Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ acyutagranthamAlAyAH paJcamaM puSpam zrI sadAnandavidvadviracitaH pratyaktattvacintAmaNiH svopajJasvaprabhAsametaH prathamo bhAgaH prakAzanasthAnam acyutagranthamAlAkAryAlayaH, kAzI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakaH zreSThipravaraH zrIgaurIzaGkaragoyanakAH, acyutagranthamAlA-kAryAlayaH, kaashii| mudrakaH zrI apUrvakRSNavasuH iMDiyanapresa, limiTeDa, banArasa-bAMca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ acyutagranthamAlAyAH paJcamaM puSpam zrIsadAnandavidvadviracitaH khopajJasvaprabhAkhyavyAkhyAsaMvalitaH pratyaktattvacintAmaNiH prathamo bhAgaH kAzikazrIjokhIrAmamaTarUmallagoyanakA-saMskRtamahAvidyAlaya-pustakAlayAdhyakSeNa acyutagranthamAlAdhyakSeNa ca sAhityAcArya zrIkRSNapantazAstriNA sampAditaH prakAzanasthAnam acyutagranthamAlAkAryAlayaH, kAzI saMvat 1958] [prathamAvRttiH 1500 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIH bhUmikA jayati satilaka: pratyaktattvacintAmaNi ma advaitavedAntasyAmudritapUrva kimapyapUrva grantharatnam / tasyemaM prathamabhAgamacyutagranthamAlAyAM saMgrathya sarvasulabhatAM nayatAmasmAkamaho prmodbhrH| manye dvitIyo'pyasya bhAgastUrNa prkaashmupaissytiiti| grantharatnasyAsya racayitA mukundapadAravindamakarandAsvAdaratamanAmadhupo brahmAnandAsvAdalubdhastatrabhavAn vipazcitAmapazcima: sdaanndH| vedaantsaarnirmaatu:sdaanndaadymnyH| tilakamapi asyaiva viduSaH kRtiH / vidvadvandavanditapadAravindaH kadAyaM mahImaNDalaM maNDayAmAsetyanuyoge'mukavatsare'sya janirjAteti samAdhidurabhidhaH / parantvasmAd granthAntimAtpadyAt vedAntatattvamadhigamya guroH zrutezca rAmAtparaM na kimapIti sadaikabuddhiH / vidvanmaNihi zivalAla iti pratIta stenAhamIrita imaM kRtavAn nibandham // idamavagamyate yad zivalAlamahodayena prerito granthakarttA granthamimamAracitavAniti / zivalAlanAmAnastAvadaneke puruSadhaureyAH samabhUvan / (1) adbhutasaMgrahaTIkAprabhamanoramATIkApraNetA ekastAvad zivalAlaH / (2) jAtizAGkaya'nAmnAM dharmazAstranibandhasya racayitA'para: zivalAlazuklaH / (3) zyAmalArahasyanirmAtA tRtIya: zivalAla: / (4) siddhAntabindupradIpikApraNetA turIyaH shivlaalshrmaa| vAlmIkirAmAyaNasya sundarITIkAyA rAmArcanasopAnasya ca nirmAtA paJcama: zivalAlapAThaka ityaadyH| eSu ko granthakRto'sya preraka: zivalAla iti gaveSaNAyAM kriyamANAyAM 'rAmAtparaM na kimapIti sadaikabuddhiH' iti vizeSaNena Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) antimo rAmArcanasopAnAdipraNetA zivalAlapAThaka evAsya preraka iti vijnyaayte| asya mahAbhAgasya viSaye gaNakataraGgiNyAmitthamuTTaGkitamasti triskandhajyotiSazAstrapAradRzvA purANetihAsatattvavettA tantravidyaikakuzalo vedAntAdidarzaneSvapi prauDhimAn mahAbhAgo'yaM nikhile bhArate varSe parAM pratItimupagato rAmArAdhanapradhAnakRtiH kRtI kAzyAmasIsaGgame nyavasat / asyaiva tanayo rAmAnandapAThakaH purA kAzikarAjakIyapAThazAlAyAM sarvavidvanmUrdhanyatvena niyukta AsIt / sa yadA tatra niyuktimupagatastasminnevAvasare putrArjitAGgaladhanadhAnyAzanabhiyA gRhaM vihAya zrIsItArAmacaraNAravindamakarandalubdhacitto viraktimupAgamat / jyautiSAdividyAkalApeSu paraM prAvINyamupagato'pyayaM vAstuvidyAyAmasAdhAraNI cAturImAdadhAti sm| saGgItavidyArasiko'yaM saGgItakalAkuzalasya kasyacidvAlakasya gAnena santuSTastaM vAstuvidyAmapAThayat / tavaMzyA adyAvadhi kAzyAM karNaghaNTAsavidhe zilpacaturA vAstuvidyAnipuNAzca vidyante / vAlmIkirAmAyaNasya sundarI nAma TIkA rAmArcanasopAnazca viduSAnena racitau / gosvAmitulasIdAsakRtagantheSu viduSo'sya parA protirAsId / etacchodhitA tulasIdAsakRtavinayapatrikA kAzyAM jyotirvidvarazyAmAcaraNazarmasadmani adyApi varIvarti / tatrAsti padyamidam zodhitA zivalAlena bhuubaannvsucndrke| ___ varSe gItAvaliriyaM zrIsItArAmatuSTaye // asya nidhanasamayo na jnyaayte| vinayapatrikAzodhanakAle 1851 vaikramAbde yadyasya vaya: SaSTivarSAsanna kalpyate tadA janma 1761 vaikramAbde samabhUditi jJAyate / __ bhArata varSe'yamatIva prakhyAto vividhavidyAtattvakuzalaH siddharUpazvAsIditi vRddhebhyaH sarvatra zrUyate iti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) asyaiva mahAbhAgasya samakAliko'yaM granthakAraH vikramavatsarasyASTAdazazatakAnte janimalabhateti jJAyate / mahAbhAgasyAsya tattvavivekopari ekA TokApyupalabhyate / evaM ( 1 ) pratyaktattvacintAmaNi:, (2) taTTIkA, (3) tattvavivekaTIkA ceti tisro'sya kRtathA viduSAmudamAvahantyastatkIrttilatAlabAlarUpeNa vidyante / advaitamatAvalambI sadAnandamahodayo'kSarazI bhagavantaM zrIzaGkarAcAryamanusaratIti nimnAmnAtapadyenAvagamyate-- sArAtsAraM nigamajaladheruddhRtaM zAstrametad vedAntAkhyaM subhagamuninA nyAyataH sannibaddham / tatsArAMzaM yativaragirA labdhamAdAya kurve pratyakacintAmaNimatimudA zrIpatiprItikAmaH // asya padyasya vyAkhyAmAtanvatA granthakRtA spaSTIkRtamidamnigamo vedaH sa eva duHkhagAhAdiguNaviziSTatayA jaladhiH samudrastasmAtsArapratipAdakatayA sArabhUtAdapi sArabhUtabrahmAdvaitaparametacchAstra' vedAntAkhyaM subhagamuninA zobhanaizvaryaviziSTena sakalavedArthAvagantrA bhagavatA vyAsenoddhRtaM vedasamudAyAnniSkRSyopaniSadbhAgaH pRthakkRtaH samyagadhyAyAdirUpeNa sthApitastamapi saMgRhya nyAyataH 'athAto brahmajijJAsA' ityAdinyAyarUpeNa samyanibaddhaM zArIrakamImAsAkhyaM zAstra sUtrarUpaM kRtaM tatsArAMzaM yativaragirA yatInAM paramahaMsAnAM madhye varaH sAkSAdbhagavataH pazupateravatAratayA vedAntAbjabhAskaro vinaSTaprAyabrahmavidyAsampradAyAvirbhAvaheturbhagavAn bhASyakAra : zrIzaGkarAcAryanAmA tasya gIH zrutismRtisUtrabhASyarUpA tayA tatprasAdAntadadhyayanAdinA labdhaM svabuddhArUDhamAdAya tadeva mUlatayA gRhItvA pratyakU cintA - maNiM pratyakUtatvaM brahmaikyaM vedAntaprameyaM yat tadviSayiNI cintA cintanaprakArazca tayormaNiriva maNiH sarvArthabhAsakatayA svarUpaprakAzakastadvadbodhajanaka etannAmako granthastaM kurve iti sambandha iti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ata: zAGkarabhASyasya padyamaya: saMkSepa evAyaM grantha ityukta yadi syAttahi vyAhRtiriyaM nArhati vAcyatAm / asya granthasya saMzodhanAdhArabhUtA nAtizuddhA ekava maatRkaa| sA ca tatrabhavatAM kAzikarAjakIyasaMskRtapAThazAlApradhAnAdhyakSANAM granthamAlAyA asyAH prANabhUtAnAM paNDitapravaragopInAthakavirAjamahodayAnAmanukampayA srsvtiibhvngrnthaagaaraaddhigtaa| adyAvadhi dhvAntavilInasya granthasyAsya prakAzane teSAmAsInmahAnabhinivezaH, ataH pAThakamahodayAnAmasmAkaJcApazcimAn dhanyavAdAna ta evArhanti santaH / ___ tAmekAmeva mAtRkAmavalambya zodhanakarmaNi pravRtto'haM yAvantaM pariklezamasahaM vipazcitAmanubhUtacarasya tasyollekhasya nAvAvazyakatA / tathApi madIyazemuSIdoSeNa zIzakAtarasaMyojakAnAmanavadhAnatayA ca nAstyatra skhalitAnAmabhAvaH / ato guNaikapakSapAtino vidvanmUrdhanyAH sAdaramabhyarthyante yadatra jAtAni skhalitAni saMkSamya anugRhNantu janamimamiti / ___TokAyAmuddhRtAnAM zrutyaMzAnAM paurvAparyyapAlocane'GkAnAM nirdezamantarA kaThinatApatedanusandhAtRNAmiti yathAzakti zrutyadhyAyAdisUcakA aGkA apya'tra sannivezitAH / vyApAro'yaM kiyAnapi upakArI viduSAM yadi syAttadA zramo me sAphalyamupaiSyati / idamanyaccAtra vaktavyaM yad granthasyAsya saMzodhane pravRttasya mama sandigdhasthaleSu parAmarzadAnena sAhAyyaM vidadhAnA: kAzikazrIjokhIrAmamaTarUmallagoyanakAsaMskRtamahAvidyAlayAdhyakSA: paNDitavaryAzcaNDIprasAdazuklamahodayA api anekazo dhanyavAdAnahantIti zam / kAzI satAmAzravaH zrIrAmanavamI saM0 1988 zrIkRSNapantaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNiviSaya-sUcI pratyakatattvavicArAbhidhaM prathama prakaraNam ... mukundasmaraNarUpaM maGgalam mukundAzrayaNarUpaM maGgalam vAgadhidevyAdyAdhAre bhagavati praNatiH granthapratipAdyam svauddhatyanirAsa: tattvaMpadArthokyanirUpaNam AtmabuddheH zrIkRSNaparAyaNatApratipAdanam granthasyAsya sampradAyamUlakatvam ... granthamahimA mumukSUna prati hitopadezaH niSThAtrayapradarzanapurassaraM zAstrArambhaNam adhikArinirUpaNam . brahmajJAnAdeva saMsArabandhaH ... brahmavaimukhyameva sarvAnarthahetu: jJAnAbhAvAdeva saMsArasindhau pAta: du:khabhogazca bhagavata evAzrayaNIyatvam haripadabhajanasya saMsArocchedadakSatvam bhakteravazyakarttavyatvam bhaktiyogopAyasya viSayavairAgyasya AvazyakatA 27 bhakteH paramparayA sarvAnonmUlanadakSatvam. .... 27 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) bhaktastraividhyapratipAdanapurassaraM mAnasabhaktinirUpaNam... kAyikabhaktinirUpaNam vAcikabhaktinirUpaNam uktatrividhabhaktiphalam ... ... AcAryyAllabdhasyopadezasya sAdhIyastvam prAcAryamupagatasya mumukSoH karttavyajAtam mumukSuNA karttavyA: praznA: zAstre guruziSyarUpeNa vAdiprativAdirUpeNa ca pratItayo - statvapratipAdana tyoH pUrvasyAH zreSThyam tattvazravaNAya ziSyasyAbhimukhIkaraNapUrvakaM tvaM padArthasya nirvacanaM tadajJAnahetukameva prapaJcasatyatvam ahaGkArAdhyAsasyApyanarthamUlatvam pratyaktatvavicAre pravRttiH liGgadehAttvaMpadArthasya vivekaH abhyAsasyaiva saMsRtipAtakAraNatA zAstrArambhasya sAphalyam - dehAbhyAse sati kathaM vairAgyamityatra samAdhiH mukundapadAravindabhajanAd vairAgyasiddhistato mahAvAkya zravaNAdiparAyaNatA ... tatastattvasAkSAtkArastasya phalaca tvaM padArthazodhanam cArvAka matasya yatvaM maharSimatasyopAdeyatvam sthUladehAd vivecite tvaMpadArthe bhrAntervinAzastata: buddhervijJAnazabdavAcyAyA api tvaMpadArthasya viveka: sthUlasUkSmadehadharmebhyo'pi tasya pArthakyam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... pRSTha 28 26 30 31 32 33 33 35 36 37 38 40 41 42 43 45 46 47 48 50 53 www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidharmyapradarzanapuraHsaraM punaH sthUladehAttasya vivecanam ... " " sUkSmadehAttasya vivecanam ... jAgratvapnayoH sarvabuddhivRttyavabhAsakatayA sAkSiNa: siddhiH suSuptau sarvabuddhivRttilayaprakAzakatvenApi tasya siddhiH tasya svaprakAzyatvaM mAnAntaranirapekSatvaM ca tasyaikye vAdino vipratipattayaH ... vAdivipratipattInAM khaNDanam ... vidyA'vidyAnibandhano bhedAbhedavyavahAra: pratyakSAnumAnayo tmabhedAvagAhitvamapi tu anAtma bhedAvagAhitvam anta:karaNAdidharmANAmAtmani adhyastatvam tasyaikatve'pi antaHkaraNabhedAdanekadehinAM vyavahAra sAGka bhAva: dehabuddhavAdyupAdhiniSTho bheda Atmani tu bhedAsambhavaH zruterapi na bhede tAtparya kintu abhede eva svapnadRSTAntena sarvazarIreSvaikAtmasiddhiH yogina: kAyavyUhadRSTAntenApi tasyAH samarthanam anta:karaNabhedAt siddhasya bhedasya nAtmaviSayatvam asaGge brahmaNi mAyAkRtaH prapaJcAdhyAsa: adhyastasya jagato vyApRterapi mithyAtvam janmamRtyurUpasya bandhasya Atmani kalpitatvameva pUrvoktasyArthasyaiva saMkSepaH brahmabodhenAjJAne'pabAdhite svapadAvasthiti: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) svapadAvasthitirUpAyA mukternirNayApakramaH bauddhAbhimata muktistannirAsazca yogAcArAbhimatamuktistannirAsazca ArhatAbhimatamuktistannirAsazca kaNAdAbhimatamuktistannirAsazca prAbhAkarAbhimatamuktistannirAsazva bhATTAbhimatamuktistannirAsA vedAntasiddhamarthamanyathayatAmekadezinAmabhimatA muktista nirAsazca vedAntajJammanyAnAM keSAMcit sammatA muktistannirAsazca vedAntasammatA muktiH tasyA upAdeyatvam ... ... tatra pramANabhUtAnAM zrutivAkyAnAmarthata: pradarzanam tattvajJAnAnmukteH svataH siddhirna tatra kAraNAntarApekSA tAdRzamuktiprAptyupAyaH tattvajJAnAdhikArI tattvajJAnena sarvajJAna siddhi: prakaraNAnte sarvAdhiSThAnasya sarvopAsyasya kRSNasyAnusandhAnam tattvajJAnapUrvaka mokSapradAtRtvenApi tasyAnusandhAnam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... ... pRSTha 75 76 76 77 ... 78 76 80 80 81 82 zravaNavidhimayUkhAbhidhaM dvitIyaM prakaraNam 88 - 110 prakaraNArambhe maGgalAcaraNavyAjena saMkSepeNa zAstrArtha - pradarzanam aGgina: zravaNasya vidhimupapAdayituM bhUmikAracanam zravaNasya phalavattvakathanam tatsAdhakAnAM pramANavacanAnAmupanyAsaH - * 84 84 85 85 86 86 # 86 61 61 www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNalakSaNam mananalakSaNam nididhyAsanalakSaNam manananididhyAsanayoH phalam sopapattikaM zravaNasya prAdhAnyam mananadhyAnayostadaGgatvam ( ) jJAnasya kvacidadRSTajanyatve'pi sampradAyavirodhaH zravaNavidhisvIkAre mananazravaNAdInAM samuditAnAM phalam brahma aikyAkAravRtternityatvamanityatvaM veti zaGkA tatparihArazca pratyagabhinnasya brahmaNa eva ajJAnatatkAryanivarttakatvam... zravaNe purANasyApi sammatiH zravaNe vidhirna sambhavatIti pUrvapakSarUpeNa AkSepaH vidhyasambhavapradarzanAyaiva vikalpadvayam tatra apUrvavidhiparihAraH tatropapattiH parisaMkhyAvidhi parihAra: vyatirekAbhAvAt niyamavidherapi parihAraH tatropapattiH vyatirekAbhAvAt niyamavidherapi parihAra: vyatirekAbhAvopapAdanam paratvaJceti vAkyabhedaH pUrvapakSopasaMhAraH zravaNe vidheH kaimutyena sAdhanam adhyayanavat zravaNe'pi kalpakasAmyakathanam : : ... ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... vedAntAnAM vidhiparatvaM brahma 844 : : : ... :: ... ... ... pRSTha 62 62 83 83 83 83 65 6 66 66 6 67 67 67 hada 68 68 EUREUR EUREUR harTa 100 100 100 www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) pRSTha 101 102 102 103 103 104 brahmajJAnasyAdRSTajanyatvam yathA vedAdhyayane smRtyuktapratyavAyAnyathAnupapatterapi tatka lpakatvaM tathA zravaNe'pi pratyavAyasmRtyanyathAnupapatti statkalpikAstviti sAmyena samAdhAnam / niyamavidhyasambhavazaGkA tatsamAdhAnam prakArAntare'pi sAmyam sampradAyavirodhaparihAraH jJAne vidhernirAkaraNe kAraNam ... zravaNe vidhisvIkAre doSAbhAva: upakramopasaMhArAbhyAM tattvapratipAdanapare vedAntavAkye - vAntaravAkyaiH zravaNAdividhAnaM kimartha ityA. zaGkya, dvidhA vikalpya, samAdhAnam atha prAbhAkarANAmaparitoSa: syAditi prakArAntarasamA zrayaNam tenApi teSAmaparitoSa prakArAntaram 'tasmAd brAhmaNa: pANDityam' iti vAkyasya zravaNavidhA yakatvam tatra zaGkA samAdhizca punarapi tasyaiva spaSTIkaraNam zravaNavidherupasaMhAraH zravaNavidhipratipAdanaphalam prAtmavidyAyA: saMsArabandhanirAkaraNahetutvam pramAtRtvAdibhramasya AtmAvidyAvivarttatvam prathamamAtmani ahaGkArAdhyAsa: .... 104 104 105 :::::::: 107 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 106 tato'haGkAropahite caitanye prANAdInAmadhyAsaH tataH __ saMsArasya dADhyam vAsanAjAlavRttasyAtrAsaktiH saMsRtinivRttaye zravaNAdA pravRttasyAjasA jJAnalAbha: ... tattvajJAnena sakAryAjJAnasya bAdhe svapadAvasthiti: ... prakRtopasaMhAra: prakaraNAnte sasAdhanajJAnAptaye bhagavadAzrayasyApekSaNIya tvamiti nirdezapUrvakaM svayamapi tadAzrayaNam pratyakasvaprakAzatvasAdhakamayUkhAbhidhaM tRtIyaM prakaraNam ...111-138 111 112 sveSTadevatAnamaskAravyAjena prakaraNapratipAdyasyArthasya saMkSepeNa nirdeza: prAripsitaprakaraNasyAsAdhAraNaprameyasUtraNam AtmatattvajJAnenaiva mokSasiddhiH ... AtmanaH svaprakAzyatvaM ghaTAdivatpramANAdhInasiddhi katvaM veti darzayituM tatra pramANamasti na veti vikalpanam sati pramANe tasyAnAtmatA asati pramANe tasyAnRtattvAd zazazRGgatulyatvam ... svaprakAze Atmani no vikalpAvasara iti darzayituM __ bhUmikAracanam AtmanaH pramANAnapekSatetyupapAdanam utArthasyaiva spaSTIkaraNam 114 115 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) svapratItapekSitasya pramANasya pratItimAtraM kAryyaM jaDa bhAnaM vA ? iti vikalpanam tatrAdyasya dUSaNam svaprakAzasya pramANasya pramANAntara nairapekSyeNaiva prameya siddhau pravRttiH etasyaiva pUrvapakSamukheneopapAdanam pUrvapakSasyAnugamapurassaraM samAdhAnam svaprakAzyasyAtmanaH kaimutyenAnyAnapekSatvapradarzanam pramANapravRtteH prAgapi zrAtmana: pramAtRsAkSirUpeNa siddha tvAt na tadapekSA AtmanaH pramANApekSatve yuktivirodha: pramANamantarA kathamAtmasiddhiriti vadatAmupahAsa: phaliteoktiH pramANenAtmano'siddhiriti dUSaNaM vyAghAtAt vyAghAtasya nirUpaNam ata zrAtmanaH satyatvam tatra pramANatvena zruterupanyAsaH pramANena vastusattA jAyate jJAyate veti vikalpya Adyasya dUSaNam vastusattA sati pramANe jJAyate ityasya samAdhAnam tatra zruteH pramANatvenopanyAsa: Atmana eva sarvapramANaviSayatvamiti kathanam AtmanojJAtatvopapAdane bhUmikA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... : ... pRSTha 116 117 117 117 118 118 118 11-6 .116 120 120 120 121 122 122 123 123 124 www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) pRSTha 124 124 125 125 126 126 126 127 vyavahArayogye pratIci nAstIti vyavahAro'dhiSThAnA jJAnajanya eva ajJAte Atmanyeva pramANasya phalavattvam etasya spaSTIkaraNam jaDe'jJAtatvAbhAvopapAdanam ... ghaTe jJAtatvavyavahArastu AtmAdhyAsanibandhanaH ghaTAdyadhiSThAnasya cidAtmana eva ajJAnAvRtatvam pramANAdhipatestasya pramANatvena asatyatvakathanaM haTha mAtramUlam Atmana: sarvapramANagocaratve tasya zrutimAtragamyatvaM ___ vyAhanyeteti zaGkA tasyAH samAdhi: upaniSadviSaye'jJAnaviSayatvaM na sambhavatIti zaGkA ... divAndhAdidRSTAntenoktazaGkAyA: nirAsa: Atmani vedAntavAcAM pravRttiH ajJAnanivRttaya iti kathanam . tasyaiva spaSTIkaraNam AtmAkAravRttyutpAdakatvena vedAntAnAmAtmaviSayatvam tatsAdhakAnumAnapramANapradarzanam ... ... anumAnasyAsya zrutimUlakatvakathanapUrvakaM nirmUlatva nirAsa: Atmana: svaprakAzakatvAsambhavastadviruddhAnubhavaviSayatvAt iti zaGkA pUrvapakSopasaMhAraH uktazaGkAyAH samAdhAnam ajJAnakRtasya bandhasyAtmanyadhyastatvakathanam 127 128 128 126 126 tatsa 130 130 131 132 133 .. 137 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ a a a ( 14 ) pRSTha prakaraNAnte bhagavato'nusandhAnam ... 138 pratyagAtmani saMmRtinirAkaraNamayUkhAbhidhaM caturtha prakaraNam ... ...138-181 prakaraNArambhe sveSTadevatAnusandhAnavyAjena saMkSepeNa prakaraNapratipAdyArthasya pradarzanam ... 136 jJAnocchedyatvaM vizuddha brahmaNyajJAnakalpitasya jagata: 140 pratyakSAdisiddhavizvasya ajJAnakalpitatvamasahamAnasya . vAdina AkSepaH yuktyantareNa punarAkSepaH prapaJcamithyAtvavAdinaM prati bAdhakatvoktiH AtmasAkSAtkArAdanantaraM saMsAramithyAtvAvagama: kiM prAgeveti vikalpyAdyasya dUSaNam ... jJAnAtprAgeva saMsArasya mithyAtvAvagamapakSasya dUSaNam zAstrajanyasya parokSajJAnasya saMsArabAdhanAsAmarthyam zAstrArambhAnyathAnupapatterapi saMsArasatyatvasAdhakatvam 144 pUrvapakSopasaMhAraH 144 uktapUrvapakSasamAdhAnaM vistareNa ... 145 jagato mithyAtve 'tametaM vedAnuvacanena' ityAdizAstrAnartha kyazaGkAyA vAraNam ... mithyApadArthasyApi vyavahArasAdhakatvam dvaitasya pratItimAtrazarIratvopapAdanam dvaitasya pratItizarIramAtratve so'yaM ghaTa iti pratyabhijJA na ___syAditi zaGkAyAH samAdhiH ... jAgradAdidazAsu prapaJcabhedasAdhanam... pratyabhijJAyA bhramatvasAdhikAyA yukteH zrutipramANakatvam o 153 4 . 0 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) pRSTha 165 166 167 168 suptotthitasya puna: prANAdeH sRSTirbhavatItyatra pramANA panyAsaH dRSTAntadAAntikayovaiSamyazaGkA ... tatparihAra: tayo: sAmyanirUpaNam prapaJcamithyAtvaM na kevalayA yuktyA api tu zruti pramANenApi prapaJcaviSayakajJAnasAdhanendriyANAM prAmANyAbhAva: ... ghaTAdAvajJAtatvAdivyavahArasyApyanyathAsiddhatvam ... AtmaviSayatvenendriyANAM prAmANyaM tu durabhidheyam ... yathA svApnajagatIndriyagaNakRtasya vyavahArasya bhrAnti mUlakatvaM tathA jAgrajagatyapi ... phalitoktiH anena jagato'tyantatucchatvaM heyatvaM ca prapaJcasyAvidyakatvamasahamAnasyAzaGkA . tatsamAdhiH / ajJAnasya prapaJcakAraNatve zrutiprAmANyopanyAsa: jagataH satyatvAsambhavaH brahmaNo jagatkAraNatvAbhAva: adRSTAdInAmajJAnopahitacaitanye'dhyastatvam brahmakAraNatvavAdinInAM zrutInAM tAtparyam viduSAM matam vidvadavidvadanubhavayorbhedaH ... mumukSubhiranAtmadRSTimanAdRtyAtmadRSTisamAzraya: kArya: ... ajJAnaparikalpitasya jagato brahmasparze sAmarthyam ... 170 171 172 173 173 174 174 175 176 177 178 178 176 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 183 184 sarvAnarthazAntaye tattvajJAnasya prayatnena sampAdyatvam ... 176 prakaraNAnte zaraNyatvena bhagavata: samAzrayaNam 180 pratikarmavyavasthAmayakhAbhidhaM paJcamaM prakaraNama182-2.43 prakaraNArambhe maGgalAcaraNavyAjenAbhidheyaprayojanayordazanam ... 182 ajJAnasyaivAtmAnAtmanoranyonyAdhyAsadvArA sakalAnartha kAraNatvam adhyAsasyApramANikatvanirAsena sarvavyavahArasAdhakatvam / tattvajJAnanivartyasyAdhyAsasya svarUpam svaprakAze pratyagAtmanyapi svAvidyayA satyAnRtamithunI____ karaNarUpo'dhyAsa: cidAtmani sarvAnarthaheturahaGkArAdhyAsa: aviSaye adhyAsa ityAkSepaH pramAtRtvAdinA savikalpe brahmaNi ahaGkArAdhyAsAsambhavaH 187 pUrvapUrvapramAtRtvAdhyAsasyottarottarapramAtRtvAdhyAsaM prati___ kAraNatvaM kiM na syAditi zaGkA 187 pramAtRtvAdivyavahArasya durupapAdyatvAnnAdhyAsasambhava: adhyAse'nyathAnupapattiH / anupapatterevopapAdane vedAntisAMkhyayormate pratikarmavyavasthAnupapattiH 188 tArkikamate'pi pratikarmavyavasthAnupapattiH tasyA eva spaSTIkaraNam upapattyanantare'tiprasaGgaH 186 atiprasaGgasyaiva pradarzanam 160 186 186 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnasya guNatvamAzaGkya tannirAsa: jJAnasya kriyAtvapakSe'pi dUSaNam parihArAntarAzaGkA tadUSaNam ( 17 ) dUSaNam jJAnasyopAdhikatvapakSe ... zarIrAvacchinnAtmapradezasamavAyi jJAnamityasmin pakSe tvamityAzaGkA dUSaNam ata eva tArkikamate vyavasthAbhAvaH ... abhicAra kriyAvajjJAna kriyAyA api atizayajanaka - tasyA dUSaNam saMyogaparamparAyA niyAmakatvakalpanam : tadUSaNam anayaiva dizA tasyA aNuparimANa dehaparimANapakSayorapi ... dUSaNam pUrvapakSopasaMhAraH tArkikamate pratikarmmavyavasthAbhAve svasammatipradarzana pUrvakaM pUrvapakSasya samAdhAnam vedAntimate vyavahAradazAyAM pratikarmmavyavasthAsiddhi nirUpaNam tatropodghAtaH pratikarmmavyavasthAsiddhau mAyAyA hetutvam mAyAyA brahmaniyatRtvam zuddhasyApi brahmaNo mAyopahitatvena paramezvaratvam tasya jagajjanmAdinidAnatve'pi mAyAvikArairasaMspRSTatvam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... pRSTha 1-60 160 1-60 161 181 181 182 182 1-82 162 183 183 1-63 1-84 1-64 1-64 185 185 1-66 167 www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) tasyaivAvidyopahitasya svarUpAvRttyA jIvatvam ekasyaiva caitanyasya jIvatvamIzvaratvaM jagattvaJca pramAtrAdibhedena triprakArasya vizvasya svAtmacaitanyena sphuraNam sarvagasyApi caitanyasya svAzrayasvaviSayAjJAnAvRtyA pari cchannatvena jaDatvena ca bhAnam ... upodghAtasamApti: pratyakSasthale 'ntaHkaraNasya netrAdidvArA nirgatya viSayA kArapariNAmaH uktArthasyaiva spaSTIkaraNam ... ... atra dRSTAntaH tattadAkArAMzamAtre jaladRSTAntaH, manasastu na syandanamapi tu sUryarazmivatsphuraNam pariNamamAnasyAntaHkaraNasya traividhyam trividhasvarUpanirUpaNam upAdhibhedenAnta:karaNAvacchinnacaitanyasya bhedabhAktam tasyaiva spaSTIkaraNam ata eva ahaM jAnAmIti viziSTavyavahArasya siddhi:... tayoranyonyasminnanyonyAdhyAsastadaikyAdhyAsaprayukta eva atropapattiH antaHkaraNenAvaraNavinAzazcettadA ghaTajJAnena mokSaH, AtmagatAtizayazcedAtmano vikAritvamityAzaGkya samAdhAnapratijJA pratijJAtArthasya vivaraNam ... 444 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat :: ... pRSTha 187 168 1-68 1-68 200 200 200 201 201 202 202 202 203 203 204 204 204 204 www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) pRSTha 204 205 205 206 . 206 anta:karaNena tUlAjJAnasya vinAza: mUlAjJAnasyatu pratya brahmaikyajJAnAdeva Atmano'pariNAmitvAdahaGkaterjaDatvAt te mate pramAtA naiva siddhepaditi zaGkAyA anuvAdapUrvakaM nirAsa: caitanyasya sarvagatve pratikarmavyavasthA te mate na siddhye diti zaGkotthApanam tatparihAraH anta:karaNAvacchinnasyaiva sukhaduHkhasambandhabhAnaM tato na .. bhogasaGkaraH vyavasthAparicchinnasyendriyasya yugapatsarvajagatA sambandhI yogAbhyAsamantareNAsambhavaH evaM pratikarmavyavasthAsiddhiH ... paricchinnasyAnta:karaNasya sUryarazmivatsarvavyApI pari NAma: kinna syAdityAzaGkya samAdhAnam yoginastu tathA sAmagrIsampAdanAd yugapatsarvapadArthA vagama: anta:karaNopAdhi: viSayoparAgasiddhaye viSayaprakAzana siddhaye vA kathyata iti vikalpya prathamasya dUSaNam dvitIyapakSasya dUSaNam svaprakAzasyAtmano'bhivyakta ye tadapekSAbhAva: upAdhisaMsargAbhAve sarvagayA citA sambaddhasya jagato yuga padbhAnapramaGgastathA ca pratikarmavyavasthAnupapatti: zaGkAparihAraH ... sarvajJatvavajjIvasya kicijjJatvamapi na syAditi zaGkA ... uktazaGkAnirAsa: 206 207 207 208 208 208 208 206 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) uktadizA brahmasvarUpaM jIva: sarvadA kathaM jAnIyAditi zaGkA tatra hetu: tacchaGkAparihAra: ... ... kAryeNa manasA svopAdAnasyAjJAnasya duruddharatvam pUrvapakSopasaMhAra: samAdhAnapatijJA ca pratijJAtasyaiva vivaraNam tatra dRSTAnta: dRSTAntAntaram citsambandhAdeva viSayAvabhAsasiddhau upAdhervaiyarthyamityu ... ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... zaGkAnirAsa: brahma aupAdhikoparAgAd vizeSa: jIvasya tathAtvAbhAvaH atra phaliteoktiH antaHkaraNapratibimbo jIvaH ityasmin pakSe sutarAM vyava sthAsiddhi: ... viSayAnubhavasya brahmacaitanyarUpatve'pi jIve |paadhynt:krnnprinnaame viSayavyApinyabhivyaktatvAjjIvacaitanyatvamapi brahmaNo'ntaHkaraNasaMsRSTatve'pi brahmAkArapariNatAnta:karavRttyabhAvAd na jIvasya sadA brahmabhAnam antaHkaraNamAtrasya brahmacaitanyAbhivyaktAsAmarthyam jIvAkArAhavRttirUpeNa pariNate 'ntaHkaraNe jIvAbhivyakti: antaHkaraNapratibimbito jIvaH iti pakSe'pi pratikarma vyavasthAyA nirAkulatvam 8 206 206 210 210 210 211 211 211 212 212 212 213 213 213 214 214 214 214 www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) pRSTha 215 215 avidyopAdhiko jIva iti pakSe'pi vyavasthAyA nAnupapatti: vedAntimate pratikarmavyavasthAyAH sarvathA nirAkulatva miti phalitoktiH pUrvapUrvAhaGkArAdikRtapramAtRtvAdisaMskAreNa savikalpake caitanye savikalpakAdhyAsasya sambhava: anAdyanirvAcyAvidyAvRtacaitanye na kamyApi vyavahAra. myAsambhAvanA ekasyApi caitanyasya anta:karaNAdyupAdhibhedena bhedabhAnama vijJAnavAdimatapravezAzaGkA tahUSaNam vijJAnavAdimatavivecanam tanmatAt svamatasya vailakSaNyam mvamate vyavahAradazAyAM viSayANAM sthAyitvam saMvidA nityatvasAdhanam viSayasaMvidArbhedaH viSayasaMvido de vijJAnamatasAGkaryanirAsa: upAdhibhedena citaH pramAtrAdibhedastena vyavahArasiddhiH saMvicchabdasya nirvacanam ... cito'bhivyaJjakavRtteH vRttyavacchinnasya caitanyasya catu__ rAdijanyatve hetuH, vRttireva jJAnamityatra samAdhi: vRttirUpajJAnasya manodharmatvaM zrutisiddhamiti pratipAdanam nirdharmaka Atmani pramAtrAdidharmANAmavidyAkalpitatvam tattvabodhodayaparyantaM pramAtRtvAdInAM vyavahAre bAdhi tatvam atra pramANatvena sAmpradAyikavacanopanyAsa: ... 217 218 218 216 220 220 221. 222 222 222 223 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) caitanyasyaikye'pi viSayAdyupAdhibhedenaiva laukikavyavahAraviSaya bhedaH brahmabodhe jAte upAdhInAM bAdhAccaitanyAvazeSa: vilaye eva laukikaghaTAdijJAnasyApi siddhiH upAdhInAM vidyamAnadazAyAM tadupahitasya caitanyasya kathaM bheda iti zaGkAyAH samAdhiH jJAnasya sAkSAttve indriyajanyatvasya na prayojakatA jJAnagatapratyakSatve ghaTAvacchinnacaitanyAbhedasya jakatvam viSayagata pratyakSatve pramAtrabhedasya prayojakatvam pramAtRcaitanyaviSayacaitanyayoraikyam ... prayo anumAnAdisthale pratyakSalakSaNAtivyAptivAraNam vRttiviSaye vRttyantarAnaGgIkAre'pi lakSaNasya nAvyAptiH atra paJcapAdyAH sammatiH sAmpradAyikasammatiH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... citereva svAdhyasta vizvasyAvabhAsakatvam antaHkaraNavRttInAM jaDAnAM na tathAtvam indriyANAM tatsannikarSANAM ca vaiyarthyAbhAvanirUpaNam. vRttInAM cAturvidhyanirUpaNena tattatsannikarSasya tatrAnupayogastadavastha iti zaGkAyA vAraNam ... ukte'rthe 'bhiyuktavacanam jJAnasya dvaividhyanirUpaNapUrvakaM savikalpakalakSaNam nirvikalpakalakSaNam vAkyajajJAnasya nirvikalpakatvAbhAvanivAraNam upakramAdibhiradvitIyabrahmaNa eva vAkyatAtparyaviSayatvam ... pRSTha 223 224 224 224 225 225 226 226 226 227 228 228 228 226 228 230 230 230 231 232 www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) w lh sd s sd panam ... 3 sd s bd shd 3 234 235 235 tattvamasyAdivAkyacayasyAkhaNDArthatvam tattvamasyAdivAkyAnAmakhaNDArthatvasya nirvacanam atra citsukhAcAryasya sammatiH ... uktasya jJAnasya prakArAntareNa dvaividhyanirUpaNam anta:karaNasya vizeSaNatvopAdhitvanibandhano jIva brahmaNorbhedaH jaDasyAnta:karaNasya viSayAvabhAsakatvAbhAva: anta:karaNabhedena jIvasAkSiNo bhedaH pUrvAparavirodhasamAdhAnam pratikarmavyavasthAsthale caitanyasyopAdhikRto bhedaH vastu tastu na kopi mAyAyA vizeSaNatvopAdhitvAbhyAmIzatatsAkSiNArbheda hetutvam mAyAyA ekatvasAdhane zrotavacanopanyAsa: atra smRtivacanasyApyupanyAsa: ... ekatvazrutInAmeva prAbalyapradarzanam ... IzvarasAkSiNa: paramezvarAd bhedapradarzanam sAkSidvaividhyanirUpaNAt pratyakSajJAnasya dvaividhyam vedAnte pratyakSAdibhedena pramAyA: SaDDidhatvam tasyAH saMkSepeNa nirUpaNe hetuH prakRtopasaMhAraH vAdimateSvanAsthA avidyAdhyAsakRta eva sarvaH pramANaprameyAdivyavahAra iti pradarzanam mumukSukartavyopadezaH . M Mm r 237 237 237 238 238 236 236 236 236 ... 240 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) pRSTha 240 244 247 mumukSulakSaNam mumukSubhiryat karttavyam 241 prakaraNArthasyopasaMhAraH 242 prakaraNAnte maGgalarUpasya bhagavataH smaraNam 242 tattvampadArthavicAramayUkhAbhidhaM SaSThaM prakaraNam 244-281 prakaraNArambhe tattvaMpadArthasya svarUpataTataTasthalakSaNAbhyA mabhidhAnam akhaNDavAkyArthasya brahmakyasyAnusandhAnapUrvakaM zAstrArthasya saMkSepeNa pradarzanam ... 245 tatpadasya svarUpalakSaNam ... 246 " taTasthalakSaNam ... uktasyaiva dRSTAntena dRDhIkaraNam sajAtIyavijAtIbhedazUnyasyApi brahmaNo mAyAsaMvalitatvena jagajanmAdikAraNatvam 248 vivarttavAdasya zreSThyama 251 AkAzAdijanmakramapradarzanam 253 triguNAtmakamAyAjanyatvAdAkAzAdInAM triguNAtmaka. pratipAdanapUrvakaM sUkSmazarIrotpattipradarzanam sUkSmazarIrotpattiprakAra: ... indriyAdInAmadhiSThAtRdevatAnAM pradarzanam kAraNazarIraM tadabhimAnidvaividhyaM ca uktasya puna: spaSTIkaraNam 257 sthUlabhUtotpattipradarzanapUrvakaM brahmANDotpattipradarzanam ... tatazcaturdazabhuvanotpattistadantaramanekabhUtotpattizca ... 256 sthUlazarIradvaividhyam 256 255 256 257 258 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 ) samaSTau vyaSTau ca jIvAtmanezvara saMpravezAttayorbhedAbhAvaH brahmaNaH sthitihetutvam caturvidhapralaye suSuptirUpa nityapralayasya nirUpaNam antaHkaraNasya dve zaktI nityapralayaH suSuptirityatrAprAmANyazaGkAvyudAsaH ... nitya pralayasyopasaMhAraH prAkRta pralayo dvitIya: naimittika stRtIyaH brahmasAkSAtkAranimitta Atyantika pralayasturIyaH pralayakramaH viparItakramaH jagajjanma sthitilaya hetutvarUpasya brahmaNAstaTasthalakSaNasya siddhi: vedAntairbrahmaNi jagatkAraNatvena pratipAdyamAne brahma saprapaJca syAditi zaGkAyA nirAsa: tatpadArthanirUpaNeopasaMhAraH pratibimbezvaravAdaH ... ... Izvara caitanyajIvacaitanyayArupAdhikRto bhedaH tayoH vyApakatvaparicchinnatvabhede'pi tattadupAdhi kRta eva pakSetra virodhabAhulyAt pakSAntarAzrayaNam bimbapratibimbavAdaH pakSasyAsya yuktiyuktatvam pakSasyAsya nirdoSatvam zrasmin mate jIvezvarayeoraikya prakAraH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat : ... : pRSTha 260 261 262 263 263 264 264 265 266 266 267 267 268 268 266 26-6 270 270 271 271 272 272 www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) nIrUpasya brahmaNaH kathaM pratibimbabhAva iti vAdizaGkA nirAsa: matAntarapradarzanam saparikarasya tvaMpadArthasya nirUpaNe jAgralU lakSaNam tatrAtivyAptizaGkAparihAra: svapnalakSaNam suSuptilakSaNam sRtimUrcchayoH suSuptAvevAntarbhAvaH avidyAyAH sarvasaMsArAnarthabhAnakAraNatvam avidyAyA nirvacanam vidyAprayuktAbhyAsAdeva brahmaNi jIvatvasya jAyadAdya ... vikSepAkhyAzuddhinirAsApAyaH ajJAnAkhyAzuddhinirAsopAyaH ... ... vasthAnAM cAvabhAsa: tatprayuktaviSayAbhilASanigaDabaddhajIvasya saMsAra sindhu pAtAvazyaMbhAvitvam ... tannivRttaye paramapuruSArthasAdhanabhUmerbhagavadbhaktermumukSubhi rAzrayaNIyatvam tvampadArthasyAzuddhestryaividhyaM tannirAsApAyazca kRSNapAdAravindArpitayajJatapodAnAdInAM pApAkhyAzuddhi kSaya hetutvamadhokSaje bhaktijanakatvaM ca ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat tvampadArthaparizodhanena tatpadArthena sahaikyaM tato mokSa: vizuddhe tatpadArthe mAyAvidyopAdhiparikalpito jIvabrahmAdibhedaH upAdhau nivRtte bhedanivRttiH ... pRSTha 273 274 275 275 275 276 276 276 277 277 278 278 27-8 280 281 282 282 283 www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 27 ) pRSTha 284 284 285 285 286 tvampadArthe jAyadAdInAmupAdhiparikalpitatvam dharmANAmubhayatra kalpitatvasAmye'pi upAdhitAratamyA ttayorvizeSa: tvampadArthe jJAnena vaiparItyAdhyAsaH ... upAdhidvayaparityAgena svayamevAkhaNDavAkyArthasiddhiH ... avidyAnivarttake tattvasAkSAtkAre sati dRzyAtyantAbhA vopalakSitasvarUpAvasthAnalakSaNA muktiH tasyA eva sarvazAstravicAraphalatvam sarvaprayatnasampAdya tvaJca tasyAH puSkalaM sAdhanaM vairAgyameva ... bhaktivairAgyasampannasyaivAtrAdhikAraH ... AtmabodhArtha tattvaMpadArthavicArasyAvazyakatvam dehAdiSu svAtmabuddhiM vihAya jaDasAkSiNo'jaDasya satataM cintanam uktasyArthasya punardRDhIkaraNam ... saptamaprakaraNe vakSyamANasya prameyasya bIjavikSepa: ... vedAntajanyasAkSAtkAravata: kRtakRtyatvaM sakalAnarthebhyo nistArazca prakaraNAnte bhagavato vAsudevasya namanam 287 288 288 288 286 286 260 261 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyak tattvacintAmaNiH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIgaNezAya namaH / zrImatsadAnandavidvadviracitaH svaprabhAkhyavyAkhyAsaMvalitaH prtyktttvcintaamnniH| meghazyAmaM niravadhirasaM pItavAso dadhAnaM kAntyAkrAntatribhuvanavapuryeyapAdAravindam / satyajJAnAmitasukhamavAggocaraM buddhayatItaM bhaktyA siddhayai svamapikalaye zrImukundaM smitAsyam // 1 // nandAlaye klisitaM zrutibhirvimRgyaM brahmAdivandyacaraNaM navameghavarNam / saMsAratApazamanaM supumarthamAdyaM kRSNaM zraye dalitamohamayAndhakAram // 1 // AnandakandamamRtAyanamIzitAraM zrIlakSmaNAgrajamakhaNDakalAbhirAmam / ajJAnarAvaNaripuM sukumAradehaM sItApatiM hanumatAzritamAzraye'ntaH // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pratyakatattvacintAmaNaiau natvA sAmbaM zivaM zrIgaNapatimamarairvandyapAdAravindaM mArtaNDaM bhrAntikhaNDaM gurumatisuhRdaM zAradAM saMvidIzAm / vyAsaM vedAbjabhAnuM yativara mamara prArthyavedAntabhASyaM vyAkhyAM cintAmaNeH zrIharipadarataye svaprabhAkhyAM prakurve // 3 // kRpAmRtarasApArAvAraM sarvasuhRtsakham / zrImukundamahaM vande tatpadAmbhojabhaktaye // 4 // prAripsitagranthasya nirvighnaparisamAptipracayagamanAdisiddhaye viziSTa - ziSTAcArAnumitazrutismRtipramANakaM sveSTadevatAnusandhAnAtmakaM maGgalamAcarannarthAcchAstrIyAbhidheyaprayojane darzayati zrotRpravRttisiddhaye - meghazyAmamityAdinA padyatrayeNa / asmin vedAntaprakaraNe tattvaMpadArthatattvaM tadaikyavAkyArthatattvaca pratipAdyate viSayaH / tajjJAnAcca tadgatA'vidyAtatkAryAtmasaMsArabandhabAdhaH, svarUpaparamAnandAvirbhAvaH prayojanamiti sthitiH / tadubhayamiha maGgalAcaraNavyAjena padyatraye - khAdI saMgRhNAti meghazyAmamityAdinA / zrImukundaM kalaye, ityanvayaH / zriyA brahmavidyayA muktiM dadAti nijabhaktebhya iti zrImukundaH, " dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti te / " ( go0 10 / 10) iti bhagavadvacanAt / sa vAsudevo bhagavAn kRSNaH sarvavedAntatAtparyaviSayastatpadArthastaM kalaye -- niratizayasaiaundaryamAdhuryya sauSThavAdyanantakalyANaguNAbhirAmaM bhaktAnugrahArthaM gRhItalIlAvigrahaM saguNaM bhagavantamanusandadhe / tadguNasaundaryalubdhacetastayA taddAsyamevAGgIkaromItyarthaH / svamapItyatrApizabdena svaM svAtmatvena zAstrAcAryaprasAdAdabhivyaktamapi taditthaMbhUtaguNAkarSitacetastayA tadIyadAsyasakhyAdirasAsvAdanena ca pratikSaNaM tameva bhagavantaM nirddhanaH kutazcid bhAgyAllabdhaM cintAmaNimivAntaH kalaye iti dyotyate / etadevopapAdayaMstatra hetumAha -- bhaktyeti / bhaktyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / bhaktidvArA, siddhyai bhaktAnAM mokSasiddhayaM / vastutaH satyajJAnAdyAtmakameva meghazyAmaM navadhanaramaNIyakAntimadvapuSaM niravadhirasamaparicchinnazRGgArAdinavarasAdhAraM kAntyA sarvasaundaryasArasarvasvabhUtayA''krAntaM vazIkRtatribhuvanaM yena tadvapurdadhAnam / dadhAnamityasya piitvaasaaddhaanmitytraapynvyH| dhyeye avazyaM dhyAtavye pAdAravinde yasya taM smitena mandahasitena nijabhaktAnugrahasUcakenopalakSitamAsyaM mukhAravindaM yasya taM kalaya-iti smbndhH| evamanantakalyANaguNagaNanilayaM bhagavantamanusandhAya tamevAkhaNDavAkyArthabhUtamanusaMdadhAno'khaNDavAkyArthasiddhaye tatpadArtha zodhayati-satyajJAnAmitasukhamiti / "aAnandAdaya: pradhAnasya" (bra0 sU0 3 / 3 / 11) iti nyAyena "satyaM jJAnamanantaM brahma" ( tai0 2 / 1) "vijJAnamAnandaM brahma" (3 / / 28 ) iti zrutyAH parasparaikavAkyatAmabhipretya satyetyAdibhiH sukhapadasya smaas:| satyamanRtazUnyavyAvRttaM bAdhAbhAvopalakSitasvarUpaM sattAtmakamiti yAvat / nanu satyamapi tat tamovajjaDaM kinna syAdityata Aha-jJAneti / jJAnaM svaprakAzam , aprkaashjddvilkssnntvnirdeshsaamrthyaat| "taddevA jyotiSAM jyotiH" ( bR0 4 / 4 / 16 ) "tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti" ( kau0 2 / 5 / 15) ityAdizruteH / nanu satyajJAnAtmakamapi paricchinna syAdityata Aha-amiteti / amitazabdo'nantapadaparyAya: sa cAvidyAdhyastadezakAlavastubhyaH paramAtmana: paricchedaM vyAvarttayatyeva, naJpadaprayogAt / taduktam- 'tatrAnanto'ntavadvastucyAvRttyaiva vizeSaNam" iti / itarANi tu padAni svArthAparityAgenaiva svaM virodhyarthavyAvRttaM brahma lakSayanti / taduktam- ''svArthArpaNapraNADyA ca pariziSTau vizeSaNam" iti / pariziSTau styjnyaanshbdaavityrthH| nanu satyajJAnAnantamapi brahma na prepsAgocaraH, sukhaduHkhAbhAvatatsAdhanAnAmanyatamatvAbhAvAt / na tAvasvasukhaduHkhAbhAvasAdhanaM brahma, svasminsukhaduHkhayornityanivRttatvAt / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakUtattvacintAmaNaiau "zarIraM vAva santaM na priyApriye spRzataH " ( chA0 8 / 12 / 1) iti zruteH / nApyanyagatasukhAdisAdhanaM brahma, anyeSAM dRSTAdRSTasukhaduHkhaprAptiparihArayolaukikavaidika sAdhanebhya eva siddheH / tasmAnna sukhAdisAdhanaM brahma, nApi duHkhAbhAvarUpam ; bhAvAtmaka svabhAvatAvirodhAt / nApi sukhAtmakam, tathAtve pramANAbhAvAt / ityata Ahasukhamiti / AnandasvarUpam / na ca brahmaNa AnandAtmatve pramANAbhAva: / " vijJAnamAnandaM brahma" (bR0 3 / 9 / 28 ) " Anando brahmeti vyajAnAt " ( tai0 3 / 6) " AnandarUpamamRtaM yadvibhAti" (munndd02|7) "yo vai bhUmA tatsukham " ( chA0 7 / 23 / 1) " ko hyevAnyAt ka: prANyAdyadeSa AkAza Anando na syAt" ( tai0 2 / 7) ityAdizrutInAM pramANatvAt / na ca priyApriyAsparzitvazrutivirodhaH, tasyA vaiSayikaprItiniSedhaparatvAditi bhAvaH / evaM sati satyajJAnAnantasukhaM zrImukundaM svaM pratyagabhinnaM kalaye - iti brahmAtmano: sAmAnAdhikaraNyena tattvaMpadArthayoraikyaM vAkyArtho nirUpito bhavati / eteSAJca padAnAM zrImukundapadena pratyekaM prathamamanvitAnAM pazcAtsAmAnAdhikaraNyena parasparamapi sambandhasiddhi: / "aruyA piGgAcyA gavaikahAyanyA somaM krINAti" ityatra krayavAcipadAnvitAnAmaruNAdipadAnAmiva parasparAnvayaH / na caikArthatve satyAdipadAnAM paryAyatApattirayaugapadyaJceti vAcyam, pravRttinimittabhedAt; vyAvartyabhedAccAktadoSAnavakAzAt / evaM vidhimukhenAnRtajaDaparicchinnaduHkharUpAnAtmadharmavilakSaNaM zrImukundapadavAcyaM brahmeti nirUpyedAnoM "neti neti" (bR0 2 / 3 / 6) "asthUlam " (bR0 3 / 8 / 6) "yato vAco nivarttante" ( tai0 2 / 8 ) ityAdizrutimAzritya niSedhamukhena sakalaniSedhAvadhibhUtaM satyasya satyaM brahmeti darzayati - pravAggocaramiti / vAggocaro na bhavati yastam, tatra hetu: - buddhAtItamiti / nahi buddhAnArUDhaM vastu vaktuM zakyate / "naiva vAcA na manasA " (ka0 2 / 6 / 12) "yadvAcAnabhyuditam " ( ke0 1 / 4) " yanmanasA na Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / manute" ( kaM0 1 / 5 ) ityAdizruterityarthaH / ata idaM phalitamsatyajJAnAnantAnandaikarasaM mukundapadavAcyaM brahma tatpadalakSyam, svamiti padasya nirvizeSapratyakcaitanyamAtraniSThatayA tvaMpadalakSyaparatvam / tathA ca brahmAtmapadayoH sAmAnAdhikaraNyAdaikyavAkyArtha siddhirityuktam tadevaM vAkyArthabhUtaM svaM svAtmAnaM zrImukundaM kalaye / bhaktyA ityatrApyanuSajyate / parapremAspadatvenAtyantAnurAgeNAnusandadhe iti sambandhaH / "bhaktAnAM bhaktisiddhArthaM saccidAnandavigraham / AvirbhAvayatIzAno yastamevaM hariM bhaje // " evaM saguNanirguNasvarUpa eka eva bhagavAnmukundAM dhyeyo jJeyazceti siddham / tena vAkyArthabhUtamakhaNDacaitanyAtmakaM brahmAjJAtatvena zAstrasya viSayaH / zrImanmukundakRpAkaTAkSanirIkSaNena jJAtaM sattadeva prayojanamiti sUcitam / tajjJAtukAmo bhagavadbhaktiparizodhitAnta:karaNo bhagavatprasAdalabdhavivekavairAgyAdisAdhanacatuSTayasampanno'dhi kArI / satyajJAnAnantAnandaikarasaH zrImukunda evAnena granthena pratipAdyastena pratipAdyapratipAdakabhAva: sambandhazca dhvanita iti sarvamanavadyamiti // 1 // yatpAdAbjasmRtirabhayadA zAntidAntyAdiheturyaddhAmnedaM sphurati sakalaM kalpitaM yatra satye / yaM vizvaM sampravizati laye sarvazaktipratiSThaM taM zrIkAntaM svapadaratidaM saMzraye kRSNamIzam // 2 // evaM saguNa nirguNabhagavadanusandhAnamukhena brahmaNaH svarUpalakSaNamabhidhAyedAnIM smartRRNAmabhayapradAtRtvAdiguNairalaGkRtaM bhagavantamanusandadhAno jagajjanmAdihetutvaM brahmaNastaTasthala kSaNamapi darzayati -- yatpAdAbjasmR Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 pratyakUtatvacintAmayau tiriti / yasya pAdAmbhojayoH smRtiH smaraNaM zAntidAntyAdisakalasAdhanakAraNaM satI abhayadA abhayazabdavAcyaM sarvAnarthanivRttyupalakSitaniratizayAnandasvarUpAvirbhAvalakSaNaM mokSaM dadAtIti tathA taM kRSNaM sadAnandaghanaM zrIkAntaM lakSmIpatiM svapadaratidaM svAtmatvenAbhimataM yatpadaM "tadviSNeAH 1 paramaM padam " ( ka0 1 / 3 / 6) ityAdizruteH / tadviSayA ratistatparatA tAM dadAti svabhaktebhya iti tamIzaM mAyAtatkAryavizvAdhiSThAnatvena sarvasyezitAraM paramezvarapadAbhidheyaM saMzraye - samyagasambhAvanAdinirAsena prapadye, zaraNaM vrajAmItyarthaH / tasya sarvAdhiSThAnatvenezvaratvameva darzayati -- yaddhAmneti / yatra yasminnadhiSThAnabhUtamAyopahitacaitanye satye 'vidyamAnamAyAtatkAryayo: sattApradatvena kAlatraye'pyabAdhyasvarUpe idaM dRzyajAtaM sakalaM sthUlasUkSmamUrttAmUrttarUpaM hiraNyagarbhAdicaturvidhabhUtagrAmAntaM jagatsargakAle rajau sarpa iva, marumayUkheSu salilamiva, vyomni gandharvanagara mivAtyantamasambhAvyaM kalpitamAropitam ; sthitikAle yaddhAmnA yatsvarUpacaitanya prakAzena sakalaM sphurati - nAnAvyavahArAspadatvena vicitrA - kAraM vibhAti; laye pralayakAle yaM sarvavinAzAvadhibhUtaM sarvAH zaktayo yasyA mAyAyAH sA sarvazaktistasyAH pratiSThA parisamAptiryasminnavadhibhUte taM tathAbhUtaM tattvaM vizvamadhyastaM saMpravizati tirobhAvena yadbhAvamevApnotItyarthaH / anenAbhinnanimittopAdAnabhAvena jagajjanmAdikAraNatvaM brahmaNastaTasthalakSaNaM pradarzitamiti // 2 // . vAgdevI yanmukhasarasije yatpadAbje sthitA zrIhradinyAntarhRdi jalaruhe saMvidAliGgitA yaH / 1 - rAhoH zira itivat paSThI / 2 - zratasmiMstadbuddhiradhyAsaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / brahmezanAmarapatimukhairyaH surairvanditAghri staM pratyaJca zrutimatimataM naumi vaikuNThanAyam // 3 // evaM kharUpataTasthalakSaNAbhyAM bhagavantamanusaMdhAyedAnI granthakartA prArthanIyazabdalAlityAdiguNAdhiSThAtRdevyAdhAratvena brahmAdivandanIyatvena pratyagAtmatvena cAnusa dadhAno bhagavantaM namasyati-vAgdevIti / vAgadhiSThAtrI devI dyotanAtmikA zaktiH sarasvatI yanmukhasarasije yasya zabdabrahmayAnebadanAravinda sthitA sadA'vyabhicaritarUpeNa varIvati / yatpadAbje yasya sarvasaundaryasArasarvasvabhUtasya bhagavata: padAravinde zrIH sarvazRGgArAdirasAdhiSThAtrI devatA ramA svalAvaNyavibhUtyAdeigarva vihAya karmakarIba cAJcalyAdidoSavinimuktA'vyabhicaritarUpeNa sthitA sthAyIbhAva prAptA / hAdinyA AhAdaH paJcaklezavinirmuktaM yatsakhaM tadAnazaktiH zaraNAgatadolajanoddharaNAdizolarUpA hrAdinI tayA saMvidA anavacchinnajJAnarUpayA antahadi kamale bhaktAnugrahavyagre AliGgita AzliSTo'navacchinnAnandakando bhagavAn ata eva caturAnanapaJcAnanasahasranayanAdidevairvanditAvaDaghrA caraNasaroje yasya sH| anena nirupa. caritabrahmAdyadhIzopAsyatvena paramezvaratvamatraiva paryavasannamiti dhvanitam / taM pratyaJcaM caramavRttyArUDhaH san bhaktAnAM pratikUlabhUtAvidyAta kAryabandhamaJcati hinastIti pratyaGa tam , "tepAmevAnukampArthamahamajJAnajaM tamaH / nAzayAmyAtmabhAvastho jJAnadopena bhAsvatA / / " (gI0 1011) iti bhagavacanAt ! yadvA, jaDAnRtaduHkhAtmabhUtebhyo dehAdibhyaH prAtilomyena saccidAnandasvarUpeNAJcati prakAzate iti pratyaGa tama, "kSetrajJaJcApi mAM viddhi","ahamAtmA guDAkeza ! sarvabhUtAzayasthitaH'' ityAdibhagavadvacanAt / taM pratyagAtmabhUta zrutimatimataM zrutivAkyajanyA mati: zrutimatistayA mata sAkSAtkRtam / yadvA, zrutijanyA ma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 pratyaktatvacintAmaNau tiryeSAnte zrutimatayo vyAsavaziSThaprabhRtayasteSAM mataM sarvavedatAtparyaviSayatvenAbhimatam / yadvA, zrutimatibhyAM zravaNamananAbhyAM mataM vini. citaM vaikuNThanAthaM nijabhaktAnuprahArthaM prAdurbhAvitasya vaikuNThalokasya nAtha: sAkSAnnijabhaktebhyo dAtRtvena svAmI taM naumi prAhvIbhAvenAzra - yAmItyarthaH // 3 // yo brahmANa sRjati jagatAM nAtha prAtmA suhRdyo yaM vedAntairviduraviSayaM sarvabAdhAvadhitvAt / santaH santaM sakalahRdigaM yena vizvaM samastaM vyAptaM taM zrIpatimaghaharaM stAmyahaM vAsudevam // 4 // itthaM maGgalaM zAstrArthasaMgrahazca vidhAyedAnIM vistareNa zAstrArthaM nirUpayiSyansarvavedAntapratipAdya sarvaniSedhAvadhibhUtaM pratyagabhinnaM bhagavantaM vAsudevametadgranthapratipAdyatvena pradarzayazcikIrSitaM pratijAnIte - ya iti / ahaM taM vAsudevaM svAmItyanvayaH / tatsvarUpanirUpaNaparaM granthaM karomItyarthaH / cittasya zrIvAsudevAnusandhAnarUpabhaktivicchedaparihArAya tatpremapreritaH saMstadanusaMdhAnarUpagranthakaraNe pravRtto'smItyabhiprAyaH / nanu jagatsraSTRtvena prasiddhaM caturmukhaM vihAya kimiti vAsudevastavane pravRttiriti tatrAha -- yo brahmANamiti / brahmaNo'pi janakatvena svatantratayA prasiddho bhagavAnvAsudeva eva sarvasraSTetyarthaH / "yo brahmANaM vidadhAti pUrva yo vai vedA~zca prahiNoti tasmai f taM ha devamAtmabuddhiprakAzaM mumutturvai zaraNamahaM prapadye " ( zve0 6 / 18 ) iti zruteH / tathApi jagatsvAmitvena prasiddhAnindrAdInvihAya kathaM vAsudeva eva stUyate ityata Aha-- jagatAM nAtha iti / tathA ca bhagavatA vAsudevasyaiva nirupacaritalokasvAmitvaM nendrAdInAm / yatasteSAM khaNDamaNDalapatInAmiva paratantratayA paricchinnaizvaryavattvam / tanni Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 11 ; santastatprasAda yantA bhagavAnevAkhaNDaizvaryyanidhirityarthaH, "eko vazI" ( kaTha 0 5 / 12) "eSa sarvasyezAnaH" (bR0 5 : 6 / 1 ) ityAdizruteH / " bhISmAsmAdvAtaH pavate bhISmodeti sUryaH bhoSmAsmAdagnizcendrazca / mRtyurdhAvati paJcama:' ( tai0 216 ) iti zrutezca / nanu tarhi rAjAdivatsarvadaNDAnugrahakattvaM tasya svaprayojanakaM syAt, tathA ca svatantratvanityatRptatvayoH kSatirityAzaGkayAha - suhRditi / pratyupakArAkAGkSAM vinaiva sarvopakarttA, tasya nivRtyA svaprayojanAkA kSAvirahAt svatantratvasiddhirityarthaH tathApi sa ca sarvaniyAmakatvena rAjAdivatsarvaniyamyavargAdbhinna eva syAt, tathA ca kathaM tasya pratyagabhinnavantuniSThuvedAntapratipAdyatvamityata Aha-- Atmeti / sarvabhUtAnAM sa eva pratyagAtmatyarthaH / nanu sarvabhUtAnAM sa evAtmeti kuto vinizcitamiti tatrAha--yaM vedAntairiti / tarhi vedAntapramANaparicchedyatayA bhAsyatve nAnAtmatvApattirityAzaGakyAha praviSayamiti / labdhatattvajJAnA yasaviSayaM vidurityanvayaH / vedAntajanyavRttivyAvyatayA tasya phalavyApyatvAnaGgokArAnna tathAtvamityarthaH / "yasyAmataM tasya mataM mataM yasya na veda saH / avijJAtaM vijAnatAM vijJAtamavijAnatAm" ( ke0 2 / 3 ) iti zruteH / kathaM tarhi vedAntAstaM pratipAdayantIti tatrAha - sarvabAdhAvadhitvAditi / sarvasya kAryakAraNarUpasya prapaJcasya bAdhAvadhitvenetyarthaH / sarveSAM bAdhAnAmavadhitvAtparamparAvizrAntisthAnatvAditi vArthaH / tathA cAtavyAvRttyA sarvadRzya niSedhe tadavadhibhUtatattvaM neti netItyAdivedAntaiH pratipAdyate iti bhAvaH / nanvetAdRzaM tattvaM durjJeyaM kathaM pratibhArUDhaM syAditi tatrAhasakalahRdigaM santamiti / pratyagAtmatayaiva pratipattavyaM na tu bhedenetyarthaH / nAnAbhedapratibhAsAtkathaM bhedapratipattirityAzaGkyAha- yena vizvaM samastaM vyAptamiti : sarvAMnusyUtatattvAparijJAnavilasiteA'ya N bhedapratibhAsastattvajJAnena tasya bAdhAd bhedapratipattiH syAdevetyarthaH / nanva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNau nAdibhavasaJcitAnekaduritapratibandhena kathaM tatsvarUpaM suvedyaM syAdityata aah-aghhrmiti| tathA ca bhagavadvimukhAnAM tathAtve'pi taM bhajatAM sa eva sakalAcaM hrtiityrthH| na kevalamaghanAzakatvenaiva tadbhajanamAvazyakamapi tu vivekajJAnAdyaizvaryapradatvenApItyAha-zrIpatimiti / zriyAH sakalasukRtaphalabhUtApAGganirIkSaNAyAH sakalAsAdhAraNaguNagaNAlaGkatAyA ramAyA ananyavibhUteradhipatitvAdeva svabhaktAnAmanAyAsenaiva sarvadaiva sampatprAptihetubhUtamityarthaH / tathA ca sakaladuritakSayahetubhUtasakalasukRtatatphalabhUtadaivasampatprAptiphalakIpatibhajanamevAdareNa nityaM mumukSubhiH kartavyatvenAzrayaNIyamiti bhAvaH // 4 // kaH stotuM zrIpatimatiguNaM mAdazoddhA kSamaH syAdvAcA vAcaspatirapi bhayAdvaktumISTe na dhASTot / yaM vedAntA api sucakitAH prAhuretasya kIrtI bhaktayAvezAd vyavasitamatistIrthakIrterayAham // 5 // staiaumItyuktaH prAptamauddhatya vArayannatyagAdhaguNamAhAtmyabhagavatstutI svasyAnadhikAraJca pradarzayan bhagavadbhaktamAvezena tatra pravRtti darzayati--- ka iti / mAdRzo janaH kaH zrIpatimatiguNamatizayena guNAH sahasramukhAdibhirapi pratyahaM tadvarNanaparaiH sarvajJakalpairapIyanta iti paricchettumazakyA yasya tamaddhA sAkSAdvAcA paricchinnena vAgindriyeNa stotu stuti kartuM kSamaH samarthaH syaaditynvyH| mahatAM manasApyanavagAhyamAhAtmya bhagavantaM vAcA stotuM mAdRzA'tyantaparicchinnakaraNa: kathamapi samartho na bhvtiityrthH| bhagavato'navagAhyamAhAtmyaM vishdyti-vaacsptirpiiti| vAcAmadhiSThAtrI devatA zrIsarasvatI tasyAH patiniyantRtvena prasiddho bhagavA~zcaturmukhA yaM bhagavantaM va vacanena prati Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 13 pAdayituM ghASTryAt svaprAgalbhyAt neSTaM samartho na bhavatItyarthaH / api tu bhayAdeva tatkaGkayryamanusRtyaiva kazvideva svavAcAM sArthakyAya vaktumISTe / nanu "sarve vedA yatpadamAmananti " (ka0 1 / 1 / 15) ityAdizrutyA vedaistatpratipAdanaM kriyata eva taddvArA brahmAdInAmapi tatpratipAdanasAmadhyemacyA hatamastyeva kathaM na tatra brahmaNaH sAmarthyamityAzaGkyAha-- -yaM vedAntA apIti / vedAnAmantA avasAnabhAgAstacchibhAgasthAnApannavedAntA upaniSado'pi ya vAsudevamabhidhAvRttyA pratipAdayituM sucakitA atyantabhItA atadvyAvRttyA kathavilakSaNyA prAhuH pratipAdayanti, paryavasyantItyarthaH / taddvArA jJAnavatAM brahmAdInAM sAkSAtatpratipAdane kathaM sAmarthya syAditi bhAvaH / nanu tarhi stomIti kathaM pratijJAtamityata Aha-pratheti 1 yadyapi brahmAdyanavagAhyamAhAtyasya bhagavata: stutI mAzI varAko'tyantAnadhikArI tathApyahaM bhaktayAvezAd bhaktirbhajanaM bhagavati tatparatvaM tadAvezAnnimittAdeva na tu lAbhapUjAkhyAtyAdinimittAdityarthaH / etasya svata evAparokSyabhUtasya pratyagabhinnasya zrIviSNoH kIrte tatsvarUpanirUpaNalakSaNAyAM stutA vyavasitamatiH vyavasitA vyavasAyaM nizcayaM prAptA matiryasya saH / ardastsyepAmadhikAriyAM kiM phalamiti tatrAha -- tIrtha kIrteriti / tIrgharUpA zrotRvAdipAvanakartrI kIrtiryasya tasya ! tathA ca paramapuruSArthasAdhanasampatsiddhaye bhagavatkIrtiravAdartavyeti bhAvaH // 5 // zuddha vastvadvayamaviditaM vadhumiSTaM svadhAma svAntasthaM tadvimalamamRtaM pratyagAnandarUpam / buddhayArUDhaM phalati mukalAjJAnabAdhAdakhaNDaM zrIkRSNAkhyaM jayati satataM kIrtirevAsti viSNoH // 6 // sA kIrtiH kisvarUpA syAdityAkAGkSAyAM kIrtisvarUpakathanavyAjena sakalavedAntazAstraprameyabhUtaM tattvaMpadArthatvaM vAkyArtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyak tastvacintAmayau - bhUtatadaikyatvazca saphalaM saMkSepeNa nirUpayati-zuddhamiti / viSNovyapanazIlasya pratyagabhinnasya zrIkRSNasyaivaiSA kIrtirastotyanvayaH / eSA ketyapecAyAmAha - zuddhamiti / zuddha mAyAtatkAryasamparkazUnya vastvanAropitaM tatvamadraya dvitIyavarjitaM tatpadalakSya brahma praviditaM zAstrasya viSayatvena pratipAdyamata eva zAstrapramANajanitAkhaNDAkAravRttyA boddhuM svAtmatvena jJAtumiSTaM prepsAgocaro bhavatItyarthaH / evaM tatpadalakSyaM pratipAdya tvaMpadalakSya nirUpayati -- svAntastha miti / svAntamantaHkaraNaM tatra tatsAkSitayA tiSThatIti svAntasthamantaHkaraNopahitaM tadbrahmaiva tvaMpadalakSyam / nanvantaHkaraNasambandhAt tasya taddharmabhAkta syAdityata Aha -- vimalamiti / antaHkaraNasyopAdhitvenaM taTasthattayA vastukITAvapravezAttaddharmamalasamparkarahitaM tatsAkSitayA na taddharmabhAgbhavatItyarthaH / nanu sAkSiNi pramANamasti na vA / asti cet tarhi tasya paricchedyatayA dRzyasyAnAtmatvaM syAt, nAsti cet tarhi khapuSpAdivadalIkatvApattirityAzaGkakyAha - svadhAmeti / svaprakAzamityarthaH / tathA ca sakalapramANAdivastubhAsakasya sAkSiNaH pramANAbhAvenAlIkatvApAdanaM kathaM yuktipathamavatarediti bhAvaH / nanu tathApi kadAcittasya nAzaH syAdityata Aha-- amRtamiti / avinAzisvabhAvamityarthaH / niHsAcikasya nAzasyAnupapatterna sAkSiNo'mRtasya nAzazaGkAvakAza iti bhAvaH / evaM tvaMpadalakSya' nirUpyAkhaNDavAkyArthaM nirUpayati--- pratyagAnandarUpamiti / vedAntajanyavRttyArUDhaM sat pratikUlamajJAnatatkAryaM tyajatIti pratyak tvaMpadalakSyamAnandarUpaM tatpadalakSya pratyak ca tadAnandarUpaJca pratyagAnandarUpaM pratyagabhinnAdvayAnandaM brahmetyarthaH / nanu kathaM pratyagevAnandarUpaM syAttadupAdhera jJAnatatkAryasya sattvAdityAzaGkyAha-sakalAjJAnabAdhAditi / kalAbhiH svakAryavagai: saha varttate iti sakalaM sakalaJca tadajJAnaM sakalAjJAnaM tasya bAgho nirasanaM uu 14 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 prathamaM prakaraNam / * tasmAdityarthaH / kathaM tannirasanamityata aAha--buddhyArUDhamiti / vedAntavAkyavicArajanyabuddhivRttyArUDhaM saJcaitanya yadA phalati tadA sakalAjJAnabAdhaH svataH siddha eva bhavatItyarthaH / evaM zAstrArtha nirUpya tatphalabhUtaM dRzyAnocchedopalacitaM niratizayAnandAvirbhAvaM mokSa darzayati-~-akhaNDaM zrIkRSNAkhyamiti zrIkRSNAkhyamakhaNDaM vastu satataM jayati sarvopari varIvarti--nityamuktasvabhAvaM saccidAnandaghanaM trividhaparicchedazUnya nijabhaktAntaHkaraNe pratiphalitaM satsatataM prakAzate ityrthH| tathA ca sakalavedAntaprameyabhUtaM zrIkRSNAkhyaM brahmaiva tattvamasyAdivAkyajanyAnta:karaNavRttI samArUDaM sakalamajJAnaM tatkAryaJca vinivartya niratizayAnandapade svabhaktamabhiSecyattIti bhAvaH // 6 // dhyAyaM dhyArya navadhanaruci sarvasaundaryasAraM smAraM smAraM vrajapatigRhe ceSTitaM tnmuraarH| pAyaM pAyaM hariguNasudhA satpayAdheH samutyAM bhUyo bhUyo yadupatipade dhAvatIyaM matima // 7 // bhaktavAvezAdityuktaM pUrva tadvivRNoti yAya dhyAyamiti navabanaruciM murAramuranAmAsurasya hantA zrIkRSyo murAririti sarvapurANetihAsAdA prasiddham / sa ca jagatpAlanAya kRtAvatAro bhagavAn vAsudevastasya nUtanajaladhararucivadruciM kAntiM sarvasaundaryasAraJcandrakandarpapadmAdayo yatsaundaryalavAsAsena kAntimanto loke upamAnaM gatAstAdRzoM sarvasaundaryasArasarvasvabhUtAM kAntiM dhyAyauM dhyAyaM puna:punaratizayena dhyAtvA, "aAbhoSaNe Namula " ( pA0 sU0 3 / 4 / 22) "nityavIpsayoH" ( pA0 sU0 8 / 1 / 4) iti dvivacanam / tasyaiva bhagavatA mukundasya brajapatigRhe sakala zrutisAragrAhisuramuni. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNau sujanaprAdurbhAvabhUmajasya patiH pAlakatayA prasiddho haribhaktamukuTacUDA. maNiH zrInandAkhyo gopAdhipatistasya gRhe nivAsabhUmau gokule vRndAvane ca yacceSTitaM sakala vizvAdhIzabrahmAdijanakatve'pi zizutva. nATanam, sarvabhUtasamatve'pi vizvapAlanArtha dharmapratipakSipUtanAdyanekA. surasaMharaNam, nijAnandatRptatve'pi payodadhinavanItAdyabhyavaharaNam, zivasanakAdisamAdhibhAgyatve'pi vayasyairviharaNam, asAmyAnadhikaizvAdhipatitve'pi vatsagavAdyanusaraNam, sarvasauhArdanidhitve'pi brahmendrAdidarpaharaNam, niratizayAnandasvabhAvatvenAtmArAmArAdhyatve'pi gopavadhUbhiH sAkaM rAsakrIDAdibhirviharaNamityAdirUpaM tacceSTitaM smAraM smAraM puna: punaratizayena smRtvA, hariguNasudhAM bhaktAnAmavidyAdi haratIti hari: gajendranarendradrupadajAdizaraNAgatArtiharaNazIlatvena prasiddhastasya guNAH kAruNyazaraNyakRtajJatvAdayo'nanta. rasArNavAsta eva sudhAzravaNasmaraNakIrtanAdinA jananamaraNAdibhayadhvaMsapura:saraparamapuruSArthamokSAmRtadAnena paramAmRtasvarUpAstAdRzI hariguNasudhAM satpayodheH samutthAM santo brahmAtmasAkSAtkAravantaH sAragrAhiNo vyAsabAlmIkiprabhRtayaH sadvastuparyavasAyino vedAzca ta eva kSIrAbdhirUpAstato vicAramathananiSpannAM punaH punaratizayena pItvA zravaNAdibhistatsvAdutAmanubhUyetyarthaH bhUyo bhUyaH punaH punariya mama matirmadIyA nizcayAtmikA cetAvRttiridameva tattvaM nAtaH paraM kimapi tattvamiti samyanizcityaiva yadupatipade yaduvaMzasya devasamUhAvatArabhUtasya kaMsaparitApitasya pati: kaMsAdiduSTanivahaNena pAlakastasya zrIkRSNasya pade padAravinde dhAvati gaGgApravAhasaraNiriva sindhAvapratibandhena tatraiva paryavasAnabhUmau paryavasannA satI nimagnA bhavatItyarthaH / / 7 / / sArAtmAraM nigamajaladheruddhRtaM zAstrametadvedAntAkhyaM subhagamuninA nyAyataH sanibaddham / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / tatsArAzaM yativaragirA labdhamAdAya kurve pratyakacintAmaNimatimudA shriiptipriitikaamH||8|| idAnIM nirmUlatvazaGkAnivAraNAyAsya granthasya sampradAyamUlakatvakIrtanapuraHsaraM nAmatA nirdizan svacikIrSitaM pratijAnIte-sArA. diti ! nigamo vedaH sa eva duravagAhAdiguNaviziSTatayA jaladhi: samudrastasmAtsArapratipAdakatayA sArarUpAdapi sAkSAtsArabhUtabrahmAdvaita. parametacchAstraM vedAntAkhya subhagamuninA zobhanaizvaryaviziSTena sakalavedArthAvagantrA bhagavatA vyAsenAddhRta vedasamudAyAniSkRSyopaniSadbhAga: pRthakkRtaH samyagadhyAyAdirUpeNa sthApitastamapi saMgRhya nyAyata: "athAto brahmajijJAsA' (bra0 sU0 1 / 1 / 1) ityAdinyAyarUpeNa samyanibaddha zArIrakamImAsAkhyauM zAstra sUtrarUpaM kRtamityarthaH / tatsArAza tasya zAsanasyApi sArAzaM yativaragirA yatInAM paramahaMsAnAM madhye varaH sAkSAd bhagavata: pazupateravatAratayA vedAntAbjabhAskaro vinaSTaprAyabrahmavidyAsampradAyAvirbhAvaheturbhagavAn bhASyakAraH zaGkarAcAryanAmA tasya gI: zrutismRtisUtrabhASyarUpA tayA tatprasAdAttadadhyayanAdinA labdha svabuddhavArUDhamAdAya tadeva mUlatayA gRhItvA pratyakcintAmaNi pratyaktattvaM brahmaikyaM vedAntaprameya yattadviSayiNI cintA cintanamanusandhAna pratyakatattvaJca tadviSayiNI cintA cintanaprakArazca tayormaNiriva maNiH sarvArthabhAsakatayA svarUpa prakAzakastadavabodhajanaka etannAmako granthastaM kurve iti sambandhaH etena svakapolakalpitatvametadgranthasya nAstIti darzitam / kariSyamANagranthe svasyotsAha drshyti-atimudeti| granthakaraNapravRttI pravartakamAha-zrIpatiprItikAma iti / lakSmIkAntasya zrIkRSNasya prItireva kAmo yasya sH| yadvA, zropatI yA prItiranurAgapremabhaktiratyAdizabdavAcyA tadviSayaH kAmo'bhilASo yasya sH| etena zrIkRSNe'vyabhicAriNI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 pratyaktattvacintAmaNI ratireva paramapuruSArthAd mokSAdapyabhyahitatvAdAdaraNoyeti darzitamiti bhAvaH // 8 // yadvIkSyAsau janimRtibhayAgArasaMsArabhAra tyaktvA brahmAdyasukhanidhau kriiddtiishaanbhktyaa| pratyaktattvaM zrutibhiruditaM yadvicArAnmumukSu - rjAnAtyetatsvayamata imaM granthamIkSeta bhaktyA // 8 // zrotarucyutpAdanAya kariSyamANagranthaM mahIkaroti-yadvokSyati / asau mumukSurIzAnasya bhagavataH zrIkRSNasya bhaktyA navadhA. rUpayA'dhikArI bhUtvA, yatpratyaktatva atibhiH vedAntairuditaM pratipAditaM taM vIkSya sAkSAtkRtya, janimRtibhayAgArabhUtaM saMsArabhAraM duHsahabhAravadvoDhumazakya tyaktvA jJAnenAjJAnanAzAdapabAdhya, brahmAdvayasukhanidhau krIDati / tadetat pratyaktattvaM yadvicArAdyasya pratyaktattvacintAmaNigranthasya paurvAparyAlocanayA svayamanAyAsena jAnAti sAkSAtkaroti / ato bhaktyA AdareNa imaM cintAmaNinAmakaM granthamIkSeta paurvAparyAlocanayA vicArayedityarthaH // 6 // tyattavA cintAM bhavabhayaphalAM bhoganiSThAM kaniSThAM doSAviSTAM sumatihariNImatyaniSTAM bahiHsthAm / pratyaniSThAM bhavamRtiharAMsadbhiriSTAM variSThAM zAstroddiSTAM bhaja sukhaphalAM bhaktimRSTAM blisstthaam||10|| evaM cikIrSitaM pratijJAya tatphalazca pradarzya mumukSUNAM hitmupdishti-tyktveti| he mumukSo! bhoganiSThA cintAM tyaktvA pratyaGa niSThAM cintAM bhajeti smbndhH| bhoganiSThAyAzcintAyAstyAjyatve hetugarbha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / vizeSaNAni SaT / prathamena vizeSaNena tasyA bhoganiSThAyAzcintAyAH saMsArAnarthahetutvam, dvitIyenAtyantakutsitaviSayatvAnikRSTatvam,tRtIyena sakalapApahetubhUtakAmAdidoSaviziSTatvam, caturthena zAstrAcAryopadezajanitaprajJAvinAzakatvam, paJcamenAsurItvAdaniSTakarayonihetutvam , paSThena vivekijanadhikRtatvena heyatvaM darzitamiti vivekaH / pratyaniSThAyAzcintAyA avazyakarttavyatve hetugarbhavizeSayAni saptopAdeyatvAt / prathamaMna sarvAnarthanivRttihetutvama, dvitIyena sajjanariSTatvena svIkRtatvam , tRtIyena zreSThaviSayatvAdvariSThatvama, caturthena prAmANikatvama, paJcamena niratizayasukhAvirbhAvahetutvam, SaSThena prabala - sAdhanajanyatvam, saptamenAbAdhitavastuviSayatvAdabAdhitatvaM svapratipakSinAzane prabalatvaJca darzitamiti vivekH| akSarArthastu nigadavyAkhyAtaH // 10 // bedhA niSThA zrutibhiruditA karma bhaktizca bodhaH kApIzAcanamadhiphalaM cittshuddhyekhetuH| bhaktistajjA haripadaratiH premadAAdvirAgaH tattvajJAnaM janayati huDhaM muktiretena jantAH // 11 // evaM zAstrasyopodvAtaM* saparikaramupavayedAnI zAstramArabhatetredheti / ekaivaniSThA vedatAtparyaviSayIbhUtA tatrAdhikAribhedena sAdhyasAdhanabhedaM parikalpya tredhetyuktiH : ekasyaiva vastuno jJeyadhyeyasama~rUpeNa vedatAtparyaviSayatvAt / na vastuto niSThAtrayamiti draSTavyam / tatrAdau karmaniSThAsvarUpaM tatphalaJca saMkSipya darzayati-IzArcana miti / bhagavadArAdhanalakSaNaM nityanaimittikAdyanuSThAnaM karmasvarUpamityarthaH / adhiphalamadhikaM mokSaphalAtparamparayA jJAnameva phalaM yasya tat / sAkSA *--cintA prakRtasiddhayarthAmupoddhAta pracakSate / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 pratyaktattvacintAmA tphalamAha-cittazuddhara kaheturiti / bhaktiniSThAmAha-bhaktiriti / tajjA tasyAzcittazuddhaH sakAzAjjAyata iti tjjaa| bhaktiM prati tasyA hetutvmityrthH| "tAvatkarmANi kurvIta na nirvigheta yaavtaa| matkathAzravaNAdA vA zraddhA yAvanna jAyate // (bhA0 11 / 2068) ityatra vairAgyAdipravRttihetutvamiva bhaktiM pratyapi cittazuddherhetutvamuktam / bhakteH svarUpamAha-haripadaratiriti / bhagavatpadAravinde tatparatvaM bhakteH svarUpamityarthaH / tatphalamAha-premeti / premadAya premaprakarSa eva bhaktarmukhyaM phalaM tasyA avAntaraphalamAha-virAga iti / yathA yathA haripadapremaprakarSastathA tathA tadanyaviSayebhyo virAgastathAtathA tattvajJAnadAyam / etena tahADharyena jantAradhikAriNo jIvata eva saMsArabandhAnmuktirityarthaH // 11 / / zuddhasvAntAH prazamakaraNA vItarAgA vimAnA vedAntoktau bhagavati gurau zraddadhAnA ahiNsraaH| svacchAcArA nipuNamatayo nityamokSapsavo ye tevIkSyemaM paramamamRtaM praapnuvntyaatmbodhaat||12|| evaM niSThAtrayaM saphalaM saMkSepeNa nirUpyedAnIm "athAto brahmajijJAsA (bra0 sU0 1 / 1 / 1) iti sUtrasthAthazabdArthAnanta-- pekSitasAdhanacatuSTayarUpANyadhikArivizeSaNAni darzayasteSAmadhikAriNAmetadgranthavicAro brahma kyasAkSAtkAraparyavasAyo netareSAmiti darzayati-zuddhasvAntA iti| zuddhamIzvarArAdhanalakSaNena dharmeNa nirdoSa svAntamantaHkaraNaM yeSAnte tthoktaa:| anena karmaNAM cittazuddhidvArA jJAnopayogo darzita:, "kaSAye karmabhiH pakve tato jJAnaM pravarttate" iti smRteH| ata eva prazAntAni zamadamAbhyAM nigrahaNoparatAni bAhyAnyabhya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 21 ntarANi ca karaNAni yeSAnte : anena shmaadismpduplkssitaa| rAga aihikAmuSmikabhogastadupAyecchA sa vigato yebhyaste / anenehAmutrArthaphalabhogavirAga ukta: / vigato mAnaH svasminpUjyatvAdibuddhiryebhyaste / adambhitvAderapyupalakSaNametat / vedAntoktau tattvamasyAdivAkyapu bhagavati zrIkRSNe gurAvAtmatattvopadeSTari ca zraddadhAnAH zraddhA Astikya tadvanta ityarthaH / ahiMsrA: sarvabhUtAnukampayA manovAkAyaiH prdrohshunyaaH| anenoparatizabditaH saMnyAsa uktH| svaccho'tyanta nirbhala: yathAzAstramAcAze yeSAnte / anena svadharmaniSThatvaM darzitam / nityAnityavastuvivecanacaturA matiryeSAnte / anena nityaanityvstuviveksmpduktaa| nityo yo mokSapadArthastanmAtrAbhilASiNoM nityamokSaplavaH / anena mumukSutvamuktam / uktalakSaNa sampannA ya mumukSavaH "pradIptazirA iva jalarAzi vivikSuH" iti paJcapAdi. koktalakSaNotkaTasaccidAnandAdvayatvAtmalAbharUpamokSecchAzAlinaH puruSadhaureyAste imaM paramapuruSArthopAya pratyatta tvacintAmaNinAmaka granthaM vIkSya pauvAparyeNAvalokya tadvicArajanitapratyagAtmabodhAttattvasAkSA. kArarUpAtparamaM niratizayamamRtaM kaivalyAkhyauM padaM prApnuvanti tadrapA eva bhavantItyarthaH / anena athAto brahmajijJAsA" (bra0 sU0 111 / 1 ) iti zAstrAdyasUtrasthAyazabdAnantaryeNa yogya. vAtsAdhanacatuSTayasampattiravAvadhitvenApekSyate / na vedAdhyayanamAtraM dharmajijJAsAyAmiveti sUcanena dharmabrahmajijJAlayobhitrAdhikAritvamapi darzitaM bodhyam / / 12 / brahmaivAne paramamamataM kevalaM tattvamAsI nmAyAzaktyAzritamakalanaM sRSTikAle samastam / tasmAjjAtaM viSamaracanaM bhUtamAtrAdihetu svsvaavidyaadibhirvirlNbhoktbhogyaadivishvm||13|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 pratyaktattvacintAmaNI idAnI saMsArabandhanasya tattvajJAnanivartyatvasiddhaye brahmAjJAnAnmAyAdizabdavAcyAdeva saMsArotpattiriti darzayati-brahma ti / agre sRSTaH pUrva brahma vAsIditi smbndhH| kAryabrahmAdizaGkAvyAvRttyarthamAhaparamamiti / tasya dvitIyasaMsargazaGkAvAraNAyAha-kevalamiti / adhysttvshngkaavyaavRttyrthmaah-tttvmiti| anAropitasvarUpamityarthaH / muktairdhigmytvdrshnaayaah-amRtmiti| evaM zuddha vastutattvaM nirUpya tasyAdhyastavizvAdhiSThAnatvayogyatAnirUpaNapura:saram 'adhyAropApavAdAbhyAM niSprapaJcaM prapaJcyate' iti nyAyena tato vizvotpattiprakAraM darzayati-mAyeti / aghaTitaghaTanApaTIyasI anAdyanirvAcyA'jJAnAvidyAdizabdavAcyA mAyA zaktivatparatantratayA zaktistayAzritaM zabalitaM vastuto'kalana sakalakalpanAzUnyamapi sRSTikAle tasmAdabhinnanimittopAdAnAnmAyAzavalAdbrahmaNaH sakAzAdbhoktAro'ntaHkaraNopAdhikA jIvA bhogya zabdAdiviSayajAtam / Adipadena bhogAlayabhogabhUmyAdayo gRhynte| bhUtamAtrAH zabdAditanmAtrapadavAcyAni prapaJcIkRtavyomAdIni paJcasUkSmabhUtAni, AdipadAttAnyeva sthUlAni paJcIkRtAni, teSAM sarvatra tulyatve'pi svasvAvidyAkAmakarmAdibhirviSamA vicitrA racanA yasya vizvasya tadaviralaM jIvaistatkarmAdibhizca nivilaM samastaM niHzeSaM jAtamutpannamityarthaH / etaduktaM bhavati vastuto brahmakamevAdvitIyamasaMgodAsInamakAdirUpaM durghaTaghaTanApaTIyasI mAyAmAdAya "mAyAntu prakRtiM vidyAnmAyinantu mahezvaram" ( zve0 4 / 10) ityAdizrutisiddhAdhyastavizvAdhiSThAnatvena kAraNatAM bhjte| yadi kAraNasamasattAkaM kAryamabhyupagataM syAttadA'saMgAdAsInaM kevalaM nityakUTasthaM brahmakathamabhinnanimittopAdAnarUpaM kAraNaM syAt ? mithyAbhUtantu kAryyama vikRtarajjvAdau sarpAdivadajJAnAdavikRte'pi vastunyadhyasyamAnaM vastuto nAdhiSThAnaM spRzati, advitIyavastuna eva zrUyamANajagatkAraNatvanirvAhAya kalpyamAnAmAyA dharmigrAhakamAnAdupajIvyAnusArAJca mithyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 23 bhUtaiva siddhyatIti na tatkRtena jagatkAraNatvena brahmaNo vikAritvam / tathA ca bhASyam - yatra hi yadadhyAsastadgatena guNena doSeNa vA aNumA - treNApi na sa sambadhyata iti / / 13 / / svAtmAnandAdamitapadato brahmaNo nirvikArAdAtmAvidyAvRtamatitayA pracyutAH svapnadRgvat / jIvAH karmAdyamitanigaDA dehamAtrAbhimAnA mAyAbaddhA janimRtisRto vibhramantyAkulAGgAH // 14 // idAnIM jIvAnAM brahmapadAtpracyutireva sarvAnarthaheturiti vadan vairAgyAdisiddhaye svAtmAjJAnahetukaM saMsRtisindhupAtaM saMprakAraM varNayati -- svAtmAnandAditi dvAbhyAm / svasvarUpAnandAdaparicchinna padAtkUTasthAdbrahmaNaH svAtmAjJAnenAcchAdita vivekadRSTitayA svapnadRSTivad jIvAH pracyutAH santo janimRtisRtI saMsaraNamArge saMsArasindhucakre vibhramantItyanvayaH | atyantapAravazyaM darzayati - mAyAbaddhA iti / ata eva dehamAtrAbhimAnAH paricchinnadehAdAvayamahamasmItyahaGkAriya ityarthaH / bandhanasAmagrI darzayati -- karmAdyamiti / karmANi saJcitAdIni, AdipadAtkAmadveSAbhinivezAdiyahaNam, tairamitAstattvajJAnaM vinA kAlAparicchedyA nigaDA bandhakA nAnAdehabhAvanA yeSAnte / yadvA, karmAdInyevAmitAni bandhanAni yeSAnte / nanu zAstrAdInAM tattvajJAnasAdhanAnAmapi saMsAre sattvAttAnyAdAya kathaM te bandhamokSakhopAyamanutiSThantItyAzaGkyAha - prAkulAGgA iti / prAkulAni tattanmaneorathAdibhiraGgAni buddhimanaH prANendriyAdIni yeSAnte tathA / zAstrArthatrahma kyavicAra kSaNamapyavakAzaM na labhanta ityarthaH // 14 // saMsArAbdhau pracurabhayade kAmakarmAdyagAdhe bhrAntyAvarte jaDaratijale janmamRtyupravAhe / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI tRSNAgrAhe narakagahane dveSarAgAdina mithyAdhyAsAdiha nipatitA naiva zAnti lbhnte||15|| saMsAraM sindhurUpakeNa varNayaMstatra nirUpitAnA vishraantybhaavmaah-sNsaaraabdhaaviti| pralayasindhuvatpracurabhayade'tyantaduHsahayAtanAdibhayadAyake, kAmakarmAdibhiratyantAgAdhe, bhrAntirmithyAjJAnamadhaUrdhvabhramaNahetutayA Avarto yasmin / jaDeSu dehAdiSvahaGkArAspadeSu putrakalatravittagRhAdiSu mamatvAspadeSu rati: snehAdirUpaiva jalaM yasmin / janmamRtyuparamparaiva pravAho yasmin / tRSNaiva lobhAdizabdavAcyA prA. ho'dhAkarSakatvasAmyAdyasmin / naraka eva gahanaM saMkaTapradasthAnaM yasmin / dveSa: parAniSTacintanaM, rAgaH viSayeSvAsaktiH, Adipadene Adayo gRhyante, ta eva nakA: saMsRtisindhau nimajjanahetavA yasmin / itthaMbhUte saMsArAbdhau anirvAcyadehAdyAtmatvAdhyAsAnipatitA: nimajanonmajanAdibhirdhamanto naiva vizrAntisukhaM kSaNamapi labhanta ityarthaH // 15 // kazcitpuNyaprakRtiranagho'dhItya vedaM yathAvad budhvAsyArtha taduditamamau dharmamIzArcanAkhyam / kurvankRSNe pravaNadhiSaNA bhaktiyogena nityaM premNAviSTo jayati sumatirvaibhavaM prApya bauddham // 16 // saMsArAbdhipAtaheturAtmAjJAnamityuktaM tatrAjJAnaM tatkAryabhUtaM karmAdi ca jaDatvAtparatantraM tadAzrayA jIvA apyajJatayA tato'pi paratantratarAstanniyAmakaH sarvajJaH sarvazaktiH prmeshvrH| eSa hyave sAdhu karma kArayati / taM yamebhyo lokebhya unninISate, eSa evAsAdhu karma kArayati / taM yamebhyo lokabhyo'dho ninISate / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 25 "IzvaraH sarvabhUtAnAM hRddeze'rjuna ! tiSThati / bhrAmayansarvabhUtAni yantrArUDhAni bhAyayA / " (gI0 18 / 61 ) "matta smRtirjJAnamapAhanaJca' / (gI0 15 / 15) "daivI hyaSA guNamayI mama mAyA durtyyaa| mAmeva ye prapadyante mAyAmetAM taranti te !" (gI0 7 1 14 ) "parAbhidhyAnAttu tirohitaM tato hyasya bandhaviparyayo' (bra0 sU0 3 / 2 / 5) "phalamata upapatteH' (70 sU0 3 : 2 / 38 ) ityAdizrutismRtinyAyakadambaibhagava mukhya. meva sarvAnartharUpAjJAnatatkAryakarmAdibandhahetuH, tadAbhimukhyameva sarvA narthanivRttyupalajJitasvasvarUpAnandAvirbhAvamokSahetuH, tadAbhimukhyantu mahApuNyai nA durlabham / manuSyANAM sahasravapi kazcideva puruSadhaureyo bhagavadbhaktira siko jAyate / tathA ca paramapuruSArthasiddhaye bhagavAna kRSNa eva paramapremAspadatvenAzrayazoya itybhipretyaah--kshciditi| manuSyANAM sahasreSvapi durlabha: puNyaikasvabhAvo'ta evAnagha: pApAcaraNarahito vedaM svAdhyAyazabdavAca svazAkhAdhyayanarUpaM vedAdhyayanaM kRtvA yathAva brahmacaryA divatapuraHsaraM guruprasAdAdasya vedasyArtha dharmabrahmarUpaM buddhavA ApAtato'nuSThayatvena rUpeNa jJAtvA-asAvadhikArI taduditaM vedoktaM svavarNAzramAdiprayuktadharma niSkAmakarmarUpamIzvarArAdhanalakSaNaM kurvannAcaranni kAmadharmasvAbhAvyAdeva kRSNe bhagavadvAsudeve bhaktiyogena pravaNA pravAhIkRtA dhiSaNA buddhivRttiryasya sa tatphalabhUtabhagavatpremNAviSTo grahA. viSTavadvismRtadehAbhimAnastato'varjanIyatayA sumatiH zobhanA bhagavatprasAdalabdhA matibrahmAtmaikyAkArA buddhivRttiryasya ! sa ca bauddhaM vaibhavaM prApya tattvajJAnAtmaka maizvarya svasAmrAjyAbhiSekarUpaM labdhvA jayati sarvopari varIvati / yadvA, jayati saMsAramiti shessH| tathA ca bhaga. vadbhaktAnAM vairAgyAdipuraHsaratattvajJAnalAbho'nAyAsenaiva siddhyatItyato Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 pratyakUtattva cintAmaNI bhagavadbhaktireva sarvapuruSArthakAmadhenuriti sarvaireva mumukSubhiH karttavyatvenAdarttavyeti bhAvaH // 16 // yAvatkRSNe paricitamatirjAyate nA mumukSustAvad bhrAnti viSamabhayadAM naiva bhettaM samarthaH / tasmAddhImAn haripadayuge premabhakti vizuddhAM saMpAdyAsa prabhavati bhavaM chettu madhyAsasUlam // 17 // etadeva dRDhIkarttu " yasya deve parA bhaktiH " ( zve0 6 / 23 ) "tapa:prabhAvAdevaprasAdAcca" ( zve0 6 / 21 ) "IzvarAjjJAnamanviccheda" ityAdizrutismRtizataiH paramezvaraprasAdAyattatvAt tatvajJAnasya tatprAptyartha bhaktizraddhApraNipAtapuraHsaraM paramezvarasyaivAzrayaNIyatvenAnvayavyatirekAbhyAM pradarzayaMstadbhaktimevorakurvannAha -- yAvadityAdyaSTAbhiH pacaiH / adhyAsa eva mUlaM kAraNaM yasya tamityarthaH / zeSamatirohitArtham / 17 // zAntyAgAre bhramaharapade kAntikAntAGkitA svAdusvAdusmitamadhuratAlaMkRtAsye'cdhAni / premNA labhye jaladhitanayAliGgite vedagIte kRSNe bhakti zrayata sujanAH saMsRtidhvAntabhetrIm // 18 // bhaktirasAlaM vanaM bhagavantaM saiaundaryyamAdhuryyasauSThavAdiguNairalaGkRtaM varNayaMstadbhakteravazyakartavyatvaM darzayati -- zAntyAgAra iti / vidyAtatkAryanivRttireva zAntistasyA AgAre tadAspade nirAvaraNajJAnaghanatvAt sarvamAyikavikArAtIte'ta eva dhyAtRRNAM bhramamanAdyadhyAsaM haratIti tAdRzaM paraM caraNAravindaM yasya tasmin kAntilakSaNayA kAntayA nityamavyabhicaritarUpayA aGkitAnyaGgAni yasya tasmin, svAdutA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 27 'pi svAdu bhaktAnugrahasUcakatayA smitaM hasitaM tena yA madhuratA mAdhurya tayA'laGkatamAsyaM mukhAravindaM yasya tasmin, svacchaM dhAma svarUpaprakAzo yasya tasmin kRSNe bhaktimanurAgarUpAM he sujanA: saphalajanmAna: zrayata Azrayateti smbndhH| zeSaM spaSTam // 18 // bhogAsakti parihRtavato bhaktiyogA mukunde siddhayed dhIro viSayaviratiM dossdRssttyaashryet| sA dhIzuddhyA viratiruditA sadvivekAnmumukSo mekSi hetuM janayati rati kezave kezizatrau // 18 // bhaktiyogopAyaM viSayavairAgyamavazyaM karttavyamiti darzayatibhAgAsaktimiti / vairAgyopAyamAha-doSadRSTayeti / tasyA api kAraNamAha-seti / sA viSayebhyo viratI ratyabhAvaheturdoSadRSTiranta:karaNazuddhyA sadvivekAta samyagvivekadvArA uditA satI kezino daityavizeSasyAzvarUpadhAriNaH zatrurghAtakastasmin kezave brahmarudrajanakatvena sarve. zvare zrIkRSNe ratiM sarvasAdhanaphalabhUtAM premaprakarpalakSaNAM bhaktiM sakalAnarthanivRttyupalakSitAdvayAnandAvirbhAvarUpa mAkSe hetumavarjanIyatayA tattvajJAnamaHyutpAdya mokSa paryavasAyinI muktimicchoH purupasyotpAdayatItyarthaH / yadyapi zravaNakIrtanAdibhirvakSyamANaireva sAdhanaiH premaprakarSotpattistathApi tairapi bhagavato'nyapadArthebhyo vairAgyamutpAdyaiva premaprakarSAtpAdanaM kriyte| anyatra viSaye Asaktacittasya tAdRzapremotpattidurlabheti bhAvaH // 16 / dharmAcchuddhirbhavati vihitAtsvaM pratIzArcanAkhyAt kurvandharma na ca paribhavaM yAti kuryAttatastam / zrautaM mAgaM kumatiharamAzritya kRSNAGghrisevI saMsArAbdhiMtarati sukhatobhrAntimucchidya dhiimaan||20|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pratyaktattvacintAmA bhagavadbhaktireva sarvAnarthAnmUlinI sarvopAyaimumukSubhiH saMpAyetyabhipretyAha-dharmAditi svaM prati vihitAcchAstreNeti shessH| svavarNAzramaprayuktAtparamezvarArAdhanalakSaNAddharmAdbhaktiyogotpAdikA cittazuddhirbhavatIti sambandhaH / nanu dharma kurvanto'pi saMsaranta eva dRzyante, kadhaM dharmAcchuddhirbhavatIti niyama: ? ityAzaGkayAha-kurvanniti / dharma bhagavadA. rAdhanalakSaNamAcaran paribhavaM saMsRtirUpatiraskAraM na cApnoti tasmAttaM bhagavadArAdhanalakSaNameva dharma kuryAdityarthaH / tathA ca puruSAparAdhakAmanaiva saMsAraheturna tu dhrmH| "dhammo nityaH sukhaduHkhe tvani ye' iti bhAratopasaMhAre bhagavadArAdhanalakSayasyaiva dharmabhya bhagavatprAptiphalakatvAnnityatva. muktam, na tu dharmAbhAsasya / IzvarAdvimukhaiH sakAmapuruSairanutiSThitasya "sukhaduHkhe tvanitye' ityanena tatphalakasya dharmasyApyanityatvamuktaM veditavyam / ata eva kumatiharaM zrautaM zrutiproktaM panthAnaM samAzritya kRSNAghisevI sukhato'nAyAsena dhImAMstattvajJAnavAn santatA bhrAntimavidyAtatkAryamucchidyApabAdhya saMsArasamudraM taratyatikrAmati / jIvanneva vimukto bhavatItyarthaH / 20 / vedhA bhaktirnigavihitA kezave mAkSahetuH sakhyaM zraddhAsmaraNamanizaM najadehArpaNaJca / audAsInyaM svatanubharaNe pASaNAdA svakIye nyasyAtmAnaM bhagavati harau mAnasI bhaktireSA // 21 // bhagavati niratizayapremotpAdikAM sAdhanabhaktiM tredhA vibhajya darzayati-tredheti / mokSo niratizayAnandAvirbhAvasta turbhagavati niratizayapremotpAdanadvArA sAdhanabhaktiH kezavaviSaye tredhA mAnasyAdibhedena triprakArA nigamavihitA shrtismRtibhirupdissttaa| tatrAdAvabhyahitatvAnmAnasI bhakti nirUpayati-sakhyamiti snehAspadatve Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 prathamaM prakaraNam / nAzrayaNam / zradvA tatrAtizayenAstikyabuddhiH smaraNamanizaM nityaM tadanusandhAnam / svAtmatvenAbhimato yo dehastasyArpaNam , dAsyabhAvena smrpnnmityrthH| svatanubharaNe svazarIrapoSaNe svakIye putrAdau yatpaSiNAdistatraudAsInyaM pakSapAtarAhityam, mamatyabhinivezAbhAva iti yAvat / AtmAnamahaGkArAspadaM jIvaM harau maMgavati samaya' tasyApi bandhamAkSAdAbAdAsInyaM kRtvA yaccetaso'vasthAnamiti zeSaH / ep| sAnasI bhktiH| nigama vihitetyatrApyanupajyate / / 21 / / karNAbhyAM tacchravaNamAnazaM sajjanAnAM mukhAjAd nityaM sevA madhuripugRhe maarjnaadiprkaaraiH| arcA viSNovividhasurabhidravyaleSAdi dehe paJcAGgAyai manamuditaM vandanaM kApikIyam // 22 // kAyikI bhakti darzayati-kAbhyAmiti ! sajjanAnAM bhagavatparANAM mukhAra vindAttanchavaNaM tasya bhagavato nAnAlIlAspadatvena zravaNaM karNAbhyAmakSarAnupUAvadhAraNam / yadA tAtparyAvadhAraNaM tadA mAnasI bhktiH| yatra bhagavatparA bhagavantaM kIrtayanti tatrAdaraMNa nityamaMva gantavyamityarthaH madhoramuravizeSasya pralayasamudre hiraNyagarbhavinAzonmukhasya vedAharaNe mahattasya ripurnijabhaktasya brahmaNA rakSaNArtha ghAtakastasya bhagavato gRha harimandire mArjanopalepanAdiprakArairnityamayantosAhena sevA sevanaM tatkaiGryamiti yAvat / viSNodehe zrImUrtivigrahe vividhasurabhiviziSTadravyANi zrIkhaNDacandanAdIni tailepAdi lepanam , patrabhaGgayAdiracanArUpam, arcA AhvAnAdiSoDazopacArairbhagavataH zrIkRSNasya pUjanam, paJcAGgAnimanaM paJcAGgAdipraNAmastadeva zAstre bandanamiti kathitam / iyaM kAyikI bhaktirupadiSTetyarthaH / / 22 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI viSNornAmnAM kathanamanizaM kIrtanaM tadguNAnAM dAsyaM karmAkhilamapi kRtaM kezavasyAjJayA'stu / tatsaMtuSTyai sa ca mama gatistasya dAso'smi nityaM sarva vizvaM hariritivaco vAcikI bhaktiriSTA // 23 // vAcikI bhaktimAha-viSNoriti / dAsyaM kairya kezavasya mamA'stu, tadAjJayA'khilamapi mayA karma kRtaM tatsantuSTyai, sa ca mama gatirityA dikathanaM vAcikI bhktirissttaa| zeSaM spaSTam / nanu "zravaNaM kIrtanaM viSNo: smaraNaM pAdasevanam / arcanaM vandanaM dAsyaM sakhyamAtmanivedanam // " (bhA0 7 / 5 / 23 ) ityAdinA navavidhA bhaktiH zrUyate kutastatrauvidhyamiti cenmaivam / utpattivAkye saMkhyAtireke'pi kAyikatvAdinA samudAyatrayaM kRtvA adhikAravAkye phalasambandhavidhAnena tritvAvirodhAt / "AgneyoSTAkapAlaH puroDAzaH paurNamAsyAmamAvAsyAyAJcAcyuto bhavati" ityubhayatrASTAkapAlaH prathamaM havirbhavati / evamagnoSomIya: paurNamAsyAm , aindrAmo'mAvasyAyAM dvitIyaM hviriti| ekAdazakapAla: puroDAzaH agnISomIyaH paurNamAsyAm , aindrAgno dvAdazakapAla: puroDAzo darze dvitIyam ' evamagnISomAvupAzvAjyasya viSNurvA'mAvasyAyAmiti / paurNamAse agnISomau catuhItAjyena, darza viSNuM caturgrahItAjyena, ubhayatra antarA yAga:* ityAgneyAdivAkye SaT karmANi vidhAya "darzapUrNamAsAbhyAM svarga* sArAMzo'yaM zrutInAm, zratayastvAnupUya'NetthaM santi"yadAgneyo'STAkapAlo'mAvAsyAyAM ca paurNamAsyAM cAcyuto bhavati" (tai0 saM0) "tAbhyAmetamagnISomIyamekAdazakapAlaM pUrNamAse prAyacchat" (le0 saM0) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / kAmo yajeta' iti samudAyadvayaM kRtvA phalasambandhavidhAnavat tatra sakhyasmaraNAtmanivedanAni mAnasI bhaktiH, tatra smaraNaM nAma satyaH sarvagaH sarvazaktirityAdyanantakalyANaguNAdivaiziSTyena cintanam , sakhyaM zraddhAdi, AtmanivedanaM dehasamarpaNaM vikrotapazuvadbharaNapoSaNAdAsInyena bhagavadekazaraNatvam / zravaNam, pAdasevanaM paricaryA, arcanAdi kAyikI, kIrtanaM gAnam, bhagavahAsyAdyabhidhAnAdi vAcikI bhaktirityAdi vivecanIyamiti sarvamanavadyam // 23 // / bhaktiM poktAmathakRtavataH premabhaktirmurAre: pAdAmbhoje bhavati ca tto'dhyaaspaashmhaanneH| hetudhio nijabhagavatAraikyaniSThaH pramAtmA siddhyetsiddhAbhavajalanidhermuktiretena jntoH||24|| yathoktasAdhanabhakteH phalaM nirUpayati--bhaktimiti : proktAM yathApadiSTAM sAdhanarUpA bhaktiM kRtavata: puMso'thAnantaraM murAreH zrIkRSNasya pAdAmbhoje premabhaktirniratizayaratirbhavati / tataH premabhaktaradhyAso'tasmiMstadbuddhirUpo mithyApratyayarUpa iti yAvat / sa eva bandhaka tvAt pAzastasya prahANiH prakarSaNa mUlabAdhena bAdhastasyA hetubhUto nijasya tvaMpadArthasya bhagavatprasAdAt trividhamalanAzena parizodhitalakSyarUpasya pratyagAtmanaH bhagavataH svata eva nityazuddha buddhamuktasvabhAvasya tatpadalakSyasya tayostattvaMpadArthayoraikye vAkyArthabhUtAkhaNDavastuni niSThA paryavasAnaM yasya sa ca bodhaH pramA'nadhigatA bAdhitArthaviSayaM yathArthajJAnaM "tAvatAmagnISomAvAjyasyaiva tAvupAMzu paurNamAsyAM yajan" (za0 brA0) "aindrAno dvAdazakapAlo'mAvAsyAyAM bhavati' (za0 brA0) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 __ pratyaktattvacintAmaNaiA tadrUpaH siddhyedAcAryamUrtisthabhagavatprasAdAdanAyAsenaiva bhvti| jantoradhikAriNo mumukSoretena yathoktabodhena bhava eva dustaratvAdiguNaviziSTatayA jalanidhiH samudrastasmAt tattvabodhavAdhitAnmukti: svasvarUpAvasthAnalakSaNA siddhA, na tu sAdhyA; caturvidhakarmaphala vilakSaNatvAdityarthaH // 24 // viSNoraGaghrI hRdi dhRtavataH zuddhabuddhermumukSo vairAgyAdi prabalakaraNaM tatprasAdAdudeti / mApyAcArya niravadhipadamAptiniSThAniviSTaM bhaktizraddhApravaNamanasA saMzrayettaM sa dhImAn // 25 // bhagavatprasAdalabdhatattvajJAnAnmokSa ityuktamevArtha vistareNa nirUpayiSyan jijJAsUnAM pravRttivizeSasiddhArtha "AcAryavAnpuruSo veda" ( chA06 / 14 / 2 ) "prAcAryAdvaiva vidyA viditA sAdhiSThaM prApayati" (chA0 4 5 6 / 3) "yasya deve parA bhaktiryathA deve tathA gurau" ( zve0 6 / 23 ) "tadvijJAnArtha samitpANi: zrotriyaM brahmaniSTham" / ( mu0 1 / 2 / 12 )"tadviddhi praNipAtena paripraznena sevyaa"| (go0 4 / 34) ityAdizrutismRtisahasraiH sadgurUpasadanasevanAdiniyamapUrvaka zravaNAdibhirvedAntArthAvagati: phalAya, na mevAvinA'pi svayameva granthaparizIlanAdibhiriti niyamaM pradarzayanneva tattvajJAnopadezakrama zikSayati - viSNoradhrIti / bhagavatpAdAmbhojadvaya hRdi dhRtavato'ta eva zuddhA kAmAdyairakaluSitA buddhiryasya tasya mumukSormokSamAtraikaniSThasya tasya bhagavataH prasAdAdvairAgyamihAmutrArthaphalabhogavirAgaH, Adipadena zamAdisampat / prabalaJca tatkaraNaJca sAdhaneSu prAbalyaJca tatpauSkalyamevodeti / tathA ca bhagavatprasAdalabdhasAdhanacatuSTayasampano'dhikArI dhImAna parIkSyakArI sa cAcArya daizikavarya niravadhipade Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 33 brahmaNi prAptA yA niSThA paryavasAnaM tatraiva nitarAM sarvavikSepanAzAt kRtakRtyatayA paryavasannaM zrutyukta vizeSaNaviziSTa prApya bhagavatprasAdAdAsAdya bhaktirgurorAnukUlyam zraddhA tadvacaneSvAstikyabuddhi:, tAbhyAM pravaNaM tadAbhimukhyaM nItaM yanmanastena tamAcArya saMzrayet -- samyak saMsArAbdhitaraNAya zaraNatvenAzrayedityarthaH // 25 // " tatpArzva vijitakaraNeo vItarAgo vivekI tiSThansevApramukhaguNaiH svaprasAdAnukUlam / ArAdhyA zrutinayavidaM suprasannaJca buddhvA pRcchetpraznAnvividhavizayAnsvAntagAnbodhasiddhaiya 26 guroH sannidhau prAptasya mumuttAH kRtyamAha -- tatpArzva iti / tasya guroH samIpe tiSThannasA mumukSurvivekI nityAnityavastuvivekavAn, vItarAga AbrahmalokabhogatRSNArahitaH, vijita karaNaH zamadamopetaH, sevA tacintAnukUlA yA yA ceSTA tatra sthitiH, pramukhazabdena praNipAtAdigrahastAdRzaiH suguNaiH svaprasAdAnukUlaM svasmin guroH prasAdaH khaprasAdastadanukUlaM yathA syAttathAmuM daizikavaryamArAdhya samyagArAdhanaM kRtvA zruta vedAntA:, nayAstadanukUlatarkAH, tAn sampradAyatA vettoti tamopaniSadabrahmAtmavijJAnaparipUrNa suprasannaM suSThuprasAdAnukUlaM vijJAya tadanujJayaiva praznAvividhavizayAn nAnAsaMzayabIjagocarAn svAntagAva svAnta:karaNaniSThAn mumukSubhiH karttavyatayA zAstroktAn pRcchet / bodho vedAntavAkyavicArajanyo brahmAtmasAkSAtkArastasya siddha prAptaye, na tu kautukAdyAvezena svapANDityakhyApanAyetyarthaH // 26 // U kAhaM kasya pracurabhayadA saMsRtiH kA'styavidyA kA vidyA tatkSayapaTutarA keA'styupAyastadAptau / " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 pratyak tattvacintAmaNau mokSaH syAttatphalamapi kathaM kIdRzAH syurvimuktA ityaM pRSTo gururapi vadeduttaraM tatkrameNa // 27 // atha mumukSuNA karttavyAn praznAnnirUpayati -- ko'hamiti / kiM dehAdisaGghAtarUpa: ? kiM vA dehamAtram ? athavA grahaM karttA bhoktetyAdipratyayaviSayo liGgadeha : ? utAho tadvilakSaNaH ? ityAdyahaM - pratyayaviSayaka ekaH praznaH / pracurabhayadA pratyantaduHsahA saMsRtijanmamaraNapravAharUpA kasya kiM dehAdisaGghAtasya ? utAho tadvilacaNasya kasyacit ? ityAdyahaM pratyayAspadagatabandhaviSayako dvitIyaH / avidyA kAsti ? kiM tArkikAdilokaprasiddhajJAnAbhAvarUpA ? athavA tadvilakSaNA ? iti bandhakAraNa viSayakastRtIyaH / tasyA zravidyAyAH kSaye nivarttane bAdhane paTutarA atyantapragalbhA vidyA kA ? kiM karmopAsanAdirUpA ? kiM vA tadbhinnA ? iti tannivartakaviSayakacaturthaH / tasya vidyAyA prApta ko'styupAyaH ? kiM dhyAnAdirUpo yoga: ? kiMvA vedAntavAkyavicArarUpaH zravaNAdiH ? ityAditattvajJAnaprAptyupAyapraznaH paJcamaH / tatphalaM tasyA vidyAyA phalam / pibhinnakramaH / mokSo'pItyatra sambadhyate / sa kiM svarUpaH ? kiM svargAdivatkazciddeza vizeSa: ? kiM vA tadvilakSaNaH ? ityAditatphalaviSayakaH SaSThaH / ye vimuktA motaphalaM prAptAste kIdRzAH syuH ? kimasmadAdinA sAdhAraNa vyavahAravantaH ? kiM vA vilakSaNavyavahArA: ? ityAdijIvanmuktatattvavidviSayakaH praznaH saptamaH / itthametatprakArakAnanyAnapi praznAn pRSTaH ziSyeNa svAbhimukhIkRto guruH / gRNAti upadizati tattvaM ziSyebhya iti guruH / api zabdAkhyAtyAdisvaprayojanazUnyo'pi kevalaM svabhAva bhUtakaruNayA prerita eva ziSyebhyastattvamupadizatIti sUcitam / tatkrameNa teSAM ziSyakRtapraznAnAM krameNeottaraM tatatprazna samAdhAnaM vadet, tatsaMzaya nirAza paryantamupadizedityarthaH ||27|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat - www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / tatrApyAdA guruvadanataH zAsvasiddhastvamoM vaktavyaH syaattdnuvividhprshnvaakyaanusaaraat| zAstre dvedhA bhavati racanA vastubodhAya tasmA davApyevaM bhavati guruNA bodhyate ziSya praadaa||28|| nanu zAstre vAdiprativAdirUpeNa tattvaM pratipAdyate, tathA pratipAdanaM ca nAnAzaGkAnirAsena zAstrasiddhAntasthApanArtham, tatkathaM tatparityajya guruziSyarUpeNa tattvanirUpaNamArabhyate ? ityAzaGkyAha--tatrApIti / tatra zAstre'pi dvadhA racanA bhvtiitynvyH| ziSyate'nena ziSyebhyastattvaM yathAvatpratipAdyate tacchAstraM vedAntarUpaM tannirNAyaka vicArapradhAnAbhiyuktakRtanibandharUpaJca tasmin vastubAdhAya anAropitatattvajJApanAya na tu vijigISAmAtraphalAya dvedhA dviprakArA racanA nirmANaM bhavati / vAdiprativAdirUpA guruziSyasaMvAdarUpA ca / evaM sati AdAvabhyahitatvAd guruziSyasaMvAdarUpA pradarzyate, vedAnteSu chAndogyabRhadAraNyakakenapraznopaniSadAdA sarvatra prAyastasyA evopalambhAt / vedasyAnAditve'pi sarvArthAvabhAsakatayA guruziSyAdibhAvaM prakalpya tathAvarNanam / vedazabdAnurAdhenaiva sRSTiracanA / yathAvedabodhitameva vaidehayAjJavalkyAdInAM samAgamAdi jAyate / yathoktameva teSAM vedArthabhAnamapi tattakAle bhavatIti draSTavyam / tasmAcchAstrAnurodhAdatrApi vedAntaprakaraNe guruvadanataH gurumukhena zAstrasiddho vedAntanirNItastvaMpadArtho vaktavyaH syAt / tatpadArthasya zAstratAtparyaviSayatayA'bhyarhitatve'pi tvaMpadArthasya mokSaphalabhAgitayA tato'bhyahitatvAttasyAdA vaktavyatvamiti draSTavyam / tadanu guruziSyasaMvAdanirUpaNAt pazcAd vividhapraznanirNAyakavAkyAnusArAdvAdiprativAdirUpeNeti yAvat / ataH zAstrasiddhatvAdeva guruNAcAryeNa ziSya: zAsanAha AdI prathamato bAdhyate bodhAbhimukhIkriyata ityarthaH / "tadvijJAnArtha sa gurumevAbhigacchet sami Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNau tpANiH zrotriyaM brahmaniSTham / tasmai sa vidvAnupasannAya samyakprazAntacittAya shmaanvitaay|" (mu01|2|12, 13) ityAdizruteH // 28 // zrautaM tattvaM zRNu zubhamate ! tvaM padArtha vizuddhaM pratyaJcaM svaM triguNavidhuraM vastutasturyamaccham / satyaM jJAnaM sukhadhanamajaM sAkSiNaM jAgradAde stasminzuddha viguNamanRtaM kalpitaM bhAvamAnadhvam 28 ziSyaM tattvazravaNAyAbhimukhIkurvastasmai tattvaM saMkSepeNa gururupadi. zati-zrotamiti / he zubhamate ! zubhA saMsArabhogebhyo virajya paramAtmapadAbhimukhatvAtsukRtapukhaphalA matirnizcayAtmikA cetovRttiyasya sa tvaM zrautaM tattvaM zrutipramANakaM vastutattvaM zRNu-zrotuM sAvadhAno bhvetynvyH| ko'hamiti tvayA pRSTe tvaMpadArtha zrutipratipAdita vastuta AjAnatA vizuddhaM mAyAtatkAryamalAtyantAsaMspRSTama, pratyaJca sarvAntaratvAdasmatpratyayagocaram, svaM svAtmAnam, triguNamajJAnaM tatkAryaJca tena vidhuraM vastutastacchUnyam, turyya vizvataijasaprAjJeSu jAyadAdyabhimAniSu jIvatvenAbhimateSu jAgradAdyavasthAsu cAnugatatvAt "zivamadvaitaM caturtha manyante" (mANDU0 7) ityAdizrutisiddhaM turIyam, acchamapAhatapApmAdiguNakama, satyaM kAlatrayepyabAdhyam, jJAnaM svaprakAzacidrUpam, sukhaghanamAnandaikarasama, ajaM janmopalakSitaSaDbhAvavikAravarjitam, jAgradAderavasthAtrayasya sAkSiNaM sAkSAdraSTArama, tvaMpadArtha zRNviti smbndhH| nanvevasvarUpo'haM cettarhi kathaM mama saMsAraH ? ityAzaGkyaitAdRzasvarUpAparijJAnAdevetyAha tsminniti| vastutaH zuddhe saMsArAsaMspRSTe Andhyamandhayati svarUpamAvRNotItyandhaM tasya bhAvastadeva vA prAndhyamajJAnamavidyAmAyAdizabdavAcyaM tasya bhAvarUpaprapaJcaM prati kaarnntvyogytaamaah-bhaavmiti| tena jJAnaprAgabhAvAdI naativyaaptiH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / AtmavatsatyatvavAraNAyAha---anRtamiti / RtaM satyaM tadbhinnamanRtamanirvAcyamityarthaH / tasya tavajJAna nivartyatvasiddhaye graha - kalpi - tamiti / abhyastamityarthaH / na ca brahmatattvajJAna nivartya prapaJce)tivyAptistasyAjJAnopAdAnakatvenAjJAnAnatirekAditi bhAvaH / vicitrakAryopAdaka yogyatAmAha - triguNamiti / yadvA, mithyAjJAnavyudAsAyAha triguNamiti / tathA cAnAdyanirvAcyaM bhAvarUpaM jJAnavirodhi triguNAtmakamajJAnaM tasminnAtmatattve parikalpitam, tadeva saMsAraM tvayi kalpayati / tannirAsitattvajJAnasiddhaye yatheoktalakSaNAsyAtmatattvasyAvazyazrotavyatvAditi bhAvaH // 28 // tadvArAhaMkRtirapi jaDAropitAnarthahetustatrAtmanyapyakhilamanRtaM kalpitaM dehamukhyam / mithyAdhyAsAdahamiti matiH sthUladehe ca sUkSme bhrAntyA jIvA vrajati nitarAM saMsRti svapramAdI 30 37 kevalamajJAnaM nAnarthAvahaM suSuptau tasminvidyamAne'pi duHkhAdyanarthA - bhAvAt; tato yadddvArA tadanarthAvahaM tamadhyAsaM pradarzayannAdAvahaGkArAdhyA saM sAkSAdanarthamUlaM darzayati taddvAreti / jJAnadvArA tatroktalakSaNAjJAnopahite Atmani ahaGkRtirapyArApitetyanvayaH / ahaGkaraNamahamiti pratyayaH zabdazca / jaDA ajJAna kAryatvAd | anarthahetuH sakalAna - kAraNamajJAnamapyetaddvArevA'narthahetuH / AdhyAtmika kAryAdhyAseSvahamiti prathamo'dhyAsaH / na cAdhiSThAnAropyAMzadvayAnupalambhAnnAyamadhyAsa iti vAcyam / yo dahatItivadahamupalabhe iti dRgdRzyAMzayeArupalambhAt / tatrApyAtmani grahaGkArAdhyAsavati tasminnakhilaM dehamukhyaM dehendriyaprANamanobuddhirUpaM kalpitamajJAnena anRtamanirvAtryamityarthaH :1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNau ___ nanu kathamanRtasya nirAtmakasyAhaGkArAderadhyAso yAvatA kacidRSTapUrvasya sata eva vastunaH kvacidAropo dRssttH| uktaJca bhaTTapAdaiH "adhyasyate khapuSpatvamasatkathamavastuni / prajJAtaguNasattAkamadhyAropyeta vA na vA // " iti / tatrAha-mithyAdhyAsAditi / ayamartha:--saMskArajanyo hi bhramastatsiddhaye pUrvapratItimAtramapekSyate, na punaH pUrvapratItasya paramArthasattvamapi vyatirekAbhAvAt saMzayaviparyayadRSTeSvapi saMskArakAryasmRtidarzanAt / tathA hi-loke'nubhavo'smin balmokakUTa mama purA "sthANuH puruSo vA' iti sandeha AsIt, asmin zuktizakale "rajatami. dam" iti bhrama AsIdityAdiH / na ca saMzayaviparyayayoreveyaM smRtirna tadarthayoriti vAcyam, arthazUnyayostayoH smRtiviSayatvAnupapatteH / tasmAnnirupAkhyavilakSaNasya pUrvapUrvabhramadRSTasyApyuttarottarAropopattebhraMmapravAhasya cAnAditvenAnyonyAzrayAnavasthAdiprasaGgAnavakAzAt / yuktamajJAnopahite paramArthasatyAtmani mithyAbhUtasyAnirvAcyasyAhaGkArAderadhyAsa iti / anirvcniiyaajnyaankaarytvaadnirvcniiyo'dhyaaso'tsmiNstbuddhiruupH| tasmAdahamiti pratyayaH sUkSme liGgazarIre saptadazAvayavAtmake, sthUladehe ca bhavatItyarthaH / nanvajJAnadvArA''tmani kalpito'hamiti pratyayaH zabdazca, tatrAhamasmIti bhAna yujyate, purovartini zuktizakalAdAvidaM rajatamityAdipratyayavad / dehAdI tu kathamahamasmIti viparyayabhAnam ? nahi dehAdAvAropite haGkArAdhyAso na vA kalpite'haGkAre dehAderadhyAsaH, kalpitasyAjJAtatvAbhAvenAdhiSThAnatvAyogAdityAzaGkaya nahyahamasmItipratyayastayoradhiSThAnAdhiSTheyabhAvaprayuktaH, kintvekasminnAtmanyahaGkArasya dehadvayasya cAdhyAsAhehAdAvahamasmIti pratyayaH, yathA 'ahamajJaH' iti pratyaye cinmAtraniSThasyApyajJAnasyAhaGkAraniSThatayA bhAnam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / nAhaGkArasyAjJAna kAryasyAjJAnAzrayatvaM saMgacchate, 38 kintyekasminnA tmani tayorabhyAsAdevAco'hamiti pratyaya:, tadvadatrApItyabhipretyAhasvapramAdIti / svAtmani pramAdo'navadhAnatA'jJAnaM tadasyAstIti tathA / svAtmAjJAnAdeva jIvaH prANadhAraNAdyupAdhivazAddehAdAvahamiti pratyayaM karotItyarthaH / ajJo'hamityapi tathaiva bhAnamajJAnasya tatkAryasya caikasminnAtmani sarvasyAdhyastatvAd yujyate / ata eva bhrAntyA mithyAdhyAsena nitarAM ghaTIyantravatsaMsRtimanavacchinnajanmamaraNaparamparAM vrajatyanubhavatItyarthaH / tathA cAghaTita ghaTanApaTIyastvAdajJAnasya tadupahite paramAtmani svapnadraSTarIva na kimapyasaMbhAvitamiti bhAvaH // 30 // adhyAseo'yaM parimitatanau kAmakarmAdihetuH kartRtvAdye DhatarabhavaM prApayatyeSa jantUn / tadvazyAste punarapi punaH saMsRti bhrAntimUlAM prApyAnAdau kvacidapi sukhaM yAnti nAsminpravAhe 31 nanvadhyAsasyaikarUpatvAtkathaM devatiryaGnarAdideha hatyAgarUpatayA vicitrAyAH saMsRterhetutvam ? vicitra kAraNAdeva vicitra kAryo - tpattervicitra tantukAryavicitrapaTotpattivad dRSTatvAdityAzaGkyAhaadhyAso'yamiti / ayaM sarvalokapratyakSo'haM mamedamityadhyAseo mithyAjJAnarUpaH parimitatanau paricchinnazarIrAdau kartRtvAdyaiH kartA'hametasya karmaNaH etatphalasya bhAktAhamityAdirUpeNa kAmakarmAdihetuH / kAma idaM me syAdidaM me syAditIcchArUpa:, karmANi vihitAvihitAdyanuSThAnajanitadharmAdharmazabdavAcyAni saJcitAgAmiprArabdharUpANi, Adizabdena rAgAbhinivezAsmitAdermaha:, teSAM hetuH kAraNaM prasiddha eSa jantUna svasvarUpAjJAnino jIvAn dRDhatarabhavaM tattvajJAnamantareNocche Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat --- www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI tumazakyatayAtyantaduHsahaM satyatvapratItiviSayatayA vA'tyantadRDhaM bhavaM devatiryanarAdidehagrahaNaparityAgarUpaM saMsRticakra prApayati / avidyamAnamapi satyatayA pratyAyayatItyarthaH / tathA ca kAmakarmAdInAM vaicitryAt saMsRtivaicitryamapyadhyAsakAryyameveti bhAvaH / nanu kadAcidetasya saMsRticakrasya svayamevoparamaH sthAta, tadanuparame'pi jIvAnAM kvaciniratizaya sukhaM saMsAre'pi syAt, tathA ca kiM tattvajJAnotpAdakAdvaitazAstravicAreNa ? ityAzaGkya satyajJAne'dhyAso durvAraH, tasmi~zca sati kaamkrmaadonaampyvshyNbhaavaat| tathA ca saMsAroparamastattvajJAnamantareNAtyantAsambhAvitaH / "yadA carmavadAkAzaM veSTayiSyanti mAnavAH / tadA devamavijJAya duHkhasyAnto bhaviSyati' (shve06|20) ityAdivacanAcca dehAbhimAninAM devAdInAmapi sukhagandho'pi durlabha ityabhipretyAha-tadvazyA iti| .adhyAsavyAptAste jIvA: puna: punarapi bhUyo bhUyo bhrAntimUlAmajJAnabhrAntinidAnAM saMsRtiM tattvajJAnamAtraikanivAM prApya svAjJAnena svokRtya anAdAvasminsaMsRtipravAhe kvacidapi deze vA kAle vA sukhaM niratizayaM naiva prApnuvantItyarthaH / tasmAttannivartakatattvajJAnasiddhaye tazAstrasiddhAntavicAro'tyantAvazya - ka iti bhAvaH / / 31 // kazciddhIro viSayaviratiM zuddhabuddhiH sametya zrutyodiSTaM vijitakaraNo vIkSya tatvaM yathAvat / svAtmAnandaM zrayati sakalAnandalezapratiSThaM vidyAdhvastAkhilajaDaratiH zAntasaMsAratApa:32 nanu tarhi sarveSAmapi jIvAnAmadhyAsaprayuktakarmAdisattve kasyApi saMsRtermokSo na syAta, tathA ca vRthA zAstrArambhopadezAdityAzaGakya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 41 karmAdInAM vaicitryAdeva keSAJcitpuruSadhaureyANAM bhagavatprasAdalabdhasAdhanacatuSTayatayA tattvajijJAsAsambhavAtteSAM zAstropadezena tattvasAkSAtkAre jAte saMsAroparamopalakSitAnandasvarUpAtmAvasthAnalakSaNA mokSaH syAdeveti na vaiyarthya zAstrArambhopadezAderityabhipretyAha-kazciditi / manuSyasahasreSu durlabho dhAro'kSaprAbalye'pi viSayasannidhAne'pyavikRtacittaH, tatra hetu: --- viSayaviratiM sametya samyagvaitRSNyaM prApya, tatrApi hetu:-zuddhabuddhiriti / bhagavadArAdhanalakSaNAddharmAcchuddhA viSayairakaluSitA'ntaHkaraNavRttiryasya sH| ata eva vijitakaraNo jitendriyaH / itthaMbhUto'dhikArI zrutyA tattvamasyAdivAkyenoddiSTaM guruNopadiSTaM tattvaM brahmaikyaM vIkSya sAkSAtkRtya yathAvadasandigdhAviparyastasvAnubhavArUDhaM yathA syAtathA tatphalaM svAtmAnandaM sakalAnandalezapratiSThamAmanuSyAdAvirikacyaM sakalaviSayAnandalezAnAM pratiSThAparisamAptiyasmin, yamapekSya loke Anandalavo'pi nAsti, tAdRzaM svasvarUpabhUtabhUmAnandazabdavAcyamAnandaM tadavasthAnalakSaNaM mokSaM zrayati Azrayati / dRzya jAlaM parityajya tadra peNAvasthito bhavatItyarthaH / tadrapaNAvasthitasya lakSaNamAha vidyeti / vidyayA svarUpasAkSAtkAreNa dhvastA mithyAtvena bAdhitA akhilajaDeSu bhogyabhogAlayabhogabhUmitatsAdhaneSu ratirAsaktiryasya sH| ata eva zAnto mUlocchedenocchinnaH saMsAratApa AdhyAtmikAdilakSaNo yasya sa tathetyarthaH / / 32 // dehAdhyAse sati kayamaho bhogavairAgyasiddhi dharmAdInAM phalamapi yato da tumastyeva shktiH| karmAnantyAdapi bhavanidhidustaraH kAmbhISmaH statuM zakyaH sa kamiti ceducyate ttsmaadhiH||33|| syAdetad, yadi vairAgyaM siddhat; tadeva durghaTam / dehAdyadhyAse sati viSayeSu rAgo'vazyaMbhAvI, tasya viSayasaundaryAdhyAsajanyatvAt / tatra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ R pratyaktatvacintAmaNI bhogapradakarmaNo hetutvam , karmaNAzcAnantyAdbhogadAnaM vinA nAzAsambhavAt / tathA ca kathaM saMsAratApazAntiH ? kathaM vA viSayabhogavairAgyam ? iti zaGkate-dehAdhyAsa iti / aho yaduktaM tvayA tadAzcarya durghttmityrthH| durghaTatvamevopapAdayati-deheti / dehAdAvAtmabuddhayA bhoktRtvamityavivAdam / tathA ca bhogebhya aihikebhyaH srakacandanavanitAdibhya AmuSmikebhyo'mRtApsarAdibhyo vairAgyaM vaitR. puNyaM tasya siddhirbhoktu vasya prAptiH kathaM syAt ? na kthmpiityrthH| nahi bhogAH svata eva grahItuM hAtuM vA shkyaaH| kintu dharmo'dRSTazabdavAcyastasmAdbhogA: puruSamAyAnti / tathA ca dharmAdeH svaphalaM dAtuM zaktirapyastyeva / yata evaM tataH kathaM bhogavairAgyasiddhiriti smbndhH| kiJca, karmazabdavAcyaM dharmAdharmarUpamadRSTaM tadyadi parimitaM syAttarhi syAtkadAcinmokSaM pratyAzA / tadapi nAstItyAhakarmeti / karmaNAmapyAnantyAttatphalabhUto bhavanidhiH saMsArasamudro dustaraH prasiddha evAsti / kiJca, sarvasya karmAderapi bIjabhUta: kAmastena bhiissmo'tyntbhyngkrH| tathA ca kAmakarmAdimUlocchedaM vinA sa ca kathaM tartuM zakyaH, na kthmpiityrthH| iti cediti zaGkAyAM samAdhiH samAdhAnamucyate tvaduktazaGkAnirAsAyetyarthaH / / 33 // nAnAjanmArjitasukRtataH premabhaktirmukunde samyagjAtA viSayaviratiM sAdhayatyAzu tIvrAm / brahmAtmaikyaM nigamaviSayaM jJAtumicchurvirakto bhUtvA tattvazravaNamananadhyAnaniSThaH sa tiSThet // 34 // bhagavadimukhAnAmadhyAsaprAbalyAdrAgAdisattve'pi zrImanmukundapadAravindamakarandAsaktacittAnAntu tadaizvaryabhUtaviSayavairAgyaM tatprasAdAdeva sulabham, tathA tattvajJAnamapi sakalakAmakarmAdibIjabhUtAjJAnocche Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 43 danakSamaM saparikaraM tatkRpAkaTAkSeNaiva sulabham / tathA ca saMsAratApApazamaH sAMsArikasukha ratyabhAvazca bhagavadbhaktAnAM siddhapatyavetyabhipretyAhanAnaMti ! anekajanmasusaJcitaM sukRtaM bhagavatprasAdAnukUlaM yattasmAttatphalaM premabhaktiranurAgAtmikA cetAvRttirmukunde muktiphalade samyagapratibandhenAvyabhicAriNI udbhUtA satI aihikAmuSmikaphalabhogavaitRSNya. matyantatIvralyA tattvajJAnapuSkalasAdhanaM vairAgyaM jhaTityevotpAdayati / tato virakto brahmAtmaikyaM tattvaMpadArthayoraikyaM pratyagabhinna brahmAkhaNDaikarasaM jJAtumicchuH sAkSAtkartumudyata: zravaNaM sakalavedAntAnAM samanvayoktarIlyA brahmaNi zaktitAtparyAvadhAraNalakSaNam . mananaM zrutArthasya zrutyanugrAhakatakaH punaH punazcintanam , dhyAnaM vijAtIyadehAdipratyayatiraskArapUrvakaM sajAtIyAtmaikyapratyayapravAhIkaraNaM nididhyAsanasajJam, tattvasya brahmaikyasya zravaNamananadhyAnAni taniSThastatraikatatparo bhUtvA sa virakto mumukSustiSThet-yAvattattvasAkSAtkAraM naizvalyenAvasthAnaM kuryAdityarthaH // 34 // sAkSAtkArI yadi bhagavataH pratyagAnandabhUmnaH siddhastahi vrajati vilayaM karmajAlaM samUlam / katatvAdyA sakalakalanA tatkSaNe nAzameti dhvaste mohe bhavajalanidhirnAsti kaaltrye'pi||35|| tattvasAkSAtkAra siddhe ki phalaM syAt ? ityata Aha-sAkSAtkAra iti / yadi yasmin kAle bhagavataH svata evAnAvRtasvarUpAnandasya pratyagAnandabhUmna: sarvAntaratvAtpratyageva parapremAspadatayA sukhasvarUpa: sa eva bhUmA pUrNa brahma tadrUpasya sAkSAtkAro'yamahamasmoti nizcayarUpa: siddhaH naizcalyaM prAptastahi tasminneva samaye samUlaM mUlenAjJAnatatkAryabhUtakAmAdinA saha vartate samUlaM karmajAlaM jAlavadvandhakaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 pratyakUtattvacintAmaNaiau karmmamAtraM vilayaM mUlocchedenocchedaM prApnotItyarthaH / nanu tattvajJAnAtpUrvaM kRtaM karma jJAnena vinazyatu, tathApi kriyamA kammaiva saMsAraphalakaM kinna syAt ? ityAzaGkya tanmUlabhUtakartRtvAdibAdhena karmamAtraM vinazyati, "yatheSIkAtUlamagnau protaM pradUyaMtaivaM hA'sya sarve pApmAna: pradUyante" ( chA0 5 / 24 / 3 ) iti " na karmaNA varddhate no kanIyAn " ( bR0 4 / 4 / 23 ) ityAdizruteH, "jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA / " ( gI0 4 / 37 ) bIjAnyagnyupadagdhAni nArohanti yathA punaH / jJAnadagdhaistathA klezaiH nAtmA sampadyate punaH || ityAdismRtezva "tadadhigame uttarapUrvottarAghayArazleSavinAza 1 tadvyapadezAt"--( bra0 4 / 1 / 13 ) iti nyAyAcca jJAninaH sarvakarmadAha zravaNAnna tasya punaH saMsAraprAptizaGkA'vakAzaM labhate ityabhipretyAha -- kartRtvAdyeti / tatkSaNe tattvajJAnAdayasamasamaye samagrApi kartRtvAdyA kalanA saMsArabIjatvenAbhimatA nAzaM samUlonmUlatAmeti prApnoti / nanu tathApi saMsAra: svabhAvAdeva bandhakaH syAdanicchatA) pi gandhAdijJAnavadityata Aha-- dhvasta iti / sakAryAjJAne dhvaste jJAnena bAdhite sati bhavajalanidhiH saMsArasindhuH kAlatraye'pi nAsti svApnasindhuriva prabodhe sati, nAsIdasti bhaviSyatItyarthaH / tathA cAhuratra bhavanto vArtikakArA: "tattvamasyAdivAkyotthasamyagdhI janmamAtrataH / vidyA saha kAryeNa nAsIdasti bhaviSyati // " iti / (saM0 vA0 183 ) tathA ca gaganAravindasugandhavat saMsArasvabhAvo hyajJAnamantareNa na nirUpaNapathamavataratIti bhAvaH // 35 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 prathama prkrnnm| sthUlo deho janimRtiyuto bhautikA nAyamAtmA gaurazyAmaprabhRtikalanAsaMzrayaH karmavazyaH / nAnAsaMjJAviSaya udinaH kASThaloSThAdivadyo'cidrUpA'sAvahamiti matergocarAhaH kathaM syAt // 36 // evaM saphalaM sasAdhanaM tattvajJAnaM bhagavatprasAdAdbhagavadbhaktAnAmanAyAsena bhavatIti pradaryedAnoM mokSasya vAkyArthajJAnAdhInatvAt, tasya ca padArthajJAnAdhInatvAt, tadartha tvaMpadArthazodhanamArabhate / tatra tAvaddehAtmavAdinA manyante--ahamityanubhave deha eva prathate, na dehAntarvartyanyaH, kuNDa iva badarANi, ata eva sthUlo gAro gacchAmIcchAmi jAnAmi vibhemItyApaNDitapAmaraM sthaulyagauratecchAjJAnAdeH sAmAnAdhikaraNyAnubhavaH / nahi dharmibhede dharmANAM sAmAnAdhikaraNyAnubhavaH / nahi bhavati madhuraM kuNDa kambugrAvA dimanti bdraanniiti| lohitaH sphaTika iti dhIstu sphaTikalohitadravyayoH pRthakakaraNe bAdhyate / na ca 'nAhaM manuSyaH' iti kasyacidbAdhyapratyayo'sti, viduSAmapi gacchAmi tiSThAmi brAhmaNo'haM manuSyA'hamityAdyanubhavAt / yadyapi samasteSu vyasteSu pRthivyAdiSu na caitanyaM dRSTama, tathApi kAyAkArapariNateSu bhaviSyati madirAkArapariNateSviva kiNvAdiSu madazaktiH / khadiracUrNAdisaMvalitatAmbUle iva ca rAgAdayaH ! dehAdhInopalambhaniyamAJca jJAnAIdehadharmatvam / tathA cAhuH 'caitanyaviziSTaH kAya: puruSaH' iti teSAmanyadharmatve dRSTahAniradRSTakalpanA ca syAditi deha evAtmeti tAn dvAbhyAM nirAkariSyannAdau jaDatvAdibhitubhirdehe'haMpratyayAyogyatAJca pradarzayan sthUladehAtvaMpadArtha vivecayati-sthUla iti / janimRtiyuta iti / prAgabhAvapradhvaMsayo: pratiyogI bhUtavikAro'yaM pratyakSamAnasiddhaH sthUlo deha AtmA na bhavati, gaurazyAmAdikalanAsaMzrayatvAt / janmArabhya gauratvAde nApariNAmopalambhAt na sthAyi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 pratyaktattvacintAmaNA tvamityavivAdam / tathA ca ahamiti pratyayagocaratAM kathamapi nAhatItyarthaH / kadAcit sukhitvena kadAcid duHkhitvenAnubhava ekasminnapi dehe dRzyate tatkasya hetoH ? tasminpuNyapApAtiriktahetvasambhavAt / tayo. zcAsmin janmani kriyamANayoH pazcAdbhAvAt pUrvajanmasaMbandhyAtmAvazyaka ityAzayenAha-karmavazya iti / karma dharmAdharmarUpaM tadRzyastadadhIna ityarthaH / sthaulyagauratAcaitanyAdeH sAmAnAdhikaraNyAnubhavastu anyonyAdhyAsAd 'ayo dahati' 'raktaH sphaTika' iti pratyayavad bhrAntireva / na ca bAdhAbhAvaH, pradIpaghaTayoriva prakAzyaprakAzakayodharmadharmibhAvAnupapattilakSaNayauktikabAdhasatvAta, jAtismarANAM tattvajJAnAnAJca pratyakSaNAtmani dehAtirekAnubhavAt, grahAvezenAbhibhUtasya vyavaharato'pi pratyabhijJAdyadarzanAccAtiriktAtmasiddhiriti bodhyam / nAnAsaMjJA bAlaH, yuvA, vRddha ityAdivyabhicArivyavahAragocaratvena loka udita: sa ca niyamenAhamiti pratyayasya kathaM gocarAhaH syAditi smbndhH| yattuktaM caitanyasya deha evopalambhAd dehadharmatvamiti tadasadityAha-kASThaloSThAdivadyo'cidrUpa iti / mRtasya dehasya kASThAditulyatvena tadAnIM jJAnAbhAve kiM kAraNaM dehAkArapariNatabhUtAnAM tadAnImapi satvAjjJAnaprasakterdurvAratvAt / tathA ca tAdRzasthale vyabhicArAnna dehAkArapariNaterjJAnahetuteti bhAvaH // 36 / / cArvAkANAmatijaDadhiyAM kAmukAnAmakAnAM rAgandhAnAM viSamaviSaye'tyAgrahANAM gRhANAm / baddhAsthAnAmanRtavapuSi vyAkulAnAM kulAnA tyaktvA pakSaM bhaja sumanasAMsajjanAnAM jnaanaam||3|| na kevalaM yuktizUnyatvAdeva cArvAkapakSo'nupAdeyo'pi tu naSphalyAdviparItaphalAJca sarvathA heya evetyabhipretyAha--cArvAkANAmiti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 47 cArvAkANAM dehAtmadRSTAnAmatizayena jaDA mandA sthUlA ca dhIryeSAm, kAmukAnAM kevalaihikasrakacandanavanitAdiviSayabhogalampaTAnAma, ata evAkAnAM tatsampAdanAsamarthatayA tatraivAtyantavyagracetastayA na vidyate ke sukhaM yeSAm , rAgeNa viSayAsaktirUpeNAndhAnAM zAstrajanyadRSTizUnyA. nAm, ata eva viSamaviSaye mahatA'pi prayatnena sampAdayitumazakye'pi sarvApekSotkarSAdirUpe atizayena ya aAgraho'bhinivezastasya bahutva tattadviSayabhedena tadgRhANAmAgrahamAtraikazaraNAnAm ,anRtavapuSi svapnadehavanmithyAbhUte zarIra badvA AsthA utkaTajIvanecchA yeSAm . ata evanAnopAyavyagratayA vyAkulAnA vikSiptacittAnAM kulAnAma, teSAM bahUnAmapi sahasrAndhAnAmida mUrkhANAM pakSaM svakapola kalpitaM bhogalAmpaTya. pratyuktavedadveSamUlatvAccApramANaM dehAtmavAdaM tyaktvA sumanasAM zAstrIyadharmArAdhitezvaratvAcchuddhAnta:karaNAnAM vyAsAdInAM maharSINAm , sajjanAnAM paramArtha sadastuniSThAnAm , janAnAM saphalajanmanAM purussdhiireyaannaam| pakSamiti kAkAkSinyAyenobhayatra sambadhyate / taM bhaja sevyatvena samAzrayasva tenaiva kRtakRtyA bhaviSyasItyarthaH / / 37 // sthUle dehe atinayabalAnizcitenAtmabhAvAt svasmAdbhinne vigalati jdde'hkRtirdhaantisiddhaa| taniSThAtaH pRthagahamiti jJAnamAdRtya dhIraH pratyaktattvaM vimRshtidhiyaa''caaryvedaantvaakyaiH||38|| evaM sthUladehAdvivecite tvaMpadArthe phalitamAha-sthUla iti / zrutinayabalAt zruti: "azarIraM zarIreSu" ( kaTha0 2 / 21 ) ityAdirUpA, naya uktalakSaNaH, tadbalAn tadanusAreNAnAtmabhAvAdanAtmatvAdeva svasmAdbhinne'tyantavilakSaNe sthUladehe uktarItyA nizcite sati tatra bhrAntisiddhA'nAdyadhyAsotpAditA'haGakRtirayamahamasmIti pratyayo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 pratyaktattvacintAmA vigalati vilayaM prApnotIti yojnaa| tataH kimityata Aha-taniSThAta iti| tasyAH sthUladehAnahaGkRterniSThAto dRDhAbhyAsasthiteH sthUlAdehAdahaM pRthagiti jJAnamAdRtya yathArtharUpatayA''dareNa svIkRtya dhIro vivekAdiviziSTo mumukSuH pratyaktattvaM tvaMpadArthasvarUpaM dhiyA zAntyAdiguNavatyA cetovRttyA AcAryopadiSTavedAntavAkyaidehAdibhyaH pRthagAtmatattvapratipAdakairupaniSadacobhirvimRzati vicArayatItyarthaH // 38 // sUkSmaH prANendriyamatihRdAM saGgha eSo'pyupAdhi rnAnArUpo'pyaticalagatibhautikatvAjjaDatvAt / dRzyatvAcinnabhasa itaro bhrAntikAye'tyanoM naivAtmAyaM triguNajanito yAti nAzaM sussuptau||38|| vicAre kriyamANe yathA sthUladehAttvaMpadArthasya pRthaktvaM vinizcita tathaiva sUkSmAdapi pRthakatvaM tasya siddhAtItyato liGgadehAdapi tvaMpadArtha vivecayati-sUkSma iti / prANA: prANApAnAdibhedena paJcadhA, indriyANi daza jJAnakarmasAdhanAni, matirnizcayAtmikA'ntaHkaraNavRttibuddhiH, hRt saGkalpAtmikAnta:karaNavRttirmana:, ete saptadaza teSAM samudAya: sUkSmo liGgadehaH / eSo'pyupAdhirAtmana iti zeSaH / na tvAtmetyarthaH / Atmana ekarUpatva' zrutismRtinyAyAnubhavasiddham, ayantu na tathA, yato nAnArUpaH / nahya kasmindehe bahUnAmAtmanAmaikamatyaM sambhAvyate, na vA teSAmeka prayojanavazAdaikamatyam, viruddhanAnAprayojanAnAmapi kdaacitprsktervrjnaat| guNapradhAnAbhAve ca vinigamakAbhAvAt / upabhokturanyasyAnabhyupagamena sAMkhyamate guNAnAmivaikamatyAbhAvAt / na caikasArthAntargatapuruSANAmivai'kamatyopapattiriti vAcyam, tatrAniyamAt / na caikasArthAntargatapuruSANAmapi yAvajovamaikamatyaniyamo melananiyamo vAsti, prayojanabhede vaimatyavizleSAdidarzanAt / na vA teSAM sapta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / -- " dazAnI samudAya evAtmetyapi sAdhuH, cakSurAdiSvekaikopaghAte'pi tadghaTitasamudAya bhaGgenAtmApaghAtAdandhA mUkAzca mriyerana, na jIveyuH / samudAyo'pi samudAyibhyo'nyo'nanyo vetyAdivikalpAsahatvena nirUpayitumazakya iti bhAvaH / kiJca, manaH pradhAnaM hi liGgazarIraM tasya ca cAJcalya lokaprasiddhaM nAticalagaterAtmatvaM yuktam, prakriyasyaivAtmatvaprasiddheH to'pi sUkSmo nAtmetyAha -- aticalagatiriti / api ca "zabdamasparzamarUpamavyayam" (kA0 1 / 3) iti zAstrAdAtmA paJcabhUta vikArAdanyo vinizcitaH / ayantu na tathetyAha-- bhautikatvAditi / bhUtavikAratvAdityarthaH / cidrapo hyAtmA, "vijJAnamAnanda N brahma" ( vR0 3 / 6 / 28 ) iti zrute: / prayantu na tathetyAha -- jaDatvAditi / AtmA draSTA, " vijJAtAra mare kena vijAnIyAt " ( bR0 4 | 5 | 15 ) ityAdizruteH / ayantu tadviparIta ityAha-dRzyatvAditi / atazcinnabhasazcidrapAdAtmanaH sakAzAdita bhrAntikAryatayA jaDaduHkhamithyAtmakaH / ata evAtyanartharUpakAmAdyAzrayatayA'tyanartho duHkhaikamUlatvAt sarvAnarthaniviDa ityarthaH / AtmA hi nirguNaH, "sAkSI cetA kevalo nirguNazca" ( zve0 6 / 11 ) ityAdizruteH / prayantu tadviparIta ityAhatriguNeti / triguNAtmakAjJAnena sUkSmabhUtAtpattidvArA janita utpAdita ityartha: / " tadyathA somya vayAMsi vAso vRkSa sampratiSThante evaM 'vai tatsarvaM pare Atmani sampratiSThate" ( pra0 4 / 7 ) iti " suSuptikAle sakale vilIne" "salila eko draSTA'dvaitA bhavati" ( bR0 4 / 3 / 32 ) " na tu tad dvitIyamasti tato'nyadvibhaktam" ( bR0 4 / 3 / 26) ityAdizrutibhiH sarvakAryavilayapratipAdanAdapi nAyaM sUkSmadeha zrAtmetyAha -- yAtIti / suSuptyavasthAyAM nAzaM svakAraNe prAjJe saMskAramAtrAvazeSeNa vilaya prApnoti / tathA ca tatra darzanAdapyasya nAtmatvamityarthaH // 38 // T Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 4-6 www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmA kartA bhoktA parimitatayA jJAnakAryA vikArya: karmAdhInastaDidiva clstaapsaaro'tymaarH| jAgratsvapnAnsRjati bahudhAnekarUpo'svarUpaH tasmAdanyo'sya dRziramalo'styantarAtmA cidAtmA40 nanu mAstu karaNasamudAyasyAtmatvam , vijJAnazabdavAcyAyA buddhestu syAt / nanu nirAkRtaM buddherapyAtmatvaM tanmadhyapAtitvAditi cet, satyam; karaNAtmakatvena tasyAstannirAkRtam, kartarUpasya vijJAnasya tu na nirAkartu zakyam, zrutyanubhavasiddhatvAt / "vijJAnaM yajJa tanute", (tai0 2 / 5) ityAdinA sarvayajJAdikarmakartabhUtaM tatprastutya "vijJAnaM brahma cedveda / tasmAccenna pramAdyati / zarIre pApmano hitvA / sarvAnkAmAnsamaznute" (tai0 215) iti tajjJAnasyaiva srvpaapnivRttisrvkaamaavaaptiphlshrvnnaat| AtmajJAnaphalatvena ca te prsiddhe| ata eva na mana:sAmyama, tasya karaNatvAt / asya ca "yajJaM tanute / karmANi tanute" (tai0 2 / 5) iti vaidikalaukikasarvakarmakarttatvazravaNAt / karttA hi sarvairAtmeSyate, "zAstraphalaM prayoktari" (mI0 sU0 3 / 7 / 18) iti jaiminisUtrAt, karmakANDa. prAmANyAnurodhAt; "sa hi kartA" iti zrutezca / etacca "kartA shaastraarthvtvaat| (bra0 sU0 2 / 3 / 33) iti sUtrayatA bhagavato vAdarAyaNasyApi sammatam / tasmAddhi jJAnamaya evAtmetyekadezinAmupAsakamImAMsakAdInAM ca matam / tnniraacsstte-krteti| yo'yaM kartA bhoktetyA. dirUpeNa prasiddho vijJAnamayazcaitanyapratibimbagarbho'ntaHkaraNavizeSo'haMkArAdizabdavAcyaH so'pi paricchinnatayAjJAnakAryatvena vikArya eva bhUtavikArAnta:pAtitvAt pariNAmyeva / "buddherguNenAtmaguNena caiva" (zve0 5 / 8) "yadA paJcAvatiSThante jJAnAni manasA saha" (kA06 / 10) / "buddhizca neGgate tatra prmaatmaanmshnute"| "buddhizca na vice. STate tAmAhuH paramAM gatim" ( kA0 6 / 10) ityAdizrutibhiH guNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam calazcaJcalaH / ,, kriyAvatvena prasiddhasya paricchinnadravyasya buddhizabdavAcyatvanizcayAt nAyamAtmetyarthaH / kiJca, ayaM karmAdhInaH dharmAdharmaparatantratayA tattaccharIraM tAdAtmyAdhyAsena tattadrUpeNa pratIyamAnatayA taDidiva vidyullekheva nahIdRzasya vyabhicAriNa AtmatvaM saMgacchate / AtmA hi parapremAspadatayA sukhasvarUpaH / ayantu tadviparIta ityAha -- tApasAra iti / AdhyAtmikAditApa eva sAro yasya yAvad yAvadahaM karomItyAdikartRtvAdidA tAvattApAdhikyamityarthaH / kizva, vicAryamANe paJcabhUta kAryatvAvizeSAdapyasya sthUla dehavanniHsAratvamityAha -- pratyasAra iti / nahi mugdhakalpitapizAcasyevAsya niHsArasyAtmatvaM saGgacchate ityarthaH / nAnApariNAmazIlatvAdapyasyAnAtmatvaM sphuTamityAha - jAgraditi / indriyairarthopalabdhirUpAvasthA jAgrata, svapno jAgradvAsanAsaMskArajanitendriyAjanyA'ntaHkaraNavRttirUpAvasthA bahudhA bahuprakAreNa tAn jAgratsvapnAn sRjati / kiJca, apaJcIkRtabhUtakAryatvAtpaJcabhUtAtmakamantaH karaNaM citpratibimbaprAhi jJAnakriyAzaktipradhAnameva vijJAnazabdavAcyam / tasyAtmatve tulyanyAyena sthUladehendriyAdInAmapyAtmatvaM durvAraM syAt sAdhakatvAdhayuktisAmyAt / tathA nAnAtmatA syAdityabhipretyAha- anekarUpa iti / manuSyo'haM pazyAmi gacchAmi, saGkalpavikalpavAnamityAdyanekarUpatvAdapyasyAtmatvaM na syAdityarthaH / "avinAzI vA are ayamAtmA anucchitidharmA mAtrAsaMsargasvasya bhavati " ( vR0 4 / 5 / 14 ) iti zrutau Atmano'vinAzitvaM nirNItam / etasya tu tadviparItatvamityAhaasvarUpa iti / suSuptyAdau vilayazravaNAjjApradAdA vikriyamANatvAnna vidyate svamasAdhAraNaM dehAdibhyo vilakSaNaM rUpaM yasya sa / tathA ca dehAditulyatvAdasyAnAtmatvamityarthaH, "tasmAdvA etasmAdvijJAnamayAdanyo'ntarAtmA AnandamayaH " ( tai0 2 / 5 ) iti spaSTamevAtmanA vijJAnamayAtiriktasya pradarzanAda, vijJAnamayasya kozatvaprasiddheH, bhRgu , Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 51 www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNau vallyA vijJAnAdapyuttaratra "Anando brahmeti vyajAnAt" (tai0 3 / 6) iti darzitatvAt, "yo vijJAne tiSThan vijJAnAdAntaraH" iti sarvAntarasya pRthnirdeshaacc| vijJAnasyApi sAkSo nityahaksvarUpa: prmaatmaanyosstiityaah-tsmaaditi| tasmAduktahetorasya vijJAnamayasya dRziH sAkSAdavyavadhAnena draSTA, amalo'pagatanAnAmalasamparkazUnya: cidAtmA cidrUpatvAtsvaprakAzaH antarAtmA sarvAntaratvena zrutiprasiddha AtmA asti, na nAsti, tasyAbhAve grAhakAbhAvAnniHsAkSikaM vijJAnAdijagadAlokAsattva iva rUpamasti nAstItyupadezAnaha khapuSpAyamANaM syaadityrthH| tathA ca smRti: "asatyasmiJjagannAthe andhIbhUtamidaM bhavet / sUryeNaiva vihInatvAnnirAlokaM jagadyathA // " iti| ayaM bhAva:-"vijJAnaM yajJaM tanute" (0216) iti zrutiryajJa tatphalopabhogayogyaM vyAvahArikaM sarvAntarAtmajJAnopAyatvena prastutaM kozavizeSamAha na pAramArthikamAtmAnam / ata eva tatratyaM sarvapApaAyasarvakAmAvAptiphalakIrtanamApekSikasyAnyatra siddhahiraNyagarbhopAstiphalasyAnuvAdo'rthavAdo vA apApazloka* zravaNavAkyavat / anyathA'traivopakramopakSiptasarvakAmAvAptiphalenopasaMhAre jJAtavyAntarAparizeSAdabhilaSitaphalAntarAsambhavAccottaratrAnandamayakozanirUpaNaM pucchabrahmanirUpaNaM tadupapAdanArtha uttaro granthazca nirarthakaH syAt / "katI zAstrArthavatvAt" (bra0 suu02| 3 / 33) ityAdisUtrANi tu "tadguNasAratvAttu tavyapadezaH" (bra0 2 / 3 / 26) iti sUtropadarzitabuddhisambandhAdhInakartRtvAdiprapaJcanAAni, karmopAsanAkANDopayogitayA tAvataiva karmakANDaprAmANyopapatteH / "zAstraphalaM prayoktari" (mI0 sU0 3 / 7 / 18) ityAdikamapi buddhyupahitavyAvahArikatAdRzAtmaviSayam, na pAramArthikamAtmaviSayamiti // 40 // OM yasya parNamayI juhUrbhavati na sa pApa 7 zlokaM zRNoti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / kAmakrodhaprabhRtivikRtirdhAntijanye'sti sUkSme kartRtvAdyA sakalakalanAhaGakRtau na prtiici| dharmAdharmI tridivanarako janmamRtyU bukhAke sarve dharmA anRtavapuSi sthUladehe'tha sUkSme // 41 // evaM dharmibhyAM sthUlasUkSmAbhyAM dehAbhyAM pratyagAtmAnaM vivicya taddha. mebhyo'pi vivinakti-kAmeti / kAmaH stryAdiviSayako'bhilASaH, kenacittatpratighAte kRte'bhijvalanAtmakAntaHkaraNavRttiH krodhaH, tadAdyA vikRtirvikriyA bhrAntijanyatayA svasamAnadharmiNi bhrAntijanya svasvarUpAjJAnajAdhyAsahetuke sUkSmazarIre'sti, na tu pratIci pratyagAtmatattve tasyA'saMgatayA'nyadharmAsaMspRSTatvAt / nanu tarhi mAstvanyadharmasaMsparza: pratIci, kattatvAdaya: svadharmA eva ki na syuH ? tathA ca teSAM sattvAtkathamasaMgatetyAzakya nirdharmakazrutivirodhAnmaivamityAha-kartRtvAoti / kattu tvaM kArakAntarairaprayojyatve sati kArakAntaraprayo. ktRtvalakSaNaM tadAdyA sakalA kalpanA haGkatAvahamAkArAntaHkaraNavRttAveva, na pratIci; tasya kUTasthatayA kriyAsaMsargazUnyatvAt / kartRtvAdyabhAvAdeva tasya dharmAdharmI puNyapApe, tatphale svarganarako, janma apUrvadehasa. mbandhaH, mRtyurupAttadehavicchedaH, sukhaM stragAdiviSayabhogajanyA citta. vRttirAlAdarUpA, akaM duHkhamaniSTAdisambandhajanyasantAparUpA'ntaHkaraNavRttirete sarve dharmAH "yogyaM yogyena sambadhyate' iti nyAyenA. nRtavapuSi anirvAcyAjJAnakAryatayA nirvAcyAtmake sUkSma liGgazarIraM, atha ca sthUladehe yathAyathaM bhavanti; na tu nirdharmake kUTasthe pratyagAtmatattve ityarthaH // 41 // yo'yaM deho'nRtajaDamayA janmanaH prAgabhAvo mRtyugrasto'khilamalagRhaM tvaMpadArthaH kathaM syAt / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 pratyaktattvacintAmA jAgratkAlAditarasamaye nAnvayo yasya dRSTaH tasmAdbhinno'nubhavavapuSA pratyagAtmA vibhAti // 42 // evaM dehadvayatadharmebhyaH pratyagAtmAnaM vivicyApi sarvajanAnAM dehAbhimAnasya dRDhataratvAttasyaiva sarvAnarthamUlatvAttatparityAgamAtreNa ca mokSasya karaprAptaprAyatvAttannirAsAya "bahukRtvo'pi pathya vaditavyam" iti nyAyena dehAsAratA pratipAdayan punazca tataH pratyagAtmAnaM vivecytiyo'ymiti| yo'yaM sarvapratyakSasiddho'nirvAcyAjJAnakAryatvAdanRtajaDAtmako dehaH janmana:prAka pUrvamabhAvo yasya sa prAgabhAvapratiyogitayA ghaTAdivadanityaH, ata eva mRtyugrasto dhvaMsapratiyogI, akhillamalAnAM viNmUtrazleSmA'sRgAdInAmAgArabhUtaH kathaM tvaMpadArthaH syAditi sambandhaH / tathA ca atyantasAratvAdvivekinA anAtmatvena nizcetuM zakyo'yaM deho mRtpiNDAdivadacetanatvAnna kathamapi tvaMpadArtha iti bhAvaH / kiJca, janmanaH prAGa maraNAdUrdhva nAstItyetAvataivAnitya iti na, apitu jAgraskAlAditarasamaye svapnasuSuptimUsvipi yasya dehasyAnvayo'nuvRttirna dRSTaH; sa kathaM nityaH sarvAvasthAnugatastvaMpadArthaH syAt ? tasmAtsthUladehAtpratyagAtmA tvaMpadArtho'nubhavarUpeNa svaprakAzacidrUpatayA bhinno'tyantavilakSaNa: sAkSI svajyotiSA prakAzate ityarthaH // 42 // sUkSmaH suptau vrajati vilayaM tvaM suSuptyaikasAkSI dRzyo'sau tvaM dUgasi vimalastvaM sthirazcaJcalo'yam / eko'si tvaM vividhakalanA liGgadeho'styaneko bhinno'tastvaM nigamavacanairviddhi zudvAtmatattvam 43 evaM dehAdibhyo viviktaM tvaMpadArtha pratyagAtmAnamanubhavArohAya sUkSmazarIrAdviruddhadharmatayA pRthak kurvannupadizati-sukSma iti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 55 liGgadehaH suptau suSuptyavasthAyAM svahetvavidyAyAM layameti / tvaM tadabhAvaprakAzakatayA tatkAraNasyAjJAnasya sAkSAd drssttaa| ghaTAdivalliGgadehaH sAkSibhAsyatayA dRzyo drshnkmvaasti| tvmettsNsrgrhittvaatsvcchdRgsi| sphUrtirUpatayA kasyApi jJAnasya karma na bhavasi / ayantvabhrAdipadArthavadatyantacalatayA na sthAyI / tvantu sthiraH, tadbhAvAbhAvasAkSitayA nityakUTastho'si / vividhAnekakalanArUpatayAneko'nekAvayavasamudAyo liGgadeho'sti / tvaM sarvAvasthAsu sAkSirUpeNa so'hamiti prtybhijnyaaymaantvaadeko'si| atastvaM tasmAlliGgadehAdbhinno'tIvavilakSaNaH zuddhaM dehadvayataddharmAsaMspRSTatayA nirmalamAtmatattvaM pratyagAtmasvarUpam "asaMgo hyayaM puruSaH" (4 / 3 / 14) "asaMgo nahi sajate" (bR0 4 / 4 / 22) "saparyagAcchukramakAyamatraNam' ( I08) "aprANo hAmanAH zubhraH" ( muNDa0 2 / 1 / 2 / ) ityAdinigamakadambairviddhi, jAnIhItyarthaH // 43 // dhIdharmANAM bhramajanidhiyAM sAkSiNaH siddhiriSTA tatpratyakSaM na hi karaNaje hyAntaratvAdamISAm / bhAvAbhAvau sakalamanasAM vetti sAkSyeva tasmAd jJeyo bhinnaH sakalakaraNAtpratyagAtmA'nubhUtyA 44 syAdetat, yadi kazcitsAkSI dehadvayavilakSaNaH siddhat, pramAtrAdicatuSTayena samastavyavahArasaMbhavAt, sAkSikalpanAM vinA'nupapattyabhAvAt, sAkSisvarUpAnirUpaNAcca / tathAhi-na tAvajjIvAntargata: sAkSI, tathAtve pramAtaivAsI bhavet / nahi sAkSitvaM nAmAparamasti / brahmAntarbhAve tu tasya zrutyaikasamadhigamyatvAt saMsArasamaye nAvirbhAvAcca / sAkSipratyakSaM nAma vyavahArAGgatvena vedAntavAdaparikalpitaM na siddhyet / yata: sakalakaraNagocaratvAJca na pratyakSagamya: / nApyAgamo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakUtattvacintAmaNI jIvabrahmaNoranyatarasya tadvyatiriktasya sAkSitvaM pratipAdayan dRzyate / tasmAtpramANAbhAvAnna sAkSI nAma kazcidastItyAzakya sarvairapi sAkSisvarUpamabhyupagantavyam, anyathA vyavahArAnupapatterityabhipretyAha -- dhIdharmANAmiti / jJAnarAgadveSaprayatnAdInAM buddhidharmANAM tAvadanubhUyamAnatvamupalabhyate / na ca teSAM pramANagamyatvamasti / pratyakSaM tAvad dvividhamabhyupagataM bAhyamAbhyantarazca / na tAvad bAhya: pratyakSaM jJAnAdigrAhakam, tasyAtmani pravRttyabhAvAdityabhipretyAha - tatpratyacamiti / amISAM buddhidharmANAM hi parairapi AtmadharmatvAbhyupagamenAntaratvaM svIkRtamiti prasidvidyotanAya hizabdaH / na ca manojanya pratyakSatvamapi teSAM sambhavati, vRttiviSayavRttyantarAnaGgIkArAt karmakartR virodhaprasaGgAcca; vimatA dhIdharmAH svAtiriktagrAhaka grAhyAH, acetanatvAcchabdAdivadityAdyanumAnAcca / parizeSAtsAkSipratyakSagamyatvameva teSAmityabhipretyAha - sAkSi iti / sAcAdetadraSTa bhUtAtsAciNaH sakAzAdeteSAM siddhiriSTA vidvadbhiriti zeSaH / kiJca bhramajanidhiyAM bhrAntijanitapratyayAnAM siddhirna tAvatpramANAt, teSAM pramANabAdhyatA virodhAtU, na svata:, teSAM paratastvasvIkArAt / parizeSAtsAkSiNa eva tatsiddhiH / kiJca, sakalamanasAM samastabuddhivRttAnAM bhAvAbhAvA AvirbhAva tirobhAvA sAkSyeva vetti / tasmAtsakalakaraNAt samastaliGgazarIrAt pratyagAtmA tvaMpadArtho bhinnaH atyanta vilakSaNo 'nubhUtyA svaprakAzamahimnA svAtmatvenaiva jJeyo boddhavya ityarthaH / atastattvamasIti vAkyapramANajJAnAdajJAnAbhibhave sati sa eva sAkSI saMsArApamarhenAvabhAsamAnA brahmabhAva ityucyate / sAkSirUpasya svayaMprakAzatvena pratyakSatvAcca na pramANavedyatvaprasaGgaH / tasmAtpramAtRpramANaprameyapramitibhedavibhramAdhiSThAnatayA pratibhAsatastadantarbhAve'pi vastuto brahmatvameveti na kiJcidanupapannamiti bhAvaH // 44 // " tatsAkSiNaH 56 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / jJAnaM jJeyaM yugapaditaraH sapramAveSa sAkSI svIyasphUrtyA vyavahRtibhuvi sphaaryetsvprkaashH| svapne sarva saviSayadhiya sphorayatnAtmabhAsA sUkSmAnbhAgAniravadhidRzA bhaasyNshcaavseyH||4|| jAgratsvapnAvasthayoH sAdhakatvena vivicya sAkSiNaM punardarzayatijJAnamiti / jJAnaM jAnAtIti kriyaa| jJeyaM tatkarmatayA jJAtatAyo ghttaadiH| pramAtA jAnAmIti kriyAzrayAnta:karaNAvacchinnaM caitanyam / etattrayaM jJAnaM jJeyaM sapramAtR pramAtrA saha vartate iti sapramAta / eSa sAkSI itarastebhyo vilakSaNa eva san yugapadekadaiva khoyasphUrtyA svarUpaprakAzena svayaMprakAza itaranirapekSaprakAzo vyavahRtibhuvi vyavahArabhUmau jAgraddazAyAM sphorayet prakAzayatItyarthaH / taduktam 'kariThaca kriyAM tadvad vyAvRttaviSayAnapi* | sphorayedekayatnena yo'sau sAkSyatra cidvapuH / / " iti / svapne svapnAvasthAyAM sarva saviSayadhiyaM viSayasahitaM tajjJAnaJcAtmabhAsA svarUpacaitanyena prakAzayan sUkSmAn vAsanAmayAn bhogAn zabdAdIn bhogyatvAkAreNa bhAsayan svIkurvannivAparicchinnadRSTayA'vaseyo nizcetavyaH "atrAyaM puruSaH svayaMjyotirbhavati" (bR04| 3 / 14 ) iti zruterityarthaH / / 45 / / suptau sarva vrajati vilayaM mAtRmAnAdi vizvaM draSTuSTena bhavati layo naashshuunytvhetoH| * vyavahAraviSayAnapi / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 pratyaktattvacintAmaNa tatrAjJAnaM sakalavilayaM sphorayanbodharUpo nizcetavyaH sukhavapurayaM pratyagAtmA turIyaH // jAgatsvapnAvasthayoH sarvabuddhivRttyavabhAsakatayA sAkSiNaM prasAdhya suptau tallayaprakAzakatvena taM sAdhayati --suptaaviti| suptyavasthAyAM sarva mAtRmAnAdi vizva svakAraNabhUtAjJAne vilayaM vrajati / tatra sarvabuddhivRttivilayAvabhAsakatvena draSTuH svarUpabhUtAyA dRSTerna vilayo bhavati, tannAzasya sasAkSikatve sAkSyantarakalpane tasyApi tAdavasthyAdanavasthAnAdAdyasyaivAvasthAnAt / niHsAkSikatve tu sAdhakAbhAvAdeva saakssivinaashaasiddheH| pratyuta "nahi draSTuSTerviparilopo vidyate - vinAzitvAt' (bR. 4 / 3 / 23) "avinAzI vA are ymaatmaa|" (vR0 4 / 5 / 14) ityAdyAH zataM zrutayo'pi tasya nityatAM gamayantItyarthaH / yadyAtmano'pi nAza: syAttarhi suSuptestatsukhasya cAnubhaviturabhAvAdutthitasya 'sukhamahamasvApsam' iti svApasukhayoH smaraNaM na syAditi tatparAmarzAnyathAnupapattyA tatrAjJAnAnubhavitRtvena sAkSiNaM drshytittreti| sakalasya sthUlasUkSmakAryajAtasya vilayo yasmiMstadajJAnaM karmIbhUtaM bhAsayannanubhavan nityajJAnaghano jAgare tatparAmarzAnyathAnupapattyA nizcetavyaH-sarvavilayabhAsakatvena svayaM niratizayAnandarUpaH pratyagAtmA turIyarUpo'vasthAtrayAnugatabhAnarUpatayA tvaMpadArtho'saGgacidrUpatvenAdhyavaseya ityrthH| nanvavasthAtrayasambandhasya sarvAnubhava. siddhatvAt kathamasyAsaMgatvamiti zaGko parijihIrSaH "zivamadvaitaM caturtha manyante" ( mANDU0 7) iti zrutisiddhamarthamavasthAtrayAnugatatvenApyasaMgatvarUpaM darzayati-turIya iti / ayaM bhAva:-yadyAtmanyavaH sthAtrayaM yogapadyenAnuvarteta, dahanapacanaprakAzanazaktaya iva vahnau, yadi vA ekAvasthAnubhUtAH katipaye vA dharmA avasthAntare'nubhUyeran, yathA bAlyAdyavasthAnubhUtA rUpagotrajAtiprabhRtayaH zarIrayauvane'pyanubhUyante, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 5-6 avasthAtrayasya tadA bhavedAtmA tatsaGgI / na tvevam, svapnadRzyamAtrasya jAgare bAdhAd, jAgrahazyamAtrasya ca svapne tirodhAnAt, tadubhayadRzyasya suSuptau vilayAt, suSuptezca tayora pratibhAsAd draSTaiva keva tasthAtraye'nuvarttamAnaH pratyabhijJayaiko'nubhUyate / tadiyamanuvarttamAnaikavastuni paryAyeNa pratibhAsamAnasyAnekasyaikakAle aparasyAnanuvRttirmandAndhakAre nadIva, prAvalambijarallatAyAM kramAropitavakakASThatarumUla nUpradara bhujAGgAdInAmiva mithyAtvamavagamayatIti hetoradhyastaiH padArthairadhiSThAnasyAsaMsparzIdasaGgatvasiddhiriti / " sa yattatra kiJcit pazyatyananvAgatastena bhavati " "grasaMga hAyaM puruSa: ( bR0 4 | 3 | 15 ) iti zrutirapya saMgatvAdananuvRtti darzayantI mumevArtha draDhayati "saMgo nahi sajjate" ( vR0 4 / 4 22 ) iti ca zrutyantaram / tathA cAvasthAtrayAdhiSThAnatvAd bAdhakAntarAparizeSAccAtmanaH satyatvaM siddhamiti // 46 // dehAdanyo'nRtajaDamaghAn kalpitAnAtmanImAn svIyasphukhilahRdi gataH sphArayanneva bhAti / mAnAkAGkSA karyAsaha bhavetsvaprakAze tato'sau jJAtavyeo'ntaH sakaladhiSaNAvRttinAkSI cidAtmA 47 nanvavasthAtrayAnugatastadavabhAsakaJca pratyagAtmA pramANamantareNa kathaM siddhet ? nahi pramANavirahiNo narazRGgAdeH sattvaM pazyAmaH, tathA ca sAtrirUpatvaM padArthasiddhaye pramANamavazyaM vaktavyamityAzaGkya, prakAzasvabhAvasya jaDavastuna eva prakAzakAntarApekSA, na svaprakAza. svabhAvasyAtmana ityAzayenAha - dehAdIniti / yo'khilahRdi gata eka evanirvAcyA vidyAkAryA'nRtajaDamayAn svasvarUpe eva kalpitAnimAn sAkSipratyakSasiddhAn dehAdIn sakalavikArajAtAn svarUpacaitanyena sphorayanneva prakAzate, tasminnihAvedyatve satyaparokSasvabhAve Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNa svaprakAze itaranirapekSaprakAze mAnapravRttaH prAkRtatsAdhakatvena prakAzamAne iti yAvat svasvarUpaparicchittiM prati kathaM pramANApekSeti yojnaa| ayaM bhAva:--antaHkaraNavRttipratibimbitaM hi caitanyaM pramANam, vRttimadantaHkaraNaprativimbitaM pramAtR, tadubhayaM prameyAvabhAsasamaye nAnavabhAsamAnaM bhvti| tathA sati prameyasyaiva svata: sphuraNazaGkApAtAdidoSaprasaGgAt / tadavabhAsazca na pramAtrantarAt pramANAntarAdvA bhavati, anvsthaaprsnggaadnupptteshc| ityata: svaprakAzatayaiva pramAtRpramANaprameyAnAmavabhAsakasyAtmanaH siddhiriti svaprakAze sAkSiNi kiM pramANamiti prazna eva durghaTa iti| tasmAdantaH sarvAntaratvena sakalabuddhivRttisAkSitayA cidAtmA'sau tvaMpadArtho jJAtavya ityarthaH // 47 // nanvastvevaM prativapurayaM sAkSyato'dvatahAni noko'yaM sakalavapuSAM bhAsako'styadvitIyaH / pratyakSeNa tvamahamiti naH sarvadeheSu bhinno bhAtyAtmA'yaM sakalamatitaH zAstratA yuktito'pi 48 sakala vizvagatapramAtrAdInAmavabhAsaka: sAkSI eka evetyuktam, 'akhilahadi gataH' iti / atra dehAdivyatiriktasAkSisvarUpamaGgIkRtya tadaikyamAkSipati-nanviti / astvevaM dehAdibhyo vyatiriktasAkSisiddhirbhavatu, na tatra vivadAmahe / sarvasmi jagati sAkSiNa aikyantu sarvalokazAstraviruddhaM kathaM svIkRtam ? yataH prativapuH pratizarIramayaM lokabuddhigata: sAkSo bhinna evAvabhAsate / kiM tatastatrAha-prata iti / advaita iti cchedaH / ataH sAkSibhedAdadvaitahAniH syAt / nanu kathamadvaitahAnirekasyaiva sAkSiNa: sarvAvabhAsakasya svIkArAdityAzakya tathA svIkAra eva durghaTa ityAha-nahIti / eko'yamasmadAdibuddhigataH sakalavapuSAM sakalasthUlasUkSmadehAnA brahmAdistambaparyantAnAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / bhAsako nAsti, yenAdvitIya eva syAta, tena cAdvaitahAnirna syAt / kiJca, sAkSyaikyavAdI pratyakSAnumAnAgamaviruddhaM sAkSyekatvaM kathaM svIkaroti ? yato no'smAkaM pratyakSeNa sarvadeheSu bhinno'yamAtmA bhAti, sakalamatita: sarvaprANinAM pRthaka pRthagvinizcayAt; zAstrata: nAnAdhikArasAdhanAdipratipAdakavedAdapi; yuktita ekasmin sarvadehasAkSiNi caitrAvagate vastuni sarvajovAnAmavagatiH syAdityAdyanupapattirUpAnnayAditi yojanA // 48 // neyaM bhrAntirnikhilajanatAvyAhatapratyayatvAd dharmAdharmAvagatikaraNautavAkyaprasiddhaH / baddho muktaH kumatiranagho duHkhyaduHkhIti bhAnaM siddha yedetatkathamapi na te sAkSibhedaM vinaaddhaa||48|| nanu zAstrakasamadhigamye sAkSiNi bhedapratibhAsA bhrama eva syAdityAzakya kAraNadoSabAdhakapratyayAnupalambhAnmaivamityAha-neyamiti / iyaM sAtibhedapratItirna bhrAntiH, kutA nikhilajanatAvyAhatapratyayatvAt---janAnAM zAstrAdhikAriyoM samUho janatA nikhilA yA janatA tasyA avyAhatapratyayatvAd, abAdhitapratItibhAvAt / kiJca, dharmAdharmayoravagatirjJAnamAtmajJAnaJca tatkaraNAni autavAkyAni teSu prasiddhaH / tathA ca zAstre'pi nAnAdhikArikanAnAsAdhanAdyupadezake sAtibhedaH siddha iti na tatpratyayo bhrama ityrthH| api caatraanumaanenaapyaatmbhedmvgcchaamH| tathA hi-prativAdizarIraM vAdizarIragatAtmano bhogAyatanaM na bhavati, vAdizarIrAdanyazarIratvAt, gataprANazarIravat / tathA vimatAni zarIrANi svasaMkhyAsaMkhyeyAtmabhirAtmavanti, zarIravyaktitvAtU, prativAdizarIravaditi / tathA devatiryaGmanuSyAgatAni sukhaduHkhAdIni bhinnAzrayANi, yugapadvartamAnaviruddhAnekadharmatvAt, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI santApazaityAdivad, ityanumAnasiddhamarthamabhipretyAha-baddha iti / kazcidbaddhaH saMsArI, kazcinmukta: svarUpAvasthitimAna, kazcitkumatiH pApAcaraNazIlaH, kazcidanaghaH sarvadoSavinimuktaH dharmAcaraNazIlaH, kazcid duHkhI pApaphalabhoktA, kazcidaduHkhI dharmaphalabhoktyAdi. bhedapratibhAsaH kathaJcanApi tava mate sAtibhedaM vinA addhA sAkSAdhu . ktiyuktatayA na sidityarthaH / / 46 // Atmaikatve nikhilavapuSAM vyApRteH saMkaraH syAd nahye kenAvagata itaro vetti bhuGakte'nyabhuktam / nAnyo'nyante vividhamatigAjJAtumantaH samarthA dharmAn jIvAstata iha kathaM sammatante tadaikyam // 50 // sarvazarIrANAmekacetanAdhiSTheyatve sati azeSazarIragatasukhaduHkhAdyanusandhAnaprasaMgaH, na ca tathA dRzyate / tatazcAnyonyabhoktanusandhAnamantareNa pratizarIraM vyavasthitasukhaduHkhAdibhogo'nupapadyamAno bhoktabhedaM kalpayatItyarthApattirapyAtmabhedaM sAdhayatItyAhaAtmeti / Atmana ekatve nikhiladehAnAM tatsthajIvAnAM vyavahArasya saMkaro'vyavasthitireva syAt / na caitad dRSTam / nA kena devadattenAvagate vastuni itarazcaitrastadvastu vetti / anyena viSNuzarmaNA bhuktaM vA'nyazcandrazarmA bhungkt| te jIvA devadattAdayo'nyo'nya vividhamatigAn parasparaM buddhiniSThAna dharmAn sukhaduHkhAdIna jJAtumantaH sAkSAtkattuM samarthA nahi bhavanti / tato bhedavyava. hArAnyathAnupapattyA virodhAttadaikyaM sAkSiNa ekatvaM taveha zAstrArthanirNaye kathaM kena prakAreNa kayA yuktyA sammatama ? iti vadeti zeSaH // 50 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / zAstraM nAnAvidhaphala paraM bodhayet karma bhinnaM nAtmaikatve phalati vividhAnekakartta sthamevam / pratyakSAdyairavagatamimaM nAtmabhedaM pramA sAmarthyante zrutirapi tathA nAtmatatvaikaniSThA // 51 63 kiva viruddhAnekaphaloddezenaika kAlAnuSTheyAnekasAdhanavidhAyi zAstra' na niyojyabhedamantareNAvakalpate / nahi cetanAdanyasya niyojyatvamasti / tatazca zrutArthApattirapi cetanabhedaM gamayatItyAha-zAstramiti / nAnAvidhaphala paramanekAdhikAriNAM pRthak pRthak karma anekaprakAraphalakamupadizacchAstraM vedastanmUlakasmRtyAdirUpazca vividha kAmanAbhedenAne ke dhikAriNastatrasthaM teSu bodhakatayA tiSThatIti tathA / zAstramAtmana ekatve na phalati phalavanna bhavati / tathA cAdhyayanavidhivirodhAdapi sAcyekatvamabhyupagantu na yuktamityarthaH / tadevaM pratyacAnumAnArthApattibhiH pratizarIramAtmabhedA nizcita ityAha- pratyakSAcairiti / imaM pratyakSAdipramANAvagatamAtmabhedaM pramArTumapahnotuM tava pramANakuzalasyApi na sAmarthyam / nahi pramANakuzalAH pramANaviruddhaM pratipAdayituM zaknuvanti, anyathA pramANakuzalatvavyAghAtAditi bhAvaH / na hi vayaM svakapola kalpanayA sAkSyekatvaM pratipAdayAmaH, kintu yathA zAstramiti kathaM tatra tavAnupattiH ? iti tatrAha - zrutirapIti / ekAtmya pratipAdakaM zAstramapi pratyakSAdipramANavirodhAt apApazlokazravaNavadarthavAda iti na tvaikyaparamityarthaH // 51 // naivaM zraute niravadhipade pratyagAtmaikyatattve zuSkaistarkeH kathamapi bhidA naiva siddhabhedabhinne / ear devo'khilamatipatirguDha evAdvitIyo nAnyo'stItyapi nigamavAgAtmabhedaM nirAha 52 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakUtattvacintAmaNaiau syAdetat, yadi vedAntapramANamAtrai kagamye pratyagAtmatattvezuSkatarka pravezaH syAt / nahyatIndriye vastuni laukika pratyakSAdibhiranupapati: sambhAvayituM zakyA, zrutistvanyathAsiddhetyAzayena pariharatimaivamiti / zraute zrutimAtraikagamye trividhaparicchedazUnye vastuni sarvAntaratvAdakhaNDaikarase pratyagAtmatattve kathabhvanApi prabhinne svabhAvata evAdvitIyatvAdbhedavarjite zuSkaista kairbhidA naiva siddheAt, "naiSA tarkeNa matirApaneyA" ( kATha0 2 / 8) " tarkA pratiSThAnAt " ( bra0 sU0 2 / 1 / 11 ) " acintyAH khalu ye bhAvA na tastirkegA bhAvayet" " nApratiSThitatarkeNa gambhIrArthasya nizcayaH" iti zrutinyAyasmRtibhyaH / tadaikyapratipAdikA bhedapratiSedhikAzca santi sahasrazaH zrutaya ityAha-- eka iti / "eko devaH sarvabhUteSu gUDhaH sarvavyApI sarvabhUtAntarAtmA" ( zve0 6 / 11 ) " sa vA ayaM puruSa: sarvASu rpu purizaya: " ( vR0 2 / 518) iti " nAnyo'to'sti draSTA " (bR0 3 / 7 / 23 ) "neha nAnA'sti kiJcana" (bR0 4 / 4 / 16) ityAdizAstraprAmANyAdaikAtmyanizcayAt / na cAyamarthavAdaH, vidhiprakaraNe zravaNAbhAvAt / nApi vidhiH kalpyaH, "tameva viditvAtimRtyumeti" ( zve0 3 / 8) ityaikAtmyajJAnena paramapuruSArthazravaNAt / na ca pramANAntaravirodhAdevArthavAdatvam / kintvarthavAdasya sataH pramANAntaravirodhe sati anyaparatvAdaprAmANyam / nahi tatpara vAkyasya pramANAntaravirodhanimittamaprAmANyaM kvacid dRSTamiti bhAvaH / nigamavAgvedAntavANI prAtmabhedaM nirAha nirAcaSTe ityarthaH // 52 // 64 bhedAbhedA pRthagadhigatau vidyayA'vidyayA tau yatra dvaitaM bhramavazagataH pazyatIvaiti mithyA / bhedaM zrautaM vadati vacanaM bhrAntikAle tathAnyA yatra tvasyetyapi nigamagIrbodhakAle nirAha // 53 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 prathamaM prakaraNam / ---- -- kAtmavijJAnasya bhedajJAnena virodho'sti, vidyA'vidyAviSayatvena prAmANyasya vyavasthitatvAdityAha -- bhedAbhedAviti / " dUramete vipate viSUcI avidyA yA ca vidyeti jJAtA" ( kaTha0 2 / 4 ) iti zrutyA vidyA vedAntapramANajanyA pramA, avidyA'nAdyanirvAcyAdhyAsaheturajJAnam, tAbhyAM pRthaktatayA'dhigatA bhedAbhedA / avidyayA bhedodhigataH, vidyayA'bhedo'dhigata iti vivekaH / tathA ca zrutiH - ' yatra hi dvaitamiva bhavati" (bR02 / 4 / 14 ) ityatrevazabdena dvaitaprapaJcasya mithyAtvamabhidhAya " taditara itaraM pazyati" (bR02|4|14 ) iti bhrAntikAle tasyAmevAvasthAyAM bhramavazagato'dhyAsavyAptaH puruSo mRSA bhedaM pazyatIti bhrAntisiddhamanuvadatItyarthaH / vidyAviSaye ca "yatra tvasya sarvamAtmaivA'bhUt" ( bR0 2 / 4 / 14 ) iti zrutiH sakalavyavahArAbhAvaM zuddhabodharUpeNAvasthAnazca vadantI tatkena kaM pazyet " ( vR0 2 / 4 / 14 ) iti sakalabhedaM niSedhatItyarthaH // 53 // pratyakSeNa tvamahamiti yannAtmabhedAvagAhi jJAna' kintu bhramatimirajAnAtmabhedAvagAhi / nAtmAnaM tatkSamata uditaM vIkSituM vA kaTAkSAt nAsminbhedaM hyanumitirapi pratyanIkA numAnAt // 54 // yattUktaM pratyakSeNa tvam, ahama, prasAviti bhedamIkSAmahe iti tatrAhapratyakSeNeti / tvamahamityAdipratyakSaM nAtmabhedAvagAhi, zrAtmAntarasya bAhyendriyagocaratvAbhyupagamAt, manasazca svAtmano'nyatra pravRttyanaGgIkArAt, tattvadarzanapradveSitayA sAkSipratyakSAnAzrayayAca AtmanaH pratyaktatvasya bhedaM na viSayIkarotItyarthaH / nanu tarhi pratyakSapramANaM nirviSayameva syAditi netyAha -- kintviti / kintu bhramo'dhyAsaH sa eva timiramiva yathAsthitaM vastu prAvRtya anyathA grahaNAtmakatvAt tajanyo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 pratyakUtattvacintAmaNaiau yo'nAtmabhedA dehAdyupAdhibhedastadavagAhi tameva viSayokarotItyAtmAnaM pratyaktatvamuditaM yatheoktaM kaTAcAdapi vIkSituM lezenApi viSayIkarttu tatpratyakSaM na kSamate, bhedajJAnasya pratiyogyAdijJAnapUrvakatvAt / pratiyogyAdyAtmano'tIndriyatvAtpratyakSeNa grahItumazakyatayA nAtmabhedAvagAhitva N pratyakSasyeti bhAvaH / nApi tvaduktAnumAnagocaratA tadasyetyAha - nAsminniti / asminnAtmani bhedaM nAnumitirapyanumAnamapi vIkSituM kSamate ityatrApyanuSajyate / tatra hetu: pratyanIkAnumAnAt tatpratidvandvirUpAnumAnasadbhAvAdityarthaH / tathAhi-- vimatAni zarIrANi prativAdyAtmanaivAtmavanti, zarIravyaktitvAt prativAdizarIravat / na cAtmanAM sarvagatatvAtprativAdyAtmanaH sarvazarIrasaMyogAtsarvatAtmavAdinaH sarvazarIrANAM prativAdyAtmanA Atmavattva siddhameva sAdhyate iti vAcyam, sarvazarIrANAmekacetanaM prati bhogAyatanatvasyaiva sisAdhayiSitatvAt; ekasyaivAtmAntarAbhAvasya pareSAmaniSTasya sAdhyatvAccetyarthaH H / / 54 / / buddherdharmAH sukhakRtimukhA nAtmanA nirguNasya zreyAbandhau jananamaraNe kalpitA mAyayaite / buddhidvArA vikRtava puSi svAtmatattve vizuddhe nAdhyastaiH kSatiratha guNaH khalvadhiSThAnatattve // 55 // yaddapIdamuktaM devatiryaGmanuSyAdigatasukhaduHkhAdIni bhinnAzrayANi, viruddhAnekadharmatvAditi / tatra kimanekAzrayatvamAtraM sAdhyate ? kiM vA'nekAtmAzrayatvamiti ? prAdye siddhasAdhanam, antaHkaraNAmanekatvAt; tadAzrayatvAbhyupagamAcca sukhaduHkhAdInAmiti / dvitIye sAdhyavikalo dRSTAntaH, kvacidapyanekAtmAzrayadharmA siddherityAzayenAha - buddhariti / sukhAdayo buddhereva dharmAH, na tu nirguNasyAtmatattvasya, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prakaraNam / tasya nirddhrmktvaat| "kAmaH saGkalpo vicikitsA shrddhaa'shrddhaa|" (vR01| 63) ityAdyuprakamya "sarva mana eva" (bR0 1 / 6 / 3) iti zruteH / "icchA dveSaH sukha duHkham' (gI0 13 / 6) ityAdismRtezca / zreyobandhI jJAnAjJAnaprayuktau naivAtmatattvasya / yadyapi svAjJAnena pratyagAtmatattve eva buddhavAdidvArA bandho'pi kalpitastattvajJAnena tadvAdhe svasvarUpAvasthAnalakSaNo mokSo'pi prtyktttvsyaivopcryte| tathApi tasya nityamuktatayA buddhyAdyAdhyAsikasambandhatadabhAvAbhyAM tayorvyavahAro na tu vastuta: pratIcastatsambandha ityAha-mAyayeti / mAyayA nityakUTasthayA'saMspRSTe'pi vastuni atyantAsambhAvitabandhamokSAdibhedavyavahAraghaTanApaTIyasyA buddhidvArA buddhayAdhupAdhidvArA avikRtasvarUpe svAtmatattve vizuddha vastuto mAyAtatkAryasamparkazUnye ete sarve sthUlasUkSmazarIragatA dharmA aaropitaaH| nanvastu tarhi mAyikavikAraireva koTasthyabhaGga ityata Aha-nahIti / adhyastaiH kalpitavikArairadhiSThAnatattve mAyAtatkAryAdhyAsAdhiSThAne khalu lokaprasiddhoSararajjuzuktayAdA salilabhujaGgarajatAdyadhyastairvastubhiritra guNastatkRtAtizayAdhAnalakSaNaH, atha kSatistaskRtadoSAdhAnalakSaNA vikRtirvA nAstItyarthaH / taduktam- "yatra yadadhyAsaratatkRtena guNena doSeNa vA'NumAtreNa na sa sambadhyate" (va0 sU0 bhA0 11 111) prativAdizarIraM vAdizarIrAtmano gAyatanaM na bhavati, vAdizarIrAdanyazarIratvAd, gtpraannshriirvditi| tatra heturaprayojakaH, dRSTAntazarIrasya prANasambandhAbhAvAdabhogAyatanatvaM nAnyazarIratvAditi draSTavyam / / 55 // sAkSitvenAkhilajanadhiyAM bhAnuvadbhAsako'yaM buddherbhadAdvividhavapuSAM vyApRteH saGkaro no| vyomaikatve ghaTamaThamukhopAdhibhedAdyayA khe vyApArANAM vividhakalanA tadvadatrApi bodhyam 56 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyak tattvacintAmayA yattatamaikAtmye sati sarvatrAnusandhAnaprasaGgAt tasya cAbhAvAd bhogavyavasthA 'nupapadyamAnA AtmabhedaM kalpayatIti / tatra kimAtmasvarUpasya sarvatrAnusandhAnena bhavitavyamityucyate ? kiM vA bhoktRNAm ? iti vikalpya prathame kalpe uttaramAha - sAkSitveneti / akhilajanabuddhivRttInAM sarvacaturSA bhAnuvatsAcitvenAvabhAsako'yaM pratyagAtmA svata evAparokSarUpaH / tathA ca bhavatyeva sarvatra sAkSirUpeNAtmasvarUpasyAnusandhAnaM sarvArthAnusandhAnasamarthasAkSiyamantareNa vyavahArAnupapatteriti bhAvaH / dvitIyasyottaramAha - buddheriti / AtmasvarUpasyaikatvepyantaHkaraNAnAmanekatvena tadavacchinnarUpAyAM bhoktRNAmanekatvAdananusandhAnopapatteranekazarIriNAM vyavahArasaGkaro nAstItyarthaH / tatra dRSTAntamAha-vyomaikatva iti / yathA'pavarakAkAzasyaikatve'pi ghaTazarAvAdirUpeNAsaGkara vyavahAraviSayatva tadvatprakRte'pi bodhyamityarthaH // 56 // * tasmAtsarvA vyavahRtibhidA dehabuddhyAdiniSThA siddhA tenAcalasukhaghane nAsti bhedAvakAza: / nArkAdermu kurajalArbimbanAdbheda iSTaH zrate tave'vagata itarA buddhirapyeti sarvA // 57 // tasmAdbhogavyavasthA'nupapattirantaH karaNabhedenaivopapannatvAdbhogavyavasthAyA nAtmabhedaM kalpayatIti dRSTArthApattiM pariharan phalitamAhatasmAditi / yasmAt sukhaduHkhAdayo buddhAyupAdhidharmAstasyAzca pratizarIraM bheda eva, tasmAt sarvA vyavahRtibhidA sarvo laukikavaidikavyavahArabhedo dehabuddhAdyapAdhiniSThA tatraivopalabhyamAnatayA anAtmadharma eva bhavati / tena bhedasyAnAtmaniSThatvahetunA saindhavaghanavat svabhAvata eva nizcalAnandaikarase pratyagAtmani bhedazaGkAvakAza eva nAstI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / tyrthH| etadeva dRSTAntena draDhayati-nahIti / arkAderjaladarpaNAdau pratibimbanAdupAdhibhedenAnekarUpeNa bhAsamAnasyApi nahi tena sUryAdivastuto bhidyte| tathA''tmatattvamapi buddhayAdhupAdhibhedenAnekatvena bhAsamAnaM na vastuto bhidyate / kiJca, sarvo bhedavyavahAro'jJAnaprayuktastattvajJAnapa. ryanta evAstItyAha-zrauta iti / tattvamasyAdivAkyajanyajJAnanivA'jJAnaviSaye pratyagAtmani sAkSAtkRte itarA bhedavyavahAragocarA sarvApi buddhivRttirapyeti mUlabAdhenaiva bAdhitatvAdvilayaM prApnotItyarthaH // 57 // mithyAbhedaM sthiracaravapurniSThamuddizya zAstraM bhinna kamopadizati phale baddhatRSNaM manuSyam / dRSTvA tasmai na tu nigamagIrbhedaniSThAtmaniSThA dvArAdvaite phalati sumtisvaantpdmaarkmeym||5|| ata evaupAdhikarUpANAmanekatvAtteSu saMsArapratibhAsAdanekaniyojyaprasiddharanekaphaloddezena bahusAdhanavidhAnopapatterna zrutArthApattivirodho'pItyabhipretyAha-mithyeti / anirvAcyA jJAnakAryatayA sadasadbhayAM nirvaktumazakyaM bhedaM carAcarazarIraniSThamanUdya bhinnAdhikArikatrtRkaM karma pRthak pRthaka phale svargApavargAdirUpe baddhA tRSNA yasya taM manuSyaM karmAdyadhikAriNaM dRSTvA tasmai shaastrmupdishti| na tu tAvatA bhrAntajanatoSahetUpadezamAtreNa nigamavANI bhedaniSThetyadhyavasAtuM zakyam / kintu sattvazuddhihetukarmopAsanopadezaparamparayA pratyagAtmaniSThotpAdanadvArA advaite'khaNDavastuni phalavatI bhvti| yato vedavANI suSThukarmAdyanuSThAnopAyena zodhitA matirantaHkaraNaM yasya tasya svAntameva mukulIkRtaM padmaM tasya vikasane brahmAbhimukhIkaraNe'rkasya sUryasya bhA prabhA iyamiti yojnaa| phallavadbrahmasAkSAtkArotpAdanadvArA brahmAtmyaikye tAtparyyavacchAstraM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI kathamajJAnakAryabhedavibhrame phalavat syAt "yatparaH zabdaH sa zabdArthaH" iti nyAyena bhedAvabodhane naiva zAstratAtparya miti bhAvaH // 58 // svapne draSTA vividharacanAmeka evAdvitIyo nAnAdehAn sthiracarakalAn kalpayitvekSate'yam / bandhaM mokSa jananamaraNe jJAnamajJAnamaikyaM satyaM svIyaM tyajati na kadA jAgaretadvadeva // 56 // tasmAdAtmabhede pramANAbhAvAdayuktatvAJca sarveSu zarIreSu eka evAtmA siddha itImamartha svapnadRSTAntena vyutpAdayati-svapna iti / yathA svapnAvasthAyAmeka evAdvitIyo draSTA nAnAdehAna devatiryaGamanuSyAdirUpAn carAcarAtmakAn kalpayitvA ayam--svaprakAzatayA "atrAyaM puruSaH svayaMjyotirbhavati" (bR. 4 / 3 / 14 ) iti zrutisiddhaHvividharacanAM nAnAsaMsthAnarUpAM sRSTimIkSate pazyati / bandhaM kartRtvAadhyAsarUpam, mokSaM tadbAdhena svarUpAvasthAnalakSaNama, arthAd baddhaM muktaJca; apUrvazarIrasambandharUpaM janma, upAttadehavicchedarUpaM maraNam, jJAnaM svarUpasAkSAtkAraH, prajJAnaM svasvarUpAvarakama,arthAdarza tattvajJaJca kalpayaniti zeSaH / kalpitanAnAdehabhedena viruddhavyavahArAn pazyannapi svIyamaikyamekatvam, satyaM kAlatrayepyabAdhyam, na kadAcana tyajati / tadvadeva tenaiva prakAreNa jAgare'jJAnakAryajAgradavasthAyAmekatvAparityAgenaiva kalpitadehabhedavyavahArasiddhirapyastItyarthaH / / 56 / / ekA yogI vividhatanuSu vyApRti bhinnarUpAM kurvannaikyaM tyajati na kadA tdvdevaaymaatmaa| zuddho buddhopyacala udito'dhyastasAkSI svabhAvaM kurvanAnAvyavahRtimapi svAtmanonA jhaati||6|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / yadapIdamuktaM---zarIrANi vasaMkhyAsaMkhyeyAtmabhirAtmavanti, zarIratvAt, prativAdizarIravaditi / tadUSayati-~eka iti| eka eva yogI kAyavyUhadazAyAmanekazarIreSu bhinnarUpAM vyApRtiM nAnAviruddhaceSTA kurvansvAtmaikatvaM na kadApi tyajati / tathA ca zarIratvAditi heturaikAtmyavirodhAt kAlAtyayApadiSTazceti bhAvaH / tathaivAtmA zuddhastadvyavahArAsaMspRSTaH, buddho jJAnaghanaH, acalo'kriyaH, adhyastasya sarvasyApi vizvasya sAkSI sAkSitvenaiva sarvavyavahArAvabhAsaka uditH| zrutyeti zeSaH / AtmanaH svabhAvabhUtamaikyaM nAnAvyavahRti viruddhAnekavyavahAraM kurvannapi sAkSitvenAvabhAsayannapi no jahAti na parityajatItyarthaH // 60 // buddhe dAd vyavahRtibhidA sarvadeheSu siddhA leyaM pratyakasukhaghanamajaM vIkSituM syaatsmrthaa| vedAntAnAM viSayamamRtaM na pramANAntaraistaM __ jJAtuM zaktastanuyugamatirnityakUTasthametam // 61 // evaM sAkSyaikyaM vedAntakasamadhigamyaM pramANAntaraiH kaTAkSeNApi vIkSitumazakyaM copapAditamupasaMharan yugapadviruddhavyavahArAnyathAnupapattyabhAvamAha -buddhariti / sarvadeheSu brahmAdisthAvarAnteSu vyavahArabhidA buddheH pramAtRtvAdyupAdhirUpAyA bhedAdeva siddhAsti / iyaM bhidA pratyakasukhadhanaM parapremAspadatayA sarvAntarAnandaikarasama, arja janmAdi vikriyAzUnyaM vIkSitu lezenApi spraSTuM samarthA na syAt / kiJca, vedAntAnAM tAtparya viSayamamRtamamRtavadAsvAdyaM mokSarUpaM pramANAntaraiH pratyakSAdirUpairvedAntAtiriktairataM nityakUTasthaM sarvadA nirvikAramenaM svata evAparokSasvabhAvaM sAkSiNaM tanuyuge sthUlasUkSmazarIradvayaM Atmatvamatiryasya sa jJAtumanubhavituM zaktaH samartho na Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 pratyaktattvacintAmaNI bhavatIti yojnaa| tathA ca-bhedaparicchedavibhramAbhibhUtacetastayA'nAdyanirvacanIyA'vidyayA momuhyamAno jantuH kathaM pratyagAtmaikyaM jJAtuM samartho bhavet, "icchAdveSasamutthena dvandvamohena bhArata / sarvabhUtAni saMmohaM sarge yAnti parantapa ! // ' (gI0 7 / 27) iti bhagavadvacanAditi bhAvaH // 61 // mAyAzaktirnikhilakalanAM sAmprataM vA viruddhAM svAdhiSThAne citi phalayutA darzayatyA vimokSam / nailyaM vyAmni straji viSadharo vAryayA razmipUge tadvanmithyA''tmanijagadidaM kalpitaM svApnavacca62 ekasminnadvitIye'saMgodAsInAkartRbhoktRsvabhAvatayA sarvavyavahArAnAspade pratyagAtmatattve'sambhAvitAnekadvaitabhedavyavahArapradarzanahetumaghaTanaghaTanApaTIyasI zaktiM sarvavizvakAraNatvena prasiddhA pradarzayaMstatkArya vizvaM dRSTAntaiH pradarzayati--mAyAzaktiriti / atyantAsambhAvitapradarzinI mAyAzaktizcito bhedAbhedAbhyAM nirvastumazakyatvena zaktivatparatantratvena ca zaktiH citi phalayutA caitanyAbhAsayuktA satI svasyAdhiSThAne pratyagAtmarUpe brahmaNi sAmprataM sambhAvanAhIM viruddhAmasambhAvitAmakhilakalanAM sakalavyavahArakalpanAM darzayati-aindrajAlikanaTIva avidyamAnAmapi vidyamAnavadracayitvA pratyakSAdivyavahAragocarayogyAmApAdayatItyarthaH / nanu tarhi sarvadaivaM sati anirmokSaprasaGga ityatrAha-prAvimokSamiti / svasvarUpAva. sthAnalakSaNamokSaparyantameva tathA kroti| mokSe tu tattvajJAnabAdhitA satI kAlatrayAbhAvapratiyogitayA vilayaM gacchatIti bhaavH| yathA nailyaM vyomni kalpitam, yathA naji puSpamAlAyAM viSadharo bhujaGgaH, yathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / 73 " 1 razmisaGghaLe marumarIcikAyAM vArjalaM yathA svapnadraSTari svApnaM jagat, tathA jagadidaM pratyakSAdibhiravagataM sAtticaitanye kalpitamityarthaH Adyena dRSTAntenApratyakSe'pi pratyakSAdiyogyAdhyAsaH sambhavatIti darzitam / dvitIyenAtyantAnukUle'pi pratikUlasyAdhyAsaH / tRtIyena tadatyantAbhAvavatyapi tatsattvAdhyAsaH / caturthena sarvavyavahArAnAspade'pi sarvavyavahArAspadatvAdhyAso nAsambhAvita iti draSTavyam ||62 || adhyaste'smiJjagati janatAvyApRtiH kinna mithyA svApnA rAjA tadupakaraNaM kiM bhavedvAstavaM vA / yadvakSo balirapi tathA laukikIyaJca gAthA yadvadvizvaM vyavahRtiriyaM tadvadeveti siddham // 63 // sarvajana vyavahArasya midhyAtvaM dRSTAntapradarzanena kaimutyA sAdhayati--adhyaste iti / kalpite prapaJce janatAvyApRti: sarvajanasabhUhavyavahAraH kiM kalpitatvAd mithyA na bhavati ? kintu bhavatyeva / svapne kalpitA rAjA tadupakaraNaM chatracAmarasenAdisAmagrI kiM satyarUpA bhavet ? novam, kintu sRpaiva bhavati / "yakSAnurUpo baliH" iti laukikAbhANakaM prasiddham / tasmAdyAdRzaM vizva bhAgyabhogAlayAdiprapaJcastadvadeva tadviSayakavyavahAro'pIti yuktisiddhamityarthaH / / 63 / / tasmAdvandhA janimRtimayeo'dhyasta evAtmatatve mAyA'vidyAprakRtitimirA jJAnazabdAbhidheyA / hetustatrAghaTita ghaTanAdakSiNaiSA viruddhe' fuSThAne tadviSayadhiSaNA tannivRttau samarthA // 64 // evaM prapaJca vyavahAra mithyAtva prasAdhanenApi sAkSyaikyaM prasAdhya paramaprakRtamupasaMharati--tasmAditi / janmamRtyu pravAhalacaNo bandhaH pratya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 pratyaktattvacintAmaNau gAtmani kalpita evAsti / aghaTitasyAtyantAsambhAvitasya ghaTanA yA racanA tatra dakSiNA'tyantacaturA mAyA tatvajJAnanivartyatvenAvidyAzabdavAcyA, sarvaprapaJcopAdAnatvena prakRtiH, AtmatattvA''varakatvena timiram , jJAnavirodhitvenAjJAnamityAdizabdarabhidhAtuM yogyA vyavahAradazAyAmeSA sAkSipratyakSagamyA tatrAviruddha sarvAdhyastavastunaH sattAsphUtipradatvena sarvAnugrAhakatayA virodhazUnye'dhiSThAne brahmaNyAtmatattve kalpitabandhasya hetuH kAraNamiti yojnaa| tannivRttau tasyA bandhanahetubhUtAyA mAyAyAH sakA yA nivRttau bAdhalakSaNAyAM tadviSayAdhiSThAnAtmatattvagocarA dhiSaNA vedAntavAkyavicArajanyA pramArUpA'ntaHkaraNavRttiH samarthA paToyasItyarthaH // 64 // zAnto dAnto bhagavati harau bhaktimAn zuddhabuddhiH prApyAcArya zravaNamananadhyAnaniSThAptabodhaH / AtmAvidyAM sapadi sakalAM tanmahimnA nivRttAM buddhavA dhIraH sukhaghanapade tiSThatItyeSa muktH||65|| evaM vistareNa zAstrArtha nirUpya, zrotabuddhisaukaryArthamuktamevArtha saGa. kSipya nirUpayati-zAnta ityAdidvAbhyAm / AdI IzvarArAdhanalakSaNadharmAnuSThAnAcchuddhabuddhiH, tadanu bhagavati niraGkuzasamapraizvaryAdisampanne harau zaraNAgatasaMsArArtiharaNaikadakSatvena prasiddha bhaktavatsale vAsudeve bhaktimAn nityadRDhAnurAgasampannaH, tatprasAdAcchAnta: nivRttasarvaiSaNatayA nizcalAntaHkaraNo'ta eva dAntaH vijitabAhyakaraNaH / yathoktasAdhanasampanno'dhikArI AcArya zrotriya brahmaniSThaM guruM prApyAsAdya tatprasAdalabdhavedAntazravaNamananadhyAnarUpasAdhaneSu yA niSThA tatparatvarUpA tayA Apta: samyaglabdho bodho brahmAtmaikyasAkSAtkArarUpo yena sa ca sapadi jJAnodayasamaye sakalAM kalAbhiH kAryavargarUpAbhiH saha vartta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / mAnAmAtmAvidyAM svasvarUpAvaraNahetubhUtAM tanmahimnA tasyAtmatattvasyAnAvRtasvaprakAzaprabhAveNa nityameva nivRttAM buddhvA, avidyA saha kAryeNa nAsIdasti bhaviSyatIti nizcitya dhIrastattvavit saindhavaghanavat sukhaikarasapade padanIye svasvarUpe tiSThati-tadrUpa eva san virAjate / eSa muktaH nityamukta eva sanmukto'yamityupacaryate, "vimuktazca vimucyate" ( kaTha 2 / 5 / 1) "nivRttazca nivarttate," iti zruteH / / 65 / / adhyastAndhyaM bhavabhayagRhaM brahmabodhena sarva bAdhitvA'ddhA dvayasukha padAvasthitirmuktirevam / prAdurbhatA svayamatizayabhrAntizUnyA vizuddhA tadrUpo'yaM jayati sujano naSTamAyo'napAyaH // 66 // etadeva vivRNoti-adhyasta iti| Atmani kalpitamandhatvahetubhUtamajJAnaM bhavarUpabhayasya gRhaM tatkAraNatvAdAspadaM sarva sakArya brahmabodhena bAdhitvA addhA sAkSAdadvayasukhapadAvasthitiH paripUrNAnandarUpeNAvasthAnalakSaNA muktirevaM zrutyuktarItyA prAdurbhUtA svayam, na tu saadhnsaadhyaa| ata evAtizayo guNAdhAnAdilakSaNastatsambandhinI bhrAntistacchUnyA, ata eva vizuddhA doSApanayanalakSaNAtizayazUnyA / tadrUpo'ya sujanaH muktisvarUpa eva san jayati sarvopari virAjate; yatA naSTA svarUpasAkSAtkAreNa bAdhitA mAyA yasya ata eva punarAvRttilakSaNopAyo nAzastadrahitastaddhetuklezazUnyatayA sadaikarasa ityrthH||66|| yadyapyeSA niravadhipadAvasthitirmuktiriSTA tattvajJAnAM zrutinayavidAM sA kutastathApi / prAjJammanyairiha bahuvidhA kalpitA tannirAsAd nirNatavyA nigamavacasAM sammatA stsvruupaa||6|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmA ____evaM svasvarUpAvasthAnalakSaNAM muktiM vedAntamAnasiddho pradarvedAnI mokSe vAdivipratipattipradarzanamukhena vedAntisammatA muktireva mumukSubhirAdartavyA nAnyavAdiparikalpiteti bodhanAya bhUmikAmAracayati - ydypiiti| yadyapyeSA muktistattvajJAnAM zrutiyuktipramANakuzalAnAM vedAntinAmaparicchinnasaccidAnandasvarUpAvasthAnalakSaNaiveSTA abhimatA, tathApi prAjJamanyaiH paNDitamAnibhiH kutarkaiH zrutiviruddhatarkAmAsairbahuvidhA kalpitA-svasvapakSAbhinivezena sviikRtaa| tannirAsAya teSAM vAdinAM matAbhimatamuktinirAsena nigamavacasA vedAntavAkyAnAM sammatA satsvarUpA abAdhitavastusvarUpA muktinirmUtavyeti yojanA // 67 / / zUnyaM vastvetadakhilamiha bhrAntito bhAti sada cchUnyajJAne galati sakalaM zUnyabhAvo'sti mokssH| bauddhAH prAhurmatamidamasanmAnazUnyaM yatastad / mUlocchede bhavati sa kathaM tasya mokSaH kubuddheH||6|| tatra mAdhyamikamatasammatAM muktiM tannirAsaca darzayati-zUnyamiti / zUnyameva vastuto viparyAsadarzanenaitadakhilamiha vyavahArabhUmau sadvadavabhAsate, tatra zUnyabhAvanAprakarSaparyantazUnyajJAne sati sakalaM jJAnajJeyAtmakaM jagadvigalati zUnyatvameti / zUnyabhAva eva moto'stoti bauddhA mAdhyamikAH prAhuryuktyAbhAsaH sthApayanti / tadidaM matamasat tuccham, yato mAnazUnyaM yuktiviruddhaJca bandhamokSAnvayina: phalasambandhino'bhAvAnmUlocchede sati tasya kubuddheddhisya sa mokSaH puruSArthaH kathaM bhaveta, na kathamapItyarthaH // 68 // yogAcArAH kSaNikakalayA duHkhabuddhayA ca shuunyaabhyaasaadviipprshmvdghjnyaandhaaropshaantyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / sarvajJAyAH sakalavilaye santatereva mokSaM hyantarbhAvaM viduriti mataM sthaayybhaavaadyuktm||66|| yogAcAramatAbhimatAM muktiM tannirAsaJca darzayati-yogAcArA iti / kSaNikakalayA kSaNikabhAvanayA cakAreNa svalakSaNabhAvanayA duHkhabuddhayA duHkhabhAvanayA zUnyAbhyAsAcchUnyabhAvanayA ca pradIpanirvANavadaghajJAnAdhAropazAntyA saMsAravijJAnapravAhoparamarUpayA sarvajJAyAH santaterevAntarbhAvaM sakala vilaye sati mokSa vidurpvrgmicchnti| tadetadyogAcAramataM sthAyyabhAvAdvandhamokSAnvayina: phalasambandhino'bhAvAdanaGgokArAdayuktam, yuktiviruddhatvAdupekSyamityarthaH / / 66 // tattvajJAnAducitatapasA karmadAhAtsamAdhe. bandhadhvaMse satatagamanaM cordhvamAkAzagaM vaa| mokSaM prAhustviti vivasanAstanna yuktaM vizuddha cidrUpe'sminkathamapigati ti yuktyAjasatvam70 ArhatAbhimatAM muktiM tannirAsaJca darzayati--tattvajJAnAditi / karmASTakapuryaSTaka*pariveSTitasya jIvasya tattvajJAnAt svamatAbhimatatattva. jJAnena, ucitatapasA svamatAbhimatatapasA, samAdherAtmaikAkArasamAdhinA ca sarveSAM karmaNAM dAhAd bandhadhvaMse sati paJjarasthasyeva zukasya paJjarabhajana iva satatagamanaM drutatamasatatagamanam , arddhavagamanama, lokAkAzagamanaM vA mokSaM kaivalya vivasanA digambarA: prAhuH kalpayanti / tanna yuktam / tadetad yuktiviruddhaM vizuddha vastuni / tathAhi--AtmA cidrUpaH ? utAcidrUpaH ? prAdye vizuddhasya cidrUpasya nirupAdhikasya * jJAnendriyapaJcakam, karmendriyapaJcakam, bhUtapaJcakam, prANAdipaJcakam, antaHkaraNacatuSkam, avidyA, kAmaH, karma / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakUtattvacintAmayau svatA'pratisaMkramAdupAdhisambandhe ca bandhAvicchedAdanirmokSaH #1 dvitIye'cidrUpasya cetanAnadhiSThitasya svayaM gamanAnupapatteH / nahi cetanAzvAdyanaviSThitasya rathAdergamanaM dRSTam, sambhavati vA / ato bhagnAdiva paJjarAtpataGgasyAtmano bandhavicchede satyapyUrddha vagamanamasaGgatamevotprecitamiti / ata graha-- vizuddha cidrUpa iti / nirupAdhicaitanye'sminnAtmani kathamapi kathaJcanApi tvadabhimatagamanaM yuktyA sattarAJjasatvaM buddhipathamAroDhuM samyaktayA naiti naivAyAtItyarthaH // 70 // 78 dravyAdInAM nayamatadhiyA cezvaropAsyAhuH kANAdAste navavibhuguNAtyantanAzaM vimeokSam / tajjJAnAdAvupazamamite zUnyapakSAna bhedo duHkhAbhAvo'pyamativiSayeA nA pumartho'sti mukhyaH 7 1 evaM nAstikAbhimatAM muktiM tannirAsazca pradarzyAdhunA'rddhavainAzikavaizeSikAdyabhimatA muktiM tannirAsazca darzayati -- dravyAdInAmiti / nayamatadhiyA nyAyAbhimatapadArthasa lakSaNyavailakSaNyaparizodhanapUrvakAtmayAthAtmyajJAnena IzvaropAsanayA satataM paramezvaropAsanayA vibho - rAtmano navAnAM vaizeSikaguNAnAmatyantanAzamatIvAcchedaM kANAdA vaizeSikAste tatsamAnatArkikA buddhisthA naiyAyikAzca mokSa prAhuH / te puna: " pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarka nirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsa cchala jAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnni:zreyasAdhigamaH" (nyA0 1 / 1 / 1 ) iti sUtrasiddhapramAkhAdiSoDazapadArthAn parizodhyAtmani "AtmazarIrendriyArtha buddhimana: pravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAstu prameyam" ( nyA0 1 / 1 / 1 ) iti sUtrasiddhadvAdazavidhaprameyaniSkarSAdAtmayAthAtmyAvagame sajAte tatsahitA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prkrnnm| tparamezvaropAsanAnnavAnAM vaizeSikaguNAnAmatyantoparamaM nirvANAkhya mokSa kalpayanti / etanmatadvayasammatamokSa: svarUpocchedapakSAbhimatamokSAnna bhidyate / tasyAtmano guNatvenAbhimatajJAnasukhAdAvupazamamucchedamite prApte sati ni:saMjJatvAvizeSAtsukhAnubhavAbhAvAdvA apuruSArthatvameva tdbhimtmoksssy| sukhAbhAve'pi duHkhAbhAvAtpuruSArthaH sa iti cetyAha--- duHkhAbhAva iti / SaDindriyANi, SaDa viSayAH, SaD buddhayaH, sukham, duHkhama, zarIracetyakaviMzatiduHkhadhvaMso'pyamativiSaya:-pratItyagocaratayA mukhyaH puruSArtho na bhavati / na khalu pASANAdeH duHkhAbhAva: puruSArtha iti duHkhAbhAvasyApi ni:saMjJatve puruSArthatvAbhAvAdeva tadubhayamatasammato mokSo saGgata evetyarthaH / / 71 / / AtmajJAnAnigamavidhinA'nuSThiteH karmaNAJcA tyantocchedaM viduriti guroH pakSaniSThA guNAnAm / mAjhaM hIdaM matamanucitaM zrautabodhAdyabhAvAt karmajJAne viSamamRtige naikametatphalaM syAt // 72 // prabhAkarAbhimatamokSaM tannirAkaraNaJca darzayati-Atmeti / AtmajJAnapUrvakAdvaidikakarmAnuSThAnAtteSAmeva navaguNAnAmatyantoccheda mokSaM guroH pakSaniSThA: prAbhAkarA vidurjAnanti / idaM hi mataM zrautabodhAdyabhAvAcchutisammatAkartRbhoktasaGgodAsInakAtmajJAnAdyanaGgIkArAdanucitamatyantAyogyamityarthaH / Adizabdena vedAntAbhimata vivekAdisAdhanakatApo gRhyate / karmajJAne viSamasRtige bhinnAdhikArikattu katayA parasparavirodhAdhugapatsamuccayAbhAvAd vilakSaNamArganiSThe etatphalametayoH jJAnakarmaNo: phalaM mokSa: saMsArazca parasparaviruddhatvAdekaM na syAt / yadyapi karmaNAmapi phalaM paramparayA mokSaH, tathApi sAkSAttatphalakatvAbhAvAdeva muktiriti draSTavyam / / 72 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI nityajJAnaM sukhamapi tathA jAyate karmayogAt sAtmajJAnAdaviSayasukhaM mokSamicchanti bhaattttaaH| nAyaM pakSaH zrutinayavidAM sammato yuktizUnyo janye mokSa nabhavati kadA nityatA hetvbhaavaat||73|| bhaTTapAdAnusAriNAmabhimatamuktiM tannirAkaraNaJca darzayati-nitya. jnyaanmiti| karmayogAdvaidikakarmAnuSThAnAt sAtmajJAnAdAtmajJAnapUrvakAnityajJAnaM jaayte| sukhamapi tathA-nityasukhacotpadyate / tatazcAviSayasukhaM nityajJAnenAtmano viSayavizeSAnapekSayA nityAnandAnubhavaM mokSa bhATTA bhaTTapAdAnusAriNa icchnti| nAyaM pakSaH zrutiyuktipramANakuzalAnAM sammataH, yuktishuunytvaat| viSayendriyasaMyogAbhAve kathaM jJAnAnandotpattiriti ? Atmamana:saMyogAditi cettadapi durupapAdyam, Atmamanasorubhayorapi sarvagatayoranyatarakarmajanyasya, ubhayakarmajanyasya vA saMyogasyAbhAvAt / bhavatu nAmAtmamanasoH saMyogastathApi jJAnAnandayorjanimattve satyanityatvasya durvAratvAdapi nAyaM pakSaH sAdhurityAha-janya iti / janye vastuni nityatvasAdhakahatArabhAvAt punarapi bandhaprasaGga iti bhAvaH / / 73 // . yadbrahmANDAdvahirapi vibhAbrahmaNo bhAvamAhu___ jantormAkSatadapi na samaM vedamaulevirodhAt / tasya prANA na ca bahirato yAnti tajjJasya janto lIyante'trAdvayarasatayetyAdisiddhAnta iSTaH // 7 // keSAJcidvedAntasiddhamarthamanyathA kurvatAmekadezinA sammatA muktiM tannirAkaraNaJca darzayati-yaditi dvaabhyaam| brahmANDAdvahiH saMsAramaNDalAdvahireva brahmasadbhAvamabhyupagamya jantorjIvasyArcirAdimArgeNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / yad brahmaprAptilakSaNaM mokSa prAhuH, tadapi na samam-yuktiyuktaM na bhavati, vedamAle:-"na tasya prAthA utkrAmanti' (bR0 4 / 4 ) ityAdizrutervirodhAdityarthaH // 74 // bhinnA jIva svata iha vibhArIkharopAsanAtsa brahmakatvaM vrajati lavaNe yadvadaikyaM tRNAdiH / evaJcetsyAttadapi na samaM brahmatA'nyasya na syAt nAnyasya svata iha bhavedanyabhAvo'pi yuktyaa||7|| kimAtmano brahmaprAptistAdAtmyalakSaNA saMyogalakSaNA vA ? nAdyA, azvamahiSayoriva pRthsiddhyorektvaanupptteH| dvitIyaM zaGkatebhinna iti / svato bhinna eva jIvo vibhorbrahmaNaH sakAzAjIvezvarayoniyantRniyamya vijJAnapUrvakamIzvarArcanasamAdhyAdyupAsanAd lavaNAkare nikSiptatRNAderiva lavaNatvaM jIvasya brahmabhAvanayA brahmabhAvatvamityevaJceta, tadapi na samam, yato'nyasya sato brahmatA na syAt / nahi svato'nyasya yuktisiddho'nyabhAvo dRSTacaraH, dRSTAnte tRNaparyAvaya. vina: saMsthAnavizeSe'sati tadavayavAnAM lavaNAvayavasaMyogena lavaNabhrAntimAtratvAduSNajalabhrAntivattasyAnudAharaNAt / nApi yathA rasaviddhatAmrasya suvarNabhAvastathA brahmabhAvo jIvasyeti sAmpratam, tatrApyanyasya sateA'nyabhAvasyAsiddhatvAt, rasavizeSasya tAmrarUpAbhibhAvakamAtratvAt, kAlAntare suvarNAkAratApagamadarzanAcca taamraadeH| tatazca bhramamAtraM tditybhipraayH| taduktamupadezasaharuyAm- . "nAnyadanyadbhavedyasmAnnAnyatkiJcidvicintayet / anyasyAnyatvabhAve hi nAzastasya dhruvo bhavet // " (upa0 sA0 pra0 151) iti // 75 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI svAntopAdherbhavati vikalo brahmabhUto'pi jIvaH karmajJAnAbhayakaraNato brahmabhAvaM hyupaiti / kecitmAhustadapi na samaM vastuno dvaidhyabhAvAd bhrAntyA siddhavitayakalanA vedsnnyaaybaahyaa||76| vedAntajJammanyAnAM keSAJcitsammA muktiM tannirAkaraNaJca darzayatisvAnteti / svatA brahmabhUto'pi jIvaH svAntopAdherantaHkaraNopAdhyavacchedAd vikalo bhavati vastuto bhAvAntarabhUto bhavati / karmajJAnAbhayAnuSThAnena brahmabhAvaM hi zrutiprasiddhamupaiti / karmaNopAdhinivRttI jJAnena brahmabhAvo mokSa iti kecidekadezinaH praahuH| tadapyApAtaramaNIyam, vastunA niravayavasya brahmayo vastvantareNa kuThAreNeva dvaidhyabhAvAcchizi. pAderiva vidAraNAsambhave sati bhAvAntaratvAnupapatteH / bhrAntyA siddha upAdhisambandhasya bhedabhrAntimAtrahetutvAdeva siddhe vastuni avitathakalanA vastuto bhAvAntarakalpanA zrutitadanukUlanyAyaviruddhatvAttato bAhyA vastuto'nyatvAbhAve sati brahmabhAvasyAsAdhyatvAcca / tatra karmayopAdhinivRttiAnena brahmatvamiti svabuddhA tprekSitatvAdatIva tucchamiti bhAvaH // 76 // tasmAd brahmAdvayasukhanidhi pratyagAtmAsti vastu svAvidyotthAkhilabhayanidhI janmamRtyupravAhe / bhrAntyAvarte bhramati sapadi brahmavidyArkabhAsA bAdhitvA''ndhyaM vrajati paramaM brahmabhAvaMsa muktH||77|| evaM mumukSubhiranAdaraNIyAnanekavAdyabhimatAn mokSapakSAnirAkRtya tadAdaraNIyazrutimaulisammataM mokSapakSaM darzayati- tasmAditi padyatrayeNa / yasmAt sarve vAdiparikalpitA muktipattAH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prkrnnm| zrutiyuktiviruddhAstasmAdadvayasukhasindhu pratyagAtmabrahmaiva vastvasti / tadeva brahma svAvidyayosthitAkhilabhayanidhau saMsAre janmamRtyupravAhalakSaNe bhrAntyAvarte 'aham, idam , mamedam,' ityAvartakarUpe bhramati vizrAntiM na labhate / kadAcinmahApuNyaphalasImabhUtabrahmavidyArkabhAsA tattvajJAnamAtaNDaprabhayA Andhya sakAryAjJAnaM bAdhitvA, nAsIdasti bhaviSyatIti nizcitya svabhAvabhUtaM paramaM dRzyAtyantAbhAvopalakSitaM brahmabhAvApattilakSaNaM mokSa vrajati / sa mukta ityucyate iti shessH| iti vedAntasiddhAnta ityarthaH / / 77 // AtmajJo'sau tarati ca zucaM brahmavid brahma nityaM brahmApyeti svayamapi tathA mucyate mukta eva / prAndhyaM granthijati vilayaM kSIyate karmajAlaM vedo hItyaM vadati zatazo nityasiddhAM vimuktimbha8 tatra zrutivAkyAnyarthatA darzayati--AtmajJa iti| "tarati zokamAtmavid' (chA0 7 / 1 / 3) "brahma veda brahmaiva bhavati" (mu0 2 / 6) "brahmaiva san brahmApyeti' (bR0 4 ! 4 / 6) "vimuktazca vimucyate" ( kaTha0 2 / 5 / 1) "bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare" (mu0 2 / 2 / 8) "avidyAyAH parampAraM tArayitu", "tameva viditvA'timRtyumeti' ( zve0 6 / 15 ) ityAdivedo hi yasmAnityasiddhAM vimuktimitthamanenaiva prakAreNa sahasrazo vadati, sarvo vedastatraiva phalavAn bhavatItyarthaH // 7 // tattvajJAnAnnijasukhagatAnAdyavidyAnivRttau muktiH siddhAdvayasukhavapuH prtygaatmaikyruupaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 pratyakUtattvacintAmayI pUrNAnandAmRtarasanidhau tyaktadehatrayo'ntastiSThatyAtmanya khilavidasau zAntamAyeo'napAyaH s zrutisiddhamartha darzayati-- tattvajJAnAditi / tattvasya brahmaikya-rUpasya sAkSAtkArAnnijasukhaM brahmaikyaM tadgatAnAdyanirvAcyA vidyAnivRttau satya pratyagAtmaikyarUpA advayasukhasvarUpA mukti: svayameva siddhA, na kenacitsAdhanena sAdhyA, nityatvAt / ajJAnatatkArya nirAkaraNenaiva jJAnasya sAphalyam / ataH suSThuktamasAvakhilaM brahmaikyaM vettIti tathA, zAntA tattvajJAnena bAdhitA mAyA sakAryA'vidyA yasya saca, ata eva punarAvRttirUpApAyazUnyaH yatastyaktaM mUlabAdhena bAdhitaM dehatrayaM sthUlasUkSmakAraNAkhyaM yena sa ca, antarAtmani pUrNAnandAnantAmRtarasasindhau tiSThati -- kRtakRtyatayA virAjate ityarthaH // 78 // tasmAddhIro'parimita padaprAptaye vedamaule stattvaM brahmAdvayasukhapadaM svAtmabuddhayA guruktyA / paryAleAcya zravaNamananadhyAnaniSThA vivekI vidyAttena vrajati paramaM meAkSamiSTaM sukhena // 80 // evaM zrutimaulivAdisammatAM mukti sopAyAmabhidhAya punastatprAptyupAyaM saMkSepeNa darzayati - tasmAditi / yasmAt svata: siddha eva mokSaH vismRtakaNThasthacAmIkaravat svAtmAjJAnamAtrAvRtatvAt, tasmAddhIro vivekI samyagvairAgyAdisAdhanasampanno'parimitaM paricchedazUnyaM yatpadaM tatprAptaye tatsAkSAtkArAya guruktyA vedamaulestatvaM tAtparyaviSayamAcAryopadiSTavedAntavAkyebhyo brahmAdvayasukhaM yatpadaM tatsvabuddhA svAnubhavena zravaNAdiniSThaH san paryAlocya samyagvicAreNa svAnubhavArUDhaM kRtvA vidyAt -- sarvopAyena jAnIyAt / tena bodhena Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prakaraNam / paramiSTaM niratizayapuruSArtharUpaM sukhenAnAyAsena mokSaM vrajati-tadrUpa eva bhavatItyarthaH // 80 // vedo'nAdirna tu puruSadhIpUrvasiddhaH pramANaM nirdoSatvAdaviditapadajJApakatvAtsvatazca / tatrAstikyapravaNamanasAmAtmabodhe'dhikArI naivAnyeSAM svamatikalanAtyAnayuktyAzritAnAm // 8 // yathoktatattvajJAnaniSThAyAM vedAntazAstre zraddhAvatAmevAdhikAraH, nAnyeSAmityAha-veda iti / vedo viyadAdivadanAditayA puruSabuddhipUrvasiddho na bhavati, kintvapauruSeyatayA aprAmANya hetusarvadoSazUnyatvAdajJAtajJApakatvAcca svataH eva pramANam / idamekAdaze prakaraNe vistareNa vkssyte| tatra vede yadAstikyaM tatra pravaNaM mano yeSAM samyaka pravezenAbhimukhIkRtamanaso ye teSAmevAtmabodhe tadupAya zravaNAdAvadhikAro naivAnyeSAM svamatikalpanayotthAnaM yAsAM yuktInAM tadAzritAnAM kevalatarkaniSThAnAmityarthaH // 81 // pratyaktatve parasukhavapuSyadvitIye vizuddha mAyAtIte sakalakalanAsparzazUnye niraMze / vedAntotthAmaladhiSaNayA brahmavidyAkhyayedaM samyagjJAte viditamakhilaM vizvamadhyastamasmin / 82 / brahmajJAnena sarvajJAnasiddhiM darzayati--pratyaktattva iti| pratyagabhinnabrahmatattve samyagjJAte sati asminpratyaktattve'khilamadhyasta vizvamidaM viditamityanvayaH / vedAntebhya uttiSThatIti vedAntotthA amalA yA dhiSaNA brahmavidyA tayA vedAntajanyanirmalaprajJayetyarthaH / sugamamanyat / / 82 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNA yadaviditamakhaNDaM mAtRmAnAdivizva sajati viditamekaM bhAti mAnAdizUnyam / tadahamamRtamIzaM sarvadA zAntamUrti sakalasuralalAmaM kRSNatattvaM zraye'ntaH // 8 // evaM prakaraNArtha parisamApya tatphalaM kRSNAnusandhAnaM mahIkurvannuktamartha saMkSipya darzayati-yaditi / tatkRSNAkhyaM tattvaM brahma antaH zraye-svAtmatvena pratyagabhinnasvarUpamanusandadhe, itynvyH| tatkimityAkAGkSAyAmAha-yaditi / yadvastuto'khaNDamevAviditamajJAtaM sanmAtRmAnAdivizvaM sakalaM sRjti| yacca viditaM samyaksAkSAskRtaM sadekaM mAtrAdivyavahArAnAspadaM bhAti prkaashte| tadamRtamamRtavadAsvAdhaM sarvadA kAlatraye'pi zAntA mAyAtakAryakRtakSobhazUnyA mUrtiH saccidAnandavigraho yasya tadIzaM mAyAvittvena prasiddhamapi sakalasurANAM brahmendrarudrAdInAM lalAma tanmukuTamaNidhRSTacaraNAravindatayA mastakabhUSaNam ; yena sarve brahmAdayaH surAH zobhante tadityarthaH / / 83 // zravaNavidhibalenAdvaitatatvaM vizuddhaM paramasukhamakhaNDaM shuddhbuddhirviditvaa| vanati padamagAdhaM yatprasAdAdvimokSaM tamahamakhilanArtha zrImukundaM prapadye // 4 // iti pratyaktattvacintAmaNau prathamaM prakaraNaM sampUrNam // 1 // evaM sarvAdhiSThAnatvena sarvopAsyatvena bhagavantaM zrImukundamanusandhAya mumukSostatvajJAnapUrvakamokSapradatvena tamanusandhatte-zravaNeti / spaSTArtha padyam // 84 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM prkrnnm| sarvAH kalAH samuditA niravadyakIrtI prAptAH sadA vilasitA: paramA pratiSThAm / yatrezvare tamahamIzvaramIzvarANAM kRSNaM zraye satatamasya padAbjabhaktyai // 1 // prAnandasindhuramRtAdvayabodhadeho vedAntagIrvilasitAntarabhAvagamyaH / nandAGkago vijayate brajabhUmibhAgyaM yastaM mukundamanizaM zaraNaM vrajAmi // 2 // iti zrImanmukundapadAravindamakarandAbhilASisadAnandavidvatkRtAyAM pratyaktattvacintAmaNivyAkhyAyAM svaprabhAbhidhAyAM pratyaktattvavicAramayUkhAbhidhaM prathama prakaraNaM samAptimagamat / 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitIyaM prakaraNam sakalakAraNakAryavilakSaNaM zrutibhirIritamadvayamakSayam / hRdi gataM vimalaM ramayA''zritaM yadupati kalaye kalaneAjjhitam // 1 // pUrvaprakaraNAnte zravaNavidhibalenAdvaitatattvaM viditvA mokSaM bajatItyuktam, tatra zravaNe "aAtmA vA are draSTavyaH zrotavyaH' (bR. 2 / 4 / 5) ityAdivAkyena mananadhyAnAbhyAmaGgAbhyAM zravaNaM nAmAGgi vidhIyate, iti vidhiM siddhavatkRtya tattvasAkSAtkArasAdhanatvaM prAdhAnyena zravaNasyaiveti sUtritaM tadvivaraNarUpaM prakaraNAntaramArabhamANaH sveSTadevatAnusandhAnarUpamaGgalamAcarannarthAtprakaraNapratipAdyaM zravaNAdividhiviSayatvena brahmAtmaikyaM tattvaM saGkSipya darzayati-sakaletyAdipadyatrayeNa / tatra prathamArddhana "tadetadbrahmApUrvamanaparamanantaramabAhyam' (bR. 2 / 5 / 16) ityAdizrutisiddhamakhaNDavAkyArtharUpaM brahmAtmaikyaM darzitam / hRdi gataM vimalamiti padadvayenAntaHkaraNopahitaM tatsAkSitayA'saMspRSTamasaGgacaitanyaM tvaMpadalakSyaM ca drshitm| ramayA''zritaM yadupatimiti padadvayena tatpadavAcyama, kalanojhitamityanena mAyAtakAryarUpakalanAvinirmuktatayA sarvavyavahArAnAspadaM tatpadalakSyaJca darzitamiti vivekastena zAstrAbhidheyAbhidhAnam // 1 // sukhadhanaM niravadyamazeSagaM niravadhi paramekamanakuzam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM prakaraNam / ahamazeSakalAJcitamIzvaraM satatamAtmapadapradamAzraye // 2 // sukhaghanamiti pUrvArddhana prayojanollekhaH / ahamityuttarArddhana bhaktAbhISTadAnadakSatvaM bhagavato darzitamiti vibhaagH| akSarArthastu nigadavyAkhyAtaH // 2 // jagadidaM khamarucchucivAribha viracitaM svacitA parihitam / yata udeti mukundapadAbhidhA tamahamAdiguru harimAzraye // 3 // jgdidmiti| "yato vA imAni bhUtAni jAyante" (tai0 3 / 1) iti zrutisiddhajagajjanmAdyabhinnanimittopAdAnakAraNatvaM bhagavato drshitm| svacitA svAtmacaitanyena jagadidaM bhUtabhautikarUpaM jaDaM khasattAsphUrtipradAnena paribRMhitam-sarvavyavahArasamarthatvApAdanayogya yathA syAttathA smygudbhaavitmityrthH| zeSa nigadavyAkhyAtameveti sarva maGgalam // 3 // nityasvAdhyAyavidhinA sAGgaM vedamadhItya yH| puNyapuJjodayAtkazcitsudhIH shaastraarthvittmH||4|| evaM maGgalAcaraNavyAjena zAstrArtha saMkSepeNa pradaryedAnI "AtmAvA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH" (bR02| 4 / 5) ityatrAtmadarzanamanUdya tadupAyatvena zrotavya ityAdinA manananididhyAsanAbhyAM phalopakAryaGgAbhyAM saha zravaNaM nAmAGgi vidhIyate ityupapAdayituM bhUmikAmAcarayati-nityasvAdhyAyavidhinetyAdinA / 12 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ -60 pratyaka tattvacintAmayI nityo hi svAdhyAyeodhyetavya ityadhyayanavidhiH, " brAhmaNena niSkAraNo dharmaH SaDaGgo vedo'dhyeyeo jJeyazca" ( mahAbhASyam 1 / 1 / 1 ) iti vacanAt / kAmyatve hi vedAdhyayanasyAnyo'nyAzrayatA, aara sati kAmanA; kAmanAyAM satyAM SaDaGgopetavedAdhyayanapravRttasyArthAvabodha iti / ata: sarvo'pi nityavidhibalAdeva SaDaGgasahitaM vedamadhItyArtha jAnAtItyabhipretyAha - nityeti / yaH kazcidatidurlabhaH puNyapuJjaparipAkavazAcchAstrArthavidAM madhye utkRSTaH sudhIH svadharmAnuSThAnena zodhitAntaHkaraNa ityarthaH // 4 // sa vedAnta girotkRSTa pumarthaprepsayA svayam / tadupAyaM dhiyA'nviSya tatredamavagacchati // 5 // saiti / sa ca vedAntagirA paramapuruSArthaprepsayA svayaM tasyApAyaM dhiyA zAstrotthayA'nviSya paryAlocya tatredaM vakSyamANamavagacchati jAnAtIti yojanA / / 5 / / sarva priyaM bhavatyAtmakAmAyeti vicArataH / AtmazeSatayAnyasya priyatve ktarazeSataH // 6 // tatkimityata zrAha -- sarvamiti / " Atmanastu kAmAya sarva priyaM bhavati" ( vR0 4 5 6 ) iti zrutyA''tmazeSatayA'nyasyAzeSateA'zeSasya / sArvavibhaktikastasiH / priyatvasyokteriti vicArAditi yojanA // 6 // AtmAtiriktasarvasmAdvirakto'dhikRtaH pumAn / gurumAzritya vedAntasiddhopAyaM cikIrSati // 7 // AtmetyAdi sugamam // 7 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM prakaraNam / duSTe zrute mate jJAte khalvare paramAtmani / idaM sarva bhavejjJAtamityupakramya vedgiiH||8|| tadetASadare khlvmRttvmupsNhRto| pumaryasyAmRtatvasyopAyaM tatvadhiyaM jgau||6|| dRSTeti / "Atmani khalvare dRSTe zrute mate vijJAta idaM sarva viditam" (bR04|5|6) ityupakramya "etAvadare khalvamRtatvam' (bR04|5|15) ityupasaMhArAt zrutiriyaM paramapuruSArthabhUtasyAmRtatvasya mokSasyopAyaM tattvadhiyaM tattvajJAnameva jagAvuktavatItyarthaH // 8-6 // avidheyatayA jJAnaM na pumaayttmaatmnH| AtmA vetti zrutau tasyAdezenAnyadvidhIyate // 10 // pravidheyatayeti / Atmano jJAnamavidheyatayA puruSatantraM na bhavati / "AtmA vA are draSTavyaH" ( bR04|5| 6) iti zrutau tasyAtmadarzanasyoddezenAnyacchavaNAdi vidhIyate iti yojanA // 10 // . mananadhyAnarUpAbhyAmaGgAbhyAM zravaNaM saha / zrutyA vidhIyate cAGgi phalavaravena nizcitam // 11 // mananeti / phalavattveneti / AtmadarzanarUpaM yatphalaM tacchvaNasyaiva; tasyaiva prAdhAnyena vidhAnAdityarthaH // 11 // tathaiva zrutitAtparyya purANe pratipAditam / Atmadarzanamuddizya zravaNAdividhiryayA // 12 // nanu SaDaGgopetavedAdhyAyinaH satyapi vedArthAvagame vicAramantareNa tAtparyAnavagamAnna tenAvagato'rthaH zrutyabhipreto bhavitumarhatIti cet, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 pratyakUtattvacintAmaNaiau maivam etacchrutitAtparyasyaiva purANeSu pratipAditatvAdityAzayenAha - tathaiveti / yathA''tmadarzanamuddizyaiva zravaNAdividhiriti zrutitAtpayrya tathaiva purANe pratipAditamiti yojanA || 12 | zrotavyaH zrativAkyebhyo mantavyazcApapattibhiH / jJAtvA ca satataM dhyeya ete darzanahetavaH // 13 // tAnyeva purANavacanAni darzayati -- ' zrotavyaH' ityArabhya 'taddhi vijJAnamIzvaram' ityantaiH paJcadazabhiH / zrutivAkyebhyastacvamasyAdibhyaH / upapattibhiH zrutyanukUlatarkaiH / jJAtvA ca zravaNamananAbhyAM vinizcitya satataM dIrghakAlA danairantaryeNa dhyeyo nididhyAsitavya ityarthaH / ete parasparAGgAGgibhAvena darzanasya sAkSAtkArasya hetava: utpAdakA bhavantItyarthaH // 13 // tatra tAvacchratimoktaM zravaNaM nAma kevalam / upakramAdibhirliGgaiH zaktitAtparyyanirNayaH // 14 // sarvavedAntavAkyAnAmAcAryyamukhataH priyAt / vAkyAnugrAhaka nyAyazIlanaM mananaM bhavet // 15 // tatra tAvacchravaNaM lakSayati - tatreti / triSu madhye tAvadAdA kevalamaGgitvena pradhAnaM zravaNaM nAma prAcAryamukhAt sarveSAM vedAntavAkyAna gatisAmAnyanyAyeneopakramopasaMhArAbhyAM sApUrvatAphalArthavAdopapattirUpairliGga ra dvitIye brahmaNi tAtparyAvadhAraNamiti sArddhasya yojanA | mananaM lakSayati-vAkyeti / zrutivAkyAnugrAhakatakaiH zrutArthasya zolanaM samyakU cintanaM mananaM nAmetyarthaH // 14-15 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM prakaraNam / nididhyAsanamaikAThayaM zravaNe manane'pi ca / nididhyAsanasajJaJca mananaJca dvayaM budhAH // 16 // nididhyAsanaM lakSayati-nididhyAsanamiti / zravaNe manane'pi zravaNamananAbhyAM vinizcite'rthe cittasamAdhAna vijAtIyapratyayatiraskArapUrvakasajAtIyapratyayapravAhIkaraNalakSaNaM nididhyAsanaM nAmetyarthaH // 16 // phalopakArakAGgaM syAttanAsambhAvanA tthaa| viparItA ca nirmUlaM pravinazyati sattamAH // 17 // tayoH phalamAha-nididhyAsanasaMjJamiti saarddhn| zravaNena tattvasAkSAtkAre phale jananIye dvayamapyupakArakAGgaM syAditi tena dvayena mananenAsambhAvanA pramANaprameyagatyA vinshyti| nididhyAsanena viparItA dehAdyAtmatvAbhimatirUpA nirmUlaM yathA syAttathA pravinazyati hai sattamA he budhA iti yojanA // 17 // prAdhAnyaM mananAdasminnididhyAsanato'pi ca / utpattAvantaraGgaM hi jJAnasya zravaNaM budhAH // 10 // avaNasya prAdhAnyaM soppttikmaah-praadhaanymiti| mananAnididhyAsanato'pi cAsmin zravaNe prAdhAnyamasti kutaH ? ityata Aha-jJAnasyotpattau zravaNaM hi yasmAdantaraGgaM sAkSAttattvajJAnasAdhanamityarthaH // 18 // taTasthamanyavyAvRttyA mananaM cintanaM tthaa| itikartavyakATisthAH shaantidaantyaadyHkrmaavaad| mananadhyAnayostadaGgatvamAha-taTasthamiti / anyavyAvRttyA prasambhAvanAdidoSanirAsena tadrUpaM taTasthaM zravaNANatayA sAkSAttatvasAdhana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 pratyaktattvacintAmaNI kottaavprveshaadityrthH| zravaNena tattvajJAne jananIye itikartavyakoTipraviSTAH zAntyAdayaH kramAt puurvaapriibhaavaadityrthH| zAntyA. dInAM mananAdezceti karttavyakoTipravezatulyatve'pi darzapUrNamAsayAge prayAjAnuyAjavat pUrvAparIbhAvastu vishessH| zAntyAdInAM zravaNAtpUrvabhAva: mananadhyAnayoH zravaNAdarvAcInatvamiti bhAvaH // 16 // tataH sarvAGganiSThasya pratyagbrahmakyagocarA / yA vRttirmAnasI zuddhA jAyate vedavAkyataH // 20 // tasyAM yA cidabhivyaktiH svataH siddhA ca shaarii| tadeva brahmavijJAnaM tadevAjJAnanAzakam // 21 // yAvattattvasAkSAtkArodayastAvacchAntyAdisahitazravaNAdyAvRttirAvazyakIti vadanazravaNAdeH samuditasya phalamAha-tata iti dvAbhyAM / tataH zravaNAdiparipAkAnantaraM sarvAGgeSu tattvajJAnasAdhaneSu tatparasya pratyagbrahmaikyaviSayA yA vRttiH zuddhA sandehAdidoSazUnyA mAnasI antaHkaraNapariNAmavizeSo vedavAkyapramANAjjAyate / tasyAM vRttau yA cito. 'bhivyaktiH sA svataH siddhA, tasyA nityatayA sAdhyatvAbhAvAt / zAGkarI zaM sukhakarotIti zaGkaraH advayAnandaM brahma, "etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti' (bR0 4 / 3 / 13) iti zruteH; ttsmbndhinii| tadeva brahmavijJAnaM tasvasAkSAtkAraH, tadevAjJAnanAzakaM sakalAjJAnatatkAryabAdhakamiti yojanA // 20-21 // pratyagbrahmaikyarUpA yA vRttiH puurnnaa'bhijaayte| zabdalakSaNasAmathyA mAnasI sudRDhA bhRzam // 22 // tasyAzca draSTubhUtastu pratyagAtmA svyNprbhH| svasya svabhAvabhUtena brahmabhUtena kevalam // 23 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM prakaraNam / svayaM tasyAmabhivyaktastadrUpeNa munIzvarAH / brahmA'vidyAsamAkhyaM sadajJAnaM citprakAzitam // 24 // pratItyA kevalaM siddhaM divAbhItAndhakAravat / prabhUtaM vastugatyaiva svAtmanA grasate svayam // 25 // svAtmanA'jJAnatatkAryaM grasannAtmA svayaM budhAH / svapUrNabrahmarUpeNa svayamevAvaziSyate // 26 // 65 nanu brahmAtmaikyAkArAvRttirajJAnaM tatkAryazva bAdhate ityuktam / sA vRttiH kiM nityA ? anityA vA ? Adye dvaitApattiH / dvitIye tasyAnivarttakaM vRttyantarace tarhyanavasthA, svayameva cet, tadAtmAzraya ityAdizaGkA pariharan prakArAntaramevAha - pratyagityAdipaJcakena / zabda eva lakSaNamasAdhAraNaM sAdhanaM yasyAM sA zravaNAdisAdhanasAmagrI tayA zabdAdisAmagryA zravaNAdisAdhanasAmabhyA yA vRttiH pratyagbrahmakyAkArA pUrNavastuviSayatayA pUrNamAnasI bhRzamatizayena sudRDhA sandehaviparyAsazUnyatvenAbhijAyate, tasyA vRtterdraSTRbhUtA yaH svayaMprabhaH svaprakAzaH pratyagAtmA svasya svabhAvabhUtena nityakUTastha rUpeNa, brahmabhUtena kevalamadvayAnandarUpeNa, svayaM tasyAM vRttau tadrUpeNa prakhaNDaikyarUpeNAbhivyaktaH samyagArUDhaH san brahmAvidyAsamAkhyA nAmadheyaM yasyAjJAnasya tatpUrvamajJAnakAle citA khAkSiNA prakAzitamapyajJo'hamiti pratItimAtrasiddhaM sad divAbhIta ulUkastatpratItisiddho yo madhyaMdinavarttini divAkare'ndhakArastadvad vastugatyA prabhUtamavidyamAnamevAjJAnaM svayaM sAkSI svAtmanA svasvarUpeNAbhivyakto grasate / evamajJAnaM tatkAryazva svasvarUpeNa svayamAtmA prasanneva pUrNa svabhAvato'paricchinnaM yadbrahma tadrUpeNa svayamevAvaziSyate iti pazvAnAM yojanA / / 22-26 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI evaMrUpAvazeSastu svaanubhtyekgocrH| yena siddhayati viprendrAstaddhi vijJAnamIzvaram // 27 // evmiti| evarUpI yo'vazeSa: sarvadRzyabAdhAvadhibhUtaH sa tu svAnubhUtyekagocaraH svarUpabhUtA yA'nubhUtistadaikagocaraH svasaMvedyaH, avedyatve satyaparokSarUpo yena siddhapati-svasvarUpeNa yena svata: siddha eva siddhapatItyupacaryate tad hi yasmAdIzvaramIzvarasvarUpabhUtaM vijnyaanmityrthH| tathA ca pratyagabhinnaM brahmaiva caramavRttyArUDhaM sadajJAnatatkAryanivartakamiti na ko'pi doSa iti bhAvaH // 27 // ityataH zrutirapyAtmajJAnamuddizya satphalam / mananadhyAnasaMyuktaM vidhatte avaNaM vibhaaH||28|| evaM 'AtmA vA are" (bR04 / 5 / 6) iti zrutestAtparya purANavacanasiddha pradarzya prakRte yojyti-itiiti| ityataH zrutisiddhArthasya purANe pratipAditatvAt satphalaM sadbrahma tatprAptireva phalaM yasyAtmajJAnasya tadityarthaH / vibhArAtmatattvasya / sugamamanyat // 28 // nanUpapadyate naivaM zravaNe yuktito vidhiH / tisro vidhA vidhestatra kiMvidhaH zravaNe vidhiH||26|| zravaNe vidhirna smbhvtiityaakssipti-nnviti| tisro vidhA: prakArA vidheH| tatra teSu triSu prakAreSu madhye zravaNe kimprakArako vidhirityarthaH // 26 // apUrvaH parisaMkhyA niyamA vA vidhirmtH| nApUrvo vidhiranAsti jyotiSTomAdiyAgavat // 30 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM prakaraNam / asambhavameva pradarzayituM vikalpayati-apUrva iti / sa kiM jyoti.. TomAderiva zrotavya ityatrA pUrva vidhiH ? kiM vA, "paJca pazcanakhA bhakSyAH, ityAdivatparisaMkhyAvidhiH ? utAho'vadhAtAdivaniyamavidhiH? iti vikalpya prathamaM dUSayati-nA'pUrva iti| atra zravaNe nA'pUrvo vidhirastItyanvayaH // 30 // vedAntazravaNAdInAM brahmajJAnaphalaM prati / anvayavyatirekAbhyAM klaptasAdhanatA ytH||31|| prasiddha vaidyazAstrAdizravaNasya tadAspadam / jJAnaM prati yato loke sAdhanatvamabAdhitam // 32 // tatra hetumAha--- vedAnta iti / vedAntazravaNAdInAM dRSTaphalabrahmajJAnaM prati sAdhanatvasyAnvayavyatirekAbhyAM siddhtvaat| prasiddhaM hi loke vaidyazAstrazravaNasya tadviSayAvagamaM prati sAdhanatvamiti nA'pUrvavidhiriti dvayoryojanA / / 31-32 / / nnuupaayaaprijnyaanaadlaukiksmiikssnne| apUrvavidhirevAyaM zrotavya iti cennahi // 33 // apUrvavidhisiddhiM zaGkate--nanviti / pariharati nahIti // 33 // vicArasya vicAryArthanirNaya prati hetutaa| aparokSapramANasya tatsAkSAtkArahetutA // 34 // ttroppttimaah-vicaarsyeti| yadviSayako yo vicAra: sa tannirNaya prati hetuH, anyathA tasya vaiyarthya syAt / evamaparokSavastvavabodhakapramANasya tatsAkSAtkArahetutvaM lokaprasiddham / anyathA tasya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakatazva cintAmayA bhramatvApattiH, anyathA sthitasyAnyathA bodhanAditi nA'pUrva vidhiH zravaNe iti tAtparyArthaH // 34 // ha na dvitIyA yatastattvasAkSAtkArasya nAnyataH / zrutimAleH kathaJcidvA prAptisambhava iSyate // 35 // dvitIryaM dUSayati na dvitIya iti / parisaMkhyAvidhirnAstItyarthaH / paJcanakhApaJcanakhabhakSaNayoranyataH prAptAvanyaparivarjanavadAtmatattvasAkSAtkArasya vedAntAtiriktAt prAptyasambhavAditi tAtparyArthaH // 35 // cikitsAzAstravatmApta vyApArAntaravAriNI / zravaNe parisaMkhyA'tra kinna syAditi cecchRNu // 36 parisaMkhyAsiddhiM zaGkate - cikitseti / yathA cikitsAzAstrAdhyayanasamaye anyavyApAro'pi na viruddhAte, tathA vedAntazravaNAdisamayespi prAptavyApArAntarAvirodhasya vAriNI parisaMkhyA kinna syAditi yojanA | pariharati -- zRNvati // 36 // zravaNaM hyAgamAcAryyavAkyajaM jJAnamiSyate / ayogye'tra vidhirnAsti yuktayApyevaM vicAryyatAm 3 - tatropapattimAha - zravayamiti / atra zravaNyajJAne'yeogye karttumakarttumanyathA kartumazakyatvAdvidhyanarthe vidhirnAstItyarthaH // 37 // nAntyeA niyama jAdUSTakalpakAbhAvato vidhiH / nAdRSTajanyamadvaitajJAnaM vA vyatirekataH // 38 // no Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ te dvitIyaM prakaraNam / tRtIyaM dUSayati-nAntya iti| antyo niymvidhirnaastiitynvyH| tatra hetumAha-niyamajeti / niyamAdRSTasya kalpakAbhAvAt / avaghAtAdau tu niyamAdRSTajanyaparamApUrvamevaitatkalpakam / na ca brahmajJAnamadRSTa janyaM kevlvytirekaabhaavaadityrthH| avyatirekata iti cchedaH // 38 // na hi satyapi vedAntazravaNAdau na dRzyate / adRSTAbhAvadoSeNa brahmajJAnasamudbhavaH // 38 // vyatirekAbhAvamupapAdayati-nahIti / nahi vedAntazravaNAdI satyaniyamAdRSTAbhAvamAtrAparAdhena brahmajJAnAnutpattiSTacarItyarthaH // 36 // kaJcittattvabodhasyAdRSTajanyatvamicchatAm / vidhirbhASyaviruddho'yaM sa vidhistairniraakRtH||40|| tadaGgokAra sampradAyavirodha ityAha--kathaJciditi / jJAnasya kathaJcidadRSTajanyatve'pyayaM vidhirbhaassyviruddhH| samanvayasUtravyAkhyAnAvasare mahatA prayatnena tairbhASyakRdbhiH sa vidhiH zravaNajJAnavidhinirAkRta ityarthaH // 40 // anyathA nigamAntAnAM vAkyabhedasta Apatet / brahmAtmaikyaparatvena vidhiniSThatayA tathA // 41 // vipakSe bAdhakAntaramapyAha-anyatheti / zravaNavidhyaGgIkAre vedAntAnAM vidhiparatvaM brahmaparatvaJceti vAkyabhedaprasaGga ityarthaH // 41 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNau tasmAnAsti vidhiHkazcicchravaNAdAviti sphuTam / evaM prApta samAdhAnaM samyagavA'bhidhIyate // 42 // pUrvapakSamupasaMharati-tasmAditi / yasmAtpUrvoktarItyA yuktivirodhastasmAcchravaNe vidhirnAstItyarthaH / evaM pUrvapakSe prApte samAdhAnaM pratijAnIte-evamiti // 42 // tAvadadvaSTaphalasyApi dharmajJAnasya sAdhane / arvAcInapumarthasya svIkRto'dhyayane vidhiH||43|| kimutkRSTapumarthasya sAkSAtkArasya sccitH| sA ne zravaNe vAcyaM vidhirastIti sarvathA // 44 // zravaNe vidhi kaimutyena sAdhayati-tAvaditi dvAbhyAm / dRSTaphalasyApi dharmajJAnasya sAdhane dhyayane niyamavidhistAvadaGgIkRta eva / yadA tvarvAcInapuruSArthe parokSe dharmajJAne'pyevaM tadA kimu vaktavyaM sarvathA paramapuruSArthabrahmasAkSAtkArasAdhane zravaNe niyamavidhiriti dvayoyojanA / / 43-44 // kalpakaM yadi yAgIyApUrva niyama vidhiH| adhyayane tadA brahmajJAnaM tatkalpakaM zrutau // 45 // ubhayatra klpksaamympystiityaah-klpkmiti| yadyadhyayane niyamAdRSTajanyaM yAgIyApUrva tatkalpakaM syAttarhi zrutA zravaNe'pi brahmajJAnaM tatkalpakamastviti yojanA // 45 // samastAdRSTajanyatvaM brahmajJAnasya sammatam / sarvakarmAkhilaM pArtha ! jJAne parisamApyate // 46 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM prakaraNam / 101 brahmajJAnasyAdRSTajanyatvaM pramANArUDhaM karoti - samasteti // 46 // atra sarvapadeneAktaM yAgAdyutyamadRSTakam / adRSTaM zravaNAdyutyamakhilaJceti nirNayaH // 47 // - / samastAdRSTajanyatvaM brahmajJAnasya kathamanena vAkyena pratipAdyate ityata mAha - atreti / atra bhagavadgItA caturthAdhyAyasya vAkye prasiddhayAgAdInevApecya sarvagrahaNamiti bhramaM vyudasya zravaNAderapi saMgrahAyaivAkhilamityuktam, anyathA paiaunarutyAditi tAtparyArthaH // 47 // yo'nadhItya dvijeo vedAnanyaca kurute zramam / sa jIvanneva zUdratvamAzu gacchati sAnvayaH // 48 // vedAdhyayane smRtyuktapratyavAyAnyathAnupapattirapi tatkalpiketi vaiSamyaM zaGkate - ya iti sArddhena // 48 // ityevaM pratyavAyaJcedapekSyA'tra vidhirmataH tathaiva prakRte'pyastu nindA hyakaraNe zruteH // 48 // tadAzravaNe'pi pratyavAyasmRtyanyathAnupapattistatkalpikA'stviti sAmyena samAdhatte--tathaiveti sArddhena / hi yasmAtsmRtI zruteH zravaNasyApyakaraNe nindA zrUyata ityarthaH // 46 // nityaM karma parityajya vedAntazravaNaM vinA / varttamAnastu saMnyAsI patatyeva na saMzayaH // 50 // smRtivAkyamudAharati - nityamiti // 50 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI nanu brahmAtmatatvasya nirvizeSatayA nhi| tajjJAnahetutA prAptiranyataH zravaNaM vinA // 51 // niyamAsambhavaM shngkte-nnviti| brahmajJAne zravaNaM vinAnvaya. vyatirekAdInAM nAsti sAdhanabhAvaprAptiH, nirvizeSasya brahmaNo vedAntaikasamadhigamyatvAt / tatkathaM niyamasiddhiH, pakSAntare prAptyabhAvAdityarthaH // 51 // maivaM yathA'vaghAte'sti niyamaH zravaNe tthaa| vinApi pAkSikI prAptimastu vApyatrana ksstiH||52|| vrIhInityatra zAstra kagamyApUrvIyayogiSu / anyato dalanAdezcAprAptAvapyucyate tathA // 53 // smaadhtte-maivmiti| brohInavahantItyatra zAstraikagamyApUrvIyabrohiSvanyato dalanAdyaprAptAvapyavadhAte yathA niyamaH, tathA zravaNe'pi pAkSikatvamantareNaiva niyamo'stu, tatra na kAcidanupapattiriti dvayoryojanA // 52-53 // atha sAmAnyarUpeNa tava prAptimapekSya cet / vrIhimAtre'sti niyamastadatrApi samaM tadA // 54 // vrIhimAtrasamAkArastatra yadvattathA'tra ca / viSayajJAnamAtre'sti saamaanyaakaarsmbhvH||55|| prakArAntare'pi sAmyamAha-atheti / atha brIhimAnasAdhAraNAkAreNa prAptimapekSya tatra niyamastadatrApi samAnaM viSayajJAnamAtrasAdhAraNAkArasya suvacatvAditi dvayoryojanA // 54-55 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM prakaraNam / athA'pUrvavidhistatra phalato niyamo bhvet| zravaNe'pi tathA tarhi phalataH sa bhaviSyati // 56 // prakArAntare'pi saamymaah-atheti| athAvadhAte'pUrvavidhireva san ...phalatA niyama iti vyavahi yeta zravaNe'pi tathA bhaviSyatIti saamym||56|| na ca bhASyavirodho'pi tattvajJAne vidhirytH| nirAkRto na cAnyatra avaNe jJAnasAdhane // 57 // sampradAyavirodhaM pariharati-na ceti // 57 // mati jJAnavidhAne hi prkRtimtyyaavubhaiaa| pratyayAya saha brUtaH prAdhAnyeneti zAstrataH // 5 // prAdhAnyAtpratyayArthasya niyogasyaiva srvthaa| prakRtyarthatayA brahmadarzanasya ca gaunntaa|| 18 // tadvizeSaNabhUtasya brahmaNaH sutarAM bhavet / gauNatvaM na tato brahma siddhyedvedaantvaakytH|| 60 // nanu tairapi kimartha jJAne vidhinirAkRta ityata Aha-satItyAditribhiH / "darzanavidhAne hi prakRtipratyayA pratyayArtha saha brUtaH prAdhAnyena" iti nyAyena pratyayArthasya niyogasyaiva prAdhAnyAd, darzanasya prakRtyarthatayA guNabhUtatvena tadvizeSaNasya brahmaNe'pi sutarAM guNabhAva: syAttato na vedAntairbrahma siddhapaditi trayANAM yojanA // 58-60 // brahmadarzanamuddizya prdhaanphlbhaavtH| zravaNAdi vidhAne tu na doSaH syAnmanAgapi // 61 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 pratyakUtattvacintAmaNaiau I zravaNe tadaGgIkAre tu na kAcitkSatirityAha - brahmeti / phalatvena pradhAnaM brahmadarzanamuddizya zravaNAdividhAne tu na ko'pi doSa iti yojanA // 61 // yajJenetyAdivAkye'pi jJAnArthaM tadvidhirmataH / vidhistu dhAraNe'pUrvatvAdityatra ca tAntrikaiH // 62 // nanvevamupakramopasaMhArAbhyAmAtmatattvapratipAdanapare vedAntavAkye kathamavAntaravAkyaiH zravaNAdividhAnaM kalpyate vAkyabhedaprasaGgAdityAzaGkaya vAkyabhedazca kimekadezinA''pAdyate ? kiM vA tAntrikeNa ? iti vikalpyAdyaM pratyAha - yajJeneti / vedAnte'pyavAntaravAkyabhedena " vividiSanti yajJena " (bR0 4 / 4 / 22) ityatra jJAnasAdhanatvena yajJAdividhyaGgIkArAdityarthaH / dvitIyaM pratyAha -- vidhistviti / pretAgnihotraprakaraNe "adhastAtsamidhaM dhArayannanudraved" ityadhA dhAraNaM vidhAyopari hi devebhyo dhArayatIti paThitam / tatra daivikamuparidhAraNamanyatra prakaraNamadhye zrutamapi vidheyamiti vidhistu dhAraye'pUrvatvAdityadhikaraNe nirNItatvAdityarthaH // 62 // tisro rAtrItaM kuryAditivatprakRte'stu saH / kA hAnistava vaktavyamiti nidr SaNaM matam // 63 // atha kathaJcidetadadhikaraNaM prabhAkaro nAGgIkuryAntaM prati samAdhAnAntaramAha -- tisra iti / darzapUrNamAsaprakaraNe "tisro rAtrIvrataM caret " iti rajasvalAyA vrata kalApividhimaGgIkarotyeva prabhAkaraH / tasmAdbrahmaprakaraNe'pi zravaNaM vidhIyatAM kA tava hAnistatra vaktavyam / tvayeti zeSaH / itItyatA hetormanmataM nirdUSaNam / "yatrobhayoH samo doSa: parihArazca tatsamaH" iti nyAyenAsmanmate tvayA dUSayodbhAvanaM na kattu zakyamiti bhAvaH // 63 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 dvitIyaM prakaraNam / yadyarhArthatayA tavyapratyayasya samanvayAt / na vidhAnArthatA tarhi vacanAntaratA bhavet // 64 // atha tatrApi tavAparitoSazcettarhi prakArAntaraM shRnnvityaahydiiti| yadi rajasvalAvatakalApasya prakaraNAnvayAsambhavAdagatyA vAkyabhedAzrayaNam / iha tu tavyapratyayasyArthitvenApyanvayasambhavAnna tadyuktamiti tarhi vacanAntareNa bhavedityarthaH // 64 // pANDityaM braahmnnstsmaanirvidyetyaadivedgiiH| bhavatu pravaNAdInAmavivAdAvidhAyikA // 65 // tacchrutergIranArabhyA'dhItatvena na kenacit / viruddhyate vidhistasmAniduSTaH shrvnnaadike||66|| vacanAntaramAha-pANDityamiti / "tasmAd brAhmaNaH pANDityaM nirvidya bAlyena tiSThAsedvAlyaM ca pANDityaM ca nirvidyAtha muniH" (vR0 3 / 5 / 1) iti vAkyaM zravaNAdividhAyakamastu, tasyAnArabhyA. dhotatvenoktavirodhAbhAvAt / tasmAcchravaNAdauM vidhinirduSTa eveti siddhmityrthH| yasmAd brahmabhAva: paramapuruSArthastasmAd brahmabubhUSurupaniSattAtparyanirNayarUpaM pANDityaM niHzeSeNa sampAdya bAlavannorAgadveSatvena yukto'sambhAvanAnirAkaraNAya yuktIranucintayannavasthAtumicchet / tataH pANDityabAlye ni:zeSeNa sampAdyAtha muninididhyAsanaM kuryAditi zrutyarthaH // 65-66 // yadyapyApAtatastatra zravaNAdi na bhaaste| vicAre kriyamANe tu tatparatvaM hi labhyate // 6 // 14 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmA ___ nanu tatra pANDityAdizabdaiH kathaM zravaNAdividhAnamanyArthavAcakatvAtteSAmiti ttraah-ydiiti| ApAtataH zravaNAdyapratItAvapi vAkyArthaparyAlocane vAkyasya zravaNAdividhiparatvaM nizcIyate ityarthaH // 6 // pANDityabAlyayAraryaH sUtrakAreNa vrnnitH| sahakAryantaretyatra maunasyApi vidhAnataH // 6 // etadeva vishdyti-paannddityeti| sUtrakAreNaiva "sahakAryantara. vidhiH pakSaNa tRtIyaM tadvatA vidhyAdivad' (bra0 suu03|4| 47) ityadhikaraNe pANDityazabdite zravaNe bAlyazabditamananasa hite vidhi siddhavatkRtyAtha muniriti vAkyazeSe nididhyAsanarUpatvena maunasya vidyAsahakAriNo vidhipratipAdanAdasAmpradAyikatvaM duraapaastmityrthH| tadvataH zravaNamananavataH puMsa: pakSaNa kRtopAstipuruSApekSayA vikalpena tRtIyaM nididhyAsanasaMjJamAtmajJAnArtha munizabdavAcyaM sahakAryantaraM vidhIyate / zravaNAdAviva mAne'pi vidhirastIti sUtrArthaH // 68 // vidhau tavyasmRtervAkyabhedenAnyatra tdvidheH| avaNe dvividhirvA'stu zrotavya iti tadvidheH // 68 // nanvevamapyadhItakhAdhyAyamadhye vagatasya 'zrotavyaH' ityasya zravaNavidheranupapattistadvasthaivetyAzajhyAha-vidhAviti / tavyapratyayasya vidhAvapi smaraNAt "tadvijijJAsasva" ityAdiSu samAnaprakaraNeSu zrutyantaredhvavazyaM vAkyabhedena vidheraGgokarttavyatayA tvadaparitoSasya niravakAzAt / na caikasyAmeva zAkhAyAM "zrotavyaH" "pANDityaM nirvidya" ityAdi zravaNavidhidvayaM punaruktamiti vAcyama, ekatra vidhAyAparatra vidhimanUdya vizeSakathanAd / dviH shrvnnvidhirvaa'stu| athavA, yathA maitreyI brAhmaNama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM prakaraNam / 107 punaruktamekasyopasaMhArarUpatvAt / tathA dviHkRtvaH zravaNavidhirbhavatu / tasmAcchrotavya iti sthale vidherupapannatvamiti zeSaH / na kAcidatrAnupapattiriti bhAvaH // 6 // tasmAcchrutismRtinyAyasaMsiddhaH zravaNe vidhiH| nirdoSa iti tatvaikyaparijJAnaphalAvadhiH // 70 // zravaNavidhimupasaMharati-tasmAditi // 70 // AtmadarzanakAmena viraktena mumukssunnaa| AtmA vedAntavAkyebhyo draSTavya iti zAstrataH // 71 zrotavyo gurumAzritya mantavyo'dhyeya pAdarAt / tato jJAnAnmahAmohaH sakAryo vinivartate // 72 // "AtmA vA are draSTavyaH zrotavyaH' (vR0 4 / 5 / 6) ityatra zravaNavidhipratipAdane phalitamAha-prAtmeti dvAbhyAm / 'draSTavyaH' iti zAstrAnmuktimicchatA viraktenAdhikAriNA muktihetubhUtAtmadarzanakAmena gurumAcAryamAzritya gurUpasadanavidhinA vedAntavAkyebhya AtmA pAdarAdatyantabhaktizraddhApuraHsaraM zrotavyaH, AdarAnmantavyaH, AdarAd dhyeyo nididhyAsitavya iti| AdarAditi sthltrye'pynussjyte| tataH kimityata mAha-tata iti // 71-72 // AtmA'vidyodbhavaM bandhaM pramAtRtvAdivibhramam / AtmavidyA samutpannA samUlaM bAdhate'JjasA // 73 // nanu pramAtRtvAdibandhasya satyatvenAnubhUyamAnatvAt kathaM tasyAjJAnamAtraM virodhinA tattvajJAnena vinivRttiH ? ityAzakya bandhasyAjJAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmA kAryatayA tattvajJAnena tannivRttau sthityayogAdityAzayenAha-AtmA'vigheti // 73 // AtmA'vidyAvivarto'yaM pramAtRtvAdivibhramaH / tatrAdyo'yamahaGkArAdhyAsaH pratyakcidAtmani // 74 // nanu pramAtRtvAderAtmadharmatvena pratIyamAnatvAt kathamavidyAkAryatvam 1 ityAzakyAha-AtmA'vidyeti / atAttviko'nyathAbhAvo vivrtH| tathA ca nirdharmakasyAtmana: pramAtRtvAdera vidyAvivarttatvena na tayodharmadharmibhAva:tatpratIteontimAtrazarIratayA na tena nidharmakatvakSatiriti bhAvaH / pramAtRtvAdyadhyAsasya sarvAnarthabojatvapradarzanAya taddhetubhUtAhaGkArAdhyAsamAha-tatreti / tatra pramAtRtvAdyadhyAseSu madhye pratyacidAtmani mUlAvidyAdhiSThAnatvena tadupahitacaitanye Adyo'yaM sarvAnarthahetutvena prasiddhaH sakalakAryAdhyAsApekSayA prathamo'haGkAro'hamiti zabdo'hamiti pratyayazca tasyAdhyAso'tasmiMstabuddhirUpa ityarthaH // 74 // tataH prANendriyAdInAM sa tataH saMsRtiDhU ddhaa| anAdivAsanAjAlairvRto jIvo'tra sajjate // 75 // tata iti / tato'haGkArAdhyAsAnantaramahaGkAropahitacaitanye prANA dInAM sa caadhyaasH| nahyahaGkAraprANendriyAdInyAtmatvenAnupAdAya pramAtRtvAdivyavahAraH kevalacaitanye sambhavati / tataH pramAtRtvAdyadhyAsAta saMsRti: jananamaraNapravAhalakSaNA dRDhA tattvajJAnamantareNa durucchedyaa| sNsRtidaayhetumaah-anaadiiti| adhyAsasyAnAditayA tanmUlavAsanAnAmapyanAditvam / jAlazabdaH samUhavacano matsyAdibandhanasAdhanajAlavacanazca / vAsanAnAmAnantyAttadAvRto jIvo'tra saMsRtA sajjate mAsaktatayA nimagno bhavatItyarthaH // 75 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM prakaraNam / 106 tatra sAdhanasampannaH zuddhAntaHkaraNaH pumAn / / zravaNAdI pravRttaH san svajJAnaM labhate'JjasA // 76 // evamavidyAmUlakAdhyAsakAryasaMsRtiM pradarzya tannivRttiprakAraM saMkSepeNa drshyti-tnneti| tatrA'nAdI saMsRtipravAhe kazcitpuNyapujaiH pumAna labdhAdhikArizarIraH sukRtaparipAkena zuddhAntaHkaraNastatphalasAdhanacatuSTayasampannaH zravaNAdA tattvajJAnasAdhane pravRttaH sannajasA bhagavatprasAdAdanAyAsena svasya brahmAtmaikyatattvasya jJAnaM sAkSAtkArAtmakaM lamata iti yojanA // 76 // tattvajJAne samutpanne sakAryAjJAnabAdhanAt / jIvanmukto nijAnande tiSThatyujjhitasaMsRtiH // 7 // tataH kimityata Aha-tattvajJAna iti // 77 // tsmaaddhyaasmuulsvaajnyaanbaadhoppttye| prAcAryAzrayaNenAtmA'nveSTavyaH zravaNAdibhiH // 78 // prkRtmupsNhrti-tsmaaditi| yasmAdajJAnamUlako'narthastasmAdadhyAsamUlabhUtAtmAjJAnabAdhasyopapattiH siddhiryasmAttattvadarzanAttadartham 'bhAcAryavAnpuruSo veda' (chaa06|14| 2) ityaadishaastraadaacaaryaadhiinaatmjnyaanotpttiH| tasmAttadAzrayaNena sevAdinA'nukUlAcaraNenAbhimukhIkRtya tamAcArya tataH zravaNAdibhirAtmajJAnasAdhanairAtmA'nveSTavyo vicAreNAnviSya jJAtavya ityarthaH // 78 / / zravaNamananasiddhabrahmavidyArkabhAsA bhramatimiramazeSaM nAzayitvA samUlam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pratyakUtattvacintAmayai / niravadhisukhasindhA yatkRpAlezayeogAd viharati suvipazcittaM prapadye mukundam // 78 // iti pratyaktavacintAmaNau dvitIyaM prakaraNaM sampUrNam // 2 // sasAdhanamAtmajJAnamozvaraprasAdAdhInaM tatprasAdazca tadananyazaraNatvenaiva labhyastadarthaM tamevAnanyazaraNatvenAzrayediti mumukSUna zitayan svayamAzrayati - zravaNeti / yatkRpAlezayogAcchravaNamananAdyupAyasiddhabrahmavidyArkabhAsA samUlabhramatimiraM mithyAjJAnadhvAntamazeSaM sakArya bAdhitvA suvipazcit samyakUtattvajJAnI niravadhisukha sindhAvaparicchinnAnandasamudre viharati krIDati, " prAtmakrIDa AtmaratiH" ( chA0 7 / 25 | 2 ) ityAdizruteH / taM mukundaM muktidAtRtvena prasiddhaM bhagavantaM zrIkRSNaM prapadye zaraNaM vrajAmIti yojanA // 78 // zaraNyAdiguNAdhAraM sAraM sAravidAM varam / cidAnandaghanAkAraM vAraM vAraM hariM numaH // 1 // iti zrImanmukundapadAravindamakarandAbhilASisadAnanda vidvatkRtAyAM pratyakUtattvacintAmaNivyAkhyAyAM svaprabhAbhidhAryA zravaNavidhimayUkhAbhidhaM dvitIyaM prakaraNaM samAptimagamat // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIyaM prakaraNam acintyarUpAya vacotigAya brahmAdivandyAGghrisaroruhAya / dRzyAtigAyA'dvayacitsukhAya namo mukundAya ramAzritAya // 1 // yaM zrImantamupAsate munigaNA brahmAdidevA ramA vedAntAH samapohya dRzyamakhilaM yasminpratiSThAM gatAH / AzrityAmalabodhagocaramajaM yaM muktibhAjo bhavana hInA apyakhilairguNairvajapateraGke gataM taM bhaje // 1 // nandanandanamAnandamAnandapradamadbhutam / AnandAya sadA vande nandAGkagatamAdarAt // 2 // atItAnantaraprakaraNe "zravaNAdibhirAtmAnveSTavyaH" ityuktaM tatra pramANabhAvAbhAvAbhyAmaniSTatvApAdanazaGkAnirAkaraNenAtmanaH svaprakAzatvamupapAdayituM prakaraNAntaramArabhamANaH sveSTadevatAnamaskAravyAjena prakaraNapratipAdyamartha saGkSipya darzayati-acintyarUpAyetyAdipadyadvayena / "yato vAco nivartante aprApya manasA saha" (tai0 2 / 4) "yanmanasA na manute" ( tai0 2 / 5) "yadvAcAnabhyuditam" ( tai0 2 / 4) ityAdizrutisiddhavAGamanasagocarAtItasvarUpAya mukundAya namo'stviti smbndhH| tatra hetuH-dRzyAtigAyeti / dRzya darzanakarmAhamavidyAtatkAryavargazca tadatikrAntAya / tato jAtiguNakriyAvizeSaNAdivAcyacintyadharmAtItatvAttathAbhUtAya nmH-prbobhaavo'stu| nanu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 pratyakatattva cintAmayaira tathAbhUtasya namaskAryatvamapi kathamiti tatrAha --- mukundAyeti / tathAbhUto'pi bhaktAnupraddAya prAduH kRtAnantakalyANaguNagyAlaGkata niratizayAnavadhika saiaundaryyamAdhuryya sauSThavapArAvAralIlAvigraho bhagavAnmukundo namaskArya ityarthaH / tasya namaskAyryatvamatyantaprasiddhamityAha -- brahmAdIti / tathA ca draSTRtvAdiguNakairIzvaratvena lokaprasiddhairapi vandanIyapadAravindatvAnnamaskAryo bhagavAnmukunda ityartha: / lIlAvigrahaM bhagavantaM vizinaSTi -- ramAzritAyeti / ramA brahmavidyAzaktistayA''liGgitAya / tathA ca brahmavidyArUpara mAzaktayA''liGgitatvenaiva lIlAvigrahapradarzanaM bhagavatA kriyate bhaktAnugrahAyetyarthaH / salIlAvigraho bhagavAn kiM svarUpa ityatrAha - advaya citsukhAyeti / advayaM dvaitavarjitaM yaccitsukhaM svajyotirAnandastadrUpa eva lIlAvigraho bhagavAnmukundastasmai namo'stvityarthaH // 1 // mAnAtigAyAnubhavaikadhAmne mAnaprakAzAya pumarthasImne sarvottamadhyeya mahAmahimne zrImAdhavAyAstu namo vibhUne // 2 // evaM sAmAnyataH zAstraprameyamuktA prAripsitaprakaraNasyAsAdhAraNaprameyaM sUtrayati - mAnAtigAyeti / sarvapramANAtItAyetyarthaH / sarvapramANAtItasya kathamanubhava ityata Aha- anubhavaikadhAmne iti / anubhava evaikaM mukhyaM dhAma prakAzastadrUpAyetyarthaH / nahi svate'nubhavarUpo'nubhavAntaramapekSate 'navasthApAtAditi bhAvaH / yadvA, anubhavasyaikamasAdhAraNaM dhAma nivAsabhUmistadrUpAya / tathA ca sarvAnubhavAdhiSThAnavastunA'tiriktasyAnubhavasyAbhAvAt kathaM tadapekSeti bhAvaH / nanvanubhavajanakAni pratyakSAdIni pramANAni kimiti sa eva sarvAnubhavAdhiSThAna w Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prakaraNam / 113 miti tatrAha-mAnaprakAzAyeti / pramAtrAyadhiSThAnatvena pramANaprakAzo yasmAttasmai / nahi sAkSicaitanyamRte pramANAnAM svato'nubhavajanane zaktiH, pramANazabdavAcyAnAM vRttivizeSANAM jaDatvAt / tatastadArUDhaM caitanyamevAnubhavajanakamiti bhAvaH / nanu pramANAdibhAlakatvena prasiddhasyAtmanaH sukhAdibhinnatayA pumarthatvAbhAvAt kathaM namaskAryatvam ? ityata Aha-pumarthasImne iti| "na sa punarAvarttate" (chaa08| 15 / 1) iti zrutyA tasyaiva paramapuruSArthatvena nizcitatvAta puruSArthatvaM tvatraiva pryvsnnmityrthH| tatra hetumAha-vibhUmne iti| vigato bhUmA yasmAd-yamapekSyAnyo bhUmA nAstItyarthaH / "yatra nAnyat pazyati nAnyacchRNoti nAnyadvijAnAti sa bhUmA" (chA0 7 / 24 / 1) "yo vai bhUmA tatsukhaM nAlpe sukham' (chA0 7 / 23 / 1) ityAdi zrutisiddhAparicchinnasukhasvarUpasya vibhUmno brahmaNa eva pumarthasImatvamiti bhAvaH / nanvavidyAdipratibandhasattve kathaM pumarthasImatvena tasya jJAnamiti tatrAha-zrImAdhavAyeti / zriyA brahmavidyayA mAM mAyAzaktiM sarvavyAmohakI dhunoti bhaktAnAmiti zromAdhavaH / yadvA, mA vedAntajA pramA tasyA dhavaH patiH sAkSAdanAyAsena bhaktebhyo dAtRtvena svAmIti mAdhavaH / "mA vidyA ca hareH proktA tasyA Izo yato bhavAn / tasmAnmAdhavanAmAsi dhava: svAmIti zabditaH // " iti harivaMze shriirudrvaakym| zrImazciAsau mAdhavazca sa ca tasmai zrImAdhavAya nmH-prbobhaavo'stu| tathA ca tattvajJAnadAnenA'vidyAtatkAryamapabAdhya pumarthasImatvena svarUpa eva san svabhaktAnAM svayameva bhgvaanaavirbhvtiityrthH| ata eva sarvottamaiH zivaviracyAdibhiH sadbhiryeyo'vazyaM dhyAtavyo mahAmahimA udAramAhAtmyaM yasya tsmai| tathA ca mukundamAdhavAdizabdavAcyAtmatattvameva sarvavedAntapratipAdyatvena zAstraprameyam, tadevAtra pratipAdyate iti bhAvaH // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 pratyaktattvacintAmA akhaNDamAtmAnamudArabodhaM sukhAmRtaM satyamazeSahetum / pramANameyAdivibhAgazUnyaM dhiyA viditvaiti naro vimAkSam // 3 // sUtritamartha vivarItumAdau yathoktAtmatattvajJAnenaiva mokSasiddhirityAha-prakhaNDamiti / svagatAdibhedazUnyamAtmAnaM dhiyA vedAntavAkyajapramArUpAntaHkaraNavRttyA viditvA ayamahamasmIti sAkSAtkRtya naro'dhikArI vimokSameti praapnotiitynvyH| tasya paramapumarthatvamAha-- sukhAmRtamiti / sukhaJca tadamRtazca tat / tathA ca duHkhAtyantAbhAvopalakSitaM sukhamevAmRtaM mokSo na kevalatArkikAbhimataduHkhAbhAva iti taatpryaarthH| tasyAbAdhyatvamAha--satyamiti / jADyavyAvRttyarthamAha-udArabodhamiti / aparicchinnajJAnaghanamityarthaH / udArapadavyAvartyamAha-pramANetyAdi / nirviSaya jnyaansvruuptvaadpricchinnmityrthH| prapancaMpratyabhinnanimittopAdAnakAraNatvamapi tsyaivetyaah-prshesshetumiti| tathA ca yathoktapratyagabhinnasarvAdhiSThAnabhUtasvaprakAzabrahmAtmatattvajJAnaM mokSasAdhanamiti bhAvaH // 3 // nanUktarUpe paramAtmatattve pramANamastyatra na vA'sti cettat / tadA paricchedyatayA jar3atvA. danAtmatAtmanyavabhAsyabhAvAt // 4 // prathAtmanaH svaprakAzatayaiva siddhatvaM vA'nAtmaghaTAdivatpramANAdhInasiddhikatvamiti sAdhayituM pUrvapakSamutthApayati-nanviti / uktarUpe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prakaraNam / 115 paramAtmatattve pramANamasti ? na vA ? asti cettarhi pramANaprakAzyatvena jaDatvAdanAtmatA''tmani syAditi yojanA // 4 // na cetyamANaM paramAtmanISTaM tdaa'nRttvaacchshshRnggklpH| syAt pratyagAtmA yata iSyate na pramANazUnyasya ca sattvamISat // 5 // na cediti / etadoSaparihArAya tatra pramANaM neSTaM cet, taveti zeSaH / tadA pramANarahitasyAnRtatvAdalIkatvAt zazaviSANatulya eva pratyagAtmA syAt / kutaH ? ityata Aha-yata iti / yasmAtpramANazUnyasya / co'pyarthe / ISadapi sattvaM neSyate prAmANikairiti zeSaH // 5 // bhavettavoktaM yadi mAnazUnya tayA''tmanaH syAdanRtatvamasya / kimarthamAtmA'yamapekSate ta tpramANametadvada yuktiyuktam // 6 // svaprakAzatayaiva siddhe pratyaktattve na tvaduktavikalpAvakAzaiti vaktuM siddhAntI bhUmikAmAracayati-bhavediti / tvaduktavikalpAvakAzastadA bhaveda, yadyasya nityAparokSarUpasyAtmano mAnazUnyatayA syAdalIkatvam / tadevAtidurghaTam / ayamAtmA kimartha tatpramANaM lokasiddhapramANazabdavAcyamapekSate ? tvametanmatpRSTasyottaraM yuktiyuktaM vadeti yojanA // 6 // svarUpalAbhAya kimAtmano vA pratItaye mAnamapekSate'yam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI na tAvadAdyo yata prAtmanA'sya svarUpato nitytyaa'npekssaa||7|| AtmanaH pramANAnapekSatAmupapAdayituM vikalpayati-svarUpeti / mAtmanaH svarUpalAbhAyAyamAtmA pramANamapekSate ? utAho prAtmapratItaye ? na tAvadAdyaH, yato'syAtmanaH svarUpeNa nityatvAtpramANAkAGakSAvirahAdityarthaH // 7 // akArya prAtmAjyamananta iSTo mAnAnapekSA'sya sadaiva sttaa| na vA pramANaM janakaM kadAci nijaprameyasya bhavena dRSTam // 8 // etadevopapAdayati-prakArya iti / ayamAtmA akAryo'nantazca iSTaH zrutInAmiti shessH| utpattinAzazUnyaH, ato'sya sadaiva sattA prmaannaakaangkssaavrjitaa| nahi kAlatraye'pyabAdhyasyAtmanaH sattApramANAdhIneti vacaH yuktisaham / na vA pramANaM svaprameyasya kadAcijanakaM bhavet / na vA tathA kvacid dRSTamiti yojanA // 8 // pratItaye cedidamAtmatattvaM hyapekSate mAnamasaGgavastu / tadA vicAryA kimu mAnatantraM pratItimAnaM jaDabhAnamAho // 8 // svapratItaye pramANamapekSate iti pakSaM vikalpayati-pratItaye iti / pratItimAtra pramANAdhInaM jaDabhAnaJceti (veti ?) // // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prakaraNam / Adye pramANo'pi tadAsti vAcyaM mAnAntaraM te tadabhAva etat / mRSAtmakatvAcchazazRGgakalpaM svameyasiddhau ca kathaM kSameta // 10 // antye doSAbhAvAnna kadAcit kSatiriti tadupekSya prathamamatiprasaGgena dUSayati -- prAdya iti / tadabhAve pramANAntarAbhAve etatpramANaM mRSAtmakatvAcchazaviSANatulyaM tatazca svaprameyasAdhane kathaM samarthaH syAdityarthaH // 10 // mAnAntarAGgIkRtitaH pramANe tavAnavasyetarayA na siddhiH / atha pramANaM nirapekSameva 117 svameyasiddhau kSamate svabhAnam // 11 // mapekSAM tarhi pramANaM svaprasiddhaye pramANAntaramiti netyAhamAnAntarAGgIkRtita iti / itarathA tadanaGgIkAre na pramANasiddhirityarthaH / atha pramANaM svabhAnaM svaprakAzamanyanirapekSameva svaprameyasiddhI kSamate // 11 // svayaMprakAzasya na cAstyapekSA pradIpavatsva vyavahArasiddhau / na vA svameyavyavahArasiddhau mAnasya mAnAntaratA vyapekSA // 12 // etadeva pUrvapakSamukheneopapAdayati - svayamiti sArddhena / svaprakAzasyAnyanirapekSatvameva nahItyAdinA dRDhIkRtamiti draSTavyam // 12 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 pratyakUtattvacintAmayau nahi pramANaM khalu sAdhakaM sat svasiddhaye'pyanyadapekSate yat / itISyate cecchuNu bhAH samAdhiM svayaMprakAzaM yadi mAnamevam // 13 // / evaM pUrvapatamanUya samAdhatte - itIti / tathA ca pratItimAtra pramANAdhInamiti sAsahaM tvayA tyaktavyamiti bhAvaH // 13 // hantA'sya vizvasya tadA'khilasya pramANameyAtmana prAsamantAt / yaH sAdhakaH pratyagayaM kathaM syAt * svAdhInamAnena hi siddha eSaH // 14 // zrAtmanaH svabhAne'nyAnapekSatvaM kaimutyena sAdhayati -- inteti / hanteti anumataiA / svaprakAzasya svabhAsane'nyAnapecatvamiti yaduktaM tatra mamApya - numatirastItyarthaH / pramANaprameyAdirUpasya samastasya jagatA yeo'yaM pratyagAtmA sarvataH svasattAsphUrtidAnenAvabhAsakaH sa eva svAdhIna siddhikena kathaM hi siddha: syAditi yojanA // 14 // mAnapravRtteH sa purA cidadvayaH pramAtRrUpo'khila sAkSirUpadhRk / siddho'nyathA mAnamasiddhamAtRkaM svarUpamevApi kathaM labheta tat // 15 // * taditi pAThaH sAdhu pratIyate / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prakaraNam / 116 pramANapravRtteH prAgAtmanaH pramAtRsAkSirUpeNa siddhatvAdapi na tadapekSetyAha-mAneti / vipakSe bAdhakamAha-anyatheti / pramANapravRtteH prAgAtmano'siddhatvena pUrvasiddhaH pramAtA yasya tatpramANaM svarUpameva kathaM labheta ? na hi pramAtRsiddhimantareNa pramANazarIraM sambhavatItyarthaH // 15 // sarvasya mAtAramidaM pramANa mAtmAnamekaM viSayaM prakarttam / kSama kathaM syAdapi karmakarta virodhato'nyasya na mAtRtA vA // 16 // AtmanastadapekSatve yuktivirodhamAha-sarvasyeti / idaM pramANaM kartR sarvasya pramAtAramAtmAnamekaM svavyatiriktapramAtRzUnyaM karmatayA kathaM viSayIkartuM kSamaM syAt ? nahi viSayiNaM pratyaJca dIpavatsvaprakAzaM ghaTAdivadviSayabhUtaM pramANaM viSayoka kSamate ityrthH| kiJca, Atmani pramANapravRttau pramAtA kimAtmaiva ? kiM vA'nAtmA ? prAcaM dUSayati-kamrmeti / ekadaiva guNapradhAnabhAvo viSayaviSayibhAvenaikasmin viruddha ityarthaH / dvitIyaM dUSayati-anyasyeti / anAtmano jaDatvAdeva pramAtRtvAnupapattirityarthaH // 16 // yenAtmanA mAnamukhamapaJcaH prasiddhimAyAti craacraatmaa| tasyA'sya siddhau yadi mAnavAJchA bhavettavAho mativaibhavaM tat // 17 // pramANamantarA kathamAtmasiddhiriti vadantaM pratyupahasatiyeneti // 17 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 pratyaktatvacintAmA tathA ca mAtuH svata eva citvAt siddhatvamastyAtmana Antarasya / na cAstyalIkatvamapi pramANA bhAvAnnRzRGgAdivadasya viSNoH // 18 // phalitamAha-tathA ceti // 18 // kijAtmano'sattvamanAtmanA kiM vijJAyate vA''tmacitA na caadyH| anAtmanA jJAtRtayA na cAntyo vyAghAtadoSAdapi sAdhurasti // 16 // evaM pramANAbhAvamAtreNAtmano'sattvApAdanaM nirAkRtamidAnI pramA. yAdAtmano'sattvasya siddhipakSaM dUSayituM vikalpayati-kiJceti / ajJAtRtayeti cchedH| jJeyaikasvabhAvatvAdanAtmana ityarthaH // 16 // AtmA svasattAsamaye svakIyaM kiM vetyasattvaM kimsttvkaale| prAdhe svasattAsamaye kutaH svA' sattA tathA cA'tra kimeSa vidyAt // 20 // vyAghAtadoSAdityuktaM hetuM vivRNoti-Atmeti / kimeSa vidyAdviSayasyaivAbhAvAt // 20 // svAsattvakAle kathameva vidyA- . svasyApyabhAvAt kva ca kazca boddhaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prakaraNam / 121 na cAtmano'satvamapi pravaktaM zakyaM kRtAdeH kSayamukhyadoSAt // 21 // sveti / svasyApi jJAturAtmana ityarthaH / kva kasmin viSaye kazca jJAtA syAdityarthaH / kRtAdeH AyamukhyadoSAt kRtahAnyakRtAbhyAgamAdidoSaprasaGgAdityarthaH // 21 // kicAtmano'saravamatiH svameva nirAkarotyeva parAtmakaM vaa| Aye nirAkartarasatvamasti satyo nirAkArya itaH sa AtmA // 22 // kiJcetyAdipadyadvayaM nigdvyaakhyaatm| nirAka rasatve nirAkAryasyAtmano nirAkaraNAbhAve hyata eva satyatvaM siddhamityarthaH // 22 // antye nirAkartu rihAtmabhAvAt kuto'styasattvaM paramAtmaneo'sya / zrutiH svasattAdikavedinAhi vadatyasattvaJca tathaiva sattvam // 23 // svasattvavedinaH sattvaM vadati svAsattvavedino'sattvaM vadati zrutiH "prasanneva sa bhavati / asad brahmeti veda cet| asti brahmeti ced veda / santamenaM tato viduH|" ( 0 2 / 6) iti // 23 // kiJca pramANaM sati gocare vA pravartate vA'sati ced dvitiiyH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 pratyaktattvacintAmaNI tadA pramANaM kSamate nRzRGgaM sAmarthyavasAdhayituM mate te // 24 // pramANAdhInA vastusatteti ko'rthaH ? kiM sati pramANe vastusAcA jAyate 1 jJAyate vA ? tatrAdya nirAkartuM viklpyti-kinyceti| tatra dvedhA vikalpyAntyamatiprasaGgena dRssyti-tdeti|| 24 // satyeva cettarhi na vastusattA pramANasAdhyA svata eva siddhaa| prameyasattA'bhyupagamyate hi mAnapravRttaH svata eva pUrvam // 25 // AdhaM pratyAha-satyeveti // 25 // yadyasti bhAnaM sata eva mAnA yattaM mataM vastuna etadastu / abhAnarUpe jaDavastunItthaM na bhAnarUpe svayamAtmanIha // 26 // / . vastusattA sati pramANe jJAyate iti pakSe samAdhAnamAha-yadIti / sata eva vastuno bhAnaM mAnAdhInaM yadi te'bhimatama, tadA'bhAnarUpe jaDavastuni etdstu| iha svayaMbhAnarUpe prAtmani netyaM-kathamevaM syAdityarthaH // 26 // tameva bhAntaM hyanubhAti sarva tasyaiva bhAsA sakalaM vibhaati| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 tRtIyaM prkrnnm| iti zruteH svAtmapadaM prakAza svabhAvato mAnamapekSate no // 27 // tatra zruti prmaannyti-tmeveti|| "na tatra suryo bhAti na candratArakaM nemA vidyuto bhAnti kuto'yamagniH / tameva bhAntamanubhAti sarva tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti" (mu02|2|10) iti shruteH| "na tadbhAsayate sUryo na zazAGko na pAvakaH" (gI0 15 / 6) iti smRtizcAtmanaH svaprakAzatve pramANamityarthaH / / 27 / / kiJca pramANaM kimihAtmanItthaM pRcchantama prativAcyamevam / sarvANi mAnAni cidAtmanIti hyajJAtabhAvAdviSayazcidAtmA // 28 // etAvatA pramANAbhAve AtmanyasattvApattiriti parihRtam / samprati zrutestatra kaimutikanyAyena prAmANyamupapAdayituM sarvapramANaviSayatvamAtmanastAvadAha--kiJceti / pramANAnAmAtmamAtraviSayatve hetumAha-ajJAtabhAvAditi / ajJAtajJApakatvameva prAmANya pramANAvivAdam / ajJAtatvaJcAtmana eva svayaMbhAnAnahatvAttasyaivAjJAnanAmityaviSayatvam / natvanAtmanastasyA'jJAnakAryatayA jaDatvAditi bhAvaH // 28 // premAspadatvAtsukhameva nityaM svayaMprakAzaM paramAtmatatvam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 pratyaktattvacintAmaNI muptau parAmarzavalena sarva ndriyAdyabhAve'pyavabhAsamAnam // 26 // prAtmano jJAtatvamupapAdayituM bhUmikA racayati-premeti / prAtmA tAvatparapremAspadatvAtsukhAtmA, tacca sukhaM nityaM svaprakAzazca sukhamahamaskhApsamiti parAmarzabalena suSuptau sarvendriyaviSayAdhuparame'pi bhAsamAnatvAditi yojanA // 26 // tatazca jAgratsamaye'sti bhAtI tyevaM pratIci vyvhaaryogye| na bhAti nAstIti viparyayo yaH svAjJAnajanyaH sa ca dRSTa eva // 30 // tataH kimityatrAha-tata iti / tatazca jApradavasthAyAmapi tasyAsti bhAtIti pratItA prAptAyAmapi yo'yaM nAsti na bhAtItyanyathAvyavahAraH so'dhiSThAnAjJAnajanya eva dRSTa iti yojanA // 30 // rajjoryathA'jJAnajasarpabhAnaM tthaa''tmno'jnyaanjdRssttisiddhiH| tathA ca mAnaM sakalaM pratIcya jJAtAtmabhAve phalavattvameti // 31 // etadeva dRSTAntena drddhyti-rjjoriti| rajvajJAnajanyasarpavyavahAre tathA dRsstttvaadityrthH| phalitamAha-tathA ceti / ajJAto'jJAnAvRtta / prAtmabhAvo niratizayasukhAtmatvaM yasya tasminneva pramANaM phalavatvaM bhajate ityarthaH // 31 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prakaraNam / ajJAnajanyAvaraNaM pratIci prakalpyate'jJAta itazcidAtmA / pramANasAphalyamapIha samyaga jJAtavastvAspadameva mAnam // 32 // etadeva spaSTayati - prajJAneti / ajJAta iti cchedaH // 32 // jaDe svateA'pyAvRtarUpabhAvAdajJAnajanyAvaraNaM na kalpyam / prayojanAbhAvata eSa naiva pramANayogyo'viditAdyabhAvAt // 33 // yA yatra dhante 'tizayaM sa tasya syAdrocare naivamanAtmanIdam / ajJAnamAdhatta dahAphalatvA tkathaM bhavettasya sa gocaro'pi // 34 // 125 jaDe'jJAtatvAbhAvamupapAdayati- jaDe ityAdidvAbhyAM / yo'jJAnAdipadArtho yatra vastuni ajJAtAdirUpamatizayaM dhatte tacca vastu tasyAjJAnAdipadArthasya viSayaH syAdityarthaH / / 33 - 34 // 1 kathaM ghaTo'jJAta iti pratIti starhati ceducyata uttaraM bhAH / ghaTAdiradhyasta ihAtmanIthe' jJAnena sArddhaM tata evamasti // 35 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 pratyaktattvacintAmaNI ghaTe'jJAtatvavyavahAro'nyathAsiddha ityaakaangkssaapuurvkmuppaadytikthmiti| ghaTAderajJAnena sahAtmanyadhyastatvAttathA vyavahAra ityrthH||35|| ghaTAdyadhiSThAnatayA cidAtmA' jJAnAvRto'jJAta iti prtiitiH| mAnamavRtta ruditAtmavRttyA ___ dhvastAMvRtivRttigato vibhAti // 36 // sarvatra jJAnAta( di ? )vyavahAro'dhiSThAnabhUtAtmanyeva paryavasyatItyAha--ghaTAdIti / ghaTAyadhiSThAnatvena cidAtmaivAjJAnAvRtaH / 'prajJAna' iti cchedH| pramANapravRtteruddharvamuditA jAtA yA ghaTAyadhiSThAnabhUtAtmaviSayA vRttistayA dhvastA nirastA AvRtirAvaraNaM yasya sa ca ghaTAdyadhiSThAnAtmA vRttigato vibhAtIti yojnaa| ayaM bhAvaH-ghaTAvacchinnacidAtmA ghaTendriyasanikarSasamudbhUtaghaTAkArAntaHkaraNavRttinirastAvidyaH sana ghaTAvacchinnavRttau pratibimbito ghaTaM bhAsayatIti ghaTapra. tItyupapattiH / evaM sakalajaDapratItirapyUhyati // 36 // tathA ca sarvairapi yaH pamANaiH siddhaH kathaM tasya cidaatmnste| mataM pramANAdhipateH pramANA bhAvAdasattvaM haThamAtramUlam // 37 // cidAtmanaH sarvapramANaviSayatvanirUpaNasya phalamAha-tathA ceti // 37 // kathaM tadAtmA zrutimAtragamyaH sarvaiH pramANairyadi gmyte'nau| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prakaraNam / nahyAgamAntA anuvAdinaH syurajJAtagantAra ime pramANam // 38 // AtmanaH sarvapramANagocaratve "tantvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi " (bR0 3 / - / 26) iti zrutau aupaniSadatvavizeSaNavyAhatiM zaGkate - kathamiti / "sarva vizeSaNaM sAvadhAraNam" iti nyAyAduparaJjakatvamAtrakalpanAryA phalAbhAvenAdhyayanavidhivirodhAdanyapramANavyAvarttakatvamevAtmanyaiaupaniSadatva vizeSaNasya vaktavyam / tacca sarvapramANaviSayasyAtmano na sambhavatItyaiaupaniSadatvavizeSaNamAtmanaH kathamapi na saGgaccheteti tAtparyArthaH // 38 // maivaM cidAnandavizuddhapUrNa pratyaksvarUpeNa yataH sa AtmA / mAnAntarAgocara eSa tasmAdvedAntamAcAvagatirmatA me // 38 // tadetadUSayati--- maivamiti / yadyapi prapaJcAvicchedenAtmanaH sarvapramANaviSayatvam, tathApi paripUrNasaccidAnandAdirUpeNa mAnAntarAyogyatvAt; tena rUpeNAtmanaH shrutimaatrgmytvaad| paniSadatvavizeSaNaM na viruddhAte iti tAtparyArthaH // 38 // nanvAgamAdbhUtadhiyA nivasjJAnAvRtatvaM zrutigocaratvam / na svaprakAze tamasA''vRtatvaM 127 sambhAvitaM sUryya davAndhakAram // 40 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 pratyaktattvacintAmaNI ___ nanUpaniSajanyajJAnaniva-jJAnaviSayatvamupaniSadviSayatvaM na ca sva. prakAzacidAtmanyajJAnaviSayatvaM sambhavati bhAsamAnatvAbhAsamAnatvayorekadaikatra virodhAditi zaGkate-nanviti // 40 // satyaM tathaivA'sti sa eSa AtmA svayaMprakAzaH prmaarthgtyaa| tathApi madhyandinage'pi bhAnau tamo divAndhAH parikalpayanti // 41 // taduktamaGgokaroti-satyamiti / tahi kathamajJAnaviSayatvamityata Aha-tathApIti // 41 // prabhAkaro'yaM tamasAvRto'stI tyevaM yathA te priklpynte| tathaiva mUDhAH parikalpayantya jJAnAvRto'yaM paripUrNa AtmA // 42 // dRSTAntaM vivRNoti-prabhAkara iti / dAAntike yojayatitathaiveti // 42 // ataH pratIcyAtmani kalpitasyA'. jJAnasya pUrva svayameva nityam / cidAtmamAhAtmyasamuddhatasya nivRttaye vedagirAM prvRttiH||43|| nanvAtmani vedAntagirI pravRttiH kiM tadbhAnAya 1 ajJAnanivRttaye vA? nAdyaH, dRzyatvena mithyaatvaaptteH| na dvitIyaH, tasyAnAdi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prakaraNam / 126 venAtmavanivRttyanahatvAditi tatrAha-prata iti / kalpitatvamupapAdayati-pUrvamiti / yathA rajjusvarUpaparyAlocanayA sadistatra nAsti tathA''tmasvarUpaparyAlo vanayA'jJAnaM tatrAsadityarthaH / na anIpivamAna.. nivRttyanahattve prayojakam , prAgabhAve vyabhicArAt / bhAvatve satyanAditvaM nityatve prayojakamiti cet, na; bhAvatvAnaGgIkArAt / asasadvailakSaNyavat sadvailakSaNyasyApi svIkArAt / ata evAjJAnaM vishinsstti-klpitsyeti| anirvAcyasyetyarthaH / / 43 // svayaMprakAzAtmani bodhajanyA: jJAnakSatebhinnamalAntarasya / nirUpaNAbhAvata AgamAnta vAcAM cidAnandapakabhAjAm // 44 // ata eva svaprakAzatayA nityAnubhavarUpe Atmani vedAntAnAmajJAnanivRttireva phalaM nAnyadityAha-svayaMprakAzAtmanIti // 44 // ataH svayaMjyotiSa prAtmanasta dAkAravRttejananena siddham / vedAntavAcAM viSayatvamevaM na svaprakAzatvamasiddhamasya // 45 // ajJAnanivRtirAtmAkAravRttyutpAdanadvAraiva / tathA cAkAravRttyutpAdakatvena vedAntAnAmAtmaviSayatvamityAha-prata iti / na svaprakAzatvamasyAtmano'siddham, zrutyanumAnapramANasiddhatvAttasyetyarthaH // 45 // nApekSate'sAvitaramakAzaM pratyaka svasattAsamaye cidaatmaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 pratyakUtattvacintAmaNaiau prakAzatA hyavyabhicArabhAvAdAlokavatsaMvidivAtha'veti // 46 // tatsAdhakamanumAnapramANamAha - neti / asau pratyakUcidAtmA svasattAsamaye prakAzateA'vyabhicAribhAvAditaraprakAzaM nApekSate, Alo kavat / athavA saMvidvaditi yojanA / hizabdaH zrutismRtividvajjanAnubhavaprasiddhiM dyotayati / itizabdo'numAnasamAptidyotanaparaH / taduktamabhiyuktaiH - AtmA itarAnapekSaprakAzaH, svasattAyAM prakAzAvyabhicAritvAt, saMvidvadAlokavadveti / jJAnasvaprakAzatvavAdinaM prati dRSTAntaH saMvidvaditi / naiyAyikAdIn prati dRSTAnta prAlokavaditi / tathAcAnumAnenApi svaprakAzatvamAtmana: siddhamiti bhAva: / / 46 / / tasmAtsva vijJAnaghanasvabhAva tathA svayaM jyotirudIrito'sau / atrA'yamityAdigirA'nubhUtyA prasiddha eSa zrutimaulibuddheH // 47 // nedamanumAnaM nirmUlaM zrutimUlakatvAdityAha -- tasmAditi / zrutimaulijanyA buddhiryasya tasya viduSo'nubhUtyA eSa svayaMjyotirAtmA prasiddha ityarthaH, "atrAyaM puruSaH svayaMjyotirbhavati" (bR0 4 / 3 / 14) ityAdizruteH / prayamarthaH------ atra svapnAvasthAyAM svapne tAvadAtmA prakAzate ityavivAdam tatprakAzanaM na tAvadvAhya ndriyAt, tasyAtmanyapravRtteH, tadAnImuparamAca / nApi manasaH, tasya rathAdirUpeNa pariNatatvAt / parizeSAt svayaM jyotirAtmetyarthaH // 47 // nanveSa AtmA na tathA yathokto yatA viruddhAnubhavAvagAhyaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prakaraNam / 131 kadAcidAtmAnamahaM hi vegrI tyevaM na vedmIti matiH kadAcit // 48 // AtmAnubhUtidvayagocaratvA na svaprakAzo'sti ghaTAdivatsaH / jJAto ghaTo'jJAta iti pratItiH samAbhayoH kumbhacidAtmanovai // 48 // prAtmanaH svaprakAzatvaM na sambhavati, tadviruddhAnubhavaviSayatvAditi zaGkave-nanviti / kadAcidAtmAnaM vedmotyanubhavaH, kadAcinna vedmotyanubhavaH, ghaTaM jAnAmi, ghaTaM na jaanaamiitivt| tathA ca viruddhAnubhavaviSayatvAt kathamAtmanaH svaprakAzatvamiti dvayostAtparyyArthaH // 48-46 // tatsvaprakAzaM kila yanna kenA pyAkArataH kasyacideva jAtu / jJAnasya kammaiva bhavettadanyad na svaprakAzaM paribhASayA yat // 50 // jJAnakarmatvasvaprakAzatvayorekadaikatra virodhAnna dRSTacaratvamityabhipretyAha-taditi / kila prasiddhaM yadvastu kenApyAkAreNa "sArvavibhaktikastasiH" kasyacideva jJAnasya jAtu kadAcidapi kammaiva na bhavet, 'evakArasya bhinnaH kramaH' naiva jJAnakarmatAM bhajate; tadeva svaprakAzam, tadanyattato'nyathA svaprakAzaM na bhavati, yatparibhASayA svaprakAzamucyate iti yojanA // 50 // na vedmi mAmityanubhUtiyogA dajJAtatA svIkriyate yadi sve| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 pratyakatatvacintAmayA na svaprakAzatvamanAtmavatsve tathApi kiM na kSatiradvayasya // 51 // 1 "pranIzayA zocati muhyamAnaH " ( mu0 3 / 2) iti zrutermAmahaM na jAnAmItyanubhavAdapi na svaprakAzatvamAtmanaH siddhyatItyAha - neti / sve zrAtmani tattvajJAna nivarttyAjJAnaviSayatvamajJAtatvamastu, ko virodha: ? ityata mAha - tathApIti / prAtmana evaMrUpAjJAtatvasvIkRtAvapItyarthaH / mAmahaM na jAnAmItivad ghaTamahaM na jAnAmItyanubhavAvizeSAd ghaTAdAvivAsvaprakAzatvamAtmanaH syAditi bhAvaH // 51 // na hyekavastunyanubhUtireSA na bhAti bhAtIti ca yaugapadyAt / na bhAti yadyeSa kathaM tadAnIM vibhAti bhAtIti yadA na bhAti // 52 // nanu svaprakAzatvamajJAtatvazvoktalakSaNamastvAtmani ko virodha: ? ityata Aha-nahIti / svaprakAzasyAnAdibhAvatayA nityatvAdajJAnasyApyanAditvenAkAryatvAtkathaM yugapadubhayaM viruddhamAtmani sambhavediti bhAvaH / / 52 / / ato viruddhAnubhavAvagAhyaH kathaM svayaM jyotirayaM cidAtmA / atrocyate zrautamataH samAdhi * stavoMktadoSA'panayAya vAdin // 53 // pUrvapakSamupasaMharati prata iti / uktadoSaparihArapUrvakaM svaprakAzatvaM sAdhayituM pratijAnIte - atrocyate iti // 53 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 tRtIyaM prakaraNam / jJAtastathA'jJAta iti pratIti ryA'nAtmaniSThA na ca sAtmani syAt / vilakSaNo'yaM viditAttathAnyA 'pyajJAtataH shrotvcHprsiddhH||54|| anAtmaniSTho'yamubhayavidheo'nubhavo na nirUpaNIyAtmatattvamanubhAvayatIti pariharati-jJAta iti| "anyadeva tadviditAdathA'viditAdadhi" ( ke0 1 / 3 ) iti zrotavacasA prasiddha iti // 54 // jAnAmi mAmityanubhUtireSA na zuddhamenaM vissyiikroti| AtmAnamajJAnamukhairviziSTaM vaikalpikatvAdavagAhate'sau // 55 // mAmahaM jAnAmItyanubhavo'jJAnAnAnandAdivaiziSTyenAtmAnaM viSayIkaroti, na zuddhamityAha-jAnAmIti / vaiklpiktvaaditi| AtmAnaM jAnAmIti pratyayo na nirvikalpakaH kiJcidityeva hi tadAkAraH zabdena vyutpaadyte| na cAtra tathA,prAtmAnamityAtmazabdena jJAnAkAravyutpAdanAt / mAnasaM caitajjJAnaM parairiSyate / manasazcendriyasya dravye pravRttirguNoparAgeNa / guNazcAtra duHkhAdireva, duHkhAdyuparAgazca na naiyAyikAdivadAtmanaH svato'smanmate, kintu duHkhAdidharmakAntaHkaraNatAdAtmyAt / tattAdAtmyaM naajnyaanmntraa| tathA cAtmAnamahaM jAnAmItyanubhavabalAdevAjJAnAdivaiziSTyaM bhAti, na vizuddha svarUpam / tato viziSTameva jJAnakarma, na zuddhaM svarUpamiti tAtpayArthaH // 55 / / na jJAnakarmatvamayaM cidAtmA svayaMprakAza bhajate vishuddhH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 pratyakatattva cintAmayA viziSTavRtterapi dharmakasya vizeSaNe vRtti ritISyate hi // 56 // etadeva vivRNoti -- neti / viziSTasyAsvaprakAzatvena jJAnakarmatvAvirodha ityarthaH / tasyApi svaprakAzatve viziSTavRtterdharmasya vizeSaNavRttitvaniyamAdajJAnAderapi tathAtvaM syAt / ato viziSTaM jJAnakarma na svaprakAza mityarthaH // 56 // na vedmi mAmityanubhUtireSA svayaMprakAzatvavirodhinI nA / ajJAnamadvA viSayIkaroti svajyotirullikhya cidAtmavastu // 57 // / mAmahaM na vedyotyanubhavAna svaprakAzatvavirodhItyAha na vedyoti / yadyapyahaM mAM na jAnAmItyanubhavo'jJAtatvaM zuddhe Atmani vyavasthApayati, tathApi vinA svaprakAzatvamAtmanyajJAtatvaM bodhayituM na zaknotItyajJAtatvaM na svaprakAzatva virAdhi kintu tadupapAdakamiti tAtparyArthaH // 57 // " ato'hamAtmAnamiti pratItirAtmAnamullikhya ca bhAsamAnam / svayaM prakAzaikatayA'nu netya'jJAnAvRtiM sA viSayIkaroti // 58 // nanvajJAtatvam,abhAsamAnatvam, tadgrAhakaJca pramANaM kathaM svaprakAzakatvasAdhakam ? pratiprasaGgAdityatrAha -- ato'hamiti / mAmahaM na vedbhoti jJAnaM viziSTarUpam / tatra vizeSyamajJAtatvam / tacca viSayanirUpyamiti / viSaya prAtmA'jJAtatvavyAvartakatvAdvizeSaNam / ata AtmApi viziSTa - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prkrnnm| 135 jJAnasya tasya vishessnnvissytvniymaadvissyH| tatastajjJAnamAtmAnaM vizeSaNatvAtsvaprakAzatayA bhAsamAnamullikhya anu pazcAt 'neti| anenAjJAnalakSaNamAvaraNaM tatra viSayIkarotIti tAtparyArthaH // 58 // asvaprakAzasya viruddhametad na bhAti bhAtoti ca yogapadyAt / na mAmahaM vedyanubhUtisiddhaM svayaMprakAzatvamihAtmanazca // 58 // nanu bhAsamAne Atmani kathaM tadviruddhamajJAtatva sambhavatItyAzaGakyAha-asvaprakAzasyeti / ajJAnaM tAvadAvarakam , "nIhAreNa prAvRttAH' iti shruteH| pAvarakaJca vastrAdibhAvarUpameva dRSTam / tena bhAsamAne'pyAtmani ajJAtatvaM sambhavati vAyoranyatra rUpasparzavat sthityavirodhAditi tAtparyArthaH / / 56 / / ghaTAdivizvaM paramAtmanIze svAvidyayA'dhyastamato ghttaadaa| abhAnabhAne api tatra vizvA dhiSThAna evAtmani kalpitestaH // 6 // nanUktAnubhavasya dvaividhyaM ghaTAdAvapi dRzyate, tatrApi svaprakAzakatvA. pAdakaM syAdityAzakya ghaTAdInAmAtmanyadhyastatayA svatantrasattAbhAvAttatra dRzyabhAnaM tadaividhyamadhiSThAne pryvsytiityaah-ghttaadiiti||6|| adhyastasattA pRthagAtmano nAu dhiSThAnabhUtA tata eva praatmaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 pratyaka tattvacintAmayA svayaMprakAzo'sti sukhasvabhAvaH svAvidyayA bhAti jagatsvabhAvaH // 61 // pradhyastasyAdhiSThAnAnatirekatvaM darzayan phalitamAha -- adhyasta satteti / tathA ca svaprakAzatvamajahadevASStmatattvamajJAnAvRtatvAjjagadAkAreNa bhAtIti phalitArthaH / akSarArthastu nigadavyAkhyAtaH // 61 // anAdyavidyAvaraNAvRto'saiA dvaitAtmanA bhAti cidadvitIyaH / asaGga AtmA paramArthatastu vijJAnasAro bhramazUnya ekaH // 62 // ajJAnakRtAvaraNamantareNa na svaprakAze zuddhavastuni jagadAkAratA saGgacchate, na vA'jJAnakalpitena jagatA nirvikArAtmasvabhAvavyAhatirapItyAzayenAha - pranAdIti / nigadavyAkhyAtaM padyam // 62 // tasmAtsvataH siddhamakhaNDatattvaM pratyaJca mAnandamapArabodhas / vidhvastamAyA guNasampravAhaM jJAtvA vimucyeta mRSAtmabandhAt // 63 // prakRtamupasaMharati- tasmAditi / yasmAtsarvapramANabhAsako'pyAtmA laukikapramANagocaro na bhavati, vedAntAnAmapi vedAntajanyajJAnanivartyAjJAnaviSayatvenaiva viSayo, na sAkSAt, tajjanyajJAnabhAsyatvAbhAvAt / tasmAtsvataH siddhamita ra nirapekSa prakAzasvabhAvatvenaiva siddham, prakhaNDatattvaM svagatAdibhedazUnyamanAropitavastu, pratyazvamA vidyakadehAdi vila Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM prakaraNam / kSaNasvabhAvatvena sarvAntaram , AnandaM nirupAdhikaniratizayapremAspadatayA sukhasvarUpam, na vidyate pAra AzrayaviSayasannikarSAdikRta: paricchedo yasya bodhasya tam, ataH svarUpabodhamAhAtmyenaiva vidhvastA bAdhitA mAyA'. nAdyanirvAcyA vidyA tatkAryabhUtaguNasampravAho janmamRtyuparamparAlakSaNa: saMsArazca yasmistamAtmAnaM jJAtvA-vedAntavAkyajyAsandigdhAviparyastAtmabodhena sAkSAtkRtya, mRSA'jJAnakAryatayA prAtmano bandhaH kattR tvabhoktRtvAdilakSaNaH saMsArAkhyastasmAdvimucyate-vizeSeNa punabhavalakSaNavRttirahitatayA mucyte| kRtakRtyo bhUtvA svAtmanyavasthito bhavatItyarthaH / etAdRzatattvajJAnamantareNa saMsRtermokSo nAstIti bhAvaH / / 63 / / adhyastamajJAnakRtaM pratIci svato vimukta janimRtyubandham / svAtmAvabodhena sAlamaddhA'. pabAdhya jIvaniha mucyte'nyjH||64 // yadi bandha Atmani svAbhAvikaH syAttadA svabhAvasyAnyathAkartumazakyatayA tattvajJAnanivo na syAt / tattvajJAnanivartyatvAnyathAnupapattyA bandhasyAdhyastattvaM kalpyate / tatazcAdhyastabandhasya mUlabhUtamajJAnamapyadhyastamityabhipretyAha-adhyastamiti / svato vimukte iti hetugarbhavizeSaNaM svata: eva vimuktasvabhAvatvaM bandhasyAdhyastatvaM gamayati / tena nityamuktasvabhAve'jJAnanivRttimantarA tattvajJAnakRtAtizayo'pi nAstIti sUditam // 64 // prakRtivikRtibhAvaM bAdhyamevA'pabAdhya shrutishikhrgirotthaadvaitttvaavbodhaat| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 pratyaktattvacintAmaNI brajati caramajanmA yaM vimuktasvabhAvaM tamahamamRtamIzaM zrImukundamprapadye // 65 // iti pratyakatatvacintAmaNau tRtIyaM prakaraNaM sampUrNam // 3 // evaM prakaraNa parisamApya, tatphalabhUtaM bhagavadanusandhAnaM "yatkaroSi yadaznAsi" (gI0 6 / 27) ityuktanyAyena prakaraNaracanAtmakakarmaNo bhagavati samarpaNaJca kurvanprakaraNAnte maGgalamAcarati-prakRtivikRtibhAvamiti / ajJAnatatkAryarUpabandhamadhyastatvena bAdhyamevApabAdhya caramajanmAtattvavidvedAntotthA'dvaitatattvasAkSAtkAreNa yaM prasiddha vimuktasvabhAvaM bhagavantaM vrajati-tatsvarUpeNAvasthito bhavati, tamamRtamavinAzinam, IzaM mAyAniyantRtvena tatkRtadoSavinirmuktama, svatantra zrImukundamantaH pratyagAtmatayA prapadya-zaraNaM vrajAmItyarthaH // 65 // adhyastamapyakhila vizvamanantaduHkhaM satyaM vibhAti yadabodhata aavimukteH| yajjJAnavo vilayameti mRSAndhyamUlaM taM nandanandanamahaM kalaye mukundam // 1 // iti zrImanmukundapadAravindamakarandAbhilASisadAnandavidvatkRtAryA pratyaktattvacintAmaNivyAkhyAyAM svaprabhAbhidhAyAM pratyakasvaprakAzatvasAdhakamayUkhAbhidhaM tRtIyaM prakaraNaM samAptimagamat // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturtha prakaraNam yadajJAtaM vizvaM sthiracaramivA''bhAti sakalaM vibuddhaM sacchAntaM sukhamamRtamadvaitamakalam / sthitaM hRddeze'ddhApyatijaDadhiyAM dUramiva yat vidA pratyagbhUtaM tadamitamo'ntazca kalaye // 1 // yaM zAstrayonimakhilajJamanantazaktiM brahmAdivAgapi samarthatarA'samarthA / kattu guNairabhimukhaM nijamAnayoga __ staM nandamandiramaNiM zaraNaM prapadya // 1 // prAnandakandamabhivandhapadAravinda chandorasaM kharasato'marabhRGgasevyam / bhaktyA mukundamamRtAyanamAtmabuddhaH prAvaNyasiddhaya ihAdbhutamAzraye'ntaH / / 2 // atItAnantaraprakaraNe "madhyastamajJAnakRtaM pratIci svato vimukte janimRtyubandham" ityAdinA pratyagAtmano'jJAnakRta eva bandho jJAnato'jJAnanAze tannAza ityuktam, tadevopapAdayituM prakaraNAntaramAra. bhamANaH sveSTadevatAnusandhAnarUpaM maGgalamAcarannarthAtprakaraNapratipAdyamartha saMgRhNAti-yadajJAtamiti / tadamitamaho'paricchinnateja:padAspadaM zrIkRSNAbhidhamantaH pratyagabhinnatayA kalaye'nusandadhe ityanvayaH / tatkimityAkAGkSAyAmAha-yaditi / yadajJAtaM sat svAzrayasvaviSayamAyAvRtaM sad vizvamAkAzAdibhUtajAtaM tatkArya sakalaM brahmANDaM tadgataM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 pratyaktattvacintAmaNaiH sthiracaraM carAcarazarIrajAtaM bhautikamivAbhAti / yadvibuddhaM samyagbodhena sAkSAtkRtaM sat zAntamavidyAtatkAryabAdhopalakSitama, amRtaM nityamuktasvabhAvama, sukhasvarUpam, dvaitazUnyam, akalaM niravayavamAsamantAdbhAtibuddhyArUDhaM prkaashte| yaddhRddeze addhA sAkSAt sthitamapi jar3adhiyAM dehAyabhimAninAM dUramiva bhAti, varSakoTibhirapyaprApyatvAt / yadvastu. vidAM bhagavatprasAdalabdhatattvajJAnAnAM pratyagbhUtaM svasvarUpatvaM nityaprAptameva bhAti / tatkalaye iti yojanA // 1 // sadAnandAmlAdhA jagadidamazeSaM sakalanaM samadhyastaM zuddha niravadhipade svAtmani vibhaa| avidyAzaktayA tadvimalapadabodhena sakalaM samUlaM vidhvastaM na ca punarudetIti nigamaH // 2 // evaM maGgalavyAjena prakaraNArtha saGkapeNa pradarzya vistareNa tat pratipAdayituM prameyaM sUtrayati-sadAnandAmbhodhAviti / svAtmani pratyaktattve, vibhAvaparicchinnatayA pUrNe, niravadhipade sarvAdhyastabAdhAvadhitayA svavyatiriktAvadhivarjite pade sakalaphalAvadhibhUte, zuddha vastuto'jJAnatatkAryasamparkazUnye vastunya vidyArUpA yA zaktistayA idaM jagad dRzya. jAtaM samastaM sakalanaM tadviSayakapratibhAsa: kalanA tatsahitaM samyagadhyastamavidyamAnamapi vidyamAnamivAropitam, tad dRzyarUpaM sakalaM samUlaM mUlAjJAnasahita vimalapadabodhena zodhitatattvaM padArthajJAnapUrvakamakhaNDai. kyasAkSAtkAreNa vidhvasta bAdhitaM sat na ca punarudeti-mUla bAdhena bAdhitatvAt kAraNAbhAvAnna ca punarudbhavatIti nigamaH-vedAnta siddhAntanizcaya iti yojanA // 2 // nanu pratyakatattve janimRtimayI saMsRtiriyaM pratItA sadUpA vadasi kathamadhyastamakhilam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / pratIteH prAmANyAtsvata itarabAdhAdivirahAt pramANaiH siddhasya prathitamiha vastutvamucitam // 3 // 141 pratyakSAdipramANasiddhavizvasyA'jJAnakalpitatvamasahamAna: pUrvoktamarthamAkSipati -- nanviti / pratyaktatva jIvAtmani janmamRtyupravAhalakSaNA saMsRtiriyaM pratyakSa dipramANasiddhA, pratItA sarvapratyayamArUDhA, sadrUpA abAdhitArthakriyAkAritve satyaiva bhavati / evaM sati tvaM kathamakhilaM pramANaprameyAdivizvamadhyastamAropitamiti vadasi ? sakalamanubhavan pratIterbhramatvaM niHzaGkatayA kathaM tasyA'hnavaM karoSItyarthaH / na ca zaGkayam, tasyAzca svataH prAmANyAta, itara bAdhAdivirahAtkAraNadoSabAdhakapratyayAnupalambhAt / pramANapratItatya ceha vyavahArabhUmaiau vastutvaM paramArthasatyatvam, prathitaM lokaprasiddham, ucitaJca / anyathA bhramapramAvizeSApattiH / tathA cAtmani saMsAraH paramArtha evamukta ityarthaH // 3 // na cedvastutvaM syAjjagati ca tadA zAstramakhilaM bhajetprAmANyaM tatkathamamRtabheAgAdi karaNam / mRSAhervidhvastyai kvacidapi na mantrAdikaraNaM vidhatte kintvetAmadhikaragAbuddhiM dRDhamatiH // 4 // --- atraiva yuktayantaramAha- - na cediti / yadi saMsAraH paramArtho na cet, tadA kathamiSTA'niSTaprAptiparihAroddezena sAdhanavidhAyizAstraM pramANaM bhavet ! nahi rajjusarpanivRttaye mantrauSadhAdisAdhanamupadizyate, kintu rajjusvarUpajJAnameva dRDhamatirabhrAntaH puruSo vidhatte - upadizatItyarthaH // 4 // tatazcArabdhavyaM bhramatimira vidhvaMsanakaraM sukANDaM jJAnasyA'nupakRtamidaM karmma na kadA | Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 pratyaktattvacintAmaNI nahItthaM pazyAmastata idamanAdyantamamalaM vicitrArambhADhyaM nahi bhvitumdhystmucitm||5|| prapaJcamithyAtvavAdinaM prati bAdhakamapyAha-tatazceti / jJAnasya vidhAyakaM sukANDamupaniSadrUpaMbhramatimiravidhvaMsakatvAdArabdhavyaM syaadpi| karmavidhAyakaM kANDa nArabdhavyaM syAdanupayogAt / tathA ca karmavidhAyakavedAprAmANyasvIkAre tava vedaikadezaparityAgAd vedaikadezagrahaNAJca kathamubhayabhraSTatA na syAt ? kiJca syAdevam, yadi tvaduktaM pramANArUDhaM syAt; nahItthaM pazyAmo vayam / tasmAdidaM pratyakSAdisiddhaM jagadAdyantazUnyaM sadaiva pravAharUpam, amalaM tvadabhimatAjJAnakAryatvAdidoSAsaMspRSTama, vicitrArambhasaMyuktaM nahi kadAcidadhyastaM bhvitumucitmityrthH| tathApi prapaJcasyA''vidyakatvAbhidhAnamatyantAnucitamiti bhAvaH // 5 // yadA buddhaM brahmA'mRtamajamanAkAramamalaM tadA'nyaM kaM dRSTvA hAyamupadizetsatyamanRtam / kRtArtho vid bhUtvA svaparamatabhedAvadalanAt kAM zAstrArambha bhavati bhavatAM pakSa udite // 6 // prAtmasvarUpasAkSAtkAre sati saMsArasya mithyAtvAvagamaH, kiMvA tataH prAgeva ? iti vikalpyAdya duussyti-ydeti| yasmin samaye brahma amRtamavinAzi, janmAdivikriyAzUnyam, prAkAravarjitam, nirmalaM buddhaM sAkSAtkRtam ; tadA tasminsamaye kamanyaM dvitIyasyAbhAvAdeva dRSTvA mAlocyA'yaM jJAnI hi yasmAdupadizedupadezaM kuryAt 'brahma satyam' 'idaM jagadanRtam' iti, taduttarakAlaM prapaJcatyaivAbhAvAt / satyamithyAtvAdivyavahArAnupapatteriti bhAvaH / atha kazcitkAlaM bAdhitAnuvRttirabhyu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 143 pagamyate iti cettatrAha-kRtArtha iti / tathApi svayaM kRtArthatvAt svavyatiriktAtmAntarAbhAvanizcayAt tasyopadezasamaye svamatasthApana paramatakhaNDanamapekSitaM syAt, tadapi durghaTaM svaparapakSavibhAgAbhAvAdityAhasvapareti / idaM svamatam, idaM paramatam, iti bhedasya bAdhitatvAtkathaM bhavatAM pakSe'khilAdhyastatvavAdinAM mate mAyAvAde udite yathokte zAstrArambho'pi bhavati ? na kathamapotyarthaH / / 6 // purA tattvajJAnAna ca jagati mithyAtvadhiSaNA na vA pratyakSAdyairavagatamidaM bAdhyamapi ca / vinA bAdhyajJAnaM bhramajamiti nizcetumapi tat na zakyaM na autaM vacanamapi vaktuM kSamamiti // 7 // jJAnAtprAgeva saMsArasya mithyAtvAvagamapalaM dUSayati-pureti / na vA pratyakSAdyairavagatamidaM jagadanumAnAdinA bAdhayogyam / api ceti nipAtasamudAyo yuktyantarasamuccAyakastadAha-vineti / bAdhakamantareNa mithyaatvaanbhyupgmaadityrthH| na vA zrautaM vaco'pi sarva. pramANaviruddhaM vaktuM samarthamiti yojanA / / 7 / / na vA zrautajJAnaM kathamapi jagadAdhakamiti svabhAvAdAtmA'yaM bhavati na parokSaH zrutimataH / kathaM tatra jJAnaM janayati parokSaM zrutivacI na vA tArajJAnAdbhavati jagato bAdhanamapi // 8 // nanvAgama evAtmaviSayaM parokSajJAnamutpAdya prapaJcabAdhakaH kinna syAt ? iti tatrAha-naveti / nirupAdhikasyAtmasvarUpasyAparokSakasvabhAvakyA tatra parokSajJAnAsambhavAtsopAdhikajJAnasya vibhramamAtratvAttenA: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 pratyaktasvacintAmA nyasya bAdhAnupapatteH / zrutirapi aparokSasvabhAve prAtmani parokSaM jJAnaM kathaM janayet ? praamaannyaaptteH| aparokSasya jagataratAhakaparokSajJAnAdvAdhanamapyanucitamiti tAtparyArthaH / / 8 // na satyaH saMsAro yadi bhavati jIvAtmani tadA kimayaM taddhvastyai hyu padizati zAstraJca karaNam / mRSAbandhadhvastyai yadi matamidaM naitadapi sat na mithyAhidhvastyai dizati maNimantrAdikaraNam // 8 // zAstrArambhAnyathAnupapattirapi saMsArasatyatvaM kalpayatItyAhana satya iti / spaSTam // 6 // ataH saMsAro'yaM bhavati paramArthastvitarathA pramAtvaM vedAnAM kratujapaparANAM kthmho| jagattasmAdAtmanyakhilamidamAbAlamatigaM kilA'bAdhyaM jJAnAtkathamapi layaM yAtina kdaa||10|| phalitamupasaMharati-ata iti / itarathA tava mate svargAdisAdhanajapayajJAdiparANAM vedAnAM kathaM prAmANyaM syAt ? aho Azcaryametat, yavAn vedArtha buddhvA tamanyathAkatuM pravRtta ityarthaH / na vA vedAntAnAmapi prAmANyaM vedatvAvizeSAt / idamatrAkUtam- kimAtmani saMsArasambandhAtko'pi vizeSo'sti ? na vA ? asti cet, pAramArthikaH kAlpaniko vA ? pAramArthikazcet, to vaM vizeSamAtmani paramArthamabhyupagacchataH sukhaduHkhAdisaMsAre kaH pradveSa: ? kAlpanikazcet, tarhi saMsArabhAvAbhAvayorvizeSAbhAvAttanivRttaye zAstrArambhI nirrthkH| kAlpanikavizeSanivartane na zAstramarthavatsyAdityapyasat / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 145 loke sarpasambandhAsambandhAvabhAsayo rajjugatavizeSAbhAve'pi draSTagatavizeSAdeva sarpabhrAntisambhavAttannivRttaye rajjusvarUpopadezo'rthavAn / iha punarAtmanyanAtmAdhyAse'dhiSThAnaM draSTA cobhayamapyAtmaiva, na tatra kadAcidapyasti vishessH| tatazcAtmani saMsArabhrAnterasambhave sati kathaM tannivRttaye zAstramArabheta iti / prakRte kimAyatamityata aah-tsmaaditi| tasmAtsaMsArasyAbAlapaNDitapratItisiddhatvAt tanmithyAtve karmakANDajJAnakANuyoranArambhaprasaGgadAtmani pAramArthikaH saMsAra iti tArkikA adhvaramImAMsakAzca manyante ityarthaH // 10 // iti prApte brUmaH zRNu dRDhasamAdhAnamadhunA vinA'dhyAsaM yuSmanmata idamanAtmAtmavapuSAH / jagad duHkhAdyAtma prabhavati vibhau tvaM vada kathaM na sarvavyApI yaH kathamapi paricchettamucitaH // 11 // evaM pUrvapakSe prApte taM dUSayituM prapaJcasya svAbhimatAdhyastatvamupapAdayituM cAdhyAsamantareNa tanmate saMsAravyavahArAnupapatti pradarzayan pratijAnIte-itIti / tatra ye bhavantastArkikAdayaH sarvagatAtmavAdinasteSAM yuSmAkaM mate'nAtmA dehAdirAtmA ca vibhustayorAtmAnAtmanoranyonyAdhyAsamantareNedaM jagad duHkhAdirUpaM vibhau sarvagate aAtmani kathaM kena prakAreNa prabhavati bandhakatvena samartha bhavatIti tvaM vd| nahi yaH sarvavyApI sa kathamapyadhyAsamantareNa pricchettumucitH| ahamasmi. sadane jAnAna ityAdiparichinnavyavahAragocarayogyatA bhajate ityarthaH // 11 // guNA ye jJAnAdyAstava matamatA Atmani vibhau tvayotpattisteSAM kathamabhimatA tatra vada bhaaH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI manAsaMyogAccedvada kathamasau yoga ubhayoH paricchinnenA''tmAvibhupi kathaMyujyata iti||12|| adhyAsaM vinA vibhAvAtmani jJAnasukhAdyutpattirna kathamapyupapAdayituM zakyetyAha-guNA iti| ye jJAnAdayo prAtmano vizeSaguNA. stavamate'bhimatAsteSAmutpattistatrAtmani vibhau tvayA kathamabhimatA iti bho vAdin ! vadeti sambandhaH / ayamartha:-guNazca niravayavadravye yAvadravyabhAvI dRSTaH, yathA paramANugatarUpAdiH, yathA vaa''tmgtsNkhyaaprimaannaadiH| na cA''tmagatasaMyogavibhAgayorvyabhicAra iti vAcyam , tayAradyApi sadbhAvasyaivA'nizcayAt / tathA satyAtmani jJAnasukhAdayo jAyamAnA dehAdhavacchinnadezAdanyatra jAyeranniti / nanu sarva kAraNatrayamapekSyaiva jAyate, tatra jJAnAderguNasyAtmA samavAyikAraNam, manaHsaMyogo'samavAyikAraNam', adRSTAdi nimittakAraNam / tatazca hRdayadezAvasthAnAnmanaso hRdayAvacchinnAtmadezenaiva saMyogAtatraiva sukhAdayo jAyante na tathA saMkhyAparimANAdaya ityaashngkyaahmn:sNyogaaditi| Atmano hRdayAvacchedo nAma kimAtmasvarUpameva ? uta dharmAntaram 1 svarUpaM cet, tasya sarvagatatvAtsarvatraiva sukhAdayo jAyeran / dharmAntarucet, kiM svarUpamAtre vatiSThate ? kiM vA'vacchinnadeze ? Aye, tasya sarvAtmadezavyApitvAtsukhAdayo jAyeran / dvitIye, tsyaapyvcchedaantraapekssaayaamnvsthaa| evaM sati kathamadhyAsamantareNa saMsAropalambha iti tAtparyArthaH / / 12 // vibhutvAdAtmA'yaM kvacidapi viyogaM na bhajate na vA saMyogaM so'nvyvvpurmaayikmRte| adRSTaiH sambandho yadi tadapi samyaGana ghaTate na dikzUnye'dRSTairapi ghaTayituM zakyamucitam // 13 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 147 evamadhyAsaM vinA sukhAdyutpattyanupatti pradarzyA'dhyAsa maGgIkArayati - vibhutvAditi / niravayavaM vapuH svarUpaM yasya sa ca mAyAkAryAdhyAsamantarA kvacidapi bahirantarvA saMyogaM vA vibhAgaM vA na bhajate / zradRSTerniyamopapattiH syAdityapyasaGgatam / nahi aSTerapi niH pradeze evAtmani pradezavizeSajanmavastusvabhAvasthA 'nyathA kartumaza kyatvAdityabhipretyAha -- adRSTairiti / dikzUnye niH pradeze adRSTadharmAdharmarUpairapi sukhAdisambandhaniyama mucitarUpaM ghaTayituM sampAdayituM nahi zakyamiti yojanA / tathA ca pratiniyatasukhAdyutpattyanupapattirevAdhyAsaM gamayatItyarthaH // 13 // ato'dhyAsAdyoge / ghaTata ubhayeArAtmamanase - stadAdhAro bandho'nRta ita ihA''vidyaka iti / yato'dhyastApAdhau tanuyugala prabhAti na vibhau marIcyambhAvIcIvadakhilamidaM bhrAntikalitam // 14 // tasmAdAtmani pradezavizeSapratibhAseo vibhrama evetyAha-prata iti / yasmAdaparicchinne kathamapi pratiniyatasukhAdipratibhAseo'vyAsamantareNa na sambhavati / ubhayorAtmamanasoranyo'nyAdhyAsAdeva yoga: sambandho ghaTate sambhavati / tadAcArastadanyo'nyAdhyAsAdhIneo bandhaH sukhAdipratibhAsarUpaH, anRto'nirvAcyaH, iteo hetorihAtmani vidyako vidyAkAryyatvAdadhyasto yato yasmAtkalpitopAdhI zarIradvaye zrabhAti avabhAsate na vibhAvAtmani ityato hetormarIcyambhAvIcIvanmRgatRSNodakasamullasitavIcotaraGgamAlAvad akhilaM jagadidaM sukhAdipratibhAsarUpaM bhrAntikalitaM mAyAvijRmbhitamevetyarthaH // 14 // 3 na yAvacchAsvaM tatvamasimukhamAlocya vidhinA parabrahmAsmIti svamakalamajaM vettyanubhavAt / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 pratyaktattvacintAmA satAvatsaMsAraM janimRtimayaM mAyikamimaM sadityevaM vetti prabalatamasA saMvRtamatiH // 15 // yattUktamabAdhitapratItigocaratvAt satya eva saMsArastadapi dustAMgrahavilasitamityabhipretyAha-neti / yAvatparyantaM tattvama. syAdizAstraM vidhinA samyaggurUpadiSTopakramAdiliGgairAlocya svamAtmAnam , akalaM SoDazakalAtmakaliGgazarIravarjitam , ajaM janmAdiSaDa - bhAvavikAravatsthUla zarIrarahitam , paraM brahmaivAsmItyanubhavAt sAkSAtkArarUpAnna vetti; tAvatkAlaparyantaM sa puruSa: prabalatamasA dustarAjJAnAndhakAreNa''vRtamatirjanmAdipracura saMsAraM mAyAvikAramimaM pratyakSA. dibhiravagatamarthakriyAsamarthatvenAnubhUyamAnatayA sadityevaM vetti / tatazca saMsRtibhAga bhavatItyarthaH // 15 // mRSAtvaM vizvasya zrutirapi vadatyeva zatazaH pratIco'pi brahmAdvayasukhaghanAtmatvamiti ca / manuSyatvAdyAtmanyanRtamakhilaM bAdhyata ito na satyaH saMsAro'pyanubhavata ityeva phlitm||16|| jagato mithyAtve pratyagAtmano brahmatve ca sakalapramANamUrddhanyavedAntAH prmaannmityaah-mRssaatvmiti| "ato'nyadAtam' (bR0 3|4|2)"nehnaanaasti kizcana" (bR04|4|16) ityAdizrutirapi zatazo vacanasamUhairvizvasya kAryakArayAtmakasya mithyAtvaM vadati "tattvamasi' (chaa06| 87) "ayamAtmA brahma' (bR. 2 / 5 / 16) "ahaM brahmAsmi" (bR01|4|10)ityaadishrutiH sahasrazo yadbrahmAdvayasukhaghanamakhaNDAnandabrahmatattvamekarasaM tadAtmatvaM pratIcaH pratyagAtmano vadati / ityato vedAntajanyabodhenAtmanyakhilaM manuSyatvAdivibhramAtmakaM jagad bAdhyate, itastattvajJAnavAdhAnyathAnupapattena saMsArasatyatvam , loke rajjujJAnabAdhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 14 nyathAnupapatteH sarpAdeH mithyAtvaM dRSTam, tato'nubhavAdapItyeva phalitam / saMsAdhyAsakRta eveti siddhamityarthaH // 16 // na vA'dhyacAdInAM nigamahRdayaM hyanyayayituM kadAcitsAmathyaM niratizayatattvAvagamakam / svayaMjyAtIrUpe niravadhi sukhe saMsRtiriyaM mRSaivAtA'dhyAsAdbhramabhayanidhiH svAtmani pade // 17 // pratyakSAdipramANatralena saMsArasatyatvApAdanaM durghaTamityAha--na ceti / pratyakSAdipramANAnAM prAtibhAsikasaMsAra viSayANAM pramANamUrddhanya vedAntatAtparyyaniratizayatattvAvagamakatayA paramapuruSArtha paryavasAyisiddhAntamanyathAkartuM hi yasmAtsAmarthya kadAcinna cA'stIti sambandhaH / prataH svayaMjyotIrUpe svAtmani niravadhisukhasvarUpe iyaM saMsRtirbhramabhaya nidhiratIvadustaratvena bhAsamAnA adhyAsAdeva mRpaiva na vastusatIti yojanA // 17 // adhItasvAdhyAyairviditapadavAkyArthanipuNai / mahAvAkyaM zrutvA sapadi paramAtmaikya viSayam / svayaM labdhuM zakyaM vimalamaparokSaM bhramaharaM vipazcidbhirjJAnaM paramapadavizrAntijanakam // 18 // aparokSasvabhAve zrAtmani parokSajJAnasya bhrAntatvAdaparokSajJAnasya pramANatve'pi taduttarakAlaM paramArthapramANavyavahArAnudayAt saMsArasya mithyAtve pramANAnupapattirityAzaGkyAha - adhItasvAdhyAyairiti / gRhItapadapadArthasambandhasya nyAyavido vAkyazravaNAnantaramaparokSajJAnamevAtmani samutpadyate, nahi punaH parokSajJAnam; tatazca tattvajJAna nivaryAnyathAnupapattireva prapaJcamithyAtve pramANamiti tAtparyArthaH // 18 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI parantvAtmajJAnaM prabhavadaparokSaM nRmanasAM vizuddha vaiSamyAd dRDhataramidaM naiva yadapi / tathApi zrutyantaprakaTitamRSAtvaM jagadidaM vibhau nAstItyevaM dRDhamatirudetyeva sudhiyaam||18|| tarhi viditapadapadArthAnAM zrutavedAntAnAmapi kutA viparyayAdidarzanamityAzakya puruSabuddhAparAdhAdevetyAha-parantviti / kintvaparokSajJAnamAtmani prabhavadapi sAjJAnaviparyayabAdhane samarthatayA jAyamAnamapi nRmanasAmadhikArijanAntaHkaraNAnAM zuddhatAratamyAnnaivedaM dRDhataraM bhavati / tatazcA''tmanirvicikitsAnubhavaphalasya pratibaddhatve'pi tAtparyavadvAkyaprAmANyAdeva pUrvamapi saMsArasya mithyAtvanizcaya upapadyata ityAzayenAha-tathApoti / zrutyantaiH zrutizirobhiH prakaTitaM prakAzitaM mRSAtvaM yasya tat / "tarati zokamAtmavit" (chA0 7 // 1 / 3) ityAdizrutayaH prapaJcamithyAtvamantareNA'nupapadyamAnAH zatazaH prapaJcamithyAtve prmaannm| tatazcedaM jagadvibhau paramAtmani nAsti vastuta ityevaM dRr3hamatiH zAstrIyadRr3hanizcayaH sudhiyAM vigatAntaHkaraNadoSatayA vivekAdisAdhanasampannAnAM prajJAnAmudetyeva praadurbhvtyevetyrthH| tathA cApratibaddhAtmatattvasAkSAtkAraparyantaM viparyAsadarzanam , na tataH paramiti bhAvaH // 16 // dUDhe bodhe jAte nikhilajagadAbhAsavilayaH svataH siddho brahmAmRtasukhapadasthasya sumteH| ato'vidvatpuMsA'nadhigataparAtmaikyasaraNevibodhArtha zAstraM hayupadizati yaagaadikrnnm||20|| zravaNAdisakalasAdhanasampattau punarazeSapratibandhavigamopapattanirvicikitsAtmAnubhave sati tadviparItasaMsArapratibhAso nivartate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 caturtha prakaraNam / ityAha-dRDha iti / iSTAniSTaprAptiparihArayomithyAtve sati tatsAdhanavidhAyi zAstramanarthakamiti yaduktaM tatrAha-ata iti| yasmAdajJasyA'zuddhacittasya tattvajJAne'dhikArAbhAvAt saMsArasatyatvapratibhAsaH, ato'vidvatpuMso'nAdhigatA paramAtmaikyasaraNibrahmAtmaikyajJAnamArgo yena tasya vibodhArthamantaHkaraNazuddhidvArA brahmabodhArtha zAstraM karmakANDaM hi yasmAdyAgAdikaraNamupadizatIti smbndhH| ayamartha:yathA bhrAntapuruSAbhiprAyamanusRtya zyenAdisAdhanavidhAnaM tadanuSThAna tatphalAvAptizca dRshyte| tathaivA''tmavijJAnAtprAganAdyavidyayA karmaphaleSu puruSArthatvamadhyAropya, tatrA'bhinivizamAnasya bhrAntasyaivAbhiprAyamanusRtya saadhnvidhaanaadisrvmaabaadhaaduppdyte| tathA zrutI vedAntasyApi prati. bandhabAhulye sati aikAtmyazAstramapi phalaparyantaM vijJAnaM na janayati, yajJAdikSapitAkhilapratibandhasya puruSasya tu janayatIti na kAcidanupapattiriti // 20 // avidyAdhyasto'yaM janimRtimayo bandha uditaH pratIcItA muttayai zamadamatitikSAdiguNakam / pumAMsaM saMzritya bhramatimiravidhvaMsikaraNaM mtHshaastraarmbho'primitpdaavsthitiphlH||21|| yattUktaM saMsArasambandhAdAtmani pAramArthikavizeSAbhyupagame saMsArasyApi tathAtvaprasaGgAt anabhyupagame saMsArabhAvAbhAvayorAtmana ekarUpatvAnna saMsAranivRttaye zAstramArabdhavyamiti tadapyAgamAzayAnavabodhajambhitamityAha-avidyeti / Atmani saMsArabandhasyaiva vizeSatvAta, tasya ca vastuto'bhAve'pi bhrAntyA pratIyamAnatvAt, satyamithyAtvayorapi saMsArasyAtmani pratibhAsamAnatayaivAnarthatvAt; tannivRttaye zAstrArambhopapattiranavadyaiveti taatpryaarthH| akSarArthastu pratIci pratya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 pratyaktattvacintAmaNI gAtmani janimRtipracuro'yaM kartRtvAdirUpo bandho'vidyayA'nirvAcyAjJAnenaiva parikalpita uditA vidvadbhiriti zeSaH / ito bandhAnmuktyai motasiddhaye zamadamatitikSAdiguNaviziSTaM mumukSu pumAsaM puruSadhaureyaM saMzrityA''tmajJAnAdhikAritvenAzritya bhramatimiravikSepAvaraNazaktikamajJAnaM vidhvaMsayituM svotpattimAtreNa bAdhituM zIlamasya tattathAvidhaM tattvajJAnaM tasya janakatayA karaNaM sAdhanaM zAstrArambhastattvamasyAdivicArapradhAnam "prathAto brahmajijJAsA" (va0 sU0 1 / 1 / 1) ityAdizAstraM tadArambhI bhagavadvyAsasya mto'bhimtH| aparicchinnapadaM brahmatattvaM tadrUpeNAvasthitirmokSastatvajJAnajananadvArA phalaM yasya sa ca tatheti // 21 // zrutInAM pramANyAdavara tamRSAtvasya jagato' vabhAsasthAtmanyadhyasanakaraNaM hyAndhyamuditam / ato'dhyAsAdevAkhilavikRtisaMsArakalanA cidAnande bhAtItyapi nigamasiddhaM nyyutm||22|| yadapyuktaM rajvAdI sapIdyadhyAse viSayakaraNAdidoSasambhavAdubhayorapi viSayatvAcca bhavedapi bhrAntiH, AtmanyanAtmAdhyAse punardraSTuradhi. SThAnasya karaNasya cA''tmavyatirekeNAbhAvAt, prAtmanazca nirvizeSatvAd draSTatvAcca, na tatra bhrAntisambhava iti tatrAha-zrutInAmiti / draSTurIdRzasyAvabhAsasyAvidyAdhyAsAtmakatve sakala vedAntaprAmANyAdeva nizcite sati prAtmani bAhyA'dhyAsanimittakAraNAbhAve'pi sarvabhramAnugatAnirvacanIyAjJAnameva kAryAnyathAnupapattyA kAraNaM parikalpyate iti na kAcidanupapattiriti taatpryaarthH| akSarArthastu zrutInAM vedAntAnI prAmANyAdevAvagatamavabuddhaM mRSAtvaM mithyAtvaM yasya tasya jagato bhUtabhautikaprapaJcasya tadavabhAsasya cAtmani pratyagabhinne brahmaNi adhyAsaH, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 153 tasyA'rthAdhyAsasya jJAnAdhyAsasya ca karaNaM kAraNaM hi yasmAdAndhyamajJAnamanAdyanirvAcyamavidyAdizabdavAcyamuditaM kathitaM vidvadbhiriti shessH| yataH sadasatojInanivartyatvaM nAsti, yasmAcca "tarati zokamAtmavid ( chA0 7 / 1 / 3) ityAdizruterAtmajJAnenaiva zokopalakSitasya saMsArasamudrasya taraNaM shryte| ata AtmajJAnanivayA'jJAnakAryAdhyAsAdevA'khilavikArarUpasya saMsArasya janmamaraNapravAharUpasya kalanA kalpanA cidAnande svaprakAzasukhasvarUpe pratyagAtmani bhAti pratIyate-ityapi nigamasiddhaM nayayutaM yuktiyuktaJcetyarthaH / apizabdena yadyapi vedAntA advitIye brahmaNyeva pramANam , nA'jJAnatatkAryAdhyAsAdI, tathApi tatprAmANyAnyathAnupapattyA ajJAnatatkAryamadhyAsazca kalpyate / na tu sAkSAttannigamasiddhamadhyayanavidhivirodhAditi sUcyate // 22 // prapaJco vyAmAdistvayamanRta bhAvidyakatayA vivartazcidvyomnaH prkRtishblsyeshituritH| yathA svAnaM vizvaM dUzi kalitamAvidyakatayA' vabuddhe'dhiSThAne na ca jagadabhUnAsti bhavitA // 23 // nanvastu jIvAvidyAkalpitatvAttadgatasaMsRtermithyAtvam , aAkAzAdiprapaJcasyAnAdisiddhatayA pratyakSAdibhiranubhUyamAnasya kathaM mithyAtvaM syAt ? tathA ca tasmin satyatvenAnubhUyamAne sati kathaM muktiH ? ityAzaGakyAha-prapaJca iti| vyomAdiprapaJcastvayam , tu zabda zaGkAnivRttyarthaH, yato'yamanRtaH sadvilakSaNaH sadasadbhyAM nirvastumazakyatvAdanirvAcya iti yAvat / tathAtvaJcA'syA'nirvAcyA vidyaakaarytvaadityaah-praavidyktyti| nanvIzvarAzritamAyAkAryatvAtprapaJcasya kathamAvidyakatvam ? ityata Aha-prakRtizabalasyeti / prakRtirmAyA 20 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 pratyaktattvacintAmaNI avidyA jJAnAdizabdavAcyA tadupahitasyezvarasya cidvyomnazcinmAtrasya brahmaNo vivA'nyathApratibhAsaH, "tattvAdacyutasyAnyathApratibhAso vivarttaH" ityukteH| yathA sarparajatAdyAtmanA rajjuzuttayAdeH / vivartta iti bhAve karmaNi ca ghan / tena jJAnAdhyAsaviSayAdhyAsayoH saMgrahaH / tathA ca sA mAyaivA'vidyA, nAnyA, tayorlakSaNasAmyAt, tattvAvabhAsa. virodhitve sati viparItAvabhAsahetutvarUpaM lakSaNamubhayatra vartate iti bhAvaH / na ca "svAzrayavyAmohaheturavidyA", "tamavyAmohayantyanyavyAmohahe. turmAyA'' iti lakSaNabhedAd bhedo'stviti vAcyam / avyAmohasya tattvajJAnaprayuktatvAt, aGgulyAvaSTambhAdinA buddhipUrvacandradvitvAdipratibhAse darpaNe mukhAdipratibhAse cAvidyAyA api khAzrayavyAmohAdarzanAt / prata evaM kartuH svAtantryapAratantryAbhyAmapi na bhedprtyaashaa| etenezvarasyAvidyAzrayatve bhrAntatvApattirapi nirastA, virodhajJAnA'nAskanditaviparyayasyaiva bhrAntatvApAdakatvAt / anyathA bhrAntabhrAntijJasaGkarApatteH / tasmAt taratyavidhA vitatA hRdi yasminnivezite / yogI mAyAmameyAya tasmai vidyAtmane nmH|| iti smRtAvavidyAM mAyAmiti sAmAnAdhikaraNyAta, jJAnanivartyatvAcca na maayaavidyyaarbhedH| vyavahArabhedastu svAzrayavyAmohAvyAmohAdyupA. dhibhedAdupapAdanIya iti vivaraNAcAyAH / AcAryyavAcaspatimizrAstu-"pratijIvamavidyAbhedamaGgokRtya vyaSTirUpeNAzrayatAsambandhena jIveSu sA'vidyetyucyate, samaSTirUpeNa viSayatayA tu brahmaNi sA mAyA' ityaahuH| zuddhacaitanyamAtrAzrayaviSayA seti saMkSepazArIrakAcAryA:, "pAzrayatvaviSayatvabhAginI nirvibhAgacitireva kevkhaa| pUrvasiddhatamaso hi pazcimo nAzrayo bhavati nApi gocaraH // " (saM0 zA0 316) iti vacanAt / itthaJca tulAvidyAyA api ghaTAyadhiSThAnacaitanyameva viSayo na tu ghaTAdiH, jahasya tasya svataH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 155 sphuraNaprasatyabhAvena tatrAvaraNakRtyAbhAvAditi bodhyam / evaM prapaJcasyAvidyakatvaM sambhAvayituM dRSTAntamAha-yathA svApnamiti / dRzi draSTari kalpitaM svApnaM vizvaM rathAdirUpaM yathA''vidyakatayA'nirvAcyam , tthaa'ymityrthH| tattvajJAnamAtreNa nivRttizravaNAdapi tasyAnirvAcyatvamityAha-avayuddha iti| adhiSThAne pratyagabhinne brahmaNi sAkSAtkRte jagannAsIt, nAsti, na bhaviSyatIti traikAlikabAdhaviSayatA bhajate ityarthaH // 23 // yato veti zrautaM jagadudayarakSApralayakR nacAnyacciddhAtoriti hRdayamAzritya vacanam / jaDAnAM svAtantryaM kvacidapi na dUSTaM tata idaM svamAyAzaktyai vAracayati jagad brahma sklm||24|| nanu "yato vA imAni bhUtAni jAyante' ( tai0 3 / 1 ) "yataH sarvANi bhUtAni" (ma0 bhA0 anu0 a0254|11) "janmAdyasya yataH" (bra0 sU0 1 / 1 / 2) ityAdizrutismRtinyAyakadambaibrahmaNaH sakAzAjagatA janmAdipratipAdanAt kathaM tasyA'nRtatvam ? ityAzaGkyAhayato veti| "yato vA imAni bhUtAni jAyante' ityAdizrautaM vacanaM ciddhAtozcinmAtrAd brahmaNA'nyaH kazcijagajjanmAdikRnnAstIti tAtpa ryamAzrityaiva bhvti| "yato vA' iti zrutI 'imAni' iti bhuutvishessnnm| tena nAmarUpAbhyAM vyAkRtaM manasA'pyacintyaracanAdItyevaMbhUtadharmAH samayante / taizca dhammaiH pradhAnAderacetanAt paricchinnazaktezca hiraNyagarbhAderjagatA janmAdi na smbhvtiiti| 'yato vA' ityAdizrutistanmUlakasmRtinyAyakadambazca jaDAnAM pradhAnAdInAM svAtantryaM kvacidapi kutrApi deze kAle vA na dRSTaM zrutismRtiyuktivicAreNaivAnubhavapathamavataratIti teSAM jagatkAraNatvaniSedha para eva / nahi cetanAnadhiSThitarathAdeH svataH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmA prvRttidRssttetyrthH| phalitamAha-tata iti| brahma svamAyAzaktayaiva sakalamidaM jagadAracayatIti yojnaa| tathA ca zrutyAderjagato brahmakAryatvapratipAdane tAtparyyAbhAvAnmAyikatvAparaparyAyAnirvAcyatvarUpamithyAtvaM prapaJcasyeti bhAvaH // 24 // asaGgAdAsInaM sukhaghanamanantaM samapadaM vinA mAyAM vizvaM prati kathamidaM heturucitam / ato'dhyastAM mAyAmanRtajaDahetutvamuditaM . samAdAya brahmAdvayasukhanidheH zrotavacanaiH // 25 // "tadetad brahmA'pUrvamanaparam" (bR0 2 / 5 / 16) ityAdizrutisiddhaM kAryakAraNabhAvazUnya brahma jagaddhetumAyAdhiSThAnatvamantareNa na jagatkAraNamityAha-asaGgeti / anantamaparicchinnaM brahma mAyAmatyantAsambhAvitapradarzinImanekazaktimavidyA vinA kathaM vizvamAkAzAdiprapaJcaM prati heturupAdAnaM nimittaM vA bhavitumucitam ? ityanvayaH / nanu kulAlAdirghaTAdikArya racayannA'vidyAmapekSate, evamIzvaro'pi jaganirmAsyati vinaiva mAyAmiti tatrAha-prasaGgeti / saGgaH kAryakAraNAdisambandhastadrahito'saGgaH, "prasaGgo hyayaM puruSaH" (bR. 4 / 3 / 14 ) ityaadishruteH| nanu "tattejo'sRjata' (chA0 6 / 2 / 3) ityAdizruterIzvarasya kartRtvapratIterasaGgatvamasiddhamiti netyAhaudAsInamiti / atruupmityrthH| nA dAsInasya kartRtva tatprayuktasaGgo vA, anyathodAsInameva na syAditi bhAvaH / cetano hi prayojanamuddizya kArya karoti / prayojanaM cezvarasya kiM duHkhAbhAvaH ? sukhaM vA 1 nAdyaH, tasya svataH siddhtvaat| na dvitIya ityaah-sukhghnmiti| tatazcobhayavidhaprayojanazUnyatvAdudAsInatvAJca teja:prabhRtikartRtvamIzvarasya na yuktamityarthaH / evaM nimittakAraNatvaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 157 brahmaNaH parAkRtyeopAdAnatvaM nirasyati -- samapadamiti / vicitraracanAtmakatvena viSamakAryyaM prati samaM nirviSamaM yatpadaM tatkathamupAdAnaM syAt ? 'vaicitryaJca samasya na " iti nyAyena vicitrakArya prati vicitrameva kAraNaM yuktam, na tu samamityarthaH / jagannirmANaM cezvarAcchrayate "yatA vA" ityAdizruteH / atA brahmaNyavyasta mAryA samAdAya zrotavacanairbrahmAdvayasukhanidheH paripUrNAdvaitAnandasamudrasyA'nRtatvena jaDatvena ca prasiddhaM vizvaM prati hetutvamabhinnanimittopAdAnatvamuditamiti yojanA | na hi jaDAnRtaduHkhAnekavidhaprapaJcaM prati satyajJAnAnantAnandAsaGgodAsInasya brahmaNo mAyAmantareNa kathaJcadapi kAraNatvaM saGgacchate iti sRSTizrutInAmapi svArthe tAtparyAbhAvAditi bhAvaH / / 25 / na tatra prAmANyaM nigama zirasAM brahmamanasAmapUrvAvyAvRttAdvaya sadavabAdhAdayadhiyAm / pradhAnANvAdInAM jaDamatimatAnAM nirasane gabhIre tAtparyyaM zrutihRdayavijJAzaya iti // 26 // nanu " sadeva saumyaMdamagra AsIt " ( chA0 6 / 2 / 1 ) " tasmAdvA etasmAdAtmana: AkAzaH sambhUtaH " ( tai0 1 / 2 / 1 ) "yatA vA" ( tai0 3 / 1 ) ityAdi sRSTizrutInAM brahmajagatAH kAryyakAraNabhAvapratipAdanaparANAM svArthe tAtparya kinna syAt ? ityAzaGakyAha-neti / tatra kAryakAraNabhAve nigamazirasrAM vedAntAnAM na prAmANyam, tatra hetugarbha vizeSaNaM - brahmamanasAmiti / brahmaNyadvitIye manastAtparya yeSAm / tathA ca samanvayavirodhAnna tatra kasyApi zrutivAkyasya tAtparyyamityarthaH / natu kimarthaM tarhi kAryakAraNabhAvaH zrutyocyate ? tasya tAtparyyabahirbhUtatayA vaiyarthyAditi netyAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 pratyaka tattvacintAmayA pUrveti / na vidyate pUrva kAraNaM yasya tat, avyAvRttaM sajAtIyavijAtIyabhedazUnyatayA kutazcidapi bhinnaM na bhavati yattat, ata evAdvayaM dvaitazUnyam, sadbrahma tadapUrvAvyAvRttAdvayasat tasyAvabodhaH sAkSAtkArastasyAdaye prAdurbhAve dhIstAtparyyaM yeSAm / tathA ca " adhyAropApavAdAbhyAM niSprapaJca prapaJcyate / " iti nyAyena kAryakAraNayorabhedastAvallokasiddha iti kAryakAraNabhAvamAropyA'dvitIye vastuni sambhAvanAsiddhaye zrutInAM tathA varNanaM saGgacchate / na sAkSAttAdRtrahmavarNanaM sambhavati / yena tathA na varNayeyuriti bhAvaH / kiJca, vAdiparikalpitapradhAnaparamANvAdInAM jaDA zAstrAcAryopadeza saMskAra hInatayA mandA matiryeSAm / yadvA, jaDeSu pradhAnaparamANvAdiSvabhiniviSTA matiyeSAm / tadabhimatAnAM nirasane nirAkaraNe sati niSpratyUhaM gabhIre'gAdheparicchinne brahmaNi tAtparya " yatparaH zabdaH sa zabdArthaH" iti nyAyena siddhapratIti zeSaH / ityevaM zrutInAM hRdayaM brahmatattvaM tasya vijJAstatsAkSAtkAravantasteSAmAzayastAtparyyamityayamevetyarthaH // 26 // 1 yadi dvaitaM satyaM bhavati kathamadvaitavacasAM bhavetprAmANyaM tarhyanadhigatavastvaikyaviSayam / kathaM vA'to mokSo janimRtimahAnarthanigaDAnmumukSUNAM yasmAtkathamapi layaM naityavitatham // 27 // nanu kimarthamA zrutInAmadvaite brahmaNyeva tAtparyyamiti varNyate ? dvaita mithyAtvasiddhaye iti cet, tanna; dvaitasya satyatve'pi zrutivAkyAnAM svArthe prAmANyopapatteH / na vA mokSasiddhaye tathAvarNanam, dvaitasatyatve'pi mokSopapattezca / kizva, dvaitamithyAtvavarNanaM na tAvad brahmajJAna nivarhaNIyatvAya zAstraprAmANyAt satyasyApi jJAnAnnivRtteH / na ca saMsAriyoSsaMsAribrahmakatvArthamopAdhikasya saMsArasya satyasyApyupAdhinivRsyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 156 nivRttau jIvasya brhmaikysmbhvaadityaashkyaah-ydiiti| yadi dvaitaM satyaM syAttahya dvaitavacasA "ekamevA'dvitIyam' (chaa06|2 / 1) "tattvamasi' (chaa06|8|7) "ayamAtmA brahma' ( bR0 2 / 5 / 16) 'brahmaivedaM vizvam" (mu0 2 / 2 / 11) ityAdyadvaitatattvapratipAdakavedAntavAkyAnAM prAmANyamanadhigataM pramANAntaraira viSayokRtaM yadvastunonAropi tasya brahmaNa aikyamakhaNDaikatvaM tadviSayaM tadekamAtragocaraM kathaM syAditi sambandhaH / kathaM vA dvaitasatyatve sati atA haitarUpabandhAjanmamRtyupravAharUpAnarthanigaDAd durucchedyapAzAd mumukSUNAM mokSaH syAd ? yasmAtkathamapyavitathaM kAlatraye'pyabAdhyaM vastu layaM naiveti na vinazyatItyarthaH / satyasyAtmavadanivRtteH, dvaitarUpabandhasyApi tathAtvAt; tataH kathamapi mokSo na syAditi bhAvaH / na ca satyaH prapaJcI jJAnanivartya ityAgamo'sti / pratyuta bandhasya jJAnanivartyatvazrutArthApattyA mithyAtvaprasiddheH / na ca tAya'dhyAnAdinA satyasyApi viSAdernivRttiSTeti vAcyam , viSAdeH satyatvAsiddheH / nanu sarvaH prapaJco'mithyeti tvanmate viSasya satyatvA. siddhirastu nAma / tathApi viSaya mithyAtvaM na tA_dhyAnaniva ya'tvaprayuktaM tvayeSyate / kintu prpnycmithyaatvsaadhkprmaannaantrpryuktmissyte| tathA ca tAryadhyAnanivartyatvaM viSasyeva brahmajJAnanivartyatvaM saMsArasya mithyAtve prayojakaM na syAditi cet, na; dhyAnasyApramAtvenAsdRSTAntatvAt / tathAhi-brahmajJAnaparIkSitapramANamUlakaM pramArUpameva saMsAranivarttakam, "vedAntavijJAnasunizcitArthAH'(ka0 3 / 2 / 6) ityAdizruteH; brahmavidyopakramAmnAtaguruziSyanibandhavadupAkhyAnagatayAvatsaMzayanivRttipraznopadezatattadupapattyupanyAsa liGgAcca; tatpramAtvasthirIkaraNApekSitAsambhAvanAdinivRttyarthaprAptazravaNamananadhyAnAnuvAdaliGgAcca / tArkSyadhyAnasya tu kalpitAkalpitasAdhAraNayayopadiSTArtha viSayasya viSanivatakatve pramAtvaM nApekSitamiti dRSTAntA'sampratipattiriti / nanu "setuM dRSTvA samudrasya brahmahatyA nivarttate" iti smRteH setudarzanaM pramArUpameva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 pratyaktattvacintAmaNaiA satyasyA'ghasya nivartakaM dRSTam, tathAtrApyastu, kA kSatiH ? iti ced, na; setudarzanaJca coditakriyAtmanaivainAnivarhakam , na pramArUpam , pazyatA. mapi setuM mlecchAnAM zraddhAvirahiNAM vA'dhAnupaghAtAt / AtmapramA tu dRSTadvAreNa bandhanivartinI, na vidhidvArA, tadvidheH samanvayasUtre bhASya. kRdbhinirAkRtatvAdityalaM vistareNa // 27 // jaganmithyAtve tu atizatazirogIravikalaM . bhajetprAmANyaJca vyavahRtirapIyaM hi ghttte| mRSAbana bodhI vidalayati mokSo'pi sulabhaH parabrahmAdvaitaM vrajati na ca kApaM zrutimatam // 28 // prapaJcamithyAtve tu sarvamanavadyamityAha-jaganmithyAtve iti| "tarati zokamAtmavid" ( chA07 / 1 / 3) "brahmavidApnoti param" (le0 2|1)"brhm veda brahmaiva bhavati" (mu0 2|6)ityaadishrutishtshirogiirviklN yathA syAttathA prAmANyaM bhajet / anyathA zokopalakSitasaMsArasyAtmajJAnena taraNoktibrahmajJAnamAtreNa jIvabhAvanivRttipUrvakabrahmabhAvaprAptikathanaJca bAdhyeta / tathA sati kathaM zrutizirogirAM prAmANyaM syAdityarthaH / sarveSAM vedAntAnAM samanvayo'dvitIye brahmaNi / zAstrasya prathamAdhyAyArthaH zrutizatetyAdivizeSaNena darzitaH / zatazabda aAnantyaparaH, "vizvaM zataM sahasrazca sarvamakSayyavAcakam'' iti mahAbhAratavacanAt / "brAhmaNazataM bhAjyatAm" ityatra bhojanasyeva zirasAM saMkhyopasarjanasaMkhyayenAnvayaH / nanvastu jaganmithyAtve tu zrutInAM prAmANyam , vyavahArastu na setsyatti; bhramajanitasya vyavahArasAdhakatvAdarzanAt / nahi mRgatRSNAmbhaH pipAsopazamakaM dRssttmityaashngkyaah-vyvhRtirpiiti| kiM bhramajanitasya bhramakAle'pi na vyavahArasAdhakatvam 1 bAdhakAlne vA ? antye, iSTApattiH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 161 prAdya, svAnakhorathAdInAM tatsamaye vyavahAralAdhakatvaM srvloksiddhmityrthH| bodhastattvajJAnaM mRSAbandhamanirvAcyAvidyAkAryyamavidyAnivarttanena vidalayati nivarttayatItyarthaH / mithyAbandhasya tattvajJAnena bAdhitatvAtsvarUpAvasthAnalakSaNo mokSaH svata: siddhtvaatsulbhH| zrutInAM mataM tAtparya viSayo'dvaitaM parabrahmatattvaM na ca kopaM brajati-jagato mithyAtve sati evaitatsarva siddhyatItyarthaH // 28 // avidyAyAM satyAmanRtamidamevaM matirapi pramAtrAdyadhyastaM zrutivacanajodeti na ttH| kriyAkANDe jJAne'pyamiti mametyAdyanubhavAt pravRttiH saMsiddhA bhramayutadhiyAM vaidikapathe // 28 // nanu jagato mithyAtve 'svargakAmo yajeta" "tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena" (bR. 4 / 4 / 22) iti "zAnto dAnta upAsIta" ityAdizAstraJca sAdhyasAdhanabodhakamanarthakaM syAdityAzakya kiM zAstrAnarthakyApAdanaM vidvAMsaM prati ? Ahosvid ajhaM prati ? nAdyaH, iSTApatteH / na hi tajjJaM prati kiMcicchAstraM vidhatte, tasya kRtakRtyatayA sAdhyasAdhanapratyayabAdhAt / dvitIyazcet, tatrAha-avidyAyAmiti / satyAmavidyAyAM pramAtrAdijagadadhyastatayA'nRtaM mithyetyevaM matirnizcayAtmikA buddhirapi ativacanajanyA nodeti / tatazca mithyadamiti jJAnAbhAvAt kriyAkANDe "svargakAmo yajeta' ityAdau karmapratipAdake zAstre jJAne'pi tattvajJAnasAdhanapratipAdake zAstre 'tametam' ityAdau vedAntavicArarUpazravaNAdI tattvajJAnasAdhane'pi vaidikamArge pravRttibhramaNadehAdyabhimAnena yutA dhIryeSAM teSAmahaM brAhmaNo'mukazamrmeti, mamedaM gRhaM kalatramiti, prahaM virakto mamAyamAzrama ityAdyanubhavAdeva samyaksiddhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmA syAditi yojanA / "sarvANi zAstrANi vidhiniSedhaparANi mokSaparANi cA'vidvadviSayANi'' iti bhASyAdityarthaH // 26 // pare dvaitaM yuktayA'pyakhilamidamadhyastamanRtaM __ bhaved bhrAnto satyAM vyavaharaNayogyaM khamalavat / kSamA mithyAvAdyA vyavahRtipade svamasamaye prabodhe mA santvastvanRtamavabhAsAtmakamidam // 30 // mithyApadArtho'pi bhrAntikAle vyavahArasAdhakaH, tadAdhe tu mA'stu, bAdhitAnuvRttyA'stu veti dRSTAntAvaSTambhena sAdhayati-pare iti / yuktayA'pi pare paramAtmani idaM samastaM dvaitaM prapaJcAtmakamanRtaM sadvilakSaNamadhyara' kalpitameva bhavet siddhevat, bhrAntau satyAJca tattadvyavahAra. yogyamapi nIlaM nabha iti vyavahAravat / nanu nIlaM nabha iti vyavahAra ekavidha eva dRzyate, prapance tu nAnAvidhavicitravyavahArayogyatayA viSamo dRSTAnta hatyaparitoSAd dRSTAntAntaramAha-kSamA iti| svapnasamaye vyavahAragocare mithyA'zvagajAdayo'pyArohaNAdivicitrArthakriyAsamA dRSTAH / prabodhe tattvasAkSAtkAre jAgaraNa iva vyavahArasamarthA mA santu, tatkAraNasya bAdhAdeva / yadvA, bAdhitAnuvRttyA'nRtamanirvAcyamavabhAsAtmakaM pratItimAtrazarIramidaM sarvamastu vA, tena kA hAnirityarthaH // 30 // nijAjJAnaM dehAdyakhilajagadAkAravikRti havAptaM jJAtaM sajjagadidamanArthaviSayam / na cAjJAtaM kiJcid vyavaharaNayogyaM bhavati vA pratItaHmAk pazcAdapi na ca bhvetbhraantijnitm||31|| pratItimAtra shriirmityuktmityuppaadyti-nijeti| svAjJAnameva dehAyakhilajagadAkAreNa vikRti pariNAmamavAptam / hizabdaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prkrnnm| 163 prasiddhazuktirUpyarajjusaryAdaiA tathAtvasya dyotakaH / ata idaM jagadehAdirUpamanarthaH pratikUlarogAdibhiH, arthastattadviSayabhogAnukUlasvAsthyAdibhiH, tadviSayaM tadrUpamanarthArtharUpaM jJAtameva sadbhavati / na ca pratIteH prAgajJAtamapi sat kiMcidvastu vyavahArayogyaM bhavati / pazcAdvA pratItivilavAdUrdhva na ca bhavati / tatra hetu:-bhrAntijanitamiti / pratItimAtrazarIratvAd bhrAntijanyasyetyarthaH / / 31 / / sa evAyaM kumbhastadidamiha vezmeti dhiSaNA bhavetsAmyAdyadvadyugapadahibhAna ji nRNAm / na cAnyo'nyAvidyAkRtabhujagamAjJAtumucita stathA'tra draSTavyaM tamasi kissmbhaavitmhaa||32|| nanu dvaitasya pratItimAtra zarIratve tadevedaM gRham, seo'yaM ghaTa ityAdi. pratyabhijJA na syAta, tasyAH pUrvasaMskArasahakRtacakSurAdijanyatvAdityAzaGkyAha-sa eveti / iha bhUtale sa evAyaM kumbhaH, tadevedaM gRhamiti dhiSaNA pratyabhijJA prAtItikavastunaH pratItibhedena bhede'pi sAmyAt seyaM dIpajvAletyAdivatsAdRzyAd bhvti| yad yena prakAreNa bahUnAM nRNAM laji puSpamAlAyAmahimAnaM sarpabhramAvabhAso yugapadekadaiva bhvti| tatra svasvAvidyAkalpitasakyAbhAve'pi yathA teSAmeka eva sarpaH sarvairanubhUyate / na ca anyAvidyAkRtabhujaGgamanya AjJAtumucitaH / anyAntaHkaraNapratibimbitacaitanyaniSThAvidyAtmako bhramastadantaHkaraNavRttedujJeyatvAttato'nyena jJAtumazakya ityarthaH / tathA'trApi satyatvenA. bhimatavyavahArabhUmau prAtItikaghaTAdInAM pratItibhedena bhede'pi sAhazyAdeva pratyabhijJAnaM bhaviSyatIti naanuppttirityrthH| nanu kathametasyAdityata Aha-tamasIti / aho Azcaryametata, yattvayA svapnAdAsvazirazchedAdikamatyantAsambhAvitamanubhUyApi na smbhaavyte| tamasi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 pratyaktattvacintAmA ajJAne ghaTitaghaTanAcature kimasambhAvitam ? sarva sambhAvyate ityarthaH // 32 // jagajjAyatkAle vividhamanubhayAndhyajanitaM suSuptiM gatvA syAtpunarapi samutthAya shsaa| jagabuddhiryA sA jagadabhinavaM gocarayati sphuTaM sAdRzyAt syAttadimiti buddhirvyvhRtii||3|| pratItisamAnayogakSemasya prapaJcasya jJAtameva sattvaM nAjJAtasattvamiti draDhayitumavasthAsu prapaJcabhedaM saadhyti-jgditi| jAgratkAle indriyairarthopalabdhilakSaNe vividhamAndhyenAjJAnena kalpitaM bhUtabhautikaM jagadvicitramanubhUya, suSuptiM gatvA, punarapi jAgare samutthAya, sahasA yA jaga buddhirjagadgocarA pratItiH syAt; sA pratItirabhinavaM svasamAnazarIraM jagatspaSTatayA gocarayati / tatra tadidaM gRhamityAdibuddhirvyavahAre sAhazyAdeva syAditi yojanA // 33 // nahi draSTuSTerapi viparilopo na tu tato dvitIyaM vA'nyatsyAdyadayamapi pazyediti vcH| jagadvaitaM sunAvapavadati satyAmapi dUzi prapaJcAbhAvo'taH zrutivacanasiddho'sti satatam 34 nanu pratyabhijJAyA bhramatvasAdhikA yuktirmalapramANAbhAvenAbhAsatvAnAvasthAsu prapaJcabhedaM sAdhayituM kSamate ityAzakya yukteH shrutiprmaannmuultvaannaabhaastvmityaah-nhiiti| "nahi draSTuha STerviparilopo vidyate'avinAzitvAnnatu tadvitIyamasti tato'nyadvibhaktaM yatpazyet" (bR0 4 / 3 / 23) iti zrutervaco dRzi draSTuH varUpabhUtadRSTI satyAmeva suSuptau jagadvaitamapavadati niSedhati / ataH zrutivacanapramANa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 165 siddhaH satatameva prapaJcAbhAva iti siddhAntaH / draSTurAtmano'vinAzitvAttatsvarUpabhUtA dRSTirapyavinAzinIti suSupte'pyAtmA pazyatyeva / parantu yad dvitIyamantaHkaraNaM pramAta jAgradAdA pazyeta, tadatra nAsti / tato'ntakaraNAdapyanyaccakSurAdikaraNam , tadapyatra nAsti / yathA yacca vibhaktaM rUpAdiviSayajAtam, tadapyatra suSuptau nAstItyAtmano vizeSadarzanAbhAvo yuktaH, vizeSadarzanakAraNabhUtAnAM pramAtRviSayANAmabhAvAditi zruterarthaH / / 34 // * tathAnyA prANAderanizamavadatsRSTimapi gI. stato'vasthAsvaikyAnubhava iha vizvasya ca mRssaa| na sarpabhrAnteH syAjjagadanubhave bheda ucitaH pratIteranyanna kvacidapi mRSAdhyAsajanitam // 35 // suptotthitasya punaH prANAdeH sRSTirbhavatItyapi zrutisiddhamityAhatatheti / yathA pUrvoktazrutyA suptau sRSTivilayaH kaNTharaveNoktaH tathaivA'nyA zruti: "sa yadA pratibudhyate" ityupakramyAniza pratyahaM prANAdeH sRSTimapyavadat vadati / "yadA suptaH svapnaM na kaJcana pazyatyathAsmin prANa eva ekadhA bhavati tadainaM vAk sarvairnAmabhiH sahApyeti, cakSuH sarvai rUpaiH sahApyeti, zrautaM sarvaiH zabdaiH sahApyeti, manaH sarvaiyAnaiH sahApyeti, sa yadA pratibudhyate yathAgnelataH sarvA dizo visphuliGgA vipratiSTherannevamevaitasmAdAtmanaH sarve prANA yathAyatanaM vipratiSThante prANebhyo devA devebhyo lokAH' ( kau0 3 / 3) iti tata: zrutipramANAdevAvasthAsu vizvasya ghaTAdeH prapaJcasyaikyAnubhava iha vyavahArabhUmA mRSaiva / ata eva sarpabhrAnteH sarpabhramAnubhavAd jagadanubhave bheda ucitA na bhavati, yataH pratIteranyatkvacidapi jAgratkAle svapna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmA kAle bhramakAle vA mithyAdhyAsajanitaM vastu pRthaGnAsti, pratItimAtrazarIratvAdityarthaH // 35 // nanu bhrAntijJAnAjjagadanubhave kAraNakRto vizeSastadvattyAdviSayakRta pAjAnata iti| jagaddhIH pratyakSAdyakhilabalasiddhAbhramamRte bhramajJAnaM naivaM kathamiha tayoH sAmyamuditam // 36 // bhramAt pUrva sapA na bhavati tathedaM tu na jagad yataH pUrvaM tasyendriyaviSayasaMyogata itH| mataM sattvaM loke'viditamapi naivaM bhramajane rato bhrAntijJAnAjjagadanubhave bheda ucitH||37|| tatra dRSTAntadAAntikayovaiSamyaM zakate-nanvityAdidvAbhyAm / yadyapi bhavaduktarItyA prapaJcabhrAntijJAnayona bhedaH pratibhAti / tathApyAjAnata: svabhAvata eva rajjusarpAdijJAnAdAkAzAdiprapaJcajJAne kAraNakRtA viSayakRtazca vizeSo'sti / prapaJcajJAnasya pratyakSAdipramANajanyatvam, sarpajJAnasya tvavidyAjanyatvam / prapaJcajJAnaviSayo'jJAtasattvaM ghttaadiH| sarpajJAnaviSayaH pratItimAtrazarIrajJAtasattvaM sarpAdiH / prapaJcajJAnasyendriyasannikarSajanyatvAt jJAnAtpUrvamapi viSayasattvamAvazyakam / na tu bhrAntijJAnasyeva pratItimAtrasattvam / tasmAd bhrAntijJAnaprapaJcajJAnayorbahuvaiSamyAt kathaM tayoH sAmyamuktam ? iti dvayoH sakSitArthaH // 36-37 // iti prApta bamo na bhavati bhidA svApnajagato yathA svApnAdhyakSAdyakhilabalasiddhaM bhramamayam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNan / tathA jAyadvizvaM bhramamayamihAdhyakSagamitaM na vA'dhyakSa heturjagadanubhave tatvajanane // 38 // bhrAntijJAnaprapaJcajJAnayostadviSayayo: zaGkitaM vaiSamyaM pariharatiitIti / svApnajJAnajAyajjJAnayostadviSayozca bhedo na bhavati / yathA svapne bhrAntirUpAdhyakSAdipramANaballena siddhaM bhramamayaM svApnaM vastu tathaiva jAgratkAlInaM vizvaM bhramakAryamiha jAgare kalpitAdhyakSAdinA gamitaM jJApitam / ataH pratyakSAdipramANaM jagato ghaTAdivizvasyAnubhavaviSaye yatsattvajananaM tatra heturna bhavatIti yojanA // 38 // avidyAkArye'smiJjagadanubhave nAsti kimapi svataH satyaM yogI viSayakaraNAderapi mRssaa| yathA yakSo loke balirapi tathA bhANakamiti svataH sattAzUnye kriyata iha sattA na karaNaiH // 38 // tayAH sAmye kAraNasAmyaM hetutvenAha-avidyeti / asmin pratyakSAdisiddha jagadanubhave'vidyAkAyeM iti hetugarbha vizeSaNam, prAvidyakatvAtkimapi vastu svataH satyaM nAsti, svAdhiSThAnavRttitraikAlikAbhAvapratiyogitvAt / sarvasyApyAvidyakasya yogo viSayendriyasannikarSaviSayo ghaTAdiH, karaNAnIndriyANi, prAdizabdenAlokAdevyAptiliGgAdezva grahaNam / sarveSAmapi mRSAtvaM vadan sannikarSo viSayakaraNAdarbhaSetyAhatya vdti| tena pratyakSAdijanyasvaM prapaJcajJAne vizeSa ityuktaM parAstam / nahi mithyAjJAnakAya'sya prapaJcasAdhakaM pratyakSAdi satyam , yatA loke yajJAnurUpo bali rityAbhANakam / na vA svataH sattAzUnye vastuni karaNairindriyAdibhiH sattA kriyate / nahi vyAmni svataH sattAzUnyasya nIlavarNAdeH sattA svacchacaturAdibhirapi sampAdayituM zakyeti bhAvaH / / 36 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI bhramavyAvRttatvaM na ca jagati bAdhyatvakathanA dato'nyatsyAdAna cakimapi nAnAsti vimle| iti zrutyA kArye'nRtatamazarIratvamuditaM ___ marIcyambhArajjAvahiriva jgdaadhymucitm||40|| na kevalaM yuktayaiva prapaJcasya mithyAtvamapi tu zrutisiddhamapItyAhabhrameti / jagati viSaye bhramavailakSaNyaM nAsti, bAdhyatvakathanAt / zrutismRtisahariti zeSaH / tatra zrutiM darzayati-ata iti / ato brahmaNo'dhiSThAnAdanyadadhyasta kAryakAraNarUpaM jagadAtamabhAvapIDitaM kAlatraye'pi bAdhitamiti yAvat / atraiva "neha nAnAsti kiJcana" (bR0 4 / 4 / 16) iti zrutyantaramarthata: paThati-na ceti / iheti yadasyArthe vimale svacche brahmaNi kimapi nAnA vizvAkAreNa bhAsamAnaM nAstIti zrutyA vizvasminkArye bhUtabhautikaprapaJce'nRtatamazarIratvamatyantamithyAtvamuditaM kaNTharaveNoktama, tasmAnmarIcisamUhe jalamiva, rajjau sarpa iva, brahmaNi jagadvAdhyam-mithyAtvena tattvajJAnabAdhAhamevo. citamityarthaH // 40 // pramANatvenaivAbhimatakaraNAnAM bhavatu vA 'khilAdhiSThAnatvAdaviditatayAtmaiva vissyH| jagannAstyajJAtaM hyatijaDatayA jJAnavikRtiH pramANAnAM yasmAdaviditapadArtho'sti vissyH||41|| evaM prapaJcasya bhrAntamAtrazarIratvaM prasAdhya tadviSayakajJAnasAdhane. ndriyANAM prAmANyameva nAstIti vaktumupakramate-pramANatveneti / pramANatvenAbhimatAnAM cakSurAdikaraNAnAmajJAtArthaviSayatA vaacyaa| tathA cAkhila vizvAdhiSThAnatvAdaviditatayA'jJAtarUpeNAtmaiva vissyH| hi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 168 yasmAjjagadajJAnavikRtirUpamatyanta jaDatayA'jJAtaM nAsti, tasyA''vRtaikarUpasya punara vijJAnaviSayatvalacaNAjJAtatvakalpane prayojanAbhAvAdityarthaH / viditapadArtho yasmAtpramANAnAM viSayo'bhimateA'sti / taccAviditattvamadhiSThAne pratyakUtattve vizrAntamityarthaH // 41 // na cAjJAtaH kumbhaH kathamiti tadeyaM vyavahRtiH sa sAkSiNyadhyastA ghaTapaTamukhA jJAnasahitaH / nahi jJAnAjJAne jaDaviSayamAzritya saphale svayaMbhAnArhe'smindvayamapi kRtArthaM vyavahRtau // 42 // ghaTAdI jaDavarge'jJAtatvAdivyavahAro'pyanyathAsiddha ityAha - na ceti / 'ajJAto ghaTa:' ityAdipratItyupapattistvajJAnena saha sAkSicaitanye ghaTAderaNyAsAditi svayaMbhAsamAne'smin sAcicaitanye jJAnAjJAne saphale, na tu jaDe, tatra tayorniSphalatvAditi samudAyArthaH // 42 // na tu pratyagbodhe pravizati kadApIndriyagaNA na nIrUpe zabde vigataguNatatkAryyakalane / pravezo vA yogo bhavati karaNAnAM pramahasi bhrame satye vaiSAM gatirapi yathA svApnajagati // 43 // astu tarhIndriyANAmAtmaviSayatvenaiva prAmANyamityata Ahanatviti / pratyagbodhe viSayaviSayibhAvavinirmuktatayA sarvAntarAtmani jJAnaghane kadApi kathaJcidapi cakSurAdIndriyagaNeo na pravizati pravezayoyata naivApnotItyarthaH / pravezayogyatAmevAha -- neti / nIrUpe rUpa rahite, azabde zabdAtIte / etadupalacaNamasparzAderapi, "prazabdamasparzamarUpamavyayam" (ka0 1 / 3 / 15 ) ityAdizruteH / tatra hetugarbha 22 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 pratyakatattvacintAmayA vizeSaNaM - vigataguNatatkAyryakalane iti / vigatAH svata eva nirastA guNAnAM sattvarajastamasAM tatkAryyapaJcamahAbhUtAnAJca kalanA sambandho yasya tasmin pramaddasi sarvotkRSTa tejaH svarUpe sUryyacandrAgnAdyavabhAsa ke karaNAnAM sUryyAdiprakAzyAna cakSurAdInAM pravezo yogaH sambandho vA nAstItyarthaH / tarhIndriyANAM prAmANye kA gatirityapecAyAmAha - bhrama iti / bhrame dehAdyadhyAse satyeva bhrAntidazAyAmeSAmindriyANAM gatiryathA svapne kalpitavastujAtaviSaye tathA jAgare'pi boddhayamityarthaH / ayaM bhAvaH - svapnAvasthAyAM svApnadehavat, viSayavaccendriyANAmapi prAtibhAsikI sRSTirna zakyate vaktum, prAtibhAsikasyA'jJAtasattvAbhAvAt / indriyANAJcAtIndriyANAM svapne'jJAtasattvasya vAcyatvAnnApi vyavahAri - kANAmevendriyANAM svasvagolakebhyo niSkramya svApna dehamAzritya svasvaviSayagrAhakatvaM vaktuM zakyate, svapnasamaye teSAM vyApAra rAhitya rUpoparatizravaNAt / tathA satyeva "atrAyaM puruSa: svayaMjyoti" (bR0 4 / 3 / 14 ) iti zrutiH saGgacchate / jAgare AdityAdijyotirvyatikarAcanturAdivRttisa vArAhurvivecamAtmanaH svayaM jyotiSTumiti svapnAvasthAyAmadhikRtya tatrAtmana: svayaMjyotiSTaM pratipAdayati / tatrApi tathA sati durvivecaM syAt / tathA ca svapne yathA bhrAntyaivendriyAnvayavyatirekAnuvidhAya bhAnaM tathA jAgratyapi draSTavyamiti ||43|| yathA svapne bhrAntyendriyagaNakRtA'pi vyavahRti stathAjAgraddRzye vyavahRtiriyaM bhrAntikalitA / avidyAkAryANAM vyavahRtirihA'dhyastakaraNaiH pramAtve hetutvaM na ca karaNajanyasya bhavati // 44 // 1 yathA svApnajagatItyuktaM vivRNoti -- yatheti / yathA svapnAvasthAyAM bhrAntyaivendriyagaNakRtApi vyavahRtirasti, "na tatra rathA na rathayeogAH " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam 1 (bR0 4|3 | 10) iti zruteH, mAyAmAtrantu kArtsnyenAnabhivyaktasvarUpatvAditi nyAyAcca svapnasRSTe rmithyAtvasiddhiH / ataH prAtItika svApnapadArtha viSayakavyavahAro yathA bhrAntyaivendriyAnvayavyatirekAnuvidhAyI tathA nAgradRzye jagatyapi prAtItikatvAvizeSAdiyaM vyavahRtirvyavahAro'pi bhrAntikalpitatayA tadanurUpendriyagaNAnvayavyatirekAnuvidhAyinItyarthaH / prAtItikatvameva darzayati - avidyeti / jAgratsvapnayoravAntarabhede satyapi prAvidyakatvAvizeSAt kalpitaireva karaNairubhayatra vyavahAro'stu na kAcit kSatirastItyarthaH / tasmAtkaraNajanyatvaM prapaJcajJAnasya pramAtve heturna bhavatIti rAddhAntaH // 44 // 171 atA vyomAdInAM prakRtivikRtInAM janimtAmavidya vAdhyastAtmani citikalA kAraNamalam / vizeSeopAdAnaM yadapi tadapi svapnavadidaM hyanirvAcyaM kAryyaM janayati tathA kAraNamataH // 45 // phalitamAha-- zrata iti / yasmAtpratItimAtraM sattvaM prapaJzvasyAtA vyomAdInAM kAryyakAraNarUpAyAmutpattimatAM citprativimbagarbhA AtmanyadhyastA avidyeva kAraNamalamatyantAsambhAvitapradarzane samarthA 1 kathaM tarhi mRdghaTAdInAM loke kAryyakAraNabhAvamAdAya ghaTAdyarthanAM sudAdyupAdAnamityapecAyAmAha - vizeSa iti / yadapi vizeSopAdAnamavidyA kAryya mRdAdInAmupAdAnaM ghaTAdiniSpattaye, tadapi svapnavat yathA svapne kalpitakulAlena kalpitamRdAdyupAdAya kalpita eva ghaTAdI racyate tathA'trApi boddhavyamityarthaH / "yogyaM yeogyena sambadhyate" iti nyAyenAnirvAcyam, hIti vidvatprasiddham, kArya ghaTAdirUpam, atastathaiva kAryyAnurUpameva kAraNamavidyAkhyaM janayatyutpAdayatItyarthaH // 45 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 pratyaktattvacintAmaNI tataH zuddhAdvaitAtpRthagakhilamAvidyakamidaM yato jJAnajJeyAtmakajagati vibhrAntiniviDe / pratIteH sattvaM no pRthagiti vivekena viditaM jaganmithyA satyaM sukhanidhi parabrahma taditi // 46 // tataH kimityata Aha-tata iti| zuddhamavidyAtatkA-saMspRSTa yadadvaitaM vastu tataH pRthak tasminnadhyastamakhilamAvidyakamevededaM jagatkuto yato jJAnajJeyasvarUpe jagati vibhrAntiniviDe bhramamAtraikazarIre pratItevibhramarUpAyA: pRthagvilakSaNaM sattvaM nAstIti vivekena viditaM sat jaganmithyA svAdhiSThAnavRttitraikAlikAbhAvapratiyogitayA atyantatucchamiti phalitam / tadadhiSThAnaM parabrahma tenAsaMspRSTatayA sukhanidhirUpamevAparicchinnamiti siddhamityarthaH // 46 // avidyAyonitvaM vadasi jagatastvaM kathamaho na caikasmAddhetArbahuvimidaM kAryamucitam / adRSTezAdibhyA jagadidamudetIti yadi bhoH kimartha mithyeyaM jddvpurvidyaa'bhyupgtaa|| 47 // prapaJcasyA''vidyakatvamalahamAnaHzaGkate--avidyAyonitvamiti / aho Azcaryametat, yadvicitraracanAmanubhUyApi jagato'vidyAkAryatvaM vadasi / nahya kasmAdavicitrAdavidyAkhyAt kAraNAdvahuvidhaM vicitramidaM kArya bhavituM yogyam / bho vedAntin ! yadyadRSTezvarAdibhyastadidaM vicitraM jagadudetIti svIkaroSi, tarhi kimartha mithyeyaM jaDavapuzcA'vidyA ajAgalastanAyamAnA sviikRteti| vadeti shessH| nahi prAmANikairAgraheNa vRthA kinycidbhyupgmyte| anyathA prAmANikatvameva bhajyateti bhAvaH // 47 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / iha brUmaH kAryyAnuguNamucitaM kAraNamidaM na kAyyaM satyaM syAd vyabhicarati dikkAlata idam / na cAsatyaM bhAti vyavahRtidazAyAM kSamamiteA' nirvAcyaM kAryyaM tadanuguNamajJAnamucitam // 48 // 173 samAdhAnaM pratijAnIte - iheti / asmin pUrvapakSe prApte siddhAntaM brUmaH / avidyAyAH prapaJcaM prati kAraNatvaM kathaM siddhAtItyapekSAyAM vaktavyamAha -- kAryeti / kAryyasyA'nirvAcyasyA'nuguNameva kAraNamidamavidyAkhyama, kAryyaM na tAvadAtmavatsatyam, yata idaM dikkAla to dezakAlAdiparicchachedena vyabhicarati 1 na cA'satyaM zazazRGgAdivattuccham yatA vyavahAradazAyAmarthakriyAsamartha bhAti / na cobhayAtmakam, virodhAt / itaH kAryyaM jagadanirvAcyam, tadanuguNaM kAraNamadhya nirvAcyamajJAnamevAcitamityarthaH // 48 // zrutInAM tAtparyyAdapi sukhacidadvaitaviSaye na satyaM kAryyaM syAjjagadidamavidyAdiracitam / na jAyetA'satyaM kvacidapi viSANaM nRzazayeAH svsttaasmbndhe| janirapi kathaM sattvavirahe // 48 // na kevalakArthyAnuguNatvAdevA'jJAnaM kAraNatvena kalpyate, api tu zrutiprAmANyAnyathAnupapatterapItyAha zrutInAmiti / sukhAtmani cidvaite vastuni viSaye sarvAsAM zrutInAM tAtparyyAdapi na satyaM kArya jagat, tasya satyatve kathamadvaitazrutInAM prAmANyaM syAt ? tattasmAcchutiprAmANyAnyathAnupapatterapi jagadidamavidyAtatkAryyakAmAdibhirvicitraM brahmaNi kalpitamityarthaH / sarvathA tucchatvamapi nAsti, kAryatvavyAvAtAdityAha -- neti / asatya malIka cetkAryya jagat, na jAyeta / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 pratyaktattvacintAmaNI nahi kacidapi deze kAle vA narazazayorviSANaM zRGga jAyate, sambhavati, dRSTaM veti| svasattAsambandhI hi janiH sarvathA sattvavirahe kathaM syAt ? nahi alIkasya khakAraNasambandhanirUpakatvaM svasattAsamavAyAdhAratvaM vA janmalakSaNaM snggcchte| tasmAjanimatvAt kArya jagadalIkamapi vaktuM na zakyamityarthaH / / 46 // trikAlAbAdhyaM yattadamRtamidaM tarhi na kadA jagajjAyeteha kvacidapi na sttaadivirhH| na hetoH sAphalyaM tata idamanirvAcyamucitaM jagajjanyatvaM tad gamayati ca mAyAtvamanRtam // 50 // tAstu satyamevedaM jagat, netyAha-trikAlAbAdhyamiti / yatsatyaM kAlatraye'pyabAdhyam, tadamRtamavinAzi, yathA''tmatattvam ; tathedaM jagaccesyAt, tarhi na kadAcidapi jAyeta, yata iha sadvastuviSaye sattAdiviraho na kacidapi dezekAle vA smbhvti| nahi satyasya kadApi sattAviyogo'nyathA satyatvavyAghAtApattiH syAt / na vA jagataH satyatva. pakSe hetA: kAraNasya tadvyApArasya vA sAphalyam / tasmAtsadasadbhayA nirvaktumazakyatvAjjagato janyatvameva / taduktalakSaNaM svAdhiSThAnaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM mAyAtvaM mAyAkAryatvAdanRtamanirvAcyarUpatvamavagamayatItyarthaH / taduktaM "yathA sato jani vamasato'pi janina ca / janyatvameva janyasya mAyikatvasamarpakam // " iti // 50 // na satyasyAsatye jagati kila hetutvamucitaM vinAvidyAM rajjurjanayati na sAdikalanAm / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 175 ato hetuH kAryAnuguNamidamajJAnamucitaM svazaktyAnantyAttatkSamatamamane racayitum // 51 // nanu brahmaiva jagata: kAraNaM kinna syAt ? santi hi brahmakAryatvavAdinyaH zrutayaH smRtayazca shsrshH| tathA ca kimanAdyavidyAkalpanayetyAzajhyAha-neti / kileti prasiddhametat, yataH sajAtIyayoreva kAryakAraNabhAva iti / vinA'nAdyanirvAcyAmavidyAM satyasya brahmaNo - satye'nirvAcye jagati hetutvaM zrutyuktamapi kAraNatvaM nocitam-na snggcchte| nahi rajjuH svAvacchinnacaitanyaniSThAmavidyAmantareNa sarpAdikalpanAM jnyti| ato vedAntAnukUlatarkeNApi kAryAnuguNamajJAnamidaM kAraNatvenocitam / na cA'jJAnamekaM kathaM vicitrakAryajanaka syAditi vAcyam , tasyaikatve'pi "indro mAyAbhiH pururUpa Iyate" (60 2 / 5 / 16) iti zrutyA svazaktayAnantyAdajJAnazaktInAmAnantyAttadajJAnamekameva jagadanekavidhaM vicitraracanArUpaM racayituM svAdhiSThAne kalpayituM kSamatamamatyantasamartha "kimajJAnasya duSkaram' iti nyAyenetyarthaH / zrutInAM tanmUlakasmRtInAJcA'dvitIye brahmaNi tAtparyAnna kaarykaarnnbhaave| avo'dvaye vastuni sambhAvanAvatArAya brahmaNaH kAraNatvoktirityuktamadhastAdityalam // 51 // ato'vidyAdhyastaM jagadidamanirvAcyamamRte na caadRssttaadiinaamnRtjddmjnyaankmRte| vacitsvAtantryaM tatkRtajagati tadvArata ime vikArA madhyastA vikRtasukhe'jJAnazabale // 52 // phalitamAha-ata iti / na cAdRSTAdInAmanirvAcyAjJAnamantareNa kacitkArye svAtantryam, kintu tatkRte'jJAnaparikalpite jagati tadajJAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 pratyaktattvacintAmA dvAraiveme 'dRSTAdayo vikArA jagadvaicityanirvAhakA hIti zrutismRtividvajjanAnubhavaprasiddhe'vikRtasukhe nirvikArakUTasthabrahmAnandasvabhAve'jJAnazabale mAyopahite caitanye'dhyastAH parikalpitAH, na svatantrA ityarthaH // 52 // avidyAkAryyatvAdakhilamidamAbhAsamanRtaM pratIteH sattvaM no pRthagapi bhajetsvAmikamiva / nahi svapne sattvaM pRthaganRtamAbhAsanamRte * cidadhyastAkhAderbhavati nayasiddhaM atimtm|| 53 // uktaM jJAtasattvaM jagato nigamayati-avidyeti / akhilamidaM jagadAbhAsarUpaM zuktirajatAbhAsamivA'vidyAkAryatvAddhetoranirvAcyamidaM pratIteH pRthakasattvaM na bhajet svApnikaprapaJcajAlamiva / svapne AbhAsanaM pratItisvahate'nRtamanirvAcyamAbhAsanamantareNa citi draSTari adhyastAvAdeH pRthakasattvaM nahi bhvti| tasmAtprapaJcasyAnirvAcyasya jJAtasattvaM zrutinyAyasiddhamityarthaH // 53 / / jagatkArya hetuH sadacalamiti zrotavacanaM pradhAnAdehatArjagati ca nirAsAya bhvti| na kAyaM no hetuH parapadamiti zrautavacasA makhaNDe tAtparya yata iti mataM veda vidussaam||54|| brahmakAraNatvavAdinInAM zrutInAM tAtparyamAha-jagaditi / jagakArya bhavati, hetuH kAraNaM sadrUpaM brahma kUTastham, iti zrotavacanaM jagati paraparikalpitapradhAnaparamANvAdeH kAraNatvasya nirAsAya bhvti| vastuvastu parapadaM paramAtmatattvamavAGganasagocaraM "tadetadbrahmApUrvamanaparam" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 177 (bR. 2 / 5 / 16) iti zrutisiddhaM na kArya kasyacit, na vA hetuH taduktam- "apUrvAnaparaM brahma tasya kArya na kAraNam / adhiSThAnatvamAtreNa kAraNaM brahma gIyate' / ityato hetA: autavacasA "yato vA" ityAdInAM sRSTizrutInAmakhaNDe braukye tAtparya vedaviduSAM vyAsAdInAmiti mataM nizcitamiti yojanA // 54 // adhiSThAnAdbhinaM kvacidapi na cAdhyastamakhilaM hyadhiSThAnaM brahmAdvayamajamavidyAdizabalam / ato jJAnajJeyAtmakamakhilamadvatamamRtaM prbrhmaivaa'stiitykhilnigmaantkhRdym||55|| vidvanmatameva drshyti-adhisstthaanaaditi| kvacilloke vede vA deze kAle vA akhilamadhyastaM rajjusAdivadvizvaM svAdhiSThAnAd vastuto bhinnaM na bhavati / nanu tarhi yathAyogyaM mRddhaTAdInAM rajjusadInAmevAdhiSThAnAdhiSTheyabhAvaH kuto na syAt ? netyAha-hIti / yato brahmaivAdhiSThAnam, na mRdAdi,na vA rajjvAdi, teSAM kalpitatvAvizeSAt / na ca kalpitasya kalpitameva adhiSThAnamastviti vAcyam, shuunyvaadaaptteH| ajJAtaJcAdhiSThAnaM vAcyam, ajJAtattvamajJAnAvRtatvam / tacca svabhAnA brahmaNyeva paryavasyati / tathA ca sarvatrAdhyAsAdhiSThAnaM brahmava / taccAdvaitavarjitamajaM janmAdivikriyAtItamavidyAdhupahitatvena rUpeNaivAkhilaja gaddheturityarthaH / yato'dhyastasattA adhiSThAnasattAnatiriktA, ato jJAnajJeyAtmakamakhilaM vizvaM "sarva khalvidaM brahma' (chA0 3 / 14 / 1) "AtmaivedaM sarvam" ( chA0 7 / 25 / 2) "nArAyaNa evedaM sarvam" "vAsudevaH sarvam" (go07| 16) iti zrutismRtisiddha parabrahmaivAstIti bAdhAryA sAmAnAdhikaraNyam, ata eva "tadananyatvamArambhayazabdA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 pratyaktattvacintAmaNau dibhyaH" (bra0 sU0 2 / 1 / 14) ityatra tasmAtkAraNarUpAd brahmaNaH sakAzAttasya kAryyasya prapaJcasyAnanyatvaM nAma bhedAbhAvo natvaikyamiti bhASye bhAmatyAca "nahyabhedaM pratipAdayAmaH kintu bhedaM vyAsedhAma:' ityuktam / tathA ca brahmAtiriktasattAzUnyatvameva prapaJcasyeti brahmasatva prapaJcasattA nAnyeti samastavedAntarahasyamityarthaH // 55 // atastajjJA jJAnaM parapadamajaM zuddhamamRtaM / prapazyanto nAnyajjagadapi hi pazyanti kalitam / anAtmajJA bhinnaM sakalamidamadhyastamapi cA'- . paricchinne dvaitaM bhramavazata IkSanta itare // 56 // vidvadavidvadanubhavayorbhedaM darzayati-ata iti| yato brahmasattAtiriktasattAzUnyamidaM jagadvicitramatastajjJAstadbrahma svAnubhavArUDhaM pratyagabhinna jaanntiiti|tthaa parapadam, zuddhaM niratizayam , jJAnaM svaprakAzam,janmAdi. vikriyAzUnyam , amRtaM nityamuktam , prakarSaNAsandigdhAviparyastaM pazyantaH santo'nyatvena purA kalpitaM jagadapi hi yato bodhena bAdhitaM tasmAnna pazyanti / anAtmajJA dehAtmabuddhayo bhinnaM nAmarUpajAtyAdiguNaivilakSaNaM sakala midaM kalpitaM dvaitamaparicchinne brahmaNi bhramavazAdvastusadityevamIkSante pazyanti, itare-svayaJca vilakSaNajAtyAdyabhimAnina: sntH| ato jJAnAjJAnayormahadantaramityarthaH // 56 // yathA rajjurdhAntyA bhujag vapuSA bhAtyavikRtA tathA bhAti bhrAntyA'vikRtamapi cidvastu jgtaa| na rajjuH so vA na ca jagadidaM brahma vimalaM vibuddha vaivaM dhIrastyajati jaDabuddhiM nijdhiyaa||5|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 caturtha prakaraNam / prato mumukSuranAtmajJadRSTimanAdRtya vidvadRSTiM samAzrayedityAhayatheti / yathA rajjuravikRtA satI bhrAntyA bhujagAkAreNa bhAti, tathA'vikRtaM brahmApi cidvastu bhrAntyA jgdaakaarnn| vicAradRSTayA na rajjuH so bhavati, na ca vimalaM brahma jagadidaM bhavati / evaM dhIro mumukSurvizeSeNa buddhvA tattvaM sAkSAtkRtya, nijadhiyA svarUpAkAravRttyA jaDabuddhiM dehA. dyAtmabuddhiM tyajatItyarthaH / / 57 // tathA cAjJAte'smin sukhadhanapade brahmaNi pare jagadbhAnaM sarvA vyavahRtirapIhA'stu ca mRssaa| na tenAsaGge'smin kSatirapi manAgastyavikRte cidAnande viSNaiA svata iha vimukteshrutimte||5|| anirvAcyAjJAnaparikalpitavizvaM nAdhiSThAnaM brahma spRzati, tatazca nityazuddhabuddhamuktasvabhAva brahmaiva kAlatraye varIvartIti phalitamAhatathA ceti / sukhaikarase brahmaNi pare mAyAdyatIve pratyagabhinne ajJAnopahite jagadbhAnamastu, sarvA vyavahRtirapi ihAdhiSThAne'nirvAcyA'stu ca / tena jagatpratibhAsenAnirvacanIyavyavahAreNa vA asmiMzcidAnande brahmaNi, viSNA vyApake, asaGge vastuto vyApyavyApakabhAvAsaMspRSTe, prata evAvikRte sarvavikArAtIte, svato vimukte, zrutisiddhAntarahasye, iha pratyagabhinne manAgapISadapi kSatirajJAnatatkAryasamparkarUpahAnirnAsti, svarUpamahimnavAjJAnatatkAryyasya bAdhitatvAdityarthaH // 58 // ato brahmajJAnAcchavaNamananadhyAnajanitA davidyAdhyastA sA janimRtimayI saMsRtiriyam / vinazyettaddhetI pravilayamite jJAna udite pratIci brahmaikye jayati nijarUpe sthita iti||56|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 pratyaktattvacintAmaNau prajJAnaM tatkArya jagadmamaJca tattvajJAnaM khodayasamasamayaM bAdhate, prato mahatA prayatnena tattvajJAnameva sampAdyamityAha-prata iti| yato'jJAnakRteyaM saMsRtirataH zravaNamanananididhyAsanairutpAditAbrahmAjJAnAttasyAH saMsRterhetubhUte udite uktalakSaNe'jJAne prakarSaNAtyantAbhAvapratiyogitayA vilayaM bAdhamite prApte sati avidyayA'nAdyanirvAcyA - jJAnenA'dhyastA sA sarvalokabuddhisthA iyaM pratyakSAdibhiranubhUyamAnA janimRtimayI saMsRtirvinazyedvinazyatIti smbndhH| tadA brahmavit pratyagabhinne brahmaikye nijarUpe svAtmatvenAvabuddhe sthitaH san jayati sarvopari varIvarti, kRtakRtyatayA tiSThati / itishbdHshaastraarthprismaaptau| ityeva sarvavedAntaprameyamityarthaH // 5 // anRtajaDaviSAdAkArametatsamastaM jagadapi layameti prtygaatmaikydRssttyaa| dUgapi bhavati sA yadbhaktilezana samyaka tamahamakhilavandyaM kRSNamevAvalambe // 6 // iti pratyaktattvacintAmaNau caturtha prakaraNaM sampUrNam // 4 // iyaM brahmavidyA bhagavadbhaktyadhInA, "yasya deve parA bhaktiH" (zve0 6 / 23), "yameSa vRNute tena labhyaH" ( mu0 3 / 2 / 3) ityaadishruteH| ata: sarvopAyena bhagavadbhaktireva mumukSubhirAdartavyA, na vAmantareNa saMsRtenistAra ityAzayena prakaraNArtha parisamApya, svakRtizca bhagavati samarpayanbhavantaM shrnnytvenaa''shryti-anRteti| etatpratyalAdibhiranubhUyamAnaM samastaM jagadapizabdAttanmUlamajJAnaM tatkAryamanRtajaDaviSAdAkAramanarthapukhAtmakaM yayA pratyagabhinnabrahmasAkSAtkArarUpadRSTayA layaM bAdhameti prApnoti, sA parabrahmAtmaikyasAkSAtkArarUpAdRSTirapi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prakaraNam / 181 yasya bhaktilezena ratyaGkarotpatyA samyag bhavati samutpadyate; tamahaM varAko'pi sakalajagadvandhaM kRSNaM bhaktAnAmananyazaraNAnAM saMsAraklezaharaM bhagavantaM vAsudevamevAvalambe zaraNaM vrajAmIti yojanA // 60 // dRzyAtigaM paramanantamazeSahetuM saMsAravArddhaparapAramala nyamUrtim / krIDantamadbhutapadaM vrajarAjasUnuM vRndAvane vrajavadhUbhirahaM papraye // 1 // iti zrImanmukundapadAravindamakarandAbhilASisadAnandavidvatkRtAryA pratyakatattvacintAmaNivyAkhyAyAM svaprabhAmadhAyAM pratyagAtmani saMsRtinirAkaraNamayUkhAbhidhaM caturtha prakaraNaM samAptimagamat // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paJcamaM prakaraNam advaitasaccitisukhaM zrutimauligamyaM vidhvastavibhramamazeSajaDAvabhAsam / yatpAdabhaktirasikairavabuddhayate'Jja staM zrImukundamatibhAvanayA''zraye'ham // 1 // mAtrAdivizvamakhilaM jaDaduHkhamithyA rUpaM bhramotthamapi ceSTata praviriJcyam / yatsattayA tamamRtaM nigamaikavedyaM zrImanmukundamanizaM zaraNaM prapadye // 1 // " caturthaprakaraNAnte "anRtajaDaviSAdAkArametatsamastaM jagadapi layameti pratyagAtmaikyadRSTyA '' ityuktaM tatrA'narthAtmakaM jagat trividhapramAtrAdirUpeNa svasvarUpapratyagAtmadRSTipratibandhakaM pratyagAtmavivekena taddRSTayA tadapagame saMsArAnarthopazama ityetadarthavicArapradhAnaM prakaraNamArabhamANaH sveSTadevatAnusandhAnAtmakaM maGgalamAcarannarthAdabhidheyaprayojane darzayatiadvaiteti / taM zrImukundamahamatibhAvanayA bhaktyudrekeNa bhagavadAkAravRttyA Azraye --tadatiriktabhAvanAmanAdRtya tameva phalabhUtamanusandadhe ityanvayaH / taM kamityAkAGkSAyAmAha -- yatpAdeti / I yasya bhagavato mukundasya pAdAmbhojAnurAgAkrAntacittaH puruSadhaureyairajo'nAyAsenA'dvaitaM viSayaviSayibhAvarUpa dvaitazUnyaM sadabAdhyaM citiritaranirapekSa prakAzasvabhAvatayA jJapta (pti ? ) rUpaM yatsukhaM brahmAnandazabdavAcyaM tadavabudhyate sAkSAtkriyate--iti mukhya prayojanoktiH / tatkena pramANenAvabudhyata ityata prAhazrutimauligamyamiti / vedAntapramAyaikavedyamityarthaH / duHkhAbhAvA'pi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat - www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prkrnnm| 183 pryojnmityaah-vidhvstvibhrmmiti| vidhvasto mUlabAdhena bAdhito vibhramaH kartRtvabhoktRtvAdirUpo'nartho yasminnanarthanivRttyupalakSitaM saccidadvayAnandAtmakaM brahmeti phalitam / laukikasukhaM tatsAdhanaJca lagAdirUpaM tato vilakSaNaM syAt, tena tasya paricchedApattizca syAdityA. shkyaah-ashessjddaavbhaasmiti| azeSajaDaM samastabrahmANDAntavarti sukhasAdhanatvenAbhimataM sakacandanarambhAgAndharvAmRtapAnAdirUpaM tajanyasukhAkArAntaHkaraNapariNAmarUpaJca tasyAvabhAsaH sphUrtistadrapam / tathA ca saccidadvayAnantAtmakabrahmasukhamantareNa saMsAre svAtantryeNa sukhagandho'pi nAstItyaparicchinnasukhaM brahmaiva tatra tatra tadabhivyajakatAratamyena pratIyamAnatAratamyaM laukikasukhatvena vyapadizyate, na tato vilakSaNaM sukhaM nAmAsti / "etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvantIti zruteH'' (bR0 4 / 3 / 32) iti bhAvaH // 1 // svAjJAnakalpitamakhaeDasukhAvabodhe dehendriyAdijaDajAtamanAtmabhUtam / tatrAtmatAmatiriyaM bhavamRtyuhetu radhyAsa Atmani tathA jaDadharmabuddhiH // 2 // evamanarthanivRttyupalakSitaM saccidadvayAtmakaM sukhaM brahmaiva jJAtaM satprayojanam , ajJAtaM sa dviSaya ityuktm| tatrA'jJAnamevA''tmAnAtmanoranyonyAdhyAsadvArA sakalAnarthahetu riti tannivRttaye sarvavedAntagirI pravRttiH, tatazcAdA tattvajJAnanivarhaNIyAdhyAsasvarUpaM darzayati-svAjJAneti / akhaNDaM trividhaparicchedazUnyaM yatsukhamavabodharUpaM jJAnaghanaM tatra svAtmAjJAnenAropitaM dehendriyAdijaDajAtaM ghttaadivdnaatmbhuutm| tatra dehAdAvanAtmani prAtmatvamatiriyaM srvlokprsiddhaa| bhavamRtyU janmamaraNe taddhaturadhyAso'tasmiMstadbuddhi ruupH| tathAtmani jaDA dehAdayastaddharmAzca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 . pratyaktattvacintAmaNau jADyAdayasta ddhiradhyAsaH / tathAcAtmAnAtmanostaddharmANAmitaretarAva. bhAsalakSaNo'dhyAsaH sarvAnarthaheturityarthaH // 2 // seyaM parasparamatirbahudhAtmavidbhiH moktA nayairnirasanAya bhvaabdhihetuH| nainAmRte vyavahRtiH paramAtmatattve kAcitmasiddhayati mano vacanAdyatIte // 3 // nanu kimarthamaprAmANiko'yamadhyAsa: kalpyate, taM vinaiva sarvavyava. hArasiddhiH kinna syAt ? ityAzakya tasyApramANikatvanirAsena sarvavyavahArAnAspade sarvavyavahArasAdhakatvaM pradarzayastaM vinA vyavahArAnupapattirityAha-seyamiti / seyaM parasparamatiranyonyAdhyAsa prAtmaviddhirbhagavatpAdaprabhRtibhistattvajJairatyantaprAmANikairbahudhA lakSaNasambhAvanApramANapradarzanaprakAraiH proktA prakarSeNa sarvavAdimate yathAyathamAva. zyakasvIkAryatvena rUpeNoktA drshitaa| tairapi kimartha nirarthakAdhyAsavarNanaM kRtamityata Aha-nayairnirasanAyeti / vyAsoktanyAyAnusAripobhiryuktibhirnirAsAya tasya varNanaM kRtamityarthaH / nanu kimartha tannirAso'pItyata Aha-bhavAbdhiheturiti / saMsArasindhau pAtahetutvAtsakalAna bojabhUtaH svayaM sAkSAdanarthazcAyamadhyAsaH sarvathA nirasanIya evetyrthH| enAM sarvalokaprasiddhI parasparAdhyAsAtmikA matim-ahama,idam , mamedam-iti lakSaNAmRte vinA manovacanAdyatIte paramAtmatattve sarvavyavahArAnAspade pratyagabhinne brahmaNi kAcidapi vyavahRtiH kazcanApi laukiko vaidiko vA vyavahAro naiva prasiddhyatikathaJcidapi naiva siddhayati, prathate vetyrthH| tathA ca sarvasaMsAradoSapukhAkaro'yamadhyAsaH, tasya nirAse sarvathA mumukSubhiryatitavyamiti bhAvaH // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / svajyotirAtmani samAnavizeSabhAvazUnye'pyanAdiviparItadhiyo'vabhA svAvidyayA'hamiti saMsRtihetubhUteA'dhyAsAbhidho vyavahRtAvavabhAti sadvat // 4 // - nanu manovacanAdyatIte sAmAnya vizeSabhAvazUnye pratyagAtmatattve kathamadhyAsaH ? loke sAmAnyateo jJAte vizeSato'jJAte zuktyAdA rajatAdyadhyAseo dRSTaH / Atmani tu tathA na sambhavati / yatrAparocAdhyAdhiSThAnatvam, tatrendriyasamprayuktatvaM viSayatvaJceti vyAptiH / tatra vyApakAbhAvAdAtmaneo'dhiSThAnatvaM na sambhavatItyAzaGkayAha - svajyotiriti / svaprakAzarUpe sAmAnyavizeSabhAvazUnye'pi pratyagAtmani svAvidyayA'hamityanAdiviparItadhiyo'vabhAsaH satyAnRtamithunIkaraNarUpo'dhyAsAbhidhaH saMsRterhetubhUto vyavahAradazAyAM sadvadAbhAti -- vastuto mithyA sannapi sadvatpratIyate iti yojanA / ayamarthaH - " satyaM pratyagAtmA svayaMprakAzatvAdiviSayo'naMzazca, tathApyanirvacanIyAnAdyavidyAparikalpitabuddhimanaH sUkSmasthUlazarIrendriyAvacchedenAnavacchinno'pivastutAvacchinna iva, abhinno'pi bhinna iva, akarttA'pi karttava prabhoktA'pi bhokteva, praviSayo'pyasmatpratyaya viSaya iva jIvabhAvamApanno'vabhAsate " ( bhAmatI 0 1 / 1 / 1 ) / ataH svaprakAzasya svateA'viSayatvepyaupAdhikarUpeNa viSayatvAnna kAcidanupapattiriti / nanu svatA'viSayatvamaiApAdhikarUpeNa viSayatvamiti kimarthaM vyavasthA ? svata eva zuktyAdivad grahaNAgrahaNe kinna syAtAm ? iti cet, na; dRSTAntavaiSamyAt / nahi zukyAdivaJcidekarasasyA''tmanazvidaMze gRhIte'gRhItaM kiJcidasti / tathAcAhuratrabhavanto vAcaspatimizrA:"na khalvAnandanityavitvAdayo'sya cidrapAdvastuto bhidyante yena tadgrahe'pi na gRhyarena; gRhItA eva tu kalpitena bhedena na vivecitA itya 24 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 185 ng www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 pratyaktattvacintAmaNau . gRhItA bhAntIti" ( bhAmatI bra0 1 / 1 / 1) / "yathA khalvabhijJAyAM bhAsamAnamapi devadattaikyaM tattedantopAdhidvArakasAmAnAdhikaraNyAtparAmarzAdviviktaM nAllikhyate / evaM cidrUpabhAne'pi duHkhapratyanIkatvAdi. rUpeNAparAmRSTA AnandAdayo'pyagRhItA iva bhAnti' iti kalpatarau ( kalpata0 b01|1|1)| "nanu devadatto yamityabhijJAyAmidamarthe yaddevadattaikyaM bhAsate, tadviviktamullikhyate eva / yattu tatra tattA. viziSTyaikyaM nAlikhyate, tanna bhAsata eva / ato bhAsamAnasya viviktollekhAbhAve nedamudAharaNamiti cet, n; ekasminnidamarthe aikyadayAbhAvena bhAsamAne eva devadattaikye tattopAdhiparAmarzAbhAvena tattedantAviziSTAbhedarUpatayollekhAbhAvarUpasya viviktAnullekhasya vivakSitasya satvAt / tathA cA'dhyastApakarSayuktatayA gRhIto'pyAnando meghAvaraNakRtApakarSasaurAlokavadagRhIta iva bhAtIti tAtparyyam' iti parimale (pari0 0 1 / 1 / 1) tathA cAviSaye'pi sAmAnyAdidharmavinimuMkte'pi svaprakAzatvena bhAsamAnatayA pratyagAtmanyanAdyavidyayA'dhyAsa: siddha iti na kaacidnuppttiH| tathA ca bhASyam-"na tAvadayamekAntenAviSayo'smatpratyayaviSayatvAdaparokSatvAcca pratyagAtmaprasiddheH / na cAyamasti niyama: puro'vasthitaviSaye viSayAntaramadhyasitavyamiti / apratyakSepi hyAkAze bAlAstaslamalinatAdyadhyasyanti evama viruddhaH pratyagAtmanyapyanAtmAdhyAsaH' (bra0 sU0 bhA0 1 / 1 / 1) iti // 4 // adhyAso'haM mametyevaM sarvAnAzrayo nRnnaam| tatrA'hamiti cidvyAni nivikalpebhramAmahAn // 5 // tadevaM caitanyaikaraso'nidarUpo'pyAtmA svAtmani adhyaste'haGkAre pratibimbito'hamityetasminpratyaye'dhyasyamAnAhaGkArasambhinnatayA bhAsamAno'haM pratyayaviSayatvenopacaryata iti smbhvtyev| tatrAdhyAsoDa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prkrnnm| 187 dhiSThAnAropyayArekasmijJAne bhAsamAnatvamAtramadhyAsavyApakaM taccAtrApyastyevetyabhipretyAha-adhyAsa iti| adhyAso'hamiti mametyevaJca puMsAM sarvAnAzrayatvena dRzyata evetyavivAdam / tatra tAdAtmyasaMsargAdhyAsayormadhye nirvikalpe'haM mametyAdikalpazUnye'pi pratIci 'prahama', iti mahAna bhramaH-sarvAdhyAsamUlatvenAtyantAnartharUpa ityarthaH // 5 // nanvevaM bhAsamAne'sminnirvikalpatayA vibhau| sa vikalpAhameo'dhyAsazcaitanyenaiva sambhavet // 6 // adhyAsamAkSipati-nanviti / na tAvanirvikalpatayA bhAsamAne'smiMzcaitanye'paricchinne savikalpasyAhaGkArasyAdhyAsa: sambhavati, tathAvidhasyA'dRSTacaratvAt / loke hi savikalpake zuktayAdau savikalpasya rajatAderadhyAso dRSTaH, na tu nirvikalpe vastuni kutrApyadhyAso dRSTacara iti bhAvaH // 6 // na mAtRtvAdisaMyuktatayA bhAne'pi sambhavaH / mAtRtvAderahaGkArapUrvakatvAdahakRteH // 7 // nanUktarItyA pramAtRtvAdinA savikalpe vastunyadhyAso bhaviSyatIti netyAha-neti / pramAtRtvAdivikalpaviziSTatayA'vabhAsamAne 'pi pratyagAtmani nAhateradhyAsaH sambhavati, pramAtRtvAderahadArapUrvakatvAditi yojanA / / 7 / / na vA pUrvAhamutthena prmaatRtvaadihetunaa| citaH syAtsavikalpatvaM sNskaarennaa'pynaadinaa||8|| nanu pUrvapUrvapramAtRtvAdyadhyAsasyottarottaramapi pramAtRtvAdyadhyAsaM prati saMskAradvArA hetutvaM kinna syAt ? adhyAsapravAhasyAnAditvA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 pratyaktattvacintAmaNau diti zaGkAmanadya duussyti-neti| na vA pUrvAhamaH sakAzAt samusthena pUrvAhaGkArakRtapramAtRtvAdisaMskAreNottarottarapramAtRtvA kahetunAnAdipravAhAtmakena caitanyasya savikalpatvaM syAt-ityapi sAdhumatamityarthaH // 8 // na pramAtRmamANAdivyavahAro'pi yuktibhiH / upapAdayituM zakyaH samastairapi vaadibhiH||6|| pramAtRpramANAdivyavahArasya sarveNApi vAdinA durupapAdatvAdapi nAdhyAsasambhava ityaah-neti| spaSTam // 6 // vedAntisAMkhyayoH pakSe pramAtA kimhngkRtiH| utAtmA tatra nAdyaH syAjjaDatvAdapyahakRteH // 10 // durupapAdatvamupapAdayati-vedAntIti / vedAntisAMkhyayormate kimahaGkAraH pramAtA ? uta AtmA ? nAghaH, tasya jaDatvAditi yojanA // 10 // dvitIye'pi pramANAkhyakriyArUpeNa srvge| kUTasthe pariNAmitvaM pramAtRtvaM kathaM bhavet // 11 // dvitIyamaniSTApattyA duussyti-dvitiiye'piiti| pramANAkhyakriyArUpeNa pariNAmitvaM pramAtRtvam / taccAvikAriNi sarvage Atmani duHsampAdamanyathA kauTasthyabhaGgAdidUSaNamityarthaH / / 11 // mamAtRtvaM vinA tena caitanyena jddprthaa| cettayA sarvagatvena yugapatsarvabhAsanam // 12 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 186 mAstu tarhi pramAtRtvaM tadvinA caitanyenaiva viSayaprakAzaH setsyatIti zaGkA manUyA'tiprasaGgena dUSayati -- pramAtRtvamiti / antareNaiva pramAtRtvaM caitanyena viSayaprakAze tasya sarvagatvena sarva yugapatprakAzeteti pratikarmmavyavasthA na siddhyedityarthaH // 12 // tArkikAdimate'pyevaM sarvagAtmani cetprathA / jAyamAnA tadA sarvabhAnaM yugapadApatet // 13 // evaM vedAntisAMkhyayeormate pratikarmmavyavasthAnupapattimabhidhAya tArkikAdimate tadanupapattimupapAdayati - tArkikAdimate iti / tanmate kiM sarvagatAtmani jAyamAnaM jJAnaM yAvadAtmasamavAyi ? uta zarIrAvacchinnAtma pradezasamavAyi ? tatrAdyaM dUSayati -- sarvagAtmanIti // 13 // yAvadAtmagataM jJAnaM yugapatsarvabhAsakam / bhave niyAmakAbhAvAcceddharmAdiniyAmakam // 14 // sukhaduHkhAtmakA bhAgo dharmAdharmaphalaM bhavet / tAvupekSyatRNAdestu bhAsane na niyAmakA // 15 // etadeveopapAdayati -- yAvaditi / niyAmakAbhAvAda yugapatsarvAvabhAsaprasaGgAnnAdya ityarthaH / dharmAdharmau niyAmakAviti cet, na tayo: sukhaduHkhajanakaviSaye tathAtve'pi upekSakhoyatRNAdi sarvavastudhvaniyAmakatvAditi dvayoryojanA | 14-15 // yasya jJAnasya yaddhetuH prakAzyaM tena tadbhavet / ityevaM niyamaH syAccettadApyatiprasaJjanam // 16 // upapattyantaramAzaGkya nirasyati -- yasyeti / yasya jJAnasya yajja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 pratyaktattvacintAmaNau naka tattena prakAzyamiti niyamaH syAcceta , tadApyatiprasaGgaH syAdityanvayaH // 16 // cakSurAderapi svotyajJAnavedyatvamApatet / viSayatvantu nAdyApi siddhaM tsyaa'niruupnnaat||17|| atiprasaGgameva darzayati-cakSuriti / cakSurAderapi cakSurjanyajJAnavedyatvaprasaGgAdityarthaH / viSayatve sati janakaM vedyamiti cet, netyAhaviSayatvamiti / tasya viSayatvasyA'nirUpaNAdityarthaH // 17 // jJAnasya na guNatve'pi niyamA vissygrhe| pradIpaguNabhA kumbhaM bhAsayatyapyakAraNam // 18 // viSayatvasiddhAvapi jJAnasya guNatvaM kriyAtvaM vA nobhayathApi niyamasiddhiriti / tatrAdau jJAnasya guNatvena niyamamAzakya nirasyatijJAnasyeti / jJAnasya guNatve'pi svajanakaviSayagrAhitvaniyamasiddhirnAsti, pradIpaguNasya prakAzasyAjanake'pi ghaTe prakAzakatvadarzanAdityarthaH // 18 // kriyAtve tasya vaayvaadikriyaannaamnpekssite| vastunyAtmA''zrayAkte'tizayahetutvadarzanAt // 18 // jJAnasya kriyAtvapakSe'pi dUSaNamAha-kriyAtve iti / vAyvAdikriyANAJcAnuddiSTe'pi vastuni AtmAzrayAkte svAzrayasaMyukta tRNAdAvatizayahetutvadarzanAdityarthaH // 16 // atha jJAnAzrayasyAtmavastuno nisskltvtH| na sarvavastusaMyoga iti nAtiprasaJjanam // 20 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / parihArAntaraM zaGkate-atheti // 20 // tadA na kaJcidapyevaM prkaashetaa'pysnggtH| nAnyatra svAzrayAjjJAnaM saMsarga bhajate guNaH // 21 // dUSayati-tadeti / kriyArUpasya guNasya vA jJAnasya svAzrayamatilaGadhyA'nyatra saMsargAyogAt,asaMsRSTagrAhitve caatiprsnggaadityrthH||21|| dehAvacchinna evAtmapradezasamavAyi cet / jJAnaM tarhi prasajyeta sAMzatve nityamAtmanaH // 22 // zarIrAvacchinnAtmapradezasamavAyijJAnamityasmin pakSe'pi dUSaNamAha-deheti / prAtmani pradezasya svAbhAvikatvam 1 aupAdhikatvaMvA ? tatrAdyaM dUSayati-tIti / pradezasvAbhAvikatve sAvayavatvenAnityatvamAtmanaH prasajyetetyarthaH // 22 // aupAdhikatve'pi jJAnaM tatpradezAnvitagrahAt / tadA dehAdvahi taghaTAdInAvabhAsayet // 23 // aupAdhikatvapakSe dUSaNamAha-aupAdhikatve'pIti / aupAdhikatve'pi jJAnaM tatpradezasaMyuktagrAhakaJcet, tadA dehAdvAhyaghaTAdInnaiva bhAsayediti yojanA // 23 // bAhyAtmadezasaMyuktagrAhitve sarvamapyadaH / avabhAseta nAto'sti vyavasthA tArkike mate // 24 // bAhyAtmapradezasaMyuktagrAhitve bAhya sarvamapyavabhAseta ! netyAhabAhyati // 24 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 pratyaktattvacintAmaNau nanu sambandhazUnye'pi vastunyeva vyavasthayA / jJAnakriyA svabhAvenAtizayaM janayiSyati // 25 // abhicArakriyA yadvad dUre vyavahitaM naram / uddiSTameva hantyevaM jJAnaM bhAsayatIti cet // 26 // upapattyantareNa niyamaM zaGkate-nanviti dvAbhyAm / sambandharahite - pi vastuni vyavasthayaiva jJAnakriyA'tizayaM janayiSyati / yathA abhicArakriyayA sahasrayojanavyavahito'pyuddiSTa eva puruSo mAryate, iti kathanna niyamasiddhiH 1 iti dvayoryojanA / / 25-26 // tatrApi hanyamAnena hannA yuktasya cezituH / niyAmakasya kRtyAdiranumeyatayA tayA // 27 // taddaSayati-tatrApIti / abhicArakriyAyAmapi hantRhanyamAna. puruSadvayasaMyuktadevatAtmana Izvarasya vA kRtyAdervA niyAmakasyAnumeyatvAnna tathA'tra niyAmakatvaM kasyacidityarthaH // 27 // abhicArakriyAtvena sNyukt'tishyaaghhaa| kriyAtvAdvANazaktayAdikriyAvaditi saadhnaat||28|| anumAna darzayati-abhicAreti / vimatamabhicArakarma svasambandhinyatizayajanakam , kriyAtvAt, vANAdikriyAvadityarthaH / / 28 / / atha saMyujyate jJAnAdhAreNaivAtmanA mnH| manasA cendriyaM tena viSayo yujyate tathA // 28 // niyAmikA'stu tatreyaM sA sNyogprmpraa| atastArkikapakSe syAd vyavastheti tadapyasat // 30 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 paJcamaM prkrnnm| parihArAntaraM zaGkate-pratheti dvAbhyAm / tadUSayati-taditi / / 26-30 // tasyAH paramparAyAstu jJAnAtpUrvamupakSayAt / jJAnotpAdana evAto vyavasthA tatra durlabhA // 31 // jJAnAdUrdhvamapIyaJcettadA sarvaM jagatsamam / tatsaMyuktAdirUpeNA'vabhAsetA'vabhAsane // 32 // tasyA iti| tasyAH paramparAyA jJAnAt pUrva jJAnotpAdane evopakSayAd jJAnAduparyapi saMyogaparamparayA'vabhAse viSayasaMyuktatatsaM. yuktAdirUpeNAvasthitaM sarva jagatsamaM yugapadevAvabhAsateti dvayoyojanA // 31-32 // evamevohanIyAH syurnnumaatraatmvinmte| dehamAtrAtmavAde ca doSA yuktividAM varaiH // 33 // tasmAnmAtRpramANAdivyavahArasya sambhavaH / sarvavAdimate nAsti yuktibhizceti saMgrahaH // 34 // evamaNuparimANadehaparimANAtmapakSayorapi doSA UhanIyA ityAha-evameti / tatrANuparimANAtmavAdimate hRdAdinimagnasya puruSasya sarvAGge zItasparzAnubhavo'pi na syAt, praNAH sarvAGgasambandhasya yugapadasambhavAt / kramikasaMyogAnAJcAyogapadyenekajJAnajanakatvAsambhavAt / yadi svazarIre'pi sarvAGgajJAnAsambhavaH, tarhi bahijJAnaM tasya kuta: ? kutazca pratikarmavyavasthA ? iti zarIraparimANAtmavAdimate'pi tasya bahirdezasambandhAbhAvAdanekAntyavAdAcca na pratikarmavyavasthAsambhavaH / tathAcopahasitamAcAryAvAcaspatimi: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-64 pratyakatatvacintAmayA " tasmAtsthANurvA puruSo veti jJAnatratsaptatvapaJcatvanirdhAraNasya ca phalasya nirdhArayituH pramANasya ca tatprameyasya ca saptatvapaJcatvasu dazatvasaMzaye sAdhu samarthitaM tIrthaGkaratvamRSabheNa " iti / alaM pallavitena // 33 // pUrvapakSamupasaMharati tasmAditi // 34 // - atrocyate samIcInaM tvayA proktaM mataM mama / pratikarmma vyavasthAyAH sarvavAdiSvasambhavaH // 35 // pUrvapacamiSTApatyA svIkurvan samAdhAnaM pratijAnIte--atrocyate iti / sarvavAdiSu tArkikAdimateSu pratikarmmavyavasthAyA asambhavA'stIti yattvayA proktaM tatsamIcInameva proktam / iti yattadoradhyAhAreNAnvayaH / yato mamApi vedAntavAdino matamabhimata mastItyarthaH // 35 // - sA vedAntimate samyak sambhaved vyavahArataH / paramArthadazAyAntu mA'stu sA tena kA kSatiH // 36 // kathaM tarhi vedAntimate tatsambhavaH ? tatrApi tadasambhavastvasmAbhirukta evetyAzaGakya kiM paramArthato vedAntimate pratikarmmadhyavasthAyA asambhava ucyate ? uta vyavahArato'pi ? nAdyaH, iSTApatteH / nahi vastutaH kimapyadvitIye vastuni sarvavyavahArAnAspade vedAntibhi rvyavaharaNaM svIkriyate, "na nirodho na cotpattirna bandho na ca sAdhakaH / na mumukSurna vai mukta ityeSA paramArthatA || " ( gau0 kA0 2 / 32) iti zruteH / na dvitIyo vyavahAradazAyAM mAyApahita caitanye mAyayaiva sarvavyavahArasiddherityabhipretyAha - seti // 36 // - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prkrnnm| tatkathaM zRNu vedAntasiddhAntamatamAdarAt / tava zaGkAkalaGkAsaMspRSTaM yadi viparyayam // 37 // tahi vyavahAradazAyAmuktadUSaNAnAM kathamuddhAra iti zaGkate-tatkathamiti / samAdhatte-zRNviti / tvaduktazaGkAkalaGkenA'saMspRSTaM vedAntasiddhAntamatam / yadviparyayazUnyaM samyakapramANasiddhaM tadAdarAcchRNvityarthaH / nahi zraddhAbhaktI vinA vedAntamatazravaNe'dhikAra iti bhAvaH / / 37 / / anirvAcyA'vidyA sakalakalanAkAraNatayA samAvRtyA''tmAnaM niravadhi cidAnandamamRtam / prapaJcAkAreNa pracuraguNayuktA pariNatA pramAtrAdyadhyAsaM sRjtivimle'hkRtityaa||38|| pratijJAtamarthamupapAdayituM bhUmikAmAha-pranirvAcyeti / vastuto'parichinnaM cidAnandasvarUpamamRtaM nityamuktamapyAtmAnaM svAzrayA svaviSayA'nAdyanirvAcyA vidyA samyak tatpratibimbagarbhitA AcchAdya sakalavyavahArahetukalpanAkAraNatayA pracuraguNaviziSTA prapaJcAkAreNa pariNatA satI tatrApyahaGkatirUpeNa pariNatA satI vimale'tyantavizuddhatayA sarvavyavahArAnAspade'pi caitanye pramAtrAdyadhyAsaM sRjatIti yojanA / tathA ca paramArthavastuni pratyaktattve'vidyAdyadhyAsamantareNa na kasyApi vyavahArasya sambhavaH, tadupahite tu na kasyApi vyavahArasyAnupapattiriti bhAvaH // 38 // avidyAdhiSThAnaM prakRtivikRtIzAnamacalaM nirIha nirdvandvaM sukhadhanamabAdhyaM samarasam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmA parabrahmAdvaitaM jaDajagadadhiSThAnavapuSA pramAtrAdyAkAraiHsphurati vividhNvyaapRtipde||36|| avidyA sRjatItyukte tasyAH svAtantryaM prAptaM tadvArayan avidyopahitaM caitanyamadhiSThAnamevAdhyastapadArthAkAreNa vyavahAradazAyAM sphurtiityaah-prvidyeti| avidyAdhiSThAnaM parabrahmaiva vyApRtipade vyavahArabhUmau vividhaM pramAtrAdyAkAraiH sphurtiitynvyH| vastutastu avalaM kriyArahitam , nirIhamicchAzUnyam , nirdvandvaM dRzyadharmavinirmuktam , sukhaikarasam, kAlatraye'pyabAdhyam, samarasamakhaNDaikarasam , dvaitavarjitam , sarvizeSaNairnirvizeSa sarvavyavahArAnAspadaM brahmaitAdRzamapi prakRtirmAyA, vikRtistatkArya viyadAdiH, tayorIzAnaM tanniyantRtvena sarvahaM sarvazakti svatantraM jaDAjJAnatatkAyaMjagadadhiSThAnatvena sthitaM tathA sphuravItyarthaH // 36 // tavAtmavidyAdhipatirmahezo mAyAM vazIkRtya nijAnubhUtiH / svatantra prAtmastha udArazakti brahmaiva zuddha paramezvaro'bhUt // 40 // vividhasvarUpatvaM darzayannAdI "mAyAntu prakRtiM vidyAnmAyinantu mahezvaram" ( zve0 4 / 10 ) iti zrutisiddhaM zuddhasyApi brahmaNo mAyopahitatvena paramezvaratvamityAha-tatreti / pramAtrAdibhedasphuraNe taddhetubhUtamAyAsambandhe sati zuddhaM brahmaiva prmeshvro'bhuuditynvyH| tatra hetu:--mAyAmiti / mAyAvazIkaraNe hetuH-prAtmavidyAdhipatiriti / etadupalakSaNaM sakalaizvaryAdInAm / tathA ca samagraizvaryadharmayazaHzrIvairAgyajJAnAdhipatiH, ata eva nijasyAsAdhAraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 167 kharUpasyA'nubhUtirnirAvaraNatattvAvabodhaH svata eva yasya saH, ata eva Atmostho'pracyutasvarUpaH, ata eva svatantraH, yata udArazaktirudArA'paricchinnA'vyAhatA zaktirmAyAkhyA svarUpasphUrtyAtmikA vA yasya sa iti yojanA // 40 // na tatra mAyAkRtadoSa ISat svabodhatejo'nabhibhUtadhAmni / svIye mahimni sthita eva sarva karotyakartA'vati hntysnggH||41|| tasya jagajanmAdikAraNatve'pi mAyotthavikArairasaMspRSTatvamityAhaneti / tatra hetuH-svabodhatejasA nijabodhapratApenaiva mAyAviz2amma?ranabhibhUtamulUkAdidivAndhaparikalpitatamovijRmbhaumadhyandinavartipracaNDamArtaNDamaNDalamivAnAskanditaM dhAma svarUpaM yasya tasmin svIye mahimni sthita eva san sRSTikAle sarva vizvaM karoti sRjati-svasattAsphUrtidAnena svasminnadhyastaM prakAzayati, svato'kattaiva san svAnandalavadAnena sthitikAle'vati pAlayati, laye sarva svasminnananyarUpeNAkarSakatvena hanti saMharati; tathApi sarvadA svato'saGga evetyarthaH // 41 // akhaNDamadvaitamasaGgamacchaM brahmApyavidyAvRtabhAvatastat / anAdyanirvAcyamanantaduHkhaM jIvatvamAzritya bhavaM prayAti // 42 // tasyaiva brahmaNo'vidyAzupAdhikasya svasvarUpAvaraNenaiva jIvatvamAhaakhaNDamiti / vastuto'khaNDa svagatAdibhedazUnyam , advaitama, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 pratyaktattvacintAmA prasaGga sarvasambandhAtItam, acchaM vizuddhamapi brahmaiva svAvidyAvRtasvarUpatvAt jIvatvaM liGgadehAdhyAsenAnta:karaNAvacchinnatvamanAdyanirvAcyamAzritya-svasminnadhyasya bhavaM saMsAramanantaduHkhAlayaM prayAtIti yojanA // 42 // . caitanyamevAnugataM vizuddhaM sAmAnyamekaM [bhayatra vastu / upAdhibhedena vibhAga itthaM . jIvo'yamIzo'yamidaM jagacca // 43 // ekameva caitanyamupAdhibhedena jIvatvam , Izvaratvam , jagattvaJca svasminnadhyasya nAnArUpeNa bhAtItyAha-caitanyamiti / ubhayatra jIve paramezvare ca / hIti zrutismRtividvajjanAnubhavaprasiddhamekameva caitanyamanugatamityarthaH / sugamamanyat // 43 // trividhavizvamidaM paramezitu___ rvyavahRtau sphurati svacidaJcitam / viSayavRttihRdAM bhidayA'nRtaM jagadupekSya vicAryamidaM padam // 44 // pramAtRtvAdhupAdhyantaHkaraNAdyupekSya sarvatrAnugatacaitanyaM yAvattattva. sAkSAtkAraM vicAraNIyamityAha-trividhamiti / parameziturmAyAzabalAd brahmaNaH sakAzAt trividhaM pramAtrAdibhedena triprakArakaM vizvaM bhUtabhautikarUpaM sthirajaGgamAtmakaJca triguNAtmakamidaM pratyakSAdisiddhaM samutpadya, vyavahRto sthitisamaye svacidazcitaM svAtmacaitanyakhacitaM sat-viSayo ghaTAdiviSayacaitanyopAdhiH, vRttirghaTAdyAkArAntaHkaraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 186 pariNAmavizeSaH pramANacaitanyopAdhiH, hRd antaHkaraNaM dharmi pramAtRcaitanyopAdhiH, teSAM bhidayA bhedena-sphurati kAdirUpeNa bhAsate / tatrAnRtamanirvAcyAvidyAkAryyamantaHkaraNAdijagatkAryajAtamupekSyAdhyastatvenAvidyamAnavatkRtvA idaM nityAparokSacaitanyaM padaM pdyte| zravaNAdiparipAko'sya tattvasAkSAtkAreNa phalatvena gamyate iti padaM nityameva vicaaryymityrthH| tvaduktam "jAgrataH svapato vApi gacchatastiSThatA'pi vaa| na vicArapararuceto yasyAsau mRta ucyate // " "tasmAdadhyAropApavAdAbhyAM niSprapaJcaM prapaJcyate' iti nyAyena brahmatattvasAkSAtkArAya sarvatravedAnteSu dRzyamadvitIye tatve pAropya, tatraiva punaH pratiSidhya, tattvaM pratipAdyate; tathA'trApi vedAntaprakaraNatvAt pratipAdyatattvabodhAyetthaM vicAraNeti bhAvaH // 44 // sakalagA citirAtmapadAbhidhA jddmssaa''vrnnaatmikyaa'jyaa| nijapadAzrayayA'pi samAvRtA sRjati bhedamabhedavapuH satI // 45 // sarvagasyApi caitanyasya svAzrayasvaviSayAjJAnAvRtasya paricchinnajaDatvAdyAkAreNa sphUrtirityAha-sakalageti / prAtmapadavAcyA citizcaitanyaM brahma nijapadAzrayayApi nijamAtmatattvameva padaM tadAzrayApi ajayA anAdyavidyayA jaDA caitanyasphUrtyadhInA, mRSA caitanyasattAdhInA, AvaraNA''tmikA nirvAcyabhAvarUpA tayA samyagA''cchAditA vastutA bhedazUnyA'pi citiH satI abAdhitasvarUpA bhedaM pramAtrAdivibhrama sRjatIti yojanA // 45 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 pratyaktattvacintAmaNI anAdyavidyA paramAtmatatva mAvRtya sarvatra gataM sthiteyam / anekavizvAtmatayA vicitrA vivarttate bhaavvpushcididdhaa||46 // evamupodghAtaM saparikaramupavarNya pratikarmavyavasthAmupapAdayitumupakramate-anAdIti / sarvAnusyUtaparamAtmatattvamiyaM sAkSipratyakSagamyA nAdyavidyA''vRtya citA svAdhiSThAnacaitanyeneddhA uddIpitA pratibimbadAnenAnekavizvAkAratayA vivarttate; vicitrA'dRSTAdisahakRtA satI bhAvavapuH kAryamA prati hetutvAdibhAvavilakSaNeti yojanA // 46 // tatra sthito'ntaHkaraNaM zarIre vidyAvivoM nynaadivRttyaa| nirgatya saMvyApya yathocitaM tad ghaTAdivastvasti hi tattadAtma // 47 // vicitravivarttatAmAha--tatreti / avidyAvivarteSu madhye'ntaHkaraNAkhyastadvivarttaH zarIramadhye sthito dharmAdharmaprerito netrAdidvArA nirgatya, yathocitaM ghaTAdiviSayAn vyApya, tattadAkArI bhavatItyarthaH // 47 // taTAkasthaM jalaM setugatacchidrAdyayA svayam / kulyAtmanA vinirgatya kedArAn sampravizya ca // 48 // catuSkoNatayA tadvat trikoNatvena vaa'nythaa| tattatkedArarUpeNa bhavatIdaM manastathA // 48 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 201 etadeva dRSTAntena vivRNoti--taTAkasthamiti / yathA loke pUrNataTAkasthamudakaM setugatacchidrAnnirgatya, kulyApravAharUpeNa kedArAn pravizya, catuSkoNatvena trikoNatvena vartulatvena vA tacatkedArAnusAryevA'vatiSThate, tadvanmano'pIti dvayoryojanA // 48-46 // na syandate mana idaM jalavatkrameNa kintvakarazmivadidaM khalu taijasatvAt / dIrghaprabhAkRtitayA pariNAmameti saGkocameti sahasA ravirazmivacca // 50 // tattadAkArAMzamAne jaladRSTAnto na tu tadvanmanasaH syandana kintvanyathaiveti dRSTAntAntareNa manaso jhaTityeva tattaddezaprApti smbhaavytineti| nA dakavadantaHkaraNaM parisyandate, yenAtidUravarticandranakSatradhruvAdiprAptirna siddhyet, kiM tarhi sUryarazmivattaijasatvAdorghaprabhAkAreNa pariNamate / ata eva razmivat sahasA saGkoco'pyupapanna ityarthaH // 50 // dUrasthitenduguruzukrabudhadhruvAdi prApti:Tityapi tato manaso'sya siddhyet / kSIrAdivatpariNatistata eva siddhA cittasya sAvayavarUpatayA''dimattvAt // 51 // uktamartha spaSTayannantaHkaraNasya sAvayavatvAt kSIrAdivatpariNAmo'pyupapanna ityAha-dUreti / tasya sAvayavatvam, "tanmano'sRjata" iti shrutisiddhaadimttvaadityrthH| sugamamanyat // 51 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 pratyaktattvacintAmA taccAntaHkaraNaM tathA pariNataM dehasya cAbhyantare kumbhAdau viSaye ca taijasavapuH saMvyApya vRtyA svyaa| madhye cchinnamidaM zarIraghaTayordaNDAyamAnaM yataH sarvatra vyavatiSThate tata idaM tredhA sthitaM vyaapRtii||52|| tatpariNAma vibhajya darzayati-tacceti dvaabhyaam| tacca paripatamantaHkaraNaM dehAbhyantare ghaTAdA ca samyagvyApya dehaghaTakAmadhyadeze'pi daNDAyamAnamavicchinnaM vyavatiSThate tasmAdidamanta:karaNaM vyavahArabhUmau tridhArUpeNa sthitamiti yojanA // 52 // kartA dehagato'sya bhAga udito'haGkAranAmA hRdo vRttidehaghaTAdimadhya itaro bhAgo'sya dnnddaakRtiH| kumbhAdau viSaye'sya bhAga ucitaH karmatvasampAdaka: syAjjJAne viSayasya tasya manaso'bhivyaktiyogyatvataH53 trividhatvaM vivRNoti--kati / tatra dehAvacchinnAnta:karaNabhAgo'haGkArAkhyaH kartetyucyate, dehaviSayamadhyavarttidaNDAyamAnastadbhAgo vRttirjJAnAbhidhA kriyetyucyate, viSayavyApakastadbhAgo viSayasya jJAnakarmatvasampAdakamabhivyaktiyogyatvamityucyate, iti yojanA // 53 // asmistribhAgamanasi hyatinirmale yA: bhivyajyate cidamalA punaratra tasya / tadbhAgabhedakRtabhAgavibhedabhAktvaM loke bhaved vyavahRtau kila kesslaayaaH||54|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 paJcamaM prkrnnm| upAdhibhedena tadavacchinnacaitanyasya bhedabhAktvamityAha-asminniti / tasya ca tribhAgasyAntaHkaraNasyAtikhacchatvAccaitanyaM tatrAbhivyajyate / tasyAbhivyaktasya caitanyasyaikatve'bhivyajakAntaHkaraNabhAgabhedena kRto yo bhAgavibhedastadbhAta loke vyavahRtA kila prasiddhamityarthaH // 54 // cidaMzaH kavacchinnaH pramAtA smpkiirtitH| pramANaM syAtkriyAbhAgAvacchinnazcetanAMzakaH // 55 // viSaye yogyatAbhAvAvacchinnaH pramitirbhavet / mAtRmAnamitInAM syAdasAGkayya vibhaagshH||56|| upAdhikRtabhedabhAktvaM cito darzayati-cidaMza iti dvAbhyAm // 55-56 // bhAgatraye'pyanugatA hRdayAkRtizci__ mAtRprameyayugayogitayA ca tasyAH / jJAtaM mayedamiti saMvyavahAra eSa saGgacchate tadanubhAvitayA viziSTaH // 57 // ata eva mayedamavagatamiti viziSTavyavahArasiddhirityAha-bhAgatraye'pIti / kAdirUpe'nugatA'ntaHkaraNAkArA citistasyAH pramAtRprameyasambaddhatvAt 'jJAtaM mayedma' ityeSa viziSTavyavahArastadanubhAvitayA pUrvoktasambandhAnantaramavazyambhAvitvena saGgacchate-upapadyate ityarthaH / / 57 // vynggyvynyjkyoraikyaadhyaasaaccinmnsoiiyoH| parasparasminnanyonyadharmAdivyApRtirbhavet // 5 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 pratyaktattvacintAmA ___ cinmanaso'nyonyAdhyAsakRta eva sarvo vyavahAra iti vaktuM tayoranyonyasminnanyonyadharmAdhyAsastayoraikyAdhyAsaprayukta evetyaahvynggyvyjkyoriti| vyApRtirvinimayaH // 58 // ato ghaTAdyavacchinnacaitanyAvaraNaM tmH| tadAkAramanovRttyA nAzyate vyApRtau sphuTam // 5 // atropapattimAha-prata iti| anyonyasminnanyonyadharmAdhyAsAdevetyarthaH / spaSTamanyat // 56 // nanvantaHkaraNena caiccitigatA'jJAnAvRti zyate kumbhajJAnata eva tarhi sakalo mucyeta bandhAjjanaH / yadyatrAtizayo'pi tena manasA caitanya utpAdyate tahatasya vikAritAkhalu bhavedityatra smyocyte||6|| nanvantaHkaraNena caitanyasyAbhivyaktirnAmAvaraNavinAzazcet, ghaTajJAnenaiva mokSaH syAta; AtmagatAtizayazcet, prAtmano vikAritvaM syAditi zaGkate-nanviti / samAdhAna prati jAnIte-aneti // 60 // AvRtyabhibhavastatra manasA kriyate jdde| cidabhivyaktireveyaM nAtmanyatizayAdikam // 61 // pratijJAtamartha vivRNoti-AvRtIti / AvaraNAbhibhavasyAbhi. vyaktitvAdityarthaH // 61 // tUlAjJAne vinaSTe'pi mUlAjJAnaM na nshyti| pratyagbrIkyavijJAnAnmUlAjJAnaM vinazyati // 62 // www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prkrnnm| tulAjJAne iti / spaSTam // 62 // pAtmanA prinnaamitvaajjddtvaaccaapyhngkRteH| pramAtA te matenaiva siddhyedityatra kathyate // 63 // cidabhivyaktiyukto'trA'haGkAraH pariNAmyayam / pramAtA siddhyatItyevaM darzitaM pUrvameva hi // 64 // pUrvoktazaGkAmanUdha pariharati--Atmana iti dvAbhyAm / pUrva kAdibhAganirNayAvasare ityarthaH // 63-64 // nanu sarvagatatvAcidUpasya prmaatmnH| pratikarmavyavasthA te naiva siddhyati yuktibhiH||65|| sukhaduHkhAdikaM puMsAM ydekenaanubhuuyte|| tatsarvairanubhUyeta sarvAtmakatayA citaH // 66 // ghaTAunubhUyate yahi devadattana vai tdaa| sarvagatvAcitaH sarva jagattainA'nubhUyatAm // 6 // caitanyasya sarvagatve'pi pratikarmavyavasthA sukhena siddhapatItyupapAdayituM pUrvoktazaGkAmutthApayati-nanviti tribhiH // 65, 66, 67 // maivaM cito nahi brUmaH kevalAyAzca hetutaam| viSayAunubhave tasyAH svAvidyAcchAditatvataH // 6 // kiM tarhi svAntavRttyA'bhivyaktAyA iSyate citH| tAni vyavasthitAnyantaHkaraNAni zarIriNAm // 6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 pratyaktattvacintAmaNaiA pariharati-maivamiti dvAbhyAm / yadi kevalazuddhacaitanyasya sarvagasya viSayAnubhave hetutvamabhyupagamyeta, tadA tvaduktAnupapattirbhavet / na tu tathA svIkriyate, kintu vyavasthAsiddhaye'ntaHkaraNAni pRthaka svIkriyante / tathA ca noktadoSazaGkAvakAza iti tAtpArthaH // 68-66 // tatkathaM sarvajantUnAM bhAgasaGkara aaptet| citaH kartRtvabhoktatve kevalAyA yato nahi // 7 // anta:karaNAvacchinnasyaiva sukhaduHkhAdisambandhamAnam , na tu zuddhasya, tathA ca kathaM bhogasaGkara ityAha- taditi // 70 // na vyavasthAparicchinnaM devadattAntarindriyam / yugapatsarvajagatA yataH sambaddhayate'JjamA // 71 // ttroppttimaah-neti| ajaseti yogAbhyAsa vinA // 71 // tdbhivyktcaitnyblaatsrvmsaavtH| naivAnubhavatItyevaM vyavasthA sambhavediha // 72 // tathA ca prtikrmvyvsthaasiddhtyaah-tditi| tasminnanta:karaNe'bhivyaktaM yaccaitanyaM tadvalAdeva pratiniyataghaTAdyanubhavati asau devadattAdirUpA citiH, ata: sarva naivAnubhavatItyevaM vyavasthAsiddhirityarthaH / / 72 // na vA sarvagatastasya paricchimasya cetsH| pariNAmo bhavedevaM sUryyarazmivadityapi // 73 // . parichinnasyApyantaHkaraNasya sUryarazmivatsarvavyApI pariNAma: kinna syAt ? iti zaGkAmanRdya dUSayati-na veti // 73 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / ttprinnaamsaamgriipunnypaapnibndhnaa| netrazrotrAdirUpA yA sApi yasmAd vyvsthitaa||7|| pratikarmanayaistasmAtpariNAmasya sambhavAt / vyavasthA siddhayatItyevaM na dosso'smnmtessvpi||75|| pratijJAyAM hetumaah-tditi| antaHkaraNapariNAmasAmayAH puNyapApanetrazrotrAdirUpAyAH prativiSayaM vyavasthitatvena pariNAmasyApi vyavasthAsiddheriti dvayorarthaH // 74-75 // yastu yogaM samabhyasya yogI sarvagatasya c| pariNAmasya sAmagrI yatnAtsampAdayediha // 76 // sa yugapajjagat sarva sukhenaivaa'vgcchtu| na tataH syAd vyavasthAyA hAniH kaacinmtemm||77|| nanu tarhi yogino yugapad vyavahitAnekapadArthAn kathamavagacchantItyAzakya tAdRzasAmagrIsampAdanAdityAha--ya iti dvAbhyAm // 76-77 // nanvantaHkaraNopAdhiH kimayaM kalpyate tvyaa| jaDIparAgasaMsiddhayai cito'saGgitayeti cet // 78 // tahasaGgitayopAdhAvuparAgo na sambhavet / nahyasaGgasya kenApi sambandhI ghaTate nayAt // 78 // nanu kiM caitanyasyAsaGgitayA svato viSayoparAgAbhAvAt tasiddhaye'ntaHkaraNopAdhiH kalpyate ? kiM vA satyapi taduparAge viSayaprakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 pratyaktattvacintAmaNI zanasiddhaye ? iti vikalpya, prAdyamanUdya dUSayati-nanviti / citsambandhAdeva prakAzasiddhAvupAdhivaiyarthyAdityarthaH / / 78-76 // na vA satyaparAge'pi viSaye bhaansiddhye| apekSyate'ntaHkaraNopAdhirityapi sAmpratam // 80 // dvitIyaM dUSayati-neti / / 80 // cidyogAdeva tadbhAnaM siddhA styaamupaadhinaa| prayojanaM na pazyAmaH svaprakAzatayA''tmanaH // 81 // nanu svasvarUpAbhivyaktisiddhaye tadapekSA kinna syAt ? ityata mAha-svaprakAzatayeti / svaprakAzatayaiva nityasiddhasyAtmano na tadapekSetyarthaH // 1 // tasmAdupAdhyasambandhAccitA sarvagayA'khilam / saMyuktamiti sarvasya yugapadbhAnamApatet // 2 // tatkimityata aah-tsmaaditi| yasmAdasaGgasyopAdhisaMsargo na saGgacchate / tasmAccitA sarvagayA samastaM jagatsaMyuktaM sambaddhamiti sarvasya yugapadbhAnaprasaGgAt pratikarmavyavasthAnupapattirevetyarthaH / / 82 // atha jIve paricchinne naikadA bhAnamApatet / brahmaNazcettadiSTatvAdabhede'pi bhidA bhramAt // 8 // parihArAntaraM dUSayitumAzaGkate - atheti| atha kiM pratibimbabhUtajIvacaitanyasya yugapatsarvA'vabhAsakatvamApAdayasi ? kiM vA bimbabhUtabrahmacaitanyasya ? nAdyaH, tasya paricchinnatvAt / na dvitIyaH, iSTatvAt / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prkrnnm| 206 jIvabrahmaNorbhedAbhAve'pi kiJcijjJatvasarvajJatve asaGkIrNe bimbapratibimbayoravadAtatvazyAmatve ivetyarthaH // 83 // tathA satyapi jIvasya kiJcijjJatvamapi dhruvam / na syAtsArvajyavad brahma viSayAnubhavo yataH // 84 // dUSayati-tathA satIti / viSayAnubhavasya brahmacaitanyarUpatayA sarvajJatvavadahaGkArAvacchinnajIvA'nusaGgAbhAvAjjIvasya kiJcijjJatvamapi na syAdityarthaH // 84 // athaantHkrnnopaadheshckssuraadibhirindriyaiH| ghaTAdiyogAjjIvasya jJAtRtvaM ghaTate jaDe // 5 // jIvopAdherantaHkaraNasya cakSurAdidvArA viSayasambandhAjjIvasya viSayajJAtRtvaM ghaTate iti zaGkate-atheti // 85 // tathApyupAdhisaMsRSTavastujJAtRtva eSa yH| jIvo brahmasvarUpaM sa jAnIyAtsarvadA svayam // 6 // antaHkaraNasaMsRSTavastujJAtRtve brahmasvarUpamapi jIvaH sarvadA jAnIyAditi dUSayati-vathApoti // 86 // brahmaNaH sarvagasyAntaHkaraNe sattvasambhavAt / anyathA brahmaNaH sarvavyApitvaM naiva sambhavet // 7 // tatra hetumAha-brahmaNa iti / vipakSe bAdhakamAha--anyatheti // 7 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 pratyakUtattvacintAmayau atha sarvato jIvo'vidyopAdhika iSyate / . sa caikadA jagatsarvaM nAvabhAsayituM kSamaH // 88 // avidyAcchAditatvena svasyApyanavabhAsanAt / sarvagAyAzcito'pyeSA'vidyAsyAcchAdikAlpikASTa dhRtenAMgulimAtreNa samIpe cakSuSo yathA / tirodhAnaM himAMzvAdermahatastadAtmanaH // 80 // tathA'ntaHkaraNasyAparAgeNA''varaNaM jaDe / yatrA'bhibhUyateM tatra citA kiJcitprakAzyate // 81 // parihArAntaraM zaGkate -- prathetyAdicaturbhiH / atha matamavidyo - pAdhikatvAjjIvaH sarvagataH, sa ca na kRtsnaM jagadavabhAsayituM kSamaH, vidyAvRtatvena svayamapyaprakAzamAnatvAt / 'prahamajJaH' iti paricchinnatayA'vagatAyA apyavidyAyAH sarvagatacaitanya tirodhAyakatvamapyupapannameva netrasamIpe dhRtenAGga limAtreya mahatazcandrAdityAderapi tirodhaandrshnaat| evaM satyantaH karaNeoparAgeNa yatrAvaraNamabhibhUyate, tatraivA'bhivyaktena caitanyena kiJcideva prakAzyate / na tu sarvamapIti pratikarmmavyavasthAsiddhiriti caturya yojanA ||88, 86, 60, 61 // ityapyasAmprataM bhAti kathaM tenAbhibhUyate / kAryeNa manasA'jJAnaM svApAdAnaM duruddharam // 82 // tadeva dUSayati -- ityapIti // 82 // tasmAttava mate'pIyaM kathaJcinnaiva siddhyati / pratikarmavyavasyeti zaGkAyAmabhidhIyate // 83 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 211 pUrvapakSamupasaMharati-tasmAditi / samAdhAna pratijAnIteiti zaGkAyAmiti // 63 // jiivcaitnymnytraasnggitvaanoprjyte| tadantaHkaraNopAdhI svabhAvAduparajyate // 4 // pratijJAtaM vivRNoti-jIveti / jIvacaitanyamasaGgitayA'nyatrAnuparajyamAnamapyantaHkaraNe uparajyate, tAdRzasvabhAvatvAditi yojanA // 4 // yathA sarvagatA jaatigautvaakhtvaadiruupinnii| sAsnAdisaMyutavyaktau svabhAvAduparajyate // 65 // na soparajyate'nyatra tadvadanyatra srvgaa| cinoerajyate saiva svopAdhAvuparajyate // 86 // . tatra dRssttaantmaah-ytheti| yathA sarvagatA'pi gotvAdijAtiH sAsnAdimadvyaktAvuparajyate, nA'nyatra, tadvat cit caitanyamapi sarvavyApi nA'nyatroparajyate, saiva cit svopAdhAvantaHkaraNe uparajyate iti dvayoryojanA // 65-66 // yadi sarvagatA jAtiyaktiSvevAvatiSThate / na dRSTAntastadA dApaprabhA dRSTAnta iSyatAm // 6 // sA hi ruuprssprshgndhvaayvaadideshgaa| vyApinyapi samA rUpaM prakAzayati nAparam // 6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 pratyakUtattvacintAmayaiau atha vyaktiSveva sarvagatA jAtistarhi pradIpaprabhA dRSTAnto 'stu / sA hi rUparasavAyvAdidezavyApinyapi rUpameva prakAzayati nAnyadityAha-yadIti dvAbhyAm // 67-68 // ato'ntaHkaraNopAdhizcaitanyasya vibhorapi / jaDeoparAgasiddhyarthA vyavahAre bhaviSyati // 88 // tathA cAntaHkaraNopAdhizcaitanyasya viSayoparAgasiddhArtho vyavahAre sa bhaviSyatItyAha -- prata iti // 66 // na cA'satyuparAge citprakAze viSayAn kSamaH / avabhAsayituM dIpabhAvatsaMyuktabhAsakaH // 100 // yattUktaM citsambandhAdeva viSayAvabhAsasiddhau upAdhervaiyarthya tahUyati - na ceti / na cAtyuparAge citprakAzo viSayAnavabhAsayitumISTe, pradIpa prakAzavatsaMyuktabhAsa katvAditi yojanA // 100 // sarvopAdAnabhAvena brahmaupAdhikamantarA / uparAgaM jagatsvasmAdabhinnaM bhAsayatyadaH // 101 // brahmaNastato vizeSamAha -- sarveti I brahma hi sarvopAdAnAtvAdApAdhikamuparAgaM vinaiva svasvarUpavatsvAbhinnaM jagadavabhAsayatIti yojanA // 101 // na tvevaM bhAsayatyaddhA'nupAdAnatayA'jJacit / na cAnyenApi sambandhAnna jIvA bhAsayediti // 102 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 213 tRNAdyadAhakatve'pi kevalAgnestathApi sH| ayApiNDaM samAruhya dahatyagnistathaiva sH||10|| jIvasya tu na tathAtvamityAha-na viti| tu zabdArthamAhaajJacid ajJAni-(jIva)-caitanyamanupAdAnatvAt [na bhAsayati] / na ca svato'navabhAsakasya jIvasya ghaTAdivadanyasambandhAdapyavabhAsakatvaM neti zaGkyam, kevala vahvastRNAdyadAhakatve'pyayaHpiNDasamArUDhasyaiva dAhakatvadarzanAditi dvayoranvayaH // 102-103 // tathA cA'saGginaH sAkSicaitanyasyAvRtasya ca / jIvatve'pi vyavasthA syAdantaHkaraNayogataH // 104 // phalitamAha-tathA ceti / tadevamasaGginaH sAkSicaitanyasyAvidyAvRttasya jIvatve'pi syAdevAntaHkaraNavazAd vyavasthetyarthaH // 104 / / yadantaHkaraNAbhAso jIvaH syAtsutarAM tdaa| paricchinnatayA siddhyed vyavasthA vyvhaargaa||10|| antaHkaraNapratibimbo jIva ityasmin pakSe sutarAM vyavasthAsiddhirityAha-yadeti // 105 // brahmacaitanyarUpo'pi viSayAnubhavo bhavet / jIvopAdhAvabhivyaktatayA tadrapa eva sH||106|| viSayAnubhavasya brahmacaitanyarUpatve'pi jIvopAdhyantaHkaraNapariyAme viSayavyApinyabhivyaktatvAjjIvacaitanyarUpatvamapyaviruddhamityAhabrahmati // 106 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 pratyaktattvacintAmA saMsRSTatve'pi ciddhAtobrahmaNo manasA sdaa| brahmajJAnaM na jIvasya tathA dhIvRttyabhAvataH // 107 // nanu tarhi sadA jIvasya brahmAnubhavaH syAdityata Aha--saMsRSTatvepIti / brahmayo'ntaHkaraNasaMsRSTatve'pi brahmAkArapariNatAntaHkaraNavRttyabhAvAnna jIvasya sadA brahmajJAnaprasaGga ityarthaH // 107 // na dhIsvarUpamA syAd vastvabhivyaJjakaM svayam / kintvasyAstattadAkArapariNAmo dhiystthaa||108|| anyathA dhIgatAnAM syAddharmAdInAmapi dhruvam / abhivyaktiprasaGgo'tastatsattvaM na prayojakam // 10 // nanvantaHkaraNameva brahmacaitanyAbhivyajakaM kinna syAt ? ityata aah-neti| nahyantaHkaraNasvarUpamAtraM vastvabhivyajakaM kintu tattadAkArapariNAmaH, anyathA'ntaHkaraNagatAnAM dharmAdInAmapyabhivyaktiprasaGgaH syAditi dvayoranvayaH // 108-106 // jIvo'pi jIvAkArAvRttyA pariNate hRdi| abhivyajyata AsuptavRttyabhAvena jIvadhIH // 110 // nanu tarhi jIvacaitanyasyApyantaHkaraNe'bhivyaktirna syAdityata aah-jiiveti| jIvAkArAIvRttirUpeNa pariNate'ntaHkaraNe jIvo'bhivyajyate, nAntaHkaraNamAtre suSuptAvahaMvRttyabhAve jIvApratIterityarthaH // 110 // tadityamantaHkaraNe pratibimbasya jIvatA / yadi tarhi vyavastheyaM siddhayatyevaM niraakulaa||111|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazcamaM prakaraNam / etatpakSe phalitamAha - taditi // 111 // 215 avidyopAdhiko yahi jIvaH sarvagatA mataH / tadA vRttitirodhAyidhiyA siddhyed vyavasthiti: 112 kAryyasyApyastyupAdAnatirodhAyakatA yataH / dRSTA vRkSAdikAryyasya svopAdAnatiraskRtiH // 113 // mRtsvarUpaM na vRkSAdau pratyabhijJAyate kvacit / na vA vRzcikadehe'pi gomayaM jJAyate sphuTam // 114 // vidyopAdhikaH sarvagatA jIva ityasmin pakSe'pi vyavasthAyA nAnupapattirityAha- avidyati / yadA cAvidyopAdhikaH sarvagatA jIvaH, tadApyAvaraNatirodhAyakenAntaH karaNena vyavasthA siddhyet / sambhavati hi kAryyasyApyupAdAnatirodhAyakatvam, vRzcikavRkSAdikAryyasya gomayamRdAdikAraNasvabhAvatirodhAyakatvadarzanAt / nahi vRzcikazarIre gomayaM pratyabhijJAyate, vRkSAdau vA mRtsvarUpamiti trayANAM yojanA / / 112, 113, 114 // tadevaM sarvathA vedamaulivAdimate'JjamA / mAtrAdivyavahArasya siddhirnAnyamate nayaiH // 115 // phalitamupasaMharati--tadevamiti // 115 // pUrvapUrvAhamudbhUtapramAtRtvAdigeocaraiH / saMskAraiH savikalpe cidrUpe'dhyAseA'styahaGkRteH 116 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 pratyaktattvacintAmA __ nanvetat sarvamahaGkArAdyadhyAsAdhInaM tasya nirvikalpacaitanyena sambhava iti pUrva zaGkitaM dattottaramiti pariharati-pUrveti / pUrvapUrvAhaGkArAdikRtapramAtRtvAdisaMskAreNa savikalpake caitanye sambhavatyeva savikalpakAhaGkArAdyadhyAsa ityarthaH // 116 // avidyAvRtacaitanye'dhyastaM dehaghaTAdikam / cidvivartaH prapaJco'taH sarvapratyayagocaraH // 117 // anAdhanirvAcyAvidyAvRttacaitanye na kasyApi vyavahArasyA'sambhAvanA kAryetyAha-avidyeti // 117 // ekamevAni caitanyaM dehe kuDaye ghaTe vtte| pramAtrAdibhidA tasminnupAdhereva na svtH||11|| ekameva caitanyamantaHkaraNAdyupAdhibhedena bhinnamiva pratIyate, na svatastatra bheda ityAha-ekamiti // 118 // na vA citi vivarttatve sarvasya viSayasya ca / citAutirekato'satvAdvijJAnamata mApatet // 11 // vijJAnamatapravezamAzakya nirAcaSTe-na veti // 118 / / kiJcitsAmyAt praveze'nyamate syAt sarvamaGkaraH / sarvasAmyantu nAstyasmanmate vijJAnavAdinA // 120 // kiM vijJAnamatapravezo yatkiJcitsAmyena ? sarvasAmyena vA ? iti vikalpyAdyamatiprasaGgena dUSayati-kiJciditi / dvitIyaM nirasyati-sarveti // 120 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazcarma prakaraNam / 217 sa kSaNikAnyanekAni vijJAnAni ca saugtH| na tebhyo viSayA bhinnA ityAha bhraantcetnH||121|| vijJAnavAdimataM vivecayati-sa iti / itthaM vijJAnavAdI manute "sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH / anyaccatsaMvido nIlaM na tadbhAseta saMvidi // 1 // bhAsate cetkutaH sarva na bhAsetaikasaMvidi / niyAmakaM na sambandhaM pazyAmo nIlataddhiyoH / / 2 // " ( vi0 pra0 saM0 kSaNikatvanirAsapra0 pR0 75) iti tanmataM svamatAd vivicya darzayannAha-sa iti // 121 / / tattvadarzI tu vijJAnaM nityamadvaitamakSaram / tavA'dhyastAzca viSayAH pRthgrthkriyaakssmaaH||122|| tanmatAtsvamatasya vailakSaNyaM darzayati-tattvadarzI tviti / na jJAnaM kSaNikama, pratikSaNaM svarUpabhedAnavabhAsAt / pratisAdRzyAdbhedAnavabhAsa iti cet, na; vikalpAsahatvAt / kiM saMviddharmo jJAnAntaragamyazca bhedaH ? kiM vA saMvitsvarUpabhUtastayaiva saMvidA vedyaH ? prAdhe'pi dharmipratiyogibhUtayoH saMvidAH saMvidantarAviSayatve tayormeMdagraho na siddhyet / viSayatve vA dharmipratiyogibhedAkhyatritayamapi bhedasaMvedane kalpitaM tadabhinnaJca syAt / dvitIye saMvitsvarUpabhUto bhedaH sAhazyAnAvabhAsate ityukte saMvideva nAvabhAsate ityuktaM syAt / tato jgdaandhyprsnggH| athApi saMvidA sAdRzyanirvAhAya bhedo'Ggokriyata iti cet, na; sAdRzyasya mAnahInatvAt, aikyAvabhAsaviruddhatvAcca, aikyabodhikAyAH pratyabhijJAyAH prAmANyAcceti / tasmAdvijJAnaM nityamekamevAdvitIyam / tatra vijJAne viSayAH zabdAdayo'dhyastA vyavahAradazAyAM pRthaka pRthagarthakriyAsamarthA bhavantItyarthaH // 122 // 28 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 pratyakUtattvacintAmaNI vyavahAradazAyAM te sthAyinaH satyabAdhitAH / ityevaM vadati svastho mahadantaramastyataH // 123 // svamate vyavahAradazAyAM viSayANAM sthAyitvamapyAha -- vyavahAreti / vyavahAradazAyAM bAdhAbhAvAtteSAM sthAyitvaM tattvadarzI tu ityevaM vadati / tatra hetu: svastha iti / kSaNikavAdI bhrAntacetastayA vadatu pranyathA / tatvadarzI tu svasthacittatayA yathArthameva vadatItyarthaH / zratastayormahadantaramastIti yojanA / / 123 / / sarvatra pratyabhijJAnAt saMvidekA'dvitIyakA / viSayopAdhiko bhedAvabhAsastatra na svataH // 124 // etadeva vizadayati -- sarvatreti / zradvitIyaM hi saMvedanaM sarvatra pratyabhijJAnAt / ghaTasaMvitpaTasaMviditi bhedAvabhAsastu viSayopAdhiko na svAbhAvika ityarthaH // 124 // advitIye mate saMvinnityA sAkSyAtmikA citiH / tathAtvaM pratyabhijJAnAdviziSTe saMskRtirmatA // 125 // karmmakartR virodho'pi na zaGkyaH sarvasammateH saMvidA nityatvaM sAdhayati-- zradvitIyeti / nanvastu tasyA ekatvam, nityatvantu katham ? ityata Aha- tathAtvamiti / dvitIyamate saMvidA nityatvazca so'hamiti pratyabhijJAnAt / nanu nityasvayaMprakAze vijJAnAtmani saMskArajanyajJAnasyAsambhavAtkathaM pratyabhijJA syAt ? ityAzaGkyAha - viziSTa iti / kevale cidAtmani janyajJAnatatsaMskArayorasambhave'pyantaHkaraNaviziSTe tatsambhavAt pratyabhijJAyAH siddheH / na ca viziSTasya pratyabhijJAviSayatve tasyaiva pratyabhijJA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 216 tRtvamapIti karmakartRvirodhaH zakya ityAha-karmakartRvirodha iti / tatra hetuH-sarvasammateriti / sarvavAdinA dehavyatiriktAdyanumAnaviSayatayA''tmani karmakartabhAvasya sampratipannatvAditi sArddhasyArthaH // 125 // na vaissmymihaa'pystyupaadhibhedaadvyorbhidaa||126|| atha matam-nAnumAnAdI viSayasya karmakArakatvam, atItAdi. vastvanumAne viSayasyAvidyamAnasya jJAnajanakatvAyogAd / viSayatvantu avidyamAnasyApi kathaJcitsambhaviSyati, jJAnasya tadAkAratvAt / tato'numAnAdA kartRtvamevAtmanaH, pratyakSa tu viSayasya jJAnajanakatayA karmakArakatvaM tato virodhastadavastha iti tatrAha-na vaiSamyamiti / iha pratyakSasthale'pi upAdhibhedAd dvayoH karmakoMrbhidA'sti, tato na vaiSamyamiti yojnaa| antaHkaraNaviziSTatayaivAtmanaH pratyabhijJAtRtvam, pUrvAparakAlaviziSTatayA ca pratyabhijJeyatvam, ityupAdhibhedena virodhAbhAvAdyuktamevoktam-yatsaMvido nityatvaM prtybhijnyaanaadityrthH| tathA ca svaprakAzasyA'dvitIyasya nityasya saMvidrUpasya vijJAnasya sAkSiNaH svIkArAnnAsmanmataM vijJAnavAdimataM kaTAkSeNApi vIkSituM kSamate iti bhAvaH // 126 // na saMvidviSayau tatrA'bhinnau vairuupytaashryau| pratyaktvAdanuvRttatvAt saMvinnityA cidadvayA // 12 // parAktvAd viSayA bhinnA vyAvRttAzceti tdbhidaa| evaM saMvidA nityatvaM prasAdhya viSayasaMvidorbhedamAha-neti / vairUpyatAzrayAvityuktaM tdvivRnnoti-prtyktvaaditi| asmatpratyayagocaratayA sarvAntaratvena ca viSayaviruddhasvabhAvatvena ca saMvidaH pratyaktvaM tasmA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 pratyaktatvacintAmA danuvRttatvAcca ghaTasaMvita, paTasaMvidityekAkAreNa parasparavyabhicAravatsu anugatatvAta, nityatvAt, cidrUpatvAt, advitIyatvAcca saMvidviSayebhyo bhinnetyrthH| tato viruddhasvabhAvatvaM viSayANAmityAha-parAkvAditi / yuSmatpratyayagocaratvAt, pahiHsthatvAt, jaDatvAcca viSayA bhinnAH saMvidaH sakAzAditi shessH| vyAvRttAH parasparAnanugatatvAd vyabhicAriNa ityarthaH / iti tadbhidA tayoH saMvidviSayayobhidA bhedo yuktisiddha iti sArddhasya yojanA // 127 // tadevaM cityahaGkArAdyadhyAse'pi na mnyte| matAntarasya sAGkaryamiti siddhamabAdhitam // 128 // tathA sati kathaM vijJAnamatapraveza iti phalitamupasaMharati-tadevamiti / citi caitanye'haGkArAdInAM kalpitatve'pi manmate matAntarasya sAGkarya nAstIti siddhamiti yojanA // 128 // tathA copAdhibhedena pramAtrAdibhidA citeH| tenaiva vyavahArasya siddhirasti na vastutaH // 128 // paramaprakRtamupasaMharati-tathA ceti / / 12 / ghaTAdiviSayANAM hi pratyakSamapi cidvpuH| jAtaM naSTamiti jJAnaM vRttireva na tnycitiH||130|| nanu saMvicchabdena cidrUpaM jJAnamucyate ? uta vRttirUpam ? nAdyaH, tasyA'janyasya nityatvAnnityameva ghaTAdisphuraNApatteH / na dvitIyaH, vRtterjaDatvAjjJAnatvAnupapatterityAzakyAha-ghaTAdIti / ghaTAdi. viSayANAM pratyakSapramAcaitanyameva, "yatsAkSAdaparokSAd brahma' (bR0 3 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 4 / 1 ) iti zruteH / tarhi pratyakSapramANarUpakaraNajanyatvAdanityatvApattirityata zrAha -- jAtamiti / ghaTajJAnaM jAtaM naSTaceti jJAnaM vRttireva, tasyA eva janyatvAt / na tajjJAnaM citizcaitanyam, tasyA nityatvenAjanyatvAdityarthaH // 130 // cito'bhivyaJjikA vRttiH svasAmayyA prajAyate / tadviziSTA cidapyAdimatIveti na vastutaH // 131 // 221 nanu cacurAdeH karaNatvaM pratyakSapramAM pratyeva vaktavyam, sA ca pramA caitanyameva tasyAnAditvenA'janyatvAt tathA ca caitanyarUpapramAyA nityasiddhatayA kathaM cakSurAdestatkaraNatvena pramANatvam ? ityAzaGkyAha - cita iti / caitanyasyA'nAditve'pi tadabhivyaJjakAntaHkaraNavRttirindriyasannikarSAdisAmagryA prajAyate iti tadviziSTA cit vRttyavacchinnaM caitanyamapi prAdimadivAcyate, na tu vastutastasyA Adimattvam / tathA ca caitanyAbhivyaJjakavRttijanakatayA cacurAdestatkaraNatvaM yujyate ityarthaH / / 131 / / 7 jJAnAvacchedakatvAttajjJAnatvamupacaryate / vRttau sAkSAna sA vRttijJAnaM tasyA jaDatvataH // 132 // nanu vRttireva jJAnaM kinna syAt ? tathA ca tasyA eva pramAtvam, kRtaM caitanyasya pramAtvakalpanayetyata Aha -- jJAneti / jJAnAvacchedakatvAttasya cidrUpasyAtmanA mukhyaM jJAnatvaM vRttAvupacaryate, na sAkSAt IT vRttiravacchekarUpA jJAnamityarthaH / kuta ityata Aha-tamyA jaDatva iti / tathA ca caitanyameva mukhyaM jJAnaM vRttau tadavacchedakatvAd jJAnatvopacAra ityarthaH // 132 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 pratyaktattvacintAmaNI vRttijJAnaM manodharmastathA kAmAdayaH shruteH| tadaikyAdhyAsatazcidgA bhAntyayo dhtiitivt||133|| vRttirUpajJAnasya manodharmatvaM zrutisiddhamityAha-vRttIti / 'kAmaH saGkalpo vicikitsA zraddhA'zraddhA dhRtiradhRtirdhA Tarityetatsarva mana eva' ( pR0 1 / 5 / 3) iti zruteH dhIzabdavAcyasya vRttyAtmakajJAnasya kAmAdInAJca manodharmatvam / nanu kAmAdInAmahamityA. dyanubhavenAtmadharmatvaM kinna syAditi tatrAha-tadaikyAdhyAsata iti / tenAnta:karaNenaikAdhyAsAdevAtmanastaddharmA api kAmAdayazcidgAzcaitanyaniSThatayA'vabhAsante / tatra dRSTAntamAha-praya iti / aya:piNDasya dagdhRtvAbhAve'pi dagdhRtvAzrayavahnitAdAtmyAdhyAsAd yathA ayo dahatIti vyavahAraH, tathA''tmacaitanyasya sukhAdyAkArapariNAmyanta:karaNaikyAdhyAsAd 'ahaM sukhI' icchAmi, ityAdivyavahAraH, na tu vastutaH, tasya nirdharmakatvAdityarthaH // 133 // ato nirdharmakatve'pi vyavahArasthale citaH / pramAtRtvAdayo dhA svAvidyAkalpitA amii||134 nanu nirdharmakasyAtmanaH kathaM pramAtRtvAdayo dharmAH pratIyante ? na ca te'pyantaHkaraNasya syuriti vAcyam , tasya jaDatvAtpramAtRtvAdyanupapatterityAzakyAha-ata iti| yatazcaitanyasyA'ntaHkaraNenaikyAdhyAsAttaddhAMdhyAsaH, atastasya nirdharmakatve'pi svAvidyAkalpitA amI sarvalokaprasiddhAH pramAtRtvAdayo dhastidantaHkaraNaikyAdhyAsAdeva vyavahArasthale citazcaitanyasyA'vabhAsante ityarthaH // 134 // yAvadajJAnamete syurvyavahAre hybaadhitaaH| tathA'dhyakSAdimAnAni taduktaM saamprdaayikaiH||135|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prkrnnm| 223 na cA''vidyakatvAdeteSAM pramAtRtvAdInAM zuktirajatAdivatkathaM prAmANikavyavahArasAdhakatvam ? nahi mRgatRSNAmbhasi snAnAdi. prAmANikavyavahArasiddhirityAzakyAha-yAvaditi / ete prasiddhAH pramAtRtvAdayo vyavahAre jJAnaparikalpite yAvadajJAnamajJAnaparyantamabAdhitA arthakriyAsamarthAH santi / hIti lokaprasiddham / bhrAntakAle bhrAntakAryasyArthakriyAsamarthalakSaNamabAdhitatvaM svapnAdA dRSTatvAt nA'nupapannamiti bhAvaH / tathaivA'dhyakSAdipramANAnyapi arthakriyAsamarthAni bhavanti / na caitatsvakapolakalpitamiti shkym| sAmpradAyikatvAdityAha-taduktamiti / uktaghaTAdijJAnaprAmANyamabhiyuktatvena prasiddharetadeva sAmpradAyikairapyuktamityarthaH // 135 / / dehAtmapratyayo yadvatmamANatvena klpitH| laukikaM tadvadevedaM pramANaM tvAtmanizcayAt // 136 // saamprdaayikvcnmevodaahrti-dehaatmeti| yathA dehAtmatva. pratyayaH kalpitA bhramo'pi vyavahArAGgatayA pramANatveneSyate vaidikaiH, tadvallaukikamadhyakSAdikamAtmabodhAvadhikavyavahArakAle bAdhAbhAvAd vyAvahArikaM pramANamiSyatAm / vedAntAnAntu kAlatrayAbAdhyavastubodhitvAttattvAvedakaprAmANyamiti tu zabdArthaH / AtmanizcayAbrahmasAkSAkAraparyantamityarthaH / laukikamiti ghaTAdijJAnamityarthaH // 136 // ghaTAdInAmupAdhInAM bhedenaiva cito bhidaa| upAdhInAM laye tasmAccaitanyamavaziSyate // 13 // caitanyasyaikye'pi viSayAzupAdhibhedenaiva bhedo laukikavyavahAraviSayo brahmabodhe upAdhInAM bAdhAccaitanyamevAvaziSyate ityAha-ghaTAdInAmiti // 137 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktastvacintAmayA ataH aupAdhikA bhedo yatra yAti layaM citaH / tatrA'parokSavijJAnaM jAyate laukike sphuTam // 138 // 224 yata upAdhikRtabhedavilaye caitanyAvazeSastasmAllaukika ghaTAdijJAnamapi tadbhedavilaye eva siddhAtItyAha ta iti / yatra ghaTAdiviSaye citazcaitanyasyopAdhiko bhedA vilayaM prApnoti, tatra ghaTAdiviSaye'pakSajJAnaM laukike lokavyavahAre'ta eva jAyate iti yojanA || 138 // upAdhyArekadikasyatve yogyatve sati ceSyate / tathaikakAlikatvasyopahitA'bhedahetutA // 138 // - nUpAdhInAM vidyamAnadazAyAM kathaM tadupahitasya caitanyasyAbhedaH ! tatrAha -- upAdhyoriti / vibhAjakayorapyantaH karaNavRttighaTAdi viSayayeorekadezasthatve sati, yogyatve ca sati, ekakAlikatvasyopahitAbhede hetutvamiti yojanA | pUrvAnubhUtasukhAdismRtAvativyAptivArayA kAlikatvamiti vizeSaNam / dharmAdAvativyAptivAraNAya yogyatve ityuktam / tathA ca tattadindriyayogya varttamAna viSayAvacchinnacaitanyAbhinnatvaM tattadAkAravRttyavacchinnajJAnasya tattadaMze pratyakSatvam / evopahitAbheda eva siddhaH san sarvatra jJAnajJeyAdivyavahAra heturiti bhAvaH // 136 // jJAnasyendriyajanyatvaM na sAkSAtve prayojakam / IzajJAnasya sAkSAravAnApatterajanerapi // 140 // ata indriyajanyatvaM na jJAnasya lAkSAttve prayojakamityAhajJAnasyeti / prajanerindriyAdyajanyasya nityasyetyarthaH // 140 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 225 ghaTo'yamiti cA'dhyakSa pramANacita issyte| ghaTAvacchinnacaitanyAbheda eva prayojakam // 141 // tarhi jJAnagatasya pratyakSatvasya kiM prayojakamityAkAGkSAyAmAha-ghaTa iti| pramANacaitanyasya ghaTAvacchinnacaitanyAbheda eva ghaTos. yamiti pratyakSe prayojakamiSyate iti yojnaa| yogyaviSayAvacchinnacaitanyAminnatvaM pramANa caitanyasya jJAnagatapratyakSatvasya prayojakamityarthaH // 141 // ataH pramAtrabhinnatvaM pratyakSatvaM ghaTAdiSu / mAtRsattA'tiriktA no sttaa'dhystghttaadissu||142|| viSayagatasya pratyakSatvasya prayojakamAha-ata iti / yatazcaitanyAbheda eva sarvatra jJAnAdivyavahAre prayojakam , ataH pramAtRcaita-. nyAminnatvaM ghaTAdiSu pratyakSatvam / nanu kathaM ghaTAderantaHkaraNAvacchinnacaitanyAbhedaH ? 'ahamimaM pazyAmi' iti bhedAnubhavavirodhAditi ttraah-maatRstteti| pramAtrabhedo nAma na tAvadaikyaM kintu pramAtRsattAtiriktasattAkatvAbhAvaH / tathA ca adhyastaghaTAdiSu pramAtRsattAtiriktasattaiva nAstItyarthaH // 142 // svAvacchinnacidadhyastatayA kumbhaadivstunH| na tato bhinnasattA'sti tathA'naGgIkRterapi // 143 // etadeva vivRnnoti-svaavcchinneti| ghaTAdyavacchinnacaitanye'dhyastatvena kumbhAdivastunastataH svAvacchinnacaitanyAdbhinnA sattA nAsti / kuta ityata aah-tthaa'nnggokteriti| adhyastasyA'dhiSThAnAtiritatvAnaGgIkArAdityarthaH // 143 // 26 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 pratyaktattvacintAmaNau na vA viSayacaitanyaM pramAturbhidyate citH| upAdhyArekadiksthatve kA bhedaM tatra klpyet||144|| ato ghaTAyadhiSThAnatayA sttaatmnshcitH| ghaTAdisattA nAnyeti siddhA tadaparokSatA // 145 // nanu ghaTAdyavacchinnabrahmacaitanye ghaTAderadhyAsAttena tasyA'bhedo'stu, na tu pramAtRcaitanyena tasyAnta:karaNAvacchinnatayA tato bhedAdityAzaGkyAha-na veti| viSayacaitanyaM pUrvoktaprakAreNa na pramAtRcaitanyAdvi. lakSaNam, kintu prmaatRcaitnymev| upAdhyorvibhAjakayoranta:karaNaghaTayorekadezasthatve tatropahitacaitanyayorviSayapramAtRcaitanyayo. meMdaM kaH kalpayet ? iti pramAtRcaitanyasyaiva ghaTAdyadhiSThAnatayA pramAtRsattaiva ghaTAdisattA nAnyA, adhiSThAnasattAtiriktAyA AropitasattAyA anaGgokArAditi siddhaM ghaTAderaparokSatvamiti dvayoranvayaH // 144-145 // vRtternirgmnaabhaavaadnumityaadiksthle| bhedakopAdhisadbhAvAnna tathAtvamapIritam // 146 // nanu "parvato vahnimAn" ityAdAvapi vAdeH pramAtRsattAtiriktasattAkatvAbhAvarUpalakSaNasya sattvAt pratyatatvApattirityAzakya tatrAnta:karaNasya vanAdidezanirgamAbhAvena vahnAvacchinnacaitanyasya pramAtRcaitanyasyAnAtmakatayA vahnanAdisattA pramAtRsattAto bhinneti nA'tivyAptirityAha-vRtteriti // 146 / / vRttau vRttyantarAbhAve'pyasti lakSaNamakSatam / pramAtacitisattAto'bhinnasattAkatAtmakam // 147 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 227 nanu vRttiviSayavRttyantarAnaGgokAreNa tatra svaakaarvRttyuphittvaabhaavaadvyaaptirityaashngkyaah-vRttaaviti| anavasthAbhiyA vRttigocaravRttyantarAnaGgIkAre'pi vRtteH svaviSayatvAbhyupagamena svaviSayavRttyupahitapramAtRcaitanyAbhinnasattAkatvasya tatrApi bhaavaannaa'vyaaptirityrthH||147|| tathAntaHkaraNasyApi taddharmANAJca lkssytaa| tattadAkAravRtteH svIkArAdeva bhavettathA // 14 // evaJcoktalakSaNasya sarvatra sattvAnnA'vyAptirityAha-tatheti / antaHkaraNasya dharmiNasvasya dharmA ye kAmAdayasteSAJcAsmin lakSaNe lakSyatvamastyeva, kutaH ? ityata Aha-tattaditi / sugamamanyat // 148 // nahi vRtti vinA sAkSiviSayatvaM mataJca naH / sAkSimAtraikavedyatvaM kintvstynyaanpekssitm||148|| ydindriyaanumaanaadimaanvyaapaarmntraa| sAkSimAtraikavedyatvaM sAkSigocaratA'sti saa||150|| nanvantaHkaraNataddharmAdInAM vRttiviSayatvAbhyupagame kevalasAkSiviSayatvAbhyupagamavirodhaH syAditi ttraah-nhiiti| kintvindriyAnumAnAdipramANavyApAramantareNa sAkSiviSayatvaM kevalAsAkSivedyatvamiti dvayoryojanA // 146-150 // ato'hngkaarttiikaayaamaacaarhmaakRtiH| antaHkaraNavRttiH svIkRtA sAkSyavabhAsane // 151 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 pratyaktattvacintAmaNau nedaM svakapolakalpitamiti paJcapAdyAH sammatimAha-ata iti / yato'ntaHkaraNAdivRttiviSayatvAGgIkAre'bhyupagamAvirodhaH, ato'haGkAraTIkAyAmahaMvRttyavacchinnamevAntaHkaraNaM caitanyasya viSayabhAvamApadyate ityahaGkAraTIkAvivaraNe ityrthH| prAcAyyavivaraNAcAyarahamAkArAntaHkaraNavRttiH svIkRtA sAkSivedyatvaviSaye ityarthaH // 151 / / ata eva mRSArUpyasthale'smatsAmpradAyikaiH / svIkRtA rjtaakaaraa'vidyaavRttim'ssaatmikaa||152|| yathoktasAkSivedyatve sAmpradAyikatvaM darzayati-ata eveti / pramANavyApArAnapekSasAtiviSayatvAdeva prAtibhAsikarajatasthale rajatAkArA'vidyAvRttiranirvAcyA saamprdaayikairnggiikRtaa| tadaGgokArastu svagocaravRttyupahitacaitanyabhinnasatvAkatvAbhAvasya vissyaaproksstvsiddhye| na ca vRttidvayAGgIkAre gurumatapravezaH, vRttidvayapratibimbitacaitanyasyaikasya satyamithyAtAdAtmyAvagAhitvena bhramatvasvIkArAditi tAtparyyArthaH / / 152 // tasmAtsvAdhyastamevedaM vizvaM citirkhnndditaa| mAtRmAnAdirUpeNa sA'vabhAsayati svayam // 15 // tataH kimityata Aha-tasmAditi / yato vyAvahArike prAtibhAsike ca sthale'vabhAsa katvaM caitanyasyaiva, tasmAtsvasmiMzcaitanye'dhyastaM vizvaM kAryakAraNarUpamidaM pratyakSAdigocaraM sAkSigocaraJca sA svaprakAzatayA zrutismRtividvadanubhavaprasiddhA'khaNDitA citirakhaNDacaitanyabrahmAbhidhA saMvid maatRmaanaadiruupennaavbhaasyti| svayaM tvatadupahitatvena bhAsamAnApi nirapekSatayA prakAzayatItyarthaH // 153 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 226 jJAnAvacchedikA vRttistadabhivyaJcikA mtaa| tajjanau sannikarSANAM yogyAnAM viniyogtH||154|| na cAntaHkaraNavRttInAM viSayaprakAzakatvam, jaDatvAt; kintu tadavacchedakatvAt tadabhivyajakamAtreNa tatra jJAnatvavyavahAra ityaah-jnyaaneti| tajjanau jJAnAvacchedakavRttyutpattau yogyAnAM yathocitAnAM sannikarSANAM viniyogataH "sArvavibhaktikastasiH" upayoga ityarthaH // 154 // te'pi saMyogasaMyuktatAdAtmyapramukhA mtaaH| cito'bhivyaJjakAtpattau viniyuktAyathAyatham // 15 // nanvindriyasya tatsannikarSasya ca bhavanmate vaiyarthya caitanyarUpasya ghaTAdijJAnasyendriyasannikarSAjanyatvAdityAzakya tayovRttijanane viniyogAnna vaiyarthyamityuktamapi punastatsvarUpakathanena draDhayati-te'pIti / evaM ghaTAdeH pratyakSatve saMyogasaMyuktatAdAtmyasaMyuktAbhinnatAdAtmyAnAmindriyasya ca ghaTatadgatarUpataddharmarUpatvAdyavacchinnacaitanyAbhivyaJjakavRttijanane yathAyogyaM viniyoga ityarthaH // 155 // sA ca vRttizcaturdhA syAta sNshyaadivibhedtH| manobuddhyAdibhedena vRttimattaccaturvidham // 156 // nanvevamapi caitanyasyaiva jJAnatvAttattatsannikarSasya tatrAnupayogastadavastha ityAzakya yathaikamapyantaHkaraNaM caturvidhavRttyavacchinnaM caturvidhamityucyate, evamajanyamapi caitanyamindriyasannikarSajanyavRttyavacchinnaM tajjanyamityAzayenAha-sA ceti / yadyapi vRttiviziSTacaitanyamAdimadityatra viziSTacaitanyasyendriyasannikarSajanyatvamuktameva, tathApi tasyaiva dRSTAntamukhenA'tropAdAnAnna paunaruktAm; anyathA yathAzrute Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 pratyaktattvacintAmaNau pratyakSanirUpaNaprastAve'ntaHkaraNacAturvidhyanirUpaNamasaGgataM tAtparyya draSTavyam / / 156 // syAditi manobuddhirahaGkArazcittaM karaNamAntaram / saMzayo nizcayo garvaH smaraNaM viSayA ime // 157 // ukte'rthe'bhiyuktavacanaM darzayati-mana iti // 157 // tacA'dhyakSaM dvidhA tatra sviklpaadibhedtH| savikalpantu vaiziSTyAvagAhi jJAnamucyate // 15 // evaM viSayapratyakSatve prayojakAntaranirUpaNAt tavyAvRttamapi jJAnasya pratyakSatvaprayojakaM nirduSTamityuktam , idAnIM tdvibhjte-tcceti| sakalavAdisammatatvena sarvavyavahArahetutvena prathamoddiSTaM savikalpakaM prathamaM nirUpayati-tatra savikalpantviti / tayormadhye vaiziSTayAvagAhIti na tu vizeSaNajJAnajanyatvamityarthaH / tajanyatvasya pramANAbhAvenAnabhyupagamAt / vaiziSTayAvagAhitvamicchAdAvapyata Aha-jJAnamiti / jJAnatvaJca nirvikalpake'pyastotyata uktam-vaiziSTayAvagAhIti / / 158 // nirvikalpaM hi saMsargAnavagAhi tducyte| ghaTaM vemoti tatrAdyaM so'ymityaadicaantimm||15|| evaM tattvamasItyAdivAkyajanyaM bhramApaham / syAnirvikalpakaM jJAnaM jIvabrahmakyagocaram // 16 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazcamaM prakaraNam / 231 nirvikalpakaM lakSayati-saMsargA'navagAhIti / nirvikalpakalakSaNe udAharaNAbhAvamAzaGkya lokavedayoH pratyakSasiddhaM tadityAha-so'ya. miti / nanu so'yaM devadatta ityaikyapratyabhijJayaiva vAkyaprayogAddezakAlopalakSitadevadattalakSaNAbheda viSayamindriyajanyamapyasti pratyakSam, kathaM zAbdamevAdAhRtam ? iti cet, satyam ; abhedaviSayajJAnamindriyajanyamiti, tathApi na tanirvikalpakama, sannikarSavazAdupalakSaNadezakAlAderapi bhAnasambhavAt / zAbde jJAne tu tAtparyyaviSayasyaiva bhAnaniyamAdabhedamAtraviSayatvamityatA nirvikalpakamiti bhAvaH / prAdipadAt prakRSTaprakAzazcandra iti vAkyajanyajJAnaM grAhyam / akhaNDArthaviSayakaM jJAnaM nirviklpkmityaah-evmiti| yathA so'yaM devadatta iti vAkyajanyajJAnasya sannikRSTaviSayatayA bahiniHsRtAntaHkaraNavRttyabhyupagamena devadattAvacchinna caitanyasya pramAtRvRttyavacchinnacaitanyasya cA'bhinnatayA pratyakSatvam, evaM tattvamasIti vAkyajanyajJAnasyApi; tatra pramAturviSayatayA tadubhayAbhedasya sattvAditi dvayostApArthaH // 156-160 // tatra pramAturevAsya viSayatvena sAkSiNaH / ubhayorapyabhedasya sattvAdaikyamamA bhavet // 161 // na tanvaM vAkyajajJAnaviSayatve pdaarthgH| saMsargaH kintu tAtparyaviSayatvaM prayojakam // 162 // nanu vAkyajanyajJAnasya padArthasaMsargAvagAhitayA kathaM nirvikalpatvam ? ityAzakyAha-neti / vAkyajanyajJAnaviSayatve hi na padArthasaMsargatvaM tantram, anabhimatasaMsargasyApi vaakyjnyjnyaanvissytvaaptteH| tathA hi-bhojanaprakaraNe 'saindhavamAnaya' ityatrA'nabhimatasyA'zvAdisaMsargasya, 'yaSTIH pravezaya' ityatra daNDasaMsargasya ca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 pratyaktattvacintAmaNau zakyajanyajJAnaviSayatvApattiH syAditi, kintu tAtparya viSayatvaM prayojakamityarthaH // 161-162 // prakRte ca sadevetyAdyupakramyopasaMhRtam / tatsatyamiti vedAnte liGgaM tAtparyanirNaye // 163 // upakramopasaMhArAvabhyAso'pUrvatAphalam / arthavAdopapattI ca liGgaM tAtparyyanirNaye // 164 // advitIyabrahmaNa eva tAtparyyaviSayatvama, vedasyApauruSeyatve'pi tAtpaya'nirNAyakaSaDvidhaliGgasattvAdityAha-prakRte ceti dvAbhyAm / advitIyaM brahma vAkyArtha: "sadeva somyedamagra prAsIdekamevAdvitIyam" (chaa06|2 / 2) ityupakrAntasya "aitadAtmyamidaM sarva tatsatyaM sa mAtmA tattvamasi zvetaketo" (chA0 6 / 7 / 4) iti tenaikarUpeNopasaMhRtya "aitadAtmyamidaM sarva tatsatyaM sa prAtmA tattvamasi' (chaa06| 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16) iti navakRtvo'bhyastasya pramANAntarAnavagatasya "yenAzrutaM zrutaM bhavati" (chaa06| 1 / 3) ityAdivAkyAtprarocitasya mRllohataptaparazugrahaNAdidRSTAntairadvitIyatvenopapAditasya brahmaNo jJAnAd "prAcAryavAnpuruSo veda tasya tAvadeva ciraM yAvanna vimokSye' (chA0 6 / 14 / 2) ityAcAryopadezajanitAnirvicikitsAd niratizayAnandalakSaNamokSaphalasyAvagatestasyaiva tAtparyyaviSayatvAditi taatpryyaarthH| tasmAdupakramAdestAtparyagrAhakatvAbhyupagamAt siddhaM satyAdyavAntaravAkyajanyasya "tattvamasi" (chaa06|8|7) "ayamAtmA brahma' (bR0 2 / 5 / 16) "ahaM brahmAsmi' (bR0 1 / 4 / 10) ityAdi mahAvAkya janyasya ca jJAnasya nirvikalpakatvamiti bhAvaH // 163-164 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 233 tttvmsyaadivaakyaanaamkhnnddaarthtvmitydH| saMsagasiGgisamyagdhIjanakatvaM yadeva tat // 165 // idAnImakhaNDArthatvaprasiddhirapi nirvikalpakahetutvena pramANamityAha-tattvamiti / yatpadArthasaMsargAnavagAhiyathArthajJAnajanakatvamidameva tattvamasyAdivAkyAnAmakhaNDArthatvam / na tu nirbhadavastu. paratvam , tasya bhedAbhAvaviziSTavastuparatvasya nirghaTabhUtala mityA divAkyasAdhAraNyAt; prakRte tadabhAvAcca / nacA'nyadakhaNDArthatvam , tasyA'nirvacanAditi bhAvaH / rAjapuruSa ityAdA saMsargapare vaakye'tivyaaptivaarnnaayoktm-sNsrgaanvgaahiiti| tatraivA'bhedatAtparyabhramAt padArthasaMsargAnavagAhitadabhedabhramajanake tatprasaGgavAraNAya yathArtheti draSTavyam / / 165 // saMsargAsaGgisamyagdhIhetutA yA girAmiyam / uktA'khaNDArthatA yadvA tatmAtipadikArthatA // 166 // ukte'rthe citsukhAcAryasammatimAha-saMsargeti / yA saMsargAsaGgisamyagdhIhetutA, iyamakhaNDArthatA uktati sambandhaH / lakSya nirdizati-girAmiti / kAryakAraNabhAvarahitadravyaviSayasamAnAdhikaraNAparyAyazabdAnAmityarthaH / prAtipadikArthamAtraparatvamakhaNDArthatvaM vetyarthaH / yasya vAkyasya yatprAtipadikArthamAtraparatvaM tasya tatrA'. khaNDArthatvam , ato nAnyatra ttprsnggH| tatpadaghaTitalakSaNAbhiprAyaM tadgrahaNamiti draSTavyam // 166 // jIvasAkSIzasAkSyetatpratyakSaM dvividhaM punaH / jIvazcid buddhyavacchinnA tatsAkSyupahitA'muyA167 30 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 pratyaktatvacintAmaNI __evaM savikalpakanirvikalpakabhedAd dvaividhyena nirUpitasya pratyakSajJAnasya prakArAntareNa dvaividhyamAha-jIvasAkSIti / sAkSipadaM tajjanyaparam / tathA ca jIvasAkSijanyamIzvarasAkSijanyamiti dvividhamityarthaH / ata eva "sAkSidvaividhyataH proktaM pratyakSa dvividhaM yataH" ityutaragrantho'pi snggcchte| na ca savikalpakAdibhedena, pratyakSajJAnanirUpaNAnantaraM sAkSijJAnadvaividhyanirUpaNAdhInatvAditi tannirUpayati-jIva iti / yadyapi jIvasvarUpaM SaSThe nirUpayiSyate iti neha tannirUpaNaM yuktam , tathApi jIvatatsAkSiNArbhedaM nirUpayitu jIvasvarUpakathanamityavadheyam / tatra jIvo nAmA'ntaHkaraNAvacchinnaM caitanyam , tatsAkSI tu amunA'ntaHkaraNenopahitaM caitanyamityarthaH / / 167 // vishessnntvopaadhitvruupennaa'stynyorbhidaa| jIvatatsAkSiNorantaHkaraNasya dvayorapi // 16 // vyAvarttakAnta:karaNasyaikatvAjovatatsAkSiNArbhedaH kinnibandhanaH ? ityAzaGkyAha-vizeSaNatveti / vizeSaNaM kAryAnvayi, avacchedyaM yadanvayi tadanvayIti yAvat / tathA ca kAryAnvayitve sati vyAvarttakatvaM vizeSaNatvaM paryavasyati / tena ghaTapaTI pazyati devadatta ityatra ghaTapaTayorekadarzanakriyAnvayitve'pyavyAvarttakatvAd na parasparavizeSaNatvApattiriti bhAvaH / upAdhizca kAryAnanvayI, vyAvatako vartamAnazca / yathA karNazaSkulyavacchinna nabhaH zrotramityatra karNazaSkulI upAdhirityarthaH / rUpaviziSTo ghaTo nitya ityatra rUpaM vizeSaNam / tathA cAntaHkaraNasya vizeSaNatvarUpeNa caitanyaviSaye praveze jIvatvamupAdhitvarUpeNa tatsAkSitvamityanayordvayorbheda ityarthaH // 168 / / jddaantHkrnnsyaassbhaasktvaadyyogtH| jaDabhAsakacaitanyopAdhitvaM svIkRtaM tataH // 16 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazcamaM prakaraNam / 235 nanvantaHkaraNasyaiva viSayAvabhAsakatvaM kinna syAt ? ityAzaGkyAntaHkaraNasya jaDatayA viSayAvabhAsakatvAyogena viSayAvabhAsakacaitanyopAdhitvamityAha - jaDeti / spaSTam / / 168 / antaHkaraNabhedena jIvasAkSI vibhidyate / caitreNA'vagataM maitro na vettIti vyavasthathA // 170 // nanu jIvasAkSiNo brahmAbhedena svaprakAzatve tadvadeva sarvaviSayAnusandhAtRtvApattau caitrAvagate maitrasyApyanusandhAtRtvaprasaGga iti cet, na kiM caitrasAkSiNo maitrAvagata viSayAnusandhAtRtvaM svaprakAzacaitanyAbhedAdApAyate ? sarvagatvAdiviziSTa caitanyAbhedAdvA ! maitropahitacaitanyAbhedAdvA ? na tAvadAdyaH, tasya nirvikAratvena tadabhedasya sarvaviSayAnusandhAnAnApAdakatvAt / na dvitIyaH, antaHkara rahitasya jIvasAkSiyaH paramezvareNa mAyAviziSTena tadupahitena vA'tyantAbhedAnabhyucaitramaitrAntaHkaraNayopagamAt / na tRtIya ityAha- antaHkaraNeti / bhinnadezasthatvena tadupahita caitanya yeorabheda zaGkAnavakAzAdityarthaH // 170 // avidyopAdhiko jIvasAkSyeka iti nirNayaH / kRtaH pUrvatra sandarbhe tattvaikyapratipattaye // 171 // nanu prathamaprakaraNe maddatA prayatnena sAkSyaikyaM prasAdhyedAnIM tannAnAzvavarNane pUrvAparavirodhaH syAdityAzaGkyAha -- pravidyeti / avidyopAdherekatvAt tadupahitA jIvasAkSI eka eveti nirNayastaravaikyAvabodhasiddhaye pUrvatra sandarbhe prathamaprakaraNe kRtaH / tathA ca tattvajJAnaM yathA yathA'dhikAriNAmutpadyate, tathA tathA prakriyAM nirmAya tatvavidbhiryatyate, na tu kasyAzcit prakriyAyAmAgrahastattvavidAm | taduktam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 pratyaktattvacintAmA :: "yayA yayA bhavet puMsAM vyutpatti: pratyagAtmani / sA saiva prakriyA jJeyA sAdhvItyAcAryabhASitam / " (vA0) iti / ato na tattve vigAnam, api tu tadbodhanaprakArabhedo bodhyapuruSacittavaiSamyAnusAreNaiva tatra tatra vidvadbhinirNIyate : mukhyaM zrutima. tantu tattvamadvayaM brahmaiveti bhAvaH // 171 / / vyavahArabhidAmatra buddhyupaadhikRtaanycitH| svIkRtya sAkSibhedoktina virodhI mnaagtH||172|| vyavahAraprayojanakabhedamatra pratikarmavyavasthAsthale caitanyasya buddhyupAdhikRtamabhyupagamya sAkSibhedoktiH, na tu vastutaH kazcidapi bhedalavo yuktipathamavataratIti na pUrvottaravirodho manAgapItyarthaH // 172 // mAyopahitacaitanyamIzamAkSoti kathyate / ekatvAttadupAdhezca sAkSiNo'pyaikyameva hi // 173 // sarvavizvopAdAnabhUtamAyAyA api vizeSaNatvopAdhitvAbhyAmI. shttsaakssinnorbhedhetutvmstiityaah-maayeti| tadupAdharekatvAnna tatsA. kSinAnAtvamityAha-ekatvAditi / IzasAkSiNa aikyameva / hIti zrutismRtinyAyaprasiddhiyotanArthaH // 173 // mAyAntu prakRti vidyAd mAyinantu mahezvaram / ajAmekAmiti zrautavAkyeSvekA vinizcitA // 17 // nanu "indro mAyAbhiH pururUpa Iyate" (bR. 2 / 5 / 16) iti zrutermAyAyA apyanekatvaM zrUyate, ataH kathamuktaM mAyAyA ekatvam ? ityAzakya mAyAgatazakti daviSayatayA bahuvacanopapatterna virodho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / mAyaikatvazrutismRtInAmanekatvena tadvirodhAcca sA'nyaparetyabhipretyAha mAyAmiti / / 174 // taratyavidyAM vitatAM hRdi yasminnivezite / yogImAyAsameyAya tasmai vidyAtmane namaH // 175 // 237 - smRtivacanamAha -- taratIti / nivRttirevA'tra taraNam, 'tarati brahmahatyAm' ityAdI nivRttau tacchabdaprayogAnnadyAdekhi laGghanasyAbhAvAt, tathA ca mAyAmavidyAM taratIti sAmAnAdhikaraNyena jJAnanivartyatvanirdezAnmAyAvidyayeArbhedAbhAvastadekatvaJca nizcIyata iti bhAvaH // 175 // ityekavacanAdeva lAghavAnugRhItataH / nizcIyate tadekatvaM sAkSyekatvamatA matam // 176 // nanu zrutismRtyanekatvamAtrAd na mAyaikatvasiddhirekenApi balavatA bahUnAM bAghadarzanAdityAzaGkya lAghavAnugrahAdekatva zrutInAmeva prAvalyamityAha -- ityeketi / tatazcopAdhibhUtamAyAyA ekatvAdIzasAkSyekatvaM siddhamityarthaH // 176 // - mAyAvacchinnacaitanyaM paramezvara IritaH / tasyA vizeSaNatvena paramezvarateAcyate // 177 // sAkSitvaM tadupAdhitve tatra bhedastu dharmmayoH vibhedo vastu naiva dharmiNorIza sAkSiNeAH // 178 // IzvarasAkSiNaH paramezvarAdbhedaM darzayituM tatsvarUpamAha - mAyeti / tasyA mAyAyA vizeSaNatvena praveze paramezvaratvamucyate, tasyA upAdhitve Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 pratyaktattvacintAmaNI tatsAkSitvamiti / tatra dharmayorIzvaratvasAkSitvayoreva bhedo dharmiNorIzasAkSiyo va bhedo vastutaH svarUpAditi dvayoryojanA // 177--178 // sAkSidvaividhyataH moktaM pratyakSaM dvividhaM ytH| sAmAnya lakSaNaM citvaM pratyakSasya tataH smRtam // 178 // evaM sAkSidvaividhyanirUpaNAjjIvezvarasAkSijanyabhedena pratyakSajJAnasya dvaividhyaM siddhmityaah-saakssoti| nanvevamapi zuktirUpyAdibhrame pratyakSalakSaNasyAtivyAptiriti cet, na / na tAvadviSayapratyakSalakSaNasya tadviSaye'tivyAptiH, tasya kevalasAkSivedyatvAbhyupagamAt / nA'pi jJaptigatapratyakSalakSaNasya tatrAtiprasaGgaH, bhramasyApi svAMze pratyakSapramANatayA sAmAnyalakSaNe lakSyatvAdityabhipretyAha-sAmAnyati / jJaptigatapratyakSasya sAmAnyalakSaNaM cittvameva yatA hetostasmAttasya ca bhrAntirUpapratyakSe nAtivyAptiH, bhramapramAsAdhAraNapratyakSatvasAmAnyanirvacane tasyA'pi lakSyatvAdityarthaH // 176 // abAdhitatvAdhikyaM syAtpramAyAM vyavahArataH / sA pratyakSAdibhedena SoDhA vedAnta iSyate // 180 // yadA tu pratyakSapramAyA eva lakSaNaM vaktavyam, tadA pUrvoktalakSaNe bAdhitatvaM viSayavizeSaNaM deyam, zuktirUpyAdibhramasya saMsArakAlInabAdhaviSayaprAtibhAsikarajatAdiviSayakatvAdityAzayenAha - abAdhita. tveti / pratyakSapramANanirUpaNAya tatpramAyA evaM lakSaNIyatvAditi bhaavH| nanvabAdhitatvaM pAramArthikatvameva vAcyaM tasya ghaTAdAvapyabhAvena tadaghaTitastakSaNasya tatpramAyAmavyAptirityAzaGakya saMsArakAlInabAdhaviSayatvasya vyAvahArikasattvasyA'bAdhitapadena vivakSitatvAd maivamityAha-vyavahArata iti / sA pramA pratyakSAnumityupamiti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 23-8 zAbdArthApattyabhAvabhedena SoDhA SaTprakArikA vedAntazAstre iSyate vidvadbhirityarthaH // 180 // etannirUpitaM samyak prAcInairbahu vistarAt / prasaGgAgatamatroktamityatA hyuparamyate // 181 // tarhi vistareNa nirUpaNIyA setyata Aha-- etaditi / prAcInarAcAyyairdharmarAjadIkSitAdibhi: paribhASAdigrantheSu bahuvistarAdetatsamyanirUpitamiti sambandhaH / nanu tarhi tairuktatvAt kimartha tvayA saMcepeNApyuktamiti tatrAha - prasaGgAgatamiti / pratikarmavyavasthAprasaGgAgatatayA atra saMkSepeNeoktamiti / hi yataH ata uparamyate / laM vistareNetyarthaH // 151 // tasmAdvedAntazAstre'smin yuktibhiH zrutibhistathA / pratikarmmavyavasthApi niravadyaiva siddhyati // 182 // paramaprakRtamupasaMdarati-tasmAditi / niravadyaiva sarvadoSavivarjitatvAnniSpratyUhA pratikarmmavyavasthA siddhAtIti sambandhaH // 182 // nAnyasmin vAdipakSe sA vyavasthA sambhavedataH / anAdRtyA'nyavAdyuktI rAzrayeda vaidikaM matam // 183 // mumuttUnpramANakuzalAn zikSayannanya vAdimateSvanAdaraNIyattAmAhaneti // 183 // svamAdhyAsikaM bhedaM samAzritya citA'khilaH / mAtRmAnaprameyAdivyavahAro bhavedayam // 184 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 pratyakatattvacintAmaNI prAvidyakAdhyAlakRta eva pramANaprameyAdivyavahAra iti siddhamityAha- evamiti / tathA ca tattvajJAnakanivartyatayA''dhyAsikapramAtrAdyanarthasya nivRttestattvajJAnamantareNa nAnyaH kazcidupAyo'stIti bhAvaH / / 184 // prAdhyAsikI vyavahRtiH sakalA pratIci brahmAtmanIti viditaM matamAgamAntaH / ajJAnahetukamanAtmacidAtmanAsta madhyAsamadvayadhiyA vinihatya tiSThet // 18 // etadevopapAdayanmumukSukarttavyamupadizati-AdhyAsikIti / pratIci pratyagabhinnabrahmAtmatattve sakalA laukikI vaidikI svAbhAvikI vyavahRtirvyavahAra prAdhyAsikI AvidyakapramAtRtvAdyadhyAsajanyA, na tu vastuta iti mataM gurUpadiSTarvedAntairviditaM vidvatsu prathitam / ato'jJAna. hetukaM cidAtmAnAtmanAradhyAsaM taM pUrvoktalakSaNamadvayadhiyA'khaNDatattvasAkSAtkAreNa vinihatya samUlamapabAdhya tiSThet kRtakRtyatayeti zeSaH / 185 / / saMsAramAkaramazeSabhayAdhiduHkha doSazramasya paramAtmasukhapramAdAt / podbhUtamAtmadhiSaNAmapahAya nAnya cchettaM hyapAya iti nishcitdhiirmumukssuH||186|| sakalAnAgArasaMsAradoSopazamane tattvajJAnaM vinA na ko'pyupAyo - stIti darzayan, vairAgyadADhAya saMsArarUpaJca kIrtayan, mumukSu lkssyti-sNsaarmiti| saMsAraM chettuM mUlabAdhena bAdhitumAtmadhiSaNAmAtmatattvAvabodhamapahAya tamantareNAnya upAyo nAsti / "tameva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / 241 " viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya" ( zve0 6 / 15 ) ityAdizrutiprasiddhidyotako hizabdaH / ityevaM nizcitA dhIryasya sa mumuturbhavatItyanvayaH / mAstu saMsArocchedaH, kiM tenAniSTamiti helanAvAraNAya saMsAraM vizinaSTi -- azeSeti / zeSANi bhayAni taddhetU ni mRtyupramukhANi prAdhayo mAnasaduHkhAni kAmAdIni, duHkhAni zArIrakANi jvarAdIni, doSA doSakAraNAni savitAdIni karmANi bIbhatsitazarIradAyIni kaphavAtapittAni ca prazeSabhayAdhiduHkhadoSA eva zramastatprayukto vA zramaH / yadvA, pranekadhApravRttijanitazramastasyASSkaraM khaniM tadudbhavasthAnamiti yAvat / tathA cA'tyantAniSTasvarUpatayA mahatA prayatnenAsyocchedo vidheyo mumukSubhiriti bhAvaH / nanu tatvajJAnenAjJAnamAtraM virodhitayA nivarttyam ? tatkathaM saMsAramucchettuM kSamaM syAt ? ityata Aha-- paramAtmasukhapramAdAditi / aparicchinnaparamAtmasukhAjJAnAdAvaraNAdizaktimato'vidyAdizabdavAcyAdeva samutpannamiti / tathA ca tattajjJAnenA'jJAne bAdhite tatkAryyasya saMsArasyAzeSato vinivRttirarthasiddhA, upAdAnanAze kAryyasthityayogAdityarthaH // 186 // tatrA''tmabodhajanirAtmavicArataH syAt seyasti vedavacasAM zravaNAdibhizca / tattvaM padArtha parizodhana miSTamAdau vAkyArthadhI samudayastata eva siddhayet // 187 // evaM nizcayavatA mumukSuNA yatkarttavyaM tadAha - tatreti / tattvajJAnenA'jJAnabAdhadvArA saMsArAnarthe 'jJAnahetuke ucchettavye AtmabodhajanirAtmavicArAt so'pyAtma vicAro vedAntavacasAM tannirNAyakasUtrabhASyAdigranthAnAcca gurumukhAcchravaNamananAdibhireva bhavati / tatra vedAnteSu tattvaMpadArthazodhanaM vinA vicArasvarUpameva durghaTam / tasmAdAdA 31 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 pratyaka tattvacintAmaya tattvaMpadArthayoH parizodhanaM tattadupAdhinirAsena zuddhatattvAvadhAraNarUpavicAra siddhaye iSTamatyantepsitaM bhavati / kuta: ? yatastasmAtpadArthajJAnAdeva vAkyArthadhIsamudayo'khaNDavAkyArtha beodhAdayaH siddhyet, padArthajJAnAdhInatvAd vAkyArthajJAnasyetyarthaH // 187 // tasmAtsudhIH zrutinayAnubhaveSu darza dhIraM zrayed gurumudAraguNaM mumukSuH / tatsevanAdiguNasaMyuta prAtmabodhaM prApyAzu mucyata iteA bhvpaashjaalaat||188|| prakaraNArthamupasaMharati -- tasmAditi / yasmAdAdhyA sikyeva pratyagabhinne brahmaNi sakalA vyavahRtiH, adhyAsazcAjJAnahetuka:, tannivRttirna tattvajJAnamantareNa tasmAttattvajJAnasiddhaye zrutiyuktAnubhaveSu dakSaM pUrvottara. mImAMsApAragAmitayA svAnubhavArUDhaM tattvaM ziSyabuddhArUDhaM karttumatyantakuzalam, udArAH zAntidAntyAdiguNA yasmiMstam, dhIraM viSayaira kSobhyam, gurumAcAyryamAzrayet / tasya guroH sevanapraNipAtAdiguNaviziSTaH sanmumuttustatprasAdAllabdheopadezenAtmabodhaM prApyAzu tatprAptisamasamaye itA - jAla tvenA'nubhUyamAnAdbhavapAzajAlAnmucyate / ajJAnatatkAryavinirmuktatayA kRtakRtyo bhavatItyarthaH // 188 // , zrutizikharavicArAd brahma satyaM vizuddhaM bhramatimiramazeSaM nAzayitvA''zu vetti / viratizamadamADhyA yatpadAmbhojarAgI tamahamamaravandyaM saMzraye zrI mukundam // 18 // iti pratyakUtattvacintAmaNaiau paJcamaM prakaraNaM sampUrNam // 5 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM prakaraNam / - 243 prakaraNAnte maGgalarUpaM bhgvntmnusndhtte-shrutiiti| yatpadAmbhojAnurAgavAn vairAgyazamadamAdisampannaH san vedAntavicArAttajja. nitatattvajJAnAdAzu azeSa bhramatimiramajJAnaM sakArya nAzayitvA, satyaM vizuddhaM brahma pratyagabhinnaM vetti-tatsvarUpa eva bhavati, taM brahmAdibhirazeSadevairvandanIyaM zrImanmukundaM saMzraye zaraNaM prapadye iti yojanA // 186 // yatpAdapadmayugale maticaJcarIkI lagnA na vetti bhavamRtyubhayAmburAzeH / duHkhAdicakramatiduHsahamAndhyamUlaM bhaktamA praNaiAmi tamahaM brajarAjasUnum // 1 // iti zrImanmukundapadAravindamakarandAbhilASisadAnandavidvaskRtAyAM pratyaktattvacintAmaNivyAkhyAyAM svaprabhAbhidhAyAM pratikarmavyavasthAmayUkhAbhidhaM paJcamaM prakaraNaM samAptimagamat // 5 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha SaSThaM prakaraNam yaccidvilAsaparibhAvitametadAzu prodbhatimad vyavahRto kSamate'nRtaM sat / taM saccidadvayasukhAtmakamAdidevaM zrImanmukundamanizaM zaraNaM vrajAmi // 1 // AdhyAtmikAdimalla vibhramazAntihetu majJAnabAdhacaturaikakaTAkSapAtam / zAntaM samastaguNasArakalAniSevyaM vande mukundamahamAntarabhaktisiddhyai // 1 // vyomAdivizvamakhilaM racayatyakartA svAnandalezakalayA'vati naiti saGgam / yo'nte haratyapi na lipyata etadaMzai staM naumyahaM yadukulAbdhihimAMzumIzam // 2 // paJcamaprakaraNe "tatrA''tmabodhajanirAtmavicArataH syAtso'pyasti vedavacasA zravaNAdibhizca / tattvaMpadArthaparizodhanamiSTamAdA vAkyArthadhIsamudayastata eva siddhayet' ityuktam / tatra tattvaMpadArthajJAnAdhInatvAdvAkyArthajJAnasya tadartha tattvaMpadArthaparizodhanamAvazyakaM tadvicAraprakaraNamArabhamANastannirvinasamAptyAdisiddhaye bhagavantaM svruuptttsthlkssnnaabhyaamnusndhtte-yditi| taM zrImanmukundamAdidevamanizaM zaraNaM vrjaamiitynvyH| saccidadvayasukhAtmakamiti svarUpalakSaNam , yazcidvikhAsetyAdi taTasthalakSaNam , yasya cidvilAsazciccamatkAro Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 245 mAyAyAM svapratibimbadAnena tatsAmIpAdanalakSaNastena paribhAvitametatpratyakSAdigocaraM jagadanirvAcyaM sRSTikAle paribhAvitaM "tadaikSata bahu syAm" ( chA0 6 / 2 / 3) itIkSaNamAtreNotpAditam , prAzu IkSaNasamasamaye'nRtam , sapadi vyavahRto sthitisamaye vyavahAradazAyAM prodbhUtimat prakarSaNotpattimadiva kSamate-arthakriyAsamartha bhavati tamiti sambandhaH // 1 // yaM dvaitazUnyamapi sarvamayaM vadanti tyo giro nirabhidhaM sakalAbhidhaJca / mAyAtigaM sakalazaktiyutaM tamantaH svAnandameva kalaye satataM mukundam // 2 // evaM tatpadArtha svarUpataTasthala kSaNAbhyAmanusandhAyedAnImakhaNDavAkyArtha brahmaikyam "adhyAropApavAdAbhyAM niSprapancaM prapaJcyate" iti nyAyena sAkSAdvaktumazakyatayA sarvavyavahArAnAspadamapi mAyAdyadhiSThAnatvena sarvavyavahArAspadaM sarvAviruddhasvarUpaM bhagavantamanusandhatteyamiti / taM mukundaM tatpadalakSyam, svAnandaM tvaMpadalakSyam, satataM nairantayeNAntareva svasvarUpameva pratyagabhinnamakhaNDaM brahmaiva kalaye ityanvayaH / taM kamityAkAGkSAyAmAha-yamiti / svayaMjyotiSTvena prasiddha yaM dvaitazUnyamapi santaM zrautyo gira: "sarva khalvidaM brahma' ( chA0 3 / 14 / 1 ) ityAdhAH "sarvamayaM sarvAkAram" "yato vAco nivartante" (tai0 2 / 4) iti zrutyA nirabhidhaM zabdAtItatvenAvAcyamapi santaM sakalAbhidhaM sarvazabdavAcyaM vadanti mAyAtItamapi santaM yaM sakalazaktiyutam , "eSa vazI" ( kaTha0 5 / 12) "eSa sarvasyezAnaH" (bR05|6|1)ityaadyaa vadanti taM kalaya iti sambandhaH / tathA ca paramArthatA nAmarUpakalAtIte sarvavyavahArAnAspade brahmaNi mAyikadRSTyA nAma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 pratyaktattvacintAmaNI rUpakalAdyAropya brahmaikyatattvabodhAya zrutayastadevAdvitIyaM brahmatattvaM pratipAdayantIti bhAvaH // 2 // tattvaMpadArthadhiSaNotthaparaikyabodhaH svAjJAnabAdhakaraNaM atijanyabhAvAt / AdI tayAH zrutibhirIDitalakSaNAbhyAM nirNIyate dvayasukhaikavapustadarthaH // 3 // evaM zAstrArtha saGkapeNa pradarzya vistareNa imamevArtha vaktukAma: kartavyaM prtijaaniite-tttvmiti| tattvaMpadArthaviSayiNI yA dhiSaNA jJAnaM tadutthastadadhInasiddhikaH paraikyasya brahmAtmaikyasya bodhaH zrutipramANajanyatvAt svAtmAjJAnasya yo bAdha upamardastasya karaNaM sAkSAde'turbhavati / ata AdI tayostattvaMpadArthayormadhye'bhyarhitatvAttatpadArthaH advayAnandasvarUpI vedAntavAkyaistaduktalakSaNAbhyAM nirNIyate jagajanmAdihetutvena saccidAnandasvarUpatvena vivicyata ityarthaH // 3 // tatra svarUpamapi lakSaNamucyate'sya / satyAdibhiH zrutipadairabhigItameva / dhAdibhAva iha kalpita iSyate'taH svasyApi lakSaNamidaM svayamAtmatattvam // 4 // tatrAbhyarhitatvAcchAnatAtparyyaviSayatvAcca "satyaM jJAnamanantaM brahma" ( tai0 2 / 1 / 1) iti zrutisiddhaM svarUpalakSaNaM darzayati-tatreti / taTasthasvarUpalakSaNayormadhye'sya tatpadArthasya svarUpalakSaNaM satyAdibhiH satyajJAnAnantarUpaiH zrutipadaiH zruteH "satyaM jJAnamanantaM brahma" ( tai0 2 / 1 / 1) ityasyAH padairabhigItamevocyate ityanvayaH / nanu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prkrnnm| 247 svasya svavRttitvAbhAvAtkathaM svarUpameva lakSaNaM syAt ? iti tatrAhadhAdibhAva iti / ihopadezasamaye svasyaiva svApekSayA dharmadharmibhAvakalpanayA lakSaNatvasambhavAdata idaM nityAparokSarUpamAtmatattvaM svayameva svasya lakSaNaM bhvtiityrthH| tatra satyaM bAdhyavilakSaNaM jJAnaM jaDavilakSaNamanantaM trividhaparicchedazUnyaM svarUpalakSaNaM sa eva tatpadalakSyArtha iti drshitm| na ca svarUpe dharmadharmibhAvakalpanA'sAmpradAyikIti zakyam / yata uktaJcAsmatsAmpradAyikaiH padmapAdAcAryaiH"Anando viSayAnubhavo nityatvaJceti santi dharmA apRthakatve'pi caitanyAt pRthagivA'vabhAsante" iti // 4 // vyAvartaka yaddhyanavasthitatve satyasti yAvanijalakSyakAlam / tallakSaNaM nAma taTasthamAhu ryathA pRthivyAH khalu gandhavattvam // 5 // evaM svarUpalakSaNamuktA taTasthalakSaNamAha-vyAvarttakamiti / yAvannijalakSyakAlamanavasthitatve sati yadvyAvartakamasti, tallakSaNaM taTasthaM nAmeti smbndhH| yathA gandhavattvaM pRthivyAH lakSaNamAhuH khalu naiyAyikAdaya iti yojanA // 5 // yayA na gandhaH pralaye'NuSu syA dutpattikAle na ghttaadinisstthH| tathA jagajjanmalayasthitInAM hetutvamadvaitacidAtmano'pi // 6 // etadevoktaM dRSTAntena drddhyti-ytheti| mahApralaye paramANuSu utpattikAle ghaTAdiSu ca gandhAbhAvAt tathA prakRte'pi jagajanmasthiti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaka tatvacintAmaNI layAnAmadvaitacidAtmano'pi hetutvaM yAvallakSya kAlaM nAstItyarthaH / "yatA vA imAni bhUtAni jAyante yena jAtAni jIvanti yatprayantyabhisaMvizanti" ( tai0 3 / 1 / 1 ) iti zruteH, "janmAdyasya yataH " ( bra0 sU0 1 / 1 / 2 ) iti nyAyAcca taTasthalakSaNaM tatpadArthasya siddhaM sa eva tatpadavAcyArtha ityarthaH || 6 || 248 yaH sarvavinikhilakAraNamIzvaro'smAd vizvaM samudbhavati nAma vikArarUpam / saccitsukhAdvayavapurjagadekahetu mAyAzraye'pyavikRtiH sakalasya hetuH // 7 // / etadeva vivRNoti -- ya iti / "ya: sarvajJaH sarvavid yasya jJAnamayaM tapaH / tasmAdetad brahma nAma rUpamannaJca jAyate" ( mu0 1 / 1 / 8 ) ityAdizrutisiddhanikhila kAraNatvenezvaro "mAyAntu prakRti vidyAnmAyinantu mahezvaram " ( zve0 4 / 10 ) iti zrutisiddhamahezvarapadavAcyo yaH sarvavid bhavati, asmAnmAyAzabalAd brahmaNobhinnanimittopAdAnAd vizvaM kRtsnaM sthUlasUkSmamUrttAmUrttarUpaM hiraNyagarbhAdicaturvidhabhUtaprAmAntaM jagatsargakAle vyomno gandharvanagara mivA.' tyantAsambhAvitamapi samudbhavati nAma hiraNyagarbhAdivikArarUpaJcatumukhAdi sa eva paramezvaraH saccidAnandAdvaitavapureva san jagadAkAreNa pariNamamAnamAyAdhiSThAnatvena sakalasya heturbhavati / ata evAvikRti: pariNAmAdivikArazUnyatayA nityakUTastha ityarthaH // 7 // pradhvastamadvayasukhAtmani citsvarUpe vizvaM tatastrividharUpatayA vibhAti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 246 asti priyaM sphurati sarvamiti pratIco' dhiSThAnato'pRthagidaM vikRtaJca nAma // 8 // etAdRzamevopAdAnatvamabhipresa "idaM sarva yadayamAtmA" ( bR0 2 / 4 / 6) "sacca tyaccAbhavad" "bahu syAM prajAyeya" (chA0 6 / 2 / 3) ityAdiSu zrutiSu brahmaprapaJcayostAdAtmyavyapadeza ityaashyenaah-adhysteti| advayAnandAtmani caitanye yato vizvamadhyasta tato'dhiSThAnAnatiriktatvAt trividharUpatayA vibhAti, asti bhAti priyamiti sarvamapi pratyagabhinnabrahmaNo'dhiSThAnataH sakAzAd yata idamapRthaGanAmarUpAtmakaM jagattasmAt saccidAnandarUpabrahmaikyAdhyAsAd ghaTaH san, ghaTo bhAti, ghaTa iSTa ityAdilaukikavyapadezo'pi saGgacchate ityarthaH / jagati nAmarUpadvayavyavahArastu avidyApariNAmAtmakanAmarUpasambandhAt / taduktam "asti bhAti priyaM rUpaM nAma cetyazapaJcakam / AdyaM trayaM brahmarUpaM jagadrUpaM tato dvayam // " iti draSTavyam // 8 // mAyAmayaM vividhanAmavikArajAtaM satyaM sukhAdyapadaM sakalAvadhitvAt / nAdhyastamaNvapi pRthagbhajate svasattAM brahmAdvayAditi ca bodhayituM prapaJcaH // 6 // nanu brahmaNo jagadupAdAnatvavarNanena tasya saprapaJcatvaM syAta, tasya cAniSTatvAta; tathAvarNanamanucitamityAzaGkyAha-mAyAmayamiti / vividhanAmavikArajAtaM mAyAmayaM mithyaiva bhavati, rajjusarpAdivat kalpitatvAt / sukhamadvaitaM brahmaiva satyaM bhavati, sakalakAryakAraNa 32 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakUtattvacintAmayau prapaJcasyAvadhitvAt pradhiSThAnatvAt / tasmAd brahmAdvayAt svAdhiSThAnabhUtAdidaM jagadadhyastamaNvapi ISadapi pRthak svasarttA na bhajate, kAlatraye'pyatyantAbhAvapratiyogitvAditi bodhayituM samyag jJApayituM 250 prapaJcaH, tathAvarNanaM saGgacchate / nAdhyasta prapaJcAdhiSThAnatvamAtreNa brahmaNaH saprapaJcatvaM zaGkitumapi zakyam, na hyadhyastajalena marusthalaM paGko kriyate, na vA nIlimnA vyoma rUpavadbhavatIti bhAvaH // 8 // niravadhipadamekaM satyamevAdvitIyaM zrutizikharavacobhiH proktametajjaneH prAk / aghaTitaghaTanAyAM dakSiNAmAtmamAyA mupagatamabhavattad brahma sarvezvaraM sat // 10 // jagajjanmAdikAraNatvaM brahmaNastaTasthaM lacaNamuktam, tatkathaM tateA jagajjanmAdi syAt ? ityAkAGkSAyAM saprakAraM jagajjanmAdi brahmaNaH sakAzAdupapAdayiSyannAdaiA tatsvarUpa kIrttanapuraHsaraM sapramANakaM tadvaktumupakramate -- niravadhIti / "sadeva saumyedamagra AsIt ' ( chA0 6 / 2 / 1 ) "ekamevAdvitIyam" (chA0 6 / 2 / 1) " Atmaivedamagra AsIt " ( bR01 | 4 / 1) "brahma vedamagra AsIt " ( bR0 1 / 4 / 10 ) ityAdivedAntavAkyairetasya jagateA vyAkRtasya nAmarUpAtmakasya janeH sRSTeH pUrva satyamabAdhyam, niravadhi padamaparicchinnasvarUpam ekaM sajAtIya bhedazUnyamevaM svagatabhedazUnyam, advitIyaM vijAtIyabhedazUnya N brahmaivAsIditi proktam, tad brahma praghaTitasyAtyantAsambhAvitasya ghaTanA racanA tasyAM dakSiNAmatyantacaturAM mAyA~ prakRtyAdizabdavAcyAmupagataM citpratibimbarUpagarbhAdhAnadvArA pumAn yoSitamivAtyantasannidhiM prAptaM sat sarvezvaramabhavaditi yojanA // 10 // 1 zabalamapi tadevAdvaitamacchaM svazaktyA vividharasavicitrAM sRSTimAdhAtumaicchat / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / tadanu sakalakarmmajJAnakAmAnurodhAt bahubhavanavatIcchA syAmahaJcetyudeti // 11 // " etadeva vivRNoti zabalamiti / tadvastuto'cchaM svaccha madvaitameva svazaktyA mAyAdevyA zabalamapi vividhA nAnAprakArakA ye vidyAkAmakarmAdiparipAkarUparasAstairvicitrAmananta bhedavatIM sRSTi racanAmAdhAtuM samyak karttumaicchat / tadanu jIvAdRSTarUpANi karmANi dharmAdharmAtmakAni jJAnAni tattadupAsanAtmakAni kAmA icchAbheda: tatsaMskArAzca teSAmanurodhAd bahubhavanavatI yA icchA " bahu syAM prajAyeya" ( chA0 6 / 2 / 3 ) iti codeti tasminneva brahmaNIti yojanA / etaduktaM bhavati - sargAdyakAle paramezvara: sRjyamAnaprapaJcavaicitrya hetu prANi karmAdisahakRtAparimitAnirUpitazakti vizeSamAyAsahitaH san nAmarUpAtmakanikhila prapaJca N buddhAkalayyedaM kariyAmIti saGkalpayati " tadaikSata bahu syAM prajAyeya " ( chA0 6 / 2 / 3) iti " so'kAmayata bahu syAM prajAyeya" ( tai0 2 / 6 ) ityAdizruteriti / tata prakAzAdInyapaJcIkRtAni paJcamahAbhUtAni tanmAtrapadapratipAdyAnyutpadyante iti // 11 // gaganapavanatejAvArbhuvazcidvivarttA " - 251 stadapi nigamavAkyairucyate bodhasiddhyai / kathamiti tadidAnIM varNyate'dhyastavizvaM kramaza itaravAdadhvAntavidhvaMsanAya // 12 // zrAkAzAdInAM brahmavivarttatvamitaravAdimatAndhakAranirAsa phalakaM pradarzayannatyantAsambhAvitaprapaJcaracanAyA mAyAvAdamantareNa na kathavcidasambhava iti zrutisiddhAntavivarttavAda eva zreyAnityAha-gaga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 pratyakUtattvacintAmaNau neti / gaganAdInAM cidvivarttatvaM yat tadapi nigamavAkyaiH "tasmAdvA etasmAdAtmana AkAzaH sambhUtaH / AkAzAdvAyuH vAyoragniH pragnerApa:, addbhyaH pRthivI" ( tai0 2 / 1 / 1 ) ityAdizrutivacanairbodho'dvaitatattvAvabodhastatsiddhaye ucyate / kathaM nizichadrAdvahmaNaH chidrarUpAkAzotpattiH ? AkAzAdasparzAcalarUpAdvAyorutpattiH, vAyorUpAdaprakAzA'nuSNAdisvabhAvAttadviruddhasvabhAvasya agne, agne - razItAdravArasAdisvabhAvAttadviruddhasvabhAvasya jalasya, jalAdagandhAkaThinAdisvabhAvAttadviruddha svabhAvAyAH pRthivyA utpattiH iti kathaM sambhAvanApathamavataret ? prakhaNDaikarasasvabhAvAdbrahmaNaH kathamitthaM vicitrabhUtAtpatti: 1 ityAkAGkSAyAmAha -- adhyasta vizvamiti / yasya yatrAtyantAsambhavaH, tasya tatra bhAnamadhyAsaH / nIrUpe'pi gagane rUpavizeSanIlimAdyadhyAsaH, rajjau sarpAdeH, svapnadraSTari sarvAsambhAvita - svazirazcchedAdiviruddhakalpanAdyadhyAseo dRSTacaraH; ato mAyAzabale brahmaNi vastuto nizcchidrAdisvabhAve'pi sarvavyavahArAnAspade kAryyakAraNabhAvavinirmukte'pi sarvamatyantAsambhAvitamapi mAyaiva darzayati / na hyaghaTitaghaTanApaTIyasIM mAyAM svIkurvatAmidaM dUSaNaM yadyuktya sahatvam, kintu bhUSaNameva; itareSAM vAdinAmevedaM dUSaNaM yuktimAtraikazaraNAnAm, "naiSA tarkeNa matirApaneyA" ( ka0 2 / 8 ) iti zruteH; " tarkAprati - SThAnAt" ( bra0 sU0 2 / 1 / 11 ) iti nyAyAt, "pracintyAH khalu ye bhAvA na tastirkeNa yojayet" iti mahAbhAratavacanAcca; "nA'pratiSThitatarkeNa gambhIrArthasya nizcayaH" iti purANAntarAcca / sarvatArkikA viruddhamiti tadidamadhyastaM krameNa varNyate zrutyA kimartha - mityatrAha -- itareti / itareSAM tArkikAdInAM zrutiviruddhAkAzAdinityatvAdivAda eva dhvAntaM tamaH zrutyarthajJAnapratibandhaka sAmyAt tadvidhvaMsanAya tadvAdavidhvaMsane sati zrutizikhara siddhAnte sukhena mumukSUNAM pravezaH syAt / tadvAdAndhakAranirAsa prakArastu samyagadvai tatattvasya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 253 jagajjanmAdyabhinnanimittopAdAnatvapratipAdanapare navame prakaraNe vakSyate iti bhAvaH // 12 // vibhurapi paramAtmA mAyayA'dhiSThitAmA sRjati gaganamAdA zabdatanmAtrarUpam / dvividhamapi kha iSTaM rUpamaizaM sadAndhyaM hyanRtamiti girAMsthAddhaturAdhAra aadyH||13|| pratijJAtamAkAzAdijanmakramaM darzayati / tatra "Atmana AkAza: sambhUtaH" ( tai0 2 / 1 / 1) iti zruteraMzasyArthamAha-vibhuriti / paripUrNatayA nijamahimni sthito'pi paramAtmA paramezvaro'sau mAyayA svAdhInazaktyAdhiSThito'dhiSThAnatvena svIkRtaH san tasyAM mAyAyAM svapratibimbadAnenAdA gaganaM sUkSmatvAliptatvAdidhammai rupalakSitaM prathama kArya zabdatanmAtrarUpaM sRjati-svasattAsphUrtibhyAmAvirbhAvayati / tasmingagane rUpadvaividhyaM darzayati-dvividhamiti / khe AkAze rUpaM dvividhamiSTaM bhvti| tdevaah-sditi| AkAzo'sti, tasmin sattArUpamaizamIzasambandhi prAndhyamajJAnakRtamanRtamiti / sattAta: pRthakkRte AkAzo nAstItyAkAzasyAnirvAcyaM rUpaM mAyikam, evaM sarvatra vAyvAdAvapi draSTavyam / AkAzakAryamAha-girAmiti / zabdaguNatvAdAkAza eva sarveSAM zabdAnAM kAraNamAdhArazca sarvabhUtabhautikAnAmavakAzadAnena AdyaH vAcyAdyapekSayA prathamo vikAra IdRzaguNaviziSTamAkAzaM paramezvaraH sRjatIti sambandhaH / / 13 // gaganayutaparezaH sparzamAnaM samIra sRjati gatimukhAnAM hetumAkAzavAsam / gaganapavanayukto rUpamAtraJca tejaH sRjati vividharUpodbhUtihetuprakAzam // 14 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 pratyaktattvacintAmaNau "AkAzAdvAyuH" ityaMzasyArthamAha-gaganeti / gaganabhAvamApannaH parezo mAyAvI zabdena saMyutaM sparzatanmAtrarUpaM samIraM sRjati / AkAze vAso yasya taM ttkaarymaah-gtimukhaanaamiti| gatizvalanaM tadAdInAM sarveSAM vAyudharmANAM hetum / vAyoragni rityasyArthamAha-gaganeti / evaM zabdasparza guNadvayAtmakaM vAyu sRSTvA gaganapavanabhAvamApannaH parazastadguNazabdasparzaviziSTaM rUpamAtraJca tejo'gni sRjati; tatkAryamAha-vividheti / vivivarUpANAmudbhatirutpattistasyA hetuH kAraNaM prakAzaM prakAzasvarUpamityarthaH // 14 // tadanu rasaguNAmbhaH sRjyamIzaH sasarja kSitimakhilabhavasyAdhArabhUtAM ssrj| sakalaguNakalADhyAM zaktimAzritya mAyAM sRjati harirazeSaM vizvamadhyastamAzu // 15 // agnerApa ityasyArthamAha-taditi / tadanu zabdasparzarUpaguNaviziSTaM tejaH sRSTvA zabdasparzarUparasaguNamambhaH sRjyaM prANinAmApyAyanakaratvAdatyantaM sraSTuM yogyam ; yadvA, tatsvarUpakIrtanamIza: sasarja / tatkAryamapyatrApyAyanakledanAdirUpaM bodhyam / adbhyaH pRthivItyasyArthamAha-kSitimiti / pUrvoktacaturguNa viziSTAM gandhaguNAM pRthivIM sasarja; tatkAryamAha-akhilasya bhavasyAdhArabhUtAmiti / evaM paJcabhUtasRSTimuktA bhautikasRSTiM vadan tatrAsambhAvanAM vaarynnaah-sklmiti| hariyAM zaktiM sakalA guNAH sattvAdyAH kalA niyamanAdyAH zaktayastadADhayAmAzrityAzeSa vizvaM brahmANDaM tadantarvati sarva bhautikaM jagadAzu satyasaGkalpatvAt sRjatIti na kvApyasambhAvanA kAyeti bhAvaH // 15 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / ___255 sattvaM rajastama iti prakRteH svarUpaM tatkAryabhUtakhamarutmabhRtIni tadvat / tebhyaH samudbhavati sUkSmazarIrajAtaM sUkSmebhya AlayamidaM vyavahArahetuH // 16 // evaM sakSepeNa bhUtabhautikasRSTimabhidhAyedAnoM bhautikasRSTiM vistareNa vaktu kAmo mAyAyAstriguNAtmakatvAt tatkAryANyAkAzAdInyapi triguNAtmakAnIti vadana tebhyaH sUkSmazarIrotpattimAhasattvamiti / sattvaM rajastama iti prakRtermAyAyA svarUpam , na tu guNa. guNibhAvo vivkssitH| ata eva tatkAryANi bhUtAni prAkAzamarutprabhRtIni tadvat sattvarajastamoguNAtmakAni tebhya etebhyaH sUkSmabhUtebhyo'paJcIkRtebhyaH sUkSmazarIrajAtaM saptadazAvayavAtmakaM samudbhavati / idaM sUkSmazarIramAlayaM mokSaparyantaM vyavahArahetuH, ihalokaparalokayAtrAnirvAhakatvAttattvajJAnamantareNAnucchedyatvAt suSuptau pralaye ca saMskArarUpaNAvasthitatvAcca sarvasaMsAravyavahArakAraNamidamevAstItyarthaH // 16 // vyomAdisAtvikalavebhya udeti buddhi stadvanmano'pi militebhya itaH pRthakvAt / jJAnendriyANyapi bhavanti tato rajo'zaiH krmendriyaannysvaamilitaiHrjeshaiH||17|| tadutpattiprakArameva drshyti-vyomaadiiti| pAkAzAdisAttvikAMzebhyo militebhyo buddhinizcayAtmikA'ntaHkaraNavRttistadvadeva mana: saGkalpavikalpAtmikA'ntaHkaraNavRttirudeti / itaH pRthatvAt etebhya AkAzAdisAttvikAMzebhyo vyastebhyo jJAnendriyANyapi zrotrAdIni bhavantyutpadyante / tathAhi-mAkAzasAttvikAMzAcchrotramutpadyate, vAyoH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 pratyaktattvacintAmaNI sAttvikAMzAttvagindriyam , tejasaH sAttvikAMzAJcakSuH, apAM sAttvikAMzAdrasanam, pRthivIsAttvikAzAdmANamiti, "zrotramAkAzaH" ityAdi. shruteH| tatastebhya eva AkAzAdibhyo rajeo'zaiH karmendriyANi vAgAdInyutpadyante tatkramastu-AkAzarAjasAzAdvAgindriyamutpadyate, vAyo rAjasAzAd hastA, tejaso rAjasAMzAtpAdI, apAM rAjasAzAdupasthaH, pRthivIrAjasAMzAt pAyuriti, "teSAM krameNa" ityAdi zruteH / Amilitai rajeo'zaistebhya AkAzAdirAjAMzebhya prAsamantAnmilitebhyo'savaH prANA utpadyante / eko'pi prANo vRttibhedena paJcavidhaH / tathA hi-prAggamanavAn nAsAsthAnavartI prANaH, avAggamanavAn pAyvAdisthAnavartI apAnaH, viSvaggamanavAn sarvazarIravartI vyAnaH, urvagamanavAn kaNThasthAnavartI uddAnaH, azitapItAnnapAnAdisamIkaraNakaro'khilazarIravartI samAna iti // 17 // digvAtasUryavaruNAkhicaturmukhendu vahIndraviSNumRtikA iti devatAH syuH| zrotratvagakSirasanAkSitidhImanAvAga hastAjripAyujananendriyavarganiSThAH // 18 // evaM saptadazAvayavAtmakaliGgazarIrasRSTiprakAramuktA'dhunA indriyANAM buddhimanasAzvAdhiSThAtRdevatA darzayati-digiti / atra yatkramaNendriyAyuktiH uttarArddha, pUrvArddha tatkrameNAdhiSThAtRdevatoktiriti bodhyam / kSitizabdena tatkAryatvAt tadguNagandhagrAhakaM ghrANendriyamucyate, kAraNavAcakazabdasya kArye bahudhA prayogopalambhAt / "gobhiH zroNIta matsaram" itivad "dhAnyamasi'itivacca draSTavyam / ka iti prajApatirityarthaH / ubhayatretaretaradvandvaH // 18 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / tatrAdyakAraNazarIrasamaSTirIzopAdhirnRNAM pRthagupAdhirathaikadezaH / prAjJezabhedaka itaH pRthagasti sUkSmApAdhizca saptadazabhiH karaNairdvidhaiva // 18 // idAnoM samaSTivyaSTibhedena kAraNAdizarIratrikasya tadabhimAnitrikasya ca dvaividhyamupapAdayitumAdau kAraNazarIraM tadabhimAnidvai vidhyaM darzayati -- tatreti / sUkSmazarIropapAdanaprasaGgena smRte kAraNopAdhI dhaM kAraNazarIraM rajastamAbhyAmanabhibhUtasattvaM mAyAzaktirUpaM sarvopAdAnatayA samaSTirityucyate / IzopAdhistadupahitacaitanyamIzvaraH / sa ca jJAnazaktyupadditasvarUpeNa jagatkarttA, vikSepAdizaktimadajJAnApahitasvarUpeNa jagadupAdAnamiti draSTavyam / nRNAM jIvAnAM pRthagupAdhirvyaSTirUpaH rajastamAbhyAmanabhibhUtasattvamavidyAkhyam / athavA ekadezo'ntaHkaraNaM tadupAdhiH " kAryopAdhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIzvaraH" iti vacanAt, avidyopAdhirantaHkaraNopAdhirvA jIvaH prAjJa ityucyate / zuddhastattvapradhAnamAyopAdhirIzvara iti vibhAgahetuH / kAraNakAryyarUpeNa samaSTivyaSTirUpeNa vA ekaiva mUlaprakRtiriti draSTavyam / evaM kAraNazarIradvaividhyamabhidhAya sUkSmazarIra dvaividhyamAha -- ita iti / itaH kAraNazarIrAt tattvajJAneka nivatyAt pRthak sUkSmopAdhirliGgazarIraM saptadazabhiH karaNairjIvamokSaparyantaM bhogasAdhanairavayavaiH samaSTivyaSTibhedena dviprakArakamityarthaH // 18 // 33 257 sUtrAtmataijasabhidApyamutaH samaSTi vyaSTadyudbhavA vyavahRtau parajIvayAH syAt / jJAnakriyAkaraNazaktiyutaM hi sUkSmakAzatrayAtmakamidaM janimRtyuhetuH // 20 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 pratyaktatvacintAmaNau ___ etadeva vivRNoti--sUtreti / amuto'pyamukhyaliGgazarIrasamaSTivyaSTyudbhavA sUtrAtmataijasabhidA paramAtmajIvayorvyavahAre syAditi yojanA ayamarthaH-apaJcokRtapaJcamahAbhUtatatkAyaMsaptadazaliGga samaSTirityucyate / etadupahitaM caitanyaM sarvAnusyUtatvAt sUtrAtmA, jJAnazaktimadantaHkaraNopahitatvAddhiraNyagarbhaH, kriyAzaktimadadhidaivataprANarUpatvAtprANa iti cocyate / kecittu-pUrvoktApaJcokRtebhyo bhUtebhyaH sarvavyApakaM liGgazarIraM pRthagevotpannaM tadeva smssttirityucyte| samaSTitvannAma jAtyAdivatsarvavyaSTiSvanusyUtatvam / taduktaM___ "tebhyaH samabhavat sUtraM liGga sarvAtmakaM mahat"-ityAhuH / apare vanavaliGgazarIrasamudAyaH samaSTiH, pratyekaM liGgazarIraM vyaSTiriti vadanti / vyaSTitvaM nAma vyaktivavyAvRttatvam / etadupahitaM caitanya taijasa ityucyate, tejomayAnta:karaNopahitatvAt / sAmAnyavizeSayoriva jAtivyaktyoriva ca samaSTivyaSTayostAdAtmyAbhyupagamAttadupahitayostaijasasUtrAtmanorapi tAdAtmyamiti / uktasya sUkSmazarIrasya sUkSmakozatrayAtmakatvamapItyAha-jJAneti / idaM sUkSmakozatrayAtmakaM jJAnakriyAkaraNazaktitrayayutaM bhavati / kriyAzaktimAn kamrmendriyaiH sahitaH prANaH prANamayaH kozaH, karaNazaktimAn karmendriyaiH sahitaM mano manomayaH kozaH, jJAnazaktimAn jJAnendriyaiH sahitA buddhirvijJAnamayaH koza iti kozatrayAtmakaM liGgama vidyAkAmakarmaviziSTaM janmamRtyupravAhasaMsArahetuH, tattvajJAnamantareNAnucchedyatvAdityarthaH // 20 // etairapaJcIkRtabhUtavarga___stamoguNADhyaiH prkRtervikaaraiH| paJcIkRtAnIzakaTAkSataH syu stebhyo'NDamutpadyata IzasRjyam // 21 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prkrnnm| 256 evaM sUkSmazarIrotpattiM saparikarAM nirUpya sthUlazarIrotpattiM saprakAramAha-etairiti / etaiH pUrvoktairapaJcIkRtairbhUtavagaistamoguNasampannarmAyAvikArairIzakaTAkSatastadIkSaNamAtreNa paJcokRtAni sthUlabhUtAni syurutpadyante-iti yojnaa| paJcIkaraNantu pUrvoktAnAmAkAzAdInAM madhye ekaikaM dvidhA samaM vibhajya, tatraikaM caturdhA vibhajya, svAMzaM parityajya itarAMzeSu yojanam / "trivRtaM trivRtamekaikAM karavANi" (chA0 6 / 3 / 3) iti trivRtakaraNateH paJcokaraNasyApyupalakSaNatvAt paJcIkaraNaM prAmANikameva / "vaizeSyAttadvAdastadvAdaH' iti nyAyena khAMzAdhikyAt tadvizeSatryapadezo'pi sambhavatItyarthaH / tebhyaH paJcIkRtebhyo'NDaM brahmANDamIzasRjyamIzakartRkamutpadyate ityarthaH / / 21 / / zaktayA'jayA sRjati sarvavidIza eSa bhUmyantarikSasuralokamaharjanAdIn / lokA~zcaturdaza tadantaranekadehAn devAsuroragamanuSyamukhAbhidhAnAn // 22 // evaM paJcIkRtasthUlabhUtotpattiM tebhyo brahmANDotpattimabhidhAya, adhunA tadantazcaturdazabhuvanotpattiM tadantaranekadevAdidehotpattiJca drshytishktyeti| bhUrbhuvaHsvamaharjanastapaHsatyamityUddharva saptalokAn, atalavitalasutalatalAtalamahAtalapAtAla rasAtalAbhidhAnAnadhaH saptalokAn, tadantazcaturdazavidhAna devAdinAmadheyAn dehAn, eSa sarvavit tatpadArtho mahezvaro'jayA mAyayA zaktayA sRjatyAvirbhAvayatItyarthaH / / 22 / / etatsamaSTirapi sarvagatezvarasya vyaSTinarasya vapuralpagatA pRthktvaat| vizkho virADapi samAnavizeSabhAvA daikyaM tayorabhimataM vanavRkSavacca // 23 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 pratyaktattvacintAmaNau sthUlazarIradvaividhyaM drshyti-etditi| etatpaJcokRtapaJcamahAbhUtatatkAya brahmANDaM tadantavarttisarvakAryajAtaM samaSTirityucyate / athavA vyaktiSu gotvAdivatsarvavyaSTidhvanusyUtaM paJcokRtabhUtakArya brahmANDAtmakaM vyApakaM samaSTiH, vanavat sakala zarIrasamudAyo vA smssttirityucyte| IzvarasyopAdhiH srvgtetyrthH| etadupahitaM caitanya vividhaM rAjamAnatvAd virADiti, sarvanarAbhimAnatvAd vaizvAnara iti cocyte| vyaSTirvapuH zarIraM pratyekaM pRthaktAd vyaktivad bhinnatvAdalpagatA vRkSavat svlpdeshgtaa| paricchinnamiti yAvat / narasya jiivsyopaadhirityrthH| tathA pratyekaM sthUlazarIraM gavAdivyaktivad vyAvRttaM vyaSTirityucyate, tadupahitaM caitanyaM vizva ityucyte| sUkSmamaparityajya sthUlazarIraM praviSTatvAd anayo: samaSTivyaSTayoH sAmAnyavizeSayoriva tAdAtmyAbhyupagamAdetadupahitayorapi vizvavaizvAnarayoraikyaM tAdAtmyaM vanavRkSayostadavacchinnAkAzayorivetyarthaH / / 23 / / jIvAtmanA pravizatIvara eSa sarva deheSu nAta itarA cidiyaM mahezAt / sarva jagacca paramezvara eva tasmAd vedAntavAgbhiriti dhIrapavargahetuH // 24 // evaM bhUtabhautikasRSTimabhidhAya, adhunA "anena jIvenAtmanA'nupravizya nAmarUpe vyAkaravANi' (chaa06|3 / 2) iti zruterIzvarasyaiva sarvajIvAtmanA pravezazravaNAttayorbhedagandho'pi nAstIti darzayatijIvAtmaneti / eSa svayaMprakAzatayA svato nityasiddha IzvaraH svasRSTeSu sarvadevanaratiryagAdiSu jIvAtmanA jIvarUpeNa prvishti| tataH kimityatrAha-neti / ato hetoriyaM cidaparokSaM jIvacaitanyaM mahezAja. gadAkArapariNamamAnamAyAdhiSThAnAd brahmaNa itarA na bhavati, bhedAnirU Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prkrnnm| 261 paNAttato'pi kiM tatrAha-tasmAditi / yasmAd brahmaiva jIvarUpeNApi deheSu praviSTaM tasmAdvedAntavAgbhiH 'tattvamasi' (chaa06|8|7) "ayamAtmA brahma' (bR0 2 / 5 / 16) "sarva khalvidaM brahma' (chA0 3 / 14 / 1)"puruSa evedaM srvm|' "nArAyaNa evedaM srvm|" "AtmaivedaM sarvam" (chA 7 / 25 / 2) ityAdirUpAbhiH sarva jagatkAryamAnaM jaDatvena bhAsamAnamapi cAtkAraNamapyajJAnAdizabdavAcyaM paramezvara eveti dhIstattvajJAnamapavargahetuH, sarva kAryakAraNabAdhopalakSitaniratizayAnandAvirbhAvalakSaNe mokSastasya heturityarthaH / tathA ca dRzyAtyantAbhAvopalakSitapratyagabhinnabrahmAtmatattvabodhe mumukSabhiryatitavyamiti bhAvaH // 24 // svAnandalezata idaM jagadIzvaro'sau pAti sthitI vividhazaktirakhaNDabodhaH / sAkSIzajIvavapuSA sthirajaGgameSu tiSThanna ceSadapi lipyata AtmatantraH // 25 // evaM tatpadArthasya jagajanmahetutvaM pradarzya sthitihetutvamapi darzayati-svAnandeti / asAvIzvara idaM jagad brahmAdisthAvarAntaM sthitisamaye svAnandalezena pAlayati, "etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti' (bR. 4 / 3 / 13) iti zruteH; "phalamata upapatteH" ( bra0 sU0 3 / 2 / 38) iti nyaayaacc| sarvasyApi jagato yugapadviruddhAnekaphaladAtRtve hetugarbha vizeSaNaM-vividhazaktiriti / anantazaktitvAdacintyamAhAtmyAcca sarva saGgacchate ityrthH| tasya saarvaatmymaah-saakssiiti| sAkSo kUTasthacaitanyama, Izo'ntaryAmicaitanyama, jIvo'ntaHkaraNapratibimbitacaitanyam, etastritayavapuSA sarvAtmarUpeNa sthirajaGgamAtmakeSu deheSu tiSThannivasanna ceSa www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 pratyaktattvacintAmaNau dapi manAgapi na lipyate taccharIravikArairasaMspRSTatayA nityakUTastha ityarthaH "asaGgo hyayaM puruSaH (bR0 4 / 3 / 15) asaGgo nahi sajjate" (bR0 4 / 4 / 22) iti shruteH| tatra hetugarbha vizeSaNam-Atmatantra iti| sadA svAnandatRptatvena nityasvatantra ityrthH| nahi svatantrasyAnyasaMsargarUpapAratantryamastIti bhAvaH / tatrApi hetuH-akhaNDabodha iti / dezAditrividhaparicchedazUnyatvAdakhaNDabodhasvarUpa ityarthaH / "satyaM jJAnamanantaM brahma" ( tai0 2 / 1 / 1) iti / nahi akhaNDabodhasya kadApi svAtantryavyAhatiriti bhAvaH // 25 // suptau layaM vrajati vizvamidaM svaheto ____saMskArarUpata itaH punarapyudeti / svAvidyayA na tu samUlamupaiti nAzaM tasmAnnRNAM smaraNamukhyamapIkSyate'tra // 26 // evaM sthitihetutvamabhidhAyedAnI pralaya hetutvaM tasya pradarzayituM caturvidhapralayaM nirUpayiSyannAdau nityapralayaM suSuptirUpaM saprakAraM nirUpayati--suptAviti / suSuptirnityapralayaH, tatredaM sakalaM vizvaM kArya layaM vrajati / nanu tahi tatkAryamAtravilaye dharmAdharmAdivilayAt suptotthitasya sukhaduHkhAdyanupapattirityAzakya dharmAdharmayo: pUrvasaMskArANAJca tadA suSuptau kAraNAtmanA'vasthAnAnmaivamityAha-vahetAviti / tathA ca kAraNasadbhAvAt suptotthitasya na sukhaduHkhAdyanupapattirityarthaH / tadeva vivRNoti-ita iti| ito dharmAdharmAde: saMskArAtmanA'sthAnAt svAvidyayA idaM vizvaM punarapi jaagraadaavaavirbhvtiityrthH| yato na tu samUlaM nAzamupaiti, tasmAnnRNAM jIvAnAmatra jAgare smaraNAdirapIkSyate ityarthaH // 26 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 263 zaktidvayaM manasa iSyata prAvimokSaM jJAnAtmikA layamupaiti sussuptikaale| ziSTA kriyA tata idaM hi zarIrabhAnaM yadvAnyadRSTita idaM bhramajaM vibhAti // 27 // nanu suptAvanta:karaNasyApi vilaye tadadhInaprANAdikriyAyA anuppttirityaashngkyaah-shktidvymiti| manaso'ntaHkaraNasya dve zakto--jJAnazaktiH, kriyaashktishceti| prAvimokSamokSaparyantaM saMsArAnyathAnupapattyA iSyate ityarthaH / tatra jJAnazaktiviziSTAntaHkaraNaM suSuptikAle layamupaiti / kriyAzaktiviziSTAntaHkaraNaM tatra ziSyate / tata evedaM hi lokaprasiddhaM prANAdyavasthAnapUrvakaM zarIrabhAnaM saGgacchate / prakArAntareNa smaadhaanmaah-ydeti| vastutaH suptapuMsaH svadRSTayA zvAsAdyabhAve'pyanyadRSTitastadidaM bhramajaM prANAdikriyAsahitaM zarIrAdi vibhAti / tathA ca tadupalabdheH puruSAntaravibhramamAtratvAt suSuptazarIropalambhavanna tenAnupapattiH zaDakyeti bhAvaH // 27 // supto na kaJcana yadA paripazyatIti zrautaM vaco bhavati mAnamataH sussuptaa| sAmyaM gato'pi paramAtmapadena jIvaH __ svAjJAnazeSata upaiti punardhamAbdhim // 28 // nityapralayaH suSuptirityatrA'pramANazaGkAvyudAsAya "yatratatpuruSaH suptaH svapnaM na kaJcana pazyatyathAsmina prANa evaikadhA bhavati tadainaM vAka sarvairnAmabhiH sahApyeti" ( kau0 3 / 3) "satA somya tadA sampanno bhavati svamapItA bhavati" (chaa06|8|1) ityAdizruti suSuptau pramANatvenArthataH paThati-supta iti / maSupti prAptaH puruSo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 pratyaktattvacintAmaNau jAgratsvapnavRtcidvayavinirmukto bhvti| sarva sthUlasUkSmazarIradvayaM tatra na pazyati / sarvavyApAroparame paramAtmapadena zrutau sacchabditena jIvo'yaM sAmyaM gato bhavati / avidyAkAmakarmavAsanAvazeSasadbhAvAt punarjAgratsvapnarUpaprapaJcabhramAvartta duHkhasamudramupaitIti tAtparyArthaH // 28 // suptau yataH sakalameti layaM jagattad ___jAgratyudeti punarAtmapadAsabodhAt / nityo'yamasti vilayaH zrutivAkyasiddhaH prAjJatvameti khalu yatra sa vishvsNjnyH||26|| nityaM pralayaM sapramANakamupasaMharati-suptAviti / "suSuptikAle sakale vilIne tamobhibhUtaH sukharUpameti" ( kai0 1 / 13) "prAnanda bhuk prAjJaH" ityAdizrutisiddhasuSuptirUpanityapralaye sakalasaMsAravilayaH prAmANiko'stIti punarapyajJAnavazAt sakalaM bhUtabhautikaprapaJca jAgradAdau prAtibhAsikameva vyAvahArikyAM dazAyAM satyavadanubhavatItyarthaH // 26 // kAryabrahmavinAzahetuka iti mokto layaH prAkRto bhUtAnIha tadutyabhautikagaNA brahmANDametad gRham / sarva tatprakRtI prayAti vilayaM mAyAbhidhAyAM yatastattvajJAnamRte layo na parame brahmAdvaye smbhvet||30|| dvitIyaM prAkRtAkhyaM pralayaM nirUpayati-kAryabrahmeti / dviparArddhAnte kAryabrahmaNo yo vinAzastannimittakaH sakalakAryavinAzaH prAkRto laya: prokta iti sambandhaH / yadA tu prAgevotpannabrahmasAkSAtkArasya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 SaSThaM prakaraNam / kAryabrahmaNaH "sahasiddhaM catuSTayam" iti zAstrAd brahmANDAdhikAralakSaNaprArabdhakarmasamAptau videhakaivalyAtmikA paramamuktistadA tallokavAsinAmapyutpannabrahmasAkSAtkArANAM brahmaNA saha videhakaivalyam , "brahmaNA saha te sarve samprApta pratisaJcare / parasyAnte kRtAtmAnaH pravizanti paraM padam / " iti shruteH| evaM svalokavAsibhiH saha iha kAryabrahmaNi mucyamAne bhUtAni viyadAdIni tebhyo bhUtebhya uttiSThantIti tadutthA bhautikagaNAH sthAvarajaGgamAtmakA dehAstadAdhArAzcaturdaza lokA eteSAM sarveSAM tadadhiSThAtuzca brahmaNo gRhaM brahmANDam , etatsarva prakRtau mAyAvidyAdizabdavAcyAyAM vilayaM prayAti, na tu brahmaNi, yatastattvajJAnaM vinA parame brahmAdvaye layo na sambhaveta, bAdharUpavinAzasyaiva brahmaniSThatvAt / ato'yaM layaH prAkRta ityucyate ityarthaH / taduktaM purANe "dviparArddha tvatikrAnte brahmaNaH parameSThinaH / tadA prakRtayaH sapta kalpyante pralayAya hi // eSa prAkRtiko rAjan ! pralayo yatra liiyte|" iti // 30 // kAryabrahmadinAvasAnavilayaH proktaH sa naimittiko brahmAhastu sahasramatra munibhiH proktaM yugAnAM khalu / tAvatyeva hiraNyagarbharajanI yAvatpramANaM dinaM yatrotpadya vilIyate tribhuvanaM so'yaM lyo'vaantrH||31|| naimittikapralayaM tRtIyaM drshyti-kaaryeti| kAryabrahmaNo divasAvasAnanimittakasbailokyamAtrapralayo naimittikapralayaH / brhmdivsshcturyugshsrprimitkaalH| "caturyugasahasrANi brahmaNo dinamucyate / " ityevaM munibhiH proktam / pralayakAlo'pi divasa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 pratyaktattvacintAmaNau kAla parimitaH, rAtrikAlasya divasakAlatulyatvAdityAha-tAvatIti / eSo'yamavAntaro naimittika iti| taduktam "eSa naimittikaH proktaH prala yo yatra vishvsRk| zete'nantAsane nityamAtmasAtkRtya cAtmabhUH // " iti // 31 // brahmajJAnanimittakaH pravilayo'styAtyantikasturyako nAnAjIvamate krameNa sa bhavenmokSaH svruupsthitiH| ekAjJAnimate bhavetsa yugapanmokSo'pyavidyAkSaye tavaM pralayA mahezvarakRtAH krmopraamaadibhiH||32|| kramaprAptaM turIyaM prlymaah-brhmjnyaaneti| turIyapralayo brahmasAkSAtkAranimitta prAtyantikaH / sa ca mokSasvarUpo nAnAjIvAdeH krameNa bhavati, "sarve ekIbhavanti" ityAdizruteH / ekAjJAnimate ekajIvavAde sarvamokSA yugapadevAvidyAyA bAdhe tatkAryabAdhAdanyAnavazeSAditi / tatra prAdyAstrayo'pi pralayAH karmoparamanimittA: / turIyastu jJAnodayanimitto layo jJAnena sa haiveti zeSaH / / 32 / / sRSTikramAtpravilayo'bdhiparIta iSTe hetukSaye sthitimidaM labhate na kAryyam / svAdRSTanAzata upaiti layaM svaheto sarvakSaye paramakAraNatAM prayAti // 33 // evaM caturvidhapralayaM nirUpya tasyedAnI krama nirUpayati-sRSToti / bhUtAnAM bhautikAnAJca kAraNalayakrameNa layo'yuktaH, kAraNalayasamaye kAryANAmAzrayAntarAbhAvenAvasthAnAnupapatteH / kintu sRSTikramAdviparItakrameNa pravilaya iSTo'sti / svAdRSTanAzataH kArya svahetA layamupaiti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 267 tathA ca tattatkAryanAze vattajjanakA dRSTanAzasyaiva prayojakatayA upAdAnanAzasyAprayojakatvAt / anyathA nyAyamate'pi mahApralaye pRthivI - paramANugata rUparasAderavinAzApatteriti bhAvaH / ataH sarvakSaye sati kAryamAtraM kAraNatA kAraNasvarUpeNAvasthAnaM prayAtItyarthaH / / 33 / / pRthvyapasu tejasi jalaM layameti vAyA tejA maruttu gagane khamahaGkRtau ca / sA'haGkRtirmahati yAti layaM mahAMzca mAyAmaya: svaprakRtau vilayaM prayAti // 34 // - viparItakramaM darzayati -- pRthivI prapsu, prApastejasi, tejA vAyA, vAyurgagane, gaganamahaGkRtau, sA'haGkRtirahaGkAro mahati mahattattve, hiraNyagarbhAhaGkAreNa mahattattvaca mAyAvikAratvAt svaprakRtau mAyAyAM vilayaM prayAtIti yojanA / taduktaM " jagatpratiSThA devarSe ! pRthivyatsu pralIyate ! tejasyApaH pralIyante tejeA vAyA pralIyate || vAyuzca lIyate vyomni taccAvyakte pralIyate / avyaktaM puruSe brahman ! niSkale sampralIyate // " iti // 34 // vizvodbhavasthitilayai ka kara tvameva syAllakSaNaM bhagavateA'sya taTasthametat / adhyastameva paramAtmani kAryyajAtaM tasminniSiddhamidamadvayameva siddham // 35 // evaM jagajjanmasthitipralayahetutvaM brahmaNastaTastha lakSaNaM siddhamityAhavizvAdbhaveti / taTasthalakSaNanirUpaNena yatphalitaM tadAha -- adhyasta - miti / / 35 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 pratyakUtattva cintAmaNau sRSTyAdivAkyamapi tatparamadvitIye hyAropya tatra sakalaM pratiSidhyate'daH / tenApi saccidamitAtmapadaM vizuddhaM siddhayedakhaNDamiti vedaziro mataM sat // 36 // nanu vedAntairbrahmaNi jagatkAraNatvena pratipAdyamAne sati brahma saprapaca syAt / anyathA sRSTivAkyAnAmaprAmANyApatterityAzaGkya nahi sRSTivAkyAnAM sRSTau tAtparyyam, kintu dvitIye brahmaNyeva tatpratipattau kathaM sRSTerupayogaH ? itthaM yadi sRSTimanupanyasya niSedhA brahmaNi pratipAdyeta, tadA brahmaNi pratiSiddhasya prapaJcasya vAyA pratiSiddhasya rUpasyeva brahmaNo'nyatrAvasthAnazaGkayA na nirvicikitsamadvitIyatvaM pratipAditaM syAt / tataH sRSTivAkyAd brahmopAdeyatvajJAne sati upAdAnaM vinA kAryasyAnyatra sadbhAvazaGkAyAM nirastAyAM "neti neti' ( vR0 26/6 ) ityAdinApi brahmaNyapi tasyAsattvopapAdane prapaJcasya tucchatvAvagame nirasta nikhila dvaitavibhramamakhaNDaM saccidAnandaikarasaM brahma siddhayatIti paramparayA sRSTivAkyAnAmapyadvitIye brahmaNyeva tAtparyamityAzayena samAdhatte -- sRSTyAdivAkyamiti || 36 || evaM taTasthanijarUpasulakSaNAbhyAM saMlakSitaM bhavati tatpadavAcyamaccham / caitanyamIzvarapadAspadamAtmazakti mAyAzritaM nijamahimni sadA sthitaM tat // 37 // tadevaM svarUpataTastha lakSaNalakSitaM tatpadArtha nirUpaNamupasaMharatievamiti / tatpadavAcyaM caitanyamIzvarapadAspadaM mAyAzaktyAzritaM taTa - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ---- www.umaragyanbhandar.com
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / sthalakSaNalakSitaM nijamahimni sthitaM tadevAcchaM tatpadalakSyaM svarUpalakSaNalakSitamiti vivekaH // 30 // kecitta mAyApratibimbamIzvaraM vadanti teSAmayamAzayo bhavet / jIvezasAdhAraNacidghanaM padaM bimba vizuddhAtmatayA pRthasthitam // 38 // evaM vedAntavedyaM brahmaikamevAdvitIyamiti prasAdhya, tadaikyabodhasiddhaye tattvaMpadArthopadezasaraNayo nAnAvidhAstattvavidbhinirUpitAH, teSu pakSeSu kA~zcitpakSAniha darzayati-kecittviti / tatpadavAcyamIzvaracaitanyaM mAyAyAM pratibimbarUpaM vadanti / teSAmayamAzayo bhavati jIvaparamezvarasAdhAraNaM caitanyamAnaM vimbaM vizuddhAtmatayA pRthakasthitam bhavatItyarthaH / / 38 // mAyAzaktau pratiphalamidaM hIzacaitanyamiSTaM kAryopAdhI manasi phalajAjjIvacaitanyametat / etatpakSa pratiphalacitorbuddhyavidyAsthayAH syA daikyaM pAyonidhighaTajalasthAvatsammataJca // 38 // etadeva vivRNoti-mAyeti / brahmacaitanyabimbabhUtasya mAyAzaktI pratiphalaM pratibimbamIzvaracaitanyamiSTaM bhavati / kAryopAdhAvantaHkaraNe pratibimbanAccaitanya jIvacaitanyaM bhavati, "kAryopAdhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIzvaraH" iti vacanAt / etanmate jalAzayagataghaTazarAvAdijalagatasUryapratibimbayoriva jIvaparamezvarayorbuddhavavidyAsthayoH kAryakAra. yopAdhipratibimbacaitanyayoraikyaM sammataM syAdityarthaH // 36 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 pratyaktattvacintAmaNau syAd vyAekApAdhitayezvarasyA' pi vyApakatvaM prakRtezca hetaaH| buddhaH paricchinnatayA'lpakatvaM jIvasya loke tadupAdhikasya // 40 // tayorvyApakatvaparicchinnatvabhedo'pi tattadupAdhikRta ityAhasyAditi / prakRterupAdAnasya hetInimittasya jagajanmAderabhinnanimittopAdAnarUpasyezvarasya vyApakatvaM vyApako'paricchinno mAyAkhya upAdhiryasya tasya bhAvastattA tayA buddheH paricchinnatayA tadupAdhikasya jIvasyApi loke vyavahAradazAyAmalpakatva paricchinnamiti yojanA // 40 // etanmate jIva ivekhare'pya vidyAkRtA deoSaguNA bhveyuH| upAdhidharmaH pratibimbagaH syA dito'sti bimbaH paramezvaro'sau // 41 // etasminpakSe bahuvirodha ityAha-etanmata iti / avidyAkRtA doSA jIve iva paramezvare'pi syurupAdheH pratibimbapakSapAtitvAdityasvarasAdvimbacaitanyamevAsau paramezvara iti yojanA / / 41 // bimbatvAkrAntamekaM niravadhi vapuSA'stIzacaitanyamaccha chAyAtvAkrAntametannijapada vimukhaM jIvacaitanya missttm| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 SaSThaM prakaraNam / bimbAdyAbhAsahetuH prakRti riyamihopAdhirekAtmavAde nAnAjIvAtmavAde mana iti kathito bimbanAdA upaadhiH||42|| imaM pakSaM vivRNoti-bimbatvAkrAntamiti / ekameva caitanya bimbasvAkrAntamIzvaracaitanyamaparicchinnasvarUpeNA'tyantanirmalaM pratibimbatvAkrAntaJca jIvacaitanyaM svasvarUpAvaraNena saMsArAbhimukhatvameva svasmAdvaimukhyaM tasyetyarthaH / bimbapratibimbakalpanopAdhizca ekajIvavAde avidyA prakRtizabdavAcyA, anekajIvavAde mana iti-antHkrnnaanyev| avidyAntaHkaraNopAdhiprayukto jIvaparabheda ityarthaH // 42 // svAdhInIkRtya mAyAM parama sukhavapuH sarvavitsarvazakti brahmAdvaitaM vizuddhaM vyavahRti viSaye sarvakartIzabhAvam / mAptaM caitanyamantaHkaraNagata magAjjIvabhAvaM svazaktayA bhedastvaupAdhikA'styadvaya sukhavapuSAH pratyagAtmezayohi // 43 // ayaM pakSo yuktiyukta iti pradarzayituM tadvyavasthAmAha-svAdhInI ayaM pakSo yuktiyukta kRtyeti| brahmacaitanyaM paramasukhavapuradvayAnandasvarUpaM mAyAM svAdhInIkRtyezabhAva prAptam, ata eva vyavahAradazAyAM sarvakarbapi vizuddhamadvaitameva, sarvavittvAtsarvazaktitvAdozvaratva tsy| tadeva caitanyamanta: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 pratyaktattvacintAmaNau karaNagataM jIvabhAvamagAt prAptam / svazaktayA mAyayA kAryakAraNarUpayA bhedo'dvayasukhasvarUpayo: pratyagAtmaparamezvarayAhi zrutismRtividvajjanaprasiddha aupAdhiko'stItyarthaH // 43 // aupAdhiko doSagaNA'sti jIve bhrAntyeha buddhipratibimba ev| na bimbabhUte paramezvare syA dupAdhipakSaH pratibimba eva // 44 // punarasya pakSasya nirduSTatvaM draDhayati-aupAdhika iti| upAdheH pratibimbapakSapAtitvAjove evaupAdhiko doSagaNo na bimbabhUte paramezvare teSAM praveza ityarthaH / / 44 // etanmate vyomagabhAskarasya jalasthabhAnAriva caastybhedH| pratyakacidadvaitasukhAtmanAhi zrItA'pyakhaNDaikarasasvabhAvAt // 45 // etanmate jIvaparayoraikyaprakAramAha-etanmate iti| etaduktaM bhavati vibhedajanake jJAne nAzamAtyantikaM gate Atmano brahmaNo bheda. masantaM kaH kariSyatIti smRtyA ekasyaivAjJAnasya jIvezvaravibhAgopA. dhitvapratipAdanAdvimbapratibimbabhAvena jIvezvarayovibhAgaH nobhayo. rapi pratibimbamAvena upAdhidvayamantareyobhayoH pratibimbatvAyogAt / tatrApi pratibimbo jIvaH, bimbasthAnIya IzvaraH, tathA satyeva laukikabimbapratibimbadRSTAntena svAtantryamIzvarasya tatpAratannyaM jIvasya ca yujyate "pratibimbagatAH pazyannRjuvakrAdivikriyAH / pumAna kroDedyathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 273 brahma tathA jIvasthavikriyAH" iti kalpatarUktarItyA "lokavattu lIlAkaivalyam' (bra0 sU0 2 / 1 / 33 ) iti sUtramapi saGgacchate iti / tathA cAjJAnapratibimbitasya jIvasyAntaHkaraNarUpo'jJAnapariNAmabhedo vizeSAbhivyaktisthAnaM sarvataH prasRtasya savitRprakAzasya darpaNa iva, atastasya tadupAdhikatvavyAhAro'pi,na tAvatA'jJAnopAdhiparityAgaH, antaHkaraNopAdhiparicchinnasyaiva caitanyasya jIvatve yogina: kAyavyUhAdhiSThAnatvAnupapatteH / na ca yogaprabhAvAdyogino'ntaHkaraNaM kAyavyUhAbhivyaktiyogyaM vaipulyaM prApnotIti tadavacchinnasya kAyavyUhAdhiSThAnatvaM yujyata iti vaacym| "pradIpavadAvezastathAhi darzayati' (ba0 4 / 4 / 15) iti zAstropAntyAdhikaraNabhASyAdiSu kAyavyUhe pratidehamantaHkaraNasya cakSurAdivadbhinnabhinnasyaiva yogaprabhAvAt sRSTarupavarNanAt / pratibimbe bimbAkhUdamAtrasyAdhyastatvena svarUpeNa tasya satyatvAnna pratibimbarUpajIvasya muktyanvayAsambhava iti na tadatirekeNa muktyanvayAvacchinnarUpaM jIvAntaraM vA pratibimbajIvAtiriktaM jIvezvara vilakSaNaM kUTasthazabditaM caitanyAntaraM vA kalpanIyam / "avinAzI vA are'yamAtmA" (bR0 4 / 5 / 14) iti zravaNaM jIvasya tadupAdhinivRttau pratibimbabhAvApagame'pi svarUpaM na vinazyatItyetatparam , na tadatiriktaM kUTasthaM nAma caitanyAntaramitiparam , jIvApAdhinAnta:karaNAdinAvacchinnaM caitanyaM bimbabhUta Izvara eva / "yo vijJAne tiSThan' (bR0 3 / 7 / 22 ) ityAdizrutyA Izvarasyaiva jIvasannidhAnena tadantaryAmibhAvena vikArAntaravasthAnazravaNAditi samastapraghaTTakatAtparyyArthaH // 45 // vyomnA'pyarUpasya jalAdyapAdhI pratyakSadRSTaH pratibimbabhAvaH / tathAstvarUpasya cidadvayasya mAyAdyupAdhI pratibimbabhAvaH // 46 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 pratyaktattvacintAmaNau ___nanu na nIrUpasya brahmaNaH pratibimbabhAvaH pramANapathamavatarati, yato rUpavata eva tathAtvaM dRzyate, ityAzaGkyAha-vyomno'pIti / "yathA hyayaM jyotirAtmA vivazvAnapI bhinnA bahudhaiko'nugacchan upAdhinA kriyate bhedarUpo devaH kSetraSvevamajo'yamAtmA" ( u0 ni. ) "AbhAsa eva ca" (bra0 sU0 2 / 3 / 50 ) "ata eva copamA sUryakAdivat' (bra0 sU0 3 / 2 / 18) iti zrutisUtrAbhyAM brahmaNaH pratibimbabhAvaH praamaannikH| nIrUpasyApyAkAzasya jalAdA pratibimbo dRSTaH, anyathA jAnudaghnajale'tyagAdhatvapratItirna syAditi tAtparyArthaH / / 46 // zuddhaM svato brahma nijapramAdA. jjIvatvamAsAdya bhavaM pryaati| yathA hi kuntIsuta eva ko rAdheya itthaM prathitiM myaatH||47|| kecit-kaunteyasyaiva rAdheyatvavadavikRtasyaiva brahmaNa evAvidyayA jIvabhAvo vyAdhakulasaMvarddhitarAjakumAradRSTAntena "brahmaiva svAvidyayA saMsarati svavidyayA vimucyate", iti bRhadAraNyakabhASye pratipAdanAd rAjasUnAH smRtiprAptau vyAdhabhAvo nivarttate, "yathaivamAtmano'jJasya tattvamasyAdivAkyata:'-iti vArtikoktezca / evaJca svAvidyayA jIvabhAvamApannasyaiva brahmaNaH sarvaprapaJcakalpakatvAdIzvaro'pi saha sarvajJatvAdikAraNatvAdidhammaiH svapnopalabdhadevatAvajjIvakalpitaH--ityAhuH, ityabhipretya pakSAntaraM darzayati-zuddhamiti // 47 // sa cApyavasthAtrayavAMzca jAgrat svapnaH suSuptistviti tA avsthaaH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / tatrendriyadvArata eva bodhA vasthA bhavejjAgradavidyayotthA // 48 // evaM jIvezvarasvarUpanirUpaNaparAn kAMzcitpakSAn pradazyedAnIM tvaMpadArtha saparikaraM nirUpayati sa ceti 1 sa jIvo'vasthAtrayavAn bhavati / tA avasthAstu jAgratsvapna suSuptirUpA: / tatra jAgrallakSaNamAhaindriyeti / indriyajanyajJAnAvasthA jAgraditi / sAvasthA svAjJAnotthA jIvasyeti svarUpa kIrttanamityarthaH // 48 // svapnAdyavasthAntara indriyANAmabhAvato lakSaNamastyaduSTam / jJAnaM bhavedindriyajanyamatra vRttyAtmakeA'ntaHkaraNasya bhAgaH // 48 // tatrAtivyAptizaGkAM pariharati -- svapnAditi / pravasthAntare svapnasuSuptyorindriyAbhAvAnnAtivyAptirityarthaH / indriyajanyajJAnazvA'ntaHkaraNavRttiH svarUpajJAnasyAnAditvenAjanyatvAdityarthaH // 48 // anindriyetyA viSayAspadA dhiyosparAkSavRttiH pratibhAsarUpiNI / svapnAbhidhA sA na suSuprijAgratA 275. ratiprasaGgo nijalakSaNasya vA // 50 // jAmaddhogapradakammoM para me sati jAgradanubhavajanyasaMskArAdbhUta viSayatajjJAnAvasthArUpAM svapnAvasthAM lakSayati-manindriyotyeti / indriyAjanyaviSayagocarA'parokSAnta:karaNavRttyavasthA svapnAvastheti lakSaNasa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 pratyaktattvacintAmaNau muditArthaH / jaagrdvsthaavyaavRttyrthm-indriyaajnyeti| avidyAvRttimatyAM suSuptAvativyAptivAraNAya-antaHkaraNavRttIti hRdi nidhAyAhaneti // 50 // suptistvavidyAviSayA'tisUkSmA' vidyAtmikA vRttiritiissyte'tH| jAgratyavidyAkRtivRttiranyA svapne tathAntaHkaraNasya vRttiH||51|| jAgratsvapnobhayabhogapradakoparame sati vizeSavijJAnoparamAtmikAM kAraNAtmanAvasthitirUpAM suSuptiM lakSayati-suptiriti / suSuptirnAma avidyaagocraa'vidyaavRttyvstheti| jAgratsvapnayoravidyAkArAvRtterantaHkaraNavRttitvAnna tatrAtivyAptirityarthaH // 51 // ava kecinmRtimUrchayAyo rAhuhavasthAntaratAM vipshcitH| suptau tathAntargatatAmapotare na tadvicAre phalamatra kiJcana // 52 // mudgaraprahArAdijanita viSAdena vizeSajJAnoparamAvasthA muurchaavsthaa| taduktam- "mugdhe'rddhasampatti: parizeSAt" (bra0 3 / 2 / 10) iti / etaccharIrabhogaprApakakoparameNa saMpiNDitakaraNamAmAvasthA bhAvi. zarIraprAptiparyantAvasthA maraNAvastheti lakSaNamabhipretyAha-atraiveti / atra jIvAvasthAvicAre kecicchAstravido mRtimUrcchayoyoravAsthantaratAmAhuH kathayanti / hi lokaprasiddhyeti / itare sussuptaavevaantrbhaavmaahuH| tatra tayoravasthAtrayAntarbhAvabahirbhAvayoratra tvaMpadArthe nirUpaNe upayogAbhAvAnna prayatyate iti tAtparyyArthaH // 52 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 277 bhramatyavasthAtrayasaMyuto bhave svAvidyayA'nAtmani tttvdhiijnH| anAdyavidyaiva cidadvayAtmani prapaJcabhAnasya hi kAraNaM matam // 53 // evamavasthAtrayaM saprakAraM nirUpyedAnImavidyAkA-vasthAtrayAdhyAsavazena jIvaH sNsrti| tatra cAvidyaiva sarvasaMsArAnarthabhAvasya kAraNamityAha-bhramatIti // 53 / / yadyapyupAdAnatayA'khilasyA vidyA matA yA prmaatmnisstthaa| sAkSAtmavaktaM na ca zakyate sA tathApi kAryAtmatayocyate'tra // 54 // avidyaiva sarvAnarthanidAnamityukte kAsAvavidyetyapekSAyAM sAkSAnirdeSTumazakyatayA kAryAkAreNa pariNatA sA nirdizyate ityaahydypiiti| atra vedAntazAstre ityarthaH // 54 // satyaM sukhaM ciddhanamadvayaM paraM santaM yayA''tmAnamayaM prpdyte| saMsAryahaM jIva iti pratItitaH sAunarthadhAmAsti vikalpadAyinI // 55 // asaGgodAsInasvabhAve pratyagabhinne brahmaNi saMsArasambandhapratItyanyathAnupapattyA'tyantAsambhAvitapradarzinI tattvajJAnamAtraikanivartyA mAyAdizabdavAcyA'vidyA kalpyate ityabhipretyAha-satyamiti / saccidAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 pratyaktattvacintAmaNau ntAnandAdvayamAtmAnaM santamayaM puruSo yayA sarvAnarthanidAnabhUtayA vyAmohakazaktyA vRtaH san saMsArI jIvo'hamiti mithyAjJAnAt prapadyate, sA sAkSigamyA avidyAstIti yojanA / / 55 // adhyAsato brahmaNi ciddhane pare jIvatvamAbhAti bhavAbdhimajjanam / jAgranmukhA bhrAntikRtA dazA imAH kUTastha Atmanyabhimanyate mRSA // 56 // avidyAprayuktAdhyAsAdeva brahmasvarUpa pratyagAtmani jIvatvaM jAgradAdyA dazAzcAvabhAsante ityAha-adhyAsata iti| bhavAbdhau majjanaM yasmAttajjIvatvamadhyAsata: pratyagabhinne brahmaNi AbhAtItyanvayaH / bhrAntikRtA mithyAjJAnaprayuktA imA jAgradAdyA dazAH kUTasthe turIye prAtmani mRSaivAbhimanyate iti yojanA / / 56 // tavAbhimAnena niviSTabuddhirvi smRtya tattvaM paramezvaraM svam / sragAdibhAgeSu nibaddhatRSNaH saMsArajAle patatItaraH san // 57 // evaM svasvarUpAjJAnena pratyagAtmano jIvabhAvaM pradarthedAnI tatprayuktabAhyaviSayAbhilASanigaDabaddhasya saMsArasindhupAto'vazyambhAvItyAhatatreti / jAgradAdyavasthAvati liGgadehe tadAlaye sthUlazarIre cAbhimAnena jIvaH ahaM kartA, bhoktA, manuSyo, brAhmaNo'ham, ityAdyAtmakena niviSTA nitarAM praviSTA buddhirnizcayAtmikA cetAvRttiryasya saH, svaM svAtmatattvaM paramezvarAbhinnaM vismRtya tadvismaraNena sragAdibhogeSu nibaddhA tRSNA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prkrnnm| 276 yasya sa saMsArajAle sUtrakRte jAle matsya iva itaro vastutastadvilakSaNatvAt saMsArasambandhazUnyo'pi patatIti yojanA / / 57 // yastatpadAryaH paramezvaro hi tad bhattayA vizuddhyA matirasya zuddhyati / na tAM vinA tattvadhiyaH samudbhavo na tAM vinA mokSamupaiti kazcana // 58 // evamadhyAsakRtAnarthaprAptiM pradaryedAnoM tannivRttaye paramapuruSArthasAdhanabhUmiH bhagavadbhaktireva mumukSubhirAdartavyetyAha-ya iti| yaH jagajanmAdiheturapi satyajJAnAnandAnantasvarUpastatpadArtho bhagavAn vAsudevaH paramezvarazabdavAcyo brahmAdyairjagadIzvaraiH pUjyapAdAmbhojaH / hIti shrutismRtipuraannetihaasaadiprsiddhidyotkH| tasya bhaktirbhajana tatparatvalakSaNaM tayA vizuddhyA phalAbhilASAdikalaGkazUnyayA asya mumukSormatiH zuddhyati / zuddhijanitavivekAdisampannatayA zuddhavastupravezayogyA bhvtiityrthH| etadeva vyatirekamukhena draDhayati-na tAmiti / tAdRzazuddhihetubhagavadbhakti vinA tattvajJAnajanma nAsti, na tattvajJAnamantareNa kazcanApi mokSamupaiti / "tameva viditvA'timRtyumeti nAnyaH panyA vidyate'yanAya' (zve0 6 / 15 ) iti zrute rityarthaH // 58 // tredhAstyazuddhistvama prAtmamohinI svaajnyaanvikssepmlaakhybhedtH| tatrAntimA zuddhiraghAbhidhA dhiyo yajJAdibhirnazyati vedacoditaiH // 58 // evaM bhagavadbhaktireva sakalAzuddhividhvaMsanapUrvakatattvajJAnaheturityuktam / tatra tvNpdaarthsyaashuddhistrividhaa| sA tredhA bhattyA vinazya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 pratyaktattvacintAmaNau tItyupapAdayituM kANDatrayAtmakaM zAstraM trividhAzuddhinirAsa hetubhagavadbhaktyavabodhanadvArA bhagavadvAsudeve eva paryavasannamiti sUcayannAdA tvaMpadArthasyAzuddhasvaividhyaM tannirAsopAyaJca darzayati-tredhetyAdipadyacatuSTayena / tvamastvaMpadArthasya AtmamohinI svasvarUpavyAmohakI azuddhisTedhA'stIti sambandhaH / tatraividhyamevAha-svAjJAnetyAdinA / svAjJAnaM svasvarUpAnavabodha ekA'zuddhiH, sakastAzuddhinidAnatvAt prathamopAttA sA cturvidhaa| anitye brahmalokAdisaMsAraphale nityatvabuddhirekA vidyA drssttvyaa| azuciSu svazarIraputrabhAryAdizarIreSu zucitvabuddhiraparA, duHkheSu duHkhasAdhaneSu ca sukhatatsAdhanabuddhiranyA, anAtmani dehAdAvahamityAtmabuddhiritarA ceti / taduktam- "ani. tyAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtira vidyaa"| iti taddhetukA dvitIyA vikSepAtmikA / sA anekavidhA, rAgadveSAbhinivezAdyanantabhedavattvAt / taddhatukA tRtIyA malaM pApAdyaparaparyAyaM tadrUpA niSiddhAcaraNajanyA anantajanmasaJcitA tttvjnyaanprtibndhikaa| evamazuddhitrayaM pradarzya tannirAsopAyaM vadannAdau sAkSAdanartharUpapApAkhyAzuddhanirAsopAyaM darzayati-tatretyAdisADhena / tatra tisRSu madhye'ntimA:zuddhiraghAbhidhA pApanAmnI dhiyastadupAdhikasya jIvasya vedacoditaiH zrutismRtibodhitaiH "tametaM brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA nAzakena" (bR0 4 / 4 / 22) ityAdizrutivAkyaiH kaSAye karmabhiH pakve tato jJAnaM pravarttate" ityAdismRtivAkyairvihitairyajJAdibhirvinazyatItyarthaH // 56 // yajJastapAdAnamahaGkRti vinA . govindapAdAbjasamarpitaM kRtam / anekajanmArjitapApasaJcayaM nihanti bhaktiM janayatyadhokSaje // 6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 281 etadeva vivRNoti-yajJa iti| yajJo devatAddezena dravyatyAgAtmakaH, tapaH zAstrAnurodhena zarorendriyAdeH zoSaNam , zArIrAdikaM bhagavaduktaM trividhaM vA, dAnanyAyArjitasya vittasya svasvatvatyAgapUrvakaparasvatvApAdanam, tacca pAtreSu; etattrayopAdAnaM vedaanuvcndevaarcnaaderpyuplkssnnm| tatsarvamahaGkaromItyahaGkati vinA govindapAdAbjasamarpitaM yathA syAtathA kRtaM sat, anekajanmArjitaM pApasaJcayaM bhagavadbhaktitattvajJAnapratibandhakaM bhagavatsamarpaNabalena jhaTityeva nihntyucchinttiityrthH| sakalapratibandhakapApocchedaH siddha iti kathaM jnyaaytetyaadypekssaayaamaahbhktimiti| bhagavati samagraizvaryAdisampanne dhokSeSu pratyAhRteSvindriyeSu satsu jAyate hRdaye prAdurbhavatItyadhokSajaH zrIkRSNastasmin bhaktimanurAgalakSaNA jnytyutpaadyti| tathA ca bhagavadbhaktiprAdurbhAvenaiva pApocchedasiddhilakSaNIyA, nahi sakalapratibandhakapApAcchedipuNya. pukhamantareNa bhagavati bhaktirutpadyate iti bhAvaH // 60 // vikSopahAnirbhagavatpadAmbuja dhyAnena siddhyatyacalena srvdaa| zAntiH sthirA labhyata Izvare tato vihAya kAmAnakhilAn sdaasthitiH||61|| evaM bhagavadarcanalakSaNayajJadAnAdyanuSThAnena pApAkhyAzuddhinirAsaM tatphalaM bhagavadbhaktiJcAbhidhAya,vikSepAkhyAzuddhinirAsopAyaM bhagavaddhavAnaM tatphalnaJca darzayati-vikSepahAniriti / sarvadA nirantaramityupalakSaNaM diirghkaalaadraaderpi| bhagavatpadAmbujadhyAnenAcalena vinairanabhibhAvyatayA sthireNa vikSepasya rAgadveSAdidoSajAlahetubhUtacittacAJcalyasya hAnirnivRttirbhavati / tataH zAntiH rAgAdinivRttyupalakSitA cittavizrAntiH sthirA dIrghakAlAnuvartinI labhyate / tataH kimiti tatrAha--. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 pratyaktattvacintAmaNau Izvare iti / tatazcittavizrAntirUpazAntyudayAnantaraM Izvare bhagavattattve - khilAn kAmAnicchAbhedAnvihAya parityajyA'nAyAsena sadAsthitinairantaryeNa paryavasAnaM labhyate ityarthaH / / 61 // mukundapAdAmbujabhaktivaibhava prodbhUtavedAntavicAraNA duuddhaa| tadutyabodhena nihantyazeSatoDa pyazuddhimajJAnamayoM viviktadhIH // 6 // evaM vikSepanivRttimabhidhAyAjJAnAkhyAzuddhinirAsopAyaM darzayatimukundeti / "muktimicchejanArdanAt" ityAdau muktidAtRtvena prasiddhasya zrImanmukundasya pAdAveva saundaryamAdhuryasauSThavamArdavAdiguNairambuja. rUpau tatrAnurAgarUpA bhaktistasyA vaibhavamuttarottarotkarSajanitapremadAyarUpamaizvaryya tena prakarSaNAcAryadvArodbhUtA yA vedAntavicAraNA dRDhA pramANaprameyagatAsambhAvanocchedakatvenA'tinizcalA tadutthabodhena tayA''virbhUtajAgradAdyavasthAvinirmuktasAkSitattvabodhena vivikte dehAdibhyaH svata eva pRthakkRte sAkSitattve dhInizcayAtmikA cetAvRttiryasya so'jJAnamayoM caturvidhAmavidyAkhyAmazeSataH sakAraNAM savilAsA nihanti nAzayatItyarthaH // 62 // evaM tvamartha parizodhite'JjasA syAttatpadArthena vishuddhvstunaa| sahaikyabodhaH zrutimaulivAkyataH pratyakacito hyAzu tato vimucyate // 63 // nanu sAkSitattvajJAnamAtreNa kathaM samastAvidyAnAzaH ? kathaM vA muktiH 1 yatA vedAntAnAM brahmAtmaikyameva viSayaH, vadjJAnameva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 1 283 prajJAnabAdhadvArA mokSasAdhanamityAzaGkyAha - evamiti / evaM pUrvoktarItyA trividhAzuddhinirAsena tvaMpadArthe parizodhite sati tatpadArthena vizuddhavastunA saccidAnandAnantAdvaya rUpeNa sahaikya bodho'bhedajJAnaM pratyak caitanyasya zrutimaulivAkyaM tattvamasyAdi pramANamUrddhanyaM tajjanyoSrastyAsena svata eva syAt siddhyatItyarthaH / sAkalyena puruSAparAdhavinivRttau siddhAyAM svata eva siddhe brahmAtmaikyabodhe na tadarthaM punaH pRthak prayAso'pekSyate iti bhAvaH / taduktaM saGkSepazArIrakAcAyyai:"puruSAparAdhavinivRttiphala: sakalo vicAra iti vedavidaH / anapekSatAmanuparudhya giraH phalavadbhavetprakaraNaM tadataH // puruSAparAdhazatasaGkulatA vinivartyate prakaraNena giraH / svayameva vedaziraso vacanAdatha buddhirudbhavati muktiphalA // " ( saM0 zA 0 1 / 16 - 17 ) tathA ca pUrvoktatrividhopAyena puruSAparAdhe trividhAzuddhilakSaNe 'pasArite sati anantaraM muktiphalA buddhirveda zirasA vacanAt svayamevodbhavati, na vicArasya vAkyapramityutpattAvapyupayoga iti tAtparyam / stasmAd brahmaikyajJAnAdAzu tadudayasamasamaye vimucyate kRtakRtyo bhavatItyarthaH / / 63 // tata vyomAdikarttRtvamapIzvare'rpitaM svamAyayA nityanivRttayekSayA / tathA parokSatvamukhA guNA vibhA prakalpitAstaca sadadvaye'kSare // 64 // -- vastuta ekamevAdvitIyaM caitanyaM tatra mAyAvidyopAdhiparikalpitA jIvabrahma vibhAgastattadupAdhinirAsena svata eva brahmaikyaM siddhamityasakRduktamevArthaM punardraDhayati -- vyomAdIti / Izvare mAyopacita caitanye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 pratyaktattvacintAmaNI vyomAdikartRtvamapi svAdhInabhUtamAyayA'rpitam, nahi jIve iva svarUpAvaraNena tatrArpitam , kintu svata: siddhA yA IkSA nirAvaraNasvarUpAvabo. dhastayA nitynivRttruupyaa| tathA parokSatvAdayo guNA nityAparokSasvarUpe'pi jIvavyAmohArtha tatra sadadvaye'kSare parabrahmaNi vibhau paripUrNasvabhAve AropitA ityarthaH / / 64 / / tvamarthamAtmanyapi jAyadAdayaH kartRtvabhoktRtvamukhAH prklpitaaH| svAvidyayA sAkSiNi nirvikalpake turIyatattve'nubhavAtmanIti ca // 65 // evaM tatpadArthe AropaprakAra pradarzya tvaMpadArthe'pi darzayati-tvamiti / tvaMpadArthe Atmanyapi vastuto nirvikalpakasvarUpe turIyatattve'nubhavAtmani avidyAtatkA>sAkSiNyapi svAvidyayA svasvarUpAvaraNena jApradAdayo'vasthAH, kartRtvAdayo guNA doSarUpA: prakAlpatA: / iti ceti nipAtasamudAyenaikasminneva caitanye nAnAviruddhadharmA avidyayA mAyayA ca parikalpitA iti sUcyate ityarthaH // 65 // vizuddhasvattvAtmatayA mahIzvaro pAdhina tatrAvRtiSibhramapradaH / sArvajJaya mukhyAstadupAdhinA guNAH samarpitAH pratyuta doSabAdhakAH // 66 // dharmANAmubhayatra kalpitatvasAmye'pi upaadhitaartmyaattyorvishessmaah-vishuddheti| yadvA, vidyAyA aikye'pi tadupahitacaitanyasyApyaikye sattvazuddhyavizuddhibhyAM tayA mahad vaiSamyaM sampAditamityAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 285 vizuddheti / vizuddhasattvAtmatayA zuddhasattvaprAdhAnyena mahezvarasya tatpadArthasyopAdhirmAyA tatra tatpadArthe paramAtmani AvRtirAvaraNaM vibhramo vizeo'nyathAbhAnalakSaNastadubhayaprado na bhavati / pratyuta doSabAdhakAstatsvarUpAnusandhAtRNAM puMsAmiti shessH| sArvayamukhyA guNA nirduSTAstadupAdhinA mAyayA samarpitA iti yojanA / / 66 / / rajastamAmizritasattvamAvRte nidhaanmjnyaanmshessduHkhdm| . pratyaJcamAnandamapIdamAvRNA tyupAdhirAmekSimanAdibhAvataH // 6 // tasminneva caitanye tvaMpadArthe malinasattvapradhAnanAjJAnena vaiparItyamadhyastamityAha--raja iti / ajJAnaM rajastamobhyAmabhibhUtasattvamAvRternidhAnamAvaraNazaktikamazeSaduHkhamanyathAbhAnalakSaNaM vikSeparUpaM ca dadAtIti / tathA pratyaJcaM paramapremAspadatayA''nandasvabhAvamapyAvRNoti-tamAcchAdya bahirmukhaM krotiityrthH| taccAjJAnaM tattvajJAnamantareNa durucchedamityAhaupAdhiriti / anAdibhAvarUpo'yamupAdhirmokSaparyantaM tiSThati tattvasAkSAtkAramantareNa na vinazyatItyarthaH // 67 // upAdhiyugmaM parihatya bAdhitaM tadarpitAn dharmagaNAn vihAya ca / vizuddhacaitanyamakhaNDamadvayaM dvayAH svarUpaM nigamena bAdhyate // 6 // upAdhidvayaparityAgena svayamevAkhaNDavAkyArthasiddhirityAhaupAdhiyugmamiti / mAyAvidyArUpamupAdhidvayaM bAdhitaM svata eva bodha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 pratyaktatvacintAmaNI svarUpamahimnA nivRttaM parihRtya nAstIti vinizcitya, tadarpitAna tAbhyAM mAyAvidyAbhyAM parikalpitAn parokSatvAparokSatvAdIna viruddhadharmagaNAn vihAya zuddhasvarUpanidharmakabrahmacaitanyamahimnaiva na santIti nizcitya, vizuddhacaitanyamakhaNDAdvaitatattvaM tattvaMpadArthayo: svarUpaM nigamena tattvamasyAdivAkyena bodhyate ityarthaH / tathA ca brahmAtmaikyamavidyAtatkAryasakalaprapaJcasya nityanivRttatvaJca siddhameva zruyA bodhyate iti bhAvaH / taduktaM "nityabodhaparipIDitaM jagadvibhramaM nudati vAkyajA matiH / vAsudevanihata dhananjayo hanti kauravakulaM yathA punaH" / / 68 // vijJAya caitanyamakhaNDamadvayaM pratyaJcamAnandamazeSasAkSiNam / vimucyate zeSavikalpakAraNaM nihatya mAhaM bhavapajarAt sudhIH // 68 // avidyAnivartakatattvasAkSAtkAre siddhe "vimuktazca vimucyate" (ka0 2 / 5 / 1 ) "nivRttazca nivarttate'' iti zruteH svata eva dRzyAtyantAbhAvopalakSitasvarUpAvasthAnalakSaNA mukti: siddhyati / akhaNDabodhaphalaM vadannupasaMharati-vijJAyeti / azeSasAkSiNaM pratyaJca caitanyamakhaNDavAkyArtha vijJAya sAkSAtkRtyAzeSavikalpakAraNaM moimajJAnaM niHzeSa nihatyApabAdhya sudhIstattvajJo bhavapajarAd vimucyate iti yojanA // 66 // labdhvA'tidurlabhamidaM narajanma mekSi dvAraM yateta nigamAntagirAM vicaare| tyaktvA''surImatimazeSata AtmapAtAM bhogaspRhAM jaDajanAbhimatAM vivekI // 7 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 287 etAvadeva sarvazAstravicAraphalaM sarvaprayatnena sampAdyam , tatsampA. danaJca viSayavairAgyabhagavadbhaktibhyAmeva nAnyatheti vadana mumukSUna zikSayati-labdhveti / atidurlabhamanantasukRtaparipAkaM vinA duSprApaM narajanmAdhikAri zarIramidaM kSaNabhaGguratayAnubhUyamAnaM mokSadvAratvAdevAtidurlabhaM labdhvA prApya bhogaspRhAmAsurIm-asUna prANendriyANi ramayanti tarpayantItyasurAstatsambandhinI matim , ata eva jaDajanAbhimatAM dehAdyabhimAnimUDhajanAbhISTAm , ata evAtmanaH pAta: saMsArAndhakUpe yayA tAmazeSata:prAmanuSyAdAvirincyaM sAkalyena tyaktvA dRSTAnuzravikavaitRSNyaM praapyetyrthH| tatra hetu:-vivekIti / nityAnityavastuvivekavAn sAdhanacatuSTayasampannaH sannigamAntavicAre tattvamasyAdivedAntavAkyavicAre yateta tattvasAkSAtkAraparyantaM prayatnaM kuryAdityarthaH // 70 // vairAgyameva viSayebhya udArabhaktyA jAtAM mumukSumapavargyapathe yunkti| viSNorgaNazravaNakIrtanasaMsmRtibhyo bhaktirbhavedbhagavatIzvara AtmanAthe // 71 // tattvajJAnasya puSkalaM sAdhanaM vairAgyameva, tacca bhagavadbhaktyadhInamityAha-vairAgyamiti / udArasya bhagavato vAsudevasya bhaktyA viSayebhyo vairAgyameva jAtaM sat mumukSumapavaryapathe pavargahitatvAttattvajJAnamapavayaM tasya panthAstatprAptimArga: zravaNAdirUpastatra yunakti yojayati / nanu bhagavadbhaktirjAtA cedvairAgyaM janayiSyati tasyA eva kuto janmetyata Aha-viSNoriti / vyApanazIlasya bhagavato vAsudevasya guNAnuvAdazravaNakIrtanasaMsmRtibhyo bhagavati bhajanIyaguNa bhaktirbhavedityAvazyaka tadbhajanaM jIvAnAmiti bodhayitum 'Izvare' iti, svAmiprasAdasiddhaye bhRtyairnityaM yatitavyamiti bodhayitum 'prAtmanAthe' ityuktam // 71 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 pratyaktattvacintAmaNau vairAgyabhaktiyuta AtmavicAramArge __samyaga bhavedadhikRto vimlaantraatmaa| tatvaMpadArthaparizIlanato vipazcit prApnoti bodhamamalaM hyapavarganiSTham // 72 // bhaktivairAgyasampannasyaiva vedAntatattvavicAre'dhikArI nAnyasyetyAhavairAgyeti / tathA ca bhagavannAmazravaNakIrtanasmaraNAdibhirupAyairbhagavati vAsudeve premabhaktiH smpaadyaa| tatprasAdAdaihikAmuSkiphalabhogebhyo vairAgyaM bhagavadaizvaryaMbhUtaM puruSadhaureyANAM svata eva siddhyatIti bhAvaH // 72 // na tvaMpadArthamavivicya kadApi bodhaM prApnoti kazcana mumukSurakhaNDaniSTham / tasmAttvamarthamabhiyuktanirUktarItyA samyagvivicya tata AtmapadaM bhajeta // 73 // nanu bhaktivairAgyAbhyAmeva tattvajJAne siddha kRtaM tvaMpadArthavicAreNetyAzakya bhaktivairAgyAbhyAmapi tvaMpadArthavicAradvAraiva tattvajJAnaM janyata ityaashyenaah-neti| tvaMpadArtha sAkSitattvaM dehAdibhyo'vivicya tasyAH kartabhoktasvabhAvatvena vivecanamakRtvA kazcanApi mumukSuH kadApi akhaNDavastuniSThaM bodhaM na prApnoti / tasmAdabhiyuktaH sUtrakArabhASyakArAdibhirbhagavadvAdarAyaNabhagavatpAdAdibhirniruktA yA rItinirNayaprakArastayA tvaMpadArtha samyaga vivicya tata AtmapadaM vedAntapratipAdyamakhaNDabodharUpaM brahmAtmaikyaM bhajeta prApnuyAdityarthaH // 73 // dehAdivargagatanaijamatiM vihAya pratyaJcamekamajaDaM jaDasAkSiNaM svam / 5.. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 286 IkSeta nityamacalaM rahasi sthitaH san dhyAtvA tamevamaparokSatayA vibhAtam // 74 // tasmAttvaMpadArthavicAro'tyAvazyakaH, taM mumukSurnityameva kuryaaditybhipretyaah-dehaadivrgeti| dehAdijaDavargagatA yA''dhyAsikI naijamati: svAtmatvabuddhistAM vihAya tyaktA tebhyo'nAtmarUpebhyo vilakSaNaM pratyaJcamIkSeta / pratyakvamevAha-ekamiti / anekeSu dehAdiSvanugatam, ajaDaM caitanyam, ata eva svasmin kalitasya jaDasya dehAdeH sAkSiNaM sAkSAdraSTAram, nityaM satyamabAdhyamiti yAvat, acalaM nityakauTasthyAdakriyam, svaprakAzatvAnnityAparokSatayA vibhAtaM svata eva svaprakAzamAnam, svaM svAtmAnaM rahasi viviktadeze sthitaH san tamevamuktasvarUpaM dhyAtvA zrutaM mataJca nidinyAsya IkSeta sAkSAtkuryAdityarthaH / / 74 / / zrutvA zrutibhya uditaM guruNAtmatattvaM yuktyAvagamya nitarAM paramAtmaniSThaH / dhyAyaMstamevamanizaM nijatattvabodhaM sAkSAtkaroti bhavabandhalayastataH syaat||7|| uktamevArtha punardraDhayati-zrutveti / Adau guruNAditaM zrutibhyastattvamasyAdivAkyebhya AtmatattvaM zrutvA samyagavadhArya punarnitarAmatizayena paramAtmaniSTho mumukSuryuktyA zrutyanukUlatakairavagamya sambhAvitamevamanizaM nityaM dhyAtvA nididhyAsya nijatattvaM jJAnaghanaM sAkSAtkaroti, tata: svata eva bhavapAzahAnirbhavatIti yojanA / / 75 // khyamanirasya vikalpajAlaM na syAttvamarthaparizodhanamaikyayogyam / 37 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNI tasmAdvivicya nijatattvadhiyA nirasyet kartRtvamukhyamiha kalpitamAtmatattve // 76 // evaM tattvaMpadArthajJAnaM tadaikyajJAnacca karttavyatvena saGkSepeNa nirUpya tadeva punarvistaraNa vakSyamANaM saptamaprakaraNe tadartha vakSyamANaprameyaM sUtrayati- krtRtvmukhymiti| adhyastakartRtvAdivikalpajAlanirAsamantareNa tvaMpadArthasya zuddherabhAvAdakhaNDavAkyArthabodhanayogyatA na syAt / tasmAtpratyagAtmavivecanena kartatvAdivikalpaM nirasya brahmakyasAkSAtkAraM kuryAditi tAtparyArthaH // 76 / / kUTasthamadvayasukhaM bhramabhedazUnyaM buddhvA tyjetsklsaanmaatmnisstthH| jIvanvimukta iha tiSThati nityatuSTo nainaM tapedapi kRtAkRtavahnitApaH // 7 // vedAntajanyasAkSAtkAravataH kRtakRtyatvamanuvadaMstasya sakalAnarthanivRtti darzayati-kUTasthamiti / kUTasthaM tvaMpadalakSyam , advayasukhaM tatpadalakSyam , bhramabhedazUnyaM bhrAntiprayukto yo bhedastena rahitamakhaNDavAkyArtha buddhvA ayamahamasmIti sAkSAtkRtyAtmanyeva niSThA parisamAptiyasya sa ca brahmavitsakalasAdhanaM pravRttinivRttikANDapratipAditaM tyajet, kRtakRtyatvAt sarvatrodAsInatAM bhajet / "mumukSorupadezAya liGaH prayogaH / " ata eva jIvana jIvanahetuvyApAraM kurvannapi vimukta eva iha svamahimti nityena nijAnandena tuSTaH saMstiSThati / kRtaM pApamakRtazca puNyaM te eva vahnitApaH sa cainaM tattvavidaM na tapet satApaM na janayedityarthaH / "nainaM kRtAkRte tapataH" iti teH // 77 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaM prakaraNam / 261 sakalasukhanidhAnaM sarvavidyAvabhAsaM bhramatimiravihInaM zAntamUrti vizuddham / hRdi gatamabhirAmaM sarvavedAntabhUmi yadupatimabhivande kRSNamIzAnamantaH // 78 // * iti pratyakatattvacintAmaNau SaSThaM prakaraNaM sampUrNam // 6 // prakaraNamupasaMharana maGgala mUrti bhagavantaM vAsudevaM namasyati-sakalasukhanidhAnamiti / mAnuSAnandamArabhyahairaNyagarbhAnandaparyantaM sakalasukhalavAnAM nidhAnaM niratizayasukhasvarUpam , sarvavidyAvabhAsaM sakalajJAnaprakAzasvarUpam, avidyAvaraNarahitam, ata eva zAntamUrttim avidyAtakAryabAdhopalakSitA mUrtiryasya, ata eva vizuddham , hRdi gataM pratyagabhinama, abhirAmaM sarvasaundaryasArasarvasvam, sarvavedAntaparyavasAnabhUmim, yaduvaMzapAlakam , IzAnaM sarvavizvaniyantAram , antaH sarvAntaratvena zrutismRtividvajanaprasiddhaM kRSNaM sveSTadaivataM bhagavantaM vAsudevamabhivande manasA karmaNA vAcA praNamAmIti yojanA / 78 // zrAhlAdinI sumanasAntamasaH paraM vaM pratyaJcamadvayasukhaM vitaratyamoghA / zAnti tanoti bhavaduHkhabhayasya sAkSAd bhaktiharervijayate sahasAndhyanAzAt // 1 // nandanandanapAdAbjamakarande matirmama / SaTpadIva ratiM labdhvA tatraiva ramatAM sadA // 2 // iti zrImanmukundapadAravindamakarandAbhilASisadAnandavida. skRtAyAM pratyaktattvacintAmaNivyAkhyAyAM svaprabhAbhi dhAyAM tattvaMpadArthavicAramayUkhAbhidhaM SaSThaM prakaraNaM samAptimagamat // 6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNTiIkAyAM prasaGgAduddhRtAnAM zrutyAdInAmakArAdivarNAnukrameNa sUcIpatram pracintyAH khalu ye bhAvAH pR0 50 [64-- | 252-16 264---8 252-16 274--5 148-17 ata eva copamA sUryakAdivacca ato'nyadArtam 70-10 atrAyaM puruSaH svayaJjyotiH / / / / / 10111 athAto brahmajijJAsA / adhastAtsamidham adhyasyate khapuSpatvam ! 20-17 / 21-17 / 152-7 104-11 38 -4 22--7 / 158--4 adhyAropApavAdAbhyAm Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-64 anityAzuciduHkhAnAtmasu anIzayA zocati muhayamAnaH anena jIvenAtmanAnupravizya pranyadeva viditAt apUrvAnaparaM brahma aprANo hyamanAH zubhraH ayamAtmA brahma pratyakUtattvacintAmayau avinAzI vA pare ayamAtmA avidyAyAH parampAraM tArayitum prazabdama sparzamarUpamavyayam zarIraM vAva santam zarIraM zarIreSu saGgo nahi sajjate saGgo'yaM puruSaH prasanneva sa bhavati asatyasmi jagannAthe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat pR0 pa0 280 - 10 132--3 260 - 18 133--6 177-2 55-12 158-3 232-21 . 261-- 3 51 - 16 58-10 [ 273 - 15 83 - 18 166-21 6 -- 1 47-21 55 - 10 58-10 . 262---2 55--10 58-10 156-16 262--- 121-17 52-10 www.umaragyanbhandar.com
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zrutyAdisUcI asti bhAti priyaM rUpam asthUlam...... ahaM brahmAsmi 265 pR0 10 246-13 6-21 148-20 [232-22 ahamAtmA guDAkeza ! zrA AkAzAdvAyuH prAcAryavAna puruSo veda prAcAryA vava viditA prAtmakroDa AtmaratiH Atmana AkAzaH sambhUtaH prAtmanastu kAmAya sarvam prAtmani khalvare dRSTe zrute 254--1 ( 32-11 1106-16 (232-16 32-12 110--6 253--7 60-16 ---5 85-6 prAtmA vA are draSTavyaH 86-16 61-12 prAtmaivedaM sarvam Atmaivedamagra AsIt Anandabhuka prAjJaH prAnandAdayaH pradhAnasya (107-11 (261--5 1177-22 250-15 264-12 5-10 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 pratyaktattvacintAmaNau pR0 50 aAnandarUpamamRtaM yadvibhAti prAnando brahmeti vyajAnAt prAnando viSayAnubhavo AbhAsa eva ca prAbhoNye Namula prAzrayatvaviSayatvabhAginI / 52--1 247-8 274--5 15-22 154---3 i icchAdveSasamutthena icchA dveSaH sukhaM duHkhaM idaM sarva yadayamAtmA indro mAyAbhiH pururUpa Iyate . 246--3 175-11 236-16 IzvaraH sarvabhUtAnAM IzvarAjjJAnamanvicchet 25--1 26-8 to be upari devebhyo dhArayati 104-12 ekamevAdvitIyam eko devaH sarvabhUteSu gUDhaH eko vazI [156--2 1250-15 64-11 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameya zrutyA disUcI etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni etAvadare khalvamRtatvam eSa naimittikaH prokta: eSa vazI eSa sarvasyezAnaH eSa eva sAdhu karma kArayati aitadAtmyamidaM sarvam aindrAgno dvAdazakapAlaH puroDAza: karttArabhva kriyAJcaiva karttA zAstrArthavattvAt kaSAye karmabhiH pakve kAmaH saGkalpo vicikitsA kAryopAdhirayaM jIva: kimajJAnasya duSkaram ko vAnyAt kaH prANyAt kSetrajJavApi mAM viddhi gobhiH zRNota matsaram se ka ga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 287 pR0 pa0 EUR4-16 183 - 11 261 - 17 61- - 6 266--3 245-22 11-2 245-22 24-21 232-10 31-22 57-12 50 - 16 52-16 20-23 -1 222 -4 257-- 13 175 - 14 -23 25621 www.umaragyanbhandar.com
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 caturyugasahasrANi jagatpratiSThA devarSe ! tatkena kaM pazyet tattejo'sRjata tattvamasyAdivAkyottha pratyakatattvacintAmaNI janmAdyasya yata: jAgrataH svapatA vApi jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA ta tatvamasi tadadhigame uttarapUrvAdhyAyayAH tadananyatvamArambhaNazabdAdibhyaH taditara itaraM pazyati tadaikSata bahu syAm ja tadguNasAratvAttu tadvyapadeza taddevA jyotiSAM jyotiH tadyathA somya vayAMsi tadvijJAnArtha samitpANiH tadvijJAnArtha sa gurumeva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat pR0 pa0 265-22 267-13 155 - 13 248-3 186 19 44- 7 65 - 12 156 - 17 44-21 148 - 19 232-20 261-2 44-10 177-24 65- -8 245--2 251-13 52-20 5- 16 46-16 32-14 35-25 www.umaragyanbhandar.com
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zrutyAdisUcI tadviddhi praNipAtena tadviSNoH paramaM padam tadvijijJAsakha tantvopaniSadaM puruSaM pRcchAmi tanmano'sRjata tapaHprabhAvAddevaprasAdAcca tamavyAmohayantyanyavyAmohahetu 296 pR0 pa0 32-15 8--5 106-16 127 --3 201-20 26--7 154--7 tameva viditvAtimRtyumeti nAnyaH tametaM brAhmaNaH tamenaM vedAnuvacanena tarati zokamAtmavit 83-17 240-22 276-16 280-18 161-11 [ 83-13 / 150-12 / 153 --3 [160-10 154-15 [ 64--7 1 252-18 51-24 [157-17 / 252--1 105-11 194--1 taratyavidyA vitatAm tarkApratiSThAnAt tasmAdvA etasmAdvijJAnamayAt tasmAdvA etasmAdAtmanaH tasmAd brAhmaNaH pANDityaM nirvidha tasmAtsthANuH puruSo vA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti tAbhyAmetatamagnISomIyam tAvabrUtAmagnISomAvAjyasyaiva tAvatkarmANi kurvIta tisro rAtrItaM caret tebhyaH samabhavat sUtram teSAmevAnukampArtha teSAM krameNa trivRtaM trivRtamekaikAM karavANi pratyakatattvacintAmayI dadAmi buddhiyogaM tam darzanavidhAne hi prakRtipratyayau darzapUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta dUramete viparIte viSUcI devI hyeSA guNamayI dviparArddhe tvatikrAnte dharmo nityaH sukhaduHkhe tvanitye dhAnyamasi na khalvAnandavittvAdayaH na tatra sUryo bhAti na tatra rathA na rathayogA: na tadbhAsayate sUryo na na tu tad dvitIyamasti dha na Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat pR0 pa0 5- 17 30-22 31-21 20-4 104 - 18 258-6 6-16 -6 256 258 4-16 103 - 15 30-16 65--2 25--5 265-13 28--8 256--22 185-24 123-4 170-24 123---8 46-22 www.umaragyanbhandar.com
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zrutyAdi sUcI na nirodho na cotpattiH nanu devadatto'yama na sa punarAvartta nahi draSTuSTerviparilopo vidyate nAnyadanyad bhaved yasmAt nAnyo'to'sti draSTA nApratiSThitatarke nArAyaNa evedaM sarvam nityabodhaparipIDitaM jagat nityavIpsayoH nivRttazca nivarttate nIhAreNa prAvRtA neti neti neha nAnAsti kizvana naiva vAcA na manasA naiSA tarkeNa matirApaneyA ka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 301 pR0 pa0 164-16 186---5 113- -6 * 58- | 164-20 81-21 64-13 64-6 | 252 - 21 261- -4 ( 177 - 21 286 -7 15-23 75--6 | 286-14 135-6 ---- 6- 21 268-12 64 - 14 148 - 17 168- ---- ( 6-25 64---6 252-18 www.umaragyanbhandar.com
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 pratyaktattvacintAmaNau pR0 50 paJca paJcanakhA bhakSyAH parAbhidhyAnAttu tirohitam puruSa evedaM sarvam puruSAparAdhavinivRttiphalaH puruSAparAdhazatasaMkulatA pratijIvama vidyAbhedamaGgIkRtya pradIpavadAdezastathAhi darzayati pradIptazirA iva jalarAzim pramANaprameyasaMzaya...... 67--2 25----7 261-4 283--8 283-10 154-20 273-6 21-12 78-16 phalamata upapatteH / 25-8 1261-18 bahu syA prajAyeya bIjAnyagnyupadagdhAni buddherguNenAtmaguNena caiva buddhizca neGgate tatra paramAtmamaznute buddhizca na viceSTate tAmAhuH brahmaNA saha te sarve brahmavidApnoti param brahma veda brahmaiva bhavati 251-8 44-6 50-22 50-24 50-24 265-4 83-14 / 160-12 250-16 159-4 brahma vA idamaya pAsIt brahmavedaM vizvam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmaiva san brahmApnoti brAhmaNena niSkAraNo dharmaH varNAnukrameNa zrutyAdisUcI bhaktAnAM bhaktisiddhArtham bhAsate cet kutaH sarvam bhidyate hRdayagranthiricchadyante bhISmAdvAtaH pavate mattaH smRtijJAnamapohanaM ca mAyAntu prakRtiM vidyAt mA vidyA ca hareH proktA mugdhe'rddhasampattiH parizeSAt yakSAnurUpa baliH yatkaroSi yadaznAsi yajJaM tanute karmANi tanute yato vA imAni bhUtAni yataH sarvANi bhUtAni bha ya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 303 pR0 pa0 83-15 60-- -1 7 217--6 83 - 16 11-2 25---4 22-20 166-17 . 248-- 12 113 - 17 276-17 73 - 15 138- 4 50--13 86 - 10 155 - 12 155-16 157 - 17 177- 4 248 2 155--12 www.umaragyanbhandar.com
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 pratyaktattvacintAmaNau ( pR0 50 6-22 yato vAco nivartante (245-16 65-10 113-6 yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUta yatra nAnyat pazyati yatra yadadhyAsastatkRtena yatra hi dvaitamiva bhavati yatraitatpuruSaH suptaH svapnaM na kaJcana pazyati yatrobhayoH samo doSaH parihArazca yatsAkSAdaparokSAd brahma yathA khalvabhijJAyAM yathA satorjanina~vamasato'pi yathA hyayaM jyotirAtmA yathaiSIkAtUlamagnau protam yadAgneyo'STAkapAlaH yadA carmavadAkAzaM veSTayiSyanti yadA suptaH svapnana kaJcana pazyati 65--6 263--16 104-21 220-21 186--1 174-16 274--2 44----4 30-21 40-10 165-15 yadvAcAnabhyuditam yanmanasA na manute yameSa vRNute tena labhyaH yayA yayA bhavet puMsAm 111-16 111-15 180-17 236--1 ( 26--7 ra 32-13 (180-16 yasya deve parA bhaktiH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ yasyAmataM tasya mataM matam yenAzrutaM zrutaM bhavati yogyaM yogyena sambaddhate yo brahmANaM vidadhAti yo vijJAne tiSThan varNAnukrameNa zrutyA disUcI yo vai bhUmA tatsukham yaH sarvajJaH sarvavit lokavattu lIlAkaivalyam vAyuzca lIyate vyomni vAsudevaH sarvam vijJAtAramare kena vijAnIyAt vijJAnamAnandaM brahma vijJAnaM brahma cedveda vijJAnaM yajJaM tanute vijJAnaM yajJaM tanu vimuktazca vimucyate va Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 305 pR0 pa0 11--15 232--14 J 53 - 16 | 171 - 21 10-18 52-2 7 273 - 18 411 113 - 11 248-10 273--1 267--15 177-23 46-11 - 11 -IO 48-10 4011 508 52-12 75---5 83-14 . 286-13 www.umaragyanbhandar.com
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 pratyaktattvacintAmaNau vividiSanti yajJena dAnena tapasA vizvaM zataM sahasraM ca sarvamakSayyavAcakam vedAntavijJAnasunizcitArthAH vaicinyazca samasya na vaizeSyAt tadvAdastadvAdaH pR0 50 104-6 160-18 159-20 256--8 zAnto dAnta upAsIta zAstraphalaM prayoktari zivamadvaitaM caturtha manyante zravaNaM kIrtanaM viSNoH zrotramAkAzaH 161-12 / 50-14 / 52-23 / 36-15 / 58-20 30--8 256--2 sacca tyaccAbhavad satA somya tadA sampanno bhavati satyaM jJAnamanantaM brahma satyaM pratyagAtmA 246--4 263-21 (246-18 / 262--7 185-13 (157-16 232-6 (250-14 55-11 56--8 165-14 sadeva somyedamagra AsIt saparyagAcchukramakAyamatraNam sa yattatra kiJcit sa yadA pratibudhyate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zrutyAdisUcI 307 pR0 pa0 (261---3 / 177-21 67--2 245-16 127--5 162--1 266-11 46-21 sarva khalvidaM brahma sarva mana eva sarvamayaM sarvAkAram sarva vizeSaNaM sAvadhAraNam sarvANi zAstrANi vidhiniSedhaparANi sarve ekIbhavanti salila eko draSTA'dvaito bhavati sa vA ayaM puruSaH sahakAryantaravidhiH pakSaNa sahasiddhaM catuSTayam sa hi kartA sAkSo cetA kevalo nirguNazca sahopalambhaniyamAt sArvavibhaktikastasiH sukhamahamakhApsam suSuptikAle sakale villIne setuM dRSTvA samudrasya so'kAmayata bahu syAM prajAyeya svargakAmo yajeta svArthArpaNapraNADyA ca khAzrayavyAmohaheturavidyA 265--1 50-16 46-16 217--4 131-16 58-13 46-20 1264-10 156-25 251--14 / 161-16 5-23 154--7 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNizlokAnAmakArAdi krameNAnukramaNikA zlo0 pR0 akArya AtmA'yamananta iSTo prakhaNDamadvaitamasaGgamaccham prakhaNDamAtmAnamudArabodham acintyarUpAya vacotigAya ajJAnajanyAvaraNaM pratIci prata aupAdhiko bhedo prataH pratIcyAtmani kalpitasya ata: pramAtrabhinnatvam prataH saMsAro'yaM bhavati paramArthastvitarathA ataH svayaMjyautiSa Atmanastat atastajjJA jJAnaM paramapadamajaM zuddhamamRtam ato ghaTAdhavacchinnacaitanyavAraNaM tamaH ato nirdharmakatve'pi vyavahArastha le cita: ato brahmajJAnAcchravaNamanana0 ato viruddhAnubhavAvagAhyaH ato'vidyAdhyastaM jagadidam ato vyomAdInAM prakRtivikRtInAM ato'hamAtmAnamitipratItiH ato'haGkAraTIkAyAm 8-116 42-167 3-114 1-111 32-125 138-224 43-128 142-225 10-144 45-126 56-178 56-204 134-222 56-176 53-132 52-175 45-171 58-134 151-227 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zlokasUcI 306 zlo0 pR0 47-101 52-276 35-164 83-208 20-160 26-12 88-210 85-206 56-103 55-177 18-146 atra sarvapadenoktaM yAgAdyutthamadRSTakam atraiva kecinmRtimUrcchayoIyA: atrocyate samIcInam atha jIve paricchinne atha jJAnAzrayasyAtmavastunaH atha saMyujyate jJAnAdhAreNaivAtmanA atha sarvagato jIvo athAntaHkaraNopAdheH athApUrvavidhistatra adhiSThAnAda bhinnaM kacidapi adhItasvAdhyAyairviditapada0 adhyastamajJAnakRtaM pratIci adhyastamadvayasukhAtmani citsvarUpe adhyastasattA pRthagAtmano nA0 adhyastAndhyaM bhavabhayagRham adhyaste'smin jagati adhyAsato brahmaNi cihane pare adhyAso'yaM parimitatanA adhyAso'haM mametyevam anAdyavidyAvaraNAvRto'sau anirvAcyA vidyA sakala. anta:karaNabhedena anyathA dhIgatAnAM syAt anyathA nigamAntAnAm antye nirAkarturihAtmabhAvAt 8-248 61-135 66-75 63-73 56-278 31-36 5-186 62-136 38-165 100-235 106-214 41-66 23-121 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 pratyaktattvacintAmaNau zlo0 pR0 apUrvaH parisaMkhyAnam abAdhitatvAdhikyaM syAt abhicArakriyAtvena abhicArakriyA yadvat avidyAkAryatvAt avidyAkArye'smin avidyAcchAditatvena avidyAdhiSThAnam avidyAdhyasto'yam avidyAyAM satyAm avidyAyonitvaM vadasi avidyAvRtacaitanye avidyopAdhiko jIva avidyopAdhiko yahi asaMgodAsInaM sukhaghana0 180-238 28-162 26-162 53-176 36-167 89-210 36-165 21-151 29-161 47-172 117-216 171-235 112-215 25-156 prA AtmajJo'sau tarati ca zucam AtmadarzanakAmena Atmano'pariNAmitvAt AtmAtiriktasarvasmAt AtmAnubhUtidvayagocaratvAt AtmAvidyAvivA'yam AtmAvidyodbhavaM bandhaM AtmA svasattAsamaye svakIyam Atmaikatve nikhilavapuSAm 78-83 71-107 64-205 7-60 46-131 74-108 73-107 20-120 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zlokasUcI dyepramANe'pi tadAsti vAcyam prAdhyAsikI vyavahRtiH AvRtyabhibhavastatra iti prApte brUmaH iti prApte brUmo na bhavati ityataH zrutiradhyAtma0 ityapyasAmprataM bhAti ityekavacanAdeva ityevaM pratyavAyaM cet upakramopasaMhArA0 upAdhiyugma parihRtya bAdhitam upAdhyorekadikasthatve ekamevAtra caitanyam eko yogI vividhatanuSu etatsamaSTirapi sarvagatezvarasya etannirUpitaM samyak etanmate jIva ivezvare 'pya0 etanmate vyomagabhAskarasya etairapaJcIkRtabhUtavagaiH evamAdhyAsikaM bhedaM evamevAhanIyAH syuH evaM taTasthanijarUpasulakSaNAbhyAm i Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 311 lo0 pR0 10- 117 185-240 61-204 11- 145 38-166 28-66 82-210 176-237 48-101 164-232 68-285 138-224 18- 216 60-70 25-256 181-236 41-270 45-272 21-258 184-236 33-183 37-268 www.umaragyanbhandar.com
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaktattvacintAmaNau evaM tattvamasItyAdi0 evaM tvamarthe parizodhite asA evaM rUpAvazeSastu zlo0 pR0 160-230 63-282 27-66 au aupAdhikatve'pi jJAnam aupAdhiko doSagaNo'sti jIve 23-161 44-272 kaH stotuM zrIpatimatiguNam kathaM ghaTo'jJAta iti pratItiH kathaJcittattvabodhasyA0 kathantadAtmA zrutimAtragamya: kartA dehagato'sya bhAga uditI karttA bhoktA parimitatayA kartRtvamukhyamanirasya vikalpajAlam kalpakaM yadi yAgIyA. kazcid dhIro viSayaviratim kazcitpuNyaprakRtiranA kAryabrahmadinAvasAnavilayaH kAryabrahmavinAzahetuka iti kAryasyApyastyupAdAna0 kiJca pramANaM kimihAtmanIttham kiJca pramANaM sati gocare vA kiJcAtmano'sattvamati: svameva kicAtmano'sattvamanAtmanA kim kiJcitsAmyAtpraveze 5-12 35-125 40-66 38-126 53-202 40--50 76-286 45-100 32-40 16-24 31-265 30-264 113-215 28-123 24-121 22-121 16-120 120-216 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zlokasUcI kintarhi svAntavRttyA kimutkRSTapumarthasya kUTasthamadvayasukhaM bhramabhedazUnyam kecittu mAyApratibimbamIzvaram ko'haM kasya pracurabhayadA kriyAtve tasya vAyvAdi0 gaganapavanatejovA0 gaganayuta pareza: guNA ye jJAnAdyAH ghaTAdivizvaM paramAtmanIze ghaTAdiviSayANAM hi ghaTAdInAmupAdhInAm ghaTAdyadhiSThAnatayA cidAtmA ghanubhUyate yarhi ghaTo'yamiti cAdhyakSe cakSurAderapi svottha0 catuSkoNatayA tadvat cArvAkANAmatijaDadhiyAm cikitsAzAstravat prApta 0 cito'bhivyaJjikA vRttiH cidabhivyaktiyukto 'trA0 cidaMza: kartravacchinna: ga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 313 lo0 pR0 68-205 44-100 77-280 38-266 27-33 16-180 12-251 14-253 12-145 60-135 130-220 137-223 36-126 67-205 141-225 17- 180 46-200 37--46 36--88 131-221 64-205 55-203 www.umaragyanbhandar.com
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 pratyak tattvacintAmaNau cidyogAdeva tadbhAnam caitanyamevAnugataM vizuddham jagajjayatkAle vividha0 jagatkArya hetuH jagadidaM khamarucchucivAribhU0 jaganmithyAtve tu zrutizata0 jaDAntaH karagAsyAva0 jar3e svato'pyAvRtarUpabhAvAd jAnAmi mAmityanubhUtireSA jIvacaitanyamanyatrA0 jIvasAkSIzasAkSyetat ja jIvAtmanA pravizatIzvara eSa sarva0 jJAtastathAjJAta iti pratIti: jJAnasya na guNatve'pi jJAnaM jJeyaM yugapaditara: jJAnAdUrdhvamapIyaM cet jJAnAvacchedakatvAtta0 jJAnAvacchedikA vRttiH taccAdhyakSaM dvidhA tatra taccAntaHkaraNaM tathA pariNatam tacchrutergIranArabhyA0 taTasthamanyavyAvRttyA taTAkasthaM jalaM setu0 ta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat zlo0 pR0 81-208 43-168 33-164 54-170 3-86 28-160 168-234 33-125 53-133 EUR4-211 167-233 24-260 54-133 18- 160 45-57 32- 183 132 - 221 154-228 158 - 230 52-202 66-105 1883 48-200 www.umaragyanbhandar.com
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zlokasUcI tataH prANendriyAdInAm tataH zuddhAdvaitAt tataH sarvAGganiSThasya tatazca jAgratsamaye'sti bhAtI0 tatazcArabdhavyam tatkathaM zRNu vedAnta0 satkathaM sarvajantUnAm tattvajJAnAducitatapasA tattvajJAnAnnijasukhagatA0 tattvajJAne samutpanne tattvadarzI tu vijJAnam tattvampadArthadhiSaNottha0 tattvamasyAdivAkyAnAm tatpArve'sau vijitakaraNo tatra tAvacchutiproktam tatra pramAturevAsya tatra sAdhanasampannaH tatra sthito'ntaHkaraNaM zarIre tatra svarUpamapi lakSaNamucyate'sya tatrAtmabodhajanirAtmavicArata: syAt tatrAtmavidyAdhipatirmahezo tatrAdyakAraNazarIrasamaSTirIzo tatrApi hanyamAnena tatrApyAdA guruvadanata: tatrAbhimAnena niviSTabuddhiH 315 zlo0 pR0 75-108 46-172 20-64 30-124 5-141 37-165 70-206 70-77 76-83 77-106 122-217 3-246 165-233 26-33 14-62 161-231 76-106 47-200 4-246 187-241 40-166 16-257 27-162 28-35 57-278 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 pratyaktattvacintAmaNau tatsvaprakAzaM kilayanna kenA0 tathA ca mAtuH svata eva cittvAt tathA ca sarvairapi yaH pramANaiH tathA cAjJAte'smin tathA cAsaGgina: sAkSi0 tathA copAdhibhedena tathAnta:karaNasyApi tathAnyA prANAderanizamavadat tathApyupAdhisaMsRSTa0 tathA satyapi jIvasya tathaiva zrutitAtparyam tadanusaraNaguNAmbhaH tadabhivyaktacaitanya0 tadA na kazcidapyevam taditthamanta:karaNe tadevaM cityahaMkArA0 tadevaM sarvathA veda0 tadvArAhaGkatirapi jaDA tadvizeSaNabhUtasya tameva bhAntaM hyanubhAti sarvam taratyavidyAM vitatAm tasiMgitayopAdhA0 tasmAcchrutismRtinyAya. tasmAttava mate'pIyam tasmAt sarvA vyavahRtibhidA zlo0 pR0 50-131 18-120 37-126 58-176 104-213 126-220 148-227 35-165 86-206 84-206 12-61 15-254 72-206 21-161 111-214 128-220 115-215 30-37 60-103 27-122 175-237 76-207 70-107 63-210 57-68 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasmAt sudhIH zrutinayAnubhaveSu dakSam tasmAt svataH siddhamakhaNDatattvam tasmAt svavijJAnaghanasvabhAva0 tasmAt svAdhyastamevedam tasmAdadhyAsa mUlasvA0 varNAnukrameNa zlokasUcI tasmAdupAdhyasambandhAt tasmAddhIro'parimitapadaprAptaye tasmAdbandhojanimRtimayo tasmAdbrahmAdvayasukhanidhiH tasmAdvedAntazAstre'smin tasmAnnAsti vidhiH kazcit tasmAnmAtRpramANAdi0 tasyAzca draSTRbhUtastu tasyAM yA cidabhivyakti: tasyAH paramparAyAstu tArkikAbhimate'pyevam tAvad dRSTaphalasyApi tisro rAtrItaM kuryAt tUlAjJAne vinaSTe'pi tRNAdyadAhakatve'pi te'pi saMyogasaMyukta0 tyaktA cintAM bhavabhayaphalAm trikAlAbAdhyaM yat trividhavizvamidaM paramezituH tredhA niSThA zrutibhiruditA 41 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 317 zlo0 pR0 188-242 63-136 47-130 153-228 78-108 82-208 80-84 64-73 77-82 182-236 42-100 34-183 23--64 21-84 31-183 13-186 43-100 63-104 62-204 103 - 213 155-228 10- 18 50-174 44-168 11-18 www.umaragyanbhandar.com
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 pratyaktattvacintAmaNau baMdhA bhaktirnigamagaditA vedhAstyazuddhistvama AtmamohinI tvamarthamAtmanyapi jAgradAdaya: lo0 pR0 21-28 56-276 65-284 digvAtasUryavaruNAzvicaturmukhendu0 dUrasthitenduguruzukrabudhadhruvAdi0 dRDhe bodhe jAte dRSTe zrute mate jJAte dehAtmapratyayo yadvat dehAdivargagatanaijamatiM vihAya dehAdInyo'nRtajaDamayAn dehAdhyAse sati kathamaho dehAvacchinna evAtma0 dravyAdInAM nayamatadhiyA dvitIye'pi pramANyAkhya. 18-256 51-201 20-150 6-61 136--223 74-288 47-56 33-41 22-161 71-78 11-188 dharmAcchuddhiH bhavati vihitAt dhIdharmANAM bhramajanidhiyAm dhRtenAGgulimAtreNa dhyAyaM dhyAyaM navaghanarucim 20-27 44-55 60-210 7-15 na ca bhASyavirodho'pi na cAjJAtaH kumbhaH kathamiti na cAsatyuparAge cit0 na cepramANaM paramAtmanISTam 57-103 42-166 100-212 5-115 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ na cedvastutvaM syAjjagati na jJAnakarmmatvamayaM cidAtmA na tatra prAmANyaM nigamazirasAm na taMtra mAyAkRtadoSa ISat na tantraM vAkyajajJAna0 varNAnukrameNa zlokasUcI na tu pratyagbo na tvaM padArthamavivicya kadApi bodham na tvevaM bhAsayatyaddhA na dvitIyo yatastattva 0 na dhIsvarUpamAtraM syAt nanu pratyaktattve janimRtimayI nanu brahmAtmatattvasya nanu bhrAntijJAnAjjagadanubhave nanu sambandhazUnye'pi nanu sarvagatatvAccid0 nanUktarUpe paramAtmatattve nUpapadyate naivam nanUpAyAparijJAnAt nanvantaHkaraNena cet nanvastyeva prativapurayam nanvAgamodbhUtadhiyA nivartyA 0 nanvevaM bhAsamAne'smin nanveSa AtmA na tathA yathoktaH na pramAtRpramANAdi 0 na mAtRtvAdisaMyukta0 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 316 zlo0 pR0 4-141 56-133 26 - 157 41-187 162-231 43-166 73-288 102-212 35----68 108-214 3-140 51-102 36-166 25-182 65-205 4-114 2866 33- 87 60-204 48-60 40-127 6- 187 48 - 130 8-188 7- 187 www.umaragyanbhandar.com
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 pratyakRtattvacintAmaNau na yAvacchAstraM tattvamasimukha0 na vA citivivarttatve na vA'dhyakSAdInAm na vA pUrvAhamutthena na vA viSayacaitanya na vA zrautajJAnaM kathamapi na vA satyuparAge'pi na vA sarvagatastasya na vedmi mAmityanubhUtiyogAd na vedmi mAmityanubhUtireSA na vaiSamyamihApyasti na vyavasthAparicchinnam na satyaH saMsArA na satyasyAsatye na saMvidviSayau tatrA0 na so'parajyate'nyatra na syandate mana idaM jalavakrameNa nahi draSTuISTerapi nahi pramANaM khalu sAdhakaM sat nahi vRttiM vinA sAkSi0 nahi satyapi vedAnta0 nokavastunyanubhUtireSA nAnAjanmArjitasukRtataH nAntyo niyamajAdRSTa0 nAnyasmin vAdipakSe zlo0 pR0 15-147 116-216 17-146 8-187 144-226 8-143 80-208 73-206 51-131 57-134 126-216 71-206 6-144 51-175 127-216 66-211 50-201 34-164 13-118 146-227 36-66 52-132 34-42 38-68 183-236 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zlokasUcI 321 zlo0 pR0 46-126 31-162 73-80 4-89 50-101 nApekSate'sAvitaraprakAzam nijAjJAnaM dehAdyakhila. nityajJAnaM sukhamapi tathA nityasvAdhyAyavidhinA nityaM karma parityajya nididhyAsanamaikAgryam niyAmikA'stu tatreyam niravadhipadamekaM satyamevAdvitIyam nirvikalpaM hi saMsargA0 neyaM bhrAntirnikhilajanatA0 naivaM zraute niravadhipade 30-162 10-250 159-230 46-61 52-63 16-150 30-162 68-106 parantvAtmajJAnam pare dvaitaM yuktyApyakhilamida0 pANDityabAlyayorarthaH pANDityaM brAhmaNastasmAd purAtattvajJAnAnna ca jagati pUrvapUrvAhamudbhUta0 pRthvyapsu tejasi jalaM layameti vAyau prakRtivikRtibhAvaM bAdhyamevApabAdhya prakRte ca sadevetyA0 pratikarmanayaistasmAt pratItyA kevalaM siddham pratIyate cedidamAtmatattvam pratyaktattve parasukhavapu0 7-143 116-215 34-267 65-137 163-232 75-207 25-65 6-116 82-85 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 pratyaktattvacintAmaNau zlo8 pR. pratyakSeNa tvamahamiti yannA0 pratyagabrahmaikyarUpA yA prapaJco vyomAdistvayamanRta prabhAkaro'yaM tamasAvRto'sti pramANatvenaivAbhimatakaraNAnAm pramAtRtvaM vinA tena prasiddha vaidyazAstrAdi0 prAdhAnyaM mananAdasmin prAdhAnyAt pratyayArthasya premAspadatvAt sukhameva nityam 22-64 23-153 42-128 41-168 12-188 32-67 18-63 59-103 26-123 phalopakArakAGgaM syAt sama 17-63 24-161 42-271 bAhyAtmadezasaMyukta0 bimbatvAkAntamekaM niravadhi0 buddhadharmAH sukhakRtimukhAH buddharbhedAd vyavahRtibhidA brahmacaitanyarUpo'pi brahmajJAnanimittakaH pravilayo0 brahmaNa: sarvagasyAnta:0 brahmadarzanamuddizya pradhAnaphalabhAvata: brahmevAgre paramamamRtam 106-213 32-266 87-206 61-103 13-21 bhaktiM proktAmatha kRtavataH bhavettavoktaM yadi mAnazUnya. 24-31 6-115 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zlokasUcI bhAgatraye'pyanugatA bhinno jIva: svata iha vibho0 bhedAbhedI pRthagadhigatA bhogAsaktiM parihRtavato bhramatyavasthAtrayasaMyuto bhave bhramavyAvRttatvaM na ca jagati bhramAtpUrva sarpo na bhavati 323 zlo0 pR. 57-203 75-81 53-64 16-27 53-277 40-168 37-166 mananadhyAnarUpAbhyAm mano buddhirahaGkAraH mAnapravRtteH sa purA cidadvayaH mAnAtigAyAnubhavaikadhAmne mAnAntarAGgIkRtitaH pramANe mAyAntu prakRtiM vidyAt mAyAmayaM vividhanAmavikArajAtam mAyAvacchinnacaitanyam mAyAzaktirnikhilakalanAm mAyAzaktau pratiphalamidam mAyopahitacaitanyam mithyAbhedaM sthiracaravapuH mukundapAdAmbujabhaktivaibhava0 mRtsvarUpaM na vRkSAdau mRSAtvaM vizvasya zrutirapi meghazyAma niravadhirasam maivaM cito nahi brUmaH 11-61 157-230 15-118 2-112 11-117 174-236 6-246 177-237 62-72 36-266 173-236 58-66 62-282 114-215 16-148 .68-205. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 maivaM cidAnandavizuddhapUrNa * maivaM yathAvaghAte sti yaccadvilAsaparibhAvitametadAzu yajJastapAdAnamahaGkRtiM vinA yajJenetyAdivAkye'pi yato veti zram yatpAdAbjasmRtirabhayadA yathA rajjurbhrAntyA bhujagavapuSA yathA sarvagatA jAti0 yathA svapne bhrAntyendriyagaNakRtA0 yadajJAtaM vizvaM sthiracaramivA0 yadantaHkaraNAbhAso yadA buddhaM brahmAmRtamaja0 yadi dvaitaM satyaM bhavati pratyakUtattvacintAmaNau yadindriyAnumAnAdi0 yadi sarvagatA jAti: yadbrahmANDAd bahirapi yadyayeSA niraaft yadyarhArthatayA tavya0 yadyasti bhAnaM sata eva yadyApAtatastatra yadyapyupAdAnatayA'khilasya yad vIkSyAsau janimRtibhayA0 yastatpadArthaH paramezvaro hi ya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat lo0 0 pR0 38-127 52-102 1-244 60-280 62-104 24-155 2 -16 57-178 85-211 44-170 1-138 105-213 6-142 27-158 150-227. 17-211 74-80 67-75 64-105 26-122 67-105 54-277 8-18 58-276 www.umaragyanbhandar.com
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zlokasUcI yastu yogaM samabhyasya yasya jJAnasya yaddhetuH yaM dvaitazUnyamapi sarvamayaM yaH sarvavinnikhilakAraNaM yAvatkRSNe paricitamatiH yAvadajJAnamete syuH yAvadAtmagataM jJAnam yenAtmanA mAnamukhaprapaJcaH yogAcArA: kSaNikakalayA Sarita dvijeo vedAn yo brahmANaM sRjati jagatAm yo yatra dhatte'tizayaM sa tasya arsi carsaarsmayo rajjoryathA jJAnajasarpabhAna 0 rajastamomizritasattvamAvRte la labdhvAtidurlabhamidaM narajanma mokSa 0 vAgdevI yanmukhasara sije vikSepahAnirbhagavatpadAmbuja 0 vicArasya vicAryArtha 0 vijJAya caitanyamakhaNDamadvayam vidhAtavyasmRtervAkya 0 42 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 325 zlo0 pR0 76-207 16- 186 2-245 7-248 17-26 135-222 14-186 17- 116 6676 48-101 4-10 34-125 42-53 31-124 67-285 70-286 3--8 61-281 34-67 66-286 68-106 www.umaragyanbhandar.com
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 pratyaktattvacintAmaNI vibhutvAdAtmAyaM kvacidapi vibhurapi paramAtmA vizuddhasattvAtmatayA vizeSaNatvopAdhitvarUpaNa vizvodbhavasthitilayaika0 viSaye yogyatAbhAvAvacchinnaH viSNoraJjI hRdi dhRtavataH viSNornAmnAM zravaNamanizam vRttijJAnaM manodharmaH vRtternigamanAbhAvAt vRttau vRttyantarAbhAve vedAntazravaNAdInAm vedAntisAMkhyayoH pakSe vedo'nAdirna tu puruSadhIH vairAgyabhaktiyuta AtmavicAramArge vairAgyameva viSayebhya udArabhaktayA vyaGgyavyaJjakayoH vyavahAradazAyAM te vyavahArabhidAmana vyAvarttakaM yaddhyanavasthitatve vyomAdikartRtvamapIzvare'rpitam vyomAdisAttvika0 vyomno'pyarUpasya jalAdhupAdhI vrIhimAtrasamAkAra: brohInityatra zAstraka0 zlo0 pR0 13-146 13-253 66-284 168-234 35-267 56-203 25-32 23-30 133-222 146-226 147-226 31-67 10-188 81-85 72-288 71-287 58-203 123-218 172-236 5-247 64-283 17-255 46-273 55-102 53-102 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zlokasUcI 'zaktidvayaM manasa iSyata zaktUyA'jayA sRjati sarva0 zabalamapi tadevAdvaita 0 zAnto dAnto zAntyAgAre bhramaharapade zAstraM nAnAvidhaphalaparam zuddhaM vastvadvayamaviditam zuddhaM svato brahma nija pramAdAt zuddhasvAntAH zUnyaM vastvetadakhilamiha zravaNamanana siddhabrahma 0 zravaNavidhibalenAdvaitatattvaM zravaNaM hyAgamAcArya0 zrutizikhara vicArAd zrutInAM tAtparyApa zrutInAM prAmANyAdavagata 0 zrutvA zrutibhya uditaM guruNAtmatattvaM zrotavyo gurumAzritya zrotavyaH zrutivAkyebhyaH zrautaM tattvaM zRNu sa evAyaM kumbhastadida0 sakalakAraNakArya vilakSaNam sakalagA citirAtmapadAbhidhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 327 lo0 pR0 27-263 22-258 11-250 65-74 18-26 51-63 6-13 47-274 12-20 68-76 76- 108 84-86 37-18 188-242 48-173 22-152 75-286 02-107 13-82 26-36 32- 163 1-88 45-1EUREUR www.umaragyanbhandar.com
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 pratyakUtattvacintAmaNau sakala sukhanidAnaM sarvavidyAvabhAsam sa kSaNikAnyanekAni sati jJAnavidhAne hi sattvaM rajastama iti prakRteH svarUpam sadAnandAmbhodha satyaM tathaivAsti satyeva cettarhi na vastusattA samastAdRSTajanyatvam sa yugapajjagat sarvam sarvatra pratyabhijJAnAt sarva priyaM bhavatyAtma0 sarvavedAntavAkyAnAm sarvasya mAtaramidaM pramANa 0 sarvopAdAnabhAvena sa vedAntagotkRSTa 0 saMsargAsaGgisamyagdhI0 saMsAramAkara mazeSa0 saMsArAbdhau pracurabhayade saMsRSTatve'pi ciddhAtoH sAkSAtkAro yadi bhagavataH sAkSitvaM tadupAdhitve sAkSitvenAkhilajanadhiyAM sAcidvaividhyataH proktaM sA ca vRttizcaturdhA syAt sArAtsAraM nigamajaladheH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat lo0 pR0 78-261 121-217 58-103 16- 255 2-140 41-128 25-122 46-100 77-207 124-218 6-60 15-82 16-116 101-212 5-60 166-233 186 - 240 15--23 107-214 35-43 178 - 237 56-67 176-238 156-228 8-16 www.umaragyanbhandar.com
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukrameNa zlokasUcI 326 zlo0 pR0 36-164 68-211 2-88 15-186 66-205 51-276 28-263 26-264 26-262 sA vedAntimate samyaka sA hi rUparasasparza0 sukhaghanaM niravadyamazeSagam sukhaduHkhAtmako bhogo sukhaduHkhAdikaM puMsAm suptistvavidyAviSayAtisUkSmA suptau na kaJcana yadA suptau yata: sakalameti suptau layaM vrajati suptau sarva vrajati sUkSma: suptau vrajati vilayam sUtrAtmatejasabhidA0 sRSTikramAt pravilayondhiparIta iSTaH sRSTyAdivAkyamapi seyaM parasparamatirbahudhAtmavidbhiH syAd vyApakopAdhi0 svajyotirAtmani samAnavizeSabhAva. svayaM tasyAmabhivyaktaH svayaMprakAzasya na cAstyapekSA svayaMprakAzAtmani bodhajanyA svarUpalAbhAya kimAtmano vA svAjJAnakalpitamakhaNDasukhAvabodhe svAtmanA'jJAnatatkAryam svAtmAnandAdamitapadato svAdhInIkRtya mAyA~ parama0 43-54 20-257 33-266 36-268 3-184 40-270 4-185 24-65 12-117 44-126 7-115 2-183 26---65 14-23 43-271 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 pratyakUtattvacintAmaNau svAntopAdherbhavati vikalo svAvacchinnacidadhyasta 0 hantA'sya vizvasya he Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat zlo0 pR0 76 - 82 143-225 14-118 www.umaragyanbhandar.com
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatram azuddham zuddham paM0 pR0 pratikUlabhUtAvidyAta pratikUlabhUtAvidyAtakAryabandha0 17-- kAryabandha0 prAhIbhAvena pratIbhAvena tadaikyatvaJca tadekatvaJca 1--14 ekaivaniSThA ekaiva niSThA 18-16 khaccho'tyanta svaccho'tyantanirmala: nirmalaH pratyakatatva0 pratyakatattva0 14-21 mAtrAdihetu mAtrAdihetuH 24-21 cchinna padA cchinnapadA 10-23 eSa.......ninISate "eSa......ninISate" paraM padaM 21-26 ranutiSThitasya ranuSThitasya 10-28 kiM svarUpaH kiMsvarUpaH 16-34 tvaM padArtha tvampadArtha 3-36 tathA ca vRthA zAstrArambhopade. tathA ca vRthA zAstrArambhopazAdi0 dezaH syAdi0 24-40 pratiSThAparisamApti pratiSThA parisamApti0 12-41 satvA0 sattvA0 0phalAcca phalatvAJca 0vatvAta 0vattvAt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 pR0 23-51 16-52 20-53 15-55 12-60 prazuddham yasya sa 0vatvAt 0tayA nirvA0 na hi noko tattvezuSka0 tarkA pratiSThAnAt sarvASu 0ghuprakramya prAjJamanyaH jIva nidhi pratya0 13-64 zuddham yasya saH 0vattvAt tayA'nirvA0 nahi noko. tattve zuSka0 tarkApratiSThAnAt sarvAsu 0dhupakramya prAjJammanyaiH jIvaH nidhipratya0 (0nidhiH pratya01) sindhupratyagAtma0 tArayitum tasyA nivartakaM vA'vyatirekataH tadA zravaNe0 tatvena vidhirnirduSTaH brahma bubhUSuH prapaJca pratya0 0vakAza iti sattA sAhasaM sindhu pratyagAtma0 tArayitu tasyAnivarttakaM vA vyatirekataH tadAzravaNe0 tattvena vidhinirduSTaH brahmabubhUSuH prapaJcapratya. 0vakAzaiti sattAsAsaha 17-12 1-83 18-83 t-65 16-17 14-101 6-105 14-105 15-105 14-114 15-115 13-116 I-118 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddham anAtmano jJAtRtayA vivAdam nAmityaviSayatvam prAtmano jJAta nivRti0 vAtha veti prAvRttAH kalpitestaH mUla bAdhena yavAn prasaGgadA0 stavamate nehanAnA0 nAdhigatA tu zabda vAdyAnupaghAtAta bhavetbhrAnti antakaraNA0 0vRttattvaM zuddham paM0 pR0 anAtmano'jJAtRtayA 8-120 nAm 18-123 viSayatvamityavivAdam 16-123 prAtmano'jJAta 3-124 nivRtti 18-126 0vA'thaveti 2-130 prAvRtAH kalpite staH 16-135 mUlabAdhena 20-140 yaddhavAn 16-144 prasaGgAdA0 7-145 stava mate neha nAnA0 17-148 0'nadhigatA 4-151 tuzabdaH 20-153 vAghAnupaghAtAt 3-160 bhaveddhAnti0 21-162 antaHkaraNA0 4-165 0vRttatva 1-168 dAta 2-168 candrAgnyAdhava0 3-170 deze kAle 13-174 ajJAtatva0 nirvikalpe 21-186 pravijAnIte 14-204 0dAta candrAgnAdhava0 dezekAle ajJAtattva0 nivikalpa prati jAnIte 43 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prazuddham prataH jhapAya 4 ] zuddham prata yupAya buddhAvAkalayyedaM mahaGkati0 sArvajhyamukhyA0 paM. pR0 1-224 18-240 12-251 22-280 18-284 buddhAkalayyedaM mahaGkRtika sArvajJaya mukhyA0 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com