________________
दीपिका निर्युक्ति टीका अ. ६ . ६ जी. कर्म, समानैष विशेषाधिकोवेति ५७
"
,
कदाचिन्मृद्वधिमात्रः कदाचिन्मृदुमध्यः कदाचिन्मृदुः इत्येवं विविधाऽध्यवसाया star नानारूपो भवति । एवम् ज्ञातस्य ज्ञानादुपयुक्तस्याऽऽत्मनो भावः परिणाम विशेषो ज्ञातभावोऽभिसन्धि कृत्वा माणातिपातादौ प्रवृत्तिः, यथा 'ऽयं शत्रुमाणी इन्तव्यः' इनिष्याम्येतं पुमांसमिति ज्ञास्वा प्रवर्तनं ज्ञातम् तद्विपरीत मज्ञातम् अज्ञातस्य ज्ञानादनुपयुक्तस्य भावः परिणामविशेषोऽज्ञातभावः, अनभिसन्धाय प्राणातिपातादौ प्रवृत्तिः मदात्ममादाद्वाऽनवबुध्यमाणातिपातादौ भवर्तनमित्यर्थः । सारम्याच्च ज्ञातभावाऽज्ञातभावाभ्यां पूर्ववदेव कर्मबन्धविशेषोऽदगन्तव्यः । यः
तीव्रभाव में भी तारतम्य के भेद से अनेक उच्च-नीच श्रेणियां होती हैं । कोई तीव्रभाव अघिमात्र होता है, कोई अधिमात्र मध्य होता है, कोई अधिमात्र मृदु होता है, कोई मध्ये अधिमात्र होता है, कोई मध्यम, कोई मध्य मृदु, कोई मृदु अधिमात्र कोई मृदु होता है । इस प्रकार अपेक्षा भेद से नाना प्रकार के अध्यवसाय होते हैं ।
इसी प्रकार उपयोग से उपयुक्त आत्मा का परिणाम ज्ञातभाव कहलाता है, जिसका आशय है समझ-बूझकर, संकल्प पूर्वक हिंसा आदि कार्यों में प्रवृत्त होना, जैसे इस शत्रु का हनन करना योग्य है, मैं इस पुरुष का हनन करूंगा, इस प्रकार विचार कर घात करना । अज्ञातभाव इससे विपरीत होता है । वह उपयोग शून्य आत्मा का परिणाम हैं, जैसे विना संकल्प के अकस्मात् हिंसा आदि में प्रवृत्ति हो जाना -मद् या प्रसाद से अनजान में हिंसा आदि हो जाना। इस ज्ञान भाव और अज्ञानभाव से कर्मबन्ध में विशेषता हो जाती है । उदाह
તીવ્રભાવમાં પણ તારતમ્યના ભેદથી અનેક ઉચ્ચ-નીચ શ્રેણિએ હાય છે. કાઈ તીવ્રભાવ અધિમાત્ર હાય છે, કૈાઇ અધિમાત્ર મધ્ય હોય છે, ફાઈ અધિમાત્ર મૃદુ હોય છે, ક્રાઇ મધ્ય અધિમાત્ર હાય છે, કાઈ મધ્યમ, કાઈ મધ્ય મૃદુ, કઇ મૃત્યુ-અધિમાત્ર કાઈ મૃમધ્ય અને કાઇ મૃદુ હાય છે, આ રીતે અપેક્ષા ભેદથી જુદા જુદા પ્રકારનાં અધ્યવસાય હાય છે.
એવી જ રીતે ઉપયાગથી ઉપર્યુકત આત્માનુ પરિણામ જ્ઞાતભાવ કહેવાય છે, જેને આશય છે–જાણી-બૂઝીને, સંકલ્પપૂર્વક હિંસા આદિ કર્મીમાં પ્રવૃત્ત થવું જેમ કે—આ શત્રુ હણવા ચેાગ્ય છે, હું આ પુરૂષને હણીશ' એ રીતના વિચાર કરી ઘાત કરવા. અજ્ઞાતભાવ આનાથી વિપરીત હૈાય છે. તે ઉપયેગ શૂન્ય આત્માનુ પરિણામ છે જેમ ગર સ’કલ્પનાં અકસ્માત, હિંસા દિમાં પ્રવૃત્ત થઇ જેવુ—માઁ અથ્યા પ્રમાદથી અજાણતા હિંસા સાદિ થ
त० ६
