthika 344 laukika grantha 49, 548 vanaspati 19, 20 360 439, 556 49, 548 19,365 kavADa kahaga kAussaga kAga (ka) kAgaNirayaNa kAgaNI kANaNa 30411 359 586 kulaya mAna ke prakAra kuliya kRSi upakaraNa kusumasaMbhava kekAiya bolI koilA prANIvarga koMkaNaya nAma koTTakiriyA deva koTTimakAra zilpI koTTaya (ga) gRha koDillaya laukika grantha koDuMbiya rAjaparikara koravva kula koravvIyA svara kolAliya zilpI kosa mAna ke prakAra kosalaya nAma kohaMDa vanaspati khaMDa khAdya khaMda gRha upakaraNa prANIvarga khattiya kula khara prANIvarga khayara prANIvarga khAiyA surakSA sAdhana khAya surakSA sAdhana kRSi bhUmi khuDDiyA kheDa vasati ke prakAra kRSi bhUmi khettapaliovama samaya ke prakAra kAya deva 439 91, 379 20 392 540 khaMbha khajjota kAliya kAliyasuya kAloya kAvAliya kAvila xmx 254 kiMsuya ki TTisa kiNhamiga kisala khitta 392 3802, 381 3802 309 / 1 323, 556 svara kisalaya kIDaya 569 / 4 56913 40,43 khetta prANo varga vanaspati vanaspati sUtra sugaMdhita dravya prANIvarga jalAzaya pAtra pAtra kuMkuma kuMca 379 30012 531, 535 419, 434, 436438, 440, 505 436 / 1, 439 / 1 398, 439 322 khettasAgarovama samaya ke prakAra gaMgA gaMthagrantha pariccheda kuMDa kuMDiyA nadI 377 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1-vizeSanAmAnukrama gaMthima hasta-kauzala 10, 31, 54, 78, gaMdha gaMdhAra surabhi svara 19, 20, 302 / 2 298 / 1,299.1, 300 / 1, 301 / 1. 302 / 3 govvaiya gohiyA ghaTa anyatIthika vAdya pAtra pAtra 471,472,476,477, 481,482,487,490492,495,497,499, 502,503 20,26 3012 267 253,331,523,552. 613 377 ghaDa gaMdhAragAma gaggari gaNipiDaga gaNiyA gabbhaghara gaya (a) svara pAtra grantha rAjaparikara 50, 549 pAtra ghaDaga ghaDi ghaNaMgula nAma prANIvarga mAna ke prakAra 21, 63, 67, 300 / 2, 354 gava 525 prANIvarga prANIvarga prANIvarga ghaya ghaNaghaNAiya ghayakuMbha khAdya AvAja pAtra gavaya gavelaga gaha gAuya 300 / 1 254 388 / 1, 391, 400, mAna ke prakAra gAma 287,323,354,556 303, 307 / 14 gAma vasati ke prakAra svara nAma janapada-grAma vAhana ghara gRha 334 362 393,394,406.407, 411,412 28711 522 16,17,37,38,60, 61,84,85,109, 110,566,567,626, 627,630,639,650, 651,676,677,703, 704 287,323,372,556, 613 49,548 392 87,89,254,32711, 525,654,658, 680,684 376,614 392 254,445,453,485 74 392 gimhaya girinagara gilli giha gihidhamma gIya laukikagrantha ghoDamuha caukka cauppaya patha prANIvarga guMjA 20, 26 307 / 1-3, 5-7 19, 20 384 392 guMjA anyatIthika svara vanaspati mAna ke prakAra jalAzaya khAdya khAdya bolI prANIvarga guMjAliyA caubhAiyA mAna ke prakAra caummuha patha cauridiya prANIvarga cauvIsatthaya grantha causaTThiyA mAna ke prakAra gula gulagulAiya caMda graha 254,540 227 gRha nAma 324 gopura gomiya gomUhI gomhiya goyama goyama vAdya prANIvarga anyatIthika vyakti 28711,379 552 302 / 1,330,541 392 330 30011 525 20,26 402,403,426,433, 441-448,450,455, 457-464,466-468, caMdappaha caMpagavaNa caccara caNaga camarI cammakhaMDiya cammeDhaga caraga vyakti vana patha vanaspati prANIvarga anyatIthika zastra anyatIthika mmx 525 20,26 416 20,26 Jain Education Intemational Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 aNuogadArAi 392 cariyA patha cAuraMgijja grantha pariccheda cittakamma hasta-kauzala 322 307 / 3 50,549 10,31,54,78, 103, 433 jhallarI ThANa ThiIpaya Dhikiya Nami taMtiya vAdya grantha grantha pariccheda bolI vyakti zilpI 560 522 227 34112 taMtu sUtra citakAra cittA cINaMsuya cIriya cUyavana culiyaMga cUliyA coyaya zilpI nakSatra sUtra anyatIthika vana samaya ke prakAra samaya ke prakAra sugaMdhita dravya gaha upakaraNa zilpI nAma 416,523 360 2871 19 20.26 324 219,417 219,417 379 331 chattakAra chatti jaMghAcara 331 3027 41711 185 / 1,2,186,556, jaMtu prANIvarga janapada-grAma jaMbuddIva jaMbU jakkha jaNNaijja jaNNadatta 3421 358 / 349,358,366 35001,355,557 364 708 / 5 19,365 392,531,535 3941.399 307/14 20,26 354 392 354 japa jama jamaIya jalayara jalaruha jalla java taMtuvAya zilpI taMdula khAdya taMbola khAdya tagara sugaMdhita dravya tagarA nadI tagarAyaDa janapada-grAma ta? nakSatradeva tadvitanAma vyAkaraNa taddhittaya vyAkaraNa tappurisa vyAkaraNa taraMgavatikAra granthakAra taru vanaspati talavara rAjaparikara talAga jalAzaya tasareNu mAna ke prakAra tANa svara tAvasa anyatIthika tikaDya vanaspati tiga patha tipaha patha khAdya yA vanaspati tItaddhA samaya ke prakAra tuMbavINiya zilpI tuDiya samaya ke prakAra tuDiyaMga samaya ke prakAra tuNNAgadAraya zilpI tunnAya zilpI prANIvarga tulA mAna ke prakAra tUNailla zilpI teiMdiya prANIvarga tella khAdya toraNa thaMbha thalayara prANIvarga thAsaga AbharaNa timahura vanaspati 26415 deva 20,254 grantha pariccheda 322 nAma 252 kuprAvanika Avazyaka 26 nakSatradeva 342 / 2 grantha pariccheda 322 prANIvarga 254 vanaspati 70815 rAjaparikara 88 mAna ke prakAra 3951 mAna ke prakAra 399 vAhana 392 pArivArika sadasya 362 samaya ke prakAra 219,4151,419 mAna ke prakAra 380,38011,391, 400 vAhana mAna ke prakAra 39521,399 nakSatra 34112 mAna ke prakAra 388 / 1,391,392, 400,409,411,422, 424,429,431,436, 438,482,495,586 219 88 219,417 219,417 javamajha 416 jANa jAmAuya juga juga turaga x 378 392 jugga jUyA 254,445,453,485 jeTThA 19 joyaNa 410 gRha 613 254 Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1- vizeSanAmAnukrama thilli l l khwaa sthooraai ; iMDi daMtakAra daMda dakkhavaNa daNDa dadhi dasanA liyA daha dAra dAsa dAso diTTivAya diTTivAyasuya divasa DIDiyA duhi dudha dAhiNaDDhabharaha janapadagrAma diu (gu) vyAkaraNa duma duvAla saMga duhaNa deaDa deyara deva devakuka devakula deva devadatta doNa vAhana gRha samaya ke prakAra pAtra gRha upakaraNa mAna ke prakAra nAma zilpI vyAkaraNa vana gRha upakaraNa khAdya mAna ke prakAra jalAzaya gRha karmakara karmakara grantha grantha samaya ke prakAra jalAzaya vAdya prANIvarga vanaspati grantha zastra zilpI pArivArika sadasya deva janapadagrAma gRha deva nAma mAna ke prakAra 392 392 219,417 / 2 377 331 380, 38011,2,391, 400 331 360 350 / 1,351 324 269 269 380/2 392, 531,535 392, 410 557, 654,656, 658, 660, 680,682,684, 686 654,656, 658, 660, 680, 682, 684, 686 556 350 / 1,354 50, 440, 549 570, 572 415 / 1 392 569 / 1 87,88,327/1, 525, 654,658,650,684 264|4 50, 549 416 360 316/2 20, 254, 275, 401, 432,569 556 19,392 20, 254, 275, 401, 432,569 252,556 374 doNapAya (ga) doSamuha dosiya ghapiTThA dhaNu dhanna (paNa ) dhamma dhammacitaMga dhavalavasaha dhAuya dhAyaI dhUva dhevaiya vaya (ta) naI (dI) nauya nauyaMga naMdI nakula nagara naTTa naDa naliNa naliNaMga naliNisaMDa nAga nAgavaNa nAgasuhuma nADaga nAta nAmika nAvA nAviya niMbaya khAdya vasati ke prakAra zilpI nakSatra mAna ke prakAra khAdya grantha pariccheda anyatIrthika prANIvarga vyAkaraNa janapada-grAma sugaMdhita dravya svara svara jalAzaya samaya ke prakAra samaya ke prakAra svara prANIvarga vasati ke prakAra nartaka aura khilAr3I nartaka aura khilAr3I samaya ke prakAra samaya ke prakAra kula vyAkaraNa nAyAdhammakA grantha nAliyA nAliyA vana deva vana laukika grantha laukikagrantha gRha upakaraNa mAna ke prakAra vAhana nAma nAma 327 / 2.525 / 1 323, 556 359 341 / 3 380, 38011,2, 388 1,291,400, 402, 403, 409,586 264 / 6, 373-376, 557 322 20, 26 353 349,367 1851 19,20 301 / 2 2981, 299 2 269, 354,392, 531, 535 219,417 219,417 306 / 1 365 351 287, 323, 363, 556 88 88 219,417 219,417 19,20 20 324 49, 548 49,548 343 270 50, 549 ] 94 380, 38011,2,391, 400 332 332 347 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuogadArAi 50,549 379 nikasa niSphAva nimitta nirati niruttiya nivasaNa nihasa nIsAsa naimittiya nesAya 374 374,554,555 kasauTI mAna ke prakAra laukikagrantha nakSatradeva vyAkaraNa vastra kasoTI samaya ke prakAra naimittika svara paNhAvAgaraNa grantha patta surabhi pattha mAna ke prakAra patthaya (ga) mAna ke prakAra padma vanaspati pamANaMgula mAna ke prakAra payaraMgula mAna ke prakAra 389,408,410,412 393,394,406,407, 411,412 khAdya 524 384 573 3422 349,368 327 / 2,52511 24711 417,41711 573 298 / 1,299 / 2, 300 / 2 270 219,417 219,417 227 219,417 219,417 354 298 / 1,299 / 1, 300 / 2,3012 nepAtika pauma paumaMga paumappaha pauya pauyaMga paMcanada paMcama vyAkaraNa samaya ke prakAra samaya ke prakAra vyakti samaya ke prakAra samaya ke prakAra janapadagrAma svara pAyasa payANa payAvai parama parasmaibhASA pariSa pariyaTTa pariyara baMdha parivAyaga parisappa parihA pala palAsa palAsaya paliovama 254 378 prANIvarga mAna ke prakAra 378 paMcidiya paMcuttara palasaiya paMDaraMga paMDupatta paMDuyapatta paMDuraMga paMtha anyatIthika vanaspati vanaspati anyatIthika paliya palla vyAkaraNa 308 / 4 nakSatradeva 342 / 1 zastra 555 vyAkaraNa 367 gRha upakaraNa 416 samaya ke prakAra 4121 vastra 327 / 2,5251 anyatIthika 344 prANIvarga surakSA sAdhana 392 mAna ke prakAra vanaspati 321 nAma 347 samaya ke prakAra 219,418419,477, 505, 569 samaya ke prakAra 4151 samaya ke prakAra 422, 42211, 424, 42411, 429, 429 / 1, 431, 43111,436, 4361, 438, 439, 429 / 1,586 nartaka aura khilAr3I 88 19, 392 dhAtu aura ratna 385, 655, 659, 681, 685 309 / 1, 318 / 1, 318 mAna ke prakAra prANI varga 31332 patha 354, 392 samaya ke prakAra 19, 20 nAma surakSA sAdhana 392 janapadagrAma pakkha paTa 569 / 4 569 / 3 20,26 38012 219,41521,417 267 43 360 323,556 416 253,331,353,381, 523,552 patha samaya ke prakAra vastra paTTa pavaga pavA pavAla gaha paTTakAra zilpo vasati ke prakAra paTTasADiyA vastra paDa vastra pasaMta pasati pasu 416 331 paha paDasADiyA vastra paDi nAma paDikkamaNa grantha paDiggaha sAdhu ke upakaraNa paNaga vanaspati paNNavaNA grantha pAu pAusaya pAgAra pADaliputta 424,431,438 Jain Education Intemational Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :1-vizeSanAmAnukrama pANu pAya (da) pAyapuMchaNa pAyaya pAyasa pAsa pAsAya piu piti piyAmaha 392 babulaya baya (da) ra balAgA bahassai bahupaya bahuvvIhi bAhulera biMdukAra bilapaMtiya billa bIbhaccha bIbhatsa bIyavAvaya buddhavayaNa beidiya 392 439 pIlu pIluya pukkhara pukkhariNI puNavvasu putta puttiyA punnAgavaNa 324 puSpha pura puravara purANa purisaijja samaya ke prakAra 41711,2 mAna ke prakAra 391, 400, 409 sAdhu ke upakaraNa 663, 689 bhASA 307 / 11 khAdya 445 vyakti 227 gRha pArivArika sadasya 326 nakSatradeva 342 / 1 pArivArika sadasya 326 khAdya 264 / 6 nAma 347 jalAzaya 354 jalAzaya 392 nakSatra 34111 pArivArika sadasya 302 / 1,52011 pArivArika sadasya 397 / 2 vana vanaspati 19, 20, 524 vasati ke prakAra 354 basati ke prakAra 569, 569 / 1 laukika grantha 49, 548 grantha pariccheda 322 samaya ke prakAra 219, 417, 568 samaya ke prakAra 219, 417 janapadagrAma 399,556 nakSatra 34112 nakSatra 34111 nakSatradeva 34211 hastakauzala 10,31,54,78,103, 560 svara 3091 samaya ke prakAra 3061 hastakauzala 10,31,54,78,103, 560 zilpI 360 nakSatra 34121 gaha upakaraNa sUtra 42 surakSA sAdhana 569 / 1 nakSatradeva 34222 mAna ke prakAra 376, 614 boMDaya bhaDa bhaMDaveyAliya bhaga bhagiNIvai bhaDa bhaNiti bhaddavaya bhamara nAma 347 vanaspati 439,613 prANIvarga 526 nakSatradeva 34211 prANIvarga 327 / 1,525 vyAkaraNa 35011,352 prANIvarga 545 graMthakAra 364 jalAzaya vanaspati rasa 309.1 rasa 3151,315 prANIvarga 321 laukikagrantha 49,548 prANIvarga 154,445,453,482, 485,488 40,42 sAdhu ke upakaraNa 392,664,690 zilpI nakSatradeva 34211 pArivArika sadasya 352 rAja parikara 327 / 2,5251 svara 307 / 3,11 nakSatra 34113 prANIvarga 708 / 5 nakSatra 31113 janapadagrAma 399,556,615 287,410 pArivArika sadasya 362 vividha vyavasAyI 30217 laukika grantha 25,49,548 333 anyatIthika 344 anyatIthika 20,26 karmakara vRtti-rojagAra 383 gRha 381 prANIvarga 254 20,254 vAdya 522 kula prANIvarga puva bharaNI puvaMga pubvavideha pubvAsADhA pussa bharaha bhavaNa pussa bhAuya pUrima nAma pUrimA poggalapariyaTTa potthakamma bhAravAhaga bhAraha bhAraha bhikkhu bhikkhoMDa bhitaga bhiti bhitti bhRyaparisappa bhUya bherI 383 potyakAra phagguNI phaNiha phaliha phaliha deva baMbha bhoga 343 battIsiyA bhramara Jain Education Intemational Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 aNuogadArAI mairA 524 mahisI maMkha prANIvarga khAdya 88 mahu mahukuMbha pAtra 304 / 1 586 khAdya citrapaTa dikhAne vAlA svara gRha mAna ke prakAra parvata patha grantha pariccheda nakSatra 330 26416 16,17,37,38,60, 61,84,85,109, 110,466,567,626, 327,638,639,650 651,66,677,703, maMgI maMca maMDalaya maMdara magga magga 384 540 281 704 deva 63,67,254 321 khAdya maghA macchaMDiyA macchaMDI majjhima khAdya mahoraga mAivAya mAuliMga mAgaha mAgahaya mADaMbiya mADhara svara 333 19,365 majjhimagAma svara vasati ke prakAra dhAtu aura ratna maDaMba maNi 3411 379 91 298,299 / 1,300 / 1, 30101, 302 / 4 302,305 323,553 385,655,659,681, 685 392,664,690 269 300 / 1,355 333 mANI prANIvarga vanaspati maGgala pAThaka nAma rAjaparikara laukikagrantha mAna ke prakAra pArivArika sadasya nAma mAlya samaya ke prakAra utpAta nAma prANIvarga nakSatra nakSatradeva 376,614 366,52011 333 360 219,415 / 1,417 330 353,708 / 5 34151 342 / 2 sUtra 364 19,20 88 345 345 44 360 mAyA (tA) mAlavaya mAlA mAsa mAhiMda mAhisiya miga (ya) migasara mitta miyalomiya muMjakAra muguMda mugga mucchaNA mucchA muTThiya muNisubvaya muttolI muyaMga murava musala musala matta sAdhu ke upakaraNa madhu khAdya mayUra prANIvarga marahaTTaya nAma malaya malayavatikAra graMthakAra malla mAlya malla pahalavAna malla nAma malladAsa nAma malladiNNa nAma malladeva nAma malladhamma nAma mallarakkhiya nAma mallasamma nAma mallaseNa nAma malli vyakti mahAnaI jalAzaya mahAbherI vAdya mahApaha patha mahAvIra vyakti mahiSa prANIvarga prANIvarga 345 345 345 345 zilpI deva vanaspati svara 304-306,307 / 14 svara 3061,2 nartaka aura khilAr3I 88,30216,416 vyakti 227 gRha upakaraNa 375 30121 gRha upakaraNa 375 gRha upakaraNa 368 mAna ke prakAra 380,38001,391, 345 vAdya 227 400 398 3002 392 408 351,368 355,525 muha muhutta mAna ke prakAra samaya ke prakAra 291,415 // 1,41742,3, mahisa 417 Jain Education Intemational Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa:1-vizeSanAmAnukrama 366 mUla nakSatra mottiya dhAtu aura ratna 3412 385,655,659,681 685 522,525 mora prANIvarga deva 254 rohiNI laMkha lacchI latA lava lavaNa lavaNa lAuya lAsaga likkhA rakkhasa rajata rajju ratta samudra dhAtu aura ratna mAna ke prakAra samaya ke prakAra nakSatra 341,34111 nartaka aura khilAr3I 88 deva 26415 vanaspati 250 samaya ke prakAra 219,417 / 2 18511 khAdya pAtra 323 rAjaparikara mAna ke prakAra 39511,399 392 10,31,54,78,103, 385 380 / 1 422,424,429,431, 436,438 655,659,681,685 19,20 267 524 leNa leppakamma hastakauzala rattarayaNa rattAsoga ratha rammagavassa rammagavAsa rammagavAsaya rayaNi dhAtu aura ratna vanaspati vAhana janapadagrAma janapadagrAma nAma mAna ke prakAra 560 leppakAra lehavAha logAyata lova lohakaDAha lohI vaise siya vaMdaNaya 388 / 1,391,400, 403,4:9 304 / 1,3051 655,659,681,685 253,332,392,522, rayaNI rayaya raha 392 svara dhAtu aura ratna vAhana 552 vakkaya sUtra rahareNu rahiya rAiNNa rAmAyaNa rAya mAna ke prakAra nAma kula laukika grantha rAjaparikara 395 / 1,399 332 343 25,49,548 19,264 / 1,362,365, 366,408 355 rAyakula risabha vaggha vajjhakAra vaNa vaNamayUra vaNamahisa vaNarAi vaNavarAha vaNasaMDa vaNahatthi vatthiya vatthu zilpI saMdezavAhaka 3027 laukika grantha 49,548 vyAkaraNa 265,267 gRha upakaraNa gRha upakaraNa 392 laukika grantha 49,548 grantha 74 40,45 prANIvarga 585 zilpI 360 vana 355,392,531,535 prANIvarga prANIvarga 355 vanavarga 392 prANIvarga 355 vanavarga 392 prANIvarga 355 zilpI khulI bhUmi 38012 vyakti 227,228 pArivArika sadasya 269 vyAkaraNa 308 prANIvarga 355,525 zilpI 360 nakSatradeva 342 / 2 AbharaNa 525 nAma 334 prANIvarga 353,552,525 svara hadda deva rudda 298 / 1,299 / 1,300 / 1, 30101,302 / 2 20 34211 34121 309 / 1,313 / 1,2,313 341 341 341 341 roha nakSatradeva revatI nakSatra rasa rohiNidAsa nAma rohiNidiNNa nAma rohiNideva nAma rohiNidhamma nAma rohiNiya nAma rohiNirakkhiya nAma rohiNisamma nAma rohiNiseNa nAma vaddhamANa vadhU vayaNavibhakti varAha varuDa 341 341 varuNa valaya vasaMtaya vasaha (bha) 341 Jain Education Intemational Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 aNuogadArAI veDhima hastakauzala 10,31,54,78,103, 560 vedisa janapadagrAma vahU vahapottI vAu vAuriya vAgaraNa 0 mm vennA vennAyaDa vAnara prANIvarga veya velaMbaga velaNaya vesamaNa vAyavva nakSatradeva 3422 pArivArika sadasya 26415 vastra 314 / 2 nakSatradeva 34211 vividha vyavasAyI 302 / 6 laukikagraMtha 49,548 525 utpAta 537 prANIvarga 545 pAtra 377 utpAta mAna ke prakAra 399,422,424,429, 431,436,438,439 40,44 jalAzaya 392 samaya ke prakAra 219,417,429,431, rasa vAyasa nadI janapadagrAma 363 laukika graMtha 49,548 nartaka aura khilAr3I 88 309 / 1,314 / 1,314 deva 20 laukikagraMtha 49,548 gRha deva 249 vAdya 3011,522 dhAtu aura ratna 385,655,659,681, vesiya vAraga vAruNa zAlA 268 vAlagga zrI saMkha vAlaya vAvI vAsa saMkha saMghAima prANIvarga hastakauzala 604 10,31,54,78,103, vAsArattaya vAsupUjja vAha 334 227 374 26414 3422 307 / 4.10 viNhu viNhu vitta vidisA vibhatti nAma vyakti mAna ke prakAra deva nakSatradeva svara nadI vyAkaraNa vyakti anyatIrthika nakSatradeva grantha saMjUha saMjahanAma saMjoga saMjoganAma saMta saMti saMdamANiyA saMpayAvaNa saMbAha saMbhava saMvacchara sagaDa sagabhaddiyA sajja 308 / 3 227 20,26 342 / 2 50,549 vimala vyAkaraNa 3581 vyAkaraNa vyAkaraNa 3581 vyAkaraNa 362 dhAtu aura ratna 655,659,681,685 vyakti 227 vAhana 392 vyAkaraNa 308 / 1 vasati ke prakAra 323,556 vyakti samaya ke prakAra 219,415 / 1,417 332,392 laukikagrantha 49,548 svara 298 / 1,299 / 1,300 / 1, 30111,302 / 1 303,304 laukikagraMtha 49,548 sUtra (dhAgA) 45 mAna ke prakAra nakSatra 3411 vanavarga 324 zAstroM ke jJAtA 3003 rAjaparikara 19,365 viruddha vivaddhi vivAgasuya vivA (A) happaNNatti visAhA vihatthi vAhana grantha nakSatra mAna ke prakAra svara vAdya rasa vINA vIra vIraNa vIriya buDDhasAvaga vejja bejjaya 50,549 34102 388 / 1,391,400, 409 250 309 / 1,310 / 1,310 523 322 20,26 573 573 vanaspati grantha pariccheda anyatIthika cikitsaka cikitsA sajjagAma sadvitaMta saNa saNhasahiyA satabhisaya sattavaNNavaNa satthapAraga satthavAha Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 vizeSanAmAnukrama 401 ! sanni (NNi) besa vasati ke prakAra sappa nakSatradeva sabhA gRhavarga samaNa anyatIrthika samaya samaya ke prakAra 323,556 342 / 1 19,392 344 126,127,170,171, 211,212,219,220, 307 / 1,415-417, 422,424,436,438, 447,481,567,616 50,549 350,557 3581 sAmisaMbaMdha sAra sArakaMtA sArasa sArasI sAla sAlavaNa sAli sAvaejja siMgAra siMghADaka siNaya siddhatthaya vyAkaraNa 308 / 5 dhAtu aura ratna 655,659,681,685 svara 304 / 1 prANIvarga 30012 svara 3041 pArivArika sadasya 362 vana 324 vanaspati 357 dhAtu aura ratna 655,659,681,685 rasa 309 / 1,311,31111 paMtha 392 nAma vanaspati vyAkaraNa 358 / 1 vyAkaraNa 36415 dhAtu aura ratna 385,655,659,681, samavAya samAsa samIva samIvanAma samudda grantha vyAkaraNa vyAkaraNa vyAkaraNa jalAzaya sippa 321,410,425,426, 540,556,586 322 20 sippanAma sirI silA samosaraNa sammajjaNa deva grantha pariccheda kuprAvanika Avazyaka gRha upakaraNa jalAzaya 392 354,392,531,535 deva gRha sayaNa sara saraNa saradaya sarapaMtiya sarisava salAgA savaNa saviu savvaddhA sasuraya sassa sassAmivAyaNa sAuNiya sAgaDiya sAgara sAgara sAgarovama siloganAma vyAkaraNa siloya vyAkaraNa siva sivA prANIvarga sItala vyakti sIyA vAhana sIsapaheliyaMga samaya ke prakAra sIsapaheliyA samaya ke prakAra sIha prANIvarga suThThattaramAyAmA svara suddhagaMdhArA suddhasajjA svara supAsa vyakti suppaya nAma surA khAdya suvaNNa mAna ke prakAra suvaNNa dhAtu aura ratna nAma jalAzaya vanaspati 439,540 mAna ke prakAra 586 nakSatra 34113 nakSatradeva 34211 samaya ke prakAra pArivArika sadasya 362 khAdya 531,535 vyAkaraNa 308 / 2 vividha vyavasAyI 302 / 6 nAma samaya ke prakAra 4151 jalAzaya 708/5 samaya ke prakAra 219,418,423,425, 430,432,433,437, 440,569,616 nakSatra 3402 prANIvarga grantha 72,74,75 vyAkaraNa 349,350,357 svara 358 / 1 20 323 227 392 219,417 219,417 525 3061 3061 3041 227 346 2871 384 385,524,557,655, 659,681,685 227 393,406 393,394,406,407 50,549 19,20,254 227 suvihi sAti vyakti mAna ke prakAra mAna ke prakAra grantha sUIaMgula sUyagaDa sAmalera sAmAiya sAmAsiya graha sejjaMsa vyakti Jain Education Intemational Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A 402 aNuogadArAI seTTi 304/1 hari hariyAliyA harivassa harivAsa hala hAliya 556 hAsa svara vanaspati janapadagrAma janapadagrAma kRSi upakaraNa nAma rasa ghumakkar3a dhAtu aura ratna samaya ke prakAra samaya ke prakAra nAma seDhIaMgula seNAvai setiyA sottiya soma somadatta soyariya soraTThaya solasiyA sovaNNiya sovIrA haMbhI haMsa haMsaganbha hattha hattha rAjaparikara mAna ke prakAra 411,412 rAjaparikara 19,365 mAna ke prakAra 374 zilpI nakSatradeva 34211 nAma 252 vividha vyavasAyI 30216 nAma mAna ke prakAra 376,614 mAna ke prakAra svara 3051 laukikagrantha 49,548 prANIvarga 3001 hiMDaga 93,322 332 309 / 1,316,316 / 1 6027 557 219,417 219,417 334 hiraNa huhuya huhuyaMga hemaMtaya hemavaya hemavaya heraNNavaya heraNNavaya nAma 399,556 sUtra liulito nakSatra mAna ke prakAra prANIvarga hesiya janapadagrAma nAma janapadagrAma bolI kuprAvacanika Avazyaka deva 399,556 522 hatthi 3412 380,416 89,355,522,525, 654,656,658,660, 680,682,684,686 21,63,67,522 homa 249 prANIvarga Jain Education Intemational Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMkAraMta dhannaM aMgula vihatva rakhatI aM tiya iM tiya uM tiya akkharasamaM padasamaM aggi payAvai some ajjhaSpassANayarNa ambhassa nimmalattaM avataramiha eso abhiva miTThA avaNaya geha ya etto asui-kuNava-duddasaNa asulabhariyanigra aha kusumasaMbhave kAle Aimiu ArabhaMtA AkAraMtA mAlA AkAraMto rAyA AbharaNa-vattha-gaMdhe Avassaya avassakaraNijjaM Avassayassa eso iGgitAkAra icchA micchA tahakkAro uttaramaMdA rayaNI use niya ura-kaMTha-sira-viddhaM uraga-giri-jalaNa- sAgara uvasaMpayA ya kAle ee nava kavvarasA eesi pallANaM kattiya rohiNi migasara kamme sippa siloe ki kahahiM kasa kahi pariziSTa 2 padAnukrama 264/6 38811 264 / 3 30718 342 / 1 631 / 1 533 / 1 312 / 2 341 / 3 308/5 315 / 1 315 / 2 300/2 307/2 264 / 5 264|4 422 / 2,424/2,429 / 2,43112,436 / 2, 439.2 gAhiyavAhiyatepAhaya 42211, 42401, 42901, 43101 4361,43811 1853 281 74/2 526 / 1 239 / 1 305 / 1 713 / 1 307/7 7085 239/2 3183 341 / 1 358 / 1 7132 ki sozyakaraNI kuru-maMdara AvAsA kesI gAyai mahuraM ? kohe mANe mAyA gaMdhAre mINA gaNa kAya nikAe caucalaNapaTThANA ghose aTTaguNe jaMbuddIvAo khalu jaMbuddIve lavaNe jattha ya jaM jANejjA jahaha ahe vaha dIvA dIva jaha mama na piye dukkhaM jassa sAmANio appA duzaNalo jo samo savvabhUesu taiyA karaNammi kayA taM puNa nAmaM tivihaM tattha paDhamA vibhattI tattha pariccAyammi ya tattha purisassa antA tiSNi sahassA satta ya to samo jaha sumo daMDaM dhaNuM jugaM nAliyaM ca deya bahuvIhI dhevayasaramaMtA u naMdI ya khuDDiyA pUrimA ya nava-devakule natthi ya se koi veso navi atthi na viya hohI nAmANi jANi kANi vi nAmii nAsAe paMcamaM brUyA 314/2 185/4 307/12 617 / 1 302/3 73 / 1 301/2 307 4 185 / 2 185 / 1 7/1 569/3 643 / 1 7083 70811 287 1 7082 308|4 264 / 1 308/3 310 / 1 2642 417/3 708/6 380 / 1 350 / 1 302/6 306 / 1 340 / 1 7084 569/4 247/1 715/5 299/2 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 nise paDhamA hoi niddosamaNa- samAhANasaMbhavo niddosaM sAravataM negehi mAhi nesAyasaramaMtA u paMcamasaramaMtA u paMcamI ya avAyANe papuSpanagAhI pajjhAya - kilAmiyayaM paramANU tasareNU parijUriya perataM pariyarabaMdheNa bhaDaM pAsutta-masI maMDiya-paDibuddha pippinabaMdhavaha puSNaM rattaM ca alaMkiyaM ca puravara-kavADa vacchA bhayajaNaNarUva - saddaMdhakAra bhiDIyA bhI duya maMgI koravvIyA harI ya majjhimasaramaMtA u maharaM vilAsa-liyaM mAtA puttaM jahA naTTha mANubhyAnapyamANayutA mito do nirI risabheNa u esajja rUva-vaya-samAsA vatthummi hatthamejjaM vatthuo saMkamaNaM viSayavAra guruvAra vimhakarI amo vIro siMgAro amjo 308 / 1 318 / 1 307/9 715 / 1 3027 302 / 5 308 / 2 7153 317/2 395 / 1 569/2 327/2,525 / 1 316 / 2 317 / 1 307/6 569 / 1 313 / 1 313 / 2 30715 304/1 302/4 311 / 2 52011 39011 342 / 2 302 / 2 316 / 1 38012 715/4 314/1 312/1 309 / 1 saMgahiya-piDityaM saMtapayaparUvaNayA saMhitA padaM deva sakkayA pAyayA ceva sajjaM ca aggajIhAe sajjaM ravai mayUro sajjaM ravai muyaMgo sajjeNa lahai vitti sajje risabhe gaMdhAre satta pASi se dhoye satta sarA kao havaMti satta sarA tao gAmA satta sarA nAbhIo satyena suti vi sambhAva- nivvigAraM samaM addhasamaM ceva samaNeNa sAvaeNa ya samayAlaya-tA savvesi pi nayANaM sAmA gAi mahuraM sAvajjajoga viraI siMgAro nAma raso siMgI sihI visANI suduramAyAmA suya supta gaMtha siddhata so nAma mahAvIro haTThassa aNavagalassa tyo citA sAtI havai puNa sattamI taM hINA vA ahiyA vA hotiSa mahipuriyA aNuogavArAI 715,2 121 / 1,138 / 1,165 / 1,206 / 1 714/1 307 / 11 299/1 300 / 1 301 / 1 302 / 1 2981 4172 307 / 1 207 / 14 307/2 398 / 1 318 / 2 307 / 10 28 / 2 415 / 1 715 / 6 307/13 74|1,61011 311 / 1 327 / 1 306 / 2 51 / 1 310 / 2 417 / 1 341 / 2 308/6 390/3 39012 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ti. aMgula aMgopAMgasahita aMzuka, bhImAMka aNDaja adhyayana ananta anAnupUrvI anugama anuyogadvAra 596-603 anAdipAriNAmika sAdipAriNAmika 288 150 anekadravyaskandha anaupanidhiko dravyAnupUrvI aura naya aparyApta adhikAra alpabahutva alpabahutva nahIM hotA avamAna pramANa avayava se hone vAlA nAma avyayIbhAva asaMkhyAta AkhyAtika Agama AgamataH dravya nikSepa aura naya AgamataH dravyAvazyaka AgamataH bhAva akSINa Atmagula yU0 389 49 43 121,710,711 41 619 - kauTilIya arthazAstrokta mAna -carakoktamAna -romAna 75 69 113 254 620 174 138 380 327 356 587-595 270 266 14 12 642 390 vartamAna mAna vartamAna mAna 364 AtmAnuziSTakAra AnupUrvI AnupUrvI dravya kaunase bhAva meM 173 AnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga meM 209 101 pariziSTa : 3 TippaNa anukrama pR0 234 57 54 54 378 332 182 107 99 381 71 57 97 176 346 132 105 234 211 214 329 177 176 27 22 378 234 236 236 236 216 96 131 147 Ti0 AnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitane bhAga meM 172 212 167 208 AnupUrvI dravyoM kA antarakAla AnupUrvI dravyoM kA parimANa AnupUrvI dravyoM kI kAlAvadhi 170; 211 abhiprAyika nAma 347 AmaMtraNa meM aSTamI vibhakti hotI hai 308 644 28 74 Aya Avazyaka ke ekArthaka nAma Avazyaka ke chaha arthAdhikAra AhAraka zarIra utkIrtanAnupUrvI utkRSTataH asaMkhyeyakAla utsedhAMgula kI kAraNa sAmagrI utsedhAMgula ke prayojana unmAna pramANa upakrama upodghAtaniryukti anugama va 26 dvAra eka dravya kI apekSA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hotA hai eka rAzi eka zeSa ekAkSarika nAma orAliya ( audArika zarIra ) aupanidhika dravyAnupUrvI aupamya kAla aupasargika kanakasaptati kApila kAlAnupUrvI kulanAma kRmirAga kauTilIya arthazAstra yaaH. 459 226 171 395 401, 402 378 76-99 713 127 140 357 249 457 147 418-440 270 49 49 196 343 43 49 pR* 130 148 128; 147 129; 148 213 207 379 38 69 283 149 129 240 241 233 72 381 102 106 214 176 282 106 280 177 56 56 147 212 55 56 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 y 379 285 aNuogadArAI 145 106 283 460 0 5.0.or o a 286 115 168 286 tIsare bhAga meM tejasa zarIra tripradezika AnupUrviyAM tripradezika AnupUrvI dezona loka meM do bhAvoM kA vikalpa dravya akSINa dravya pramANa dravyAnupUrvI dravyAnupUrvI ke bheda dravyAvazyaka 640 370-372 105 285 482 111 285 212 12 351 155 230 128 149 312 240; 244 mr 9 monorror rap mmmmmm " orrrrox ur orm>>uruno Marmy 49 56 kSapaNA kSetra kI dRSTi se....asaMkhyAtavAM bhAga 487 kSetra kI dRSTi se ...do sau chappana aMgulavarga rUpa pratibhAga jitanI hotI hai 499 kSetra kI dRSTi se....pramANa jitanI zreNiyAM haiM 503 kSetra kI dRSTi se ve aMgulapratara yA AvalikA ke asaMkhyAta bhAga rUpa pratibhAga jitane hote haiM 482 kSetra kI dRSTi se....zreNiyoM ke asaMkhyeya vargamUla jitanI hotI hai kSetra ke saMyoga se hone vAlA nAma 333 kSetrAnupUrvI gaNa gaNanAma 345 ghanaaMgula 393,411 ghoTamukha cAra jJAna (pratipAdana meM akSama hone ke kAraNa) sthApya (asaMvyavahArya) haiM ataeva sthApanIya haiM cAritraguNa pramANa cUhe ke romoM kA sUta jaghanyata: eka samaya jaghanya pada meM chiyAnave bAra chinna ho sake utane hote haiM 490 jisakI AtmA samAnIta hai 708 jIvanahetu nAma jaise tuma ho vaise hI hama the 564 jJAna ke pAMca prakAra prajJapta haiM jJAnaguNa pramANa -pratyakSa pramANa --anumAna pramANa ---upamAna pramANa --Agama pramANa tagarAtaTa 363 tatpuruSa 355 taddhitaja tadvyatirikta dravya zaMkha --ekabhavika ----baddhAyuSka ---abhimukhanAma gotra taraMgavatIkAra 320 129 285 . . 380 9 213 . M 326 dvigu 354 dvinAma 248 dvipradezika avaktavya nakSatra se hone vAlA nAma 340,341 naya 554-557 -pradeza dRSTAnta -prasthaka dRSTAnta -vasati dRSTAnta nayoM ke saMdarbha meM vaktavyatA nATaka nAnA dravyoM kI apekSA niyamataH sarva loka meM hote haiM nAma 246,247 nAma aura sthApanA meM antara nAmakaraNa ke AdhAra nAma se hone vAlA nAma nAmAvazyaka nAmika 270 nikSepa 5,618 nikSepa niyukti anugama nizcita rUpa se sAdi pAriNAmika 129 naigama vyavahAra AnupUrvI kA antara naMgama vyavahAra AnupUrvI kA kAla 126 naigama vyavahAra kA bhaGgasamutkIrtana naMgama vyavahAra dravyAnupUrvI kA alpabahutva 130 naigama vyavahAra dravyAnupUrvI kA bhAga 128 naMgama vyavahAra naya sammata anopanidhikI dravyAnupUrvI 0 m our 211 UU MY ~ ~ ~ ~ ~ mmmmmmmmmmmmmmmm ~ ~ ~ ~ . . 315 317 317 318 177 15, 378 381 " 0 Mr mvMov 0 0 358 0 568 214 325 325 . . 326 m . . 326 215 114 Jain Education Intemational Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 3-TippaNa : anukrama 407 216 177 232 284 631 708 345 495 286 >> 241 326 176 llh 363 naigama vyavahAra naya sammata AnupUrvI kA dravyapramANa 123 nepAtika nairayikoM ke vaikriya zarIra kA pramANa 463 noAgamataH dravyAvazyaka 15-21 noAgamata: bhAva akSINa va dIpa kA dRSTAnta 643 noAgamata: bhAva adhyayana noAgamata: bhAva sAmAyika noAgamata: bhAva skandha 72 nogauNa 321 paTTasUtra paramANupudgala anAnupUrvI 115 paramANu sUkSma va vyavahArika 396-398 parimANa saMkhyA 570-572 paryApta pASaNDa nAma 344 pudgalaparivarta purANa purvAnupUrvI 148 prakRtibhAva 268 pratara aMgula 393,411 pratipakSa pada se hone vAlA nAma pradhAnatA se hone vAlA nAma pramANa pramANAMgula 400,411 pramANAMgula ke prayojana prastuta prasthApanA kI dRSTi se Avazyaka zruta kA....anuyoga pravRtta hai bahattarakalAeM bahuvrIhi buddhavacana 254 212 rrr xxxv Xxurur 107 177 malayavatikAra 364 mADhara mAnapramANa 373-377 ----dhAnyamAna pramANa -rasamAna pramANa mizra 270 mizra ke saMyoga se hone vAlA nAma 332 mizrita bAloM se banA sUta 44 mRgaroma kA sUta 44 yojana 392 lokotara bhAvazruta meM nirdiSTa grantha 50 vaktavyatA 605-608 vAnamantara devoM ke vaikriya zarIra kA pramANa vennAtaTa vaidiza 363 vaizika vaizeSika vyAkaraNa zarIra 446 zramaNa va upamAeM 708 -uraga sama, giri sama, jvalana sama, sAgara sama, nabhastala sama, tarugaNa sama, bhramara sama, mRga sama, dharaNi sama, jalaruha sama, ravi sama, pavana sama zreNI aMgula 411 SaSTitantra saMkhyA 558,574 saMkhyAkAla 417 saMkhyAta 575-586 saMgrahanaya kI anaupanidhikI dravyAnupUrvI 131-137 saMmUcchima saMyUtha nAma 364 saMsthAna 234,235 samaya 219,416 samavatAra 611-614 sampUrNa loka meM ho sakatA hai sAta naya 715 -jJAnanaya -kriyAnaya sAmAcArI 238-241 240,244 210 0. 211 232 244 410 242, 244 243 325, 327 277 328 213 254 - 105 176 215 149 243, 271-287 349, 506 boNDaja bhaMbhI aura Asurokta bhAva bhAvapramANa bhAvasamavatAra bhAvAvazyaka bhAvopakrama (zAstrIya) mati 150,177 213,315 351 149, 277 346 101 384 124 malaya 150 Jain Education Intemational Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 aNuogadArAI 350 213 sAmAsika sUcI aMgula sUtra sUtrAlApaka niSpanna nikSepa 393 40,714 240 54,384 381 skandha ke ekArthaka nAma sthApanAvazyaka sparzanA karate haiM svara prakaraNa 102 125 298-307 207 Jain Education Intemational Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 4 zabdavimarza : zabdAnukrama 149 327 238 280 Ana apAna ApaNa AyAma ArAma AvalikA indra kArtikeya...."koTTakriyA 244 238 326 179 238 280 327 244 180 18. 179 15,327 15 27 aMga akevalI akSa yA kauDI akSara ajIvodayaniSpanna aTTAlaka addhApalyopama adhyayana adhyavasAya anAvaraNa anujJA anuprekSA anuyoga anuyogadvAra antara apradezArthatA aprazasta bhAvopakrama amatra amIlita amoghA arthAdhikAra arthopayoga addhabhAra arpitakaraNa arhata alpabahutva avaTa aviruddha avedana avyatyAneDita asiddha asavalita AtmAgama, anantarAgama, paramparAgama uMdurukka uccatva utpannajJAnadarzanadhara udayaniSpanna uddeza uddhArapalyopama udyAna uvveha Uru ekagrahaNagRhIta aupanidhikI kar3achI kaNThoSThavipramukta kapihasita 327 100 105 239 000000 000RGGG27. 182 346 kalpa 37 235 kANDa kAnana kAla kASThAkRti kuprAvanika 180 kuzala 277 237 34 181 25 180 25 319 0 kRtsna kevalI kauTumbika kSAyopazamika AcAradhara kSAyopazamika gaNi 0 0 10. Jain Education Intemational Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 kSINa kSINa vedana kSINAvaraNa kSetra kSetrapalyopa khAtikA gaccha gaNanAma gaNikA gAthA gilli guJjAlikA guruvAcanopagata cakara gRhadharmI gopura govratI gotama ghoSasama kara liyA caturmukha catuSka catvara caraka carikA carmakhaNDika carme Taka cita kara liyA citta citrAkRti cIrika chadmastha cheka jaya javaNa jina jIvodaya niSpanna jor3akara joNijammaNanikkhate TaMka taDAga tadubhayAgama 281 181 181 100 380 238 114 212 73 327 339 237 27 20 34 238 34 34 23 239 239 239 33 238 33 277 22 37 19 33 180 277 37 277 180 179 20 29 244 237 319 talavara tIvrAdhyavasAna tUNavAdaka, tambUrAvAdaka toraNa trika thilli dakSa dIrghikA devakula devapUjA, aMjali dravyapramANa DirUpamyUna droNika puruSa dharmacintaka dhUmikA naraka prastaTa nAmasama kara liyA nAlikA nipuNa nipuNa zilpopagata niravazeSa nirAvaraNa nirghAta nirmukti nirlepa nivedana niSIdhikAgata niSThita nIrajas paTazATikA paTTATikA patha pada paraspara guNAkAra parikarma parikhA paridha paricita kara liyA paridhi paryava palya patyopama sUkSma va vyAvahArika aNuogavArAI 30 37 72 244 239 239 277 237 238 36 100 114 235 34 181 244 23 73 277 277 325 181 181 327 281 181 29 281 281 277 277 239 327 114 72 238 277 23 244 326 201 280 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 4-zabdavimarza: zabdAnukrama 411 243 327 yathApANDura yugavAn yugya 237 mum 243 277 26,325 26 317 180 74 177 239 244 lh 239 pAtAla pAda purAnI zarAba, purAnA guDa puSkariNI pustakama pRthvI pRSThayantara pratipUrNa pratipUrNa ghoSayukta pratyakSa pramANa prayogapariNAmita dravya prazasta bhAvopakrama prAkAra prAgbhAra prAptArtha prAbhUta prAbhUtaprAbhRtikA prAbhRtikA prAya:vaidharmya prAsAda plavana phulluppala-kamala-komalummiliyammi bAlAgra bAhuleya bilapaMktikA brAhmaNI bharakara bhavana bhavanaprastaTa 277 lh 239 l l 327 327 l 238 kl l l l l 277 32 244 244 m yUpaka rAjA, yuvarAja laMghana lakSaNa layana lepyAkRti lezyA lokottarika bhAvAvazyaka lopa laukika bhAvAvazyaka lohakaTAha lohI vakSaskAra vana vanarAji vanaSaNDa varSa varSadhara parvata vastu vastu vinAza vApI vijaya viparyasta akSara na honA vimAna viruddha viSkambha vRddhazrAvaka velA veSTaka veSTitakara vyaMjana vyapagata cyuta cyAvita tyakta deha zayyAgata zaraNa zAbaleya zikharI zilA zivikA 20 244 34 bhAga 24 bhANDa 239 Nm MUsm o Mr or ".orm, r""omorrrrom Mm " 0 0 . 9/rum 34 bhAva bhAvanAbhAvita bhikSAjIvI 244 327 r . mana or mahApatha mahikA mADambika mita kara liyA mukhadhAvana Adi medhAvI yakSAdIpta 277 379 181 239 Jain Education Intemational Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 aNuogadArAI zRMgATaka 239 zaila zaiva 244 rom m rror or 327 236,379 327 326 379 sarapaMktikA sarasarapaMktikA sarvavaidharmya sarvasAdharmya sAra sArthavAha siddhazilAtalagata sIkhaliyA suvimalAe senApati stUpa sthira kara liyA sparzanA syandamAnikA svara svApateya hInAkSara aura atyakSara doSa rahita honA zrutaskandha zreNI zreSThI zloka saMghAta saMta saMsArastha sattva satpadaprarUpaNA sabhA athavA prapA samAgama samiti samudaya samuddeza samyagdarzana sara 180 236 v 100 239 236 379 151 homa 237 Jain Education Intemational Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. talavara sUtra zabda 6. NaM yAvacAlaMkAra meM prayukta avyaya - Namiti vAkyAlaMkAre desIvayaNato vA ( cU. pR. 5) / 8. se atha atra 'se' zabdo mAgadhadezI prasiddhaH atha zabdArthe varttate (hAvR. pR. 9) / 16. jAdhava guru ke pAsa grahaNa karanA gurusamIvAto AgamitaM ApavitaM ( pU. pU. 10) - 1 ApAta sAmAnyavizeSarUpeNa anye tu vyAcakSate ' AghaviyaM' ti prAkRtazailyA chAndasatvAcca guroH sakAzAdAgRhItaM (hAvR. pR. 15 mavR. pa. 19) / 17. seyakAla - bhaviSyat kAla meyAle sikhissati, satti sa bhavya AgAmini kAle manikA ( AgAmini ) etesi catuNhaM akkharANaM loveNaM seyAletti bhaNitaM (cU. pR. 11) / 'seyakAle' tti chandasatvAdAgAmini kAle ( hAvU. pR. 11; mavR. pa. 20) / nagararakSaka, kotavAla rAiNA tuTTheNa cAmIkarapaTTo rayaNakhaito sirasi baddho yasya sa talavaro bhaNNati (cU. pR. 11) / talavara: parituSTanarapatipradatta paTTabaMdhabhUSitaH (hAvR. pR 16; mavR. pa. 21) / 19. ina mohatthI upamAkI hiraNyamuvaNNAdipuMja jasta aba adhikataro vA so immo (pU. pU. 12) / ibhya: arthavAn sa kila yasya puJjIkRtaratnarAzyantarito hastyapi nopalabhyate ityetAvatArtheneti (hAvR. pR. 16 mavR. pa. 21) / 19. seTThi -- seTha - abhiSicyamAnazrIveSTanakabaddhaH savvavaNiyAhivo seTThI ( cU. pR. 11) / zrIdevatAdhyAsitasauvarNapaTTabhUSitottamAGgaH purajyeSTho vaNik (hAvR. pU. 16; mavR. pa 21) / 19. phulla - praphullita phullaM - vikazitaM (mavR. pa. 21) / 1 19. kamalu hiraNa kamalastvAraH pazuvizeSa: (hAvU. pU. 15) kamalo hariNavizeSaH ( ma. pa. 21) / 19. hi kaMdhA phaNiha kastaM mastakAdI vyApArayanti ( ma. pa. 21) / 19. haripAliyA dUba-haritAlikA (ma.pa. 21) 19. bAga darpaNa - Adarza tu mukhAdi nirIkSante ( mayu. 21) / pariziSTa 5 - dezIzabda 19. taMbola --- tAmbUla ! 20. ajjA - AryAdurgAdevI kA prazAnta rUpa - durgAyAH pUrvarUpaM atra kUSmANDivat tathAThitA ajjA bhannati ( cU. pR. 12) / AryAprazAntarUpA durgA (hAvU. pR. 17; mavR. pa. 23) / 20. ko kiriyA koriyA durgA kA apara nAma durgA va mahiSasvApAdanakA lAbhUtitadrUpasthitA koTTayA bhaNati ( pU. pU. 12) / koTTikriyA va mahiSAcA (hAvu pR. 17) durgA sa~va mahiSAruDA, tat kuTTanapara koTTaphiyA ( ma pa. 23) | 20. miDa bhikSAjIvI bhavayaM unheMti bhikSAbhojanA itparya, vRddhasAsaNatyA vA sikhaMDa (pU. pU. 12) bhikSoNDA:-- milA bhojina yugalamAsanasthA ityanye (hAyU pR 17) bhikSAmeva mujate na tu svaparigRhItagodugdhAdika se bhiNDA, sugatazAsanatthA ityanye (mabR. pa. 22) / 20. paMDaraMga paMkhA sArakhA ( bhU. pU. 12) pANDuraMgA bhItA (hAvu. pU. 17) pANDurAGgA-bhasmoddhUlitagAtrA: (bha. pa. 22) / 26. ijjA - devapUjA, mAM, devI---ijjatti vajjA mAyA majjA bhaNiyA devapUyA vA ijjA taM gAyalyA AdikriyA ubhayasya kareMti dovi karA naulasaMThitA taM iTTadevatAe aMjali kareMti, aNNe bhaNati ijjA iti mAtA tIe ganbhassa Niggacchato jo karatalA AgAro tArisaM devatAe aMjali kareMti, ahahvA mAupiyaM bhattA devayamiva maNamANA aMjali kareMti sA ijjaMjalI devayAe vA aMjali ilI (bhU. pU. 13) pAliryAgAMjalimpate sa ca vAgadevatAviSayaH Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 aNuogadArAI mAturvAJjalirijjAJjalirmAtRnamaskAravidhAvitibhAvaH (hAva. pR. 19) / athavA dezIbhASayA ijyeti mAtA tasyA namaskAravidhau tadbhaktaH kriyamANaH karakuDmalamIlanalakSaNo'JjalirijyAJjaliH (mavR. pa. 26) / 26. uMdurukka-baila kI taraha raMbhAnA, muMha se vRSabha kI bhAMti zabda karanA - dezIvayaNato uMDaM muhaM teNa rukkaMti-saddakaraNaM, taM ca vasabhaDhikkiyAi (cU. pR. 13) / uDurukkhaM (kkaM) ti dezIvacanaM vRSabhajitakaraNAdyartha iti, anye tu vyAcakSate -- uMdumukhaM teNa rukkhaM (kka) ti-saddakaraNa taMpi vasabhaDhekkiyAdi ceva gheppati (hAvR. pR. 19) / 'uMdurukka' tti dezIvacanaM undu-mukhaM tena rukkaM-vRSabhAdizabdakaraNamundurukkaM devatAdipurato vRSabhAdijitAdikaraNamityarthaH (mava pa. 26) / 42. boMDaya, phaliha-boMDa na - kapAsa Adi se utpanna sUtra-poNDAt jAtaM poNDajaM, phalihamAditti karpAsaphalAdi kAraNe kAryopacArAdeveti bhAvanA (hAva. pR. 21) / boMDaM vamanIphalaM tasmAjjAtaM boNDajaM, phalihI-vamanI tasyA phalamapi phalihaM karpAsAzrayaM kozakarUpaM, tadihApi kAraNe kAryopacArAd boNDajaM sUtramucyate iti bhAvaH (mavR. pa. 31) / 43. paTTa-paTTasUtra-padaMgakIDA AgacchaMti, taM taM maMsacIDAiyaM AmisaM caraMtA ito tato kIlaMtaresu saMcaraMtA lAlaM muyaMti esa paTTo (cU. pR. 15) / paTTitti-paTTasUtraM (hAvR. pR. 21; mava. pa. 31) / 44. miyalomiya-mRgaroma kA sUta-miehito lahutarA mRgAkRtayo bRhatpicchA (cU. pR. 15; hAvR. pR. 22; mavR. pa. 32) / 44. kutava-cUhe ke romoM kA sUta-kutavo uDuraromesu (cU. pR. 15; hAya. pR. 22; mavR. pa. 32) / 44. kiTrisa --mizrita bAloM se banA sUta- uNNitAdINaM avaghADo kiTTisamahavA etesi dugAdisaMjogajaM kiTTisa, ahavA je aNNe sANagA (chagaNA) dayo romA te savve kiTTisaM bhannati (cU. pR. 15; hAvR. pR. 22) / UrNAdInAM yaduddharitaM kiTTisaM taniSpannaM sUtramapi kiTTisam, athavA eteSAmevorNAdInAM dvikAdisaMyogato niSpannaM sUtraM kiTTisaM athavA uktazeSAzvAdi lomaniSpanna kiTTisaM (mavR. pa. 32) / 49. hmii-bhNbhii| 50. cahiya-abhilaSita / 58. jalla-kor3I se jUA khelane vAlA -jallA-varavAkhelakAsteSAM, rAjastotrapAThakAnAmityanye (ma. pa. 42) / 58. velaMbaga-vidUSaka -'velaMbagANaM' tti viDambakA-vidUSakA nAnAveSAdikAriNa ityarthaH (mavR. pa. 42) / 88. lakha-baDe bAMsa para caDhakara khela karane vAlA---'lakhANaM' ti ye mahAvaMzAgramArohanti te laGkAH (mava. pa. 42) / 55. tUNailla-tUNavAdaka tUNaillANaM ti tUNAbhidhAnavAdyavizeSavatAm (mavR. pa. 42) / 90. aMbADaga-AmbeDA / 92. yAsaga--bubud ke AkAra vAlA AbhUSaNa-azva kA AbhUSaNa vizeSa-sthAsakAdi vibhUSitAzvAdiviSayaH (hAva. pR. 28) / sthAsakozvAbharaNavizeSaH (mavR. pa. 43) / 92. AyaMsaga-vRSabha Adi ke gale kA AbhUSaNa-Adarzastu vRSabhAdigrIvAbharaNam (mavR. pa. 43) / 98. ddoddinnii-braahmnnii| 169. navaraM-isake atirikta / 219. tuDiyaMga, tur3iya, aDaDaMga, aDaDa, avavaMga, avava, huhuyaMga, huhuya, atyaniuraMga, atyaniura, nauyaMga, nauya-saMkhyA vizeSa / 264 / 6. pIlu-dUdha---'pIlu' ti kSIraM (mavR. pa. 103) / 276. orAliya-audArika -hADa mAMsa kA zarIra -viziSTAkArapariNataM tiryaGmanuSyadeharUpamaudArikaM (mavR. pa. 105) / 282. payalA - khaDe yA baiThe hue jo nidrA Ae ---payalA hoi ThiyassA (mavR. pa. 107) / 382. payalApayalA-calate-phirate jo nidrA Ae - payalApayalA ya caMkamao (mavR. pa. 107) / 282. saMghayaNa-asthi racanA-kapATAdInAM lohapaTTAdirivaudArikazarIrAsthnA parasparabandhavizeSanibandhanaM saMhanananAma (mava. pa. 108) / 282. boMdi-zarIra-bondistanuH zarIramiti paryAyaH (ma. pa. 108) / 287. dhUmiyA -dhUmikA, kuhAsA-dhUmikA-rUkSapraviralA dhUmAbhA (hAva. pR. 64; mavR. pa. 111) / 287. ghr-gRh| Jain Education Intemational Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 pariziSTa : 5--dezIzabda 307 / 3. majnayAra--madhya meM -'madhyakAre' madhyamabhAge (mava. 1. 120) / jo na vivaTTai rAge navi dose doNha majjhayArammi / so hoi u majjhattho sesA savve amajjhatthA vibhA. 2691 / / 3075. uppiccha-zvAsa yukta gAnA-- uppicchaM- zvAsayuta tvaritaM vA pAThAntareNa hrasvasvaraM vA bhaNiya vvaM (cU. pR. 46 ; mava. pa. 121) / utpitthaM-- zvAsayutaM caritaM vA pAThAntareNa hrasvasvaraM vA bhANitavvaM (hAva. pR. 66) / 309. velaNaya-vIDanaka- sAhitya prasiddha rasa vizeSa--bIDayati-lajjAmutpAdayatIti lajjanIyavastudarzanAdiprabhavo manovyalIka tAdisvarUpo vIDanaka: (mavR. pa. 124) / 311 / 1. vinboya-vibboka--kAmaceSTA-vibboka: dezIpadaM agajavikArthe (hAvR. pR. 69; mavR. pa. 125) / 314 / 2. vArejja vivAha-vArejjo' vivAhaH (ma. pa. 127) / 31412. bahUpottI-vadhU kA rakta-kharaMTita vastra-kA esA vadhuputtI ? bhaNNati-paDhame vAsahare bhattuNA joNibhee kate tacchoNiyeNa poti kharaMDiya surudaye sayaNo se parituTTho paDalakaM taM taM poti gharaghareNa gurujaNapurato parivaMdai deseti ya, Najjate ruhiradasaNato akkhayajoNitti (cU. pR. 48) / gurujano parivaMdati yadvadhUpotti-vadhUnivasanamiti (hAvR. pR. 70; mava. p.127)| 31711. pabvAya- mlAnatA-pramlANatti nisteja: (cU. pR. 48) / 321. sakuliyA-zakulikA, cIla --kulikAbhiH saha vartamAnava prAkRte sauliyatti bhaNyate, yA tu kulikArahitaiva pakSiNI sA kathaM sauliyatti ? ityevamihApi prAkRtazailImevAGgIkRtyAyathArthatA, saMskRte tu zakunikaiba sAbhidhIyate (mava. pa. 129) / 321. mAivAhaka-dvIndriya jaMtuvizeSa-mAtRvAhakAdayo vikalendriyajIvavizeSAH (madha. pa. 130) / 323. Agara-Akara-Akaro-lohAdyutpattisthAnaM (ma. pa. 130) / khAna Adi kA samIpavartI gAMva, majadUra bastI (bha. 1148-50 kA bhASya) / 323. kallAla- klaal| 326. unnAmiyaya- unnAmita- utkSipta unnamita ucyate (cU. pR. 49) / unnAmita-utkSiptaH (hAva. pR. 72) / unnAmita _ utkSiptaH prasiddhi gata iti yAvat (mavR pa. 131) / 32711. sihi-kukkuTa, murgA / 32712. mhiliyaa--mhilaa| 330. UraNo-meSa, bhedd| 3422. AU-nakSatra deva / 344. paMDaraga--zivabhakta saMnyAsI / 346. kajjavaya-kajjavaka / 353. dhvl-dhvl| 360. veaDa-dRtikAra, maNakavahana karane vaalaa| 360. vajjhakAra-vardhakAra bAdha-carma rajju banAne vaalaa| 375. muttolo -koTho muttolI-moTTA he varisaMkaDA Isi majjhe visAlA (cU. pR. 50) / muttolI-moTThA (hAva. pR.75) / muttolI-moTTA (ddA) adha upari ca saGkIrNA madhye tvISa dvizAlA koSTikA (mavR. pa. 140) / 375. murava-dhAnya rakhane kA pAtra koTThitA muravo (cU. pR. 50) / muravaH kuzalaH (hAvR. pR. 75) / muravaM gancyA upari yaddIyate (mava. pa. 140) / / 375. iDara--Dhakane kA baDA pAtra-sumbAdivyUtaM DhaJcanakAdi tadidUraM (ma. pa. 140) / 375. aliba-kuNDA-Alindaka-kuNDulkam (mavR. pa. 140) / 375. ocAra -baDA koThA-upacAri-dIrghataradhAnyakoSThAkAravizeSaH (ma. pa. 140) / 377. vAraga-choTA ghar3A-vArako-ghaTavizeSaH (hAva. pR. 75) / 377. karoDiyA---baDI kuNDI-karoDAgitI vizAlamuhI jA kuMDI sA karoDI bhaNNati (ca pR. 50) / tatrAtIva vizAlamukhA kuNDikava karoDikA ucyate (hAva. pR. 141) / Jain Education Intemational Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaNubhogadArAI 379. coyaya --sugandhita dravya coyaH-adulavizeSaH (hAvR. pR. 76) / coyao phalavizeSaH (mavR. pa. 141) / 380 / 2. khAya - khAI kA gaDDhA-khAnaM khAtameva (hAvR. pR. 76) / khAtaM ca kUpAdi (mavR. pa. 142) / 392. agaDa-kUpa-- avaTa: kUpaH (ma. pa. 146) / 392. khAiyA-khAI-- samakhAtA khAiyA (cU. pR. 53; hAva. pR. 78, mavR. pa. 146) / 392. aTTAlaya-parakoTe ke Upara bane hue bUrja-prAkAropari AzrayavizeSAH aTTAlakaH (mava. pa. 146) / 392. caukka-catuSka -prabhUtagRhAzrayazcaturasro bhUbhAgazcatuSkaM yathA (dvA) catuSpatha samAgamo vA catuSka (mava. pa. 146) / 392. gilli-do puruSoM dvArA uThAI jAne vAlI pAlakI, aNbaaddii| gilli- hastina upari kollaraM gilatIva mAnuSaM gilI (cU. pR. 53; hAva. pR. 79; mavR. pa. 146) / 392. thilli-do ghor3oM yA baccaroM se vAhya yAna-lADANa jaM aDapallANaM taM aNNavisaasu gillI bhaNNati (ca. pR. 53,54) / lADANaM jaM aNapallANaM taM aNNavisaesu thillI bhaNNai (hAvR. pR. 79) / thillitti- lATAnAM yadaDupallANaM rUDhaM __tadanyaviSaeSu thillItyucyate (ma. pa. 146) / 392. lohI-lohI- lohI maNDanakAdi pacanikA kavillI (mavR. pa. 146) / 392. kaDucchya -krchii| 395. likkhA-likSA-parimANa vizeSa / 398. havvaM-- zIghra-havvaM--zIghram (mavR. pa. 149) / 408. visskhNbh-caudd'aaii| 410. TaMka-eka dizA meM TUTA huA parvata--TaMkA chinnaTaMkAni (hAvR. pR. 82; mava. pa. 159) / 410. aayaam-lmbaaii| 416. piThaMtara-pRSThAntara / 416. cammeDhaga-camar3e se veSTita vyAyAma karane kA upakaraNa / 416. patta? -prAptArtha-prAptArthaH-adhigatakarmaniSThAM gataH, prAjJa ityanye (hAvR.pR. 83; ma. pa. 163) / 416. sayarAha-zIghra hI-jhaTiti (mavR. pa. 162) / 436. apphannA- vyApta---apphuNyatti vyAptA AkrAntA ityarthaH (cU. pR. 59) / 'apphuNNa' tti AspRSTA-vyAptA AkrAntA iti yAvat (mavR pa. 178) / 438. aNapphunnA-avyApta ---apphaNNA -sphuTA AkrAntA iti yAvadviparItaM aNapphuNNA (hAvR. pR.86)| 451. aau-jl| 457. baddhalayA-baddha -baddhaM gRhItamupAttamityanarthAntaraM (cU. pR. 61; hAva. pR. 88) / 457. mukkellayA-mukta-muktaM tyaktaM kSiptaM ujjhitaM nirastamityanarthAtaraM (cU, pR. 61) / 522. Dhikiya - rNbhaanaa| 522. gulagulAiya-ciMghAr3anA / 522. ghaNaghaNAiya--jhaMkAra / 525. gomhiya-kanakhajUrA-'gomhI' karNazRgAlI (mavR. pa. 197) / 555. hutta-kI ora, abhimukhaH / 619. ajjhINa-adhyayana, vibhAga ajjhayaNaM ajjhINaM Ao jhavaNA ya egaTThA (nicU. 1 pR. 5) / 71411. cAlanA-sUtrArtha viSayaka prazna upasthita karanA- suttassa atthassa vA dosubbhAvaNA cAlanA (ca. pR. 90) / codanA cAlanA (hAvR. pR. 123) / sUtrasyArthasya vA anupapattyudbhAvanaM cAlanA (ma. pa. 244) / Jain Education Intemational Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 6 prayukta grantha sUcI pranya nAma ___ saMskaraNa prakAzaka vi. 3031 lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, vAcanA pramukha, pravAcaka Adi vA. pra. AcArya tulasI saM. muni nathamala dekheM-aMgasuttANi bhAga-1 jinadAsagaNi mahattara 1. aMgasuttANi bhAga-1 (AyAro, sUyagaDo, ThANaM, samavAo, pra.sa.) 2. aMgasuttANi bhAga-2 (bhagavaI) 3. anuyogadvAra cUNi jana vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 1928 4. anuyogadvAra maladhArIya vRtti 5. anuyogadvAra hAribhadrIya vRtti 6. abhidhAna cintAmaNi (nAmamAlA) 7. aSTAMga hRdaya maladhArIya hemacandra zrI haribhadrAcArya AcArya hemacandra saM nemicandra zAstrI vAgbhaTTa 1939 1928 vi. saM. 2020 zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma (mAlavA) zrI kezarabAI jJAnamaMdira, pATaNa dekheM-anuyogadvAra cUNi caukhambhA vidyA bhavana, vArANasI 1890 8. Agama yuga kA jaina darzana dalasukha bhAI mAlavaNiyA 9. AcArAGgasUtraM sUtrakRtAGgasUtraM ca saM. muni jambUvijayajI 1966 1978 jIvAnanda vidyAsAgara bhaTTAcArya, kalakattA sanmati jJAnapITha, AgarA motIlAla banArasIdAsa iNDolojika TrasTa, dillI prasAda prakAzana, pUnA zrI bhairUlAla kanhaiyAlAla dhArmika TrasTa, bambaI jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAja.) 10. ApTe 11. Avazyaka niyukti bI. esa. ApTe bhadrabAhu svAmI 1957 vi.2038 1992 1917 12. uttarajjhayaNANi bhAga-1,2 vA. pra. AcArya tulasI (mUlapATha, saMskRta chAyA, saM. vi. yuvAcArya mahAprajJa hindI anuvAda tathA TippaNa) 13. uttarAdhyayana bRhadvRtti, niyukti zrImad zAntyAcArya (zrIuttaradhyayanAni) 14. uvaMgasuttANi bhAga-4, khaMDa-1 vA. pra. AcArya tulasI (ovAiyaM, rAyapaseNaiya) saM. yuvAcArya mahAprajJa 15. uvaMgasuttANi bhAga-4, khaNDa-2 vA. pra. AcArya tulasI (paNNavaNA, jaMbuddIvapaNNatti) saM. yuvAcArya mahAprajJa 16. karmagrantha vive. paM. sukhalAla saMghavI seTha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaMDa, mumbaI jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 1987 1989 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 1952 17. kalpasUtra Tippanakam (kalpasUtra) 18. kaSAya pAhuDa 19. kAvyAnuzAsana AcArya pRthvIcandra sUri saM. muni puNyavijayajI saM. paM. mahendrakumAra Adi zrI hemacandra zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina dhArmika zikSA samiti sArAbhAI maNilAla navAba chIpAmAvajI nI pola, ahamadAbAda bhAratIya digaMbara jaina saMgha granthamAlA nirNaya sAgara prakAzana, bambaI 1944 1934 Jain Education Intemational Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 aNuogadArAI prakAzaka caukhambhA vidyA bhavana, vArANasI bhAratIya jJAnapITha prakAzana prantha nAma lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, saMskaraNa vAcanA pramukha, pravAcaka Adi 20. kauTilIya arthazAstra vAcaspati gairolA 1991 21. gommaTasAra jIvakANDa DA0 AdinAtha neminAtha upAdhye 1979 saM. paM. kailAzacandra zAstrI 22. jaina Agama sAhitya mAM gujarAta DA. bhogIlAla ja. sAMDesarA 1952 23. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa becaradAsa dozI 24. jaina siddhAMta dIpikA AcAryazrI tulasI 1985 25. jyoti TAimsa akTUbara 1973 26. ThANaM (mUlapATha, saMskRta chAyA, vA. pra. AcArya tulasI vi. 2033 hindI anuvAda tathA TippaNa) saM. vivecaka muni nathamala 27. tattvArtha bhASyAnusAriNI zrI siddhasena gaNi gujarAta vidyA sabhA, ahamadAbAda pArzvanAtha vidyAzrama saMsthAna jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 28. tattvArtha vArtika 1953 le. bhaTTa akalaMka deva saM. paM. mahendrakumAra jaina saM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI umAsvAti 1964 saM. 1989 29. tattvArtha zlokavAtika 30. tattvArtha sUtra (sabhASya tattvArthAdhigamasUtra) 31. tiloyapaNNattI 32. trilokasAra 33. dazavakAlika cUNi seTha devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAraka phaNDa, mumbaI bhAratIya jJAnapITha, kAzI durgAkuNDa roDa, banArasa-4 kalyANa pAvana priMTiMga presa, solApura seTha maNilAla revAzaMkara jagajIvana jauharI, bambaI-2 bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA zrI mahAvIrajI, rAjasthAna prAkRta TeksTa sosAyaTI, ahamadAbAda yativRSabhAcArya zrImannemicandra siddhAMta cakravartI le. agastyasiMha sthavira saM. muni puNyavijayajI jinadAsa mahattara saM. 1984 saM. 2501 1973 34. dazavakAlika cUNi 1933 zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma (mAlavA) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 1974 35. dasaveAliyaM (mUla pATha, saMskRta vA. pra. AcArya tulasI chAyA anuvAda tathA TippaNa) saM. vi. muni nathamala 36. dasarUpakam dhanaJjaya 37. dezI zabdakoza vA. pra. AcArya tulasI pradhAna saM. yuvAcArya mahAprajJa 38. dravyAnuyogatarkaNA zrImad bhoja kavi 1878 1988 jIvAnaMda vidyAsAgara bhaTTAcArya, kalakattA jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 1977 zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAyacandra Azrama, agAsa (gujarAta) prAkRta TeksTa sosAyaTI, ahamadAbAda bhAratIya jJAnapITha, naI dillI 1971 1987 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 39. dharma prakaraNa 40. naMdI suttaM (cUNi saMyukta) saM. muni puNyavijayajI 41. naya cakra le. mAilladhavala (pariziSTa AlApa paddhati) saM. anu. paM. kailAzacandra zAstrI 42. navasuttANi bhAga-5 (naMdI, vA.pra. AcArya tulasI aNuogadArAI, nisIhajjhayaNaM) saM. yuvAcArya mahAprajJa 43. nizItha sUtram saM. upAdhyAya kavi zrI amara muni (bhASya va cUNi sahita) munizrI kanhaiyAlAla 'kamala' 44. nyAya kumudacandra prabhAcandrAcArya saM. paM. mahendrakumAra nyAyazAstrI 45. nyAya sUtra gautama 1982 sanmati jJAnapITha, lohAmaNDI, AgarA 1938 digambara granthamAlA, bambaI Jain Education Intemational or Private & Personal Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :6-prayukta grantha sUcI 416 saMskaraNa prakAzaka 1976 1980 zrI paramazruta prabhAvaka janamaMDala, bambaI motIlAla banArasIdAsa, dillI saM. 1989 vijayadharmasuri granthamAlA, ujjaina 1939 sarasvatI pustaka bhaNDAra, ahamadAbAda grantha nAma lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, vAcanA pramukha, pravAcaka Adi 40. nyAyAvatAra paM. vijayamUrti zAstrAcArya 47. pAtaJjala yogadarzana (bhASya) rAmazaMkara bhaTTAcArya 48 prabhAvakacarita 49. pramANanaya tattvalokAlaMkAra vAdidevasuri saM. himAMzuvijaya 50. pramANamImAMsA saM.paM. sukhalAla (bhASA TippaNAni) 52. bRhatkalpasUtram (svopajJaniyukti, le. sthavira Arya bhadrabAhu saMghadAsagaNi saMkalita bhASya saM. caturavijaya puNyavijaya Adi) 52. brahmabindUpaniSad 53. bharatanATyazAstra 54. bhAratIya darzana paricaya harimohana jhA 55. mUlAcAra AcArya vaTTakera 56. yazastilaka kA sAMskRtika DA0 gokulacandra jena adhyayana 57. raghuvaMzam kAlidAsa 1933 zrI jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara 1984 1967 pustaka bhaMDAra, laheriyA sarAya motIlAla banArasIdAsa, dillI sohanalAla jaina dharma pracAraka samiti, amRtasara rAmanArAyaNalAla beNImAdhava prakAzaka tathA pustaka vikretA 2, kaTarA roDa, ilAhAbAda-2 1975 saM. 1990 vI.ni.saM. 2489 58. ratnakaraNDakazrAvakAcAra samantabhadra 59. lokaprakAza zrI vinayavijayagaNI 60 vizeSAvazyaka bhASya zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa vRtti : zrI maladhAri hemacandra 61. vizvaprahelikA le. muni mahendrakumAra 62. vaidika sAhitya aura saMskRti baladeva upAdhyAya 63. vyavahAra sUtra (bhASya evaM saM. muni mANeka malayagiri viracita vRtti sahita) 64. zArGgadhara-saMhitA zArGgadharAcArya viracita 65. SaTkhaMDAgama le. zrI vIrasenAcArya saM. DA0 hIrAlAla jaina 66. sanmati prakaraNa siddhasena divAkara zrI jaina grantha prakAzaka sabhA, ahamadAbAda divya darzana kAryAlaya, kAluzI nI pola, kAlupura roDa, ahamadAbAda javerI prakAzana, mATuMgA, bambaI zAradA saMsthAna, vArANasI kezavalAla bhAI premacanda, ahamadAbAda 1980 1926 1984 1973 zrI baidyanAtha Ayurveda bhavana limiTeDa jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura 67. samayasAra kundakundAcArya jJAnodaya TrasTa, anekAnta vihAra, ahamadAbAda vI.ni.saM. zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, 2498 sonagar3ha (saurASTra) ji0 bhAvanagara 1971 bhAratIya jJAnapITha, dillI 68. sarvArthasiddhi A. pUjyapAda saM. paM phUlacandra siddhAnta zAstrI zrI jinadAsagaNivarya 69. sUtrakRtAMga cUNi 1941 zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma (mAlavA) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 1984 70 sUyagaDo (mUlapATha, saMskRta chAyA, vA. pra. AcArya tulasI hindI anuvAda tathA TippaNa) saM. vi. yuvAcArya mahAprajJa 71. saundarananda azvaghoSakRta anuvAda sastA sAhitya maNDala, dillI Jain Education Intemational Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-7 jor3a : padyAtmaka vyAkhyA -zrImajjayAcArya dUhA 1. arhan siddha sAdhU namU, bhikSU bhArImAla / rAyaRSI praNamI racUM, vArU vacana vizAla / / 2. uttarAjjhayaNa ajjhayaNa vara, aSTavIsame Ama / suddha samaktva taNI sahI, daza ruci dAkhI svAma / / 3. kudRSTi pAkhaMDa nahiM grahyA, nipuNa zAstra meM nAya / te saMkSepa rucI kahI, saMkSepa zraddhA pAya / / 4. dravya taNAM sahu bhAva jiNa, sarva pramANa kareha / sahu naya vidhi kari olakhyA, te ruci vistAra kaheha / / 5. anuyoga dvAra siddhAMta meM, kahyA nikSepA cyAra / varNana sapta sunaya taNoM, Akhyo bahu adhikAra / / 6. anagha athaga je artha tasuM, buddhivaMta jANeha / vArUM nyAya vicAra vara, samadRSTI saddaheha / / 7. te anuyogaja dvAra nAM, artha adhika vistAra / piNa saMkSepa karI ihAM, kahiye chai dhara pyAra / / DhAla:1 (laya : sohI sayANA ! avasara sAdha) 1.jJAna paMca vidha AkhyA svAma, Abhinibodhika zruta sukhadhAma / avadhi ane manaparyavajJAna, kevalajJAna paMcamoM jAna / / zrI jinavANa sudhArasa sArI, sAMbhalatAM ati AnaMdakArI ||dhrpd| 2. tihAM zruta barajI cihaM jJAna prayogya, e sthApI mhelavA sthApaNa jogya / te uddezIya samuddeziya nAhI, aNujANIya piNa nahi chai kyAMhI ||shrii.|| 1. nANaM paMcavihaM paNNattaM taM jahA-AbhiNibohiyanANaM suyanANaM ohinANaM maNapajjavanANaM kevalanANaM / (sU. 1) 2. tattha cattAri nANAI ThappAiM ThavaNijjAiM-no uddissaMti, no samuddissaMti, no aNuNNavijjati, suyanANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pvtti| soraThA 3. zruta varajI suprayogya, vara cyArUM hI jJAna te / sthApI mhelavA yogya, italai asaMvyavahArIka e|| 3. tatra tasmin jJAnapaJcake AbhinibodhikAvadhi manaHparyAyakevalAkhyAni catvAri jJAnAni 'ThappAI' ti sthaapyaani-asNvyvhaaryaanni| (va. pa. 3) 4. vyavahAranayo hi yadeva lokasyopakAre vartate tadeva saMvyavahArya mnyte| (va.pa. 3) 4. naya vyavahAra kaheha, jeha vastu sahu loka naiN| upagAre vaha, te saMvyavahArika mAniye / / Jain Education Intemational Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 56. lokasya ca heyopAdeyeSvartheSu nivRttipravRttidvAreNa prAya: zrutameva saakssaadtyntopkaari| (va. pa. 3) 7. yadyapi ke valAdidRSTamarthaM zrutamabhidhattaM tathApi gauNavRttyA tAni lokopakArINIti bhAvaH / (vR. pa 3) pariziSTa : 7-jor3a : padyAtmaka vyAkhyA 5. heya anaiM upAdeya, artha viSe je loka nai / nivRtti tajivU jeha, AdaravaM te pravRtti / / 6. e bihuM dvAra kareha, bahulapaNe zrutajJAna hija / chai sAkSAtaja eha, atyaMta upagArI pravara / / 7. yadyapi kevala Adi, dIlUM artha zruta jJAna kahai / tathApi te zruta vAdi', gauNavRttyA upagAri havai / / 8. mukhya vRtti kari joya, upagArI zratajJAna chai| __iNa nyAye avaloya, saMvyavahArika eha zruta / / 9. atha je cyArUM jJAna, asaMvyavahArika teha bhnnii| tathAvidha pahichAna, upakAra taNAM abhAva thii|| 10. asaMvyavahArika thIja, imaja raho tiNa jJAna kari / prayojana ihAM nahIMja, uddezAdika naiM avasare / / 11. vA ThappAiM joya, bolaNa asamartha jJAna cihaM / nija nija svarUpa soya, te piNa kahI sakai nahiM / / 12. kevalAdi cihuM jJAna, zabda binA aapaapnno| svarUpa piNa pahichANa, bolI na sakai chai tike / / 13. anai zabda suvicAra, kAraNa chai zrutajJAna na / sva para svarUpa sAra, kahivA samartha teha chai / / 14. te mATai cihuM nANa, amukhara asamartha bolavA / ThavaNijjAI mANa, niHprayojana tasuM adhikAra nahiM / / 9.10. yadhuktanyAyenAsaMvyavahAryANi tAni tataH kimityAha---"""tathAvidhopakArAbhAvato'saMvyavahAryatvAttiSThantu, na tairihoddezasamuddezAdyavasare'dhikAra ityrthH| (bR. pa. 3) 11. athavA sthApyAni amukharANi svasvarUpapratipAdane'pyasamarthAni / (vR. pa. 3) 12. na hi zabdamantareNa svasvarUpamapi kevalAdIni pratipAdayituM samarthAni / (vR. pa. 3) 13. zabdazcAnantarameva zrutatvenokta iti svaparasvarUpa pratipAdane zrutameva samartham / (bR. pa. 3) 14. svarUpakathanaM cedamata: sthApyAni, amukha rANi yAni catvAri jJAnAni tAnIhAnuyogadvAravicAraprakrame kimityAha - anupayogitvAt sthApanIyAni, anadhikRtAni / 15. yauva haya ddezasamuddezAnujJAdayaH kriyante tatraivAnuyoga: tadvArANi copakramAdIni pravartante / (va. pa. 3) 16,17 evaMbhUtaM tvAcArAdi zrutajJAnameva ityata uddezAdya viSayatvAdanupayo gIni shessjnyaanaani| (va. pa. 3) 18. ityato'trAnadhi kRtAni / 15. te bhaNI uddeza samuddeza, anujJAdika kahiI jihAM / tihAM anuyoga vizeSa, vali tasuM dvAraja pravatrte / / 16. ehavo dhura aMgAdi, teha pravara zrutajJAna cha / tehanAM hIja saMvAdi, kahivA uddezAdi je / / 17. bIjA je ciuM jJAna, je uddezAdI viSaya / rahitapaNAM thI jAna, nikSepA sthApyA achai / / 18. je cihuM jJAna udAra, tasuM anuyoga viSe ihAM / nahiM chai ko adhikAra, tiNasU sthApaNa yogya e|| 19. karai preraNA koya, anuyoga te vyAkhyAna cha / jJAna cihaM avaloya, tehane piNa e pravaH / / 20. ihAM teha cihuM jJAna, sthApaNa yogyaja kima kahyA ? ima pUchacaM pahichAna, uttara kahiyai cha tasaM / / 21. jeha bhaNI ihAM vAya, kahiNahAra cihuM jJAna noN| ___ kahai sUtra samudAya, sUtrapaNe je pariName / / 19,20. atrAha-anuyogo vyAkhyAnaM, tacca zeSajJAnacatuSTayasyApi pravartata eveti kathamanupayogitvaM ? (vR. pa. 3) 22. kahiye te zrutajJAna, te mATai zrutajJAna naiN| vara anuyoga vyAkhyAna, pravatta iNa nyAya kari / / 23. tathA ThappAiM heva, eha pATha noM artha ima / guru binA svayameva, Avai chai cihuM jJAna te / / 1. kevalajJAna Adi 21. nanu samayacaryAna bhijJatAsUca kamevedaM vaco, yato hanta tatrApi tadjJAnapratipAdakasUtrasaMdarbha eva vyAkhyAyate / (va. pa. 3) 22. sa ca zrutameveti zrutasyavAnuyogapravRttiriti / / (vR. pa. 3) 23,24. athavA sthApyAni gurvanadhInatvenoddezAdyaviSaya bhUtAni, etadeva vivRNoti sthApanIyAnIti, ekAthoM dvAvapi / (vR. pa. 3) Jain Education Intemational Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 aNuogadArAI 25. idamuktaM bhavati, anekArthatvAdatigambhIratvAdvividha___ mantrAdyatizayasampannatvAcca / (vR. pa 3) 26,27. prAyo gurUpadezApekSa zrutajJAnaM, tacca gurorantike paramakalyANakozatvAduddezAdividhinA gRhyte| (vR. pa. 3) gRhyamANaM 24. tiNa saM uddezAdi, viSaya rahita cihaM jJAna cha / ThavaNijjAI vAdi, e bihuM zabda ekArtha chai / / 25. italai ima AkhyAta, je anekArthapaNAM thkii| ___ati gaMbhIrapaNAta, bahu maMtrAdi atizaya sampanna thI / / 26. guru upadeza sahIta, bahulapaNe zrutajJAna cha / guru pe grahyAM punIta, parama kalyANa bhaMDAra hai / / 27. te mATai avadhAra, uddezAdika vidhi krii| gurU samIpa udAra, grahivA rUDI rIta sUM / / 28. iNa kAraNa tasuM jAna, uddezAdika pravatta / ___ane zeSa cihuM jJAna, tadAvarNa kSaya kSayopazame / / 29. UpajatA svayameva, uddezAdi vAMchai nhiiN| tiNasU ema kaheva, tAsa uddezAdika nathI / / 28. iti tasyoddezAdayaH pravartante, zeSANi tu catvAri jJAnAni tadAbaraNakarmakSayakSayopaNamAbhyAm / 29. svata eva jAyamAnAni noddezAdiprakramamapekSante / yatazcaivamata Aha-'no uddisijjatI' tyAdi no uddizyante no samuddizyante no anujJAyante, (vR. pa. 3) (laya : sohI sayANA) 30. je zrutajJAna meM vara uddeza, samuddeza anujJA suvizeSa / vali anuyoga pravaH tAsa, hiva cihuM pada no artha vimAsa / / 31. eha adhyayanAdika bhaNivU toya, ehavaM guru nuM vacana sujoya / teha uddezaka kahIjai sAra, hiva samuddeza taNuM artha dhAra / / 32. tehija adhyayanAdika bhaNye zISa guru ne Aya nivedai jgiis| guru kahai tUM sthira paricita kIjai, e guru baca samuddeza kahIjai / / 33.tima kari vali guru ne nivedeha, guru kahe samyak dhAro eha / vali bhaNAvo anya prateha, e guru vacana anujJA kaheha / / 34. je anuyoga tiko vyAkhyAna, kahivU te vidhi setI jAna / e cyArUM zrutajJAna naiM hoya, vali ziSya pUcha prazna sujoya / / 35. jo zrutajJAna meM vara uddeza, samuddeza anujJA suvizeSa / vali anuyoga vyAkhyAna vimAsa, teha pravattai chai guNa rAsa / / 36. to syUM aMgapraviSTa siddhata, dvAdaza aMga nai uddeza kahata / samuddeza anujJA anuyoga, eha pravat chai suprayoga ? / / 30. jai suyanANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai / 31. tatra idamadhyayanAdi tvayA paThitavyamiti guruvacanavizeSa uddezaH / (vR. pa. 3) 32. tasminneva ziSyeNa ahInAdilakSaNopete'dhIte guro nivedite sthiraparicitaM kurvidamiti guruvacanavizeSa eva samuddezaH / 33. tathA kRtvA guronivedite samyagidaM dhArayAnyAMzcA dhyApayeti tadvavacanavizeSa evaanujnyaa| (vR. pa. 3) 34. 'suyaNANasse' tyAdi zrutajJAnasyoddezaH samuddezo'nujJA anuyogazca prvrtte| (vR. pa. 3) 35. jai suyanANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai, 36 ki aMgapaviTThassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai ? tatrAGgeSu praviSTam -- antargatamaGgapraviSTaM zrutam - AcArAdi, (vR.pa 5) 37. aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai ! tabAhyaM tu uttarAdhyayanAdi, (va. pa. 5) 38. aMgapaviTThassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai, aMgabAhirassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pvtti| 39. imaM puNa paTThavaNaM paDucca aMgabAhirassa uddeso samuddesI aNuNNA aNuogo ya pavattai / vA.-atrAGgabAhyasyeti sAmAnyoktI satyAM saMzayAno vineya Aha - 37. ke aMga bAhira uttarAdhyayanAdi, te zrata nai uddeza saMvAdi / samuddeza anujJA suvimAsa, vali anuyoga pravarte tAsa / / 38. guru kahai aMga praviSTa nai dhAra, uddezAdi pravatrtaM sAra / aMgabAhira nai piNa avaloya, uddezAdi pravaH soya / / 39. e puNa prasthApana Azritta, aMgapraviSTa naM prazna na kathitta / aMgabAhira naM prazna kareha, sAMbhalajo zrotA cita deha / / vA0 - ima0 je prAraMbhyo cha anuyoga te AzrI aMgabAhya nai pravarte : je bhaNI Avazyaka ihAM vakhANasya te to aMgabAhya cha / ihAM aMgabAhiriassa ima Jain Education Intemational ducation Intermational Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 7 jor3a: padyAtmaka vyAkhyA kajhe te samuccaya vacana mA saMdeha yukta vidhya pUrNa aMgabAhira ta ke bheda tenuM prazna kareM che / 40. jo aMga bAhya zruta noM avadhAra, uddezAdi pravartte sAra / syUM kAlika nAM pravarttI uddezAdi, ke utkAlika taNAM saMvAdi ? // soraThA divasa anaM vali rAtri nN| carama pahara kIjai valI // dvAdaza aMga samaya valI / prahare pIye 41. kAlika je kahivAya prathama pahara svAdhyAya, 42. uttarAdhyayana su Adi, e kAlika saMvAdi prathama carama 43. akAla mAtra' vajaha, sarva kAla te utkAlika leha, dazavaikAlika' paDhe / / jasaM / Adi de || (laya sohI sayANA) 44. e puNa prasthApana Athitta, kAlika nau tau prazna na kathita utkAlika nauM prazna kareha, Agala kahiye che vaca jeha // / vA0 - imaM puNa paTTavaNaM paTucca e valI prasthApana prAraMbha AzrayI utkAlika au jANavUM / Avazyaka hIja ihAM kahisyai te utkAlika hIja chai isI hRdaya / utkAlika nauM ima sAmAnya vacane kahyo / vali vizeSa jANavA nI icchAI ziSya puuche| (jaya sohI samAnA) 45. jo utkAlika nAM uddezA Adi to syUM Avazyaka nAM vAdi / Avazyaka vyatirikta noM jANa, vara vyAkhyAna pravartte mANa / / 46. guru kahai Avazyaka noM jAna, pravartta anuyoga vyAkhyAna / Avazyaka vyatirikta tUM piNa hI, pravartte anuyoga suguNa hI // 47. e puNa prasthApana Azritta, Avazyaka vyatirikta na kathitta / Avazyaka prazna kareha, sAMbhalajo zrotA cita deha || aro -' imaM puNa paTTavaNaM paTucca Avassayassa aNuogo' e puNa prasthApana kahiye prAraMbhaNa teha prati AzrayI nai Avazyaka noM aNuoga vyAkhyAna che ima guru kaye chate ziSya prazna pUche chai / ( saya sohI samAcA) 1 48. jo Avazyaka noM chai anuyoga, to Avazyaka syUM ika aMga joga bahuaMgadha eka, kai Avazyaka bahuzruta khaMdha pekha ? 1. vikAla belA / 2. vRtti meM 'AvazyakAdi' hai| ho sakatA hai jayAcArya ko prApta Adarza meM 'dazavekAlikAdi' rahA ho / 40. jagAhirassa uso samuddezo aNuSNA aNuoogo patta, ki kAliyarasa uddeyo samRddeso anumA aNuogI va pavata ? unakAliyarama uddego samu aNNA aNuogo ya pavattai ? 423 41, 42. tatra divasa nizA prathamacaramapauruSI lakSaNe kAle'dhIyate nAnyatreti kAlika-uttarAdhyayanAdi / (bu.pa. 5) 43. yattu kAlavelAmatravarja zeSakAlAniyamena paThyate tatkAlika (bu.pa. 6) AvazyakAdi 44. imaM puNa paTTavaNaM paDucca ukkAliyassa uddeso samuddeso aNNA aNuogo ya pavattai / (sU. 4) vA0 - idaM punaH prastutaM prasthApanaM prArambhaM pratItya utkAlikasvAmI mantavya: Avazyakameva hyatra vyAkhyAsyate, tatkAlinameveti hRdayam utkAlika syeti sAmAnyavacane vizeSajijJAsuH pRcchati (bR. pa. 5) 45 jai ukkAniyassa uddeza samuddezo jaSNA aNuogAM pavatta, ki Avasyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogIya pavata Avasyatiriktassa uso samuddeso aNuSNA aNuoya pavatta ? 46. Avassayassa vi uddeso samuddeso aNuSNA aNuogo ya pAi Avasyatiriktassa vi usI samRddesa aNNA aNuogo ya pavattai / 47. imaM puNa paTTavaNaM paDucca Avassayassa aNuogo / (su. 5) 48 jai Avassayassa aNuogo, AvassayaNNaM kiM aMgaM ? aMgAI ? suvadhI ?? Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 49. eka adhyena ke ghaNA ajjhaNa, athavA eka uddeza kaheNa / ghaNa uddeza kahI tAsa ? pUchaghA e aTha prazna vimAsa / / 50. hiva tasuM uttara Akhe caMgo, Avazyaka te nahi ika aMgo / bahu aMga nahIM hai koI Avazyaka ika zruta khaMdha soI / / 51. eka adhyena kahIjaM nAMya, ghaNAM adhyena te pada kahiyAya / eka uddezo nahiM che jAsa, ghaNAM uddezA nahiM chai tAsa / / 52. Avazyaka ika baMdha soya, tAsa adhyena bahu avaloya / e do hI prazna AdariyA, zeSa prazna Sad hI parahariyA || zruta soraThA 53. atha ziSya prazna kareha, bhagavana kiM aMga aMgAI ? e be prazna pUcheha, niHprayojana hIja te / / 54. naMdI sUtra viSeha, pravara anaMgapraviSTa meN| kahyaM Avazyaka eha, aneM ihAM piNa pUrva hI // 55. kima kari hivar3A khyAta, aMga bAhya utkAlike / te mATai avadAta, e be prazna ghaTai nathI / 56. guru kahai ziSya suNa bAta, je tumha naMdI Adi nuM / hetu atrAkhyAta, teha ayukto je bhaNI // 57. avazya bhAva nahi eha, naMdI prathama vakhANa neM / anya sUtra prati jeha, khANaM e niyama nahi // 58. kadAcita anuyoga dvAra vakhANI ne parcha / anya sUtra suprayoga, vakhANavUM jo hvaM pravara // 59. aniyama jaNAvivAja, sUtra ehija prAraMbhiyo / aneja naMdI rahAja, avazya vakhANaM he prathama / / 60. aMgabAhya tihAM iSTa, Avazyaka nai Akhiyo / to valI aMga praviSTa, anaMga praviSTa kahe syAM bhaNI // 61. aneM jo kahisyo jeha, maMgalIka ne artha ho / naMdI adhyayana teha, prathama vakhANaM avazya hI // 62. te piNa ayukta joya, jJAna paMca maMgalIka nAM / kahivA thakIja soya, maMgalIka piNa ihAM kahyo / 63. phuna ziSya te kahyaM jeha, anaMga utkAlIka krama / ihAMja AkhyaM teha, te piNa ayukta jANavUM || 64. svAM paNa je samudAya, tehane uddezAdi ci prazna karaNa viSe tAya, bola cyArU hI AkhiyA / / 65. ihAM to kevala hIja, anuyoga hIja kara kahA / tasuM prastAva thakIja, ehija Akhyo che ihAM // 66. e puNa prasthApana, AzrayI ne Avazyaka no / je anuyoga kathana, ehavA vacana haMtIja e // 67. bhinna prastAva thakIja, Avazyaka syUM aMga hai / ityAdika salahIna, pRcchA karavI yukta hai // 68. tathA vismaraNa zIla, mAsa tuSAdi alpa buddhi / muni anugrahArtha saMbhIla, eha prazna noM doSa nahIM // aNuogabArA 49. ajjhaNaM ? ajjhaSaNAI ? uddeso ? uddesA ? 50. AvasyaNNaM no aMgaM no aMgAI, suyabaMdho no sUpabaMdhA 51. no aJjhayaNaM ajjhayaNAI, no uddeso no uddesA / (sU. 6) 52. tatra zrutaskandhaH adhyayanAni cedamiti pratipattavyaM, assyayanAtmaka - zrutaskandharUpatvAdasya zeSAstu SaT praznA anAdeyA: / (bu. pa.) 53. nanvAvazyakaM kimaGgamaGgAnItyetat praznadvayamatrAnavakAzameva / (vR. pa. 8) 54, 55. nandyadhyayana evAsyAnaGgapraviSTatvena nirNItatvAt, tathASAvAtkAlika kameNAnantarameyotatvAditi / (bR.pa.ma) =) 56. atrocyate evetyAdi tadayuktaM / ( vR. pa. 57. yato nAvazyaM nandyadhyayanaM vyAkhyAya tata idaM vyAkhyeyamiti niyamo'sti / (bu.pa. 8) 5. kadAcidanuyogadvAravyAkhyAnasyaiva prathamaM pravRte / (bR. pa. 8) 59.60. aniyamajJApakazcAyameva sUtropanyAsaH anyathA vetana nizcite kimihAGgaGga praviSTavantA vopanyAseneti / (pu.pa.) yattAvaduktaM nandyadhyayana 61,62. maGgalArthamavazyaM nandarAdo vyAkhyA iti cenna, jJAnapaJcakAbhidhAnamAtrasyaiva maGgalatvAttasya cehApi kRtatvAditi / (bu.pa.) 63. yaccatam atrApyaGgavAtkAlika kameNetyAdi / (bR. pa.) 64. tatrApi samuditAnAmuddezasamuddezAnujJAnuyogAnAM praznaprakaraNe taduktam / (bR.pa. 9) 65. atra tu kevalo'nuyoga evAdhikRtaH, tatprastAve diva (bupa. 9) 66. i punaH prasthApanaM pratItyAvazyakasyAnuyogaH / 67. bhinnaprastAvatpRSAte / (bu.pa. 9) (bu.pa. 9) 68. vismaraNazIlAlpabuddhimASatuSAdikalpasAdhvanugrahArthaM vetyadoSaH / (bu. pa. 9) Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 pariziSTa : 7-jor3a : padyAtmaka vyAkhyA 69. je mATa ima khyAta, prAraMbhaNa nai aashryii| Avazyaka avadAta, tasuM anuyogaja jANavU / / 70. iNa vacane kari joya, Avazyaka je ehavU / zAstra nAma avaloya, nirNaya kIdhaM chai ihAM / / 71. pUrve AkhyUM jeha, aTTha prazne Avazyaka noN| ika zruta khaMdha kaheha, bahu adhyenapaNe kAM / / 72. teha bhaNI avaloya, syUM karivI kahiyai tiko / AvazyakAdika joya, nikSepIye te hiva kahai / 69. tadevaM yasmAd idaM puna: prasthApanaM prtiityaavshyksyaanuyog| (va. pa. 9) 70. ityanenAvazyakamiti zAstranAma nirnniitm| (vR. pa. 9) 71. yasmAccASTasvantaroktaprazneSvAvazyakaM zrutaskandha tvenAdhyayanakalApAtmakatvena c| (va. pa. 9) 72. nirNItaM tasmAtkimityAha - (vR. pa. 9) 73. tamhA AvassayaM nikkhivissAmi, suyaM nikkhi vissAmi, khaMdhaM nikkhivissAmi, ajjhayaNaM nikkhivissaami| (sU. 7) (laya : sohI sayANA) 73. teha bhaNI Avazyaka nikSepIsa, sUtra taNAM nikSepA kahIsa / khaMdha bhaNI nikSepasU vArU, vali adhyayana nikSepasUM cArU / / soraThA 74. AvazyakAdi pada cyAra, nAmAdika je bheda karI / dekhADavU avadhAra, tAsa nikSepai kahIjiye / / 75. tihAM sahu vastu noM jANa, jaghanya thakI cihuM bheda kari / dekhAr3a suvidhAna, e nizcaya karaNa bhaNI kahai / / 74. tatra nikSepaNaM nikSepo yathAsaMbhavamAvazyakAdernAmAdi bhedanirUpaNam / 75. tatra jaghanyato'pyasau caturvidho darzanIya iti niyamArthamAha (vR. pa. 9) (laya : sohI sayANA) 76. jeha jIvAdika vastu viSeha, je nAmAdi bahu sthApana jANeha / teha jIvAdika vastu viSeha, te saha bhede nikSepA prati sthApeha / / 77. jeha jIvAdika vastu viSeha, saha bhede nikSepAnAM na jANeha / te vastu viSe nAmAdi cihuM bhedai, nikSepo avazya dekhA. saMvedai / / 76,77. jattha ya jaM jANejjA, nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jattha vi ya na jANejjA, caukkayaM nikkhive tattha / / (sU. 7) 'yatra ca' jIvAdivastuni yaM jAnIyAt 'nikSepa' nyAsa yattadonityAbhisaMbandhAttatra vastuni taM nikSepa 'nikSipet' nirUpayet 'niravazeSa' smgrN| (vR. pa. 9) yatrApi ca na jAnIyAnniravazeSa nikSepabhedajAlaM tatrApi nAmasthApanAdravyabhAvalakSaNaM catuSkaM nikSiped / (vR. pa. 9) vA0 - idamuktaM bhavati yatra tAvannAmasthApanAdravyakSetrakAlabhavabhAvAdilakSaNA bhedA jJAyante tatra taiH sarvarapi vastu nikSipyate, yatra tu sarvabhedA na jJAyante tatrApi nAmAdicatuSTayena vastu cintanIyameva, sarvavyApakatvAttasya, na hi kimapi tadvastu asti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicaratIti gAthArthaH / vA... etala e bhAva kahyo-je vastu nai viSe nAma sthApanA dradhya kSetra kAla bhAvAdi bheda ghaNAM jANIiM te vastu nai viSe teNe sagalai bhede vastu nikSepI dekhAr3I iN| ane je vastu nai viSe sarva bheda na jANIItihAM nAmAdika cihuM bhede vastu noM vicAra avazya kriiiN| je bhaNI nAmAdi cihuM bheda rUpa nikSepo sarva vastu vyApI ch| te kAi vastu nathI jihA nAmAdi cyAra bheda na laabh| etale sarva vastu cihaM bhedamaya niyama nizcaya ch| teNe kAraNe sarva vastu no cihaM bhede nikSepo karivo iti gAthArtha : 1 78. se atha syUM te Avazyaka jANa, ima ziSya pUchaye guru kahe vANa / Avazyaka kA cyAra prakAra, te jima chai tima kahiyai sAra / / vA0-se ki taM0 tihAM se zabdamAgadhI bhASA prasiddha atha zabda ne artha 78. se kiM taM AvassayaM? AvassayaM caubvihaM papaNataM, taM jahAvA0--atra 'se' zabdo mAgadhadezIprasiddho'thazabdArthe Jain Education Intemational Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 pravatta / atha zabda te vAkya grahabA : arthe pravatta / tathA ki e zabda prazna nai arthe pravatta / anai taM zabda je prAraMbhyo cha te grahavA nai arthe pravatta ! ima zabdArtha karI nai pacha e samudAyArtha krvo| atha kiso svarUpa chai te Avazyaka noM ima pUchaye huMte AcArya ziSya no vacana aNauthApatA ati Adara devA nai arthe tehaja vacana uccarI nai uttara dII cha79. nAma Avazyaka pahilU jeha, dvitIya Avazyaka sthApanA leh| dravya Avazyaka tI kahiye, bhAva Avazyaka cautho lahiye / / aNuogadArAI varttate, athazabdastu vAkyopanyAsArthaH tathA "kimiti prazne, taditi sarvanAma pUrvaprakrAntaparAmarzArthe, tatazcAyaM samudAyArtha --atha kisvarUpaM tadAvazyakam ? evaM prapinate satyAcAryaH ziSyavacanAnurodhena AdarA dhAnArtha pratyuccArya nidizati-- (vR. pa. 9) 79, nAmAvassayaM ThavaNAvassayaM davAvassayaM bhAvAvassayaM / (sU. 8) 80. avazyaM karttavyamAvazyakam / (vR. pa. 9) 81. athavA guNAnAM A-samantAdvazyamAtmAnaM karotItyA vazyakam / soraThA 80. avazya karavU jeha, Avazyaka kahiye tsuN| lokika lokottarAdeha, Agala kahisye bheda te|| 51. athavA guNa naiM viSeha, A kahitAM sarva prakAra kari / AtmA ne vazya kareha, teha Avazyaka jANavU / / gItaka chaMda 82. athavA ju prAkRta zelIiM, AvAsakaM ima piNa lo / rahavAsa kahitAM tihAM vasavaM, Agala ka pratyaya kA / 83. A kahitAM sarva prakAra kari, guNa zUnya Atma prati shii| guNa karI ne ja vasAviya, AvAsakaM kahiye vhii|| 82. athavA-AvassayaMti prAkRtazailyA AvAsaka, tatra 'vasa nivAse' iti / (va. pa. 9) 83. guNazUnyamAtmAnam AsamantAt vAsayati guNairityAvAsakaM / (vR. pa. 9,10) (laya : sohI sayANA) 84. anuyogadvAra sUtra nIM nhAla, pravara kahI e pahilI DhAla / zrI jina vaca zradhyAM sukha sAra, AnaMda 'jaya-jaza' haraSa udaar|| dUhA 1. se ki taM nAmAvassayaM ? nAmAvassayaM--- 1. atha syUM te nAmAvazyaka ? ziSya ima pUchace sAra / guru bhAkha nAmAvazyaka, kahUM tAsa adhikAra / / DhAla : 2 1. jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA, (laya : sevo re sAdhu sayANA) 1. je ika jIva vastu nuM athavA, ika ajIva vastu nuM jANa vA bahu jIva vastu no athavA, bahu ajIva vastu noM maann| re bhaviyaNa ! jina vaca mahA jayakAra, prabhu kahyA nikSepA cyAra, re bhaviyaNa ! e nAma nikSepo vicAra ||dhrupd|| 2. te eka ubhaya na vA ghaNAM ubhayaM naM, Avazyaka iso nAma karIye / nAma Avazyaka kahiye tehaneM, se taM nAma Avazyaka varIya, re / / 2. tadubhayassa vA tadubhayANa vA Avassae ti nAma kajjai / se taM na'mAvassayaM / (mU. 9) Jain Education Intemational Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 7 jor3a padyAtmaka vyAkhyA soraThA 3. nAma mAtra karihIja, Avazyaka nAmAvazyaka / ima vyutpatti thakIja, vA pakSAMtara sUcakA // 4. tihAM jIva je eka tAsa nAma te Avazyaka / kima saMbhavIya zeSa uttara tAsa kahIjiye // 5. jima je loka viSeha, sva putrAdika jIva nuM / sIho nAma kareha, devadatta ityAdi phuna // 6. tima ko nija abhiprAya, nija putrAdika eka nuM / Avazyaka piNa tAya, ehavaM nAma kareM tiko || hi eka ajIva dravya nuM Avasaga nAma te kahai chaM7. ika ajIva nuM kima nAma, AvAsaka ne Avazyaka / zabda ekArtha Ama pUrva Akhyo che raho / ubho sUko acitta, bahu koTara AkIrNa taru | athavA anya kathitta, koI padArtha anya piNa / / sappAdika je jIva nUM / chai AvAsa eha, yadyapi te taru Adi hI // ajIva dravye nIpanI / 8. 9. tehane loka kaheha, 10. anaMta paramANU jeha, tathApi ika baMdha teha, pariNata taNI apekSayA // 11. eka ajIvapaNeha, vAMchyo che ihAM dravya ika / svArthe ka pratyaveha, AvAsaka ima nIpanoM // hiva ghaNAM jIva dravya nuM Avasaga nAma te kahai cha~ 12. paNa jIva nuM nAma, AvAzaka dIsa ache / jima IMTa vAhane Ama, AvAsa agnimUSa noM // 13. tahAM agnire mAMhi jeha bhUpaka Upajai / te asaM agnijIva tAhi, tase AvAsaka nAma je // 14. jima je paMkhInAMja, mAlA ne paMkhI taNoM / AvAsa kahiye rahAja, te bahU tRNa kari nISaje // 15. te mATe ima thAya bahu ajIva nuM nAma je / AvAsaka kahivAya, bheda kahyau e caturtho / hive eka ubhaya nuM nAma AvAsaka kahai chekalaza 16. ika ubhava nuM AvAsa gRhi dIrghakA lIjiye / azokavanikAdike zobhita nRpa prasAda kahIjiye // hive bahu ubhaya nauM nAma Avasaga kahai cha 17. bahu ubhaya nuM AvAsa nAma, kRtsna nagarAdika bhaNI / rAjAdi naM AvAsa kahiye, anya ima vastU paNI // bA. - ihAM pUrvokta prAsAda ne lahur3apaNAM mArTa ekaja jIvAjIva ubhaya 3. nAmnA nAmamAtreNAvazyakaM vyutpatte vA zabdA: samudAyArthaH / nAmAvazyakamiti pakSAntarasUcakA iti (bu.pa. 10) 4. tatra jIvasya kathamAvazyakamiti nAma sambhavatIti ucyate / ( pU. pa. 10) 5. yathA loke jIvasya svaputrAdeH kazcitsIhako devadatta ityAdi nAma karoti / ( vR. pa. 10 ) 6. tathA kazcit svAbhiprAyavazAdAvazyakamityapi nAma karoti / ( vR. pa. 10 ) 427 7. ajIvasya kathamiti ced, ucyate ihAvazyakAvAsakazabdayorekArthatA prAguktA / (pu.pa. 10) tatazcordhva zuSko'citto bahukoTarAkIrNo vRkSo'nyo vA tathAvidhaH kazcitpadArtha vizeSaH / ( vR. pa. 10 ) 9. sarpAdezavAso'yamiti laukikairvyapadizyata eva sa ca vRkSAdiH / ( vR. pa. 10 ) paramapuladAra jIvadravyaniSpannas 10.yadyapi 8. tathA'pyekaskandhapariNatimAzritya | (bR. pa. 10) 11. ekA jIvatvena vivakSita iti svArthikakapratyayopAdAnAdekAjIvasyAvAsakanAma siddhaM / (bu.pa. 10) 12. jIvAnAmapi bahUnAmAvAsakanAma dRzyate yathAiSTakApAkAdyagnirmUSikAvAsa ityucyate / 12. kisa mUSikA: saMmUrcchanti atasteSAmasaMkhyeyAnAmagnijIvAnAM pUrvavadAvAsakaM nAma siddham / ( vR. pa. 10 ) 14, 15. ajIvAnAM tu yathA nIDaM pakSiNAmAvAsa ityucyate taddhi bahubhistRpAdyajIvanapadyate iti bahUnAma jIvAnAmAvAsakanAma bhavati / ( vR. pa. 11) 16. idAnImubhayasyAvAsakasaMjJA bhAvyate tatra gRhadIdhikA'zokavanikAdyupazobhitaH prAsAdAdipradezo rAjAderAvAsa ucyate / (pu.pa. 11) 17. ubhayAnAM tvAvAsakasaMjJA yathA saMpUrNanagarAdikaM rAjAdInAmAvAsa ucyate / (pu.pa. 11) vA0 atra ca pUrvoktaprAsAda] vimAnayorlaghutvAdekameva Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 aNuogadArAI vivakSyaM / anai nagarAdika nAM moTApaNAM mATai ghaNA jIvAjIva ubhaya nI vivakSA kIdhI ima vivakSA iM bheda jANavI / ima anyatra piNa jIvAdika nuM AvAsaka nAma jANavU / jIvAjIvobhayaM vivakSitamatra tu nagarAdInA"....." mahattvAdbahuni jIvAjIvobhayAni vivakSitAnIti vivakSayA bhedo draSTavyaH evamanyatrApi jIvAdInAmAvAsakasaMjJA yathAsaMbhavaM bhaavniiyaa| (va. pa. 11) iti nAma Avazyaka 18. se ki taM ThavaNAvassayaM ? ThavaNAvassayaM (laya / sevo re sAdhu sayANA) 18. atha syUM teha sthApanAvazyaka, taba guru bhAkhai ema / sthApanA Avazyaka kahUM tone, sAMbhalajo dhara prema / / 19. kASTa karma kahitAM kASTa taNUMje, kIjiye te karma khivaay| teha viSe athavA citra karma je, citra likhitta rUpe tAya / / 20. potthakamme te vastra viSe vA, pustaka viSe pahichANa / vA tAr3apatrAdi tAsa karma je, tehane chedavai nIpana jANa / / lepakarma te nepyarUpaka vA gaMtthima guMthI kIbUM dar3A jema / athavA veDhima kahitAM bahu phUle karIne, vIMTI ne kI* tema / / 19. jaNNaM kaTTakamme vA cittakamme vA / tatra kriyata iti karma kASThe karma kASThakarma -kASThanikuTTitaM rUpakamityarthaH, citrakarma citralikhitaM rUpakaM / (va. pa. 12) 20. potthakamme vA 'potthakamme va' tti atra potthaM-potaM vastramityarthaH.... athavA potthaM--pustakaM... ....."athavA potthaMtApatrAdi tatra karma-taccheda niSpanna rUpakam / (vR. pa. 12) 21. leppakamme vA gaMthime vA veDhime vaa| 'lepyakarma' lepyarUpakaM, 'graMthima' kauzalAtizayAd graMthisamudAyaniSpAditaM rUpakaM, 'veSTima' puSpaveSTamakrameNa niSpannamAnandapurAdipratItarUpam / (vR. pa. 12) 22. pUrime vA saMghAime vA 'pUrimaM' bharimaM pittalAdimayapratimAvat, 'saMghAtimaM' bahuvastrAdikhaNDasaMghAtaniSpanna kaJcukavat / (va. pa. 12) 23. akkhe vA varADae vaa| 'akSaH' candanako 'varATaka:' kapardakaH / (vR. pa. 12) 22. pUrime kahitAM pItalAdika nI bharI pUtalI nI para joya / vA saMghAtima te bahu vastrAdi khaMDe nIparnu kaMcuka nI para soya / 23. athavA akSa kahitAM caMdana ko, caMdrAkAra pASANa / athavA varATaka kauDA kahiye, e dazamoM bola pahichAMNa / / soraThA 24. atra vAcanAMtareha, anya piNa daMtakarmAdi je / pada dIsai chai jeha, te pUrvokta anusAra thI jANavA / / 24. atra vAcanAntare anyAnyapi dantakarmAdipadAni dRzyante tAnyapyuktAnusArato bhAvanIyAni / (vR. pa. 12) 25. vA zabdAH pakSAntarasUcakAH yathAsambhavamevamanyatrApi / (vR. pa. 12) 25. vA zabda yathA saMbhava saha ThAMma, pakSAMtara sUcaka achai / tAma, kahiye ima anyatra piNa / / (laya : sevo re sAdhu sayANA) 26. ekaja athavA aneka ghaNAMvA, sadabhAva sthApanA jeh| athavA asadbhAva sthApanA jANau, e Avazyaka ima sthApeha / / soraThA 27. e kASTakarmAdi viSeha, Avazyaka kriyA prte| karatA chatAja jeha, ika vA bahu muni Adi nAM / / 26. ego vA aNegA vA sambhAvaThavaNAe vA asabbhAva ThavaNAe vA Avassae tti ThavaNA Thavijjai / se taM ThavaNAvassayaM / 27,28. eteSu kASThakarmAdiSu Avazyaka kriyAM kurvantaH ekAdisAdhvAdayaH / (vR. pa. 12) Jain Education Intemational Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :7-jor3a : padyAtmaka vyAkhyA 28. je AkAraja hoya, teha taNAM sadbhAva thii| sadbhAva sthApanA soya, hiva kahiyai asadbhAva sthApanA / / 29. phuna akSAdi viSeha, je AkAra vinA tasaM / e Avazyaka ima sthApeha, te asadbhAva sthApanA / / 30. muni Adi taNoM AkAra, teha viSe nahiM te bhnnii| asadbhAva sthApanA dhAra, se taM sthApanA Avazyaka / / 29. akSAdiSu tvanAkAravatI asadbhAvasthApanA / (vR. pa. 12) 30. sAdhvAdyAkArasya tatrAsadbhAvAditi, nigamayannAha'seta' mityAdi tadetat sthApanA''vazyakamityarthaH / (vR. pa. 12) 31. nAma-TThavaNANaM ko paiviseso ? atra nAmasthApanayorabhedaM pazyannidamAha (vR. pa. 12) (laya : sevo re sAdhu sayANA) 31. ziSya pUcha nAma sthApanA kero, kiso chai prati vizeSa? itale vizeSa koI na dIsatuM, eha abhiprAya lekha / / soraThA 32. je bhaNI Avazyaka Adi, bhAva artha kari zUnya je / gopAla dArakAdi vAdi, jeha dravya mAtra nai viSe / / 33. jema Avazyaka Adi, nAma kojIiM teha noN| tAsa thApanA vAdi, te piNa tima hija jANavI / / 34. arthazUnya kASTa karmAdi, dravya mAtra viSe kiijiiii| iNa he bhAva zUnya vAdi, dravya mAtra viSe karate chate / / 35. ina nAma sthApanA mAMhi, vizeSataNAM abhAva thii| bheda dIsatUM nAhi, ima ziSya pUchaya guru kahai / / (laya : sevo re sAdhu sayANA) 36. nAma te yAvatkathika huvai chai, sthApanA ittari hoya / athavA yAvatkathika piNa hai cha, sthApanA Avazyaka joya / / gItaka chaMda 37. hiva nAma te yAvatkathika, je ApaNA Azraya vahI / je dravya nAM astipaNAM nI, kathA jyAM laga hai sahI / / 32. tathAhi AvazyakAdibhAvArthazUnye gopAladArakAdI drvymaane| (vR. pa. 12) 33. yathA AvazyakAdi nAma kriyate, tatsthApanA'pi tathaiva / (vR. pa. 12) 34,35. tacchUnye kASThakarmAdau dravyamAtre kriyate, ato bhAvazUnye dravyamAtre kriyamANatvAvizeSAnnAnayoH kazcidvizeSaH atrottaramAha- (vR. pa. 12) 36. nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vA (sU. 11) 38. tyAM lagai te saMghAta vatta, piNa aMtare nivarte nhiiN| puna sthApanA alpa kAla nI hai, tathA yAvatkathika hI / / 39. je ApaNo Azraya dravya, te jyAM lagai chato huii| __tyAM lagai koika sthApanA rahai koI sthApanA rahai nhiiN| 37. 'nAmaM Avakahiya' mityAdi, nAma yAvatkathika - svAzrayadravyasyAstitvakathAM yAvadanuvartate / (vR. pa. 12) 38. na punarantarA'pyuparamate, sthApanA punaritvarA --- svalpakAlabhAvinI vA syAdyAvatkathikA vA / (vR. pa. 12) 39. svAzrayadravye avatiSThamAne'pi kAcidantarA'pi nivarttate kAcittu tatsattAM yAvadavatiSThata iti bhAvaH / (vR. pa. 12) 40. tathAhi nAma AvazyakAdika merujambUdvIpakaliGga magadhasurASTrAdikaM vA yAvat svAzrayaH / (vR. pa. 12) 41 gopAladArakadehAdiH zilAsamuccayAdirvA samasti tAvadavatiSThata iti tadyAvatkathikameva / (va. pa. 12) 42,43. sthApanA tvAvazyakatvena yo'kSaH sthApita: sa kSaNAntare punarapi tathAvidhaprayojanasambhave indratvena sthApyo punarapi ca raajaaditvenetylpkaalvtinii| 40. athavAja meru dvIpa jaMbU, kaliMga phUna mAgadha vahI / saurASTra Adi jyAM lagai chai, ApaNo Azraya shii|| 41. gopAla dAraka Adi vA, sila samuccayAdika je rhe| tyAM laga nAma piNa rahe tiNa sU, nAma yAvatkathika he / / 42. phuna sthApanA alpakAla nI piNa, huvai te mATaM vahI / sthApanAvazyakapaNe kari, akSAdi je sthApyaM haI / / 43. vali te tathA vidhi prayojana thI, iMdrAdika piNa sthApII / phuna te nRpAdika sthApII ima sthApanA itvrkiiii|| Jain Education Intemational Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 44. yAvatkathika zAzvatI pratimA, arhatAdika rUpe krii| sahu kAla tiSTha te bhaNI, ima sthApanA tasuM uccarI / / vA0 ...ThA gatinivRttI iNa dhAtu nI vyutpatti hutI je zAzvatI pratimA / arhatAdika rUpe sadAkAla tiSTha te bhaNI teha nI sthApanA khiiiN| paraM sthApIye te sthApanA e artha ihAM na saMbhavai te je bhaNI tehanAM zAzvatapaNAM mATai manuSya loka nai viSe azAzvatopaNa karI kiNa hI piNa sthApI pratiSThI nthii| te bhaNI kAla kI apekSAya Itvara anaiM yAvatkathika ebe bheda huii| aNuogadArAI 44. zAzvatapratimAdirUpA tu yAvatkathikA vartate / (vR. pa. 12) vA0 tasyAzcAhadAdirUpeNa sarvadA tiSThatIti sthApaneti vyutpatte, sthApanAtvamavaseyaM, na tu sthApyata iti sthApanA, zAzvatatvena kenApi sthApyamAnatvAbhAvAditi, tasmAdbhAvazUnyadravyAdhArasAmye'pyassyanayo: kAlakRto vizeSaH / (vR. pa. 12) gItaka chaMda 45. atha ziSya pUcha sthApanA jima, alpa kAla taNI khii| tima nAma piNa ko eka thor3A, kAla nUMja havai sahI / / 46. gopAla dAraka Adi jeha, chate kadAcita jANiyai / bahu nAma phiratA dekhavA thI, kAla itvara ANiya / / 47. guru kahai e satya kiMtu, prAye nAma yAvatkathika hii| jo kadAcita anyathA te, alpatA mATai vahI / / 48. vaMchaya nahIM chai ihAM, tiNa kAraNa thakI doSaNa nahIM / e kAla bhede ubhaya bhedaja, te upalakSaNa mAtra hI // 49. phuna anya piNa bahu vidhitaNAM je, bheda nAM saMbhava thkii| je nAma nai sthApanA mAMhe, bheda kahiyai chai nakI / / 50. jima iMdra Adika taNI pratimA, sthApanA meM dekhiyai / / kuMDala ane aMgada pramukha kari, vibhUSita suvizekhiyai / / 51. phuna sacI vajrAdikataNAM, AkAra tAsa samIpa hii| tima nAma iMdrAdika viSe nahi, bheda eha pratyakSa hI' / / 45. atrAha-nanu yathA sthApanA kAcidalpakAlInA tathA nAmApi kinycidlpkaaliinmev| (va.pa. 12) 46. gopAladArakAdau vidyamAne'pi kadAcidanekanAmaparAvRttidarzanAd / (vR. pa. 12) 47,48. satyaM, kintu prAyo nAma yAvatkathitameva, yastu kvacidanyathopalambhaH so'lpatvAt neha vivakSita ityadoSaH / upalakSaNamAtraM cedaM kAlabhedenaitayorbhedakathanam / (vR. pa. 12) 49. aparasyApi bahuprakArabhedasya sambhavAt / (vR. pa. 12) 50. tathAhi --yathendrAdipratimAsthApanAyAM kunnddlaanggdaadibhuussitH| (vR. pa. 12) 51. sannihitazacIvaz2AdirAkAra upalabhyate na tathA naamendraadii| (vR. pa. 12) 1. zrImajjayAcArya ne anuyogadvAra kI jor3a ko prArambha kiyaa| prAraMbha ko dekhate hue lagatA hai ve ise bahuta vistAra se karanA cAhate the| pUrI jor3a bana pAtI to bahuta upayogI hotI, para kisI kAraNavaza jayAcArya ne do DhAleM banAkara hI ise chor3a diyaa| dUsarI DhAla bhI pUrI nahIM hai| inameM mAtra nikSepa kI prArambhika carcA huI hai| ise surakSita rakhane kI dRSTi se hamane ise sampAdita kara anuyogadvAra ke prakAzana ke samaya usake pariziSTa meM jor3a diyA hai| Jain Education Intemational tior Intermational Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patraka azuddha vRbhA mukhadhAvane-dantaprakSAlane-tailaM bRbhA mukhadhAvana-dantaprakSAlana-taila pAdaTippaNa 1 36 chAyA 22 TippaNa saMkhyA pAdaTippaNa 1 18 24 21 mUla TippaNAMka TippaNAMka pAda TippaNa 3 4 mUla chAyA zIrSaka uvRvRni anudatta komalummiliyAmi kAya gauvratI gatha 22.23.24 25.26.27. kSetrakhaDA napuMsaggassa pAriNAmikaniSpanna. sAtava Na Ayurveda ajIvodayaniSyanna paryAya mukta avihiMsA vAlA ubRvRni anudAtta komalummilayammi kArya govratI gaMtha 23.24.25. 26.27.28. su. 150 meM 29 kSetrakhaMDA napuMsagassa pAriNAmikaniSpanna : sAtavAM prakaraNa : Ayurveda ajIvodayaniSpanna paryAya yukta vihiMsA vAle 175 179 179 29 5 anuvAda 30 anuvAda 29 anuvAda "rm 0 wwrrrrrrrm m mmmmmmmm 311 pAda TippaNa 3 (ka) pR. 2: pAda TippaNa 1 (ka) 36 anuvAda zarIka tAtparya haiM 34 chAyA saamaanydRssttm| 30 chAyA sakhyeyakam 5 anuvAda satAIsa 16 anuvAda zlAkA jaganya jaNNaya mahAzalA kA 20 anuvAda Agamata 32 chAyA nizitama gaMtha grantha pR. 72 : (kha) zarIra tAtparya hai sAmAnyadRSTam / saMkhyeyakam sattAIsa zalAkA jaghanya jahaNNayaM mahAzalAkA AgamataH nidazitam gatha grantha 311 358 392 Jain Education Intemational Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________