Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vItarAgAya namaH zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA bhAga 1 maGgalAcaraNa Namo arahaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AiriyANaM / Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhuNaM // maGgalaM bhagavAna vIro, maGgalaM gautamo gaNI / maGgalaM kundakundAdyo, jainadharmo'stu maGgalam // AtmA jJAnaM svayaM jJAnaM, jJAnAdanyata karoti kim ? parabhAvasya kartAtmA, moho'yaM vyvhaarinnaam|| ajJAnatimirAndhAnAm, jJAnAJjana zalAkayA / cakSurunmIlitaM yena tasmai zrI gurave namaH //
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ AtmArthI mumukSu ke lie pUjya gurudevazrI kA sandeza vItarAga vANI kA tAtparya : sva-sanmukhatA - AtmA, paradravya kA kartA yA bhoktA nahIM - aisA batAkara paradravya kA kartA-bhoktApanA chur3Akara, sva-sanmukhatA karAnA hai| ___ - vikAra kA kartA karma nahIM hai - aisA kahakara karmAdhIna dRSTi chur3AnA hai| -vikAra kA kartA karma hai, jIva nahIM hai| karma vyApaka hokara vikAra karatA hai - aisA kahakara eka samaya ke upAdhibhAva se bhedajJAna karAkara, dravya para dRSTi karAnA hai| - tata samaya kI yogyatA se jo vikAra honevAlA thA. vahI haA hai - aisA kahakara eka samaya ke vikAra kA lakSya chur3Akara, dRSTi ko dravya para lagAnA hai| -vikAra bhI jo kramabaddha meM thA, vahI huA hai - isa kathana se kramabaddhaparyAya ke svakAla kA sat pariNamana va vikAra kA akartApanA batAkara, jJAtAsvabhAva kI dRSTi karAnA hai| - nirmalapariNAma bhI kramabaddha haiM - aisA kahakara zuddhaparyAya ke eka aMza kA lakSya chur3Akara, trikAlI dhruva kA lakSya karAnA hai| ____ - paryAya kA kartA paradravya nahIM hai - aisA kahakara para se dRSTi haTAkara svadravya meM lagAnA hai| - paryAya kA kartA svadravya bhI nahIM hai, paryAya apane SaTkAraka se svatantra hotI hai - isa prakAra paryAya kI svatantratA batAkara, usakA lakSya chur3Akara, dRSTi ko dravya-sanmakha kraanaahai| -vikAra yA nirmalaparyAya kA kartA dhrava dravya nahIM hai, paryAya hI paryAya kA kartA hai| dhruva dravya, bandha-mokSa pariNAma kA kartA bhI nahIM hai - aisA batAkara paryAya kI sanmukhatA chur3Akara, dhruva kI sanmukhatA karAnA hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa pahalA dravya adhikAra prazna 1- vizva' kise kahate haiM ? uttara - chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiM / prazna 2 - dravya kise kahate haiM ? uttara - guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM / prazna 3 - guNa kise kahate haiM ? uttara - jo dravya ke pUrNa bhAga meM aura usakI sarva avasthAoM meM rahe, use guNa kahate haiM / prazna 4 - chaha dravyoM ke nAma kyA haiM ? uttara - - jIva, pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAla / prazna 5 - jIvadravya kise kahate haiM ? uttara- jisameM cetanA arthAt jJAna-darzanarUpa zakti ho, use jIvadravya kahate haiM / 1. vizva = samasta padArtha - dravya-guNa-paryAya / zrI pravacanasAra gAthA 124 kA phuTanoTa
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 prakaraNa pahalA prazna 6 - pudgala dravya kise kahate haiM ? uttara - jisameM sparza, rasa, gandha aura varNa - yaha guNa hoM, use pudgala kahate haiN| prazna 7 - pudgala ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda haiM - eka paramANu aura dUsarA skandha / prazna 8 - paramANu kise kahate haiM ? uttara- jisakA dUsarA koI bhAga na ho sake - aise choTe se choTe pudgala ko paramANu kahate haiM / prazna 9 skandha kise kahate haiM ? uttara - do athavA do se adhika paramANuoM ke bandha ko skandha kahate haiN| prazna 10 - dharmadravya kise kahate haiM? uttara - jo svayaM gamana karate hue jIva aura pudgaloM ko gamana karane meM nimitta ho, use dharmadravya kahate haiM / jaisesvayaM gamana karatI huI machalI ko gamana karane meM pAnI / prazna 11 adharmadravya kise kahate haiM ? uttara - jo svayaM gatipUrvaka sthitirUpa pariNamita jIva aura pudgala ko sthira rahane meM nimitta ho, use adharmadravya kahate haiN| jaise - pathika ko sthira rahane meM vRkSa kI chAyA / prazna 12 adharmadravya kI vyAkhyA meM kahA hai ki jo - 1. pudgala zabda kA nirukti artha: - pud+gala = purayati galayanti iti pudgalAH / (jaina siddhAnta darpaNa )
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 'gatipUrvaka sthiti' kare, use adharmadravya nimitta hai; usameM yadi 'gatipUrvaka' zabda ko nikAla deM to kyA doSa AyegA ? uttara - jo gatipUrvaka sthiti kareM - aise jIva - pudgala ko hI adharmadravya sthiti meM nimitta hai - aisI maryAdA na rahane se sadaiva sthira rahanevAle dharmAstikAya, AkAza aura kAla dravyoM ko bhI sthiti meM adharmadravya kA nimittapanA A jaaegaa| 5 prazna 13 AkAzadravya kise kahate haiM ? uttara - jo jIvAdika pA~ca dravyoM ko rahane kA sthAna detA hai, use AkAzadravya kahate haiM / prazna 14 - AkAza ke kitane bheda haiM ? uttara - AkAza eka hI akhaNDa dravya hai, kintu usameM dharma - adharmadravya sthita hone se (AkAza ke) do bheda haiM- lokAkAza aura alokAkAza / yadi loka meM dharma-adharmadravya na hote to loka- aloka aise bheda hI nahIM hote| (- paJcAstikAya, gAthA 87 kI TIkA) prazna 15 lokAkAza kise kahate haiM ? - uttara- jisameM jIvAdika sarva dravya hote haiM, use lokAkAza kahate haiM / arthAt jahA~ taka jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla, yaha pA~ca dravya haiM, vahA~ taka AkAza ko lokAkAza kahate haiM / prazna 16 - alokAkAza kise kahate haiM ? uttara - lokAkAza ke bAhara jo ananta AkAza hai, use alokAkAza kahate haiM /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa pahalA prazna 17 - lokAkAza aura alokAkAza - ina donoM ke raGga meM kyA antara hai? donoM meM kauna bar3A hai ? uttara - AkAzadravya arUpI' hone se usake raGga nahIM hotaa| AkAza eka akhaNDa dravya hai| jitane bhAga meM chaha dravyoM kA samUha hai, utane bhAga ko lokAkAza kahate haiN| vaha choTA bhAga hai aura zeSa cAroM ora alokAkAza hai, vaha lokAkAza se ananta gunA hai| prazna 18 - alokAkAza meM kitane dravya haiM aura usake pariNamana meM kisakA nimitta hai ? uttara - alokAkAza meM AkAza ke atirikta anya koI dravya nahIM haiN| sampUrNa AkAzadravya ke pariNamana meM lokAkAza meM vidyamAna kAlANu dravya nimitta haiN| prazna 19 - eka AkAza pradeza meM eka hI prakAra ke dravya kabhI sAtha nahIM rahate, usa dravya kA nAma kyA? uttara - kAlANu dravya, kyoMki pratyeka kAlANu dravya lokAkAza ke eka-eka pradeza meM ratnarAzi ke samAna eka-eka bhinna-bhinna hI rahatA hai| prazna 20 - eka paramANu jitanA choTA dUsarA koI dravya hai ? uttara - hA~, kAlANu, kyoMki paramANu aura kAlANu eka pradezI dravya haiN| prazna 21 - pradeza kise kahate haiM? uttara - eka pudgala paramANu, AkAza kA jitanA sthAna 1. jo sparza, rasa, gandha aura varNarahita ho, vaha arUpI hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA roke, utane bhAga ko pradeza kahate haiM / usa eka pradeza dvArA sarva dravyoM ke kSetra kA nApa nizcit kiyA jAtA hai| prazna 22 - kAladravya kise kahate haiM ? uttara - jo apanI-apanI avasthArUpa svayaM pariNamita honevAle jIvAdika dravyoM ko pariNamana meM nimitta ho, use kAla dravya kahate haiM; jaise kumhAra ke cAra ko ghUmane meM lohe kI kiilii| prazna 23 - kAla ke kitane bheda haiM? / uttara - do bheda haiM - nizcayakAla aura vyvhaarkaal| prazna 24 - nizcayakAla kise kahate haiM ? uttara - kAladravya ko nizcayakAla kahate haiN| lokAkAza ke jitane pradeza haiM, utane hI kAladravya haiM aura lokAkAza ke ekaeka pradeza para eka-eka kAladravya (kAlANu) sthita haiN| prazna 25 - vyavahArakAla kise kahate haiM ? uttara - kAladravya kI samaya, pala, ghar3I, divasa, mahInA, varSa Adi paryAyoM ko vyavahArakAla kahate haiN| prazna 26 - jIvAdika dravya kitane-kitane haiM? aura ve kahA~ rahate haiM ? uttara - jIvadravya ananta haiM aura ve sampUrNa lokAkAza meM vidyamAna haiN| jIvadravya se anantagune pudgaladravya haiM aura ve sampUrNa lokAkAza meM bhare haiN| ____ dharma aura adharmadravya eka-eka haiM aura vaha sampUrNa loka meM vyApta haiN|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa pahalA AkAzadravya eka hai aura vaha loka tathA aloka meM vyApta hai| ___ kAladravya asaMkhyAta haiM aura ve lokAkAza meM (pratyeka pradeza meM eka-eka isa prakAra) vyApta haiN| prazna 27 - astikAya kise kahate haiM ? uttara - bahupradezI dravya ko astikAya kahate haiN| prazna 28 - kitane dravya astikAya haiM ? uttara - jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza - yaha pA~ca dravya 'astikAya' haiN| prazna 29 - kAladravya astikAya kyoM nahIM hai ? uttara - kAladravya, eka pradezI hai, isalie vaha astikAya nahIM hai| prazna 30 - pudgala paramANu bhI eka pradezI haiM, to vaha astikAya kai uttara - yadyapi pudgala paramANu eka pradezI haiM, kintu usameM skandharUpa banakara bahupradezI hone kI zakti hai; isalie use upacAra se astikAya kahA jAtA hai| prazna 31 - jIvAdi chaha dravyoM meM do bheda kisa prakAra kareMge? uttara - (1) jIva, ajIva; (2) rUpI, arUpI; (3) kriyAvatI' zakti aura bhAvavatI zaktivAle; (4) bahupradezI aura eka prdeshii| 1. dekho, prazna 52 vA~
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 32 - ajIvadravya kauna se haiM ? uttara - pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kaal| prazna 33 - rUpI kA artha kyA? aura arUpI kA kyA? uttara - jo sparza, rasa, gandha aura varNasahita ho, vaha rUpI; aura jo unase rahita ho, vaha aruupii| prazna 34 - chaha dravyoM meM rUpI kauna haiM aura arUpI kauna? uttara - eka pudgaladravya rUpI hai aura zeSa pA~ca arUpI haiN| prazna 35 - AtmA ko pradezarUpa asaMkhya avayava mAnane se usake khaNDa hoMge yA nahIM? uttara - nahIM, kyoMki AtmA kSetra dvArA akhaNDita hone ke kAraNa usake khaNDa nahIM ho skte| (paJcAdhyAyI bhAga - 1, gAthA 414) prazna 36 - jIva, pudgala, AkAza aura kAla ko do-do bhedoM meM rkho| uttara - (1) jIva - saMsArI aura siddh| (2) pudgala - paramANu aura skndh| (3) AkAza - lokAkAza aura alokaakaash| (4) kAla - nizcayakAla aura vyvhaarkaal| prazna 37 - jagat meM kSetra kI apekSA sabase bar3A kauna hai ? uttara - aakaashdrvy| prazna 38 - AtmA (jIva) ke zarIra hotA hai ? ho to kaisA hotA hai?
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 prakaraNa pahalA uttara - nitya caitanyamaya ananta guNoM kA samUha ( zraddhA, jJAna, cAritra, sukhAdi guNoM kA samAja), vaha AtmA kA vAstavika zarIra hai; isalie AtmA ko 'jJAna- zarIrI' kahate haiN| saMyogarUpa jo jar3a zarIra hai, vaha vAstava meM AtmA kA nahIM, kintu pudgala kA hai aura isalie jar3a zarIra ko pudgalAstikAya kahA hai / prazna 39 - AtmA ke avayava hote haiM ? hote haiM to kaise ? uttara - (1) pratyeka AtmA ke usake jJAnAdi ananta guNa haiM aura pratyeka guNa paramArthataH AtmA kA avayava hai| AtmA una avayavoMvAlA hai, avayavI hai| (2) kSetra apekSA se pratyeka AtmA ke apane akhaNDa asaMkhya pradeza haiM; unameM se pratyeka pradeza AtmA kA avayava hai, kintu jar3a zarIra ke hAtha, paira Adi jIva ke avayava nahIM hai; ve to jar3a zarIra kehI avayava haiN| prazna 40 - isase kyA siddhAnta samajheM ? uttara- (1) jIva sadaiva arUpI hone se usake avayava bhI sadaiva arUpI hI haiM; isalie kisI bhI kAla meM nizcaya se yA vyavahAra se hAtha, paira Adi ko calAnA, sthira rakhanA Adi paradravya kI koI bhI avasthA, jIva nahIM kara sakatA - aisA nirNaya karanA cAhie / isa prakAra padArthoM kI svatantratA kA nirNaya kare, tabhI jIva para se bhedavijJAna karake jJAtAsvabhAva kI zraddhA kara sakatA hai| aura jJAtArUpa raha sakatA hai| (2) zAstroM meM AtmA ko vyavahAra se zarIrAdi ke kartRtva kA kathana AtA hai, usakA artha- 'aisA nahIM hai, kintu nimitta kI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA apekSA se yaha upacAra kiyA hai' - aisA samajhanA caahie| (mokSamArgaprakAzaka, adhyAya 7, pRSTha 251, sonagar3ha) (3) nimitta kI mukhyatA se kathana AtA hai, kintu nimitta kI mukhyatA se kArya nahIM hotA- aisA vyavahAra kathana kA abhiprAya jAnanA caahie| prazna 41 - kisa dravya ke kitane pradeza haiM ? uttara - jIva, dharma, adharma aura lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza haiM; pudgala ko saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta - isa prakAra tInoM prakAra ke pradeza haiM; kAladravya aura pudgala paramANu eka pradezI haiM; AkAza ananta pradezI haiN| prazna 42 - pratyeka jIva kitanA bar3A hai ? uttara - pratyeka jIva pradezoM kI saMkhyA apekSA se lokAkAza ke barAbara asaMkhya pradezavAlA hai, kintu saGkoca-vistAra ke kAraNa vaha apane zarIra-pramANa hai aura mukta jIva antima zarIra pramANa, kintu vaha zarIra se kiJcit nyUna AkAra kA hotA hai| prazna 43 - lokAkAza ke barAbara kauna jIva hotA hai ? uttara - mokSa jAne se pUrva samudghAta' karanevAlA jIva lokAkAza ke barAbara bar3A hotA hai| prazna 44 - jIvadravya kisa kSetra meM kabhI nahIM jAtA? aura usakA kAraNa kyA? uttara - vaha alokAkAza meM kabhI nahIM jAtA, kyoMki vaha loka kA dravya hai| 1. mUla zarIra ko chor3e binA AtmA ke pradezoM kA bAhara nikalanA, use samudghAta kahate haiN|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 prazna 45 eka jIva kama se kama sthAna le to vaha lokAkAza ke kitane pradeza rokegA ? uttara - jIva kI jaghanya avagAhanA bhI asaMkhya pradezoM meM hotI hai| jIva ko avagAhanA saMkhyAta yA eka pradezI kabhI nahIM hotI / AkAza ko avagAhana meM kauna nimitta hai ? prazna 46 uttara - vahI svayaM ko avagAhana meM nimitta hai / - dravya haiM ? prazna 47 kAladravya asaMkhya haiM, use pariNamana meM kauna nimitta haiM ? uttara prazna 48 uttara (jar3a) haiN| prakaraNa pahalA - - - uttara- dharmAstikAya aura adharmAstikAya / prazna 49 - samasta dravyoM ko cetana, acetana (jar3a) - aise do vibhAgoM meM rkhiye| cetana mAtra jIva hai aura zeSa pA~ca dravya acetana vaha svayaM hI apane ko pariNamana meM nimitta hai / lokAkAza kI sImA batalAnevAle kauna se prazna 50 - arUpI aura acetana aise kitane dravya haiM ? uttara - cAra haiM - dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAla / prazna 51 AkAza ke eka pradeza meM kitane paramANu pRthak aura kitane skandha raha sakate haiM ?
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - (1) AkAza ke eka pradeza meM sarva paramANuoM ko sthAna dene kA sAmarthya hai / 13 (2) sarva paramANuoM aura sUkSma skandhoM ko avakAza dene meM vaha eka pradeza samartha haiM / ( vRhad dravyasaMgraha, gAthA 27 aura usakI TIkA) prazna 52 - chaha dravyoM meM kSetrAntararUpa kriyAvatI' zaktivAle kitane aura pariNamanarUpa bhAvavatIzaktivAle kitane dravya haiM ? uttara - jIva aura pudgala yaha do dravya kSetrAntara karane kI zaktivAle hone se kriyAvatIzaktivAle haiM aura chahoM dravya nirantara pariNamanazIla hone se bhAvavatIzaktivAle haiM / - prazna 53 ananta pudgala paramANu tathA sUkSma skandha, lokAkAza ke eka pradeza meM avagAhanA prApta kareM - eka pradeza ko rokeM, to eka-dUsare ko bAdhA hogI yA nahIM ? uttara - nahIM; sarva padArthoM ko eka hI kAla meM avakAzadAna dene kA asAdhAraNa guNa AkAza kA hai, tathA dUsare sUkSma padArtha meM avakAzadAna dene kA guNa hai| eka AkAza pradeza meM amaryAdita avakAzadAna zakti hai| prazna 54 aise kauna se dravya haiM ki jo mAtra kriyAvatIzaktivAle dravyoM ko hI nimitta hoM ? uttara jIva aura pudgaladravya hI kriyAvatIzaktivAle - gati karanevAle aura gatipUrvaka sthira honevAle dravya haiM; unheM anukrama se dharmAstikAya aura adharmAstikAya nimitta haiM / 1. jIva aura pudgala meM kriyAvatIzakti nAma kA guNa nitya hai / usa zakti ke kAraNa ve donoM dravya usa samaya kI yogyatAnusAra svataH gamana karate haiM yA sthira rahate haiN| koI dravya ( jIva yA pudgala ) eka dUsare ko gamana yA sthira nahIM karA sakatA )
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa pahalA prazna 55 - dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA anantarUpa se kina-kina kI saMkhyA adhika hai? uttara - (1) dravya apekSA se pudgala paramANu dravyoM kI saMkhyA sabase bar3I hai| unakI saMkhyA ananta jIvarAzi se anantAnanta gunI hai| (2) kSetra apekSA se trikAlavartI samayoM kI saMkhyA se anantagunI saMkhyA AkAzadravya ke pradezoM kI hai; isalie kSetra apekSA se AkAzadravya sabase bar3A hai| (3) kAla apekSA se pratyeka dravya ke svakAlarUpa anAdiananta paryAyeM, pudgaladravya kI saMkhyA se anantagunI haiN| ve kAla apekSA se ananta haiM. athavA bhatakAla ke ananta samayoM kI apekSA bhaviSya kAla ke samayoM kI saMkhyA anantagunI adhika hai| (4) bhAva apekSA se jIvadravya ke jJAnaguNa ke eka samaya ke kevalajJAna paryAya ke avibhAga praticchedoM kI saMkhyA sabase anantagunI haiM; vaha bhAva apekSA se ananta haiN| prazna 56 - ukta kathana se kyA samajhanA? uttara - kevalajJAna meM trikAlavartI sarva padArthoM kA sampUrNa svarUpa pratyeka samaya meM sarva prakAra se yugapat (eka sAtha) spaSTa jJAta hotA hai - aisI kevalajJAna kI acintya apAra zakti hai aura pratyeka AtmA kA zaktirUpa se aisA hI svabhAva hai| prazna 57 - 'artha' kise kahate haiM ? uttara - dravyoM, guNoM aura unakI paryAyoM ko 'artha' nAma se kahA hai| unameM guNa-paryAyoM kA AtmA, dravya hai| (arthAt guNoM
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA aura paryAyoM kA svarUpa-satva dravya hI hai, ve bhinna vastu nahIM haiM) - aisA jinendradeva kA upadeza hai| (pravacanasAra, gAthA 87) 'R' dhAtu se 'artha' zabda banA hai| 'R' arthAt pAnA, prApta karanA, pahu~ca jaanaa| 'artha' arthAt jo pAye, prApta kare, pahu~ce vaha; athavA jise pAyA jAye, prApta kiyA jAye - pahu~cA jAye vh| __ jo guNoM aura paryAyoM ko pAyeM - prApta kareM - pahu~ceM, athavA jo guNoM aura paryAyoM dvArA pAye jAyeM - prApta kiye jAeM - pahu~ce jAe - aise 'artha' ve dravya hai| jo dravyoM ko AzrayarUpa se pAye - prApta kareM - pahu~ce, athavA jo AzrayabhUta dravyoM dvArA pAye jAyeM - prApta kiye jAyeM - pahu~ce jAyeM - aise 'artha' ve guNa haiN| ___jo dravyoM ko kramapariNAma se pAyeM -prApta kareM - pahu~ce athavA jo dravyoM dvArA kramapariNAma se (kramazaH honevAle pariNAma se) pAye jAyeM -prApta kiye jAyeM, - pahu~ceM jAyeM - aise 'artha' ve paryAyeM (pravacanasAra, gAthA 87 kI TIkA) __ prazna 58 - uparoktAnusAra 'artha' kI vyavasthA se saMkSepa meM kyA samajheM? uttara - artha (padArtha), arthAt dravya - guNa aura paryAyeM - inake atirikta vizva meM dUsarA kucha nahIM hai aura ina tIna meM, guNoM aura paryAyoM kA AtmA, (unakA sarvasva) dravya hI hai| aisA hone se kisI dravya ke guNa aura paryAyeM anya dravya ke guNoM aura paryAyoMrUpa aMzataH bhI nahIM hote| sarva dravya apane-apane guNa
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa pahalA paryAyoM meM rahate haiM - aisI padArthoM kI sthiti mohakSaya ke nimittabhUta pavitra jinazAstroM meM kahI hai| (pravacanasAra, gAthA 87 kI TIkA) prazna 59 - lokAkAza meM asaMkhyAta hI pradeza haiM, to usameM ananta pradezI pudgaladravya tathA anya dravya bhI kaise raha sakeMge? uttara - pudgaladravya meM do prakAra kA pariNamana hotA hai - eka sUkSma, dUsarA sthuul| jaba usakA sUkSma pariNamana hotA hai, taba lokAkAza meM eka pradeza meM bhI ananta pradezI pudgala skandha raha sakatA hai| punazca, samasta dravyoM meM eka-dUsare ko avagAhana dene kA sAmarthya hai, isalie alpa kSetra meM hI sarva dravyoM ke rahane meM koI bAdhA nahIM hotii| AkAza meM samasta dravyoM ko eka hI sAtha avakAzadAna dene kA sAmarthya hai; isalie eka pradeza meM anantAnanta paramANu raha sakate haiN| jisa prakAra kisI kamare meM eka dIpaka kA prakAza raha sakatA hai aura usI kamare meM utane hI vistAra meM pacAsa dIpakoM kA prakAza raha sakatA hai, tdnusaar| (mokSazAstra (hindI), adhyAya -5, sUtra 10 kI TIkA) prazna 60 - dravya kA lakSaNa kyA hai? uttara - (1) sdrvylkssnnm| (mokSazAstra, adhyAya -5, sUtra 29) arthAt - dravya kA lakSaNa sat (astitva) hai| vizeSArtha - jisake 'hai' panA (astitva) ho, vaha dravya hai| 'astitva' guNa dvArA 'dravya' ko pahicAnA jA sakatA hai; isalie isa sUtra meM 'sat' ko dravya kA lakSaNa kahA hai; jisake-jisake astitva hI, vaha-vaha dravya hai - aisA yaha sUtra pratipAdana karatA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA sAmAnya guNoM meM 'sat' (astitva) mukhya hai kyoMki usake dvArA vastu kA (dravya kA) astitva siddha hotA hai| yadi dravya ho, tabhI dUsare guNa ho sakate haiM; isalie 'sat' ko yahA~ dravya kA lakSaNa kahA hai| ___dravya sat hai, isalie vaha apane se hai - aisA 'sat' lakSaNa kahane se siddha huaa| usakA artha yaha huA ki vaha sva-rUpa hai aura para-rUpa se nahIM hai| isa prakAra anekAnta' siddhAnta se yaha sUtra batalAtA hai ki eka dravya svayaM apanA sabakucha kara sakatA hai, kintu dUsare dravya kA kabhI kucha nahIM kara sktaa| pratyeka dravya 'sata'lakSaNavAlA hai. isalie vaha svata: siddha hai| vaha kisI kI apekSA nahIM rakhatA, vaha svatantra hai| (mokSazAstra, adhyAya, 5, sUtra 29 kI TIkA) (2) eka dravya meM bhUta, vartamAna aura bhaviSya sambandhI jitanI guNoM ke pariNamanarUpa arthaparyAyeM tathA dravya ke AkArAdi pariNamanarUpa vyaJjanaparyAyeM haiM, utane mAtra ko dravya jAnanA kyoMki dravya unase pRthak nahIM hai| apanI traikAlika sarva paryAyoM kA samUha, vaha dravya hai| (gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 581) prazna 61 - sat kA lakSaNa kyA hai? uttara - (1) utpAda vyaya dhrauvyukta sat / arthAt jo utpAda-vyaya-dhrauvyasahita ho, vaha sat hai| (mokSazAstra, adhyAya 5, sUtra 30) utpAda :- dravya meM navIna paryAya kI utpatti ko utpAda kahate haiM; jaise ki miTTI se ghar3e kA utpaad| vyaya :- pUrva paryAya ke nAza ko vyaya kahate haiM; jaise - ghaTa
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa pahalA kI paryAya kA utpAda hone para miTTI kI piNDa paryAya kA vyy| dhrauvya :- donoM paryAyoM meM (utpAda aura vyaya meM) dravya kA sadRzatArUpa sthAyI rahanA, use dhrauvya kahate haiM; jaise ki piNDa aura ghaTa paryAya meM miTTI kA nitya sthAyI rhnaa| (2) dravya kA lakSaNa sat hai; isalie utpAda, vyaya aura dhrauvya - ina tInoM se yukta sat hI dravya kA lakSaNa hai| ina tInoM se yugapat (eka hI samaya meM) yukta mAnane se hI sat siddha hotA hai| vastu svataH siddha hai; usI prakAra vaha svataH pariNamanazIla bhI hai; isalie yahA~ vaha sat niyama se utpAda-vyaya-dhrauvya svarUpa hai| (paJcAdhyAyI, bhAga 1, gAthA 86-89) (3) pratyeka padArtha meM pUrva paryAya kA nAza hokara hI navIna paryAya kA utpAda hotA hai, kintu aisA hone para bhI vaha apanI (pravAharUpa) dhArA ko nahIM chodd'taa| isase jJAta hotA hai ki padArtha utpAdAdi trayAtmaka hai, kintu yahA~ usa utpAda aura vyaya ko bhinna kAlavartI na lekara eka kAlavartI (eka samayavartI) hI lenA cAhie kyoMki pUrva paryAya ke vyaya kA jo samaya hai, vahI navIna paryAya ke utpAda kA samaya hai| dUdha kA vinAza aura dahI kA utpAda bhinnakAlavartI nahIM hai| isa prakAra utpAda aura vyaya eka kAlavartI siddha hone se sat yugapat utpAdAdi trayAtmaka siddha hotA hai.' (paNDita phUlacandajI dvArA sampAdita paJcAdhyAyI; adhyAya 1, gAthA 85 se 96 kA vizeSArtha) (4) pratyeka dravya sadaiva svabhAva meM rahatA hai, isalie 'sat' hai| vaha svabhAva, utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa pariNAma hai| jisa prakAra dravya ke vistAra kA choTe se choTA aMza, vaha pradeza hai, usI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prakAra dravya ke pravAha kA choTe se choTA aMza, vaha pariNAma hai| pratyeka pariNAma sva-kAla meM apanerUpa se utpanna hotA hai, pUrvarUpa se vinaSTa hotA hai aura sarva pariNAmeM meM eka pravAhapanA hone se pratyeka pariNAma utpAda-vyayarahita ekarUpa dhruva rahatA hai aura utpAda-vyaya-dhrauvya meM samaya bheda nahIM hai, tInoM hI eka samaya meM haiN| aise utpAda-vyaya-dhrauvya-dhrauvyAtmaka pariNAmoM kI paramparA meM dravya, svabhAva se hI sadaiva rahatA hai, isalie dravya svayaM bhI motiyoM ke hAra kI bhA~ti utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| (pravacanasAra, gAthA 99 kA artha) (5) 'bIja, aGkara aura vRkSatva - yaha vRkSa ke aMza haiM / bIja kA nAza, aGkara kA utpAda aura vRkSatva kA dhrauvya (dhruvatA) tInoM eka hI sAtha haiN| isa prakAra nAza, bIja ke Azrita hai, utpAda, aGkara ke Azrita hai aura dhrauvya, vRkSatva ke Azrita hai| nAzautpAda-dhrauvya, bIja-aGkara-vRkSatva se bhinna padArtharUpa nahIM hai aura bIja-aGkara-vRkSatva bhI vRkSa se bhinna padArtharUpa nahIM hai; isalie ve saba eka vRkSa hI haiN| isI prakAra naSTa honevAlA bhAva, utpanna honevAlA bhAva aura sthita rahanevAlA dhrauvyabhAva, ve saba dravya ke aMza haiM / naSTa honevAle bhAva kA nAza, utpanna honevAle bhAva kA utpAda aura sthita rahanevAle sthAyI bhAva kI dhruvatA eka hI sAtha hai| isa prakAra nAza, naSTa honevAle bhAva ke Azrita haiM; utpAda, utpanna honevAle bhAva ke Azrita hai| nAza-utpAda-dhrauvya, ve bhAvoM se bhinna padArtharUpa nahIM hai aura ve bhAva bhI dravya se bhinna padArtharUpa nahIM haiM; isalie yaha saba eka dravya hI hai|' (pravacanasAra, gAthA 101 kA bhAvArtha)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 prakaraNa pahalA (6) isa sUtra meM sat kA anekAntapanA batalAyA hai / yadyapi trikAla apekSA se sat 'dhruva' hai, tathApi prati samaya navIna paryAya utpanna hotI hai aura purAnI paryAya vyaya ko prApta hotI hai, arthAt dravya meM samA jAtI hai; vartamAna kAla kI apekSA abhAvarUpa hotI hai / isa prakAra kathaJcit nityapanA aura kathaJcit anityapanA - vaha dravya kA anekAntapanA hai| (mokSazAstra (hindI), adhyAya 5, sUtra 30 kI TIkA) (7) isa sUtra meM paryAya kA bhI anekAntapanA batalAyA hai / utpAda, vaha astirUpa paryAya hai aura vyaya, vaha nAstirUpa paryAya hai| apanI paryAya apane se hotI hai aura para se nahIM hotI - aisA 'utpAda' se batalAyA hai| apanI paryAya kI nAsti - (abhAva) bhI apane se hI hotI hai, para se nahIM hotI / 'pratyeka dravya kA utpAda aura vyaya svatantra usa-usa dravya se hai / ' aisA batalAkara dravya, guNa tathA paryAya kI svatantratA pragaTa kI - para kA asahAyakapanA batalAyA hai / ' (mokSazAstra (hindI), adhyAya 5, sUtra 30 kI TIkA -prakAzaka jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha) (8) dharma (zuddhatA) AtmA meM dravyarUpa se trikAla bharapUra hai; anAdi se jIva kI paryAyarUpa meM dharma pragaTa nahIM huA, kintu jaba jIva, paryAya meM dharma vyakta kare, taba vaha vyakta hotA hai| isa prakAra 'utpAda' zabda kA upayoga karake batalAyA aura usI samaya vikAra kA vyaya hotA hai - aisA 'vyaya' zabda kA bhI upayoga kara dikhAyA hai / vaha avikArIbhAva pragaTa hone kA aura vikArIbhAva jAne kA lAbha, trikAla sthAyI rahanevAle aise dhruva dravya ko prApta hotA hai isa prakAra 'dhrauvya' zabda ko antima rakhA / - (mokSazAstra (hindI), adhyAya 5, sUtra 30 kI TIkA)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 62 - sat, utpAda - vyaya - dhrauvyarUpa trayAtmaka hai - isa kathana meM kyA AdhyAtmika rahasya bharA hai ? uttara pratyeka dravya eka samaya meM apane utpAda - vyaya - dhruvarUpa trisvabhAva kA sparza karatA hai, usI samaya nimitta hone para bhI, dravya unakA sparza nahIM krte| samyagdarzana huA, vahA~ AtmA usa samyagdarzana ke utpAda ko, mithyAtva ke vyaya ko aura zraddhArUpa apanI dhruvatA ko sparza karatA hai, kintu samyaktva ke nimittabhUta aise deva, guru yA zAstra ko sparza nahIM karatA; ve to bhinnasvabhAvI padArtha hai / samyagdarzana kI utpatti, mithyAtva kA vyaya tathA zraddhApane kI akhaNDatArUpa dhruvatA ina tInoM kA AtmA meM hI samAveza hotA hai, kintu inake atirikta jo bAhya nimitta haiM, unakA samAveza AtmA meM nahIM hotA / prati samaya utpAdavyaya-dhruvatArUpa dravya kA apanA svabhAva hai aura usa svabhAva kA hI pratyeka dravya sparza karatA hai, arthAt apane svabhAvarUpa hI vartatA hai, kintu paradravya ke kAraNa kisI ke utpAda-vyaya-dhruva nahIM hai / paradravya bhI usake apane hI utpAda-vyaya-dhruva svabhAva meM anAdi ananta vartatA hai aura yaha AtmA bhI apane utpAda-vyaya-dhruva svabhAva meM hI anAdi-ananta vartatA hai - aisA samajhanevAle jJAnI ko apane AtmA ke utpAda-vyaya-dhruva ke atirikta bAhya meM koI bhI kArya kiJcitmAtra apanA bhAsita nahIM hotA, isalie utpAdavyaya-dhruvasvarUpa apanA jo AtmA hai, usake Azraya se nirmalatA kAhI utpAda hotA jAtA hai; malinatA kA vyaya hotA jAtA hai aura dhruvatA kA avalambana banA hI rahatA hai - isakA nAma dharma hai| ajIvadravya bhI apane utpAda - vyaya - dhruvarUpa trisvabhAvakA - 21 -
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa pahalA sparza karatA hai, para kA sparza nahIM krtaa| jaise ki miTTI ke piNDa meM se ghar3A huA; vahA~ piNDa avasthA ke vyaya ko, ghaTa avasthA ke utpAda ko aura miTTIpane kI dhruvatA ko vaha miTTI sparza karatI hai, kintu vaha kumhAra ko, cAka ko, DorI ko yA anya kisI paradravya ko sparza nahIM karatI; aura kumhAra bhI hAtha ke halana-calanarUpa apanI avasthA jo utpAda huA, usa utpAda kA sparza karatA hai, kintu apane se bAhya aise ghar3e ko vaha sparza nahIM krtaa| jagat meM chahoM dravya eka hI kSetra meM vidyamAna hone para bhI koI dravya dUsare dravya ke svabhAva ko sparza nahIM karatA; apane-apane utpAda-vyaya-dhruvatArUpa svabhAva meM hI pratyeka dravya vartatA hai, isalie vaha apane svabhAva ko hI sparza karatA hai| dekho, yaha sarvajJadeva kathita vItarAgI bhedajJAna ! nimitta-upAdAna kA spaSTIkaraNa bhI isameM A jAtA hai| upAdAna aura nimitta, yaha donoM padArtha eka sAtha pravartamAna hone para bhI upAdAnarUpa padArtha apane utpAda-vyaya-dhruvatArUpa svabhAva kA hI sparza karatA hai; nimitta kA kiJcit bhI sparza nahIM karatA aura nimittabhUta padArtha bhI usake apane utpAda-vyaya-dhruvatArUpa svabhAva kA hI sparza karatA hai; upAdAna kA vaha kiJcit sparza nahIM krtaa| upAdAna aura nimitta donoM pRthak-pRthak apane-apane svabhAva meM hI vartate haiM, pariNamana karate haiN| aho ! padArthoM kA yaha utpAda-vyaya-dhrauvyasvabhAva bhalIbhA~ti pahicAna le to bhedajJAna hokara svadravya ke hI Azraya se nirmala paryAya kA utpAda aura malinatA kA vyaya ho - usakA nAma dharma
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA hai aura vahI sarvajJa bhagavAna ke sarva upadeza kA tAtparya hai / (vI0saM0 2481 Asoja mAsa kA Atmadharma aGka patra 301-2 se uddhRta ) prazna 63 - dUsare prakAra se dravya kA lakSaNa kyA hai ? uttara 1. guNaparyayavat dravyam arthAt dravya, guNa-paryAyAvAlA hai [ mokSazAstra, adhyAya 5, sUtra 38 ] 2. guNaparyayasamudAyo dravyam arthAt guNoM tathA paryAyoM kA samudAya, vaha dravya hai| 1 23 [ paJcAdhyAyI bhAga 1, gAthA 72 ] 3. guNasamudAyo dravyam arthAt guNoM kA samudAya, vaha dravya hai / [ paJcAdhyAyI bhAga 1, gAthA 73 ] 4. samaguNaparyAyo dravyam arthAt samaguNa-paryAyoM ko ( yugapata sampUrNa guNa -paryAyoM ko hI) dravya kahate haiM / [ paJcAdhyAyI bhAga 1, gAthA 73 ] spaSTArtha - deza', dezAMza, guNa aura guNAMzarUpa svacatuSTaya ko hI eka sAtha eka zabda dvArA dravya kahate haiN| bheda-vivakSA se dravya kA svarUpa samajhAne ke lie svacatuSTaya kA nirUpaNa kiyA hai; usI ko abheda-vivakSA se eka zabda meM 'dravya' kahA jAtA hai / yahI 'samaguNaparyAya' zabda kA spaSTIkaraNa hai| [ paJcAdhyAyI bhAga 1, gAthA 74 ] 5. 'dravyatvayopAd dravyam' arthAt dravyatva ke sambandha se dravya hai / yaha bhI pramANa hai| 1. deza- dravya; dezAMza- kSetra; guNa-bhAva; guNAMza-paryAya-kAla
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa pahalA kisa prakAra? guNa-paryAyoM ko dravita hue binA dravya nahIM hotA; isalie dravita honA dravyatvaguNa se hai; (dravya svayaM) dravita hokara guNa-paryAya meM vyApta hokara use pragaTa karatA hai, isalie dravyatva (guNa) kI vivakSA se 'dravyatvayogAd dravyam' - dravyatva ke sambandha se dravya hai... dravya, guNa-paryAyoM ko dravita karatA hai; guNa -paryAya, dravya ko dravita rakhate haiM, isalie ve 'dravya' nAma prApta karate haiM... apane svabhAvarUpa se dravya svataH pariNamita hotA hai, isalie (vaha) svataH siddha kahalAtA hai| (- isa prakAra 'sattA', 'guNa-paryAyavAlA', 'guNo kA samudAya', 'dravyatva kA sambandha' Adi lakSaNa pramANa haiN| unameM se kisI eka ko jaba mukhya karake kahA jAtA hai, taba zeSa lakSaNa bhI usameM garbhitarUpa se A hI jAte haiM - aisA jaannaa|) (cidvilAsa, pRSTha 3 se) vizeSArtha - (1) yahA~ mukhyatA se dravya ke lakSaNa kA vicAra kiyA gayA hai| aisA karate hue granthakAra ne vividha AcAryoM ke abhiprAyAnusAra tIna lakSaNa kahe haiN| prathama lakSaNa meM dravya ko guNa-paryAyavAlA batalAyA hai| bAta yaha hai ki pratyeka dravya ananta guNoM kA aura kramarUpa honevAlI unakI paryAyoM kA piNDamAtra hai| isakA artha yaha hai ki jisase dhArA meM (pravAha meM) ekatArUpa banI rahatI hai, vaha guNa hai aura jisase usameM bheda pratIta hote haiM, vaha paryAya hai| jIva meM jJAna kI dhArA kA viccheda kabhI nahIM hotA, isalie jJAna, vaha guNa haiM, kintu kabhI-kabhI vaha matijJAnarUpa hotA hai aura kabhI anyarUpa hotA hai, isalie matijJAnAdi usakI paryAyeM haiM / dravya sadaiva guNa-paryAyoMrUpa rahatA hai, isalie use guNa-paryAyoMvAlA kahA hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA - isI prakAra yadyapi dravya, guNa-paryAyavAlA athavA guNa aura paryAyoM ke samudAyamAtra prApta hotA hai, tathApi kucha AcArya guNoM ke samudAya ko dravya kahate haiM / isa lakSaNa meM vividha avasthAoM kI avivakSA karake (gauNa karake) yaha kathana kiyA gayA hai; isalie use pUrvokta lakSaNa kA virodhI na mAnakara usakA pUraka hI mAnanA caahie| tathApi guNa paryAyoMvAlA athavA guNavAlA dravya hai - aisA kathana karane se guNa aura paryAya bhinna pratIta hote haiM aura dravya bhinna pratIta hotA hai; isalie isa doSa ke nivAraNArtha kucha AcArya, dravya kA lakSaNa samaguNaparyAya kahate haiN| isase yaha spaSTa hotA hai ki deza, dezAMza tathA guNa aura guNAMza - yaha pRthak-pRthak na hokara paraspara (eka-dUsare se) abhinna hai| inameM se kisI ko bhI pRthak karanA zakya nahIM hai| jisa prakAra - vRkSa tanA, DAla, AdirUpa hotA hai, usI prakAra deza, dezAMza, guNa aura guNAMzamaya dravya hai... paryAyArthikanaya kI apekSA se guNa, guNAMza Adi ko pRthak-pRthak kahA jAtA hai, kintu dravyArthikanaya kI apekSA se eka akhaNDa dravya hI hai... (paJcAdhyAyI, adhyAya-1, gAthA 72 se 74 taka ke vizeSArtha meM se| paNDita phUlacandajI sampAdita hindI AvRtti se) (2) 'mokSazAstra' adhyAya - 5, sUtra - 29-30 meM kahe gaye lakSaNa se yaha lakSaNa (guNaparyAyavat dravyam) bhinna nahIM hai, zabdabheda hai, kintu bhAvabheda nahIM hai| paryAya se utpAda-vyaya kI aura guNa se dhrauvya kI pratIti ho jAtI hai| guNa ko anvaya, sahavartIparyAya athavA akramavartIparyAya bhI kahate haiM; tathA paryAya ko vyatirekI athavA kramavartI kahate haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 prakaraNa pahalA dravya kA svabhAva guNa-paryAyarUpa hai - aisA sUtra meM kahakara dravya kA anekAntapanA siddha kiyA hai| dravya, guNa aura paryAya vasturUpa se abheda-abhinna haiN| nAma, saMkhyA, lakSaNa aura prayojana kI apekSA se dravya, guNa aura paryAya meM bheda hai, kintu pradeza se abheda hai| isa prakAra vastu kA bhedAbheda svarUpa samajhanA caahie|' (mokSazAstra, adhyAya 5, sUtra 38 kI TIkA)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA guNa adhikAra prazna 1 - samasta vizva tIna padArthoM meM samA jAtA hai; to ve tIna padArtha kauna se haiM? uttara - chaha dravya, unake guNa aura unakI pryaayeN|' prazna 2 - chahoM dravyoM ke dravya-guNa-paryAya ko jAnane kA phala kyA? ___ uttara - sva-para kA bhedajJAna aura parapadArthoM kI kartRtvabuddhi kA abhaav| prazna 3 - guNa kise kahate haiM ? uttara - jo dravya ke sampUrNa bhAga meM aura usakI sarva avasthAoM meM rahe, use guNa kahate haiN| prazna 4 - 'guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM' - ina zabdoM para se dravya aura guNa kA saMkhyA bheda khiye| uttara - dravya eka, guNa anek| 1. guNoM ke vizeSa kArya ko ( pariNamana ko) paryAya kahate haiN|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA prazna 5 - jisa prakAra thailI meM rupaye haiM, usI prakAra dravya meM guNa hoMge? uttara - nhiiN| prazna 6 - to phira dravya meM guNa kisa prakAra rahate haiM ? uttara - jisa prakAra gur3a meM miThAsa, raGga Adi ekamekarUpa se rahate haiM, usI prakAra dravya meM guNa ekamekarUpa se rahate haiN| prazna 7 - guNa kI vyAkhyA meM se kSetravAcaka aura kAlavAcaka zabda batalAiye? uttara - 'sampUrNa bhAga meM' - yaha kSetra batalAtA hai; 'sarva avasthAoM meM' - yaha kAla batalAtA hai| prazna 8 - 'sampUrNa bhAga meM' - isa kathana se kyA samajheM? uttara - jitanA dravya kA kSetra hai, utanA hI guNoM kA kSetra hotA hai; kisI kA kSetra kabhI choTA-bar3A nahIM hotaa| prazna 9 - 'sarva avasthAoM' kA kyA tAtparya? uttara - dravya kI tInoM kAla kI anAdi-ananta avsthaaeN| prazna 10 - dravya pahale yA guNa? uttara - donoM anAdi ananta hone se pahale yA pazcAt koI nahIM hai| prazna 11 - saMkhyA apekSA se dravya, guNa aura paryAya kI tulanA kro| uttara - dravya eka aura usake guNa tathA paryAyeM anek|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 12 - guNa kI vyAkhyA meM se dravya ke sampUrNa bhAga meM' - yaha zabda nikAla deM to kyA doSa AyegA? uttara - kSetra apekSA se guNa dravya ke sampUrNa bhAga meM vyApta hai| vyAkhyA meM se sampUrNa bhAga meM' - yaha zabda nikAla deM to nimnokta doSa Ae~ge - (1) guNa, dravya ke adhUre bhAga meM rahane se zeSa bhAga kA dravya guNarahita ho jAegA aura aisA hone se dravya kA bhI nAza hogaa| __ (2) jisa prakAra - jitanI bar3I mizrI kI DalI hai, usake utane hI bhAga meM apane miThAsa (rasAdi) Adi guNa haiM; usI prakAra jitane bhAga meM dravya / meM dravya, usake utane hI bhAga meM guNa - aisI jo kSetra apekSA hai, vaha maryAdA nahI rhegii| prazna 13 - guNa kI vyAkhyA meM se kAla apekSA batalAnevAle - 'sarva avasthAoM meM' - yaha zabda nikAla deM to kyA doSa AyegA? uttara - kAla apekSA se dravya meM anAdi-ananta sarva avasthAoM meM rahe, vaha guNa - aisI vyAkhyA nahIM ho sakegI aura usase nimnokta doSa Ae~ge - (1) guNa, dravya ke amuka kAla meM rahegA, isalie zeSa kAla meM dravya, guNa rahita hone se dravya kA hI nAza ho jaaegaa| (2) kisI kAla meM hI guNa kA astitva (sattA) mAnane se dravya kI sarva avasthAoM meM vyApaka rahanerUpa guNa kI maryAdA nahIM rhegii| prazna 14 - guNoM ke kitane prakAra haiM ? uttara - do - (1) sAmAnya aura (2) vishess|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 prazna 15 sAmAnya guNa kise kahate haiM ? uttara - jo sarva dravyoM meM ho, use sAmAnya guNa kahate haiM / prazna 16 - vizeSa guNa kise kahate haiM ? uttara - jo sarva dravyoM meM na ho, kintu khAsa apane-apane dravya meM ho, use vizeSa guNa kahate haiM / prakaraNa dUsarA prazna 17 - sAmAnya guNoM kA kSetra bar3A yA vizeSa guNoM kA ? uttara - pratyeka dravya meM sAmAnya aura vizeSa guNoM kA kSetra eka-sA hI hotA hai, kyoMki guNa kA lakSaNa batalAyA usameM kahA thA ki guNa, dravya ke sampUrNa bhAga meM rahatA hai / prazna 18 - sAmAnya aura vizeSa guNoM meM prathama kauna aura pazcAt kauna ? uttara - donoM eka sAtha anAdikAlIna haiM; prathama yA pazcAt koI nahIM hai / prazna 19 - pratyeka dravya meM rahanevAle pratyeka guNoM ko bhinnabhinna kisa AdhAra se jAnoge ? uttara - pratyeka guNa ke bhinna-bhinna lakSaNoM se| prazna 20 - kisa apekSA se dravya se guNa pRthak nahIM hote ? uttara - pratyeka apekSA se pRthak nahIM hote, kyoMki dravya aura kA kSetra eka hI hai / prazna 21 mAnane meM kyA doSa jAegA ? - pratyeka dravya ke guNoM ke pradeza bhinna-bhinna
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - aisA mAnA jAe to dravya ke Azraya se guNa na raheMge aura jitane guNa haiM, utane alaga-alaga dravya ho jAe~ge, tathA isa dravya kA yaha guNa hai - aisI maryAdA nahIM rahegI / prazna 22 - guNa kI vyAkhyA meM dravya-kSetra - kAla aura bhAva kisa prakAra Ate haiM ? uttara - (1) 'dravya' dravya ko batalAtA hai| (2) 'sampUrNa bhAga meM' - yaha kSetra batalAtA hai| (3) 'sarva avasthAoM meM' yaha kAla batalAtA hai / 31 - (4) 'guNa' - yaha bhAva batalAtA | prazna 23 - dravya aura usake guNoM meM, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI tulanA kro| uttara - dravya aura guNa ke dravya-kSetra aura kAla eka - se hai; kintu unake bhAvoM meM antara hai / prazna 24 - dravya aura guNoM meM saMjJA, saMkhyA aura lakSaNa kI apekSA se bheda batalAo ? uttara- (1) saMjJA- donoM ke nAma meM bheda hai| ( 2 ) saMkhyA - dravya eka aura guNa aneka hote haiM / - yaha dravya kA ( 3 ) lakSaNa - 'guNoM kA samUha, vaha dravya ' lakSaNa hai; aura 'jo dravya ke sampUrNa bhAga meM tathA usakI sarva avasthAoM meM rahe, vaha guNa' - yaha guNa kA lakSaNa hai / isa prakAra lakSaNa se bhI dravya aura guNa meM bheda hai| prazna 25- pratyeka guNa ke kAryakSetra kI maryAdA kyA hai ?
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA uttara- pratyeka guNa apane svadravya ke kSetra meM nirantara apanA hI kArya karatA hai; kabhI para kA yA anya guNa kA kArya nahIM karatA - - aisI pratyeka guNa ke kAryakSetra kI maryAdA hai| 32 sAmAnya guNa prazna 26 - aisA kauna-sA dravya hai ki jisameM sAmAnya guNa nahI hote ? uttara- aisA koI dravya nahIM hotA, kyoMki pratyeka dravya meM sAmAnya aura vizeSa donoM prakAra ke guNa hote haiM / prazna 27 * dravya meM sAmAnya guNa na ho to kyA doSa ? aura vizeSa guNa na to kyA ? uttara (1) sAmAnya guNa na ho to dravyatva hI na rahegA / (2) vizeSaguNa na ho to eka dravya dUsare dravya se pRthak jJAta nahIM hogA, arthAt kisI dravya ko paradravya se bhinna nahIM jAnA jA skegaa| - prazna 28 - sAmAnya guNa kitane hote haiM ? uttara - sAmAnya guNa aneka haiM, kintu mukhyarUpa se jAnane yogya chaha haiM - astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva agurulaghutva aura pradezatva / (1) astitva guNa prazna 29 astitva guNa kA 'guNa kI vyAkhyA' meM prayoga kIjie / uttara - astitva guNa chahoM dravyoM ke apane-apane pUrNa bhAga meM aura unakI sarva avasthAoM meM rahatA hai| -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 30 - astitvaguNa kise kahate haiM ? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya kA bhI abhAva na ho, va use astitvaguNa kahate haiM, kyoMki dravya anAdi ananta hai| prazna 31 - zrI AdinAtha bhagavAna jisa kAla isa loka meM vidyamAna the, usI kAla meM hama bhI the- yaha kisa AdhAra para mAnoge? uttara - hama meM astitva guNa hone se siddha hotA hai ki usa kAla loka ke kisI bhI kSetra meM hama the| prazna 32 - kyA yaha saca hai ki Izvara ne vizva arthAt jagata kI racanA kI hai? uttara - nahIM; astitva guNa ke kAraNa vizva arthAt ananta jIva, ajIvAdi chahoM dravya svayaMsiddha anAdi-ananta haiM; isalie kisI ne use banAyA nahIM hai| prazna 33 - koI jagat kI rakSA karatA hai ? uttara - (1) nahIM; pratyeka vastu apanI ananta zakti se svayaM rakSita hai| (2) pratyeka dravya meM astitva guNa hone se apanI rakSA arthAt astitva ke lie use kisI dUsare kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| prazna 34 - koI jagat kA saMhAra (vinAza) karatA hai ? uttara - nahIM; astitva guNa ke kAraNa kisI dravya kA bhI nAza nahIM hotA, kintu dravyatva guNa ke kAraNa pratyeka dravya svayaM hI sadaiva apanI nayI-nayI paryAyeM arthAt avasthAe~ utpanna karatA hai
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA aura svayaM hI apanI pUrva avasthAoM kA nAza karatA hai, arthAt nirantara parivartita hotA hai aura dravyarUpa se nitya-sthAyI rahatA hai / prazna 35 - isase siddhAnta kyA samajhanA ? uttara - pratyeka dravya trikAla bhinna-bhinna, svatantra hai aura pratyeka dravya meM apane hI kAraNa paryAya apekSA se nayI avasthA kI utpatti, pUrva paryAya kA nAza aura dravya apekSA se nitya sthira rahanA - aisI sthiti trikAla ho rahI hai| 34 - prazna 36 - jIva ke astitva guNa ko jAnane se kyA lAbha hai ? uttara - maiM svatantra anAdi-ananta apane hI kAraNa sthita rahanevAlA hU~, kisI para se yA saMyoga se merI utpatti nahIM huI hai aura na merA kabhI nAza hotA hai| aisA astitvaguNa ko jAnane se lAbha hotA hai aura maraNa kA bhaya dUra ho jAtA hai| (2) vastutva guNa prazna 37 - vastutva guNa kise kahate haiM ? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya meM arthakriyA arthAt prayojanabhUta kriyA ho; jaise ki AtmA kI arthakriyA - jAnanA Adi hai| prazna 38 siddha bhagavAna kRtakRtya ho gaye haiM, to aba unakA kArya karanA ruka gayA hai ? - uttara - nahIM, kyoMki unameM vastutva guNa ke kAraNa pratyeka guNa kA prayojanabhUta kArya arthAt nirmala svabhAvarUpa pariNamana prati samaya ho rahA hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 39 - dravya kA vastu 'vastu' nAma kyoM hai ? uttara - (1) vastutva guNa kI mukhyatA se dravya ko vastu kahate haiM / 35 (2) jisameM guNa, paryAya basate haiM, use vastu kahate haiM / (3) jisameM sAmAnya-vizeSa svabhAva ho, use vastu kahate haiM / (4) pratyeka dravya apanA prayojanabhUta kArya karatA hai, isalie use vastu kahate haiM / 'vastu' nAma yaha bhI sUcita karatA hai ki pratyeka dravya ke guNa, paryAya apane-apane dravya meM hI basate haiM; isalie jIva ke guNaparyAya zarIra meM athavA paradravya meM vAsa nahIM karate / pratyeka jIva ke guNa-paryAya usa-usa jIva meM basate haiM; isalie jIva ko sacamuca kisI anya dravya kA avalambana lenA par3e- yaha sambhava hI nahIM hai / pratyeka dravya apane meM hI paripUrNa hai / ( 3 ) dravyatva guNa prazna 40 - dravyatva guNa kise kahate haiM ? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya kI avasthA nirantara badalatI rahe, use dravyatva guNa kahate haiM / prazna 41 - dravya kA nAma 'dravya' kyoM hai ? uttara - dravyatva kI guNa kI mukhyatA se / prazna 42 - kAla se saba badalatA hai parivartita hotA rahatA hai, isalie saba kAla ke AdhIna hai| uttara - nahIM, kyoMki jagat ke chahoM dravya nirantara apanI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 prakaraNa dUsarA dravyatvazakti se parivartana karate haiM; usameM kAladravya to nimittamAtra hai| vastu kI sthiti kisI kI apekSA nahIM rakhatI; isalie kAla ke AdhIna kahanA vyavahAra kathana hai| __prazna 43 - dravya ke pratyeka guNa meM nayI-nayI paryAyeM hotI haiM ? hotI haiM to usakA kAraNa kyA? uttara - hotI haiM, kyoMki sarva guNa nirantara pariNamanasvabhAvI hote haiM aura unameM apane-apane dravyatva guNa nimitta haiN| prazna 44 - pratyeka dravya meM dravyatvAdi guNa trikAla rahate haiM ? aura rahate haiM to usakA kAraNa kyA? uttara - (1) hA~; dravya meM dravyatvAdi guNa apane-apane kAraNa svayaM trikAla rahate haiM; usameM astitva nAma kA sAmAnya guNa nimitta hai| (2) jisa prakAra dravya kA kabhI nAza na hone se vaha anAdi ananta hai, usI prakAra dravya ke samasta guNa bhI astitva guNa ke kAraNa kabhI nAza ko prApta nahIM hote, isalie ve bhI anAdiananta haiN| prazna 45 - dravyatva guNa se kyA samajhanA cAhie? uttara - (1) sarva dravyoM kI avasthAoM kA parivartana nirantara unake apane kAraNa apane meM hI hotA rahatA hai, dUsarA koI unakI avasthA nahIM bdltaa| (2) jIva kI koI paryAya ajIva se - karma se, zarIrAdi se nahIM badalatI aura zarIrAdi kisI paradravya kI avasthA jIva se nahIM bdltii|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA (3) jIva meM jo ajJAnadazA hai, vaha sadaiva eka-sI nahIM rhtii| (4) pahale alpa jJAna hotA hai aura phira usameM vRddhi hotI hai, to vahA~ jJAna meM parivartana hone kA kAraNa dravyatva guNa hai; aura jJAna kA vikAsa jJAnaguNa meM se hI hotA hai, kintu zAstrAdi bAhya se jJAna nahIM aataa| (5) miTTI meM se ghar3A dravyatva guNa ke kAraNa huA hai; kumhArAdi to nimittamAtra haiN| nizcaya se dekhane para kumhAra ne ghar3A nahIM banAyA hai| miTTI kI avasthA kumhAra ne parivartita kI - aisA mAnanevAle ne dravyatya guNa ko nahIM mAnA hai| padArtha ke eka guNa ko asvIkAra karane se sampUrNa dravya kA svIkAra hotA hai aura aisA hone se usane apane abhiprAya meM sarva dravyoM kA abhAva mAnA hai| prazna 46 - pratyeka dravya meM apanA kArya karane kA sAmarthya kisase hai? uttara - pratyeka dravya, dravyatva guNa ke kAraNa nitya pariNamana zaktivAlA hai, isalie nirantara apanA-apanA kArya karatA rahatA hai aura usameM usakA apanA vastutva guNa nimitta kAraNa hai| prazna 47 - dravyatva guNa aura vastutva guNa ke bhAva meM kyA antara hai? uttara - pratyeka dravya meM nirantara - prati samaya' nayI-nayI avasthAe~ hotI rahatI haiM - aisA dravyatva guNa batalAtA hai; aura pratyeka dravya meM prayojanabhUta kriyA usake apane se ho rahI hai, koI 1. samaya = jisakA bhAga na ho sake - aisA choTe se choTA kaal|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA dravya apanA kArya kiye binA nahIM rahatA - aisA vastutva guNa batalAtA hai| (4) prameyatva guNa prazna 48 - prameyatva guNa kise kahate haiM ? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya kisI na kisI jJAna kA viSaya ho, use prameyatva guNa kahate haiM ? prazna 49 - 'kisI na kisI jJAna' kA kyA matalaba? uttara - mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna - ina pA~ca meM se koI bhI eka athavA adhika jnyaan| prazna 50 - jagat meM koI padArtha aisA hai jo jJAta hue binA rahe ? yadi vaha jJAta hue binA rahe to kyA doSa AyegA? uttara - aisA koI padArtha nahIM hai jo jJAta hue binA rahe / yadi vaha jJAta hue binA rahe to prameyatva guNa kA nAza ho jAye, aura eka guNa kA nAza hone se usake sAtha ke astitvAdi samasta guNoM kA bhI nAza ho jaaegaa| aisA hone se dravya hI nahIM rhegaa| prazna 51 - jagat meM kitane dravya prameyatva guNavAle haiM ? usakA kAraNa batalAiye? uttara - samasta dravya prameyatva guNavAle haiM, kyoMki vaha guNa sabhI dravyoM kA sAmAnya guNa hai| prazna 52 - rUpI padArtha jJAna meM jJAta hote haiM kintu arUpI padArtha jJAta nahIM hote - yaha kathana satya hai ? uttara - nahIM, kyoMki pratyeka dravya prameyatva guNavAlA hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA pratyeka padArtha kisI na kisI jJAna kA viSaya hotA hai, isalie rUpI aura arUpI donoM padArtha avazya hI barAbara jJAta hote haiN| prazna 53 AtmA to arUpI hai aura hamArA jJAna atyanta alpa hai, to AtmA kA jJAna kaise ho sakatA hai ? - 39 uttara - aisA hone para bhI AtmA kA jJAna barAbara ho sakatA hai, kyoMki AtmA meM bhI prameyatva guNa vidyamAna hai aura vaha samyakmi tathA zrutajJAna kA viSaya ho sakatA hai, isalie yathArtha samajha kA puruSArtha kiyA jAe to AtmA kA jJAna avazya ho jAtA 1 prazna 54 'AtmA alakha - agocara hai ' isa kathana kA kyA Azaya hai ? uttara - jar3a indriyoM se, vikalpa / rAga se aura parAzraya se AtmA jJAta nahIM hotA, isalie use alakha - agocara kahA jAtA hai, kintu AtmA meM jJAna guNa tathA prameyatva guNa hone ke kAraNa svasaMvedana jJAna se vaha avazya jJAta ho - anubhava meM Aye, aisA hai - yahI usakA artha samajhanA caahie| - - prazna 55- jJAna karane kI aura jJAta hone kI - yaha donoM zaktiyA~ eka sAtha kisameM haiM ? uttara - jJAna karane kI aura jJAta hone kI prameyatva - jJeya zakti donoM zaktiyA~ (guNa) eka hI sAtha jIvadravya meM hI haiN| prazna 56 - jJAta hone kI zakti kA nAma aura usakA vyutpatti artha kyA hai ? uttara - jJAna hone kI zakti kA nAma prameyatva guNa hai; usakA vyutpatti artha nimnAnusAra hai -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA prameyatva = pra + meya + tv| pra = prakRSTa rUpa se; vishesstH| meya = mApa meM Ane yogya (mA dhAtu kA vidhyartha kRdanta) tva = panA (bhAvavAcaka pratyaya) prameyatva = prakRSTarUpa meM mApa meM (jJAna meM-khyAla meM) Ane yogypnaa| (5) agurulaghutva guNa prazna 57 - agurulaghutva guNa kise kahate haiM ? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya kA dravyatva banA rahe arthAt - (1) eka dravya dUsare dravyarUpa nahIM ho, (2) eka guNa dUsare guNarUpa nahIM ho, (3) dravya meM vidyamAna ananta guNa bikharakara alaga-alaga na ho jAeM, usa zakti ko agarulaghutva guNa kahate haiN| prazna 58 - jIvadravya meM agurulaghutva guNa ke kAraNa usake dravya-kSetra-kAla-bhAva kI maryAdA batalAo? uttara - (1) ananta guNoM ke piNDarUpa jIvadravya kA sva -dravyatva sthAyI rahatA hai aura vaha kabhI zarIrAdirUpa nahIM hotaa| (2) jIva kA asaMkhyAta pradezI svakSetra kabhI pararUpa nahIM hotA, para meM ekameka nahIM hotA, nahIM mila jAtA aura do jIvoM kA svakSetra bhI kabhI eka nahIM hotaa| (3) jIva ke eka guNa kI paryAya anya guNa kI paryAyarUpa
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA nahIM hotI, arthAt dUsare kA kucha kare, dUsare se utpanna ho - badale aisA nahIM hotA / 41 (4) bhAva arthAt guNa; jitane jisarUpa haiM, utane usIrUpa sat rahate haiM; bikharakara alaga-alaga nahIM hote / prazna 59 - jIvadravya kI uparoktAnusAra maryAdA samajhane se kyA lAbha hai ? uttara - (1) chahoM dravya aura unake guNa tathA paryAyoM kI svatantratA jAnane para apanA hita-ahita (bhalA-burA) apane se apane meM hI hotA hai - aisA yathArtha jJAna hotA hai; (2) koI bhI dravyakarma athavA kisI para ke dravya-kSetra -kAla-bhAva isa jIva ko lAbha-hAni nahIM kara sakate aisA nirNaya hotA hai; - (3) svatantra jJAnAnandasvabhAvI padArtha hU~ aura jagat ke samasta padArtha mujhase trikAla bhinna haiM- aisI bhedajJAnarUpa jyoti kA udaya hotA hai, vahI samyagjJAna- darzanarUpa dharma hai| prazna 60 - bAhya dravya-kSetra - kAla-bhAva ke anusAra paryAya badalatI hai - aisA mAnane meM kyA doSa hai ? uttara - aisA mAnanevAle ne do dravyoM ko bhinna-bhinna svatantra nahIM mAnA aura dravya meM agurulaghutva guNa kA svIkAra bhI nahIM kiyA; isalie dravya kA nAza Adi doSa Ate haiN| prazna 61 - chahoM dravyoM tathA unake guNa-paryAya kI svatantratA kI maryAdA kisa guNa se hai ?
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 prakaraNa dUsarA uttara - agurulaghutva guNa se ' prazna 62 - agurughutva guNa se vizeSa kyA samajhanA ? uttara - (1) koI bhI dravya anya dravya ke AdhIna nahIM hai| (2) eka dravya dUsare dravya kA kucha nahIM kara sakatA / (3) dravya kA eka guNa usI dravya ke dUsare guNa kA kucha nahIM kara sktaa| (4) kisI dravya kI paryAya anya dravya kI paryAya meM kucha nahIM kara sakatI; ve eka dUsare ke AdhIna nahIM hai| - (5) agurulaghutva guNa kA aisA yathArtha svarUpa jAnane se jagat ke chahoM dravyoM ke dravya-guNa- paryAya bhinna-bhinna svatantra haiM aura maiM jJAnasvabhAvI AtmA una sabase bhinna hU~ - isa prakAra bhedajJAnarUpI apUrva dharma pragaTa hotA hai| prazna 63 - eka dravya meM rahanevAle guNa paraspara eka-dUsare kA kArya karate haiM ? - nahIM karate to unakI vyavasthA kaisI hai ? uttara - agurulaghutva guNa ke kAraNa eka guNa dUsare guNarUpa nahIM hotA, isalie eka guNa kA kAryakSetra dUsare guNa meM nahIM jAtA aisA hone se eka dravya meM bhI eka guNa, dUsare guNa kA kArya nahIM kara sakatA, kintu pratyeka guNa nitya pariNAmasvabhAvI hone se prati samaya apanI nayI-nayI paryAyeM utpanna karatA hai, usameM dUsare guNa kI paryAyeM nimittamAtra kahI jAtI haiN| eka guNa kI vartamAna paryAya kArya hone meM dUsare guNa kI vartamAna paryAya nimitta kahalAtI hai| - isa prakAra eka dravya ke Azrita guNoM meM bhI svatantratA hone se eka guNa kA dUsare guNa ke sAtha kartA-karma sambandha nahIM hai / -
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 43 'paJcAdhyAyI' adhyAya - 2, gAthA 1008-10 meM bhI kahA hai ki - 'koI bhI guNa kisI prakAra dUsare guNa meM antarbhUta nahIM hotA - (eka guNa meM dUsare guNa nahIM samA jaate)| paraspara AdhAra - Adheya tathA upAdAna - upAdeyarUpa se (kAraNa-kAryarUpa se) doM guNoM kA sambandha nahIM hai, kintu sabhI guNa apanI-apanI zakti ke yoga se svatantra haiM aura ve bhinna-bhinna lakSaNavAle aneka haiM, tathApi svadravya ke sAtha paraspara ekameka haiN|' prazna 64 - guru kA jJAna ziSya ko prApta huA; mujhe zAstroM se jJAna kI prApti huI - yaha ThIka hai? uttara - nahIM, kyoMki eka dravya ke ananta guNoM meM se eka guNa dUsare guNa meM nahIM jAtA; to phira bhinna dravya ke guNa dUsare dravya meM kaise jAe~ge? eka vastu kA koI bhI guNa dUsarI ko milatA hai - aisI mAnyatAvAlA agurulaghutva guNa ko nahIM mAnatA; vaha vastu ko hI svatantra nahIM maantaa| prazna 65 - maiM cazme dvArA pustaka par3ha rahA hU~ aura usase mujhe jJAna hotA hai - aisA mAnanA ThIka hai? uttara - nahIM, agurulaghutva guNa ke kAraNa aisA nahIM hotA, kyoMki (1) para se AtmA kA aura AtmA se para kA kArya ho to dravya badalakara naSTa ho jAe, lekina aisA nahIM hotaa| (2) AtmA nizcaya se sva-paraprakAzaka apane AtmA ko jAnatA hai aura -
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA (3) pustaka ke zabdoM ko jIva apane jJAna dvArA vyavahAra se jAnatA hai, vahA~ cazmA usameM nimittamAtra hai| prazna 66 - brAhmI tela ke prayoga se yA bAdAma Adi khAna se buddhi bar3hatI hai - yaha mAnyatA ThIka hai? uttara - nahIM, kyoMki eka dravya kI zakti dUsare dravya kA koI kAma nahIM kara sakatI; isalie brAhmI tela Adi kA upayoga karane se yA bAdAma khAne se buddhi bar3hatI hai, vaha mAnyatA jhUThI hai - aisA agurulaghutva guNa batalAtA hai| __ prazna 67 - dUdha meM maDhe ke milane se dahI bana jAtA hai - yaha mAnyatA sahI hai? uttara - nahIM; dUdha meM maTe ke milane se dahI banatA ho to pAnI meM maTThA milAne se bhI dahI bananA cAhie; maDhe ke aura dUdha ke paramANu pRthak-pRthak haiN| maTThArUpa paryAyavAle pratyeka paramANu meM bhI agurulaghutva guNa hone se vaha dUdha ke paramANu meM praviSTa nahIM ho sakatA, kintu dravyatva guNa ke kAraNa dUdharUpa paryAyavAle paramANu svayaM parivartita hokara dahIrUpa hote haiM; usameM maTThA to nimittamAtra hai| jaba dUdha ke paramANu apane kSaNika upAdAna kI yogyatA se dahIrUpa hone kA kArya karate haiM, usa samaya maTThA Adi ko nimittamAtra kahA jAtA hai| prazna 68 - isase siddhAnta kyA samajheM? uttara - jIva jaba svayaM apane se svasanmukha hokara apanA svarUpa samyakpa se samajhatA hai, usa samaya samyagjJAnI kA upadeza Adi nimittarUpa hotA hai| - isa prakAra sarvatra upAdAna se
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA hI kArya hotA hai; kisI nimitta kI kabhI pratIkSA nahIM karanI par3atI, kintu nimitta usa samaya hotA avazya hai| 45 prazna 69 - AtmA, mokSadazA prApta kare, usa samaya teja meM teja mila jAtA hai - aisA mAnA jAe to kyA doSa AtA hai ? uttara (1) aisA mAnanevAle ne agurulaghutva guNa aura astitva guNa kA svIkAra nahIM kiyA / (2) mokSa jAnevAlA jIva svatantra aura sukhI nahIM huA, kintu usakA nAza ho gyaa| - - isa prakAra jo mokSadazA hone para dUsare meM mila jAnA mAnatA hai, vaha apanA bhI mokSa meM nAza mAnatA hai; isalie aisA dharma kauna catura puruSa karegA ki jisameM svayaM kA vinAza ho jAe ? - arthAt koI nahIM kregaa| prazna 70 - jIva, saMsAra meM jaba ekendriyapane ko prApta ho, taba usake guNa kama ho jAe~ aura jaba paJcendriya ko prApta ho, taba bar3ha jAe~ - aisA hotA hai ? uttara - nahIM; kyoMki - [1] dravya meM agurulaghutva nAmaka guNa hai, isalie usake kinhIM guNoM kI saMkhyA aura zakti kabhI kama - adhika nahIM hotI / [2] dravya aura guNa to sadaiva sarva avasthAoM meM pUrNa zaktivAn hI rahate haiM / [3] apane kAraNa guNa kI vartamAna paryAya meM hI parivartana [ pariNamana ] hotA hai /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 prakaraNa dUsarA (6) pradezatva guNa prazna 71 - pradezatva guNa kise kahate haiM ? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya kA koI na koI AkAra avazya ho, use pradezatva guNa kahate haiM ? prazna 72 - AtmA ko sAkAra aura nirAkAra kisa prakAra kahA jAtA hai? uttara - pradezatva guNa ke kAraNa pratyeka AtmA kA apanA arUpI AkAra hai hI, kintu rUpI AkAra nahIM hai- isa apekSA se vaha nirAkAra kahalAtA hai / AtmA kA arUpI AkAra indriyagamya nahIM hai - isa apekSA se nirAkAra hai aura AtmA kA AkAra jJAnagamya hai, isalie vaha AkAravAn hai| (dehalI se prakAzita mokSamArgaprakAzaka, pRSTha- 161) prazna 73 - dravya, guNa, paryAya - tInoM kA bhinna-bhinna athavA choTA-bar3A AkAra hotA hai? uttara - nahIM; dravya kA AkAra hI guNa aura paryAya kA AkAra hai, kyoMki tInoM kA kSetra eka hai, isalie tInoM kA AkAra eka hI samAna hai| prazna 74 - dravya trikAla aura paryAya eka samayaparyanta kI hai, usameM kisakA AkAra bar3A hai ? uttara - donoM kA AkAra eka-sA hai| prazna 75 - kucha vastuoM kA AkAra to dIrgha kAla taka eka-sA dikhAI detA hai, to use parivartita hone meM kitanA samaya lagatA hogA?
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - ve nirantara prati samaya badalate hI rahate haiM, kintu sthUla dRSTi se unakA AkAra dIrgha kAla taka eka-sA dikhAI detA hai| prazna 76 - suvarNa piNDa meM se mukuTa banA, to usameM kauna - sA guNa kAraNa hai ? uttara - AkAra banA, usameM pradezatva guNa aura purAnI avasthA badala kara nayI huI, usameM dravyatva guNa kAraNa hai| prazna 77 - isa 'pustaka meM' chahoM sAmAnya guNa ghaTita karo / uttara- (1) isa pustaka meM usake paramANuoM kA kabhI nAza nahIM hotA, kyoMki usameM astitva guNa hai / (2) usameM arthakriyA hai, kyoMki usameM vastutva guNa hai / (3) usakI paryAya meM nirantara prati samaya nayA parivartana hotA hai, kyoMki usameM dravyatva guNa hai| 47 (4) vaha jJAta hone yogya hai, kyoMki usameM prameyatva guNa hai / (5) usakA koI bhI paramANu badalakara dUsare paramANurUpa nahIM hotA / usake sabhI guNa- paryAyeM bhI usakI maryAdA meM vyavasthita haiM, kyoMki usameM agurulaghutva guNa hai / (6) vaha AkAra yukta hai, kyoMki usameM pradezatva guNa hai / prazna 78 - miTTI dvArA ghar3A banA hai, kumhAra dvArA nahIM banA isameM kauna-se guNa siddha hote haiM ? - uttara dravyatva aura agurulaghu / prazna 79 jo nahIM jAnate - aise jar3a dravya bhI svataH pariNamita hote haiM - isameM kauna-sA guNa siddha huA ? - -
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA uttara - dravyatva gunn| prazna 80 - hama manuSya haiM, isalie hameM apane kArya meM dUsaroM kI AvazyakatA hotI hai, dUsaroM ke binA nahIM cala sakatA - aisA mAnanevAle ne kauna-se guNoM ko nahIM mAnA? uttara - manuSya to asamAnajAtIya dravyaparyAya hai| zarIra, ajIva rUpI pudgaladravya hai aura jIva sadA arUpI cetanadravya hai| unakA saMyoga - ekakSetrAvagAha sambandha bandharUpa se hai| eka dravya ko dUsare dravya kI AvazyakatA hotI hai - aisA mAnanevAle ne vastutva, dravyatva, agurulaghutvAdi guNoM ko nahIM maanaa| prazna 81 - jo dravya haiM, unakA kabhI nAza nahIM hotA aura na ve dUsare dravyoM ke sAtha milate haiM - na ekameka hote haiN| usameM kauna-se guNa kAraNabhUta haiM? uttara - astitvaguNa aura agurulaghutva gunn| prazna 82 - jo svabhAva hai, vaha gupta nahIM rahatA, vaha kisI meM mila jAtA nahIM - naSTa nahIM hotA, parivartita hue binA nahIM rahatA - usameM kauna-se guNa kAraNabhUta haiM ? uttara - usameM anukrama se prameyatva, agurulaghutva, astitva aura dravyatva guNa kAraNabhUta haiN| prazna 83 - chahoM sAmAnya guNoM kA prayojana saMkSepa meM kyA hai ? uttara - (1) kisI dravya kI kabhI utpatti yA vinAza nahIM hai, isalie koI kisI kA kartA nahIM hai - aisA astitvaguNa sUcita karatA hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA (2) pratyeka dravya nirantara apanI hI prayojanabhUta kriyA karatA hai, isalie koI dravya eka samaya bhI apane kArya ke binA bekAra nahIM hotA - aisA vastutvaguNa batalAtA hai / 49 (3) pratyeka dravya nirantara pravAha krama se pravartamAna apanI nayI-nayI avasthAoM ko sadaiva svayaM hI badalatA hai, isalie kisI ke kAraNa paryAya parivartita ho yA ruke - aisA parAdhIna koI dravya nahIM hai - aisA dravyatva guNa batalAtA hai / (4) pratyeka dravya meM jJAta hone yogyapanA ( prameyatva guNa) hone ke kAraNa jJAna se koI anajAna (gupta) nahIM raha sakatA; isalie koI aisA mAne ki hama alpajJoM ko nava tattva kyA ? AtmA kyA ? dharma kyA ? yaha saba jJAta nahIM ho sakatA, to usakI vaha mAnyatA mithyA hai, kyoMki yadi yathArtha samajha kA puruSArtha kare to satya aura asatya kA svarUpa (samyak matizrutajJAna kA viSaya hone se ) usake jJAna meM avazya jJAta ho - aisA prameyatva guNa batalAtA hai / (5) pratyeka dravya kA dravyatva nitya vyasthita rahatA hai, isalie eka dravya dUsare dravya kA kucha nahIM kara sakatA; paryAya dvArA bhI koI dUsare para asara, prabhAva, preraNA, lAbha-hAni kucha nahIM kara sakatA / pratyeka dravya apanI kramabaddha dhArAvAhI paryAya dvArA apane meM hI vartatA hai / - isa prakAra pratyeka dravya apane meM vyavasthita nitaya maryAdAvAlA hone se kisI dravya ko dUsare kI AvazyakatA nahIM hotI - aisA agurulaghutva guNa batalAtA hai|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA (6) koI vastu apane svakSetrarUpa AkAra ke binA nahIM hotI, aura AkAra choTA-bar3A ho, vaha lAbha-hAni kA kAraNa nahIM hai; tathApi pratyeka dravya ko sva- avagAhanarUpa apanA svatantra AkAra avazya hotA hai - aisA pradezatva guNa batalAtA I isa prakAra chahoM sAmAnyaguNa pratyeka dravya kI svatantra vyavasthA batalAte haiM / 50 vizeSa guNa uttara prazna 84 - pratyeka dravya meM kauna-kauna se vizeSa 'guNa haiM ? (1) jIvadravya meM - caitanya ( darzana - jJAna), zraddhA (samyaktva) cAritra, sukha, vIrya, kriyAvatIzakti, vaibhAvika - zakti Adi; - (2) pudgaladravya meM - sparza, rasa, gandha, varNa, kriyAvatI zakti, vaibhAvika zakti Adi; ( 3 ) dharmAstikAya dravya meM - gatihetutva Adi; ( 4 ) adharmAstikAya dravya meM - sthitihetutva Adi; ( 5 ) AkAza dravya meM - avagAhanehatutva Adi; ( 6 ) kAladravya meM - pariNamanahetutva Adi vizeSa guNa haiM / prazna 85 - cetana, caitanya aura cetanA kise kahate haiM ? uttara- (1) jIvadravya ko cetana kahate haiM / (2) caitanya, vaha cetanadravya kA guNa hai; usameM darzana aura jJAna ina donoM guNoM kA samAveza ho jAtA hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA ( 3 ) caitanya guNa (4) caitanya guNa ko bhI cetanA guNa kahA jAtA hai| prazna 86 - cetanA kise kahate haiM ? - kI paryAya ko cetanA kahA jAtA hai| uttara jisameM padArthoM kA pratibhAsa ho, use cetanA kahate haiM / 51 prazna 87 - cetanA ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda haiM- darzanacetanA ( darzanopayoga) aura jJAnacetanA (jJAnopayoga) / prazna 88 - darzanacetanA kise kahate haiM ? - uttara jisameM padArthoM ke bhedarahita sAmAnya pratibhAsa (avalokana) ho, use darzanacetanA kahate haiM; jaise ki jJAna kA upayoga ghar3e kI ora thA, vahA~ se chUTakara dUsare padArtha sambandhI jJAnopayoga prArambha ho, usase pUrva jo caitanya kA sAmAnya pratibhAsarUpa vyApAra ho, vaha darzanopayoga hai| prazna 89 - jJAnacetanA (jJAnopayoga ) kise kahate haiM ? uttara- jisameM padArthoM kA vizeSa pratibhAsa ho, use jJAnopayoga kahate haiM; arthAt jJAna guNa kA anusaraNa karake vartanevAlA jo caitanya pariNAma, vaha jJAnopayoga hai / prazna 90 - darzanacetanA ke kitane bheda haiM ? uttara - cAra bheda haiM- cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana, ve darzanaguNa kA anusaraNa karake vartanevAle caitanya pariNAma haiM /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 prakaraNa dUsarA prazna 91 - cakSudarzana kise kahate haiM ? uttara - cakSuindriya dvArA matijJAna hone se pUrva jo sAmAnya pratibhAsa ho, use cakSudarzana kahate haiM / prazna 92 - acakSudarzana kise kahate haiM ? uttara - cakSuindriya ko chor3akara zeSa cAra indriyoM aura mana dvArA matijJAna hone se pUrva jo sAmAnya pratibhAsa ho, use acakSudarzana kahate haiM / prazna 93 - avadhidarzana kise kahate haiM ? uttara - avadhijJAna hone se pUrva jo sAmAnya pratibhAsa hotA hai, use avadhidarzana kahate haiM / prazna 94 - kevaladarzana kise kahate haiM ? uttara - kevalajJAna ke sAtha honevAle sAmAnya pratibhAsa ko kevala darzana kahate haiM / (- AtmA sva-para kA darzaka aura jJAyaka hai| ) prazna 95 - darzanopayoga kaba utpanna hotA hai ? uttara- chadmastha jIvoM ko jJAnopayoga se pUrva aura kevalajJAniyoM ko jJAnopayoga ke sAtha hI darzanopayoga hotA hai / prazna 96 - jJAna ke kitane bheda haiM ? uttara - jJAna guNa to nitya ekarUpa hI hotA hai, kintu usakI samyak-paryAya ke pA~ca bheda haiM- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna / - yaha pA~coM samyakjJAna ke bheda haiN| mithyAjJAna kI tIna paryAyeM haiM- kumati, kuzruta aura kuavadhi / isa prakAra ATha paryAyeM huIM /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 97 - matijJAna kise kahate haiM ? uttara - (1) parAzraya kI buddhi chor3akara darzanopayogapUrvaka svasanmukhatA se pragaTa honevAle nija AtmA ke jJAna ko matijJAna kahate haiM / (2) jisameM indriya aura mana nimittamAtra haiM - aise jJAna ko matijJAna kahate haiM / prazna 98 - zrutajJAna kise kahate haiM ? 53 uttara anya padArtha ko jAnanevAle jJAna ko zrutajJAna kahate haiM / 2 (1) matijJAna se jAne hue padArtha ke sambandha se (2) AtmA kI zuddha anubhUtirUpa zrutajJAna ko bhAvazrutajJAna kahate haiM / prazna 99 - avadhijJAna kise kahate haiM ? uttara- dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdApUrvaka jo rUpI padArthoM ko spaSTa jAnatA hai, use avadhijJAna kahate haiM / prazna 100 mana:paryayajJAna kise kahate haiM ? uttara - dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdApUrvaka anya ke mana meM tiSThate hue rUpI padArtha sambandhI vicAroM ko tathA rUpI padArthoM ko spaSTa jAnatA hai, use mana:paryayajJAna kahate haiM / ( zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna se siddha hotA hai ki pratyeka dravya meM kramabaddhaparyAya hotI hai - Age pIche nahIM hote / ) prazna 101 - kevalajJAna kise kahate haiM ?
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA uttara - jo tIna loka - tIna kAlavartI sarva padArthoM ko (ananta-dharmAtmaka' sarva dravya-guNa-paryAyoM ko) pratyeka samaya meM yathAsthita paripUrNarUpa se spaSTa aura ekasAtha jAnatA hai, use kevalajJAna kahate haiN| prazna 102 - zraddhA guNa (samyaktva) kise kahate haiM? uttara - (1) jisa guNa kI nirmaladazA pragaTa hone se apane zuddha AtmA kA pratibhAsa arthAt yathArtha pratIti ho, use zraddhA (samyaktva) kahate haiN| (2) samyagdRSTi ko nimnAnusAra pratIti hotI hai - 1. sacce deva, guru aura dharma meM dRr3ha prtiiti| 2. jIvAdi sAta tattvoM kI saccI prtiiti| 3. sva-para kA shrddhaan| 4. aatmshrddhaan| uparokta lakSaNoM ke avinAbhAvasahita jo zraddhA hotI hai, vaha nizcayasamyagdarzana hai| [isa paryAya kA dhAraka zraddhA samyaktva guNa hai; samyagdarzana aura mithyAdarzana usakI paryAyeM haiN|] prazna 103 - cAritra guNa kise kahate haiM ? uttara - nizcayasamyagdarzanasahita svarUpa meM vicaraNa-ramaNa 1. dravya, guNa, paryAyoM ko kevalI bhagavAna jAnate haiM, kintu unake apekSita dharmoM ko nahIM jAna sakate - aisA mAnanA asatya hai| ve ananta ko athavA mAtra apane AtmA ko hI jAnate haiM, kintu sarva ko nahIM jAnate - aisA mAnanA bhI nyAya se viruddha hai| kevalajJAnI bhagavAna sarvajJa hone se anekAntAtmaka pratyeka vastu ko pratyakSa jAnate haiN| kevalI ke jJAna meM kucha bhI jJAna hue binA nahIM rhtaa|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA karanA, apane svabhAva meM akaSAya pravRtti karanA, vaha cAritra hai| vaha cAritra, mithyAtva aura asthiratArahita atyanta nirvikAra' aisA jIva kA pariNAma hai aura aisI paryAyoM ko dhAraNa karanevAle guNa ko cAritra guNa kahate haiN| prazna 104 - sukha guNa kise kahate haiM ? uttara - nirAkula AnandasvarUpa AtmA ke pariNAma vizeSa ko sukha kahate haiM aura vaha paryAya dhAraNa karanevAle guNa ko sukha guNa kahate haiN| AtmA meM sukha athavA Ananda nAma kA eka anAdi-ananta guNa hai| usakA samyak pariNamana hone para mana, indriyA~ aura unake viSayoM se nirapekSa apane AtmAzrita nirAkulatA lakSaNavAlA sukha utpanna hotA hai| usake kAraNarUpa zakti, vaha sukha guNa hai| anAkula jisakA lakSaNa arthAt svarUpa hai - aisI sukha zakti AtmA meM nitya hai| (samayasAra meM varNita 47 zaktiyoM meM se) prazna 105 - kriyAvatIzakti kise kahate haiM ? / uttara - jIva aura pudgaladravya meM kriyAvatIzakti nAma kA vizeSa guNa hai| usake kAraNa jIva aura pudgala ko apanI-apanI yogyatAnusAra kabhI gamana-kSetrAntara-gatirUpa paryAya hotI hai aura kabhI sthirtaaruup| [koI dravya (jIva yA pudgala) eka-dUsare ko gamana yA 1. aise pariNAmoM ko svarUpa sthiratA, nizcalatA, vItarAgatA, sAmya, dharma aura cAritra kahate haiN| jaba AtmA ke cAritra guNa kI aisI zuddhaparyAya utpanna hotI hai, taba bAhya aura abhyantara kriyA kA yathAsambhava ( bhUmikAnusAra) nirodha ho jAtA hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA sthiratArUpa nahIM kara skte| donoM dravya apanI kriyAvatIzakti kI usa samaya kI yogayatAnusAra svataH gamana karate haiM yA sthira rahate haiN|] prazna 106 - moTara peTrola se calatI hai yA use DrAIvara calAtA hai? uttara - moTara peTrola yA DrAIvara se nahIM calatI, kintu usake pratyeka paramANu meM kriyAvatIzakti hai| apane kSaNika upAdAna kI yogyatA se hI vaha calatI hai| sthira rahane yogya ho, usa samaya apanI kriyAvatIzakti ke kAraNa hI vaha sthira rahatI hai; anya to nimittamAtra haiN| nimitta se upAdAna kA kArya nahIM hotA, kintu saMyoga kA jJAna karAne ke lie upacAra se vaisA kathana hotA hai| prazna 107 - 'siddha bhagavAna hue, vaha lokAgra meM hI sthira haiM; ve sacamuca dharmAstikAya ke abhAva se loka ke Upara nahIM jAte' - yaha bAta sahI hai? uttara - nahIM, kyoMki jo jIva siddha paramAtmadazA pragaTa karatA hai, vaha bhI loka kA dravya hai, isalie vaha eka samaya meM lokaparyanta jAne kI hI viziSTa yogyatA rakhatA hai| dharmAstikAya ke abhAva ko usakA kAraNa kahanA, vaha nimitta kA jJAna karAne ke lie vyavahAra kA kathana hai; nizcaya se vaisI yogyatA hI na ho to nimitta meM isa prakAra kAraNapane kA Aropa nahIM A sktaa| prazna 108 - vIrya guNa kise kahate haiM ? uttara - AtmA kI zakti-sAmarthya [bala] ko vIrya
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA kahate haiM; arthAt svarUpa racanA ke sAmarthyarUpa zakti ko vIrya guNa kahate haiM / ( samayasAra - 47 zaktiyoM se ) 57 arthAt puruSArtharUpa pariNAmoM ke kAraNabhUta jIva kI trikAlI zakti ko vIrya guNa kahate haiN| prazna 109 - bhavyatva guNa kise kahate haiM ? uttara - jisa guNa ke kAraNa AtmA meM samyagdarzana - jJAna - cAritra pragaTa karane kI yogyatA rahatI hai, usa guNa ko bhavyatva guNa kahate haiM / [ bhavyatva guNa sadaiva bhavya jIvoM meM hI hai aura abhavyatva guNa sadaiva abhavya jIvoM meM haiM / ] prazna 110 - abhavya guNa kise kahate haiM ? uttara- jisa guNa ke kAraNa AtmA meM samyagdarzana - jJAna - cAritra pragaTa karane kI yogyatA nahIM hotI, use abhavyatva guNa kahate haiM ? prazna 111 - jIvatva guNa kise kahate haiM ? uttara - Atmadravya ke kAraNabhUta caitanyamAtra bhAvarUpa bhAvaprANa kA dhAraNa karanA jisakA lakSaNa hai, usa zakti ko jIvatva guNa kahate haiM / prazna 112 - prANa ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda haiM- dravyaprANa aura bhAvaprANa / prazna 113 - dravyaprANa ke kitane bheda haiM ?
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA uttara - dasa bheda haiM - pA~ca indriyA~, tIna bala, zvAsocchvAsa aura aayu| [yaha pudgaladravya kI paryAyeM haiN| ina dravyaprANoM ke saMyoga -viyoga se jIvoM kI jIvana-maraNarUpa dazA vyavahAra se kahalAtI hai|] prazna 114 - bhAvaprANa kise kahate haiM ? uttara - caitanya aura [bhAva] balaprANa ko bhAvaprANa kahate haiN| prazna 115 - bhAvaprANa ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda haiM - bhAvendriya aura balaprANa / yaha bheda saMsArI jIvoM meM hai| bhAvendriyA~ saba cetana hai aura ve jJAna kI matirUpa paryAyeM haiN| bhAva balaprANa jIva ke vIrya guNa kI paryAya hai aura dravya balaprANa pudgaloM kI paryAya hai| prazna 116 - bhAvendriya ke kitane bheda haiM ? uttara - pA~ca bheda haiM - jIva kI bhAva, sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya, cakSundriya aura karNendriya - ve labdhi aura upayogarUpa haiN| prazna 117 - bhAva balaprANa ke kitane bheda haiM ? uttara - tIna bheda haiM, manabala, vacanabala, aura kaaybl| prazna 118 - vaibhAvika zakti kise kahate haiM ? uttara - vaha eka vizeSa bhAvavAlA guNa hai| usa guNa ke kAraNa paradravya (nimitta) ke sambandhapUrvaka svayaM apanI yogyatA se azuddha paryAyeM hotI haiN|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA yaha vaibhAvika zakti nAma kA guNa jIva aura pudgala do dravyoM meM hI hai, zeSa cAra dravyoM meM nahIM hai| ___ jIva ke guNoM meM svayaMsiddha eka vaibhAvikazakti hai; vaha jIva kI saMsAradazA meM apane kAraNa svayaM hI (anAdi kAla se) vikRta ho rahI hai| (paJcAdhyAyI bhAga 2, gAthA 946) muktadazA meM vaibhAvikazakti kA zuddha pariNamana hotA hai| (paJcAdhyAyI bhAga 2, gAthA 81) mukta-svatantra pudgala paramANu jaba taka svatantra (abandha paryAyarUpa) raheM, taba taka unake isa guNa kI bhI zuddha paryAya hotI hai| prazna 119 - isa vaibhAvikazakti se kyA samajhanA? uttara - jIva kI vaibhAvikazakti, vaha guNa hai, isalie bandha kA kAraNa nahIM hai; usakA pariNamana bhI bandha kA kAraNa nahIM hai, kyoMki usakA pariNamana to siddha bhagavantoM ke bhI hotA hai| yadi jIva parapadArthoM ke vaza ho jAe to usakI paryAya meM vikAra (azuddhatA) hotA hai; vaha jIva kA apanA aparAdha hai| jIva jisa parapadArtha ke vaza hotA hai, use nimitta kahA jAtA hai| jIva ne vikAra kiyA, (svayaM azuddha bhAvarUpa pariNamita huA), taba kisa parapadArtha ke vaza huA? vaha batalAne ke lie una parapadArthoM ko nimittakAraNa aura vikAra ko naimittika (kArya) kahA jAtA hai| yaha kathana bhedajJAna karAne ke lie hai, kintu nimitta ne naimittika para kucha asara kiyA athavA prabhAva DAlA - aisA batalAne ke lie vaha kathana nahIM hai, kyoMki aisA mAnA jAe to do
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA dravyoM kI ekatA mAnanerUpa mithyAtva ho jAtA hai; isalie aisA samajhanA cAhie ki jIva ke apane doSa se hI azuddhatA hotI hai aura use jIva svayaM karatA hai, isalie vaha dUra bhI kI jA sakatI hai| jIva, vikAra (azuddhadazA) apane doSa se hI karatA hai, isalie azuddhanizcayanaya se vaha svakRta hai, kintu svabhAva dRSTi ke puruSArtha dvArA use apane meM se dUra kiyA jA sakatA hai, isalie zuddhanizcayanaya se vaha parakRta hai| ina vikAroM ko zuddhanizcayanaya kI dRSTi se nimnokta nAmoM dvArA pahicAnA jAtA hai - parakRta, parabhAva, parAkAra, pudgalabhAva, karmajanyabhAva, prakRti -zIlasvabhAva, paradravya, karmakRta, tadguNAkAra saMkrAnti, paraguNAkAra karmapadasthita, jIva meM honevAle ajIvabhAva, tadguNAkRti, parayogakRta, nimittakRta Adi; kintu usase ve parakRtAdi nahIM ho jAte; mAtra apane meM se TAle jA sakate haiM, itanA hI ve darzAte haiN| (gujarAtI AvRtti paJcAdhyAyI- bhAga -2, gAthA -72 kA bhAvArtha) usa paryAya meM apanA hI doSa hai, anya kisI kA usameM kincit hAtha yA doSa nahIM hai| paJcAdhyAyI - bhAga -2, kI 60 vIM aura 56 vIM gAthA meM - 'jIva svayaM hI aparAdhI hai'- aisA kahA hai; isalie paradravya yA karma kA udaya jIva meM vikAra kare - karAye, athavA karmodaya ke kAraNa jIva ko vikAra karanA par3atA hai - aisI mAnyatA mithyA hai| nimittakAraNa to upacarita kAraNa hai kintu vAstavika kAraNa nahIM hai; isalie use paJcAdhyAyI, bhAga-2, gAthA 351 meM ahetuvat - akAraNavat kahA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 120 - aise kauna se vizeSa guNa haiM jo do dravyoM meM hI rahate haiM ? 61 uttara - kriyAvatIzakti aura vaibhAvikazakti - yaha do guNa, jIva aura pudgaladravyoM meM hI rahate haiM / prazna 121 - kriyAvatIzakti kA kyA kArya hai ? uttara - eka kSetra se kSetrAntara honA athavA gatipUrvaka sthirarUpa se rahanA / prazna 122 - kriyAvatIzakti jAnane se dharma sambandhI kyA lAbha hogA ? uttara - maiM zarIra ko calA sakatA hU~, sthira rakha sakatA hU~, zarIra mujhe anya kSetra meM le jAtA hai, maiM yaha bojha uThAtA hU~ ityAdi gati-sthiti kI (para ke kSetrAntara hone aura sthira rahane kI ) svatantratA na mAnanerUpa ghora ajJAna dUra ho jAe aura apane jJA svabhAva se maiM sadaiva jJAyakasvarUpa hI hU~ - aisA saccA nirNaya ho, vahI dharma kA mUla hai| prazna 123 - yadi jIva, zarIra ko nahIM calAtA, to phira murdA kyoM nahIM calatA ? uttara - murdA pudgaladravya ke aneka skandhoM kA piNDa hai, usameM pratyeka paramANu meM kriyAvatIzakti hai; isalie usakI apanI yogyatAnusAra kisI samaya usa paramANu kI gati arthAt kSetrAntararUpa paryAya hotI hai aura kabhI sthira rahanerUpa paryAya hotI hai; isa prakAra murde ke paramANuoM kI usa samaya kI yogyatA ke kAraNa sthirarUpa paryAya hotI hai, isalie vaha calatA nahIM hai /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA jaba vaha ghara se bAhara nikalatA dikhAI detA hai, usa samaya usakA jAnA usakI apanI kriyAvatIzakti ke kAraNa hai; manuSya ityAdi to nimittamAtra haiN| prazna 124 - caitanya guNa gati kara sakatA hai ? uttara - hA~, jaba jIva kSetrAntara, gamana karatA hai, taba caitanyaguNa (darzana aura jJAnaguNa) jIva ke sAtha abheda hone se usakA bhI gamana hotA hai, usameM jIva kI kriyAvatIzakti nimitta hai| prazna 125 - varNa guNa gamana kara sakatA hai? uttara - hA~, jaba pudgaladravya apanI kriyAvatIzakti se gamana karatA hai, taba varNa guNa usake sAtha abheda hone se vaha bhI gamana karatA hai| prazna 126 - gatihetutva guNa eka sthAna se dUsare sthAna para jAtA hai? uttara - nahIM jAtA, kyoMki gatihetutva, dharmAstikAya dravya kA guNa hai aura vaha dravya to trikAla sthira rahanevAlA hai; usameM kriyAvatIzakti nahIM hai| prazna 127 - to phira gatihetutva kA artha kyA? uttara - jaba jIva aura pudgala svayaM apanI kriyAvatIzakti ke kAraNa gatirUpa pariNamita hoM, usa samaya unheM loka meM sthira aura sarvavyApaka dharmadravya kA vaha guNa nimitta hotA hai- yahI gatihetutva kA artha hai| prazna 128 - gatihetutva guNa svayaM apane sAtha rahanevAle anya guNoM ko gati karane meM nimitta hai?
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - nahIM, kyoMki dharmAstikAya svayaM sadaiva sthira hai, isalie usake guNa bhI gati karate hI nahIM; ve to svayaM gamanarUpa pariNamita honevAle jIvoM- pudgaloM ko hI gati meM nimitta haiN| 63 prazna 129- AkAza, dharmadravya aura kAladravya to sthira haiM, to kyA unheM adharmadravya kA nimitta hai ? uttara - nahIM, kyoMki ve kabhI bhI gatipUrvaka sthira rahanevAle dravya nahIM haiM, kintu trikAla sthira haiM / prazna 130 - svayaM apane ko tathA para ko nimitta hoM- aise dravya kauna-se haiM ? uttara - AkAza aura kAladravya / prazna 131 bhUkampa, samudra meM AnevAlA jvAra-bhATA, jvAlAmukhI parvata kA phaTanA, lAvA, rasa kA pravAha - inakA yathArtha kAraNa kyA hai ? - uttara - ve saba pudgaladravya kI skandharUpa paryAyeM haiM aura una-una dravyoM ke dravyatva guNa tathA kriyAvatIzakti ke kAraNa ve avasthAe~ hotI haiM / prazna 132 - peTrola khatma huA aura moTara ruka gayI, usameM moTara rukane kA kAraNa kyA ? uttara - moTara usa kAla kI apanI kriyAvatIzakti ke sthiratArUpa pariNAma ke kAraNa rukI hai, usameM peTrola khatma honA to nimittamAtra hai / prazna 133 - relagAr3I bhApa se calatI hai, yaha ThIka hai ?
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA uttara - nahIM; usake calane meM usakI apanI kiyAvatIzakti kA kSetrAntararUpa pariNamana hai, vaha saccA kAraNa hai; bhApa Adi to nimittamAtra haiN| prazna 134 - vRkSa se phala nIce girA, usameM pRthvI kI AkarSaNa zakti kAraNa hai - yaha siddhAnta yathArtha hai ? uttara - nahIM; phala apane paramANuoM kI kriyAvatIzakti ke gamanarUpa pariNamana ke kAraNa giratA hai, phala ke DaNThala kA sar3a jAnA, havA kA calanA Adi to nimittamAtra hai| prazna 135 - phabbAre kA pAnI Upara uchalatA hai aura jharane kA pAnI nIce kI ora giratA hai - isakA kyA kAraNa hai ? uttara - donoM meM una-una paramANuoM kI kriyAvatIzakti kA gamanarUpa pariNamana kAraNa hai| | anujIvI aura pratijIvI guNa | prazna 136 - anujIvI guNa kise kahate haiM? uttara - bhAvasvarUpa guNoM ko anujIvI guNa kahate haiM; jaise ki jIva ke anujIvI guNa - cetanA (darzana jJAna) zraddhA, caritra, sukha Adi aura pudgala ke anujIvI guNa - sparza, rasa, gandha, varNa aadi| prazna 137 - pratijIvI guNa kise kahate haiM ? uttara - vastu ke abhAvasvarUpa dharma ko pratijIvI guNa kahate haiM; jaise ki - nAstitva, amUrtatva, acetanatva aadi| prazna 138 - jIva ke anujIvI guNa kauna-kauna se haiM ? uttara - cetanA (darzana, jJAna), zraddhA (samyaktva), cAritra,
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA sukha, vIrya, bhavyatva, abhavyatva, jIvatva, vaibhAvikatva, kartRtva, bhoktRtva, kriyAvatIzakti - Adi ananta guNa / prazna 139 - jIva ke pratijIvI guNa kauna-kauna se haiM ? 65 uttara - avyAbAdha, avagAhanatva, agurulaghutva, sUkSamatva, nAstitva, ityAdi / prazna 140 - avyAbAdha pratijIvI guNa kise kahate haiM ? uttara - vedanIya karma ke abhAvapUrvaka jisa guNa kI zuddhaparyAya pragaTa hotI hai, use (usa guNa ko) avyAbAdha pratijIvI guNa kahate haiM I prazna 141 - avagAhanatva pratijIvI guNa kise kahate haiM ? uttara - Ayukarma ke abhAvapUrvaka jisa guNa kI zuddhaparyAya pragaTa hotI hai, use [usa guNa ko] avyAbAdha pratijIvI guNa kahate haiM / prazna 142 - agurulaghutva pratijIvI guNa kise kahate haiM ? uttara - gotrakarma ke abhAvapUrvaka jisa guNa kI zuddhaparyAya pragaTa hotI hai aura ucca-nIca kA vyavahAra bhI dUra hotA hai, use agurulaghutva guNa kahate haiM ? prazna 143 sUkSmatva pratijIva guNa kise kahate haiM ? uttara - nAmakarma ke abhAvapUrvaka jisa guNa kI zuddhaparyAya pragaTa hotI hai, use sUkSmatva pratijIvI guNa kahate haiM / prazna 144 - do hI dravyoM ko lAgU hote haiM - aise anujIvI guNa kauna-se haiM ?
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dUsarA uttara - kriyAvatIzakti aura vaibhAvikazakti - yaha donoM guNa jIva aura pudgaladravya meM hI haiN| prazna 145 - ajar3atva kisa dravya kA pratijIvI guNa hai? uttara - jIvadravya kaa| prazna 146 - jar3atva kisa kA anujIvI guNa hai ? uttara - pudgala, dharma-adharma, AkAza aura kAladravya kaa| prazna 147 - acetanapanA aura amUrtapanA - yaha donoM pratijIva guNa eka sAtha kina dravyoM meM haiM ? uttara - dharma, adharma, AkAza aura kAladravya meN| ESWYIA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJadeva kathita chahoM dravyoM kI svatantratAdarzaka sAmAnya guNa (1) atistatva guNa - mithyAtvavaza jo mAnatA 'kartA jagata bhagavAna ko', vaha bhUlatA hai loka meM astitvaguNa ke jJAna ko; utpAda vyayayuta vastu hai phira bhI sadA dhruvatA dhare, astitvaguNa ke yogya se koI nahIM jaga meM mare // 1 // ( 2 ) vastutva guNa - vastutvaguNa ke yoga se ho dravya meM svakriyA, svAdhIna guNa - paryAya kA hI pAna dravyoM ne kiyA; sAmAnya aura vizeSatA se kara rahe nija kAma ko, yoM mAnakara vastatva ko pAo vimala zivadhAma ko // 2 // ( 3 ) dravyatva guNa dravatvaguNa isa vastu ko jaga meM palaTatA hai sadA, lekina kabhI bhI dravya to tajatA na lakSaNa sampadA; sva-dravya meM mokSArthI hI svAdhIna sukha lo sarvadA, ho nAza jisase Aja taka kI duHkhadAyI bhavakathA // 3 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 prakaraNa dUsarA ( 4 ) prameyatva guNa - saba dravya - gaNaprameya se banate viSaya haiM jJAnake, rukatA na samyagjJAna para se jAniyoM yoM dhyAna se; AtmA arUpI jJeya nija yaha jJajJana usako jAnatA, hai sva-para sattA vizva meM sudRSTi unako jAnatA // 4 // (5) agurulaghutva guNa yaha guNa agurulaghu bhI sadA rakhatA mahattA hai mahA, guNa-dravya ko pararUpa yaha hone na detA hai ahA ! ; nija guNa paryaya sarva hI rahate satata nijabhAva meM, kartA na hartA anya koI yoM lakhe sva-svabhAva meM // 5 // (6) pradezatva guNa - - pradezatva guNa kI zakti se AkAra dravyoM ko dhare, jinakSetra meM vyApaka rahe AkAra bhI svAdhIna hai; AkAra haiM sabake alaga, ho lIna apane jJAna meM, jAnoM inheM sAmAnya guNa rakho sadA zraddhAna meM // 6 // (bra0 gulAbacandra jaina)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA paryAya adhikAra prazna 1 - paryAya kise kahate haiM ? uttara- guNa ke vizeSa kArya ko arthAt pariNamana ko paryAya kahate haiM / prazna 2 - paryAya ke kitane bheda haiM ? uttara - do- vyaJjanaparyAya aura arthaparyAya / prazna 3 - vyaJjanaparyAya kise kahate haiM ? uttara - dravya ke pradezatva guNa ke vizeSa kArya ko vyaJjana - paryAya kahate haiM / prazna 4 - vyaJjanaparyAya kitane bheda haiM ? uttara - do - svabhAvavyaJjanaparyAya aura vibhAvavyaJjana paryAya / prazna 5 - svabhAvavyaJjanaparyAya kise kahate haiM ? uttara - paranimitta ke sambandharahita dravya kA jo AkAra ho,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA use svabhAvavyaJjanaparyAya kahate haiM; jaise ki - siddha bhagavAna kA aakaar| prazna 6 - vibhAvavyaJjanaparyAya kise kahate haiM ? uttara - paranimitta ke sambandhavAle dravya kA jo AkAra ho, use vibhAvavyaJjanaparyAya kahate haiM; jaise ki - jIva kI nara - narakAdi pryaayeN| prazna 7 - arthaparyAya kise kahate haiM? uttara - pradezatva guNa ke atirikta zeSa sampUrNa guNoM ke vizeSa kArya ko arthaparyAya kahate haiN| prazna 8 - arthaparyAya ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda - svabhAvaarthaparyAya aura vibhaavarthpryaay| prazna 9 - svabhAvaarthaparyAya kise kahate haiM ? uttara - paranimitta ke sambandharahita jo arthaparyAya hotI hai, use svabhAvaarthaparyAya kahate haiM, jaise ki jIva kI kevljnyaanpryaay| prazna 10 - vibhAvaarthaparyAya kise kahate haiM ? uttara - paranimitta ke sambandhavAlI jo arthaparyAya hotI hai, use vibhAvaarthaparyAya kahate haiM, jaise ki jIva ko raag-dvessaadi| prazna 11 - kina-kina dravyoM meM kauna-kauna sI paryAyeM hotI haiM? uttara - (a) jIva aura pudgaladravyoM meM cAra paryAyeM hotI haiM - (1) svabhAvaarthaparyAya, (2) vibhAvaarthaparyAya, (3) svabhAvavyaJjanaparyAya, (4) vibhaavvynyjnpryaay|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA (ba) dharma, adharma, AkAza aura kAladravyoM meM mAtra do paryAyeM haiM - (1) svabhAvaarthaparyAya, (2) svbhaavvynyjnpryaay| prazna 12 - 'AkAra' kyA artha hai ? uttara - AkAra, pradezatva guNa kI vyaJjanaparyAya hai; isalie vaha dravya ke sampUrNa bhAga meM hotI hai| dravya kI mAtra bAhyAkRti ko AkAra nahIM kahA jAtA hai, kintu usake kada (Volume) ko AkAra kahA jAtA hai| prazna 13 - jIva kA AkAra kisa prakAra saGkoca-vistAra ko prApta hotA hai, vaha dRSTAntapUrvaka smjhaaiye| uttara - (1) bhIge-sUkhe camar3e kI bhA~ti jIva ke pradeza apanI zakti se saGkoca-vistArarUpa hote haiN| (2) choTe-bar3e zarIra pramANa saGkoca-vistAra hone para bhI aura apane eka-eka pradeza meM apane dUsare pradeza avagAhanA prApta karane para bhI madhya ke ATha-rucakAdipradeza sadaiva acalita rahate haiM; arthAt eka-dUsare meM avagAhanA ko prApta nahIM hote| prazna 14 - siddhadazA meM jIva kA AkAra kitanA aura kaisA hotA hai? uttara - siddha kA AkAra antima zarIra se kiJcit nyUna aura puruSAkAra hotA hai| (bRhat dravyasaMgraha, gAthA 14, 51 tathA TIkA) prazna 15 - samAna AkAravAle dravya kauna se haiM ? uttara - 1. kAlANu aura paramANu pudgala dravya; 2. dharmAstikAya aura adhrmaastikaay|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA prazna 16 - sabase bar3A AkAra, sabase choTA AkAra aura una donoM ke bIcavAle AkAra ke kauna-se dravya haiM ? uttara - sabase bar3A AkAra ananta pradezAtmaka AkAza kA aura sabase choTA AkAra eka pradezI paramANu tathA kAlANu kA hotA hai| una donoM ke bIca ke AkAravAle asaMkhya pradezI jIvadravya, dharmAstikAya tathA adharmAstikAya hote haiN| prazna 17 - pratyeka dravya meM kauna-sI paryAya eka aura kaunasI ananta hotI haiM ? uttara - pratyeka dravya meM pradezatva guNa ke kAraNa vyaJjanaparyAya eka hotI hai aura usa (dravya) meM ananta guNa hone se usakI artha paryAyeM ananta hotI haiN| prazna 18 - jIvadravya meM vibhAvavyaJjanaparyAya kahA~ taka hotI haiM? uttara - caudahaveM guNasthAna' taka sarva saMsArI jIvoM ko vibhAvavyaJjanaparyAya hotI hai, kyoMki vahA~ taka jIva kA para nimitta (paudgalika karma) ke sAtha sambandha rahatA hai| prazna 19 - sAdi-ananta svabhAvavyaJjanaparyAya aura sAdiananta svabhAvaarthaparyAya kisako hotI hai? 1. moha aura yoga ke nimitta se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa AtmA ke guNoM kI tAratamyatArUpa avasthA - vizeSa ko guNasthAna kahate haiN| guNasthAna 14 haiM-(1) mithyAtva, (2)sAsAdana, (3)mizra, (4)avirata samyagdRSTi, (5) dezavirati, (6) pramattavirata, (7) apramattavirata, (8) apUrvakAraNa, (9) anivRttikaraNa, (10) sUkSmasAmparAya, (11) upazAntamoha, ( 12 ) kSINamoha, ( 13 ) sayogakevalI, ( 14 ) ayogkevlii|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - siddhabhagavAna ko, kyoMki unake vikAra aura paranimitta kA sambandha sarvathA chUTa gayA hai| prazna 20 - AkAra meM (vyaJjanaparyAya meM) antara hone para bhI arthaparyAya meM samAnatA ho - aise dravya kauna se aura kitane haiM ? uttara - aise siddha bhagavAna haiM aura ve ananta haiN| prazna 21- trikAla svabhAvaarthaparyAya aura svabhAvavyaJjana paryAya kina dravyoM ke hotI hai? uttara - dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAla - ina cAra dravyoM ke hotI hai| prazna 22 - pahile arthaparyAya zuddha ho aura phira vyaJjanaparyAya zuddha hai - aisA kina dravyoM meM hotA haiM ? uttara - aisA jIvadravya meM hotA hai, jaise ki - cauthe guNasthAna meM zraddhA guNa kI paryAya pahale zuddha hotI hai; bArahaveM guNasthAna meM cAritra guNa kI arthaparyAya zuddha hotI hai; terahaveM guNasthAna meM jJAna darzana, sukha aura vIrya guNoM kI paryAyeM paripUrNa zuddha hotI haiM; caudahaveM guNasthAna meM yoga, guNa kI paryAya zuddha hotI hai, aura siddhadazA hone para vaibhAvika gaNa, kriyAvatIzakti tathA cAra pratijIvI guNaavyAbAdha, avagAhanatva, agurulaghutva, sUkSmatva ityAdi kI arthaparyAyeM zuddha hotI haiM; aura usI samaya vyaJjanaparyAya (pradezatva guNa kI paryAya) zuddha hotI haiM, kintu vaha pahile zuddha nahIM hotii| prazna 23 - sAdi-sAnta svabhAvaarthaparyAya aura svabhAva - vyaJjanaparyAya kisa dravya ke eka sAtha hotI hai ? uttara - eka pudgala paramANu ke donoM eka sAtha hotI haiN| jaba
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA vaha skandha se pRthak hotA hai, taba zuddha hotA hai, kintu jaba punaH skandharUpa pariNamita hotA hai, taba vaha azuddha ho jAtA hai| prazna 24 - savA pA~ca sau dhanuSa kI bar3I avagAhanAvAle (AkAravAle) siddha bhagavantoM ko adhika Ananda aura choTI avagAhanAvAle siddhoM ko kama Ananda - aisA hotA hogA? uttara - nahIM, kyoMki siddhoM kA Ananda to sukha guNa kI svabhAvaarthaparyAya hai, isalie sarva siddha bhagavantoM ko sadaiva ekasA hI ananta sukha (Ananda) hotA hai| sukha kA vyaJjanaparyAya (kSetra / AkAra) ke sAtha koI sambandha nahIM hai| prazna 25 - dravya, guNa aura paryAya - ina tInoM meM sat kauna hai? uttara - tInoM sat haiM / sat dravya, sat guNa aura sat paryAya - isa prakAra sat guNa kA vistAra hai; usameM sadRza sAmAnya sat dravya tathA guNa nitya sat aura paryAya eka samaya paryanta anitya sat hai| (-pravacanasAra, gAthA 107) prazna 26 - utpAda kise kahate haiM ? uttara - dravya meM navIna paryAya kI utpatti ko utpAda kahate haiN| prazna 27 - vyaya kise kahate haiM ? uttara - dravya ke pUrva paryAya ke tyAga ko vyaya kahate haiN| prazna 28 - dhrauvya kise kahate haiM ? uttara - pratyabhijJAna ke kAraNabhUta dravya kI kisI avasthA kI nityatA ko dhrauvya kahate haiN| 1. smRti aura pratyakSa ke viSayabhUta padArthoM meM ekarUpa jJAna ko pratyabhijJAna kahate haiM; jaise ki - yaha vahI vyakti hai, jise kala dekhA thaa|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 29 - utpAda, vyaya, dhrauvya eka samaya meM hI hote haiM yA bhinna-bhinna samaya meM ? 75 uttara - utpAda-vyaya- dhrauvya - yaha tInoM eka hI samaya meM sAtha hI vartate haiN| prazna 30 - vartamAna ajJAna dUra hokara saccA jJAna hone se kitanA kAla lagatA hai ? uttara - eka samaya, kyoMki paryAya prati samaya badalatI hai / prazna 31 - paryAyeM kisameM se utpanna hotI haiM ? uttara - dravya tathA guNoM se utpanna hotI haiN| ( pravacanasAra, gAthA 107) prazna 32 - paryAya to anitya hai, to vaha sat hai yA asat ? uttara - sat dravya, sat guNa aura sat paryAya - isa prakAra sat kA vistAra hai; isalie paryAya bhI eka samaya paryanta sat hai / (pravacanasAra gAthA 107) prazna 33 - guNa aMza hai yA aMzI ? uttara - dravya kI apekSA se guNa usa dravya kA aMza hai aura paryAya kI apekSA se vaha aMzI hai / prazna 34 - paryAya kisakA aMza hai ? uttara - vaha guNa kA eka samaya paryanta kA aMza hai, isalie dravya kA bhI eka samaya paryanta kA aMza hai / prazna 35- pudgala paramANu Adi pA~ca ajIva (acetana) dravya haiM, ve kucha jAnate nahIM haiM, to ve kisI ke AdhAra binA kaise vyavasthita raha sakate haiM ?
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA uttara - ve astitvAdi guNa yukta tathA utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa sat lakSaNavAna hone se unheM kisI ke AdhAra kI AvazyakatA nahIM hai| sva sattA ke AdhAra se unake nirantara kramabaddha utpAdavyayarUpa vyavasthita paryAya hotI hI rahatI hai| prazna 36 - kSetra aura kAla kI apekSA se dravya-guNa-paryAya kI tulanA karo? uttara - (1) tInoM kA kSetra samAna arthAt eka hI hai| (2) kAla kI apekSA se dravya-guNa trikAla aura paryAya eka samaya jitanI hai| prazna 37 - dravya-guNa-paryAya- ina tInoM meM se jJAta hone yogya (prameya) kauna-kauna haiM? uttara - tInoM jJAta hone yogya (prameya-jJeya) haiN| prazna 38 - dravya kI bhUtakAla kI paryAyoM kI saMkhyA adhika hai yA AgAmI [bhaviSya] kAla kI paryAyoM kI? uttara - dravya kI paryAyoM meM atIta [bhUtakAlIna] paryAyeM ananta haiM; anAgata [bhaviSyakAlIna] paryAyeM unase bhI ananta gunI haiM; aura vartamAna paryAya eka hI hai| sarva dravyoM ke ananta samayarUpa bhUtakAla tathA usase anantaguNe samayarUpa bhaviSyakAla hai| (svamI kArtikeyAnuprekSA, gAthA 221 mUla tathA gAthA 302 kA bhAvArtha) prazna 39 - chahoM dravyoM meM dravya-guNa-paryAya jAnane kA kyA phala hai? uttara - sva-para kA bhedajJAna aura parapadArthoM kI kartRtvabuddhi kA abhAva hotA hai - vaha jAnane kA phala hai|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA > prazna 40 - skandha kise kahate haiM ? yaha kisako kauna sI paryAya hai? uttara - do athavA do se adhika paramANuoM ke bandha ko skandha kahate haiM; vaha pudgaladravya kI vibhAvaarthaparyAya hai| prazna 41 - bandha kise kahate haiM? uttara - aneka vastuoM meM ekatva kA jJAna karAnevAle sambandha vizeSa ko bandha kahate haiN| prazna 42 - skandha ke kitane bheda haiM ? uttara - AhAravargaNA, taijasavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA, kArmaNavargaNA Adi 22 bheda haiN|' prazna 43 - AhAravargaNA kise kahate haiM ? uttara - jo pudgala skandha audArika, vaikriyika aura AhAraka - ina tIna zarIroMrUpa pariNamana karatA hai, use AhAravargaNA kahate haiN| prazna 44 - taijasavargaNA kise kahate haiM ? uttara - jisa vargaNA se taijasa zarIra banatA hai, use taijasavargaNA kahate haiN| 1. zrI gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 593-94 meM 23 vargaNA kahI hai - (1) aNuvargaNA, (2) saMkhyAtANuvargaNA, (3) asaMkhyAtANuvargaNA, (4) anantANuvargaNA, (5) AhAravargaNA, (6) agrAhya vargaNA, (7) taijasavargaNA, (8) agrAhyavargaNA, (9) bhASAvargaNA, (10) agrAhya vargaNA, (11) manovargaNA, ( 12 ) agrAhya vargaNA, (13) kArmaNavargaNA, (14) dhruvavargaNA, (15) sAntaranirantara-vargaNA, (16) zUnyavargaNA, (17) pratyeka zarIravargaNA, (18) dhruvazUnyavargaNA, (19) bAdaranigoda vargaNA, (20) zUnyavargaNA, (21) sUkSmanigoda vargaNA, ( 22 ) nabhAvargaNA, ( 23 ) mahAskandha vrgnnaa|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 prazna 45 - bhASAvargaNA kise kahate haiM ? uttara - jo vargaNA (pudgala skandha) zabdarUpa pariNamita hotI hai, use bhASAvargaNA kahate haiM / prazna 46 - manovargaNA kise kahate haiM ? uttara - jisa pudgala skandha se ATha pa~khur3iyoMvAle kamala ke AkAravAle dravyamana kI racanA hotI hai, use manovargaNA kahate haiN| prazna 47 - kArmaNavargaNA kise kahate haiM ? uttara - jo pudgala skandha kArmaNazarIrarUpa pariName, use kArmANavargaNA kahate haiN| prazna 48 - zarIra kitane haiM ? uttara zarIra pA~ca haiM prakaraNa tIsarA - - 1. audArika, 2. vaikriyika, 3. AhAraka, 4. taijasa, aura kArmaNa / prazna 49 - audArika zarIra kise kahate haiM ? uttara - manuSya aura tiryaMca ke sthUla zarIra ko audArika zarIra kahate haiM / prazna 50- vaikriyika zarIra kise kahate haiM ? uttara - jo choTe-bar3e, eka-aneka Adi bhinna-bhinna prakAra kI kriyAe~ kare - aise deva aura nArakiyoM ke zarIra ko vaikriyika zarIra kahate haiM / - prazna 51 - AhAraka zarIra kise kahate haiM ? uttara AhAraka RddhidhArI chaTThe guNasthAnavartI muni ko kisI prakAra kI tattvazaGkA hone para athavA jinAlaya Adi kI
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA vandanA karane ke lie mastaka meM se eka hAtha pramANa svaccha, zveta, sapta dhAturahita puruSAkAra jo putalA nikalatA hai, use AhAraka zarIra kahate haiM / prazna 52 - taijasa zarIra kise kahate haiM ? uttara audArika, vaikriyika aura AhAraka ina tIna zarIroM meM kAnti utpanna hone meM jo nimitta hai, use taijasa zarIra kahate haiM / - 79 - prazna 53 - kArmaNa zarIra kise kahate haiM ? uttara - jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke samUha ko kArmaNa zarIra kahate haiM / prazna 54 - eka jIva ko eka sAtha kitane zarIroM kA saMyoga ho sakatA hai ? uttara - (1) eka sAtha kama se kama do aura adhika se adhika cAra zarIroM kA saMyoga hotA hai / - (2) vigrahagati' meM taijasa aura kArmaNa zarIra kA saMyoga hotA hai| (3) manuSya aura tiryaJca ko audArika, taijasa aura kArmaNa - tIna zarIra hote haiM, kintu AhAraka RddhidhArI muni ko audArika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa aise cAra zarIra hote haiM ? - (4) deva aura nArakiyoM ko vaikriyika, taijasa aura kArmaNa - tIna zarIra hote haiN| - 1. vigrahArtha gatirvigrahagatiH eka zarIra ko chor3akara dUsare zarIra kI prApti ke lie gamana karanA, vaha vigrahagati hai| (vigraha zarIra )
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA prazna 55 - jJAnaguNa kI kauna-kauna sI paryAyeM haiM? uttara - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna - yaha samyagjJAna kI paryAyeM haiM aura kumatijJAna, kuzrutajJAna tathA kuavadhijJAna - yaha mithyAjJAna kI paryAyeM haiM - isa prakAra jJAnaguNa kI ATha paryAyeM haiN| prazna 56 - uparokta ATha paryAyoM meM svabhAvaarthaparyAya aura vibhAvaartha paryAya kauna haiM? uttara - (1) kevalajJAna svabhAvaarthaparyAya hai| (2) samyagmatijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna - yaha kevalajJAna kI apekSA se vibhAvaarthaparyAyeM haiM aura vahI cAra jJAna samyagjJAna kI paryAyeM haiM; isalie unheM ekadeza svabhAvaarthaparyAya kahA jAtA hai| (3) kumati, kuzruta aura kuavadhijJAna - ve vibhAvaartha -paryAyeM haiN| prazna 57 - matijJAna ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda haiM - (1) sAMvyAvahArika pratyakSa aura (2) prokss| prazna 58 - sAMvyAvahArika pratyakSa kise kahate haiM ? uttara - jo indriya aura mana ke nimitta ke sambandha se padArtha ko eka deza (bhAga) spaSTa jAne, use sAMvyAvahArika pratyakSa kahate haiN| prazna 59 - matijJAna ke kitane bheda haiM ?
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - cAra bheda haiM - (1) smRti, (2) pratyabhijJAna, (3) tarka aura (4) anumaan| (1) smRti - bhUtakAla meM jAne, dekhe, sune yA anubhava kiye hue padArtha kA vartamAna meM smaraNa ho, vaha smRti hai| (2) pratyabhijJAna - vartamAna meM kisI padArtha ko dekhane se 'yaha vahI padArtha hai, jise pahale maiMne dekhA thA' - isa prakAra smaraNa aura pratyakSa ko jor3akara jJAna ko pratyabhijJAna kahate haiN| (3) tarka - koI cihna dekhakara 'yahA~ isa cihnavAlA avazya honA cAhie' - aisA vicAra, vaha tarka (cintA) hai| isa jJAna ko uha athavA vyAptijJAna bhI kahate haiN| (4) anumAna - sanmukha cihnadi dekhakara usa cihnavAle padArtha kA nirNaya karanA, use anumAna (abhinibodha) kahate haiN| prazna 60 - matijJAna ke krama ke kitane bheda haiM ? uttara - cAra bheda haiM - (1) avagraha, (2) IhA, (3) avAya, aura (4) dhaarnnaa| ___ (1) avagraha - indriya aura padArtha ke yogya sthAna meM rahane se sAmAnya pratibhAsarUpa darzana ke pazcAt avAntara sattAsahita vizeSa vastu ke jJAna ko avagraha kahate haiM; jaise ki - yaha manuSya hai| (2) IhA - avagrahajJAna dvArA jAne hue padArtha ke vizeSa meM utpanna hue saMzaya ko dUra karanevAle aise abhilASasvarUpa jJAna ko IhA kahate haiM; jaise ki - ve ThAkuradAsajI haiN| yaha jJAna itanA nirbala hai ki kisI bhI padArtha kI IhA hokara
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 prakaraNa tIsarA chUTa jAe to kAlAntara meM tatsambandhI saMzaya aura vismaraNa ho jAtA hai| (3) avAya - IhA se jAne hue padArtha meM yaha vahI hai, dUsarA nahIM - aise dRr3ha jJAna ko avAya kahate haiM; jaise ki - ve ThAkuradAsajI hI haiM, dUsarA koI nahIM / avAya se jAne hue padArtha meM saMzaya to nahIM hotA, kintu vismaraNa ho jAtA hai| (4) dhAraNA - jisa jJAna se jAne hue padArtha meM kAlAntara meM saMzaya tathA vismaraNa na ho, use dhAraNA kahate haiM / prazna 61 * AtmA ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA kA kyA svarUpa hai ? - uttara - jIva ko anAdi kAla se apane svarUpa kI bhramaNA hai, isalie prathama AtmajJAnI puruSa se AtmA kA svarUpa sunakara yukti dvArA AtmA jJAnasvabhAvI hai - aisA nirNaya karanA cAhie.... phira parapadArtha kI prasiddhi ke kAraNarUpa jo indriya tathA mana dvArA pravartita buddhi, use maryAdA meM lAkara arthAt parapadArthoM kI ora se apanA lakSya haTAkara AtmA jaba svayaM svasanmukha lakSya karatA hai, taba prathama sAmAnya sthUlarUpa se AtmA sambandhI jJAna huaa| vaha avagraha; pazcAt vicAra ke nirNaya kI ora DhalA, vaha IhA : 4 'AtmA kA svarUpa aisA hI hai anyathA nahIM' - aisA spaSTa nirNaya huA, vaha avAya; aura nirNaya kiye hue AtmA ke bodha ko dRr3hatArUpa se dhAraNa kara rakhanA, vaha dhAraNA / yahA~ taka to parokSa aise matijJAna meM dhAraNA taka kA antima bheda huA / phira - yaha
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA AtmA ananta jJAnAnanda zAntisvarUpa hai - aisA mati meM se bar3hatA huA tArkika jJAna, vaha zrutajJAna hai| bhItara svalakSya meM mana-indriyA~ nimitta nahIM hai| jIva unase aMzataH pRthak ho, taba svatantra tattva kA jJAna karake usameM sthira ho sakatA hai| (mokSazAstra, adhyAya -1, sUtra 15 kI TIkA, prakAzaka svA0 mandira) prazna 62 - matijJAna ke viSayabhUta padArthoM ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda haiM - 1. vyakta aura 2. avykt| prazna 63 - avagrahAdika jJAna donoM prakAra ke padArthoM meM ho sakate haiM? uttara - vyakta (pragaTarUpa) padArtha meM avagrahAdika cAroM jJAna hote haiM, parantu avyakta (apragaTarUpa) padArtha kA mAtra avagraha jJAna hI hotA hai| prazna 64 - arthAvagraha kise kahate haiM ? uttara - vyakta (pragaTa) padArtha ke avagraha jJAna ko arthAvagraha kahate haiN| prazna 65 - vyaJjanAvagraha kise kahate haiM ? uttara - avyakta (apragaTa) padArtha ke avagraha ko vyaJjanAvagraha kahate haiN| prazna 66 - vyaJjanAvagraha, arthAvagraha kI bhA~ti sarva indriyoM aura mana dvArA hotA hai yA kisI anya prakAra se? uttara - vyaJjanAvagraha cakSu aura mana ke atirikta anya sarva indriyoM se hotA hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA prazna 67 - vyakta aura avyakta padArthoM ke kitane bheda haiM ? uttara - pratyeka bAraha-bAraha bheda haiM - bahu, eka, bahuvidha, ekavidha, kSipra, akSipra, niHsRta, aniHsRta, ukta, anukta, dhruva, adhruv| prazna 68 - cAritra guNa kI zuddha paryAyeM kauna-kaunasI haiM? uttara - cAra haiM - svarUpAcaraNacAritra, dezacAritra, sakala - cAritra aura yathAkhyAtacAritra prazna 69 - svarUpAcaraNacAritra kise kahate haiM ? uttara - nizcayasamyagdarzana hone para AtmAnubhavapUrvaka AtmasvarUpa meM, anantAnubandhI kaSAyoM ke abhAvasvarUpa jo sthiratA hotI hai, use svarUpAcaraNacAritra kahate haiN| prazna 70 - dezacAritra kise kahate haiM ? uttara - nizcayasamyagdarzanasahita cAritra guNa kI kucha vizeSa zuddhi hone para (anantAnubandhI - apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAyoM ke abhAvapUrvaka) utpanna AtmA kI zuddhi vizeSa ko dezacAritra kahate haiN| [isa zrAvakadazA meM vratAdirUpa zubhabhAva hote haiN| zuddha deza cAritra se dharma hotA hai aura vyavahAra se vrata se bandha hoota hai| nizcayacAritra ke binA saccA vyavahAracAritra nahIM ho sktaa|] prazna 71 - sakalacAritra kise kahate haiM ? uttara - nizcayasamyagdarzanasahita cAritra guNa kI zuddhi kI vRddhi hone para (anantAnubandhI Adi tIna kaSAyoM ke abhAvapUrvaka)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA utpanna (bhAvaliGgI munipada ke yogya) AtmA kI zuddhi vizeSa ko sakalacAritra kahate haiN| munipada meM 28 mUlaguNAdi kA jo zubhabhAva hotA hai, use vyavahArasakalacAritra kahate haiN| [nizcayacAritra AtmAzrita hone se mokSamArga hai - dharma hai; aura vyavahAracAritra parAzrita hone se vAstava meM bandhamArga haiM; dharma nahIM hai|] prazna 72 - yathAkhyAtacAritra kise kahate haiM ? uttara - nizcayasamyagdarzanasahita cAritra guNa kI pUrNa zuddhatA hone para, kaSAyoM ke sarvathA abhAvapUrvaka utpanna AtmA kI zuddhi vizeSa ko yathAkhyAtacAritra kahate haiN| prazna 73 - nimnokta bola kisa guNa kI kauna-sI paryAya haiM ? - dhvani, pratidhvani, chAyA, pratibimba, sUrya kA vimAna, ghar3I ke laTU kA hilanA, duHkha, mokSa aura kevljnyaan| uttara - (1) dhvani vaha pudgaladravya ke bhASAvargaNArUpa skandha meM se utpanna huI dhvanirUpa paryAya hai| eka pudgala paramANu dhvanirUpa pariNamita nahIM hotA, isalie vaha kisI mukhya guNa kI paryAya nahIM hai, kintu sparza guNa ke kAraNa hue skandha kI vizeSa prakAra kI paryAya hai aura usa skandha kA AkAra, vaha vibhAvavyaJjanaparyAya haiN| (2) pratidhvani bhI uparoktAnusAra bhASAvargaNA meM se utpanna huI skandharUpa paryAya hai, aura usa skandha kA AkAra, vaha vibhAva -vyaJjana paryAya hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA (3) chAyA aura pratibimba pudgaladravya ke varga guNa kI vibhAvaarthaparyAya hai| (4) sUrya vimAna pudgaladravya ke aneka skandhoM kA anAdi -ananta piNDa hai| sUrya meM jo teja (prakAza) hai, vaha varNa guNa kI vibhAvaarthaparyAya hai| (sUryaloka meM vAsa karanevAle jyotiSI devoM kA nAma bhI sUrya hai| devagati nAmakarma ke dhArAvAhI udaya ke vazavartI svabhAva dvArA ve deva haiN| (pravacanasAra gAthA 68 kI TIkA) (5) ghar3I ke laTU kA calanA, vaha pudgaladravya kI kriyAvatIzakti ke kAraNa honevAlI gamanarUpa vibhAvaarthaparyAya hai| (6) du:kha, vaha jIvadravya ke sukha guNa kI AkulatArUpa vibhAvaarthaparyAya hai| (7)mokSa, vaha jIvadravya ke samasta guNoM kI svabhAvaartha - paryAya aura pradezatva guNa kI svabhAvavyaJjanaparyAya hai| (8) kevalajJAna, vaha jIvadravya ke jJAna guNa kI paripUrNa svabhAvaarthaparyAya hai| prazna 74 - anAdi-ananta, sAdi-ananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta - inheM udAharaNa dekara samajhAiye? uttara - (1) anAdi-ananta - jisakA Adi aura anta na ho, use anAdi-ananta kahate haiN| dravya aura guNa anAdiananta haiM / abhavya jIva kI saMsArI paryAya bhI anAdi-ananta hai| (2) sAdi-ananta - kSAyika samyaktva, kevalajJAnAdi
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA kSAyikabhAva tathA mokSaparyAya naye pragaTa hote haiM, usa apekSA se ve sAdi (Adi sahita ) haiM aura ve paryAyeM badalane para bhI jyoM ke tyoM ananta kAla hote hI rahate haiM, isalie unheM ananta kahA hai| 87 (3) anAdi- sAnta - saMsAraparyAya anAdikAlIna hai, kintu jisa bhavya jIva ke saMsAradazArUpa azuddhaparyAya kA anta A jAtA hai, use vaha anAdi - sAnta hai / (4) sAdi - sAnta samyagdRSTi ko mokSamArga sambandhI kSayopazama tathA upazamabhAva naye-naye hote haiM; isalie ve sAdi, aura unakA anta AtA hai, isalie sAnta haiM / prazna 75 - sAyaMkAla ke bAdaloM meM kyA badalatA dikhAI detA hai ? uttara - unameM varNa badalatA hai; vaha pudgaladravya ke varNa guNa kI vibhAvaarthaparyAya hai aura jo AkAra badalatA hai, vaha unake pradezatva guNa kI vibhAvavyaJjanaparyAya hai| prazna 76 - mahAvIrasvAmI aura bhagavAna RSabhadeva - donoM kI vyaJjana aura arthaparyAya kI tulanA karo ? - uttara - donoM ke AkAra * U~cAI Adi meM antara hone se unakI vyaJajanaparyAya meM antara hai, kintu pradezatva guNa ke atirikta zeSa guNoM kI paryAyeM samAna hone se unakI arthaparyAyeM samAna haiN| prazna 77 do paramANu dravyoM kI vyaJjanaparyAya aura arthaparyAya kI tulanA karo, tathA jIva kI siddhaparyAya ke sAtha unakI tulanA karo ?
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA uttara - (1) do pRthak paramANu pRthak rahate hai, taba taka unakI svabhAvavyaJjanaparyAyeM samAna hotI haiN| svabhAvaarthaparyAyeM zuddha hone para bhI unake sparzAdi guNoM ke pariNamana meM paraspara antara hotA hai| paramANu kA bandhasvabhAva hone se usameM punaH skandha hone kI yogyatA hai; isalie apane sparza guNa ke kAraNa ve bandhadazA ko prApta karate haiN| (2) do siddhAtmAoM kI paraspara svabhAva vyaJjanaparyAyeM ekasI nahIM hotI, kintu do pRthak paramANuoM kI vyaJjanaparyAyeM ekasI hotI hai| jIva kA mokSasvabhAva hone se - do siddhAtmAoM kI svabhAva arthaparyAyeM sadaiva eka samAna zuddha pariNamita hotI hai, kintu do pRthak pudgala paramANuoM meM aisA nahIM hotaa| __siddhabhagavAna zuddha hue so hue, phira kabhI bhI bandhadazA ko prApta nahIM hote, kintu pudgalaparamANu punaH-punaH bandhadazA ko prApta hote haiN| prazna 78 - kyA Amraphala kI vyaJjanaparyAya usake UparI bhAga meM hotI haiM ? uttara - nahIM, kyoMki vaha ananta paramANuoM kA piNDa hai aura usake sampUrNa bhAga meM una-una paramANuoM kI vyaJjanaparyAya haiN| pratyeka paramANudravya kI vyavaJjanaparyAya bhI bhinna-bhinna svatantra haiN| prazna 79 - jisake svabhAvavyaJjanaparyAya ho, usake vibhAva -arthaparyAya hotI hai ? hotI ho to kAraNa batalAiye?
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - nahIM, kyoMki jIvadravya meM mokSadazA hue binA svabhAvavyaJjanaparyAya pragaTa nahIM hotI, isalie jisake svabhAva vyaJjanaparyAya ho, use vibhAva arthaparyAya nahIM ho sakatI / 89 pudgaladravya meM bhI svabhAvavyaJjanaparyAya ho, usa kAla vibhAvaarthaparyAya (skandharUpa paryAya) nahIM hotI / prazna 80 - cAra prakAra kI paryAyoM meM se tIna prakAra kI paryAyeM kisake hotI hai ? uttara - saMsArI samyagdRSTi jIva ke tIna prakAra kI paryAyeM hotI haiM, kyoMki - (1) kSAyika samyaktvarUpa svabhAvaarthaparyAya kisI ko cauthe guNasthAna se hotI hai; aura bArahaveM guNasthAna se cAritraguNI svabhAvaarthaparyAya hotI hai; terahaveM guNasthAna se jJAnAdika kI pUrNa zuddhaarthaparyAyeM hotI haiM / (2) yogaguNa kI svabhAvaarthaparyAya terahaveM guNasthAna ke anta meM pragaTa hotI hai| (3) caudahaveM guNasthAna taka pradezatva guNa kI vibhAvavyaJjana - paryAya hotI hai, aura - (4) zeSa jina-jina guNoM kA azuddha pariNamana hai, unakI vibhAvaarthaparyAyeM caudahaveM guNasthAna taka hotI haiM / ( AtmAvalokana, pRSTha 100-101) prazna 81 - arahanta bhagavAna ke vibhAvavyaJjanaparyAya hotI hai ? uttara - hA~, kyoMki unake bhI pradezatva guNa kA azuddha pariNamana hai, aura vaha caudahaveM guNasthAna ke anta taka hotA hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 prakaraNa tIsarA prazna 82 - arihanta bhagavAna, siddha bhagavAna aura avratI samyagdRSTi - ina tInoM kA samyagdarzana samAna hai yA kucha antara hai ? uttara - samAna hai / 'jisa prakAra chadmastha ko zrutajJAna anusAra pratIti hotI hai, usI prakAra kevalI aura siddha bhagavAna ko kevalajJAna-anusAra hI pratIti hotI hai| jina sAta tattvoM kA svarUpa pahale nirNIta kiyA thA, vahI aba kevalajJAna dvArA jAnA; isalie vahA~ pratIti meM parama avagAr3hatA huI, isalie vahA~ paramAvagAr3ha samyaktva kahA hai, kintu pUrva kAla meM zraddhAna kiyA thA, use yadi asatya mAnA hotA to vahA~ apratIti hotI, kintu jaisA sAta tatvoM kA zraddhAna chadmastha ko huA thA, vaisA hI kevalI siddha bhagavAna ko bhI hotA hai; isalie jJAnAdi kI hInatA - adhikatA hone para bhI tiryaJcAdika aura kevalI siddha bhagavAna ko samyaktvaguNa to samAna hI kahA hai|' (mokSamArga prakAzaka adhikAra 9 vA~, pRSTha 321-22 ) prazna 83 - bhagavAna kI divyadhvani kyA hai ? uttara - * divyadhvani pudgaladravya kI paryAya hai / terahaveM guNasthAnavartI zrI arihantadeva kI upadezAtmaka bhASA nikalatI hai, use divyadhvani kahate haiM / bhagavAna kA Atmadravya akhaNDa vItarAga bhAvarUpa va akhaNDa kevalajJAnarUpa pariNamita ho gayA hai, isalie yoga ke nimitta se jo divyadhvani khiratI hai, vaha bhI akhaNDa, arthAt nirakSara (anakSara) svarUpa hotI hai| bhagavAna kI divyadhvani' deva, manuSya, tiryaJca - sabhI jIva bhagavAna kI divyadhvani sambandhI vizeSa AdhAra nimna likhita haiM 1. jina kI dhuni hai OMkArarUpa, nirakSaramaya mahimA anuup| (paNDita dyAnatarAyakRta jayamAlA) 2. sarvArthasiddhi TIkA (adhyAya 5, sUtra 24 kI TIkA ) 3. tattvArtha
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA apanI apanI bhASA meM apane jJAna kI yogyatAnusAra samajhate haiN| una nirakSara dhvani ko OMkAra dhvani bhI kahate haiN| jaba taka vaha dhvani zrotAoM ke karNa pradeza taka na pahu~ce, taba taka vaha anakSara hI haiM aura jaba vaha zrotAoM ke karNoM meM prApta ho jAtI hai, taba akSararUpa hotI hai| (dekho, gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 227 kI TIkA) prazna 84 - sarvajJa bhagavAna ke kevalajJAna kA kyA viSaya hai ? uttara - 1. sarvadravyaparyAyeSu kevlsy| (mokSAzAstra, adhyAya - 1, sUtra 29) arthAt kevalajJAna kA viSaya sarva dravya (guNoMsahita) aura unakI sarva paryAyeM haiM - arthAt kevalajJAna eka sAtha sarva padArthoM ko aura unake sarva guNoM tathA paryAyoM ko jAnatA hai| 2. zrI kundakundAcArya kRta pravacanasAra gAthA 37 meM kahA hai - takkAligeva savve sadasabbhUdAM hi pajjayA taasiN| vaTTate te NANe visesado dvvjaadiinnN||37|| arthAta una (jIvAdi) dravya jAtiyoM kI samasta rAjavArtika TIkA (adhyAya 5, sUtra 24 kI TIkA)4.zlokavArtika TIkA 1 (adhyAya 5, sUtra 24 kI TIkA)5. artha prakAzikA (adhyAya 5, sUtra 24 kI TIkA)6. tattvArthasUtra pA~cavA~ adhyAya (aMgrejI TIkA) indaura se prkaashit| 7. tattvArthasAra, ajIva adhikAra, sUtra 63,8.niyamasAra, gAthA 108 kI ttiikaa| 9. carcA samAdhAna, pRSTha 26-27, 10. bRhad dravyasaMgraha gAthA 16 kI ttiikaa| 11. samavasaraNa pATha brahmacArI bhagavAnasAgarajI kRta, pRSTha 174, 12. paJcAstikAya, pRSTha 4 tathA 153 (jayasenAcArya kI TIkA), 13. banArasI vilAsa - jJAna baavnii| 14. vidvajjana bodhaka bhAga - 1, (pRSTha 156 se 159 tathA usameM likhita AdhAra), 15. bihArIdAsajI kRta jinendra stuti -'icchA binA bhavibhAgya teM, tuma dhvani su hoya nirkssrii|' 16. 'ekarUpa nirakSara upajata, ucarata neka prsngg|'(praaciin kavi)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA vidyamAna aura avidyamAna paryAyeM tAtkAlika (vartamAna ) paryAyoM kI bhA~ti viziSTatApUrvaka (apane-apane bhinna-bhinna svarUpa se) jJAna meM vartatI haiN| isa gAthA kI zrI amRtacandrAcArya kRta saMskRta TIkA meM kahA hai ki - '(jIvAdi) samasta dravya jAtiyoM kI paryAyoM kI utpatti kI maryAdA tInoM kAla kI maryAdA jitanI hone se (arthAt ve tInoM kAla meM utpanna huA karatI haiM, isalie) unakI (una samasta dravya jAtiyoM kI), kramapUrvaka tapatI huI svarUpa sampadAvAna, (eka ke bAda eka pragaTa honevAlI), vidyamAnapane aura avidyamAnapane ko prApta honevAlI (bhUtakAla tathA bhaviSya kAla kI) jo jitanI paryAyeM haiM, ve sabhI tAtkAlika (vartamAna kAlIna ) paryAyoM kI bhA~ti, atyanta mizrita hone para bhI, sarva paryAyoM ke viziSTa lakSaNa spaSTa jJAta ho, isa prakAra, eka kSaNa meM hI jJAna mahala meM sthiti ko prApta hotI haiN| isa gAthA kI saMskRta TIkA meM jayasenAcArya ne kahA hai ki - '...jJAna meM sarva dravyoM kI tInoM kAla kI paryAyeM eka sAtha jJAta hone para bhI, pratyeka paryAya kA viziSTa svarUpa, pradeza, kAla, AkArAdi vizeSatAe~ spaSTa jJAta hotI hai; saMkaravyatikara nahIM hote...' ___ 3. 'unako (kevalI bhagavAna ko) samasta dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA akramika grahaNa hone se samakSa saMvedana kI (pratyakSa jJAna kI AlambanabhUta samasta dravya-paryAyeM pratyakSa hI haiN|)' (zrI pravacanasAra gAthA 21 kI TIkA)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 93 4. jo (paryAyeM) adyApi utpanna nahIM huI hai, tathA jo utpanna hokara vilaya ko prApta ho gayI haiM, ve (paryAyeM) vAstava meM avidyamAna hone para bhI, jJAna ke prati niyata hone se (jJAna meM nizcit sthira-cipake hone se, jJAna meM sIdhe jJAta hone se) jJAna-pratyakSa vartate hue, patthara ke stambha meM aGkita bhUta aura bhaviSyakAlIna devoM kI (tIrthaGkaradevoM kI) bhA~ti apanA svarUpa akamparUpa se (jJAna ko) arpita karatI huI, (ve paryAyeM) vidyamAna hI haiN| (zrI pravacanasAra, gAthA 38 kI TIkA) 5. 'kSAyikajJAna vAstava meM (sacamaca) eka hI samaya meM sarvataH (sarva Atmapradeza se), tatkAla vartate hue athavA atIta, anAgata kAla meM vartate hue una samasta padArthoM ko jAnatA hai ki jinameM pRthakpa vartate hue svalakSaNoMrUpa lakSmI (dravya ke bhinnabhinna pravartamAna aise nija-nija lakSaNa. vaha dravyoM kI lakSmI) se Alokita aneka prakAroM ke kAraNa vaicitrya pragaTa huA hai... unheM jAnatA hai| kSAyikajJAna avazyameva sarvadA, sarvatra, sarvathA, sarva ko (dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa se jAnatA hai|)' (zrI pravacanasAra, gAthA 47 kI TIkA) 6. 'jo eka hI sAtha (yugapata) traikAlika tribhuvanastha (tInoM kAla aura tInoM loka ke) padArthoM ko nahIM jAnatA, use paryAyasahita eka dravya bhI jAnanA zakya nahIM hai|' (zrI pravacanasAra, gAthA 48 kI TIkA) 7. '...eka jJAyakabhAva kA sarva jJeyoM ko jAnane kA svabhAva hone se, kramazaH pravartita ananta bhUta-vartamAna-bhAvI vicitra paryAyasamUhavAle, agAdhasvabhAva aura gambhIra, aise samasta dravyamAtra
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA ko, mAnoM ki - ve dravya jJAyaka meM utkIrNa ho gaye hoM, citrita ho gaye hoM, bhItara ghusa gaye hoM, kIlita ho gaye hoM, samA gaye hoM, pratibimbita hue hoM isa prakAra - eka kSaNa meM hI jo (zuddha AtmA) pratyakSa karatA hai...' (zrI pravacanasAra, gAthA 200 kI TIkA) 8. 'ghAtikarma kA nAza hone para ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha, ananta vIrya yaha ananta catuSTaya pragaTa hote haiM / vahA~ ananta darzana-jJAna se to, chaha dravyoM se bharapUra jo yaha loka hai, usameM jIva anantAnta; pudgala unase bhI anantAnantagune haiM; aura dharma, adharma tathA AkAza yaha tIna dravya eka-eka haiM aura asaMkhya kAladravya haiM - usa sarva dravyoM kI bhata-bhaviSya-vartamAna kAla sambandhI ananta paryAyoM ko bhinna-bhinna eka samaya meM dekhate aura jAnate haiN| (aSTapAhur3a-bhAvapAhur3a, gAthA 150 kI paNDita jayacandajI kRta TIkA) 9. zrI paJcAstikAya kI zrI jayasenAcArya kRta saMskRta TIkA, gAthA 5 meM kahA hai ki - ___....NANANANaM ca Natthi kevaliNo kevalI bhagavAna ko jJAnAjJAna nahIM hotA, arthAt unheM kisI viSaya meM jJAna aura kisI meM ajJAna vartatA hai - aisA nahIM hotA, kintu sarvatra jJAna hI vartatA hai| 10. 'kevalI bhagavAna trikAlAvacchinna loka-aloka sambandhI sampUrNa guNa-paryAyoM meM samanvita ananta dravyoM ko jAnate haiN| aisA koI jJeya nahIM ho sakatA jo kevalI bhagavAna ke jJAna kA viSaya na ho... jaba mati aura zrutajJAna dvArA bhI yaha jIva
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 95 vartamAna ke uparAnta bhUta tathA bhaviSyat kAla kI bAtoM kA parijJAna karatA hai to kevalIbhagavAna, atIta (bhUtakAla ke), anAgata (bhaviSyakAla ke) aura vartamAna ke samasta padArthoM kA grahaNa kareM, yaha yuktiyukta hI hai|... yadi kevalI bhagavAna anantAnanta padArthoM ko kramapUrvaka jAnate to sampUrNa padArthoM kA sAkSAtkAra nahIM hotaa| ananta kAla vyatIta hone para bhI padArthoM kI ananta gaNanA ananta hI rahatI hai| AtmA kI asAdhAraNa nirmalatA hone ke kAraNa eka samaya meM hI sakala padArthoM kA grahaNa (jJAna) hotA hai| 'jaba jJAna eka samaya meM sampUrNa jagat yA vizva ke tattvoM kA bodha (jJAna) kara cukegA, taba vaha kAryahIna ho jAegA' - aisI AzaGkA bhI yukta nahIM hai, kyoMki kAladravya ke nimitta se tathA agurulaghu guNa ke kAraNa samasta vastuoM meM pratikSaNa pariNamana / parivartana hotA hai| jo kala bhaviSyat thA, vaha Aja vartamAna banakara phira atIta kA rUpa dhAraNa karatA hai; isa prakAra parivartana kA cakra sadaiva calate rahane ke kAraNa jJeya ke pariNamana anusAra jJAna meM bhI pariNamana hotA hai| jagat ke jitane padArtha haiM, utanI hI kevalajJAna kI zakti yA maryAdA nahIM hai| kevalajJAna ananta hai| yadi loka anantagunA bhI hotA to vaha kevalajJAna sindhu meM bindu tulya samA jAtA... ananta kevalajJAna dvArA ananta jIva tathA anta AkAzAdi kA grahaNa hone para bhI ve padArtha sAnta nahIM hote| ananta jJAna, ananta padArtha yA padArthoM ko anantarUpa se batalAtA hai; isa kAraNa jJeya aura jJAna kI anantatA abAdhita rahatI hai| (mahAbandha - mahAdhavalA, siddhAnta zAstra, prathama bhAga prakRti bandhAdhikAra, pRSTha - 27, hindI anuvAda se| dhavalA pustaka, 13, pRSTha 346 se 353)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 prakaraNa tIsarA T uparokta AdhAroM se nimnokta mantavya mithyA siddha hote haiM. (1) kevalI bhagavAna, bhUta aura vartamAna kAlavartI paryAyoM ko hI jAnate hai aura bhaviSyat paryAyoM ko ve hoM, taba jAnate haiN| (2) sarvajJa bhagavAna apekSita dharmoM ko nahIM jAnate / (3) kevalI bhagavAna, bhUta-bhaviSyat paryAyoM ko sAmAnyarUpa se jAnate haiM, kintu vizeSarUpa se nahIM jaante| (4) kevalI bhagavAna, bhaviSyat paryAyoM ko samagrarUpa se jAnate haiM, bhinna-bhinnarUpa se nahIM jAnate / (5) jJAna, mAtra jJAna ko hI jAnatA hai / (6) sarvajJa ke jJAna meM padArtha jhalakate haiM, kintu bhUtakAla tathA bhaviSyakAla kI paryAyeM spaSTarUpa se nahIM jhalakatIM / - ityAdi mantavya sarvajJa ko alpajJa mAnane samAna haiM / prazna 85 - zabda kyA hai ? kyA vaha AkAza kA guNa hai ? uttara - zabda, pudgaladravya kI skandharUpa paryAya hai, vaha AkAza kA guNa nahIM hai, kyoMki AkAza to sadaiva amUrtika hai aura zabda mUrtika hai| vaha kAnoM se TakarAtA hai, usakI AvAjarUpa dhvanirUpa garjanA hotI hai| - isa prakAra zabda, indriya dvArA jJAta hotA hai, isalie vaha pudgala hai / jagat meM bhASAvargaNA nAma ke pudgaloM kI jAti bharI par3I hai; ve apane kAla meM, apane kAraNa svayaM zabdarUpa pariNamita hote haiM / jisa samaya ve pudgala, zabdarUpa pariNamita hote haiM, usa samaya koI na koI jIva yA anya padArtha nimitta hotA hai, kintu vAstava meM bhASAvargaNA, jIva ke kAraNa pariNamita nahIM hotii| jaba bhASAvargaNA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA zabdarUpa pariNamita hotI hai, usa samaya jIva kI icchA athavA yoga ho to vaha nimittamAtra hai| prazna 86 - zabda ko AkAza kA guNa mAnA jAe to kyA doSa AyegA? uttara - zabda, mUrtika pudgaladravya kI paryAya hai aura AkAza amUrtika dravya hai, isalie vaha amUrta dravya kA guNa nahIM hai, kyoMki '...guNa-guNI ko abhinna pradezapanA hone ke kAraNa ve (guNaguNI) eka vedana dvArA vedya hone se amUrta dravya ko bhI zravaNendriya ke viSayabhUtapanA A jaayegaa|' (zrI pravacanasAra, gAthA 132 kI TIkA) 'naiyAyika, zabda ko AkAza kA guNa mAnate haiM, kintu vaha mAnyatA apramANa hai / guNa-guNI ke pradeza abhinna hote haiM, isalie jisa indriya se guNa jJAta ho, usI indriya se guNI bhI jJAta honA caahie| zabda, karNendriya se jJAta hote haiM, isalie AkAza bhI karNendriya dvArA jJAta honA cAhie kinta AkAza to kisI indriya dvArA jJAta nahIM hotA, isalie zabda, AkAzAdi amUrtika dravyoM kA guNa nahIM hai|' (zrI pravacanasAra, gAthA 132 kA phuTanoTa) prazna 87 - (1) jIbha dvArA zabda (vANI) bole jAte haiM ? (2) kyA ve jIva kI icchA se bole jAte haiM ? uttara - (1) nahIM, kyoMki jIbha AhAravargaNA meM se banatI hai aura zabda (vANI) kI racanA bhASAvargaNA meM se hotI hai| AhAravargaNA aura bhASAvargaNA ke bIca anyonyAbhAva hai; isalie jIbha dvArA vANI nahIM bolI jaatii| (2) nahIM; kyoMki jIva aura vANI ke bIca atyantAbhAva hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa tIsarA icchA ke binA bhI kevalajJAnI kI vANI khiratI hai; sazakta manuSya jisa samaya bolane kI icchA kare, usI samaya kabhI-kabhI bhASA nahIM bola sktaa| jise lakavA ho athavA jo totalA ho, vaha manuSya vyavasthitarUpa se bolane kI bahuta icchA karatA hai, phira bhI vyavasthita bhASA nahIM nikltii| jaba pudgala kI bhASArUpa pariNamita hone kI yogyatA ho, tabhI bhASA nikalatI hai aura tabhI icchAdi nimittabhUta hote haiN| prazna 88 - tIrthaGkara bhagavAna ko icchA nahIM hai, phira bhI yoga ke kAraNa vANI khiratI hai, vaha saca hai ? uttara - nahIM, kyoMki vahA~ bhI pudgala kI zakti kI yogyatA se vANIrUpa paryAya usake apane kAla meM hI hotI hai| vANI ho, taba yoga to nimittamAtra hai| jIva ke yoga guNa kI paryAya aura pudgala kI zakti meM atyanta abhAva hai| yadi yoga se vANI hotI ho to terahaveM guNasthAna meM unake nirantara yoga guNa kA kampana hai, isalie nirantara vANI honA cAhie, kintu aisA to hotA nahIM hai| __ aura mUkakevalI yogasahita haiM, tathApi unake vANI nahIM hotI; isalie vANI, jIva ke yoga ke AdhIna nahIM hai tathA icchA ke bhI AdhIna nahIM hai, parantu vaha svatantrarUpa se usake apane kAla meM, apane kAraNa apanI yogyatAnusAra pariNamita hotI hai| prazna 89 - karma bandha ke kAraNa kauna se haiM ? uttara - mithyAdarzanA'viratipramAdakaSAya yogA bndhhetvH|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA arthAt mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga - yaha pA~ca karmabandha ke kAraNa haiN| (mokSAzastra, adhyAya -8, sUtra - 1) prazna 90 - mithyAdarzana (mithyAtva) kise kahate haiM ? uttara - prayojanabhUta jIvAdi tattvoM ke viparIta zraddhAna ko tathA adeva (kudeva) ko deva mAnanA, atattva ko tattva mAnanA, adharma (kudharma) ko dharma mAnanA, ityAdi viparIta zraddhAna ko mithyAtva kahate haiN| (vaha zraddhA guNa kI viparIta paryAya hai|) prazna 91 - mithyAdarzana ke kitane prakAra haiM ? uttara - do prakAra haiM - 1. agRhIta mithyAtva aura 2. gRhIta mithyaatv| 1. agRhIta mithyAtva - jIva, paradravya kA kucha kara sakatA hai yA zubhavikalpa se AtmA ko lAbha hotA hai - aisI anAdikAlIna mAnyatA mithyAtva hai, aura vaha kisI ke sikhAne se nahIM huA hai, isalie agRhIta hai| 2. gRhIta mithyAtva - janma hone ke pazcAt paropadeza ke nimitta se jIva jo atattva zraddhA grahaNa karatA hai, use gRhItamithyAtva kahate haiN| [agRhIta] mithyAtva ko nisargaja mithyAtva aura gRhIta mithyAtva ko bAhya prApta mithyAtva bhI kahate haiN| jise gRhIta mithyAtva ho, use agRhIta mithyAtva to hogA hii| prazna 92 - gRhIta mithyAtva ke kitane bheda haiM ? uttara - pA~ca bheda haiM - (1) ekAnta mithyAtva, (2) viparIta
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 prakaraNa tIsarA mithyAtva, (3) saMzaya mithyAtva, (4) ajJAna mithyAtva aura (5) vinaya mithyaatv| 1. ekAnta mithyAtva - AtmA, paramANu Adi padArthoM kA svarUpa anekAntamaya (aneka dharmoMvAlA) hone para bhI unheM sarvadA eka hI dharmavAlA mAnanA, vaha ekAnta mithyAtva hai; jaise ki - AtmA ko sarvathA kSaNika athavA sarvathA nitya hI mAnanA; guNaguNI kA sarvadA bheda yA abheda mAnanA aadi| 2. viparIta mithyAtva - AtmA ke svarUpa ko anyathA mAnane kI ruci ko viparIta mithyAtva kahate haiM; jaise ki - (1) zarIra ko AtmA mAnanA (2) vastra-pAtrAdi sahita ko (sagrantha ko) nirgrantha guru maannaa| (3) strI kA zarIra hone para bhI use munidazA aura mokSa maannaa| (4) kevalI bhagavAna ko grAsAhAra (kavalAhAra), roga, upasarga, vastra, pAtra, pATAdi sahita tathA kramika upayoga maannaa| (5) puNya se arthAt zubharAga se tathA nimitta se dharma mAnanA aadi| 3. saMzaya mithyAtva - 'dharma kA svarUpa aisA hai athavA vaisA hai?' isa prakAra paraspara viruddha donoMrUpa zraddhAna ko saMzaya mithyAtva kahate haiM; jaise ki - AtmA apane kArya kA kartA hogA yA paravastu ke kArya kA kartA hotA hogA? nimitta aura vyavahAra ke avalambana se dharma hogA yA apane zuddhAtmA ke Alambana se? - ityAdi prakAra kA saMzaya rhnaa|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 4. ajJAna mithyAtva - jahA~ hita-ahita kA koI viveka na ho, athavA kisI prakAra kI parIkSA kiye binA dharma kI zraddhA karanA, vaha ajJAnI mithyAtva hai; jaise ki - pazu-vadha yA pApa meM dharma mAnanA / 5. vinaya mithyAtva samAna mAnanA, vaha vinaya mithyAtva hai / 101 samasta devoM samasta dharmamatoM ko (sarva prakAra ke bandha kA mUla kAraNa mithyAtva hai / sarva prathama vaha dUra hue binA avirati Adi bandha kAraNa bhI dUra nahIM hote, isalie sarva prathama gRhIta aura gRhIta mithyAtva ko dUra karanA caahie|) prazna 93 - avirati kise kahate haiM ? uttara- (1) (cAritra ke viSaya meM) nirvikAra svasaMvedana se viparIta avrata pariNAmasvarUpa vikAra ko avirati kahate haiM / (2) SaTkAya ke jIvoM kI (pA~ca sthAvara jIva aura eka trasa jIva kI) hiMsA ke tyAgarUpa bhAva na karanA tathA pA~ca indriyA~ aura mana ke viSayoM meM pravRtti karanA - aise bAraha prakAra kI avirati hai / prazna 94- pramAda kise kahate haiM ? uttara anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNIya aura pratyAkhyAnAvaraNIya (krodha, mAna, mAyA, lobha) ke udaya meM yukta hone se tathA saMjvalana aura nokaSAya ke tIvra udaya meM yukta hone se niraticAra cAritra ke pAlana meM nirutsAha tathA svarUpa kI asAvadhAnI ko pramAda kahate haiN| chaThaveM guNasthAna meM saMjvalana aura no kaSAya ke tIvra udaya meM yukta honerUpa pramAda hotA hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 prakaraNa tIsarA prazna 95 - pramAda ke kitane bheda haiM ? uttara - pandraha bheda haiM - cAra vikathA (strIkathA, rASTrakathA, bhojanakathA aura rAjakathA), cAra kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha), pA~ca indriyoM ke viSaya, eka nidrA aura eka praNaya (sneh)| prazna 96 - kaSAya kise kahate haiM ? uttara - mithyAtva tathA krodha, mAna, mAyA, lobharUpa AtmA kI azuddhapariNati ko kaSAya kahate haiM ? kaSAya ke 25 prakAra haiM - 4 anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha, 4 apratyAkhyAnAvaraNIya krodhAdi, 4 pratyAkhyAnAvaraNIya krodhAdi, 4 saMjvalana krodhAdi; isa prakAra 16 kaSAya aura 9 nokaSAya - (hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napuMsakavedarUpa AtmA kI azuddha pariNati ko nokaSAya kahate haiN|) pramAda aura kaSAya meM sAmAnya vizeSa kA antara hai| sAtaveM se dasaveM guNasthAna taka usa-usa sthAnayogya kaSAya hai| prazna 97 - yoga kise kahate haiM ? uttara - mana, vacana, kAya ke Alambana se AtmA ke pradezoM kA parispandana honA, use yoga kahate haiN| ___ (yoga guNa kI azuddhaparyAya meM kampanapane ko dravyayoga aura karma-nokarma ke grahaNa meM nimittarUpa yogyatA ko bhAvayoga kahate haiN|) yoga ke pandraha bheda haiM -
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA cAra manoyoga satya manoyoga, asatya manoyoga, ubhaya manoyoga aura anubhaya manoyoga; sAta kAya yoga - audArika, audArika mizra, vaikriyika, rvakriyika mizra, AhAraka, AhAraka mizra aura kArmaNa; cAra vacanayoga satya vacanayoga, asatya vacanayoga, ubhaya vacanayoga aura anubhaya vacanayoga) -- prazna 99 103 - catuSTaya prazna 98 - svacatuSTaya aura paracatuSTaya kA kyA artha ? uttara - svacatuSTaya arthAt apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva; paracatuSTaya arthAta apane se bhinna aise para padArthoM ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva | - AtmA ke svacatuSTaya samajhAiye | uttara- (1) svadravya - apane jJAnAdi guNoM aura paryAyoM se abhinna, vaha svadravya hai / (2) svakSetra - lokapramANa apane asaMkhya pradeza haiM, vaha AtmA kA svakSetra hai / (3) svakAla - nitya svabhAva ko chor3e binA nirantara kramabaddha apane-apane avasara meM nayI-nayI paryAyoM kA jo utpAda hotA rahatA hai, usa nija pariNAma kA nAma svakAla hai / (4) svabhAva - dravya ke Azraya meM rahanevAle trikAlI zaktirUpa jo ananta guNa haiM, vaha svabhAva hai / prazna 100 - pudgala paramANu ke svatuSTaya samajhAo / uttara- (1) dravya - apane sparza, rasa, gandha, varNa, astitva
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 prakaraNa tIsarA Adi ananta guNoM tathA apanI sarva paryAyoMrUpa akhaNDa vastu, vaha pudgala kA svadravya hai| (2) kSetra - pudgala paramANu kA eka pradeza, vaha usakA svakSetra hai| (3) kAla - nitya svabhAva ko na chor3akara nirantara kramabaddha apane-apane avasara meM nayI-nayI paryAyoM kA jo utpAda hotA rahatA hai - isa pudgala ke nija pariNAma kA nAma svakAla hai| (4) bhAva - pudgaladravya ke Azraya meM rahanevAle jo sparzAdi ananta guNa haiM, vaha usakA svabhAva hai| prazna 101 - kSetra kI apekSA se dravya-guNa-paryAya kI tulanA kro| uttara - tInoM kA kSetra samAna arthAt eka hai| prazna 102 - kAla kI apekSA se dravya-guNa-paryAya kI tulanA kro| uttara - dravya aura guNa trikAla tathA paryAya eka samaya paryanta kI hai| prazna 103 - dravya aura paryAya meM bheda-abheda smjhaao| uttara - saMkhyA se dravya eka aura usakI paryAyeM ananta; kAla se dravya trikAla aura paryAya eka samaya kI; bhAva se bheda, kyoMki dravya aura paryAya kA svarUpa bhinna-bhinna haiM / kSetra donoM kA samAna arthAt eka hai|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prakaraNa cauthA cAra abhAva adhikAra prazna 1 abhAva kise kahate haiM ? uttara - eka padArtha kA dUsare padArtha meM astitva na hone ko abhAva kahate haiM / prazna 2 - abhAva ke kitane bheda haiM ? uttara - 105 - cAra bheda haiM- (1) prAgabhAva, (2) pradhvaMsAbhAva, (3) anyonyAbhAva, (4) atyntaabhaav| prazna 3 - prAgabhAva kise kahate haiM ? uttara - vartamAna paryAya kA pUrva paryAya meM abhAva, use prAgabhAva kahate haiM / prazna 4 - pradhvaMsAbhAva kise kahate haiM ? uttara - eka dravya kI vartamAna paryAya kA usI dravya kI AgAmI (bhaviSya kI) paryAya meM abhAva, use prAdhvaMsAbhAva kahate haiN|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 prakaraNa cauthA (prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva - donoM eka hI dravya kI paryAyoM ko lAgU hote haiM / ) prazna 5 - zrutajJAna (vartamAna meM ) hai; usameM prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva batalAo ? uttara - zrutajJAna kA matijJAna meM prAgabhAva hai aura zrutajJAna kA kevalajJAna meM pradhvaMsAbhAva hai / prazna 6 - dahI ko vartamAna paryAyarUpa meM lekara usakA prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva samajhao / uttara - dahI kI pUrva paryAya dUdha thI, usameM dahI kA abhAva thA, isalie usakA prAgabhAva hai; aura maTThA dahI kI bhaviSya kI paryAya hai, usameM dahI kA abhAva hai, isalie usakA pradhvaMsAbhAva hai| prazna 7 anyonyAbhAva kise kahate haiM ? 1 uttara eka pudgaladravya kI vartamAna paryAya kA dUsare pudgaladravya kI vartamAna paryAya meM jo abhAva, use anyonyAbhAva kahate haiM / -- prazna 8- dUdha, dahI aura maTThA - yaha tIna vartamAna vastue~ haiM; unameM kitane aura kauna-kauna se abhAva haiM ? uttara - tInoM pudgaladravya kI vartamAna paryAyeM haiM, isalie unameM eka hI anyonyAbhAva hai| prazna 9 - chappara ko dIvAra kA AdhAra hai aura naliyoM ko chappara kA AdhAra hai - yaha ThIka hai ? uttara - nahIM, kyoMki unameM anyonyAbhAva hai / pratyeka kI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 107 bhinna-bhinna sattA hone ke kAraNa sabhI apane-apane kSetra ke AdhAra se haiM; eka paramANu kI paryAya anya kisI dravya para AdhArita nahIM hai| prazna 10 - taijasa aura kArmaNa zarIra ke bIca kauna-sA abhAva hai? uttara - anyonyAbhAva, kyoMki donoM pudgaladravya kI vartamAna paryAyeM haiN| prazna 11 - atyantAbhAva kise kahate haiM ? uttara - eka dravya kA dUsare dravya meM (trikAla) abhAva ho, use atyantAbhAva kahate haiN| prazna 12 - kumhAra aura ghar3e meM tathA pustaka aura jIva meM kauna-sA abhAva hai? uttara - (1) kumhAra (jIva) aura ghar3e ke bIca atyantAbhAva; (2) pustaka aura jIva ke bIca atyantAbhAva hai, kyoMki - pratyeka meM donoM bhinna-bhinna jAti ke dravya haiN| prazna 13 - jIva ne siddha paramAtmadazA pragaTa kI, usameM prAgabhAva btlaao| uttara - siddhadazA kA saMsAradazA meM abhAva, vaha prAgabhAva hai| prazna 14 - cAra abhAvoM meM dravyasUcaka aura paryAyasUcaka abhAva kauna-se haiM? uttara - atyantAbhAva dravyasUcaka hai aura zeSa tIna - prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva aura anyonyAbhAva - paryAya sUcaka haiM ?
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 prakaraNa cauthA prazna 15 - cAroM abhAva kisa dravya meM lAgU hote haiM? uttara - pudgaladravya meN| prazna 16 - prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva kitane dravyoM meM lAgU hotA hai? uttara - chahoM dravyoM ko apanI-apanI paryAyoM meN| prazna 17 - anyonyAbhAva kitane dravyoM meM lAgU hotA hai ? uttara - paraspara pudgaladravyoM kI vartamAna paryAya meM hii| prazna 18 - atyAntAbhAva kitane dravyoM meM lAgU hotA hai? uttara - chahoM dravyoM meN| prazna 19 - ina cAra abhAvoM kA na mAnA jAe to kyA doSa AegA? uttara - (1) prAgabhAva na mAnane se kArya anAdi siddha hogaa| (2) pradhvaMsAbhAva na mAne to kArya ananta kAla rhegaa| __ (3) anyonyAbhAva na mAnane se eka pudgaladravya kI vartamAna paryAya kA dUsare se pudgaladravya kI vartamAna paryAya meM abhAva hai, vaha nahIM rhegaa| (4) atyantAbhAva na mAnane se pratyeka padArtha kI bhinnatA nahIM rhegii| jagat ke sarva dravya ekarUpa ho jaaeNge| prazna 20 - ina cAra prakAra ke abhAvoM ko samajhane se dharma sambandhI kyA lAbha hogA? uttara - (1) prAgabhAva se aisA samajhanA cAhie ki - anAdi kAla se yaha jIva, ajJAna-mithyAtva aura rAgAdi doSa naye-naye
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA karatA A rahA hai; usane dharma kabhI nahIM kiyA, tathApi vartamAna meM naye puruSArtha se dharma kara sakatA hai, kyoMki vartamAna paryAya kA pUrva paryAya meM abhAva vartatA hai / 109 (2) pradhvaMsAbhAva se aisA samajhanA cAhie ki vartamAna avasthA meM dharma nahIM kiyA hai, phira bhI jIva navIna puruSArtha se adharmadazA kA turanta hI vyaya (abhAva) karake apane meM satya dharma pragaTa kara sakatA hai| (3) anyonyAbhAva se aisA samajhanA cAhie ki eka pudgaladravya kI vartamAna paryAya dUsare pudgaladravya kI vartamAna paryAya kA (paraspara abhAva ke kAraNa) kucha nahIM kara sakatI; arthAt eka-dUsare ko asara, sahAya, madada, prabhAva, preraNAdi kucha nahIM kara skte| jaba sajAtiyoM meM bhI para kA kucha nahIM kara sakate, to ve (pudgala) jIva kA kyA kara sakeMge ? (4) atyantAbhAva aisA samajhanA cAhie ki pratyeka dravya meM dUsare dravya kA trikAla abhAva hai, isalie eka dravya anya dravya kI paryAya kA kucha nahIM kara sakatA, arthAt madada, sahAyatA, asara, prabhAva, preraNAdi kucha nahIM kara sakate / zAstroM meM anya kA karane-karAne Adi kA jo bhI kathana hai vaha 'ghI kI ghar3e' kI bhA~ti mAtra vyavahAra kA jJAna karAtA hai| vaha satyArtha svarUpa nahIM hai - aisA samajhanA caahie| prazna 21 - 'jJAnakriyAbhyAmmokSaH ' - isa sUtra kA artha: - 4 'AtmA kA jJAna aura zarIra kI kriyA- ina donoM se mokSa hotA hai' - aisA kahanevAlA kisa abhAva ko nahIM mAnatA ?
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 prakaraNa cauthA uttara - atyantAbhAva ko, kyoMki paraspara atyantAbhAva ke kAraNa koI AtmA, zarIra kI kriyA nahIM kara sakatA; mAtra parapadArtha sambandhI ahaGkAravAlI mAnyatA karatA hai| zarIra kI kriyA se AtmA ko lAbha hotA hai - aisI mAnyatAvAle ko jIva-ajIva tattva kA ajJAna vartatA hai| prazna 22 - nimnokta jor3oM meM kauna-sA abhAva hai ? (1) icchA aura bhASA, (2) cazmA aura jJAna, (3) zarIra aura vastra, (4) zarIra aura jiiv| uttara - (1) icchA aura bhASA ke bIca atyantAbhAva hai, kyoMki icchA, jIva ke cAritra guNa kI vikArI paryAya hai, aura bhASA, pudgala kI bhASAvargaNA kI paryAya hai| (2) cazmA aura jJAna ke bIca atyantAbhAva hai, kyoMki cazmA, pudgala skandha hai aura jJAna, jIva ke jJAna guNa kI paryAya hai| (3) zarIra aura vastra ke bIca anyonyAbhAva hai, kyoMki zarIra, pudgala piNDa hai aura vastra bhI pudgala skandha haiN| (4) zarIra aura jIva ke bIca anyantAbhAva hai, kyoMki donoM bhinna dravya haiN| prazna 23 - kumhAra ne cAka aura daNDa dvArA ghar3A banAyA - aisA nizcaya se mAnanevAle ne kisa abhAva kI bhUla kI aura usameM kyA doSa huA? uttara - ghar3e kA cAka aura daNDa meM anyonyAbhAva hai tathA kumhAra aura ghar3e ke bIca atyantAbhAva hai| vaha ina donoM abhAvoM
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 111 ko bhUla jAtA hai, isalie do dravyoM meM ekatAbuddhirUpa mithyAtva hotA hai| prazna 24 - vartamAna meM samyagdarzana pragaTa huA, usameM jo abhAva lAgU ho, vaha samajhao? uttara - samyagdarzana paryAya kA mithyAdarzana paryAya meM prAgabhAva, aura tatpazcAt zraddhA guNa meM se nayI-nayI paryAyeM ho, unameM vartamAna samyagdarzana paryAya kA abhAva, vaha prAdhvaMsAbhAva hai| (zarIra, dravyakarma, deva, guru, zAstrAdi sarva parapadArthoM meM usa samyagdarzana paryAya kA atyAntAbhAva hai, arthAt zarIra, dravyakarmAdi se samyagdarzana paryAya kI utpatti nahIM hai|) prazna 25 - ghAtikarma ke (jJAnAvaraNa karma ke) nAza se kevalajJAna hotA hai - yaha mAnyatA ThIka hai? uttara - nahIM, kyoMki karma aura jJAna ke bIca atyantAbhAva hai| jIva jaba zuddhopayoga dvArA kevalajJAna dazA pragaTa kare, taba ghAti dravyakarma kA svayaM Atyantika kSaya hotA hai| ghAtikarma (jJAnAvaraNa karma ke) kSaya se kevalajJAna hotA hai - yaha to nimitta kA jJAna karAne ke lie vyavahAranaya kA kathana hai| prazna 26 - AtmA para kA kArya kara sakatA hai - aisA mAnanevAle ne kauna-sA abhAva athavA kauna-sA guNa nahIM mAnA? uttara - atyantAbhAva aura agurulaghutva guNa ko nahIM maanaa| prazna 27 - karmodaya se jIva ko mithyAtva aura rAgAdi hote haiM - aisA sacamuca mAnanevAlA kisa abhAva ko tathA kisa guNa ko bhUlatA hai ? aura usakA kAraNa kyA?
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 prakaraNa cauthA uttara - vaha atyantAbhAva aura agurulaghutva guNa ko bhUlatA hai, kyoMki eka dravya kA (karma kA) dUsare dravya meM (jIva ke mithyAtvAdi bhAvoM meM ) atyantAbhAva hone se karmodaya ke kAraNa jIva meM koI vikAra nahIM ho sktaa| karmodaya se jIva ko vikAra hone kA kathana Aye, vahA~ samajhanA cAhie ki- 'aisA nahIM hai, kintu nimitta kA jJAna karAne ke lie vaha vyavahAra kA kathana hai'; nimitta se upAdAna kA kArya hotA hai - aisA jJAna karAne ke lie vaha kathana nahIM hai| prazna 28 - karma ke udaya, upazama, kSayopazama aura kSaya se jIva meM sacamuca (nizcaya se) audAyika aupazamikAdi bhAva hote haiM - aisA mAnanevAlA kisa abhAva ko tathA kisa guNa ko bhUlatA hai ? uttara - vaha atyantAbhAva aura agurulaghutva guNa 'bhUlatA (vizeSa spaSTIkaraNa ke lie pUrva prazna kA uttara dekheM) hai| prazna 29 - zarIra kI kriyA se ( vrata, upavAsa, pUjadi meM honevAlI zarIra kI kriyA se) mokSamArga kI sAdhanA hotI hai aisA mAnanevAlA kisa abhAva ko bhUlatA hai ? - uttara - zarIra kI kriyA, pudgaladravya kI paryAya hai aura mokSamArga, jIvadravya kI paryAya hai, una donoM ke bIca atyantAbhAva hai, use vaha bhUlatA hai| mokSamArga svadravyAzrita zuddhaparyAya hai, isalie svadravya ke AzrayarUpa ekAgratA se hI mokSamArga kI sAdhanA ho sakatI hai / jahA~ vItarAgabhAvarUpa saccA mokSamArga ho vahA~ bAhya - nagna nirgranthadazA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 113 tathA mahAvratAdi aTThAIsa mUlaguNoM ke jo vikalpa usa bhUmikA meM sahacararUpa se hote haiM, ve nimitta kahalAte haiN| prazna : 30 - nimitta se vAstava meM naimittika (kArya) hotA hai - aisA mAnanevAlA kisa abhAva ko bhUlatA hai ? uttara - (1) kisI bhI eka jIva ke nimitta se vAstava meM dUsare jIva kA kArya honA mAne athavA jIva ke nimitta se pudgala kA (zarIrAdika kA) kArya honA mAne, vaha atyantAbhAva ko bhUlatA hai| (2) eka pudgala athavA aneka pudgaloM kI paryAyoM ke nimitta se vAstava meM dUsare pudgaloM kI paryAyeM hotI haiM - aisA jo mAnatA hai, vaha anyonyAbhAva ko bhUlatA hai| prazna 31 - AtmA kA jJAna, vaha nizcaya aura zarIra kI kriyA karanA, vaha vyavahAra - aisA mAnanevAlA (1) kisa abhAva ko tathA kisa guNa ko bhUlatA hai? (2) vaha sAta tattvoM meM kisa bheda ko nahIM mAnatA? uttara - (1) vaha atyantAbhAva aura agurulaghutva guNa ko bhUlatA hai| (2) zarIra, pudgalaparamANu dravya kI avasthA hone se usakI kriyA (avasthA) jIva kara sakatA hai - aisA mAnanevalA sAta tattvoM meM se jIva aura ajIvatattva kI bhinnatA ko nahIM smjhtaa| prazna 32 - jIva, paradravya-kSetra-kAla-bhAva ko anukUla athavA pratikUla mAnatA hai to vaha kisa abhAva ko bhUlatA hai? uttara - vaha atyantAbhAva ko bhUlatA hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 prakaraNa cauthA prazna 33 - isase vAstava meM samajheM kyA ? uttara - koI bhI paradravya-kSetra - kAla- bhAva kisI jIva ke lie anukUla yA pratikUla haiM hI nahIM, ve to mAtra jJeya hI haiN| vAstava meM ajJAna, rAga-dveSarUpa malinabhAva jIva ko apane lie pratikUla haiM aura nizcayasamyagdarzana, jJAna aura vItarAgabhAva hI apane lie anukUla haiN|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa pA~cavA~ chaha kAraka adhikAra * prazna kAraka kise kahate haiM ? uttara - kArya kI utpAdaka sAmagrI ko kAraka kahate haiM / prazna 1 - kartA kise kahate haiM ? - uttara - jo svatantratA se, arthAt svAdhInatApUrvaka apane pariNAma ko kare, vaha kartA hai| [ pratyeka dravya apane meM svatantra vyApaka hone se apane hI pariNAma kA svatantrarUpa se kartA hai / ] prazna 2 - karma (kArya) kise kahate haiM ? uttara - kartA jisa pariNAma ko prApta karatA hai, vaha pariNAma usakA karma hai| prazna 3 karaNa kise kahate haiM ? uttara - usa pariNAma ke sAdhakatama, arthAt utkRSTa sAdhana ko karaNa kahate haiN| - yaha prazna mUla meM nahIM hai| - sampAdaka
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 prakaraNa pA~cavA~ prazna 4 - sampradAna kise kahate haiM ? uttara - karma, arthAt pariNAma-kArya jise diyA jAe athavA jisake lie kiyA jAe, use sampradAna kahate haiN| prazna 5 - apAdAna kise kahate haiM? uttara - jisameM se karma kiyA jAe, usa dhruva vastu ko apAdAna kahate haiN| prazna 6 - adhikaraNa kise kahate haiM ? uttara - jisameM athavA jisake AdhAra se karma / kArya kiyA jAe, use adhikaraNa kahate haiN| _[sarva dravyoM kI pratyeka paryAya meM yaha chaha kAraka eka sAtha vartate haiM, isalie AtmA aura pudgala, zuddhadazA meM yA azuddhadazA meM svayaM chahoM kArakarUpa pariNamana karate haiM aura dUsare kArakoM kI arthAt nimitta kAraNoM kI apekSA nahIM rkhte|] (-dekho, paJcAstikAya, gAthA 62 saMskRta TIkA) ...nizcaya se para ke sAtha AtmA kA kArakapane kA sambandha nahIM hai, ki jisase zuddhAtmasvabhAva kI prApti ke lie sAmagrI (bAhya sAdhana) khojane kI vyagratA se jIva (vyartha hI) paratantra hote haiN| (-zrI pravacanasAra, gAthA 16 kI TIkA) prazna 7 - kAraka kitane prakAra ke haiM ? uttara - yaha chaha kAraka vyavahAra aura nizcaya - aise do prakAra ke haiM / jahA~ para ke nimitta se kArya kI siddhi kahI jAe, vahA~ vyavahAra-kAraka haiM aura jahA~ apane hI upAdAnakAraNa se
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 117 kArya kI siddhi kahI jAe vahA~ nizcaya-kAraka haiN| (- zrI pravacanasAra, gAthA 16 bhAvArtha) prazna 8 - vyavahAra-kAraka ko dRSTAnta dekara smjhaaiye| uttara - kumhAra kartA hai; ghar3A karma hai; daNDa; cakra; DorI Adi karaNa haiM; jala bharatevAle ke lie kumhAra ghar3A banAtA hai, isalie jala bharanevAlA sampradAna hai; Tokare meM se miTTI lekara ghar3A banAtA hai, isalie TokarA apAdAna hai; dharatI ke AdhAra se ghar3A banAtA hai, isalie dharatI adhikaraNa hai| isameM sabhI kAraka bhinna-bhinna haiM / anya kartA hai, anya karma hai, anya karaNa hai, anya sampradAna hai, anya apAdAna aura anya adhikaraNa hai| ___ paramArthataH koI dravya kisI kA kartA-hartA nahIM ho sakatA; isalie yaha vyavahAra chaha kAraka asatya haiM; ve mAtra upacarita-asadbhUta-vyavahAranaya se kahe jAte haiN| nizcaya se kisI dravya ko anya dravya ke sAtha kArakapane kA sambandha hai hI nhiiN| (- zrI pravacanasAra, gAthA 16 bhAvArtha) prazna 9 - nizcaya-kAraka ko dRSTAnta dekara smjhaaiye| uttara - miTTI svatantrarUpa se ghar3ArUpa kArya ko pahu~catI hai - prApta karatI hai, isalie miTTI kartA aura ghar3A karma hai; athavA ghar3A miTTI abhinna hone ke kAraNa miTTI svayaM hI karma hai; apane pariNamanasvabhAva dvArA miTTI ne ghar3A banAyA, isalie miTTI svayaM hI karaNa hai; miTTI ne ghar3ArUpa karma apane ko hI diyA, isalie vaha svayaM hI sampradAna hai| miTTI ne apane meM se hI piNDarUpa avasthA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 prakaraNa pA~cavA~ naSTa karake ghar3ArUpa karma kiyA aura svayaM dhruva rahI; isalie svayaM hI apAdAna hai; miTTI ne apane hI AdhAra se ghar3A banAyA, isalie svayaM hI adhikaraNa hai| isa prakAra nizcaya se chahoM kAraka eka hI dravya meM haiN| paramArthataH eka dravya dUsare ko sahAyaka nahIM ho sakatA, isalie aura dravya svayaM hI apane ko, apane dvArA, apane lie, apane meM se, apane meM karatA hai; isalie yaha nizcaya chaha kAraka hI parama satya haiN| uparokta rIti se dravya svayaM hI apanI ananta zaktirUpa sampadA se paripUrNa hone ke kAraNa svayaM hI chaha kArakarUpa hokara apanA kArya utpanna karane meM samartha hai; use bAhya sAmagrI koI sahAyatA nahIM kara sakatI... (- zrI pravacanasAra gAthA, 16 bhAvArtha) prazna 10 - AtmA prajJA dvArA bhedajJAna karatA hai, usameM kauna se kAraka haiM? uttara - AtmA kartA hai; prajJA karaNa hai; aura bhedajJAna karma hai; - isa prakAra tIna kAraka haiN| prazna 11 - eka samaya meM kitane kAraka hote haiM ? uttara - prati samaya chahoM kAraka hote haiN| prazna 12 - yaha chaha kAraka kyA haiM? dravya haiM; guNa haiM yA paryAya? uttara - yaha chaha kAraka dravya meM rahanevAle sAmAnya aura anujIvI guNa haiN| prati samaya unakI chaha paryAyeM nayI-nayI hotI rahatI haiN|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 119 prazna 13 - AtmA meM se hI, AtmA dvArA hI zuddhatA pragaTa hotI hai; usameM kitane kAraka haiM ? uttara - AtmA meM se apAdAna; AtmA dvArA karaNa; aura zuddhatA pragaTa hotI hai, vaha karma hai; - isa prakAra tIna kAraka haiN| prazna 14 - eka dravya kA paryAyarUpI kArya vAstava meM dUsaroM ke dvArA ho sakatA hai, dUsaroM ke AdhAra se ho sakatA hai - aisA mAnane meM kitane kArakoM kI bhUla hai? uttara - sabhI kArakoM kI bhUla hai, kyoMki jisane eka bhI kAraka ko svatantra na mAnakara parAdhIna mAnA, usane chahoM kAraka yathArtha nahIM maane| prazna 15 - AtmA, kevalajJAna prApta karatA hai, usameM chahoM kAraka kisa prakAra lAgU hote haiM ? uttara - ...kevalajJAna prApta karane kI icchA rakhanevAle AtmA ko bAhya sAmagrI kI apekSA rakhakara paratantra honA nirarthaka hai| zuddhopayoga meM lIna AtmA svayaM hI chaha kArakarUpa hokara kevalajJAna prApta karatA hai / vaha AtmA svayaM hI ananta zaktivAn jJAyakasvabhAva dvArA svatantra hone se svayaM hI kartA hai; svayaM ananta zaktivAna kevalajJAna ko prApta karatA hai, isalie kevalajJAna karma hai, athavA kevalajJAna se svayaM abhinna hone ke kAraNa AtmA svayaM hI karma hai; apane ananta zaktivAna pariNamana-svabhAvarUpa utkRSTa sAdhana dvArA kevalajJAna karatA hai, isalie AtmA svayaM hI karaNa hai; svayaM ko hI kevalajJAna detA hai, isalie Atma svayaM hI sampradAna hai; apane meM se mati-zrutAdi apUrNa jJAna dUra karake
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 prakaraNa pA~cavA~ kevalajJAna karatA hai, isalie aura svayaM hI sahaja jJAnasvabhAva dvArA dhruva rahatA hai, isalie svayaM hI apAdAna hai; apane meM hI, arthAt apane hI AdhAra se kevalajJAna karatA hai, isalie svayaM hI adhikaraNa hai| ___ isa prakAra svayaM chaha kArakarUpa hone se vaha svayaMbhU' kahalAtA hai... (- zrI pravacanasAra, gAthA 16 bhAvArtha) prazna 16 - kyA vyApya-vyApakabhAva ke binA kartA-karma kI sthiti ho sakatI hai? uttara - nahIM; vyApya-vyApakabhAva ke sambhava binA kartAkarma kI sthiti nahIM ho hI sktii| vyApyavyApakabhAvasaMbhavamRte kA kartRkarmasthitiH? arthaH - vyApya-vyApakabhAva ke sambhava binA kartA-karma kI sthiti kaisI? (- zrI samayasAra gAthA 75, kalaza 49) prazna 17 - vyApya-vyApakabhAva kA kyA artha hai ? uttara - 'jo sarva avasthAoM meM vyApe, vaha to vyApaka hai aura koI eka avasthA vizeSa, vaha (usa vyApaka kA) vyApya hai; isa prakAra dravya to vyApaka hai aura paryAya vyApya hai; dravya-paryAya abhedarUpa hI haiM... aisA hone se dravya, paryAya meM vyApta hotA hai aura paryAya, dravya dvArA vyApta ho jAtI hai| aisA vyApya-vyApakapanA tatsvarUpa meM hI arthAt abhinna sattAvAn padArtha meM hI hotA hai, atatsvarUpa meM arthAt jinakI sattA-sattva bhinna-bhinna hai - aise padArthoM meM nahIM hotaa| jahA~ vyApya-vyApakabhAva ho, vahIM kartA-karmabhAva hotA hai;
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 121 vyApya-vyApakabhAva ke binA kartA-karmabhAva nahIM hotaa| jo aisA jAnatA hai, vaha pudgala aura AtmA meM kartA-karmabhAva nahIM hai - aisA jAnatA hai; aisA jAnane se vaha jJAnI hotA hai; kartA-karmabhAva rahita hotA hai aura jJAtA-dRSTA arthAt jagat kA sAkSIbhUta hotA hai| (- zrI samayasAra, kalaza 49 bhAvArtha) vyApya-vyApakabhAva yA kartA-karmabhAva eka hI padArtha meM lAgU hote haiM, bhinna-bhinna padArthoM meM ve lAgU nahIM ho skte| vAstava meM koI dUsaroM kA bhalA-barA kara sakatA hai: karma jIva ko saMsAra meM paribhramaNa karAte haiM - ityAdi mAnanA, vaha ajJAna hai| nimitta ke binA kArya nahIM hotA, nimitta pAkara kArya hotA hai - yaha kathana vyavahAranaya ke haiN| aise kathanoM ko nizcaya kA kathana mAnanA bhI ajJAnatA hai| prazna 18 - jIva ke vikArI pariNAma aura pudgala ke vikArI pariNAma (karma) ko paraspara kartAkarmapanA hai? uttara - nahIM; kyoMki - (1) jIva, karma ke guNoM ko nahIM karatA, aura karma, jIva ke guNoM ko nahIM karatA parantu paraspara nimitta se donoM ke pariNAma jaano| isa kAraNa AtmA apane hI bhAva se kartA hai, parantu pudgalakarma dvArA kiye gaye sarva bhAvoM kA kartA nahIM hai| (- zrI samayasAra, gAthA 80-81-82) (2) ...jisa prakAra miTTI dvArA ghar3A kiyA jAtA hai; usI prakAra apane bhAva dvArA apanA bhAva kiyA jAtA hai, isalie jIva apane bhAvoM kA kartA kadAcit hai, kintu jisa prakAra miTTI dvArA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 prakaraNa pA~cavA~ vastra nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra apane bhAva dvArA parabhAva kiyA jAnA azakya hone se (jIva), pudgala bhAvoM kA kartA to kadApi nahIM hai - yaha nizcaya hai / (- zrI samayasAra, gAthA 80 se 82 kI TIkA) (3) ...saMsAra aura ni:saMsAra avasthAoM ko pudgalakarma ke vipAka kA sambhava aura asambhava nimitta hone para bhI, pudgalakarma aura jIva ko vyApyavyApakabhAva kA abhAva hone se kartAkarmapane kI asiddhi hone se, jIva hI svayaM antarvyApaka hokara saMsAra athavA niHsaMsAra avasthA meM Adi-madhya-anta meM vyApta hokara saMsAra athavA niHsaMsAra- aise apane ko karatA huA, apane eka ko hI karatA huA pratibhAsita ho parantu anya ko karatA huA pratibhAsita na ho.... ( - zrI samayasAra, gAthA 83 kI TIkA) - (4) AtmA apane hI pariNAma ko karatA huA pratibhAsita ho; pudgala ke pariNAma ko karatA to kabhI pratibhAsita na ho / AtmA aura pudgala - donoM kI kriyA eka AtmA hI karatA hai| aisA mAnanevAle mithyAdRSTi haiN| jar3a-cetana kI eka kriyA ho to sarva dravya badala jAne se sarva kA lopa ho jAe - yaha mahAna doSa utpanna hogaa| (- zrI samayasAra, gAthA 83 kA bhAvArtha ) (5) ...isalie jIva ke pariNAma ko, apane pariNAma ko aura apane pariNAma ke phala ko na jAnanevAlA - aisA pudgaladravya ... paradravya pariNAmasvarUpa se karma ko nahIM karatA, isalie usa pudgaladravya ko jIva ke sAtha kartA-karmabhAva nahIM hai| (- zrI samayasAra, gAthA 79 kI TIkA) (6) ... koI dravya kisI anya dravya kA kartA hai hI nahIM;
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 123 kintu sarva dravya apane-apane svabhAvarUpa pariNamita hote haiM / mAtra yaha jIva vyartha hI kaSAyabhAva karake vyAkula hotA hai aura kadAcit apanI icchAnusAra hI padArtha pariNamita ho, to bhI vaha apane pariNamita karane se pariNamita nahIM huA hai, kintu jisa prakAra bAlaka calatI huI gAr3I ko dhakelakara aisA mAnatA hai ki 'isa gAr3I ko maiM calA rahA hU~' - isI prakAra vaha asatya mAnatA hai| (- zrI mokSamArgaprakAzaka, adhikAra 4, pRSTha 92) isase siddha hotA hai ki jIva ke bhAva kA pariNamana aura paudgalika karma kA pariNamana eka-dUsare se nirapekSa svatantra haiM; isalie jIva meM rAgAdibhAva vAstava meM dravyakarma ke udaya ke kAraNa hote haiM; jIva sacamuca dravyakarma ko karatA hai aura usakA phala bhogatA hai - ityAdi mAnyatA, vaha viparIta mAnyatA hai / jIva ke rAgAdikabhAva ke kAraNa karma Aye aura karma kA udaya AyA, isalie jIva meM rAgAdibhAva hue - aisA hai hI nhiiN| jIva ke bhAvakarma aura dravyakarma ke bIca mAtra nimitta-naimittika sambandha hai, kartA-karmabhAva nahIM hai, kyoMki donoM meM atyantAbhAva hai| prazna 19 - eka dravya yA dravya kI paryAya ke do kartA ho sakate haiM? uttara - nahIM, kyoMki pratyeka dravya kA pariNamana svatantra hai, vaha kisI paradravya yA nimitta kI sahAyatA kI apekSA nahIM rakhatA; vaha svayaM kAryarUpa pariNamita hotA hai| (1)"yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmoM bhavettu ttkrm| yA pariNatiH kriyA sA trayamapi bhinna na vstutyo|| 51 // arthAt jo pariNamana hotA hai, vaha kartA hai; (pariNamita honevAle
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 prakaraNa pA~cavA~ kA) jo pariNAma, vaha karma hai, aura jo pariNati hai, vaha kriyA hai - yaha tInoM vasturUpa se bhinna nahIM hai| (kartA, karma aura kriyA - yaha tInoM eka dravya kI abhinna avasthAe~ haiM; pradezabhedarUpa bhinna vastue~ nahIM haiN|) (- zrI samayasAra, gAthA 86, kalaza 51) (2) "ekaH pariNamati sadA pariNAmo jAyate sdaiksy| ekasya pariNatiH syAdanekamapyekameva yataH // 52 // ___ arthAt vastu eka hI sadaiva pariNamita hotI hai, eka ke hI sadaiva pariNAma hote haiM / (eka avasthA se anya avasthA eka kI hI hotI hai) aura eka kI hI pariNati-kriyA hotI hai kyoMki anekarUpa hone para bhI eka hI vastu hai, bheda nahIM hai| (- zrI samayasAra, kalaza 51) (3) "nobhau pariNamataH khalu pariNAmo nobhayoH prjaayet| ubhayorna pariNatiH syAdyadanekamanekameva sdaa|| 53 // arthAt do dravya eka hokara pariNamita nahIM hote, do dravyoM kA eka pariNamana nahIM hotA aura do dravyoM kI eka pariNati-kriyA nahIM hotI kyoMki aneka dravya haiM, ve sadaiva aneka hI haiM; badalakara eka nahIM ho jaate| (- zrI samayasAra, kalaza 53 ) (4) "naikasya hi kartArau dvau sto dve karmaNo na caiksy| naikasya ca kriye dve ekamanekaM yato na syaat|| 54 // arthAt eka dravya ke do kartA nahIM hote, aura eka dravya ke do karma nahIM hote tathA eka dravya kI do kriyA nahIM hotI kyoMki eka dravya aneka dravyarUpa nahIM hotaa| (- zrI samayasAra, kalaza 54)
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 125 isase yaha samajhanA cAhie ki jIva, zarIrAdi para kI kriyA nahIM kara sakatA tathA nimitta se sacamuca kArya hotA hai - aisA mAnanA, vaha eka bhrama hai kyoMki eka kArya ke do kartA nahIM ho skte| prazna 20 - AtmA kisakA kartA hai? uttara - AtmA apane pariNAmoM kA hI - zubha, azubha yA zuddhabhAvoM kA hI kartA hai, kintu jJAnAvaraNAdi dravyakarma aura zarIrAdi nokarma kA kabhI kartA hai hI nahIM, kyoMki - (1) ajJAnaM jJAnamapyevaM kurvnnaatmaanmNjsaa| syAtkartAtmAtmabhAvasya parabhAvasya na kvcit||61|| arthAt isa prakAra vAstava meM apane ko ajJAnarUpa yA jJAnarUpa karatA huA AtmA apane hI bhAvoM kA kartA hai; parabhAvoM kA (pudgalabhAvoM kA) kartA to kabhI hai hI nhiiN|| (- zrI samayasAra, kalaza 61) (2) AtmA jJAnaM svayaM jJAnaM jJAnAdanyat karoti kim| parabhAvasya kartAtmA moho'yaM vyvhaarinnaam|| 62 // arthAt AtmA jJAnasvarUpa hai, svayaM hI jJAna hai; vaha jJAna ke atirikta (jAnane ke atirikta) dUsarA kyA karegA? AtmA parabhAva kA kartA hai - aisA mAnanA (tathA kahanA), vaha vyavahArI jIvoM kA moha / ajJAna hai| (- zrI samayasAra, kalaza 62) __ (3) prathama to AtmA kA pariNAma sacamuca svayaM AtmA hI hai kyoMki pariNAmI, pariNAma ke svarUpa kA kartA hone ke kAraNa pariNAma se ananya hai; aura jo usakA (AtmA kA) tathAvidha pariNAma hai, vaha jIvamayI kriyA hI hai... aura jo (jIvamayI)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 prakaraNa pA~cavA~ kriyA hai, vaha AtmA dvArA svatantrarUpa se prApta hone se karma hai, isalie paramArtha se AtmA apane pariNAmasvarUpa aise usa bhAvakarma kA hI kartA hai paranta padagalapariNAmasvarUpa dravyakarma kA nhiiN| (- zrI pravacanasAra, gAthA 122 kI TIkA) (4) vyavahAra se (loga) mAnate haiM ki jagat meM AtmA ghar3A, vastra, ratha ityAdi vastuoM ko aura indriyoM ko, aneka prakAra ke krodhAdi dravyakarmoM ko aura zarIrAdi nokarmoM ko karatA hai kintu aisA mAnanA, vaha vyavahArI jIvoM kA vyAmoha (bhrAnti ajJAna) hai kyoMki - (-zrI samayasAra, gAthA 98 ke AdhAra se) yadi nizcaya se yaha AtmA, paradravyasvarUpa karma ko kare to pariNAma-pariNAmIpanA anya kisI prakAra nahIM bana sakatA; isalie vaha (AtmA) niyama se tanmaya (paradravyamaya) ho jAe parantu vaha tanmaya to nahIM haiM, kyoMki koI dravya anya dravyamaya ho jAe to usa dravya ke nAza kI Apatti (doSa) AyegA; isalie AtmA vyApyavyApakabhAva se paradravyasvarUpa karma kA kartA nahIM hai| (- zrI samayasAra, gAthA 99 kI TIkA) yoga, arthAta (mana-vacana-kAya ke nimitta se) AtmapradezoM kA calana aura upayoga, arthAta jJAna kA kaSAyoM ke sAtha upayukta honaa-judd'naa| yaha yoga aura upayoga, ghaTAdika tathA krodhAdhika ko nimitta haiM; isalie unheM to ghaTAdika tathA krodhAdika kA nimitta kartA kahA jAtA hai, kintu AtmA ko unakA kartA nahIM kahA jaataa| AtmA ko saMsAradazA meM ajJAna se mAtra yoga-upayoga kA kartA kahA jA sakatA hai| tAtparya yaha hai ki dravyadRSTi se to koI dravya, anya kisI
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 127 dravya kA kartA nahIM hai parantu paryAyadRSTi se kisI dravya kI paryAya, kisI samaya, kisI anya dravya kI paryAya ko nimitta hotI hai; isalie isa apekSA se eka dravya ke pariNAma, anya dravya ke pariNAma ke nimittakartA kahalAte haiN| paramArthataH dravya apane hI pariNAmoM kA kartA hai: anya ke pariNAmoM kA anya dravya kartA nahIM hai| (- zrI samayasAra, gAthA 100 kI TIkA) jo isa prakAra AtmA kA svarUpa samajhatA hai, use saMyoga kI pRthaktA, vibhAva kI viparItatA aura svabhAva ke sAmarthya kA bhAna hone se sva-sanmukhatA prApta hotI hai| jo puruSa isa prakAra 'kartA, karaNa, karma aura karmaphala AtmA hI hai' - aisA nizcaya karake vAstava meM paradravyarUpa pariNamita nahIM hotA. vahI paruSa - jisakA paradravya ke sAtha samparka ruka gayA hai aura jisake paryAyeM, dravya ke bhItara pralIna ho gayI haiM aise - zuddha AtmA ko upalabdha karatA hai parantu anya koI (puruSa aise zuddha AtmA ko upalabdha) nahIM krtaa| (- zrI pravacanasAra gAthA 126 kI TIkA) prazna 21 - kyA jIva, vikAra svatantrarUpa se karatA hai? uttara - hA~, kyoMki - (1) ...pUrva kAla meM ba~dhe hue dravyakarmoM kA nimitta pAkara' jIva apanI azuddhacaitanya zakti dvArA rAgAdi bhAvoM kA (vikAra kA) kartA banatA hai; taba (usI samaya) pudgaladravya, rAgAdi bhAvoM 1. upAdAna se honevAlA yaha kArya vikArI hai, svabhAvabhAva nahIM hai, kintu avastubhAva hai - aisA batalAne ke lie tathA nimitta kA jJAna karAne ke lie 'nimitta pAkara' (isa) zabda kA upayoga kiyA jAtA hai| (AtmAvalokana, pRSTha 55)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kA nimitta pAkara apanI zakti se ( apane upAdAnakAraNa se ) aSTa karmarUpa bhAva ko prApta karatA hai / prakaraNa pA~cavA~ jisa prakAra candra yA sUrya ke prakAza kA nimitta pAkara sandhyA ke samaya AkAza meM aneka raGga, bAdala, indradhanuSa, maNDalAdika nAnA prakAra ke pudgala skandha anya kisI kartA kI apekSA rakhe binA ( apanI zakti se ) hI aneka prakAra pariNamita hote haiM, usI prakAra jIvadravya ke azuddha cetanAtmaka bhAvoM kA nimitta pAkara pudgala vargaNAe~ apanI hI zakti se jJAnAvaraNAdi ATha prakAra se karmadazArUpa hokara pariNamita hotI hai / (paJcAstikAya, gAthA 66 kI hindI TIkA ) (2) bandha prakaraNavazAt azuddha nizcayanaya se, jIva ke rAgAdi vibhAva pariNAmoM ko bhI (jIva kA) svabhAva kahA gayA hai / (paJcAstikAya, gAthA 65 kI zrI jayasenAcAryakRta TIkA) (3) yadyapi nizcaya se apane nijarasa se hI sarva vastuoM kA apane svabhAvabhUta aise svarUpa pariNamana meM samarthapanA hai, tathApi (AtmA ko) anAdi se anya vastubhUta moha ke sAtha saMyuktapa hone se, AtmA ke upayoga kA mithyAdarzana, ajJAna aura avirati - - aisA tIna prakAra kA pariNAma vikAra hai ... / (samayasAra, gAthA 89 kI TIkA ) (4) AtmA ke rAgAdi utpanna hote haiM, ve apane hI azuddha pariNAma haiN| nizcaya se vicAra kiyA jAe to anya dravya, rAgAdika kA utpanna karanevAlA nahIM hai; anya dravya unakA nimittamAtra hai kyoMki anya dravya ke anya dravya, guNa-paryAya utpanna nahIM karate - aisA niyama hai| jo aisA mAnate haiM (aisA ekAnta karate haiM) ki -
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 129 'paradravya hI mujhe rAgAdika utpanna karAte haiM; ve naya vibhAga ko nahIM samajhate haiM, ve mithyAdRSTi haiN| yaha rAgAdika jIva ke satva meM utpanna hote haiM, paradravya to nimittamAtra haiM - aisA mAnanA vaha samyagjJAna hai... (samayasAra, gAthA 371 kI TIkA kA bhAvArtha) (5) ...paramArtha se AtmA apane pariNAmasvarUpa, aise usa bhAvakarma kA hI kartA hai --- paramArtha se pudgala apane pariNAma -svarUpa, aise usa dravyakarma kA hI kartA hai, parantu AtmA ke karmasvarUpa bhAvakarma kA nhiiN| (pravacanasAra, gAthA 122 kI TIkA) (6)... jaba taka sva-para kA bhedajJAna na ho, taba taka to use rAgAdika kA - apane cetanarUpa bhAvakoM kA kartA mAno, aura bhedavijJAna hone ke pazcAt zuddha vijJAnaghana, samasta kartApane ke bhAva se rahita eka jJAtA hI mAno; isa prakAra eka hI AtmA meM kartApanA tathA akartApanA - yaha donoM bhAva vivakSAvaza siddha hote haiM / aisA svAdvAda mata jainoM kA hai.... aisA (syAdvAda anusAra) mAnane se puruSa ko saMsAra-mokSa Adi kI siddhi hotI hai; sarvathA ekAnta mAnane se sarva nizcaya-vyavahAra kA lopa hotA hai| (samayasAra, kalaza 205 bhAvArtha) (7) jIva yaha vikAra apane doSa se karatA hai; isalie ve svakRta haiM, kintu unheM svabhAvadRSTi ke puruSArtha dvArA apane meM se dUra kiyA jA sakatA hai... azuddha nizcayanaya se vaha svakRta hai aura dUra kiyA jA sakatA hai, isalie nizcaya se vaha parakRta hai... kintu ve parakRtAdi nahIM ho jAte, mAtra apane meM dUra kiye jA sakate haiM, itanA hI ve darzAte haiN| [paJcAdhyAyI (gujarAtI ) uttarArddha, gAthA 72 kA bhAvArtha ]
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 prakaraNa pA~cavA~ _ 'paJcAdhyAyI uttarArddha' meM - isa vikArI bhAva ko gAthA 76 meM tadguNAkRti' kahA hai; gAthA 105 meM tadguNAkAra saMkrAnti' kahA hai; gAthA 130 meM 'paraguNAkAra svaguNacyuti' kahA hai tathA gAthA 242 meM svasvarUpacyuta' kahA hai aura usa paryAya meM apanA hI doSa hai, anya kisI kA usameM kiJcit doSa va hastakSepa nahIM hai - aisA batalAne ke lie use gAthA 60 aura 73 meM 'jIva svayaM aparAdhavAn hai' - aisA kahA hai| isalie paradravya yA karma kA udaya jIva meM vikAra karatA-karAtA hai - aisA mAnanA mithyA hai| jo nimittakAraNa hai, vaha upacarita kAraNa hai, kintu vAstavika kAraNa nahIM hai| isalie use gAthA 352 meM ahetavat'- 'akAraNa samAna' kahA hai| [paJcAdhyAyI (gujarAtI) uttarArddha, gAthA 72 kA bhAvArtha ] (8) vikAra, vaha Atmadravya kA trikAlI svabhAva nahIM hai, kintu kSaNika yogyatArUpa paryAya svabhAva hai; vaha udayabhAva hone ke kAraNa paryAya apekSA se jIva kA svatattva hai| jar3akarma ke sAtha jIva kA anAdi (nimitta-naimittika) sambandha hai aura jIva usake vaza hotA hai, isalie vikAra hotA hai, kintu karma ke kAraNa vikArabhAva nahIM hotA - aisA bhI audayikabhAva siddha karatA hai|' (mokSazAstra, hindI AvRtti pRSTha 211) ___ koI nimitta vikAra nahIM karAtA, kintu jIva svayaM nimittAdhIna hokara vikAra karatA hai| jIva jaba pAriNAmikabhAvarUpa apane svabhAva kI ora kA lakSya karake svAdhInatA pragaTa karatA hai, taba nimittAdhInapanA dUra hokara zuddhatA pragaTa hotI hai - aisA aupazamikabhAva, sAdhakadazA kA kSAyopazamikabhAva aura
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA kSAyikabhAva - yaha tInoM siddha karate haiM / (mokSazAstra, hindI AvRtti adhyAya - 2, sUtra 1 kI TIkA) (9) bandha kA saMkSipta svarUpa aisA hai ki 131 rAgapariNAma hI AtmA kA karma hai, vahI puNya pAparUpa dvaita hai; rAgapariNAma kA hI AtmA kartA hai, usI kA grahaNa- tyAga karanevAlA hai; - yaha zuddhadravya ke nirUpaNasvarUpa nizcayanaya hai..... (pravacanasAra, gAthA 189 kI TIkA) (10) manuSyAdi paryAyoM meM karma kahI jIva ke svabhAvakA hanana nahIM karatA yA use AcchAdita nahIM karatA parantu vahA~ jIva svayaM hI apane doSa se karmAnusAra pariNamita hotA hai, isalie use apane svabhAva kI upalabdhi nahIM hai| jisa prakAra pAnI kA pravAha pradeza kI apekSA se vRkSoMrUpa pariNamita hotA huA apane pravAhIpanerUpa svabhAva ko upalabdha nahIM karatA - anubhava nahIM karatA, aura svAda kI apekSA se vRkSoMrUpa pariNamita hotA huA apane svAdiSTapanerUpa svabhAva ko upalabdha nahIM karatA; usI prakAra AtmA bhI pradeza kI apekSA se sva-karma anusAra pariNamita hotA huA apane amUrtapanerUpa svabhAva ko upalabdha nahIM karatA aura bhAva kI apekSA se sva- karmarUpa pariNamita hotA huA uparAgarahita vizuddhivAnapanerUpa apane svabhAva ko upalabdha nahIM krtaa| isase aisA nirdhAra hotA hai ki manuSyAdi paryAyoM meM jIvoM ko apane hI doSa se apane svabhAva kI anupalabdhi hai, karmA anya kisI kAraNa se nhiiN| 'karma jIva ke svabhAva kA parAbhava karate haiM' - aisA kahanA to upacAra kathana hai, paramArtha aisA nahIM hai / (pravacanasAra, gAthA 118 kA bhAvArtha )
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 prakaraNa pA~cavA~ prazna 22 - vikArIbhAva ahetuka hai yA sahetuka? uttara - nizcaya se vikArIbhAva ahetuka hai, kyoMki pratyeka dravya apanA pariNamana svatantrarUpa se karatA hai, kintu vikArI paryAya ke samaya nimitta kA Azraya hotA hai; isalie vyavahAranaya se vaha sahetuka hai| ...paramArtha se anya dravya, anya dravya ke bhAva kA kartA nahIM hotA, isalie jo cetana ke bhAva haiM, unakA kartA cetana hI hotA hai| isa jIva ko ajJAna se jo mithyAtvAdi bhAvarUpa pariNAma haiM. ve cetana haiM, jar3a nahIM haiM; azuddha nizcayanaya se unheM cidAbhAsa bhI kahA jAtA hai| isa prakAra ve pariNAma cetana hone se unakA kartA bhI cetana hI hai kyoMki cetana karma kA kartA cetana hI hotA hai - yaha paramArtha hai| abhedadRSTi meM to jIva zuddha cetanAmAtra hI hai, parantu jaba vaha karma ke nimitta se pariNamita hotA hai, taba una-una pariNAmoM se yukta hotA hai aura taba pariNAma-pariNAmI kI bhedadRSTi meM apane ajJAnabhAvarUpa pariNAmoM kA kartA jIva hI hai| abhedadRSTi meM to kartA-karmabhAva hI nahIM hai; zuddha cetanAmAtra jIvavastu hai...* (samayasAra, gAthA 328 se 331 kA bhAvArtha) punazca, dUsare prakAra se dekhane para AtmA svatantrarUpa se vikAra karatA hai, isalie vaha apanA hetu hai; isalie usa apekSA se vaha sahetuka hai; aura para usakA saccA hetu nahIM hai, isalie usa apekSA se ahetuka hai| prazna 23 - kyA eka jIva, dUsare jIva kA ghAta kara sakatA * adhika spaSTIkaraNa ke lie dekhiye, agale prazna kA uttr|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 133 uttara - nahIM, kyoMki - (1) astitvaguNa ke kAraNa kisI jIva yA padArtha kA kabhI nAza nahIM hotA; isalie koI kisI ko mAra yA jilA nahIM sktaa| (2) saMyogarUpa jar3a zarIra bhI svatantra pudgaladravya hai, usakA bhI koI nAza nahIM kara sktaa| (3) jisa zarIra kA viyoga ho, usakA vyavahAra se ghAta (nAza) kahalAtA hai| jIva aura zarIra kA viyoga apanI-apanI yogyatA se hotA hai; usameM Ayukarma pUrA huA, vaha nimitta hai| (4) ghAta karanevAlA jIva, dUsare kA ghAta karane kA kaSAyabhAva karake mAtra apane zuddha caitanyabhAva kA hI ghAta kara sakatA hai, anya kucha nahIM kara sktaa| (5) 'paramArtha se koI dravya kisI kA kartA hartA nahIM ho sktaa|' (pravacanasAra, gAthA 16 kA bhAvArtha) (6) jagat meM chahoM dravya nitya-sthira rahakara prati samaya apanI avasthA kA utpAda-vyaya karate rahate haiM; isa prakAra ananta jar3a-cetana dravya eka-dUsare se svatantra haiM; isalie vAstava meM kisI kA nAza nahIM hotA, koI nayA utpanna nahIM hotA aura na dUsare unakI rakSA kara sakate haiM; arthAt isa jagat meM koI para ko utpanna karanevAlA, para kI rakSA karanevAlA yA vinAza karanevAlA hai hI nhiiN| __(7) ...jIva, para jIvoM ko sukhI-du:khI Adi karane kI buddhi karatA hai, parantu para jIva to apane karane se sukhI-duHkhI nahIM
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 prakaraNa pA~cavA~ hote; isalie vaha buddhi nirarthaka hone se mithyA hai - jhUThI hai / (samayasAra, gAthA 266 kA bhAvArtha ) prazna 24 - roga ke kAraNa duHkha aura usake abhAva meM sukha hotA hai - aisI mAnyatA meM satyAsatyatA kyA hai ? uttara - roga, zarIra kI avasthA hai| zarIra to pudgala / jar3a hai, use sukha-duHkha hotA hI nhiiN| jIva apane ajJAnapane se zarIra meM ekatvabuddhi kare to use sukha-duHkha mAlUma hotA hai; aura sacce jJAna dvArA para meM ekatvabuddhi na kare to use sukha - duHkha kI vRtti utpanna na ho| jJAnI, zarIra ko rogagrasta dazA ke kAraNa apane ko kiJcit duHkha nahIM maante| unheM apanI sahanazakti kI nirbalatA se alpa duHkha hotA hai, kintu vaha gauNa hai, kyoMki ve duHkha ke svAmI nahIM banate / apane dhruvasvabhAva kI dRSTi ke bala se unake rAga-dveSa dUra hote jAte haiM aura jyoM-jyoM kaSAya kA abhAva hotA jAtA hai, tyoM -tyoM unheM sukha kA anubhava nirantara vartatA rahatA hai / .. sukhI - duHkhI honA icchAnusAra samajhanA kintu bAhya kAraNoM ke AdhIna nahIM... icchA hotI hai, vaha mithyAtva, ajJAna aura asaMyama se hotI hai tathA icchAmAtra AkulatAmaya hai aura AkulatA hI duHkha hai... moha ke sarvathA abhAva se jaba icchA kA sarvathA abhAva ho, taba sarva duHkha dUra hokara saccA sukha pragaTa hotA hai / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha- 75-76) prazna 25 - kyA jIva, karma ke udaya anusAra vikAra karatA hai ? uttara - nahIM; kyoMki - -
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA (1) mohakarma kA vipAka hone para jIva jisa prakAra kA vikAra kare, tadanusAra jIva ne phala bhogA kahalAtA hai| usakA artha itanA hai ki jIva ko vikAra karane meM mohakarma kA vipAka nimitta hai| karma kA vipAka karma meM hotA hai, jIva meM nahIM hotA / jIva ko apane vibhAvabhAva kA anubhava ho, vaha jIva kA vipAka / anubhava hai| (mokSazAstra, adhyAya - 8, sUtra 21 TIkA ) 135 (2)...' audayikabhAva' meM sarva audayikabhAva bandha ke kAraNa haiM - aisA nahIM samajhanA cAhie, kintu mAtra mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga yaha cAra bhAva, bandha ke kAraNa haiM - aisA jAnanA / ( zrI dhavalA pustaka 7, pRSTha - 9-10 ) (3) audayikA bhAvAH bandhakAraNam - isakA artha itanA hI hai ki yadi jIva, moha ke udaya meM yukta ho to bandha hotA hai / 'dravyamoha kA udaya hone para bhI yadi jIva, zuddhAtmabhAvanA ke bala dvArA bhAvamoharUpa pariNamita na ho to bandha nahIM hotaa| yadi jIva ko karma ke udayamAtra se bandha hotA ho to saMsArI ko sarvadA karma ke udaya kI vidyamAnatA se sarvadA bandha hI hotA rahe, kabhI mokSa hogA hI nahIM; isalie aisA samajhanA ki karma kA udaya bandha kA kAraNa nahIM hai, kintu jIva kA bhAvamoharUpa pariNamana honA hI bandha kA kAraNa hai / (pravacanasAra, gAthA 45 kI zrI jayasenAcArya kRta TIkA ) ( 4 ) teSAM jIvagatarAgAdi bhAvapratyayAnAmabhAve, dravyapratyayayeSu vidyamAneSvapi, sarveSTAniSTaviSayamamatvA bhAvapariNatA jIvA na badhyanta iti / tathApi yadi jIvagatarAgAdyabhAve'pi dravyapratyayodayA -mAtreNa baMdho bhavati tarhi sarvajJadeva bandha eva / ksmaat| saMsAriNAM sarvadaiva karmodayasya vidyamAnatvAditi / -
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 prakaraNa pA~cavA~ arthAt dravyAsrava vidyamAna hone para bhI, jIva ke rAgAdi bhAvAsrava ke abhAva se, sarva iSTa-aniSTa viSayoM meM mamatvabhAvarUpa pariNamita na honevAle jIva ba~dhate nahIM hai aura yadi jIva ko rAgAdi kA abhAva hone para bhI dravyAsrava ke udayamAtra se bandha ho to saMsArI jIvoM ko sarvadA hI karmoM kA udaya hone se, sarvadA bandha hI ho| (zrI paJcAstikAya, gAthA 149 kI jayasenAcArya kRta TIkA) (5)...jJAnI ko yadi pUrvabaddha dravyapratyaya vidyamAna hai to bhale hoM, tathApi ve (jJAnI) to nirAsrava hI haiM kyoMki karmodaya kA kArya jo rAga-dveSa-moharUpa AsravabhAva, usake abhAva meM dravyapratyaya bandha ke kAraNa nahIM hai (jisa prakAra puruSa ko rAgabhAva ho, tabhI yauvana prApta strI use vaza kara sakatI hai; usI prakAra jIva ko AsravabhAva ho tabhI udaya prApta dravyapratyaya navIna bandha kara sakate haiN|) (zrI samayasAra gAthA 173 se 176 kI TIkA) (6) isase siddha hotA hai ki karmodaya. jIva ko vikAra karAtA hai, arthAt karmoM kA jaisA udaya ho, tadanusAra jIva ko vikAra karanA par3atA hai - aisA nahIM hai| jIva apanI ajJAnatAvaza karmodaya meM yukta ho, tabhI vaha karmodaya apane vikAra meM nimittabhUta kahalAtA hai, kintu yadi vaha apane AtmasvarUpa meM sthira hokara karmodaya meM yukta na ho to vaha karmodaya usameM vikAra kA nimitta nahIM hogA aura na karma ke navIna bandha kA nimittakAraNa banegA, kintu nirjarA kA kAraNa hogaa| (7) ... yaha avidyA terI hI phailAI huI hai; tU avidyArUpa
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA karma meM na par3akara sva ko yukta na kare to jar3a kA (karma kA) koI jora nahIM hai / (zrI dIpacandajI kRta anubhavaprakAza gujarAtI AvRtti, pRSTha- 37 ) (8) ajJAnI jIva, rAga-dveSa kI utpatti paradravya (karmAdi) se mAnakara paradravya para kopa karatA hai ki 'yaha paradravya mujhe rAgadveSa utpanna karate haiM, unheM dUra karU~ / ' aise ajJAnI jIva ko samajhAne ke lie AcAryadeva upadeSa dete haiM ki rAga-dveSa kI utpatti ajJAna se AtmA meM hI hotI hai aura ve AtmA ke hI azuddhapariNAma haiM, isalie usa ajJAna kA nAza karo; samyagjJAna pragaTa karo; AtmA jJAnasvarUpa hai - aisA anubhava karo; paradravya ko rAga-dveSa utpanna karanevAlA mAnakara usa para kopa na kro| ( samayasAra, kalaza 220 kA bhAvArtha ) (9) karma kA udaya, jIva ko koI asara nahIM kara sakatA - yaha bAta zrI samayasAra nATaka ke sarvavizuddhi dvAra meM nimnAnusAra samajhAI hai - 137 koI ziSya kahai svAmI rAgadoSa parinAma, tAko mUla preraka kahahu tuma kauna hai; puggala karama joga kidhauM indrinikau bhoga, kidhA dhana ki parijana kidhauM bhauna hai ? arthAt ziSya pUchatA hai ki he svAmI ! rAga-dveSa pariNAmoM kA mUla preraka kauna hai, vaha Apa kahiye / (kyA vaha) paudgalika karma hai ? yoga (mana-vacana-kAya kI kriyA) hai ? indriyoM kA bhoga hai ? dhana hai ? parijana haiM ? yA makAna hai ?
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 prakaraNa pA~cavA~ guru, kahaiM chahoM darva apane apane rUpa, sabanikau sadA asahAI parinauna hai; kou daraba kAhukau na preraka kadAci tAteM, rAgadoSa moha mRSA madirA acauna hai| arthAt guru samAdhAna karate haiM ki chahoM dravya apane-apane svarUpa meM sadaiva asahAya pariNamana karate haiM; isalie koI dravya, kisI dravya kI pariNati ke lie kabhI bhI preraka nahIM hote, isalie rAga-dveSa kA mUla kAraNa moha / mithyAtva kA madirA pAna hai| (samayasAra nATaka, chanda .......) (10) bhAvakarma kA kartA ajJAnI jIva hI hai - aisA zrI AcAryadeva samayasAra meM yukti dvArA nimnAnusAra siddha karate haiM - 'yadi mithyAtva nAma kI (mohanIyakarma kI) prakRti, AtmA ko mithyAdRSTi banAtI hai - aisA mAnA jAe to tere mata meM acetana prakRti (mithyAtvabhAva kI) kartA huI! (isalie mithyAtvabhAva acetana siddha huaa|)' (samayasAra, gAthA - 328) ___'athavA, yaha jIva, pudgaladravya ke mithyAtva ko karatA hai - aisA mAnA jAe to pudgaladravya mithyAdRSTi siddha hogA! - jIva (gAthA - 329) 'athavA yadi jIva aura prakRti donoM pudgaladravya ko mithyAtva bhAvarUpa karate haiM - aisA mAnA jAe to, jo donoM dvArA kiyA gayA, usakA phala donoM bhogeNge|' (gAthA - 330) ___ 'athavA yadi pudgaladravya ko mithyAtvabhAvarUpa na to prakRti karatI hai aura na jIva karatA hai; (donoM meM se koI nahIM karatA) - nahIM!'
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 139 aisA mAnA jAe to pudgaladravya svabhAva se hI mithyAtvabhAvarUpa siddha hogaa| yaha kyA vAstava meM mithyA nahIM hai|' (gAthA - 331) (11) jIva ne hI apanI ajJAna se bhUla kI hai; usameM becArA karma kyA kare? kahA hai ki - karma vicAre kauna bhUla merI adhikAI, agni sahe ghanaghAta loha kI saMgati paaii|' arthAt - karma becArA kauna? (kisa ginatI meM?) bhUla to merI hI bar3I hai| jisa prakAra agni, lohe kI saGgati karatI hai to use ghanoM ke AghAta sahanA par3ate haiM, (usI prakAra yadi jIva, karmodaya meM yukta ho to use rAga-dveSAdi vikAra hote haiN|) (12) ...aura tattvanirNaya karane meM kahIM karma kA doSa to hai nahIM kintu terA hI doSa hai| tU svayaM to mahanta rahanA cAhatA hai aura apanA doSa karmAdika meM lagAtA hai ! parantu jina AjJA mAne to aisI anIti saMbhava na ho| tujhe viSaya-kaSAyarUpa hI rahanA hai, isalie jhUTha bolatA hai| yadi mokSa kI saccI abhilASA ho to tU aisI yukti kyoM banAyeM?... ___(mokSamArgaprakAzaka, adhyAya 9 dehalI se prakAzita, pRSTha 458) __ (13) "karma khalu... svayameva SaTakArakIrUpeNa vyavatiSThamAna na kaarkaantrmpeksste| evaM jIva. svayameva SaTakArakIrUpeNa 1. 'bhadrANamapi nazyanti guNAH yeSAM saMsakargaH khlaiH| vaizvAnaro lohena militaH tena piTTayate ghnaiH|| artha - duSToM(karma) ke sAtha jinakA sambandha hai, una bhadra (vivekI) puruSoM ke bhI guNa naSTa ho jAte haiM, jaise agni lohe ke sAtha milatI hai, taba vaha ghanoM se pITI jAtI hai - kUTI jAtI hai|' (dekho, paramAtmaprakAza, adhyAya 2, zloka - 110)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 prakaraNa pA~cavA~ vyavatiSThamAno na kaarkaantrmpeksste| ata: karmaNaH kartunAsti jIva: kartA, jIvasya karturnAsti karma kartR nizcayeti!" arthAt karma vAstava meM... svayaM hI SaT kArakarUpa pariNamita hotA hai, isalie anya kArakoM (anya ke SaTakArakoM) kI apekSA nahIM rkhtaa| usI prakAra jIva... svayaM hI SaTkArakarUpa se pariNamita hotA hai, isalie anya ke SaT kArakoM kI apekSA nahIM rakhatA; isalie nizcaya se karma kA kartA jIva nahIM hai aura jIva kA kartA karma nahIM hai| bhAvArtha - nizcaya se pudgaladravya jJAnAvaraNAdi karma yogya pudgala skandhoMrUpa pariNamita hotA hai aura jIvadravya bhI apane audayikAdi bhAvoMrUpa se svayaM pariNamita hotA hai| jIva aura pudgala donoM eka-dUsare ke kartavya kI apekSA nahIM rkhte| (zrI paJcAstikAya, gAthA 62 kI saMskRta TIkA) prazna 26 - 'AtmA apanI yogyatA se hI rAga (vikAra) karatA hai; - aisA mAnane se to vikAra, AtmA kA svabhAva ho jAegA; isalie rAgAdika vikAra ko karmakRta mAnanA cAhie' - kyA yaha bAta ThIka hai? uttara - vikAra Atmadravya kA trikAlI svabhAva nahIM hai, kintu kSaNika yogyatArUpa paryAyasvabhAva hai| vartamAna paryAya meM sva ko cUkakara paradravya kA avalambana kiyA jAe to paryAya meM nayAnayA vikAra hotA hai, kintu yadi svasanmukhatA kI jAe to vaha dUra ho sakatA hai| jIva, rAga-dveSarUpa vikAra paryAya meM svayaM karatA hai; isalie azuddha nizcayanaya se vaha jIva kA hai| svabhAva meM vikAra
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA nahIM hai; svabhAva meM lIna hone se vaha vikAra dUra ho jAtA hai / vikA paryAya apanI hai, isalie nizcaya kahA hai, lekina vikAra apanA sthAyI aura asalI svarUpa nahIM hai, isalie vaha azuddha hai; isalie azuddha nizcayanaya se vaha jIvakRta hai - aisA kahA hai| 141 prazna 27 kabhI-kabhI jIva para jar3akarma kA jora bar3ha jAtA hai aura kabhI jar3akarma para jIva kA jora bar3ha jAtA hai - yaha ThIka hai ? uttara- ( 1 ) nahIM; yaha mAnyatA yathArtha nahIM hai, kyoMki jIva aura jar3akarma - yaha do padArtha trikAla bhinna-bhinna haiM; unakA paraspara atyanta-abhAva hai; isalie koI kisI para jora nahIM calAtA / (2) jIva jaba viparIta puruSArtha kare, taba vaha apanI viparIta vRttiko karma meM yukta karatA hai; use apekSA se karma kA jora Aropa se kahA jAtA hai; aura jaba jIva apane yogya svabhAva meM sAvadhAna hokara sIdhA puruSArtha karatA hai, taba vaha apanA bala apane meM bar3hAtA huA, karma kI ora kI vRtti kramazaH chor3atA jAtA hai; isalie aisA kahA jAtA hai ki jIva balavAna huA / (3) pratyeka dravya kA bala aura zakti usake svadravya meM hai / karma kI zakti jIva meM nahIM jA sakatI; isalie karma, jIva ko kabhI bhI AdhIna nahIM kara sktaa| prazna 28 - indriyoM ke viSaya bhI AtmA ko sukha - duHkha nahIM de sakate - isakA kAraNa kyA ? uttara- (1) sparzanAdika indriyA~ jinakA Azraya karatI haiM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 prakaraNa pA~cavA~ - aise iSTa viSayoM ko prApta karake (apane azuddha) svabhAvarUpa pariNamita hotA huA AtmA svayameva sukharUpa (indriyasukharUpa) hotA hai; deha sukharUpa nahIM hotI hai| (pravacanasAra, gAthA 65 anvayArtha) (2) zarIra, sukha-duHkha nahIM krtaa| deva kA uttama vaikriyika zarIra sukha kA kAraNa nahIM hai yA nArakI kA zarIra duHkha kA kAraNa nahIM hai| AtmA svayaM hI iSTa-aniSTa viSayoM ke vaza hokara sukha -duHkha kI kalpanArUpa pariNamita hotA hai| (zrI pravacanasAra, gAthA 66 bhAvArtha) (4) sva-para ke bhedajJAna ke abhAva se ajJAnI jIva, para meM arthAt indriyoM-viSayoM meM sukha-duHkha kI mithyA kalpanA karake unameM iSTa-aniSTa kI buddhi karake apane ko sukhI-du:khI mAnatA hai, kintu viSaya to jar3a haiM; ve iSTa-aniSTa haiM hI nahIM aura vastusvabhAva hI aisA hai ki eka dravya dUsare kA kucha nahIM kara sktaa| (5) ...isa prakAra padArthoM meM iSTa-aniSTapanA hai nhiiN| yadi padArthoM meM iSTa-aniSTapanA ho to jo padArtha iSTarUpa ho, vaha sabako iSTarUpa hI hogA, kintu aisA to nahIM hotA; mAtra yaha jIva svayaM hI kalpanA karake use iSTa -aniSTarUpa mAnatA hai parantu vaha kalpanA mithyA hai| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 159 dehalI se prakAzita) prazna 29 - kyA nimitta ke bala se yA preraNA se kArya hotA hai? uttara - (1) nahIM; bAta yaha hai ki jisa prakAra koI bhI kArya anya ke AdhIna nahIM hai, aura vaha (kArya anya kI) buddhi athavA prayatna ke bhI AdhIna nahIM hai kyoMki kArya to apanI pariNamanazakti se hI hotA hai| yadi usakA buddhi aura prayatna ke sAtha mela baiTha gayA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 143 to (ajJAnI) aisA samajhatA hai ki yaha kArya nimitta se huA hai, parantu tAttvikadRSTi se dekheM to pratyeka kArya apanI-apanI yogyatA se hI hotA hai kyoMki usake anvaya aura vyatireka bhI usake sAtha hote haiM; isalie nimitta ko kisI bhI avasthA meM preraka-kAraNa mAnanA ucita nahIM hai| (paNDita phUlacandajI sampAdita, zrI tattvArthasUtra, pRSTha 251) (2) jisa prakAra zaMkha paradravya ko bhogatA - khAtA hai, phira bhI usakI zvetatA para ke dvArA kRSNa nahIM kI jA sakatI kyoMki para, arthAt paradravya kisI dravya ko parabhAvasvarUpa karane kA nimitta (nimittakAraNa) nahIM bana sakatA... (samayasAra, gAthA 220 se 223 kI TIkA) prazna 30 - jJAnI-dharmAtmA, parajIvoM kA bhalA karane ke lie upadeza dete haiM - yaha vidhAna sahI hai? uttara - nahIM; yaha bAta sahI nahIM hai kyoMki jJAnI jAnate haiM ki koI jIva, para AtmA kA bhalA-burA nahIM kara sktaa| sAmanevAlA jIva apane yogyatA se (satya samajhane ke prayatna dvArA) samajhe to upadeza ko nimitta kahA jAtA hai| chadmastha jJAnI ko apanI nirbalatA ke kAraNa upadeza dene kA vikalpa uThatA hai aura vANI, vANI ke kAraNa nikalatI hai, usameM upadeza kA vikalpa (rAga) to nimittamAtra hai| jJAnI, rAga aura vANI kA svAmI nahIM hai, kintu rAga aura vANI kA vyavahAra se jJAtA hai| prazna 31 - pudgala, jIva ko vikArarUpa pariNamita karAtA hai - yaha bAta ThIka hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 prakaraNa pA~cavA~ uttara - (1) nahIM; 'aisA to kabhI nahIM hotA, kyoMki eka dravya dUsare dravya kI pariNati kA kartA nahIM hotA / ' (AtmAvalokana, pRSTha - 46 ) (2) 'koI dravya kisI dravya ko pariNamita nahIM karatA, kyoMki koI dravya ni:pariNAmI (apariNAmI ) nahIM hai; sarva dravya pariNAmI hai... ' (AtmAvalokana, pRSTha - 74 ) prazna 31 koI aisA jAne ki cidvikArarUpa to jIva pariNamita hotA hai, kintu aisA hone meM (pariNamita hone meM ) pudgala svayaM nimittakArtA hokara vartatA hai - yaha ThIka hai / uttara - nahIM; aisA to kabhI nahIM ho sakatA, kyoMki (1) yadi pudgala, vaha cidvikAra hone meM jAna -bujhakara svayaM karmanimittarUpa ho, to vaha jJAnavanta huaa| vaha to anartha utpanna huaa| jo acetana thA, vaha cetana ho gayA yaha eka dUSaNa / (2) yadi jIva ko vikAra hone meM pudgala karmatvarUpa se nimitta hotA hI rahe, to yaha dUSaNa utpanna ho ki koI dravya kisI dravya kA zatru nahIM hai, tathApi yahA~ pudgala, jIva kA zatru huA.... ( AtmAvalokana, pRSTha 46-47 ) - -
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa chaThavA~ upAdAna-nimitta tathA nimitta - naimittika adhikAra prazna 1 - kArya kisa prakAra hotA hai ? uttara - kAraNAnuvidhAyitvAdevakAryANa ( samayasAra, gAthA, 130-131 TIkA) 'kAraNAnuvidhAyIni kAryANi' kAraNa kA anusaraNa karake hI kArya hote haiN| kArya ko karma, avasthA, paryAya, hAlata, dazA, pariNAma aura pariNati bhI kahate haiM / ( samayasAra, gAthA 68 TIkA) (yahA~ kAraNa ko upAdAnakAraNa samajhanA, kyoMki upAdAnakAraNa hI saccA kAraNa hai / ) prazna 2 - kAraNa kise kahate haiM ? uttara - kArya kI utpAdaka sAmagrI ko kAraNa kahate haiM / - prazna 3 utpAdaka sAmagrI ke kitane bheda haiM ? uttara do bheda haiM- upAdAna aura nimitta / upAdAna ko
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 prakaraNa chaThavA~ nijazakti athavA nizcaya kahate haiM aura nimitta ko parayoga athavA vyavahAra kahate haiN| prazna 4 - upAdAnakAraNa kise kahate haiM ? uttara - (1) jo dravya svayaM kAryarUpa pariNamita ho, use upAdAnakAraNa kahate haiM; jaise ki - ghar3e kI utpatti miTTI usakA trikAlI upAdAnakAraNa hai; (dravyArthikanaya se hai|) (2) anAdi kAla se dravya meM jo paryAyoM kA pravAha calA A rahA hai, usameM anantara pUrva kSaNavartI paryAya upAdAnakAraNa hai aura anantara uttara kSaNavartI paryAya kArya hai; jaise ki - miTTI kA ghar3A hone meM miTTI kA piNDa, vaha ghar3e kI anantara pUrva kSaNavartI paryAya hai aura ghaDArUpa kArya. vaha piNDa kI anantara uttara kSaNavartI paryAya hai| anantara pUrva kSaNavartI paryAya kA vyaya, vaha kSaNika upAdAnakAraNa kahA jAtA hai| (paryAyArthikanaya se hai|) (3) usa samaya kI paryAya kI yogyatA, vaha upAdAnakAraNa hai aura vahIM paryAya kArya hai| upAdAna hI saccA (vAstavika) kAraNa (paryAyArthikanaya se) hai| [AdhAra - dhruvaupAdAna tathA kSaNika upAdAna ke lie dekho - (1) aSTasahastrI zloka 58, TIkA, pRSTha 210, (2) civilAsa, pRSTha 36, (3) jJAnadarpaNa, pRSTha 25-40-56 ] prazna 5 - yogyatA kise kahate haiM ? uttara - yogyataiva vissyprtiniymkaarnnaamiti| (nyAya dIpikA, pRSTha 27) (1) yogyatA hI viSaya kA pratiniyAmaka kAraNa hai| [yaha kathana jJAna kI yogyatA (sAmarthya) ko lekara hai parantu yogyatA kA kAraNapanA sarva meM sarvatra samAna hai|]
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 147 (2) sAmarthya, zakti, pAtratA, liyAkata, tAkata, yogyatA, zakti yaha 'yogyatA' zabda ke artha haiM? prazna 6 - nimittakAraNa kise kahate haiM ? uttara - jo padArtha svayaM kAryarUpa pariNamita na ho, parantu kArya utpatti meM anukUla hone kA jisa para Aropa A sake, usa padArtha ko nimittakAraNa kahate haiM; jaise ki - ghar3e kI utpatti meM kumbhakAra, daNDa, cakra Adi nimittakAraNa hai| [nimitta saccA kAraNa nahIM hai; vaha akAraNavat-ahetuvata' hai, kyoMki vaha upacAramAtra athavA vyavahAra kAraNa hai|] prazna 7 - nimittakAraNa ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda haiM : (1) preraka nimitta aura (2) udAsIna nimitt| prazna 8 - preraka nimitta kise kahate haiM ? uttara - gamana / kriyAvAle jIva, pudgala tathA icchAdivAle jIva preraka nimitta kahalAte haiN| preraka nimitta jabaran upAdAna meM kArya kara dete haiM yA prabhAvAdi DAla sakate haiM - aisA nahIM samajhanA, kyoMki donoM padArthoM kA eka-dUsare meM abhAva hai| preraka nimitta, upAdAna kI preraNA nahIM krtaa| prazna 9 - udAsIna nimitta kise kahate haiM ? uttara- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAlAdi niSkriya (gamana kriyArahita) yA rAgarahita, dravyoM ko udAsIna nimitta kahate haiN| 1. paJcAdhyAyI, bhAga-2, gAthA 351
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 prakaraNa chaThavA~ [nimittoM ke upabheda batAne ke lie kinhIM nimittoM ko preraka aura kinhI ko udAsIna kahA jAtA hai, kintu sarva prakAra ke nimitta, upAdAna ke lie to dharmAstikAyavat udAsIna hI hai| nimitta ke bhinna-bhinna prakAroM kA jJAna karAne ke lie hI usake yaha do bheda kiye gaye haiN|] prazna 10 - 'kumhAra ne cAka, daNDa Adi se ghar3A banAyA' - usameM ghar3ArUpa kArya meM (1) trikAlI aura kSaNika upAdAnakAraNa kauna haiM ? (2) udAsIna aura preraka nimitta kauna se haiN| uttara - (1) trikAlI upAdAnakAraNa miTTI; aura ghar3ArUpa kArya kI anantara pUrvavartI paryAya - miTTI ke piNDa kA abhAva (vyaya) tathA ghar3ArUpa hone kI vartamAna paryAya kI yogyatA - yaha donoM kSaNika upAdAna haiM? (2) ghar3A banAne ke rAgavAlA kumhAra aura kriyAvAn cAka, daNDAdi preraka nimitta haiN| cAka kI kIlI, kAla, AkAza, dharma-adharma Adi udAsIna nimitta hai; kyoMki ve gamanakriyA rahita aura rAga (icchA) rahita haiN| prazna 11 - udAsIna nimitta, upAdAna meM kucha nahIM kara sakate, parantu preraka nimitta to kucha kArya - prabhAva, asara karate hoMge? uttara - nahIM; udAsIna yA preraka nimitta, upAdAna meM kucha karate hI nahIM kyoMki para ke lie sabhI nimitta udAsIna hI haiN| zrI pUjyapAda AcArya, iSTopadeza kI 35 vIM gAthA meM kahate haiM ki - nAjJo vijJatvAmAyAti, vijJo naajnytvmRcchti| nimittamAtramanyastu, gtedhrmaastikaayvt||35||
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA arthAt ajJAnI vizeSa prakAra ke jJAnabhAva ko prApta nahIM karatA aura vizeSa jJAnI, ajJAnapane ko prApta kahIM karatA / gati ko jisa prakAra dharmAstikAya nimitta hai; usI prakAra anya to nimittamAtra hai / 149 bhAvArtha - tattvajJAna kI utpatti ke lie ayogya abhavyAdi jIva, dharmAcAryAdikoM ke hajAroM upadezoM se bhI tattvajJAna prApta nahIM kara skte| 'kArya kI utpatti karane ke lie koI bhI prayatna svAbhAvika guNa kI apekSA kiyA karatA hai| saikar3oM vyApAroM se (prayatnoM se) bhI bagule ko tote kI bhA~ti nahIM par3hAyA jA sktaa|' yahA~ zaGkA yaha hotI hai ki aise to bAhya nimittoM kA nirAkaraNa hI ho jaaegaa| isa viSaya meM uttara yaha hai ki anya jo guru Adika tathA zatru Adika haiM, ve prakRta kArya ke utpAdana meM tathA vidhvaMsana (nAza) meM kevala nimittamAtra haiN| vAstava meM koI kArya hone meM yA bigar3ane meM usakI yogyatA hI sAkSAt sAdhaka hotI hai..... (paramazruta prabhAvaka maNDala, mumbaI se prakAzita- iSTopadeza, gAthA 35 kI TIkA ) prazna 12 - kabhI-kabhI preraka nimitta, jaise ki zIghra gati karatI moTara, Trena Adi dvArA anicchita sthAna meM gati Adi dekhe jAte haiM, isalie upAdAna ko preraka nimittoM ke AdhIna pariNamita honA par3atA hai - yaha ThIka hai ? uttara - nahIM; kisI bhI preraka nimittoM ke AdhIna upAdAna kI pariNamita honA par3atA hai aisA nahIM hai, parantu itanA nizcita hotA hai ki gatikriyA jIva kI icchAnusAra nahIM ho sakI / vAstavika
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 prakaraNa chaThavA~ rIti se dekhA jAe to zarIra aura jIva kI kriyAvatIzakti kI usa samaya kI yogyatA hI vaisI thI; isalie tadanusAra gati huii| prazna 13 - zIghra gati karatI moTarAdi to usameM nimittamAtra hai, kintu pudgalakarma, mana, vacana, kAya, indriyoM kA bhoga, dhana, parijana, makAna, ityAdi to jIva ko rAga-dveSarUpa pariNAma karane meM preraka haiM? uttara - chahoM dravya sarva, apane-apane svarUpa se sadaiva asahAya (svatantra) pariNamana karate haiM; koI dravya kisI kA preraka kabhI nahIM hai; isalie koI bhI dravya rAga-dveSa kA preraka nahIM hai parantu jIva kA mithyAtva moharUpa bhAva hai, vahI (anantAnubandhI) rAga-dveSa kA kAraNa hai| (dekho, prakaraNa 5, prazna 371 kA uttara) prazna 14 - pudgalakarma kI balajabarI se jIva ko rAga -dveSa karanA par3atA hai; pudgaladravya karmoM kA veSa dhAraNa karake jahA~-jahA~ bala karatA hai, vahA~-vahA~ jIva ko rAga-dveSa adhika hote haiM - yaha bAta satya hai? uttara - nahIM, kyoMki jagat meM pudgala kA saMga to sadaiva rahatA hai| yadi usakI balajabarI se jIva ko rAgadi vikAra hoM to zuddhabhAvarUpa hone kA kabhI avasara hI nahIM A sakegA; isalie aisA samajhanA cAhie ki zuddha yA azuddha pariNamana karane meM cetana svayaM samartha hai| (samayasAra nATaka, sarva adhikAra dvAra, kavitta 61 se 66 ) prazna 15 - nimitta-naimittika sambandha kise kahate haiM ? uttara - jaba upAdAna svayaM svataH kAryarUpa pariNamita hotA hai, taba bhAvarUpa yA abhAvarUpa kisa ucita (yogya)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 151 nimittakAraNa kA usake sAtha sambandha hai, vaha batalAne ke lie usa kArya ko naimittika kahate haiM / isa prakAra bhinna-bhinna padArthoM ke svatantra sambandha ko nimitta-naimittika sambandha kahate haiN| nimitta-naimittika sambandha paraspara kI paratantratA kA sUcaka nahIM hai, parantu naimittika ke sAtha kauna nimittarUpa padArtha hai - usakA vaha jJAna karAtA hai| jisa kArya ko nimitta kI apekSA se naimittika kahA hai, use apane upAdAna kI apekSA se upAdeya bhI kahate haiN| (1) nimitta-naimittika sambandha donoM svatantra paryAyoM ke bIca hotA hai| ___ (2) nimitta aura naimittika kA svacatuSTaya (dravya-kSetra -kAla-bhAva) bhinna-bhinna hai| (3) upAdAna-upAdeya sambandha eka hI padArtha ko lAgU hotA hai| (4) kArya kI nimitta dvArA pahicAna karAte hue vaha naimittika kahalAtA hai aura usI kArya kI upAdAna dvArA pahicAna karAte hue vaha upAdeya kahalAtA hai| prazna 16 - preraka nimitta aura udAsIna nimitta ke dRSTAnta diijiye| uttara - (1) ghaTa kI utpatti meM daNDa, cakra, kumhArAdi preraka nimitta haiM, kyoMki daNDa, cakra aura kumhAra kA hAtha gatimAna hai aura kumhAra usa samaya ghar3A banAne kI icchAvAlA hai| dharmAstikAya aura cakra ko ghUmane kI dhurI, ve udAsIna nimitta haiM parantu ve sabhI
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 prakaraNa chaThavA~ nimitta, miTTIrUpa upAdAna ke prati ( dharmAstikAyavat) udAsIna kAraNa haiM / (2) koI manuSya ghor3e para baiThakara bAhara gA~va jAtA hai, usameM ghor3A gatimAna hone se preraka nimitta hai; dharmAstikAya udAsIna nimitta hai parantu ve nimitta, upAdAnarUpa savArI karanevAle manuSya ke prati (dharmAstikAyavat) udAsIna kAraNa hai| [ jo preraka nimittakAraNa hai, ve gati yA icchapanA batalAne ke lie preraNA karate haiM - aisA vyavahAranaya se kahA jAtA hai, kintu vAstava meM kisI dravya kI paryAya dUsare dravya kI paryAya ko preraka nahIM ho sakatI / ] prazna 17 bhAvarUpa nimitta aura abhAvarUpa nimitta ke dRSTAnta dIjiye / uttara- (1) jisa prakAra uttaraGga (taraGge uThanevAlI) aura nistaraGga (taraGga rahita) dazAoM ko vAyu kA calanA yA na calanA nimitta hone para bhI, vAyu aura samudra meM vyApya vyApakabhAva ke abhAva ke kAraNa kartA - karmapane kI asiddhi hone se, samudra hI svayaM antarvyApaka hokara uttaraGga athavA nistaraGga avasthA meM Adi-madhya-anta meM vyApta hokara uttaraGga athavA nistaraGga aisA apane ko karatA huA, apane eka ko hI karatA pratibhAsita hotA hai parantu anya ko karatA pratibhAsita nahIM hotA..... ( 2 ) ... usI prakAra saMsAra aura niHsaMsAra avasthAoM ko pudgalakarma ke vipAka kA sambhava * (utpatti) aura asambhava * sambhava honA, utpatti /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA nimitta hone para bhI, pudgalakarma aura jIva ke bIca vyApya - vyApakabhAva kA abhAva hone ke kAraNa kartA-karmapane kI asiddhi hone se jIva hI svayaM antarvyApaka hokara saMsAra athavA niHsaMsAra avasthA meM Adi-madhya-anta meM vyApta hokara apane ko sasaMsAra yA niHsaMsAra karatA huA, apane eka ko hI karatA huA pratibhAsi ho parantu anya ko karatA pratibhAsita na ho... (samayasAra, gAthA 83 kI TIkA ) [ dRSTAnta meM vAyu kA calanA, vaha sadbhAvarUpa nimitta hai aura unakA asambhava, vaha abhAvarUpa nimitta hai / ] 153 prazna 18 - karma ke udaya se jIva meM sacamuca vikArabhAva hotA hai - yaha vidhAna ThIka hai ? uttara- (1) nahIM, kyoMki 'jIva meM honevAle vikArabhAva vaha svayaM karatA hai, taba karma kA udaya nimitta hai, kintu una karma ke rajakaNoM ne jIva ko kucha bhI kiyA yA usa para asara / prabhAva DAlA - aisA mAnanA sarvathA mithyA hai| (usI prakAra jIva, vikAra karatA hai, taba pudgala kArmANavargaNA svayaM karmarUpa pariNamita hotI hai - aisA nimitta - naimittika sambandha hai / ) jIva ko vikArIrUpa se karma kA udaya pariNamAtA hai aura navIna karmoM ko jIva pariNamAtA yaha nimitta - naimittika sambandha batalAnevAlA vyavahAra kathana hai / vAstava meM jIva, jar3a ko karmarUpa pariNamita nahIM kara sakatA aura karma, jIva ko vikArI nahIM kara sakatA aisA samajhanA / gommaTasArAdi karma zAstroM ke isa prakAra artha karanA hI nyAyasaMgata hai / ' - - ( svAdhyAya mandira TrasTa se prakAzita hindI AvRtti mokSazAstra - adhyAya 1, pariziSTa 1 )
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 prakaraNa chaThavA~ (2) karma ke udaya se jIva ko vikAra hotA hai - aisI mAnyatA bhramamUlaka hai| zrI dIpacandajI kRta 'AtmAvalokana' pRSTha 143 meM kahA hai ki _ 'he mitra... anyaloka, svAMga (pudgalakarma), skandha, parajJeya dravyoM kA doSa na dekha aura aisA na jAna ki 'parajJeya kI sannidhi (nikaTatA) nimittamAtra dekhakara usane (nimitta ne) merA dravya malina (vikArayukta) kiyaa|' jIva svayaM aisA jhUThA bhrama karatA hai, parantu una parajJeyoM se kabhI terI bheMTa (sparza) bhI nahIM huI hai| tathApi tU unakA doSa dekhatA hai - jAnatA hai, yaha terA harAmajAdIpanA hai| eka tU hI jhUThA hai, unakA koI doSa nahIM hai; ve to sadaiva sacce haiN| prazna 19 - jaba karmoM kA tIvra udaya ho, taba puruSArtha nahIM ho sakatA; Upara ke guNasthAnoM se bhI jIva nIce gira jAtA hai - aise kathana kA kyA artha hai ? uttara - (1) yaha vyavahAranaya kA kathana hai| jIva meM aisI yogyatA ho, taba kaisA nimitta hotA hai ? - usakA jJAna karAne ke lie yaha kathana hai| (2) jIva svayaM apane viparIta puruSArtha se tIvra doSa karatA hai, tabhI karma ke udaya ko tIvra udaya kahA jAtA hai, kintu yadi jIva yathArtha puruSArtha kare to karma kA cAhe jaisA udaya hone para bhI use nirjarA kahA jAtA hai| karmodaya ke kAraNa jIva giratA hI nhiiN| (3) pravacanasAra gAthA 45 kI TIkA meM zrI jayasenAcArya kahate haiM ki - 'dravyamoha kA udaya hone para bhI, yadi zuddha
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA AtmabhAvanA ke bala se moha bhAvarUpa pariNamita na ho to bandha nahIM hotA / punazca karma ke udayamAtra se bandha nahIM hotA / yadi udayamAtra se bandha hotA ho to saMsArI ko sarvadA hI karma kA udaya vidyamAna hone se sadaiva hI bandha hotA rahegA; mokSa kabhI hogA hI nahIM / ' 155 (4) 'dravyakarmarUpa pratyayoM (AsravoM) kA vidyamAnapanA hone para bhI yadi jIva, rAgAdibhAva na kare to ba~dhatA nahIM hai| yadi rAgAdi ke abhAva meM dravyapratyaya ke udayamAtra se jIva ko bandha to sarvadA bandhana cAlU hI rahegA, kyoMki saMsArI ko sarvadA karmodaya vidyamAna hotA hai / ' (paJcAstikAya, gAthA 149 kI zrIjayasenAcAryakRta TIkA) prazna 20 - pariNamana meM (kArya meM) upAdAna aura nimitta - yaha donoM kAraNa hote haiM to usameM nimittakAraNa kA kAryakSetra kitanA ? - uttara - (1) kArya hone se pUrva kisI ko nimitta nahIM kahA jaataa| kArya ke kAla meM jo ucita (anukUla) saMyogarUpa paravastu upasthita ho, use nimittakAraNa kahate haiM / upAdAna ke binA para ke kArya kA nimitta nahIM kahA jA sakatA; nimitta to mAtra kisa upAdAna ne kArya kiyA, vaha batalAnevAlA vyajaMka hai| (paJcAdhyAyI bhAga-2, gAthA 358 ke AdhAra se ) (2) nimitta to sAkSIbhUta hai; jisa prakAra dupahariyA (dopahara ke samaya khilanevAlA) phUla ko vikAsarUpa hone meM dopahara ke sUrya kA honA sAkSIbhUta pratyakSa avazya dikhAI detA hai / ( AtmAvalokana, pRSTha 102 ) (3) nimitta paravastu hai / upAdAna ko pariNamita hone meM usakI
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 prakaraNa chaThavA~ AvazyakatA hotI hai yA nahIM? - yaha prazna hI nahIM uThatA, kyoMki jaba nizcaya kAraNa - upAdAna ke kAryarUpa pariNata hone kA kAla hotA hai, taba nimitta kI upasthiti svayameva hotI hai; vaha na ho aisA kabhI nahIM hotaa| - isa viSaya meM paNDita phUlacandajI dvArA sampAdita tattvArthasUtra adhyAya 5, sUtra 30 kI TIkA meM kahA hai ki - ___...ve (nimitta) haiM; ataH mAne gaye haiM, isalie unakI AvazyakatA aura anAvazyakatA kA to prazna nahIM utthtaa|' prazna 21 - deha, indriya aura pA~ca indriyoM ke viSayoM ke nikaTa rahane se hI manuSyoM ko jJAna aura sukha hotA hai, isalie ve dehAdi padArtha jJAna aura sukha ke lie akiJcitkara kaise ho sakate haiM? uttara - (1) upAdAnakAraNa ke Azraya se - sAmarthya se hI nimitta ko hetu kahA jAtA hai, kintu upAdAna ke binA para ko kArya kA nimitta nahIM kahA jA sktaa| nimitta to mAtra kisa upAdAna ne kArya kiyA, use batalAnevAlA (abhivyaJjaka) hai| (paJcAdhyAyI bhAga-2, gAthA 358 ke AdhAra se) (2) uparokta kathana kA sAdhaka dRSTAnta yaha hai ki agni, agara (candana) dravya kI gandha kA vyajaMka hotA hai... (paJcAdhyAyI bhAga-2, gAthA 359) (3) usI prakAra yadyapi deha, indriya aura unake viSaya kisI sthAna para jJAna aura sukha ke abhivyaJjaka hote haiM, kintu ve svayaM jJAna aura sukharUpa nahIM ho skte| (paJcAdhyAyI bhAga-2, gAthA 360)
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 157 (4)...jahA~ AtmA svayaM sukharUpa pariNamita hotA hai, vahA~ viSaya kyA karate haiM? (pravacanasAra, gAthA 67) (5) anya dravya se anya dravya ke guNa kI utpatti nahIM kI jA sakatI; isalie (yaha siddhAnta hai ki) sarva dravya apaneapane svabhAva se utpanna hote haiN| (samayasAra, gAthA 372) isase siddha hotA hai ki AtmA ko indriyajanya jJAna tathA sukha hone meM zarIra-indriyA~ anutpAdaka hone se akiJcitkara haiN| nimittakAraNa, vaha kathanamAtra kAraNa haiM; vAstavika kAraNa nahIM hai| saccA kAraNa to eka upAdAnakAraNa hI hai| usakA kathana do prakAra se hai - nizcaya se aura vyavahAra se| nizcaya kAraNa hI saccA kAraNa hai; vyavahAra kAraNa to mAtra sahacArI padArtha kA jJAna karAne ke lie hI kahA jAtA hai| prazna 21 - jIva ko saMsAradazA meM to viSaya, jJAna aura sukha utpanna karate haiM na? uttara - (1) nahIM; jIva, saMsAra aura mokSa donoM avasthAoM meM jJAnAdi svarUpavAlA hI hai, isalie yaha AtmA hI svayaM jJAna athavA sukhamaya hotA hai| (paJcadhyAyI, bhAga 2, gAthA 352) (2) matijJAnAdi ke samaya meM jIva hI sparzAdi viSayoM ko viSaya karake svayaM hI usa jJAna aura sukhamaya ho jAtA hai; isalie AtmA ko usa jJAna tathA sukha meM ve acetana (jar3a) sparzAdi padArtha kyA kara sakate haiM? (paJcadhyAyI, bhAga 2, gAthA 353) (3) matijJAnAdi ke utpatti ke samaya meM AtmA hI upAdAna kAraNa hai tathA deha-indriyA~ aura unake viSayabhUta padArtha mAtra bAhya
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 hetu haiM, isalie ve ahetu samAna (ahetuvat) haiN| prakaraNa chaThavA~ (paJcAdhyAyI, bhAga 2, gAthA 351 ) (4) yadi sparzAdika viSaya svatantrarUpa se jJAna ko utpanna karate hoM to una jJAnazUnya ghaTAdika meM bhI ve jJAna kyoM utpanna nahIM karate ? ( paJcAdhyAyI, bhAga 2, gAthA 354 ) (5) yadi aisA kahA jAe ki cetana dravya meM hI kisI jagaha ve sparzAdika padArtha jJAna ko utpanna karate haiM, kintu yadi AtmA svayaM cetana hai to phira acetana padarthoM ne usameM kyA utpanna kiyA ? arthAt kucha bhI nhiiN| (paJcAdhyAyI, bhAga 2, gAthA 355 ) (6) isalie aisA nizcita hotA hai ki AtmA ko jJAna aura sukha utpanna karane meM zarIra, pA~coM indriyA~ tathA unake viSayoM kA akiJcitkarapanA hai / ( paJcAdhyAyI, bhAga 2, gAthA 356 ) [ jo hetu kucha bhI nahIM karatA, vaha akiJcitkara kahalAtA ( samayasAra, gAthA 267 kA bhAvArtha ) prazna 22 - antaraGga kAraNa se ( upAdAnakAraNa se) hI kArya kI utpatti hotI hai - aisA na mAnA jAe to kyA doSa AyegA ? hai] uttara - (1) kArya kI utpatti meM svasthiti kAraNa hotI hai, usameM anya hetu (kAraNa) nahIM hai / phira bhI koI hetu ' hai - aisA mAnA jAe to anavasthA kA doSa AyegA / (paJcAdhyAyI, bhAga 2, gAthA 799, paNDita phUlacandajI dvArA sampAdita) (2) yahA~ mitradvaita se eka upAdAna aura dUsarA sahakArI kAraNa liyA gayA hai ... vastu meM kAryakArIpane kI yogyatA anya vastu ke nimitta se nahIM AtI, yaha to usakA svabhAva hai| isa para
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 159 se yadi kisI vastu meM kAryakArIpane kI yogyatA anya vastu kI sahakAritA se mAnI jAe to usa anya vasta meM aisI yogyatA usase bhinna anya vastu ke nimitta se mAnanA par3egI, aura isa prakAra uttarottara hetu - paramparA kI kalpanA karane se anavasthA doSa prApta hogA... (paNDita phUlacandajI sampAdita, paJcAdhyAyI bhAga 1, gAthA 402-404 kA vizeSArtha) (3)...sarva kArya ekAnta se bAhya artha kI apekSA karake hI utpanna nahIM hote; anyathA cAvala dhAnya ke bIja se java ke aMkura kI utpatti kA prasaGga prApta hogA, kintu tInoM kAla meM kisI kSetra meM aisA dravya nahIM hai ki jisake bala se cAvala dhAnya ke bIja ko java ke aMkurarUpa utpanna karane kI zakti ho ske| yadi aisA hone lagegA to anavasthA doSa prApta hogA; isalie kisI bhI sthAna para (sarvatra) antaraGga kAraNa se hI kArya kI utpatti hotI hai - aisA nizcaya karanA caahie| (dhavala pustaka 6, pRSTha 164) prazna 23 - vastu kA pratyeka pariNamana apanI yogyatAnusAra hI hotA hai, yaha bAta satya hai ? uttara - (1) hA~; vAstava meM koI bhI kArya hone meM yA bigar3ane meM usakI yogyatA hI sAkSAt sAdhaka hotI hai| 'nanhevaMbAhyanimittapekSaH praapnotiitytraah|anyH punarguruvipakSAdiH prakRtArthasamutpAdabhraMzayornimittamAtraM syAttatra yogyatAmeva sAkSAt saadhktvaat|' arthAt yahA~ aisI zaGkA hotI hai ki isa prakAra to bAhya nimittoM kA nirAkaraNa hI ho jaaegaa| usakA uttara yaha hai ki
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 prakaraNa chaThavA~ anya jo guru, zatru Adi haiM, ve prakRta kArya ke utpAdana meM yA vidhvaMsa meM sirpha nimittamAtra haiN| vahA~ yogyatA meM hI sAkSAt sAdhakapanA hai| (iSTopadeza, gAthA 35 kI TIkA) (2) ...vaibhAvika pariNamana nimitta sApekSa hokara bhI vaha apanI isa kAla meM pragaTa honevAlI yogyatAnusAra hI haiN|... apanI yogyatAvaza hI jIva saMsArI hai aura apanI yogyatAvaza hI vaha mukta hotA hai| jaise pariNamana kA sAdhAraNa kAraNa hote hue bhI, dravya apane utpAdavyayasvabhAva ke kAraNa hI pariNamana karatA hai; kAla usakA kucha preraka nahIM hai| Agama meM nimitta vizeSa kA jJAna karAne ke lie hI karma kA ullekha kiyA gayA hai| use kucha preraka kAraNa nahIM mAnanA caahie| jIva parAdhIna hai - yaha kathana nimitta vizeSa kA jJAna karAne ke lie hI kiyA jAtA hai| tattvataH pratyeka pariNamana hotA hai apanI yogyatAnusAra hii| ( paNDita phUlacandajI dvArA sampAdita paJcAdhyAyI, gAthA 61 se 70 kA vizeSArtha) (3) zrI gommaTasAra jIvakANDa gAthA 580 kI saMskRta TIkA ke zloMka meM kahA hai ki nimittAMtaraM tatra yogyatA vastuni sthitaa| yahirnizcayakAlastu nizcitaM tttvdrshibhiH||1|| arthAt usa vastu meM vidyamAna pariNamanarUpa jo yogyatA, vaha antaraGga nimitta hai aura usa pariNamana kA nizcayakAla bAhya nimitta (kAraNa) hai - aisA tattvadarziyoM ne nizcaya kiyA hai| [yahA~ antaraGga nimitta kA artha upAdAnakAraNa hotA hai|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 161 yogyatA zabda kA upayoga nimnokta zAstroM meM kiyA gayA hai| use par3hakara yogyatA kA saccA artha samajhane kA jijJAsuoM se namra anurodha hai - 1. pravacanasAra - gAthA 44, 167, 168, 169 ttiikaa| 2. samayasAra - gAthA 13, 275, 318, 373 TIkA 3. niyamasAra - gAthA 63 TIkA 4. paJcAstikAya - gAthA 64, 66, 99 ttiikaa| 5. iSTopadeza - gAthA 35 TIkA, tathA gAthA 2, mUla meM (yogyopAdAna - yogena) 6. aSTasahastrI - zloka 88 ttiikaa| 7. aSTazatI - zloka 88 ttiikaa| 8. prameyakamalamArtaNDa - pRSTha 105, 'yogyatA evaM zaraNam' 9- pramANaparIkSA - pRSTha 52, 67 / 10. tattvArthasUtra - adhyAya 8, sUtra 2 / 11. tattvArthasAra - pRSTha 37, 95, 164, 166, 176, 182, 183, 284, 286, 305, 309 yogyatA evaM zaraNam 12. tattvArtha zlokavArtika - pRSTha 230, 249, sNskRt| 13. parIkSAmukha - dvitIya adhyAya,sUtra 9 14. gommaTasAra karmakANDa - gAthA 52, 190-286 prazna 24 - nimitta ko vAstava meM akiJcitakara kyoM kahA? uttara - (1) saMsAra meM yA mokSa meM AtmA apane Apa sukharUpa
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 prakaraNa chaThavA~ pariNamita hotA hai; use viSaya akiJcitakara haiM, arthAta kucha nahIM krte| ajJAnI loga viSayoM ko sukha kA kAraNa mAnakara vyartha hI unakA avalambana karate haiN| (pravacanasAra, gAthA 67 kA bhAvArtha) ___ (2) 'jo hetu kucha bhI nahIM karatA, vaha akiJcitakara kahalAtA hai| ( zrI samayasAra gAthA 267 kI TIkA) eka dravya kA vyApAra dUsare dravya meM hotA hI nhiiN| ukta kathana se siddha hotA hai ki AtmA ko indriyajanya jJAna aura sukha hone meM zarIra, indriyA~ tathA unake viSaya anutpAdaka hone se akiJcitakara haiM... (paJcAdhyAyI, bhAga 2, gAthA 356 kA bhAvArtha) (3) tattvadRSTi se dekhane para rAga-dveSa ko utpanna karanevAlA anya dravya jarA bhI (kiMcanApi) dikhalAI nahIM detaa| (samayasAra, kalaza 219) (4) isa AtmA meM jo rAga-dveSarUpa doSoM kI utpatti hotI hai, vahA~ paradravyoM kA kucha bhI doSa nahIM hai; vahA~ to svayaM aparAdhI aisA yaha ajJAna hI phailatA hai... (samayasAra, kalaza 220) (5) ...isa prakAra apane svarUpa se hI jAnanevAle aise AtmA ko apane-apane svabhAva se hI pariNamita honevAle zabdAdika kiJcitamAtra bhI vikAra nahIM krte| jisa prakAra apane svarUpa se hI prakAzita aise dIpaka ko ghaTapaTAdi padArtha vikAra nahIM karate usI prkaar| aisA vastu svabhAva hai, tathApi jIva, zabda ko sunakara, rUpa ko dekhakara, gandha ko sUMghakara, rasa kA AsvAdana kara, sparza kA sparzana kara, guNa-dravya ko jAnakara, unheM acchA-burA mAnakara rAga-dveSa karate haiM. vaha ajJAna hI hai| (samayasAra, gAthA 373 se 382 kA bhAvArtha)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 163 (6)...vastusvabhAva para ke dvArA utpanna nahIM kiyA jA sakatA isalie, tathA vastusvabhAva para ko utpanna nahIM kara sakatA isalie; AtmA jisa prakAra bAhya padArthoM kI asamIpatA meM (apane svarUpa se hI jAnatA hai), usI prakAra bAhya padArthoM kI samIpatA meM bhI apane svarUpa se hI jAnatA hai| (isa prakAra) apane svarUpa se hI jAnanevAle usa (AtmA ko), vastu svabhAva se hI vicitra pariNati ko prApta aise manohara yA amanohara zabdAdi bAhya padArtha kiJcit vikriyA utpanna nahIM krte| (samayasAra, gAthA 373 se 382 kA bhAvArtha) prazna 25- nimitta-naimittika sambandha kaba kahA jAtA hai ? uttara - jisa samaya vastu kAryarUpa pariNamita ho, arthAt upAdAna meM kArya ho, usI samaya saMyogarUpa paravastu ko nimitta kahA jAtA hai| yadi kArya na ho to kisI sAmagrI ko nimittakAraNa nahIM kahA jAtA kyoMki kArya hone se pUrva nimitta kisakA? kAryakAraNa kA samaya eka hI hotA hai| nimitta-naimittika sambandha eka samaya kI vartamAna paryAya meM hI hotA hai| prazna 26 - nimitta-naimittika sambandha ko dRSTAnta dekara smjhaaiye| uttara - (1) kevalajJAna naimittika hai aura lokAlokarUpa samasta jJeya nimitta haiN| (pravacanasAra, gAthA 26 kI TIkA) (2) samyagdarzana naimittika hai aura samyagjJAnI ke upadezAdi nimitta haiN| (AtmAnuzAsana, gAthA 10 kI TIkA) (3) siddhadazA naimittika hai aura pudgalakarma kA abhAva nimitta hai| (samayasAra, gAthA 83 kI TIkA)
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 prakaraNa chaThavA~ (4) jisa prakAra adha:karma se utpanna huA aura uddezya se utpanna huA - aisA jo nimittabhUta [AhArAdi] pudgaladravya kA pratyAkhyAna [tyAga] na karatA huA AtmA [muni], naimittikabhUta bandha-sAdhakabhAva kA pratyAkhyAna nahIM karatA; usI prakAra samasta paradravyoM kA pratyAkhyAna na karatA huA AtmA usake nimitta se honevAle bhAvoM ko nahIM tyaagtaa| (samayasAra gAthA 286-87 kI TIkA) isameM bandha-sAdhakabhAva naimittika hai aura adha:karma tathA uddezika AhArAdi paradravya nimitta haiN| (1) jisa pApakarma se AhAra utpanna hotA hai, usa pApakarma ko adhaHkarma kahA jAtA hai tathA usa AhAra ko bhI adha:karma kahA hai| jo AhAra, grahaNa karanevAle ke nimitta se hI banAyA gayA hai, use uddezika kahA jAtA hai| aise AhAra (adha:karma aura uddezika) ke nimitta se AtmA ke jo bhAva hote haiM, ve naimittika bandha-sAdhaka bhAva haiN| 2. nimitta-naimittika sambandha mAtra karma aura jIva ke bIca hI hotA hai, yaha bAta yathArtha nahIM hai; kAraNa batalAnA ho, taba upAdAnakAraNa aura nimittakAraNa kahe jAte haiN| ____ 3. nimittakAraNa aura usake sAtha kA sambandha batalAnA ho, taba upAdAna kA kArya (nimitta apekSA se) naimittika kahalAtA hai| prazna 27 - guru upadeza nimitta binA, upAdAna balahIna; jyoM nara dUje pA~ca bina, calave ko aadhiin| (banArasI vilAsa)
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 165 arthAt guru ke upadezarUpa nimitta ke binA upAdAna (ziSyAdi) balahIna haiM (jaise ki) dUsare pA~va ke binA manuSya cala sakatA hai ? uttara - yaha mAnyatA satya nahIM hai - aisA batalAne ke lie zrIguru dohe se uttara dete haiM ki - (1) jJAna naina kiriyA carana, doU zivamaga dhAra; upAdAna nihacai jahA~ tahA~ nimitta vyohaar| (banArasI vilAsa) arthAt samyagdarzana-jJAnarUpa netra; aura sthiratArUpa caraNa (arthAt lInatArUpa kriyA) - yaha donoM milakara mokSamArga jaano| jahA~ upAdAnarUpa nizcaya kAraNa hotA hai, vahA~ nimittarUpa vyavahAra kAraNa hotA hI hai| bhAvArtha - upAdAna to nizcaya, arthAt saccA kAraNa hai; nimitta to mAtra vyavahAra, arthAta upacAra kAraNa hai; saccA kAraNa nahIM hai; isIlie to use akAraNavat (ahetuvat) kahA hai| use upacAra (Aropita) kAraNa isalie kahA hai ki vaha upAdAna kA kucha kArya karatA-karAtA nahIM hai, tathApi kArya ke samaya usa para anukUlatA kA Aropa AtA hai; isa kAraNa use upacAramAtra kahA hai| [samyagjJAna aura cAritrarUpa lInatA ko mokSamArga jAno - aisA kahA; usameM zarIrAzrita upadeza, upavAsAdika kriyA aura zubharAgarUpa vyavahAra ko mokSamArga na jAno, yaha bAta A jAtI hai|] 2. upAdAna jinaguNa jahA~, tahA~ nimitta para hoya; bhedajJAna paravAna vidhi, viralA bUjhe koy| (banArasI vilAsa) [ yaha mAnyatA satya hai? - aisA ziSya kA prazna hai|]
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 prakaraNa chaThavA~ arthAt jahA~ nijazaktirUpa upAdAna ho, vahA~ paranimitta hotA hI hai| usake dvArA bhedajJAna pramANa kI vidhi (vyavasthA) hai| yaha siddhAnta koI virale hI samajhate haiN| bhAvArtha - jahA~ upAdAna kI yogyatA ho, vahA~ niyama se nimitta hotA hI hai| nimitta kI pratIkSA karanA par3e - aisA nahIM hotA; aura nimitta ko hama juTA sakate haiM - aisA bhI nahIM hotaa| nimitta kI pratIkSA karanI par3atI hai yA use maiM lA sakatA hU~ - aisI mAnyatA, parapadArtha meM abhedabuddhi, arthAt ajJAnasUcaka hai| upAdAna aura nimitta donoM asahAyarUpa svatantra hai, yaha unakI maryAdA hai| (3) upAdAna bala jaha~ tahA~, nahiM nimitta ko dAva; eka cakra sauM ratha calai, ravi ko yahai svbhaav| arthAt jahA~ dekho, vahA~ upAdAna kA hI bala hai; (nimitta hotA hai) parantu nimitta kA (kArya karane meM) koI bhI dAva (bala) nahIM hai| eka cakra se ravi (sUrya) kA ratha calatA hai, vaha usakA svabhAva hai| (banArasI vilAsa) [usI prakAra pratyeka kArya upAdAna kI yogyatA se (sAmarthya se) hI hotA hai|] prazna 28 - hauM jAnai thA eka hI, upAdAna soM kAja, thakai sahAI pauna bina, pAnI mA~hi jhaaj| (banArasI vilAsa) arthAt akele upAdAna se kArya hotA ho to pavana kI sahAyatA ke binA jahAja pAnI meM kyoM nahIM calatA?
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 167 uttara - (1) sadhai vastu asahAya jaha~, taha~ nimitta hai kauna; jyoM jahAja paravAha meM, tirai sahaja bina paun| arthAt jahA~ pratyeka vastu svatantrarUpa se apanI avasthA ko (kArya ko) prApta karatI hai, vahA~ nimitta kauna hai? jisa prakAra jahAja pravAha meM sahaja hI binA pavana ke taratA hai| bhAvArtha - jIva aura pudgaladravya, zuddha yA azuddha avasthA meM svatantrarUpa se hI apane meM pariNamana karate haiM / ajJAnI jIva bhI svatantrarUpa se nimittAdhIna hokara pariNamana karatA hai; koI nimitta use AdhIna nahIM kara sktaa| (1) upAdAna vidhi nirvacana, hai nimitta upadeza; base ju jaise deza meM, karai su taise bhess| arthAt upAdAna kA kathana nirvacana (arthAt eka 'yogyatA' dvArA hI hotA hai) hai; upAdAna apanI yogyatA se aneka prakAra se pariNamana karatA hai; taba upasthita nimitta para bhinna-bhinna kAraNapane kA Aropa (bheSa) AtA hai: upAdAna kI vidhi nirvacana hone se nimitta dvArA yaha kArya huA - aisA vyavahAra se kahA jAtA hai| upAdAna jaba jaisA kArya karatA hai, taba vaise kAraNapane kA Aropa (bheSa) nimitta para AtA hai; jaise ki - koI vajrakAyavAna manuSya sAtaveM narakagati ke yogya malinabhAva dhAraNa karatA hai, to vajrakAya para naraka ke kAraNapane kA Aropa AtA hai; aura yadi jIva, mokSa ke yogya nirmalabhAva karatA hai to usa vajrakAya para
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 prakaraNa chaThavA~ mokSakAraNapane kA Aropa AtA hai| - isa prakAra upAdAna ke kArya ke anusAra nimitta meM kAraNapane kA bhinna-bhinna Aropa kiyA jAtA hai| isase aisA siddha hotA hai ki nimitta se kArya nahIM hotA parantu kathana hotA hai; isalie upAdAna saccA kAraNa hai aura nimitta Aropita kAraNa I vAstava meM to nimitta aisA prasiddha karatA hai ki naimittika svatantra apane kAraNa se pariNamana kara rahA hai, to upasthita dUsarI anukUla vastu ko nimitta kahA jAtA hai| prazna 29 - nimitta ke binA kArya hotA hai ? uttara- (1) nizcaya se to nimitta ke binA hI sarvatra svayaM upAdAna kI yogyatA se hI kArya hotA hai; usa kAla ucita nimitta hotA hai, yaha vyavahAra kathana hai| niyama aisA hai ki nizcaya se upAdAna ke binA koI kArya nahIM hotaa| kArya, vaha paryAya hai aura nizcaya se vaha para se (nimitta se) nirapekSa hotI hai|' (2) nimitta, vyavahArakAraNa hai aisA na mAnanevAle ko 'nimitta ke binA kArya nahIM hotA' - aisA batalAyA jAtA hai, kintu vyavahAra ke kathanoM nizcaya ke kathana samajhanA, vaha bhUla hai / [ samayasAra gAthA 324, 327 tathA TIkA kA Azaya ] (3) aisA nahIM hai ki kabhI kArya ke lie nimitta kI pratIkSA 1. [ dekho, ( 1 ) samayasAra, gAthA 308 se 311 tathA usakI saMskRta ttiikaa| (2) paJcAstikAya, gAthA 62 saMskRta TIkA / ( 3 ) banArasIdAsajI ke upAdAnanimitta dohe; nambara 4, 5, 61 (4) pravacanasAra, gAthA 100 kI jayasenAcArya TIkA tathA pravacanasAra, gAthA 160 aura usakI amRtacandrAcArya kRta TIkA ]
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 169 karanA par3e, athavA nimitta milAnA par3e, athavA nimitta hai, isalie upAdAna meM kArya hotA hai| (4) prati samaya upAdAna meM nizcit kArya hotA hai aura usa kAla meM nimitta bhI nizcit hotA hI hai| (5) pratyeka dravya anAdi se ananta kAla prati samaya pariNamana karatA hI hai; vaha pariNAma svayaM kArya hai aura pratyeka samaya ke kArya ke lie upAdAna aura nimittakAraNa, arthAt upAdAnarUpa utpAdaka sAmagrI aura nimittarUpa utpAdaka sAmagrI hotI hI hai| kisI samaya vaha na ho - aisA hotA hI nhiiN| (dekho prakaraNa pA~cavA~, prazna 363) prazna 30 - pudgalakarma kI balajabarI se jIva meM rAga-dveSa ke pariNAma hote haiM - yaha ThIka hai? uttara - (1) nahIM; zrI 'samayasAra nATaka' meM aisA prazna karake usakA nimnAnusAra samAdhAna kiyA hai - koU mUrakha yoM kahe, rAga doSa parinAma; puggala kI jorAvarI, varatai aatmraam| jyoM jyoM puggala bala karai, dhari dhari karmaja bheSa; rAgadoSa kau parinamana, tyoM-tyoM hoya vishess| arthAt koI-koI mUrkha aisA kahate haiM ki AtmA meM rAga-dveSa ke bhAva, pudgala kI balajabarI se hote haiN| ve kahate haiM ki - pudgala, karmarUpa pariNamana ke udaya meM jaisA-jaisA bala karatA hai, vaisI-vaisI bAhulyatA se rAga-dveSa ke pariNAma hote haiN| ihi vidhi jo viparIta pakha, gahai saddahai koI so nara rAga virodha sauM, kabahU~ bhinna na hoii|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 prakaraNa chaThavA~ suguru kahaiM jaga meM rahai, puggala saMga sadIva; sahaja suddha parinamanikau, avasara lahai na jIva / tAtaiM cidbhAvani viSai, samaratha cetana rAu, rAga - virodha mithyAta meM samakita meM siva bhAu / ( samayasAra nATaka ) arthAt isa prakAra koI manuSya viparIta pakSa grahaNa karake zraddhAna karatA hai ki vaha rAga - virodharUpa bhAvoM se kabhI bhinna ho hI nahIM sakatA / sadguru kahate haiM ki pudgala ke saMyoga se rAgAdi nahIM hai / yadi ho to jagat meM pudgala kA saGga sadaiva hai to jIva ko sahaja zuddhapariNAma karane kA avasara hI nahIM milegA; isIlie apane (zuddha yA azuddha) caitanya pariNAma meM cetanarAjA hI samartha hai| rAga - virodharUpa pariNAma apane mithyAtvabhAva meM haiM aura apane samyaktva-pariNAma meM ziva-bhAva, arthAt jJAna - darzana - sukha Adi utpanna hote haiM / (2) avidyA jar3a laghuzakti se terI mahAn zakti kA ghAta nahIM ho sakatA parantu terI zuddha zakti bhI bar3I, terI azuddha zakti bhI bar3I; terA (viparIta) cintavana tere gale par3A aura usase para ko dekhakara AtmA bhUlA; yaha avidyA terI hI phailAI huI hai; tU avidyArUpa karma meM na par3akara sva ko na jor3e to jar3a kA kucha jora nahIM hai; isalie aparampAra zakti terI hai... (zrI dIpacandajI kRta anubhavaprakAza ) prazna 31 - saMjJI paJcendriyapanA, manuSyapanA, karma kA manda
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 171 udaya, samyagjJAnI kA upadeza Adi nimittoM ke binA vAstava meM mokSamArga pragaTa hotA hai? uttara - (1) hA~, kyoMki pratyeka dravya ke dravya-kSetra-kAla aura bhAva apanerUpa se haiM aura pararUpa se nahIM haiM; isalie eka dravya ko dUsare dravya kI AvazyakatA hotI hI nhiiN| jahA~ nizcayakAraNa / upAdAnakAraNa hotA hai, vahA~ vyavahArakAraNa / nimittakAraNa hotA hI hai| (2) jIva nija zuddha jJAtA-dRSTAsvabhAva kI ruci aura usameM lInatArUpa puruSArtha na kare, taba taka kisI padArtha para nimittapane kA Aropa nahIM aataa| jaba jIva apane meM dharma avasthA pragaTa kare, taba usake lie ucita (anukUla) bAhya padArthoM para nimittapane kA Aropa AtA hai| ___ (3) nizcayanaya se to nimitta ke binA upAdAna meM sva se hI kArya hotA hai, kintu usa kAla kaise nimitta hote haiM, usakA jJAna karAne ke lie 'nimitta ke binA kArya nahIM hotA' - aisA vyavahAranaya kA kathana hotA hai| (4) jinamArga meM kahIM to nizcayanaya kI mukhyatAsahita vyAkhyAna hai; use to 'satyArtha aisA hI hai' - aisA jAnanA cAhie; tathA kahIM vyavahAranaya kI mukhyatAsahita vyAkhyAna hai, use aisA nahIM hai, kintu nimittAdi kI apekSA se yaha upacAra kiyA hai - aisA jAnanA cAhie... (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 251) (5) isa sambandha meM zrI bhagavatIdAsajI ne 'brahmavilAsa' pRSTha 233 para nimitta-upAdAna ke saMvAdarUpa meM kahA hai ki -
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 prakaraNa chaThavA~ nimitta - deva jinezvara guru yati, aru jina AgamasAra, ihi nimitta" jIva saba, pAvata haiM bhvpaar| upAdAna - yaha nimitta iha jIva ko, milyo anantI bAra, upAdAna palaTyo nahIM, tau bhaTakyo sNsaar| nimitta - kai kevalI kai sAdhu kai, nikaTa bhavya jo hoya, so kSAyika samyak lahai, yaha nimitta bala joy| upAdAna - kevalI aru munirAja ke, pAsa rahaiM bahu loya; ___ paijAko sulaTyo dhanI, kSAyika tAko hoy| - isase samajha meM AtA hai ki nimitta to jIva ko pUrva meM ananta bAra mile haiM, kintu apane kSaNika upAdAnakAraNa ke binA vaha mokSamArga prApta nahIM kara sakA aura isalie saMsAra-vana meM bhaTaka rahA hai| prazna 32 - nimitta bhale hI kucha na kare, kintu nimitta ke binA to upAdAna meM kArya nahIM hotA? uttara - (1) 'nimitta binA... kArya nahIM hotA' - yaha vyavahAranaya kA kathana hai| usakA artha yaha hai ki - 'aisA nahIM hai, kintu nimitta kA jJAna karAne ke lie vaisA kahA jAtA hai, kyoMki prati samaya ke utpAda (kArya) ke samaya ucita bahiraGga sAdhanoM kI (nimittoM kI) sannidhi arthAt upasthiti-nikaTatA hotI hI hai| usakA AdhAra yaha hai ki - ....jo ucita bahiraGga sAdhanoM kI sannidhi ke sadbhAva meM aneka prakAra kI aneka avasthAe~ karatA hai... (pravacanasAra, gAthA 95 kI TIkA)
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 173 (2) yahA~ Azaya itanA hI hai ki jahA~ kArya ho, vahA~ ucita nimitta hotA hI hai; na ho aisA nahIM hotaa| (3) jagat meM pratyeka dravya meM prati samaya pariNamana ho hI rahA hai aura kArya ko anukUla nimitta bhI sadaiva prati samaya hotA hai; ata: phira 'nimitta ke kAraNa kArya huA', 'nimitta na ho to kArya nahIM hotA' - ityAdi tarkoM kA avakAza hI kahA~ rahA? kArya kI utpatti aura ucita nimitta kI upasthiti ke bIca sUkSmadRSTi se samayabheda hai hI nhiiN| (4) nimitta kA astitva naimittika kArya ko pragaTa karatA hai, na ki usa kArya kI parAdhInatA sUcita karatA hai| (5) upAdAna meM kArya ho, tabhI ucita bahiraGga sAdhana 'nimitta' nAma prApta karatA hai, isake binA vaha nimitta nahIM khlaataa|| (6) nimitta, para hone se vaha upAdAna meM milakara yA dUra rahakara use madada, asara, sahAyatA, prabhAva, preraNA yA AdhAra nahIM de sakatA kyoMki usakA upAdAna meM atyanta abhAva hai| (7) prati samaya pratyeka dravya trisvabhAvasparzI, arthAt utpAda, vyaya aura dhrauvya - ina tIna svabhAvayukta hotA hai aura kArya ke utpAda ke samaya bahiraGga sAdhanoM, arthAt nimitta kI upasthiti hotI hI hai| ( pravacanasAra, gAthA 102 kI TIkA) isase siddha hotA hai ki utpAda, vyaya, dhrauvya aura bahiraGga sAdhanoM / nimitta kA samaya eka hI hotA hai| aisA svAbhAvika niyama hI hai; isalie kArya kI utpatti ke samaya ucita nimitta hotA hI hai; isalie nimitta kI upasthitianupasthiti kA yA usakI pratIkSA karane kA prazna hI nahIM rhtaa|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 prakaraNa chaThavA~ (8) nimitta ke binA upAdAna balahIna hai aura nimitta kI sahAyatA ke binA kArya nahIM hotA - aise do prazna upasthita karake paNDita banArasIdAsajI ne sva-racita dohoM dvArA spaSTIkaraNa karate hue kahA hai ki yaha mAnyatA yathArtha nahIM hai| * jahA~ upAdAna / nizcaya hotA hai, vahA~ nimitta / vyavahAra hotA hI hai| * jahA~ upAdAna / nijaguNa ho, vahA~ nimitta / para hotA hI hai| * jahA~ dekho vahA~ upAdAna kA hI bala hai, nimitta kA dAva kabhI bhI nahIM hai| * jahA~ pratyeka vastu asahAya, arthAt svatantrarUpa se sadhatI hai / pariNamita hotI hai, vahA~ nimitta kauna hai ?* prazna 33 - nimitta, upAdAna ko kucha nahIM kara sakatA, to zarIra meM suI cubha jAne se jIva ko duHkha kyoM hotA hai ? uttara - (1) jIva sadaiva arUpI hone se use suI kA sparza nahIM ho sktaa| eka AkAza kSetra meM suI kA saMyoga huA, vaha duHkha kA kAraNa nahIM hai, kintu ajJAnI jIva ko zarIra kI avasthA ke sAtha ekatva-mamatvabuddhi hotI hai; isalie use jo duHkha hotA hai, vaha zarIra meM suI cubhane ke kAraNa nahIM, kintu usa prasaGga para pratikUlatA kI mithyA kalpanA se hotA hai| (2) jJAnI ko nicalIdazA meM jo alpa rAga hai, vaha zarIra ke sAtha ekatvabuddhi kA rAga nahIM hai; apanI kSaNika nirbalatA ke * yaha dohe jijJAsuoM ko avazya samajhane yogya haiM, jo isa grantha ke anta meM pariziSTarUpa se diye gaye haiN|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA kAraNa use jitanA rAga hai, utanA duHkha hotA hai / suI ke kAraNa jJAnI yA ajJAnI kisI ko duHkha nahIM hotA / jJAnI, duHkharUpa vikAra kA jJAtA hI hai, kintu usakA svAmI nahIM hai / ajJAnI, para ke sAtha ekatvabuddhi karake vikAra kA svAmI banakara duHkhI hotA hai / 175 3. ... sAmagrI ke AdhIna sukha-duHkha nahIM hai, kintu sAtA - asAtA kA udaya hone para moha pariNAmoM ke nimitta se hI sukha - duHkha mAnate haiN|... . munirAja, zArIrika pIr3A hone para bhI usameM koI duHkha nahIM mAnate, isalie sukha-duHkha mAnanA moha ke AdhIna hai| mohanIya aura vedanIya kA nimitta - naimittika sambandha hai, isalie sAtAasAtA ke udaya se sukha - duHkha kA honA bhAsita hotA hai| .. kevalI bhagavAna ke sAtA-asAtA kA udaya hone para sukhaduHkha ke kAraNa sAmagrI kA bhI saMyoga hai, parantu moha ke abhAva se unheM kiJcitmAtra bhI sukha-duHkha nahIM hotA; isalie sukha-duHkha ko mohajanita hI mAnanA / isalie tU sAmagrI ko ( nimitta ko) dUra karane tathA sthAyI rakhane ke upAya karake duHkha miTAnA aura sukhI honA cAhatA hai, kintu ve bhI sabhI upAya jhUThe haiM; to phira saccA upAya kyA hai ? samyagdarzanAdika se bhrama dUra ho jAe to sAmagrI se sukha-duHkha bhAsita na hokara apane pariNAma se hI sukha - duHkha bhAsita ho... ( mokSamArgaprakAzaka gujarAtI AvRtti, pRSTha 87 ) prazna 34 - nimitta prApta karake upAdAna pariNamita hotA hai isa kathana kA kyA artha ? uttara- (1) jo guNoM ko aura paryAyoM ko pAte - prApta karate
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 prakaraNa chaThavA~ - pahu~cate haiM... aise 'artha' ve dravya haiM; jo dravyoM ko AzrayarUpa se pAte-prApta karate-pahu~cate haiM... aise 'artha' ve guNa hai; jo dravyoM ko krama - pariNAma se pAte- prApta karate-pahu~cate hai... aise 'artha' ve paryAyeM haiM / (pravacanasAra, gAthA 87 kI TIkA) (2) 'upAdAna, nimitta ko pAkara pariNamita hotA hai ' - yaha kathana vyavahAranaya kA hai| yaha mAtra nimitta kA jJAna karAne ke lie hai / upAdAna kabhI bhI vAstava meM nimitta ko prApta nahIM karatA, isalie 'kisI sthAna para vyavahAranaya ko mukhyatAsahita vyAkhyAna hai use 'aisA nahIM hai, kintu nimittAdi kI apekSA se yaha upacAra kiyA hai' - aisA jAnanA caahie|' (dehalI se prakAzita mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 369 ) (3) ... usI prakAra jisane pUrva avasthA prApta kI hai - aisA dravya bhI - ki jo ucita bahiraGga sAdhanoM kI sannidhi ke sadbhAva meM aneka prakAra kI aneka avasthAe~ karatA hai, vaha antaraGga sAdhanabhUta svarUpa kartA ke aura svarUpa karaNa ke sAmarthyarUpa svabhAva dvArA anugRhIta hone para, uttara avasthArUpa utpanna hotA huA usa utpAda dvArA lakSita hotA hai.... ( zrI pravacanasAra gAthA 95 kI TIkA) isa prakAra prati samaya ke utpAda (kArya) ke samaya ucita bahiraGga sAdhanoM kI (karmAdi nimittoM kI) sannidhi (upasthiti / nikaTatA) hotI hI hai - aisA yahA~ batalAyA hai / ( 4 ) ... aisA hone se, sarva dravyoM ko, nimittabhUta anya dravya apane (arthAt sarva dravyoM ke) pariNAma ke utpAdaka haiM hI nahIM; sarva dravya hI nimittabhUta anya dravyoM ke svabhAva kA sparza
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 177 na karate hue, apane svabhAva se apane pariNAma bhAvarUpa utpanna hote haiN| (zrI samayasAra gAthA 372 kI TIkA) (5)...loka meM sarvatra jo bhI jitane-jitane padArtha haiM, ve saba nizcaya se (nizcit) ekatva nizcaya ko prApta hone se hI sundaratA prApta karate haiM kyoMki anya prakAra se unameM saMkara, vyatikara Adi sarva doSa A pdd'eNge| kaise haiM ve sarva padArtha? apane dravya meM antarmagna rahA huA apane ananta dharmoM ke cakra ko (samUha ko) cumbate haiM - sparza karate haiM, phira bhI jo paraspara eka-dUsare ko sparza nahIM karate... (samayasAra, gAthA 3 kI TIkA) prazna 35 - samyagdRSTi jIvoM kA abhiprAya naraka meM jAne kA nahIM hotA, tathApi koI samyagdRSTi naraka meM jAtA hai to vahA~ jar3akarma kA jora hai; aura jar3akarma jIva ko naraka meM le jAtA hai, isalie jAnA par3atA hai - yaha bAta yathArtha hai yA nahIM? uttara - (1) yaha bAta yathArtha nahIM hai| eka dravya, dUsare dravya kA kucha nahIM kara sakatA; isalie jar3akarma, jIva ko naraka meM le jAtA hai - aisA nahIM hotaa| (2) samyagdRSTi yA mithyAdRSTi koI jIva naraka meM nahIM jAnA cAhate, tathApi jo-jo jIva narakakSetra meM jAne yogya hoM, ve-ve jIva apanI kriyAvatIzakti ke pariNamana ke kAraNa vahA~ jAte haiN| usa samaya kArmaNa aura taijasa zarIra bhI unakI apanI (pudgala paramANuoM kI) kriyAvatIzakti ke pariNamana ke kAraNa jIva ke sAtha usa kSetra meM jAte haiN| (3) abhiprAya to zraddhAguNa kI paryAya hai tathA icchA, cAritraguNa
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 prakaraNa chaThavA~ kI vikArI paryAya hai| dravya kA pratyeka guNa svatantra aura asahAya hai| isalie jIva kI icchA yA abhiprAya cAhe jisa prakAra ke hone para bhI, usakI kriyAvatIzakti kA pariNamana unase (abhiprAya yA icchA se) svatantrarUpa se usa samaya kI usa paryAya ke dharmAnusAra hotA hai... (4) narakagati ke bhava kA bandha apane puruSArtha ke doSa se huA thA; isalie yogya samaya meM usake phalarUpa se jIva kI apanI yogyatA ke kAraNa naraka kA kSetra saMyogarUpa se hotA hai; karma use naraka meM nahIM le jaataa| karma ke kAraNa jIva, naraka meM jAtA hai - aisA kahanA to mAtra upacAra kathana hai| jIva kA karma ke sAtha nimitta-naimittika sambandha batalAne ke lie zAstroM meM vaha kathana kiyA hai parantu vAstava meM jar3akarma, jIva ko naraka meM le jAtA hai - aisA batalAne ke lie nahIM kiyaa| (svAdhyAya mandira TrasaTa dvArA prakAzita hindI AvRti mokSazAstra, adhyAya 3, sUtra 6 kI TIkA) prazna 36 - upAdAna aura nimitta kAraNoM ko anya kina nAmoM se kahA jAtA hai? uttara - (1) upAdAna ko antaraGga kAraNa aura nimitta ko bahiraGga kAraNa kahate haiN| (2) upAdAna ko anupacAra (nizcaya) aura nimitta ko upacAra (vyavahAra) kAraNa kahA jAtA hai| (3) nimittakAraNa ko sahakArIkAraNa bhI kahA jAtA hai| prazna 37 - nimitta kAraNoM meM kauna-kauna se bheda par3ate haiM ?
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 179 uttara - aneka nimittakAraNoM meM jo mukhya ho, use antaraGga (nimitta) kAraNa kahA jAtA hai aura gauNa nimitta ho, use bahiraGga (nimitta) kAraNa kahA jAtA hai| use dRSTAnta - (1) karma bandhana ke lie AtmA ke yoga ko bahiraGga (nimitta) kAraNa aura jIva ke rAgAdibhAva ko antaraGga (nimitta) kAraNa kahate haiN| (paJcAstikAya, gAthA 148 kI TIkA) (2) ...aura vrata, dAnAdika to kaSAya kama karane ke bAhya nimitta sAdhana haiM aura karaNAnuyoga kA abhyAsa karane se vahA~ upayoga laga jAve, taba rAgAdika dUra hote haiM; isalie vaha antaraGga nimitta sAdhana hai... (dehalI se prakAzita mokSamArgaprakAzaka, pRSTha427) (3) ...isa samyaktvapariNAma kA bAhya sahakArIkAraNa vItarAga-sarvajJa ke mukhakamala se nikalA huA, samasta vastu ke pratipAdana meM samartha, aisA dravyazrutarUpa tattvajJAna hI hai| jo mumukSu haiM, unako bhI upacAra se padArtha nirNaya ke hetupane ke kAraNa (samyaktva pariNAma kA) antaraGga hetu kahA hai, kyoMki unako darzanamohanIya karma ke kSayAdika haiN| (niyamasAra, gAthA 51 se 55 kI TIkA) (4) kisI puruSa ko bandhana kA antaraGga nimitta karma hai, bandhana kA bahiraGga hetu kisI kA kAya vyApAra hai; chedana kA bhI antaraGga (nimitta) kAraNa karmodaya haiM; bahiraGga kAraNa pramattajIva kI kAya kriyA hai; maraNa kA bhI antaraGga (nimitta) hetu Antarika (nikaTa) sambandha kA (AyuSya kA) kSaya hai; bahiraGga kAraNa kisI kI kAyavikRti hai... (niyamasAra, gAthA 68 kI TIkA)
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 prakaraNa chaThavA~ prazna 38 - utpAdanakAraNa kise kahate haiM ? uttara - "utpatti ke kAraNa ko utpAdanakAraNa kahate haiN| dravyoM kI dhruvatA tathA pUrva paryAya kA vyaya, vaha utpAdanakAraNa hai| yadi aisA na mAnA jAye to...' kevala sarga (utpAda) zodhanevAle kumbha kI (vyaya aura dhrauvya se pRthak mAtra utpAda karanevAle ghar3e kI) utpAdana kAraNa ke abhAva ke kAraNa, utpatti hI nahIM hogI; athavA to asat kA hI utpAda hogaa| vahA~ (1) yadi kumbha kI utpatti na ho to sabhI bhAvoM kI utpatti nahIM hogI, (arthAt jisa prakAra kumbha kI utpatti nahIM hogI, usI prakAra vizva ke kisI dravya meM kisI bhI bhAva kA utpAda hI nahIM hogA - yaha doSa AyegA) athavA (2) yadi asat kA utpAda ho to vyoma puSpa - (AkAza ke phUla) Adi ke bhI utpAda hogaa| (arthAt zUnya meM se bhI padArtha utpanna hone lageMge - yaha doSa aayegaa|" (pravacanasAra, gAthA 100 kI TIkA) prazna 39- saMhAra (vyaya) kAraNa kise kahate haiM ? uttara - 'saMhAra (nAza, vyaya) ke kAraNa ko saMhArakAraNa kahA jAtA hai| utpAda aura dhrauvyarahita akele vyaya ko mAnanevAlA saMhAra ke kAraNa ko nahIM mAnatA, isalie vyaya (saMhAra) kA kAraNa utpAda aura dhrauvya hai, use na mAnA jAe to - 'mAtra saMhAra Arambha karanevAle mRttikA piNDa kA (utpAda aura dhrauvyarahita akelA vyaya karanevAle mRttikA piNDa kA), saMhArakAraNa ke abhAva ke kAraNa saMhAra hI nahIM hogA; athavA to sat kA hI uccheda ho jaaegaa| vahA~ (1) yadi mRttikA piNDa kA saMhAra na ho
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 181 to sabhI bhAvoM kA saMhAra hI nahIM hogA, (arthAt jisa prakAra mRttikA piNa kA vyaya nahIM hogA; usI prakAra vizva ke kisI bhI dravya meM kisI bhI bhAva kA vyaya hI nahIM hogA - yaha doSa AyegA); athavA (2) yadi sata kA uccheda hogA to caitanyAdi kA bhI uccheda ho jAegA, arthAt sarva dravyoM kA samUla nAza ho jAegA - yaha doSa aayegaa|' (pravacanasAra, gAthA 100 kI TIkA) [utpAdanakAraNa aura saMhArakAraNa, ye upAdAnakAraNa ke bheda haiN| prazna 40 - samarthakAraNa kise kahate haiM? uttara - pratibandha kA abhAva tathA sahakArI samasta sAmagriyoM ke sadbhAva ko samartha kAraNa kahate haiN| samarthakAraNa ke hone se kArya kI utpatti niyama se hotI hai| usake dRSTAnta - 1.... aba, yaha AtmA jisa kAraNa se (upAdAnakAraNa se) kAryasiddha avazya ho, usa kAraNa udyama kare, vahA~ to anya kAraNa (nimittakAraNa) avazya mileMge hI aura kArya kI siddhi bhI avazya hogI hI... isalie jo jIva zrI jinezvara ke upadezAnusAra puruSArthapUrvaka mokSa kA upAya karatA hai, use to kAlalabdhi aura bhavitavya bhI ho cuke, tathA karma ke upazamAdi hue haiM, taba to vaha aisA upAya karatA hai; isalie jo puruSArthapUrvaka mokSa kA upAya karatA hai, use to sarva kAraNa milate haiM - aisA nizcaya karanA aura use avazya mokSa kI prApti hotI hai... (dehalI se prakAzita mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 456) [noTa : yahA~ aisA batalAyA hai ki jahA~ kSaNika upAdAna kI
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 prakaraNa chaThavA~ yogyatA ho, vahA~ nimittakAraNa hote hI haiM aura una donoM ko samagrarUpa se samarthakAraNa kahate haiN|] 2. banArasIvilAsa - upAdAna-nimitta-dohA meM kahA hai ki - "upAdAna nija guNa jahA~, taha~ nimitta para hoya; bhedajJAna pramANa vidhi, viralA bUjhe koya" arthAt jahA~, nija zaktirUpa upAdAna taiyAra ho, vahA~ paranimitta hotA hI hai; aisI bhedajJAna pramANa kI vidhi (vyavasthA hai); yaha siddhAnta koI virale hI samajhate haiN| [yahA~ upAdAna-nimitta donoM ko hI samagrarUpa se samarthakAraNa kahA hai|] 3. ...koI kAraNa aise haiM ki jinake hone se kArya avazya siddha hogA hI tathA jinake na hone se kArya sarvathA siddha nahIM hogA; jaise ki samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatA hone se to mokSa hotA hai aura vaisA hue binA sarvathA mokSa nahIM hotaa| (dehalI se prakAzita mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 462) __[yahA~ kSaNika upAdAna ko samarthakAraNa kahA hai, kintu vahA~ ucita karma kA abhAva nimitta kAraNa hotA hai - aisA smjhnaa|] prazna 41 - asamarthakAraNa kise kahate hai ? uttara - bhinna-bhinna pratyeka sAmagrI ko asamarthakAraNa kahate haiN| asamarthakAraNa, kArya kA niyAmaka nahIM hai| (jaina siddhAnta pravezikA) usake dRSTAnta isa prakAra haiM - (1)...samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra meM se eka
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 183 bhI na ho to vahA~ mokSamArga ho hI nahIM sakatA... (2) jise Upara kahe anusAra bhedajJAna hai, vahI usake (bhedavijJAna ke) sadbhAva se jJAnI hotA huA isa prakAra jAnatA hai ki jisa prakAra pracaNDa agni dvArA tapta hone para bhI suvarNa suvarNatva ko nahIM chor3atA; usI prakAra pracaNDa karmodaya dvArA ghirA hone para bhI, (arthAt vighna kiye jAne para bhI ) jJAna jJAnatva ko nahIM chor3atA kyoMki hajAroM kAraNa ekatrita hone para bhI svabhAva ko chor3anA azakya hai, kyoMki use chor3ane se svabhAvamAtra vastu kA hI uccheda ho jAegA aura vastu kA uccheda to hotA nahIM hai, kyoMki sat ke nAza kA asambhava hai| aisA jAnatA huA jJAnI, karma se AkrAnta ( ghirA huA, Akramita huA ) hone para bhI rAgI nahIM hotA, dveSI nahIM hotA, mohI nahIM hotA, parantu zuddha AtmA kA hI anubhavana karatA hai... (samayasAra, gAthA 184-185 kI TIkA) [yahA~ bAhya hajAra kAraNoM ko tathA pracaNDa karmodaya ko asamartha kAraNa kahA hai|] (3) aba, kAraNa to aneka prakAra ke hote haiN| koI kAraNa to aise hote haiM ki jinake hue binA kArya na ho aura jinake hone se kArya ho athavA na bhI ho; jaise ki muniliGga dhAraNa kiye binA to mokSa nahIM hotA, parantu muniliGga dhAraNa karane se mokSa ho athavA na bhI ho... (mokSamArgaprakazaka, pRSTha 462, dillI prakAzana) * bhAvaliGgarahita bAhya muniliGga, arthAt aTThAIsa mUlaguNa kA pAlana, nagna digambaradazA ko yahA~ asamarthakAraNa kahA hai|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 prakaraNa chaThavA~ * jahA~ kSaNika upAdAnakAraNa ho, vahA~ nimittakAraNa hotA hI hai| una donoM ko samagrarUpa se samarthakAraNa kahate haiN| akelA kSaNika upAdAnakAraNa kabhI hotA hI nahIM; isalie bhAvaliGga munipanA ho, vahA~ bAhya muniliGga niyama se hotA hai - aisA smjhnaa| * krodhotpatte punaH bahiraGga yadi bhavet saakssaat| na karoti kiMcidapi krodhaM tasya kSamA bhavati dharma iti| arthAt krodha utpanna hone ke sAkSAt bAhya kAraNa milane para bhI jo alpa bhI krodha nahIM karatA, usake uttama kSamAdharma hotA hai| (zrI kundakundAcArya kRta dvAdazAnuprekSA - 71) [yahA~ bAhya kAraNa arthAt nimittakAraNa akelA hai; isalie use asamarthakAraNa kahA hai|] | prazna 42 - sAdhakatamakAraNa kise kahate haiM ? uttara - kSaNika upAdAna kI yogyatA ko sAdhakatama kAraNa kahate haiM - (vizeSa ke lie dekhiye, zrI pravacanasAra gAthA 126 kI TIkA) jIva saMsAradazA meM yA dharmadazA meM akelA hI svayaM apanA kAraNa hai, kyoMki vaha akelA hI karaNa (kAraNa) thaa| yahA~ apane karaNa-sAdhana ko sAdhakatama (utkRSTa sAdhana) kahA hai| prazna 43 - sahakArIkAraNa kA kyA artha hai ? vaha dRSTAnta dekara samajhAiye? uttara - svayameva hI gamanAdi kiyArUpa vartate hue jo jIvapudgala, unheM dharmAstikAya sahakArIkAraNa hai| usameM unakA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 185 kAraNapanA itanA hI hai ki jahA~ dharmAdika dravya hoM, vahIM jIva-pudgala gamanAdi kriyArUpa vartate haiN| (gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 567 bar3I TIkA) prazna 44 - anvayarUpa kAraNa kise kahate haiM ? uttara - samyagdRSTi ko sAdhakadazA meM cAritraguNa ke pariNamana meM mizradazA hotI hai, usameM zuddhadazA, vaha upAdAnakAraNa hai aura usake sAtha avinAbhAvarUpa se rahanevAlA zubhabhAva, nimitta hone se use anvayakAraNa kahA jAtA hai| dRSTAnta - ...mahAvrata dhAraNa kiye binA sakalacAritra kabhI nahIM hotA, isalie una vratoM ko (mahAvratoM ko) anvayarUpa kAraNa jAnakara, kAraNa meM kArya kA upacAra karake use cAritra kahA hai| jaise arihantadevAdika kA zraddhAna hone se to samyaktva ho athavA na bhI ho, parantu arihantadevAdika kA zraddhAna hue binA tattvArthazraddhAnarUpa samyaktva kabhI bhI nahIM hotA; isalie arihantAdika ke zraddhAna ko anvayarUpa kAraNa jAnakara kAraNa meM kArya kA upacAra karake usa zraddhAna ko samyaktva kahA hai... (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 481, dillI prakAzana ) prazna 45 - sahakArIkAraNa kise kahate haiM ? uttara - nimittakAraNa ko sahakArIkAraNa bhI kahate haiN| dRSTAnta - aghAtikarmoM ke udaya ke nimitta se zarIrAdika kA saMyoga AkulatA kA bAhya sahakArIkAraNa hai| antaraGga moha ke udaya se rAgAdika ho aura bAhya aghAtikarmoM ke udaya se rAgAdika ke kAraNarUpa zarIrAdika kA saMyoga ho, taba AkulatA utpanna
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 prakaraNa chaThavA~ hotI hai| moha ke udaya kA nAza hone para bhI aghAtikarmoM kA udaya rahatA hai, kintu vaha kucha bhI AkulatA utpanna nahIM kara sakatA parantu pUrva kAla meM AkulatA ko sahakArIkAraNa thA, isalie aghAtikarmoM kA nAza bhI AtmA ko iSTa hI hai... (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 452, dillI prakAzana) [yahA~ dravya mohakarma ke udaya ko antaraGga aura zarIrAdi ko bAhya sahakArIkAraNa kahA hai| AkulatA meM ve donoM nimitta -kAraNa haiN|] prazna 46 - jIva kA dUsare dravya upakAra karate haiM - aisA kathana tattvArthasUtra meM AtA hai, usakA kyA artha hai ? uttara - zrI paramAtmaprakAza adhyAya 2, gAthA 26-27 meM isa artha se kahA hai ki paradravya jIva kA upakAra karate haiM, vaha vyavahAra kathana hai, arthAt vAstava meM upakAra nahIM karate, kintu svasaMvedana lakSaNa se viruddha vibhAvapariNati meM rata hue jIva ko ve hI nizcaya se du:kha ke kAraNa (nimittakAraNa) haiN| usa gAthA ke zIrSaka nimnAnusAra hai 1. aba, jIva kA vyavahAranaya dvArA anya pA~coM dravya upakAra karate haiM - aisA kahate haiM tathA ve jIva ko nizcaya se duHkha ke kAraNa haiM - aisA kahate haiN| 2. aba, paradravya kA sambandha nizcayanaya se duHkha kA kAraNa hai - aisA jAnakara, he jIva! zuddhAtmA kI prAptirUpa mokSamArga meM sthita ho - aisA kahate haiN|* *[ yaha gAthAe~ aura unakI TIkA mumukSuoM ko avazya par3hane yogya haiN|]
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 187 prazna 47 - kArya, upAdAnakAraNa sadRza (jaisA) hotA hai, yA nimittakAraNa sadRza hotA hai athavA donoM jaisA hotA hai ? uttara - (1) upAdAnakAraNa sadRza kArya bhavati - arthAt upAdAnakAraNa jaisA kArya hotA hai| AdhAra - hindI samayasAra zrI jayasenAcAryakRta TIkA, pRSTha - 191, 196, 264, 304, 476 tathA paramAtmaprakAza, adhyAya 2, gAthA 21 kI TIkA, pRSTha 151 (2) upAdAnakAraNa jaisA kArya hotA hai, isalie nimittakAraNa jaisA athavA donoM jaisA koI kArya nahIM hotaa| sadRza = samAna, jaisA, samarUpa, ek-saa|| [bhagavat gomaNDala koSa (gujarAtI) pRSTha 84-88 ] prazna 48 - nimitta-naimittika sambandha jIva aura dravyakarma ke bIca hI hotA hai yA upAdAnakAraNa aura nimittakAraNarUpa sambandha bhI unameM hotA hai ? uttara - (1) donoM prakAra kA sambandha hotA hai| mAtra nimitta -naimittika sambandha hI hotA hai, aisA nahIM hai| (2) rAgAdi vikArarUpa pariNamana, vaha jIva kA svatantra naimittika kArya hai aura dravyakarma kA udaya, vaha pudagala kA svatantra kArya hai tathA jIva ke vikAra kA vaha nimittamAtra hai| (3) jIva ke rAgAdi ajJAnabhAva, vaha azuddha upAdAnakAraNa hai - nizcayakAraNa hai aura dravyakarma kA udaya, vaha nimittakAraNa hai - vyavahAra kAraNa hai| (samayasAra (hindI), gAthA 164-65) zrI jayasenAcArya kRta TIkA meM kahA hai ki - nirvikalpasamAdhibhraSTAnAM mohasahita karmodayo
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 prakaraNa chaThavA~ vyavahAreNa nimitta bhavati / nizcayena punaH azuddhopAdAnakAraNaM svakIya rAgAdi ajJAnabhAva eva / 164-165 / (4) jIva kA rAgAdi vikArarUpa pariNamana nizcaya se (vAstava meM) nirapekSa hai / (paJcAstikAya, gAthA 62 kI TIkA ke AdhAra para ) (5) tattvadRSTi se AtmA jJAtA hai aura karma jJeya hai, isalie unake bIca jJAtA - jJeya sambandha hai parantu jo aise jJAtA - jJeya ke sambandha ko cUkate haiM, ve hI jIva, rAgAdi vikArarUpa pariNamana karate haiM aura unheM dravyakarma kA udaya nimittamAtra kAraNa, arthAt vyavahArakAraNa kahA jAtA hai / - isase aisA samajhanA ki nimitta (paravastu) jIva ko parAdhIna karatA hai, bigAr3atA hai athavA sudhAratA hai - aisI paratantratA mAnanerUpa mithyAdRSTipanA chor3akara svAzrayI saccI dRSTi karanA yogya hai| prazna 49 - sAkSAt aura paramparAkAraNa kise kahate haiM ? uttara - upAdAnakAraNa ko sAkSAt kAraNa aura nimitta ko paramparAkAraNa kahA jAtA hai| usake dRSTAnta (1) ... yaha cAroM lakSaNa ( 1. deva, guru, dharma kA zraddhAna; 2. tattvazraddhAna; 3. sva-para kA zraddhAna; aura 4 AtmazraddhAna) mithyAdRSTi ko AbhAsamAtra hote haiM tathA samyagdRSTi ko sacce hote haiN| vahA~ AbhAsamAtra haiM, ve niyamarahitarUpa se samyaktva paramparA kAraNa haiM tathA sacce haiM, ve niyamarUpa (samyaktva ke ) sakSAt kAraNa haiM / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 491, dillI prakAzana ) (2) mithyAdRSTi ke rAga ke aMza se aneka doSoM kI paramparA
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 189 hotI hai| mithyAdRSTi kA zubhArAga sarva anarthoM kI paramparA kA kAraNa hai| (paJcAstikAya, gAthA 148 kI jayasenAcArya kRta TIkA ke AdhAra se) (3) pAramparyeNa tu AsravakriyayA nAsti nirvaannm| saMsAragamanakAraNamiti nindyaM AsavaM jaaniiti|| 52 // arthAt karma kA Asrava karanevAlI kriyA dvArA paramparA se bhI nirvANa prApta nahIM ho sakatA; isalie saMsAra meM bhaTakAne ke kAraNarUpa Asrava ko nindya jaano| (zrI kundakundAcAryakRta dvAdazAnuprekSA, gAthA 59) (4) mati-zruta-avadhi-manaHparyaya-kevalajJAna abhedarUpa sAkSAt mokSa kAraNa hai| (samayasAra (hindI), gAthA 215, zrI jayasenAcArya kRta) tIrthaGkaraprakRti Adi paramparA nirvANa kA kAraNa hai| (samayasAra (hindI), gAthA 121-125, zrI jayasenAcArya kRta) (5) ...viparIta abhinivezarahita zraddhAnarUpa aisA jo siddhi ke paramparA hetubhUta bhagavanta paJca parameSThI ke prati calatAmalinatA-agAr3hatArahita utpanna huA nizcala bhaktiyuktapanA, vahI samyaktva hai... (niyamasAra, gAthA 51-55 kI TIkA) prazna 50 - samyagdRSTi kA zubhabhAva paramparA se dharma kA kAraNa hai - aisA zAstra meM kucha sthAnoM para kahA jAtA hai, usakA kyA artha hai? uttara - jaba samyagdRSTi jIva apane svarUpa meM sthira nahIM raha sakate, taba rAga-dveSa tor3ane kA puruSArtha karate haiM, parantu puruSArtha nirbala hone se azubhabhAva dUra hotA hai aura zubha raha jAtA hai| usa
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 prakaraNa chaThavA~ zubhabhAva ko ve dharma yA dharma kA kAraNa nahIM mAnate, parantu use Asrava jAnakara dUra karanA cAhate haiM; isalie jaba vaha zubhabhAva dUra ho jAtA hai, usa samaya jo zubhabhAva TalA, use zuddhabhAva (dharma) kA paramparA kAraNa kahA jAtA hai; sAkSAtrUpa se vaha bhAva zubhAsrava hone se bandha kA kAraNa hai, aura jo bandha kA kAraNa ho, vaha saMvara kA kAraNa nahIM ho sktaa|' (svAdhyAya mandira TrasTa dvArA prakAzita ( hindI AvRtti ) mokSazAstra, adhyAya 7, kI bhUmikA) [apanI prajJA ke aparAdha se zAstra ke artha ko tathA AgepIche kI gAthAoM kI sandhi ko na samajhAAnevAle, jIva kI avasthA meM rAgAdi hone ke sambandha meM sphaTika ke dSTAnta dvArA prarUpaNA karate haiM, tatsambandhI spaSTIkaraNa -] prazna 51- zrI sayamasAra, bandha adhikAra, gAthA 278-79 meM sphaTika, svabhAva se zuddha hone para bhI, lAla Adi raGgoM ke saMyoga se lAlAdirUpa kiyA jAtA hai, usI prakAra AtmA svabhAva se zuddha hone para bhI, anya dravyoM dvArA rAgI Adi kiyA jAtA hai - aisA kahA hai. isase aisA mAnA jAe ki 'jaisA karma kA udaya ho, tadanusAra hI-tadrupa hI-jIva ko vikAra karanA par3atA hai - aisA vastu kA svabhAva hai' - to yaha mAnyatA ThIka haiM ? uttara - 1. nahIM; (yaha mAnyatA jhUThI hai)| isa viSaya kA spaSTIkaraNa zrI samayasAra nATaka bandhadvAra meM nimnAnusAra kiyA hai ki - "jaise nAnA varana purI banAI dIjai heTha, ujjvala vimala mani sUraja-karAMti hai;
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 191 ujjalatA bhAsai jaba vastu ko vicAra kIjai, purI kI jhalaka sauM varana bhA~ti-bhA~ti hai| teseM jIva darava kauM puggala nimittarUpa, tAkI mamatA so moha-madirA kI bhA~ti hai; bhedagyAna dRSTisauM subhAva sAdhi lIjai tahA~, sA~cI suddha cetanA avAcI sukha sAMti hai||34|| arthAt jisa prakAra svaccha aura zveta sUryakAnta athavA sphaTika maNi ke nIce aneka prakAra ke raGgIna DAMka rakhe jAe~ to ve aneka prakAra ke raGga-biraGge dikhane lagate haiM, aura yadi vastu ke mUla svarUpa kA vicAra kiyA jAe to ujjvalatA hI dikhAI detI hai| usI prakAra jIvadravya ko pudgala to mAtra nimittarUpa hai, (kintu) usakI mamatA ke kAraNa se moha-madirA kI unmattatA hotI hai tathApi bhedavijJAna dvArA svabhAva kA vicAra kiyA jAe to satya aura zuddha caitanya kI vacanAtIta sukha zAnti pratIta hotI hai| 34 // ____ (2) Upara kI gAthA, TIkA aura usake kalaza ke anusaMdhAna meM samayasAra gAthA 280 meM isa viSaya kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| vahA~ batalAyA hai ki - vastu-svabhAva ko jAnanevAle jJAnI (AtmA) apane zuddhasvabhAva se hI cyuta nahIM hote, ve karma kA udaya hone para bhI rAga-dveSa-mohabhAva ke kartA nahIM hote; aura gAthA 281 meM kahA hai ki vastu-svabhAva ko na jAnanevAle aise ajJAnI jIva, karma ke sAtha ekatvabuddhi karate haiM aura bhedajJAna nahIM karate; isalie ve karma ke udaya meM yukta hokara rAga-dveSa-mohAdi bhAva ke kartA hote haiN|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 prakaraNa chaThavA~ (3) samayasAra, bandha adhikAra kI gAthAoM meM aisA samajhAyA hai ki AtmA kA dhruvasvabhAva abandha hai, usakA jo Azraya nahIM karate, unhIM ko bhAva tathA dravyabandha hotA hai aura jo dhruvasvabhAva kA Azraya karate haiM, unheM bhAva tathA dravyabandha nahIM hotaa| [samyagdRSTi ko apanI nirbalatA ke kAraNa alpa bandha hotA hai, use gauNa mAnA hai|] (4) samayasAra, gAthA 312 se 315 meM bhI tadanusAra batalAyA hai| gAthA 314 meM to kahA hai ki jahA~ taka AtmA, prakRti ke nimitta se utpanna honA - naSTa honA nahIM chor3atA, vahA~ taka vaha ajJAyaka hai, mithyAdRSTi hai, asaMyata hai| (5) pravacanasAra, jJeya adhikAra, gAthA 186 meM azuddha - pariNAma, Atmadravya se (dravyajAtasya) sva-dravya se utpanna hote haiM - aisA kahA hai, arthAt rAgAdi vikAra, jIva ke apane azuddha upAdAna ke kAraNa hote haiM; dravyakarma to nimittamAtra haiN| isalie karma kA udaya jIva ko vikAra karAne ke lie nimitta hokara AtA hai - aisA bhI nahIM hai, kintu saMsAradazA meM AtmA, paradravya pariNAma ko (pudgalakarmapariNAma ko) nimittamAtra karatA hai, (nimitta banAtA hai) - aise kevala svapariNAmamAtra ke (ve svapariNAma svadravyapanerUpa hone se) kartRtva kA anubhava karatA hai| bhAvArtha - abhI saMsAradazA meM jIva, paudgalika karmapariNAma ko nimittamAtra karake apane azuddhapariNAma kA hI kartA hotA hai| (pravacanasAra, gAthA 186) prazna 52 - balAdhAna kA kyA artha hai? tathA balAdhAna kAraNa kise kahate haiM?
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - (1) balAdhAna kA vyutpatti artha :- bala + AdhAna = bala kA dhAraNa - aisA hotA hai / 193 (2) upAdAnakAraNa apanA kArya karane kA bala svayaM apane se dhAraNa kare, usa samaya jo nimitta ho, use balAdhAnakAraNa kahA jAtA hai| nimitta vAstava meM upAdAna ko kiJcit bala nahIM de sakatA - aisA batalAne ke lie balAdhAna mAtra nimitta ko kahA jAtA hai| jisake dRSTAnta (1) ...vaha indriyajJAnavAlA jIva svayaM amUrta hone para bhI mUrta aise paJcendriyAtmaka zarIra ko prApta hotA huA, jJapti utpanna hone meM bala dhAraNa kA nimitta hotA hai, isalie jo upalaMbhaka (batalAnevAlA, jAnane meM nimittabhUta) hai, aise usa mUrta (zarIra) dvArA mUrta aisI sparzAdipradhAna vastu ko - ki jo yogya ho usakA, avagrahaNa karake, kadAcit usake Upara-Upara kI (avagraha se Age-Age kI ) zuddhi ke sadbhAva ke kAraNa use jAnatA hai.... (pravacanasAra, gAthA 55 kI TIkA) (2) tattvArthasAra adhyAya 2, sUtra 39 meM kahA hai ki kriyAhetutvameteSAM niSkriyANAM na hIyate / yataH khalu balAdhAnamAtramatra vivikSitam // 39 // arthAt dharmAstikAya niSkriya hone para bhI usakA kriyAhetupanA nAza ko prApta nahIM hotA, jisase use vAstava meM balAdhAna mAtra kahA jAtA hai| - (3) jisa prakAra upakAra aura Alambana - ina zabdoM kA artha nimitta hotA hai; usI prakAra balAdhAna kA bhI vaisA hI artha
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 prakaraNa chaThavA~ hotA hai| rAjavArtika adhyAya 5, sUtra 16-17 ke nIce kArikA 16 meM kahA hai ki - tayoHkartRtvaprasaGga iti cennopakAravacanAd yssttyodivt|| uparokta kArikA kI saMskRta TIkA kA artha - gati-sthiti kA dharma aura adharma kartA hai - aisA artha kA prasaGga AtA hai, to vaisA nahIM hai| kyA kAraNa ? upakAra - vacana ke kAraNa / upakAra, balAdhAna, avalambanAdi paryAyavAcI zabda hai / jisase dharma-adharma ke, gati -sthiti hone meM, pradhAna kartRtvapane kA asvIkAra huA hai| jaise- apanI jA~gha ke bala se jAte hue andha (manuSya) ko athavA anya kisI ko lakar3I Adi upakara hote haiM, na ki preraka (hote haiM) usI prakAra apanI zakti se svayameva calane-sthira rahanevAle jIva- pudgaloM ko dharma-adharma upakAraka haiM, na ki preraka haiN| prazna 53 - mukhya tathA upacAra kAraNoM kA kyA artha hai ? uttara upAdAna, vaha mukhya kAraNa hai aura nimitta, vaha upacAra kAraNa hai / mukhya kA artha nizcaya aura upacAra kA artha vyavahAra hotA hai| (dekho, puruSArthasiddhyapAya (kalakattA se prakAzita ) gAthA 222 kI hindI TIkA pR. 122 aura chahaDhAlA - DhAla 6 kA 14 vA~ chanda / ) prazna 54 - nimitta - upAdAna ke ina praznoM meM kyA siddhAnta nihita hai ? uttara - 1. (1) koI akele dhruva upAdAnakAraNa ko mAne, kintu kSaNika upAdAna tathA nimittakAraNoM kA na mAneM, (2) koI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 195 dhruva upAdAnakAraNa ko tathA nimittakAraNa ko mAne, kintu kSaNika upAdAnakAraNa ko na mAne, (3) koI kSaNika upAdAnakAraNa ko mAne, kintu dhruva upAdAna tathA nimittakAraNoM ko na mAne, (4) koI nimittakAraNa ko hI mAne, kintu dhruva aura kSaNika upAdAnakAraNoM ko na mAne - usakI yaha cAroM prakAra kI mAnyatAe~ mithyA haiN| 2. upAdAna kA kArya upAdAna se hI hotA hai| nimittakAraNa, kArya-kAla meM hotA hai, kintu usa nimittakAraNa kI pratIkSA karanI par3atI hai yA use milAnA par3atA hai - aisA koI mAnatA hai to usakI yaha mAnyatA mithyA hai| ____ 3. nimitta para hai, isalie use prApta nahIM kiyA jA sakatA; tathApi koI bAhya sAmagrIrUpa nimittakAraNa DhU~r3hane ke nirarthaka kArya meM ruke, to use AkulatA hue binA nahIM rhegii| ____4. nimitta ke sAtha kA sambandha eka samaya paryanta hotA hai - aisA sUkSmadRSTivAna jAnatA hai| chadmastha kA jJAnopayoga asaMkhyAta samaya kA hai, isalie nimitta milAne kI zodha vyartha hai| 5. nimitta apanA upAdAna hai aura sva upAdAnarUpa se apanA kArya apane meM karatA hai| yadi vaha para upAdAna kA kArya aMzataH bhI kare, arthAt para upAdAna ko vAstava meM asara kare, use AdhAra de, usa para prabhAva DAle, use lAbha-hAni kare, madada kare, zakti de - Adi; to nimitta ne do kArya kiye - eka apanA aura dUsarA paraupAdAna kA - aisA siddha hogA; aura aisA mAnanevAlA dvikriyAvAdI hone se, vaha arihanta ke mata kA nahIM hai| 6. gatimAnAdi nimittoM ko (asadbhUta vyavahAranaya se)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 prakaraNa chaThavA~ nimittakartA-hetukartA kahA jAtA hai| anya nimittoM se unakA prakAra bhinna batalAne ke lie aisA kahA jAtA hai, kintu aisA jJAna karAne ke lie nahIM ki ve nimitta, upAdAna kA kucha bhI kArya karate haiN| 'sarva prakAra ke nimitta, upAdAna ke prati dharmAstikAyavat udAsIna kAraNa haiN|' (iSTopadeza, gAthA 35) ___7. jaba jIva-pudgala gati kareM, taba dharmAstikAya kI upasthiti na ho - aisA nahIM ho sakatA; usI prakAra jaba kSaNika upAdAna kArya ke lie taiyAra ho, taba anukUla nimitta upasthiti na ho - aisA nahIM hotaa| ____8. nimittakAraNa, upAdAnakAraNa ke prati nizcaya se (vAstava meM) akiJcitkara (kucha na karanevAlA) hai, isalie use nimittamAtra, balAdhAnamAtra, sahAyamAtra, ahetuvat - aise zabdoM dvArA sambodhita kiyA jAtA hai| 9. nimitta aisA ghoSita karatA hai ki upAdAna kA koI kArya maiMne nahIM kiyA; mujhameM usakA kArya karane kI zakti nahIM hai, kintu vaha kArya upAdAna akele ne kiyA hai| 10. nimitta, vyavahAra aura paradravya hai avazya, kintu ve Azraya karane yogya nahIM hai, isalie heya haiN| [dekho, zrI samayasAra gAthA 116 se 120 kI TIkA-zrI jayasenAcAryakRta, dravyasaMgraha gAthA 23 kI TIkA tathA siddhacakra vidhAna pUjA chaThavIM kI jymaalaa| (kavIzvara santalAla kRta) jaya paranimitta vyavahAra tyAga...] 11. jitane kArya haiM, utane nimittoM ke svabhAva ke bheda haiM, kintu eka bhI svabhAva bheda aisA nahIM hai ki jo para kA / upAdAna kA koI kArya vAstava meM kreN|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 197 12. kisI samaya upAdAnakAraNa, nimitta meM atizaya rakha detA hai aura kabhI nimittakAraNa, upAdAna meM balAtkAra se nAnA camatkAra ghusA detA hai - aisI mAnyatA jhUThI hai| vaha do dravyoM kI ekatvabuddhi batalAtI hai| nimittakAraNa ke lie pA~cavI vibhakti kA upayoga kiyA jAtA hai. isalie vaha Aropita kAraNa miTakara nizcaya kAraNa nahIM ho jaataa| nimittakAraNa hone ke lie parizrama, tIvra yAtanA yA ghora tapasyA karanI par3atI hai - yaha mAnyatA jhUThI hai| ___ 13. kArya kI utpatti ke samaya upAdAna aura nimitta donoM avikala kAraNa hote haiM; aisI vastu svabhAva kI sthiti hai| 14. pRthvI, jala, teja aura vAyu - ina nimittoM se caitanya utpanna hotA hai - aisA mAnanevAle ko zrI AcArya kahate haiM ki upAdAna binA koI kArya utpanna nahIM hotaa| 15. chahoM dravyoM meM anAdi-ananta pratyeka samaya kArya hotA hI rahatA hai; kisI bhI samaya koI bhI dravya kAryarahita nahIM hotA; usa pratyeka kArya ke samaya upAdAnakAraNa aura nimittakAraNa - donoM sunizcit rUpa se hote hI haiM - na hoM, aisA kabhI nahIM hotaa| 16. upAdAnakAraNa ho aura cAhe jaisA nimittakAraNa ho - aisA mAne, vaha bhI mithyAmati hai kyoMki upAdAna ke anukUla hI ucita nimittakAraNa hotA hai| nimittakAraNa Aye, tabhI upAdAna meM kArya hotA hai - aisI mAnyatA bhI jhUThI hai kyoMki pratyeka kSaNika upAdAnakAraNa ke samaya nimittakAraNa hotA hI hai|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 prakaraNa chaThavA~ 17. upAdAna-nimitta donoM ekasAtha apane-apane kAraNa se hote haiN| 18. vAstava meM nizcayakAraNa (upAdAnakAraNa) hI saccA kAraNa hai, parantu usakA kathana do prakAra se hai| yaha nimnokta - 'mokSamArga sambandhI siddhAnta' - bhI isa kathana ko samAna rIti se lAgU hotA hai - 'mokSamArga kahIM do to nahIM haiM, kintu mokSamArga kA nirUpaNa do prakAra se hotA hai| jahA~ sacce mokSamArga ko mokSamArga nirUpaNa kiyA hai, vaha nizcaya mokSamArga hai aura jahA~ jo mokSamArga to nahIM hai parantu mokSamArga kA nimitta hai athavA sahacArI hai, use upacAra se mokSamArga kaheM, vaha vyavahAra mokSamArga hai kyoMki nizcaya-vyavahAra kA sarvatra aisA hI lakSaNa hai; arthAt saccA nirUpaNa, vaha nizcaya tathA upacAra nirUpaNa, vaha vyavahAra; isalie nirUpaNa kI apekSA do prakAra se mokSamArga jAnanA; kintu eka nizcaya mokSamArga hai tathA eka vyavahAra mokSamArga - isa prakAra do mokSamArga mAnanA mithyA hai aura una nizcaya-vyavahAra donoM kA upadeya mAnatA hai vaha bhI bhrama hai, kyoMki nizcaya - vyavahAra kA svarUpa to paraspara virodhatA sahita hai... (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 248-249) prazna 55- upAdAna-nimitta sambandhI praznoM ke samAdhAna meM kahe anusAra para nimitta aura vyavahAra heya haiM to dhruva upAdAna ke hI Azraya se dharma hotA hai - aisA batalAnevAle kucha zAstrAdhAra dIjiye? uttara - 1. zrI samayasAra gAthA - 11
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 199 vavahAro'bhUdattho bhUdattho desido dusuddhnno| bhUdatthamassido khalu sammAdiTThI havadi jiivo||11|| arthAt vyavahAranaya abhUtArtha hai aura zuddhanaya bhUtArtha hai - aisA RSIzvaroM ne darzAyA hai| jo jIva, bhUtArtha kA Azraya karatA hai, vaha jIva nizcaya se samyagdRSTi hai| 2. zrI samayasAra kalaza 6, meM kahA hai ki - isa AtmA ko anya dravyoM se bhinna dekhanA (zraddhA karanA) hI niyama se samyagdarzana hai| kaisA hai AtmA? apane guNa-paryAyoM meM vyApta honevAlA hai| punazca kaisA hai? zuddhanaya se ekatva meM nizcita kiyA gayA hai| punazca kaisA hai? pUrNa jJAnadhana hai| punazca, jitanA samyagdarzana hai, utanA hI AtmA hai| isalie AcArya prArthanA karate haiM ki nava tattvoM kI paripATI chor3akara, yaha eka AtmA hI hameM prApta ho| 3. zrI samayasAra kalaza 7 meM kahA hai ki - tatpazcAt zuddha nayAdhIna jo bhinna Atmajyoti hai, vaha pragaTa hotI hai, ki jo nava tattvoM meM prApta hone para bhI apane ekatva ko nahIM chodd'tii| 4. zrI samayasAra gAthA 13-14-15 meM kahA hai ki - bhUdattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM c| AsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya sammattaM // 13 // arthAt bhUtArthanaya se jAne hue jIva, ajIva aura puNya, pApa tathA Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa - yaha nava tattva samyaktva haiN|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 prakaraNa chaThavA~ jo passadi appANaM abaddhapuDhe aNaNNayaM nniydN| avisesamasaMjuttaM taM suddhaNayaM viyaanniihi||14|| arthAt jo naya, AtmA ko bandharahita aura para ke sparzarahita, anyapane rahita, calAcalatArahita, vizeSarahita, anya ke saMyoga rahita - aise pA~ca bhAvarUpa dekhatA hai; he ziSya! use tU zuddhanaya jaan| jo passadi appANaM abaddhapuTuM annnnnnmvisesN| apadesasaMtamajjhaM passadi jiNasAsaNaM savvaM // 15 // arthAt jo puruSa, AtmA ko abaddhaspaSTa, ananya, avizeSa [tathA upalakSaNa se niyata aura asaMyukta] dekhatA hai, vaha sarva jinazAsana ko dekhatA hai, ki jo jinazAsana bAhya dravyazruta tathA abhyantara jJAnarUpa bhAvazrutavAlA hai| 5. zrI samayasAra gAthA 16 kI TIkA ke nIce kalaza 18 meM kahA hai ki - paramArthena tu vyktjnyaatRtvjyotissaikkH| srvbhaavaantrdhvNsisvbhaavtvaadmeckH||18|| arthAt zuddha nizcayanaya se dekhA jAe to pragaTa jJAyakajyoti mAtra se AtmA ekasvarUpa hai, kyoMki zuddha-zuddha dravyArthikanaya se sarva anya dravya ke svabhAvoM tathA anya ke nimitta se honevAle vibhAvoM ko dUra karanerUpa usakA svabhAva hai, isalie vaha 'amecaka' hai - zuddha ekAkAra hai| ___6. zrI samayasAra gAthA 179-80 kI TIkA meM nIce kalaza 122 meM kahA hai ki -
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 201 idamevAtra tAtparya heyaH zuddhanayo na hi| nAsti baMdhastadatyAgAttattyAgAdbandha eva hi // 122 // arthAt yahA~ yahI tAtparya hai ki zuddhanaya tyAgane yogya nahIM hai, kyoMki usake atyAga se (karma kA) bandha nahIM hotA aura usake tyAga se bandha hI hotA hai| 122 // 7. zrI samayasAra gAthA 271 kI TIkA, kalaza 173 meM kahA hai ki - sarvatrAdhyavasAnamevamakhilaM tyAjyaM yaduktaM jinaistanmanye vyavahAra eva nikhilo'pynyaashrystyaajitH| samyanizcayamekameva tadamI niSkampamAkramya kiM zuddhajJAnaghane mahimni na nije badhnati saMto dhRtim|| 173 // arthAt AcAryadeva kahate haiM ki sarva vastuoM meM jo adhyavasAna hote haiM, ve bhI (adhyavasAna) jina bhagavantoM ne, pUrvokta rIti se tyAgane se yogya kahe haiM; isalie hama aisA mAnate haiM ki 'para jisakA Azraya hai - aisA vyavahAra hI sArA chur3AyA hai' - to phira satpuruSa eka samyanizcaya ko hI niSkamparUpa se aGgIkAra karake zuddha jJAnaghanasvarUpa nija mahimA meM - (AtmasvarUpa meM) sthiratA kyoM dhAraNa nahIM karate? 8. banArasIdAsa racita samayasAra nATaka ke Asrava adhikAra meM 13 veM zloka meM kahA hai ki - azuddhanaya se bandha aura zuddhanaya se mukti : yaha nicora yA grantha kau, yahai parama rasa pokha, tajai zuddhanaya bandha hai, gahai zuddhanaya moksskh||13||
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 prakaraNa chaThavA~ arthAt isa zAstra kA nicor3a yaha hai aura yahI paramatattva kA poSaka hai ki zuddhanaya kI rIti chor3ane se bandha aura zuddhanaya kI rIti grahaNa karane se mokSa hotA hai| 9. zrI samayasAra nATaka ke bandhadvAra, zloka 32 meM kahA hai ki - asaMkhyAta loka paravAMna je mithyAta bhAva, teI vivahAra bhAva kevalI-ukata haiN| jinhako mithyAta gayau samyaka darasa bhayau, te niyata-lIna vivahArasauM mukata haiN|| niravikalapa nirupAdhi Atama samAdhi, sAdhi je suguna mokha paMthakauM Dhukata haiN| teI jIva parama dasAmaiM thirarUpa dvaikai, dharamamaiM dhuke na karamasauM rukata haiN||32|| arthAt asaMkhyAta loka pramANa jo mithyAtva bhAva hai, vaha vyavahArabhAva hai - aisA kevalI bhagavAna kahate haiN| jisa jIva ke mithyAtva kA nAza hone se samyagdarzana pragaTa hotA hai, vaha vyavahAra se mukta hokara nizcaya meM lIna hotA hai aura vaha nirvikalpa, nirupAdhimaya AtmAnubhava ko sAdhakara sacce mokSamArga meM laga jAtA hai aura vahI paramadhyAna meM sthira hokara nirvANa prApta karatA hai, karmoM se nahIM ruktaa| 10 - zrI mokSapAhur3a gAthA 31 meM kahA hai ki - jo sutto vavahAre so joI jaggae skjmmi| jo jaggadi vavahAre so sutto appaNo kajje // 31 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 203 arthAt jo yogI / dhyAnI muni vyavahAra meM sote haiM, ve apane svarUpa ke kArya meM jAgate haiM aura jo vyavahAra meM jAgate haiM, ve apane AtmakArya meM sote haiN| 11. zrI pravacanasAra gAthA 200 meM kahA hai ki - tamhA taha jANittA appANaM jANagaM sbhaavenn| parivajjAmi mamattiM uvaTThido Nimmamattamhi // 200 // arthAt isase (arthAt zuddhAtmA meM pravRtti dvArA hI mokSa hotA hone se) isa prakAra AtmA ko svabhAva se jJAyaka jAnakara, maiM nirmamatva meM sthita rahatA huA mamatA kA tyAga karatA huuN| 12. zrI niyamasAra gAthA 38 tathA 50 meM kahA hai ki - jIvAdibahittaccaM heyamuvAdeyamappaNo appaa| kammopAdhisamubbhavaguNapajjAehiM vdiritto||38|| arthAt jIvAdi bAhyatatva heya (tyAgane yogya) haiM; karmopAdhi -najita guNa paryAyoM se vyatirikta AtmA, AtmA ko upAdeya hai| puvvuttasayalabhAvA paradavvaM parasahAvamidi heyN| sagadavvamuvAdeyaM aMtarataccaM have appaa|| 50 // arthAt pUrvokta sarva bhAva parasvabhAva haiM, paradravya haiM, isalie heya haiM; anta:tattva aisA svadravya - AtmA upAdeya hai| 13. zrI niyamasAra gAthA 14 kI TIkA, kalaza 24 tathA gAthA 15 kI TIkA kalaza 27 meM kahA hai ki - atha sati parabhAve zuddhamAtmAnamekaM sahajaguNamaNInAmAkaraM puurnnbodhm|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 prakaraNa chaThavA~ bhajati nizitabuddhiryaH pumAn zuddhadRSTiH sa bhavati prmshriikaaminiikaamruupH||24|| arthAt parabhAva hone para bhI, sahaja guNamaNi kI khAnarUpa aura pUrNa jJAnavAle zuddha AtmA ko eka ko jo tIkSNa buddhivAlA zuddhadRSTi puruSa bhajatA hai, vaha puruSa paramazrIrUpI kAminI kA (mukti sundarI kA) ballabha banatA hai| api ca bahuvibhAve satyayaM zuddhadRSTiH shjprmtttvaabhyaasnissnnaatbuddhiH| sapadi samayasArAnnanyadastIti mattvA sa bhavati prmshriikaaminiikaamruupH||27|| arthAt bahuvibhAva hone para bhI, sahaja paramatattva ke abhyAsa meM jisakI buddhi pravINa hai - aisA yaha zuddhadRSTivAlA puruSa, 'samayasAra se anya kucha bhI nahIM haiM' - aisA mAnakara zIghra paramazrI sundarI kA ballabha hotA hai| 14. zrI niyamasAra gAthA 41 kI TIkA meM kahA hai ki - ...trikAla nirupAdhi jisakA svarUpa hai - aise niraMjana nija parama paJcamabhAva kI (pAriNAmikabhAva kI) bhAvanA se mumukSuoM, paJcama gati meM jAte haiM; jAyeMge aura jAte the| ____ 15. zrI samayasAra gAthA 272 meM kahA hai ki - evaM vavahAraNao paDisiddho jANa nnicchynnenn| NicchayaNayAsidA puNa muNiNo pAvaMti NivvANaM // 272 // arthAt isa prakAra (pUrvokta rIti se) (parAzrita aisA)
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 205 vyavahAranaya, nizcaya dvArA niSiddha jAna; nizcayanayAzrita muni, nirvANa ko prApta karate haiN| 16. zrI samayasAra gAthA 152 se 154 meM kahA hai ki paramaTThamhi duaThido jo kuNadi tavaM vadaM ca dhaaredi| taM savvaM bAlatavaM bAlavadaM beMti savvaNhU // 152 // vadaNiyamANi dharaMtA sIlANi tahA tavaM ca kuvvNtaa| paramaTThabAhirA je NivvANaM te Na viMdaMti // 153 // paramaTTabAhirA je te aNNANeNa punnnnmicchNti| saMsAragamaNahetuM pi mokkhahetuM ajaannNtaa|| 154 // 17. zrI samAdhitantra meM zrI pUjyapAdAcArya gAthA 78 meM kahate haiM ki vyavahAre suSupto yaH sa jaagaaNtmgocre| jAgarti vyavahAre'smin sussuptshcaatmgocre||78|| arthAt jo koI vyavahAra meM sotA hai, arthAta usameM aprayatnazIla hai, vaha AtmA ke kArya meM - svasaMvedana meM jAgRta-tatpara rahatA hai aura jo isa vyavahAra meM jAgatA hai, usakI sAdhanA meM tatpara rahatA hai, vaha svAnubhava ke viSaya meM sotA hai| 18. zrI tattvAnuzAsana meM zrI nAgadevamuni ne kahA hai ki - svaparajJapitarUpatvAnna tasya kaarnnaantrm| tataziMcatatA parityajya svasaMvittyaiva vedytaam||162|| arthAt AtmA sva-para kA jJAtAsvarUpa hone se usakA anya koI kAraNa nahIM hai| isalie anya kAraNAntaroM kI cintA chor3akara svasaMvedana dvArA hI AtmA kA anubhava karanA caahie|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 prakaraNa chaThavA~ 19. zrI samayasAra gAthA 413 meM kahA hai ki - pAsaMDIliMgesu va gihiliMgesu va bhuppyaaresu| kuvvaMti je mamattiM tehiM Na NAdaM smysaarN||413|| arthAt jo aneka prakAra ke muniliMga meM athavA gRhasthaliGgoM meM mamatva karate haiM, arthAt yaha dravyaliMga hI mokSa denevAlA hai - aisA mAnate haiM, unhoMne samayasAra ko nahIM jAnA hai| TIkA - jo vAstava meM maiM zramaNa hU~, maiM kSamaNopAsaka (zrAvaka) hU~' - isa prakAra dravyaliMga meM mamakAra dvArA mithyA ahaMkAra karate haiM, ve anAdirUr3ha (anAdi se cale A rahe) vyavahAra meM mUr3ha (mohI) vartate hue, praur3ha vivekavAna nizcaya (nizcayanaya) para anArUr3ha vartate hue, paramArtha satya (jo paramArthata: satyArtha hai aise) bhagavAna samayasAra ko (AtmA ko) nahIM dekhate anubhava nahIM krte| 20. zrI padmanandi paJcaviMzatikA ke nizcaya - paJcAzata, gAthA 9 tathA 17 meM kahA hai ki - vyavahAro'bhUtArtho bhUtAthe dezitastu shuddhnyH| zuddhanaya AzritA ye prApnuvanti yatayaH padaM prmm||9|| arthAt vyavahAranaya to asatyArthabhUta kahA gayA hai aura zuddhanaya satyArthabhUta kahA gayA hai aura jo muni zuddhanaya ke Azrita haiM, ve mokSa ko prApta karate haiN| aspssttmbddhmnnymyutmvishessmrmopetH| yaH pazyatyAtmAnaM sa pumAn khalu shuddhynisstthH||17|| arthAt jo puruSa bhramarahita hokara AtmA ko abaddha, aspRSTa, ananya, asaMyukta, avizeSa mAnatA hai, vahI puruSa zuddhanaya meM sthita hai - aisA samajhanA caahie|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 207 21. zrI puruSArthasiddhiyupAya (zrI amRtacandrAcArya kRta) meM kahA hai ki nizcayamiha bhUtArtha vyavahAraM vrnnyntybhuutaarthm| bhUtArthabodhavimukhaH prAyaH sarvo'pi sNsaarH||5|| arthAt AcAryadeva, nizcayanaya ko bhUtArtha aura vyavahAranaya ko abhUtArtha varNana karate haiN| prAyaH sabhI saMsArI (mithyAjJAnI) bhUtArtha, arthAt nizcayanaya ke jJAna se vimukha hote haiN| ___22. zrI niyamasAra gAthA 43 kI TIkA, kalaza 65 meM kahA hai ki - bhavabhoga parAGmukha he yate! padamidaM bhvhetuvinaashnm| bhajanijAtmanimagnemate puna, stava kimadhruvavastuti cintyaa|| 65 // arthAt nija AtmA meM lIna buddhivAle tathA bhava se aura bhoga se parAGmukha hue; he yati! tU bhavahetu kA vinAza karanevAle aise isa (dhruva) pada ko bhaja; adhruva vastu kI cintA se tujhe kyA prayojana hai| cAroM anuyogoM ke kathana kA sAra yaha hai ki - zuddha nirmala abheda dravyasvabhAva ke Azraya se dharma kA prArambha, vRddhi aura pUrNatA hotI hai| noTa : isa prakaraNa ke pariziSTarUpa meM gurudevazrI ke pravacana - 'svatantratA kI ghoSaNA' tathA 'nimitta-upAdAna kI svatantratA' diye gaye haiM, jo isa viSaya ko spaSTa karane meM prayojanabhUta haiN| jJAta ho ki mUla gujarAtI pustaka meM ukta pravacana nahIM haiN|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa svatantratA kI ghoSaNA kartA-karma sambandhI bhedajJAna karAte hue AcAryadeva kahate haiN| ki vastu svayaM apane pariNAma kI kartA hai; anya ke sAtha usakA kartA-karma kA sambandha nahIM hai / isa siddhAnta ko AcAryadeva ne samayasAra kalaza - 211 meM isa prakAra samajhAyA hai| (nardaTaka chanda) nanu pariNAma eva kila karma vinizcayataH sa bhavati nAparasya pariNAmina eva bhavet / na bhavati kartRzUnyamiha karma na caikatayA sthitiriha vastuno bhavatu kartR tadeva tataH // 211 // arthAt, vAstava meM pariNAma hI nizcaya se karma hai aura pariNAma apane AzrayabhUta pariNAmI kA hI hotA hai; anya kA nahIM (kyoMki pariNAma apane-apane dravya ke Azrita haiM; anya ke pariNAma kA anya Azraya nahIM hotA) aura karma, kartA ke binA nahIM hotA tathA vastu kI ekarUpa (kUTastha) sthiti nahIM hotI (kyoMki vastu dravyaparyAyasvarUpa hone se sarvathA nityatva, bAdhAsahita hai); isalie vastu svayaM hI apane pariNAmarUpa karma kI kartA hai| (isa kalaza meM svatantratA ke siddhAnta ko pratipAdita karanevAle cAra bola isa prakAra haiM -) (1) pariNAma; arthAt, paryAya hI karma; arthAt, kArya hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 209 (2) pariNAma apane AzrayabhUta pariNAmI ke hI hote haiM, anya ke nahIM hote, kyoMki pariNAma apane-apane AzrayabhUta pariNAmI (dravya) ke Azraya se hote haiM; anya kA pariNAma anya ke Azraya se nahIM hotaa| (3) kartA ke binA karma nahIM hotA; arthAt, pariNAma, vastu ke binA nahIM hotaa| (4) vastu kI nirantara eka samAna sthiti nahIM rahatI, kyoMki vastu, dravya-paryAyasvarUpa hai| ___ isa prakAra AtmA aura jar3a sabhI vastue~ svayaM hI apane pariNAmasvarUpa karma kI kartA haiM - aisA vastusvarUpa kA mahAn siddhAnta AcAryadeva ne samajhAyA hai| dekho! isameM vastusvarUpa ko cAra boloM dvArA samajhAyA hai| isa jagat meM chaha vastue~ haiM - AtmA, ananta; pudgalaparamANu anantAnanta; dharma, adharma va AkAza, eka-eka aura kAla, asaMkhyAta / ina chahoM prakAra kI vastuoM aura unake svarUpa kA vAstavika niyama kyA hai ? siddhAnta kyA hai ? use yahA~ cAra boloM meM samajhAyA jA rahA hai| (1) pariNAma hI karma hai| 'nanu pariNAma eva kila karma vinizcayataH'; arthAt, pariNAmI vastu kA jo pariNAma hai, vahI nizcaya se usakA karma hai| karma arthAt kArya; pariNAma arthAt avsthaa| padArtha kI avasthA hI vAstava meM usakA karma / kArya hai| pariNAmI arthAt akhaNDa vastu; vaha jisa bhAva se pariNamana kare, usa bhAva ko pariNAma kahate haiN| pariNAma kaho, kArya kaho, paryAya kaho yA karma kaho - ye saba zabda vastu ke pariNAma ke paryAyavAcI hI haiN| jaise ki AtmA jJAnaguNasvarUpa hai; usakA pariNamana hone se jo
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA jAnane kI paryAya huI, vaha usakA karma hai - vartamAna karma hai| rAga yA zarIra, vaha koI jJAna kA kArya nahIM, parantu ' yaha rAga hai, yaha zarIra hai' - aisA unheM jAnanevAlA jo jJAna hai. vaha AtmA kA kArya hai| AtmA ke pariNAma, vaha AtmA kA kArya hai aura jar3a ke pariNAma; arthAt, jar3a kI avasthA, vaha jar3a kA kArya hai| isa prakAra eka bola pUrNa huaa| (2) pariNAma, vastu kA hI hotA hai, dUsare kA nhiiN| aba, isa dUsare bola meM kahate haiM ki jo pariNAma hotA hai, vaha pariNAmI padArtha kA hI hotA hai; vaha kisI anya ke Azraya se nahIM hotaa| jisa prakAra sunate samaya jo jJAna hotA hai, vaha kArya hai - karma hai| yaha jJAna, kisa kA kArya hai ? vaha jJAna, zabdoM kA kArya nahIM hai parantu pariNAmI vastu jo AtmA hai, usI kA vaha kArya hai| pariNAmI ke binA pariNAma nahIM hotaa| ___ AtmA, pariNAmI hai, usake binA jJAnapariNAma nahIM hotA - yaha siddhAnta hai parantu vANI ke binA jJAna nahIM hotA - yaha bAta satya nahIM hai| zabdoM ke binA jJAna nahIM hotA - aisA nahIM, parantu AtmA ke binA jJAna nahIM hotA - aisA hai| isa prakAra pariNAmI AtmA ke Azraya se hI jJAnAdi pariNAma haiN| dekho! yaha mahAsiddhAnta hai, vastusvarUpa kA abAdhita niyama hai| pariNAmI ke Azraya se hI usake pariNAma hote haiM / jAnanevAlA AtmA, vaha pariNAmI hai, usake Azrita hI jJAna hotA hai; ve jJAnapariNAma AtmA ke haiM, vANI ke nhiiN| jJAnapariNAma, vANI ke rajakaNoM ke Azrita nahIM hote, parantu jJAnasvabhAvI Atmavastu ke Azraya se hote haiN| AtmA, trikAla sthita rahanevAlA pariNAmI hai, vaha svayaM rUpAntarita hokara navIna-navIna avasthAoM ko dhAraNa karatA hai| jJAna-Ananda
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA I ityAdi jo usake vartamAnabhAva haiM, ve usake pariNAma haiN| pariNAma, pariNAmI ke hI haiM; anya ke nahIM isameM jagat ke sabhI padArthoM kA niyama A jAtA hai / pariNAma, pariNAmI ke hI Azrita hote haiM / jJAnapariNAma, AtmA ke Azrita haiM, bhASA Adi ke Azrita nahIM haiM; isalie isameM para kI ora dekhanA nahIM rahatA, parantu apanI-apanI vastu ke sAmane dekhakara svasanmukha pariNamana karanA rahatA hai, usameM mokSamArga A jAtA hai| 211 vANI to ananta jar3a paramANuoM kI avasthA hai, vaha apane jar3a paramANuoM ke Azrita hai| bolane kI jo icchA huI, usa icchA ke Azrita bhASA ke pariNAma tIna kAla meM bhI nahIM haiN| jaba icchA huI aura bhASA nikalI, usa samaya usakA jo jJAna huA, vaha jJAna, AtmA ke Azraya se hI huA hai; bhASA ke Azraya se tathA icchA ke Azraya se jJAna nahIM huA hai| pariNAma apane AzrayabhUta pariNAmI ke Azraya se hI hote haiM; anya ke Azraya se nahIM hote| isa prakAra yahA~ asti nAsti se anekAnta dvArA vastusvarUpa samajhAyA hai| yaha bAta satya ke siddhAnta kI; arthAt, vastu ke satsvarUpa kI hai| ajJAnI isa bAta ko pahicAne binA mUr3hatApUrvaka ajJAnatA meM hI jIvana pUrNa kara DAlatA hai| bhAI ! AtmA kyA hai aura jar3a kyA hai ? inakI bhinnatA samajhakara vastusvarUpa ke vAstavika sat ko samajhe binA jJAna meM satpanA nahIM AtA; arthAt, samyagjJAna nahIM hotA; vastusvarUpa ke satyajJAna ke binA saccI ruci aura zraddhA bhI nahIM hotI aura saccI zraddhA ke binA vastu meM sthiratArUpa cAritra pragaTa nahIM hotA, zAnti nahIM hotI, samAdhAna aura sukha nahIM hotA; isalie vastu kyA hai ? use -
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA prathama samajhanA cAhie / vastusvarUpa ko samajhane se mere pariNAma para se aura para ke pariNAma mujha se hote haiM - aisI parAzritabuddhi nahIM rahatI; arthAt, svAzrita svasantukha pariNAma pragaTa hotA hai, yahI dharma hai| __ AtmA kA jo jJAna hotA hai, usako jAnanevAlA pariNAma, AtmA ke Azrita hai; vaha pariNAma, vANI ke Azraya se nahIM hotA hai, kAna ke Azraya se nahIM hotA hai tathA usa samaya kI icchA ke Azraya se bhI nahIM hotA hai / yadyapi icchA bhI AtmA kA pariNAma hai parantu usa icchApariNAma ke Azrita jJAnapariNAma nahIM hai; jJAnapariNAma, Atmavastu ke Azrita hai; isalie vastu ke sanmukha dRSTi kr| bolane kI icchA ho, hoMTha hileM, bhASA nikale aura usa samaya usa prakAra kA jJAna ho - aisI cAroM kriyAe~ eka sAtha hote hue bhI koI kriyA kisI ke Azrita nahIM hai; sabhI apane-apane pariNAmI dravya ke hI Azrita haiN| jo icchA hai, vaha AtmA ke cAritraguNa kA pariNAma hai| hoMTha hile, vaha hoMTha ke rajakaNoM kI avasthA hai; vaha avasthA icchA ke AdhAra se nahIM huii| bhASA pragaTa ho, vaha bhASAvargaNA ke rajakaNoM kI avasthA hai; vaha avasthA icchA ke Azrita yA hoMTha ke Azrita nahIM huI, parantu pariNAmIrUpa rajakaNoM ke Azraya se utpanna huI aura usa samaya kA jJAna, Atmavastu ke Azrita hai; icchA athavA bhASA ke Azrita nahIM hai - aisA vastusvarUpa hai| bhAI ! tIna kAla-tIna loka meM sarvajJa bhagavAna kA dekhA huA yaha vastusvabhAva hai; ajJAnI use jAne binA aura samajhane kI paravAha kiye binA andhe kI bhA~ti calA jAtA hai parantu vastusvarUpa ke sacce jJAna ke binA kisI prakAra kahIM bhI kalyANa nahIM ho sktaa| isa vastusvarUpa ko bArambAra lakSya lekara pariNAmoM se bhedajJAna karane ke lie yaha bAta hai| eka vastu ke pariNAma, anya vastu ke Azrita to
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 213 haiM nahIM, parantu usa vastu meM bhI usake eka pariNAma ke Azrita dUsare pariNAma nahIM haiN| pariNAmI vastu ke Azrita hI pariNAma haiM - yaha mahAn siddhAnta hai| pratikSaNa icchA, bhASA aura jJAna - yaha tInoM eka sAtha hote hue bhI icchA aura jJAna, jIva ke Azrita haiM aura bhASA, jar3a ke Azrita haiM; icchA ke kAraNa bhASA huI aura bhASA ke kAraNa jJAna huA - aisA nahIM hai; usI prakAra icchA ke Azrita bhI jJAna nahIM hai| icchA aura jJAna - ye donoM AtmA ke pariNAma haiM, tathApi eka ke Azrita dUsare ke pariNAma nahIM haiN| jJAnapariNAma aura icchApariNAma donoM bhinnabhinna haiM / jo jJAna huA, vaha icchA kA kArya nahIM hai aura jo icchA huI, vaha jJAna kA kArya nahIM hai / jahA~ icchA bhI jJAna kA kArya nahIM, vahA~ jar3a bhASA Adi to jJAna ke kArya kahA~ se ho sakate haiM? ve to jar3a ke hI kArya haiN| ___ jagat meM jo bhI kArya hote haiM, ve sat kI avasthAe~ haiN| kisI vastu ke hI pariNAma hote haiM parantu vastu ke binA adhara se nahIM hote| pariNAmI kA pariNAma hotA hai, nitya sthita vastu ke Azrita pariNAma hote haiM; para ke Azrita nahIM hote| paramANu meM hoMThoM kA hilanA aura bhASA kA pariNamana - ye donoM bhI bhinna vastue~ haiN| AtmA meM icchA aura jJAna - ye donoM pariNAma bhI bhinna-bhinna haiN| ___hoMTha hilane ke Azrita, bhASA kI paryAya nahIM hai| hoMTha kA hilanA, vaha hoMTha ke pudgaloM ke Azrita hai; bhASA kA pariNamana, vaha bhASA ke pudgaloM ke Azrita hai| hoMTha aura bhASA; icchA aura jJAna - ina cAroM kA kAla eka hone para bhI cAroM pariNAma alaga haiN| usameM bhI icchA aura jJAna - ye donoM pariNAma, AtmAzrita hone
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA para bhI icchApariNAma ke Azrita jJAnapariNAma nahIM haiN| jJAna, vaha AtmA kA pariNAma hai, icchA kA nahIM; isI prakAra icchA, vaha AtmA kA pariNAma hai. jJAna kA nhiiN| icchA ko jAnanevAlA jJAna. vaha icchA kA kArya nahIM hai; usI prakAra vaha jJAna, icchA ko utpanna bhI nahIM krtaa| icchApariNAma, AtmA kA kArya avazya hai parantu jJAna kA kArya nahIM hai| bhinna-bhinna guNa ke pariNAma bhinna-bhinna haiN| eka hI dravya meM hone para bhI eka guNa ke Azrita dUsare guNa ke pariNAma nahIM haiN| aho! kitanI svatantratA!! isameM para ke Azraya kI bAta hI kahA~ rahI? AtmA meM cAritraguNa ityAdi ananta guNa haiN| unameM cAritra kA vikRtapariNAma icchA hai, vaha cAritraguNa ke Azrita hai aura usa samaya icchA kA jJAna huA, vaha jJAnaguNarUpa pariNAmI kA pariNAma hai; vaha kahIM icchA ke pariNAma ke Azrita nahIM hai| isa prakAra icchApariNAma aura jJAnapariNAma - ina donoM kA bhinna-bhinna pariNamana hai; donoM eka-dUsare ke Azrita nahIM hai| __ bhAI ! sat jaisA hai, usI prakAra usakA jJAna kare to sat jJAna ho aura sat kA jJAna kare to usakA bahamAna evaM yathArtha kA Adara pragaTa ho, ruci ho, zraddhA dRr3ha ho aura usameM sthiratA ho; use hI dharma kahA jAtA hai| sat se viparIta jJAna kare, use dharma nahIM hotaa| sva meM sthiratA hI mUladharma hai parantu vastusvarUpa ke sacce jJAna binA sthiratA kahA~ karegA? AtmA aura zarIrAdi rajakaNa bhinna-bhinna tattva haiM: zarIra kI avasthA, halana-calana, bolanA - ye saba pariNAmI pudgaloM ke pariNAma haiM; una pudgaloM ke Azriya ve pariNAma utpanna hue haiM, icchA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 215 ke Azrita nahIM; usI prakAra icchA ke Azrita jJAna bhI nahIM hai| pudgala ke pariNAma, AtmA ke Azrita mAnanA aura AtmA ke pariNAma, pudgalAzrita mAnanA, isameM to viparItamAnyatArUpa mUr3hatA hai| ___jagat meM bhI jo vastu jaisI ho, usase viparIta batalAnevAle ko loga mUrkha kahate haiM to phira sarvajJakathita yaha lokottara vastusvabhAva jaisA hai, vaisA na mAnakara viruddha mAnanevAlA to lokottara murkha aura avivekI hI hai| vivekI aura vilakSaNa kaba kahA jAe? jabaki vastu ke jo pariNAma hue, use kArya mAnakara, use pariNAmI - vastu ke Azrita samajhe aura dasare ke Azrita na mAne, taba sva-para kA bhedajJAna hotA hai aura tabhI vivekI hai - aisA kahane meM AtA hai| AtmA ke pariNAma, para ke Azrita nahIM hote| vikArI aura avikArI jitane bhI pariNAma jisa vastu ke haiM, ve usa vastu ke Azrita haiM; anya ke Azrita nhiiN| padArtha ke pariNAma. ve usI padArtha kA kArya hai - yaha eka baat| dUsarI bAta yaha ki ve pariNAma, usI padArtha ke Azraya se hote haiM: anya ke Azraya se nahIM hote - yaha niyama jagat ke samasta padArthoM meM lAgU hotA hai| dekho bhAI! yaha to bhedajJAna ke lie vastusvabhAva ke niyama batalAye gye| aba, dhIre-dhIre dRSTAntapUrvaka yukti se vastusvarUpa siddha kiyA jAtA hai| dekho! kisI ko aise bhAva utpanna hue ki maiM sau rupaye dAna meM dU~, usakA vaha pariNAma Atmavastu ke Azrita huA hai; vahA~ rupaye jAne kI jo kriyA hotI hai, vaha rupaye ke rajakaNoM ke Azrita hai, jIva kI icchA ke Azrita nhiiN| aba usa samaya una rupayoM kI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA kriyA kA jJAna athavA icchA ke bhAva kA jJAna hotA hai, vaha jJAnapariNAma AtmAzrita hotA hai| isa prakAra pariNAmoM kA vibhAjana karake vastusvarUpa kA jJAna karanA caahie| bhAI! terA jJAna aura terI icchA - ye donoM pariNAma, AtmA meM hote hue bhI jaba eka-dUsare ke Azrita nahIM haiM to phira para ke Azraya kI to bAta hI kahA~ rahI? dAna kI icchA huI aura rupaye diye gaye; vahA~ rupaye jAne kI kriyA bhI hAtha ke Azrita nahIM hai, hAtha kA hilanA icchA ke Azrita nahIM hai aura icchA kA pariNamana, jJAna ke Azrita nahIM hai; sabhI apane-apane AzrayabhUta vastu ke AdhAra se haiN| dekho! yaha sarvajJa ke padArtha-vijJAna kA pATha hai - aise vastusvarUpa kA jJAna, saccA padArtha-vijJAna hai| jagat ke padArthoM kA svabhAva hI aisA hai ki ve sadA ekarUpa nahIM rahate, parantu pariNamana karake navIna-navIna avasthArUpa kArya kiyA karate haiM - ye bAta cauthe bola meM kahI jaaegii| jagat ke padArthoM kA svabhAva aisA hai ki ve nitya sthAyI raheM aura unameM pratikSaNa navIna-navIna avasthArUpa kArya unake apane hI Azrita huA kre| vastusvabhAva kA aisA jJAna hA samyagjJAna hai| - jIva ko icchA huI, isalie hAtha hilA aura sau rupaye diye gaye - aisA nahIM hai| - icchA kA AdhAra AtmA hai; hAtha aura rupayoM kA AdhAra paramANu hai| - rupayoM ke jJAna se icchA huI - aisA bhI nahIM hai| - hAtha kA halana-calana, vaha hAtha ke paramANuoM ko AdhAra
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 217 - rupayoM kA AnA-jAnA, vaha rupayoM ke paramANuoM ke AdhAra se hai| - icchA kA honA, vaha AtmA kA cAritraguNa ke AdhAra se hai| yaha to bhinna-bhinna dravya ke pariNAmoM kI bhinnatA kI bAta huI; yahA~ to usase bhI Age andara kI bAta lenA hai| eka hI dravya ke aneka pariNAma bhI eka-dUsare ke Azrita nahIM haiM - aisA batalAnA hai| rAga aura jJAna donoM ke kArya bhinna haiM; eka-dUsare ke Azrita nahIM haiN| kisI ne gAlI dI aura jIva ko dveSa ke pApapariNAma hue; vahA~ ve pApa ke pariNAma pratikUlatA ke kAraNa nahIM hue aura gAlI denevAle ke Azrita bhI nahIM hue, parantu cAritraguNa ke Azrita hue haiM / cAritraguNa ne usa samaya usa pariNAma ke anusAra pariNamana kiyA hai; anya to nimittamAtra haiN| aba, dveSa ke samaya usakA jJAna huA ki 'mujhe yaha dveSa huA' - yaha jJAnapariNAma, jJAnaguNa ke Azrita hai; krodha ke Azrita nahIM hai| jJAnasvabhAvI dravya ke Azrita jJAnapariNAma hote haiM; anya ke Azrita nahIM hote| isI prakAra samyagdarzanapariNAma, samyagjJAnapariNAma, Ananda pariNAma ityAdi meM bhI aisA hI smjhnaa| yaha jJAnAdi pariNAma, dravya ke Azrita haiM; anya ke Azrita nahIM haiM tathA paraspara eka-dUsare ke Azrita bhI nahIM haiN| gAlI ke zabda athavA dveSa ke samaya usakA jo jJAna huA, vaha jJAna, zabdoM ke Azrita nahIM hai aura krodha ke Azrita bhI nahIM hai, usakA AdhAra to jJAnasvabhAvI vastu hai; isalie usa para dRSTi lagA to terI paryAya meM mokSamArga pragaTa ho jaaegaa| isa mokSamArgarUpI kArya kA kartA bhI tU hI hai; anya koI nhiiN|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA ___ aho! yaha to sugama aura spaSTa bAta hai| laukika par3hAI adhika na kI ho, tathApi yaha samajha meM A jAe - aisA hai| jarA antara meM utarakara lakSya meM lenA cAhie ki AtmA astirUpa hai, usameM jJAna hai, Ananda hai, zraddhA hai, astitva hai; isa prakAra ananta guNa haiN| ina ananta guNoM ke bhinna-bhinna ananta pariNAma prati samaya hote haiM, una sabhI kA AdhAra pariNAmI - aisA Atmadravya hai; anya vastu to unakA AdhAra nahIM hai parantu apane meM dUsare guNoM ke pariNAma bhI unakA AdhAra nahIM hai| jaise ki zraddhApariNAma kA AdhAra jJAnapariNAma nahIM hai aura jJAnapariNAma kA AdhAra zraddhApariNAma nahIM hai; donoM pariNAmoM kA AdhAra, AtmA hI hai| isI prakAra sarva guNoM ke pariNAmoM ke liye smjhnaa| isa prakAra pariNAmI kA hI pariNAma hai; anya kA nhiiN| isa 211 veM kalaza meM AcAryadeva dvArA kahe gaye vastusvarUpa ke cAra boloM meM se abhI dUsare bola kA vivecana cala rahA hai| prathama to kahA ki 'pariNAma eva kila karma' aura phira kahA ki 'sa bhavati pariNAmina eva, na aparasya bhavet' pariNAma hI karma hai aura vaha pariNAmI kA hI hotA hai, anya kA nahIM - aisA nirNaya karake svadravyonmukha lakSya jAne se samyagdarzana aura samyagjJAna pragaTa hotA hai| samyagjJAna va samyagdarzanapariNAma huA, vaha AtmA kA karma hai, vaha AtmArUpa pariNAmI ke AdhAra se huA hai| pUrva ke mandarAga ke Azraya se athavA vartamAna meM zubharAga ke Azraya se samyagdarzana yA samyagjJAna ke pariNAma nahIM hote| yadyapi rAga bhI hai to AtmA kA pariNAma, tathApi zraddhApariNAma se rAgapariNAma anya haiM, ve zraddhA ke pariNAma, rAga ke Azrita nahIM haiM kyoMki pariNAma, pariNAmI ke hI Azraya se hote haiM; anya ke Azraya se nahIM hote| usI prakAra cAritrapariNAma meM-AtmasvarUpa meM sthiratA. vaha
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 219 cAritra kA kArya hai; vaha kArya zraddhApariNAma ke Azrita nahIM hai, jJAnapariNAma ke Azrita nahIM, parantu cAritraguNa dhAraNa karanevAle AtmA ke hI Azrita hai| zarIrAdi ke Azraya se cAritrapariNAma nahIM hai| zraddhA ke pariNAma, Atmadravya ke Azrita haiN| jJAna ke pariNAma, Atmadravya ke Azrita haiN| sthiratA ke pariNAma, Atmadravya ke Azrita haiN| Ananda ke pariNAma, Atmadravya ke Azrita haiN| basa, mokSamArga ke sabhI pariNAma svadravyAzrita haiM; anya ke Azrita nahIM haiN| usa samaya anya (rAgAdi) pariNAma hote haiM, unake Azrita bhI ye pariNAma nahIM haiN| eka samaya meM zraddhA-jJAna-cAritra ityAdi ananta guNoM ke pariNAma hote haiM, ve karma haiM; unakA AdhAra dharmI arthAt pariNamita honevAlI vastu hai; usa samaya anya jo aneka pariNAma hote haiM, unake AdhAra se zraddhA ityAdi ke pariNAma nahIM haiN| nimittAdi ke AdhAra se to nahIM haiM parantu apane dUsare pariNAma ke AdhAra se bhI koI pariNAma nahIM hai| eka hI dravya meM eka sAtha honevAle pariNAmoM meM bhI eka pariNAma, dUsare pariNAma ke Azrita nahIM hai, dravya ke hI Azrita sabhI pariNAma haiN| sabhI pariNAmarUpa se pariNamana karanevAlA 'dravya' hI hai; arthAt, dravyasanmukha lakSya jAte hI samyak paryAyeM pragaTa hone lagatI haiN| vAha ! dekho, AcAryadeva kI zailI !! thor3e meM bahuta samA dene kI adbhuta zailI hai| cAra boloM ke isa mahAn siddhAnta meM vastusvarUpa ke bahuta se niyamoM kA samAveza ho jAtA hai| yaha trikAla satya, sarvajJa dvArA nizcita kiyA huA siddhAnta hai| aho! yaha pariNAmI ke pariNAma kI svAdhInatA, sarvajJadeva dvArA
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA kahA huA vastusvarUpa kA tattva hai / santoM ne isakA vistAra karake AzcaryakArI kArya kiyA hai, padArtha kA pRthakkaraNa karake bhedajJAna karAyA hai| antara meM isakA manthana karake dekha, to mAlUma ho ki ananta sarvajJoM tathA santoM ne aisA hI vastusvarUpa kahA hai aura aisA hI vastu kA svarUpa hai| sarvajJa bhagavanta divyadhvani dvArA aisA tattva kahate Aye haiM - aisA vyavahAra se kahA jAtA hai kintu vastuta: divyadhvani to paramANuoM ke Azrita hai| koI kahe ki are, divyadhvani bhI paramANu-Azrita haiM ? hA~, divyadhvani, vaha pudgala kA pariNAma hai aura pudgalapariNAma kA AdhAra to pudgaladravya hI hotA hai; jIva usakA AdhAra nahIM ho sktaa| bhagavAna kA AtmA to apane kevalajJAnAdi kA AdhAra hai| bhagavAna kA AtmA to kevalajJAna-darzana-sukha ityAdi nijapariNAmarUpa pariNamana karatA hai parantu kahIM deha aura vANIrUpa avasthA dhAraNa karake pariNamita nahIM hotA; usa rUpa to pudgala hI pariNamita hotA hai| pariNAma, pariNAmI ke hI hote haiM; anya ke nhiiN| bhagavAna kI sarvajJatA ke AdhAra se divyadhvani ke pariNAma hue - aisA vastusvarUpa nahIM hai| bhASArUpa pariNAma, ananta pudgalAzrita haiM aura sarvajJatA Adi pariNAma, jIvAzrita hai; isa prakAra donoM kI bhinnatA hai| koI kisI kA kartA yA AdhAra nahIM hai| dekho! yaha bhagavAna AtmA kI apanI bAta hai| samajha meM nahIM AyegI - aisA nahIM mAnanA; antaralakSya kare to samajha meM Aye - aisI sarala hai| dekho, lakSya meM lo ki andara koI vastu hai yA nahIM? aura yaha jo jAnane ke yA rAgadi ke bhAva hote haiM - ina bhAvoM kA kartA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 221 kauna hai? AtmA svayaM unakA kartA hai| isa prakAra AtmA ko lakSya meM lene ke liye dUsarI par3hAI kI kahA~ AvazyakatA hai? yaha ajJAnI jIva, duniyA~ kI begAra / majadUrI karake duHkhI hotA hai, usake badale yadi vastusvabhAva ko samajhe to kalyANa ho jaae| are jIva! aise sundara nyAya dvArA santoM ne vastusvarUpa samajhAyA hai, use tU samajha ! isa prakAra vastusvarUpa ke do bola hue| aba, tIsarA bola - (3) kartA ke binA, karma nahIM hotA kartA; arthAt, pariNamita honevAlI vastu aura karma; arthAt, usakI avasthArUpa kArya; kartA ke binA karma nahIM hotA; arthAt, vastu ke binA paryAya nahIM hotI; sarvathA zUnya meM se koI kArya utpanna ho jAe - aisA nahIM hotaa| dekho! yaha vastuvijJAna ke mahAna siddhAnta haiM, isa para 211 veM kalaza meM cAra boloM dvArA cAroM pakSoM se svatantratA siddha kI hai| ajJAnI, videzoM meM ajJAna kI par3hAI ke pIche hairAna hote haiM, usakI apekSA sarvajJadeva kathita isa paramasatya vItarAgI-vijJAna ko samajhe to apUrva kalyANa ho| (1) pariNAma, so karma - yaha eka baat| __ (2) vaha pariNAma kisakA? ki pariNAmI vastu kA pariNAma hai, dUsare kA nhiiN| yaha dUsarA bola; isakA bahuta vistAra kiyaa| aba, yahA~ isa tIsare bola meM kahate haiM ki pariNAmI ke binA pariNAma nahIM hotaa| pariNAmI vastu se bhinna anyatra kahIM pariNAma ho - aisA nahIM hotaa| pariNAmI vastu meM hI usake pariNAma hote haiM; isalie pariNAmI vastu, vaha kartA hai; usake binA kArya nahIM hotaa|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA dekho, isameM nimitta ke binA nahIM hotA aisA nahIM khaa| nimitta, nimitta meM rahatA hai, vaha kahIM isa kArya meM nahIM A jAtA ; isalie nimitta ke binA kArya hotA hai parantu pariNAmI ke binA kArya nahIM hotA / nimitta bhale ho parantu usakA astitva to nimitta meM hai; isameM (kArya meM) usakA astitva nahIM hai / pariNAmI vastu kI sattA meM hI usakA kArya hotA hai / 222 AtmA ke binA samyaktvAdi pariNAma nahIM hote / apane samasta pariNAmoM kA kartA AtmA hai, usake binA karma nahIM hotA / 'karma kRtaM zUnyaM na bhavati' - pratyeka padArtha kI avasthA usa-usa padArtha ke binA nahIM hotii| sonA nahIM hai aura gahane bana gaye; vastu nahIM hai aura avasthA ho gayI aisA nahIM ho sakatA / avasthA hai, vaha traikAlika vastu ko pragaTa karatI hai - prasiddha karatI hai ki yaha avasthA isa vastu kI hai / jaise ki pudgala, jar3akarmarUpa hote haiM, ve karmapariNAma, kartA ke binA nahIM hote| aba unakA kartA kauna ? - to kahate haiM ki usa pudgalakarmarUpa pariNamita honevAle rajakaNa hI kartA haiM; AtmA unakA kartA nahIM hai| - AtmA, kartA hokara jar3akarma kA bandha kare aisA vastusvarUpa meM nahIM hai| jar3akarma, AtmA ko vikAra karAyeM aisA vastusvarUpa meM nahIM hai| - - mandakaSAya ke pariNAma, samyaktva kA AdhAra hoM - aisA vastusvarUpa meM nahIM hai / - zubharAga se kSAyikasamyaktva ho - aisA vastusvarUpa meM nahIM hai|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 223 tathApi ajJAnI aisA mAnatA hai ki yaha saba to viparIta hai, anyAya hai| bhAI! tere yaha anyAya vastusvarUpa ko sahana nahIM hoNge| vastusvarUpa ko viparIta mAnane se tere AtmA ko bahuta du:kha hogA - aisI karuNA santoM ko AtI hai| santa nahIM cAhate ki koI jIva duHkhI ho| jagata ke sAre jIva satyasvarUpa ko samajheM aura duHkha se chUTakara sukha prApta kareM - aisI unakI bhAvanA hai| __ bhAI! tere samyagdarzana kA AdhAra, terA Atmadravya hai; zubharAga kahIM usakA AdhAra nahIM hai| mandarAga, vaha kartA aura samyagdarzana usakA kArya - aisA trikAla meM nahIM hai| vastu kA jo svarUpa hai, vaha tIna kAla meM Age-pIche nahIM ho sktaa| koI jIva, ajJAna se use viparIta mAne, usase kahIM satya badala nahIM jaataa| koI samajhe yA na samajhe, satya to sadA satyarUpa hI rahegA, vaha kabhI badalegA nhiiN| jo use yathAvat samajheMge, ve apanA kalyANa kara leMge aura jo nahIM samajheMge, unakI to bAta hI kyA? ve to saMsAra meM bhaTaka hI rahe haiN| dekho! vANI sunI, isalie jJAna hotA hai na? parantu sonagar3havAle inkAra karate haiM ki vANI ke AdhAra se jJAna nahIM hotA - aisA kahakara kucha loga kaTAkSa karate haiM - lekina bhAI ! yaha to vastusvarUpa hai, trilokInAtha sarvajJa paramAtmA bhI divyadhvani meM yahI kahate haiM ki jJAna, AtmA ke Azraya se hotA hai; jJAna, AtmA kA kArya hai, divyadhvani ke paramANu kA kArya nahIM hai| jJAnakArya kA kartA, AtmA hai; na ki vANI ke rjknn| jisa padArtha ke jisa guNa kA jo vartamAna hotA hai, vaha anya padArtha ke anya guNa ke Azraya se nahIM hotaa| usakA kartA kauna? to kahate haiM ki vastu svayaM / kartA aura usakA kArya donoM eka hI vastu meM hone kA niyama hai, ve bhinna vastu meM nahIM hote| yaha lakar3I Upara uThI, vaha kArya hai; yaha kisakA kArya hai ?
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA kartA kA kArya hai| kartA ke binA kArya nahIM hotaa| kartA kauna hai ? ki lakar3I ke rajakaNa hI lakar3I kI isa avasthA ke kartA hai; yaha hAtha, a~gulI yA icchA usake kartA nahIM haiN| aba, antara kA sUkSma dRSTAnta leM to kisI AtmA meM icchA aura samyagjJAna donoM pariNAma vartate haiM; vahA~ icchA ke AdhAra se samyagjJAna nahIM hai aura icchA, samyagjJAna kA kartA nahIM hai| AtmA hI kartA hokara usa kArya ko karatA hai| kartA ke binA karma nahIM hai aura dUsarA koI kartA nahIM hai| isalie jIva kartA dvArA jJAna kArya hotA hai| isa prakAra samasta padArthoM ke sarva kAryoM meM sarva padArtha kA kartApanA hai - aisA samajhanA caahie| dekho bhAI! yaha to sarvajJa bhagavAna ke ghara kI bAta hai, ise sunakara santuSTa honA caahie| ahA! santoM ne vastusvarUpa samajhAkara mArga spaSTa kara diyA hai ; santoM ne sArA mArga sarala aura sugama banA diyA hai, usameM bIca meM kahIM aTakanA par3e - aisA nahIM hai| para se bhinna aisA spaSTa vastusvarUpa samajhe to mokSa ho jaae| bAhara se tathA antara se aisA bhedajJAna samajhane para, mokSa hathelI meM A jAtA hai| maiM to para se pRthak hU~ aura mujhameM eka guNa kA kArya dUsare guNa se nahIM hai - yaha mahAn siddhAnta samajhane para svAzrayabhAva se apUrva kalyANa pragaTa hotA hai| karma apane kartA ke binA nahIM hotA - yaha bAta tIsare bola meM kahIM aura cauthe bola meM kartA kI (vastu kI) sthiti ekarUpa; arthAt, sadA eka samAna nahIM hotI, parantu vaha naye-naye pariNAmarUpa se badalatI rahatI hai - yaha bAta kheNge| hara bAra pravacana meM isa cauthe bola kA vizeSa vistAra hotA hai; isa bAra dUsare bola kA vizeSa vistAra AyA hai| kartA ke binA kArya nahIM hotA - yaha siddhAnta hai| vahA~ koI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA kahe ki yaha jagat, kArya hai aura Izvara usakA kartA hai - to yaha bAta vastusvarUpa kI nahIM hai / pratyeka vastu svayaM hI apane paryAya kA Izvara hai aura vahI kartA hai; usase bhinna dUsarA koI yA anya koI padArtha kartA nahIM hai| paryAya, vaha kArya aura padArtha usakA kartA / kartA ke binA kArya nahIM aura dUsarA koI kartA nahIM hai / 225 koI bhI avasthA ho - zuddha avasthA, vikArI avasthA yA jar3a avasthA; usakA kartA na ho aisA nahIM hotA tathA dUsarA koI kartA ho - aisA bhI nahIM hotA / - prazna - to kyA bhagavAna usake kartA haiM ? uttara - hA~, bhagavAna kartA avazya haiM parantu kauna bhagavAna hai ? anya koI bhagavAna nahIM, parantu yaha AtmA svayaM apanA bhagavAna hai, vaha kartA hokara apane zuddha - azuddhapariNAmoM kA kartA hai| jar3a ke pariNAma ko jar3a padArtha karatA hai, vaha apanA bhagavAna hai| pratyeka vastu apanI apanI avasthA kI racayitA Izvara hai / pratyeka padArtha apanA / sva kA svAmI hai; use para kA svAmI mAnanA mithyAtva hai| 1 saMyoga ke binA avasthA nahIM hotI aisA nahIM hai parantu vastu pariNamita hue binA avasthA nahIM hotI - aisA siddhAnta hai| paryAya ke kartRtva kA adhikAra vastu kA apanA hai, usameM para kA adhikAra nahIM hai| icchArUpI kArya huA, usakA kartA Atmadravya hai / pUrva paryAya meM tIvra rAga thA, isalie vartamAna meM rAga huA isa prakAra pUrva paryAya meM isa paryAya kA kartApanA nahIM hai / vartamAna meM AtmA vaise bhAvarUpa pariNamita hokara svayaM kartA huA hai| isI prakAra jJAnapariNAma, zraddhApariNAma, AnandapariNAma, una sabakA kartA AtmA hai; para nahIM /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA pUrva ke pariNAma bhI kartA nahIM tathA vartamAna meM usake sAtha vartate hue anya pariNAma bhI kartA nahIM haiM; Atmadravya svayaM kartA hai| zAstra meM pUrva paryAya ko kabhI-kabhI upAdAna kahate haiM, vaha to pUrva - pazcAt kI sandhi batalAne ke liye kahA hai parantu paryAya kA kartA to usa samaya vartatA huA dravya hai; vahI pariNAmI hokara kAryarUpa pariNamita huA hai| jisa samaya samyagdarzanaparyAya huI, usa samaya usakA kartA AtmA hI hai; pUrva kI icchA, vItarAga kI vANI yA zAstra - ve koI vAstava meM isa samyagdarzana ke kartA nahIM haiN| usI prakAra jJAnakArya kA kartA bhI AtmA hI hai / icchA kA jJAna huA, vahA~ vaha jJAna kahIM icchA kA kArya nahIM hai aura vaha icchA, jJAna kA kArya nahIM hai| donoM pariNAma eka hI vastu ke hone para bhI unameM kartA-karmapanA nahIM hai, kartA to pariNAmI vastu hai| pudgala meM khaTTI-khArI avasthA thI aura jJAna ke tadanusAra jAnA; vahA~ khaTTe-khAre to pudgala ke pariNAma haiM aura pudgala unakA kartA hai; tatsambandhI jo jJAna huA, usakA kartA AtmA hai, usa jJAna kA kartA vaha khaTTI-khArI avasthA nahIM hai| aho! kitanI svatantratA !! usI prakAra zarIra meM rogAdi kArya ho, usake kartA ve pudgala haiM; AtmA nahIM aura usa zarIra kI avasthA kA jo jJAna huA, usakA kartA AtmA hai| AtmA, kartA hokara jJAnapariNAma ko karatA hai parantu zarIra kI avasthA ko vaha nahIM krtaa| bhAI! yaha to paramezvara hone ke liye paramezvara ke ghara kI bAta hai| paramezvara sarvajJadeva kathita yaha vastusvarUpa hai| jagat meM cetana yA jar3a ananta padArtha anantarUpa se nitya rahakara apane vartamAna kArya ko karate haiM, pratyeka paramANa meM sparza -raGga
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 227 Adi ananta guNa; sparza kI cikanI Adi avasthAe~; raGga kI kAlI Adi avasthAe~ una-una avasthAoM kA kartA paramANudravya hai; cikanI avasthA, vaha kAlI avasthA kI kartA nahIM hai| isa prakAra AtmA meM - pratyeka AtmA meM ananta guNa haiM / jJAna meM kevalajJAna paryAyarUpa kArya huA, Ananda pragaTa huA, usakA kartA, AtmA svayaM hai| manuSyazarIra athavA svastha zarIra ke kAraNa vaha kArya huA - aisA nahIM hai| pUrva kI mokSamArga paryAya ke AdhAra se vaha kArya huA - aisA bhI nahIM hai| jJAna aura Ananda ke pariNAma bhI eka-dUsare ke Azrita nahIM haiM, dravya hI pariNamita hokara usa kArya kA kartA huA hai| bhagavAna AtmA svayaM hI apane kevalajJAnAdi kArya kA kartA hai; anya koI nhiiN| yaha tIsarA bola huaa| (4) vastu kI sthiti sadA ekarUpa (kUTastha ) nahIM rhtii| sarvajJadeva dvArA dekhA huA vastu kA svarUpa aisA hai ki vaha nitya avasthita rahakara pratikSaNa navIna avasthArUpa pariNamita hotI rahatI hai| paryAya badale binA jyoM kA tyoM kaTastha hI rahe - aisA vasta kA svarUpa nahIM hai| vastu, dravya-paryAyasvarUpa hai; isalie usameM sarvathA akelA nityapanA nahIM hai, paryAya se parivartanapanA bhI hai| vastu svayaM hI apanI paryAyarUpa se palaTatI hai, koI dUsarA use parivartita kare - aisA nahIM hai| nayI-nayI paryAyarUpa honA, vaha vastu kA apanA svabhAva hai to koI usakA kyA karegA? ina saMyogoM se kAraNa yaha paryAya haI - isa prakAra saMyoga ke kAraNa jo paryAya mAnatA hai, usane vastu ke pariNamanasvabhAva ko nahIM jAnA hai, do dravyoM ko eka mAnA hai| bhAI! tU saMyogoM se na dekha, vastutvabhAva ko dekha! vastusvabhAva hI aisA hai
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA ki vaha nitya ekarUpa na rhe| dravyarUpa se ekarUpa rahe, parantu paryAyarUpa se ekarUpa na rahe, palaTatA hI rahe - aisA vastusvarUpa hai| ina cAra boloM se aisA samajhAyA hai ki vastu hI apane pariNAmarUpa kArya kI kartA hai - yaha nizcita siddhAnta hai| ___ isa pustaka kA pRSTha pahale aisA thA aura phira palaTa gayA - vaha hAtha lagane se palaTA ho - aisA nahIM hai parantu una pRSThoM ke rajakaNoM meM hI aisA svabhAva hai ki sadA ekarUpa unakI sthiti nahIM rahatA, unakI avasthA badalatI rahatI hai; isalie ve svayaM pahalI avasthA chor3akara dUsarI avasthArUpa hue haiM, dUsare ke kAraNa nhiiN| vastu meM bhinna-bhinna avasthAe~ hotI hI rahatI hai; vahA~ saMyoga ke kAraNa vaha bhinna avasthA huI - aisA ajJAnI kA bhrama hai kyoMki vaha saMyoga ko hI dekhatA hai parantu vastusvabhAva ko nahIM dekhtaa| vastu svayaM pariNamanasvabhAvI hai, isalie vaha eka hI paryAyarUpa nahIM rahatI - aise svabhAva ko jAne to kisI saMyoga se apane meM yA apane se para meM parivartana hone kI buddhi chUTa jAe aura svadravya kI ora dekhanA rahe; isalie mokSamArga pragaTa ho| pAnI pahale ThaNDA thA aura cUlhe para Ane ke bAda garma huA; vahA~ una rajakaNoM kA hI aisA svabhAva hai ki unakI sadA eka avasthArUpa sthiti na rahe; isalie ve apane svabhAva se hI ThaNDI avasthA ko chor3akara, garma avasthArUpa pariNamita hue haiN| isa prakAra svabhAva ko na dekhakara ajJAnI, saMyoga ko dekhatA hai ki agni ke Ane se pAnI garma huaa| eka samaya meM tIna kAla tIna loka ko jAnanevAle sarvajJa paramAtmA vItarAga tIrthaGkaradeva kI divyadhvani meM AyA huA yaha tattva hai aura santoM ne ise pragaTa kiyA hai| AcAryadeva ne cAra boloM se svatantra vastusvarUpa samajhAyA hai, use samajha le to
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 229 kahIM bhrama na rhe| barpha ke saMyoga se pAnI ThaNDA huA aura agni ke saMyoga se garma huA - aisA ajJAnI dekhatA hai parantu pAnI ke rajakaNoM meM hI ThaNDAgarma avasthArUpa pariNamita hone kA svabhAva hai, use ajJAnI nahIM dekhtaa| bhAI ! vastu kA svarUpa aisA hI hai ki avasthA kI sthiti ekarUpa na rhe| vasta kaTastha nahIM hai paranta bahate hae pAnI kI bhA~ti dravita hotI hai - paryAya ko pravAhita karatI hai, usa paryAya kA pravAha vastu meM se AtA hai; saMyoga meM se nahIM aataa| bhinna prakAra ke saMyoga ke kAraNa avasthA kI bhinnatA huI athavA saMyoga badale, isalie avasthA badala gayI - aisA bhrama ajJAnI ko hotA hai parantu vastusvarUpa aisA nahIM hai| yahA~ cAra boloM dvArA vastu kA svarUpa ekadama spaSTa kiyA hai| 1. pariNAma hI karma hai| 2. pariNAmI vastu ke hI pariNAma haiM; anya ke nhiiN| 3. vaha pariNAmarUpI karma, kartA ke binA nahIM hotaa| 4. vastu kI sthiti ekarUpa nahIM rhtii| isalie vastu svayaM hI apane pariNAmarUpa karma kI kartA hai - yaha siddhAnta hai| ina cAroM boloM meM to bahuta rahasya bhara diyA hai| usakA nirNaya karane se bhedajJAna tathA dravyasanmukhadRSTi se mokSamArga pragaTa hogaa| prazna - saMyoga ke Ane para tadnusAra avasthA badalatI dikhAI detI hai na? uttara - yaha satya nahIM hai, vastusvabhAva ko dekhane se aisA dikhAyI nahIM detA; avasthA badalane kA svabhAva vastu kA apanA hai
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 pariziSTa : svatantratA kI ghoSaNA - aisA dikhAyI detA hai| karma kA manda udaya ho, isalie mandarAga aura tIvra udaya ho, isalie tIvrarAga - aisA nahIM hai| avasthA ekarUpa nahIM rahatI, parantu apanI yogyatA se manda-tIvrarUpa se badalatI hai - aisA svabhAva vastu kA apanA hai, vaha kahIM para ke kAraNa nahIM hai| bhagavAna ke nikaTa jAkara pUjA kare yA zAstrazravaNa kare, usa samaya alaga pariNAma hote haiM aura ghara pahu~cane para alaga pariNAma ho jAte haiM, to kyA saMyoga ke kAraNa ve pariNAma badale? nahIM; vastu ekarUpa na rahakara usake pariNAma badalate raheM - aisA hI usakA svabhAva hai; una pariNAmoM kA badalanA vastu ke Azraya se hI hotA hai; saMyoga ke Azraya se nhiiN| isa prakAra vastu svayaM apane pariNAma kI kartA hai - yaha nizcita siddhAnta hai| ina cAra boloM ke siddhAntAnusAra vastusvarUpa ko samajhe to mithyAtva kI jar3eM ukhar3a jAe~ aura parAzritabuddhi chUTa jaae| aise svabhAva kI pratIti hone se akhaNDa sva-vastu para lakSya jAtA hai aura samyagjJAna pragaTa hotA hai, usa samyagjJAnapariNAma kA kartA AtmA svayaM hai| pahale ajJAnapariNAma bhI vastu ke hI Azraya se the aura aba jJAnapariNAma hue, ve bhI vastu ke hI Azraya se haiN| merI paryAya kA kartA, dUsarA koI nahIM hai; merA dravya pariNamita hokara merI paryAya kA kartA hotA hai - aisA nizcaya karane se svadravya para lakSya jAtA hai aura bhedajJAna tathA samyagjJAna hotA hai| aba, usa kAla meM cAritradoSa se kucha rAgAdi pariNAma rahe, ve bhI azuddhanizcayanaya se AtmA kA pariNamana hone se AtmA kA kArya hai - aisA dharmIjIva jAnatA hai; use jAnane kI apekSA se vyavahAra ko usa kAla meM jAnA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA huA prayojanavAna kahate haiN| dharmI ko dravya kA zuddhasvabhAva lakSya meM A gayA hai; isalie samyaktvAdi nirmala kArya hote haiM aura jo rAga zeSa rahA hai, use bhI ve apanA pariNamana jAnate haiM parantu aba usakI mukhyatA nahIM hai| mukhyatA to svabhAva kI ho gayI hai| pahale ajJAnadazA meM mithyAtvAdi pariNAma the, ve bhI svadravya ke azuddhaupAdAna ke Azraya se hI the parantu jaba nizcita kiyA ki mere pariNAma apane dravya ke hI Azraya se hote haiM, taba usa jIva ko mithyAtvapariNAma nahIM rahate; use to samyaktvAdirUpa pariNAma hI hote haiN| __ aba, jo rAgapariNamana, sAdhakaparyAya meM zeSa rahA, usameM yadyapi use ekatvabuddhi nahIM hai, tathApi vaha pariNamana apanA hai - aisA vaha jAnatA hai| aisA vyavahAra kA jJAna, usa kAla kA prayojanavAna hai| samyagjJAna hotA hai, taba nizcaya-vyavahAra kA yathArtha svarUpa jJAta hotA hai, taba dravya-paryAya kA svarUpa jJAta hotA hai; taba kartA-karma kA svarUpa jJAta hotA hai aura svadravya ke lakSya se mokSamArgarUpa kArya pragaTa hotA hai; usakA kartA, AtmA svayaM hai| isa prakAra isa 211 veM kalaza meM AcAryadeva ne cAra boloM dvArA spaSTarUpa se alaukika vastusvarUpa samajhAyA hai, usakA vivecana pUrNa huaa|.. ( zrAvakadharma prakAza meM pariziSTa pravacana)
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kaNThapATha pariziSTa-1 kaNThapATha pariziSTa - 1 kavivara paNDita banArasIdAsa kRta upAdAna-nimitta dohA ziSya kA prazna : guru upadeza nimitta bina, upAdAna blhiin| jyoM nara dUje pA~va bina, calave ko aadhiin||1|| ho jAne thA eka hI, upAdAna soM kaaj| thakai sahAI pauna bina, pAnI mAMhi jhaaj||2|| upAdAna kI ora se uttara: jJAna naina kiriyA caraNa, doU zivamaga dhaar| upAdAna nizcaya jahA~, tahA~ nimitta vyavahAra // 3 // prathama prazna kA samAdhAna : upAdAna nijaguNa jahA~, tahA~ nimitta para hoy| bhedajJAna paramANa vidhi, viralA bUjhe koy||4|| upAdAna hI sarvatra balavAna hai : upAdAna bala jaha~ tahA~, nahiM nimitta ko daav| eka cakra soM ratha cale, ravi ko yahai svbhaav||5|| dUsare prazna kA samAdhAna - sadhai vastu asahAya jahA~, tahA~ nimitta hai kauna? jyoM jahAja paravAha meM, tirai sahaja bina paun||6|| upAdAna vidhi niravacana, hai nimitta updesh| vase ju jaise deza meM, dhare su taise bheSa // 7 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 233 kaNThapATha pariziSTa - 2 bhaiyA bhagavatIdAsa kRta upAdAna-nimitta saMvAda maGgalAcaraNa pAda praNami jinadeva ke, eka ukti upjaay| upAdAna aru nimitta ko, kahU~ saMvAda bnaay||1|| ziSya kA prazna - pUchata hai koU tahA~, upAdAna kiha naam| kaho nimitta kahiye kahA, kaba ke haiM iha ThAma // 2 // ziSya ke prazna kA uttara - upAdAna nija zakti hai, jiya ko mUla svbhaav| hai nimitta parayoga teM, banyo anAdi bnaav||3|| nimitta - nimitta kahai mokoM sabai, jAnata hai jgloy| tero nAma na jAna hI, upAdAna ko hoy||4|| upAdAna upAdAna kahai re nimitta, tU kahA karai gumaan| mokoM jAneM jIva ve, jo hai samyak vAna // 5 // nimitta - kahaiM jIva saba jagata ke, jo nimitta soI hoy| upAdAna kI bAta ko, pUche nAhIM koy||6|| upAdAna - upAdAna bina nimitta tU, kara na sake ika kaaj| kahA bhayau jaga nA lakhai, jAnata haiM jinraaj||7||
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 kaNThapATha pariziSTa -2 nimitta - deva jinezvara guru yatI, aru jina Agama saar| iha nimitta se jIva saba, pAvata hai bhavapAra // 8 // upAdAna - yaha nimitta isa jIva ke, milyo anntiivaar| upAdAna palaTyo nahIM, to bhaTakyo saMsAra // 9 // nimitta - kai kevali kai sAdhu ke, nikaTa bhavya jo hoy| so kSAyaka samyak lahai, yaha nimitta bala joy||10|| upAdAna kevali aru munirAja ke, pAsa rahe bahu loy| pai jAko sulaTyo dhanI, kSAyika tAkoM hoy||11|| nimitta - hiMsAdika pApana kiye, jIva narka meM jaahiN| jo nimitta nahiM kAma ko, to isa kAhe kahAhi // 12 // upAdAna - hiMsA meM upayoga jahA~, rahe brahma ke raac| teI narka meM jAta hai, muni nahiM jAhiM kdaac|| 13 // nimitta - dayA dAna pUjA kiye, jIva sukhI jaga hoy| jo nimitta jhUThI kaho, yaha kyoM mAne loy||14|| upAdAna dayA-dAna-pUjA bhalI, jagata mAhiM sukhkaar| jahaM anubhava ko AcaraNa, taha~ yaha bandha vicaar||15||
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 235 nimitta - yaha to bAta prasiddha hai, soca dekha ura maahiN| naradehI ke nimitta bina, jiya kyoM mukti na jaahiN||16|| upAdAna - deha pIMjarA jIva ko, rokai zivapura jaat| upAdAna kI zakti soM, mukti hota re bhraat||17|| nimitta - upAdAna saba jIva pai, rokanahArau kauna? jAte kyoM nahiM mukti meM, bina nimitta ke haun||18|| upAdAna - upAdAna su anAdi ko, ulaTa rahyau jgmaahiN| sulaTata hI sUdhe caleM, siddhaloka ko jaahiN||19|| nimitta - kahu~ anAdi bina nimitta hI, ulaTa rahyau upyog| aisI bAta na saMbhavai, upAdAna tuma jog||20|| upAdAna - upAdAna kahe re nimitta, hama pai kahI na jaay| aisI hI jina kevalI, dekhe tribhuvana raay||21|| nimitta - jo dekhyo bhagavAna ne, so hI sAMco aahiN| hama tuma saMga anAdi ke, balI kahoge kaahiN||22|| upAdAna upAdAna kahe vaha balI, jAko nAza na hoy| jo upajata vinazata rahe, balI kahA~ teM soy||23||
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 kaNThapATha pariziSTa -2 nimitta - upAdAna tuma jora ho, to kyoM leta ahaar| para nimitta ke yoga soM, jIvata saba sNsaar||24|| upAdAna - jo ahAra ke joga soM, jIvata hai jgmaaNhiN| to vAsI saMsAra ke, marate koU naaNhiN||25|| nimitta - sUra soma maNi agni ke, nimitta lakheM ye nain| andhakAra meM kita gayo, upAdAna dRga dain||26|| upAdAna sUra soma maNi agni jo, kare aneka prkaash| naina zakti binA nA lakheM, aMdhakAra sama bhaas||27|| nimitta - kahe nimitta ve jIva ko, mo bina jaga ke maahiN| sabai hamAre vaza pare, hama bina mukti na jaahiN||28|| upAdAna - upAdAna kahai re nimitta! aise bola na bol| tokoM taja nija bhajata haiM, te hI kareM kilol||29|| nimitta - kahai nimitta hamako tajai, te kaise ziva jaat| paMca mahAvrata pragaTa haiM, aura hu kriyA vikhyAta // 30 // upAdAna paMca mahAvrata joga traya, aura sakala vyvhaar| para kau nimitta khapAya ke, taba pahu~ce bhvpaar||31||
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 237 nimitta - kahai nimitta jaga meM baDyo, mo tai bar3au na koy| tIna loka ke nAtha saba, mo prasAda teM hoy||32|| upAdAna upAdAna kahai tU kahA, cahu~gati meM le jaay| to prasAda taiM jIva saba, duHkhI hohiM re bhaay||33|| nimitta kahai nimitta jo duHkha sahai, so tuma hamahiM lgaay| sukhI kauna taiM hota hai, tAko dehu btaay||34|| upAdAna - jo sukha ko tU sukha kahai, so sukha to sukha naahiN| ye sukha duHkha ke mUla haiM, sukha avinAzI maaNhiN||35|| nimitta - avinAzI ghaTa ghaTa vase, sukha kyoM vilasata naahiN| zubha nimitta ke yoga bina, pare pare bilalAhiM // 36 // upAdAna - zubha nimitta iha jIva ko, milyo kaI bhvsaar| pai ika samyakdarza bina, bhaTakata phirayo ga~vAra // 37 // nimitta - samyagdarzana bhaye kahA, tvarita mukti meM jAhiM ? Age dhyAna nimitta hai, te ziva ko phuNcaahiN||38|| upAdAna chora dhyAna kI dhAraNA, mora yoga kI riit| tori karma ke jAla ko, jora laI ziva priit||39||
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 nimitta dvArA parAjaya kI svIkRti taba nimitta hA tahA~, aba nahiM jora basAya / upAdAna ziva loka meM, pahu~cyo karma khapAya // 40 // upAdAna ko lAbha - upAdAna jItyo tahA~, nijabala kara parakAza / sukha ananta dhruva bhogave, anta na varanyo tAsa // 41 // kaNThapATha pariziSTa - 2 tattva svarUpa - upAdAna aru nimitta ye, saba jIvana pai vIra / jo nijazakti saMbhAra hI so pahu~ceM bhava tIra // 42 // upAdAna kI mahimA - bhaiyA mahimA brahma kI, kaise varanI jAya ? vacana agocara vastu kahivo vacana batAya // 43 // isa saMvAda se jJAnI aura ajJAnI kA abhiprAya saMvAda ke rahasya ko kauna jAnatA hai ? - upAdAna aru nimitta ko, sarasa banyau saMvAda / samadRSTi ko sarala hai, mUrakha ko bakavAda // 44 // jo jAnai guNa brahma ke, so jAnai yaha bheda / sAkha jinAgama soM milai, to mata kIjyo kheda // 45 // granthakartA kA nAma aura sthAna evaM racanAkAla - nagara AgarA agra hai, jainI jana ko vAsa / tiha thAnaka racanA karI, bhaiyA svamati prakAza // 46 // saMvat vikrama bhUpa kA, sattarahasaiM paMcAsa / phAlguna pahale pakSa meM, dazoM dizA parakAza // 47 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 239 upAdAna - nimitta kI svatantratA upAdAna hai; nimitta hai; donoM kA astitva hote hue bhI donoM svatantra haiM, apanA-apanA kArya svayaM karate haiM - yaha bAta isa pravacana meM aneka udAharaNoM ke dvArA samajhAyI hai| upAdAna - nimitta upAdAna kise kahanA cAhie aura nimitta kise kahanA cAhie ? AtmA kI zakti ko upAdAna kahate haiM aura paryAya kI vartamAna yogyatA ko bhI upAdAna kahate haiN| jisa avasthA meM kArya hotA hai, usa samaya kI vaha avasthA svayaM hI upAdAnakAraNa hai; aura usa samaya use anukUla paradravya, nimitta hai| nimitta ke kAraNa upAdAna meM kucha nahIM hotA / yahA~ upAdAna - nimitta sambandhI vividha prakAra kI mithyAmAnyatAoM ko dUra karane ke lie aneka dRSTAntoM ke dvArA upAdAna - nimitta kI svatantratA kA siddhAnta samajhAyA jA rahA hai| guru ke nimitta se jJAna nahIM hotA AtmA meM jo jJAna hotA hai, vaha jJAna AtmA kI paryAya kI zakti se hotA hai yA zAstra ke nimitta se hotA hai ? AtmA kI paryAya kI yogyatA se hI jJAna hotA hai, nimitta se jJAna nahIM hotaa| jisa samaya AtmA kI paryAya meM puruSArtha ke dvArA samyagjJAna pragaTa karane kI yogyatA hotI hai aura AtmA, samyagjJAna
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 upAdAna-nimitta kI svatantratA pragaTa karatA hai, usa samaya guru ko nimitta kahA jAtA hai, kintu vaha jJAna, guru se nahIM huA hai| isa prakAra donoM kI svatantratA hai| jaba jIva meM prathama samyagjJAna kA puruSArtha hotA hai, taba guru kI dezanA kA yoga hotA hI hai, kintu jaba taka jIva kA lakSya vANI kI ora hai, taba taka rAga hai aura jaba jIva, vANI kA lakSya chor3akara svabhAva kA nirNaya karatA hai, taba samyagjJAna hotA hai aura guru ko usakA nimitta kahA jAtA hai| guru ke bahumAna se ziSya yaha bhI kahatA hai ki mujhe guru se jJAna huA, guru ne bar3A upakAra kiyaa| yaha kahanA ki mujhe 'guru se jJAna huA hai', vinaya kA vyavahAra hai| prazna - jJAna to svayaM se hI huA hai, guru se nahIM huA, yaha jAnate hue bhI yoM kahanA ki guru se jJAna huA hai, kyA kapaTa nahIM kahalAyegA? uttara - vyavahAra meM aisA hI kahA jAtA hai, yaha kapaTa nahIM kintu yathArtha siddhAnta hai| guru ke bahumAna kA zubhavikalpa utpanna huA hai, isalie nimitta meM Aropa kiyA jAtA hai| prazna - guru ke bahumAna kA vikalpa uThatA hai, vaha to ThIka hai, kintu yaha kyoM kahA jAtA hai ki 'guru se jJAna huA hai ?' uttara - bahumAna kA vikalpa uThA hai, isalie nimitta meM Aropa karake vyavahAra se vaisA kahA jAtA hai| Aropa kI bhASA aisI hI hotI hai, kintu vAstava meM guru se jJAna nahIM huA hai| yadi guru se jJAna hove to sabhI ko jJAna ho jaataa| jo svayaM puruSArtha se jJAna karatA hai, usI ke lie guru ko nimittarUpa meM mAnA jAtA hai - yahI siddhAnta hai|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 241 miTTI meM ghaTarUpa paryAya hone kI yogyatA sadA kI nahIM, usI samaya kI hai| miTTI se ghar3A banatA hai, vaha usakI vartamAna paryAya kI usa samaya kI yogyatA se hI banA hai, vaha kumhAra ke kAraNa nahIM banA hai| koI yaha kahe ki miTTI meM ghar3A banane kI yogyatA to sadA vidyamAna hai, kintu jaba kumhAra ne banAyA, taba ghar3A banA, to usakI yaha mAnyatA mithyA hai| miTTI meM ghar3ArUpa hone kI yogyatA sadA nahIM hai, kintu vartamAna usI samaya kI paryAya meM yaha yogyatA hai aura jisa samaya paryAya meM yogyatA hotI hai, usa samaya hI apane upAdAna se ghar3A hotA hai| anya padArthoM se miTTI ko alaga pahacAnane ke lie dravyArthikanaya se yaha kahA jAtA hai ki 'miTTI meM ghar3A hone kI yogyatA hai kintu vAstava meM to jaba ghar3A hotA hai, usI samaya usameM ghar3A hone kI yogyatA thI, usase pUrva usameM ghar3A hone kI yogyatA nahIM thI, kintu dUsarI paryAyeM hone kI yogyatA thii| ziSya kI zraddhA aura guru kI svatantratA AtmA, puruSArtha se saccI zraddhA karatA hai, yaha usakI paryAya kI vartamAna yogyatA hai aura guru apane kAraNa se upasthita haiN| aisA nahIM hai ki jIva ne zraddhA kI, isalie guru ko AnA par3A aura aisA bhI nahIM hai ki guru Aye, isalie unake kAraNa jIva ko zraddhA huI; donoM apane kAraNa se haiN| yadi aisA mAne ki guru Aye, isalie zraddhA huI, to guru kartA aura ziSya kI zraddhA-paryAya unakA kArya; isa prakAra do bhinna dravyoM meM kartA-karmapanA ho jaaegaa| athavA aisA mAne ki jIva ne zraddhA kI, isalie guru A gaye, to zraddhA karanA kAraNa aura guru kA AnA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 upAdAna-nimitta kI svatantratA usakA kArya kahalAyegA; isa prakAra do dravyoM meM kartA-karmapanA ho jAegA, jo ki siddhAnta viruddha hai| jo zraddhA huI, vaha zraddhA kI paryAya ke kAraNa huI aura jo guru Aye, vaha guru kI paryAya ke kAraNa se aaye| isa prakAra donoM svatantra haiN| zAstra aura jJAna kI svatantratA zAstra ke sAmane A jAne se jJAna ho gayA ho - aisI bAta nahIM hai, kintu usa samaya jJAna kI apanI yogyatA hai| usa kSaNa jIva apanI zakti se jJAnarUpa pariNamana karatA hai aura zAstra, nimitta ke rUpa meM vidyamAna hai| jJAna honA ho, isalie zAstra ko AnA hI par3e - aisI bAta nahIM hai aura aisA bhI nahIM hai ki zAstra AyA, isalie jJAna huA hai| AtmA ke sAmAnya jJAnasvabhAva kA vizeSarUpa pariNamana hokara hI jJAna hotA hai| vaha jJAna, nimitta ke avalambana ke binA aura rAga ke Azraya ke binA sAmAnya jJAnasvabhAva ke Azraya se hI hotA hai| kumhAra aura ghar3A donoM kI svatantratA miTTI kI jisa samaya kI paryAya meM ghar3A banane kI yogyatA hai, usI samaya vaha apane upAdAna se hI ghar3e ke rUpa meM pariNamita hotI hai aura usa samaya kumhAra kI upasthiti svayaM usake kAraNa se rahatI hai athavA nahIM bhI rahatI, kyoMki bAda meM kumhAra kI upasthiti nahIM hote hue bhI miTTI meM ghar3ArUpa pariNamana calatA hI rahatA hai| jaba ghar3A banatA hai, taba usa samaya kumhAra Adi nahIM hoM -aisA nahIM ho sakatA kintu kumhAra AyA, isalie miTTI kI avasthA ghar3ArUpa ho gaI - yaha bAta bhI nahIM hai aura aisA bhI nahIM hai ki ghar3A bananA thA, isalie kumhAra ko AnA pdd'aa| vastuta: miTTI meM usa
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA samaya kI svatantra paryAya kI yogyatA se ghar3A banA hai aura usa samaya kumhAra apanI paryAya kI svatantra yogyatA se upasthita thA, kintu kumhAra ne ghar3A nahIM banAyA; kumhAra aura ghar3A donoM ke pariNamana svatantra haiN| 243 eka paryAya meM do prakAra kI bhinna-bhinna yogyatA nahIM hotI - jaba taka kumhArarUpa nimitta nahIM thA, taba taka miTTI meM se ghar3A kyoM nahIM banA ? prazna - uttara - yahA~ yaha vizeSa vicAraNIya hai ki jisa samaya miTTI meM se ghar3A nahIM banA, usa samaya kyA usameM ghar3A banane kI yogyatA thI ? athavA usameM ghar3A banane kI yogyatA hI nahIM thI ? yadi aisA mAnA jAe ki jaba 'miTTI meM se ghar3A nahIM banA thA taba usa samaya bhI miTTI meM ghar3A banane kI yogyatA thI, parantu nimitta nahIM milA, isalie ghar3A nahIM banA, ' to yaha mAnyatA ThIka nahIM hai, kyoMki jaba miTTI meM ghar3ArUpa avasthA nahIM huI, taba usameM piNDarUpa avasthA hai aura usa samaya vaha avasthA hone kI hI usakI yogyatA hai| jisa samaya miTTI kI paryAya meM piNDarUpa avasthA kI yogyatA hotI hai, usI samaya usameM ghar3ArUpa avasthA kI yogyatA nahIM ho sakatI kyoMki eka hI paryAya meM eka sAtha bhinna-bhinna do prakAra kI yogyatAe~ kadApi nahIM ho sakatI / yaha siddhAnta atyanta mahatva kA hai; ataH ise pratyeka jagaha lAgU karanA caahie| isa siddhAnta se yaha nizcita huA ki miTTI meM jisa samaya piNDarUpa avasthA thI, usa samaya usameM ghar3ArUpa avasthA kI yogyatA hI nahIM thI; isalie usase ghar3A nahIM banA, parantu yaha bAta mithyA
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 upAdAna-nimitta kI svatantratA hai ki miTTI meM ghar3ArUpa hone kI yogyatA to thI, parantu kumhAra nahIM thA, isalie ghar3A nahIM bnaa| jIva nimittoM ko milA yA haTA nahIM sakatA mAtra apanA lakSya badala sakatA hai| jIva apane meM zubhabhAva kara sakatA hai, kintu zubhabhAva karane se vaha bAhara ke zubha nimittoM ko prApta kara sake athavA azubha nimittoM ko dUra kara sake - yaha bAta nahIM hai| jIva svayaM azubha nimittoM se apanA lakSya haTAkara zubha nimittoM kA lakSya kara sakatA hai, kintu nimittoM ko nikaTa lAne athavA dUra karane meM vaha samartha nahIM hai| kisI jIva ne jinamandira athavA kisI anya dharmasthAna kA zilAnyAsa karane kA zubhabhAva kiyA; isalie jIva ke bhAva ke kAraNa bAhya meM zilAnyAsa kI kriyA huI - aisA nahIM hai| jIva nimitta kA lakSya kara sakatA hai athavA lakSya chor3a sakatA hai, kintu vaha nimittarUpa parapadArthoM meM koI parivartana nahIM kara sktaa| vastu kA aisA hI svabhAva hai, ise samajhanA hI bhedajJAna hai| paJca mahAvrata ke rAga aura zuddhacAritradazA kI bhinnatA evaM cAritra va vastratyAga donoM kI svatantratA jise AtmA kI nirmala, vItarAgacAritradazA hotI hai, usake vaha dazA hone se pUrva cAritra aGgIkAra karane kA vikalpa utpanna hotA hai| jo vikalpa utpanna huA, vaha to rAga hai, usake kAraNa vItarAgabhAvarUpa cAritra pragaTa nahIM hotA; cAritra to usI samaya svarUpa kI lInatA se pragaTa huA hai| cAritradazA meM muni ke zarIra kI nagnadazA hI hotI hai| AtmA ko cAritra aGgIkAra karane kA vikalpa utpanna huA usake kAraNa,
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA athavA cAritradazA pragaTa kI isalie zarIra se vastra haTa gaye - aisI bAta nahIM hai, kintu usa samaya vastroM ke paramANuoM kI avasthA vaisa hI yogyatAvAlI thI; isalie ve haTa gaye haiN| AtmA ne vikalpa kiyA, isalie usa vikalpa ke AdhIna hokara vastra chUTa gaye, yadi aisA ho to vikalpa kartA huA aura vastra chUTanA usakA karma huA arthAt cetana va jar3a donoM dravya eka ho gaye / tathA aisA bhI nahIM hai ki vastra chUTanA thA, isalie jIva ko vikalpa uThA kyoMki yadi aisA ho to vastra kI paryAya kartA aura vikalpa usakA karma kahalAyegA aura isa prakAra do dravya eka ho jAe~ge / 245 vAstavikatA yaha hai ki jaba svabhAva ke bhAnapUrvaka cAritra kA vikalpa utpanna hotA hai aura jIva, cAritra grahaNa karatA hai, taba vastra chUTane kA prasaGga sahaja hI usake kAraNa se hotA hai, kintu 'maiMne vastroM kA tyAga kiyA' athavA 'mere vikalpa se vastra chUTa gaye' - aisI kartRtvabuddhi dharmI ke nahIM hai / cAritradazA meM paJca mahAvratAdi kA vikalpa hotA hai, kintu usa vikalpa ke Azraya se cAritradazA nahIM hotI / cAritra meM paJca mahAvrata ke vikalpa ko nimitta kahA jAtA hai| vAstava meM vikalpa to rAga hai, usase svabhAvonmukha nahIM huA jAtA, kintu jaba jIva, vikalpa ko chor3akara svabhAvasanmukha hotA hai, taba vikalpa ko nimitta kahA jAtA hai / paJca mahAvratAdi ke vikalpa ko cAritra kA nimitta kaba kahA jAtA hai ? yadi svabhAva meM lInatA kA puruSArtha karake cAritradazA pragaTa kare to vikalpa ko usakA nimitta kahA jA sakatA hai| yaha mAnyatA mithyA hai ki paJca mahAvrata ke vikalpa ke Azraya se cAritra pragaTa hotA hai tathA maiM vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 upAdAna-nimitta kI svatantratA aura vyavahArasamyak cAritra ke pariNAma karU~, to usase nizcayasamyagdarzana-samyagjJAna-samyakcAritra pragaTa hote haiM - yaha mAnyatA bhI mithyAtva hai| samaya-samaya kI svatantratA aura bhedajJAna yaha pratyeka vastu ke svatantra svabhAva kI bAta hai| svabhAva kI svatantratA ko na samajhe aura yaha mAne ki 'nimitta se kArya hotA hai' to vahA~ samyakzraddhA-jJAna nahIM hai aura samyakzraddhA-jJAna ke binA zAstra kA paThana-pAThana saccA nahIM hai, vrata sacce nahIM haiM, tyAga saccA nahIM hai| pratyeka vastu meM samaya-samaya kI paryAya kI svatantratA hai| pratyeka padArtha meM usI ke kAraNa se arthAt samaya-samaya kI usakI paryAya kI yogyatA se kArya hotA hai| paryAya kI yogyatA upAdAnakAraNa hai aura usa samaya, usa kArya ke lie anukUlatA kA Aropa jisa para A sakatA hai - aisI yogyatAvAlI dUsarI vastu ko nimitta kahA jAtA hai; kintu usa nimitta ke kAraNa vastu meM kucha parivartana nahIM hotA - aisI upAdAna-nimitta kI bhinnatA kI yathArtha pratIti hI bhedajJAna hai| AtmA aura jar3a saba kI paryAya svatantra hai| jIva ko par3hane kA vikalpa huA, isalie pustaka hAtha meM A gayI - aisI bAta nahIM hai athavA pustaka A gayI, isalie vikalpa utpanna huA - aisA bhI nahIM hai| isI prakAra jJAna honA thA, isalie par3hane kA vikalpa uThA - aisA bhI nahIM hai aura par3hane kA vikalpa uThA, isalie jJAna huA - aisA bhI nahIM hai| jJAna, pustaka aura vikalpa tInoM ne apanAapanA kArya kiyA hai| vItarAgI bhedavijJAna yaha batAtA hai ki pratyeka padArtha, prati samaya apane svatantra upAdAna se hI kArya karatA hai| vastusvarUpa aisA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 247 parAdhIna nahIM hai ki nimitta Aye to upAdAna kA kArya ho; upAdAna kA kArya svatantra apanI hI sAmarthya se hI hotA hai| sUrya kA udaya aura chAyA se dhUpa - donoM kI svatantratA jisa samaya paramANu kI avasthA meM chAyA se dhUpa hone kI yogyatA hotI hai, usI samaya dhUpa hotI hai aura usa samaya sUrya ityAdi nimittarUpa haiN| yaha bAta mithyA hai ki sUrya kA udaya huA, isalie chAyA se dhUpa ho gayI athavA chAyA meM se dhUpa avasthA honI thI, isalie sUrya ityAdi ko AnA par3A - yaha bAta bhI mithyA hai| sUrya kA udaya huA - yaha usakI usa samaya kI yogyatA hai aura jo paramANu chAyA se dhUpa ke rUpa meM hue haiM - yaha unakI usa samaya kI vaisI hI yogyatA hai| kevalajJAna aura vajravRSabhanArAcasaMhanana kI svatantratA jaba kevalajJAna hotA hai, taba vajravRSabhanArAcasaMhanana hI nimitta hotA hai, anya saMhanana nahIM hote, kintu aisA nahIM hai ki vajravRSabha -nArAcasaMhanana nimittarUpa hai, isalie kevalajJAna huA aura aisA bhI nahIM hai ki kevalajJAna ke kAraNa paramANuoM ko vajravRSabha -nArAcasaMhananarUpa honA pdd'aa| jahA~ jIva kI paryAya meM kevalajJAna ke puruSArtha kI jAgRti hotI hai, vahA~ zarIra ke paramANuoM meM vajravRSabha -nArAcasaMhananarUpa avasthA unakI hI yogyatA se hotI hai; donoM kI yogyatAe~ svatantra haiM, kisI ke kAraNa koI nahIM hai| ___ jaba jIva ke kevalajJAna prApta karane kI yogyatA hotI hai, taba zarIra ke paramANaoM meM vajravaSabhanArAcasaMhananarUpa avasthA kI hI yogyatA hotI hai - aisA sumela svabhAva se hI hai, koI eka dUsare ke kAraNa nahIM hai|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 upAdAna-nimitta kI svatantratA peTrola aura moTara - donoM kI svatantratA koI moTara calI jA rahI ho aura usakI peTrola kI TaGkI ke phUTa jAne se usameM se peTrola nikala jAe aura calatI huI moTara ruka jAe, to vahA~ yaha nahIM samajhanA cAhie ki peTrola nikala gayA hai, isalie moTara ruka gayI hai| jisa samaya moTara ke paramANuoM meM gatirUpa avasthA kI yogyatA hotI hai, usa samaya vaha gati karatI hai| moTara kA pratyeka paramANu apanI svatantra kriyAvatIzakti kI yogyatA se gamana karatA hai; isalie yaha bAta ThIka nahIM hai ki peTrola nikala gayA, isalie moTara kI gati ruka gyii| jisa kSetra meM jisa samaya usake rukane kI yogyatA thI, usI kSetra meM aura usI samaya moTara rukI hai| jIva, vANI kA kartA nahIM jIva ko bolane kA vikalpa-rAga huA, isalie vANI bolI gayI - aisA nahIM hai aura vANI bolI jAnevAlI thI, isalie vikalpa huA - aisA bhI nahIM hai| yadi jIva ke rAga ke kAraNa vANI bolI jAtI ho to rAga kartA aura vANI usakA karma kahalAyegA aura yadi aisA ho ki vANI bolI jAnevAlI thI, isalie rAga huA to vANI ke paramANu kartA aura rAga usakA karma kahalAyegA, parantu rAga to jIva kI paryAya hai aura vANI, paramANu kI paryAya hai, unameM kartAkarma bhAva kaise hogA? yadi jIva kI paryAya kI yogyatA ho to rAga hotA hai aura vANI una paramANuoM kA usa samaya kA sahaja pariNAma hai| jaba paramANu svatantratayA vANIrUpa pariNamita hote haiM, taba jIva ke rAga ho to use nimitta kahA jAtA hai| kevalI bhagavAna ke vANI hotI hai, tathApi rAga nahIM hotaa| (isalie rAga, vANI kA niyamarUpa nimitta bhI nahIM hai|)
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 249 zarIra kA gamana aura jIva kI icchA - donoM kI svatantratA jIva, icchA karatA hai, isalie zarIra calatA hai - yaha bAta nahIM hai aura zarIra calatA hai. isalie jIva ko icchA hotI hai - aisA bhI nahIM hai| jaba zarIra ke paramANuoM meM kriyAvatIzakti kI yogyatA se gati hotI hai, taba kisI jIva ke apanI avasthA kI yogyatA se icchA hotI hai aura kisI ke nahIM bhI hotI hai| kevalI ke zarIra kI gati hone para bhI icchA nahIM hotii| ata: donoM svatantra haiN| vikalpa aura dhyAna - donoM kI svatantratA caitanya ke dhyAna kA vikalpa uThatA hai, vaha rAga hai| usa vikalparUpI nimitta ke kAraNa dhyAna jamatA ho - aisI bAta nahIM hai, kintu jahA~ dhyAna jamatA ho, vahA~ pahale vikalpa hotA hai| vikalpa ke kAraNa dhyAna nahIM hotA aura dhyAna ke kAraNa vikalpa nahIM hotaa| jisa paryAya meM vikalpa thA, vaha usa paryAya kI svatantra yogyatA se thA aura jisa paryAya meM dhyAna jamA hai, vaha usa paryAya kI svatantra yogyatA se jamA hai| samyakniyativAda arthAt sarvajJavAda aura usakA phala prazna - yaha to niyativAda ho gayA? uttara - yaha samyaniyativAda hai, mithyAniyativAda nahIM hai| samyaniyativAda kA kyA artha hai ? yahI ki jisa padArtha meM, jisa samaya, jisa kSetra meM, jisa nimitta se, jaisA honA hai, vaisA hotA hI hai, usameM kiJcitmAtra bhI parivartana karane ke lie koI samartha nahIM hai - aisA jJAna meM nirNaya karanA, samyaniyativAda hai aura usa nirNaya meM jJAnasvabhAva kI ora kA ananta puruSArtha A jAtA hai| jisa jJAna ne yaha nirNaya kiyA ki sabhI niyati hai. usa jJAna meM
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 upAdAna-nimitta kI svatantratA yaha bhI nirNaya ho gayA ki kisI bhI dravya meM kucha bhI parivartana karanA yA rAga-dveSa karanA merA kArya nahIM hai| isa prakAra niyata kA nirNaya karane para 'maiM para kA kucha kara sakatA hU~' - aisA ahaMkAra dUra ho gayA aura jJAna, para se udAsIna hokara, svabhAvasanmukha ho gyaa| aba, rAga ke hone para bhI usakA niSedha karake, jJAna, dravyasvabhAva kI ora sanmukha hotA hai| jaba paryAya ko jAnatA hai, taba jJAna meM aisA vicAra karatA hai ki merI kramabaddhaparyAyeM mere dravya meM se pragaTa hotI haiN| trikAla dravya hI eka ke bAda eka paryAya ko dravita karatA hai| vaha trikAla dravya, rAgasvarUpa nahIM hai; isalie jo rAga huA hai, vaha bhI merA svarUpa nahIM hai aura maiM usakA kartA nahIM huuN| isa prakAra jisane apane jJAna meM dravyasvabhAva kA nirNaya kiyA, usa jIva kA jJAna apane zuddha svabhAva ke sanmukha hotA hai aura usako samyakzraddhAjJAna pragaTa hote haiM; vaha para se udAsIna huA hai| rAga kA akartA hokara, para se tathA vikAra se haTakara, usakI buddhi jJAnasvabhAva meM hI jhuka gayI hai; yaha samyak niyativAda kA aura sarvajJa ke nirNaya kA phala hai| isameM jJAna aura puruSArtha kI svIkRtI hai, kintu jo jIva ekAntaniyativAda ko mAnatA hai arthAt niyati ke nirNaya meM apanA jo jJAna aura puruSArtha AtA hai, usakA svIkAra nahIM karatA aura svabhAvasanmukha nahIM hotA, vaha mithyAdRSTi hai aura usakA niyativAda gRhItamithyAtva kA bheda hai, isalie vaha gRhItamithyAdRSTi hai| samyaniyativAda meM pA~coM samavAya ___ jo ajJAnI yathArtha nirNaya nahIM kara sakate, unheM aisA lagatA hai ki yaha to ekAnta niyativAda hai kintu isa niyativAda kA yathArtha nirNaya karane para apane kevalajJAna kA nirNaya ho jAtA hai| asthiratA kA jo vikalpa uThatA hai, usakA kartA AtmA nahIM hai; isa prakAra rAga
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 251 kA karttatva ur3a jAtA hai| aise samyaniyativAda kI zraddhA meM pA~coM samavAya eka sAtha A jAte haiN| pahale to svabhAva kA jJAna aura zraddhA kI, vaha puruSArtha; usI samaya jo nirmalaparyAya pragaTa honI niyata thI, vahI paryAya pragaTI hai, yaha niyata; usa samaya jo paryAya pragaTa huI, vahI svakAla; jo paryAya pragaTa huI, vaha svabhAva meM thI, vahI pragaTa huI, isalie vaha svabhAva; usa samaya pudgalakarma kA svayaM abhAva hotA hai, vaha abhAvarUpa nimitta evaM sadguru ityAdi hoM, ve sadbhAvarUpa nimitta haiN| paryAya kramabaddha hI hotI hai, isakI zraddhA karane para athavA jJAnasvabhAva kA nirNaya karane para jIva, jagat kA sAkSI ho jAtA hai| isameM svabhAva kA ananta puruSArtha A jAtA hai - yaha jainadarzana kA mUlabhUta rahasya hai| samyakniyativAda aura mithyAniyativAda gommaTasAra karmakANDa kI 882 vIM gAthA meM jisa niyativAdI jIva kI gRhItamithyAdRSTi kahA hai, vaha jIva to niyativAda kI bAta karatA hai, kintu vaha na to sarvajJa ko mAnatA hai aura na apane jJAna meM jJAtA-dRSTApane kA puruSArtha karatA hai| yadi samyaniyativAda kA yathArtha nirNaya kare to usameM sarvajJa kA nirNaya aura svabhAva ke jJAtAdRSTApane kA puruSArtha A hI jAtA hai aura yaha samyanirNaya gRhIta evaM agRhItamithyAtva kA nAza karanevAlA hai| samyak-niyativAda kaho yA svabhAva kaho; usameM pratyeka samaya kI paryAya kI svatantratA siddha ho jAtI hai| yadi isa nyAya ko jIva bhalIbhA~ti samajhe to
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA upAdAna - nimitta sambandhI sabhI gar3abar3a dUra ho jAe, kyoMki jisa vastu meM jisa samaya jo paryAya hotI hai, vahI hotI hai, to phira 'nimitta usako kare yA nimitta ke binA vaha na ho' - isa bAta ko avakAza hI kahA~ hai ? jo jIva sarvajJa ko jAnakara, niyativAda ko mAnakara, para ke aura rAga ke karttatva kA abhAva karatA hai tathA jJAtAdRSTApanerUpa sAkSIbhAva pragaTa karatA hai, vaha jIva ananta puruSArthI samyagdRSTi hai| 252 kauna kahatA hai ki samyakniyativAda, gRhItamithyAtva hai ? samyakniyativAda, gRhItamithyAtva nahIM kintu vItarAgatA kA kAraNa hai| jo sarvajJa ke svIkArarUpa aise samyakniyativAda ko ekAntamithyAtva kahate haiM, unhoMne isa bAta ko yathArthatayA samajhA to nahIM, bhalIbhA~ti sunA taka nahIM hai| T samyakniyativAda ke nirNaya meM to vastu kI svatantratA kI pratIti hai aura kevalajJAna kI pratIti hai / apanI avasthA kA AdhAra dravya hai aura dravyasvabhAva zuddha hai - aisI pratIti ke sAtha 'jo honA ho so hotA hai' isa prakAra jo mAnatA hai, vaha jIva vItarAgadRSTi hai / usakA nirNaya vItarAgatA kA kAraNa hai / niyativAda ke do prakAra hai eka samyakniyativAda aura dUsarA mithyAniyativAda / samyakniyativAda, vItarAgatA kA kAraNa hai, usakA svarUpa Upara batAyA hai / koI jIva isa prakAra niyativAda ko mAnatA to hai ki 'jaisA honA ho, vaisA hI hotA hai ' kintu para kA lakSya aura paryAyadRSTi chor3akara svabhAvasanmukha nahIM hotA athavA niyati kA nizcaya karanevAle apane jJAna aura puruSArtha kI svatantratA ko jo svIkAra nahIM karatA; para aura vikAra ke kartRtvarUpa abhimAna ko nahIM chor3atA; isa prakAra puruSArtha kA niSedha karake svacchandatA se
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 253 pravRtti karatA hai, use gRhItamithyAdRSTi kahA hai, usakA niyata ekAnta niyativAda hai| 'jo honA ho so hotA hai' isa prakAra mAtra paralakSya se mAnanA yathArtha nahIM hai| honA ho so hotA hai yadi aisA yathArtha nirNaya ho to jIva kA jJAna, para ke prati udAsIna hokara, apane svabhAva kI ora jhuka jAe aura usa jJAna meM yathArtha zAnti va para kA akarttatva ho jaae| usa jJAna ke sAtha hI puruSArtha, niyati, kAla, svabhAva aura karma, yaha pA~coM samavAya A jAte haiN| prazna - mithyAniyativAdI jIva bhI, jaba paravastu bigar3a jAtI hai athavA naSTa ho jAtI hai, taba yaha mAnakara zAnti to rakhatA hI hai ki jaisA honA thA so ho gayA' taba phira usake niyativAda ko saccA kyoM nahIM mAnA jAe? uttara - vaha jIva jo zAnti rakhatA hai, vaha yathArtha zAnti nahIM hai, kintu mandakaSAyarUpa zAnti hai| yadi niyativAda kA yathArtha nirNaya ho to, jisa prakAra usa eka padArtha kA jaisA honA thA. vaisA huA; usI prakAra samasta padArthoM kA jaisA honA ho, vaisA hI hotA hai - aisA bhI nirNaya honA cAhie aura yadi aisA nirNaya ho to phira yaha saba mAnyatAe~ dUra ho jAtI hai ki 'maiM paradravya kA nimitta hokara usakA kArya kruuN|' jisa kArya meM, jisa samaya, jisa nimitta kI upasthiti rahanI ho, usa kArya meM, usa sayama, vaha nimitta svayameva hotA hI hai, taba phira aisI mAnyatAoM ko avakAza hI kahA~ rahegA ki 'nimitta milAnA cAhie' athavA nimitta kI upekSA nahIM kI jA sakatI, athavA nimitta na ho to kArya nahIM hotA? yadi samyak - niyativAda kA nirNaya ho to nimittAdhInadRSTi dUra ho jAtI hai| prazna - mithyAniyativAda ko gRhItamithyAtva kyoM kahA hai?
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 upAdAna-nimitta kI svatantratA uttara - nimitta se dharma hotA hai, rAga se dharma hotA hai, zarIrAdi kA AtmA kucha kara sakatA hai - aisI mAnyatA ke rUpa meM agRhIta - mithyAtva anAdikAla se vidyamAna thA aura janma ke bAda zAstroM ko par3hakara athavA kuguru ityAdi ke nimitta se mithyA-niyativAda kA navIna kadAgraha grahaNa kiyA; isalie use gRhItamithyAtva kahA jAtA hai| pahale jise anAdikAlIna agRhIta -mithyAtva hotA hai; usI ko gRhItamithyAtva hotA hai| jIva, indriya-viSayoM kI puSTi ke lie 'jo honA hogA so hogA' aisA kahakara sAtA meM raJjita hone kI Adata se svacchandatA kA mArga DhU~r3ha nikAlate haiM, usakA nAma gRhIta-mithyAtva hai| vaha jIva na to sarvajJa ko pahacAnatA hai aura na vastu ke svarUpa ko hI jAnatA hai| samyaniyativAda to svabhAvabhAva hai, svatantratA hai, vItarAgatA hai; usameM sarvajJa kI aura vastusvabhAva kI pahacAna hai| samyaniyativAda ke nirNaya se nimittAdhInadRSTi aura sva-para kI ekatvabuddhi kA abhAva jisa vastu meM, jisa samaya, jaisI paryAya honI ho aura jisa nimitta kI upasthiti meM honI ho; usa vastu meM, usa samaya, vaisI paryAya hotI hI hai aura ve nimitta hI usa samaya hote haiM - isa niyama meM tIna loka aura tIna kAla meM koI parivartana nahIM hotaa| yahI yathArtha niyati kA nirNaya hai; isameM AtmasvabhAva ke zraddhA, jJAna, cAritra A jAte haiM aura nimitta kI dRSTi dUra ho jAtI hai| jisakI aisI mAnyatA hai ki 'maiM para kA kartA to nahIM hU~ kintu maiM nimitta banakara usakI paryAya meM Age-pIche kara dU~', vaha mithyAdRSTi hai| yaha nimitta hai, isalie para kA kArya hotA hai - aisI bAta nahIM
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 255 hai, kintu prastuta vastu meM usakI yogyatA se jo kArya hotA hai, usameM anya vastu kI nimitta kahA jAtA hai| vastu meM kArya nahIM honA thA, kintu maiM nimitta huA, taba usameM kArya huA - aisI mAnyatA meM to sva-para kI ekatvabuddhi hI huii| lakar3I apane Apa U~cI hotI hai 'yaha lakar3I hai, isameM Upara uThane kI yogyatA hai, kintu jaba merA hAtha use sparza karatA hai, taba vaha uThatI hai arthAt jaba merA hAtha usake lie nimitta hotA hai, taba vaha uThatI hai' - aisA mAnanevAlA vastu kI paryAya ko svatantra nahIM mAnatA, arthAt usakI saMyogIdRSTi hai| vaha vastu ke svabhAva ko hI nahIM mAnatA; isalie mithyAdRSTi hai| jaba lakar3I Upara nahIM uThatI, taba usameM Upara uThane kI yogyatA hI nahIM hai aura jaba usameM yogyatA hotI hai, taba vaha svayaM Upara uThatI hai, use hAtha ne nahIM uThAyA, kintu jaba vaha Upara uThatI hai, taba hAtha ityAdi nimitta svayameva hote hI haiN| isa prakAra upAdAnanimitta kA mela svabhAva se hI hotA hai| nimitta kA jJAna karAne ke lie aisA kathana mAtra vyavahAra hI hai ki 'hAtha ke nimitta se lakar3I Upara uThI hai|' loha cumbaka suI kI kriyA nahIM karatA loha cumbaka kI ora lohe kI suI khiMcatI hai, vahA~ loha cumbaka, suI ko nahIM khIMcatI kintu suI apanI yogyatA se hI gamana karatI hai| prazna - yadi suI apanI yogyatA se hI gamana karatI ho to jaba loha cumbaka usake pAsa nahIM thI, taba usane gamana kyoM nahIM kiyA? aura jaba loha cumbaka nikaTa AyA, tabhI kyoM gamana kiyA?
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA uttara pahale suI meM gamana karane kI yogyatA hI nahIM thI, isalie usa samaya loha cumbaka usake pAsa ( suI ko khIMcane yogya kSetra meM) ho hI nahIM sakatI aura jaba suI meM kSetrAntara karane kI yogyatA hotI hai, taba loha cumbaka Adi koI nimitta hotA hai / upAdAna - nimitta kA aisA hI sambandha hai ki donoM kA mela hotA hai, tathApi eka-dUsare ke kAraNa kisI kI kriyA nahIM hotI / suI gamana karane kI yogyatA huI, isalie loha cumbaka nikaTa AyI - yaha bAta nahIM hai aura loha cumbaka nikaTa AyI, isalie suI khiMca gaI - aisA bhI nahIM hai, kintu jaba suI kI kSetrAntara hone kI yogyatA hotI hai, usI samaya loha cumbaka ke usa kSetra meM hI rahane kI yogyatA hotI hai, isI kA nAma nimitta - naimittika sambandha hai; kintu haiM donoM svatantra / 256 - nimittapane kI yogyatA prazna * jaba loha cumbaka, suI meM kucha bhI nahIM karatI to phira usI ko nimitta kyoM kahA hai ? anya sAmAnya patthara ko nimitta kyoM nahIM kahA? jaise loha cumbaka, suI meM kucha nahIM karatI, tathApi vaha nimitta kahalAtI hai, taba phira loha cumbaka kI bhA~ti anya patthara bhI suI meM kucha nahIM karate; tathApi unheM nimitta kyoM nahIM kahA jAtA ? - uttara usa samaya, usa kArya ke lie loha cumbaka meM hI nimittapane kI yogyatA hai; arthAt, upAdAna ke kArya ke lie anukUlatA kA Aropa kI jAne yogya yogyatA loha cumbaka kI usa samaya kI paryAya meM hai, dUsare patthara meM vaisI yogyatA usa samaya nahIM hai / jaise suI meM upAdAna kI yogyatA hai, isalie vaha khiMcatI hai; isI prakAra usI samaya loha cumbaka meM nimittapane kI yogyatA hai, isalie use
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA nimitta kahA jAtA hai| eka samaya kI upAdAna kI yogyatA, upAdAna meM hai aura eka samaya kI nimitta kI yogyatA, nimitta meM hai kintu donoM kI yogyatA kA mela hai; isalie anukUla nimitta kahalAtA hai / 257 loha cumbaka meM nimittapane kI jo yogyatA hai, use anya samasta padArthoM se pRthak karake pahacAnane ke lie 'nimitta' kahA jAtA hai, kintu usake kAraNa suI meM vilakSaNatA nahIM hotii| jaba upAdAna meM kArya hotA hai, taba vyavahAra se Aropa se dUsare padArtha ko nimitta kahA jAtA hai| jJAna kA svabhAva sva- paraprakAzaka hai, isalie vaha upAdAna aura nimitta donoM ko jAnatA hai / sabhI nimitta dharmAstikAyavat iSTopadeza gAthA 35 meM kahA hai ki sabhI nimitta ' dharmAstikAyavat' hai| dharmAstikAyapadArtha loka meM sarvatra hai, jaba jIva aura pudgala apanI yogyatA se gamana karate haiM, taba dharmAstikAya ko nimitta kahA jAtA hai aura jaba ve gamana nahIM karate use nimitta nahIM kahA jaataa| dharmAstikAya kI bhA~ti hI samasta nimittoM kA svarUpa samajhanA caahie| dharmAstikAya meM nimittapane kI aisI yogyatA hai ki jaba jIva- pudgala gati karate haiM, taba unhIM meM use nimitta kahA jAtA hai, kintu sthiti meM use nimitta nahIM kahA jAtA; sthiti kA nimitta kahalAne kI yogyatA adharmAstikAya meM hai / siddhabhagavAna aloka meM kyoM nahIM jAte ? siddhabhagavAna apanI kSetrAntara kI yogyatA se jaba eka samaya meM lokAgra meM gamana karate haiM, taba dharmAstikAya ko nimitta kahA jAtA parantu dharmAstikAya ke abhAva ke kAraNa unakA aloka meM gamana nahIM hotA - yaha kathana nimittasApekSa hai / vAstava meM ve lokAgra meM
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA sthita hote haiM, yaha bhI unakI hI vaisI yogyatA ke kAraNa se hai, usa samaya adharmAstikAya nimitta hai| 258 prazna siddhabhagavAna lokAkAza ke bAhara gamana kyoM nahIM karate ? - uttara unakI yogyatA hI aisI hai, kyoMki vaha loka kA dravya hai aura usakI yogyatA loka ke anta taka hI jAne kI hai; lokAkAza se bAhara jAne kI unameM yogyatA hI nahIM hai| 'aloka meM dharmAstikAya kA abhAva hai, isalie siddha vahA~ gamana nahIM karate', isa prakAra dharmAstikAyAbhAvAt - yaha vyavahAranaya kA kathana hai| tAtparya yaha hai ki upAdAna meM svayaM alokAkAza meM jAne kI yogyatA nahIM hotI, taba nimitta bhI nahIM hotA- aisA upAdAna - nimitta kA mela batAne ke lie hI yaha kathana hai / nimitta ke kAraNa upAdAna meM vilakSaNadazA nahIM hotI - prazna - upAdAna meM nimitta kucha nahIM karatA, yaha bAta saca hai, kintu jaba nimitta hotA hai, taba upAdAna meM vilakSaNa avasthA to hotI hI hai ? jaise agnirUpI nimitta ke Ane para pAnI to uSNa hotA hI hai ? uttara - jisa pAnI kI paryAya kA svabhAva, usI samaya garma hone kA thA, vahI pAnI, usI agni ke saMyoga meM AyA hai aura apanI yogyatA se svayaM hI garma huA hai; agni ke kAraNa use vilakSaNa honA par3A ho - aisI bAta nahIM hai aura agni ne pAnI ko garma nahIM kiyA hai| mithyAdRSTi, saMyoga aura samyagdRSTi, svabhAva ko dekhatA hai 'agni se pAnI garma huA hai' - aisI mAnyatA saMyogAdhInaparAdhInadRSTi hai aura pAnI apanI yogyatA se hI garma huA hai - aisI
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 259 mAnyatA svatantra svabhAvadRSTi hai| saMyogAdhInadRSTivanta jIva, mithyAdRSTi hai aura svabhAvadRSTivanta jIva, samyagdRSTi hai| pratyeka kArya vastu ke svabhAva kI samaya-samaya kI yogyatA se hotA hai| mithyAdRSTi jIva usa svabhAva ko nahIM dekhatA, kintu nimitta ke saMyoga ko dekhatA hai - yahI usakI parAdhInadRSTi hai| usa dRSTi se kabhI bhI sva-para kI ekatvabuddhi dUra nahIM hotii| samyagdRSTi jIva svatantra vastasvabhAva ko dekhatA hai ki pratyeka vasta kI samaya-samaya kI yogyatA se hI usakA kArya svatantratA se hotA hai aura usa samaya jisa nimitta kI yogyatA hotI hai, vahI nimitta hotA hai; dUsarA ho hI nahIM sktaa| sabameM apane kAraNa se apanI avasthA ho rahI hai| vahA~ ajJAnI yaha mAnatA hai ki yaha kArya nimitta se huA hai athavA nimitta ne kiyA hai|' upAdAna aura nimitta kI svatantra yogyatA jaba AtmA apanI paryAya meM rAga-dveSa-moha karatA hai, taba karma ke jina paramANuoM kI yogyatA hotI hai, ve udayarUpa hote haiM, karma na ho aisA nahIM ho sakatA kintu karma udaya meM AyA. isalie jIva ke rAga-dveSa haA - aisA nahIM hai aura jIva ne rAga-dveSa kiyA. isalie karma udaya meM AyA - aisA bhI nahIM hai| jIva ke apane puruSArtha kI azakti se rAga-dveSa hone kI yogyatA thI; isIlie rAga-dveSa hue haiM aura usa samaya jina karmoM meM yogyatA thI, ve karma udaya meM Aye haiM aura unhIM ko nimitta kahA jAtA hai kintu koI kisI kA kartA nahIM hai| ___ jaba jJAna kI paryAya apUrNa ho, taba jJAnAvaraNakarma meM hI nimittapane kI yogyatA hai| jaba jIva apanI paryAya meM moha karatA hai, taba mohakarma ko hI nimitta kahA jAtA hai - aisI una karmaparamANuoM kI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA yogyatA hai| jaise upAdAna meM prati samaya svatantra yogyatA hai, usI prakAra nimittarUpa karma ke pratyeka paramANuoM meM bhI samaya samaya kI svatantra yogyatA hai / 260 prazna - kyA yaha saca nahIM hai ki jIva ne rAga-dveSa kiye, isalie paramANuoM meM karmarUpa avasthA huI ? uttara -- - yaha kathana nimitta kA hai| amuka paramANu hI karmarUpa hue aura jagat ke dUsare ananta paramANu karmarUpa kyoM nahIM hue? isalie jina-jina paramANuoM meM yogyatA thI, vahI paramANu karmarUpa pariNata hue haiN| ve apanI yogyatA se hI karmarUpa hue haiM, jIva ke rAga-dveSa ke kAraNa nahIM / - prazna - jaba paramANuoM meM karmarUpa hone kI yogyatA hotI hai, taba AtmA ko rAga-dveSa karanA hI cAhie kyoMki paramANuoM meM karmarUpa hone kA upAdAna hai, isalie vahA~ jIva ke vikArarUpa nimitta honA hI cAhie; kyA yaha bAta ThIka hai ? uttara - - yaha dRSTi ajJAnI kI hai| bhAI ! tujhe apane svabhAva meM dekhane kA kAma hai yA paramANu meM dekhane kA ? jisakI dRSTi svatantra ho gayI hai, vaha AtmA kI ora dekhatA hai aura jisakI dRSTi nimittAdhIna hai, vaha paramukhApekSI rahatA hai| jisane yaha yathArtha nirNaya kiyA hai ki 'jaba jisa vastu kI jo avasthA honI ho, vahI hotI hai;' usake dravyadRSTi hotI hai, svabhAvadRSTi hotI hai; usakI svabhAvadRSTi meM tIvra rAgAdi to hote hI nahIM aura usa jIva ke nimitta se tIvrakarmarUpa pariNamita hone kI yogyatAvAle paramANu hI isa jagata meM nahIM hote / jaba jIva ne apane svabhAva ke puruSArtha se samyagdarzana pragaTa kiyA vahA~ usa jIva ke lie mithyAtvAdi karmarUpa se pariNamita
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 261 hone kI yogyatA vizva ke kisI paramANu meM hotI hI nahIM hai| samyagdRSTi ke jo alpa rAga-dveSa hai, vaha apanI vartamAna paryAya kI yogyatA se hai, usa samaya alpa karmarUpa se ba~dhane kI yogyatA paramANu kI paryAya meM hai| isa prakAra svalakSya se prArambha karanA hai| 'jagat ke paramANuoM meM mithyAtvAdi karmarUpa hone kI yogyatA hai; isalie jIva ke mithyAtvAdi bhAva honA hI cAhie' -jisakI aisI mAnyatA hai, vaha jIva svadravya ke svabhAva ko nahIM jAnatA aura isalie usa jIva ke nimitta se mithyAtvAdirUpa pariNamita hone yogya paramANu isa jagat meM vidyamAna haiM - aisA jAnanA cAhie kintu svabhAvadRSTi se dekhanevAle jIva ke mithyAtva hotA hI nahIM aura usa jIva ke nimitta se mithyAtvAdirUpa pariNamita hone kI yogyatA hI jagat ke kisI paramANu meM nahIM hotii| svabhAvadRSTi se jJAnI vikAra ke akartA ho gaye haiM, isalie yaha bAta hI mithyA hai ki 'jJAnI ko para ke kAraNa vikAra karanA par3atA hai|' jo alpa vikAra hotA hai, vaha bhI svabhAvadRSTi ke bala arthAt puruSArtha ke dvArA dUra hotA jAtA hai| aisI svatantra svabhAvadRSTi (samyakzraddhA) kiye binA jIva jo kucha zubhabhAvarUpa vrata, tapa, tyAga karatA hai, ve saba 'araNyarodana' ke samAna niSphala hai| phaMka se parvata ko ur3Ane kI bAta! zaGkA - 'vastu meM jaba jo paryAya honI hotI hai, vaha hotI hai aura taba nimitta avazya hotA hai kintu nimitta kucha nahIM karatA aura nimitta ke dvArA koI kArya nahIM hotA' - yaha to phaMka se parvata ko ur3Ane jaisI bAta hai? samAdhAna - nahIM, yahA~ phUMka se bhI parvata ko ur3Ane kI bAta
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA T nahIM hai / parvata ke ananta paramANuoM meM ur3ane yogyatA ho to parvata apane Apa ur3atA hai, parvata ko ur3Ane ke lie phU~ka kI bhI AvazyakatA nahIM hotii| yahA~ kisI ke mana meM yaha ho sakatA hai ki 'are yaha kaisI bAta hai! kyA parvata bhI apane Apa ur3ate hoMge ?' kintu bhAI ! vastu meM jo kAma hotA hai arthAt jo paryAya hotI hai, vaha usakI apanI hI zakti se, yogyatA se hotI hai| vastu kI zaktiyA~ anya kI apekSA nahIM rakhatI / paravastu kA usameM abhAva hai to vaha kyA kare ? 262 udAsIna nimitta aura preraka nimitta prazna - nimitta ke do prakAra haiM - eka udAsIna, dUsarA preraka / inameM se udAsIna nimitta kucha nahIM karatA parantu preraka nimitta to udAsIna ko kucha preraNA karatA hai ? uttara - nimitta ke bhinna-bhinna prakAra batAne ke lie yaha do bheda haiM kintu unameM se koI bhI nimitta, upAdAna meM kucha bhI nahIM karatA athavA nimitta ke kAraNa upAdAna meM koI vilakSaNatA nahIM aatii| preraka nimitta bhI para meM kucha nahIM krtaa| sabhI nimitta 'dharmAstikAyavat' hai| prazna preraka nimitta aura udAsIna nimitta kI kyA paribhASA hai ? - uttara upAdAna kI apekSA se to donoM para haiM, donoM akiJcitkara haiM; isalie donoM samAna haiN| nimitta kI apekSA se yaha do bheda haiN| jo nimitta svayaM icchAvAna yA gativAna hotA hai, vaha preraka nimitta kahalAtA hai aura jo nimitta svayaM sthira yA icchArahita hotA hai, vaha udAsIna nimitta kahalAtA / icchAvAna jIva aura --
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA gativAna ajIva preraka nimitta haiM aura icchArahita jIva tathA gatihIna ajIva udAsIna nimitta haiM parantu donoM prakAra ke nimitta para meM bilkula kArya nahIM krte| jaba ghar3A banatA hai, taba usameM kumhAra aura cAka preraka nimitta haiM tathA dharmAstikAya ityAdi udAsIna nimitta haiM kintu haiM to saba akiJcitkara / 263 yaha bAta nimitta kI hai ki bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM gautamagaNadhara ke Ane se divyadhvani khirI aura pahale chiyAsaTha dina taka unake na Ane se bhagavAna kI dhvani khirane se rukI rahI / vANI ke paramANuoM meM jisa samaya vANIrUpa se pariNamita hone kI yogyatA thI, usa samaya hI ve vANIrUpa meM pariNamita hue aura usa samaya vahA~ gaNadharadeva kI avazya upasthiti rahatI hai / gaNadhara Aye isalie vANI chUTI aisI bAta nahIM hai / gaNadhara jisa samaya Aye, usI samaya unakI Ane kI yogyatA thI- aisA hI sahaja nimitta - naimittika sambandha hai; isalie isa tarka ko avakAza hI nahIM hai ki yadi gautamagaNadhara na Aye hote to vANI kaise chUTatI ? nimitta na ho to...? - 'kArya honA ho aura nimitta na ho to... ?' aisI zaGkA karanevAle se jJAnI pUchate haiM ki 'he bhAI! isa jagat meM tU jIva hI na hotA to ? athavA tU ajIva hotA to ?' taba zaGkAkAra uttara detA hai ki 'maiM jIva hI hU~' isalie dUsare tarka ko sthAna nahIM hai| taba jJAnI kahate haiM ki jaise, tU svabhAva se hI jIva hai, isalie usameM dUsare tarka ko sthAna nahIM hai; isI prakAra 'jaba upAdAna meM kArya hotA hai, taba nimitta upasthita hI hai ' aisA hI upAdAna - nimitta kA svabhAva hai, isalie isameM dUsare tarka ko avakAza nahIM hai|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 upAdAna-nimitta kI svatantratA kamala meM vikasita hone kI yogyatA ho kintu yadi sUryodaya na ho to? kamala ke khilane aura sUrya ke udaya hone meM sahaja nimitta naimittika sambandha hai kintu sUrya kA udaya huA, isalie kamala khilA aisA nahIM, vaha to apanI usa paryAya kI yogyatA se khilA hai| prazna - yadi sUryodaya na ho taba to kamala nahIM khilegA? uttara - 'kArya honA ho kintu nimitta na ho to?' aisA hI yaha prazna hai, isakA samAdhAna uparokta yukti ke anusAra samajha lenA caahie| jaba kamala meM khilane kI yogyatA hotI hai, taba sUrya meM bhI apane hI kAraNa se udita hone kI yogyatA hotI hai - aisA svabhAva hai| kamala meM vikasita hone kI yogyatA ho aura sUrya meM udita hone kI yogyatA na ho - aisA kabhI ho hI nahIM sktaa| tathApi sUrya ke kAraNa kamala nahIM khilatA aura kamala ko khilanA hai; isalie sUrya udaya hotA hai - aisA bhI nahIM hai| prazna - yadi sUrya ke kAraNa kamala nahIM khilatA ho to aisA kyoM hotA hai ki jaba sUryodaya chaha baje hotA hai, taba kamala bhI chaha baje khilatA hai aura jaba sUryodaya sAta baje hotA hai, taba kamala bhI sAta baje khilatA hai? uttara - usI samaya kamala meM khilane kI yogyatA hai, isIlie vaha tabhI khilatA hai| pahale usameM apane meM hI khilane kI yogyatA nahIM thI aura usakI yogyatA banda rahane kI hI thii| vastu meM eka samaya meM do viruddha prakAra kI paryAyoM kI yogyatA nahIM ho sktii| jainadarzana kA mUla rhsy| vastusvabhAva svatantra, nirapekSa hai| jaba taka sva-para kI
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA bhinnatArUpa isa svabhAva ko na jAna le, taba taka jIva ko para se saccI udAsInatA nahIM hotI, vikAra kA svAmitva nahIM miTatA aura apanI paryAya kA svAmI (AdhAra) jo AtmasvabhAva hai, usakI dRSTi nahIM hotii| yaha svatantratA jainadarzana kA mUla rahasya hai / eka paramANu kI svatantra zakti 265 pratyeka jIva tathA ajIva dravyoM kI paryAya svatantratayA apane se hotI hai| eka paramANu bhI apanI hI zakti se pariNamita hotA hai; usameM nimitta kyA karatA hai? eka paramANu pahale samaya meM kAlA hotA hai aura dUsare samaya meM sapheda ho jAtA hai tathA pahale samaya meM eka aMza kAlA aura dUsare samaya meM ananta gunA kAlA ho jAtA hai, isameM nimitta ne kyA kiyA ? vaha to apanI yogyatA se pariNamita hotA hai / indriyoM aura jJAna kA svatantra pariNamana yaha bAta mithyA hai ki jar3a indriyA~ haiM, isalie AtmA ko jJAna hotA hai| AtmA kA trikAla sAmAnya jJAnasvabhAva apane kAraNa se pratisamaya pariNamita hotA hai aura jisa paryAya meM jaisI yogyatA hotI hai, utanA hI jJAna kA vikAsa hotA hai / paJcendriya sambandhI jJAna kA vikAsa hai, isalie pA~ca bAhya indriyA~ haiM- aisI bAta nahIM hai, aura pA~ca indriyA~ haiM, isalie jJAna kA vikAsa hai - aisA bhI nahIM hai| jJAna kI paryAya meM jitanI yogyatA thI, utanA vikAsa huA hai aura jina paramANuoM meM indriyarUpa hone kI yogyatA thI, ve svayaM indriyarUpa meM pariNamita hue haiM; tathApi donoM kA nimitta - naimittika mela hai| jisa jIva ke eka hI indriya-sambandhI jJAna kA vikAsa hotA hai, usake eka hI indriya hotI hai; dovAle ke do; tInavAle ke tIna; cAravAle ke cAra aura paJcendriya sambandhI vikAsavAle ke pA~coM hI indriyA~
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA hotI haiM / vahA~ donoM kA svatantra pariNamana hai| eka ke kAraNa dUsare meM kucha nahIM huA hai, isI ko nimitta - naimittika sambandha kahate haiM / rAga-dveSa kA kAraNa kauna hai ? samyagdRSTi ke bhI rAga-dveSa kyoM hotA hai ? 266 prazna yadi karma AtmA ko vikAra nahIM karAte hoM to AtmA meM vikAra hone kA kAraNa kauna hai ? samyagdRSTi jIvoM ke vikAra karane kI bhAvanA nahIM hotI, tathApi unake bhI vikAra hotA hai, isalie karma vikAra karAte haiM na ? uttara karma AtmA ko vikAra karAtA hai - yaha bAta mithyA hai| AtmA ko apanI paryAya ke doSa se hI vikAra hotA hai, karma, vikAra nahIM kraataa| samyagdRSTi ke rAga-dveSa karane kI bhAvanA nahIM hone para bhI rAga-dveSa hotA hai, isakA kAraNa cAritraguNa kI vaisI paryAya kI yogyatA hai| rAga-dveSa kI bhAvanA nahIM hai, vaha to zraddhAguNa kI paryAya hai aura rAga-dveSa hotA hai, yaha cAritraguNa kI paryAya hai / ataH isa rAga-dveSa kA kAraNa na to paradravya hai aura na AtmasvabhAva hI usakA kAraNa hai; tatkAlIna paryAya hI kAraNa hai / samyak nirNaya kA bala aura phala prazna jo vikAra hotA hai, vaha cAritraguNa kI paryAya kI hI yogyatA hai, taba phira jahA~ taka cAritraguNa kI paryAya meM vikAra hone kI yogyatA hogI, vahA~ taka vikAra hotA hI rahegA? aisA hone para vikAra ko dUra karanA jIva ke AdhIna kaise rahA ? - - uttara - pratyeka samaya kI svatantra yogyatA hai - aisA nirNaya kisa jJAna meM kiyA hai ? trikAlI svabhAva ke sanmukha hue binA, jJAna meM eka-eka samaya kI paryAya kI svatantratA kA nirNaya nahIM ho
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 267 sakatA aura jahA~ jJAna, trikAlI svabhAva ke sanmukha huA, vahA~ svabhAva kI pratIti ke bala se paryAya meM se rAga-dveSa hone kI yogyatA pratikSaNa ghaTatI hI jAtI hai| jisane svabhAva kA nirNaya kiyA, usakI paryAya meM adhika samaya taka rAga-dveSa raheM, yA anantAnubandhI rAga-dveSa raheM; aisI yogyatA kadApi nahIM hotI - aisA hI samyak nirNaya kA bala hai aura mokSa isakA phala hai| kArya meM nimitta kucha nahIM karatA tathApi use 'kAraNa' kyoM kahA gayA hai? kArya ke do kAraNa kahe gaye haiN| inameM eka upAdAnakAraNa hI yathArtha kAraNa hai, dUsarA nimittakAraNa to Aropita kAraNa hai| upAdAna aura nimitta. ina do kAraNoM ke kahane kA Azaya aisA nahIM hai ki donoM ekatrita hokara kArya karate haiN| jaba upAdAnakAraNa svayaM kArya karatA hai, taba dUsarI vastu para Aropa karake use nimittakAraNa kahA jAtA hai kintu vAstava meM do kAraNa nahIM haiM, eka hI kAraNa hai| jaise mokSamArga do nahIM, eka hI hai| prazna - jaba nimitta vAstava meM kAraNa nahIM hai, taba phira use kAraNa kyoM kahA? uttara - jise nimitta kahA jAtA hai, usa padArtha meM usa prakAra kI arthAt nimittarUpa hone kI yogyatA hai; isalie anya padArthoM se pRthak pahicAnane ke lie use 'nimittakAraNa' kI saMjJA dI gayI hai| jJAna kA svabhAva sva-paraprakAzaka hai, isalie vaha para ko bhI jAnatA hai aura para meM jo nimittapane kI yogyatA hai, use bhI jAnatA hai| karmodaya ke kAraNa jIva ko vikAra nahIM hotA jaba jIva kI paryAya meM vikAra hotA hai, taba karma nimittarUpa
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 upAdAna-nimitta kI svatantratA avazya hotA hai kintu jIva kI paryAya aura karma donoM milakara vikAra nahIM krte| karmodaya ke kAraNa vikAra nahIM hotA aura vikAra kiyA isalie karma udaya meM Aye, aisA bhI nahIM hai tathA jIva vikAra na kare taba karma khira jAte haiM, use nimitta kahate haiM, usa samaya una paramANuoM kI yogyatA hI aisI thii| jisa dravya kI, jisa samaya, jisa kSetra meM, jisa saMyoga meM aura jisa prakAra, jaisI avasthA honI ho, vaisI usI prakAra avazya hotI hai, usameM antara ho hI nahIM sakatA - isa zraddhA meM to vItarAgI dRSTi ho jAtI hai| isameM svabhAva kI dRr3hatA aura sthiratA kI ekatA hai tathA vikAra se udAsIna aura para se bhinnatA hai; isa prakAra isameM prati samaya bhedavijJAna kA vItarAgI kArya hai| naimittika kI vyAkhyA prazna - naimittika kA artha vyAkaraNa ke anusAra to aisA hotA hai ki 'jo nimitta se hotA hai so naimittika hai|' jabaki yahA~ to yaha kahA hai ki nimitta se naimittika meM kucha nahIM hotA; isakA kyA kAraNa hai? uttara - 'jo nimitta se hotA hai so naimittika hai, arthAt nimitta janaka aura naimittika janya hai' yaha paribhASA vyavahAra se kI gayI hai| vAstava meM nimitta se naimittika nahIM hotA kintu upAdAna kA jo kArya hai, vaha naimittika hai aura jaba naimittika arthAt kArya hotA hai, taba nimitta bhI hotA hai; isalie upacAra se usa nimitta ko janaka bhI kahA jAtA hai| naimittika kA artha aisA bhI hotA hai ki 'jisameM nimitta kA sambandha ho, vaha naimittika hai' arthAt jaba naimittika hotA hai, taba nimitta bhI avazya hI hotA hai, itanA sambandha
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 269 hai kintu yadi nimitta, naimittika meM kucha bhI kare to unameM nimittanaimittika sambandha na rahakara kartA-karma sambandha ho jAegA kintu do bhinna dravyoM ke bIca meM kartA-karma sambandha kabhI nahIM ho sktaa| prazna - nimitta ke dvArA upAdAna kA kArya hotA hai, ataH hameM nimitta milAnA cAhie; hameM nimitta kI upekSA nahIM karanI cAhie, kyA yaha bAta ThIka hai? uttara - yaha bAta mithyA hai| maiM nimitta milAU~, isa mAnyatA meM para kI kartRtvabuddhi aura parAdhInadRSTi hai / nimitta nahIM thA, isalie kArya ruka gayA aura nimitta milAU~ to kArya ho, yaha bAta saca nahIM hai, kintu jaba kArya honA hI nahIM thA, isalie taba nimitta bhI nahIM thA aura jaba kArya hotA hai, taba nimitta bhI avazya hotA hai - yaha abAdhita niyama hai| para nimittoM ko AtmA prApta kara sakatA hai - aisA mAnanA ThIka nahIM hai| isa prakAra AtmA ko apane kArya meM para kI apekSA nahIM hai| koI yaha mAne ki 'hameM nimitta kI upekSA nahIM karanI cAhie' to vaha jIva sadA nimitta kI ora hI dekhA karegA arthAt usakI dRSTi bAhara meM hI rahA karegI aura vaha para kI upekSA karake svabhAvadRSTi kA nirmala kArya pragaTa nahIM kara skegaa| nimitta ke mArga se upAdAna kA kArya kabhI nahIM hotA, kintu upAdAna kI yogyatA se hI (upAdAna ke mArga se hI) usakA kArya hotA hai| jinazAsana kA upadeza :nimitta kI upekSA karake svasanmukha hoo nimitta kI upekSA nahIM karanA arthAt paradravya ke sAtha kA sambandha nahIM tor3anA - aisI mAnyatA jainazAsana ke viruddha hai|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA jainazAsana kA prayojana dUsare ke sAtha sambandha karAnA nahIM, kintu dUsare ke sAtha kA sambandha chur3Akara vItarAgabhAva karAnA hai / samasta satzAstroM kA tAtparya vItarAgabhAva hai aura vaha vItarAgabhAva, svabhAva ke lakSya dvArA samasta parapadArthoM se udAsInatA hone para hI hotA hai| kisI bhI paralakSya meM rukanA zAstra kA prayojana nahIM hai kyoMki para ke lakSya se rAga hotA hai / nimitta bhI paradravya hai, isalie nimitta kI apekSA chor3akara arthAt usakI upekSA karake, apane svabhAva ke sanmukha honA hI prayojana hai| 'nimitta kI upekSA karane yogya nahIM hai, arthAt nimitta kA lakSya chor3ane yogya nahIM hai' aisA abhiprAya mithyAtva hai aura usa mithyAabhiprAya ko chor3ane ke bAda bhI asthiratA ke kAraNa nimitta para lakSya jAtA hai, vaha rAga kA kAraNa hai; isalie apane svabhAva ke Azraya se nimitta ityAdi paradravyoM kI upekSA karanA hI yathArtha hai| 1 270 mumukSu jIvoM ko avazya samajhane yogya yaha upAdAna-nimitta sambandhI bAta vizeSa prayojanabhUta hai / ise samajhe binA jIva kI do dravyoM meM ekatA kI buddhi kadApi dUra nahIM ho sakatI aura svabhAva kI zraddhA nahIM ho sakatI / svabhAva kI zraddhA hue binA svabhAva meM abhedatA nahIM hotI arthAt jIva kA kalyANa nahIM hotaa| aisA hI vastusvabhAva kevalajJAniyoM ne dekhA hai aura santa muniyoM ne kahA hai / yadi jIva ko kalyANa karanA ho to use yaha samajhanA hogaa| prazna samartha kAraNa kise kahate haiM ? uttara jaba upAdAna meM kArya hotA hai, taba upAdAna aura nimitta donoM ekasAtha hote haiM; isalie una donoM ko eka hI sAtha samartha kAraNa kahA jAtA hai aura vahA~ pratipakSI kAraNoM kA abhAva hI - --
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA rahatA hai| isase yaha nahIM samajhanA cAhie ki upAdAna ke kArya meM nimitta kucha karatA hai| vastutaH to jaba upAdAna kI yogyatA hotI hai, taba nimitta avazya hotA hai / prazna uttara - vartamAna paryAya hI samartha kAraNa hai / pUrva paryAya ko vartamAna paryAya kA upAdAnakAraNa kahanA vyavahAra hai| nizcaya se to vartamAna paryAya svayaM hI kAraNa kArya hai aura isase bhI Age bar3hakara kaheM to eka padArtha meM kAraNa aura kArya aise do bheda karanA bhI vyavahAra hai| vAstava meM to pratyeka samaya kI paryAya ahetuka hai| prazna kaise ? -- * samartha kAraNa dravya hai, guNa hai yA paryAya ? 271 - * miTTI ko ghar3e kA upAdAnakAraNa kahA jAtA hai, yaha uttara - - vAstava meM ghar3e kA upAdAnakAraNa sabhI miTTI nahIM hai, kintu jisa samaya ghar3A banatA hai, usa samaya kI avasthA hI svayaM upAdAnakAraNa hai| miTTI ko ghar3e kA upAdAnakAraNa kahane kA tu yaha hai ki ghar3A banane ke lie miTTI meM jaisI sAmAnya yogyatA hai, vaisI yogyatA anya padArthoM meM nahIM hai| miTTI meM ghar3A banane kI vizeSa yogyatA to jisa samaya ghar3A banatA hai, usI samaya hai; usase pUrva usameM ghar3A banane kI vizeSa yogyatA nahIM hai; isalie vizeSa yogyatA hI saccA upAdAnakAraNa hai, jo ki kArya kA utpAdaka hai / isa viSaya ko adhika spaSTa karane ke lie use jIva meM lAgU karate haiM. samyagdarzana pragaTa hone kI sAmAnya yogyatA to pratyeka jIva meM hai, jIva se atirikta anya kisI meM vaisI sAmAnya yogyatA nahIM hai| samyagdarzana kI sAmAnya yogyatA (zakti) samasta jIvoM meM hai kintu vizeSa yogyatA bhavyajIvoM meM hI hotI hai; abhavyajIvoM ke tathA
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA bhavyajIva jaba taka mithyAdRSTi rahatA hai, taba taka usake bhI samyagdarzana kI vizeSa yogyatA nahIM hotI / vizeSa yogyatA to usI samaya hai, jisa samaya jIva, puruSArtha se samyagdarzana pragaTa karatA hai / sAmAnya yogyatA dravyarUpa hai aura vizeSa yogyatA pragaTarUpa hai; sAmAnya yogyatA kArya pragaTa hone kA upAdAnakAraNa nahIM kintu vizeSa yogyatA hI upAdAnakAraNa hai| 272 prazna - 'cAritradazA pragaTa hotI hai, isalie vastra nahIM chUTa kintu vastra ke paramANuoM kI yogyatA se hI ve chUTate haiM' - aisA Apane kahA hai kintu kisI jIva ke cAritradazA pragaTa hotI ho aura vastra meM chUTane kI yogyatA na to kyA savastra mukti ho jAegI ? uttara - savastra mukti hone kI to bAta hI nahIM hai / cAritradazA kA svarUpa hI aisA hai ki use vastra ke sAtha nimitta - naimittika sambandha rahatA hI nahIM; isalie cAritradazA meM sahaja hI vastra kA tyAga hotA hai to bhI vastra kA tyAga una paramANuoM kI avasthA kI yogyatA hai, usakA kartA AtmA nahIM hai / prazna yadi kisI munirAja ke zarIra para koI vyakti vastra DAla jAe to usa samaya unake cAritra kA kyA hogA ? - uttara kisI dUsare jIva ke dvArA vastra DAlA jAe yaha to upasarga hai; isase muni ke cAritra meM koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki usa vastra ke sAtha unake cAritra kA nimitta - naimittika sambandha nahIM hai; vastutaH vahA~ to vastra jJAna kA jJeya hai arthAt jJeya-jJAyakapane kA nimitta - naimittika sambandha hai / samyak niyatavAda kyA hai ? vastu kI paryAya kramabaddha jisa samaya jo honI ho, vahI hotI
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 273 hai - aisA 'samyak niyativAda' jainadarzana kA vAstavika svabhAva hai - yahI vastusvabhAva hai| 'niyata' zabda zAstroM meM aneka jagaha AtA hai kintu niyata kA artha hai nizcita-niyamabaddha; vaha ekAntavAda nahIM kintu vastu kA yathArtha svabhAva hai, yahI anekAntavAda hai| samyaniyatavAda kA nirNaya karate samaya, bAhya meM rAjapATa kA saMyoga ho to vaha chUTa hI jAnA cAhie - aisA niyama nahIM hai kintu usake prati yathArtha udAsabhAva avazya ho jAtA hai| bAhya saMyoga meM antara par3e yA na par3e kintu antara ke nirNaya meM antara par3a jAtA hai| ajJAnI jIva niyatavAda kI bAteM karatA hai kintu jJAna aura puruSArtha ko svabhAvasanmukha karake nirNaya nahIM krtaa| niyatavAda kA nirNaya karane meM jo jJAna aura puruSArtha AtA hai, use yadi jIva pahicAne to svabhAvAzrita vItarAgabhAva pragaTa ho aura para se udAsa ho jAe kyoMki samyak niyatavAda kA nirNaya kiyA ki svayaM sabakA mAtra jJAnabhAva se jJAtA-dRSTA raha gayA aura para kA yA rAga kA kartA nahIM rhaa| jaba svacatuSTaya meM paracatuSTaya kI nAsti hI hai to phira usameM para kyA kareM? jaba upAdAna-nimitta kA yathArtha nirNaya ho jAtA hai, taba para kA karttatvabhAva ur3a jAtA hai aura vItarAgadRSTipUrvaka vItarAgI sthiratA kA prArambha ho jAtA hai| ajJAnIjana isa niyatavAda ko ekAntavAda aura gRhItamithyAtva kahate haiM kintu jJAnIjana kahate haiM ki yaha samyak niyatavAda hI anekAntavAda hai aura isake nirNaya meM jainadarzana kA sAra A jAtA hai tathA yaha kevalajJAna kA kAraNa hai| kucha akasmAt hai hI nahIM prazna - samyagdRSTi ke akasmAt bhaya nahIM hotA, isakA kyA kAraNa hai?
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 upAdAna-nimitta kI svatantratA uttara - samyagdRSTi ko yathArtha niyatavAda kA nirNaya hai ki jagat ke samasta padArthoM kI avasthA unakI yogyatAnusAra hI hotI hai| jo na honA ho - aisA kacha hotA hI nahIM: isalie kacha akasmAta hai hI nahIM, isa niHzaGka zraddhA ke kAraNa samyagdRSTi ko akasmAt bhaya nahIM hotaa| vastu kI paryAyeM kramazaH hI hotI haiM, ajJAnI ko isakI pratIti nahIM hai; isalie use akasmAt bhaya rahatA hai aura karttatvabuddhi rahatI hai| nimitta kisakA? aura kaba? yadi nimitta ke yathArtha svarUpa ko samajhe to yaha mAnyatA dUra ho jAe ki nimitta, upAdAna meM kucha karatA hai, kyoMki jaba kArya hai, taba to para ko usakA nimitta kahA gayA hai, kArya ke binA kisI ko usakA nimitta nahIM kahA jaataa| jo kArya ho cukA hai, usameM nimitta kyA karegA? aura kArya ke binA nimitta kisakA? kumhAra kisakA nimitta hai? yadi ghar3ArUpI kArya ho to kumhAra usakA nimitta ho aura yadi kArya hI na ho to kisI ko ghar3e kA nimitta' kahA hI nahIM jA sktaa| jaba ghar3A banatA hai, tabhI kumhAra ko nimitta kahA jAtA hai, to phira kumhAra ne ghar3e meM kucha bhI kiyA - yaha bAta svayameva asatya siddha ho jAtI hai| prazna - upAdAna meM kArya na ho to paradravya ko nimitta nahIM kahA jAtA, yaha bAta Upara kahI gaI hai parantu 'isa jIva ko ananta bAra dharma kA nimitta milA, tathApi jIva svayaM dharma ko nahIM samajha pAyA' - aisA kahA jAtA hai aura usameM jIva ke dharmarUpI kArya nahIM huA to bhI paradravyoM ko dharma kA nimitta to kahA hai ? uttara - 'isa jIva ko ananta bAra dharma kA nimitta milA
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA kintu svayaM dharma ko nahIM samajhA' aisA kahA jAtA hai, yahA~ yadyapi upAdAna meM (jIva dharmarUpI kArya nahIM huA; isalie vAstava meM usake lie to ve padArtha dharma ke nimitta bhI nahIM haiM parantu jo jIva dharma pragaTa karate haiM, una jIvoM ko isa prakAra ke hI nimitta hote haiM aisA jJAna karAne ke lie use sAmAnyarUpa se nimitta kahA jAtA hai| anukUla nimitta amuka padArthoM ko anukUla nimitta kahA hai; isalie yaha nahIM samajhanA cAhie ki usake atirikta anya padArtha pratikUla haiN| dravya dUsare dravya ke lie anukUla yA pratikUla hai hI nahIM / nimitta ko anukUla kahane kA artha itanA hI hai ki kArya ke hote samaya usa padArtha meM nimittarUpa hone kI yogyatA hai; isalie usa para anukUlatA kA Aropa A sakatA hai / 275 do paryAyoM kI yogyatA eka samaya meM nahIM hotI eka samaya meM do paryAya kI yogyatAe~ kadApi nahIM hotii| jisa samaya jaisI yogyatA hai, vaisI paryAya pragaTa hotI hai aura usI samaya yadi dUsarI yogyatA bhI ho to eka hI sAtha paryAyeM ho jAe~, parantu aisA kabhI nahIM ho sktaa| jisa samaya jo paryAya pragaTa hotI hai, usa samaya dUsarI paryAya kI yogyatA nahIM hotI / ATArUpa paryAya kI yogyatA ke samaya roTIrUpa paryAya kI yogyatA nahIM hotI, taba phira isa bAta ko avakAza hI kahA~ hai ki nimitta nahIM milA isalie roTI nahIM banI ? aura jaba roTI banatI hai, taba usase pUrva kI ATArUpa paryAya kA abhAva karake hI banatI hai, taba phira dUsare ko usakA kAraNa kaise kahA jA sakatA hai ? hA~, jo paramANu ATArUpa paryAya se vyaya huA, use roTIrUpa paryAya kA kAraNa kahA jA sakatA hai|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 upAdAna-nimitta kI svatantratA 'jIva parAdhIna hai' isakA kyA artha hai ? prazna - samayasAra nATaka meM syAdvAda adhikAra ke 9 veM kAvya meM jIva ko parAdhIna kahA hai| ziSya pUchatA hai ki he bhagavan ! jIva parAdhIna hai yA svAdhIna? taba zrIguru uttara dete haiM ki dravyadRSTi se jIva svAdhIna hai aura paryAyadRSTi se parAdhIna hai| vahA~ jIva ko parAdhIna kyoM kahA hai? uttara - paryAyadRSTi se jIva parAdhIna hai arthAt jIva svayaM apane svabhAva kA Azraya chor3akara paralakSya dvArA svayaM svatantrarUpa se parAdhIna hotA hai parantu paradravya jIva para balajorI karake use parAdhIna nahIM krte| parAdhIna arthAt svayaM svatantrarUpa se para ke AdhIna hotA hai, parAdhInatA mAnatA hai; na ki parapadArtha usako AdhIna karate haiN| dravyAnuyoga aura caraNAnuyoga kA krama prazna - yaha upAdAna-nimitta kI bAta to dravyAnuyoga kI hai| parantu pahale to jIva caraNAnuyoga ke anusAra zraddhAnI ho aura usa caraNAnuyoga ke anusAra vrata-pratimA ityAdi ko aGgIkAra kare aura phira dravyAnuyoga ke anusAra zraddhAnI hokara samyagdarzana pragaTa kare - aisI jainadharma kI paripATI kitane hI jIva mAnate haiM, kyA yaha ThIka hai? uttara - nahIM, jainamata kI aisI paripATI nahIM hai| jainamata meM to aisI paripATI hai ki pahale samyaktva hotA hai, pIche vrata hote haiN| samyaktva, sva-para kA zraddhAna hone para hotA hai tathA vaha zraddhAna dravyAnuyoga kA abhyAsa karane para hotA hai; isalie pahale dravyAnuyoga ke anusAra zraddhAna karake samyagdRSTi ho aura phira caraNAnuyoga ke anusAra vratAdika dhAraNa karake vratI hotA hai| isa prakAra mukhyarUpa
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 277 se to nicalIdazA meM hI dravyAnuyoga kAryakArI hai tathA gauNarUpa se, jise mokSamArga kI prApti hotI na jAne, use pahale kisI vratAdi kA upadeza diyA jAtA hai; isalie samasta jIvoM ko mukhyarUpa se dravyAnuyoga ke anusAra adhyAtma-upadeza kA abhyAsa karanA caahie| yaha jAnakara nicalIdazAvAloM ko bhI dravyAnuyoga ke abhyAsa se parAGgamukha honA yogya nahIM hai|.. (25
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa sAtavA~ sAta tattva - nava padArtha adhikAra prazna 1 - tattva kA kyA artha hai ? uttara - 1. 'tat' zabda hai, vaha 'yat' zabda kI apekSAsahita hai; isalie jisakA prakaraNa ho, use 'tat' kahate haiM aura jisakA jo bhAva, arthAt svarUpa hai, use 'tattva' jAnanA kyoMki - 'tasya bhAvastatvam' - aisA tattva zabda kA samAsa hotA hai| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 315) 2. 'tattva' zabda kA artha 'tatpa tA / usarUpatA' hotA hai| pratyeka vastu ko - tattva ko sva-rUpa se tatrUpatA hai aura para-rUpa se atatrUpatA hai| jIva, vastu hone se, use apane svarUpa se tatpa tA hai aura para ke svarUpa se atatrUpatA hai| jIva caitanyasvarUpa hone se jJAtA hai aura anya sarva vastue~ jJeya haiM; isalie jIva anya sarva padArthoM se bilkula bhinna hai| jIva apane se tat hone ke kAraNa usakA jJAna use apane se hotA hai; jIva, para se atat hone ke kAraNa, use para se jJAna nahIM ho
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA , jIva ko yadi para se jJAna ho to jIva aura para eka tattva 279 sakatA... ho jAe~, kintu aisA nahIM ho sakatA / (mokSazAstra, adhyAya 1, sUtra 2 kI TIkA, prakAzaka svA0 mandira TrasTa, sonagar3ha) prazna 2 - tattva kitane haiM ? uttara tattva sAta haiM (1) jIva, (2) ajIva, (3) Asrava, (4) bandha, (5) saMvara, (6) nirjarA aura ( 7 ) mokSa | prazna 3 - sAta tattvoM kA svarUpa kyA hai ? - uttara 1. jIva - jIva, arthAt aatmaa| vaha sadaiva jJAtAsvarUpa para se bhinna aura trikAla sthAyI ( rahanevAlA) hai| - 2. ajIva - jisameM cetanA - jJAtRtva nahIM hai - aise dravya pA~ca haiN| unameM dharma, adharma, AkAza aura kAla - yaha cAra arUpI haiM aura pudgala rUpI, arthAt sparza, rasa, gandha aura varNasahita hai| 3. Asrava - jIva meM jo vikArI zubhAzubhabhAvarUpa arUpI avasthA hotI hai, vaha bhAvAsrava hai aura usa navIna karma - yogya rajakaNoM kA svayaM (svata:) AnA - AtmA ke sAtha eka kSetra meM AnA, vaha dravyAsrava hai, usameM jIva kI azuddhaparyAya nimittamAtra hai| puNya aura pApa donoM Asrava aura bandha ke bheda haiN| puNa - dayA, dAna, bhakti, pUjA, vratAdi ke zubhabhAva, jIva ko hote haiM, ve arUpI azuddhabhAva haiM; ve bhAvapuNya haiN| usa samaya sAtAvedanIya, zubhanAma Adi karmayogya paramANuoM kA samUha svayaM (svata:) eka kSetrAvagAha sambandharUpa se jIva ke sAtha ba~dhatA hai, vaha dravyapuNya hai, usameM jIva kA zubhabhAva nimittamAtra hai|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 prakaraNa sAtavA~ pApa - mithyAtva, hiMsA, asatya, corI, avratAdi ke azubhabhAva, pApa haiN| usa samaya jJAnAvaraNIya, mohanIya, asAtAvedanIya Adi karmayogya pudgala svayaM (svataH) jIva ke sAtha ba~dhate haiM, vaha dravyapApa haiM, (usameM jIva kA azubhabhAva nimittamAtra hai|) [paramArthataH (vAstava meM) puNya-pApa (zubhAzubhabhAva) AtmA ko ahitakara haiM, AtmA kI kSaNika azuddha avasthA hai| samayagdRSTi ko puNyabhAva se AMzika saMvara-nirjarA hote haiM, yaha mAnyatA mithyA hai| dravya puNya-pApa AtmA kA hita-ahita nahIM kara skte|] __ (samayasAra kalaza TIkA, kalaza 110 ke AdhAra se) bandha - AtmA kA ajJAna, rAga-dveSa, puNya-pAparUpa vibhAva meM ruka jAnA / aTaka jAnA, vaha bhAvabandha hai aura usa samaya karmayogya pudgaloM kA svayaM svata: jIva ke sAtha eka kSetrAvagAharUpa se ba~dhanA, vaha dravyabandha hai, usameM jIva kA azuddhabhAva nimittamAtra hai| saMvara - puNya-pAparUpa azuddhabhAva ko, arthAt Asrava ko AtmA ke zuddhabhAva dvArA rokanA, vaha bhAva saMvara hai aura tadanusAra karmoM kA AnA svayaM svataH ruka jAe, vaha dravya saMvara hai| nirjarA - akhaNDAnanda zuddha AtmasvabhAva lakSya ke bala se AMzika zuddhi kI vRddhi aura azuddha - zubhAzubha icchArUpa avasthA kI AMzika hAni karanA, vaha bhAva nirjarA hai; aura usakA nimitta pAkara jar3akarma kA aMzataH khira jAnA, vaha dravya nirjraa| mokSa - samasta karmoM ke kSaya ke kAraNabhUta tathA nizcaya
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 281 ratnatrayasvarUpa paramavizuddha aisI zuddhaparyAya kA pragaTa honA, vaha bhAvamokSa hai, aura apanI yogyatA se dravyakarmoM kA AtmapradezoM se atyanta abhAva honA, dravyamokSa hai| (1) sAta tattvoM meM prathama do tattva 'jIva' aura 'ajIva' - yaha dravya haiM aura anya pA~ca tattva unakI - jIva aura ajIva kI saMyogI aura viyogI paryAyeM - vizeSa avasthAe~ haiN| Asrava aura bandha saMyogI paryAyeM haiM, tathA saMvara, nirjarA aura mokSa ve jIvaajIva kI viyogI paryAyeM haiN| jIva aura ajIva tattva sAmAnya hai aura anya pA~ca tattva paryAyeM hone se vizeSa bhI kahe jAte haiN| (2) jisakI dazA ko azuddha meM se zuddha karanA hai, usakA nAma to avazya hI prathama batalAnA cAhie, isalie jIvatattva prathama kahA; phira jisa ora ke lakSya se azuddhatA, arthAt vikAra hotA hai, usakA nAma AnA Avazyaka hai, isalie ajIvatattva khaa| azaddhadazA meM kAraNa-kArya kA jJAna karane ke lie Astrava aura bandhatattva kahe haiN| inake pazcAt mukti kA kAraNa kahanA cAhie; aura mukti kA kAraNa vahI ho sakatA hai jo bandha aura bandha ke kAraNa se viparIta prakAra kA ho; isalie Asrava kA nirodha ho, vaha saMvaratattva kahA gayA hai| azuddhatA-vikAra nikala jAne ke kArya ko 'nirjarAtattva kahA hai aura jIva atyanta zuddha ho jAe, vaha dazA 'mokSatattva hai... (mokSazAstra svA0 maM0 so0 AvRtti a0 1, sUtra 4 kI TIkA) prazna 4 - yadi jIva aura ajIva - yaha donoM dravya ekAntarUpa
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 prakaraNa sAtavA~ se (sarvathA) pariNAmI hI hoM to (1) saMyoga paryAyarUpa eka hI padArtha siddha hotA hai aura (2) yadi ve sarvathA apariNAmI hoM to jIva-ajIva dravyarUpa do hI padArtha siddha hote haiM - yadi aisA hai to AsravAdi sAta tattva kisa prakAra siddha hote haiM ? uttara -... jIva aura ajIvadravya 'kathaJcit pariNAmI ' hone se zeSa pA~ca tattvoM kA kathana nyAyayukta siddha hotA hai / 'kathaJcit pariNAmIpanA' kA artha yaha hai ki jisa prakAra sphaTikamaNi yadyapi vaha svabhAva se nirmala hai, tathApi jAsUda puSpa Adi ke samIpa (apanI yogyatA ke kAraNa ) paryAyAntara pariNati grahaNa karatA hai; paryAya meM sphaTikamaNi yadyapi upAdhi kA grahaNa karatA hai, tathApi nizcaya se apanA jo nirmala svabhAva hai, use vaha nahIM chor3atA; usI prakAra jIva kA svabhAva bhI zuddha dravyArthikanaya se to sahaja zuddha cidAnanda ekasvarUpa hai, parantu svayaM anAdi karmabandharUpa paryAya ke vaza hone se vaha rAgAdi paradravya upAdhi paryAya ko grahaNa karatA hai / paryAya meM yadyapi jIva paraparyAyarUpa se, arthAt paradravya ke lakSya se honevAlI azuddhaparyAyarUpa se pariNamita hotA hai, tathApi nizcayanaya se zuddha svarUpa ko nahIM chodd'taa| pudgaladravya kA bhI aisA hI hotA hai| isa prakAra jIva- ajIva kA paraspara apekSAsahita pariNamana honA hI 'kathaJcit pariNAmIpanA' zabda kA artha hai| 'pUrvokta jIva aura ajIva - do dravyoM ko ina pA~ca tattvoM meM milAne se kula sAta tattva hote haiM aura unameM puNya-pApa ko (AsravoM meM se) pRthak ginA jAye to nava padArtha hote haiN| puNya aura
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA pApa nAma ke do padArthoM kA antarbhAva / samAveza abhedanaya se Asrava - bandha padArtha meM kiyA jAe, taba sAta tattva kahe jAte haiM / ' 283 'kathaJcit pariNAmapanA' siddha hone se jIva aura pudgala ke saMyoga kI pariNati (pariNAma) se racita zeSa AsravAdi pA~ca tattva siddha hote haiN| jIva meM AsravAdi pA~ca tattvoM ke pariNamana ke samaya pudgala karmarUpa nimitta kA sadbhAva yA abhAva hotA hai aura pudgala meM AsravAdi pA~ca tattvoM ke pariNamana meM jIva ke bhAvarUpa nimitta kA sadbhAva yA abhAva hotA hai; isI kAraNa sAta tattvoM ko 'jIva aura pudgala ke saMyoga kI pariNati se racita' kahA jAtA hai parantu jIva aura pudgala kI sammilita pariNati hokara zeSa pA~ca tattva hote haiM - aisA nahIM samajhAnA caahie| (mokSazAstra svA0 maM0 so0, a0 6, kI bhUmikA) prazna 5 - yadyapi jIva- ajIva kA kathaJcit pariNAmIpanA mAnane se bhedapradhAna paryAyArthikanaya kI apekSA se sAta tattva siddha ho gaye, tathApi unase jIva kA kyA prayojana siddha huA ? kyoMki jisa prakAra pahale abhedanaya se puNya aura pApa- ina do padArthoM kA sAta tattvoM meM antarbhAva kiyA hai, usI prakAra vizeSa abhedanaya kI vivakSA meM AsravAdi padArthoM kA bhI jIva aura ajIva, ina do hI padArthoM meM antarbhAva kara lene se ve do hI padArtha siddha ho jAe~ge / uttara - .. kauna se tattva heya haiM aura kauna se upAdeya haiM ? - usakA parijJAna ho - isa prayojana se AsravAdi tattavoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / ' prazna 6 - upAdeya tattva kauna-se haiM ?
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 prakaraNa sAtavA~ - uttara - -- akSaya ananta sukha, upAdeya hai aura usakA kAraNa mokSa hai| mokSa kA kAraNa saMvara aura nirjarA hai; unakA kAraNa vizuddha jJAna - darzanasvabhAvI nija AtmasvarUpa kA samyak zraddhAna, jJAna tathA AcaraNa lakSaNa (svarUpa) nizcayaratnatraya hai / usa nizcaya ratnatraya ko sAdhane kI icchA rakhanevAle jIva ko vyavahAraratnatraya kyA hai ? vaha samajhakara, paradravya aura rAga se apanA lakSya uThAkara nija AtmA ke trikAlI svarUpa kI ora lakSya karanA caahie| aisA karane se nizcayasamyagdarzana pragaTa hotA hai aura usake bala se saMvara, nirjarA tathA mokSa pragaTa hotA hai; isalie yaha tIna tattva upAdeya haiN|' prazna 7 - heya tattva kauna-se haiM ? uttara - .. AkulatA ko utpanna karanevAle aise nigodanarakAdi gatiyoM ke duHkha tathA indriyoM dvArA utpanna huA kalpita sukha, vaha heya arthAt chor3ane yogya hai; usakA kAraNa saMsAra hai| usa saMsAra kA kAraNa Asrava aura bandha - yaha do tattva hai; puNyapApa donoM bandhatattva haiM; usa Asrava tathA bandha ke kAraNa pUrva kathit nizcaya aura vyavahAraratnatraya se viparIta lakSaNa ke dhAraka aise mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra, yaha tIna haiM; isalie Asrava aura bandha - yaha do tattva heya haiM / isa prakAra heya tathA upAdeya tattvoM ke nirUpaNa se sAta tattvoM aura nava padArthoM kA prayojana siddha hotA hai|' (mokSazAstra, pRSTha 477 ) prazna 8 - mithyAdRSTi jIva sAta tattvoM sambandhI kaisI-kaisI bhUleM karatA hai ?
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 285 uttara - 1. jIvatattva sambandhI bhUla - jIva to trikAla jJAnasvarUpa hai; ise vaha ajJAnavaza nahIM jAnatA aura jo zarIra hai, vaha maiM hU~, zarIra kA kArya maiM kara sakatA hU~ - aisA mAnatA hai; zarIra svastha ho to mujhe lAbha ho, bAhya anukUla saMyogoM se maiM sukhI aura bAhya pratikUla saMyogoM se du:khI, maiM nirdhana, maiM dhanavAna, maiM balavAna, maiM nirbala, maiM manuSya, maiM kurUpa, maiM sundara - aisA mAnatA hai; zarIrAzrita upadeza aura upavAsAdi kriyAoM meM nijatva / apanApana mAnatA hai| isa prakAra ajJAnI jIva, para ko sva-svarUpa mAnakara apane svatattva kA / jIvatattva kA iMkAra karatA hai; isalie vaha jIvatattva sambandhI bhUla karatA hai| 2. ajIvatattva sambandhI bhUla - mithyA abhiprAyavaza jIva aisA mAnatA hai ki zarIra utpanna hone se merA janma huA, zarIra kA nAza hone se maiM kara jAU~gA; dhana, zarIra ityAdi jar3a padArthoM meM parivartana hone se apane meM iSTaaniSTa parivartana mAnanA; zarIra kI uSNa avasthA hone para mujhe bukhAra AyA; bhUkha-pyAsa AdirUpa avasthA hone para mujhe bhUkha, pyAla laga rahe haiM - aisA mAnanA; zarIra kaTa jAne para maiM kaTa gayA - ityAdirUpa ajIva kI avasthA ko ajJAnI jIva apanI avasthA mAnatA hai - yaha usakI ajIvatattva sambandhI bhUla hai, kyoMki vaha ajIva ko jIva mAnatA hai| isameM ajIva ko svatattva (jIvatattva) mAnakara vaha ajIvatattva ko asvIkAra karatA hai| 3. Astravatattva sambandhI bhUla mithyAtva, rAga, dveSa, zubhAzubhabhAva Asrava haiN| ve bhAva, AtmA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 prakaraNa sAtavA~ ko pragaTarUpa se duHkha denevAle haiM parantu mithyAdRSTi jIva unheM hitarUpa mAnakara unakA nirantara sevana karatA hai, yaha usakI Asravatattva sambandhI bhUla hai| 4. bandhatattva sambandhI bhUla jaisI sone kI ber3I, vaisI hI lohe kI ber3I- donoM bandhana kAraka haiM; usI prakAra puNya aura pApa donoM jIva ko bandhanakartA hai kintu mithyAdRSTi jIva aisA na mAnakara puNya ko acchA / hitakArI mAnatA hai / tattvadRSTi se puNya-pApa donoM ahitakara hI haiM, parantu ajJAnI vaisA nahIM mAnatA, yaha usakI bandhatattva sambandhI bhUla hai / 5. saMvaratattva sambandhI bhUla nizcayasamyagdarzana - jJAna - cAritra jIva ko hitakArI haiM, kintu mithyAdRSTi jIva unheM kaSTadAyaka mAnatA hai, yaha usakI saMvaratattva sambandhI bhUla hai| 6. nirjarAtattva sambandhI bhUla - AtmA meM ekAgra hokara zubha aura azubha donoM prakAra kI icchA rokane se nijAtmA kI zuddhi kA pratapana honA, vaha tapa hai, aura usa tapa se nirjarA hotI hai| aisA tapa sukhadAyaka hai parantu ajJAnI use klezadAyaka mAnatA hai aura AtmA kI jJAnAdi ananta zaktiyoM ko bhUlakara pA~ca indriyoM ke viSayoM meM sukha mAnakara usameM pratIti karatA hai, yaha nirjarAtattva sambandhI bhUla hai / bAlatapa se mokSamArga ke kAraNarUpa nirjarA mAnanA bhI bhUla hai| 7. mokSatattva sambandhI bhUla AtmA kI pariNUrNa zuddhadazA kA pragaTa honA, vaha mokSa hai, -
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 287 usameM AkulatA kA abhAva hai - pUrNa svAdhIna nirAkulatA, vaha sukha hai parantu ajJAnI aisA na mAnakara zarIra meM, rAga-raGga meM hI sukha mAnatA hai| mokSa meM deha, indriya, khAna-pAna, mitrAdi kucha bhI nahIM hotA, isalie ajJAnI atIndriya mokSasukha ko nahIM mAnatA, yaha usakI mokSatattva sambandhI bhUla hai| isa prakAra sAta tattvoM sambandhI bhUla ke kAraNa ajJAnI jIva ananta kAla se saMsAra meM bhaTaka rahA hai| prazna 9 - ajJAnI kA jIva-ajIvatattva kA zraddhAna kyoM ayathArtha hai ? uttara - 'jaina zAstroM meM kahe hue jIva ke trasa-sthAvara Adi bhedoM ko; guNasthAna-mArgaNA Adi bhedoM ko; jIva-pudgalAdi ke bhedoM ko tathA varNAdi bhedoM ko to jIva jAnatA hai kintu adhyAtma zAstroM meM bhedavijJAna ke kAraNabhUta aura vItarAgadazA hone ke kAraNabhUta vastu kA jaisA nirUpaNa kiyA hai, vaisA jo nahIM jAnatA, use jIva-ajItattva kI yathArtha zraddhA nahIM hai... jisa prakAra anya mithyAdRSTi nirdhAra ke binA paryAyabuddhi se jAnapane meM yA varNAdi meM ahaMbuddhi rakhate haiM, usI prakAra yaha bhI AtmAzrita jJAnAdi meM tathA zarIrAzrita upadeza-upavAsAdi kriyAoM meM apanatva mAnatA hai| ....kabhI-kabhI zAstrAnusAra saccI bAta bhI banAtA hai, kintu vahA~ antaraGga nirdhArarUpa zraddhAna nahIM hai, isalie jisa prakAra nazebAja manuSya, mAtA ko mAtA bhI kahe, tathApi vaha sayAnA nahIM hai, usI prakAra use bhI samyagdarzanavAlA nahIM khte|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 prakaraNa sAtavA~ jisa prakAra koI dUsare ko dUsare se bhinna batalAtA ho, usI prakAra yaha AtmA aura zarIra kI bhinnatA kA prarUpaNa karatA hai parantu maiM ina zarIrAdi se bhinna hU~ - aisA bhAva bhAsita nahIM hotaa| paryAya meM jIva-pudgala ke paraspara nimitta se aneka kriyAe~ hotI hai, una sabako do dravyoM ke milApa se utpanna mAnatA hai, parantu yaha jIva kI kriyA hai, isameM pudgala nimitta hai, tathA yaha pudgala kI kriyA hai, isameM jIva nimitta hai; isa prakAra bhinna-bhinna bhAva bhAsita nahIM hotaa| ityAdi bhAva bhAsita hue binA use jIvaajIva kA saccA zraddhAnI nahIM kahA jA sakatA: kyoMki jIvaajIva ko jAnane kA prayojana to yahI thA, jo ise nahIM huaa|' (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 225-226 ke AdhAra para) prazna 10 - ajJAnI ko Asravatattva sambandhI kaisI zraddhA hotI hai? uttara - ... usa Asravatattva meM jo hiMsAdirUpa pApAsrava haiM, unheM to heya jAnatA hai tathA ahiMsArUpa puNyAsrava haiM, unheM upAdeya mAnatA hai kyoMki yaha donoM karmabandha ke hI kAraNa hai; isalie unameM upAdeyapanA mAnanA hI mithyAdarzana hai| hiMsA meM mArane kI buddhi hotI hai, kintu jIva kI Ayu pUrI hue binA vaha nahIM maratA; aura yaha apanI dveSapariNati se svayaM hI pApabandha karatA hai, tathA ahiMsA meM rakSA karane kI buddhi hotI hai, kintu usakI Ayu-avazeSa ke binA vaha nahIM jItA, mAtra yaha apanI prazasta rAgapariNati se svayaM hI puNyabandha karatA hai| isa prakAra ye donoM heya haiM aura jahA~ vItarAga hokara jJAtA-dRSTArUpa pravartana kare, vahA~ nirbandhatA hai, isalie vaha upAdeya hai kintu aisI
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 289 dazA na ho, taba taka prazasta rAgarUpa pravartana karo parantu zraddhAna to aisA rakho ki yaha bhI bandha kA kAraNa hai - heya hai| yadi zraddhAna meM use mokSamArga mAne to vaha mithyAdRSTi haiN| __rAga-dveSa-moharUpa jo AsravabhAva hai, unakA nAza karane kI to cintA nahIM hai aura bAhya kriyA tathA bAhya nimittoM ko miTAne kA upAya rakhatA hai, kintu unake miTAne se kahIM Azrava nahIM miTate... antaraGga abhiprAya meM mithyAtvAdi rUpa rAgAdibhAva haiM, vahI Asrava hai| use nahIM pahicAnatA, isalie Asravatattva kA saccA zraddhAna nahIM hai| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 226-227 ke AdhAra para) prazna 11 - sAta tattvoM kI yathArtha zraddhA meM deva-guru-dharma kI zraddhA kisa prakAra A jAtI hai? uttara - 1. mokSatattva - sarvajJa vItarAga svabhAva hai; usake dhAraka zrI arihanta-siddha haiM; ve hI nirdoSa deva haiN| isalie jise mokSatattva kI zraddhA hai, usI ko sacce deva kI zraddhA hai| __2. saMvara aura nirjarA - nizcayaratnatraya svabhAva hai, usake dhAraka bhAvaliGgI AcArya, upAdhyAya aura sAdhu haiM, ve hI nirgrantha digambara guru haiM; isalie jise saMvara-nirjarA ko saccI zraddhA hai, use sacce guru kI zraddhA hai| 3. jIvatattva kA svabhAva rAgAdi ghAtarahita zuddha caitanya prANamaya hai| usake svabhAvasahita ahiMsA dharma hai; isalie jise zuddha jIva kI zraddhA hai, use (apane AtmA ke) ahiMsArUpa dharma kI zraddhA hai| prazna 12 - deva, guru aura dharma kA kyA svarUpa hai?
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 prakaraNa sAtavA~ uttara - zrI arihanta aura siddha parameSThI deva haiM aura bhAvaliGgI digambara muni-AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu ve guru haiN| zrI kundakundAcArya ne niyamasAra meM deva-guru kA svarUpa nimnAnusAra kahA hai - zrI arihanta kA svarUpa - ghaNaghAikammarahiyA kevlnnaannaaiprmgunnshiyaa| cottisaadisayajuttA arihaMtA erisA hoNti|| 'ghanaghAti karmarahita, kevalajJAnAdi parama guNoM sahita tathA cautIsa atizaya saMyukta - aise arihanta hote haiN|' (gAthA 71) [bAhya-Abhyantara sarva milakara zrI arihantadeva ke 46 guNa hote haiN| zrI arihanta aura siddha bhagavAna ko darzanopayoga aura jJAnopayoga eka sAtha hote haiM; kramaza: nahIM hote|] zrI siddha kA svarUpa - NaTThaTThakammabaMdhA aTThamahAguNasamaNNiyA prmaa| loyaggaThidA NiccA siddhA te erisA hoNti|| ATha karmoM ke bandhana ko jinhoMne naSTa kiyA hai aise, aSTa mahAguNoM sahita, parama, lokAgra meM sthita aura nitya - aise ve siddha hote haiN| (gAthA 72) [siddha bhagavAna meM vyavahAra se ATha guNa aura nizcaya se ananta guNa haiN|] zrI AcArya kA svarUpa - paMcAcArasamaggA pNciNdiydNtidppnniddlnnaa| dhIrA guNagaMbhIrA AyariyA erisA hoNti||
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 291 'paJcAcAroM se paripUrNa, paJcendriyarUpI hAthI ke mada ko cUra karanevAle, dhIra aura guNa-gamIra aise AcArya hote haiN|' (gAthA 73) [AcArya ke 36 guNa hote haiN|] zrI upAdhyAya kA svarUpa - rayaNattayasaMjuttA jiNakahiyapayatthadesayA suuraa| NikkaMkhabhAvasahiyA uvajjhAyA erisA hoNti|| 'ratnatraya se saMyukta, jinakathita padArthoM ke zUravIra upadezaka aura ni:kA~kSabhAvasahita - aise upAdhyAya hote haiN|' (gAthA 74) [upAdhyAya ke 25 guNa hote haiN| ve muniyoM meM adhyApaka hote haiN|] zrI sAdhu kA svarUpa - vAvAravippamukkA cuvvihaaraahnnaasyaarttaa| NiggaMthA NimmohA sAhU de erisA hoNti|| 'vyApAra se vimukta, caturvidha (cAra prakAra kI) ArAdhanA meM sadaiva rakta / lIna, nirgrantha aura nirmoha aise sAdhu hote haiN|' (gAthA 75) [sAdhu ke 28 mUlaguNa hote haiM] AcArya, upAdhyAya aura sarva sAdhu kA sAmAnya svarUpa jo nizcayasamyagdarzanasahita hai, virAgI hai, samasta parigraha ke tyAgI haiM; jinhoMne zuddhopayoga munidharma aMGgIkAra kiyA hai aura jo antaraGga meM usa zuddhopayoga dvArA apane AtmA kA anubhava karate haiM, paradravya meM ahaMbuddhi nahIM karate, apane jJAnAdi svabhAva ko hI
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 prakaraNa sAtavA~ apanA mAnate haiM, parabhAvoM meM mamatva nahIM karate, kisI ko iSTaaniSTa mAnakara usameM rAga-dveSa nahIM karate; hiMsAdirUpa azubhopayoga kA to jinhoMne astitva hI miTA diyA hai, jo aneka bAra sAtaveM guNasthAna ke nirvikalpa Ananda meM lIna hote haiM, jaba ve chaTThe guNasthAna meM Ate haiM, taba unheM 28 mUlaguNoM kA akhaNDa pAlana karane kA zubhavikalpa AtA hai - aise hI jaina muni (guru) hote haiN| dharma kA svarUpa nija AtmA kI ahiMsA ko dharma kahate haiM / prazna 13 - zrI arihanta ke 46 guNa kisa prakAra haiM ? uttara - unameM 4 abhyantara aura 42 bAhya guNa - isa prakAra kula 46 guNa hote haiN| prazna 14 - cAra abhyantara guNa kauna se haiM? - uttara ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha aura ananta vIrya - yaha cAra abhyantara guNa haiM / prazna 15-42 bAhya guNa kauna se haiM? uttara - 34 atizaya aura 8 prAtihArya - yaha 42 bAhya guNa haiM / prazna 16 - 34 atizaya kauna se haiM? uttara - (a) dasa atizaya janma se hote haiM - - (1) mala-mUtra kA abhAva, (2) prasveda kA abhAva, (3) zvetarakta, (4) samacaturazra saMsthAna, (5) vajravRSabhanArAca saMhanana, (6) adbhutarUpa, (7) atisugandhita zarIra, (8) eka hajAra ATha uttama lakSaNa, (9) atula bala, aura (10) priyavacana |
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 293 (ba) dasa atizaya kevalajJAna utpanna hone para hote haiM (1) upasarga kA abhAva, (2) adayA kA abhAva, (3) zarIra kI chAyA nahIM par3atI, (4) cAra mukha dikhalAI dete haiM, (5) sarva vidyAoM kA svAmitva, (6) netroM kI palakeM nahIM jhapakatI, (7) sau yojana taka subhikSatA (sukAla) rahatI hai, (8) AkAza gamana (dharatI se bIsa hajAra hAtha Upara), (9) kavalAhAra kA abhAva, (10) nakha-keza nahIM bddh'te| (ka) devakRta caudaha atizaya - (1) sakala arddhamAgadhI bhASA, (2) sarva jIvoM meM paraspara maitrIbhAva, (3) sarva RtuoM ke phala-phUla eka hI samaya phalanA, (4) darpaNa-samAna bhUmi, (5) kaMTakarahita bhUmi, (6) manda sugandha pavana, (7) sarva ko Ananda, (8) gandhodaka vRSTi, (9) caraNoM ke nIce kamala racanA, (10) sarva dhAnyoM kI utpatti honA, (11) dasoM dizAe~ nirmala honA, (12) AkAza meM devoM ke AhvAna zabda tathA jaya-jaya dhvani, (13) dharmacakra kA Age calanA, (14) aSTa maGgala dravyoM kA Age clnaa| [aSTa maGgala dravya - (1) chatra, (2) dhvajA, (3) darpaNa, (4) kalaza, (5) ca~vara, (6) jhArI, (7) paMkhA, (8) ThaunA (sapratiSTha)] (Da) ATha pratihArya - (vizeSa mahimAbodhaka cihna) (1) azokavRkSa, (2) puSpavRSTi, (3) divyadhvani, (4) ca~vara, (5) siMhAsana, (6) bhAmaNDala, (7) dundubhi, (8) tIna chtr|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 prakaraNa sAtavA~ prazna 17 - zrI siddha ke ATha guNa kauna se haiM ? uttara - unake nimnokta ATha guNa hote haiM - (1) samyaktva, (2) darzana, (3) jJAna, (4) vIrya, (5) agurulaghutva, (6) avagAha natva, (7) sUkSmatva, (8) avyaabaadhtv| prazna 18 - AcArya ke 36 guNa kauna-se haiM? uttara - unake nimnAnusAra 36 mUlaguNa hote haiM - (1) uttamakSamAdi (dasa) dharma, (2) bAraha prakAra ke tapa, (3) pA~ca AcAra (darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra), (4) chaha Avazyaka (sAmAyika, vandana, caubIsa tIrthaGkara athavA paJca parameSThI kI stuti, pratikramaNa, svAdhyAya, kAyotsarga) (5) tIna gupti (manogupti, vacanagupti aura kaaygupti)| prazna 19 - bAraha prakAra ke tapa kauna-kauna se haiM? uttara - chaha bAhya tapa aura chaha Abhyantara tapa - isa prakAra bAraha prakAra ke tapa haiN| (1) chaha bAhyatapa - (1) anazana (saMyama kI vRddhi ke lie cAra prakAra ke AhAra kA tyAga), (2) avamaudarya (rAgabhAva dUra karane ke lie bhUkha se kama bhojana karanA), (3) vRttiparisaMkhyAna (bhikSA ke lie jAte samaya ghara, galI Adi kA niyama karanA), (4) rasaparityAga (indriyoM kA damana karane ke lie ghI, dUdha Adi rasoM kA tyAga karanA), (5) vivikta
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 295 zayyAsana (svAdhyAya, dhyAna Adi kI siddhi ke lie ekAntapavitra sthAna meM sonA-baiThanA), (6) kAyakleza (zarIra se mamatva na rakhakara AtApana yogAdi dhAraNa krnaa|) - yaha chaha bAhya tapa haiN| (2) chaha Abhyantara tapaH - (1) prAyazcita (pramAda athavA ajJAna se lage hue doSoM kI zuddhi karanA), (2) vinaya (pUjya puruzoM kA Adara karanA), (3) vaiyAvRtya (zarIra tathA anya vastuoM se muniyoM kI sevA karanA), (4) svAdhyAya (jJAna kI bhAvanA meM Alasya na karanA), (5) vyatsarga (bAhya evaM Abhyantara parigraha kA tyAga karanA), (6) dhyAna (citta kI caJcalatA ko rokakara use kisI eka padArtha ke cintavana meM lgaanaa|) - yaha chaha Abhyantara tapa haiN| prazna 20 - upAdhyAya ke 25 guNa kauna se haiM ? uttara - ve 11 aGga aura 14 pUrva ke pAThI hote haiM tathA nikaTa rahanevAle bhavya jIvoM ko par3hAte haiM; yahI unake 25 guNa smjhnaa| prazna 21 - muni (sAdhu-zramaNa) ke 28 mUlaguNa kauna se haiM? uttara - 5 mahAvrata - hiMsA, asatya, corI, abrahma aura parigraha kI viratirUpa pA~ca prkaar| 5 samiti - IryA, bhASA, aiSaNA, AdAnanikSepaNa aura prtisstthaapn| 5 indriyanirodha - pA~ca indriyoM ke viSayoM meM iSTa-aniSTapanA na maannaa|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 prakaraNa sAtavA~ 6. Avazyaka - sAmAyika, vandanA, 24 tIrthaGkara athavA paJca parameSThI kI stuti|, pratikramaNa, svAdhyAya aura kaayotsrg| - inake atirikta (1) kezaloMca, (2) vastratyAga (acelatva / digambaratva), (3) asnAnatA, (4) bhUmizayana, (5) adantadhAvana (dAtauna na karanA), (6) khar3e-khar3e AhAra lenA aura (7) eka bAra AhAra lenA - isa prakAra kula 28 mUlaguNa hue| [AcArya, upAdhyAya aura sAdhu - yaha tInoM nizcayaratnatraya, arthAt zuddhopayogarUpa munidharmarUpa, jo AtmasvarUpa kA sAdhana hai, usake dvArA apane AtmA meM sadaiva tatpara (sAvadhAna jAgRta) rahate haiM; bAhya meM 28 mUlaguNa ke dhAraka hote haiM; unake pAsa dayA kA upakaraNa piMchI, zauca kA upakaraNa kamaNDala aura jJAna kA upakaraNa suzAstra hote haiN| ve zAstra kathit 46 doSoM (32 antarAya tathA 14 AhAra sambandhI doSa) se rahita zuddha AhAra grahaNa karate haiN| ve hI mokSamArga ke sAdhaka sacce sAdhu hai aura ve guru kahalAte haiN|] prazna 22 - arihanta bhagavAna kina 18 doSoM se rahita haiM ? uttara - kSudhA, tRSA, bhaya, roSa (krodha), rAga, moha, cintA, jarA (bur3hApA), roga, mRtyu, sveda (pasInA), kheda, mada, rati, vismaya, nidrA, janma aura udvega - yaha 18 doSa arihanta bhagavAna ke kabhI nahIM hote| (niyamasAra gAthA 6) (dohA) janma, jarA, tRSA, kSudhA, vismaya, arati, kheda; roga, zoka, mada, moha, bhaya, nidrA, cintA, sved|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 297 rAga, dveSa, aru maraNayuta, ye aSTAdaza doSa; nahiM hote arihanta ke so chavi lAyaka mokss| prazna 23 - sacce zAstra (Agama) kA kyA svarUpa hai ? uttara - (1) 'jinameM anekAnta sacce jIvAdi tattvoM kA nirUpaNa hai tathA jo saccA ratnatrayarUpa mokSamArga batalAte haiM, ve sacce jainazAstra haiN|' ___(mokSamArga prakAzaka, pRSTha 233) (2) 'tIrthaGkara paramadeva kI vANI jo pUrvApara doSarahita aura zuddha hai, use Agama (zAstra) kahA hai|' (niyamasAra, gAthA 8 ) (3) vAstava meM Agama binA padArthoM kA nizcaya nahIM kiyA jA sakatA kyoMki Agama hI, jise tInoM kAla (utpAdavyayadhrauvyarUpa) tIna lakSaNa vartate haiM - aise sakala padArthasArtha ke yathAtatha jJAna dvArA susthit antaraGga se gambhIra hai|' ( zrI pravacanasAra gAthA 232 kI TIkA) prazna 24 - sarvajJa kA lakSaNa kyA hai? uttara - zrI samantabhradAcArya kahate haiM ki - he jinendra ! tU vaktAoM meM zreSTha hai; carAcara (jaMgama tathA sthAvara) jagat pratikSaNa (pratyeka samaya) utpAda-vyaya-dhrauvya lakSaNavAlA - aisA yaha terA vacana sarvajJa kA cihna hai| (zrI bRhat svayaMbhUstotra, zloka 114) prazna 25 - jainadharma kyA hai? uttara - jainadharma rAga-dveSa, ajJAna ko jItanevAlA AtmasvabhAva hai| ajJAna aura aMzataH rAga-dveSa kA abhAva hone para nizcaya samyagdarzana hone se (cauthe guNasthAna meM) jainatva kA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 prakaraNa sAtavA~ prArambha hotA hai; phira svadravya ke Alambana ke bala dvArA jitane -jitane aMza meM rAga-dveSa kA abhAva ho, utane-utane aMza meM jainatva bar3hatA jAtA hai aura kevalajJAna hone para pUrNa jainatva (jainapanA) pragaTa hotA hai| AVYI
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa AThavA~ pramANa, naya aura nikSepa adhikAra prazna 1 - padArthoM ko jAnane ke kitane upAya haiM ? uttara - cAra upAya haiM - (1) lakSaNa, (2) pramANa, (3) naya aura (4) nikssep| | lakSaNa | prazna 2 - lakSaNa kise kahate haiM ? uttara - aneka sammilita padArthoM meM se kisI eka padArtha ko pRthak karanevAle hetu ko lakSaNa kahate haiM; jaise ki jIva kA lakSaNa cetnaa| prazna 3 - lakSya kise kahate haiM ? uttara - jisakA lakSaNa kiyA jAe, use lakSya kahate haiM; jaise ki 'jIva kA lakSaNa cetanA' - usameM jIva 'lakSya' hai| (lakSaNa se jise pahacAnA jAtA ho, vaha lakSya hai|) prazna 4 - lakSaNAbhAsa kise kahate haiM ? uttara - jo lakSaNa sadoSa ho, vaha lakSaNAbhAsa kahalAtA hai|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 prazna 5 - lakSaNa ke kitane doSa haiM ? prakaraNa AThavA~ uttara - tIna (1) avyApti, (2) ativyApti aura (3) asambhava | prazna 6 - avyAptidoSa kise kahate haiM ? uttara - lakSya ke eka deza meM arthAt eka bhAga meM lakSaNa kA rahanA, use avyAptidoSa kahate haiM; jaise ki pazu kA lakSNa sIMga / vizeSa - jo kisI lakSya meM ho aura kisI meM na ho; isa prakAra lakSya ke eka deza meM ho - aisA lakSaNa jahA~ kahA jAe, vahA~ avyAptipanA jAnanA, jaise- AtmA kA lakSaNa kevalajJAna kaheM, to kevalajJAna kisI AtmA meM hotA hai aura kisI meM nahIM hotA; isalie yaha lakSaNa avyAptidoSasahita hai, kyoMki usake dvArA AtmA kI pahicAna karane se alpa jJAnI jIva AtmA siddha nahIM hogaa| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 315 ) prazna 7 - ativyApti doSa kise kahate haiM ? - uttara lakSya tathA alakSya lakSaNa kA rahanA, use ativyApti doSa kahate haiM; jaise ki gAya kA lakSaNa sIMga / vizeSa - jo lakSya aura alakSya donoM meM ho - aisA lakSaNa jahA~ kahA jAe, vahA~ ativyAptipanA jAnanA; jaise AtmA kA lakSaNa' amUrtatva' kahA; vahA~ amUrtatva lakSaNa, lakSya jo AtmA, usameM hai, aura alakSya jo AkAzAdika, unameM bhI hai; isalie yaha lakSaNa ativyAptidoSasahita hai, kyoMki unake dvArA AtmA ko pahicAnane se AkAzAdika bhI AtmA ho jAe~ge - yaha doSa AyegA / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 314 )
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 8 - alakSya kise kahate haiM ? uttara lakSya ke atirikta anya padArthoM ko 'alakSya' kahate haiM / - 301 prazna 9 - asambhavadoSa kise kahate haiM ? uttara - lakSya meM lakSaNa kI asambhavatA ko 'asambhavadoSa' kahate haiM / vizeSa - jo lakSaNa, lakSya meM ho hI nahIM - aisA lakSaNa jahA~ kahA jAe, vahA~ asambhavapanA jAnanA; jaise, AtmA kA lakSaNa jar3atva kaheM to vaha lakSaNa pratyakSAdi pramANa dvArA bhI viruddha hai, isalie vaha asambhavadoSasahita lakSaNa hai, kyoMki usake dvArA AtmA ko mAnane se pudgalAdi bhI AtmA ho jAe~ge aura AtmA hai, vaha anAtmA ho jAegA - yaha doSa AyegA / (mokSamArgaprakAzaka, dehalIvAlA, pRSTha 315) prazna 10 saccA lakSaNa kise kahate haiM ? - uttara - jo lakSaNa, lakSya meM to sarvatra ho aura alakSya meM kisI bhI sthAna para na ho, vahI saccA lakSaNa hai; jaise ki AtmA kA lakSaNa caitanya; cu~ki vaha lakSaNa sabhI AtmAoM meM hotA hai aura anAtmA meM kahIM bhI nahIM hotA, isalie vaha saccA lakSaNa hai / usake dvArA AtmA ko mAnane se AtmA aura anAtmA kA yathArtha jJAna hotA hai, koI doSa nahIM AtA.... (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 315 ) pramANa prazna 11 pramANa kise kahate haiM ? uttara- 1. sva aura parapadArtha kA nirNaya karanevAle jJAna ko
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 pramANa, arthAt saccA jJAna kahate haiM / ( parIkSAmukha pari0 1, sUtra 1 ) 2. sacce jJAna ko pramANajJAna kahate haiM / (jaina siddhAnta pravezikA) 3. ananta guNoM athavA dharmoM ke samudAyarUpa apanA tathA paravastu kA svarUpa pramANa dvArA jAnA jAtA hai| pramANa, vastu ke sarva deza ko / sabhI pakSoM ko grahaNa karatA hai - jAnatA hai / (mokSazAstra, adhyAya 1, sUtra 6 kI svAdhyAya mandira TrasTa sonagar3ha prakAzana ) prazna 12 pramANa kA viSaya kyA hai ? uttara - sAmAnya athavA dharmI aura vizeSa athavA dharma - ina donoM aMzoM ke samUharUpa vastu, vaha pramANa kA viSaya hai / prazna 13 pramANa ke kitane bheda haiM ? - prakaraNa AThavA~ uttara - do bheda haiM - eka pratyakSa aura dUsarA parokSa | prazna 14 pratyakSa pramANa kise kahate haiM ? uttara - jo padArtha ko spaSTa jAnatA hai, vaha pratyakSa pramANa hai / 'mAtra AtmA se' hI prati nizcitarUpa se pravarte, vaha pratyakSa hai / prazna 15 pratyakSa pramANa ke kitane bheda haiM ? - uttara - do bheda haiM - eka sAMvyAvahArika pratyakSa aura dUsarA pAramArthika pratyakSa / prazna 16 - sAMvyAvahArika pratyakSa pramANa kise kahate haiM ? uttara - jo indriya aura mana ke nimitta ke sambandha se padArtha ko eka deza (bhAga) spaSTa jAne, use sAMvyAvahArika pratyakSa pramANa kahate haiN| usake avagrahAdi cAra bheda haiN| ( usa sambandha meM prakaraNa 3, prazna 267 se 277 taka dekheM)
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 17- pAramArthika pratyakSa pramANa kise kahate haiM ? uttara - jo kisI nimitta ke binA padArtha ko spaSTa jAnatA hai, use pAramArthika pratyakSa pramANa kahate haiM / 303 prazna 18 - pAramArthika pratyakSa pramANa ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda haiM - (1) vikala pAramArthika aura (2) sakala pAramArthika / prazna 19 - vikala pAramArthika pratyakSa kise kahate haiM ? uttara - jo rUpI padArthoM ko kisI ke nimitta binA spaSTa jAnatA hai, use vikala pAramArthika pratyakSa kahate haiN| usake do bheda haiM - (1) avadhijJAna aura, (2) mana:paryayajJAna / prazna 20 sakala pAramArthika pratyakSa kise kahate haiM ? uttara - kevalajJAna ko sakala pAramArthika pratyakSa kahate haiM / prazna 21 - parokSa pramANa kise kahate haiM ? =P uttara 1. jo nimitta ke sambandha se padArtha ko aspaSTa jAnatA hai, use parokSa pramANa kahate haiM / (jaina siddhAnta pravezikA) 2. jo indriya se sparzita hokara varteM tathA jo cakSu aura mana se asparzya rahakara varte - isa prakAra do para dvAroM se pravartamAna ho, vaha parokSa hai / (mokSazAstra, adhyAya 1, sUtra 6 kI TIkA ) prazna 22 - parokSa pramANa ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda haiM- 1. matijJAna, 2. zrutajJAna / [mati, zrutAdi pA~ca pramANa jJAna ke sambandha meM dekhiye - prakaraNa dUsarA, prazna 160, 161; tathA prakaraNa tIsarA, prazna 267 se 277 taka ] -
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 prakaraNa AThavA~ prazna 23 - parokSa pramANa ke anya kisa prakAra se bheda haiM ? uttara - usake anya pA~ca bheda haiM - (1) smRti, (2) pratyabhijJAna, (3) tarka, (4) anumAna aura (5) aagm| 1. smRti - pUrva kAla meM dekhe jAne yA anubhava kiye padArtha ko yAda karanA, use smRti kahate haiN| 2. pratyabhijJAna - smRti aura pratyakSa ke viSayabhUta padArthoM meM jor3arUpa jJAna ko pratyabhijJAna kahate haiM; jaise ki yaha vahI manuSya hai, jise kala dekhA thaa| 3. tarka - (1) vyApti ke jJAna ko tarka kahate haiM; athavA (2) hetu se jo vicAra meM liyA, usa jJAna ko tarka kahate haiN| 4. anumAna - sAdhana se sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiN| 5. Agama - Apta ke vacanoM se utpanna hue arthajJAna ko Agama kahate haiN| [yahA~ to, Agama-anumAnAdika parokSa jJAna dvArA AtmA kA anubhava hotA hai| jainAgama meM jaisA AtmA kA svarUpa kahA hai, use vaisA jAnakara usameM apane pariNAmoM ko magna karatA hai, isalie use Agama parokSa pramANa kahate haiN| athavA maiM AtmA hI hU~, isalie mujhameM jJAna hai; jahA~-jahA~ jJAna hai, vahA~-vahA~ AtmA hai; jaise ki - siddhAdika tathA jahA~ AtmA nahIM, vahA~ jJAna bhI nahIM; jaise ki - mRta kalevarAdi; isa prakAra anumAna dvArA vastu kA nizcaya karake usameM (vaha apane) pariNAmoM ko magna karatA hai, isalie anumAna parokSa pramANa kahA jAtA hai|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 305 athavA Agama-anumAnAdika dvArA jo vastu (svarUpa) jAnI gaI, use yAda rakhakara usameM (apane) pariNAmoM ko magna karatA hai, isalie use smRti kahate haiN| - ityAdi prakAra se svAnubhava meM parokSa pramANa dvArA hI AtmA ko jAnanA hotA hai.... ...anubhava meM AtmA pratyakSa kI bhA~ti yathArtha pratibhAsita hotA hai; isa nyAya se AtmA kA bhI pratyakSa jAnanA (jJAna) hotA hai - aisA kaheM to doSa nahIM hai....] (mokSamArgaprakAzaka; ToDaramalajI kI rahasyapUrNa ciTThI, pRSTha 346-347) prazna 24 - vyApti kise kahate haiM ? uttara - avinAbhAva sambandha ko vyApti kahate haiN| prazna 25 - avinAbhAva sambandha kise kahate haiM ? uttara - jahA~-jahA~ sAdhana (hetu) ho, vahA~-vahA~ sAdhya kA honA, aura jahA~-jahA~ sAdhya na ho, vahA~-vahA~ sAdhana kA bhI na honA, use avinAbhAva sambandha kahate haiM; jaise ki jahA~-jahA~ svAtmadRSTi hai, vahA~-vahA~ dharma hotA hai aura jahA~-jahA~ dharma nahIM hai, vahA~-vahA~ svAtmadRSTi bhI nahIM hai| prazna 26 - sAdhana kise kahate haiM? uttara - jo sAdhya ke binA na ho, use sAdhana kahate haiM; jaise ki dharma kA hetu (sAdhana) svaatmdRsstti| prazna 27 - sAdhya kise kahate haiM? uttara - iSTa abAdhita asiddha ko sAdhya kahate haiN|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 prakaraNa AThavA~ | naya / prazna 28 - naya kise kahate haiM ? uttara - (1) vastu ke ekadeza (bhAga) ko jAnanevAle jJAna ko naya kahate haiN| (jaina siddhAnta pravezikA) (2) pramANa dvArA grahaNa kiye gaye padArtha ke eka dharma kA jo mukhyatA se anubhava karAtA hai, vaha naya hai| (puruSArthasiddhayupAya, gAthA 31 kI TIkA) (3) pramANa dvArA nizcita huI ananta dharmAtmaka vastu ke eka-eka aGga kA jJAna mukhyarUpa se karAye, vaha naya hai / vastuoM ke ananta dharma haiM, isalie unake avayava ananta taka ho sakate haiM, aura isalie avayava ke jJAnarUpa naya bhI ananta taka ho sakate haiN| 5. zrutapramANa ke vikalpa, bheda yA aMza ko naya kahA jAtA hai| zrutajJAna meM hI nayarUpa aMza hote haiN| jo naya hai, vaha pramANasApekSarUpa hotA hai| (mati, avadhi yA mana:payaryajJAna meM naya ke bheda nahIM hote|) (mokSazAstra, adhyAya 1, sUtra 6 kI TIkA) prazna 29 - naya ke kitane prakAra haiM? / uttara- do prakAra haiM - (1) nizcayanaya aura (2) vyvhaarny| prazna 30 - nizcayanaya kise kahate haiM ? uttara - vastu ke kisI asalI (mUla) aMza ko grahaNa karanevAle jJAna ko nizcayanaya kahate haiM; jaise ki miTTI ke ghar3e ko miTTI kA ghar3A khnaa| (jaina siddhAnta pravezikA)
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 307 prazna 31 - vyavahAranaya kise kahate haiM ? uttara - kisI nimitta ke kAraNa se eka padArtha ko dUsare padArtharUpa jAnanevAle jJAna ko vyavahAranaya kahate haiN| jaise ki - miTTI ke ghar3e ko ghI rahane ke nimitta se ghI kA ghar3A khnaa| (jaina siddhAnta pravezikA) prazna 32 - nizcayanaya ke kitane bheda haiM ? uttara - do bheda haiM - (1) dravyArthikanaya aura (2) pryaayaarthikny| prazna 33 - dravyArthikanaya kise kahate haiM ? uttara - jo dravya-paryAyasvarUpa vastu meM dravya kA mukhyarUpa se anubhava karAye, arthAt sAmAnya ko grahaNa kare, use dravyArthikanaya kahate haiN| prazna 34 - paryAyArthikanaya kise kahate haiM? uttara - jo mukhyarUpa se vizeSa ko - guNa athavA paryAya ko viSaya banAye, use paryAyarthikanaya kahate haiN| pratyeka dravya sAmAnya-vizeSAtmaka hai| una donoM (sAmAnya aura vizeSa) ko jAnanevAle dravyArthika tathA paryAyArthikanayarUpI do jJAnacakSu haiN| 'dravyArthikanayarUpI eka cakSu se dekhane para dravya sAmAnya hI dikhAI detA hai, isalie dravya ananya arthAt jyoM kA tyoM bhAsita hotA hai; aura paryAyArthikanayarUpI dUsare (eka) cakSu se dekhane para dravya ke paryAyarUpI vizeSa jJAta hote haiM, isalie dravya anya-anya bhAsita hotA hai| donoM nayoMrUpI donoM cakSuoM se dekhane
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 prakaraNa AThavA~ para dravya sAmAnya tathA dravya ke vizeSa - donoM jJAta hote haiM; isalie dravya ananya tathA anya anya donoM bhAsita hotA hai / dravyArthika aura paryAyArthika - donoM nayoM dvArA vastu kA jo jJAna hotA hai, vahI pramANajJAna hai / (zrI pravacanasAra, gAthA 114 kA bhAvArtha ) prazna 35 dravyArthikanaya ke kitane bheda haiM ? ( Agama apekSA se) - uttara - tIna bheda haiM - (1) naigamanaya, (2) saMgrahanaya aura (3) vyavahAranaya / prazna 36 - naigamanaya kise kahate haiM ? uttara - (1) jo bhUtakAlIna paryAya meM vartamAnavat saMkalpa kare athavA bhaviSyakAlIna paryAya meM vartamAnavat saMkalpa kare tathA vartamAna paryAya meM kucha niSpanna (pragaTarUpa ) hai aura kucha niSpanna nahIM hai, isakA niSpannarUpa saMkalpa kare, usa jJAna ko tathA vacana ko naigamanaya kahate haiM / (mokSAzAstra, adhyAya 1, sUtra 33 kI TIkA) (2) jo naya aniSpanna artha ke saMkalpamAtra ko grahaNa kare, vaha naigamanaya hai; jaise ki lakar3I, pAnI Adi sAmagrI ekatrita karanevAle puruSa se koI pUche ki 'Apa yaha kyA kara rahe haiM ?' usake uttara meM vaha kahe ki 'maiM roTI banA rahA huuN|' cU~ki usa samaya vaha roTI nahIM banA rahA thA, tathApi naigamanaya usake usa uttara ko satyArtha mAnatA hai / (mokSAzAstra, adhyAya 1, sUtra 33 kI TIkA, anuvAdaka paM. pannAlAlajI) (3) do padArthoM meM se eka ko gauNa aura dUsare ko mukhya karake bheda athavA abheda ko viSaya karanevAlA (jAnanevAlA)
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA jJAna naigamanaya hai, tathA padArtha ke saMkalpa ko grahaNa karanevAlA jJAna gamana hai| jaise ki koI puruSa rasoI ke lie cAvala bIna rahA thA, usa samaya kisI ne pUchA ki 'tuma kyA kara rahe ho ?' taba usane kahA ki 'maiM bhAta banA rahA huuN|' yahA~ cAvala aura bhAta meM abheda vivakSA hai, athavA cAvala meM bhAta kA saMkalpa hai| 309 (jaina siddhAnta pravezikA) prazna 37 - naigamanaya ke kitane bheda haiM ? uttara - tIna bheda haiM - (1) bhUta naigamanaya, (2) bhAvi naigamanaya aura (3) vartamAna naigamanaya / 1. bhUta naigamanaya : bhUta kAla kI bAta ko vartamAna kAla meM AropaNa karake kahanA, vaha bhUta naigamanaya hai / jaise ki 'Aja dIpAvalI ke dina bhagavAna mahAvIra mokSa pdhaare| ' T nizcayamokSamArga nirvikalpa hai, usa kAla savikalpamokSamArga nahIM hai to vaha sAdhaka kaise hogA ? samAdhAna - bhUta naigamanaya se vaha paramparA ke sAdhaka haiN| ( paramAtmaprakAza, pRSTha 142 ) 2. bhAvi naigamanaya : bhaviSyat kAla meM honavAlI bAta ko bhUta kAlavat huI kahanA, vaha bhAvI naigamanaya hai| jaise ki arihanta bhagavAna ko siddha bhagavAna kahanA / 3. vartamAna naigamanaya : koI kArya prArambha to kara diyA ho, kintu vaha kArya kucha huA - kucha na huA ho, tathApi use pUrNa hue samAna kahanA, vaha vartamAna naigamanaya hai / jaise ki bhAta pakAne kA kArya Arambha to kara diyA, parantu abhI vaha pakA nahIM hai, tathApi aisA kahanA ki bhAta paka rahA hai| (AlApa paddhati, pRSTha 65-66 )
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 prakaraNa AThavA~ prazna 38 - saMgrahanaya kise kahate haiM ? uttara - jo naya apanI jAti kA virodha na karake samasta padArthoM ko ekatva se grahaNa kare, use saMgrahanaya kahate haiM; jaise ki - sat, dravya ityaadi| prazna 39 - vyavahAranaya kise kahate haiM ? uttara - jo naya, saMgrahanaya se grahaNa kiye padArthoM kA vidhipUrvaka bheda kare, use vyavahAranaya kahate haiM; jaise ki sat do prakAra se hai -dravya aura gunn| dravya ke chaha bheda hai - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kaal| guNa ke do bheda haiM - sAmAnya aura vizeSa / isa prakAra jahA~ taka bheda ho sakate haiM, vahA~ taka yaha naya bheda karatA hai| prazna 40 - paryAyArthikanaya ke kitane bheda haiM ? uttara - cAra bheda haiM - (1) RjusUtranaya, (2) zabdanaya, (3) samabhirUr3hanaya aura (4) evNbhuutny| prazna 41 - RjusUtranaya kise kahate haiM ? uttara - bhUta-bhaviSya kAla sambandhI paryAya kI apekSA na karake, vartamAna kAla sambandhI paryAya ko hI jo viSaya banAye, use RjusUtranaya kahate haiN| prazna 42 - zabdanaya kise kahate haiM ? uttara - jo liGga, vacana, kArakAdi ke vyabhicAra ko dUra kare, use zabdanaya kahate haiN| jaise ki dAra (pulliMga) bhAryA (strIliMga) kalatra (napuMsakaliMga) - yaha tInoM zabda bhinna liGga
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA hone para bhI ve eka hI 'strI' padArtha ke vAcaka haiM, kintu yaha naya strI padArtha ko liGga ke bheda se tIna bhedarUpa mAnatA hai| prazna 43- samabhirUr3hanaya kise kahate haiM ? uttara - 1. jo bhinna-bhinna arthoM kA ullaMghana karake eka artha ko rUr3hi se grahaNa kare, use samabhirUr3ha naya kahate haiM; jaise ki 'go' zabda ke aneka artha (vANI, pRthvI, gamana Adi) hote haiM, kintu pracalita rUr3hi se usakA artha gAya hotA hai / 311 2. punazca, yaha paryAya ke bheda se artha ko bhedarUpa grahaNa karatA hai; jaise ki indra, zakra, purandara - yaha tIna zabda eka hI liGga ke paryAyavAcI zabda ke hI vAcaka haiM, kintu yaha naya ina tInoM ke bhinna-bhinna artha karatA hai| 1 prazna 44 - evaMbhUtanaya kise kahate haiM ? uttara - jisa zabda kA jisa kriyArUpa artha hai, usa kriyArUpa pariNamita ho rahe padArtha ko jo naya grahaNa kare, use evaMbhUtanaya kahate haiM; jaise ki pujArI ko pUjA karate samaya hI pujArI kahanA / prazna 45 vyavahAranaya athavA upanaya ke kitane bheda haiM ? uttara do bheda haiM- (1) sadbhUta vyavahAranaya aura (2) asadbhUta vyavahAnaya / - prazna 46 - sadbhUtavyavahAranaya kise kahate haiM ? uttara - jo eka padArtha meM guNa-guNI ko bhedarUpa se grahaNa kare, use sadbhUtavyavahAranaya kahate haiN| (jaina siddhAnta darpaNa, pRSTha 34 ) prazna 47 sadbhUta vyavahAranaya ke kitane bheda haiM ? -
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 prakaraNa AThavA~ uttara - do bheda haiM - (1) upacarita-sadbhUtavyavahAranaya aura (2) anupcrit-sdbhuutvyvhaarny| prazna 48 - upacarita-sadbhUtavyavahAranaya kise kahate haiM ? uttara - 1. jo upAdhisahita guNa-guNI ko bhedarUpa se grahaNa kare, use upacarita-sadbhUtavyavahAranaya kahate haiM; jaise ki jIva ke matijJAnAdika gunn| (jaina siddhAnta darpaNa) 2. jo naya karmopAdhisahita akhaNDa dravya meM azuddha guNa athavA azuddha guNI, tathA azuddha paryAya aura azuddha paryAyavAna kI bhedakalpanA kare, use upacarita-sadbhUtavyavahAranaya (azuddha sadbhUta -vyavahAranaya) kahate haiM, jaise ki saMsArI jIva ke azuddha matijJAnAdika guNa athavA azuddha nara-nArakAdi pryaayeN| (AlApa paddhati) prazna 49 - anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kise kahate haiM ? uttara - jo nirupAdhika guNa aura guNI ko bhedarUpa grahaNa kare, use anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kahate haiM; jaise ki jIva ke kevalajJAnAdi gunn| (jaina siddhAnta darpaNa) prazna 50 - asadbhUtavyavahAranaya kise kahate haiM? uttara - jo mizrita bhinna padArthoM kA abhedarUpa se kathana kare, use asadbhUtavyavahAranaya kahate haiM; jaise ki yaha zarIra merA hai, athavA miTTI ke ghar3e ko ghI kA ghar3A khnaa| (jaina siddhAnta pravezikA) [bhinna padArtha vAstavikarUpa meM abheda nahIM hote, isalie yaha naya asadbhUta kahalAtA hai aura vaha para ke sAtha ke sambandha kA kathana karatA hai, isalie vyavahAranaya kahalAtA hai|]
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 313 prazna 51 - asadbhUtavyavahAranaya ke kitane bheda haiM? uttara - do bheda haiM - (1) upacarita-asadbhUtavyavahAranaya aura (2) anupcrit-asdbhuutvyvhaarny| prazna 52 - upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kise kahate haiM ? uttara - atyanta bhinna padArthoM ko jo abhedarUpa se grahaNa kare, use upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kahate haiM; jaise ki hAthI, ghor3A, mahala, makAna, vastra, AbharaNAdi ko jIva kA khnaa| (jaina siddhAnta pravezikA) prazna 53 - anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kise kahate haiM? uttara - jo naya saMyoga sambandha se yukta do padArthoM ke sambandha ko viSaya banAye, use anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kahate haiM; jaise ki jIva ke karma, jIva kA zarIra aadi| __ [1. jIva, dravyakarma aura pudgala zarIra - ina tInoM kA AkAza apekSA se eka kSetrAvagAha sambandha hai; isalie use anupacarita kahA jAtA hai| 2. jIva ke karma aura jIva kA zarIra kahanA, vaha asadbhUta hai| asadbhUta kA artha mithyA, asatya, ayathArtha hai|] (paramAtma prakAza, adhyAya 1, gAthA 65 kI hindI TIkA; pravacanasAra adhyAya 1, gAthA 16 kI TIkA) 3. yaha naya jIva kA parapadArtha ke sAtha kA sambandha batalAtA hai, isalie vyavahAranaya kahalAtA hai| 4. vyavahAra ko abhUtArtha bhI kahA jAtA hai| abhUtArtha, arthAt
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 prakaraNa AThavA~ asatyArtha / padArtha kA jaisA svarUpa na ho, vaisA aneka kalpanA karake vyavahAranaya prakaTa karatA hai, isalie use abhUtArtha kahA jAtA hai; jaise mRSAvAdI tuccha bhI (kiJcit bhI) kAraNa kA chala pA jAe to aneka kalpanA karake tAdRza kara dikhAtA hai; usI prakAra yadyapi jIva aura pudgala kI sattA bhinna hai, svabhAva bhinna hai, pradeza bhinna hai, tathApi eka kSetrAvagAha sambandha kA chala pAkara vyavahAranaya, Atmadravya ko zarIrAdika paradravya ke sAtha ekatva batalAtA hai; isalie vaha vyavahAranaya asatyArtha hai| muktadazA meM vyavahAranaya svayaM hI, jIva aura zarIra donoM bhinna haiM - aisA prakAzita karatA hai... kalakattA se prakazita sva0 paNDita ToDaramalajI kRta mUla TIkAvAlA grantha (puruSArtha siddhyupAya, pR0 6-7) prazna 54 - AdhyAtmikadRSTi se vyavahAranaya kA svarUpa kahiye? uttara - paJcAdhyAyI bhAga 1, gAthA 525 se 551 meM vyavahAranaya ke cAra prakAroM kA varNana kiyA hai| usakA sArarUpa varNana isa prakAra hai - 1. upacarita-sadbhUtavyavahAranaya - 'jJAna para ko jAnatA hai' - aisA kahanA, athavA jJAna meM rAga jJAta hone para 'rAga kA jJAna hai' - aisA kahanA, athavA jJAtAsvabhAva ke bhAnapUrvaka jJAnI vikAra ko bhI jAnatA hai' - aisA kahanA, vaha upacarita-sadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai| 2. anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya - jJAna aura AtmA ityAdi guNa-guNI ke bheda karanA, vaha anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya hai|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 315 sAdhaka ko rAgarahita jJAyakasvabhAva kI dRSTi huI hone para bhI, abhI paryAya meM rAga bhI hotA hai| sAdhaka-svabhAva kI zraddhA meM rAga kA niSedha huA hone para bhI use guNabheda ke kAraNa cAritraguNa kI paryAya meM abhI rAga hotA hai| aise guNabheda se AtmA ko jAnanA, vaha anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya hai| 3. upacarita-asadbhUtavyavahAranaya - sAdhaka aisA jAnatA hai ki abhI merI paryAya meM vikAra hotA hai| usameM jo vyakta rAga-buddhipUrvaka kA rAga-pragaTa khyAla meM liyA jA sakatA hai, vaise buddhipUrvaka ke vikAra ko AtmA kA jAnanA, vaha upacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai| 4. anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya - jisa samaya buddhipUrvaka kA vikAra hai, usa samaya apane khyAla meM na jA sake - aisA abuddhipUrvaka kA vikAra bhI hai; use jAnanA, vaha anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai| prazna 55 - dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya kA viSaya kyA hai? uttara - 1. dravyArthikanaya kA viSaya trikAlI dravya hai aura paryAyArthikanaya kA viSaya kSaNika hai| dravyArthikanaya ke viSaya meM guNa bhinna nahIM haiM, kyoMki guNa ko pRthak karake lakSya meM lene se vikalpa uThatA hai aura vikalpa, vaha paryAyArthikanaya kA viSaya hai| (svAdhyAyamandira sonagar3ha se prakAzita, mokSazAstra adhyAya 1, sUtra 6, TIkA) 2. dravyArthikanaya ko nizcayanaya aura paryAyArthikanaya ko vyavahAranaya kahate haiN|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 prakaraNa AThavA~ prazna 56 - nizcaya aura vyavahAranaya donoM ke grahaNa-tyAga meM kyA viveka rakhanA Avazyaka hai ? uttara - jJAna donoM nayoM kA karanA, kintu unameM paramArtha nizcayanaya AdaraNIya hai - aisI zraddhA krnaa| zrI mokSapAhur3a meM kahA hai ki - jo sutto vavahAre so joI jaggae skjmi| jo jaggadi vavahAre so sutto appaNo kajje // 31 // arthAt - jo yogI vyavahAra meM sotA hai, vaha apane kArya meM jAgatA hai, aura jo vyavahAra meM jAgRta rahatA hai, vaha apane kArya meM (AtmakArya meM) sotA hai| 'vyavahAranaya svadravya-paradravya ko; unake bhAvoM ko tathA unake kAraNa-kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai, isalie aise hI zraddhAna se mithyAtva hai; isalie usakA tyAga karanA caahie|' 'nizcayanaya unakA yathAvat nirUpaNa karatA hai tathA kisI kA kisI meM milAtA nahIM hai, isalie aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai; isalie usakA zraddhAna karanA caahie|' 'nizcaya kA nizcayarUpa tathA vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna karanA yogya hai, kintu eka hI naya kA zraddhAna hone se ekAnta mithyAtva hotA hai|' 'nizcaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho, use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna aGgIkAra karanA, tathA vyavahAranaya dvArA jo nirUpaNa
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 317 kiyA jo, use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna chor3anA caahie|' (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 250-251) prazna 57 - vyavahAranaya aura nizcayanaya kA phala kyA hai ? uttara - vItarAga kathita vyavahAra, azubha meM se bacAkara jIva ko zubhabhAva meM le jAtA hai; jisakA dRSTAnta dravyaliGgI muni haiN| vaha bhagavAna ke kahe hue vratAdi kA niraticAra pAlana karatA hai aura usa zubhabhAva dvArA navameM graiveyaka meM jAtA hai, kintu usakA saMsAra banA rahatA hai; aura bhagavAna kA kahA huA nizcaya, zubha tathA azubha donoM se bacAkara jIva ko zuddhabhAva meM / mokSa meM le jAtA hai; usakA dRSTAnta; samyagdRSTi hai ki jo niyama se (nizcit) mokSa prApta karatA hai| (mokSazAstra adhyAya 1, sUtra 6 kI TIkA) prazna 58 - jaina zAstroM meM donoM nayoM kA grahaNa karanA kahA hai, vaha kisa prakAra? uttara - jinamArga meM kisI sthAna para to nizcayanaya kI mukhyatAsahita vyAkhyAna hai; use to 'satyArtha aisA hI hai' - aisA jAnanA; tathA kisI sthAna para vyavahAnaya kI mukhyatAsahita vyAkhyAna hai, use 'aisA nahIM hai kintu nimittAdi kI apekSA se yaha upacAra kiyA hai' - aisA jAnanA; isa prakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai, kintu donoM nayoM ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara, 'isa prakAra bhI hai tathA isa prakAra bhI hai' - aise bhramarUpa pravartana se to donoM naya grahaNa karane ko nahIM kahA hai| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 251) prazna 59 - naya ke anya rIti se kitane prakAra haiM?
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 prakaraNa AThavA~ uttara - tIna prakAra haiM - (1) zabdanaya, (2) arthanaya aura (3) jnyaanny| 1.zabdanaya - jJAna dvArA jAne hue padArtha kA pratipAdana zabda dvArA hotA hai, isalie usa zabda ko zabdanaya kahate haiM; jaise ki - 'mizrI' zabda, vaha zabdanaya kA viSaya hai| 2. arthanaya - jJAna kA viSaya padArtha hai; isalie naya se pratipAdita kiye jAnevAle padArtha ko bhI naya kahate haiM; vaha arthanaya hai| jaise ki 'mizrI' zabda kA vAcya padArtha arthanaya kA viSaya hai| 'jJAnAtmakanaya, vaha paramArtha se naya hai aura vAkya upacAra se naya hai|' (zrI dhavala TIkA, pustaka 9 vIM, pRSTha 164) 3. jJAnanaya - vAstavika pramANa jJAna hai, vaha jaba eka dezagrAhI hotA hai, taba use naya kahate haiM, isalie use jJAnanaya kahate haiM; jaise ki 'mizrI' padArtha kA anubhavarUpa jJAna, vaha jJAnanaya kA viSaya hai| vizeSa : (1) zAstroM ke sacce rahasya ko samajhane ke lie nayArtha samajhanA caahie| use samajhe binA caraNAnuyoga kA kathana bhI samajhane meM nahIM aataa| guru kA upakAra mAnane kA kathana Aye, vahA~ samajhanA ki guru paradravya hai; isalie vaha vyavahAra kA kathana hai| caraNAnuyoga ke zAstra meM paradravya chor3ane kI bAta Aye, vahA~ samajhanA ki usa rAga ko chor3ane ke lie vyavahAranaya kA kathana hai| pravacanasAra meM zuddhatA aura zubharAga kI maitrI kahI hai, kintu vAstava meM (nizcaya se) vaha mitratA nahIM hai| rAga to zuddhatA kA zatru hai, kintu caraNAnuyoga ke zAstra meM aisA kathana karane kI paddhati
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 319 hai, aura vaha kathana vyavahAranaya kA kathana hai| azubha se bacane ke lie zubharAga ko nimittamAtra kahA hai| usakA bhAvArtha to yaha hai ki vAstava meM vaha vItarAgatA kA zatru hai, kintu nimitta kA jJAna karAne ke lie vyavahAranaya dvArA aisA hI kathana hotA hai| (2) jo jaina pUjA, vrata, dAnAdi zubhakriyA se dharma mAnate haiM, ve jinamata ke bAhara haiM, kyoMki bhAvapAhur3a gAthA 84-85 ke bhAvArtha meM kahA hai ki - 'zubhakriyArUpa puNya ko dharma mAnakara jo usakA zraddhAna, jJAna, AcaraNa kare, use puNyakarma kA bandha hotA hai; usase svargAdi ke bhoga kI prApti hotI hai, kintu usase karma ke kSayarUpa saMvaranirjarA-mokSa nahIM hotA... moha kSobharahita AtmA ke pariNAma hI dharma hai| yaha dharma hI saMsAra pAra utAranevAlA mokSa kA kAraNa hai - aisA zrIbhagavAna ne kahA hai|' (3) 'laukikajana tathA anyamatI koI kahe ki - jo pUjAdika zubhakriyA aura vratakriyAsahita ho, vaha jainadharma hai, kintu aisA nahIM... upavAsa, vratAdi jo zubhakriyA hai, jisameM AtmA ke rAgasahita zubhapariNAma haiM, usase puNyakarma utpanna hotA hai; isalie use puNya kahate haiM; aura usakA phala svargAdika bhoga kI prApti hai... jo vikArarahita zuddha darzana-jJAnarUpa nizcaya ho, vaha AtmA kA dharma hai; usa dharma se AtmA ko AgAmI karmoM kA Asrava rukakara saMvara hotA hai aura pUrva kAla meM bA~dhe hue karmoM kI nirjarA hotI hai| sampUrNa nirjarA hone para mokSa hotA hai....' (bhAvapAhur3a gAthA 83 kA bhAvArtha) (4) jo paramAtmA kI pUjA-bhakti Adi zubharAga se apanA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 prakaraNa AThavA~ hita honA mAnatA hai, tathA paramAtmA kA svarUpa anyathA mAnatA hai, vaha mithyAmatAbalambI hai| prazna 60 - jainazAstroM meM artha samajhane kI rIti kyA hai? uttara - jainazAstroM ke artha samajhane kI rIti pA~ca prakAra kI hai - (1) zabdArtha, (2) nayArtha, (3) matArtha, (4) AgamArtha aura (5) bhaavaarth| (1)zabdArtha - prakaraNa anusAra vAkya yA zabda kA yogya artha smjhnaa| (2) nayArtha- kisa naya kA vAkya hai ? usameM bheda-nimittAdi kA upacAra batalAnevAle vyavahAranaya kA kathana hai yA vastu svarUpa batalAnevAle nizcayanaya kA kathana hai - usakA nirNaya karake artha karanA, vaha nayArtha hai| (3) matArtha - vastusvarUpa se viparIta aise kisa mata (sAMkhya, bauddhAdika) kA khaNDana karatA hai aura syAdvAda mata kA maNDana karatA hai - isa prakAra zAstra kA kathana samajhanA, vaha matArtha hai| (4) AgamArtha - siddhAntAnusAra jo artha prasiddha ho, tadanusAra artha karanA, vaha AgamArtha hai| (5) bhAvArtha - zAstra kathana kA tAtparya - sArAMza, heyaupAdeyarUpa hetu kyA hai? - use jo batalAye, yaha bhAvArtha hai| niraMjana jJAnamayI paramAtmadravya hI upAdeya hai; isake sivA nimitta athavA kisI prakAra kA rAga, vikalpa upAdeya nahIM hai, yaha kathana kA bhAvArtha smjhnaa|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 321 prazna 61 - nimnokta zloka kA zabdArthAdi pA~ca prakAra se artha karake samajhAiye - ye jAtA dhyAnAgninA karmakalaGkAni dgdhvaa| nityaniraMjanajJAnamayAstAn paramAtmanaH ntvaa||2|| (paramAtmaprakAza) uttara - (1) zabdArtha - (ye) jo (dhyAnAgninA) dhyAnarUpI agni se (karmakalaGkAni) karmarUpI maila ko (dagdhA) bhasma karake (nitya niraMjanajJAnamayAH jAtAH) nitya, niraMjana aura jJAnamayI hue (tAn ) una ( paramAtman ) siddhoM ko (natvA) namaskAra karake... (2) nayArtha - (karmakalaMkAni dagdhavA paramAtmanaH jAtAH) karma mala bhasma karake siddha hue - yaha paryAyArthikanaya kI mukhyatA se kathana hai| isakA artha yaha hai ki unhoMne pahale kabhI siddhaparyAya prApta nahIM kI thI, vaha aba unhoMne karma kA nAza karake prApta kii| dravyArthikanaya se to ve zakti kI apekSA se sadA zuddha, buddha (jJAna) svabhAvarUpa the hI, arthAt zuddhanaya ve zaktirUpa zuddha the hI, ve aba paryAyArthikanaya se vyaktirUpa zuddha hue (siddhaparyAyarUpa hue)| (3) matArtha - (nityaniraMjanajJAnamayAH) 'nitya, niraMjana aura jJAnamaya' - isa kathana meM 'nitya' vizeSatA, ekAntavAdI boddhoM ke mata kA parihAra karatA hai - jo AtmA ko kSaNika mAnate haiN| ___ 'niraMjana' vizeSaNa naiyAyikoM ke mata kA khaNDana karatA hai| ve mAnate haiM ki kalpakAla pUrA hone para sArA jagat zUnya ho jAtA
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 prakaraNa AThavA~ hai aura usa samaya sabhI jIva mukta ho jAte haiM; taba sadA ziva ko jagat utpanna karane kI cintA hotI hai aura mukta hue sarva jIvoM ko karmarUpI aJjana kA saMyoga karake unheM punaH saMsAra meM pheMkate haiN|' siddhoM ko bhAvakarma-dravyakarma-nokarmarUpI aMjana kA saMyoga kabhI hotA hI nahIM - aisA 'niraMjana' zabda se pratipAdana karake naiyAyika mata kA khaNDana kiyA hai| (4) AgamArtha - ananta guNAtmaka siddhaparameSThI saMsAra se mukta hue haiM - isa siddhAnta kA artha prasiddha hai| (5) bhAvArtha - niraMjana jJAnamayI paramAtmadravya AdaraNIya haiM, upAdeya hai - aisA bhAva kathana meM garbhita hai| (paramAtmaprakAza, gAthA 1 kI TIkA) samyak zrutajJAna ke binA nizcaya yA vyavahAra koI naya nahIM ho sakatA; isalie prathama vyavahAra hotA hai aura phira nizcaya pragaTa hotA hai - yaha mAnyatA bhramamUlaka hai| jIva svAzraya se nizcaya samyagdarzana pragaTa kare, taba pUrva kI sat-deva-guru-zAstra kI zraddhA ko (bhUta naigamanaya se) vyavahArasamyagdarzana kahA jAtA hai| prazna 62 - kyA vyavahArasamyagdarzana, nizcayasamyagdarzana kA sAdhaka kAraNa hai? uttara - nahIM; vyavahArasamyagdarzana to vikAra hai aura nizcaya -samyagdarzana to zuddhaparyAya hai| vikAra, vaha avikAra kA kAraNa kaise ho sakatA hai ? isalie vyavahArasamyagdarzana, nizcayasamyagdarzana kAraNa nahIM ho sakatA, kintu usakA vyaya (abhAva) hokara nizcaya
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA - samyagdarzana kA utpAda supAtra jIvoM ke apane puruSArtha se hotA hai| - zAstroM meM jahA~ vyavahArasamyagdarzana ko nizcayasamyagdarzana kA kAraNa kahA hai, vahA~ vyavahArasamyadarzana ko 'abhAvarUpa kAraNa ' kahA hai - aisA samajhanA caahie| usake kAraNa do prakAra haiM(1) nizcaya aura (2) vyavahAra / nizcaya kAraNa to avasthArUpa honevAlA dravya svayaM hai aura vyavahAra kAraNa pUrva paryAya vyaya hotA hai - vaha hai / ' (mokSazAstra adhyAya 1, pariziSTa 1, pRSTha 123 ) prazna 63 - nizcayanaya ke Azraya binA saccA vyavahAra ho sakatA hai ? 323 uttara - nahIM; '...ajJAnI aisA mAnate haiM ki vyavahAra ke Azraya se dharma hotA hai;' isalie unakA vyavahAranaya, vaha nizcayanaya hI ho gayA; isalie ajJAniyoM ke sacce naya nahIM hote / sAdhaka jIvoM ko hI unake zrutajJAna meM naya hote haiN| nirvikalpa dazA ke atirikta kAla meM jaba unako zrutajJAna ke bhedarUpa upayoga nayarUpa se hote haiM taba, aura saMsAra ke kAryoM meM hoM yA svAdhyAya, vrata niyamAdi kAryoM meM ho taba, jo vikalpa uThate haiM, ve saba vyavahAranaya ke viSaya haiM parantu usa samaya bhI unake jJAna meM nizcanaya eka hI AdaraNIya hone se (aura vyavahAranaya usa samaya hone para bhI vaha AdaraNIya na hone se) unakI zuddhatA meM vRddhi hotI hai - isa prakAra savikalpadazA meM nizcayanaya AdaraNIya hai aura vyavahAranaya upayogarUpa hone para bhI, jJAna meM usI samaya heyarUpa hai| - isa prakAra (nizcayanaya aura vyavahAranaya - yaha donoM sAdhaka jIvoM ko eka hI samaya hote haiM / ) ... nizcayanaya ke Azraya binA saccA
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 prakaraNa AThavA~ vyavahAranaya hotA hI nhiiN| jisake abhiprAya meM vyavahAranaya kA Azraya ho, use to nizcayanaya rahA hI nahIM kyoMki usakA jo vyavahAranaya hai, vahI nizcayanaya ho gyaa| cAroM anuyogoM meM kabhI vyavahAranaya ko mukhya karake kathana kiyA jAtA hai aura kabhI nizcayanaya ko mukhya karake kathana kiyA jAtA hai, kintu usa pratyeka anuyoga meM kathana kA sAra eka hI hai, aura vaha yaha hai ki nizcayanaya tathA vyavahAranaya donoM jAnane yogya haiM, kintu zuddhatA ke lie Azraya karane yogya eka nizcayanaya hI hai; vyavahAranaya kabhI bhI Azraya karane yogya nahIM hai; vaha sadaiva heya hI hai - aisA jaannaa| nizcayanaya kA Azraya karanA - usakA artha yaha hai ki nizcayanaya ke viSayabhUta AtmA ke trikAlI caitanyasvarUpa kA Azraya karanA aura vyavahAranaya kA Azraya chor3anA - use heya samajhanA, usakA artha yaha hai ki vyavahAranaya ke viSayarUpa vikalpa, paradravya yA svadravya kI adhUrI dazA kI ora kA Azraya chodd'naa| ....kisI samaya nizcayanaya AdaraNIya hai aura kabhI vyavahAranaya - aisA mAnanA bhUla hai| trikAla eka nizcayanaya ke Azraya se hI dharma pragaTa hotA hai - aisA smjhnaa| (svAdhyAya mandira TrasTa pra0 mokSazAstra, antima adhyAya ke bAda kA pariziSTa 1) prazna 64 - mithyAdRSTi aura samyagdRSTi jIva ke dharma sambandhI vyavahAra meM kyA antara hai? uttara - (1) ...mUr3ha jIva Agama paddhati ko vyavahAra aura adhyAtma paddhati ko nizcaya kahate haiM, isalie ve Agama aGga ko
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 325 ekAntarUpa se sAdhakara mokSamArga darzAte haiM; adhyAtma aGga ko vyavahAra se bhI na jAne, yaha mUr3ha jIva kA svabhAva hai| use usa prakAra sUjhegA hI kahA~ se? kyoMki Agama aGga bAhya kriyArUpa pratyakSa pramANa hai; usakA svarUpa sAdhanA use sarala hai; vaha bAhya kriyA karatA huA mUDhajIva apane ko mokSamArga kA adhikArI mAnatA hai, kintu antaragarbhita adhyAtmarUpa kriyA, jo antardRSTi grAhya hai, usa kriyA ko mUDha jIva nahIM jAnate, kyoMki arntadRSTi ke abhAva se antarakriyA dRSTigocara nahIM ho sakatI; isalie mithyAdRSTi jIva (cAhe jitanI bAhyakriyA karatA ho, tathApi) mokSamArga sAdhane meM asamartha hai... samyagdRSTi jIva antardRSTi dvArA mokSa-paddhati ko sAdhanA jAnatA hai| vaha bAhya kriyA ko bAhya nimittarUpa mAnatA hai| ve nimitta to nAnA prakAra ke haiM - eka rUpa nahIM haiM, isalie antardRSTi ke pramANa meM mokSamArga sAdhatA hai| samyagajJAna (svasaMvedana) aura svarUpAcaraNa kI kaNikA jAgRta hone para mokSamArga saccA hai| mokSamArga sAdhanA, vaha vyavahAra aura zuddha dravya akriyArUpa, vaha nizcaya hai - isa prakAra samyagdRSTi nizcaya-vyavahAra kA svarUpa jAnatA hai... (zrI banArasIdAsajI racita paramArtha vacanikA) (2) mithyAdRSTi jIva apanA svarUpa nahIM jAnatA, isalie parasvarUpa meM magna hokara parakArya ko tathA parasvarUpa ko apanA mAnatA hai - aisA kArya karane ke kAraNa vaha azuddha vyavahArI bahalAtA hai| samyagdRSTi apane svarUpa ko parokSa pramANa dvArA anubhava karatA
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 prakaraNa AThavA~ hai; parasattA aura parasvarUpa ko apanA kArya na mAnatA huA yoga (mana, vacana aura kAya) dvArA apane svarUpa meM dhyAna-vicArarUpa kriyA karatA hai; vaha kArya karane se vaha mizravyavahArI kahalAtA hai| kevalajJAnI (jIva) yathAkhyAtacAritra ke bala dvArA zuddhAtmasvarUpa meM ramaNazIla hai, isalie vaha zuddha vyavahArI kahalAtA hai; usameM yogArUr3ha dazA vidyamAna hai; isalie use vyavahArI nAma diyA hai| zuddha vyavahAra kI maryAdA terahaveM guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka jAnanA; jaise - asiddhatvapariNamanatvAt vyvhaarH| jahA~ taka mithyAtva avasthA hai, vahA~ taka azuddha nizcayAtmaka dravya azuddha vyavahArI hai; samyagdRSTi hone para mAtra caturtha guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka mizra nizcayAtmaka jIvadravya mizra vyavahAra hai, aura kevalajJAnI zuddha nizcayAtmaka zuddha vyavahArI hai| (zrI paramArtha vacanikA) prazna 65 - adhyAtma zAstroM meM vyavahAra ko abhUtArthaasatyArtha kahA hai, usakA kyA artha samajhanA? uttara - (1) adhyAtmazAstra meM nizcayanaya kI apekSA se vyavahAranaya ko abhUtArtha-asatyArtha kahA hai, kintu usakA artha yaha nahIM hai ki vyavahAranaya hai hI nahIM aura na koI usakA viSaya hai arthAt sarvathA koI vastu hI nahIM hai| (2) yahA~ koI kahe ki - paryAya bhI dravya ke hI bheda haiM, avastu to nahIM hai to use vyavahAra kaise kahA jA sakatA hai ? samAdhAna - yaha to ThIka hai, kintu yahA~ dravyadRSTi se abheda ko pradhAna kahakara upadeza dete haiN| abhedadRSTi meM gauNa kahane se hI
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 327 abheda bhalIbhA~ti mAlUma ho sakatA hai, isalie bheda ko gauNa kahakara, use vyavahAra kahA hai| yahA~ aisA abhiprAya hai ki bhedadRSTi se nirvikalpadazA nahIM hotI aura sarAgI ko vikalpa banA rahatA hai; isalie jahA~ taka rAgAdika dUra na hoM, vahA~ taka bheda ko gauNa karake abhedarUpa nirvikalpa anubhava karAyA gayA hai| vItarAga hone ke pazcAt bheda-abhedarUpa vastu kA jJAtA ho jAtA hai| vahA~ naya kA Alambana hI nahIM rhtaa| (zrI samayasAra gAthA 7 kA bhAvArtha) (3) pahale zrI (samayasAra, gAthA 11 meM) vyavahAra ko asatyArtha kahA thA, vahA~ aisA nahIM samajhanA cAhie ki vaha sarvathA asatyArtha hai; kathaJcit asatyArtha jAnanA cAhie, kyoMki jaba eka dravya ko bhinna, svaparyAyoM se abhedarUpa. usake asAdhAraNa guNamAtra ko pradhAna karake kahA jAye, taba paraspara dravyoM kA nimittanaimittika bhAva tathA nimitta se honevAlI paryAyeM - ve saba gauNa ho jAte haiM; eka abheda dravya kI dRSTi meM ve pratibhAsita nahIM hote, isalie ve saba usa dravya meM nahIM hai - aisA kathaMcita niSedha kiyA jAtA hai| yadi una bhAvoM ko usa dravya meM kahA jAye to vaha vyavahAranaya se kahA jA sakatA hai; - aisA naya vibhAga hai| '...yadi nimitta naimittika bhAva kI dRSTi se dekhA jAye to vaha vyavahAra kathaJcit satyArtha bhI kahA jA sakatA hai| yadi sarvathA asatyArtha hI kahA jAye to sarva vyavahAra kA lopa (abhAva) ho jAye aura sarva vyavahAra kA lopa hone se paramArtha kA bhI lopa ho jAyegA; isalie jinadeva kA syAdvAdarUpa upadeza samajhane se hI samyagjJAna hai, sarvathA ekAnta vaha mithyAtva hai|' (zrI samayasAra gAthA 58-60 kA bhAvArtha)
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 (4) AtmA ko para ke nimitta se jo aneka bhAva hote haiM, ve saba vyavahAranaya ke viSaya hone se, vyavahAranaya to parAzrita hai, aura jo eka apanA svAbhAvika bhAva hai, vahI nizcayanaya kA viSaya hone se nizcayanaya AtmAzrita hai... isa prakAra nizcayanaya ko pradhAna kahakara vyavahAranaya ke hI tyAga kA upadeza kiyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki jo nizcaya ke Azraya se vartate haiM, ve hI karma se mukta hote haiM aura jo ekAnta vyavahAra ke hI Azraya se vartate haiM, ve karma se kabhI nahIM chUTate / ( zrI samayasAra gAthA 272 kA bhAvArtha ) (5) yaha saMsArI avasthA aura yaha mukta avasthA - aise bhedarUpa jo AtmA kA nirUpaNa karate haiM, vaha bhI vyavahAranaya kA viSaya hai| usakA adhyAtmazAstra meM abhUtArtha-asatyArtha nAma se varNana kiyA hai| zuddha AtmA meM jo saMyogajanita dazA ho, vaha to asatyArtha hI hai; kahIM zuddhavastu kA vaisA svabhAva nahIM hai, isalie vaha asatya hI hai| prakaraNa AThavA~ - punazca, nimitta se jo avasthA huI, vaha bhI AtmA kA pariNAma hai| jo AtmA kA pariNAma hai, vaha AtmA meM hI hai, isalie use kathaJcit satya bhI kahA jAtA hai; bhedajJAna hone para jaisA ho, vaisA jAnatA hai.... - punazca, dravyarUpa pudgalakarma haiM, ve AtmA se bhinna hI haiM; unakA zarIrAdi ke sAtha saMyoga hai, isalie pragaTarUpa meM ve AtmA se bhinna hI haiN| unheM AtmA kA kahanA, vaha vyavahAra prasiddha hI hai vaha asatyArtha - upacAra hai / ( sUtra pAhur3a - sUtra 6 ke bhAvArtha se )
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA (6) ... jahA~ taka nizcayanaya se prarUpita vastu ko na pahicAne, vahA~ taka vyavahAra mArga dvArA vastu kA nizcaya kare, isalie nicalI dazA meM vyavahAnaya apane ko bhI kAryakArI hai parantu vyavahAra ko upacAramAtra mAnakara yadi usake dvArA vastu kA yathArtha nirNaya kare to kAryakArI ho, kintu yadi nizcaya kI bhA~ti vyavahAra ko bhI satyabhUta mAnakara 'vastu aisI hI hai' - aisA zraddhAna kare to vaha ulTA akAryakArI ho jAyegA / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha- 253 ) 329 (7) isa bAta kA samarthana karate hue zrI puruSArthasiddhyupAya meM kahA hai ki - abuddhasya bodhanArtha munIzvarA deshyntybhuutaarthm| vyavahArameva kevalamavaiti yastasya dezanA nAsti // arthAt ajJAnI ko samajhAne ke lie munIzvara abhUtArtha (vyavahAra kA) upadeza dete haiM parantu jo kevala vyavahAra ko hI (sAdhya) jAnate haiM, una mithyAdRSTiyoM ke lie (munIzvaroM kI) dezanA nahIM hotI / ( nizcaya ke bhAnarahita jIva ko vyavahArana kA upadeza kAryakArI nahIM hai, kyoMki ajJAnI to vyavahAra ko hI nizcaya mAna lete haiM / mANavaka eva siMho yathA bhavatyanavagItasiMhasya / vyavahAra eva hi tathA, nizcayatAM yAtyanizcayajJasya // 7 // artha - jisa prakAra koI ( sacce) siMha ko sarvathA na jAnatA ho, use to bilAva hI siMharUpa hai ( vaha bilAva ko hI siMha mAnatA hai), usI prakAra jo nizcaya ke svarUpa ko na jAnatA ho, usake
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 prakaraNa AThavA~ to vyavahAra hI nizcayapane ko prApta hai ( vaha vyavahAra ko hI nizcaya mAna letA hai / ) (8) vyavahAranaya mleccha bhASA ke sthAna para hai, isalie paramArtha kA pratipAdaka (kathana karanevAlA) hone se vyavahAranaya sthApana karane yogya hai tathA brAhmaNa ko mleccha nahIM honA cAhie - isa vacana se vaha (vyavahAranaya) anusaraNa karane yogya nahIM hai / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 252-253 ) prazna 66 - vrata, zIla, saMyamAdi to vyavahAra haiM yA nahIM ? uttara- (1) kahIM vrata, zIla, saMyamAdika kA nAma vyavahAra nahIM hai, kintu unheM (vratAdi ko) mokSamArga mAnanA vaha vyavahAra hai| - yaha (mAnyatA) chor3a de| punazca, aise zraddhAna se unheM to bAhya sahakArI jAnakara, upacAra se mokSamArga kahA hai kintu ve to para dravyAzrita haiM aura saccA mokSamArga vItarAgabhAva hai, vaha svadravyAzrita hai / isa prakAra vyavahAra ko asatyArtha- heya samajhanA / (mokSamArga prakAzaka, pRSTha 254 ) (2) nicalI dazA meM kinhIM jIvoM ke zubhopayoga aura zuddhopayoga kA yuktapanA hotA hai, isalie usa vratAdi zubhopayoga ko upacAra se mokSamArga kahA hai, kintu vastu vicAra se dekhate hue zubhopayoga mokSa kA ghAtaka hai| - isa prakAra jo bandha kA kAraNa hai, vahI mokSa kA ghAtaka hai - aisA zraddhAna karanA cAhie / zuddhopayoga ko hI upAdeya mAnakara usakA upAya karanA tathA zubhogapayogaazubhopayoga ko heya jAnakara usake tyAga kA upAya karanA cAhie aura jahA~ zuddhopayoga na ho sake, vahA~ azubhopayoga ko chor3akara zubha meM hI pravartana karanA cAhie, kyoMki zubhopayoga se azubhopayoga
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA meM azuddhatA kI adhikatA hai; zuddhopayoga ho, taba to vaha paradravya kA sAkSIbhUta hI rahatA hai, isalie vahA~ to kisI paradravya kA prayojana hI nahIM hai... (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 245 ) 331 (3) zubhakriyA se dharma mAnanA, vaha ajJAnatA hai; usa kriyA se bandha hotA hai aura usake phalasvarUpa anukUla / acche saMyoga milate haiM, kintu usase saMsAra kA anta nahIM AtA, vaha to banA hI rahatA hai kyoMki paramAtmaprakAza adhyAya - 2, gAthA 57 kI TIkA meM kahA hai ki -... indriyoM ke bhoga kI icchArUpa nidAna bandhapUrvaka jJAna, tapa, dAnAdika se upArjita kiyA huA puNyakarma heya hai, nidAnabandha se upArjana kiye hue puNyakarma jIva ko dUsare bhava meM rAjyavaibhava kI prApti karAtA hai / usa rAjya vibhUti ko prApta karake ajJAnI jIva viSayabhoga ko nahIM chor3a sakatA (indriya viSayoM meM lIna rahatA hai), isalie vaha rAvaNa kI bhA~ti narakAdi ke duHkha prApta karatA hai / isa kAraNa puNya heya hai.... (4) punazca, koI aisA mAnatA hai ki zubhopayoga hai, vaha zuddhopayoga kA kAraNa hai / aba, vahA~ jisa prakAra azubhopayoga chUTakara zubhopayoga hotA hai, usI prakAra zubhopayoga chUTakara zuddhopayoga hotA hai - aisA hI yadi kAraNa- kAryapanA ho to zubhopayoga kA kAraNa azubhopayoga bhI siddha hogA; athavA dravyaliGgI ko zubhopayoga utkRSTa hotA hai, jabaki zuddhopayoga hotA hI nahIM, isalie vAstavikarUpa se una donoM meM kAraNa kAryapanA nahIM hai / jaise kisI rogI ko mahAna roga thA aura phira vaha alpa raha gayA to vahA~ vaha alpa roga kahIM niroga hone kA kAraNa nahIM hai; hA~, itanA
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 prakaraNa AThavA~ avazya hai ki vaha alparoga rahane para niroga hone kA upAya kare to ho sakatA hai, lekina koI alparoga ko hI acchA jAnakara use rakhane kA yatna kare to niroga kisa prakAra hogA ? usI prakAra kisI kaSAyI ko tIvra kaSAyarUpa azubhapayoga thA, phira manda kaSAyarUpa zubhopayoga huaa| aba, vaha zubhopayoga kahIM niSkaSAya zuddhopayoga hone kA kAraNa nahIM hai| hA~, itanA avazya hai ki zubhopayoga hone para yadi zuddhopayoga kA yatna kare to ho sakatA hai, lekina koI usa zubhopayoga ko hI acchA mAnakara usI kA sAdhana karatA rahe to zuddhopayoga kahA~ se hogA ? dUsare, mithyAdRSTi kA zubhopayoga to zuddhopayoga kA kAraNa hai hI nahIM, kintu samyagdRSTi ko zubhopayoga hone para nikaTa zuddhopayoga kI prApti hotI hai; - aisI mukhyatA se kahIM-kahIM zubhopayoga ko bhI zuddhopayoga kA kAraNa kahate haiM - aisA samajhanA / " (mokSamArgaprakAzaka, 256 ) (5) ... vyavahAra to upacAra kA nAma hai aura vaha upacAra bhI tabhI banatA hai, jaba vaha satyabhUta nizcaya ratnatraya ke kAraNAdirUpa ho, arthAt jisa prakAra nizcaya ratnatraya kI sAdhanA hotI hai, usI prakAra use sAdhe to usameM vyavahArapanA sambhava ho.... (mokSamArgaprakAzaka, 249 ) prazna 67 - adhyAtmazAstra meM nayoM kA kyA svarUpa hai ? uttara - 1. tAvatmUlanayau dvau nizcayo vyavahArazca / arthAt nayoM ke mUla do bheda haiM- ( 1 ) nizcayanaya, vyavahAranaya / 2. tatranizyanayo'bhedaviSayoM vyavahAro bhedaviSayaH /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA arthAt usameM nizcayanaya (guNa-guNI ke) abheda ko viSaya karanevAlA hai aura vyavahAranaya (guNa- guNI ke) bheda ko viSaya karanevAlA hai / 333 3. tatranizcayoM dvividhaH zuddhanizcayo'zuddhaniSyazca / arthAt usameM nizcayanaya ke do prakAra haiM - (1) zuddhanizcayanaya, (2) azuddha nishcyny| 4. tatranirupAdhikaguNaguNyabhedaviSayakaH zuddha nizcayo, yathA kevala jJAnAdayo jIva iti / arthAt nirupAdhika (zuddha) guNa - guNI ko abhedarUpa viSaya karanevAlA zuddhanizcayanaya hai; jaise ki jIva kevalajJAnAdi svarUpa hai| 5. sopAdhikaviSayo'zuddhanizcayo, yathA matijJAnAdayo jIvaH / arthAt upAdhisahita (guNa - guNI kA abhedarUpa) viSaya karanevAlA, vaha azuddhanizcayanaya hai; jaise ki, jIva matijJAnAdi svarUpa hai| vyavahAranaya 6. vyavahAro dvividhaH sadbhUtavyavahAro'sadbhUta vyavahArazca / arthAt vyavahAranaya do prakAra se hai - (1) sadbhUtavyavahAranaya aura (2) asadbhUtavyavahAranaya /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 prakaraNa AThavA~ ___7. tatraikavastuviSayaH sadbhUtavyavahAraH, bhinnavastuviSayo'sadbhUta vyvhaarH| tatra sadbhUtavyavahAro dvividhaH upcritaanupcritbhedaat| arthAt eka vastu ko (vRkSa aura DAlI kI bhA~ti bhedarUpa) viSaya kare, vaha sadbhUtavyavahAranaya hai| bhinna-bhinna vastuoM ko (abhedarUpa-ekarUpa) grahaNa kare, vaha asadbhUtavyavahAranaya hai| usameM sadbhUtavyavahAranaya ke do bheda haiM - (1) upacarita aura (2) anupcrit| 8. tatrasopAdhiguNaguNinorbhedaviSayaH upacaritasadbhUtovyavahAro, yathA jIvasya matijJAnAdayo gunnaaH| arthAt jo naya upAdhisahita guNa-guNI ke bheda ko viSaya kare, vaha upacarita-sadbhUtavyavahAnaya hai; jaise ki jIva ke matijJAnAdi guNa khnaa| 9. nirupAdhiguNaguNinorbhedaviSayo'nupacaritasadbhUtavyavahAro yathA jIvasya kevalajJAnAdayo gunnH| ___ arthAt jo naya upAdhirahita guNa-guNI ke bheda ko viSaya kare, use anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kahate haiM; jaise ki jIva ke kevalajJAnAdi guNa; (paramANu ke sparzAdi guNa) 10. asadbhUtavyavahAro, dvividhaH upcritaanupcritbhedaat| arthAt asadbhUta vyavahAranaya ke do bheda haiM - (1) upacarita -asadbhUtavyavahAranaya, (2) anupcrit-asdbhuutvyvhaarny|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 335 11. tatra saMzleSarahitavastusambandhaviSaya upacaritAsadbhUtavyavahAro, yathA devadattasya dhnmiti| arthAt jo pRthaka vastuoM kA (ekarUpa) sambandharUpa viSaya kare, vaha upacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai; jaise ki devadatta kA dhn| 12. saMzleSasahitavastusaMbaMdhaviSayo'nupacaritAsadbhUtavyavahAro, yathA jIvasya shriirmiti| arthAt jo naya saMyoga sambandha se yukta do bhinna padArthoM ke sambandha ko viSaya kare, use anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kahate haiM; jaise ki - jIva kA shriir|| __ (paNDita hajArIlAlajI dvArA sampAdita AlApapaddhati, pRSTha 136 se 139) paJcAdhyAyI anusAra adhyAtmanayoM kA svarUpa tathA unase viruddha nayAbhAsoM kA svarUpa prazna 68 - samyaknaya aura nayAbhAsa (mithyAnaya) kA kyA svarUpa hai? uttara - (1) jo naya tadguNa' saMvijJAnasahita, udAharaNasahita, hetusahita aura phalavAna (prayojanavAna) ho, vaha samyaknaya hai| jo usase viparItanaya hai, vaha nayAbhAsa (mithyAnaya) hai kyoMki parabhAva ko apanA kahane se AtmA ko kyA sAdhya (lAbha) hai ! (kucha nahIM) 1. jIva ke bhAva ve, jIva ke tadguNa haiM; tathA pudgala ke bhAva, ve pudagala ke tadguNa haiM - aise vijJAna sahita haiN|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 prakaraNa AThavA~ ___ (2) jIva ko para kA kartA-bhoktA mAnA jAye to bhrama hotA hai| vyavahAra se bhI jIva, para kA kartA-bhoktA nahIM hai| vyavahAra se AtmA (jIva) rAga kA kartA-bhoktA hai, kyoMki rAga vaha apanI paryAya kA bhAva hai, isalie usameM tadguNasaMvijJAna lakSaNa lAgU hotA hai| jo usase viruddha kahe, vaha nayAbhAsa (mithyAnaya) hai| prathama nayAbhAsa (1) jIva ko varNAdi yukta maannaa| (paJcAdhyAyI bhAga 1, gAthA 563) (2) manuSya ityAdi zarIra haiM, ve hI jIva haiM - aisA jaannaa| (gAthA 567-68) (3) manuSya zarIra, jIva ke sAtha eka kSetrAvagAharUpa se haiM, isalie eka hai - aisA maannaa| (gAthA 569) (4) zarIra aura AtmA ko bandhya-bandhakabhAva maannaa| (gAthA 570) (5) zarIra aura AtmA ko nimitta-naimittika sambandha prayojanavAna nahIM hai kyoMki svayaM aura svataH pariNamita honevAlI vastu ko para ke nimitta se kyA lAbha? (koI lAbha nhiiN|) (gAthA 571) dUsarA nayAbhAsa (1) jIva aura jar3a karma bhinna-bhinna dravya hone se tathA unake paraspara guNoM ko (paryAyoM kA) saMkramaNa na ho sakane se, jIva, karma -nokarma (zarIrAdi) yA kisI mUrtika vastu kA kartAbhoktA nahIM ho sakatA, tathApi usameM naya lAgU karanA, vaha nayAbhAsa hai - mithyAnaya hai| (gAthA 572)
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 337 (2) guNa saMkramaNa binA hI yadi AtmA, karmAdi kA kartAbhoktA ho to sarva padArthoM meM sarva saMkaradoSa, tathA sarva zUnyadoSa aayegaa| (gAthA 572-573) (3) mUrtimAna aisA pudgaladravya apane Apa hI jIva kI azuddha pariNati kI upasthiti meM karmarUpa pariNamita ho jAtA hai, yahI isa viSaya meM bhrama kA kAraNa hai| (gAthA 573) (4) jo koI bhI kartA-bhoktA hotA hai, vaha apane bhAva kA hI hotA hai| jisa prakAra kumhAra vAstava meM apane bhAva kA kartA-bhoktA hai kintu parabhAvarUpa jo ghar3A, usakA kartA yA bhokta vaha kadApi nahIM ho sktaa| (gAthA 577) (5) kumhAra ghar3e kA kartA hai - aisA lokavyavahAra nayAbhAsa hai| (gAthA 579) tIsare nayAbhAsa kA svarUpa (1) jo bandha (ekatva) ko prApta nahIM hote - aise parapadArthoM meM bhI anya padArtha ko anya padArtha kA kartA-bhoktA mAnanA, vaha nayAbhAsa hai| ___(2) gRha, dhana, dhAnya, strI, putrAdi ko jIva svayaM karatA hai aura unakA upabhoga karatA hai - aisA mAnanA, vaha nayAbhAsa hai| [jIva kA vyavahAra parapadArtha meM nahIM hotA, kintu apane meM hI hotA hai| jIva kA paradravya ke sAtha sambandha batalAnevAle sabhI kathana adhyAtmadRSTi se nayAbhAsa haiN|] (gAthA 580-81) cauthe nayAbhAsa kA svarUpa (1) jJeya-jJAyaka sambandha ke kAraNa jJAna ko jJeyagata kahanA,
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 prakaraNa AThavA~ (gAthA 585) tathA jJeya ko jJAnagata kahanA bhI nayAbhAsa hai| | nikSepa | prazna 69 - nikSepa kise kahate haiM? uttara - (1) yukti dvArA (naya-pramANajJAna dvArA) suyukta mArga prApta hone para kAryavazAt nAma, sthApanA, dravya (yogyatArUpa zakti) aura bhAva meM padArtha ke sthApana ko nikSepa kahate haiN| (jaina siddhAnta pravezikA) (2) pramANa aura naya ke anusAra pracalita hue lokavyavahAra ko nikSepa kahate haiM / jJeya, padArtha akhaNDa hai, tathApi use jAnate hue usake jo bheda (aMza-pakSa) kiye jAte haiM, use nikSepa kahate haiN| (mokSazAstra, adhyAya 1, sUtra 5 kI TIkA) [nikSepa, naya kA viSaya hai| naya, nikSepa kA viSaya karanevAlA viSayI hai|] prazna 70 - nAmanikSepa kise kahate hai ? uttara - guNa, jAti, dravya aura kriyA kI apekSArahita mAtra icchAnusAra kisI kA nAma rakhanA, vaha nAmanikSepa hai; jaise - kisI kA nAma 'jinadatta' rakhA; cU~ki vaha jinadeva kA diyA huA nahIM hai, tathApi loka vyavahAra (pahicAnane) ke lie usakA nAma 'jinadatta' rakhA gayA hai| prazna 71 - sthApanAnikSepa kise kahate haiM ? uttara - anupasthita (upasthita na ho aisI) kisI vastu kA dUsarI upasthita vastu meM sambandha yA manobhAvanA jor3akara Aropa
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA kara denA hai ki 'yaha vahIM hai' - aisI bhAvanA ko sthApanA kahA jAtA hai; anya padArtha meM usa sthApanA dvArA Aropa karanA arthAt anya padArtha meM anya padArtha kI sthApanA karanA; jaise ki pArzvanAtha kI pratimA ko pArzvanAtha prabhu kahanA / sthApanAnikSepa ke do prakAra haiM- (1) tadAkAra sthApanA aura (2.) atadAkAra sthApanA / jisa padArtha kA jaisA AkAra ho, vaisA AkAra sthApanA meM karanA vaha 'tadAkAra sthApanA' hai / sadRzatA ko sthApanAnikSepa kA kAraNa nahIM samajhanA cAhie kintu mAtra manobhAvanA hI usakA kAraNa hai| 339 [nAmanikSepa aura sthApanAnikSepa meM antara hai ki nAmanikSepa meM pUjya-apUjya kA vyavahAra nahIM hotA, kintu sthApanAnikSepa meM pUjya - apUjya kA vyavahAra hotA hai / ] prazna 72 - dravyanikSepa kise kahate haiM ? uttara- bhUtakAla meM prApta huI avasthA ko athavA bhaviSyakAla prApta honevAlI avasthA ko vartamAna meM kahanA, vaha dravyanikSepa hai| zreNikarAjA bhaviSya meM tIrthaGkara honevAle haiM, unheM vartamAna meM tIrthaGkara kahanA aura mahAvIra bhagavAnAdi bhUtakAla meM hue tIrthaGkaroM ko vartamAna tIrthaGkara mAnakara unakI stuti karanA, vaha dravyanikSepa hai / prazna 73 - bhAvanikSepa kise kahate haiM ? uttara - kevala vartamAna paryAya kI mukhyatA se arthAt jo padArtha vartamAna dazA meM jisa rUpa hai, use usa rUpa vyavahAra karanA, vaha bhAvanikSepa hai; jaise ki zrI sImandhara bhagavAna vartamAna tIrthaGkara
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 prakaraNa AThavA~ ke pada para mahAvidehakSetra meM virAjamAna haiM, unheM tIrthaGkara kahanA, aura mahAvIra bhagavAna, jo vartamAna meM siddha haiM, unheM siddha kahanA, vaha bhAvanikSepa hai| nAma, sthApanA aura dravya - yaha tIna nikSepa, dravya ko viSaya karate haiM, isalie ye dravyArthikanaya ke AdhIna haiM, aura bhAvanikSepa, paryAya ko viSaya karatA hai, isalie vaha paryAyArthikanaya ke AdhIna (AlApa paddhati) prazna 74 - naigamanaya aura dravyanikSepa meM kyA antara hai? uttara - yadyapi naigamanaya aura dravyanikSepa ke viSaya samAna mAlUma hote haiM, tathApi ve eka nahIM hai| naigamanaya jJAna kA bheda hai; isalie vaha viSayI (jAnanevAlA) hai aura dravyanikSepa padArthoM kI avasthArUpa hai, isalie vaha viSaya (jAnaneyogya-jJeya) hai| tAtparya yaha hai ki unameM jJAyaka-jJeya yA viSayI-viSaya kA sambandha hai; isIlie donoM eka nahIM hai| (AlApa paddhati) prazna 75 - RjusUtranaya aura bhAvanikSepa meM kyA antara hai? uttara - 'bhAvanikSepa, dravya kI vartamAna paryAyamAtra ko grahaNa karatA hai / yadyapi usakA viSaya bhI RjusUtranaya ke sAtha milatA hai, tathApi vaha eka nahIM hai| RjusUtranaya, pramANa kA aMza hone se viSayI hai aura bhAvanikSepa, padArtha kA paryAyasvarUpa hone se viSaya svarUpa hai; isIlie donoM bhinna-bhinna haiN|' (AlApa paddhati, pRSTha 118)
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa navavA~ anekAnta aura syAdvAda adhikAra prazna 1 anekAnta kise kahate haiM ? - uttara- (1) pratyeka vastu meM vastupane kI siddhi karanevAlI asti nAsti Adi paraspara viruddha do zaktiyoM kA eka hI sAtha prakAzita honA, use anekAnta kahate haiM / AtmA sadA sva-rUpa se hai aura para - rUpa se nahIM hai - aisI jo dRSTi, vahI saccI anekAnta dRSTi hai| (2) sat-asat, nitya - anitya, eka-aneka ityAdi sarvathA ekAnta kA nirAkaraNa ( nakAra), vaha anekAnta hai / (AptamImAMsA gAthA 103 kI TIkA) prazna 2 - anekAnta svarUpa kisa prakAra siddha hotA hai ? uttara - padArtha aneka dharmavAna haiM kyoMki usameM nityAdi ekAntasvarUpa kA abhAva hai / yahA~ anekAntarUpapane se viruddha svarUpa kA abhAva vastu ke anekAnta svarUpa ko hI siddha karatA hai| (parIkSAmukha, adhyAya 3, sUtra 85 TIkA )
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 prakaraNa navavA~ prazna 3 - do viruddha dharmoM sahita vastu satyArtha hotI hai ? uttara - hA~, vastu hai, vaha tat - atat - aise donoM rUpa hai; isalie jo vANI vastu ko tat hI kahatI hai, vaha satya kaise hogI ? - nahIM ho sakatI... yahA~ aisA samajhanA ki vastu hai, vaha to pratyakSAdi pramANa ke viSayarUpa sat-asat (asti - nAsti) Adi viruddha dharma ke AdhArabhUta hai, vaha aviruddha (yathArtha ) hai / anya matavAdI (vastu ko ) satrUpa hI yA asatrUpa hI hai - isa prakAra ekAnta kahate haiM to kaho; vastu to vaisI nahIM hai| vastu svayaM apanA svarUpa anekAnta svarUpa batalAtI hai, to hama kyA kareM / vAdI pukArate haiM - viruddha hai re... viruddha r| jo pukAro; kahIM nirarthaka pukAra meM sAdhya nahIM hai.... (AptamImAMsA, gAthA 110 kI TIkA) prazna 4 - anekAnta aura ekAnta kA nirukti artha kyA hai ? una donoM ke kitane-kitane bheda haiM ? uttara - anekAnta = aneka anta aneka dharma + - ekAnta = eka + anta - eka dharma | anekAnta ke do bheda haiM- (1) samyak anekAnta aura (2) mithyA anekAnta / ekAnta ke do bheda haiM - (1) samyak ekAnta aura (2) mithyA ekaant| samyak ekAnta, vaha naya hai aura mithyA ekAnta, vaha nayAbhAsa hai| prazna 5 svarUpa kyA hai ? samyak anekAnta aura mithyA anekAnta kA
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 343 uttara - samyak anekAnta :- pratyakSa, anumAna tathA Agama pramANa se aviruddha eka vastu meM jo aneka dharma haiM, unakA nirUpaNa karane meM tatpara hai, vaha samyak anekAnta hai| pratyeka vastu apanerUpa hai aura pararUpa nahIM hai| AtmA sva-svarUpa hai aura para-svarUpa nahIM hai; para usake apane svarUpa hai aura dUsare AtmA ke svarUpa nahIM hai - isa prakAra jAnanA, vaha samyak anekAnta hai| mithyA anekAnta :- tat-atat svabhAva kI jo mithyA kalpanA kI jAe, vaha mithyA anekAnta hai| jIva apanA kara sakatA hai aura dUsare jIva kA bhI kara sakatA hai - isameM jIva kA apane se tathA para se - donoM se tatpanA huA, isalie vaha mithyA anekAnta hai| (svAdhyAya mandira TrasTa dvArA prakAzita, mokSazAstra, adhyAya 1, sUtra 6 kI TIkA) prazna 6 - samyak anekAnta aura mithyA anekAnta ke dRSTAnta dIjie? uttara - (1) AtmA apanerUpa hai aura pararUpa nahIM hai - aisA jAnanA, vaha samyak (saccA) anekAnta hai| AtmA apanerUpa hai aura pararUpa bhI hai - aisA jAnanA, vaha mithyA anekAnta hai| (2) AtmA apanA kara sakatA hai aura zarIrAdi paravastuoM kA kucha nahIM kara sakatA - aisA jAnanA, vaha samyak anekAnta hai| AtmA apanA kara sakatA hai aura zarIrAdi para kA bhI kara sakatA hai - aisA jAnanA, vaha mithyA anekAnta hai|| ___ (3) AtmA ko zuddhabhAva se dharma hotA hai aura zubhabhAva se dharma nahIM hotA - aisA jAnanA, vaha samyak anekAnta hai|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 prakaraNa navavA~ AtmA ko zuddhabhAva se dharma hotA hai aura zubhabhAva se bhI dharma hotA hai - aisA jAnanA, vaha mithyA anekAnta hai| (4) nizcaya ke Azraya se dharma hotA hai aura vyavahAra ke Azraya se dharma nahIM hotA - aisA jAnanA, vaha samyak anekAnta hai / nizcaya ke Azraya se dharma hotA hai aura vyavahAra ke Azraya se thI dharma hotA hai - aisA samajhanA, vaha mithyA anekAnta hai| - (5) vyavahAra kA abhAva hone para nizcaya pragaTa hotA hai aisA jAnanA, vaha samyak anekAnta hai| vyavahAra karate-karate nizcaya pragaTa hotA hai - aisA jAnanA, vaha mithyA anekAnta hai / (6) AtmA ko apanI zuddhakriyA se lAbha hotA hai aura zarIra kI kriyA se lAbha yA hAni nahIM hote - aisA samajhanA, vaha samyak anekAnta hai| AtmA ko apanI zuddhakriyA se lAbha hotA hai aura zarIra kI kriyA se bhI lAbha hotA hai - aisA jAnanA, vaha mithyA anekAnta hai / (7) eka vastu meM paraspara virodhI do zaktiyA~ (sat-asat, tat-atat, nitya-anitya, eka-aneka Adi) prakAzita hokara vastu ko siddha kareM, vaha samyak anekAnta hai / eka vastu meM dUsarI kI zakti prakAzita hokara, eka vastu do vastuoM kA kArya karatI hai - aisA mAnanA, vaha mithyA anekAnta hai; athavA to samyak anekAnta se vastu kA jo svarUpa nizcit hai, usase viparIta vastu-svarUpa kI mAtra kalpanA karake usameM na
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA hoM, aise svabhAvoM kI kalpanA karanA, vaha mithyA anekAnta hai / 8. jIva apane bhAva kara sakatA hai aura paravastu kA kucha nahIM kara sakatA aisA jAnanA, vaha samyak anekAnta hai / - 345 jIva sUkSma pudgaloM kA kucha nahIM kara sakatA, kintu sthUla pudgaloM kA kara sakatA hai aisA jAnanA, vaha mithyA anekAnta hai| (mokSazAstra, adhyAya 1, sUtra 6 kI TIkA ) - prazna 7 - samyak ekAnta aura mithyA ekAnta kise kahate haiM ? uttara - samyak ekAnta :- apane svarUpa se astitva aura pararUpa se nAstitva - Adi jo vastusvarUpa hai, usakI apekSA rakhakara pramANa dvArA jAne hue padArtha ke eka deza kA (eka pakSa kA) viSaya karanevAlA naya, vaha samyak ekAnta hai / - kisI vastu ke eka dharma kA nizcaya karake, usameM rahanevAle anya dharmoM kA niSedha karanA, vaha mithyA ekAnta hai / prazna 8 - samyak ekAnta aura mithyA ekAnta dRSTAnta dIjiye ? uttara - (1) siddha bhagavAna ekAnta sukhI haiM - aisA jAnanA, vaha samyak ekAnta haiM, kyoMki siddha jIvoM ko bilkula duHkha nahIM hai - aisA garbhitarUpa usameM A jAtA hai / sarva jIva ekAnta sukhI haiM aisA jAnanA, vaha mithyA ekAnta hai kyoMki ajJAnI jIva vartamAna meM duHkhI hai isakA usameM asvIkAra hotA hai / (2) samyagjJAna dharma hai - aisA jAnanA, vaha samyak - ekAnta -
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 prakaraNa navavA~ hai kyoMki 'samyagjJAnapUrvaka vairAgya hotA hai' - aisA usameM garbhitarUpa se A jAtA hai| ___ 'tyAga hI dharma hai' - aisA jAnanA, vaha mithyA ekAnta hai, kyoMki 'tyAga ke sAtha samyagjJAna honA hI cAhie' - aisA usameM nahIM aataa| (mokSazAstra, adhyAya 1, sUtra 6 kI TIkA) prazna 9 - syAdvAda kise kahate haiM ? uttara - (1) vastu ke anekAnta svarUpa ko samajhAnevAlI kathanapaddhati ko syAdvAda kahate haiN| _[syAt = kathaJcita; kisI prakAra se, kisI samyak apekSA se; vAda = kthn|] 'syAdvAda' anekAnta kA dyotaka hai / batalAnevAlA hai| anekAnta aura syAdvAda ko dyotya-dyotaka sambandha hai| (2) ...aisA jo ananta dharmoMvAlA dravya, usake eka-eka dharma kA Azraya karake vivakSita-avivakSita ke vidhi-niSedha dvArA pragaTa honevAlI saptabhaGgI satat samyak prakAra se uccAraNa kiye jAnevAle syAtkArarUpI amogha mantrapada dvArA, 'hI' kAra meM bhare hue sarva virodha viSa ke moha ko dUra karatA hai| (pravacanasAra, gAthA 115 kI TIkA) (3) vivakSita (jisakA kathana karanA hai) dharma ko mukhya karake usakA pratipAdana karane se aura avivakSita (jisakA kathana nahIM karanA hai) dharma ko gauNa karake usakA niSedha karane se saptabhaGgI pragaTa hotI hai| svAdvAda meM anekAnta ko sUcita karate hue 'syAt' zabda
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 347 kA samyakpa se upayoga hotA hai| 'syAt' pada ekAntavAda meM bhare hue samasta virodhIrUpI viSa ke bhrama ko naSTa karane meM rAmavANa mantra hai| ...anekAnta vastusvabhAva kA lakSya cUke binA, jisa apekSA se vastu kA kathana cala rahA ho, usa apekSA se, usakA nirNItapanAniyamabaddhapanA-nirapavAdapanA batalAne ke lie jisa 'eva' yA 'hI' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai, usakA vahA~ niSedha nahIM smjhaanaa| (zrI pravacanasAra gAthA 115 kA phuTanoTa) (4) padArthoM meM ananta dharma haiM aura ve saba eka sAtha eka hI samaya meM hote haiM, koI Age-pIche nahIM hotA parantu vacana se to eka bAra eka hI dharma kA kathana ho sakatA hai. sabakA kathana eka sAtha nahIM ho sakatA; isa kAraNa apekSAvAcI zabda 'syAt' yA kathaJcit' na lagAyA jAe to vivakSita padArtha kA eka vivakSita dharma hI samajhA jA sakegA aura anya samasta dharmoM kA lopa ho jAegA - aisI dazA meM padArtha kA pUrNa svarUpa samajha meM nahIM AyegA yA adhUrA hI samajha meM AyegA, kintu vastu kA svarUpa aise nahIM hai; isalie aisA kathana ekAnta kathana ho jaaegaa| aise ekAnta kathana ko mithyA ekAnta kahA hai| (AlApa paddhati hindI anuvAda, pRSTha 49-50) (5) AptamImAMsA kI 111 vIM kArikA ke vyAkhyAna meM zrI akalaMkadeva kahate haiM ki vacana kA aisA svabhAva hai ki sva viSaya kA astitva dikhalAne para vaha usase anya kA (paravastu kA) nirAkaraNa karatA hai, isalie astitva aura nAstitva ina do mUla dharmoM ke Azraya se saptabhaMGgIrUpa syAdvAda kI siddhi hotI hai| (tattvArthasAra, pRSTha - 125 phuTanoTa)
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 prakaraNa navavA~ prazna 10 - jIvadravya ko saptabhaGgI' meM utArakara samajhAiye? uttara - pahalA bhaGga - 'syAt asti|' jIvaH syAd asti ev| jIva, svarUpa kI apekSA se hI (arthAt jIva apane dravya-kSetra-kAla-bhAva se hI) hai| isa kathana meM jIva svarUpa kI apekSA se hai' - yaha bAta mukhyarUpa se hai aura 'jIva pararUpa kI apekSA se nahIM hai' - yaha bAta gauNarUpa se usameM garbhita hai| - aisA jo jAne usI ne jIva ke 'syAt asti' bhaGga ko yathArtha jAnA hai, kintu yadi 'jIva para kI (ajIva svarUpa kI) apekSA se nahIM hai' - aisA usake lakSya meM garbhitarUpa se na Aye to vaha jIva kA 'syAd asti svarUpa' - jIva kA sampUrNa svarUpa nahIM samajhA hai, aura isalie vaha dUsare chaha bhaGga bhI nahIM samajhA hai| dUsarA bhaGga - 'syAt naasti'| jIvaH syAd nAsti ev| jIva para rUpa kI apekSA se (arthAt jIva para ke dravya-kSetra-kAla-bhAva se) nahIM hI hai| isa kathana meM jIva pararUpa kI apekSA se nahIM hai' - yaha bAta mukhyarUpa se hai aura 'jIva svarUpa kI apekSA se hai' - yaha bAta gauNa rUpa se usameM garbhita hai| jIva aura para eka-dUsare ke prati avastu haiM - aisA 'syAt nAsti' pada sUcita karatA hai| - isa prakAra donoM bhaGga sva-para kI apekSA se vidhi - niSedharUpa jIva ke hI dharma haiN| tIsarA bhaGga - 'syAt asti naasti|' jIvaH syAd asti nAsti eva - jIva, svarUpa kI apekSA
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA se hai aura pararUpa kI apekSA se hai hI nahIM / jIva meM vidhiniSedharUpa donoM dharma eka hI sAtha hone para ve vacana dvArA krama se kahe jAte hai / 349 cauthA bhaGga - syAt avaktavya / jIvaH syAd avaktavyam eva / jIva svarUpa - pararUpa ke yugapadpane kI apekSA se avaktavya hI hai| I jIva meM asti aura nAsti donoM dharma eka kAla meM hote haiM; tathApi vacana dvArA eka kAla meM (yugapad) unheM kahanA azakya hai, isalie ve kisI prakAra se avaktavya haiN| pA~cavA~ bhaGga - syAt asti avaktavya / jIvaH syAd asti avaktavyam eva / jIva, svarUpa kI apekSA se asti aura svarUpa- pararUpa ke yugapadpane kI apekSA se avaktavya hI hai| jIva kA svarUpa jisa samaya 'asti' se kahA jA sake, usa samaya nAsti tathA anya dharma Adi yugapad nahIM kahe jA sakate; isalie yaha bhaGga 'syAt asti avaktavya' kahalAtA hai| chaThavA~ bhaGga - syAt nAsti avaktavya / jIvaH syAd nAsti avaktavyam eva / jIva, pararUpa kI apekSA se nAsti aura svarUpa- pararUpa ke yugapadpane kI apekSA se syAt nAsti avaktavya hI hai| jIva kA svarUpa jisa samaya 'nAsti' se kahA jA sake, usa samaya' Asti' tathA anya dharma Adi yugapad nahIM kahe jA sakate;
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 prakaraNa navavA~ (avaktavya haiM), isalie yaha bhaGga 'syAt nAsti avaktavya' kahalAtA hai| sAtavA~ bhaGga - syAt asti-nAsti avktvy| jIvaH syAd asti-nAsti-avaktavyam ev| jIva krama se svarUpa-pararUpa kI apekSA se asti-nAsti aura svarUpapararUpa ke yugapadpane kI apekSA se avaktavya hI hai| ___'syAt asti' aura 'syAt nAsti' - ina donoM bhaGga dvArA jIva krama se vaktavya hai, kintu yugapad vaktavya nahIM hai, isalie yaha bhaGga asti-nAsti avaktavya kahalAtA hai| __[syAvAda samasta vastuoM ke svarUpa ko sAdhanevAlA arhat sarvajJa kA askhalita zAsana hai / vaha aisA upadeza detA hai ki saba anekAntAtmaka hai| vaha vastu ke svarUpa kA yathArtha nirNaya karAtA hai| vaha saMzayavAda nahIM hai| kucha loga kahate haiM ki syAdvAda vastu kA nitya tathA anityAdi do prakAra se donoM pakSa se kahatA hai, isalie saMzaya kA kAraNa hai parantu vaha mithyA hai| anekAnta meM to donoM pakSa nizcita haiM; isalie vaha saMzaya kA kAraNa nahI haiN|] (zrI pravacanasAra gAthA 115 kI TIkA; mokSamAzAstra (prakAzaka svA0 ma0) a.4 kA upasaMhAra, tathA svAmI kArtikeyanuprekSA, gAthA 311-12 kA bhAvArtha) prazna 11 - siddha bhagavAna ko kisI apekSA se sukha kA pragaTapanA tathA kisI apekSA se duHkha kA pragaTapanA mAnanA - yaha anekAnta siddhAntAnusAra ThIka hai? uttara - nahIM, kyoMki vAstava meM guNa aura paryAya - ina donoM meM gauNa aura mukhya vyavasthA kI apekSA se hI anekAnta pramANa mAnA gayA hai; sukha aura duHkha donoM paryAya haiM, isalie paryAyarUpa se
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 351 unakA (sukha-du:kha kA) dvaita to bhagavAna ke nahIM bana sktaa| bhagavAna ko paryAya meM duHkha hai hI nhiiN| jo kucha ho, usI meM anekAnta lAgU ho sakatA hai| (paJcAdhyAyI bhAga 2, gAthA 333 se 335) prazna 12 - paryAyoM meM kramabaddha aura akramabaddha - aisA mAnanA - yaha anekAnta siddhAnta ke anusAra satya hai ? uttara - nahIM, paryAyeM kramabaddha hI hotI, akramabaddha hotI hI nahIM - yaha anekAnta hai| paJcAdhyAyI' (bhAga 2, gAthA 334) ke anusAra guNa akrama haiM aura paryAyaM kramabaddha hI haiN| prazna 13 - anekAnta kyA batalAtA hai ? uttara - (1) anekAnta vastu ko para se asaGga batalAtA hai| asaGgapane kI svatantra zraddhA, vaha asaGgatA ke vikAsa kA upAya hai; para se pRthakatva, vaha vastu kA svabhAva hai| __ (2) anekAnta, vastu ko 'svarUpa se hai aura pararUpa se nahIM hai' - aisA batalAtA hai| AtmA pararUpa se nahIM hai, isalie vaha paravastu kA kucha bhI karane meM asamartha hai; aura paravastu na ho to usakA AtmA ko duHkha bhI nahIM hai| 'tU apane rUpa hai' to pararUpa nahIM hai aura paravastu anukUla ho yA pratikUla - use badalane meM tU samartha nahIM hai| basa, itanA nirNaya kara to zraddhA, jJAna aura zAnti tere pAsa hI hai| (3) anekAnta, vastu kI sva-rUpa se sat batalAtA hai| sat ko sAmagrI kI AvazyakatA nahIM hai, saMyoga kI AvazyakatA nahIM hai, kintu sat ko sat ke nirNaya kI AvazyakatA hai - 'satrUpa hU~, pararUpa nahIM huuN|'
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 prakaraNa navavA~ (4) anekAnta, vastu ko eka-aneka svarUpa batalAtA hai| 'eka' kahate hI 'aneka' kI apekSA A jAtI hai| tU apane meM eka hai aura apane meM hI aneka haiN| apane guNa-paryAya se aneka haiM, vastu se eka haiN| (5) anekAnta, vastu ko nitya-anitya svarUpa batalAtA hai| svayaM nitya aura svayaM hI paryAya se anitya hai; usameM jisa aura kI ruci usa ora kA parivartana (pariNAma) hotA hai| nitya vastu kI ruci kare to nitya sthAyI aisI vItarAgatA hotI hai aura anitya paryAya kI ruci kare to kSaNika rAga-dveSa hote haiN| (6) anekAnta pratyeka vastu kI svatantratA ghoSita karatA hai| vastu sva se hai aura para se nahIM hai - aisA kahA usameM 'sva apekSA se pratyeka vastu paripUrNa hI hai' - yaha A jAtA hai| vastu ko para kI AvazyakatA nahIM hai, apane se hI svayaM svAdhIna paripUrNa hai| (7) anekAnta pratyeka vastu meM asti-nAsti Adi do viruddha zaktiyA~ batalAtA hai| eka vastu meM vastupane ko siddha karanevAlI do viruddha zaktiyA~ hokara hI tattva kI pUrNatA hai - aisI do viruddha zaktiyoM kA honA vaha vastu kA svabhAva hai| (mokSazAstra, adhyAya 4 kA upasaMhAra) prazna 14 - sAdhaka jIva ko asti-nAsti ke jJAna se kyA lAbha? uttara - 'jIva sva-rUpa se hai aura para-rUpa se nahIM hai' - aisI anAdi kI vastu sthiti hone para bhI, jIva anAdi se avidyA ke kAraNa se zarIra ko apanA mAnatA hai aura isalie zarIra utpanna
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 353 hone para svayaM utpanna huA tathA zarIra kA nAza hone para svayaM kA nAza huA - aisA mAnatA hai| isa prakAra use 'jIvatattva' aura 'ajIvatattva' kI viparIta zraddhA hotI hai| usa viparIta zraddhA ke kAraNa vaha aisI mAnyatA karatA hai ki - jIva, zarIra ke kArya-halana-calana, uThAnA-baiThAnA, sulAnA zarIra kI sambhAla Adi kara sakatA hai| jIvatattva sambandhI yaha viparIta zraddhA, Asti-nAsti bhaMga ke yathArtha jJAna dvArA dUra hotI hai| zarIra svastha ho to jIva ko lAbha hotA hai, asvastha ho to hAni hotI hai; zarIra acchA ho to jIva dharma kara sakatA hai, kharAba ho to nahIM kara sakatA - ityAdi prakAra se vaha ajIvatattva sambandhI viparIta zraddhA karatA rahatA hai; yaha bhUla bhI asti-nAsti ke bhaGga ke yathArtha jJAna dvArA dUra hotI hai| jIva, jIva se astirUpa hai aura para se astirUpa nahIM hai, kintu nAstirUpa hai - aisA jaba yathArtharUpa se jJAna meM nizcit karatA hai, taba pratyeka tattva yathArthatayA bhAsita hotA hai aura jIva, paradravyoM ko pUrNataH akiJcitkara hai tathA paradravya, jIva ko pUrNata: akiJcitkara hai kyoMki eka dravya, dUsare dravyarUpa se nAstirUpa hai - aisA vizvAsa hotA hai aura usase jIva parAzrayI -parAlambIpanA miTAkara svAzrayI-svAvalambI hotA hai| vahI dharma kA prArambha hai| jIva kA para ke sAtha nimitta-naimittika sambandha kaisA hai? - usakA jJAna ina do bhaGgoM dvArA kiyA jA sakatA hai| nimitta, vaha paradravya hone se naimittika jIva kA kucha nahIM kara sakatA; mAtra AkAza pradeza meM eka kSetrAvagAharUpa meM yA saMyogadazArUpa
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 prakaraNa navavA~ meM upasthita hotA hai, kintu naimittika, vaha nimitta se para hai aura nimitta, vaha naimittika se para hai; isalie eka-dUsare kA kucha nahIM kara skte| naimittika ke jJAna meM nimitta parajJeyarUpa se jJAta hotA hai| __(mokSazAstra, adhyAya 4 kA upasaMhAra) prazna 15 - arpita aura anarpita kathana dvArA anekAnta svarUpa kisa prakAra samajha meM AtA hai ? uttara - arpitAnarpitaH siddheH| (tattvArthasUtra, adhyAya 5, sUtra 32) (1) pratyeka vastu anekAntasvarUpa hai| yaha siddhAnta isa sUtra meM syAdvAda dvArA kahA hai| nityatA aura anityatA paraspara viruddha do dharma hone para bhI, ve vastu ko siddha karanevAle haiM; isalie ve pratyeka dravya meM hote hI haiN| unakA kathana mukhya-gauNarUpa se hotA hai, kyoMki sabhI dharma eka sAtha nahIM kahe jA skte| jisa samaya jo dharma siddha karanA ho, usa samaya usakI mukhyatA kI jAtI hai| usa mukhyatA / pradhAnatA ko arpita' kahA jAtA hai aura usa samaya jo dharma gauNa rakhe hoM, unheM anarpita kahA jAtA hai| anarpita rakhe hue dharma usa samaya kahe nahIM gaye haiM to bhI vastu meM ve dharma rahe hue haiM - aisA jJAnI jAnatA hai| (2) jisa samaya dravya kI apekSA se dravya ko nitya kahA, usI samaya vaha paryAya kI apekSA se anitya hai| mAtra usa samaya 'anityatA' nahIM kahI kintu garbhita rakhI hai aura jaba paryAya kI apekSA se dravya ko anitya kahA, usI samaya vaha dravya kI apekSA se nitya hai; mAtra usa samaya 'nityatA' kahI nahIM hai (garbhita rakhI hai); kyoMki donoM dharma eka sAtha nahIM kahe jA skte|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 355 (3) eka vastu meM vastupane ko siddha karanevAlI paraspara viruddha do zaktiyoM kA prakAzita honA, vaha anekAnta hai| jaise ki - jo vastu sat hai, vahI asat hai arthAt jo asti hai, vaha nAsti hai; jo eka hai, vahI aneka hai; jo nitya hai, vahI anitya hai aadi| (samayasAra, kalaza 247 kA bhAvArtha) [zAstra meM koI bhI kathana kiyA ho, usake nimnoktAnusAra artha karanA - prathama zabdArtha karake vaha kathana kisa naya se kiyA hai vaha nizcita karanA caahie| usameM jo kathana jisa naya se kiyA ho vaha kathana arpita' hai - aisA samajhanA cAhie aura siddhAntAnusAra gauNarUpa se anya jo bhAva usameM garbhitarUpa se A jAte haiM, ve bhAva yadyapi vahA~ zabdoM meM nahIM kahe haiM, tathApi ve bhAva bhI garbhitarUpa se kahe haiM - aisA samajha lenA cAhie, yaha 'anarpita' kathana hai| isa prakAra arpita aura anarpita - donoM pakSoM ko samajha kara jo jIva artha kare usI jIva ko pramANa aura naya kA satya jJAna hotA hai| yadi donoM pakSa yathArtha na samajhe to usakA jJAna ajJAnarUpa pariNamita huA hai; isalie usakA jJAna apramANa aura kunayarUpa (mokSazAstra, adhyAya 5, sUtra 32 kI TIkA) prazna 16 - eka hI dravya meM nityatA aura anityatA - yaha donoM viruddha dharma kisa prakAra rahate haiM ? uttara - vivakSita aura avivakSitarUpa se eka hI dravya meM nAnA (bhinna) dharma rahate haiM / vaktA jisa dharma kA kathana karane kI
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 prakaraNa navavA~ icchA karatA hai, use arpita vivakSita kahate haiM, aura vaktA usa samaya jisa dharma kA kathana nahIM karanA cAhatA, vaha anarpitaavivakSita hai; jaise ki vaktA yadi dravyArthikanaya se vastu kA pratipAdana karegA to 'nityatA' vivakSita kahalAyegI, aura yadi vaha paryAyArthikanaya se pratipAdana karegA to 'anityatA' vivakSita hai / jisa samaya kisI padArtha ko dravya kI apekSA se 'nitya' kahA jA rahA hai, usa samaya vaha padArtha paryAya kI apekSA se anitya bhI hai| pitA, putra, mAmA, bhAnajA Adi kI bhA~ti eka hI padArtha meM aneka dharma rahane para bhI virodha nahIM AtA / (tattvArthasUtra (hindI anuvAda paM. pannAlAlajI) adhyAya 5, sUtra 32 kA artha ) prazna 17 - AtmA svacatuSTaya se hai aura para catuSTaya nahIM hai - aise anekAnta siddhAnta se kyA samajhanA ? - uttara (1) koI AtmA yA usakI paryAya, para kA kucha kara nahIM sakate, karA nahIM sakate - asara, prabhAva, preraNA, madadasahAyakatA, lAbha-hAni Adi kucha bhI nahIM kara sakate kyoMki pratyeka vastu, para vastu kI apekSA se avastu hai, arthAt vaha akSetra, akAla aura abhAvarUpa hai| pratyeka dravya kI paryAya dUsare dravya kI paryAya ke prati nimittarUpa hotI hai, kintu usase vaha paradravya kI paryAya ko prabhAvita nahIM kara sakatI; paradravya kA asara kisI meM nahIM hai / adravya, - (2) yaha siddhAnta chahoM dravyoM ko lAgU hotA hai| eka paramANu bhI dUsare pudgaloM kA - pudgala kI paryAyoM kA yA zeSa kinhIM dravyoM kA kucha kara-karA nahIM sakatA yA una para asara, prabhAvAdi nahIM DAla sakatA |
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 357 (3) jo aisA svatantra vastusvabhAva samajhatA hai, vahI sva-para kA bhedavijJAnI hokara, svasanmukha hokara nizcitarUpa se antaraGga sukha kA saccA upAya kara sakatA hai| prazna 18 - jIva aura zarIra meM anekAnta kisa prakAra lAgU hotA hai? uttara - isa sambandha meM zrI prabodhasAra (zrAvakAcAra) kI gAthA 168 meM nimnAnusAra kahA hai - (pRSTha 144) paradravyaM paradravyaM svadravyaM dravyamAtmanaH sambandho'pi tayornAsti yathAyaM shyvindhyyoH|| arthAt paradravya sadaiva paradravya hI rahatA hai aura svadravya sadA svadravya hI rahatA hai / svadravya aura paradravya - donoM meM koI sambandha nahIM hai - jisa prakAra sahya parvata aura vindhya parvata meM paraspara kucha sambandha nahIM hai| bhAvArtha - jisa prakAra sahyAdi aura vindhyAdi - donoM parvata sarvathA bhinna haiM, unameM paraspara koI sambandha nahIM hai; usI prakAra AtmA aura zarIrAdika paradravya donoM sarvathA bhinna haiM, unameM paraspara koI sambandha nahIM hai| prazna 19 - anekAnta kA prayojana kyA hai? uttara - anekAntika mArga bhI samyak ekAnta aise nijapada kI prApti karAne ke sivAya anya kisI bhI hetu se upakArI nahIM hai| (zrImad rAjacandra)
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dasavA~ mokSamArga adhikAra paJca bhAva - caturdaza guNasthAna prazna 1 - (1) kAlalabdhi, (2) bhavitavya (niyati), (3) karma ke upazamAdi, (4) puruSArtha pUrvaka udyama - inameM se kisa kAraNa dvArA mokSa kA upAya banatA hai ? uttara - [1] mokSa ke prayatna meM pA~ca bAteM eka sAtha hotI haiM; arthAt jIva jaba apane (1) jJAyaka svabhAvasanmukha hokara (2) puruSArtha karatA hai taba (3) kAlalabdhi, (4) bhavitavya aura (5) karma kI upazamAdi avasthA - yaha pA~coM bAteM dharma karanevAle ko eka hI sAtha hotI haiM; isalie usake pA~ca samavAya (milApa, ekatrapanA) kahate haiN| [2] zrI samayasAra nATaka, sarvavizuddhi dvAra (pRSTha 335) meM kahA hai ki - ina pA~ca ko sarvAMgI mAnanA, vaha zivamArga hai aura kisI eka ko hI mAnanA, vaha pakSapAta hone se mithyA mArga hai| prazna 2 - kAlalabdhi kyA hai?
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - vaha koI vastu nahIM, kintu jisa kAla meM kArya bane vahI kAlabdhi hai / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 307 ) 359 prazna 3 - kAlalabdhi kisa dravya meM hotI hai ? uttara - chahoM dravyoM meM pratyeka samaya hotI hai / usa sambandha meM zrI kArtikeyAnuprekSA gAthA 219 meM kahA hai ki - kAlAiladdhijuttA NANasattIhi saMjudA jatthA / pariNamamANa hi sayaM Na sakkade ko vi vAreduM // 219 / / arthAt sarva padArtha kAlAdi labdhisahita, aneka prakAra kI zaktisahita haiM aura svayaM pariNamana karate haiM, unheM usa prakAra pariNamana karate hue rokane meM koI samartha nahIM hai| bhAvArtha - :- samasta dravya apane-apane pariNAmarUpa dravya, kSetra, kAla sAmagrI ko prApta karake svayaM hI bhAvarUpa pariNamita hote haiM; unheM koI rokane meM samartha nahIM hai| (1) yahA~ kAlAdi labdhi meM kAlalabdhi kA artha svakAla kI prApti hotA hai; (2) dravyasvabhAva ke sanmukha huA vartamAna puruSArtha, vaha kSaNika upAdAna hai; (3) (para) kAlalabdhi, vaha nimitta hai aura yadi svakAlalabdhi mAnI jAye to vaha kSaNika upAdAna hai; (4) bhavitavya athavA niyati usa-usa samaya kI yogyatA hai, vaha bhI kSaNika upAdAna hai; (5) karma, vaha dravyakarma kI avasthA nimitta hai aura yadi
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 prakaraNa dasavA~ karma ke Azraya se na pariNamita honerUpa jIva kA bhAva liyA jAye to vaha kSaNika upAdAna hai| prazna 3 - kAlalabdhi pakegI tabhI dharma hogA - yaha mAnyatA satya hai? uttara - yaha mAnyatA mithyA hai, kyoMki aisA mAnanevAle jIva ne apane jJAyakasvabhAva, puruSArtha Adi pA~ca samavAyoM ko eka hI sAtha nahIM mAnA parantu ekamAtra kAla ko hI mAnA; isalie usa mAnyatAvAle ko ekAnta kAlavAdI gRhItamithyAdRSTi kahA hai| (gommaTasAra karmakANDa, gAthA 879) prazna 4 - jagat meM saba bhavitavya (niyati) ke AdhIna hai; isalie jaba dharma honA hogA taba hogA; - yaha mAnyatA satya hai ? uttara - nahIM, kyoMki aisA mAnanevAle jIva ne apanA jJAyakasvabhAva, puruSArtha Adi pA~ca samavAyoM ko eka hI sAtha nahIM mAnA, kintu akele bhavitavya ko hI mAnA; isalie vaisI mAnyatAvAle ko zAstra meM ekAnta niyativAdI gRhItamithyAdRSTi kahA hai| (gommaTasAra karmakANDa, gAthA 882) prazna 5 - pA~coM samavAya meM dravya-guNa-paryAya kauna-kauna haiM? uttara - sAmAnya jJAyakasvabhAva, vaha dravya aura zeSa cAra paryAya haiN| prazna 6 - jahA~ taka darzanamohakarma mArga na de, vahA~ taka samyagdarzana nahIM hotA - yaha mAnyatA satya hai ? uttara - nahIM; yaha mAnyatA mithyA hai kyoMki usa jIva ne puruSArtha dvArA jJAyakasvabhAvI AtmA ke sanmukha hokara eka sAtha
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA pA~ca samavAya nahIM mAne haiM; vaha to mAtra karma kI upazamAdi avasthA ko hI mAnatA hai; isalie aise viparIta mAnyatAvAle jIva ko ekAnta karmavAdI (daivavAdI) gRhItamithyAdRSTi kahA hai| (gommaTasAra karmakANDa, gAthA 891) 361 prazna 7 - to phira mokSa ke upAya ke lie kyA karanA cAhie ? uttara - jinezvaradeva ke upadezAnusAra puruSArthapUrvaka yathArtha upAya karanA cAhie kyoMki jo jIva puruSArthapUrvaka mokSa kA upAya karatA hai, use to sarva kAraNa milate haiM aura avazya mokSa kI prApti hotI hai / kAlalabdhi, bhavitavya aura upAdezAdika kAraNa milAnA nahIM par3ate, kintu jo jIva puruSArthapUrvaka mokSa kA upAya karatA hai, use to sarva kAraNa milate haiM aura jo upAya nahIM karatA, use koI kAraNa nahIM milate aura na dharma kI prApti hotI hai - aisA nizcaya karanA / vizeSa aisA hai ki - jIva ko kAlalabdhi, bhavitavya, karma ke upazamAdi juTAnA nahIM par3ate, kintu jaba jIva svabhAvasanmukha yathArtha puruSArtha karatA hai, taba ve kAraNa svayaM A milate haiM / punazca karma ke upazamAdika to pudgala kI paryAyeM haiM; unakA kartA-hartA AtmA nahIM hai, kintu jaba AtmA yathArtha puruSArtha karatA hai, taba karma ke upazamAdi svayaM ho jAte haiM / karma ke upazamAdika haiM, vaha to pudgala kI zakti hai, usakA kartA-hartA AtmA nahIM hai| jIva kA kartavya to tattvanirNaya kA abhyAsa hI hai| vaha kare, taba darzanamoha kA upazama svayaM hotA hai, kintu karma kI avasthA meM jIva kA kucha bhI kartavya nahIM hai|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 prakaraNa dasavA~ prazna 8 - yadi puruSArtha se hI dharma hotA hai, taba to dravyaliGgI muni ne mokSa ke hetu gRhasthapanA chor3akara bahuta puruSArtha kiyA; phira bhI use kAryasiddhi kyoM nahIM huI? uttara - usane viparIta puruSArtha kiyA hai| viparIta puruSArtha karake mokSaphala kI kAmanA kare, to kaise phala siddha ho ? nahIM ho sktaa| punazca, tapazcaraNAdi vyavahAra sAdhana meM anurAgI hokara pravartana kA phala to zAstra meM zubhabandha kahA hai aura dravyaliGgI muni 'vyavahAra sAdhana se dharma hogA' - aisA mAnakara usameM anurAgI hotA hai aura usase mokSa kI kAmanA karatA hai to vaha kaise ho sakatA hai ? vyavahAra sAdhana karate-karate nizcaya dharma ho jAyegA - aisA mAnanA to eka bhrama hai| prazna 9 - hajAro zAstroM kA abhyAsa kare, vratAdi kA pAlana kare, tathApi dravyaliGgI mithyAdRSTi ko sva-para ke svarUpa yathArtha nirNaya kyoM nahIM hotA ? uttara- (1) vaha jIva apane jJAna meM se kAraNaviparItatA, svarUpaviparItatA aura bhedAbhedaviparItatA ko dUra nahIM karatA; isalie use sva-para ke svarUpa kA saccA nirNaya nahIM hotA / (2) tattvajJAna kA abhAva hone se usake zAstrajJAna ko ajJAna kahate haiN| I (3) apanA prayojana nahIM sAdhatA, isalie usI ko kujJAna kahate haiM / (4) prayojanabhUta jIvAdi tattvoM kA yathArtha nirNaya karane meM
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA vaha jJAnayukta nahIM hotA, yahI jJAnadoSa huA; isalie usI jJAna ko mithyAjJAna kahA hai| (dehalI se prakAzita mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 127 ) prazna 10 kAraNaviparItatA kise kahate haiM ? uttara - jise vaha jAnatA hai, usake mUla kAraNa ko to na pahicAne aura anyathA kAraNa mAne, vaha kAraNaviparItatA hai / - 363 prazna 11 - svarUpaviparItatA kise kahate haiM ? uttara - jise vaha jAnatA hai, usake mUla vastu svarUpa ko to na pahicAne aura anyathA svarUpa mAne, vaha svarUpavirItatA hai / prazna 12 - bhedAbhedaviparItA kise kahate haiM ? uttara - jise vaha jAnatA hai use 'yaha isase bhinna hai tathA yaha isase abhinna hai' aisA yathArtha na jAnakara anyathA bhinnabhinnapanA mAne, vaha bhedAbhedaviparItatA hai| (mokSamArgaprakAzaka (dillI se prakAzita) pRSTha 123, tathA guja0 AvRtti, pR. 89 ) prazna 13 - nimitta aura upAdAna donoM eka sAtha milakara kArya karate haiM - aisA jAnanevAle ke jJAna meM kyA doSa hai ? uttara- (1) mUla (saccA) kAraNa to upAdAna hai, use usane nahIM jAnA aura nimitta - upAdAna donoM kA mUla kAraNarUpa mAnA, isalie usake kAraNaviparItA huI / (2) upAdAna apanA kArya kare, taba ucita nimitta svayaM upasthita hotA hai; isalie nimitta ko upacAramAtra kAraNa kahA jAtA hai - aise svarUpa ko usane nahIM pahicAnA, isalie upAdAnanimitta ke mUlabhUta vastu svarUpa ko nahIM jAnA; ataH usake svarUpaviparItatA huii|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 prakaraNa dasavA~ (3) pratyeka vastu sadaiva apanA kArya kara sakatI hai aura para kA kArya nahIM kara sakatI - aisI bhinnatA na mAnakara, upAdAnanimitta sAtha milakara kArya karate haiM - aisA mAnA; isa prakAra donoM kI abhinnatA ke kAraNa usake bhedAbhedaviparItatA huii| prazna 14 - dravyaliGgI mithyAdRSTi muni kI dharma-sAdhanA meM anyathApanA hai? uttara - dravyaliGgI muni, viSaya-sukhAdi ke phala narakAdi haiM, zarIra azucimaya hai, vinAzIka hai, poSaNa karane yogya nahIM hai tathA kuTumbAdika svArtha ke sage haiM - ityAdi paradravyoM ke doSa vicAra kara unakA tyAga karatA hai; tathA vratAdi kA phala svargamokSa hai, tapazcaraNAdi pavitra phala ke denevAle haiM, unake dvArA zarIra zoSaNa karane yogya hai, tathA deva-guru-zAstrAdi hitakArI haiM - ityAdi paradravyoM ke guNa vicArakara unhIM ko aGgIkAra karatA hai| ityAdi prakAra se kinhIM paradravyoM ko burA jAnakara aniSTarUpa zraddhAna karatA hai tathA kinhIM paradravyoM ko acchA mAnakara iSTarUpa zraddhAna karatA hai; parantu paradravyoM meM iSTa-aniSTarUpa zraddhAna karanA, vaha mithyAtva hai aura usI zraddhAna se use udAsInatA bhI dveSabuddhirUpa hotI hai, kyoMki kisI ko burA jAnane kA nAma hI dveSa hai| prazna 15 - dravyaliGgI muni Adi ko bhrama hotA hai, usakA kAraNa koI karma hI hogA na? vahA~ puruSArtha kyA kare ? ___ uttara - nahIM; vahA~ karma kA doSa nahIM hai| sacce upadeza dvArA nirNaya karane se bhrama dUra hotA hai, kintu ve saccA puruSArtha nahIM karate
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA ki jisase bhrama dUra ho| yadi nirNaya karane kA puruSArtha kare to bhrama kA nimittakAraNa jo mohakarma, usakA bhI upazama ho jAye aura bhrama dUra ho kyoMki tattvanirNaya karate hue pariNAmoM kI vizuddhatA hotI hai aura moha ke sthiti - anubhAga bhI kama ho jAte haiN| [ mokSamArgaprakAzaka (dillI prakAzana) ke AdhAra para pRSTha 457 ] prazna 16 - samyagdarzana pragaTa na hone meM nimittakAraNa darzanamoha hai aura cAritra pragaTa na hone meM nimittakAraNa cAritramoha hai, usakA abhAva hue binA jIva, dharma kaise kara sakegA ? isalie dharma na hone meM jar3akarma kA doSa hai na ? 365 uttara - nahIM; apane viparIta puruSArtha kA hI doSa hai| yadi yathArtha puruSArthapUrvaka tattvanirNaya karane meM upayoga lagAye to svayameva moha kA abhAva hotA hai aura mokSa ke upAya kA puruSArtha banatA hai; isalie prathama hI tattvanirNaya meM upayoga lagAne kA puruSArtha karanA caahie| upadeza bhI usI puruSArtha ke hetu diyA jAtA hai aura usa puruSArtha se mokSa ke upAya ke puruSArtha kI siddhi apane Apa hotI hai| tattvanirNaya karane meM karma kA koI doSa nahIM hai, kintu jIva kA hI doSa hai| jo jIva, karma kA doSa nikAlatA hai, vaha apanA doSa hone para bhI karma para doSa DAlatA hai - yaha anIti hai / zrI sarvajJa bhagavAna kI AjJA mAne, usake aisI atIti nahIM ho sakatI / jise dharma karanA acchA nahIM lagatA, vahI aisA jhUTha bolatA hai / jise mokSasukha kI saccI abhilASA hai, vaha aisI jhUThI yukti nahIM banAyegA / jIva kA kartavya to tattvajJAna kA abhyAsa hI hai aura usI se
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 prakaraNa dasavA~ svayaM darzanamoha kA upazama hotA hai| darzanamoha ke upazamAdi meM jIva kA kartavya kucha bhI nahIM hai| punazca, tatpazcAt jyoM-jyoM jIva svasanmukhatA dvArA vItarAgatA meM vRddhi karatA hai, tyo-tyoM usake cAritramoha kA abhAva hotA hai aura aisA hone se usa jIva ke nagna digambara dazA, 28 mUlaguNa tathA bhAvaliGgI munipanA pragaTa hotA hai| usa dazA meM bhI jIva apane jJAyakasvabhAva meM ramaNatArUpa puruSArtha dvArA dharmapariNati ko bar3hAtA hai, vahA~ pariNAma sarvathA zuddha hone para kevalajJAna aura mokSadazArUpa siddhapada prApta karatA hai| prazna 17 - jise jAnane se mokSamArga kI pravRtti ho, ve avazya jAnane yogya-prayojanabhUta kyA-kyA hai ? uttara - sarvaprathama - (1) heya-upAdeya tattvoM kI parIkSA krnaa| (2) jIvAdi dravya, sAta tattva tathA sudeva-guru-dharma ko phicaannaa| (3) tyAgane yogya mithyAtva-rAgAdika, tathA grahaNa karane yogya samyagdarzana-jJAnAdika kA svarUpa jaannaa| (4) nimitta-naimittika Adi ko jaise haiM, vaisA hI jAnanA ityAdi jinake jAnane se mokSamArga meM pravRtti ho, unheM avazya jAnanA cAhie kyoMki ve prayojanabhUta haiN| prazna 18 - deva-guru-dharma tathA sat zAstra aura tatvAdi kA nirdhAra na kare to nahIM cala sakatA? uttara - unake nirdhAra binA kisI prakAra mokSamArga nahIM hotA - aisA niyama hai|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 19 - mokSamArga (mokSa kA upAya) nirapekSa hai ? uttara - hA~; parama nirapekSa hai / isa sambandha meM zrI niyamasAra (gAthA 2) kI TIkA meM kahA hai ki - 'nija paramAtmatattva ke samyak zraddhAna-jJAna-AcaraNa (anuSThAna) rUpa zuddharatnatrayAtmaka mArga parama nirapekSa hone se mokSa kA upAya hai|' 367 prazna 20- parama nirapekSa kahane se ekAnta nahIM ho jAtA ? uttara - nahIM; mokSamArga parama nirapekSa hai - yaha to samyak ekAnta hai / prazna 21 - to phira mokSamArga ko samyak anekAnta kisa prakAra lAgU hotA hai ? uttara - mokSamArga para se parama nirapekSa hai aura sva se parama sApekSa hai - aisA jAnanA, vaha samyak anekAnta hai| prazna 22 - devAdika tathA tattvAdika kA nirdhAra / nirNaya isa samaya ho sakatA hai ? uttara - hA~, pramAda chor3akara saccA udyama kare to una sabakA saccA nirNaya ho sakatA hai| yadi koI unakA viruddha svarUpa kahe to jIva ko svayaM hI vaha bhAsita ho jAtA hai / (gu0 mokSamArga prakAzaka, pR. 330, hi0 dehalIvAlA, pR. 486-87 ) prazna 23 - prayojanabhUta tattvoM ko jIva yathArtha jAne-mAne to use kyA lAbha hogA ? uttara - yadi unheM yathArtharUpa se jAne-zraddhAna kare to usakA saccA sudhAra hotA hai arthAt samyagdarzana pragaTa ho jAtA hai /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 prakaraNa dasavA~ prazna 24 - jIva ko dharma samajhane kA krama kyA hai ? uttara - prathama to parIkSA dvArA kudeva, kuguru aura kudharma kI mAnyatA chor3akara, arahanta devAdi kA zraddhAna karanA cAhie, kyoMki unakA zraddhAna karane se gRhItamithyAtva kA abhAva hotA hai| (2) phira jinamata meM kahe hue jIvAdi tattvoM kA vicAra karanA cAhie, unake nAma lakSaNAdi sIkhanA cAhie, kyoMki usa abhyAsa se tattvazraddhAna kI prApti hotI hai| __ (3) phira jinase sva-para kA bhinnatva bhAsita ho, vaise vicAra karate rahanA cAhie, kyoMki usa abhyAsa se bhedajJAna hotA hai| (4) tatpazcAt, eka sva meM sva-panA mAnane ke hetu svarUpa kA vicAra karate rahanA cAhie kyoMki usa abhyAsa se AtmAnabhava kI prApti hotI hai| isa prakAra anukrama se use aMgIkAra karake phira usI meM se kisI samaya devAdi ke vicAra meM, kabhI tattva ke vicAra meM, kabhI sva-para ke vicAra meM tathA kabhI Atma vicAra meM upayoga lagAnA caahie| isa prakAra abhyAsa se darzanamoha manda hotA jAtA hai aura jIva vaha puruSArtha cAlU rakhe to usI anukrama se use samyagdarzana kI prApti ho jAtI hai| [mokSamArgaprakAzaka (dillI prakAzana) pRSTha 486-87] prazna 25 - isa krama ko svIkAra na kare to kyA hogA? uttara - jo isa krama kA ullaMghana karatA hai - aise jIva ko devAdika kI mAnyatA kA bhI ThikAnA nahIM rhtaa| vaha apane ko jJAnI mAnatA hai, lekina ve saba caturAI kI bAteM haiM, isalie jaba
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 369 taka jIva ko sacce samyagdarzana kI prApti na ho, taba taka kramapUrvaka uparoktAnusAra kArya karanA caahie| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 486 ) prazna 26 - sAta tattvoM kI yathArtha zraddhA meM deva-guru-dharma kI zraddhA kisa prakAra A jAtI hai ? uttara - (1) mokSatattva, sarvajJa-vItarAga svabhAva hai, usake dhAraka zrI arihanta - siddha haiM, ve hI nirdoSa deva haiM, isalie jise mokSa tattva kI zraddhA hai, use sacce deva kI bhI zraddhA hai| (2) saMvara-nirjarA, nizcayaratnatraya svabhAva hai, usake dhAraka bhAvaliGgI AcArya, upAdhyAya aura sAdhu haiM; ve hI nirgrantha digambara muni guru haiM; isalie jise saMvara-nirjarA ke svarUpa kI saccI zraddhA hai, usI ko sacce guru kI zraddhA hai| (3) jIvatattva kA svabhAva rAgAdi ghAta rahita zuddha caitanya prANamaya hai, usa svabhAva sahita ahiMsA dharma hai; isalie jisa zuddha jIva kI tattva kI zraddhA hai use (nija AtmA ke) ahiMsA dharma kI zraddhA hai| (vidvajjanabodhaka, bhAga 1, pRSTha 79) (mokSamArgaprakAzaka-dillI, pRSTha 482 meM yahI artha hai) prazna 27 - samyaktva kise kahate haiM ? uttara - (1) jisa guNa kI nirmaladazA pragaTa hone apane zuddhAtmA kA pratibhAsa ho, akhaNDa jJAyaka svabhAva kI pratIti ho| (2) sacce deva-guru-dharma meM dRr3ha pratIti ho| (3) jIvAdi sAta tattvoM kI yathArtha pratIti ho| (4) sva-para kA zraddhAna ho|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 prakaraNa dasavA~ (5) AtmazraddhAna ho| - use samyaktva kahate haiN| una lakSaNoM se avinAbhAvasahita jo zraddhA hotI hai, vaha nizcayasamyagdarzana hai| [usa paryAya kA dhAraka samyaktva (zraddhA) guNa hai; samyagdarzana aura mithyAdarzana usakI paryAyeM haiN|] prazna 28 - samyagdarzana hone para zraddhA kaise hotI hai ? uttara - maiM AtmA hU~, mujhe rAgAdika nahIM karanA caahie| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 4) prazna 29 - to phira samayagdRSTi jIva viSayAdika meM kyoM pravartamAna hotA hai? uttara - samyagdarzana hone ke pazcAt bhI cAritraguNa kI paryAya nirbala hone se jitane aMza meM cAritramoha ke udaya meM yukta hotA hai, utane aMza meM use rAgAdi hote haiM, kintu vaha paravastu se rAgAdi kA honA nahIM maantaa| samyagdRSTi jIva ko dehAdi parapadArtha, dravyakarma tathA zubhAzubha rAga meM ekatvabuddhi nahIM hotii| prazna 30 - samyagdarzana hone ke pazcAt dezacAritra athavA sakalacAritra kA puruSArtha kaba pragaTa hotA hai? uttara - dharmI jIva apane puruSArtha se dharmakAryoM meM tathA vairAgyAdi kI bhAvanA meM (ekAgratA meM) jyoM-jyoM vizeSa upayoga ko lagatA hai, tyoM-tyoM usake bala se cAritramoha manda hotA jAtA hai - isa prakAra yathArtha puruSArtha meM vRddhi hone meM dezacaritra pragaTa hotA hai aura vizeSa zuddhi hone para sakalacAritra kA puruSArtha pragaTa hotA hai|
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 31 - samyak cAritra pragaTa karane ke pazcAt dharmI jIva kyA karatA hai ? 371 uttara - (1) ekAkAra nija jJAyakasvabhAva meM vizeSa ramaNatA karane se zuddhi kI vRddhi hotI hai| isa prakAra dharmapariNati kI vRti - anusAra zuddhatA bar3hatI jAtI hai aura zuddhatA ke pramANa meM ghAtikarmoM ke sthiti - anubhAga svayaM ghaTate haiM tathA kramazaH Age bar3hane para pUrNa vItarAgatA pragaTa hotI hai aura usa samaya dravyamohakarma bhI svayaM nAza hotA hai / (2) tatpazcAt pariNAma vizeSa zuddha hone para kevalajJAna pragaTa hotA hai, vahA~ tIna ghAtikarmoM kA svayaM nAza ho jAtA hai| phira zeSa guNoM kI paryAyoM kI pUrNa zuddhatA hone para aghAtikarmoM kA bhI svayaM nAza ho jAtA hai aura jIva siddhapada prApta karatA hai / prazna 32 - nizcaya aura vyavahAra - aise do prakAra ke samyagdarzana haiM ? uttara - nahIM; samyagdarzana eka hI prakAra kA hai, do prakAra kA nahIM hai kintu usakA kathana do prakAra se hai| jahA~ sacce samyagdarzana kA nirUpaNa kiyA hai vaha nizcaya - samyagdarzana hai, tathA jo samyagdarzana to nahIM hai kintu samyagdarzana kA nimitta hai athavA sahacArI hai, use upacAra se samyagdarzana kahA jAtA hai kintu vyavahAra samyagdarzana ko saccA samyagdarzana mAne to vaha zraddhA mithyA hai kyoMki nizcaya aura vyavahAra kA sarvatra aisA hI lakSaNa hai arthAt saccA nirUpaNa, vaha nizcaya aura upacAra nirUpaNa, vaha vyavahAra hai /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 prakaraNa dasavA~ nirUpaNa kI apekSA se samyagdarzana ke do prakAra kahe haiM, kintu eka nizcaya samyagdarzana hai aura eka vyavahAra samyagdarzana hai - isa prakAra do samyagdarzana mAnanA vaha mithyA hai| prazna 33 - nizcaya samyagjJAna aura vyavahAra samyagjJAna - aisA do prakAra kA samyagjJAna hai ? uttara - nahIM; samyagjJAna kahIM do prakAra kA nahIM hai, kintu usakA nirUpaNa do prakAra se haiN| jahA~ sacce samyagjJAna ko samyagjJAna kahA ho. vaha nizcaya samyagjJAna hai. kinta jo samyagjJAna to nahIM hai parantu samyagjJAna kA nimitta hai athavA sahacArI hai, use upacAra se samyagjJAna kahA jAtA hai; isalie nizcaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho, use satyArtha mAnakara usakA zraddhAna aGgIkAra karanA cAhie, tathA vyavahAranaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho, use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna chor3anA caahie| prazna 34 - nizcayacAritra aura vyavahAracAritra - aisA do prakAra kA cAritra hai? uttara - nahIM;cAritra to do nahIM hai, kintu usakA nirUpaNa do prakAra se hai| jahA~ sacce cAritra ko cAritra kahA hai, vaha nizcaya cAritra hai tathA jo samyakcAritra to nahIM hai, kintu samyakcAritra kA nimitta hai athavA sahacArI hai, use upacAra se cAritra kahate haiM, vaha vyavahAra samyakcAritra hai| nizcayanaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho use satyArtha mAnakara usakA zraddhAna karanA cAhie aura vyavahAranaya dvArA jo nirUpaNa kiyA jo use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna chor3anA caahie|
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 373 prazna 35 - yadi aisA hai to jinamArga meM donoM nayoM ke grahaNa karane ko kahA hai, usakA kyA kAraNa haiM ? uttara - (1) jinamArga meM kahIM to nizcayanaya kI mukhyatAsahita vyAkhyAna hai; use to 'satyArtha aisA hI hai' - aisA jAnanA cAhie tathA kisI sthAna para vyavahAranaya kI mukhyatAsahita vyAkhyAna hai| use 'aisA nahIM hai, kintu nimittAdikI apekSA se yaha upacAra kiyA hai' - aisA jAnanA cAhie aura isa prakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai, kintu donoM nayoM ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara 'isa prakAra bhI hai aura usa prakAra bhI hai' - aise bhramarUpa pravartana se to donoM nayoM kA grahaNa karanA nahIM kahA hai| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 249) (2) zrI samayasAra gAthA 276-77 kI TIkA meM kahA hai ki - 'AcArAGga Adi zabdazruta, vaha jJAna hai kyoMki vaha (zabdazruta) jJAna kA Azraya hai| jIvAdi nava padArtha, darzana hai kyoMki vaha (nava padArtha) darzana kA Azraya hai aura chaha jIva nikAya cAritra hai, kyoMki vaha (chaha jIva nikAya) cAritra kA Azraya hai; isa prakAra vyavahAra hai| zuddha AtmA, jJAna hai kyoMki vaha (zuddha AtmA) jJAna kA Azraya hai; zuddha AtmA, darzana hai kyoMki vaha darzana kA Azraya hai aura zuddha AtmA, cAritra hai kyoMki vaha cAritra kA Azraya hai;isa prakAra nizcaya hai| unameM vyavahAranaya pratiSedhya arthAt niSedhya hai; kyoMki AcArAGga Adi ko jJAnAdi kA AzrayapanA anekAntika hai - vyabhicArayukta hai; (zabdazruta Adi ko jJAnAdi ke AzrayarUpa mAnane meM vyabhicAra AtA hai, kyoMki zabdazruta Adi hone para bhI
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 prakaraNa dasavA~ jJAnAdi nahIM hote; isalie vyavahAranaya pratiSedhya haiM) aura nizcaya, vyavahAranaya kA pratiSedhaka hai kyoMki zuddha AtmA ko jJAnAdi kA AzrayapanA ekAntika hai| (zaddha AtmA ko jJAnAdikakA AzrayapanA mAnane meM vyabhicAra nahIM hai, kyoMki jahA~ zuddha AtmA ho, vahA~ jJAna-darzana-cAritra hote hI haiN|)' prazna 36 - mokSamArga eka hI hai yA adhika haiM? uttara - (1) mokSamArga eka hI hai aura vaha nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatA hI hai| (2) zrI pravacanasAra gAthA 199 kI TIkA meM kahA hai ki - 'samasta sAmAnya carama zarIrI tIrthaMkara aura acarama zarIra mumukSu isI yathokta zuddhAtmatattva pravRtti lakSaNa vidhi dvArA pravartamAna mokSamArga ko prApta karake siddha hue, parantu aisA nahIM hai ki anya vidhi se bhI hue hoM; isalie nizcita hotA hai ki mAtra yaha eka hI mokSa kA mArga hai, anya nahIM hai|' (3) zrI pravacanasAra gAthA 82 kI TIkA meM kahA hai ki - 'sarva arihanta bhagavanta usI vidhi se karmozoM kA kSaya karake tathA anya ko bhI usI prakAra upadeza dekara mokSa ko prApta hue haiN|' TIkA - atIta kAla meM kramazaH ho gaye samasta tIrthaGkara bhagavanta, prakArAntara kA asambhava hone ke kAraNa jisameM dvaita sambhava nahIM hai - aise isI eka prakAra se karmAMzoM ke kSaya kA svayaM anubhava karake tathA parama Aptapane ke kAraNa bhaviSyakAla meM athavA isa (vartamAna) kAla meM anya mumukSuoM ko bhI isI prakAra usakA (karma kSaya kA) upadeza karake, niHzreyasa ko prApta
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 375 hue haiM; isalie nirvANa kA anya (koI ) mArga nahIM hai - aisA nizcita hotA hai| __ (4) zrI niyamasAra gAthA 90, kalaza 121 meM kahA hai ki - 'jo mokSa kA kiJcit kathanamAtra (kahanemAtra) kAraNa hai, use arthAt vyavahAraratnatraya ko bhI bhavasAgara meM DUbe hue jIva ne pahale bhava-bhava meM (aneka bhava meM) sunA hai aura usa para AcaraNa kiyA hai parantu are re! kheda hai ki jo sarvadA eka jJAna hai, use arthAt jo sadaiva eka jJAnasvarUpa hI hai - aise paramAtma tattva ko jIva ne sunA-AcarA nahIM hai|' (1) zrI niyamasAra gAthA 109 kalaza 155 meM kahA hai ki - 'jisane jJAnajyoti dvArA pApa timira ke puJja kA nAza kiyA hai aura jo purANa / sanAtana hai - aisA AtmA, parama saMyamI janoM ke citta kamala meM spaSTa hai| vaha AtmA, saMsArI jIvoM ke vacana-manomArga se atikrAnta arthAt vacana aura mana ke mArga se agocara hai| ina nikaTa parama puruSa meM vidhi kyA? aura niSedha kyA? evamanena padyena vyavahArAlocanAprapaMcamupahasati kila prmjinyogiishvrH| - isa prakAra padya dvArA parama jina yogIzvaroM ne vAstava meM vyavahAra-AlocanA ke prapaMca kA upahAsa (ha~sI, ThaTThA, tiraskAra) kiyA hai|' (6) zrI niyamasAra gAthA 3 meM kahA hai ki - 'niyama arthAt niyama se (nizcit) jo karane yogya ho arthAt jnyaan-drshn-caaritr| viparIta ke parihArArtha arthAt jJAna,
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 prakaraNa dasavA~ darzana, cAritra se viruddha bhAvoM ke tyAga ke lie sacamuca 'sAra' aisA vacana kahA hai|' (7) zrI samayasAra gAthA 156 kI TIkA meM bhI kahA hai ki 'paramArtha mokSa hetu se pRthak jo vrata, tapAdi zubhakarmasvarUpa mokSa hetu kucha loga mAnate haiM usa sampUrNa kA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki vaha (mokSa hetu) anya dravya ke svabhAva vAlA (arthAt pudgala svabhAvI) hone se usake svabhAva dvArA jJAna kA bhavana nahIM hotA - mAtra paramArtha mokSa hetu hI eka dravya ke svabhAva vAlA (arthAt jIvasvabhAvI) hone se usake svabhAva dvArA jJAna kA bhavana hotA hai / ' - (8) 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga : ' (zAstra kA) vacana hone se, mArga to zuddha ratnatraya hai / (9) nija paramAtmA tatva ke rUpa zuddha ratnatrayAtmaka mArga parama aisA ( zrI niyamasAra gAthA 2 kI TIkA) samyak zraddhAna-jJAna-anuSThAna nirapekSa hone se mokSa kA upAya hai| ( zrI niyamasAra gAthA 2 kI TIkA) prazna 37 - samyagdarzana meM 'samyak' zabda kyA batalAtA hai ? uttara - viparIta abhiniveSa (abhiprAya) ke nirAkaraNa ke hetu samyak pada kA upayoga kiyA hai, kyoMki 'samyak' zabda prazaMsA vAcaka hai; isalie zraddhAna meM viparIta abhiniveza kA abhAva hote hI prazaMsA sambhava hotI hai / [ mokSamArgaprakAzaka (dillI prakAzana), pRSTha 465 ] prazna 38 - cAritra meM 'samyak' zabda kisalie hai ?
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - ajJAnapUrvaka ke AcaraNa kI nivRtti ke lie hai kyoMki samyagdarzana-jJAnapUrvaka AtmA meM sthiratA, vaha samyak cAritra hai| 377 prazna 39 - tattvArtha zraddhAna kise kahate haiM ? uttara - jIva- ajIvAdi sAta tattvArtha hai; unakA jo zraddhAna arthAt 'aisA hI hai, anyathA nahIM' - aisA pratItibhAva, vaha tattvArthazraddhAna hai tathA viparIta abhiniveza arthAt anyathA abhiprAyarahita zraddhA, vaha samyagdarzana hai / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 465 ) prazna 40 - viparIta abhiprAyarahita zraddhAna karanA cAhie - aisA kahane kA kyA kAraNa hai ? uttara - tattvArthazraddhAna karane kA Azaya mAtra nizcaya karanA - itanA hI nahIM hai, kintu vahA~ aisA abhiprAya hai ki jIva - ajIva ko pahicAnakara apane ko tathA para ko yathAvat rUpa se jAnanA; Asrava ko pahicAnakara, use heya jAnanA; bandha ko pahicAnakara, use ahitarUpa mAnana; saMvara ko pahicAnakara, use upAdeya mAnanA; nirjarA ko pahicAnakara, use hita kA kAraNa mAnanA; mokSa ko pahicAnakara, use apanA paramahita mAnanA aisA tattvArtha zraddhAna kA abhiprAya hai| usase viparIta abhiprAya kA nAma viparIta abhiniveza hai; satya tattvArtha zraddhAna hone para usakA abhAva ho jAtA hai| - prazna 41 - aisI viparIta abhinivezarahita zraddhA kisa kAla karane yogya hai ? uttara - viparIta abhinivezarahita jIva-ajIvAdi tattvArthoM
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 prakaraNa dasavA~ kA zraddhAna sadAkAla karane yogya hai| vaha zraddhAna AtmA kA hI svarUpa hai; cauthe guNasthAna se hI vaha pragaTa hotA hai aura nirantara sthAyI rahakara siddhadazA meM bhI sadaiva usakA sadbhAva banA rahatA hai| isalie nizcayasamyagdarzana cauthe guNasthAna se pragaTa hotA hai, usake Upara ke sabhI guNasthAnoM meM tathA siddha bhagavantoM meM bhI sadaiva rahatA hai - aisA smjhnaa| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 470-71) prazna 42 - tattvArthasUtra meM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam' kahA hai, vaha nizcayasamyagdarzana hai yA vyavahAra -samyagdarzana? uttara - vaha nizcayasamyagdarzana hai aura siddha avasthA meM bhI vaha sadaiva rahatA hai, isalie use vyavahArasamyagdarzana nahIM mAnA jA sktaa| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 470-71, 475) prazna 43 - tiryaMcAdi jo alpajJAnavAle haiM unheM, aura kevalI tathA siddha bhagavAna ko nizcaya samyagdarzana samAna hI hotA hai ? uttara - (1) hA~; tiryaMca aura kevalI bhagavAna meM jJAnAdika kI hInAdhikatA hone para bhI unameM samyagdarzana to samAna hI kahA hai| jaisA sAta tattvoM kA zraddhAna chadmastha ko hotA hai, vaisA hI kevalI tathA siddha bhagavAna ko bhI hotA hai| chadmastha ko zrutajJAna ke anusAra pratIti hotI hai, usI prakAra kevalI aura siddhabhagavAna ko kevalajJAnAnusAra hI pratIti hotI hai| (2) mUlabhUta jIvAdi ke svarUpa kA zraddhAna jaisA chadmastha ko hotA hai, vaisA hI kevalI ko tathA siddhabhagavAna ko hotA hai| (3) kevalI - siddha bhagavAna, rAgAdirUpa pariNamita nahIM
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA hote aura saMsAradazA kI icchA nahIM karate, vaha isa zraddhA kA hI (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 475 ) bala jAnanA / 379 1 prazna 44 bAhya sAmagrI ke anusAra sukha - duHkha haiM - yaha mAnyatA satya hai ? uttara - nahIM; paradravyarUpa bAhya sAmagrI ke anusAra sukhaduHkha nahIM haiM, kintu kaSAya se icchA utpanna ho tathA icchAnusAra bAhya sAmagrI prApta ho jAye, tathA kaSAya ke upazamana se kucha AkulatA kama ho, taba sukha mAnatA hai; aura icchAnusAra sAmagrI na milane se kaSAya meM vRddhi hone para AkulatA bar3he, taba duHkha mAnatA hai / ajJAnI mAnatA hai ki mujhe paradravya ke nimitta se sukha-duHkha hote haiM - aisI mAnyatA bhrama hI hai / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 453 ) prazna 45 - jinadeva ke sarva upadeza kA kyA tAtparya hai ? uttara - mokSa ko hitarUpa jAnakara, eka ( mAtra) mokSa kA upAya karanA hI sarva upadeza kA tAtparya hai / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha ) prazna 46 - jJAnI puruSa kA upadeza milA, kintu vaha jIva tattvanirNaya kA puruSArtha na kare aura vyavahAradharma ke kAryoM meM varte to usakA kyA phala AyegA ? uttara - usa jIva ko prApta huA avasara calA jAyegA aura saMsAra paribhamraNa hI rhegaa| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha ) prazna 47 - vyavahAra samyaktva kisa guNa kI paryAya hai ? uttara - sat deva-guru-zAstra; chaha dravya aura sAta tattvoM kI zraddhA kA rAga (vikalpa) hone se vaha cAritraguNa kI azuddhaparyAya
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 prakaraNa dasavA~ hai; kintu vaha zraddhAguNa kI paryAya nahIM hai kyoMki usakI to mithyAdarzana tathA nizcayasamyagdarzana - yaha do hI paryAyeM hotI haiN| vyavahArasamyaktva ina donoM se eka bhI nahIM hai, vaha viSaya isase bhinna hai / ( zrI paMcAstikAya gAthA 107, jayasenacArya kRta saMskRta TIkA) prazna 48 - cAritra kA lakSaNa (svarUpa) kyA hai ? uttara - (1) moha aura kSobharahita AtmA kA pariNAma; (2) svarUpa meM caranA (vicaraNa karanA) vaha cAritra hai; athavA (3) apane svabhAva meM pravartana karanA, zuddha caitanya kA prakAzita honA - aisA usakA artha hai / (4) vahI vastu kA svabhAva hone se dharma hai / (5) vahI yathAsthiti Atma guNa hone se (arthAt ) viSamatA rahita-susthita AtmA kA guNa hone se sAmya hai / aura - (6) moha-kSobha ke abhAva ke kAraNa atyanta nirvikAra aisA jIva kA pariNAma hai| (zrI pravacanasAra gAthA 7 kI TIkA ) prazna 49 - AsravoM ke abhAva kA krama kyA hai ? uttara - (1) cauthA guNasthAna (avirata samayagdRSTi) pragaTa hone para mithyAtva aura anantAnubandhI kA abhAva hotA hai; aura sAtha hI tatsambandhI avirati, pramAda, kaSAya aura yoga kA bhI abhAva hotA hai| (zrI samayasAra gAthA 73 se 76 kA bhAvArtha ) (2) pA~caveM guNasthAna meM taduparAnta pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya kA abhAva hone se tatsambandhI AMzika avirati Adi kA abhAva hotA hai /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA (3) chaThaveM guNasthAna meM taduparAnta apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya kA abhAva hone para tatsambandhI AMzika pramAdAdi kA abhAva hotA hai| 381 (4) sAtaveM guNasthAna meM taduparAnta saMjvalana kaSAya kI tIvratA kA abhAva hone para tatsambandhI pramAdAdi kA abhAva hotA hai I (5) AThaveM guNasthAna se svabhAva kA bhalIbhA~ti avalambana lene se zreNI car3hakara vaha jIva kSINamoha jina - vItarAga aise bArahaveM guNasthAna ko prApta karatA hai / bArahaveM guNasthAna meM kaSAya kA sarvathA abhAva hotA hai, kintu yoga rahatA hai| (6) terahaveM guNasthAna meM yoga ke nimitta se eka samaya kA Asrava hai aura 14 veM guNasthAna meM usa yoga kA bhI abhAva ho jAtA hai| prazna 50 - kevalajJAna sva ko nizcaya se jAnatA hai aura para ko vyavahAra se jAnatA hai - isakA kyA artha hai ? uttara- (1) jJAna, para ke sAtha tanmaya hokara jAne to nizcaya se jAnA kahalAye, kintu jJAna, para meM tanmaya ( ekameka) hue binA para ko jAnatA hai; isalie vaha vyavahAra se jAnatA hai - aisA kahA jAtA hai; kintu jIva ko para sambandhI jJAna nahIM hotA- aisA usakA artha nahIM hai / (2) jJAna apane meM tanmaya hokara apane ko jAnatA hai, vaha nizcaya hai / prazna 51 - heya, jJeya aura upAdeya kA kyA artha hai ? uttara - (1) heya = tyAgane yogya
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 prakaraNa dasavA~ (2) jJeya = jAnane yogya (3) upAdeya = Adara karane yogya; grahaNa karane yogy| prazna 52- heya kyA hai? uttara - (1) jIvadravya kI azuddha dazA duHkharUpa hone se tyAgane yogya - heya hai; tathA para nimitta, vikAra aura vyavahAra kA Azraya heya hai| (niyamasAra gAthA 38 tathA 50 kI TIkA) (2) vahI Atmabodha ko prApta hotA hai, jo vyavahAra meM anAdaravAn hai (upekSAvAn) anAsakta hai; aura jo vyavahAra meM AdaravAn hai, Asakta hai, vaha Atmabodha ko prApta nahIM hotaa| (samAdhi zataka - zloka 78 kI utthAnikA) prazna 53 - jJeya kyA hai? uttara - sva-para arthAt sAta tattvasahita jIvAdi chahoM dravyoM kA svruup| prazna 54 - upAdeya kyA hai ? uttara - (1) ekAkAra dhruva jJAyakasvabhAvarUpa nija AtmA hI upAdeya hai| (niyamasAra gAthA 38 tathA 50 aura usakI TIkA) ___(2) nizcaya-vyavahAra donoM ko upAdeya mAnanA, vaha bhI bhrama hai| mithyAbuddhi hI hai| (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 249) jIva ke asAdhAraNa bhAva aura guNasthAna prazna 55 - jIva ke asAdhAraNa bhAva kitane haiM ? uttara - pA~ca haiM - (1) aupazamika, (2) kSAyika, (3) kSAyopazamika, (4) audayika aura (5) pAriNAmika -
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA yaha pA~ca bhAva jIvoM ke nijabhAva haiM; jIva ke atirikta anya kisI meM ye nahIM hote / 383 prazna 56 - aupazamikabhAva kise kahate haiM ? uttara - karmoM ke upazama ke sAtha sambandhavAlA AtmA ko jo bhAva hotA hai, use aupazamikAbhAva kahate haiM / 4 'AtmA ke puruSArtha kA nimitta pAkara jar3akarma kA pragaTarUpa phala jar3akarmarUpa meM na AnA, vaha karma kA upazama hai / ' (mokSazAstra, adhyAya 2, sUtra 1 kI TIkA ) prazna 57 - kSAyikabhAva kise kahate haiM ? uttara - karmoM ke sarvathA nAza ke sAtha sambandhavAlA AtmA SIT jo atyanta zuddhabhAva pragaTa hotA hai, use kSAyikabhAva kahate haiN| 4 'AtmA ke puruSArtha kA nimitta pAkara karma-AvaraNa kA nAza honA, vaha karma kA kSaya hai / ' (mokSazAstra, adhyAya 2, sUtra 1 kI TIkA) prazna 58 - kSAyopazamikabhAva kise kahate haiM ? uttara - karmoM ke kSayopazama ke sAtha sambandhavAlA jo bhAva hotA hai, use kSAyopazamikabhAva kahate haiM / 'AtmA ke puruSArtha kA nimitta pAkara karma kA svayaM aMzataH kSaya aura svataM aMzata: upazama vaha karma kA kSayopazama hai... ' (mokSazAstra, adhyAya 2, sUtra 1 kI TIkA) 'vartamAna niSeka meM sarvaghAtI sparddhakoM kA udayAbhAvI kSaya tathA dezaghAtI sparddhakoM kA udaya aura AnevAle niSekoM kA savasthArUpa upazama ko kSayopazama kahate haiM / ' AgAmI kAla meM udaya aisI karma kI avasthA (jaina siddhAnta pravezikA) -
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 prakaraNa dasavA~ (1) eka samaya meM karma ke jitane paramANu udaya meM Aye, una sarva ke samUha ko niSeka kahate haiN| (2) jIva ke samyaktva-jJAnAdi anujIvI guNoM ko jo pUrNa rIti se ghAta hone meM nimitta hai, unheM sarvaghAtI kahate haiN| (3) vargaNAoM ke samUha ko sparddhaka kahate haiN| (4) phala diye binA udaya meM Aye hue karmoM kA khira jAnA, use udayAbhAvI kSaya kahate haiN| (5) jo jIva ke jJAnAdi guNoM ko ekadeza ghAta hone meM nimitta hai, use dezaghAtI kahate haiN| prazna 59 - audayikabhAva kise kahate haiM ? uttara - karmoM ke udaya ke sAtha sambandha rakhanevAlA AtmA kA jo vikArI bhAva hotA hai, use audayikabhAva kahate haiN| prazna 60 - pAriNAmikabhAva kise kahate haiM ? uttara - karmoM ke upazama, kSaya, kSayopazama athavA udaya kI apekSA rakhe binA jIva kA jo svabhAvamAtra ho, use pAriNAmikabhAva kahate haiN| 'jisakA nirantara sadbhAva rahe, use pAriNAmikabhAva kahate haiN| sarvabheda jisameM garbhita hai - aisA caitanyabhAva hI jIva kA pAriNAmikabhAva hai| matijJAnAdi tathA kevalajJAnAdi jo avasthAe~ haiM, ve pAriNAmikabhAva nahIM hai| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna - yaha avasthAe~ kSAyopazamikabhAva haiM; kevalajJAna avasthA, kSAyikabhAva hai|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA kevalajJAna pragaTa hone se pUrva jJAna ke vikAra kA jitanA abhAva hai, vaha audayikabhAva hai| ' 385 jJAna, darzana aura vIryaguNa kI avasthA meM aupazamikabhAva hotA hI nahIM; moha kA hI upazama hotA hai; usameM prathama mithyAtva kA (darzanamoha kA) upazama hone para jo samyaktva pragaTa hotA hai, vaha zraddhAguNa kA aupazamikabhAva hai| (mokSazAstra adhyAya 2 sUtra 1 kI TIkA ) prazna 61 - jIva ke asAdhAraNa pA~ca bhAva kyA batalAte haiM ? uttara - (1) jIva kA anAdi-ananta zuddhacaitanyasvabhAva hai - aisA pAriNAmikabhAva siddha karatA hai / (2) jIva kA anAdi ananta zuddha caitanyasvabhAva hone para bhI usakI avasthA meM vikAra hai - aisA audayikabhAva siddha karatA hai| (3) jar3akarma ke sAtha jIva kA anAdikAlIna sambandha hai aura jIva usake vaza hotA hai, isalie vikAra hotA hai, kintu karma ke kAraNa vikArabhAva nahIM hotA - aisA bhI audayikabhAva siddha karatA hai / (4) jIva anAdi se vikAra karatA A rahA hai, tathApi vaha jar3a nahIM ho jAtA aura usake jJAna, darzana tathA vIrya kA aMzata: vikAsa to sadaiva rahatA hai - aisA kSAyopazamikabhAva siddha karatA hai / (5) saccI samajha ke pazcAt jIva jyoM-jyoM satya puruSArtha bar3hAtA hai, tyoM-tyoM moha aMzataH dUra hotA jAtA hai - aisA bhI kSAyopazamikabhAva siddha karatA hai| I (6) AtmA kA svarUpa yathArthatayA samajhakara, jaba jIva
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa dasavA~ apane pAriNAmikabhAva kA Azraya karatA hai, taba audayikabhAva dUra hone kA prArambha hotA hai aura prathama zraddhAguNa kA audayikabhAva dUra hotA hai - aisA aupazamikabhAva siddha karatA hai / 386 (7) yadi jIva apratihatabhAva se puruSArtha meM Age bar3he to cAritramoha svayaM daba jAtA hai| (upazamabhAva ko prApta hotA hai) aisA bhI aupazamikabhAva siddha karatA hai| - (8) pratihata puruSArtha dvArA pAriNAmikabhAva kA Azraya bar3hane para vikAra kA nAza ho sakatA hai - aisA kSAyikabhAva siddha karatA hai / (9) yadyapi karma ke sAtha kA sambandha, pravAha se anAdikAlIna hai, tathApi prati samaya purAne karma jAte haiM aura naye karmoM kA sambandha hotA rahatA hai, usa apekSA se usameM prArambhikatA rahane se (sAdi hone se ) vaha karmoM ke sAtha kA sambandha sarvathA dUra ho jAtA hai aisA kSAyikabhAva siddha karatA hai| (10) koI nimitta vikAra nahIM karAtA, kintu jIva svayaM nimittAdhIna hokara vikAra karatA hai| jIva jaba pAriNAmikabhAvarUpa apane svabhAva kI ora kA lakSya karake svAdhInatA pragaTa karatA hai, taba nimittAdhInatA dUra hokara zuddhatA pragaTa hotI hai - aisA aupazamika, sAdhakadazA kA kSAyopazamika aura kSAyikabhAva - yaha tInoM siddha karate haiM / prazna 62 - aupazamikabhAva ke kitane bheda haiM ? uttara- aupazamikabhAva ke do bheda haiM- (1) samyaktvabhAva aura (2) cAritrabhAva /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA prazna 63 - kSAyikabhAva ke kitane bheda haiM ? uttara - kSAyikabhAva ke nava bheda haiM- (1) kSAyikasamyaktva, (2) kSAyikacAritra, (3) kSAyikadarzana, (4) kSAyikajJAna, (5) kSAyikadAna, (6) kSAyikalAbha, (7) kSAyikabhoga, ( 8 ) kSAyika - upabhoga, (9) kSAyikavIrya / prazna 64 - kSAyopazamikabhAva ke kitane bheda haiM ? uttara - kSAyopazamikabhAva ke aThAraha bheda haiM- (1) samyaktva, (2) cAritra, (3) cakSudarzana, (4) acakSudarzana, (5) avadhidarzana, (6) dezasaMyama, (7) matijJAna, (8) zrutajJAna, (9) avadhijJAna, (10) mana:paryayajJAna, (11) kumatijJAna, ( 12 ) kuzrutajJAna, (13) kuavadhijJAna, (14) dAna, (15) lAbha, ( 16 ) bhoga, (17) upabhoga, (18) vIrya / prazna 65 - audayikabhAva kitane bheda haiM ? uttara- audayika bhAva ke ikkIsa bheda haiM- gati 4, kaSAya 4, liGga 3, mithyA darzana 1, ajJAna 1, asaMyama 1, asiddhatva 1, lezyA 6 [pIta, padma, zukla, kRSNa, nIla aura kapota ] prazna 66 - lezyA kise kahate haiM ? uttara - kaSAya ke udaya se anuraMjita yogoM kI pravRtti ko bhAvalezyA kahate haiM aura zarIra ke pIta, padmAdi varNoM ko dravyalezyA kahate haiM / prazna 67 - pAriNamikabhAva ke kitane bheda haiM ? uttara - pAriNAmikabhAva ke tIna bheda haiM 387 (2) bhavyatva, aura (3) abhavyatva / - (1) jIvatva,
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 prakaraNa dasavA~ prazna 68 - uparokta pA~ca bhAvoM meM se kisa bhAva kI ora unmukhatA se dharma kA prArambha aura pUrNatA hotI hai ? uttara - pAriNAmikabhAva ke atirikta cAroM bhAva kSaNika haiM, eka samaya paryanta ke haiM; aura usameM bhI kSAyikabhAva to vartamAna meM hai nahIM: upazamabhAva ho to vaha alpakAla TikatA hai aura udayakSayopazamabhAva bhI prati samaya badalate haiM; isalie una bhAvoM para lakSya kare to vahA~ ekAgratA nahIM ho sakatI aura na dharma pragaTa sakatA hai| trikAlasvabhAvI pAriNAmikabhAva kA mAhAtmya jAnakara, usa ora jIva apanI vRtti kare (jhukAva kare) to dharma kA prArambha hotA hai aura usa bhAva kI ekAgratA se bala se hI dharma kI pUrNatA hotI hai| (mokSazAstra, adhyAya 2, sUtra 1 kI TIkA, sonagar3ha prakAzana ) prazna 69 - sarva audayikabhAva bandha ke kAraNa hai ? uttara - (1) sarva audayikabhAva bandha ke kAraNa haiM - aisA nahIM samajhanA cAhie, kintu mAtra mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga - yaha cAra bhAva bandha ke kAraNa haiN| (zrI dhavalA, pustaka 7, pRSTha 9) (2)...yadi jIva, moha ke udaya meM yukta ho to bandha hotA hai; dravyamoha kA udaya hone para bhI yadi jIva zuddhAtmabhAvanA ke bala dvArA bhAvamoharUpa pariNamita na ho to bandha nahIM hotaa| yadi jIva ko karmodaya ke kAraNa bandha hotA ho to saMsArI ko sarvadA karma kA udaya vidyamAna hai, isalie use sarvadA bandha hogA, kabhI mokSa hogA hI nhiiN| isalie aisA samajhanA ki karma kA udaya, bandha kA kAraNa nahIM hai, kintu jIva kA bhAvamoharUpa pariNamana bandha kA kAraNa hai| ( zrI pravacanasAra gAthA 45 kI jayasenAcArya kRta TIkA ke AdhAra se)
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 389 prazna 70- audayikabhAva meM jo ajJAnabhAva hai aura kSAyopazamikabhAva meM jo ajJAnabhAva hai - unameM kyA antara hai? uttara - audayikabhAva meM jo ajJAnabhAva hai, vaha bhAvarUpa hotA hai aura kSAyopazamika ajJAnabhAva, mithyAdarzana ke kAraNa dUSita hotA hai| (mokSazAstra (hindI) paNDita phUlacandajI dvArA sampAdita, pRSTha 31 kA phuTanoTa) [ina pA~ca bhAvoM sambandhI vistRta vivaraNa ke lie mokSazAstra, adhyAya 2, sUtra 1 kI TIkA (sonagar3ha prakAzana) par3hanA caahie|] prazna 71 - jIva ke aupazamika, kSAyika, audayika, kSAyopazamikabhAvoM ko pAriNAmikabhAva kisa apekSA se kahA jAtA hai? uttara - (1) jIva kI paryAya ke pratyeka bhAva ko, vaha apane pariNAma hone se apanI apekSA se pAriNAmikabhAva kahA jAtA hai| (2) ina cAra bhAvoM ko karma kI apekSA se arthAt karma ke sAtha abhAva athavA sadbhAva sambandha batalAne ke lie aupazamikAdi kahA jAtA hai| (3) pA~caveM pAriNAmikabhAva ko, paramapAriNAmika bhAva kahA jAtA hai aura usake Azraya se hI dharma kA prArambha, vRddhi evam pUrNatA hotI hai| (niyamasAra gAthA, 13, 15, 41, 110, 119, 178 kI TIkA tathA gAthA 178 kA kalaza naM. 297) [isa sambandha meM prakaraNa 4 meM prazna 341 bhI dekhiye] prazna 72 - jIva kA kSAyikajJAna jo vartatA hai usakI mahimA kahiye?
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 prakaraNa dasavA~ uttara - dharma kA mUla sarvajJa haiM / sarvajJatA kI mahimA ke lie isI grantha meM Age eka pariziSTa diyA gayA hai| | guNasthAna krama prazna 73 - saMsAra meM samasta prANI sukha cAhate haiM aura usI kA upAya karate haiM, kintu sukha prApta kyoM nahIM kara pAte? uttara - saMsArI jIva sacce [vAstavika] sukha kA svarUpa aura usakA upAya nahIM jAnate tathA usakA sAdhana bhI nahIM karate, isalie ve sacce sukha ko prApta nahIM kara skte| prazna 74 - sacce sukha kA svarUpa kyA hai ? uttara - AhlAda svarUpa jIva ke anujIvI sukhaguNa kI zuddhadazA ko saccA sukha kahate haiM, vahI jIva kA mukhya svabhAva hai, parantu saMsArI jIvoM ne bhramavaza sAtAvedanIya karma ke nimitta se honevAle vaibhAvika pariNatirUpa sAtApariNAma ko hI sukha mAna rakhA hai| prazna 75 - saMsArI jIvoM ko saccA kyoM prApta nahIM hotA? uttara - mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ke kAraNa saMsArI jIvoM ko saccA sukha prApta nahIM hotaa| prazna 76 - saMsArI jIvoM ko sukha kaba prApta hotA hai ? uttara - saMsAra jIvoM ko paripUrNa saccA sukha, mokSa hone para prApta hotA hai| unako sacce sukha kA AMzika prArambha nizcayasamyagdarzana se arthAt cauthe guNasthAna se hotA hai| prazna 77 - mokSa kA svarUpa kyA hai ?
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 391 uttara - AtmA se samasta bhAvakarmoM aura dravyakarmoM ke vipramokSa ko arthAt atyanta viyoga ko mokSa kahate haiN| prazna 78 - usa mokSa kI prApti kA upAya kyA hai ? uttara - saMvara aura nirjarA hI mokSa prApti kA upAya hai| prazna 79 - saMvara kise kahate haiM ? uttara - Asrava ke nirodha ko saMvara kahate haiM, arthAt naye vikAra kA rukanA tathA anAgata [navIna] karmoM kA AtmA ke sAtha sambandha na honA - use saMvara kahate haiN| prazna 80 - nirjarA kise kahate haiM ? uttara - AtmA ke ekadeza vikAra kA kama honA tathA pUrva kAla meM bA~dhe hue karmoM se aMzataH sambandha chUTanA - use nirjarA kahate haiN| prazna 81 - saMvara aura nirjarA hone kA upAya kyA hai ? uttara - nizcayasamyagadarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - ina tInoM kI aikyatA, saMvara-nirjarA hone kA ugra upAya hai| cauthe guNasthAna meM nizcayasamyagdarzana hone se saMvara-nirjarA prArambha hote haiN| prazna 82 - una tInoM kI pUrNa aikyatA eka sAtha hotI hai yA anukrama se? uttara - anukrama se hotI hai| prazna 83 - tInoM kI pUrNa aikyatA hone kA krama kyA hai? uttara - jyoM-jyoM jIva guNasthAna meM Age bar3hatA hai, tyoM-tyoM
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 prakaraNa dasavA~ una guNoM kI paryAyoM kI zuddhatA bhI bar3hate-bar3hate anta meM pUrNa ekatA hotI hai| prazna 84 - guNasthAna kise kahate haiM ? uttara - moha aura yoga ke nimitta se honevAlI AtmA ke samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra guNoM kI avasthAoM ko guNasthAna kahate haiN| (gommaTarasAra jIvakANDa, gAthA 2 kI TIkA) prazna 85 - guNasthAna ke kitane bheda haiM ? uttara - caudaha bheda haiM - (1) mithyAtva, (2) sAsAdana, (3) mizra, (4) avirata samyagdRSTi, (5) dezavirata, (6) pramattavirata, (7) apramatta virata, (8) apUrvakaraNa, (9) anivRtti karaNa, (10) sUkSmasAmparAya, (11) upazAntamoha, (12) kSINamoha, (13) sayoga kevalI, (14) ayoga kevlii| prazna 86 - guNasthAnoM ke yaha nAma hone kA kyA kAraNa hai ? uttara - guNasthAnoM ke nAma hone kA kAraNa mohanIya karma aura yoga hai| prazna 87 - kisa-kisa guNasthAna kA kauna nimitta hai ? uttara - Adi ke cAra guNasthAnoM ko darzanamohanIya karma kA nimitta hai| pA~caveM se lekara bArahaveM guNasthAna taka ke ATha guNasthAnoM ko cAritramohanIya karma kA nimitta hai; aura terahaveM tathA caudahaveM guNasthAna ko yoga kA nimitta hai| pahalA mithyAtva guNasthAna darzanamohanIya karma ke udaya ke nimitta se hotA hai; usameM AtmA ke pariNAma mithyAtvarUpa hote haiN|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 393 cauthe guNasthAna ke lie darzanamohanIya karma ke upazama, kSaya athavA kSayopazama kA nimitta hai| isa guNasthAna meM AtmA kI nizcaya samyagdarzana paryAya kA prAdurbhAva ho jAtA hai| tIsare samyagmithyAtva (mizra) guNasthAna ke lie darzanamohanIya karma kA udaya nimitta hai; isa guNasthAna meM AtmA ke pariNAma samagmathyAtva athava udayarUpa hote haiN| __pahale guNasthAna meM audayikabhAva, cauthe guNasthAna meM aupazamika, kSAyika athavA kSAyopazamikabhAva, aura tIsare guNasthAna meM audayikabhAva hote haiM; parantu dUsarA guNasthAna darzanamohanIya karma kI udaya, upazama, kSaya aura kSAyopazama; ina cAra avasthAoM meM se kisI bhI avasthA kI apekSA nahIM rakhatA; isalie yahA~ darzanamohanIya karma kI apekSA se pAriNAmikabhAva, kintu anantAnubandhIrUpa cAritramohanIya karma kA udaya hone se isa guNasthAna meM cAritramohanIya karma kI apekSA se audayikabhAva bhI kahA jA sakatA hai| isa guNasthAna meM anantAnubandhI ke udaya se samyaktva kA ghAta ho gayA hai, isalie yahA~ samyaktva nahIM hai aura mithyAtva kA bhI udaya nahIM AyA hai, isalie mithyAtva aura samyaktva kI apekSA se anudayarUpa hai| pA~caveM guNasthAna se dasaveM - dezavirata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSma sAmparAya guNasthAna - ina chaha guNasthAnoM ke lie cAritramohanIya karma kA kSayopazama nimitta hai; isalie ina guNasthAnoM meM kSAyopazamikabhAva hotA hai| ina guNasthAnoM meM nizcaya samyakcAritra paryAya kI anukrama se vRddhi hotI jAtI hai|
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 prakaraNa dasavA~ gyArahavA~ upazAntamoha guNasthAna AtmA ke puruSArtha se pragaTa ho, taba cAritramohanIya karma kA svayaM kA upazama hotA hai, isalie gyArahaveM guNasthAna meM aupazamikabhAva hotA hai / yadyapi yahA~ cAritramohanIya karma kA pUrNatayA upazama ho gayA hai, tathApi yoga kA sadbhAva hone se pUrNa cAritra nahIM hai, kyoMki samyakcAritra ke lakSaNa meM yoga aura kaSAyAdi ke abhAva se pUrNa samyak cAritra hotA hai / bArahavA~ kSINamoha guNasthAna AtmA ke puruSArtha se pragaTa ho, taba cAritramohanIya karma kA svayaM kSaya hotA hai; isalie yahA~ kSAyikabhAva hotA hai| isa guNasthAna meM bhI gyArahaveM guNasthAna kI bhA~ti samyakcAritra kI pUrNatA nahIM hai / samyagjJAna yadyapi cauthe guNasthAna meM hI pragaTa ho jAtA hai| bhAvArtha - yadyapi AtmA ke jJAnaguNa kA vikAsa anAdi kAla se pravAharUpa cala rahA hai, tathApi mithyA mAnyatA ke kAraNa vaha jJAna mithyArUpa thA, kintu cauthe guNasthAna meM jaba nizcaya samyagdarzana pragaTa huA, taba vahI AtmA kI jJAnaparyAya samyagjJAna kahalAne lagI aura paJcamAdi guNasthAnoM meM tapazcaraNAdi ke nimitta ke sambandha se avadhi, mana:paryayajJAna bhI kisI-kisI jIva ke pragaTa ho jAte haiM; tathApi kevalajJAna hue binA samyagjJAna kI pUrNatA nahIM ho sakatI; isalie bArahaveM guNasthAna taka yadyapi samyagdarzana kI pUrNatA ho gaI hai (kyoMki kSAyika samyaktva ke binA bArahaveM guNasthAna meM nahIM pahu~cA jA sakatA ), tathApi samyagjJAna aura samyak cAritra guNa abhI taka apUrNa haiM, isalie abhI taka mokSa
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 395 nahIM hotaa| bArahaveM guNasthAna meM cAritraguNa kSAyikabhAva ke kAraNa pUrNa ho cukA kintu AnuSaMgika anyaguNoM ke cAritra pUrNa nahIM hai| terahavA~ sayogakevalI guNasthAna yogoM ke sadbhAva kI apekSA se hotA hai, isalie usakA nAma sayoga tathA kevalajJAna sadbhAva se sayogakevalI hai| isa guNasthAna meM samyagjJAna kI pUrNatA ho jAtI hai, kintu samasta guNoM ke cAritra kI pUrNatA na hone se mokSa nahIM hotaa| caudahavA~ ayogakevalI guNasthAna yogoM ke abhAva kI apekSA se hotA hai, isalie usakA nAma ayogakevalI hai| isa guNasthAna ke anta meM samyakcAritra kI pUrNatA ho jAtI hai, isa guNasthAna se mokSa bhI aba dUra nahIM rahA, arthAta a, i, u, R, M - ina pA~ca hrasva svaroM kA uccAraNa karane meM jitanA samaya lagatA hai, utane samaya meM mokSa ho jAtA hai| prazna 88 - mithyAtva guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - mithyAtva prakRti ke udaya meM yukta hone se atattvArtha - zraddhAnarUpa AtmA ke pariNAma vizeSa ko mithyAtva guNasthAna kahate haiM / isa guNasthAna meM rahanevAlA jIva viparIta zraddhAna karatA hai aura sacce dharma kI ora usakI ruci [prIti] nahIM hotI; jaise ki - pittajvaravAle rogI ko dUdha Adi rasa kar3ave lagate haiM, usI prakAra use bhI satya dharma acchA nahIM lgtaa| prazna 89 - sAsAdana guNasthAna kise kahate haiM ? uttara - prathamozama samyaktva ke kAla meM jaba adhika se adhika chaha AvalI aura kama se kama eka samaya zeSa rahe, usa
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 prakaraNa dasavA~ samaya kisI eka anantAnubandhI kaSAya ke udaya meM yukta hone se jisakA samyaktva naSTa ho gayA hai - aisA jIva sAsAdana guNasthAnavAlA hotA hai| prazna 90 - samyaktva ke kitane bheda haiM ? uttara - samyaktva ke tIna bheda haiM - (1) upazamasamyaktva, (2) kSAyikasamyaktva, (3) kSAyopazamika smyktv| (1) upazamasamyaktva - jIva kA svasanmukha puruSArthapUrNaka udyama ho, taba darzanamohanIya kI tIna prakRtiyA~ - mithyAtva, samyamithyAtva aura samyak aura anantAnubandhI cAra prakRtiyA~ - krodha, mAna, mAyA aura lobha - ina sAta prakRtiyoM kA svayaM upazama hotA hai, usa samaya jIva kA jo bhAva ho, use upazamasamyaktva kahate haiN| (2) kSAyikasamyaktva - jIva ke svasanmukha puruSArthapUrvaka udyama ho, taba sAtoM prakRtiyoM kA kSaya hotA hai; usa samaya jIva kA jo bhAva ho, use kSAyikasamyaktva kahate haiN| (3)kSAyopazamikasamyaktva - chaha prakRtiyoM - mithyAtva, samyakmithyAtva, anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA-lobha ke anudaya aura samyakprakRti nAma kI prakRti ke udaya meM yukta hone se jo bhAva utpanna ho, use kSAyopazamikasamyaktva kahate haiN|* upazama samyaktava ke do bheda haiM - (1) prathamopazama samyaktva aura (2) dvitIyopazama smyktv| prazna 91 - prathamozama samyaktva kise kahate haiM ? isa sambandha meM vizeSa jAnakArI hetu gommaTasAra Adi grantha dekhanA caahie|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 397 uttara anAdi mithyAdRSTi ke pA~ca mithyAtva aura anantAnubandhI krodha - mAna-mAyA - lobha - prakRtiyoM aura sAdi mithyAdRSTi ko sAta prakRtiyoM ke upazama se jo utpanna ho, use prathamopazama samyaktva kahate haiM / - prazna 92- dvitIyopazama samyaktva kise kahate haiM ? uttara - sAtaveM guNasthAna meM kSAyopazamika samyagdRSTi jIva zreNI car3hane kI sanmukha -dazA meM anantAnubandhI catuSTaya - krodhamAna - mAyA - lobha kA visaMyojana, apratyAkhyAnAdirUpa karake darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM ke upazamakAla meM jo samyaktva prApta karatA hai, use dvitIyopazama samyaktva kahate haiM / prazna 93 - mizra guNasthAna kise kahate haiM ? uttara - samyak - mithyAtvaprakRti ke udaya ke vaza hone se jIva ko mAtra samyaktva pariNAma prApta nahIM hotA; athavA mAtra mithyAtvarUpa pariNAma bhI prApta nahIM hotA parantu mile hue dahIgur3a ke svAda kI bhA~ti eka bhinna jAti kA mizra pariNAma hotA hai, use mizra guNasthAna kahate haiM / - prazna 94 - avirata samyagdRSTi guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - darzanamohanIya kI tIna aura anantAnubandhI kI cAra prakRtiyA~ - ina sAta prakRtiyoM ke upazama athavA kSaya athavA kSayopazama ke sambandha se aura apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, ke udaya meM yukta honevAle, vrata rahita tathA aMzata: svarUpAcaraNasahita nizcaya samyaktvadhArI cauthe
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 prakaraNa dasavA~ guNasthAnavartI hote haiN| (anAdi mithyAdRSTi ko pA~ca prakRtiyoM kA upazama hotA hai) prazna 95 - dezavirata guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAlA, lobha ke udaya meM yukta hone se yadyapi saMyamabhAva nahIM hotA, tathApi cAritraguNa kI AMzika zuddhi hone se apratyAkhyAnavaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ke abhAvapUrvaka zrAvaka kA nizcaya dezacAritra hotA hai; usI ko dezavirata nAma kA pA~cavA~ guNasthAna kahate haiN| pA~caveM Adi (uparokta) sarva guNasthAnoM meM bhI nizcaya samyagdarzana aura usakA avinAbhAvI samyagjJAna avazya hoota hai| usake binA pA~caveM, chaThaveM Adi guNasthAna nahIM hote haiN| prazna 96 - pramattavirata guNasthAna kA kyA svarUpa hai? uttara - saMjvalana aura no kaSAya ke tIvra udaya meM yukta hone se saMyamabhAva tathA malajanaka pramAda - yaha donoM eka sAtha hote haiM; (yadyapi saMjvalana aura no kaSAya kA udaya cAritraguNa ke virodha meM nimitta hai, tathApi pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA abhAva hone se prAdurbhUta sakala saMyama hai) isalie isa guNasthAnavartI muni ko pramattavirata arthAt citralAcaraNI kahate haiN| prazna 97 - apramattavirata guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - jIva ke puruSArtha se saMjvalana aura no kaSAya kA manda udaya hotA hai, taba pramAdarahita saMyamabhAva pragaTa hotA hai; isa kAraNa isa guNasthAnavartI muni ko apramatta virata kahate haiN| prazna 98 - apramattavirata guNasthAna ke kitane bheda haiM ?
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA uttara - usake do bheda haiM- (1) svasthAna apramattavirata aura (2) sAtizaya apramattavirata / prazna 99 - svasthAna aprattavirata kise kahate haiM ? uttara - jo hajAroM bAra chaThaveM se sAtaveM guNasthAna meM aura sAtaveM se chaThaveM guNasthAna meM AyeM - jAyeM, use svasthAna aprattavirata kahate haiM / 399 prazna 100 - sAtizaya apramattavirata kise kahate haiM ? uttara - jo zreNI car3hane ke sanmukha ho, use sAtizaya apramatta virata kahate haiM ? prazna 102 zreNI car3hane ke lie kauna pAtra hai ? uttara - kSAyika samyagdRSTi aura dvitIyopazama samyagdRSTi hI zreNI car3hate haiM; prathamozama samyaktvavAle tathA kSAyopazamika samyaktvavAle zreNI nahIM car3ha sakate / prathamopazama samyaktvavAle jIva prathamopazama samyaktva ko chor3akara kSAyopazamika samyagdRSTi hokara prathama hI anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA visaMyojana karake darzanamohanIya kI tIna AkRtiyoM kA upazama karake yA to dvitIyopazama samyagdRSTi ho jAe~, athavA tInoM prakRtiyoM kA kSaya karake kSAyika samyagdRSTi ho jAe~, taba ve zreNI car3hane ko pAtra hote haiM / - prazna 103 zreNI kise kahate haiM ? uttara - jIva ke jisa zuddhabhAva ke nimitta se cAritramohanIya karma kI zeSa 21 prakRtiyoM kA krama upazama tathA kSaya ho, usa zuddhabhAva ko zreNI kahate haiM / -
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 prazna 104 - zreNI ke kitane bheda haiM ? uttara usake do bheda haiM - (2) kSapaka zreNI / - prakaraNa dasavA~ (1) upazamazreNI aura prazna 105 - upazama zreNI kise kahate haiM ? uttara - jisa zreNI meM cAritramohanIya karma kI 21 prakRtiyoM kA upazama ho, use upazamazreNI kahate haiN| prazna 106 - kSapaka zreNI kise kahate haiM ? uttara - jisa zreNI meM uparokta 21 prakRtiyoM kA kSaya ho, use kSapaka zreNI kahate haiM / prazna 107 - ina donoM zreNiyoM meM kauna-kauna se jIva car3hate haiM? uttara - kSAyika samyagdRSTi to donoM zreNiyoM meM car3hate haiM, aura dvitIyopazama samyagdRSTi upazama zreNI meM hI car3hate haiM; ve kSapaka zreNI meM nahIM car3hate / prazna 108 - upazama zreNI ke kauna-kauna se guNasthAna haiM ? uttara - upazamazreNI ke cAra guNasthAna haiM - (1) AThavA~ - apUrvakaraNa, (2) navavA~ - anivRttikaraNa, (3) dasavA~ sUkSmasAmparAya aura (4) gyArahavA~ - upazAnta moha / prazna 109 - kSapaka zreNI ke kauna-kauna se guNasthAna haiM ? uttara - usake (1) AThavA~ - apUrvakaraNa, (2) navavA~ - anivRttikaraNa; (3) dasavA~ - sUkSma sAmparAya aura (4) bArahavA~ - kSINamoha - yaha cAra guNasthAna hai| prazna 110 - cAritramohanIya kI 21 prakRtiyoM ke upazama ko
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA tathA kSaya ko AtmA ke kauna se pariNAma nimitta kAraNa haiM ? uttara - adha:karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa - yaha tIna pariNAma nimittakAraNa hai / 401 prazna 111 - adha: karaNa pariNAma kise kahate haiM ? uttara- jisa karaNa meM (pariNAma samUha meM ) uparitana samayavartI tathA adhastana samayavartI jIvoM ke pariNAma sadRza aura visadRza ho, use adha: karaNa kahate haiM / vaha adhaHkaraNa sAtaveM guNasthAna meM hotA hai| prazna 112- apUrvakaraNa pariNAma kise kahate haiM ? uttara- jisa karaNa meM uttarottara apUrva - apUrva pariNAma hote jAe~ arthAt bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma sadaiva visadRza hI hoM aura eka samayavartI jIvoM ke pariNAma sadRza bhI hoM tathA visadRza bhI hoM, use apUrvakaraNa kahate haiM aura vahI AThavA~ guNasthAna hai| prazna 113 - anivRttikaraNa kise kahate haiM ? uttara- jisa karaNa meM bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma visadRza hI hoM aura eka samayavartI jIvoM ke pariNAma sadRza hI hoM, use anivRttikaraNa kahate haiM; yahI navavA~ guNasthAna hai| - ina tInoM karaNoM ke pariNAma prati samaya anantagunI vizuddhatA sahita hote haiM / prazna 114 - sUkSmasAmparAya guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - atyanta sUkSma avasthA ko prApta lobha kaSAya ke udaya ke vaza honevAle jIva ko sUkSma sAmparAya nAmaka dasavA~ guNasthAna prApta hotA hai|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 prakaraNa dasavA~ prazna 115 - upazAntamoha guNasthAna kA kyA svarUpa hai? uttara - cAritramohanIya kI 21 prakRtiyoM kA upazama hone se yathAkhyAtacAritra ko dhAraNa karanevAle muni ko gyArahavA~ upazAnta moha nAmaka guNasthAna hotA hai| isa guNasthAna kA kAla samApta hone para mohanIya ke udaya meM yukta hone se jIva nicale guNasthAnoM meM A jAtA hai| prazna 116 - kSINamoha guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? aura vaha kise prApta hotA hai? uttara - mohanIya karma kA atyanta kSaya hone se sphaTika bhAjanagat jala kI bhA~ti atyanta nirmala avinAzI yathAkhyAtacAritra ke dhAraka muni ko kSINamoha nAmaka guNasthAna hotA hai| prazna 117 - sayogI guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? aura vaha kise prApta hotA hai ? uttara - ghAtiyA karmoM kI 47 prakRtiyA~ aura aghAtiyA karmoM kI 16 prakRtiyA~ - aisI 63 prakRtiyoM* kA kSaya hone se lokAloka prakAzaka kevalajJAna tathA AtmapradezoM ke kampanarUpa yoga ke dhAraka arihanta bhaTTAraka ko sayAMgI kevalI nAma kA terahavA~ guNasthAna prApta hotA hai| ve hI kevalI bhagavAna apanI divyadhvani se bhavya jIvoM ko mokSamArga kA upadeza dekara saMsAra meM mokSamArga kA prakAza karate haiN| prazna 118 - ayogI kevalI guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? aura vaha kise prApta hotA hai ? * 63 prakRtiyoM ke lie zrI jaina siddhAnta pravezikA dekheN|
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 403 uttara - yogoM se rahita aura kevalajJAnAdi sahita arihanta bhaTTAraka (bhagavAna) ko caudahavA~ ayogI kevalI guNasthAna prApta hotA hai| isa guNasthAna kA kAla a, i, u, R, lu, - ina pA~ca hrasva svaroM ke uccAra meM jitanA kAla lage utanA hai| apane guNasthAna ke kAla ke dvicarama samaya meM sattA kI 85 prakRtiyoM meM se 72 prakRtiyoM kA aura carama samaya meM 13 prakRtiyoM kA nAza karake arihanta bhagavAna mokSa dhAma meM loka ke agra bhAga meM padhArate haiN| prazna 119 - nava devoM ke nAma batalAiye? uttara - arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, jinadharma, jinavacana, aura zRMgArAdi doSa rahita aura sAkSAt jinezvara samAna ho aisI jinapratimA tathA jinamandira - yaha navadeva haiN| (vidvadjana bodhaka, bhAva saMgraha; zrI laghu jaina siddhAnta pravezikA) prazna 120 - avirata samyagdRSTi ko mithyAtva aura anantAnubandhI prakRtiyoM kA Asrava to nahIM hotA, kintu anya prakRtiyoM kA to Asrava hokara bandha hotA hai; to use jJAnI kaheM yA ajJAnI? uttara - samyagdRSTi jIva jJAnI hI haiM kyoMki vaha abhiprAyapUrvaka ke AsravoM se nivRtta ho cukA hai| use karma prakRtiyoM kA jo Asrava tathA bandha hotA hai; vaha abhiprAyapUrvaka nahIM hai| samyagdRSTi hone ke pazcAt paradravya ke svAmitva kA abhAva hai, jaba taka noTa - pratyeka guNasthAna meM kitanI prakRtiyA~ sattA meM hotI haiM aura kitanI karma prakRtiyoM kA udaya hotA hai - isa sambandhI jJAna ke lie zrI jaina siddhAnta pravezikA, gommaTasAra Adi dekhanA caahie|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 prakaraNa dasavA~ kamajorIvaza cAritramoha ke udaya meM jur3atA hai, vahA~ taka bhUmikAnusAra Asrava-bandha hote haiM kintu unakA svAmitva usake nahIM hai| abhiprAya meM to vaha Asrava-bandha se sarvathA nivRtta honA cAhatA hai, isalie vaha jJAnI hI hai| ( zrI samayasAra gAthA 72 kA bhAvArtha)
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 sarvajJatA kI mahimA * mokSamArga ke mUla upadezaka zrI sarvajJadeva haiM; isalie jise dharma karanA ho, use sarvajJa ko pahicAnanA caahie| * nizcaya se jaisA sarvajJa bhagavAna kA svabhAva hai, vaisA hI isa AtmA kA svabhAva hai; isalie sarvajJa ko pahicAnane se apane AtmA kI pahicAna hotI hai| jo jIva sarvajJa ko nahIM pahicAnatA, vaha apane AtmA ko bhI nahIM phcaantaa| *samasta padArthoM ko jAnane ke sAmarthyarUpa sarvajJatvazakti AtmA meM trikAla hai, kintu para meM koI pheraphAra kare - aisI zakti AtmA meM kadApi nahIM hai * aho! samasta padArthoM ko jAnane kI zakti AtmA meM sadaiva vidyamAna hai, usakI pratIti karanevAlA jIva dharmI hai| * vaha dharmI jIva jAnatA hai ki maiM apanI jJAna kriyA kA svAmI hU~, kintu para kI kriyA kA maiM svAmI nahIM huuN| * AtmA meM sarvajJazakti hai, usa zakti kA vikAsa hone para apane meM sarvajJatA pragaTa hotI hai, kintu AtmA kI zakti kA vikAsa para kA kucha kara de - aisA nahIM hotaa|
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 pariziSTa-1 : sarvajJatA kI mahimA * sAdhaka ko paryAya meM sarvajJatA pragaTa nahIM huI hai, tathApi vaha apanI sarvajJazakti kI pratIti karatA hai| * vaha pratIti usane paryAya kI ora dekhakara nahIM kI hai, kintu svabhAva kI ora dekhakara kI hai| vartamAna paryAya to svayaM hI alpajJa hai; usa alpajJatA ke Azraya se sarvajJatA kI pratIti kaise ho sakatI hai? * alpajJa paryAya dvArA sarvajJatA kI pratIti hotI hai, kintu alpajJatA ke Azraya se sarvajJatA kI pratIti nahIM hotI; trikAlI svabhAva ke Azraya se hI sarvajJatA kI pratIti hotI hai| pratIti karanevAlI to paryAya hai, kintu use Azraya dravya kA hai| dravya ke Azraya se sarvajJatA kI pratIti karanevAle jIva ko sarvajJatArUpa pariNamana hue binA nahIM rhtaa| alpajJa paryAya ke samaya bhI, apane meM sarvajJatvazakti hone kA jisane nirNaya kiyA, usakI ruci kA jora alpajJa paryAya kI ora se haTakara akhaNDa svabhAva kI ora Dhala gayA hai, isalie vaha jIva 'sarvajJa bhagavAna kA laghunandana' huA hai| abhI svayaM ko sarvajJatA pragaTa hone se pUrva 'merA AtmA trikAla sarvajJatArUpa pariNamita hone kI zaktivAlA hai' - aisA jisane svasanmukha hokara nirNaya kiyA, vaha jIva alpajJatA ko, rAga ko yA para ko apanA svarUpa nahIM mAnatA; apane pUrNa jJAnasvarUpa para hI usakI dRSTi hotI hai| ___ jo AtmA apanI pUrNa jJAnazakti kI pratIti karatA hai, vahI saccA jaina aura sarvajJadeva kA bhakta hai| AtmA, para kA grahaNa-tyAga karatA hai athavA para meM pheraphAra karatA hai - aisA jo mAnatA hai, vaha jIva, AtmA kI zakti
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 407 ko, sarvajJadeva ko yA jainazAsana ko nahIM mAnatA, vaha sacamuca jaina nahIM hai| dekho bhAI! AtmA kA svabhAva hI 'sarvajJa' hai| sarvajJazakti samasta AtmAoM meM bharI hai| sarvajJa' arthAt sabako jaannevaalaa| sarva ko jAne - aisA mahAna mahimAvanta apanA svabhAva hai; use anyarUpa / vikArI svarUpa mAna lenA, vaha AtmA kI bar3I hiMsA hai| AtmA mahAna bhagavAna hai, usakI mahAnatA ke yaha gIta gAye jA rahe haiN| bhAI re ! tU sarva kA 'jJa' arthAt jJAtA hai, kintu para meM pheraphAra karanevAlA tU nahIM hai| jahA~ pratyeka vastu bhinna hai, vahA~ bhinna vastu kA tU kyA karegA? tU svatantra aura vaha bhI svtntr| aho! aisI svatantratA kI pratIti meM akelI vItarAgatA hai| 'anekAnta' arthAt maiM apane jJAnatattvarUpa hU~ aura pararUpa se nahIM hU~ - aisA nizcaya karate hI jIva svatattva meM raha gayA aura ananta paratattvoM se udAsInatA ho gyii| isa prakAra anekAnta meM vItarAgatA A jAtI hai| jJAnatattva kI pratIti ke binA para kI ora se saccI udAsInatA nahIM hotii| __ sva-para ke bhedajJAna binA vItarAgatA nahIM hotii| jJAnatattva se cyuta hokara 'maiM para kA kartA hU~' - aisA mAnanA ekAnta hai; usameM mithyAtva aura rAga-dveSa bhare haiM; vahI saMsAra bhramaNa kA mUla hai| _ 'maiM jJAnarUpa hU~ aura pararUpa nahIM hU~' - aise anekAnta meM bhedajJAna aura vItarAgatA hai, vahI mokSamArga hai aura parama amRta hai| jagat meM sva aura para sabhI tattva nija-nijasvarUpa se sat haiM; AtmA kA svabhAva unheM jAnane kA hai, tathApi 'maiM para ko badalatA hU~'
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 pariziSTa-1: sarvajJatA kI mahimA - aise viparIta abhiprAya meM sat kI hatyA hotI hai, isalie usa viparIta abhiprAya ko mahAna hiMsA kahA jAtA hai aura vahI mahAna pApa hai| aho! maiM to jJAna hU~; sArA jagat jyoM kA tyoM apane-apane svarUpa meM virAja rahA hai aura maiM apane jJAnatattva meM virAjamAna hU~ to phira kahA~ rAga aura kahA~ dveSa? rAga-dveSa kahIM hai hI nhiiN| maiM to sabakA jJAtA-sarvajJatA kA piNDa hU~; mere jJAnatattva meM rAga-dveSa haiM hI nahIM - aisA dharmI jAnatA hai| __ he jIva! jJAnI tujhe terA Atmavaibhava batalAte haiN| apane jJAna meM hI sthira rahakara eka samaya meM tIna kAla-tIna loka ko jAne - aisA jJAnavaibhava tujhameM vidyamAna haiN| yadi apanI sarvajJazakti kA vizvAsa kare to kahIM bhI parivartana karane kI buddhi dUra ho jaae| ___ vastu kI paryAya meM jisa samaya jo kArya honA hai, vahI niyama se hotA hai aura sarvajJa ke jJAna meM usI prakAra jJAta huA hai; - aisA jo nahIM mAnatA aura nimitta ke kAraNa usameM pheraphAra honA mAnatA hai, use vastusvarUpa kI yA sarvajJatA kI pratIti nahIM hai| sarvajJatA kahate hI samasta padArthoM kA tInoM kAla kA pariNamana siddha ho jAtA hai| yadi padArtha meM tInoM kAla kI paryAyeM nizcita kramabaddha na hotI hoM aura ulTI-sIdhI hotI hoM to sarvajJatA hI siddha nahIM ho sakatI; isalie sarvajJatA svIkAra karanevAle ko vaha saba svIkAra karanA hI pdd'egaa| AtmA meM sarvajJazakti hai, vaha 'AtmajJAnamayI' hai| AtmA parasanmukha hokara para ko nahIM jAnatA, kintu Atmasanmukha rahakara AtmA ko jAnate hue lokAloka jJAta ho jAtA hai; isalie
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 409 sarvajJatva -zakti AtmAjJAnamaya hai| jisane AtmA ko jAnA, usane sarva jaanaa| he jIva! tere jJAnamAtra AtmA ke pariNamana meM ananta dharma eka sAtha uchala rahe haiM, usI meM jhA~kakara apane dharma ko DhU~r3ha; kahIM bAhya meM apane dharma ko mata khoj| terI antarazakti ke avalambana se hI sarvajJatA pragaTa hogii| ___ jisane apane meM sarvajJatA pragaTa hone kI zakti mAnI hai, vaha jIva, dehAdi kI kriyA kA jJAtA rahA; para kI kriyA ko badalane kI bAta to dUra rahI, kintu apanI paryAya ko Age-pIche karane kI buddhi bhI usake nahIM hotii| jJAna kahIM pheraphAra nahIM karatA; mAtra jAnatA hai| jisane aise jJAna kI pratIti kI, use svasanmukha dRSTi ke kAraNa paryAya-paryAya meM zuddhatA bar3hatI jAtI hai aura rAga chUTatA jAtA hai - isa prakAra jJAnasvabhAva kI dRSTi, vaha mukti kA kAraNa hai| __'sarvajJatA' kahane se dUra ke yA nikaTa ke padArthoM ko jAnane meM bheda nahIM rahA; padArtha dUra ho yA nikaTa ho, usake kAraNa jJAna karane meM koI antara nahIM pdd'taa| dUra ke padArtha ko nikaTa karanA yA nikaTa ke padArtha ko dUra karanA jJAna kA kArya nahIM hai, kintu nikaTa ke padArtha kI bhA~ti hI dUra ke padArtha ko bhI spaSTa jAnanA jJAna kA kArya hai| 'sarvajJatA' kahane se sarva ko jAnanA AyA, kintu unameM kahIM 'yaha acchA, yaha burA' - aisI buddhi yA rAga dveSa karanA nahIM aayaa| kevalI bhagavAna ko samudghAta hone se pUrva use jAnanerUpa pariNamana ho gayA hai; siddhadazA hone se pUrva usakA jJAna ho gayA hai; bhaviSya kI anantAnanta sukhaparyAyoM kA vedana hone se pUrva sarvajJatvazakti use jAnanerUpa pariNamita ho gayI - isa prakAra jJAna tInoM kAla kI paryAyoM ko jAna lene ke sAmarthyavAlA hai, kintu unameM kisI paryAya
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 pariziSTa-1: sarvajJatA kI mahimA ke krama ko Age-pIche karake bhaviSya meM honevAlI paryAya ko vartamAna meM lAye - aisA nahIM ho sktaa| zrI AcAryadeva, sarvajJatvazakti kI pahicAna karAte haiM ki he jIva! tere jJAna kA kArya to mAtra 'jAnanA hI hai; rAga-dveSa karanA to terA svarUpa nahIM hai aura apUrNa jAnanerUpa pariNamita ho - aisA bhI tere jJAna kA mala svarUpa nahIM hai, sabako jAnanerUpa pariNameM - aisI tere jJAna kI pUrNa sAmarthya hai| aisI apanI jJAnazakti ko pahicAna to samyakzraddhA-jJAna hokara apUrva Ananda kA anubhava hogaa| mere AtmA meM sarvajJatvazakti hai - aisA jisane svIkAra kiyA, usane apane svabhAva meM rAga-dveSa kA abhAva bhI svIkAra kiyA, kyoMki jahA~ sarvajJatA ho, vahA~ rAga-dveSa nahIM hote aura jahA~ rAga-dveSa hoM, vahA~ sarvajJatA nahIM hotii| isalie sarvajJa-svabhAva ko svIkAra karanevAlA kabhI rAga-dveSa se lAbha nahIM mAna sakatA; aura rAga-dveSa se lAbha mAnanevAlA sarvajJasvabhAva ko svIkAra nahIM kara sktaa| jJAnI kahate haiM ki tinake ke Tukar3e karane kI zakti bhI hama nahIM rakhate - isakA Azaya yaha hai ki hama to jAyaka haiM: eka paramANumAtra ko bhI badalane kA kartRtva hama nahIM maante| tinake ke do Tukar3e hoM, use karane kI zakti hamArI yA kisI AtmA kI nahIM hai, kintu jAnane kI zakti hai aura vaha bhI itanA hI jAnane kI nahIM, kintu paripUrNa jAnane kI zakti hai| ___jo jIva apane jJAna kI pUrNa jAnane kI zakti mAne tathA usI kA Adara aura mahimA kare, vaha jIva apUrNadazA ko yA rAga ko apanA svarUpa nahIM mAnatA tathA usakA Adara aura mahimA nahIM karatA; isalie use jJAna ke vikAsa kA ahaGkAra kahA~ se hogA? jahA~ pUrNa svabhAva kA Adara hai, vahA~ alpa jJAna kA ahaGkAra hotA hI nahIM hai|
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 411 jJAnasvabhAvI AtmA, saMyogarahita tathA para meM rukane ke bhAva se rahita hai| kisI anya dvArA usakA mAna yA apamAna nahIM hai| AtmA kA jJAnasvabhAva svayaM apane se hI paripUrNa evaM sukha se bharapUra hai| sarvajJatA arthAt akelA jJAna... paripUrNa jJAna / aise jJAna se bharapUra AtmA kI pratIti karanA, vaha dharma kI nIMva hai| dharma kA mUla hai| mujhameM hI sarvajJarUpa se pariNamita hone kI zakti hai, usI se merA jJAna pariNamita hotA hai - aisA na mAnakara, zAstrAdi nimittoM ke kAraNa merA jJAna pariNamita hotA hai - aisA jisane mAnA hai, usane saMyoga se lAbha mAnA hai| isalie use saMyoga meM sukhabuddhi hai kyoMki jo jisase lAbha mAne, use usameM sukhabuddhi hotI hai| caitanyabimba svatattva ke alAvA anya se lAbha mAnanA mithyAbuddhi hai| 'merA AtmA hI sarvajJatA aura paramasukha se bharapUra hai' - aisI jise pratIti nahIM hai, vaha jIva, bhoga hetu dharma kI arthAt puNya kI hI zraddhA karatA hai; caitanya ke nirviSaya sukha kA use anubhava nahIM hai, isalie gaharAI meM use bhoga kA hI hetu vidyamAna hai| sarvajJatvarUpa se pariNamita hone kI AtmA kI zakti hai, usakA Azraya karane ke badale nimitta ke Azraya se jJAna vikasita hotA hai - aisA jo mAnatA hai, usakI pA~ca indriyoM ke viSayoM meM sukhabuddhi dUra nahIM huI; nimitta aura viSaya donoM eka haiN| nimitta ke Azraya se lAbha mAnanevAlA yA viSayoM meM sukha mAnanevAlA, ina donoM ke abhiprAya kI eka hI jAti hai; ve AtmasvabhAva kA Azraya karake pariNamita na hokara, saMyoga kA Azraya karake hI pariNamita ho rahe haiN| bhale hI zubhabhAva ho, tathApi unake viSayoM kI ruci dUra nahIM huI hai aura svabhAva ke atIndriya sukha kI ruci huI
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 pariziSTa-1 : sarvajJatA kI mahimA nahIM hai| unhoMne apane AtmA ko dhyeyarUpa nahIM banAyA hai, kintu viSayoM ko hI dhyeyarUpa banAyA hai| apane zuddha caitanyasvabhAva ke atirikta sarva padArtha paraviSaya haiM; unake Azraya se lAbha mAnanevAle ko paraviSayoM kI prIti hai| jo apane svabhAva kI pratIti karatA hai, use kinhIM paraviSayoM meM sukhabuddhi nahIM rhtii| aho! mere AtmA meM sarvajJatA kI sAmarthya hai - aisI jisane pratIti kI, usane vaha pratIti apanI zakti kI ora dekhakara kI hai yA para kI ora dekhakara? AtmA kI zakti kI pratIti AtmA ko dhyeya banAkara hogI yA para ko dhyeya banAkara? kisI nimitta, rAga yA apUrNa paryAya ke lakSya se pUrNa zakti kI pratIti nahIM hotI hai, kintu akhaNDasvabhAva ke Azraya se hI pUrNatA kI pratIti hotI hai| svabhAva ke Azraya se pUrNatA kI pratIti karanevAle ko kahIM bhI para ke Azraya se lAbha kI buddhi nahIM rhtii| __ arahanta bhagavAna jaisI AtmA kI sarvajJazakti apane meM bharI hai| yadi arahanta bhagavAna kI ora hI dekhatA rahe aura apane AtmA kI ora Dhalakara nijazakti ko na saMbhAle to moha kA kSaya nahIM hotaa| jaise zaddha arahanta bhagavAna haiM. zaktirUpa se vaisA hI maiM hU~ isa prakAra yadi apane AtmA kI ora unmukha hokara jAne to samyagdarzana pragaTa hokara moha kA kSaya hotA hai| isalie paramArtha se arihanta bhagavAna isa AtmA ke dhyeya nahIM hai, kintu arahanta jaise sAmarthyavAlA apanA AtmA hI apanA dhyeya hai| arahanta bhagavAna kI zakti unameM haiM; unake pAsa se hI kahIM isa AtmA kI zakti nahIM AtI; unake Azraya se to rAga hotA hai| prabho! terI caitanya sattA ke asaMkhya pradezI kSetra meM acintya
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 413 nidhAna bhare haiM; terI sarvazakti tere hI nidhAna meM vidyamAna hai; usakI pratIti karake sthiratA dvArA use khera (khana) to usameM se terI sarvajJatA pragaTa ho| jisa prakAra parNatA ko prApta jJAna meM nimitta kA avalambana nahIM hai, usI prakAra nicalIdazA meM bhI jJAna, nimitta ke kAraNa nahIM hotA; isalie vAstava meM pUrNatA kI pratIti karanevAlA sAdhaka, apane jJAna ko parAlambana se nahIM mAnatA, kintu svabhAva ke avalambana se mAnakara svonmukha karatA hai| sarvajJazaktivAn apane AtmA kI ora dekhe to sarvajJatA kI prApti ho sakatI hai; para kI ora dekhane meM AtmA kA kucha nahIM ho sktaa| ananta kAla taka para kI ora dekhatA rahe to vahA~ se sarvajJatA prApta nahIM hogI aura nijasvabhAva ora dekhakara sthira hone se kSaNamAtra meM sarvajJatA pragaTa ho sakatI hai| sarvajJatA pragaTa hone se pUrva sAdhakadazA meM hI AtmA kI pUrNa zakti kI pratIti hotI hai| pUrNa zakti kI pratIti karake usakA Azraya lene se hI sAdhakadazA prArambha hokara pUrNadazA pragaTa hotI hai| 'aho! merA sarvajJapada pragaTa hone kI zakti mujhameM vartamAna hI vidyamAna hai!' - isa prakAra svabhAva-sAmarthya kI zraddhA karate hI vaha apUrva zraddhA, jIva ko bAhya meM uchalakUda karane se roka detI hai aura usake pariNamana ko antarmukha kara detI hai| svabhAvonmukha hue binA sarvajJatvazakti kI pratIti nahIM hotii| antarmukha hokara sarvajJatvazakti kI pratIti karane se usameM mokSa kI - dharma kI kriyA A jAtI hai| jo jIva svabhAvonmukha hokara usakI pratIti nahIM karatA aura nimitta kI sanmukhatA se lAbha mAnatA
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 pariziSTa-1 : sarvajJatA kI mahimA hai, usa jIva kI viSayoM meM se sukhabuddhi dUra nahIM huI hai; isalie antarmukha svabhAvabuddhi nahIM huI hai| svabhAvabaddhivAlA dharmI jIva aisA jAnatA hai ki mastaka kATanevAlA kasAI aura divyadhvani sunAnevAle vItarAgadeva - donoM mere jJAna ke jJeya haiM; una jJeyoM ke kAraNa mujhe koI hAni yA lAbha nahIM hai tathA unake kAraNa meM unheM nahIM jaannaa| rAga-dveSa ke binA samasta jJeyoM ko jAna lene kI sarvajJazakti mujhameM bharI hai| kadAcit asthiratA kA vikalpa A jAe, tathApi dharmoM kI aisI zraddhA kabhI nahIM htttii| apane jisa pUrNasvabhAva ko pratIti meM liyA hai, usI ke avalambana ke bala se alpa kAla meM dharmI ko pUrNa sarvajJatA vikasita ho jAtI hai| jaya ho usa sarvajJatA kI aura usake sAdhaka santoM kI! [Atmadharma gujarAtI, varSa 10 aGka 120 se ]
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 dravyAnuyoga meM doSakalpanA kA nirAkaraNa koI jIva kahatA hai ki - dravyAnuyoga meM vrata, saMyamAdika vyavahAradharma kI hInatA pragaTa kI hai; samyagdRSTi ke viSaya-bhogAdi ko nijarI kA kAraNa kahA hai - ityAdi kathana sunakara jIva svacchandI banakara puNya chor3a degA aura pApa meM pravartana karegA, isalie use par3hanA-sunanA yogya nahIM hai| usase kahate haiM - ___ jaise, misarI khAne se gadhA mara jAye to usase kahIM manuSya to misarI khAnA nahIM chor3a deMge; usI prakAra koI viparItabuddhi jIva, adhyAtma grantha sunakara svacchandI ho jAtA ho, usase kahIM vivekI jIva to adhyAtma granthoM kA abhyAsa nahIM chor3a deNge| hA~, itanA kareMge ki jise svacchandI hotA dekheM, usako vaisA upadeza deMge, jisase vaha svacchandI na ho; aura adhyAtma granthoM meM bhI svacchandI hone kA jagaha-jagaha niSedha kiyA jAtA hai, isalie jo unheM bhalIbhA~ti sunatA hai, vaha to svacchandI nahIM hotA; tathApi koI ekAdha bAta sunakara apane abhiprAya se svacchandI ho jAe to vahA~ grantha kA doSa nahIM hai, kintu usa jIva kA hI doSa hai| punazca, yadi jhUThI doSa - kalpanA dvArA adhyAtma zAstroM ke paThana-zravaNa kA niSedha kiyA jAye to mokSamArga kA mUla upadeza to vahIM hai! isalie usakA niSedha karane se mokSamArga kA niSedha hotA hai| jaise meghavRSTi hone se aneka jIvoM kA kalyANa hotA hai,
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 pariziSTa-2 : sarvajJatA kI mahimA tathApi kisI ko ulTI hAni ho jAe to usakI mukhyatA karake mogha kA niSedha to nahIM kiyA jA sakatA; usI prakAra sabhA meM adhyAtma upadeza hone se aneka jIvoM ko mokSamArga kI prApti hotI hai, tathApi koI ulaTA, pApa meM pravartana karatA ho to usakI mukhyatA karake adhyAtma upadeza kA niSedha nahIM kiyA jA sktaa| ___ dUsare, adhyAtma granthoM se koI svacchandI ho jAye to vaha pahale bhI mithyAdaSTi thA aura Aja bhI mithyAdaSTi hI rhaa| hA~. hAni itanI hI hai ki usakI sugati na hokara kugati hotI hai| aura adhyAtmopadeza na hone se aneka jIvoM ko mokSamArga kI prApti kA abhAva hotA hai, isalie usase to aneka jIvoM kA mahAna ahita hotA hai; isalie adhyAtma-upadeza kA niSedha karanA yogya nahIM hai| zaGkA - dravyAnuyoparUpa adhyAtma-upadeza utkRSTa hai aura jo uccadazA ko prApta ho, usI ko kAryakArI hai; kintu nicalI dazAvAloM ko vrata, saMyamAdi kA hI upadeza denA yogya hai| samAdhAna - jinamata meM to aisI paripATI hai ki - pahale samyaktva ho aura phira vrata hote haiM; aba, samyaktva to sva-para kA zraddhAna hone para hotA hai, tathA vaha zraddhAna dravyAnuyoga kA abhyAsa karane se hotA hai| isalie dravyAnuyoga ke anusAra zraddhAna karake samyagdRSTi ho aura pazcAt caraNAnuyoga ke anusAra vratAdika dhAraNa karake vratI ho| isa prakAra mukhyarUpa se to nicalIdazA meM hI dravyAnuyoga kAryakArI hai; tathA gauNarUpa se jise mokSamArga kI prApti hotI dikhAI na de, use prathama koI vratAdika kA upadeza diyA jAtA hai| isalie uccadazAvAle ko adhyAtmopadeza abhyAsa karane yogya hai - aisA jAnakara nicalIdazAvAloM ko vahA~ se parAGgamukha honA yogaya nahIM hai|
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA 417 zaGkA - ucca upadeza kA svarUpa nicalIdazAvAloM ko bhAsita nahIM hotaa| samAdhAna - anya (anyatra) to aneka prakAra kI caturAI jAnatA hai aura yahA~ mUrkhatA pragaTa karatA hai, vaha yogya nahIM hai| abhyAsa karane se svarUpa barAbara bhAsita hotA hai, tathA apanI buddhi anusAra thor3A-bahuta bhAsita hotA hai, kintu sarvathA nirudyamI hone kA poSaNa kareM yaha to jinamArga dveSI hone jaisA hai| zaGkA - yaha kAla nikRSTa (halakA) hai isalie utkRSTa adhyAtma ke upadeza kI mukhyatA karanA yogya nahIM hai| samAdhAna - yaha kAla sAkSAt mokSa hone kI apekSA se nikRSTa hai, kintu AtmAnubhavAdi dvArA samyaktvAdi hone kA isa kAla meM iMkAra nahIM hai; isalie AtmAnubhavAdi ke hetu dravyAnuyoga kA abhyAsa avazya karanA caahie| zrI kundakundAcArya racita 'mokSapAhur3a' meM kahA hai ki - aja vi tirayaNasuddhA appA jhAevi lahai iNdttN| loyaMtiyadevattaM tatttha cuA NidhvudiM nivvaNudi jNti|| arthAt - Aja zrI triratna dvArA zuddha AtmA ko dhyAkara indrapanA prApta karate haiM; laukAntika (svarga) meM devatva prApta karate haiM aura vahA~ se cayakara (manuSya hokara) mokSa jAte haiN| ___ isalie isa kAla meM bhI dravyAnuyoga kA upadeza mukhya Avazyaka hai| prathama dravyAnuyoga ke anusAra zraddhAna kara samyagdRSTi honA, aise mukhyatA se nIce kI dazA meM hI dravyAnuyoga kAryakArI hai| ( zrI mokSamArgaprakAzaka, AThavA~ adhyAya)
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 AdhArabhUta granthoM kI sUcI (AdhArabhUta granthoM kI sUcI) zrI jaina siddhAnta pravezikA zrI niyamasAra, gujarAtI zrI laghu jaina siddhAnta pravezikA zrI carcA samAdhAna zrI paramArtha vacanikA zrI samavasaraNa pATha zrI jaina siddhAnta darpaNa zrI paJcAstikAya zrI pravacanasAra, gujarAtI/hindI zrI banArasI vilAsa zrI mokSamArgaprakAzaka, gujarAtI/hindI zrI vidvajjana bodhaka zrI bRhad dravya saMgraha zrI jinendra stuti zrI mokSazAstra, gujarAtI zrI aSTa pAhur3a zrI gommaTasAra jIvakANDa karmakANDa zrI mahAdhavalA, pustaka 13 vIM zrI paJcAdhyAyI (hindI) zrI dhavalA, pustaka 7 vIM - paNDita phUlacandajI kRta zrI anubhavaprakAza zrI paJcAdhyAyI gujarAtI pUrvArddha-uttarArddha zrI samayasAra nATaka zrI Atmadharma (gujarAtI) aMka 120 paNDita banArasIdAsajI kRta zrI cidvilAsa zrI chahaDhAlA, paNDita daulatarAmajI kRta zrI samayasAra, gujarAtI zrI paramAtmaprakAza zrI samAdhi zataka zrI tattvArthasUtra zrI kArtikeyAnuprekSA paNDita phUlacandajI kRta zrI AtmAvalokana zrI aSTa sahastrI zrI dyAnatarAya kRta jayamAla zrI jJAna darpaNa zrI sarvArthasiddhi zrI nyAya dIpikA zrI tattvArtha rAjavArtika TIkA zrI iSTopadeza zrI artha prakAzikA zrI aSTazatI zrI zrutasAgarI TIkA zrI prameyakamala mArtaNDa zrI tattvArthasUtra, aMgrejI zrI AptamImAMsA zrI vRhat svayaMbhU stotra zrI tattvArthazlokavArtika TIkA zrI AlApa paddhati zrI parIkSA mukha zrI mokSazAstra paNDita pannAlAlajI kRta zrI AtmAnuzAsana zrI tattvArthasUtra
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmane namaH zrI sImandhara-kundakunda-kahAna digambara jaina sAhitya smRti saMcaya-puSpa naM. - 28 zrI jaina siddhAnta praznottaramAlA jainadarzana ke AtmahitakArI siddhAntoM ke praznottarAtmaka gujarAtI saGkalana kA sampAdita hindI saMskaraNa sampAdaka : devendrakumAra jaina bijauliyAM, jilA bhIlavAr3A (rAja.) prakAzaka: zrI kundakunda-kahAna pAramArthika TrasTa mumbaI 302, kRSNakuMja, plaoNTa naM. 30, navayuga sI.eca.esa. li. vI. ela. mehatA mArga, vilepArle (vesTa), mumbaI-400 056 phona : (022) 26130820
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvRttiyA~ - (zrI AdinAtha digambara jinabimba paMca kalyANaka - maGgalAyatana vizvavidyAlaya, alIgar3ha ke avasara para) ISBN-978-81-907806-9-8 vikraya mUlya - 10 rupaye mAtra prApti sthAna : 1. zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra) - 364250, phona : 02846-244334 2. zrI kundakunda-kahAna pAramArthika TrasTa 302, kRSNakuMja, plaoNTa naM. 30, vI. ela. mahetA mArga, vilepArlA (vesTa), mumbaI-400056, phona (022) 26130820 Email - vitragva@vsnl.com 3. zrI AdinAtha kundakunda kahAna digambara jaina TrasTa (maMgalAyatana) alIgar3ha-AgarA mArga, sAsanI-204216 (u.pra.) 4. paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, e-4, bApU nagara, jayapura, rAjasthAna-302015, phona : (0141) 2707458 5. pUjya zrI kAnajIsvAmI smAraka TrasTa, kahAna nagara, lAma roDa, devalAlI-422401, phona : (0253) 2491044 6. zrI paramAgama prakAzana samiti zrI paramAgama zrAvaka TrasTa, siddhakSetra, sonAgirajI, datiyA (ma.pra.) 7. zrI sImandhara kundakunda kahAna AdhyAtmika TrasTa yogI niketana plATa, 'svaruci' savANI holanI zerImAM, nirmalA konvenTa roDa, rAjakoTa-360007 phona : (0281) 2477728, mo. 09374100508
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya AtmakalyANa ke nimittabhUta jaina siddhAntoM kA praznottarAtmaka paddhati se bodha karAnevAlI jaina siddhAnta praznottaramAlA kA prakAzana karate hue hameM atyanta prasannatA kA anubhava ho rahA hai| parama pUjya tIrthaMkara bhagavantoM, AcArya bhagavantoM dvArA pratipAdita AtmahitakArI jaina siddhAntoM kA apanI svAnubhava rasa jharatI vANI meM pratipAdana karake hamAre jIvanazilpI pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ne hama sabhI mumukSuoM para ananta-ananta upakAra kiyA hai| pUjya gurudevazrI kI upasthiti meM adhyAtma tIrtha svarNapurI sonagar3ha meM Ayojita honevAle zikSaNa ziviroM ke avasara para ina siddhAntoM kA kakSA paddhati se adhyayana karAyA jAtA rahA hai| isI zrRMkhalA meM vikrama saMvat 2013 meM Ayojita zikSaNa zivira ke avasara para saMcAlita kakSAoM meM adhyayana karAye gaye praznottaroM ko tatkAlIna zikSaNa varga meM sammilita sAdharmIjanoM kI bhAvanAnusAra vividha viSayoM ke antargata vibhAjita karake tatkAlIna pAThazAlA ke dharmAdhyApaka mAsTara hIrAcandajI ne sundara saMkalana kiyA thaa| jise AdaraNIya zrI rAmajIbhAI mANekacanda dozI ne apane vizAla samRddha jJAnakoza se susajjita kiyA thaa| isI praznottaramAlA kA zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa sonagar3ha se gujarAtI bhASA meM prakAzana kiyA gayA, jo anavarata rUpa se Aja bhI zikSaNa varga kI pAThya pustaka ke rUpa meM par3hAI jAtI hai|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ [iv] gujarAtI bhASA meM prakAzita isa jaina siddhAnta praznottaramAlA kA hindI anuvAda zrI seThI digambara jaina granthamAlA, mumbaI se aneka varSoM pUrva prakAzita huA jo Aja anupalabdha hai| vartamAna samaya meM pUjya gurudevazrI ke dvArA pratipAdita vItarAgI tattvajJAna ke siddhAntoM kA vyavasthitarUpa se adhyayana karAne ke uddezya se isa grantha kA punaH prakAzana isa TrasTa dvArA kiyA jA rahA hai| prastuta prakAzana se pUrva ise gujarAtI bhASA ke sAtha milAna karake Avazyaka saMzodhana ke sAtha prakAzana karane kI bhAvanA ko sAkAra karate hue AdaraNIya bAla brahmacArI hemantabhAI gA~dhI kI preraNA se isameM kucha Avazyaka pariziSTa jo prastuta prakaraNa ke sAtha atiupayogI haiM, jor3e gaye haiN| jaise, svatantratA kI ghoSaNA, nimitta upAdAna kI svatantratA Adi pravacana; adhyApaka bandhuoM se anurodha hai ki prastuta prakaraNa ko par3hAte samaya pUjya gurudevazrI ke ina pravacanoM kA bhI zivirArthiyoM ko avazya adhyayana kraayeN| jisase unheM viSayavastu ko gaharAI se hRdayaMgama karane kA suavasara prApta ho| vartamAna samaya meM parama upakArI pUjya gurudevazrI ke mAMgalika sI.DI. pravacanoM kA punIta pravAha deza evaM videza ke aneka mumukSu maNDaloM meM pracalita huA hai| sAtha hI gurudevazrI ke pravacanoM ke zabdazaH prakAzana ne isa kArya ko aura gati pradAna kI hai| yadi pravacanoM ke zravaNa ke sAtha-sAtha jaina siddhAntoM kA yathArtha jJAna bhI sAdharmIjanoM ko ho to yaha kArya ati uttama rIti se sampanna hogaa| isI bhAvanA se prastuta prakAzana kiyA jA rahA hai| hamArI bhAvanA hai ki jahA~-jahA~ bhI zikSaNa ziviroM kA Ayojana ho, vahA~-vahA~ isa pustaka ke AdhAra para jaina siddhAntoM kA prArambhika jJAna karAne kA prayAsa honA caahie|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ [v] vartamAna yuga meM samayasArAdi paramAgamoM kA apanI sAtizaya svAnubhava mudrita vANI meM udaghATana karanevAle pUjya gurudeva kA to hama saba para ananta-ananta upakAra vartatA hI hai| ata: hama pUjya gurudevazrI ke prati apane hArdika vinayAMjali samarpita karate gurudeva kI mahimA prakAzita karanevAle prazamamUrti pUjya bahinazrI kA bhI mumukSu samAja para anupama upakAra hai, tadartha unake prati hArdika bahumAna vyakta karate haiN| prastuta prakAzana ke preraNA srota gurudevazrI ke ananya kRpA pAtra bAla brahmacArI hemantabhAI gA~dhI, sonagar3ha ke prati hArdika kRtajJatA jJApita karate haiN| prastuta prakAzana ko sampAditarUpa meM prastuta karane ke liye paNDita devendra kumAra jaina, bijauliyAM rAjasthAna ke prati bhI dhanyavAda jJApita karate haiN| sabhI jIva isa grantha ke mAdhyama se jaina siddhAntoM kA paricaya prApta karake pUjya gurudevazrI kI vANI ke gambhIra rahasyoM ko samajhakara nija pariNati meM svAnubhavadazA pragaTa karake ananta sukhI hoM - isa pavitra bhAvanA ke saath| TrasTIgaNa zrI kundakunda-kahAna pAramArthika TrasTa mumbaI
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA vikrama saMvat 2010 ke zrAvaNa mahIne meM bhI prativarSa kI bhA~ti praur3ha jaina zikSaNavarga kA Ayojana huA thaa| usa samaya adhyayana meM 'zrI laghu jaina siddhAnta pravezikA' tathA 'zrI mokSamArgaprakAzaka' kA navavA~ adhikAra jaina dhArmika zikSaNa ke rUpa meM rakhA gayA thaa| ___ varga meM jina viSayoM kA abhyAsa karAyA jAtA thA, tatsambandhI aneka prazna, pAThazAlA ke adhyApaka zrI hIrAcandabhAI ne abhyAsiyoM ko likhAye the tathA vidyArthiyoM ne prazna taiyAra kiye the| zikSaNa varga kI samApti ke samaya una praznoM ko vyavasthitarUpa se saGkalita karake unheM pastakAkAra prakAzita karAne kA vicAra huA thA; usI ke phalasvarUpa yaha pustaka prakAzita huI hai| ___ isa pustaka meM mukhya upayogI prazna aura unake anuzIlana meM jo -jo upayogI prazna udbhUta hue, una sabakA uttarasahita samAveza kiyA gayA hai tathA una praznoM kA prakaraNAnusAra vargIkaraNa karake mAlArUpa gUMthakara 'zrI jaina siddhAnta praznottara mAlA' ke nAma se Aja mumukSuoM ke hAthoM meM dete hue harSa ho rahA hai| isa mAlA meM prAthamika abhyAsiyoM ko-mukhyataH tattva ke jijJAsuoM ko adhyayana ke lie jo-jo viSaya atyupayogI hoM, ve sabhI- dravya-guNaparyAya; dravya-kSetra-kAla-bhAva; utpAda-vyaya-dhrauvya; dravya ke sAmAnya tathA vizeSa guNa; cAra abhAva; kartA-karma Adi chaha kAraka; upAdAna-nimitta nimitta-naimittika; nizcaya-vyavahAra;
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ [vii] sAta tattva; nava padArtha; pramANa-naya-nikSepa; anekAntasyAdvAda; mokSamArga; guNasthAna; sarvajJa Adi liye gae haiN| [1] zAstroM ke artha kI rIti Ajakala mukhyataH jaina zAstroM kA artha karane ke sambandha meM atyanta ajJAna varta rahA hai; isalie tatsambandhI kucha spaSTatA karane kI AvazyakatA hai| isakA spaSTIkaraNa zrI pravacanasAra kI 268 vIM gAthA meM kiyA gayA hai; usameM die gae artha kA tatsambandhI bhAva nimnAnusAra hai - jisane zabda brahma kA aura usake vAcyarUpa samasta padArthoM kA nizcayanaya se nirNaya kiyA ho, vaha jIva saMyata hai| uparokta TIkA meM zrI amRtacandrAcAryadeva ne spaSTa batalAyA hai ki zAstra meM nizcayanaya kA kathana ho yA vyavahAranaya kA - usa sarva meM nizcayanayAnusAra hI artha krnaa| vyavahAranaya, satyasvarUpa kA nirUpaNa nahIM karatA, kintu kisI apekSA se upacAra se anyathA nirUpaNa karatA hai| vaha saMyoga. nimittAdi kA jJAna karAne ke lie hotA hai| yadi vyavahAranaya ke kathana kA artha usake zabdAnusAra hI kiyA jAe to nizcaya aura vyavahAra ke kathana paraspara viruddha hone se virodha utpanna hogA kintu vItarAgI kathana meM kisI sthAna para virodha ho hI nahIM sakatA; isalie vaha virodha miTAne ke lie vyavahAra ke kathana kA artha 'aisA nahIM hai kintu nimittAdi kI apekSa se yaha upacAra kiyA hai' - aisA smjhnaa| isa sambandha meM AcAryakalpa paNDitapravara zrI ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka grantha meM nimnokta zabdoM meM spaSTa kahA hai - prazna - to kyA kareM? [to naya meM kyA samajheM?]
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ [viii] uttara- nizcayanaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho, use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna aGgIkAra karanA tathA vyavahAranaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho, use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna chor3anA caahie| zrI samayasAra TIkA meM bhI zrI amRtacandrAcAryadeva ne yahI kahA hai ki - (zArdUlavikrIr3ita) sarvatrAdhyavasAnamevamakhilaM, tyAjyaM yadukta jinaistanmanye vyavahAra eva nikhilo'pynyaashrystyaajitH| samyanizcayamekameva tadamI, niSkampamAkramya kiM zuddhajJAnaghane mahimni na nije, badhnati saMto dhRtim|| 173 // arthAt sarva vastuoM meM jo adhyavasAna hote haiM, ve sabhI (adhyavasAna) jina-bhagavantoM ne pUrvokta rIti se tyAganeyogya kahe haiM, isalie hama aisA mAnate haiM ki 'para jisakA Azraya hai - aisA vyavahAra hI sarva chur3AyA hai' to phira, yaha satpuruSa eka samyagnizcaya ko hI niSkamparUpa se aGgIkAra karake zuddha jJAnaghanasvarUpa nija mahimA meM (AtmasvarUpa meM) sthiratA kyoM nahIM krte| bhAvArtha - yahA~ vyavahAra kA to tyAga karAyA hai, isalie nizcaya kA aGgIkAra karake nijamahimArUpa pravartana karanA yukta hai| punazca; zrI kundakundAcAryadeva ne zrI mokSaprAbhRta meM kahA hai ki - jo sutto vavahAre so joI jaggae skjmmi| jo jaggadi vavahAre so sutto appaNe kajje // 13 // arthAt - jo vyavahAra meM sote haiM, ve yogI apane (AtmadharmarUpa) kArya meM jAgate haiM tathA jo vyavahAra meM jAgate haiM, ve apane kArya meM sote haiN|
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ix] isalie vyavahAranaya kA zraddhAna chor3akara nizcayanaya kA zraddhAna karanA yogya hai| vyavahAranaya, svadravya-paradravya ko; unake bhAvoM ko tathA kAraNakAryAdi ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai; ataH aise hI zraddhAna se mithyAtva hai, isalie usakA tyAga karanA cAhie; aura nizcayanaya unhIM kA yathAvata nirUpaNa karatA hai: kisI ko kisI meM nahIM milAtA aura aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai, isalie usakA zraddhana karanA caahie| prazna - yadi aisA hai to jinamArga meM donoM nayoM kA grahaNa karane ko kahA hai, usakA kyA kAraNa hai ? uttara - jinamArga meM kisI sthAna para to nizcaya kI mukhyatAsahita vyAkhyAna hai, use to 'satyArtha-aisA hI hai' - aisA jAnanA cAhie tathA kisI sthAna para vyavahAranaya kI mukhyatAsahita vyAkhyAna hai, use aisA nahIM hai, kintu nimittAdi kI apekSA se yaha upacAra kiyA hai' - aisA jAnanA caahie| isa prakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai, kintu donoM nayoM ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara 'isa prakAra bhI hai tathA isa prakAra bhI hai' - aise bhramarUpa pravartana se to donoM naya grahaNa karane ko nahIM kahA hai| prazna - yadi vyavahAranaya asatyArtha hai to jinamArga meM usakA upadeza kisalie diyA? eka nizcaya kA hI nirUpaNa karanA thA? uttara - aisA hI tarka zrI samayasAra meM kiyA hai; vahA~ uttara diyA hai ki - jaha Navi sakkamajo aNajabhAsaM viNA u maaheuN| taha vavahAreNa viNA prmtthuvesnnmskk||8||
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ [x] arthAt jisa prakAra kisI anArya / mleccha ko mleccha bhASA ke binA artha grahaNa karAne meM koI samartha nahIM hai; usI prakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza denA azakya hai, isalie vyavahAra kA upadeza hai| usI sUtra kI vyAkhyA meM kahA hai ki - evaM mlecchasthanIyatvAjagato vyavahAranayo'pi mleccha bhASAsthA-nIyatvena paramArthapratipAdakatvAdupanyasanIyaH adha ca brAhmaNo na mlecchitavya iti vacanAdavyavahAranayo naanustvyH|| ___ - isa prakAra nizcaya ko aGgIkAra karAne ke lie vyavahAra dvArA upadeza dete haiM, kintu vyavahAranaya hai, vaha aGgIkAra karaneyogya nahIM hai| ____ punazca, zrI kundakundAcAryaracita zrI samayasAra kI TIkA meM zrI jayasenAcArya ne tathA zrI yogIndradeva racita zrI paramAtma-prakAza kI TIkA meM zrI brahmadevajI ne zAstroM kA artha karane kI paddhati darzAyI hai, jo isI pustaka ke AThaveM prakaraNa meM hai| usameM bhI pratyeka prasaGga para jisa naya kA kathana ho, usakA nirNaya karake yathArtha artha karanA caahie| (2) nimitta-naimittika sambandha ityAdi nimitta-naimittika sambandha vastuta: vyavahAranaya kA viSaya hai, isalie usakA artha karane meM bhI vizeSa sAvadhAnI rakhane kI AvazyakatA hai kyoMki nimittakAraNa vAstavika kAraNa nahIM hai; vaha mAtra Aropita kAraNa hai| pratyeka samaya pratyeka dravya meM anAdi se ananta kAla taka paryAyeM huA karatI haiM aura paryAya hI kArya hai| kArya to vastuta: upAdAna sadRza hotA hai parantu usa samaya jisa padArtha para
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ [xi] kAraNa nahIM hone para bhI kAraNapane kA Aropa AtA hai, use nimitta kahA jAtA hai| isa nimitta sambandhI jJAna karanA Avazyaka hai parantu nimitta ke kAraNa naimittika meM kucha bhI kArya hotA hai - aisA mAnanA, vaha nimitta nahIM mAnakara vAstava meM upAdAna mAnane ke samAna hai| isa mAnyatA meM vyavahArakAraNa vyavahArarUpa nahIM rahakara nizcayarUpa ho jAtA hai| jIva anAdi se vyavahAra ko nizcaya mAnatA AyA hai. isalie yadi zAstrAbhyAsa karane para bhI jIva. vyavahAra kA nizcayarUpa mAnane kA artha kare to use anAdi se calI A rahI bhUla miTatI nahIM hai| nimitta ke binA kArya nahIM hotA - aisA kathana bhI vyavahAra kA hai; arthAt aisA nahIM hai kintu pratyeka kArya ke samaya ucita nimitta upasthita hotA hai, yaha batalAne ke lie aisA kathana AtA hai, tathApi yadi nimitta kI AvazyakatA upAdAna ko par3atI hai athavA usakI rAha dekhanI par3atI hai, athavA usakI sahAyatA kI AvazyakatA par3atI hai athavA nimitta kA prabhAva par3atA hai yA usa nimitta ke binA upAdAna meM vAstava meM kArya nahIM hotA - aisA mAnA jAye to yaha siddha hogA ki para ke binA sva meM kArya nahIM hotA parantu pratyeka dravya kA kArya apane-apane chaha kArakoM se svatantrarUpa se hotA hai| isase aisA nirNaya hotA hai ki kArya hote samaya nimitta kI upasthiti hotI hai, itanA jJAna karAne ke lie use darzAyA gayA hai| ___ nimitta se kArya huA - aise kathana jainazAstroM meM Ate haiM, unheM bhI vyavahAranaya kA hI kathana samajhanA caahie| vahA~ yaha artha karanA cAhie ki nimitta se naimittika kArya haA nahIM hai paranta naimittika meM svatantrarUpa se kArya huA, usa samaya kauna nimitta thA - yaha batalAne ke lie vaha kathana kiyA gayA hai|
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ [xii] koI aisA mAnatA hai ki nimitta-naimittika sambandha jIva kI paryAya aura karma ke bIca hI hotA hai, dUsare kisI ke bIca nahIM hotA - parantu yaha bAta yathArtha nahIM hai| dasaroM ke bIca hI nimittanaimittika sambandha hotA hai parantu jaba-jaba kAraNa batalAnA ho, tabataba upAdAnakAraNa aura nimitta kAraNa aisA kahA jAtA hai aura do padArthoM ke bIca kAraNa-kArya ho, taba nimittakAraNa aura naimittika kArya - aisA kahA jAtA hai; aura eka hI dravya meM svayaM kA kAraNa -kArya batalAnA ho, taba upAdAna kAraNa aura upAdeya kArya kahA jAtA hai| isa sambandhI spaSTatA isI pastaka meM dI gayI hai| kitane hI loga aisI mAnyatA rakhate haiM ki karma ke udayAnusAra jIva ko Degree to degree vikAra karanA hI par3atA hai| aisI mAnyatA do dravyoM kI ekatvabuddhi meM se utpanna hotI hai| karma kA jIva meM sarvathA abhAva hai; vaha jIva ke lie adravya, akSetra, akAla, abhAva hai; isalie vastuta: jIva svayaM svata: vikAra karatA hai, taba nimitta kauna sA karma hai? - yaha darzAne ke lie zAstra meM karma ke udaya se jIva meM vikAra hotA hai aisA kahA jAtA hai| isa sambandhI spaSTatA bhI isI grantha meM kI gayI hai| sArAMza yaha hai ki nimitta, vyavahAra aura paradravya - ina sabakA jJAna karane kI AvazyakatA hai kyoMki vaise jJAna ke binA yathArtha jJAna nahIM hotA parantu usameM se kisI ke Azraya se dharma kadApi nahIM hotA tathA ve dharma kA kAraNa bhI nahIM hote - aisA spaSTa nirNaya karanA caahie| (3) jainInIti athavA nayavivakSA - isa sambandha meM zrI amRtacandrAcAryadeva racita puruSArthasiddhiyupAya
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xiii] grantha ke 225 veM zloka kA artha upayogI hone se yahA~ diyA jA rahA hai ekenAkarSantI zralathayantI vstutttvmitrenn| antena jayati jainInItirmanthAnanetramiva gopii|| arthAt dahI kI mathAnI kI rassI ko kheMcanevAlI gvAlinoM kI taraha jo aneka vastu ke svarUpa ko eka anta se arthAt dravyArthikanaya se AkarSaNa karatI hai - kheMcatI hai aura phira dUsarI paryAyArthikanaya se zithila karatI hai, vaha jainamata kI nyAya paddhati jayavantI hai| bhAvArtha bhagavAna kI vANI syAdvArarUpa anekAntAtmaka hai| vastu kA svarUpa pradhAna tathA gauNanaya kI vivakSA se kiyA jAtA hai; jaise ki jIvadravya nitya bhI hai aura anitya bhI hai| dravyArthikanaya kI vivakSA se nitya hai aura paryAyArthikanaya kI vivakSA se anitya hai, yaha naya vivakSA hai| yaha zloka aisA batalAtA hai ki zAstroM meM kahIM nizcayanaya kI mukhyatA se kathana hai aura kahIM vyavahAranaya kI mukhyatA se kathana hai parantu usakA artha aisA nahIM hai ki dharma kisI samaya vyavahAranaya arthAt abhUtArtha ke Azraya se hotA hai aura kisI samaya nizcayanaya arthAt bhUtArthanaya ke Azraya se hotA hai| dharma to hamezA nizcayanaya, arthAt bhUtArthanaya ke Azraya se hI hotA hai| yahI nyAya puruSArthasiddhiyupAya grantha ke pA~caveM zloka meM tathA kArtikeyAnuprekSA grantha kI gAthA 311-312 ke bhAvArtha meM diyA gayA hai| isalie isa zloka kA dUsarA koI artha karanA yogya nahIM hai|
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ [xiv] (4) mokSamArga mokSamArga to eka hI hai aura vaha nizcayamokSamArga hai kintu nizcaya aura vyavahAra aise do mokSamArga nahIM haiN| usa nizcayamokSamArga kA kathana do prakAra kA hai - (1) nizcayamokSamArga, (2) vyavahAramokSamArga; arthAt pratyeka kArya meM do kAraNa hote haiM - upAdAna aura nimitta / unameM upAdAna, nizcayamokSamArga hai aura usa samaya kI apUrNa rahI huI aura vikArI dazA, nimitta hone se use vyavahAramokSamArga kahate haiN| bahuta se loga do mokSamArga honA mAnate haiM parantu vaha mAnyatA mithyA hai| isa sambandha meM zrI digambara jaina saMgha mathurA se prakAzita hindI mokSamArgaprakAzaka kI prastAvanA meM pRSTha 9-10 para likhA hai ki .....Apane isa bAta kA khaNDana kiyA hai ki mokSamArga nizcaya -vyavahArarUpa do prakAra kA hai| ve likhate haiM ki yaha mAnyatA nizcaya -vyavahArAvalambI mithyAdRSTiyoM kI hai, vAstava meM to mokSamArga do nahIM haiM kintu mokSamArga nirUpaNa kA do prakAra hai| pAThaka dekheMge ki jo loga nizcayasamyagdarzana, vyavahArasamyagdarzana, nizcayaratnatraya, vyavahAraratnatraya, nizcayamokSamArga, vyavahAramokSamArga ityAdi do bhedoM kI rAta-dina carcA karate kahate haiM; unake mantavya se paNDitajI kA mantavya kitanA bhinna hai? isI prakAra Age calakara unhoMne likhA hai ki nizcaya-vyavahAra donoM ko upAdeya mAnanA bhI bhrama hai, kyoMki donoM nayoM kA svarUpa paraspara viruddha hai; isalie donoM nayoM kA upAdeyapanA nahIM bana sktaa| abhI taka to yahI dhAraNA thI ki na kevala nizcaya upAdeya hai, na kevala vyavahAra kintu donoM hI upAdeya haiM kintu paNDitajI ne use mithyAdRSTiyoM kI pravRtti batalAI hai|...
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ [xv] (5) sarvajJasvabhAva AtmA kI aneka zaktiyoM meM se sarvajJatva aura sarvadarzitva aisI do zaktiyoM kI pUrNa zuddhaparyAya hone para AtmA sarvajJa aura sarvadarzI hotA hai| usameM sarvajJasvabhAva dvArA jagat ke sarva dravya, unake ananta guNa, anAdi ananta paryAyeM, apekSita dharma aura unake avibhAgI praticcheda - ina sabako yugapad eka samaya meM jAnatA hai aura usa jJAna meM koI ajJAta nahIM rhtaa| isase siddha hotA hai ki pratyeka dravya kI paryAya kramabaddha hotI hai, koI bhI paryAya ulaTI-sIdhI nahIM hotI hai| prathamAnuyoga ke zAstroM meM zrI tIrthaMkara bhagavAnoM ne tathA kevalI bhagavantoM ne bahuta jIvoM kI bhUta-bhAvI paryAyeM spaSTarUpa se batalAyI haiM tathA avadhijJAnI muniyoM ne bhI bahuta jIvoM kI bhUta-bhAvI bhavoM kI vArtAe~ kahI hai| isase pratyeka dravya kI paryAyeM kramabaddha hotI haiM, yaha siddha hotA hai| yadi aisA nahIM mAnA jAe to ve sabhI zAstra mithyA siddha hoNge| koI kahatA hai ki bhagavAna apekSita dharmoM ko nahIM jAnate: bhaviSya kI paryAya pragaTa huI nahIM, isalie unheM sAmAnyarUpa se jAnate haiM parantu vizeSarUpa se nahIM jAna sakate; aura koI kahatA hai ki yadi bhagavAna bhUta-bhAvI spaSTa jAnate hoM to merI pahalI aura antima paryAya kauna sI? vaha kaha deM - isa prakAra aneka prakAra kI mithyA mAnyatAe~ cala rahI haiM tathA bhagavAna ne saba jAna liyA ho to jIvoM ko koI puruSArtha karanA nahIM rahatA hai - aisI viparIta mAnyatAe~ bhI kitane hI loga rakhate haiM parantu jo jIva sva-sanmukha hokara apane svarUpa kA jJAtA hotA hai, use kramabaddhaparyAya kA yathArtha nirNaya ho sakatA hai aura vaha nirNaya yathArtha puruSArtha ke binA nahIM hotA - yaha bAta unheM lakSya meM nahIM AtI; isalie AtmA kA mUla svabhAva
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ [xvi] unake jJAna meM nahIM AtA hone se 'Namo arihaMtANaM' pada kA bhI satya artha ve nahIM jAna sakate aura AtmasvabhAva kA ajJAna hI rahatA hai| vastu kA svabhAva aisA hai ki kramabaddhaparyAya hotI hI hai tathA kevalajJAnI bhI vastusvarUpa ke paripUrNa jJAtA haiM, unake jJAna meM saba jAnane meM AyA hone se pratyeka dravya kI kramabaddhaparyAya hotI hai - aisA mAne binA kevalajJAna kA svarUpa yathArtharUpa se jAnane meM nahIM AtA; isalie pratyeka dravya kI paryAya kramabaddha hotI hai - aisA jijJAsuoM ko nirNaya karanA caahie| (6) abhAva isa praznottaramAlA meM abhAva nAma kA prakaraNa alaga rakhA gayA hai, usakA abhyAsa karane se jJAta hogA ki eka vastu kA dUsarI vastu meM dravya-kSetra-kAla-bhAva se abhAva hone ke kAraNa dUsare kA kucha bhI nahIM kiyA jA sakatA; aura aisA nirNaya kiye binA anAdi se calI A rahI paradravya kI kartAbuddhi dUra nahIM hotii| nimitta-naimittika sambandha vyavahAra sambandha hai| nimitta-naimittika kA paramArtha artha yaha hotA hai ki - naimittika ne svayaM apane se kArya kiyA hai. usameM nimitta ne kucha bhI nahIM kiyA hai; arthAt nimitta hai avazya, kintu usane naimittika kA kucha bhI kiyA nhiiN| aisA nirNaya na kiyA jAye to eka dravya kA dUsare dravya meM abhAva honA vAstava meM mAnA nahIM kahA jA sktaa| isa prastAvanA meM mukhya 2 viSayoM sambandhI yogya mArgadarzana spaSTatApUrvaka saMkSepa meM kiyA gayA hai| itanA darzAne ke pazcAt namra Agraha hai ki - mAtra yaha praznottaramAlA par3ha lene se tattva kA yathArtha jJAna nahIM ho sakatA; isalie usakA yathArtha jJAna karane ke lie
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ [xvii] jJAniyoM kA pratyakSa upadeza sunanA caahie| jijJAsuoM ko satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke adhyAtmika vyAkhyAnoM kA avazya lAbha lenA caahie|* aisA lAbha lenA AtmA ke lie vizeSa lAbha kA kAraNa hogaa| AbhAra darzana yaha pustaka taiyAra karane meM brahmacArI candubhAI, brahmacArI gulAbacandabhAI, zrI hIrAcandabhAI Adi jina-jina svadharmI bandhuoM ne sahayoga diyA hai, vizeSarUpa se bhAIzrI choTAlAla gulAbacanda gA~dhI, B.A. Hons., S.T.C. sonAsaNavAloM ne vizeSa sevA pradAna kI hai; una sabakA AbhAra mAnatA huuN| sonagar3ha rAmajI mANekacanda dozI vIra saM0 2483 pramukha-zrI di0 jaina svAdhyAya pauSa badI 14 mandira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra) Aja pUjya gurudevazrI kI sadeha anupasthiti meM bhI, gurudevazrI dvArA pradatta nau hajAra pravacana 16 DI.vI.DI. meM upalabdha haiM, jinakA pratidina zravaNa karanA pratyeka sAdharmI kA AtmahitakArI kartavya hai| - sampAdaka
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya vItarAgI jinendra paramAtmAoM kI AtmahitakArI divyadhvani kA pravAha paramparA se hamAre vItarAgI santoM, jJAnI dharmAtmAoM ke mAdhyama se isa yuga ke mahAna AdhyAtmika santa jIvanazilpI pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ko prApta huaa| gurudevazrI ne apane pracaNDa puruSArtha se svayaM AtmAnubhava prApta karake apanI svAnubhavayukta vANI meM jinavANI ke anamola rahasya hameM samajhAye - yaha sarva vidita hai| saurASTra kA choTA-sA gA~va sonagar3ha Aja isa vizva dharA para AdhyAtmika tIrtha bana gayA hai aura paMcama kAla ke anta taka gurudeva zrI kI sAdhanAbhUmi ke gaurava se gauravAnvita rhegaa| tIrthadhAma sonagar3ha meM pUjya gurudevazrI ne pratidina do bAra pravacana evaM eka bAra tattvacarcA ke mAdhyama se jisa AdhyAtmika krAnti kA zaMkhanAda kiyA, usane mithyAtva ke kAgajI mahala ko dharAzAyI kara diyA hai| pUjya gurudevazrI kI svAnubhavamudita vANI meM jinAgama ke samasta AtmahitakArI siddhAntoM kA 45-45 varSoM taka siMhanAda huA hai| Aja bhI sArA vizva pUjya gurudevazrI kI divyavANI se guMjAyamAna hai| pUjya gurudevazrI kI upasthiti meM hI sonagar3ha meM prativarSa zikSaNazivira kA Ayojana kiyA jAtA thaa| jisameM laghu jaina siddhAnta pravezikA evaM mokSamArgaprakAzaka ke AdhAra para zikSaNa pradAna kiyA jAtA thaa| ina pAThyakramoM ko par3hAte hue jo-jo upayogI praznottara taiyAra hue, unakA saGkalana gujarAtI bhASA meM jaina siddhAnta praznottaramAlA ke nAma se prakAzita
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ [xix] huaa| yahI saGkalana bAda meM hindI bhASA meM bhI tIna bhAgoM meM prakAzita huaa| prastuta saMskaraNa donoM saGkalanoM ke AdhAra para sampAdita saMskaraNa haiN| isa sampAdita saMskaraNa meM pratyeka adhikAra ke praznottaroM kI saMkhyA pUrva saMskaraNoM kI bhA~ti lagAtAra na rakhate hue pratyeka adhikAra kI alaga-alaga rakhI gayI hai| pUre grantha ko gujarAtI ke sAtha milAna karake Avazyaka saMzodhana kiye gaye haiN| ___ grantha meM samAhita uddharaNoM ko mUla granthoM ke AdhAra para milAna kiyA gayA hai| __nimitta-upAdAna evaM nimitta-naimittika sambandhavAle prakaraNa ke vizeSa spaSTIkaraNa hetu pUjya gurudevazrI ke pravacana (1) svatantratA kI ghoSaNA, (2) nimitta-upAdAna kI svatantratA tathA paNDita banArasIdAsa kRta nimitta-upAdAna ke dohe aura bhaiyA bhagavatIdAsa kRta nimittaupAdAna saMvAda atiriktarUpa se jor3A gayA hai| pAThaka evaM adhyApaka bandhuoM se isa prakaraNa ko par3hAte samaya gurudevazrI ke ina pravacanoM ke mAdhyama se vizeSa spaSTIkaraNa kI apekSA hai| sAtha hI donoM prakAra ke dohoM ko kaNThastha karAne kA bhI anurodha hai| vartamAna samaya meM sampUrNa deza meM pUjya gurudevazrI ke sI.DI. pravacanoM kA yuga pravartamAna hai| ata: yaha bhAvanA huI ki pUjya gurudevazrI ke sI.DI. pravacanoM para AdhArita zikSaNa zivira sampUrNa deza meM lagAye jaayeN| tadartha gurudevazrI ke zabdaza: pravacana granthoM kI upalabdhatA sunizcita kI jaae| isa dizA meM kArya drutagati se cala rahA hai| zikSaNa zivira ke avasara para hI prastuta grantha ke AdhAra para zikSaNa-kakSAoM kI vyavasthA karane ke prazastabhAva se yaha sampAdita saMskaraNa taiyAra kiyA gayA hai| / prastuta prakAzana ke avasara para vItarAgI deva-zAstra-guru ke zrIcaraNoM meM sAdara vandana samarpita karate hue, pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ke prati
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ [xx] apanI vinayAJjali samarpita karatA huuN| jinake pratApa se Aja sampUrNa deza-videza meM jainatattvajJAna ke rahasyoM kA udghATana huaa| pUjya gurudevazrI ke sAnnidhya meM rahakara isI praznottaramAlA ke AdhAra para jaina siddhAnta praveza ratnamAlA ke sAta bhAgoM ke saMkalanakartA, paNDita kailAzacanda jaina alIgar3ha ke prati bhI isa avasara para kRtajJatA jJApita karatA huuN| jinake sAnnidhya meM isa praznottaramAlA sahita sAtoM bhAgoM ke adhyayana kA suavasara prApta huaa| isa avasara para gurudevazrI ke ananya ziSya bAla brahmacArI hemantabhAI gA~dhI, sonagar3ha; zrI anantarAya seTha, mumbaI; zrI pavana jaina, alIgar3ha ke prati bhI kRtajJatA jJApita karatA huuN| jinhoMne samaya-samaya para apane upayogI sujhAvoM se mujhe lAbhAnvita kiyA, sAtha hI jinavANI ke isa kArya meM nirantara lage rahane hetu protsAhita kiyaa| sabhI pAThakavarga se anurodha hai ki yadi Apa jinavANI ke rahasyodaghATaka pUjya gurudevazrI ke AdhyAtmika pravacanoM ko gaharAI se samajhanA cAhate haiM to isa jaina siddhAnta praznottaramAlA kA avazya adhyayana kareM - jisase gurudevazrI ke pravacanoM meM samAgata AdhArabhUta siddhAntoM kA jJAna ho ske| isake binA gurudevazrI ke bhAvoM kI gambhIratA samajha pAnA asambhava hai| sthAna-sthAna para zikSaNa ziviroM kA Ayojana karanevAle sAdharmI bandhuoM se bhI anurodha hai ki apane zikSaNa zivira meM isa grantha ko anivAryarUpa se sammilita karake samyak jinasiddhAntoM kA zikSaNArthiyoM ko paricaya pradAna karane kA avasara utpanna kraayeN| devendrakumAra jaina bijauliyAM, jilA bhIlavADA (rAja.)
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA prakaraNa pahalA: dravya adhikAra prakaraNa dUsarA : guNa adhikAra sarvajJadeva kathita chahoM dravyoM kI svatantratAdarzaka sAmAnya guNa prakaraNa tIsarA : paryAya adhikAra prakaraNa cauthA : cAra abhAva adhikAra prakaraNa pA~cavA~ : chaha kAraka adhikAra prakaraNa chaThavA~ : upAdAna-nimitta tathA nimitta-naimittika adhikAra pariziSTa svatantratA kI ghoSaNA kaNThapATha pariziSTa - 1 kavivara paNDita banArasIdAsa kRta upAdAna-nimitta dohA
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNThapATha pariziSTa - 2 bhaiyA bhagavatIdAsa kRta upAdAna-nimitta saMvAda upAdAna-nimitta kI svatantratA prakaraNa sAtavA~ : sAta tattva - nava padArtha adhikAra 233 239 278 299 341 prakaraNa AThavA~ : pramANa, naya aura nikSepa adhikAra prakaraNa navavA~ : anekAnta aura syAdvAda adhikAra prakaraNa dasavA~ : mokSamArga adhikAra paJca bhAva - caturdaza guNasthAna pariziSTa - 1 sarvajJatA kI mahimA pariziSTa - 2 dravyAnuyoga meM doSakalpanA kA nirAkaraNa 358 405 415