Book Title: Tattvarthadhigam Sutra Part 02
Author(s): Bhavyadarshanvijay
Publisher: Shripalnagar Jain S M Derasar Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004408/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAlanagara jaina zve. ma. deza isTa - pAcyasAhitya punaH prakAzana - zrINi thAika-4 paJcazataprakaraNaprAsAda-sUtraNasUtradhAra - pUrvadharamaharSi vAcakAdAra zrImAsvAtibhagavat praNIta svopAbhASyopari zrIsiddhasenagaNikRtaTIyA - yaapn shriittvaarthaadhigmsuutrm| [vditIyo vibhAga:] punaH prakAzanaprerakA: sAtAsindhu-jJAnanidhi - cAritraratna - pU. anTAsAvara zrIpAvijayajIgaNivara - prathamaziSyarata - dharmAtIprabhAvaka siddhAntasaMkSakArakhaNDabAlabahAcAri - puujyaapaadaacaardiv| zrImad vijaaymitraanndsuuriishvraaH| sampAdaka: bhavyadarzana vijayo muniH| prakAzaka: zrIzrIpAlanagara jaina zve, mU, derAsara TrasTa : vIrasaMvata -2718 vikramasaMvata - 2047 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIpAlanagara jaina zve.mU.derAsara TrasTa - prAcyasAhitya punaH prakAzana - zreNi graMthAka - 4 paJcazataprakaraNaprAsAda - sUtraNasUtradhAra -pUrvadharamaharSi vAcakapravarazrIumAsvAtibhagavat praNItaM svopajabhASyopari zrIsiddhasenagaNitaTIkayA . samalamRtaM shriitttvaarthaadhigmsuutrm| [dvitIyo vibhAgaH] * punaH prakAzanaprerakAH sattAsindhu-jJAnanidhi - cAritraratna - pU.paMnyAsapravara ... zrIpadmavijayajIgaNivara - prathamaziSyaratna - dharmatIrthaprabhAvaka siddhAntasaMrakSakAkhaMNDabAlabrahmacAri - pUjyApAdAcAryadava zrImad vijymitraanndsuuriishvraaH| sampAdaka: bhavyadarzana vijayo muniH| prakAzaka: - zrIzrIpAlanagara jaina zve. mU. derAsara TrasTa: vIrasaMvata - 2518 vikramasaMvata - 2041 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puna: prakAzana prasaMge..... jainazAsananI zAstrasaMpattino koI tAga pAmI zakAya evo nathI. e zAstragraMthomAM samagravizvanuM tatvajJAna samAyeluM che. vAcakapravara zrIumAsvAtijI mahArAjAnI, tattvono saMgraha karavAnI kaLAkuzaLatAne nyAya ApatA kAlikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrIzvarajI mahArAjAe kahyuM che ke - "tattvono saMgraha karavAmAM umAsvAtijI mahArAja ziramora che." teo 500 mahAna graMthonA racayitA che. emAM teozrInuM mahAzAstra 'tatvArthasUtra' AbAlagopAla prasiddha che. enI garimA-mahimAthI AkarSAIne zvetAMbara - digaMbara AcAryAdi munioe lagabhaga 25 jeTalA saMskRta vivecano lakhyA che. emAM prAcIna maharSi zrIsiddharSigaNinI TIkA ghaNuM ghaNuM vaizithya dharAve che. ghaNAM varSo pUrve be bhAgamAM prakAzita thayela A graMtharatnanA puna: prakAzanarUpe punaruddhAranI khUba AvazyakatA hatI. amAre tyAM be-be cAturmAsa karI upakAranI varSA varSAvanAra dharmatIrthaprabhAvaka pU.A.bha. zrImad vijayamitrAnaMdasUrIzvarajI mahArAjAe A graMthanA puna: prakAzananI preraNA karI, eno saharSa svIkAra karI amArA TrasTanA jJAnakhAtA tarathI A graMpa puna: prakAzita thaI rahyo che. paramapUjya tapogacchAdhipati paramazAsanaprabhAvaka vyA. vA. zAsanasaMrakSaka sAcA saMghahitaciMtaka A.bha.zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI ma.sA.nI divyakRpA puna: prakAzanamAM prerakabaLa banI che. puna: prakAzanamAM, pUrva prakAzaka zreSThi devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa nA ame AbhArI chIe. zrIzrIpALanagara jaina che.mU.derAsara TrasTa tathA zrIzrIpALanagara jaina che. mU. upAzraya TrasTanI sthApanAnA cako vi.saM.2022 mAM gatimAna thayA. saM. 2016 mAM zrIzrIpALanagara bilDIMga taiyAra thayuM. jaino AvIne vasavA lAgyA. saM. 2029 mAM gaganacuMbI, AmUlacUla saMgemaramaranuM derAsara tathA vizALa upAzraya taiyAra thayAM. jainamaMdiramAM bhUmigRhamAM tathA upara nA gabhArAmAM padharAvavA mATe mevADanA delavADA gAmathI 57 IMcanA zrI munisuvratasvAmI tathA 51 IMcanA zrI AdinAtha bhagavAnanA nayanaramya prAcIna jinabiMbo maLI gayAM. paramapUjya saMghakauzalyAdhAra siddhAMta mahodadhi karyasAhityanipuNamati suvizAlagacchAdhipati saMyamatyAgatapomUrti A. bha. zrImad vijayapremasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTadhararatna paramazAsanaprabhAvaka vyAkhyAnavAcaspati suvizAla gacchAdhipati pU. A. bha. zrImad vijayarAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. nA varadahaste zAnadAra pratiSThA mahotsava ujavAyo, te ja samaye pUA.bha. zrIjInA samudAyanA pU. munibhagavaMtonI AcAryapadavIo thaI. A pratiSThA mahotsava bAda dina-pratidina savAMgINa vikAsa thato rahyo. eka pachI eka pU. AcAryabhagavaMtAdi munibhagavaMtonA cAturmAso, upadhAnAdi ekathI eka caDhiyAtA dharmAnuSThAno thatA rahyA. jaina pAThazALA, AyaMbilakhAtuM vagere saMsthAo udaya pAmI enI savAsa paNa comera patharAI. ahIMno jJAnabhaMDAra paNa samaDha che. siMgha paNa jIvadayA, devadravya, prabhubhaktinA mahotsa, vaiyAvacca vageremAM bhAre udAratAthI lAbha le che. varSItapanA sAmUhika pAraNAM paNa darasAla karAvAya che. zAnakhAtAmAMthI prAcIna-arvAcIna graMthaprakAzanonuM kArya paNa cAluM thayuM che. A graMtha TrasTanI zrutabhaktinA gauravamAM vadhAro karaze emAM zaMkA nathI. tIrthodvAra temaja jIrNoddhAramAM A TrasTe lAkho rUpiyA khacya che ane kharcavAnuM kArya avirata cAluM che. li. TrasTI maMDaLa lAlacaMda chaganalAlajI lAMThA sohanalAla rUpALa hukamacaMda bherUmalajI jagarAja pukharAjajI rAMkA (sva. pukharAja hIrAcaMdajI rAMkAnA sthAne) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravizAradajainAcAryazrIvijayadharmasUrivineyaratnAnAM nyAyatIrthanyAyavizAradapadasamalaGkRtAnAm upAdhyAyazrImaGgalavijayAnAm abhipraayH| --book-- namo namaH zrIprabhudharmasUraye / ayi bhAgyavantaH sajjanamahodayAH ! AryAvarte'smin prAkkAle caturthArakalakSaNe'neke mahAtmAnaH svaparadarzane saJjAtAstathA'smin paJcamArake'pi bahavaH svaparadarzanajJAH samabhUvan , darzanAnyapi poDhA mukhyatayA pracalitAni / api ca taiH sarvairdarzanakAramahAnubhAvaiH svakIyakhakIyadarzane yAni yAni tattvAnyabhimatAni santi tatpratipAdakAni zAstrANyapi khAnukUlayuktiyuktAni nipuNabuddhizAligamyAni nirUpitAni / adhunA'pi vidyante teSAM samastAnAM mahAzayAnAM pradhAnatayoddezastu mokSanirUpaNaviSayaka eva / kizca tairnirUpitaM zAstraM pUrNamapUrNa veti na carcyate'prastutatvAt , parantu teSAM madhye gIrvANagirAyAM jainadarzanaviSayaka zrIuttarAdhyayanabhagavatIprabhRtisUtragrantharatnebhyaH pUjyapAdabhagavadumAsvAtimaharSiNA saGgrahItaM tattvArthasUtrAkhyaM zAstre khopajJabhASyayuktaM yadA''lokitaM tadA nirNAyIdameva zAstraM sampUrNatayA mokSamAgenirUpaNaparam / atra pratipAdakazailyapi atIva gambhIrA mumukSomuktimArgasyAzvAzvAsanIbhUtArthAd vizvAsAdhAyinI / atratyaH kramo'pi yo'pUrvo vartate so'pi spaSTatayA pradarzyate ___ asya dazAdhyAyAtmakasya zAstrasyotthAnabhUtaM sampUrNatayA mokSamArgapradarzakaM mahAmaGgalasvarUpaM prathamAdhyAyasya prathama sUtram-"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" ityeva prathamamupanyastam / kiJca darzanAntare tu na tAdRzaH kramaH, kintu jJAnameva kevalaM mokSasAdhakaM prajJaptam / yadi ca kriyAM vinA'pi jJAnAdeva kevalAd mokSaprAptiH syAt tarhi samagro'STAGgayogaprakAro vyarthaH syAt, tasAta pUrNazraddhApUrvakajJAnacAritradvArA eva mokSaprAptirityuparyukto mArga eva mokSasAdhakaH syaamaaprH| kizcaitat sUtramavalambyaiva sakalaM zAstraM pravRttam, arthAdidameva sUtra sampUrNazAstraviracane vIjabhUtam / . adhunA viSayavibhAgoparyapi dRSTipAtaH kriyate / tathAhi-tAvata prathamAdhyAye samyagadarzanajJAnayonirUpaNAvasare'trAtyantopakArijIvatattva-naya-nikSepa-pramANaprabhRtInAmapi nirUpaNamasyantagammIrarUpeNa kRtam, arthAt zabdataH sakSepatayA'rthato vizadarUpeNa niruupnnmkaari| . dvitIye'dhyAye jIvAnAM svatattvarUpIpazamikAdibhAvapaJcakAnAM vyAkhyAnaM jIvasvarUpapradarzanapUrvaka tathendriyANAM dravyabhAvamedapUrvakanirUpaNasahakRtajanmayoni-zarIrapaJcakAnAmapi prarUpaNaM samyaktayA kRtam / tRtIye narakasthAnabhUtanarakAvAsa-narakasaGkhyAnirdeza-jambUdvIpasthamerubharatAdikSetraprarUpaNApurassaradvIpasamudraparidhiprabhRtInAM nirUpaNena saha manuSyatirazcAmapi spaSTarUpeNa bhedanirUpaNaM kRtam / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhiprAyaH caturthe devayonipradarzanena devavibhAgaM vistRtarUpeNa nirUpyAdhyAyo'yaM pUrNIkRtaH / paJcame jIvAnAM sAkSAt paramparayA copakAribhUtAnAM dharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyapudgalAstikAyakAletyajIvatattvAnAM lakSaNaprabhedAvagAhaprarUpaNapUrvakaM suspaSTatayA nirUpaNaM kRtam / SaSThasaptamASTameSu ca jIvAnAM saMsAramokSAvasthAsAdhakabAdhakAnAM svarUpaM yuktipUrvakaM pradarzakamAsravabandhAkhyaM tattvadvayaM vistareNa pratipAditam / navame'dhyAye mokSasaMsArAvasthAsAdhakabAdhakAnAM lakSaNasvarUpabhedaprabhedanirUpaNapUrvikA saMvaranirjarAkhyatattvadvayI prruupitaa| dazame mokSasvarUpapratipAdakaM mokSatattvaM nirUpitam / kizca yathA'sya svopajJabhASyabhUpitasya sUtrasyopari anekASTIkA sampratyapyupalabhyante tathaiva kevalasUtroparyapi sampradAyAntarikA vArtikavRttyAdirUpA bahabaSTIkA dRSTipathamavataranti / tAsu sarvAsu TIkAsu madIyaM manastu pUjyapAdabhagavasiddhasenagaNiviracitavRttyA yAdRzamAkRSTaM tAdRzaM na kayA'pi TIkayA / paThitA api prAyo'nekASTIkAH, parantu nyAyazailIpUrvakasiddhAntaprarUpaNamatIvagambhIrarUpeNAtra yAdRzaM pratibhAti tAdRzamanyatra na / atra tu bhavabhIruNA zrImatA bhagavatA siddhasenamunivareNa tathAvidhamapi kapTasAdhyaM kArya sampUrNatayA kRtam / vRttirapi sArdhadvAviMzatizlokasahasrapramANA vizAlakAyA gambhIrArthapratipAdikA dRzyate / aparaJca tatra sUtrArthaniSkarSarUpANi vAkyAnyapi pracuratayopalabhyante'ta eva jJAyate prauDhapANDityamucikeyaM vRttiH praaciintraa'pi| bhASyamapi sarva vizadarUpeNa vyAkhyAtamanena maharpiNA, anyaistu svakIyasvArthasAdhakatvaM tatrAvilokya naitadumAsvAtiprarUpitamityuktvAM vilumpakaivilumpitaM, parantu na tatra tAdRzApalApakAryakaraNe bhanAgapi adhodRSTam / kizca bhavabhIruNA zrIsiddhasenagaNinA tu pUjyatayA sUtrasahitaM bhASyaM prAmANIkRtya vyAkhyAtam / paDadhikadvizata (206)tame pRSThe bhASyavRttigatollekhasya mAvArthastu prakSiptakArasya pramattatvakathanadyotakaM, na tu pUjyapAdabhASyakArasya, yatastattvaratnAnAmAkaramarpayiturupakArasthAne dopAropaNaM kaH sudhIH kuryAt / kiJca vRttikAramahAzayAnAmAzayAnabhijJena kenacit paNDitaMmanyenAkSepo vRttikAropari kRtaH, sa tu ninAntabhramamUlako'vagantavyaH / aparazceyaM vRttirapi sUtrabhASyasametA jainasamAjasya bhAgyodayena mahAnubhAvaiH sajjanamahodayairdevacandra lAlabhAi jainapustakoddhArasaMsthAkAryavAhakairvipuladravyavyayapUrvakaM mahatpuNyasvAyatIkRtya mudrApitA / kiJca tAdRzagrantharatnasya prazaMsanIyaM saMzodhanakArya mahAparizramapUrvakamanekagranthasampAdakAnuvAdakavivecakavidvadvaryaprophesara hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA em. e. ityupAdhidhAriNA viziSTaprastAvanATippaNyAdiviSayavibhAgavizadapUrvakaM kRtaM tena pAThakAnAM paThanapanthA atIva saralaH kAritaH / yAdRzaM saMzodhanakAryamanyaiH kartuM duHzakaM tAdRzamanena mahAzayena kRtam / pAThAntarANyapi na vismRtAni / antata etatsaMsthAkAryavAhakazreSTivaryajIvanacandrasAkaracandraprabhRtayaH zraddhApUrvakasaMzodhanakAryakartAraH prophesarahIrAlAlamahAzayA api dhanyavAdamarhanti / ete sarve'pi etAdRksAhityoddhArakAryakaraNe nirantaradakSA bhavantviti zAsanadevaM prati vijJapyate nyAyatIrthamunimaGgalavijayena / HTHHTHHTHHTHTHLE Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JANWWNMMC ST kiJcid vijJApanam I NAM ciratnagrantharatnagaveSakAH ! sAnandaM nivedayAmi tatrabhavadbhyaH zemuSIzAlibhyo yaduta bahAlpasUtrasya zrItattvArthAdhigamasUtretinAmadheyasyAsya grantharatnasya prathamavibhAgaprastAvanAprAnte 'dvitIyaM vibhAgaM yathAmati saMzodhya dhIdhanakarakamale samarpayiSyAmIti yA'bhilASA pradarzitA mayA tatpUrtiH saJjAtA samprati devagurukRpAkaTAkSeNa / paraM na cAyaM me prayAso vighnavikalA, yato laghiSThabhrAtuH khuzamanalAlasya varSadvayaparyantAnArogyeNa na kevalaM nAnAkadarthanA mama saJjAtAH, kintu tatparalokagamanena cirasthAyI marmasparzI udvegazcAnubhUto mayA / / kizca 'zrImohanalAlajIjainasenTralalAibrerI'satkaka-saMjJakapratyAdhAreNArabdhe adyAvadhyaprakAzitaitadvibhAgamudrApyamANapustikAkarmaNi garIyAMsaM tApaM samanvabhavam, azuddhipAThapAtAdiprAcuryAt / zrIyutajIvanacandradvArA prAptA zrIvijayasiddhimUrivarasatkA kha-pratirapi taddarIkaraNe na prathaviSNurabhUt / ataH prAyaH sArdhaSaSThAdhyAyAt getisaMjJAnirdhAritasyA madIyajanmabhUmi'sUryapura'stha jainAnandapustakAlaya'pratyA AdhAreNa mudrApyamANA pustikA kathamapi sampUrNatAmAninye / ... evaM mahatA kaSTena vihitAyAM pustikAyAM 'eziyATika sosAyaTI oNpha bengaoNla' iti saMjJayA suprasiddhasaMsthayA mudrApitasya gha-saMjJitasya pustakasya sAhAyyena sUtrabhASyapAThAnAM saMzodhanasamaye mahatI cintA''patitA yat kiM karaNIyaM zeSasandigdhasthalapariskhalanAparimAjene / prakAzakamahAzayAya nivedite'smin saGkaTe tena katipayamAsAntare kasyAzcana prateH pratilekho mahyaM pradade / tatra pratilekhakasya pramAdAt liperanabhijJAnatvAca zuddhA api pAThA azuddhIbhUtA dRSTigocaramAgatAH, tathApi kimapi sAhAyyamalebhi Ga-saMjJakayA'nayA pratyA, ato mUlapratiprApaNe prayatno'kAri kintu sa na saphalIbabhUva / ___evaM pustakapaJcakasAhAyyena kathamapi niSpAditA mudraNAlayocitapustikA yantrAlaye eva preSitA / atrAyaM heturyad grAmAnugrAmavihArakaraNapravRttAnAmAgamoddhAraka-vyAkhyAprajJajainAcAryazrIAnandasAgarasUrivarANAmekatra sthiratA'bhAvAt tatsavidhe pustikApreSaNe nAvakAzaH, vilambakaraNaM tu duHsahaM dvitIyavibhAgapAThanatatparajanAnAM vAraMvArapRcchanAditvAt / . ___satyAmapyevaMvidhaparisthityAM granthasyAsya dvitIyavelAzodhanapatrANi (revised proofs) tu mayA prahitAni jainAgamaprasiddhisevAhevAkinA sArvasiddhAntapravINAnAM zrImatAM Ananda Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kiJcid vijJApanam sAgaramaripAdAnAM savidhe / ebhiH sarisattamairvihArAvasthAyAmapi yAvacchakyaM pAThasthalacchAyAdibhiH saGkalayya saMzodhitAni tAni patrANi / 240 pRSTheSu tu mudriteSu evaMvidhamapi sAhAyyaM dattumasamarthA abhUvan sarivarA vihaaraadivygrcittaaH| tathApi saMzodhanakarmaNi svasaujanyakhyApakena yAvatA sAhAyyadAnenAnugRhIto'smi tAvatA tebhyo dadAmi zatazo hArdikAn dhanyavAdAn / aparaJcAvaziSTasya vibhAgasya saMzodhane mukhyatvenopakartRNAM dakSiNavihArimunivarazrIamaravijayaziSyazrIcaturavijayAnAM nAmadheyaM kiirtyaamynekshH| . atredamapi nivedanamAvazyakaM yad 104pRSThamudraNAnantaraM prakAzakenAnyat pratiyamalaM mAmadAyi / tatra ekA ca-saMjJakA pratiH amadAvAdasthaDaheletinAmakopAzrayabhANDAgArasatkA, ja-saMjJakA tu etadapekSayA prAcInA katipayajIrNapatramayA 'jainAnandapustakAlaya'.' satkA yatsahAyatayA ga-pratilikhiteti mAM pratibhAti / etat pratiyugalamabhUt kimapyupayuktaM sandehanirAkaraNAvasare / cha-saJjJapratirupAdhyAyAnAM nyAyatIrthanyAyavizAradetipadavIdvayavirAjitRRNAM zrImaGgalavijayAnAM yadupayogaH kvacideva kRto'tra mayA / ante'sya 20680 zlokapramANakasya granthasya prakAzanena jainatattvajijJAsUnAM prAcyapAzcAtyavipazcitAM sAhAyyakAriNaH, madIyasUcanAnusAreNa pro. yakobI-vinTarniTas laoNyamengarinopramukhavidvadvarebhyo'gravacanarUpAM prastAvanAsambandhinI vA lekhasAmagrI vijJaptipatradvArA yAcamAnasya ca zreSThipravarasya zrIyutasAkaracandrAtmajajIvanacandrasya prayAsamimamanumodayan , granthasya dvitIyasyApi vibhAgasya zuddhipatrakasya vidhAtRNAM nyAyavyAkaraNatattvajJAnaviSayakanAnAgranthapraNetRNAM upAdhyAyazrImaGgalavijayAnAM kRtajJatApUrvikAmupakRti saMsmaran kRpApIyUSapAthodhibhyo vivekavicakSaNebhyaH skhalanAsambandhinI ca kSamA yAcamAno viramAmyasmAd vijJApanAprastAvAd vibudhavRndAravindamakarandendindaro hiiraalaalH| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA " parabrahmAkAraM sakalajagadAkArarahitaM sarUpaM nIrUpaM saguNamaguNaM nirvibhu-vibhum / vimimaM sambhinna vigatamanasaM sAdhumanasaM purANaM navyaM cAdhihRdayamadhIzaM praNidadhe // " iha hi niHsImasaMsArapArAvAranimajjanatrastAnAmAdhivyAdhyupAdhigrastAnAM parisphurajjanmajarAmaraNamohAnAM karAlakalikAlakavalitazemuSIsandohAnAM saGitarucInAM bhavyasattvAnAM paropakArasampAdanameva sarvottamA svArthasiddhiH saujanyasauzIlyasAralyazevadhInAM sArvasiddhAntasArapIyUSapAnapIvarANAM zrIjinezvarazAsanaprabhAvanAprabhA''virbhAvabhAskarANAmiti matvA paropakRtikarmakarmaTheH zvetAmbaraparamparAnusAreNa paJcazataprakaraNapraNebhirapratimapratibhAmaNDalairvAcakAkhaNDalaiH zrIumAsvAtItisubhaganAmadheyaina kevalaM sandRbdhastattvArthAdhigamasUtranAmA vyaktaviSayAtmako mahAmUlyo granthaH, kintu saGkalito'yaM bhavasantatidArikAbhirazeSaklezanirAkArikAbhirupodghAtarUpikAbhiH sambandhakArikAbhiH, samalaGkRtazca gIrvANagIrgumphitena sUtrArthapradIpakena saralasarasamuzliSTasvopajJabhASyeNeti samavagamyate prthmvibhaaggvesskaiH| adyAdyayAvadanubhRtasyAsya granthasya prastAvanA prastUyate pratijJApAlanArtha mandamedhasA'pi mayA / / avatAryate tAvanmImAMsAbhUmikAyAM prazno'yaM yat prathamaM kena jainamuniratnena saMskRtabhASAyAM siddhAntapraNayanamakAri / pratyekatIrthaGkarazAsane dvAdazAGgI racyate gaNadharanAmakarmodayavartibhirvIjabuddhibhirgaNadharadevaiH / tatra dRSTivAdasaJakaM dvAdazAGgaM prAyo gIrvANagIrgumphitaM samasti / uktaM ca zrIvardhamAnasUribhiravataraNarUpeNa AcAradinakare nijapraNayane...... "muttUNa dihivAyaM kAliyaukAliyaMgasiddhataM / ___ thIbAlavAyaNatthaM pAyayamuiyaM jiNavarehiM // " - anena nirasyate matamidaM keSAzcid yaduta zrIvIranirvANasamayAnantarameva jainaiH saMskRtabhASAjJAna sampAditam / aparazca etannirasane nimnalikhite gAthe apyupayukte "sakayA pAgatA ceva duhA bhaNitIo AhiyA / saramaMDalammi gijate pasatthA isibhAsitA // " -sthAnAGge saptame sthAnake 394tame patre ... 1 zrIsiddhasenagaNivarairbhASyakAriketi nAma niradezi viMzatitame pRssttheH| 2-3 chAyA-muktvA dRSTivAdaM kAlikotkAlikAjhasiddhAntam / strIbAlavAcanArtha prAkRtamuditaM jinavaraiH // saMskRtA prAkRtA caiva dvidhA bhaNitI aahite| svaramaNDale gIyete prazaste RSibhASite // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "sekayA pAyayA ceva bhaNiIo hoti doNNi vA / __saramaNDalammi gijate pasatthA isibhAsiyA // " -anuyogadvAre sU0 127, 131tame patre evaM paristhityAM satyAM gIrvANagirAyAM siddhAntapraNayanamanAdikAlInam , yat anantAni tIrthAni pravartitAnyadyAvadhi / ataH kena prathamamevaM kRtamiti praznasya ko'vakAzaH / kiJca zrImahAvIrasvAmisattAyAM zrIindrabhUtipramukhairgaNadharai racitAni caturdaza pUrvANi vihAyAsyA huNDAvasarpiNyA asminnare gIrvANabhASAmayaH kaH prathamo grantha iti jijJAsAtRptyarthaM yatheSTasAdhanAmAmabhAvA, parantu vartamAnakAle samupalabdhaM sAhityamAzritya tattvArthAdhigamasaJjJakamidaM zAstraM prAthamikaM sthAnamalaGkarotIti kathane na manAgapi sandeho vartate, sarveSAM pUrvANAmucchedatvAt / bAlastrImandamUrkhAnAmapyupakAriNI prAkRtabhASAM parihAya kasmAd hetorgIrvANagirA''zrayi taravArthasUtra-prazamaratiprabhRtigranthagrathanakalAnartakInATyAcAryairvAcakavaryairityapi praznaH samupajAyeta, kintu tasya santoSakArakamuttaraM dAtuM nAhamalam / vAcakavAridhisattAsamaye saMskRtabhASAyAH prAdhAnyaM, darzanAntarIyasAhityasya etadbhASAdvArA supracArasyAvalokanaM, tepAM saMskRtabhASAbhASikSetreSu vihAraH, teSAM brAhmaNajAtirityAdisambhAvanArUpaprerakavalena taistattvArthapatrasya svopajJabhASyapUrvakasya praNayanaM kRtaM saMskRtabhASAyAmiti smbhaavyte|' 1chAyA prAya uparivat / bhantimAzcaturdazapUrvadharAH zrIsthUlabhadrAH, prAntimA dazapUrvadharAH zrIvajrasvAminaH, sArdhanavapUrvadharAH zrIbhAryarabhitasarayo'ntyAcakapUrvavidaH zrIdevarddhigaNikSamAzramaNAH / zrIvIranirvANAt varSasahasra vyatIte pUrvaviccheda iti bhagavatyAM (za. 2, u. 8, sU. 678 ) nirdezaH / sa cAyam "jaMbuddIve Ne bhaMte | dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe devANuppiyANaM kevatiyaM kAlaM puvvagae aNurAjissati / / goyamA! NaM dIve bhArahe vAse imIse u(o?)ssappiNIe mamaM ega vAsasahassaM puvvagae aNusajissati / " [jambUdvIpe bhadanta / dvIpe bhArate varSe'syAmavasarpiNyA devAnupriyANAM kiyantaM kAle puurvgtmnusNkssyti| gautama / dvIpe bhArate varSe'syAmavasarpiNyA mamaikaM varSasahasraM pUrvagatamanusaMkSyati / ) kizca nimnAvatArito'pyullekho varIvartiH "volINami sahasse, varisANaM vIramokkhagamaNAu / uttaravAyagavasabhe, punvagayassa bhave chedo // varisasahasse puNNe, titthoggAlie~ vaddhamANassa / nAsi hI punvagataM, aNuparivADieN jaM jassa // " [vyatIte sahA varSANAM vIramokSagamatAt / uttaravAcakavRSabhe pUrvagatasya bhavet chedaH // varSasahasra pUrNe tIrthodgAlite vardhamAnasya / nAzi hI pUrvagatamanuparipATito yad yasya // ] prAkRtabhASAyAM ye sAmpradAyikA vicArA subaddhA AsaMste gIrvANagirAyAM suprasannasadikSaptasaralazaddha lyA vAcakavayaH saphalaM gumphitaaH| anenAnumIyate yaduta vAcakavayesamayAt prAkAlInA jainamunipuGgavAH saMskRtabhASAyAM pranthanirmANe na kevalaM samarthA Asan, kintvetasyAM dizi saphalaH prayAso'pi taiH kRtaH syAtU / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrIdevaguptasUrivicAra: yadyapi dvitIye vibhAge'smin na ko'pi sambandhaH sAkSAt samasti zrIdevaguptasUriprastAvasya tathApi prathamavibhAgagatasambandhakArikApraNetRtvaparicayaprakAzanapaTu kimapi vaktavyaM nAsaGgatimaGgati / saMzodhanArtha mayA samAsAditAsu sarvAsu tattvArthAdhigamasUtrapratiSu zrIdevaguptIyA TIkA zrIsaiddhasenIyAyAH pUrvamullekhitA darIdRzyate / tatra kenApi kAraNena bhavitavyamiti tarke sati pratibhAti vikalpo'yaM yaduta zrIdevaguptasUrayaH zrIsiddhasenasUribhyaH pUrvagAmino jyAyAMso vA bhaveyuH / athavaitaiH praNItAyASTIkAyAH sambandhakArikATIkAyA evopalabdhiH pUrvollekhane kAraNaM bhavet / gandhahastipadaparAmarzaH' gandhahastipadamupalabhyate zvetAmbarIye digambarIye ca sAhitye / tAvat prathamaM zvetAmbarANAM sAhitya lakSyIkRtya kiJciducyate / zakrastavetyaparanAmadheye 'namotthuNaM'nAmni prAcIne stotre 'purisavaragandhahatthINa' iti paramakAruNikacatustriMzadatizayadhAridharmadevazrItIrthaGkarasya vizeSaNa vidyate, parantu na cAsyAtra kimapi viziSTaM prayojanaM vartate / vRddhavAdizrIdevasUriziSyaratnazrIsiddhasenadivAkarANAM gandhahastirUpeNollekho'kAri nyAyAcAryanyAyavizAradamahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNibhiH svanirmite vIrastutirUpe nyAyakhaNDakhAye (zlo. 16, pR. 16) nimnalikhitapaGktipraNayanena "anenaivAbhiprAyeNAha gandhahastI sammatau" kintu bhrAntimUlako'yamullekha ityavagamyate, yataH zrIyazovijayAn vihAya na kenApi granthakAreNa zrIsiddhasenadivAkarANAM viSaye teSAM sunizcitAM kAJcana kRtiM tadgatAvataraNasamuddharaNaprasaGgaM vA''zritya 'gandhahastIti vizeSaNaM prAyuJji / aparazca zrIsiddhasenadivAkarANAM jIvanavRttAntasya ye prAcInA arvAcInAzca prabandhAH samprApyante tatrApi teSAM padavIrUpeNa upanAmarUpeNa vA gandhahastipadaM na dRSTipathamavatarati / teSAM divAkaretyupAdhistu darIdRzyate'nyAnyasthaleSu, yathAhi-zrIharibhadrasUrivarakRte paJcavastunAmake granthe (gAM. 1048) sanmatitasya zrIabhayadevamUrikRtAyAM vyAkhyAyAM ca prathame pRSThe / kizca gandhahastinAmadheyAH ke'pi saraya AsannityanumIyate jambuddhIpaprajJapteH zrIzAnticandravAcakavihitaprameyaratnamaJjUSA'bhidhavRttigatena nimnalikhitena padyena 1 etatsampAdakamatena 'sammati' nAma vAstavikam / 2 zrIbhadrezvaraviracitakathAvalIgataH zrIsiddhasenaprabandhaH, prabhAvakacaritragato vRddhavAdiprayamdhArtargataH zrIsiddhasenaprabandhaH, prabandhacintAmaNigataH zrIsiddhasenaprabandhazca / 3 "AyariyasiddhaseNeNa sammaIe paiTiajaseNaM / dUsamaNi divAgara'kappattaNao tadakkheNaM // " "siddhasenadivAkaraH tadupAyabhUtasammatyAkhyaprakaraNe." Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "sarvAnuyogasiddhAn vRddhAn praNidadhmahe mahimaRdvAn / pravacanakAJcananikaSAn sUrIn gandhahastimukhAn // 2 // " aparazca dazamazatAbdIyaiH sanmatiTIkAkAraiH zrIabhayadevasyUribhiH sanmatitarkasya dvitIya kANDagatAdyagAthAvyAkhyAyAM tattvArthAdhigamamUtrasya prathamAdhyayasya navamAt dvAdazaparyantAnAM sUtrANAmavataraNapUrvakaM 595tame pRSThe yet proktaM tRtIyakANDasya catuzcatvAriMzadgAthAgatahetuvAdapadavyAkhyA'vasare'grimaM sUtramavatArya yacca 651tame pRSThe samudgINaM tAbhyAmapi nirdezAbhyAM gandhahastIti subhaganAmadheyAH kepi munivarA babhUvuriti smrthyte| kiJca koTyAcAryetyaparAbhiMdhAnaiH zrIzIlAGkasaribhiH svakIyAyAmAcArAGgaTIkAyAM nimnalikhitau "'zastraparijJA 'vivaraNamatibahugahanaM ca gandhahastikRtam" (pR.1) 'zastraparijJA 'vivaraNamatigahana mitIva kila kRtaM puujyaiH| zrIgandhahastimitrairvivRNomi tato'hamavaziSTam // " (pR. 82) ... -ullekhau kRtau / anenApi dRDhIbhavati pUrvoktaM mantavyam / ___ aparaJca gandhahastinAmanirdezapUrvakANi yAnyavataraNAni samupalabhyante tAni samagrANi svalpena parivartanena yuktAni bhAvasAmyapurassarANi vA'dhigamyante tattvArthabhASyasya zrIsiMhasUrINAM praziSyaiH zrIbhAsvAminAM ziSyaiH zrIsiddhasenagaNivaraviracitAyAmasmin granthe prasiddhiM ca nItAyAM 'TIkAyAm / tadyathA (1) "nidrAdayo yataH samAdhigatAyA ev| (1) "Aha ca gandhahastI-nidrAdayaH darzanalabdheH upayogaghAte pravartante, cakSurdarzanA- samadhigatAyA eva darzanalabdherupaghAte vartante, varaNAdicatuSTayaM tadgamoccheditvAnmUlapAtaM ni- darzanAvaraNacatuSTayaM tU dgamoccheditvAt samUlahanti darzanalabdhimityato" . ghAtaM hanti drshnlbdhimiti|" -tattvArtha( a. 8, sU. 8)vRttau / / -pravacanasAroddhAraMTIkAyAM (pR. 135) , 358tame patre ' (2) "yA tu bhavasthakevalino dvividhasya (2) " yadAha gandhahastI-bhavasthasayogA'yogabhedasya siddhasya vA darzanamoha- kevalino dvividhasya sayogAyogabhedasya siddhasya nIyasaptakakSayAdapAyasadvyakSayAcodapAdi sA vA darzanamohanIyasaptakakSayAvirbhUtA samyagdRSTiH sAdiraparyavasAneti / " sAdiraparyavasAnA iti / " -tattvArtha(a. 1, sU. 7)vRttau (pR. 60) -navapadavRttau 88tame patre vizeSazatake ca 1"asya ca sUtrasamUhasya vyAkhyA gandhahastiprabhRtibhirvihiteti na prdshyte|" 2" tathA gandhahastiprabhRtibhirvikAntamiti naha pradaryate vistarabhayAt / " . 3 ata ima eva gaNivarA 'gandhahasti'virudadhAriNa iti paNDitasukhalAlAH / 4 ayameva pATho gandhahastinAmapUrvako vartate zrIdevendrasUrikRtaprathamakarmagrantha( gA. 12)TIkAyAm / 5 1248tame vaikramIyAbde zrIsiddhasenasUribhI raciteyam / 6 zrIjinacandraiH zrIdevaguptAcAryastyuttaranAmadheyaiH 1073tame vaikamI'nde praNIteyam / 7 upAdhyAyadhIsamayasundarakRto'yaM granthaH / 4 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA - ( 3 ) "tatra yA'pAyasadvyavartinI (3) "yaduktaM gandhahastinA tatra-yAzreNikAdInAM sadvyApagame ca bhavati 'pAyasavvyavartinI apAyo-matijJAnAMzaH apAyasahacAriNI sA sAdiparyAvasAnA, " | sadravyANi-zuddhasamyaktvadalikAni tadvartinI .. -tattvArtha (a. 1, sU.7)vRttau (pR.59) zreNikAdInAM ca sadravyApagame bhavatyapAya sahacAriNI sA sAdisarpayavasAnA iti " -navapadavRttau 88tame patre vizeSazatake ca (4) "prANApAnApucchvAsaniHzvAsakriyA- (4) " yadAha gandhahastI-prANApAnau lakSaNI" ucchvAsaniHzvAsau iti|" - . -tattvArtha(a. 8, sU.12)vRttau (pR.161) ___-dharmasaGgrahaNIvRttau 42tame patre (5) harayo videhAzca pazcAlatulyAH" (5) "yadAha tattvArthamUlaTIkAkRt gandha- -tattvArtha(a.3, sU.10)vRttau (pR. 253) hastI / 'harayo videhAzca pazcAlAditulyAH' iti" ___-bRhatkSetrasamAsa vivRtau 19tame patre / . (6) "samyaktvaM ca mohazaddhadalikAnu- (6) "etAsu ca premadvepapratyayakriyAdvayabhavaH, prAyeNa tatpravRttA kriyA samyaktvakriyA- sthAne samyaktvamithyAtvakriye gandhahastiprazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSa- nokte, tayozca zuddhamithyAtvamohadalikAnubhavagajIvAdipadArthaviSayAzraddhA, jinasiddhagurU- | pravRttaprazamAdiliGgagamyajIvAdipadArthaviSayazrapAdhyAyayatijanayogyapuSpadhRpapradIpacAmarAtapatra- dvArUpA, jinasiddhAcAryopAdhyAyasAdhuyogyanamaskaraNavastrAbharaNAnapAnazayyAdAnAdyaneka-puSpadhUpapradIpacAmarAtapatranamaskaraNavastrAnapAnavaiyAvRttyAbhivyaGgathA ca samyaktvasadbhAva- zayyAdAnAdyanekavaiyAvRttyAbhivyaGgayA, zuddhasaMvardhanapaTvI sadvedyabandhaheturdevAdijanmapratilambha- samyaktvAdibhAvavRddhiheturdevAdijanmasadvedyabandhakAraNam // | kAraNaM samyaktvakriyA / " -tattvArtha(a. 6, sU.6)vRttau (pR. 11) -navatattvaprakaraNabhASye 31tame patre (7) "samantAnupAtakriyA strIpuruSanapuM- (7) "pUrvavyAkhyAnaM tu gandhahastyasakapazusampAtadeze upniiyvstutyaagH| pramatta- bhiprAyeNa kRtam" / saMyatAnAM vA bhaktapAnAdike'nAcchAdite'vazya- -navatattvaprakaraNabhASye 33tame patre tyAjye samantAdanupAto bhavati sampAtyasatvA- tacaivam - "samantAt sarvata upanipatanamupaninAm / " | pAta-AgamanaM khyAdInAM sampAtyasattvAnAM vA -tatvArtha(a.6, sa. 6)vRttau (pR. 12) yatra deze bhojanAdau vA sa smntopnipaatH|" -navatattvaprakaraNabhASye 30tame patre 1 zrImalayagirisUrikRteyam / 2 zrImalayagirisUrikRteyaM vRttiH| 3 zrIabhayadevasUriviracitamidam / / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (8) "ata eva ca bhedaH pradezAnAmavaya-1 (8) "yadyapyavayavapradezayorgandhahastyAvAnAM ca, ye na jAtucid vastunyatirekeNopa- | dipu bhedo'sti / " labhyante te pradezAH, ye tu vizakalitAH pari-| -syAdvAdamaJjayoM 63tame pRSThe kalitamUrtayaH prajJApathamavataranti te'vayavAH ityata" -tattvArtha (a. 5, sU.6) vRttau (pR. 328) / __ atha digambarasAhitye gandhahastiparatve kIdRza ullekhAH santIti vicAryate / zakIyadazaikAdazazatAbdIyeSu digambarIyazilAlekheSu ekasya subhaTasya gandhahastItyupAdhiravalokyate, parantu na cAyamullekhonopayukto vizeSataH / digambaraparamparAnusAreNa AsamImAMsAdipraNayibhiH zrIsamantabhadrAcAryaistattvArthasUtrasya mokSazAstretyaparAhasya yA TIkA niramAyi sA gandhahastirUpeNa prasiddhiM gatA, parantu pramANopalabdhi vinA kathaM svIkriyate'bhiprAyo'yam / aparazca iyaM TIkA zrIsamantabhadrAcAryANAM kRtirityaGgIkaraNe'pi sarvArthasiddhau tattvArtharAjavArtike vA tasyA nAmadheyaM kimapyavataraNaM na dRSTipathamavatarati, ataH kiM phalati ? / yadi sA'bhaviSyat tarhi sA nAzaM gatA, na kevalaM zrIakalaGkadevasamayAt prAka, kintu zrIdevanandItimUlanAmadheyAnAM SeSThazatAbdIyapUjyapAdasamayAdapi / parantu na ceyaM sambhAvanA vizvAsabhAjanaprAyA, yataH zrIvIrasenAcAryaiH 738tame zakasaMvatsare praNItAyAM dhavalAkhyaTIkAyAM vartate nimnalikhitamavataraNamiti nyAyAlaGkArapaNDitabaMzIdharAH "uktaM ca punargandhahastibhASye upapado janma prayojanaM yeSAM ta ime aupapAdikAH vijayavaijayantajayantAparAjitasarvArthasiddhAkhyAni paJcAnuttarANi anuttare svaupapAdikAH RpidAsadhanya-sunakSatra kArtikeya-nanda-zAlibhadrA-'bhaya-vAripeNa-cilAtaputrA iti / " anena gandhahastibhASyasya vidyamAnatA zrIakalaGkadevasattAsamayarUpavaikramIyanavamazatAbdIparyantetyanumIyate / kiJca 'gandhahasti'sajJAtmikA TIkA tattvArthasUtraM vihAya anyasya kasyacid digambarIyasaiddhAntikagranthasyApi na sambhavatIti kathane nimnalikhitAdullekhAdanyat kimapi prAcInaM pramANaM vartate iti na me zrutipathaM dRSTigocaratAM vA gatam "bhagavadbhimAsvAtipAdairAcAryavarAsUtritasya tattvArthAdhigamasya mokSazAstrasya gandhahastyAkhyaM mahAbhASyamupanivabhantaH syAdvAdavidyAgraguravaH zrIsvAmisamantabhadrAcAryAH / " 1 zrIhemacandrasUrivaranirmitAyA syAdvAdakAriketyaparAhRyA anyayogavyavacchedikAdvAtriMzikAyA vRttiriyaM shriimlissennsuuriprnniitaa| 2 prekSyatAM digambarasAhityagaveSakazrIyutajugalakizoraracitaH svAmisamantabhadanAmako nivandhaH (pR. 141-143) / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA - aparazca gandhahastimahAbhASyakartAraH zrIsamantabhadrAcAryA digambarIyA eveti sunizcayo na saJjAyeta nimnalikhitapadavIkSaNonotpadyamAnazaGkAyA nirasanaM vinA / . "atho gurushcndrkulendudev-kulaadivaasoditnirmmtvH| samantabhadraH 17 zrutadiSTazuddha-tapaskriyaH pUrvagatazruto'bhUt // vRddhastato'bhUt kila devasUriH 18, zaracchate vikramataH spaadeH|" / sahasrAvadhAnizrImunisundarasUrikRtAyA gurvAvalyA avataraNamidam / anena bhIsamantabhadrasamayo yo dhvanyate sa eva digambarasampradAye zrIsamantabhadrasamayarUpeNa supratiSThitaH / ataH samupatiSThati zaGkA yaduta kimime zvetAmbarIyA digambarIyA vA / evaM paristhityAM satyAM digambarIyazrIsamantabhadrAcAryairgandhahastinAmnI TIkA praNIteti nirNayAtmakaM kathanaM duHzakaM pratibhAti / / vAcakavicAra:- vAcakazabdasyArthatritayaM samasti-(1) pUrvavitvaM, (2) upAdhyAyatvaM, (3) vAcakavaMzIyatvaM ca / zrIumAsvAtInuddizya upAdhyAyatvaM na saGgacchate, aucAryarUpeNa teSAM suprasiddhatvAt / ete vAcakavaMze saJjAtA atasteSAM vAcakatvaM zrIdhanagiri-siMhagirivat, na tu vidyayetyapi pakSo nAdaraNIyaH tatsamaye pUrvAnucchedAt , anadhikAriSu padavIpradAnAsambhavAt , svasya vAcakarUpeNa svayaM granthakArakRtanirdezAda, ghoSanandikSamaNAnAmekAdazAGgavittvarUpeNaiva na tu pAcakapadadvArollekhAt , uccairnAgarasya vAcakavaMzasya zAkhArUpeNa kathanasyAnupalabdhezca / paNDitasukhalAlairvAcakavaMzIyatvenaiva teSAM vAcakatvamiti kalpanA kRtA'sti, kintu sA'samIcInA bhASyagataprazasteH samucitAnavadhAraNAt tadutpatteH, ataH prAthamika eva arthotra svIkartavyaH / kicana kasyApi zvetAmbaramunivarasyAsya viSaye visaMvAdo dRzyate / - bhASyaM tatkartRtvaM ca .1 "samantabhadraH zAntAridharmAcAryoM dayAnidhiH" iti jinasahananAmagatapadyArthasUcitaH samantabhadro nAtra vivakSitA, tasya 'jina'zabdasya paryAyatvAt / maharSibuddhasyApi paryAyo'yam , parantu so'pyatrAnapekSaNIyaH / 1 ime shvetaambraacaaryaaH| 2 iyaM tu adyayAvat naivoplbdhaa| 4 etadullekhaH samasti nimnalikhitagAthAyAm "vAyagavaravaMsAo tevIsaimeNa dhIrapuriseNaM / duddharadhareNa muNiNA puvvasuyasamiddhabuddhINaM // " 5prekSyatAM sabhASyasaTIkasya tattvArthAdhigamasUtrasya prathamo vibhAgaH (pR. 1, 3, 10) / 6 vilokyatAmAGglabhASAnibaddha upoddhAtaH (pR. 5) / * sUtrabhASyagataviziSTatA'pi vyanaki teSAM pUrvavittvam / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhASyaM svopajJaM samasti na veti prazna uttarato vicArayiSyate / atra tAvat tadaGga smiikssyte| ekatriMzatsambandhakArikA dazamAdhyAyasya saptamasUtrasya vivaraNAtmikA dvAtriMzat zlokAH prazastizca bhASyasyAGgAnIti jJAyate / yadyeSAM sUtrarUpeNa gumphitena mUlagranthena sahAGgAGgibhAvarUpaH pakSaH kakSIkriyate tarhi bhASye tadvivaraNaM kiM nAstIti praznasya santoSakAri samAdhAnaM duHzakam / zvetAmbaraTIkAkArAdibhirbhASyasya svopajJatvaM svIkRtaM, digambaraistu anAdRtam / evaM satyapi mudritatattvArtharAjavArtikaprAnte zrIamRtacandrakRte tattvArthasAre ca pUrvoktA dvAtriMzat zlokA aGkAdirUpasvalpaparivartanapUrvakA dRSTipathamAyanti / aSTamaH zloka aumAsvAtika iti matvA zrIharibhadramUrivaraiH zAstravAtAsamuccayasaJjJAyAM svakIyakRtau 693tamapadyarUpeNodadhAri / sambandhakArikANAmakonatriMzattamA tathaivoddhRtA zrImunicandrasUribhirdharmavinduvRttau / kacira Aha uktaM cetyAdi nirdezapurassaraM tadullekharahitAni vA yAni katipayAni padyAni bhASye dRzyante tAnyapi bhASAzailIsamAnatvAd bhASyakArasyaiva sambhaveyuH / zailI-sAmpradAyikAbhinivezA-'rthavikAsarUpaitribhidRSTibindubhiH parIkSyamANayoH bhASyasarvArthasiddhayorbhAdhyasya prAcInatA posphurIti / atastuSyatu durjana iti nyAyena yadi bhASyasya svopajJatA na svIkriyate tadyapi upalabdhavyAkhyAnikAye bhASyasya sarvopari prAcInateti kathane na manAgapi sandeho niSpakSapratibhAzAlinAM sambhavati / ____ yAkinImahattarAsUnuzrIharibhadrasUrizekhara-zrIsiddhasenagaNivaraprabhRtibhiH samastaiH zvetAmbaramunivaryabhArasya svopajJatvaM spaSTatayA'GgIkRtamiti nirvivAdam / pro. yakobI-pro. vinTanisa-paM. sukhalAlAdyAdhunikavidvadvarairapi tathaiva kRtam / anena kiM na phalati yadutedaM mataM prAmANikam ? / bhavatu, dve yuktI api nirdizyate / tAvat katipayAsu sambandhakArikAsu bhASye'pi kutracidupadezyAmaH vakSyAmi vakSyAma iti pratijJAdvArA ye viSayAH sUcitAsteSAM prarUpaNaM sUtreSu dRzyate, na tu bhaassye| ato'numIyate sUtrabhASyayorekakartRtvamarthAd bhASyasya svopajJatA varIvati / aparaJca mUlakAravyAkhyAkArayoryatra bhinnavyaktitvaM vartate tatra prAyaH sUtrapAThAnAM visaMvAdisvarUpaM tadarthaviSayakaM vikalpajAlaM sandigdhatvaM sUtrapAThabhedazceti driidRshyte| nidarzanArtha samIkSyatAM sarvArthasiddhipramukhadigambaraTIkAsAhityaM zrIvAdarAyaNapraNItasya brahmasUtrasya zArIrakasUtretyaparAhasya vyAkhyAna vaa| IdRparisthiterabhAvo bhASye samarthayati tatsvopajJatvamiti me mtiH| sUtrabhASyayorvaiziSTayam-- 1 santulyatAmayaM nimnalikhitayA zrIaupapAtikasUtragatayA gAthayA "bIANa puNaravi aggidaiDhANaM aMkuruppattINa bhavai / evAmeva siddhANaM kammabIe daiDhe punarapi janmupattI na bhavada // " Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tatvArthasUtra tattvArthasUtre svopajJe bhASye ca katipayA ullekhAH santi ye zvetAmbarIyAgamAdiSu grantheSu * digambarIyapradhAnabhUteSu vA na dRSTipathamavataranti / te caime (1) tattvArthasUtre (1-4) tattvasaptakasya nirdeshH| jainasampradAyadvaye tu puNyapApapUrvaka saptakamidamarthAt naivatattvanirUpaNam / evaM sati virodhaprasaGga iti cenna, 'zubhaH puNyasya' 'azubhaH pApasya' iti sUtradvayena puNyapApayostattvarUpeNa sUtrakAraiH svIkRtiH / kiJca puNyapApayoH phalasvAtantryamapi pradarzitaM 'samyaktvahAsyaratipuMvedazubhAyurnAmagotrANi puNyam' iti sUtragrathanena / nanu prajJApanA-sthAnAGgA-'nuyogadvAreSu jIvAjIveti tattvadvayaM nirdiSTam / kimanenAstravAderapalApo vaktuM na zakyate ? naiva, kintu satyametad yaduta puNyapApayoH svatantratattvarUpeNAGgIkRtirna kRtA vAcakamukhyaiH, ekaniSThadRSTayA prarUpitaM tattvasaptakam / (2) asmin granthe (1-34) nayAnAM prathamaM paJcavidhatA pradarzitA / tadanantaraM (1-35) paJcamasya traividhya pratipAditam / tatra sAmpratamityekasya nayasya saMjJA samasti sA'nyatra kutrApi na dRzyate / evaM nayanirUpaNe vaiziSTayaM vartate / naigamasya saGgrahavyavahArayorantarbhAvaM kRtvA zrIsiddhasenadivAkarairnayasya saGkhyA SaD nirdhAritA / kiJca vizeSAvazyakabhASye (gA. 2264) nayapazcakaprapaJco vidyate sa aumAsvAtikaparamparAprativimbarUpa ityanumIyate / anuyogadvAre vasatipradezaviSayakanayavarNanAvasare zabdasamabhirudaivambhUtAnAM gaNanaikarUpeNa kRtaa| 1 etadullekhasamarthanAya katipayAnyavataraNAdIni dIyante, yathAhi (a.) "abhigayajIvAjIvA uvaladdhapuNNapAvA AsavasaMvaranijjarakiriyAhigaraNabaMdhappamokkhakusalA" ityAdi zrAvakajJAnasamRddhivarNanaM bhagavatyAm / (A) uttarAdhyayanasUtre mokSamArgagatisajhake'dhyayane nimmalikhitA gAthA "jIvAjIvA ya baMdho ya, puNNaM pAvAsavo thaa| saMvaro nijjarA mokkho, saMte e tahiyA nava // 14 // " . (1) vAcakavaryapraNItAyAM prazamaratau 190tamapadyAdArabhya 221tamaparyantAni padyAni / (I) zrIdevendrasUrivinirmitadharmaratnaprakaraNavRttyuddhRtA 107 gAthAH / " 2"asyAM prajJApanAyAM SadAtriMzat padAni, tatra prajJApanAbahuvaktavyavizeSacaramapariNAmasajJeSu paJcasu padeSu jIvAjIvAnAM prajJApanA / prayogapade kriyApade cAbhravasya 'kAyavAGmanaHkarma yoga Azrava' iti vacanAt / karmaprakRtipade bandhasya prarUpaNA / samudrAtapade kevalisamudrAtaprarUpaNAyAM saMvaranirjarAmokSANAM trayANAm , zeSeSu tu sthAnAdiSu padeSu kvacit kasyacit" iti prajJApanAvRttau shriimlygirisuuryH|| ___3 idamanusRtya kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhistriSaTizalAkApuruSacarite zrIdevAnandasUribhiH samayasAre, nyAyatIrthanyAyavizAradopAdhyAyazrImaGgalavijayai natattvapradIpe ca tattvasaptakaviracanA'kArIti prtibhaati| 4 sajJA'bhinavatve samIkSyatAM paJcame sUtre nikSepasthAne nyaaspdpryogH| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prastAvanA (3) zrAddhAnAM guNavatazikSAtratAnAM yo kramo'smin granthe (7-16) samAdRtaH sa zvetAmbaraparamparAyAM na nayanagocaratAM gtH| _ atredaM dhyeyaM yaduta vratagrahaNe kramasya gauNatvam, na tvamukakrameNa tadrahaNasya pratipAdanaM kutracid vidyate / (4) aSTame'dhyAye paviMze sUtre pApapuNyaprakRtivibhAgapradarzanAvasare puruSaveda-hAsyarati-samyaktvamohanIyeti prakRticatuSkaM puNyarUpeNa vyAvarNitam / karmaprakRtipramukhakarmagranthAdiSu navatattvaviSayakeSu vividheSu ca grantheSu dvicatvAriMzat puNyaprakRtayaH pradarzitAstatra na etaccatuSkasya samAvezaH kRtH| etadvirodhaparihArakaraNe TIkAkArA nAlamiti svayaM kathayanti dvitIye vibhAge 178tame pRSThe / eSA mAnyatA''sIdanyepAmiti tu nirdiSTaM taiH 179tame pRSThe / anukUlatayA yad vedyate-anubhUyate tat puNyam , pratikUlatayA tu yad vedyate tat pApamitikathanapUrvakaM kasmiMzcinmAsike AgamAnurAgItyupanAmadhAriNA kenApi bhASyagatavyAkhyAyAH saGgatiH sAdhiteti mAM sphurti| __(5) navame'dhyAye dvAviMze sUtre prAyazcittasya navavidhatvaM niradezi / uttarAdhyayanAdiSu tu tasya dazavidhatA proktA'sti / parantvetadabhiprAyabhinnatayoH samAdhAnaM TIkAkAraiH samasUci 253tame pRSThe ityAnandasya prsnggH| chedamUlaprAyazcittayoraikyaM kathazcit sAdhayituM zakyate / yataH sAdhuparyAyasyAMzatazchedanaM chedaH, sarvathA chedana mUlam / evaM chedavivakSayA mUlasyApi chedeti sajJA syAt / anavasthApyaprAyazcitte'muka kAlaM paryantaM mahAvratAropaNaM na vidhIyate iti niSkarSaH, prihaare'pyevm| upasthApanazabdena sthitikaraNAtmako'rtho dhvanyate / prAyazcittasya cirakAlena pAraM gatvA sthayamityarthAtmakaH pArAJcikaH / anenopasthApane'navasthApyapArAzcikayorantarbhAvaH / aparazca pArAzcikasya prAyazcittasya sadbhAvazcaturdazapUrvadharAnAzritya / teSAmanupalabdhau etadanullekho'pi samIcIna iti kecit / 1sarvArthasiddhau vArtikadvaye'pi sUtrapAThabhedaH samasti / 2 navatattvapratipAdanapariSkRtAnAM katipayAnAM granthAnAM nAmAni sUcyante, yathAhi(a) zrIdevaguptasUrisUtritaM navatattvaprakaraNam / zrIabhayadevasUrisanhabdhena bhASyeNa vibhUSitam / (A) zrIjayazekharasUriviracitaM navatattvaprakaraNam / (i) cirantanAcAryakRtAvacUri-zrIsAdhuratnapraNItAvacUrNi-zrIdevendrasUrinirmitavRtti-gRhannavatattvaprakSiptagAthAtadavacUrNivibhUSitaM navatatvaprakaraNam / (I) zrIbhAgyavijayAdikRtanavatatvastadhanAdigUrjaragIrgumphito grnthsnggrhH| etaskRthainAmanirdezArtha vilokyatAM zrIjainagranthaprakAzakasabhAdvArA prasiddhi nItasya navatattvavistarArthasya viSayAnukramaNikAyAstrayodazaM pRSTham / 3 triMzattame'dhyayane ekatriMzattamAyAM gAthAyAm / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (6) bhagavatI-jJAtAdharma-sthAnAGgAdipu suprasiddheSvAgameSu lokAntikA navavidhAH prajJaptAH, tatvArthe tvaSTavidhAH / atra samAdhAnamidam-lokasyAnte bhavA-brahmalokaparyantavAsino lokAntikA iti lokAntikazabdasya vyutpattimanulakSya sUtraM niramAyi suutrkaaraiH| atha bhASyagatapAThAnAM parAmarzaH kriyate / tathAhi. (1) 1-8 bhASye samyagdarzanasamyagdRSTayorarthAntaratA prakaTIkRtA / (2) 2-17 bhASye upakaraNendriyasya daividhyaM nirdiSTam / etaduddizya proktaM TIkAkAraiH "Agame tu nAsti kazcidantarbahirmeda upakaraNasyetyAcAryasyaiva kuto'pi sampradAya iti / " (3) SaNNavaterantaradvIpAnAM nirdezo nAstyadhunopalabhyamAne bhASye, kintu tathAvidha AsIdityavagamyate TIkAkAravaMcanAt (pR. 267 ) / idaM smaraNIyaM yadetAgullekhe digambagaNAM sammatiH, zvetAmbarANAM tu vimtiH| anenAnumIyate yaduta kenApi tAdRk varNanaM zrIsiddhasenagaNivarebhyaH prAkkAle tatsamaye vA bhASye prakSiptam , tadanantaraM kenacit tad bhASyAnnirastaM tatsthAne ca zvetAmbarasampradAyAnusAri nidarzanaM punaH kRtam / athavA zuddhaM bhASyamupalabdham / (4) 8-32 bhASye dvitIyasaMhananasya saJjJArdhavajrarSabhanArAcamiti, parantu nAnyatra tathAvidhamabhidhAnaM smvlokyte|| __ (5) paryAptInAM suprasiddhapaTsaGkhyAsthAne paJcetyullekhaH, kintu idaM na vismaraNIyaM yad rAjapraznIyasUtre 98tame patre bhASAmanasokyaM matvA paJcAnAM nirdezaH samasti / (6) dazavidhayatidharmavarNanaprasaGge bhikSodazapratimAprarUpaNe'STamI saptarAtrikI navamI caturdazarAtrikI dazamI tvekaviMzatirAtrikIti pratipAditam , kintu na ceyaM paddhatirAgamA: nusaarinnii| . (7) nirgranthanirUpaNe pulAkabakuzAdInAM yat zrutaM nirdiSTaM tccaagmvisNvaadi| digambaragrantheSu tu tathAvidho nirdezaH samasti / ___ evaM kacit zvetAmbarIyAgamebhyaH pRthagrupA, kutracid sampradAyadvayAnyatarA kahicid digambarAmatAnusAriNI ca prarUpaNA zvetAmbaramAnye mUlagranthe bhASye ca vartate / 1 tacca yathA__"etaccAntaradvIpakabhASyaM prAyo vinAzitaM sarvatra kairapi durvidagdhairyena SaNNavatirantaradvIpakA bhASyeSu dRshynte|" 'bhASyeSu ' iti prayogeNa bhASyasya vividhA hastalikhitAH pratayaH sambhaveyurathavA 'TIkAsu' ityarthako'yaM prayogaH syAt / 2 sa cAyam " deve ahaNovavaNNamittae ceva samANe paMcavihAe pajanIe pajattI bhAvaM gcchi......|' . 3 vilokyatA madIyA''haMtadarzanadIpikAbhidhA kRtiH (pR. 1034-1035) / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ... sUtrabhASyapAThamImAMsA tattvArthAdhigamasUtrabhASyagatAnAM katipayAnAM pAThAnAM zAbdikArthikasAdRzyamajainagrantheSvapi darIdRzyate / tatra maharSizrIpataJjalipraNIte yogadarzane zrI vyAsarSiviracite bhASye ca zabda-viSaya-prakriyA-sambandhinI samAnatA tu yathAtattvArtha ___ yoga (1) bhavapratyayo nArakadevAnAm / / (1) bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm / (1-22) (2) zeSA manuSyAstiryagyonijAH sopa- (2) AyurvipAkaM karma dvividham-sopakrama kramA nirupakramAzcApavAyuSo'napavAyuSazca | nirupakramaM ca / tatra yathA''rdravastraM vitAnItaM bhavanti / ........ . | laghIyasA kAlena zuSyet tathA sopakramam / yathAhi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAze- yathA ca tadeva sapiNDaM cireNa saMzuSye khayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho evaM nirupakramam / yathA vA'gniH zuSke kakSe bhavati tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato mukto vAtena vA samantato yuktaH kSepIyasA yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyArthasyA- | kAlena dahet tathA sopakramam / yathA vA sa zu dAho bhavati tadvat // yathA vA saGkhyAnA- | evAnistRNarAzau kramazo'vayaveSu nyastazcireNa cAryaH karaNalAghavArtha guNakArabhAgahArAbhyAM daheta tathA nirupakramam / ( 3-22 bhA0) rAziM chadAdevApavartayati, na ca saGkhayeyasyArthasyAbhAvo bhavati, tadvadupakramAbhihato maraNasamuddhAtaduHkhAtaH karmapratyayamanAbhogapUrvakaM kara NavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati, na cAsya phalAbhAva iti // kizcAnyat-yathA vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatacireNa zoSamupayAti, sa eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyubhirhataH kSipraM zoSamupayAti / (2-52 bhA0) (3) samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSa- (3) vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH / mArgaH / (1-1) | (2-26) (4) kAyavAGmanaHkarma yogH| (6-1), (4) klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmasa AsravaH / (6-2) vedanIyaH / (2-12) 1-2 ete dve dRSTAnte vartete Avazyakaniyuktau ( gA0 956 ) vizeSAvazyake ( gA0 3061 ) ca / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA taravArtha yoga0 (5) zubhaH puNyasya / (6-3) azubhaH (5) te hAdaparitApaphalAH puNyApuNyapApasya / (6-4) hetutvAt / (2-14) (6) sakapAyAkaSAyayoH sAmparAyike (6) (2-12) / sati mUle tadvipAko ryApathayoH / (6-5) | jaatyaayurbhogaaH| (2-13) (7) hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo vira- (7) ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA tivratam / (7-1) yamAH / (2-30) (8) hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarza- (8) vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam / nam / (7-4) (2-33) vitako hiMsAdayaH kRtakAritAnu moditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhi| mAtrA duHkhAjJAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam / (2-34) (9) duHkhameva vA / (7-5) (9) duHkhameva sarva vivekinaH / (2-15) (10) maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni sa- (10) maitrI karuNAmuditopekSANAM sukhasvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu / (7-6) | duHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAda nam / (1-33) . . (11) mithyAdarzanAviratipramAdakaSAya- | (11) prmaannvipryyviklpnidraasmRtyH| yogA bandhahetavaH / (8-1) (1-6) avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH | klezAH / (2-3) . (12) sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn (12) draSdRdRzyayoH saMyogo heyahetuH / pudgalAnAdatte / (8-2) sa bndhH| (8-3) (2-17) (13) AsravanirodhaH saMvaraH / (9-1) / (13 ) yogazcittavRttinirodhaH / (1-2) .. (14) sa guptisamitidharmAnuprekSAparISaha- (14 ) abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH / jycaaritraiH| (9-2) tapasA nirjarA ca / (1-12 ) yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAra(9-3) | dhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni (2-29) (15) pRthakatvaikatvavitarkasUkSmakriyAprati- (15) vitrkvicaaraanndaasmitaaruupaapaativyuprtkriyaa'nivRttiini| (9-42) / nugamAt smprjnyaatH| (1-17) tatra zabdArthavat tryekakAyayogAyogAnAm / (9-43) jJAnavikalpaiH saGkIrNA savitarkA samApattiH / ekAzraye savitarke pUrve / (9-44) vitarkaH (1-42) smRtiparizuddho svarUpazUnyevArtha 1 etatsthAne jainadarzane 'anumata 'zabdasya prayogaH / prekSyA tattvArthasUtram (6-9) / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tattvArtha yoga0 zrutam / (9-45) vicAro'rthavyaJjanayoga- mAtranirbhAsA nirvitarkA / (1-43) etasaGkrAntiH / (9-46) / yaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmavipayA vyAkhyAtA / (1-44). (16) mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAya- (16) tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakrama kSayAca kevalam / (10-1) ceti vivekajaM jJAnam / (3-54) (17) (9-3) kRtsnakarmakSayo mokssH| (17) tadbhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad (10-3) dRzeH kaivalyam / (2-25) tattvArthasUtre (6-11) 'jJAnAvaraNa 'prayogaH, yogadarzane (2-52, 3-43) 'prakAzAvaraNa 'prayogaH / tattvArtha(8-12)bhASye 'vajrarSabhanArAcasaMhanana 'prayogaH, yogadarzane (3-46) 'vanasaMhanana'prayogaH / tattvArthe (6-14) 'kevali 'zabdaH, yogadarzana(2-27 )bhASye'pyayaM zabdaH / yogadarzane (2-4 ) avidyAyAH pradhAnatA, yathA jainadarzane mithyAtvasya / yogadarzane (2-24) anAdisaMyogasyAdhInatArUpeNAvidyAyA ullekhaH, yathA jainadarzane anAdibandhasyAdhAro mithyAdarzanam / yogadarzane (2-39, 3-16) saMyamajanitavibhUtInAM digdarzanam evaM tattvArthe'pi / vAcakasamayaparAmarza: praNItapravacanonnatihetuprazamarati tattvArthAdhigama pUjAprakaraNAdyanekamahAzAstrANAM pUrvagatavedinAM zrI mAsvAtivAcakavaryANAM sattAsamayanirNayAtmakAni sAdhanAni svalpAni prApyante / bhASyAntagataprazastau teSAM taddIkSAgurupragurvAdInAM vA samayanirdezo nAsti / uccai garazAkhollekhastu vartate kintu kimiyaM kalpasUtrasthavirAvalInirdiSTo'ryazAntizreNikanirgatA cAsti na veti zaGkAspadam / evaM paristhityAM sArthasiddherbhASyasya prAcInateti nirNayaH kAcana prakAzaM janayati / anena vaikramIyapaJcagIpaSTIzatAvdIto vAcakavaryA nArvAcInA iti phalati / sabhayAnarNaye vividhAni matAntarANyavataraNAni ca sahAyakArINi, parantu tattatkartRviSayakaM jJAnamapi na yathAsthitamiti nirupAyA vayam / 1 samIkSyatAM yadutaM zaucaprakaraNamAzritya tatvArthaTIkAyA dvitIye vibhAge 77tame pRsstthe| 2 prekSyatAM candrakulAmbaranizAkarazrIzAntisUrisaGkalite svopajJavRttivibhUSiteca dharmaratnaprakaraNe 66tamaM ptrm| 3 eteSAM sattAsamayo dhIranirvANAt 471 varSaprAyaH / 4 etadarthaM vilokyantA 44, 51, 75, 109, 162 ityAcakSAtmakAni pRSThAni prathamasya vibhAgasya / 5 etatsthalAni 44, 11, 162 ityAdhakSitAni pRSTAni / aba pANinipraNItavyAkaraNagate avataraNe pUrvasya zabdaprAbhRtAbhidhagranthagate ityanumIyate tattvArthaTIkAyAH tmrlokmen| 6 anena (a.3, sU. 1) gANyagataH khaNDanAtmaka upaso'nunIci ( bhA0 7,3)-peDA ( bhA0 10,6)dezIzabdaprayogo'pi jnyeyau| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrIsiddhasenagaNInAM samayaH zrIsiddhasenagaNInAM paricaye svanirmitatattvArthaTIkAprazastiH sAdhanam / parantu tatra teSAM tadgurvAdInAM vA samayanirdezAtmaka ullekho na vidyate / evaM sati TIkAnirUpaNenaiva teSAM samayasya nirNayaH kathaJcit bhavet / tatra nirdiSTagrenthAvataraNAdInAM mUlasthalAnAmavagamane mArgaH saralaH syAt / ebhirvasubandhu-dharmakI|dividuSAM nAmadheyAnyullikhitAni / dharmakIrteH samayaH saptamA shtaabdii| anenedaM sphuTaM bhavati yadutaite naiteSAM pUrvagAminaH / yadyapi himavantapaTTAvalyAMdyAdhAraiNa zrIsiddhasenagaNayaH zrIgandhahastibhyo bhinnA ityavagamyate tathApi paNDitasukhalAlAbhiprAyo yadi svIkriyate tarhi zrIAcArAGgaTIkAyAM tatpraNetRbhiH zrIzIlAGkasUribhiH kRtAbhyAmullekhAbhyAmeteSAM sattA navamazatAbdIto puurviketynumiiyte| saGkhyAvanta itihAsajJA nirNaya kariSyantIti tebhyaH prArthayAmi sahRdayasAkSarakRpAkAnI hiiraalaalH| 1-3 pranthasUcIviziSTanaranagarAdisUciravataraNAnAmakArAdyanukamazca mayA racyamAnA vartante, parantu prakAzanavilambanasahanAkSameNa prakAzakenAtra tanmudrApaNaM duHzakaM bhAti / 4 tarkarahasyadIpikAyAH 81tame patre'yamullekha: __yathoktaM zrIgandhahastinA mahAtakeM-dvAdazAGgamapi zrutaM vidarzanasya mibhyaa|" 'taduktaM ca pravacane ' ityullekhapurassareyaM patiravataraNarUpeNAvatAritA zrIdevaguptasUribhistatvArthaTIkAyAM dvitIye pRSThe / yadIyaM sandabdhA paNDitasukhalAlamatAnusAreNa zrIgandhahastibhyo'bhitraiH zrIsiddhasenagaNibhistarhi zrIdevaguptasUrayaH etatpUrvAnugAmino netynumiiyte| iyaM patiH zrIsiddhasenagaNigumphitatattvArthaTIkAyAM na dRzyate mayA / kadAcit satyAmapi zrIgandhahastIti nAmapUrvakANAM vividhAnAM nirdezAnAmatra sarvAGgINasAdRzyAbhAvena zrIsiddhasenagaNayaH zrIgandhahastibhyo bhinnA iti me mtiH| aparazca sambandhakArikATIkAprArambhagatena tRtIyena padyenAnumIyate yadutaitaDIkAyA vistRtatarA api katipayA vivRtaya zAsan / tAsu vizAlatamakAyA vivRtiH zrIgandhahastipraNItA syAditi mAM bhAti / nirNayAtmakanirdezakaraNe tu vizeSajJA alam / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preSTidevacandra-lAlabhAi jainapustakoddhAragranthAGkevAcakavaryazrIumAsvAtisaMdRbdhasya svopajJabhASyayutasya tattvArthAdhigamasUtrasya zrIsiddhasenagaNikRtAyAM vyAkhyAyA ||hitiiyo vibhaagH|| atha SaSTho'dhyAyaH 6 bhA0-atrAha-uktA jIvAjIvAH / athAsravaH ka ityAmanyAya sambandhaH sambandhaH savaprasiddhayarthamidaM prakramyate // - rI-atrAha-uktA jIvAjIvA iti sambandhaH / atra-etasmin jIvAjIvAdipadArthasaptake prakRte jIvAcAjIvAzca dravyataH paryAyatazca sthityutpattipralayasvabhASA vyaakhyaataaH| atha tayoranantaroddiSTa AsravaH ka iti, praznaparisamAptau itizabdaH / ka Asrava ityeva manyate praSTA / vastutazcetanAcetanalakSaNajIvAjIvapadArthadvayasadbhAva eva / Asravastu yadi jIvo'thApi jIvaparyAyaH sarvathA jIva evAstu / athAjIvastatparyAyo vA tathA sati ajIva eva / nApi cetanAcetanavyatireki padAthontaramastIti, ataH svarUpaM pRcchatiko'yamAsrava iti / AcAryastUbhayaviziSTamAsravaM cetasi nidhAyAhAtra-AsravaprasiddhayarthamidaM prakriyate / atra jIvAdipadArthasaptake jIvAjIvAvamidhAya lakSaNavidhAnAbhyoM predhAnAdhikArikA(1)bhyAmAnavaprasAdhanArthamidaM prastUyate / athavA atretyadhyAyAbhisambandhaH / atra-adhyAye Asravo vicAryate--svarUpeNAkhyAyata ityayamabhiprAyaH sUreH / aasrvHkriyaavishessH| sa cAtmakAyAdyAzrayo na jIvona jIvaparyAyaH kevalaH,na vA'jIvo nApi tatpasoyaH, ubhayAzrayatvAt / na ca padArthAntaraM jIvAjIvAbhyAmato bhedenAsravasvarUpamidaM lakSaNavi. pAnAbhyAM vyAkhyAtuM prakriyate sUtram-kAyavAcanakarma yogaH // 6-1 // TI.-nanu cAyamasaGgatArthaH sambandho'jyasmin prastute'nyasya vyAkhyeyatvenopanyA ____sAda,AsravasambandhamabhidhAya yogaHsUtreNopanyasta iti / ucyate. AsravaH yogazande henuH pratijJAtaH, sa eva ca vyAkhyAyate, kintu tabyAkhyAnaparikarArtha yogo panyAsastanmUlatvAdAsravasyeti / athavA pazcamAdhyAyaparyante sUtre'mihita-yogastu parastAda vakSyate / sa cAyaM yogaH kAyAdibhedaH, tatpraNADikayaivAnavasvarUpanirU 1 prakrimate' iti gha-TI. pAThaH / 2 'prAdhAnyAdhi' iti ga-pAThaH / 3 paripAkArya' iti ga-pAThaH / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 paNamiti / etaduktaM bhavati-AstAM tAvadarthavyAkhyA'sau sAnyArikI, idamevAbhidhAnamanirdhAritArtha na pratipattumutsahAmahe yoga iti / kisvarUpo yogaH 1 katiprakAro vetyAha-kAyavAanAkarma yoga iti / kRtadvandvAnAM kAyAdInAmAtmanaH karaNAnAmabhedavRttInAM karmapadena saha SaSThIsamAsaH / karma vyApAraH kriyA ceSTeyanAntaram / etat karma yogasyArthaH kAyAdisambandhi yathAsambhavaM yoga ucyate, vIryAntarAyakSayopazamaja nitena payoyeNAtmanaH sambandho yogaH / sa ca vIyeprANotsAhaparAkramaceSTAzaktisAmarthyAdizabdavAcyaH / athavA yunattyenaM jIvo vIryAntarAyakSayopazamajanitaM paryAyamiti yogaH / sa ca kAyAdibhedAt trividhaH / sAdhakaMgamanAdibhASaNacintAstrAtmanaH / tatra kAyaH--zarIraM Atmano vA nivAsaH pudgaladravyaghaTitaH sthavirasya durbalasya vA'dhvAlambanayaSTikAdivad viSamedhUpagrAhakastadyogAjjIvasya vIryapariNAmaH-zaktiH--sAmarthya kAyayogaH, yathA'. misamparkAghaTasya raktatApariNAmaH tathA''tmanaH kAyakaraNasambandhAda vIryapariNatiH, tathA''mayuktakAyAyattA vAgvargaNAyogyaskandhA visRjyamAnA vaakRtkrnntaamaapdynte| anena ca vAkaraNena sambandhAdAtmano yad vIryasamutthAnaM bhASakazaktiH sa vAgyogaH satyAdibhedAccaturvidhaH / pudgalAzca vastuto na satyAdibhedabhAjaH, kintu jJAnameva satyAdibhedamucyate tabyavahAro vA, tathApi taddhalAdhAnasAdhakatamatvAd vAgapi satyAdibhedenopacaryate / tathA''tmanA zarIravatA sarvapradezaihItA manovargaNAyogyaskandhAH zubhAdimananArtha karaNabhAvamAlambante, tatsambandhAcAsmanaH parAkramavizeSo yogaH satyAdivikalpAcetudhaiva / atrApi manovargaNAyogyaskandhA na satyAdivyapadezyAH paramArthataH, kintu noindriyAvaraNakSayopazamasamudbhUtamanovijJAnapariNatAvAtmano balAdhAnakAritvAdAtmasahacaritatvAdupacArataH satyAdivyapadeza iti / amumevArtha bhASyeNa saSTayati bhA0-kAyikaM karma vAcikaM karma mAnasaM karma ityeSa yogasya traividhyam vividho yogo bhavati // TI-kAyika karmetyAdi bhASyam / ekaikasya kAyAdeH karma bhavati, nAvazyaM samuditAnAmevetyasyArthasya pratipAdanArthamabhisambanin bhASyakAraH pratyekamapi karma zabdaM kAyikaM karma vAcikaM karma mAnasaM karmetyAha / bhavatu nAma kAyakarma kevalaM bhUdakatejomArutavanaspatyAdiSu, vAkarma manaHkarma vA kasmin kasmin dRSTamiti, na bUmo yathA kAyakarmetaradvayanirapekSaM tathA vAkarmApItaradvapAnapekSaM manaHkarma vA, kiM tarhi? kAyavyApArAbhAve'pi kA , 'katvAt gama.' iti ga-pAThaH / 1 'svAtmaH' iti gaM-pAThaH / 3 'tena ca' iti pAThaH / 4 'sambandhatvAdAsmana' iti pAThaH / 5 'caturvidhaiva' iti ga-pAThaH / 6 kakaM dRSTa' iti sva-pAThaH / . 'tadbhaya' iti ga-pAThaH / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vyAkhyA sUtra 1 1 svopakSamApya TIkAlaGkRtam sakto vAgvyApAro dRSTopraNihitacetasaH, tathA kAyavAgvyApArAbhAve'pi kadAcinmanovyApAra evaM kevalo dRSTaH kacit, ataH samuditAH kAyAdaya-AtmAdhiSThitA ekakAca kriyaahetvH| tatra kAyaprayojanaM kAyikaM, kAyena vA nivRttaM, tatra vA bhavaM, evaM vAcikamAnase api vAcye / itizabdaH karmeyattApratipAdanArthaH / etAvat karmAtmanaH kartuH zarIrakatvapariNAmAdaminaM karaNaM maSati, vIrye nivatyai anyonyAnugatipariNAmAd dravyarUpAH kAyAdiyogA bhAvayoga vIrya nivartayanti / yathA kartuHzarIrasya Agamane nivarye'pyAdau kAraNamamitramekatvAdevamete apiiti| ata eSa eva zarIrAtmapradezapiNDaH prativiziSTakriyAkAritvavyavacchinnastrividho yogo bhavati / tisro vidhA yasyAsau trividhaH / tadeva prativiziSTakriyAkAritvamupasUcayativividhayogAnAM . . bhA0-kAyAtmapradezapariNAmo gamanAdikriyAhetuH kAyayogaH / bhASAyogyapudgalAtmapradezapariNAmo pAgyogaH / mano yogyapudgalAtmapredazapariNAmo manoyogaH // . rI-trividha iti mUlabhedakathanam, uttaramedAstu paJcadaza bhavanti / tadyathA .. audArikakAyena yogaH audArikakAyayogaH audArikakAyAvaSTammokAyayogasya ma pajAtakriyAmisambandha audArikakAyayogaH, tiryaanuSyANAmeva, keva lisamudghAtakAle ca prathamASTamasamayayoriSTaH, sa eva kArmaNasahacarita audArikamizrakAyayogaH, kevalisamudAte dvitIyaSaSThasaptamasamayeSu samasti / audArikAdizarIrANAM ca dvitIyAdhyAye (sU0 37-49) svarUpamabhihitam / audArikakArmaNa* zarIradravyamizratvAt mizravyapadezaH / yathA guDamizramatraM na tu guDa iti vyapadizyate akevala khAda,asampUrNatvAdevaudArikayogaH smpuurnno'bhyvytimishrtvaadaudaarikmishrkaayyogH| audArikasya ca prAdhAnyAt tena nirdezo vihitaH / vividhakriyAkAraNo vaikriyakAyastena yogH| saca nArakadevAnAM tiryagmanuSyANAM ca vibhUtiprAptAnAm, eSAmeva caudArikeNa saha grahaNakAle vaikriyamizrakAyayogaH / pUrvavanmizrazabdArthaH sarvatra / prayojanArthamAhiyata ityAhAraka: kAyayogaH / sa ca sAdhorevarddhiprAptasya, sa evaudArikeNa sahAhArakamizrakAyayogo grahaNakAle bhavati / sarvakarmaprarohabIjaM sAMsArikasukhaduHkhabhAjanaM karmaiva kArmaNazarIraM tena yogaH kArmaNakAyayogaH / sa ca vigrahasamApattau kevalisamudghAte vA tricaturthapaJcamasamayeSu bhavati / karmaNi vA bhavaM kArmaNam / na ca karmakArmaNayoraikyam / kArmaNasya karmaNA niSpAditatvAt , kintu karmakArmaNavargaNAnAM sadRzatvAt tathaiva tasya vyapadezaH kArmaNamiti / taijasazarIramAhArapAcanasamarthamaviyuktaM kArmaNayogeneti na bhedenopAttaM svAtantryasvAbhAvyAt / evaM kAyayogaH saptavidhaH pradarzitaH // caturdhA vAgyogastatra nizcayavyavahAro yathArthaH satyaH pApAd viratavyamiti ... 'nirvartayanti ' iti k-kh-paatthH| 2 'dhyANAM kevali.' iti g-paatthH| 3'ana' iti ka-ga-pAThaH / 'kAraNArtha ' iti ga-pAThaH / 5 ' samApanaH ' iti ga-pAThaH / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 6 yathA, tadviparIto'satyaH pApaM nAma nAsti kizcin / ubhayalakSaNaH satyAnRto yathA-imA gAvazvaranti, puMsAmapi tatra smbhvaadubhylkssnnyogaat| asalyAnRto yathA-he devadatta ! grAma gacchetyAdi / tathA manoyogo'pi, vAcA vinA na cintayate (1) / etAnyevArthAntarANi bhAvanIyAni satyAdibhedena // bhA0-sa ekazo dvividhaH / zubhazcAzubhazca // pratyekayogasya sya TI.-sa trividho yogaH kAyAdisaMjJaH ekazo dvividho bhavati / dvaividhyam - ekaza iti ekaikaH kAyAdiyogAd dvibhedaH pratipattavyaH / kau punastau bhedAvityAha-zubhazcAzubhazceti / upAdAnaparihArArthamubhayorupakSepaH / anyataropakSepe anyataro gamyeta vA na vA / ubhayaparijJAne tu sati parIkSitaguNadoSo'nyataramupAdAsyate'nyataraM ca parityakSyatIti / tatra kAyayogaH zubhazvAzubhazca, evaM vAgyogo manoyogazca / zubhaMpuNyaM sAtAdi sakalakarmakSayo vA taddhetutvAcchubhaH / zeSaM pApameva nArakAdijanmaphalaM, saMsArAnubandhi tddhetutvaadshubhH|| bhA0-tatrAzubho hiMsAsteyAbrahmAdIni kAyikaH // _ TI-tatreti tayoH zubhAzubhayorazubhastAvadAkhyAyate / kiM punaH kAyakavAya prayojanaM kramollaGghane ? / ayamabhiprAyoM bhASyakRtaH-prAgazubhaH kathyamAnaH saMvegamutpAdayati, duHkhAnubandhitvAt, saMvignazca zrotRjanaH zubhe'pi yoge saMsArAnubandhini na pravartiSyate, saMsArAnubandhitvAditi / tatra hiMsAsteyAbrahmAdIni kAyikaH / "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMse"ti vakSyate (a07, suu08)| kAyikayogaH kevalo'saMjJiSu mahyAdiSu prasiddhaH siddhAnte, manovyApAravarjitaH prANinAM prANahantA yo'pi yogatrayabhAk prANI tasyApyupasarjanIbhUtamanovAgvyApArasya kAyikayoga eva hiMsakatvenodbhUtazaktitvAd vivakSitaH,anyatra gatacittasyAnyaviSayAM ca vAcaM bhASamANasya pramAdinaH, tathA paro'cintitArthena vAgyogena hinasti anyaH punarmanovyApAreNaiva kAyavAkakriyAnirapekSaH karoti hiMsAm aparaH kAyavAnanovyApAravAn prANinaH pinaSTItyevaM teSu yaH kevalaH kAyavyApAraH sa vivakSyate / tathA paraparigRhItasyAnisRSTasya cAdAnaM daNAderapi steyam / tacca vakSyate lakSaNataH "adattAdAnaM steyam," (a0 7,sU010) etadapi pratyekayogavarti samudAyavarti ca vyAkhyAya kevalakAyavyApArarUpaM grAhyam / abrahmApi samupajAtavedodayasya cetanAretanavastuvivaraliGgAkRtivizyamAsevanaM svAvayavanodajanitaM ca sparzasukhaM, tacca vakSyate--"methunamabrahma" (a07, mU0 11), atrApi kevalakAyavyApAraH sambhavAt upayujya vAcyaH, kAGkSAmohasadbhAvAt / pRthivyAdiSvAhArabhayamaithu 1. cintAvinAyate ' iti ga-pAThaH, * cintAvinayata' iti tu ka-pAThaH / 2 'mahyAdiSvasaMziSu iti pAdaH / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtraM 1 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam naparigrahasaMjJAsambhavAn / AdizabdAd dahanacchedanAlekhanahAsyadhAvanavalganalaGghanAvarohaNAsphoTanaprabhRtikarmavizeSAH kAyiko yogaH // vAcikayogapradarzanArthamAha bhA0-sAvadyAnRtaparuSapizunAdIni vAcikaH // abhiyogamA TI.-satyamapi vacaH sAvadhaM vAcikaM karmAzubhaM yathA-hanyantAM " taskarAH, vyApAdyantAM hiMsrAH / anRtamayathArthameva acauraM cauraM kAra]mAkrozayati / paruSa-sneharahitaM yathA-dhig jAlma ! mUrkhastvaM pApAcAra iti / pizunaM satya. mapi prItizUnyatApAdanAdanyasya parokSasya sato dopasUcakaM vacaH / anyoktakAryeSu devadatto yata idaM cedaM cAnenAkArIti / AdizabdAdasatyacchalazataM(zAThya?)dambholluNThikAkaTukasandigdhamitavikathAzritaH pravacanavirodhI vAcikaH sarvaH // ___manoyoganirUpaNArthamAhamAnasikayogasya bhedAH bhA0-abhidhyAvyApAr2yAMsUyAdIni mAnasaH // - TI-sadA sattveSvabhidrohAnudhyAnaM abhidhyA, yathA-asmin mRte sukhaM vasAmaH / sApAya utpAdanArambho vyApAdaH, yathA-astyasyAmitraM zakrapavihanta tameva prakopayAmIti / ISyA paraguNavibhavAdyakSamA, yathA-subhageyamasmai rocate tat kathamiyaM dveSyeti / tathA gayaM dramakadAjIvo'dhunA tu dhanadAyate tat kathamayaM daridraH syAditi / asUyA krodhavizeSa eva, yathA-rAjapalyabhaiirato'yaM tathApi zuddhavRttamAtmAnaM manyata iti / AdigrahaNenAbhimAnaharSazokadainyamanyumithyAbhisandhirAgadveSaparaparibhavAtmavismayAsahiSNutApAyA'taraudradhyAnaparigrahaH / ____evaM tAvadakuzalayoganirdhAraNaM kRtam / atha kuzalAH kAyayogAH kIdRzA bhavantItyata Aha___ 'bhA0--ato viparItaH zubha iti // 1 // TI-ataH akuzalAt kAyayogAda vAgyogAnmanoyogAcA'bhihitalakSaNAd viparItaH ___ kuzalaH zubho draSTavyaH / tadyathA-ahiMsA asteyaM brahmacaryamityAdIni zubhayogasya bhedAH kAyayogaH zubhaH / asAvadyAdivacanamAgamavihitabhASaNaM ca kuzalamitya nena dvitIyavrataparigrahaH / anabhidhyAdidharmazukladhyAnadhyAyitA veti manoyogaH kuzalaH, mUolakSaNaH parigraha iti manovyApAra eva / tathA nizi bhaktaviratirityevamu abhyukta' iti pAThaH / 2 'mAnasikaH' iti pAThaH / 3 kutsita AjIvo yasya sa kadAjIvaH / 4 rivo'nena iti paadH| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 payujyottaraguNA api yogavibhAgena vAcyAH / tadetat sUtraM samastakuzalAkuzalacAri kRtamasti, zeSamakuzalam adhyAtmacintApradhAnAH samAdizatIti // 1 // kAyAdiyogasvarUpamabhidhAya tattvamUtraprakRtamAsravamidAnImabhisambadhnAti-yo'yaM yogazabdAbhidheyaH saMsAriNaH puMsaH kriyAkalApaH sUtram--sa aasrvH|| 6-2 // TI-sa iti tacchabdena kAyAdiyogAbhisambandhaH, Asravanti tena karmANyAtmana ityAsravaH / puMsi saMjJAyAM ghaH prasiddheH / sa tatpraNAlikayA'nekaprakArakarmAsravaNAdAsravaH / prayogAvezAcArTIkRtasya puMso yathAsambhavaM kaSAyAdikriyAparigatibhAjaH karmasambandhaprasiddhiH, kAyAdivyApArarUpeNApariNatasyAtmanaH karmabandhatatkalopabhogamokSAbhAvAdavazyamevaMvidhapariNAmApattimabhyupaitIti, enamevArtha bhASyeNa darzayati bhA0-sa eSa trividho'pi yoga AsravasaMjJo bhavati / / TI0-sa eSa ityAdi / sa iti prAguddiSTasya nirdezaH / eSa ityupapradarzane, yathA sa eSa dhImAniti anaikAntavAdino (1) nirjitAH,tisro vidhA yasya saH, triprakAro'pi kaayvaangmnoyogH| apizabdaH samuccaye / ekako'pi samudAyo'pi, AsravaH saMjJA nAma asyetyaasrvsNjnyH| saMjJAzabdopAdAnAdanvarthasaMjJAkathanam / tadevAnvarthasaMjJatvaM darzayati bhA0-zubhAzubhayoH karmaNorAsravaNAdAsravaH, sarasaH salilAvAhinirvA hisrotovt||2|| TI0-zubhAzubhayorityAdinA / zubhAzubhe-puNyApuNye karmaNI pudgalAtmake ca AnavavyAkhyA yA vakSyamANalakSaNe tayoH karmaNorAsravaNaM-grahaNaM tena kriyAvizeSeNo pAdAnAt sa tAdRzaH kriyAkalApaH AsravaH, tathApariNAmato jIvaH karmAdatte, anyathA tvabhAva eva karmabandhasyeti / sa ca dravyabhAvabhedAd dviprakAra AsrataH / tatra dravyAsravapradarzanena bhAvAsavaM pratipAdayannAha-sarasaH salilAvAhinirvAhisrotovaditi / salilamAvahati tacchIlaM salilAvAhi, tathA salilaM nirvahatIti salilanirvAhi salilAvAhinirvAhiNI ca te srotasI ceti salilAvAhanirvAhisrotasI tAbhyAM tulya AsravaH salilAvAhinirvAhisrotovadAsravaH / sroto-vivararandhaM kasya sambandhi ? sarasaH-taDAgasya / kiMprayojana tat srotaH1 salilAvAhi salilapravezaprayojanam , evaM salilanirgamaprayojanaM salilanirvAhi tadva 1 'esI' iti ka-pAThaH / 2 'kSabhAvAdatazapamevaM ' iti ka-pAThaH / 3 * rAsravaNAd grahaNAt ' iti pAThaH / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 3-4 svopanabhASya TIkAlaGkRtam dAsravo'pyAtmanaH sarastulyasya sambandhI tatpariNAmavizeSaH karmasalilasya praveze randhra nirgame ca nijharaNe kAraNamAsravaH, karmANyAsravantyanenAtmanopayAntIti bhAvanIyam // 2 // prathame sUtre dvidhA yogo vyAkhyAtaH-zubhavAzubhazca / tatra yaH zubhaH sa kiM sarvasyAvizeSeNa karmaNa Asrava iSyate Ahosvit kasyacideva ? azubhe'pyevaM vikalpa ityevaM sandehe sati vimatinirAkaraNArthamidamAha-na sarvasya karmaNaH zubho yoga AsravaH / kiM tarhi 1 sUtram-zubhaH puNyasya // 6-3 // TI-zubhapariNAmAnubandhAt zubho yogH| dvicatvAriMzadbhedaM karma puNyaM vakSyate tasyaivAsavaH zubho yogaH puNyasya, na jAtucit pApasyApIti, etad vikRNoti bhASyeNa bhA0-zubho yogaH puNyasyAsravo bhavati // 3 // TI-prANAtipAtAdinivRttyAdayaH satyAdayo'parigrahatA dharmadhyAnAdayazca zubho yogaH, sa puNyasyaivAtravo na pApasyetyAnizcitamidamiti manyamAno bhaassykaarH||3|| zubhaH puNyasyaivetyukte tatpratyanIkanivRttiraikAntikI dIpajvalanavacasastamo'pagamavana pRthaka prayatnaH-sUtreNa kArya ityarthalabdhavyAkhyAnAbhiprAyeNAha sUtram-azubhaH pApasya // 6-4 // - TI-prANAtipAtAdilakSaNastrividho'pyazubhaH pApasya vyadhikAzItibhedasyAsravo bhavati / ubhayaniyamazcAtra nyAyyaH, zubho yogaH puNyasyaivAsravo bhavati, na kadAcit pApasya, evamazubhaH pApasyaiva, na kadAcicchubhasyAsravaH / zubhaH puNyasyaiveti ca pApanivRttirAkhyAyate, na tu nirjarAhetutvaniSedhaH / sa hi puNyasya nirjarAyAca kAraNaM zubho yogaH // bhA0-tatra saddhedyAdi puNyaM vkssyte| zeSa pApamiti // 4 // TI-tatreti tayoH puNyApuNyayoH / puNyaM tAvat savedyAdi vakSyate'STame'dhyAye (sU0 26) / sadvedyamAdiryasya tat sadvadyAdi / AdigrahaNAt samyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagoagrahaNaM tat puNyamudAttagatizarIrasaMsthAnasaMhananAGgopAGganirvartataM, zaktISTasparzarasarUpagandhazabdAnubhavAnimittaM viziSTakularUpalakSaNazIlapratibhAdezakAlaparijanapriyatvApAdakaM saddharmAnuvandhi, tasya zubhayoga Asravo bhavati, evaM puNyaM karma vinizcitya pApavinizcayAyAha-zeSa pApamiti / upayuktAdanyaccheSam / aSTaprakAre mUlakarmaNi dvicatvAriMzaduttaraprakRtayaH puNyam / tadyathA--sanedyaM dedvicatvAriMzat vanaratiyagAyUMSi uccairgAtraM paJcendriyA jAtiH manuSyagatinAma manuSyagatyA1. nupUrvI devagatiH devagatyAnupUrvI paJca zarIrANi trINyaGgopAGgAni prathamasaMpuNyaprakRtayaH hananasaMsthAne zubhavaNodicatuSkaM agurulaghunAma parAghAtanAma ucchvAsanAma AtapanAma udyotanAma prazastavihAyogatitrasabAdaraparyApta pratyekasthirazubhasubhagasukharAdeyayazaH 1'bandhe' iti ku-pAThaH / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 kIrtinirmANatIrthakaranAmAni / zeSA yazItiH prakRtInAM paapmucyte| paJca jJAnAvaraNAni, nava yazItiH pApaprakRtayaH ....darzanAvaraNAni, asadvedyaM, SaDviMzatidhA mohanIyaM samyaktvasamyagmithyA tvaprakRtidvayavarjitam / yasmAdanayorbandho nAsti / mithyAtvameva hyekaM baddhaM tathA pariNamate, narakAyuH nIcergotraM paJcavidhamantarAyaM, narakagati narakagatyAnupUrvI, catasro jAtayaH saMhananasaMsthAnAni daza aprazastavarNAdicatuSkaM upaghAtanAma aprazastavihAyogatisthAvarasUkSmAparyAptakasAdhAraNasthirAzubhadurbhagaduHsvarAnAdeyAyazaHkIrtinAmAni / tadevaM zubhAzubhI yogI puNyApuNyayorAsravau yathAkramameva bhavataH, na vyatirekeNeti nirUpitam // 4 // ___AsravAdhikAramapekSamANaH praznayati-kimayamAsravaH saMsAriNAM samAnaphalArambhaheturbhavatyAhosvidanyasyAnyAdRzo'nyasya vA'nyatheti ? / ucyate-prANinAmAnantye'pi ubhayathA''tmamedasAmarthyAd bhvtyaasrvH|| sUtram-sakaSAyAkaSAyayoH saampraayikryaapthyoH|| 6-5 // TI0-kaSaH-karma bhavet tasya Ayo-lAbhaH-prAptiH kaSAyaH krodhAdibhedaH karmahetu bhavaheturvA, saha kaSAyeNa vartata iti sakaSAyaH, avidyamAnaH kaSAyo'sUtragatazabdAnAM kaSAyaH / itaretarayogadvandvAt SaSThIdvivacanamanityatvAniyamasya, AhivyutpattiH tAgnyAditvAd vA kAmataH pUrvanipAtaH, bahuvaktavyatvAd vA'bhyarhita __tvAdubhayorapi pUrvanipAtaH / samparaityasinnAtmeti samparAyaH-cAturgatikaH saMsAraH / samityayaM samantAdbhAve saGkIrNAdivat parA bhRzArthe samparAyave ca, sa samparAyaH prayojanamasya karmaNaH sAmparAyika-saMsAraparibhramaNahetuH / IraNamiryA gatirAgamAnusAriNI / vihitaprayojane sati purastAd yugamAtradRSTiH sthAvarajaGgamAbhibhUtAni parivarjayanapramattaH zanairyAyAt tapasvIti saivaMvidhA gatiH panthA-mArgaH pravezo yasya karmaNastadIyAMpathaM, evaMvidhagatiH upAdAnaM karmakaSAyasya, gatiratropalakSaNamAtra, yogamAtrapratyayatvAta, gacchatastiSThato vA trisamayasthitiko bhavatyakaSAyasya bandhaH / akapAyo vItarAgaH sarAgazca / tatra vItarAgastrividhaH-upazAntamoha ekaH, kSINamohakevalinau ca kAtsnyenonmUlitakarmakadambako, sarAgaH punaH saMjvalanakaSAyavAnapi avidyamAna udayo'kaSAya eva, mandAnubhAvatvamanudarAkanyAnirdezavad, atazcopapannamidaM "uccAliyammi pAe, iriyAsamiyassa saMkamaThAe / vAvajjeja kuliMgI, mareja jogamAsajja // 1 // " -oghaniryuktau gA0 747 1. vetvada rA.' iti g-paatthH| 2 chAyA uccAlite pAde IryAsamitasya saMkramArtham / vyApayeta kuliGgI miyate taM yogamAsAdya // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUtraM 5] svopanabhASya-TIkAlaGkRtam "na ya tassa tannimitto baMdho suhumovi desito samae |"-ogh0 gA0 749 _ "suddhasma u saMpattI aphalA vuttA jiNavarehiM / " tadevaM sakaSAyAkaSAyayoryogasya yathAkramaM sAmparAyikaryApathayoH karmaNorAsravo bhavati / karmagrahaNamAsravagrahaNaM cAnuvartate / enamevArtha bhASyeNa spaSTayati bhA0-sa eSa trividho'pi yogaH sakaSAyAkaSAyayoH sAmpaAsravasya vaividhyam rAyikeryApathayorAsravo bhavati, yathAsaGkhyaM yathAsambhavaM ca sakaSAyasya yogaH sAmparAyikasya / akaSAyasyeryApathasyaivaikasamayasthiteH // 5 // TI-sa eSa trividho'pi yoga ityAdi / prakRtopayogAbhisambandhArthastacchabdaH, eSa ityupadarzanArthaH / sa eSa yogaH zubhAzubhabhedastrividho'pi-manovAkAyalakSaNaH / apizabdAd vyastaH samasto vA sakapAyasya kartuHsAmparAyikasya-saMsAraparibhrAntikAraNasya karmaNa Asravo bhavati / yathoktam-" paMDhame samae baddhapuhA bitie samae veditA tatie samae nijiNNA seAle aqammaM vAvi bhavati" (iti) pAramArSavacanAt trisamayAvasthAna eva veditavyaH / sakaSAyAkaSAyayordvayorapi sAmparAyikakarmabandhAzaGkAyAmIryApathakarmabandhArekAyAM ca dvayorapIdamAha-yathAsaGkhyamiti / yathAkramaM sakaSAyasya sAmparAyikakamosravaH / yathAsambhavamiti / yasya yAvAn yogaH sambhavatyekendriyANAM tAvatkAyayogaH dvitricaturindriyAsahipazcendriyANAM kAyavAgyogau saMjJipaJcendriyANAM manovAkAyayogaH akaSAyasya saMjvalanavatinaH upazAntakaSAyakSINamohayozca manovAkAyayogAH kevalino vAkAyayogAvityevaM yathAsambhavagrahaNaM samarthitaM bhavati / yogo vyAkhyeya ityanukarSaNArthazcazabdaH / etadeva yathAsaMkhyaka darzayati bhASyeNa-sakaSAyasyetyAdi / sakaSAyasya yogaH sAmparAyikasya karmaNa AsravaH, akaSAyasyopathasyaivAsravo na sAmparAyikasyApIti, ekasamayasthiteriti ekasmin samaye sthitiH-avasthAnaM yasya karmaNa iti / bhASitapuMskatvAdevaM nirdezaH / vedyamAnakarmasamayo madhyamaH sa eva sthiti:-kAlaH / Ayo bandhasamayastRtIyaH parizATasamaya iti // 5 // sAmparAyikazcaryApathazca dvividho'bhihita Asravastatra sAmparAyikakarmAsravabhedAH kiyanta ityucyate 1-2 chAyA na ca tasya tannimitto bandhaH sUkSmo'pi dezitaH smye| zuddhasya tu sampattiraphalokA jinavaraiH / 3'prathame samaye baddhaspRSTA dvitIye samaye vedanA tRtIye samaye nirjaraNaM, eSyatkAle'karma pA'pi bhavati / 4 'mArSAda vacanAda' iti ka-pAThA / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 sUtram--IndriyakaSAyAvratakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedaaH|| 6-6 // TI0-indriyAdInAM caturNA kRtadvandvAnAM saMhatyottarabhedainirdezaH / paJca catvAraH paJca paJcaviMzatiH saMkhyA yeSAM te paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaMkhyAH / pUrvasyeti nirdezasAmarthyAt sAmparAyikasya karmaNo ya Asravastasya bhedA bhavantIti, etadeva bhASyakAro vizakalayati bhASyeNa bhA0-pUrvasyeti sUtrakramaprAmANyAt sAmparAyikasyAha / sAmparAyikasyAsavabhedAH pazca catvAraH paJca paJcaviMzatiriti bhavanti // . TI-pUrvasyeti sUtrakramaprAmANyAt sAmparAyikasyAhetyAdi bhASyam / pUrva-prathamaM karma / kiMkRtaM prAthamyamityAha-sUtrakramaprAmANyAditi / sUtre paripATIkramastasyAptoktatvAt prAmANyam / AcAryeNa hi sUtre sAmparAyikakarmAsrava eva prathamamupanyasto'Tastameva vivRNoti-sAmparAyikasyAha / samparAyakAraNasya karmaNa Asrava iti sUtrakAraH prAgevamuvAca ataH sAmparAyikasya karmaNo ya Asravastasya bhedAH-prakArAH saMkhyAyante yathAkramam / paJcendriyANi prAgvyAsAmparAyikAnavasya khyAtasvarUpANyAtmano liGgAdibhUtAni / mUlabhedatazcatvAraH kapAyAH 49 bhedAH krodhAdayo vkssymaannottrssoddshbhedaaH| paJcAvratAni hiMsAdIni lakSa Nato vakSyamANAni / kriyAH paJcaviMzatirihaiva sUtre vyAkhyAsyante / evamete ekAnacatvAriMzadAtmanaH pariNativizeSAH sAmparAyikasya karmaNa AsravabhedA bhavanti / tatrendriyakaSAyAnullaGghayAvratAnyeva vyAcaSTe bhaassykaarH| kiM punaratra prayojanamiti ? ucyate-ayamabhiprAyo bhASyakArasya-hiMsAdInyatratAni sakalAsravajAlamUlAni tatpravRttAvAtraveSveva pravRttistanivRttau ca sarvAsravebhyo nivRttirityasyArthasya jJApanArtha sUtroktakramamatikamyAgratAni vyAcaSTe bhASyakAraH / suutrbndhshobhaahetorindriyaadisnniveshH|| bhA0-paJca hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahAH / pramattayogAt prANavyaparopaNaM hisetyevamAdayo vakSyante (a0 7, suu08-12)|| TI-pazcaiva na nyUnAtiriktAni vratAni viratilakSaNAni vakSyante / tadviparItAni avatAni-prANAtipAtAdipravRttisvabhAvAni, hiMsAdIni kRtadvandvanirdiSTAni saptame'dhyAye lakSaNato'bhidhAsyante / tacca lakSaNamupalakSayati-pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMseti / pramattasya-kaSAyAdipariNatibhAjo yogastaddhetukaM yat prANavyaparopaNaM sA hiMsA / itizabdo'vadhAraNe / etAvadeva lakSaNaM hiMsAyAH paripUrNaprapaJcena vyAkhyAsyate, evaMlakSaNA hiMsA Adi 1'avratakaSAyendriyakriyAH' iti k-paatthH| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 11 praigAmanRtAdInAmAtmapariNAmAnAM ta evamAdayo vakSyamANA hiMsAdayaH sAmparAyikasya AsravAstathA bhA0-catvAraH krodhamAnamAyAlobhAH anantAnubandhyAdayo vakSyante ( a0 8, suu010)|| TI-catvAraH krodhAdayaH / avatAnantaraM kaSAyagauravapratipAdanArthamAha-krodhAdayoprItigarvaparavazvanAmU lakSaNAH kaSAyAH,anantaH-saMsArastamanubandhanti tacchIlAzcAnantAnu. pandhino vakSyamANalakSaNAste AdiryeSAM te'nntaanubndhyaadyH| AdizabdagrahaNAdapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanagrahaNam / anantAnugandhinazcatvAraH krodhAdayaH, apratyAkhyAnAzcatvAraH kodhAdayaH, pratyAkhyAnAvaraNAzcatvAraH krodhAdayaH, tathA saMjvalanAcatvAra eva krodhAdayaH, ityebamete SoDaza kaSAyA vakSyante lakSaNataH / ete ca sAmparAyikasya karmaNa AsravAH, tathA teSu kaSAyeSu satsu-. bhA0-pazca pramattasyendriyANi // TI-pazca pramattasyendriyANi sparzanAdIni sparzAdiSu viSayeSu kaSAyAdipariNatiyujaH sAmparAvikasya karmaNa AsravA bhavanti / tadanantaraM___ bhA0-paJcaviMzatiH kriyaaH| tame kriyApratyayA yathAsaGkhyaM prtyetvyaaH| tadyathA-samyaktva-mithyAtva-prayoga-samAdAne-yopathAH kAyAdhikaraNa-pradoSaparitApana-prANAtipAtAH darzana-sparzana-pratyaya-samantAnupAtA-nAbhogAH svahasta-nisarga-vidAraNA-nayanA'-navakAGkSA Arambha-parigraha-mAyA mithyAdarzanAspratyAkhyAnakriyA iti // 6 // TI-paJcaviMzatiH kriyA indriyakaSAyAvataiH indriyAdayazca AmiH saGkIrNAH zuddhA. . parasparavyatikIrNAvyatikIrNarUpA ekAsravatvaM pratipadyante / paJcaviMzatirevAtmanaH sakaSAya karmaNaH kriyArUpAH pariNAmAH, tatra-teSu sAmparAyikakarmAsraveSu ime ye vakSyante lakSaNataH, kriyA eva patyayaH-kAraNaM yeSAM sAmparAyikakarmAsravANAM te kriyApratyayAH-kriyAkAraNakAH pathAsaGkhyaM-yena saGkhyAvizeSeNa kriyAH prasiddhAstadatra yathAsaGkhyamucyate, yathAsaGkhyaM yA yA saGkhyA kriyANAM prtyetvyaa-vijnyeyaaH| tadyathetyanenodAharati tAn kriyAvizeSAnsamyaktvamithyAtvetyAdi / imAH paJcaviMzatikriyAH sakaSAyasya kartuH sAmparAyikasya karmaNa AsravA bhavanti, yathAsambhavaM vyAkhyeyAH / tatra samyaktvakriyA-samyaktvakAraNam / samya . ktvaM ca mohazuddhadalikAnubhavaH, prAyeNa tatpravRttA kriyA samyaktvapaJcaviMzataH kriyANAM kriyA-prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNajIvAdipadArthavivecanam viSayA zraddhA jinasiddhagurUpAdhyAyayatijanayogyapuSpadhRpapradIpacAmarAta patranamaskaraNavastrAbharaNAnapAnazayyAdAnAdyanekavaiyAvRtyAbhivyaGgayA ca smyktvsdbhaavsNvrdhnpttviisvedybndhheturdevaadijnmprvilmbhkaarnnm||ato viparItA mithyA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 strakriyA tttvaarthaa'shrddhaanlkssnnaa| sA trividhA-abhigRhItA 1 anabhigRhItArasaMdehataH 3 // tatrAbhigRhItAtrayANAM tripaSTayadhikAnAM pravAdizatAnAm , anabhigRhItA'nabhyupagatadevatAvizeSANAM tattvArthazraddhAnaM, sandigdhaM mithyAtvaM pravacanoktamakSaramartha pAdaM vA stokamapyazraddadhAnasya bhAvato yad bhavati // AtmAdhiSThitakAyAdivyApAraH prayogaH, tatra yogatrayakRtA (taM) pudgalAnAM grahaNaM prayogakriyA dhAvanavalanAdiH:kAyavyApAro vA, hiMsraparuSAnRtAdivAgvyApAro vA, abhidrohAmimAneAdivyApAro vA prayogakriyA // apUrvApUrvaviratipratyAmukhyamutpadyate yat tapasvinaH sA smaadaankriyaa| anye vyAcakSate-dvividhA samAdAnakriyA, samAdIyate yena viSayastat samAdAnam -indriyaM tasya ( sarvopaghAtakAri ) dezopaghAtakAri vA samAdAnakriyA // IryApathakarmaNo yAti(hi ? )nimittabhUtA badhyamAnavedyamAnasya seyopathakriyA / atra ca kAzcit sAmparAyikakarmaNa AsravaH, kAvica na // kAyakriyA dvividhAH, praduSTasya mithyAdRSTerudyamo yaH parAbhibhavAtmako vAGmanasanirapekSaH sA tu parataH kAyakriyA, pramattasaMyatasyAnekakartavyatAsu bahuprakArA duSprayogakAyakriyA // adhikriyate yenAtmA durgatiprasthAnaM prati tadadhikaraNaM-paropaghAtikUTagalapAzAdidravyajAtaM tadviSayA'dhikaraNakriyA / sA dvidhAnivartane saMyojane ca / tatra mUlottaraguNabhedAd dvidhA nivartane mUlaguNAdhikaraNakriyA pazcAnAmaudArikAdizarIrANAM nirvRttiH, uttaraguNanivartanA pANipAdAdyavayavAnAM, athavA asi-zakti-tomarAdInAM mUlaguNanirvartanA, uttaraguNanirvartanA teSAmeva pAnojjvalIkaraNaparicArAdikA / saMyojanAdhikaraNakriyA tu viSagarahalAkuTadhanuryantrAdInAm // prAdoSikI dvividhA-jIvAjIvavaividhyAt / jIvaprAdoSikI tAvat putrakalatrAdisvaparajanaviSayA / ajIvaprAdoSikI tu krodhotpattinimittabhUtakaNTakazakarAdiviSayA // paritApikA tu dvividhAparitApapradhAnA svaparaparitApapradhAnA-svaparaparitApajananI / tatra svadehaparitApakAriNI putrakalatrAdiviyogaduHkhabhArAdyatipIDitasyAtmanastADanazirassphoTanAdilakSaNA / paraparitApakAriNI putraziSyakalatrAditADanam / / prANAtipAtakriyA'pi dvividhA-svaparavyApAdanabhedAt / atra svaprANAtipAtajananI girizikharaprapAtajvalanapravezajalapravezAstrapATanAdikA / paraprANAtipAtajananI tu mohalobhakrodhAviSTA prANavyaparopaNalakSaNA kriyate / atrApi vicintya paJcake sAmparAyikakarmaNa Asravo vaktavyaH // darzanakriyA dvidhA-jIvAjIvaviSayatvAt / tatra pramAdino nRpaniryANapravezaskandhAvArasannivezanaTanartakamallameSavRpayuddhAdiSvAlokanAdaro yaH sA jIvaviSayA dRshikriyaa| devakulasabhAprapodakAzayatrapustAdyAlokanalakSaNA rAgAIcetaso'jIvaviSayA darzanakriyAH // sparzanakriyA dvividhA-jIvAjIvabhedAt / tatra jIvasparzanakriyA yoSitpurupanapuMsakAGgasparzanalakSaNA rAgadveSamohabhAjaH / ajIvasparzanakriyA mRgaromakutavapadRzATakanIlyupadhAnAdiviSayA // pratyayakriyA tu yadapUrvasya pApAdAnakAriNo'dhikaraNasyotprekSya svasvabuddhyA nippAdanam / samantAnupAtakriyA strIpuruSanapuMsakapazusampAtadeze upanIyavastutyAgaH / pramattasaMyatAnAM vA bhaktapAnAdike'nAcchAdite'vazyatyAjye samantAdanupAto Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra ] svopanamAmya TIkAlaGkRtam bhavati sampAtyasattvAnAm // anAbhogakriyA apratyavekSitApramArjite deze zarIropakaraNanikSe'pA svahastakriyA abhimAnArUSitacetasA'nyapuruSaprayatnanivRtyA yA svahastena kriyte|cirkaalprvRsprdeshini pApArthe bhAvato yadanujJAnaM sA nisargakriyA parAcaritAprakAzanIyasAkyaprakAzIkaraNaM vidAraNakriyA / bhASAdvayAbhijJaHpuruSo yathaikaM vicArayati arhatpraNItAjJollaGghanena svamanISayAjIvitAdipadArthaprarUpaNaM (vaa)||svyN nayanakriyA anyairvA''nAyanaM svacchandato nayanakriyA |anvkaangkssaakriyaa dvidhaa-svprbhedtH| tatra svAnavakAGkSA jinokteSu kartavyavidhiSu pramAdavazavartitAnAdaraH, tathA cAnAdriyamANaH paramapi nAvakAGkSatIti praanvkaangkssaakriyeti|| bhUmyAdikAyopaghAtalakSaNA zuSkatRNAdicchedalekhanAdikA vA'pyArambhakriyA svprbhedtH|| bahUpAyArjanarakSaNamUcha lakSaNA parigrahakriyA // mAyAkriyA tu mokSasAdhaneSu jJAnAdiSu mAyApradhAnasya pravRttiH viruddhaphalalipsayA mithyAdarzanamArgeNa santataprayANamanyaM sAdhayAmItyanumodamAnasya mithyAdarzanakriyA // saMyamavighAtinaH kaSAyAdharIn pratyAkhyeyAn na pratyAcaSTa ityapratyAkhyAnakriyA / itizabdaH sAmparAyikakriyeyattAvadhAraNArthaH / evametAH kriyAH paJcaviMzatiH sthUlasthUlAkArA vistarabhItyA'vyAkhyAtAH sAmparAyikakarmahetavaH, kAzcit parasparataH kizcidbhedabhAjaH kAzcid viviktArthAH sakSepataH kAyavAGmanoduzcaritalakSaNAH sUkSmasUkSmatarabhUribhedA api bhASyakAreNa pradarzitAH samastakAyAdiduzcaritakalApasaGgrahAya, pravacanAbhijJena tu yuktyAgamAbhyAM vizeSya vyAkhyeyA iti // etat punarindriyAdinimittaM sAmparAyikaM karma banatA jIvAnAM kiM sarveSAM samAnaM bhavati, uta satIndriyAdimattve sAmparAyikakarmabandhamAjAM paraspareNa vizeSaH / asti vizeSaH ca sapariNAmajanitaH / pariNAmo'nekarUpastadbhedAt karmabandhabheda ityaahsuutrm-tiivrmndjnyaataajnyaatbhaavviiryaadhikrnnvishessebhystdvishessH||6-7|| ___TI.-AzayapariNAmAnurUpyeNa kartRNAM bandhamAtrAH satsvindriyAdiSu nimitteSu prativiziSTA bhavanti niyamataH, na tulyAstadviparItA vA / kadAcit tulyapariNAmAnAM tulagA Apa viSamapariNAmAnAmatulyAzcetyevamartha bhASyeNa prapaJcayati bhA0--eSAmakonacatvAriMzatsAmparAyikA(sravA)pAM tIvrabandhavizeSANAM hetavaH bhAvAt mandabhAvAt jJAtabhAvAdajJAtabhAvAda vIryavizeSAdadhi karaNavizeSAcca vizeSo bhavati-laghurlaghutaro laghutamastIvastI. pratarastIvratama iti / tadvizeSAca bandhavizeSo bhavati // 7 // TI.-eSAmekonacatvAriMzatsAmparAyikAsavANAmityAdi bhASyam / eSAmiti "citArayati' iti ka-pAThaH; 'vipratArayati' iti pratibhAti / 2 -- sAmparAyikAnAmeSA* ' iti gha-pAThaH / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 anantarasUtropanyastendriyAdisambandhamAcaSTe / kiyantaH punaste iti saGkhyayA nizcayArthamAhaekonacatvAriMzaditi / svazabdenaivoktatvA bahutvasya na punarbahuvacanaM saGkhyAzabdAt / IryApathavyavacchedAyAha-sAmparAyikAsravANAmiti / samparAyaH prayojanaM kamaiva nAnyat tasyAsavAH-pravezamArgAsteSAM vizepo bhavatIti sambandhanIyam / kuta ityAha-tIvrabhAvAdityAdi / tIvAdibhyaH kRtadvandvebhyaH / paJcamI hetau / bhAvo'pyadhikaraNavat pRthag vyAkhyeya ityAzaGkAyAM pratyekamabhisambandhaM darzayati-tIvabhAvAt mandabhAvAt jJAtabhAvAdajJAtabhAvAditi / tIvraH-prakRSTo bhAvaH-pariNAmastasmAt tIvabhAvAddhetoH karmavandhavizeSaH, sAtizayazca tIvrapariNAmaH, tadyathA-tIvastIvratarastIvratamaH / kAraNabhedazca kAryabhedAnuvidhAyI / kAryabhedo'pi hi kAraNabhedamavagamayatIti, ataH pariNAmamAtrApekSayA AtmA karma badhnAti / tathA mandastIvaH svalpo bhAvastasmAca karmabhedo'vazyaMbhAvI,svalpa evAntaraH pariNAmo yadA mRrbhavati tadA karmabandho'pi svalpapariNAmApekSatvAnmRdureva bhavati, na jAtucit tIvabhAvatulyo bandhaH / yathA siMhasya hanturgoghAtinazca samAne'pi prANAtipAte nivRtte'pi gaNitajadhanAbhiSTazravaNodbhUtaparitoSanirbharacetasaH kesarivyApAdinaH zauryAbhinivezAn pradIpitatIvabhAvasya bahulaM bhavati karmabandhaH / sa cApi tIvro bhAvaH kadAcidadhimAtraH kadAcidadhimAtramadhyaH kadAcidadhimAtramRduH kadAcinmadhyAdhimAtraH kadAcinmadhyamaH kadAcinmadhyamRduH kadAcinmRdvadhimAtraH kadAcinmRdumadhyaH kadAcinmRduriti nAnAdhyavasAyApekSatvAt / itarasya tu sarvajananindyasya dhikkArAgrupaghAtakavacanAkarNanApAracintovRttasya kRte'pi karmaNi mandapariNateH svalpaH karmabandho bhavati / tathA jJAtabhAvAdajJAtabhAvAceti / jJAtasya bhAvo jnyaatbhaavH| jJAtamasyAstIti arzaAdipAThAdeva jJAta AtmA, jJAnAd upayuktasya tasya yo bhAvaH-pariNAmaH sa jJAtabhAvaH--abhisandhAya prANAtipAtAdau pravRttiH, apara etadviparItaH, sa khalvajJAtabhAvo'nabhisandhAya prANAtipAtakArItyatrApi pUrvavadeva karmabandhavizeSo draSTavyaH / yo hi mRgamevAbhisandhAya nyApAdayAmIti zilImukhakSepamAcarati, yazca sthANuM vidhyAmIti kRtAbhisaMdhi patriNamamuzcadvinipAtitazcAntarAlavartI tena patriNA mRgaH kapoto vA, tulyaprANAtipAtakriyayorapyanayonimittavizeSAd bandha. vizeNe'vaseyaH, prAcyasya prakRSTo vandhaH, pAzcAttyasyAnabhisandheH kapAyAdipramAdavazavartinaH pUrvakAdalpaH karmabandhaH, yasmAnna vinA rAgAt kSepaH zarasya saMbhavati, rAgaca pramAdaH / yata evamAha-ajJAnasaMzayamithyAjJAnarAgadvepasmRtyanavasthAnadharmAnAdarayogaduSpraNidhAnamityaSTaprakAraH pramAdaH prakRSTakapAyalezyAvalAdhAnAjJAnaprabhavaH pauruSeyapariNAmasamutthAnaH kaTuvipAko narakapAtAhitasaMskAraH tIvAdisAtizayaH madhyakapAyalezyodayavalAdhAno madhyamamadhyatarA. dibhedaH pratanukapAyalezyApariNatipramAdabalAdhiSThAnavAsanAvAsitvAnmandamandatararAdibhedaH / tathA vIryavizeSAdadhikaraNavizeSAceti / vIryAntarApakarmakSayopazamajA labdhiH vIryam-- 1.cintoddhatasya' iti paatthH| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 71 svopajJamASya-TIkAlaGkRtam AtmanaH zaktiH sAmarthya mahAprANatA / tacca vajrarSabhanArAcasaMhananIyApekSameva tripRSThAdInAM saMrabdhasiMhapATanAdilakSaNam / siMhAdInAM ca madajalAvasekapicchilIkRtagaNDasthalamukhamahAvAraNAdividAraNAbhivyaktaM tasya vizeSaH-atizayastasmAd vIryavizeSAt karmabandhavizeSaH / atrApyadhimAtrAdibhedaprarUpaNA pUrvavat kaayo| mandaprANasya tu kRccheNa dhRto'pi na tAdRgutkarSavizeSo bhavati yAdRyo mahAprANasya, ato vIryAtizayaH karmabandhanimittamastIti / adhikriyate yenAtmA durgatiprasthAnaM pratyadhikaraNaM tanivartanAsaMyojanAdibhedaM vakSyate / tavizeSAca tadatizayAt karmabandhAtizayaH / pratidivasameva hi nighRNamanaso nirbhayAH prANiprANavyApattaye mRSAsteyAdikRtavakrazrutIH sRjanti te cAdhikaraNavizeSAH klezopAdAnaM prati prakarSavartinaH kUTagalayantrapAtrapAzadeya ityAdikAdadhikaraNavizeSAca vizeSo bhavati bandhasyeti / ajJAtabhAvAca saMcetayatAM bhavati karmabandhastathA saptame'dhyAye vakSyAmaH // laghurityAdinA tIvrAnmandasyApakA darzayati / tathA jJAtabhAvAdajJAtabhAvasya vIryAtizayAnmadhyamandavIryayoradhikaraNAtizayAca madhyamandAdhikaraNavizeSayorapakarSo'vagantavyaH, tathA madhyamandapratidvandvinaH prakRSTasya pradarzana tIvrastIvratarastIvratama iti / tIvramandagrahaNAta madhyapatitasya madhyamabhAvasyApi grahaNam / madhyamo madhyamataro madhyamatamaH / ete ca tIvramadhyamandAH prakarSApakarSavartitvAdadhimAtrAdibhedena bhittvA vyAkhyeyAH / itizabdaH smstsaampraayikkrmhetusnggrhaarthH| tadvizeSAcca bandhavizeSo bhavatIti tadityanena tIvramadhyamandAH parAmRzyante / tIvrAdInAM vizeSastadvizeSastasmAt tadvizeSAd bandhavizeSa ityataH satISvapIndriyakaSAyAvatakriyAsu tIvramAvAdyapekSa eva karmabandhaH siddhaH // 7 // bhA0-atrAha-tIvramandAdayo bhAvA lokprtiitaaH| vIrya ca jIvasya kSAyopazamikaH kSAyiko vA bhAva ityuktaM (a0 2, sU0 4-5) / athAdhikaraNaM kimiti 1 / atrocyate TI-atrAhetyAdiH sambandhagranthaH / atretyatikrAntasUtravyAkhyAnAvasAne paraH praznayatyajAnAnaH--tIvramandAyo bhAvAH / AdigrahaNAt jnyaataajnyaatbhaavprigrhH| ete lokprtiitaaH| lokyata iti lokaH-prekSApUrvakArI ziSTajanaH, sAmAnyena vA rathyApuruSAdilokastasya pratItAstIvAdayaH prakarSApakarSAdilakSaNA iti, naiSAM lakSaNaM praSTavyaM vIrya cAtmano vIryAntarAyakarmakSayopazamaprayojanaH kSayaprayojano vA bhAvaH--Atmano bhavanaM pariNAmavizeSaH, zaktilakSaNa ityuktaMnizcitam / athAdhikaraNaM kiM tIvAdigocaratvAd vipratipattezcAdhikaraNaviSaya eva praznaH, prathamataraM vA'tisaMkSiptamuktamadhikaraNam , adhunA tadvistarArthinA tIvrAdibhAvaparijJAnAnantaramadhikaraNaM pRcchayate--kiMsvarUpamadhikaraNamiti / atrocyate ityAhAcAryaH / atra-adhikaraNasvarUpaprazna abhidhIyate teSAM tIvrAdInAM [dvividhA / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 pradhikaraNasya vaividhyam sUtram--adhikaraNaM jIvAjIvAH // 6-8 // TI--athavA yasmin sati trividhAsravapravRttistadadhikaraNamanirdhAritabhedam, atastaddedanirdidhArayipayedamAcaSTe-adhikaraNaM jIvAjIvAH // sAmparAyikakarmabandhaH prastutastasya viSaya Asravo'dhikaraNam / tIvAdInAM jIvAjIvaviSayatvAt, jIvAnajIvAn vA viSayIkRtya sattvAH pravartante tIvrAdibhAvena / te ca jIvA ajIvA vA tIvAdibhAvena bhavituH pariNanturAtmano viSayamupetAH sAmparAyikakarmabandhahetavo bhavantIti durgatiprasthAnanimittatvAdadhikaraNazabdavAcyAH / nanu cAdhikaraNikI kriyA prAgevaMvidhaivoktA, kimarthaM punaradhikaraNamucyate / caritArthatvAdanyataropadeza eva jyAyAniti, atrocyate / pUrvatra kriyAsahAyadravyAdAnamAavivakSayA kIrtitamAdhikaraNikyam , iha punarAsravotkarSApakarSopAdAnasAmarthyAdanabhihitavizepakRtyArthamidamucyate-jIvAjIvAH / itretryogdvndvH| dvivacanaprasaGga iti cet tanna / vyaktyA payoyabhedasya vivakSitatvAditi, jIvAjIvAdhikaraNamityastu sUtre laghutvAdityucyate jIvAjIvAvevAdhikaraNamiti samAnAdhikaraNakalpasyetyAzaGkAyAM jIvAjIvadravyamAtrasampratIterAstravavizeSAbhAvaH syAt / Asravasya hi kriyAlakSaNasya jIvAH kAraNaM-nimittamiSyante // sa caivaM sati na sidhyatIti purAtana eva pAThaH sAdhIyAn / tasmAdAsravasyAtmapariNAmasya prayogalakSaNasya bAhyazcetano'cetano vA padArtha utpattI nimittamiti hiMsAdipariNAmo jIvAdhikaraNojIvAdhikaraNazcetyenamevArtha bhASyeNa sphuTayati bhA0-adhikaraNaM dvividham-dravyAdhikaraNaM bhAvAdhikaraNaM ca / tatra dravyAdhikaraNaM chedanabhedanAdi / zastraM ca dazavidham / bhAvAdhikaraNamaSTottarazatavidham / etadubhayaM jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNaM ca // 8 // TI-adhikaraNaM dvividhamityAdi bhASyam / dargatyadhikArAdadhikaraNam / taccai(ka)kazo dviprakAra, jIvaviSayaM jIvA( dravyA )dhikaraNaM bhAvAdhikaraNaM c| ajIvaviSayamapi dravyAdhikaraNaM bhAvAdhikaraNaM ca / samuccayArthazcazabdaH / dravyamevAdhikaraNaM dravyAdhikaraNam / evaM bhAvAdhikaraNamapi / tatra dravyAdhikaraNaM chedanabhedanAdi / zastraM ca dazavidham / tatreti tayordravyabhAvAdhikaraNayordravyAdhikaraNaM tAvaducyate / chidyate yena parazuvAsIvyadhanAdinA tat chedanam / bhidyate yena mudgarakoNakAdinA tad bhedanam / AdigrahaNAt troTanavizasanodvandhanayantrAbhighAtAdi vakSyamANaM nivartanAdisUtre / / nanu cAdigrahaNAdeva nAnAvidhazastrAntarbhAvo'pi dravyarUpatvAt kimartha bhedenopAdAnaM zastrasyeti ? / ucyate-saMkhyAvizeSanirdhAraNArtha dazaiva prakArAH zastrasyeti / cshbdo'vdhaarnnaarthH| dravyazastraM dazavidhameva parazvadhadahana viSalavanasnehakSArAmlAni anupayuktasya ca manovAkkAyAstrayaH / etena dravyAdhikaraNena jIvAjIvau viSayIkRtya sAmparAyikaM karma badhyate / tadyathA-pANipAdazirodharAdInAM parazvAdinA chedaH / aminA dahana 1 karaNatAyAM kasyetyAzakkAyo ' iti pratibhAti / 2 'zvadidahana. ' iti k-paatthH| . Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9) svopakSamApya-TIkAlaGkRtam / satanAnAm / viSeNa mAraNam / lavaNena pRthivyAdikAyAdhupapAtaH / snehena dhRtatailAdeinA sAmevopaghAtaH / kSAreNa sakalatvaGmAMsAdyavakartanam / amlenApyAranAlAdinA pRthivyAdi. kAyopaghAtaH / anupayuktasya ca kAyAdayo yAM ceSTAmabhinivartayanti tayA tayA karma vadhyata iti / atha bhAvAdhikaraNaM katiprakAramityAha-bhAvAdhikaraNamaSTottaraM zatam / mAva:vIvAdipariNAma AtmanaH, sa evAdhikaraNaM taccASTottarazatamedamaSTottarazataM medAnAmAgAmpanantaraM sUtreNa bhAvayipyata ityedubhayamAkhyAtaM yat prAk pRSTaM pareNa jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNaM ca, nAtaH paramanyo'dhikaraNabhedo'stIti // 8 // sUtram-tatra-AdyaM saMrambhasamArambhArambhakRtakAritAnumaMta kssaayvishesstrininishctushcaikshH||9|| rI0-taMtretyanena sambandhaM sUcayati, tayorjIvAjIvAdhikaraNayoranantarasUtraprastutamorjIvAdhikaraNaM tAvaducyate, AcaM saMrambhasamArambhetyAdi sUtram // bhA0-bhAdyamiti sUtrakramaprAmANyAjjIvAdhikaraNamAha / tat samAmatamA trividham / saMrambhaH 1 samArambhaH 2 ArambhaH 3 iti / bhedAbhedAH / etat punarekazaH kAyavAzmanoyogavizeSAt trivirSa bhavati / tadyathA-kAyasaMrambhaH vAksaMrambhaH manaHsaMrambhaH; kAyasamA. samASAksamArambhaH manaHsamArambhaH; kAyArambhaH vAgArambhaH manaArambha iti| .. rI0-Adau bhavamAdyam / itizabdaH zabdapadArthakaH / kiMkRtaM punarAdhatvaM kiMvA badAyamityAha-satrakramaprAmANyAjIvAdhikaraNamAha / sUtrakramaH-sUtrAnupUrvI sUtrasabhiveza: tastrAmANyAdAgham / kiM tat ? jIvAdhikaraNamityAha suutrkaarH| tat jIvAdhikaraNaM samA sataH-saMkSepataH trividhN-triprkaarm| prakAratrayapradarzanAyAha-saMrammA saMrammAdInAM vyAkhyA samArambha Arambha iti / tatra prANAtipAtAdisaMkalpAvezaH saMrammaH / tatsAdhanasanipAtajanitaparitApanAdilakSaNaH samArambhaH / prANAtipAvAdikriyAnivRttirArambhaH / etaditi jIvAdhikaraNaM parAmRzati / punaHzabdaH kriyAvyAta. spadhaH / sakRd mitraM saMrambhAdimedena jIvAdhikaraNaM midyate / ekaza ityekaikam / saMrammAvikaraNAdi kAyavAGmanoyogAvazeSAt trividhaM bhavati / kAyAdayaH prAya vyAkhyAtasvarUpAH / kAyasaMrammAdhikaraNaM vAksaMrambhAdhikaraNam, evaM samArambhArambhayorapi kAyAdibhedena pavaividhyaM vAcyam / yogabhedena vikalpya saMrambhAdInadhunA kriyAdvAreNa yogAn vikalpayati bhA0--tadapyekazaH kRtakAritAnumatavizeSAt trividhaM bhavati / tadyathAkRtakAyasaMrambhaH kAritakAyasaMrambhaH anumatakAyasaMrambhaH; kRtavAksaMrambhaH kAritavAksaMrambhaH anumatavAksaMrambhaH; kRtamanaHsaMrambhaH kAritamanaHsaMramma: 1 mati-' ispapi paatthH| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 anumatamanaHsaMrambhaH iti / evaM samArambhArambhAvapi / tadapi punarekazaH kaSAyavizeSAccaturvidham // TI-saMrambha kAyena karoti vAcA karoti manasA karotIti / evaM kArayatyapi vikalpatrayaM, tathA'numanyate ceti vikalpatrayameva / kRtavacanaM svatantrakartRpratipAdanArtham / kAritAbhidhAnaM prayojyaparatantrapradarzanArtham / anumativacanaM prayojakasya mAnasapariNAmapradarzanArtham / etadeva bhASyakAro darzayati-tadyathA-kRtakAyasaMrambha ityAdivacananavakena / yathA''dau kAyasaMrambhaH kRtakAritAnumatabhedena vikalpitaH, evaM samArambhArambhAvapi kRtakAritAnumatavikalpitI vAcyo / samArambhaM karoti samArambhaM kArayati samArambhamanumanyate kAye. netyAdirnavadhA viklpnaa| tathA''rambhaM karoti kArayati anumodate ceti navaiva vikalpA veditavyAH / tadapItyAdinA punazcaturdhA bhinatti / kRtakAyasaMrambhAdikaraNAdi punarekai kaSAyavizeSAcaturvidhaM bhavati / kaSAyAH prAgabhihitalakSaNAH / sAmAnyena vizeSo bhedastadbhedAcaturvidhaM bhavati / bhA0-tadyathA-krodhakRtakAyasaMrambhaH mAnakRtakAyasaMrambhaH mAyAkRtakApasaMrambhaH lobhakRtakAyasaMrambhaH, krodhakAritakAyasaMrambhaH mAnakAritakAyasaMrambhaHmAyAkAritakAyasaMrambhaH lobhakAritakAyasaMrambhaH, krodhAnumatakAyasaMrambhaH mAnAnumatakAyasarambha. mAyAnumatagayasaMrambhaH lobhAnumatakAyasaMrambhaH / evaM pAGmanoyogAbhyAmapi vaktavyam / tathA samArambhArambhau / / / .. TI-tadyathetyAdinA darzayati yathAbhihitalakSaNAn vikalpAn krodhakRtakAyasaMrambhaH / evaM mAnamAyAlobhakRtasaMrambha ityapi vAcyam / evaM krodhakAritakAyasaMrambhaH mAnamAyAlobhakAritakAyasaMrambha ityapi vAcyam / tathA krodhAnumatakAyasaMrambhaH mAnamAyAlobhAnumatakAyasaMrambha ityapi vAcyam / evaM vAGmanaHsaMyogAbhyAmapi vaktavyamityatidezavAkyam / evamityuktaprakAreNa vAgyogenApi krodhAdiviziSTena vAcyam / krodhakRtavAksaMrambhaH mAnamAyAlobhakRtavAksaMrambha ityapi vAcyam / tathA krodhakAritavAksaMrambhaH mAnamAyAlobhakAritavAksaMrambha ityapi vAcyam / tathA krodhAnumatavAksaMrambhaH mAnamAyAlobhAnumatavAksaMrambha ityapi vAcyam / evaM manoyogenApi krodhAdiviziSTena vikalpA etAvanto vAcyAH / krodhakRtamanaHsaMrambhaH mAnamAyAlobhakRtamanaHsaMrambha ityapi vAcyam / tathA krodhakAritamanaHsaMrambhaH mAnamAyAlobhakAritamanaHsaMrambha ityapi vAcyam / krodhAnumatamanaHsaMrambhaH mAnamAyAlobhAnumatamanaHsaMrambha ityapi vAcyam / evamete TtriMzabhedAH, tadyathA-krodhakatakAyasaMrambha ityAdinA granthena pratipAditAH / tathA samArambhArambhAviti atidezena samArambhasya patriMzadbhedatvaM saMrambhavat pratipAdayati / krodhakRtakAyasamArambha ityevamatikAntagranthaH 1.kalpena' iti g-paatthH| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam punraavrtniiyH| tatazca dvitIyA SaTtriMzat labhyate / tathA krodhakAritakAyArambha ityapyabhyAvasamAne granthe SatriMzadeva vikalpAnAM prApyate / evameSA TtriMzat triprakArA'pi piNDitA'STottaraM pariNAmazanaM bhavatItyetadevopasaMjihIrSan darzayati bhA0-tadevaM jIvAdhikaraNaM samAmenaikazaH Satrizavikalpa jIvAdhikara sya bhavati / trividhamapyaSTotarazatavikalpaM bhavatIti // vikalpasaGkhyA saMrambhaH saMkalpaH, paritApanayA bhavet smaarmbhH| proNivadhastvArambhaH, trividho yogastato jJeyaH // 9 // rI0-tadevaM jIvAdhikaraNaM samAsenetyAdi yat prastutaM jIvAdhikaraNaM tadevaM samAsena-saMkSepeNa ekaikaM saMrambhAdhikaraNaM samArambhAdhikaraNaM ArambhAdhikaraNaM ca Sazidrikalpa bhavati / trividhamapIti samuccaye'pizabdaH / tisro'pi SaTtriMzataH zatamaSTottaraM vikalpAnAM bhavatIti bhASyAnusAraNamavasAyaiva sUtra eva sphuTIkaraNAya punarucyate, saMrambhAdInAM kaSAyAvasAnAnAmAhitadvandvAnAM vizeSazabdena samAnAdhikaraNastatpuruSaH SaSThIsamAso vA pratyekaM vA vizeSazabdenAbhisaMbandhasAmarthyAt saMrambhAdivizeSairiti tRtIyAnupapattiH, kriyAvAdipadArthAntarAbhAvAt, na vAkyazeSopapatteH praviza piNDImiti yathA tathehApi kriyApadAvadhAraNamekai miyAt, ekamekaM trIstrIn bhedAm kuryAditi vA, yogAdInAmAnupUrvyavacanaM pUrvApara vizeSaNatvAt / tasmAt krodhAdicatuSTayakRtakAritAnumatabhedAt kAyAdInAM saMrambhasamA- kRtakAritAdi yantram rambhavizeSAH SaTtriMzad vikalpAH sphuTIkriyante yantreNa / uddhRtakrodhapa- | kAya kaSAya | kaSAya riNAma AtmA karoti svayaM kAyena saMrambhamiti prathamavikalpaH / tathAAvirbhUtamAnapariNAma AtmA karoti svayaM kAyeneti dvitIyaH / | kAya | vAk | manaH tathopajAtamAyApariNatirAtmA karoti svayaM kAyena saMrambhamiti / 12 12 12 tRtIyaH / tathA lobhakapAyagrastaH karoti svayaM kAyena saMrambhamiti | 36 / 36 | 36 caturthaH / evaM kRtena catvAro vikalpAH / kAritena catvAraH / anumatyApi catvAraH / ete dvAdaza kAyena lbdhaaH| tathA vAcA dvAdaza, manasA'pi dvAdaza, ete SaTtriMzat saMrambheNa lbdhaaH| tathA samArambheNApi TtriMzat, ArambheNApi SaTtriMzat, ityevamaSTottaraM vikalpazataM bhavati / kA punarbhAvanA ? yoganimittaM hi karma badhyate "kAyavAGmanaHkarma yogaH" (a0 6, mU01) iti vacanAd, bandhasthitiH / kopAdikaSAyAJjanavazIkArAt svayaM karaNapariNatau satyAM kAritAnumatiparimANadvAreNa ca prANAtipAtAdisaMkalpaparitApanAvyApattayaH sAmparAyikakarmabandhahetavo bhavantIti pratipAditaM prAk / kAyAdayo vyastAH samastAzca bandhahetavaH / samastAstu pradhAnopasarjanatayA ca bandhahetava iti pratItam / evametajjIvAdhikaraNaM vikalpya bhAvanIyamiti // 9 // kAya kaSAya | kaSAya kRta kArita anumata 1 sakaSAyaH' iti gha-pAThaH / 2 'bhArambhaH prANivadhaH' iti gha-pAThaH / 3 'NAmadvAreNa' iti -paatthH| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [anyAyaH 6 mA0-atrAha-athAjIvAdhikaraNaM kimiti ? / anocyate TI0-atrAhetyAdinA sambandha pratipAdayati / atreti jIvAdhikaraNavyAkhyAnAvasAne paro'navabudhyamAna Aha-athAjIvAdhikaraNaM kimiti / athetyAnantaryArthaH / jIvAdhikaraNAdanantaramajIvAdhikaraNaM prAka niradezi sUtrakAreNa tat kimiti-kiMsvarUpaM-kisvabhAvaM tat ? / itikaraNaH prazneyattApratipAdanArthaH / evaM prazne anocyate ityAhAcAyaH / atra prazne'nurUpamuttaramabhidhIyatesUtram-nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturditribhedAH param // 10 // TI-nivartanAdayaH kRtadvandvA yathAkramaM kRtadvandvaireva yAdibhiH samAnAdhikaraNA draSTavyAH / adhikaraNamityanuvartate, tat paramityanenAbhisambadhyate'jIvAdhikaraNaM, tannirvata nAdibhedAccatudho ajIvaviSayAn nivetenAnikSepasaMyoganisagAn kuven nirvartanAdInAM vyAkhyA rAgadveSavAnAtmA sAmparAyika karma banAti, nivartyamAnamajIvadravyam / nirvartanA nivartyamAnaprayojanA / 'nirvayeti bhAvasAdhano vA / sA dvidhA mUlottaraguNabhedAt / nikSipyate''sAviti nikSepaH-sthApyaH kazcidajIva ev| sa caturvigho'pratyavekSitAdibhedAt / bhaavsaadhnovaa| saMyojanaM saMyogaH ekatvIkaraNaM vA mizraNam / tad dedhA AhAropakaraNabhedAta, nisajenaM nisageH tyAgaH ujjhanam / tat tridhA kAyAdibhedAt / paravacanamanarthakaM pUrvatrAdyavacanAt , asmin vA sati AdyavacanamanarthakaM arthApattisiddheriticet tnn| antaraGgatApratipAdanArthatvAt Adyazabdasya bahiraGgatApratipAdanArthatvAcca parazabdasyeti viziSTArthapratipattihetutvAdubhayaM nyAyyamityamumevArtha bhASyeNa spaSTayati ___ bhA0-paramiti sUtrakramaprAmANyAdajIvAdhikaraNamAha / tat samAsatazcaturvidham / tadyathA-nivetenA nikSepaH saMyogo nisarga iti / . TI-paraM bahiraGgama, itikaraNazabdaH padArthakaH / prativiziSTapuruSapraNItasUtrakramasya pramANatvAt prN-bhirnggmprdhaanmjiivaadhikrnnmaah| jIvapariNAmo'bhyantaraGgastadAyattatvAt karmabandhasya, nimittamAtratvAd bahiraGgamajIvAdhikaraNam / iSTAbhidhAyI vA parazabdaH / prAyogikA vaisramA vA nirvartanAdayo'dhyavaseyAH / AdyaM ca jIvaviSayatvAd bhAvAdhikaraNamuktaM pharmabandhahetumukhyataH / idaM tu dravyAdhikaraNamucyate / param-amukhyaM nimittamAtratvAt / tadajIvAdhikaraNaM samAsata:-saMkSepataH catuSprakAraM bhavati / samAsagrahaNAnmUlottaraguNAdibhedaHzarIrAdiH zastrakalpazca vyAmaH mUkSmaprabheda ApAdito bhavati / tadyathetyAdinA caturo vikalpAna svarUpataH paTati-nirvartanetyAdi / itikaraNo mUlabhedeyattApratipAdanArthaH / prAg vyAkhyAtAH zabdanibhedadvAreNa nivetenAdayaH / adhunA bhedadvAreNa svarUpakathanameSAM kriyate *SayA nivartanAnikSepasaMyoganisAMni kurvan' iti ga-pAThaH / 1 nirvartateti ' iti ga-pAThaH / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10] svopanamASya-TIkAlaGkRtam . - bhA0-tatra nirvartanAdhikaraNaM dvividham-mUlaguNanirvartanAdhikaraNamuttaraguNanivartanAdhikaraNaM ca / tatra mUlaguNanirvartanA pazca zarIrANi vAGmanaHprANApAnAzca / uttaraguNanirvartanA kASThapustacitrakarmAdIni // rI0--tatretyAdi / tatra-teSu nirvartanAdiSu nirvartanA tAvad vyAkhyAyate / nirvatanaivAdhikaraNaM nirvartanAdhikaraNam / adhikaraNamiti samAnAdhikaraNaH, bhAvasAdhanapakSe SaSThItatpuruSaH nirvartanAyA adhikaraNam / evamanyatrApi yojyam / tad dvividhaM-dviprakAram / prakAradvayapradarzanArthamAha-mUlaguNetyAdi / cazabdaH samuccaye / mUlaM cAsau guNazca mUlaguNaH / mUlamAyaM pratiSThA saMsthAnAkhyo guNo mUlaguNaH sa eva nirvartanAdhikaraNam / sa hi nivRttaH san adhikaraNIbhavati krmpndhsy| tathA'GgopAGgasaMsthAnamRdvAditaikSNyAdiruttaraguNaH so'pi nivRttaH sannadhikaraNIbhavati karmabandhasyottaraguNa eva nirvartanAdhikaraNam / tatra mUlaguNanirvartanA-paJca zarIrANItyatrAdhikaraNazabdo nodito bhASyakRtA laaghvaissinnaa| anukto'pi ca pratyAsattergamyate,ato mUlaguNanirvartanAdhikaraNam / audArikAdIni paJca zarIrANi / tAni ca dvitIyAdhyAye vyAkhyAtAni prakRtavastuni yojyante / audArikazarIravargaNAprAyogyadravyairnirmApitamaudArikazarIrasaMsthAnaM prathamasamayAdArabhya mUlaguNanirvartanAdhikaraNamAtmano bhavati, bandhanimittatvAt / utta raguNanivatenAdhikaraNamaudArikasyAGgopAGgamRjAkarNavedhAvayavasaMsthAnAdi / nirvartanAdhikaraNasya vaikriyasyApi vapuSaH svavargaNAprAyogyadravyanirmApitamAdisamayAdArabhya svarUpam saMsthAnaM mUlaguNanirvartanAdhikaraNam, asya tUttaraguNanirvartanAdhikaraNamaGgo pAGgakezadazananakhAdikam, AhArakazarIrasyApi svavargaNAyogyapudgaladrampanirmApitaM saMsthAnaM mUlaguNanirvartanAdhikaraNam , uttaraguNanirvartanAdhikaraNamaGgopAGgAdi, kArmasapAtalakSaNasya kArmaNasyApi tadyogyadravyanirmApitasvasaMsthAnaM mUlaguNanirvartanAdhikaraNam, uttaraguNanivatenAdhikaraNamasya nAstyeva, taijasasyApyuSNalakSaNasyAzitapItapAvakazaktibhAjo labdhipratyayasya ca paranigrahAnugrahakAriNaH svavargaNAnimopitasaMsthAnaM mUlaguNanivetenAdhikaraNam , asyApyuttaraguNanirvartanA naivAstIti // vAGmanaHprANApAnAzceti / cazabdAnmUlaguNanirvartanAbhisaMbandhaH / vAGmanovargaNAyogyadravya nirmApitau vAGmanaHsaMsthAnavizeSau mUlaguNanivartanAdhikaraNam / tathA prANApAnavargaNAyogyanirmApitau ucchAsanizvAsAkArau mUlaguNanirvartanAdhikaraNam / eSAmapyuttaraguNanirvartanAna sambhavatyeveti / mUlaguNanirvartanAdhikaraNamitthaM vyAkhyAya prkaaraantrennottrgunnnirvrtnaamaacikhyaasuraah-kaasstthpustcitrkrmaadiiniiti| karmazabdaH pratyekamabhisambadhyate / tatra kASThakarma kuhimapuruSAdInAM kRtiH, ata evottaraguNanirvatanocyate / prasiddhapuruSAdyAkRteH prativimba nirvartanAdeva pustacitrakarmaNI api vAcyam / pustakarma sUtracIvarakAdigrathitakRtrimaputrakAdikaM, citrakarmAtyantaprasiddham / AdigrahaNAt lepyapatra 1 parito gRhAnu ' iti kha-ga-pAThaH / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyApaH 6 ccheyajalakarmabhUkarmaparigrahaH / zastramapyanekAkAramAkhyAtaM kRpANAdi / vadhasthAnatA mUlaguNanirvartanAdhikaraNaM, tIkSNatojjvalatAdyuttaraguNAdhikaraNamiti // adhunA nikSepAdhikaraNasvarUpanirdhAraNAyAha bhA0-nikSepAdhikaraNaM caturvidham / tadyathA-apratyavekSitanikSepAdhikaraNa duSpamArjitanikSepAdhikaraNaM sahasAnikSepAdhikaraNaM anAbhoganikSepAdhikaraNamiti // TI-nikSepAdhikaraNaM caturvidhamityAdi / tadyathetyAdinA caturaH prkaaraanaadrshyti| apratyavekSite-cakSuSA'nirIkSite bhUpradeze nikSepyasya daNDakAdeH sthApanamadhikaraNaM, pratyavekSite'pi bhUpradeza duSpramArjite rajoharaNenApramArjite vA nikSepodhikaraNaM bhavati / supramArjitaM tvekataniriti / tadviparItaM duSpramArjitam / sahaseti zaktyabhAvAccetayato'pyapratyavekSitaduSpramArjitadeze nikSepo'dhikaraNasyetaro'pi sahasA nikSipataH, anAbhogo'tyantavismRtiH, nahIdaM smarati pratyavekSite supramArjite ca deze nikSeptavyam , tathAvidhasya nikSepo'dhikaraNamiti // idAnIM saMyogAdhikaraNadvaividhyamiti pradarzanAyAha bhA0-saMyogAdhikaraNaM vividham-bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNaM upakaraNasaMyojanAdhikaraNaM c| TI.-saMyogAdhikaraNaM vividhamityAdi / tatra bhaktamazanakhAdyasvAyamedAda vidhA / tasya saMyojanaM pAtre mukhe vA vyaJjanaguDopadaMzaphalazAkAdinA saha, tathA drAkSAdADimapAnakAdyapi prAsukajalAranAlAdi ca khaNDazarkarAmaricAdimiH, evitabhaktapAnasaMyojanAdhikaraNam , upakaraNasaMyojanAdhikaraNam / samprati nisargAdhikaraNatraividhyapratipAdanAyAha mA0-nisargAdhikaraNaM trividham-kAyanisargAdhikaraNaM vAnisargAdhikaraNaM manonisargAdhikaraNamiti // 10 // TI-nisargAdhikaraNamityAdi / kAyaH-zarIramaudArikAdibhedaM tasya nisargonyAyApetamujjhanamavidhinA svacchandata itiyAvat / zastrapATanAgnijalapravezodvandhanAdimiH / pAco'pi tyAgaH-preraNaM zAstropadezAhate / manasazceti / atra bahiyApArApekSayA zarIrAdInAmajIvanisargAdhikaraNatvamuktam / jIvAdhikaraNe cAtmanaH parispando'ntaHpariNAmo yogH| mUlaguNanivartanAdhikaraNe'vasthAnamAtrameSAmiti vizeSaH // 10 // dezanikSepA.' ityapi paatthH|2 asya vyAkhyA kiM na kRteti praznaH / 3 'gha saMsthAna.' iti g-paatthH| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 sUtra 11]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - bhA0-atrAha-uktaM bhavatA (a0 6, sU0 5) sakaSAyAkaSAyayoryogaH sAmparAyikaryApathayorAsrava iti / sAmparAyikaM cASTavidhaM vakSyate (a0 6, sU0 28) / tat kiM sarvasyAviziSTa Asrava Ahosvit prativizeSo'stIti / anocyate-satyapi yogatvAvizeSe prakRti prApyAstravavizeSo bhavati / tadyathA TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdinA sambandhamAcaSTe / atra sAmAnyAsravavicAre mavatoktam / kimuktamiti uktasyAnuvAdaM karoti-sakaSAyAkaSAyayorbandhakayoryogaHkAyAdivyApAro yathAsaMkhyaM sAmparAyikeyopathayoH karmaNorAsravo bhavati / itizabda evazabdArthe / evamuktaM bhavateti / sAmparAyikaM cASTavidhaM jJAnAvaraNAdibhedenAbhidhAsyate karma jAtibhedena / evaM sati phalabhedadarzanAt sandehabIjasambhavaH / tasmAt praSTavyam-kiM sarvasya jJAnAvaraNAderaSTavidhasyApi kasyApi kAyAdiyogo'viziSTaH-sAmAnyalakSaNa Asrava Ahosvit prativizeSo-bhedaH karma prati kazcidastIti / itikaraNaM prazneyattAM darzayati / atrocyate ityAhAcAryaH / asti bheda iti saMgirAmahe / yogasAmAnyenAbhede bhavatyapi yogasAmAnyenaikarUpapudgalagrahaNe sati vakSyamANAsravavizeSaiH karmajAteH phalabhedaH, yathA AhAraH kazcidekarUpo'pi jagdhaH prApya jaTharaM rasa-rudhira-mAMsa-medo-majjA-'sthi-zukra-malavizeSabhAvena pariNamate, tathaikaprayogacite'sya karmaNa Asravabhedasambhave sati aSTadhA pariNAmaH prakRti prApyeti / prakRtiH-khabhAvaH / kiJcit karma jJAnAvaraNasvabhAvaM kiJcid darzanAvaraNasvabhAvaM ityevamaSTavidhamapi bhinnasvabhAvaM vakSyate, ataH prakRtimAzritya aasrvbhedH| tadyathetyanena tathAsavabhedaM prati prakRti pratyakSIkaroti / nApyakramanyastayostAvadAdyayoH prkRtyoraasrvbhedH| * * sUtram-tatpradoSanihavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanA varaNayoH // 6-11 // TI0-pradoSAdayaH kRtadvandvA api tacchabdena saha vihitaSaSThItatpuruSasamAsAH sUtrakRtA nirdissttaaH| tayoH pradoSAdaya iti sAmAnyenAbhinivRtte samAse pazcAdidamucyate-tayoriti kayoH pradoSAdaya AsravA ityAha-jJAnadarzanAvaraNayoriti / jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadazene, AvaraNam-AcchAdanaM jJAnadarzanAvaraNayoriti / enamevArtha bhASyeNa spaSTayati bhA0-Asravo jJAnasya jJAnavatAM jJAnasAdhanAnAM ca pradoSo nidvavo bhAnAvaraNIyakarmaNa mAtsaryam anantarAya AsAdanaM upaghAta iti jJAnAvaraNA___ AmravAH savA bhavanti / etairhi jJAnAvaraNakarma badhyate / evameva darzanAvaraNasyeti // 11 // 'paraNasyAnavA' iti gha-pAThaH / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 6 TI-Asravo jJAnasya jJAnavatAmityAdi bhASyam / uktalakSaNa Asravastamabhisambadhnan pradoSAdinA ekaikenaikavacanAt / tamevAha--Asrava iti / kasyAsravaH pradoSAdiH kiMviSayo veti zaGkAyAM sAmparAyikASTavidhakarmaprastAvAt prativiziSTAnupUrvIvyavasthAtazcAdyaprakRtimeva sambadhnAti-jJAnasyeti / jJAnasya sambandhinaH pradoSAdayo jJAnaviSayAstadAvaraNasya karmaNa AsravA bhavanti / jJAnaM cetanA AtmanaH svarUpaM iti / tatpratipipAdayiSayedamAha-etairhi jJAnAvaraNakarma badhyate / yasAdetaiH karaNabhUtaiHadhyavasAyavizeSaiH pradoSAdibhirAtmanA svapariNAmaiH karma jJAnAvaraNAkhyaM badhyate upAdIyate gRhyate tasmAdeva AsravA iti / evaM jJAnAvaraNAsravAnAkhyAya tattulyatvAd darzanAvaraNasyAtidezaM karoti-evameva darzanAvaraNasyeti / evamevetyanenAtidezaM pratipAdayati, yathA jJAnAvaraNasyAsravAH pradoSAdayastathA darzanAvaraNasyApi karmaNa eta evAsavA boddhavyAH / darzane cakSuracakSuravadhikevalabhedam / sAmAnyamAtropayogazcetanAdivizeSaH, tasyAvaraNaM navadhA, nidrAdayo'pi hi yathoktalakSaNAzcakSurdarzanAdivighAtakAritvAt tadAvaraNam, atrApyupaghAta iti / iti zabdenAdyArthenAlasyasvapanazIlatAnidrAdaraprANAtipAtAdayaH parigRhyante / varzanAvaraNIyakarmaNa itizabdastu jJAnadarzanAvaraNayorAsraveyattApradarzanArthaH / evamuktena prakA ___ AnavAH reNa darzanasya darzanavatAM darzanasAdhanAnAM ca pradoSAdaya AlasyAdayatha darzanAvaraNasya AsravA bhavantIti pratipAditam // 11 // . idAnImasadvedyasadvedyayorAsravAzcintyante, yathA'nayoH karmaprakRtyorniyamenAyamAsravaka laapH| tadyathA-duHkhazokAdibhibhUtavratyanukampAdibhizca yathAkramamasavedyasadvedyayorAsravakalApo'vagantavyaH sUtradvayenasadyasyAvA. sUtram-duHkhazokatApAkandanavadhaparidevanAnyA ___tmaparobhayasthAnyasadedyasya // 6-12 // sUtram-bhUtavratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdi yogaH asadvedyasyAsravAH zAntiH zaucamiti saddhedyasya // 6-13 // TI-duHkhAdayaH kRtadvandvAH SaDapyAsravA bhavantyasadvedanIyasya karmaNaH / bhUtavratyanukampAdayo'pi pazcAvihitadvandvAH saveMdanIyasya karmaNa AsravA draSTavyAH / tatra prathamasUtrabhASyam bhA0-duHkhaM zokaH tApaH AkrandanaM vadhaH paridevanamityAtmasaMsthAni parasya kriyamANAni ubhayozca kriyamANAni asavedyasyAkhavA bhavantIti // 12 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 13 ].. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 25 .TI.-duHkhaM zokastApa ityAdi / tatra duHkhayatIti duHkhaM vaidhalakSaNaM virodhidravyA ntaropanipAtAdabhimata viyogAniSTazravaNAdasadvedyodayApana: pIDAlakSaNaH duHkhAdInAM lakSaNAni pariNAma Atmano duHkhamityarthaH / anugrAhakasnehAdivyavacchede vailavya vizeSaH zokaH / abhimatadravyaviyogAdipAribhAbyAdAvilAntaHkaraNasya tIvAnuzayapariNAmastApaH / paritApasaMyuktAzrunipAtAGgavikArapracuravilApAdivyaktam Akrandanam / prANiprANaviyojanaM baMdhaH kazAyabhighAtazca saMklezapravaNaH / svaparAnugrahanAthanamanukampAsAyaM paridevanam / zokAdayastu sarve duHkhajAtIyA eva, tathApi pRthagabhidhAnamakAri sUtrakAreNa, tadviSayAsaMkhyeyatve'pi katipayavizeSasambandhena tajjAtyAkhyAnAt / itizabda Ayarthe / AdigrahaNAca niranukampatvAvAhanaviheThanadamanabandhAGgopAGgavedanAsaMklezajananatIvrAzubhapariNAmaprANivadhAdayaH parigRhyante / AtmA ca parazcobhayaM ca teSu sthitAni duHkhAdInyAsmaparobhayasthAni / tad vivRNoti-AtmasthAnIti / svAtmani vartamAnAni yathoktalakSaNAni duHkhAdIni sarvajJapraNItAgamanirapekSANi asadyasya karmaNa AsravA bhavanti / videzvetanakarmaNo grahaNam / asaditi vedyate yat tadetadasavedyam, aprazastatvAt / tathA parasya kriyamANAni svAtmavyatiriktasya cetanAvataH padArthasyotpAdyamAnAni / etAnyeva duHkhAdIni svAtmaparayorapi kriyamANAnyasavedyasya karmaNa AsravA bhavantIti pUrva svAtmana eva duHkhAghutpAdayanti zastrapATanA-'gnipraveza-bhRguprapAtAdinA, parasyaiva vA zastrAdinA duHkhAdyutyAdayantiubhayasthAni tu adhamarNasamavAye satyuttamarNasya tanirodhaparasya bhujikriyAnivRttAvubhayoH kSutchata eva duHkhAdiH sambhavati // 12 // evamasadvedyAsravAn nirUpya sadvedyAsravanirUpaNArthamAha.. bhA0- sarvabhUtAnukampA agAriSvanagAriSu ca vratiSvanukampAvizeSo dAnaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamaH akAmanirjarA bAlatapoyogaH kSAntiH zaucamiti sadedyasyAsravA bhavanti // 13 // TI.-sarvabhUtAnukampetyAdi dvitIyasUtrabhASyam / sarvANi ca tAni bhUtAni ceti . sarvabhUtAni, bhavanti abhUvana bhaviSyanti ca (iti bhUtAni) pRthivyaptejobhASyagatazabdAnAM vAyuvanaspatidvitricatuHpaJcendriyAkhyAni teSu / anukampA dayA dhRNetya. narthAntaram / agAraM-gehaM khaNDaNIpeSaNIcullayudakumbhamArjanIvyApAra vyAkhyA 1'bAdhAlakSaNaM ' iti Ga-pAThaH / 2 'dayApekSaH' iti ng-paatthH| 3 'bandhaH' iti u-pAThaH / 5 'cetana mAcarataH' iti hu-pAThaH / 5'tapo yogaH' ityapi saMbhavati / .. vicAryatAm-"khaNDanI peSaNI cullI, jalakumbhaH prmaarjnii| pazca sUnA gRhasthasya, tena svarga na gacchati // 1 // " Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 yogaH anivRttAnAM vA kArpaTikAdInAM gRhasthaliGgabhAjAmAcAro'gArazabdavAcyaH, tadyogAdagAriNasteSvagAriSu, gRhastheSvityarthaH / tadviparItA anagArAH kutazcit pApasthAnAnivRttAH kutazcinna nivRttAH sarve pAkhaNDinaH zrAvakAH sarvAgmbhavyAvRttibhAjo vA yatayasteSu cAnagAriSu prANAtipAtAdinivRttivratasampanneSu anukampAvizeSaH-prakRSTAnukampA atizayavatI / yat teSu dAnaM bhaktapAnavastrapAtrAzrayAderdInAnAthavanIyakAdiSu agAriSvanagAreSu ca, jJAnaderzanAcaraNasampanneSu tvekAntakarmanijarAphalaM ca bhavati / athavA'nugrahabuddhayA''IkRtacetasaH parapIDAmAtbhasaMsthAmiva kuveto'nukampanamanukampA / svasya parAnugrahAbhiprAyeNAtisargo dAnam / raJjanAd rAgaH-saMjvalanalobhAdikapAyAH tatsahavartI sarAgaH / saMyamanaM saMyamaH-prANivadhAyuparatiH / sarAgasya saMyamaH sarAgasaMyamaH / mUlaguNottaraguNasampallobhAdhubhayabhAja itiyAvata / saMyamAsaMyamaH sthUlaprANAtipAtAdinivRttiH annuvrtgunnvtshikssaavtviklpaa| vipayAnarthanivRttimAtmAbhiprAyeNAkurvataH pAratandhyAdupabhogAdinirodhaH akAmanirjarA, akAmasya-anicchato nirjaraNaM-pApaparizATaH puNyapudgalopacayazva, paravazasya cAmaraNamakAmanirjarAyuSaH parikSayaH / mithyAjJAnoparaktAzayA bAlAH zizava iva hitAhitaprAptiparihAravimukhAH tapo jalAnalaprevezehinIsAdhanagirizikharabhRguprapAtAdilakSaNaM tena tAdRzA tapasA bAlAnAM yogo bAlasambandhitvAd vA tapo'pi bAlaM tena bAlatapasA yogo bAlatapoyogaH / athavA bAlaM tapo yeSAM te bAlatapasaH / lokAbhimaMtaniravadyakriyAnuSThAnaM yogH| daNDabhAvanivRttyarthe yogAbhidhAnam / dharmapraNidhAnAt krodhanivRttimanovAkAyaiH kSAntiH, krodhakaSAyodayanirodhaH uditasya vA kathavid vaiphalyApAdanam / kSamA sahanaM, kSamerudito devAdikasya kSAntiH, anyasya tu kSamaiva / lobhakaSAya vizeSANAmuparamaH zaucam / sa hi kaSAyastRSNAlakSaNa Antaro malastatprakSAlane zaucaM, raktasyAtmavAsasaH santoSavAriNA vimalatApAdanaM, niruddhavAkAyamano'kuzalapravRttezcaraNaM tapo'nuSThAyinaH prAyo nirjarAphalam , tadekadezAnuSThAyinastu sadvadyAsravaH / tathA dravyazaucaM snehagandhalepApakarSalakSaNaM prAsukajalAdinA kriyamANamAsravaH . sadvedyasya bhUyasA jAyate / itizabdaH prakArArtha Adyartho vA / dharmAnurAgaH sadyasyAnye' dhamaniSetraNazIlavratapauSadhopavAsaratitapo'nuSThAnabAlavRddhatapasviglAnavaiyApyAsravAH vRtyAnuSThAnadharmAcAryamAtRpitRbhaktisiddhacaityapUjAzubhapariNAmAzca savedyasyAsravA bhavantIti // 13 // evamabhidhAya sadasatprakArasya vedanIyakarmaNa upAdAnahetUnadhunA darzanacAritramohabhAjo mohanIyasya saMsArapaddhatilatAbIjasyAtmalAbhahetava ucyante 1'darzanacaraNa' iti u-pAThaH / 2 'praveze'minIsAdhanagiri0' iti Ga-pAThaH / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putraM 14. svopajJabhASya TIkAlaGkRtam " sUtram-kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya // 6-14 // bhA0-bhagavatAM paramapINAM kevalinAmahatyoktasya ca sAGgodarzanamohasyAnavAH pAGgasya zrutasya cAturvarNasya saGghasya pazcamahAvratasAdhanasya dharmasya caturvidhAnAM ca devAnAmavarNavAdo darzanamohasyAsravA iti // 14 // TI-bhagavatAmityAdi bhASyam / SaNNAmarthAdInAM bhagAbhidhAnAt tadyogAd bhagavantaH teSAM bhagavatAmiti / arthAdayo nRpairapi sambhavantIti tad vyavacchedAyAha-paramarSINAmiti / prakRSTA RSayaH samyagdarzanajJAnAcaraNasampannAH te cAkevalino'pi bhavantIti, ataH kevalinAmityAha / sakalajJAnAvaraNakSayasamudbhUtaH samastajJeyaviSayo'vabodhaH sAkSAtparicchedI ghetanAparyAyaH kevalaM tallAmAt kevalinastepAmavarNaH rAgadveSamohasamAvezAdasadbhUtadoSodbhAvanaM satyavAkprayogo vA nindAprakhyApanaM vA vadanaM vA doSabhASaNamavarNasya kevalino'varNavAdaH vaado'vrnnvaadH| tadyathA-digambaratvAd vigatatrapAHkramopayogabhAjaH samavasaraNabhUmAvakAyabhUmyArambhAnumodinaH sarvopAyanipuNA api duSkaradurupacAramArgopadarzina ityAdhavarNodbhAsanam / tattvArthazraddhAnalakSaNaM darzanaM tat mohayati-AcchAdayatIti darzanamohastasyAsravo bhavati, mithyAtvAderityarthaH / ArhantyanAmakarmodayAdahantaHtIrthakarAstaiH proktaM-prakarSeNopadiSTaM aviparItaM yathAvasthitajJeyAnusAri zrutam / kAraNe kAryopacAraM kRtvA proktamityuktam / cazabdaH samuccaye / aGgAni dvAdazAcArAdIni dRSTivAdAntAni upAGgAnyaupapAtikaprabhRtInyaGgArthAnuvAdIni / sahAGgopAGgaivartata iti sAGgopAGgam / tasya ca zrutasya-pravacanasyAvarNaprakhyApanaM avidagdhaprAkRtabhApAnibaddhaM kSutasyAvarNavAdaH vratakAyaprAyazcittapramAdopadezapunaruktatAbahulaM kutsitApavAdaprAyamitye vamAdyavarNodbhAsanaM zrutajJAnasyeti / catvAro varNAH sAdhusaMyatI(sAdhI)bhAvakazrAvikAkhyAH / varNyanta iti varNA-bhedAsteSu catuSu varNeSu bhavazcAturvargaH saGyogaNaH / athavA samyaktva-jJAna-saMvara-tapAMsi catvAro varNA-guNAstadbhavazvAturvarNaH, caturNA varNAnAmayaM cAturvarNaH saGghaH, na tu sugataziSyANAM bhautAnAM vA / tasya caturvidhasya saGghasyA varNaH / sAdhavastAvat sacittAdyAbhavayavahAraparAyaNAH paripelavayAsaMyatAdInAmavarNavAdaH ghazaucAcArAH janmAntarakRtakarmodayajanitakezolluzcanAtApanaduHkhA nubhavinaH kalahakAriNo'sahiSNavaH prAgadattadAnAH bhUyo'pi duHkhitA eva bhaviSyantItyavarNodbhAvanam / evameva ca saMyatInAmavarNabhASaNam / tathA zrAvakazrAvikANAmapi nindanamanekaprakAram-na snAnaM dharmArthameSAm , na ca dvijAtibhyo dAna", na prapAdikaraNam , harikezakalpAH khalvete, gozRGgameSAM gehAGgaNadvAri nikhAyatAmityAdyavarNaprakAzanam / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 6 sAmAnyena vA saGghasyAvargakhyApanam / kAkabhRgAlasArameyAnAmapi samudAyaH saGgha evocyate / tena saGgho'gauravAspadam / yaccAbhidhIyate-tIrthakarAnantaratvAt saGghaH saparyArhastadapi svamanISAparikalpanamAtramityAdyavarNodbhAvanam / tathA paJcamahAvratasAdhanasya dharmasyAvarNabhASaNaM, paJcasaMkhyAparicchinnAni mahAnti vratAnyaNuvratApekSayaH jAyante tAni sAdhanamasya dharmasya pazcamahAvatasAdhanaH, manovAkAyaiH kRtakAritAnumatibhizca prANivadhAdinivRttayo mahAvratAni, rajanibhojanAdhAkarmAdyazeSottaraguNAkSepo mahAvrataireva, ataH kSamAderdazalakSaNakasya dharmasyAvarNavAdo darzanamohasyAsravaH, na pazuvizasanAderdharmAbhAsasya, mAyAmanupraNItasya cArambhakasya / kaH punastasyApavAdaH abhyudayApavargaheturdharmo na pratyakSAdinA pramANena viSayIkriyate / ne cA'pramANako'stIti vaktuM pAryate / na ca pudgalA dharmazabdavAcyAH pudgalavAdeva / nApyAtmapariNAmo dharmaH AtmazabdapariNAmavAcyatvAt krodhAdipariNAmavadityAdyavarNabhApaNam / caturvidhAnAMca devaanaamvrnnvaadH| catasro vidhA yeSAM te caturvidhAH-bhavanapati-vyantara-jyotiSika-vaimAnikAH / cazabdaH samuccayArthaH / teSAM cAvarNavAdo darzanamohasyAsravaH / parasparapravIcArAH ___ khalu devAH SaNDavat / apare balavanto'lpabalaM devamapyabhiyujya maithunamAsevante deSAnAmavarNavAdaH stabdhalocanapuTAstathA'tyantAsadbhUtadoSaprakhyApanazukrazoNitavalyupahArA zino devaaH| ahalyAyeM jAra indraH kRtabhagasahasrA chatridhaSita ityAdyaziSTavyavahArAvaghoSaNaM devAnAmavarNavAdaH / itizabdenAdyarthena tIvramithyAtvapariNAmonmArgadezanadhArmikajanatAsaMdUSaNasarvatrasiddhadevAnathobhinivezAsamIkSitakAritAsaMyatapUjAprayogA darzanamohasya saMsArapariddhimUlanimittasyAnantasaMsArAnubandhino mithyAtvasyAsravA draSTavyAH // 14 // atha cAritramohanIyasya ka Asrava ityucyatesUtram-kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya // 6-15 // bhA0-kaSAyodayAt tIvAtmapariNAmazcAritramohasyAsravo bhavati // 15 // TI-kaSAyAH-kopAdayaH teSAmuditiH udayaH sa nimittatvenApadizyate / asya kopAdeH kaSAyasya tIvAH-prakRSTAH pariNAmA-Atmano'vasthAvizeSAH zabdAdiviSayeSu gAyamIrSyAlu tvamanRtavAditvaM vakratA paradAraratipriyatA strIvedavandhahetavaH, RjusamAstrIvedAdinavanokaSAyabandhanahetavaH / ... cAratA madakrodhakapAyAdinA svadAraratipriyatA anIrSyAlutvaM puruSavedava "ndhahetavaH, tIvrakrodhAdinA pazUnAM vadhakSaNanamuNDanaratitvaM strIpuruSedhvanaGgasevanazIlatA zIlavataguNadhAriNaH pASaNDayoSitsavyabhicArakAritA tIvra viSayAnubandhitA ca napuMsakabandhahetavaH, utprAmanadInAbhilASitAkandarpopahAsanabahupralApahAsazIlatA hAsya 2' tathA ' iti dd-paatthH| snAtraidUSita' iti ka-kha-pAThaH / 'yadA'bhiH' iti k-paatthH| 'anyakopAdeH' iti -pAThaH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 16] .. sdopajJamAdhya-TIkAlaGkRtam vedanIyasyAsravaH, svazokotpAdazocanaparaduHkhaniSkAraNazokamUkatAbhinanditA zokavedanIyasya, vivitraparikrIDanaparacittAvarjanabahuvidharamaNapIDAbhAvadezAdyautsukyaprItisaJjananAdIni rativedanIyasya, pararAjaprAdurbhAvanarativinAzapApazIlatAkuzalakriyAprotsAhanAsteyAdayastvarativedanIyasya, svayaMbhayapariNAmabhayotpAdananirdayatvabAsanAdIni bhayasya, saddharmasaktacaturvarNaazalakriyAcArapravaNajugupsAparivAdanazIlatyAdayo jugupsAyA AsravA bhavanti // kaSAyodayAdityAdi bhASyam / kapaH-saMsAraH karma vA tasya AyAstepAmudayo-vipAkastasAt kAraNabhUtAd yastItraH-prakarSaprApta Atmano-bhavituH pariNAmazcAritramohasyAsavo bhavati / tadyathA-paramadhArmikANAM sAdhUnAM garhaNayA dharmAbhimukhAnAM ca vighnakAritayA dezaviratijanAntarAyakaraNena madhumadyagAMsAviratiguNadarzanena cAritraguNasandUSaNenAcAripradarzanena parasya kaSAyanokapAyodIraNena caraNaguNopaghAtakArikapAyanokapAyavedanIyaM cAripramohaM banAtIti // 15 // ___ athAyuzcatuSTayasya yathAyathaM ka Asravakrama iti pRSTe brUmaH-caturNAmAdyasya niyatakAlapAkasya sUtram-bahArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH // 6-16 // ___ bhA0-vahArambhatA bahuparigrahatA ca nArakaspAyuSa Asravo bhavati // 16 // TI-bahuH-vipula:-prabhUtaH ArambhaNamArambhaH-prANiprANavyaparopaNaM anavaratakhaNDanIpeSaNIcullayudakumbhapramArjanIvyApAro vA / bahuzvAsAvArambhazca bhaarmbhH| parigrahaNaM parigrahaH-mUrchA-gAya-mamatvamAntareSu zarIrAdiSu bAhyeSu ca vastuSu kSetravAstuhiraNyasuvarNAdiSu snehaH / bahuzcAsau parigrahazca bahuparigrahaH tayorbadvArambhaparigrahayo vo bahArambhaparimahatvam tathA pariNAma AtmanaH / cazabdaH smucitau| tAmeva bhASyeNa darzayati / bhAvapratyayaM ca pratyekamabhisambadhnAti-bahArambhatA bahuparigrahatA ceti / narakAH pApakamaNAM sattvAnAmadhivAsA anAdikAlaprasiddhAsteSu bhavA nArakAsteSAM nArakANAM yadAyuH-jIvanaM tasyAsravo bhvti| teSu nArakeSu vA bhave yadAyuriti sambandhaH / apare bruvate-bahArambhAH parigrahA yasyAsau bahArambhaparigrahastadbhAvo bahArambhaparigrahatvam / cazabdAdAgamoktaM ca kAra NadvayamabhisambadhnAti / kugapAhArAbhyavahAritvamasakRtpaJcendriyasattvabahArambhaparigrahatAyA vyApAdazcetyasmin pakSe bhASyaM na samyag gamitaM syAt / apare vyAcavyAkhyAntaram kSate-bahArambhaparigrahatvaM cazabdAt kaSAyodayAt tIvrapariNAmazcAnu kRSyate / evameva bahArambhaparigrahakuNapAhArapaJcendriyavadhA AsevitA bhA. 1'bhAbhavA iti' iti paatthH| 2 ' sambadhyate' iti -pAThaH / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 6 vato bahulIkRtA nArakAyuSa AsravAH / eta eva prapaJcyamAnA bhedamane pratipadyante, mithyAdRSTayA zreSThAcAratA girirAjizailastambhakIcakaDaGgagranthikRmirAgasadRzakopAdikaSAyatA paraparitApakarapraNidhAnavadhabandhanAbhinivezAnRtavacanaprasvAdanAviratAviratamaithunopasevAsthiravairAvazendriyaniranugrahasvAbhAvyakRSNalezyApariNAmaraudradhyAnAnyAsravaprapaJco nArakasyAyuSaH // 16 // ukto nArakasyAyuSo hetustatsamanantaraM tairyagyonyAyuSa ucyate sUtram-mAyA tairyagyonasya // 6-17 // bhA0-mAyA tairyagyonasyAyuSa Asravo bhavati // 17 // TI0-mAyA zAThayaM vakratA manovAkAyikI ca kaMkuNagranthitulyA / tiryazcaHpRthivyaptejovAyuvanaspatidvitricatuHpaJcendriyAH nArakamanuSyadevavarjAsteSAM yonistiryagyoniH, yoniH-utpattisthAnaM,tatra bhavaM tairyagyonamAyustasyAsravo jAyate / mAyA mithyAtvAvaSTambhAdharmadezanArambhaparigrahakUTakarmanIlakApotalezyApariNAmArtadhyAnonmArgaprajJApanAmArgapraNAzasAticAravratazIlatA ca vasudhArAjisadRzakopAdyalpArambhasahAyA, prAdhAnyakhyApanAyaikAkinyAH khalu mAyAyAH kRtaM grahaNaM sUtrakAreNa, spaSTIkRtamevamAcakSANeneti // 17 // uktastairyagyonAyuSa AsravaH / atha manujAyuSa AsravaH ka ityatrocyatesUtram-alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya // 6-18 // bhA0-alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasyAyuSa Asravo bhavati // 18 // TI-ArambhaparigrahAvuktalakSaNau / alpaH-stokaH / alpArambhaparigrahayorbhAvaH alpArambhaparigrahatvam / Atmano mandapariNAmatA Arambhe parigrahe ca, svabhAvaH-sahajo dharmaH sahaja mArdavaM na tu kRtrimam / prakRtyaiva jAtikularUpabalalAbhabuddhivAllabhyakazrutasthAneSu garvarahitaH mRdorbhAvaH mArdavaM--mRdutA / tathA sahajamArjavamRjo vo yathAvasthitamanovAkAyaviSayavakratAtyAgaH / cazabdaH kAraNAntarasamucitau / etadeva bhASyeNa spaSTayati-alpArambhaparigrahatvamityAdinA / alpArambhatvam-alpaprANAtipAtAdhanuSThAyitvam , alpaparigrahatvam-alpecchatA, zabdAdiviSayA vA'lparAgatA, svabhAvamArdavaM svabhAvajaiva bhadratA, svabhAvArjavaM prakRtyaivarjutA / cazabdAnmithyAdarzanAtivinItatvaM, sukhaprajJApanIyatA vAlukArAjisadRzaropatA svAgatAdhabhilASitA svabhAvamadhuratA lokayAtrAnugrahodAsInyagurudevatAbhipUjA saMvibhAgazIlatA kApotalezyApariNAmaH dharmadhyAnadhyAyitA madhyamapariNAmatA ca manuSyasyAyuSa Asravo bhavatIti // 18 // 1. dRSTayAzleSTAvAratA' iti g-paatthH| 2'kuNaggaM (1) vikalpA' iti dd-paatthH| . Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stre 19-20 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam kimeta evAsravA nArakAdInAmapyanye'pi santi / santItyAha sUtram-niHzIlavatatvaM sarveSAm // 6-19 / / bhA0-niHzIlavatatvaM ca sarveSAM nArakatairyagyonamAnuSANAmAyuSAmAsravo bhavati / yathoktAni ca // 19 // TI-ni abhAvavacanaH, zIlam-uttaraguNasampat tadabhAvAniHzIlaH,prANAtipAtAdinivRttivratAni tadrahito nivrataH / bhAvapratyayaH pratyekamabhisambadhyate / niHzIlatvaM nivratatvaM ca sarveSAM nArakatairyagyonamAnuSANAM yadAyustasyAsravo bhavati / cazabdAt pUrvoktahetukalApo'pekSyate / etadeva bhASyeNa sphuTayati-niHzIlavatatvaM cetyAdinA / zIlavatayo viH zIlavatatvam-AtmanastathAvidhaH pariNAmaH tadabhAvo niHzIlavatatvam / sarveSAmityavizeSaprasaGge'bhihitAnyeva sambaninnAha / nArakatairyagyonimAnuSANAmAyuSAmAnavo bhavati / nArakAditrayAyuSAmeSa cAsravaH, yathoktAni ceti cazabdaM vyAcaSTe-yathA yasya nArakAdizyAyuSasya padam (?) uktAni baDhUvArambhaparigrahA mAyA'lpArambhaparigrahaskhabhAvamArdavA - vakAraNAnIti // 19 // . atha devamapyAyuH sarvazabdena kiM nAkSipyate ? / bhogabhUmijAstu manujA yoSito vA mithyAdRSTayo niHzIlavratA api mRtvA deveSUtpadyante, na khalu teSAmaNuvratamahAvratabAlatapo'kAma nirjarAsamyagdarzanAnAM kazcidevAyuSo heturasti, atha ca maraNAnantaraM devabhUyamAsAdayantItyavazyatayA kazcid devAyuSa Asravo vAcyaH / sa ca nAnyo niHzIlavatatvAditi / te hi zIlavratarahitAH prANAtipAtAdiSu na pravRttA na nivRttAstato madhyavartinA sUtreNAvazyaM devAyurapekSyameva, evaMvidhaM ca bhASyaM nAsti, ato viduSopakalpavyAkhyA yathAgamaM kAryeti // bhA0-atha devasyAyuSaH ka Asrava iti ? / atrocyate TI0-athetyAdi sambandhagranthaH / Asravo'dhikRtamUtranArakatairyagyonamAnuSAyuSAmAsravo'bhihitaH, anantaraM daivasyAyuSo vAcyaH, tatrAnantaryamathazabdena pratipAdayati-devAnAmidaM devamAyustasya ka AsravaH 1 itikaraNaH praznaparisamApteravadyotakaH / atra-pRSTe'bhidhIyatesUtram-sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi davasya / / 10 / daivasya // 6-20 // . bhA0-saMyamo virativratamityanarthAntaram / hiMsAmRtasteyApramaparigrahebhyo virativratamiti vakSyate ( a0 7, sU0 1) // 1 'spaSTayati' iti Ga-pAThaH / 2 'pradaM ' iti k-paatthH| 3.payujya vyAkhyA ' iti paatthH| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 TI-sarAgasaMyamAdayazcatvAraH kRtadvandvAH sUtreNopAttAste khalbamI daivasyAyuSa AsravA bhavanti, prAka tena bhASyakAreNopanyastA eva, na vyAkhyAtAH savedyAsravaprastAve / adhunAtu svayameva prapaJcatovyAcaSTe--saMyamo virativratamityAdinA bhASyeNa / sampUrvAdyamebhovasAdhanam / saMyamanaM saMyamaH-samyagrajJAnapUrvikA viratiH-prANAtipAtAdipApasthAnebhyo nivRttiH| niyamo vratamityanAntaram / rAgaH-saMjvalanakapAyastatsahavartI sarAgastasya saMyamaH sraagsNymH| itikaraNo niyamanivRttyAdhanekaparyAyopalakSaNArthaH / anarthAntaramityanenaikArthAbhidhAyitvaM sUcayati paryAyazabdAnAm / katiprakAraM punastad vrataM kiMlakSaNaM ceti pRSTe idamAha-hiMsAnRtetyAdi / hiMsAdayaH paJca kRtadvandvAH paJcamIbahuvacanena nirdiSTAH / paJcamI ca virAmArthAnAM prayoge'bhihitA / hiMsAdibhyo viramaNaM yat tadvratamityevaM vakSyate--vyAkhyAsyate saptamAdhyAyAdau / itizabda evamityasyArthe / evameSa sarAgasaMyamo daivasyAyuSa Asravo bhavati // __bhA0-saMyamAsaMyamo dezaviratiraNuvratamityanarthAntaram / dezasarvato'NumahatI ityapi vakSyate ( a0 7, mU0 2 ) // akAmanirjarA parAdhInatayA'nurodhAcAkuzalanivRttirAhArAdinirodhazca / / bAlatapaH / bAlo mUDha ityanarthAntaram / tasya tapo baaltpH| tacAgnipravezamarutprapAtajalapravezAdi / tadevaM sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAdIni ca devasyAyuSa AsravA bhavantIti // 20 // ___TI.-saMyamAsaMyamaH kutazcit kenacidAkAreNa nivRttiH kacit pravRttiH, sthUlaprANiviSayasaMkalpakRtaprANavyaparopaNanivRttimeva pratijAnIte gehI, na tvArambhajaprANiprANavyaparopaNavirame'pi saMgirate / tasyaivaMvidhasya saMyamAsaMyamasya paryAyAnAcaSTe-dezaviratiraNuvratamityanarthAntaram / sampUrNa prANAtipAtAyekadezo dezaH sthUlAt prANAtipAtAna viramaNe sati / evamanyatrApi draSTavyam / prapaJcastu vakSyate saptamAdhyAye / aNu ca tad vrataM ca aNuvratam / aNu-stokaM dezanivRttivratam / itikrnnenaagaaridhrmaadipryaayaakssepH| etacca kimihaiva sakalaM vyAkhyAyate ? netyAha-dezasarvata ityAdi / dezato virAtiraNuvrataM sarvato viratirmahAvratam / evaM vakSyatemaNipyate saptame'dhyAye eva / saMkSepatazcaiva daivAyuSaH saMyamAsaMyama AsravaH / kAma icchA prekSApUrvakAritA tadarthopayogabhAjo yA nirjarA sA kaamnirjraa| nirjarA-karmapudgalaparihANiH, na kAmanirjarA akAmanirjarA, anabhilapato'cintayata eva karma pudgalaparizATaH / sA ca parAdhInatayA'nurodhAcAkuzalanivRttirAhArAdinirodhazca / akuzalaM dhAvanavalganaplavanalavanAvarohaNakUrdanasphoTanAdi, tat tu balavatA gRhIto nigaDAdisaMyataH kartumasamarthaH, na ca raudrAdhyavasAyI, na ca prANAtipAtAdibhyo nivRtyA, nApi teSu pravRttaH, paravazatvAdanAsvAditacaturvidhAhAraH / AdizabdAcchizirakAle nirAvaraNadezavyavasthApito'pahataprAvaraNaH zIta10dhametadbhAva.' iti ka-pAThaH / 2. viramaNaM' iti pratibhAti / 3 'AdigrahaNAt ' iti ju-paatthH| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sUtra 21 ]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sampAtavyathitavigrahaH, grISme'pi tiivtigmaaNshugbhstivyuuhsNspRshymaansrvaanggo'pniitaatptraannH| cazabdaH samucitau / anurodhAceti / anurodhAt dAkSiNyaM prItirvocyate / mitrasvajanAderApadi jAtAyAmaparo yadA tadanurodhAt prItervA sIdadaGgayaSTivivazo'kuzalanirodhamAtiSThate aratiparigatavapuSkacaturvidhAhAravirucipariNAmo devasyAyuSa Asravo . vartata iti, dvAbhyAM rAgadveSAbhyAM mithyAdarzanasahavartibhyAmAkalito bAlaH sattvAvabodhaparAGmukhaH / tasya paryAyakathanaM karoti-bAlo mUDha ityanantaram / mUDho vicittaH / atatve tattvAbhinivezapravRttiyathAvasthitajJeyAnanukUlajJAnaH / zeSamitizabdAdi prAg vyAkhyAtam / tasya tapo bAlatapaH iti / anena SaSThIsamAsapradarzanena samAnAdhikaraNaniyamAbhAvaM darzayati / bAlaM ca tat tapazceti bAlatapaH / bAlaM-asamartha sanmArgapratipAdane sakalakarmakSaye vA / tathA bAlasyApi mUDhasya yat tapastad bAlatapa iti / kIdRk punastadityAha-taccAgnipravezetyAdi / agnipravezaH-agnau dharmAya patanam / marubhRguH nadIgiritaTAdyadhodezo vA tatra patanaM prapAtaH / jalapravezo-jale nimajanam / AdigrahaNAt balAyavazAsizalyollayanagRdhrabhakSaNazastrapATanaviSagaramaraNAdiparigrahaH / tadevamityAdinA samastameva sUtrArthamupasaMharati / taditi tasmAt / evam-uktena prakAreNa sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAdIni ceti / sarAgasaMyamasya prAdhAnyakhyApanArtha bhedenopAdAnam / itareSAM nikRSTatvAd yathAkrama samasyopAdAnam / AdigrahaNAdakAmanirjarAbAlatapasI prArthI / cazabdaH samuccayArthaH / devasyAyuSa AsravA bhavantIti paryantavartinetikaraNena devAyurAsravavistAro draSTavyaH / kalyANamitrasamparkadharmazravaNagauravatapobhAvanApAtradAnamaraNapratyAsannavartizItatapanalezyApariNAmAvyaktasAmAyikavirAdhitasamyagdarzanAdi ca devAyuSa AsravA iti // 20 // bhA0-atha nAmnaH ka Asrava iti ? / atrocyate TI-evaM jJAnadarzanAvaraNavedyamohAyuSAM yathAsvamAnavAbhidhAnamavasAyAnantaraM para Aha-atha nAmnaH ka AsravaH / itikaraNaH praznaparisamAptau / atra prazne yathAvasaraviracite'bhidhIyate tasya prakAradvaividhyAvasthAnAdazubhanAmakarmAsravastAvadabhidhIyate // sUtram-yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 6-21 // TI-yogaH prAg vyAkhyAtaH / zaktirUpa AtmanaH karaNavizeSaH kAyavAGmanolakSaNastadgatA kauTilyapravRttiH svayameva yogavakratA'nArjavapraNidhAnaM mAyAcittaM yogavipayosa ityanAntaram / visaMvAdanaM satyavadabhyupagame tadapahnavopAye vyutthApanam / cazabda ubhayavizeSasamuccayArthaH / azubhaM yannAmakarma narakagatyAdi catustriMzadbhadaM ca tasyAsravo bhavati / bhASyeNa tadeva sphuTayati bhA0-kAyavAGmanoyogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmna Asravo bhavatIti // 21 // 1'dhAyAvasAyA.' iti kh-paatthH| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamamutram [ adhyAyaH 6 TI-kAyavAGmanoyogavakratetyAdinA / kAyAdayaH kRtadvandvAsteSAM vakratAkAyAdigato mAyAvyapahAraH / samyaru pratipattau tadviparItapratijJApanavyApAro visaMvAdanamazubhanAmakarmaNa AsravaH / kAyasya tAvat kubjavAmanavika(kR)STAGgapratyaGgAvayavAkSinikocananAsAbhaGgamalavyAdhividUSakastrIpuruSabhRtyabhRtakaskandarudrarAjarSivizeSAvatArairaisadbhAvodbhAvanaM vakratA / vAgvakratA yathA loTaH svabhAvavAgviSayoparatabhAvaH gauDamAlavArNavaviSayavAsinAmAyANAmanAryANAM ca tadbhAvo viDambanAparatA / manovakratA'nyadeva manasi vyavasthApya lokapatipU. jAsatkArAdyAjihISA vibhrANo'nyad vAcA samAcaratyanyat kAyena cessttte| evaM svaviSayaiva yogvktaa| visaMvAdanaM tu paraviSayam / tacca visaMvAdanaM nirdidikSitasyArthasyAvasthitasvabhAvasyAnyathAkaraNaM pitAputrayovo prItibhAjoH parasparaM prItibhedakaraNaM vA visaMvAdanam / evamete kAyAdivikalpA nAno'zubhasyAsravA bhavanti / anuktasamuccayArtho vA cazabdaH / mithyAdarzanamAyAprayogapizunAsthiracittatAkUTamAnatulAkaraNasuvarNAdipratirUpakatvAnuSThAnakUTasAkSyadAnAGgopAGgacyAvanavarNagandharasasparzAdyanyathApAdanayantrapaJjarakriyAnikRtibhUyiSThatAparanindAtma prazaMsAmAraNAnRtavacanaparadravyAdAnamahArambhaparigrahojjvalaSarUpamadaparuSAazumanAmna ApravAH sabhyapralApAkozamaukharyasaubhAgyopaghAtavazIkaraNaprayogaparakutUhalotpAda nAlaGkAradAnacaityavyapadezagandhamAlyadhUpAdicAryaviDambanopahAseSTakApAkadAvAmiprayogapratimAyatanapratizrayArAmodyAnavinAzanatIvakaSAyapApakarmopajIvanAdIni cAzubhasya nAmna AsravA iti // 21 // atha zubhanAmakarmaNaH ka Asrava ityucyate sUtram-viparItaM zubhasya // 6-22 // bhA0-etadubhayaM viparItaM zubhasya nAmna Asravo bhaktIti // 22 // kiJcAnyat ___TI0-viparItamiti / etadevobhayamanantarasUtroktamAsravadvayaM viparItaM sadavakratA yogAnAM samyaka prayoga ArjavayujastvayaM, avisaMvAdanaM vA'vipralambhanam-avipratAraNaM parasparaviparItagrahaNavadeva / cazabdaH samuccitau / vaiparItyagrahaNamapi dhArmikadarzanasambhramasaMsArabhIrutApramAdavarjanasadbhAvArpaNAsamyaktvArjavAdayaH zubhasya nAmakarmaNo manuSyagatyAdeH sapta triMzadudayasyAsravA bhavantIti // 22 // kiJcAnyadityanena sambandhamAcaSTe / anyaccAnuktaM vizeSeNa tIrthakaranAma, sAmAnyena zubhanAmakarmaNa Asrave pratipAdite'pyacintyAnupamazaktiprabhAvasya triprakArAtizayavizeSatrailokyavibhUtivijayinastIrthakaranAmna ime AsravA veditavyAH1. rasadbhAvanaM ' iti Ga-pAThaH / 2 'gopinAsthira0' iti stra-ga-pAThaH / / ' prahAdU jalaveSaH' iti Ga-pAThaH / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 sUtraM 23.] stropajabhA-ya-TIkAlaGkRtam - sUtram-darzanavizuddhivinayamampannatA zIlavateSvanaticAro'nIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI saGghamAdhurmamAtIrthakaranAma- dhivaiyAvRttyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacana bhaktirAvazyakarmaNa AstrayAH kAparihANirmArgaprabhAvanA pravacanAtsalatvamiti tIrtha kRttvasya / / 6-23 // . bhA0-paramaprakRSTA darzanavizuddhiH / vinayasampannatA ca / zIlavateSvAtya. ntiko bhRzamapramAdo'naticAraH / abhIkSNaM jnyaanopyogH| TI-paramaprakRSTA darzanavizuddhirityAdi bhASyam / paramamityatizayena suSchu prakRSTAprakarSaparyantavartinI parityaktazaGkAdidoSA / zaGkAdayazca vakSyamANAH (a0 7, mU018) smygdrshnmlaaH| kA punarasau paramaprakRSTatyAha-darzanavizuddhiriti / " tattvArthazradvAnaM samyagdarzanaM" (a0 1, mU02) uktalakSaNavidhAnaM dRSTiH-darzanaM tattvaviSayA ruciH-prItiH jIvAdiSu pratyayA. vadhAraNaM tasya darzanasya nAnA(vi)zuddhiH-nirmalatA yathA nAnA citra vicitramiti, kSAyopazamikopazamikakSAyikANAM samyagdarzanAnAM yathAsvaM nAnA zuddhirvizuddhistIrthakaranAmakarmaNa aasrvH| vinayasampannatA ceti / vinIyate'nenASTaprakAraM karmeti vinyH| sa ca jJAnadarzanacAritropacA narabhedena caturdhA / tatra jJAnavinayaH kaalvinybhumaanopdhaanaadiH| darza ""navinayo niHshngkniHkaashaadibhedH| caraNavinayaH smitiguptiprdhaanH| upacAravinayo'bhyutthAnAsanapradAnAJjalipragrahAdibhedaH / evaMvidhena vinayapariNAmena pariNataH kartA vinayasampanna ucyate, tadbhAvo vinaya sampannatA / sA ca tIrthakaranAmakarmaNa AsravaH / 'cazabdaH samuccayArthaH / tathA zIlavateSvAtyantiko bhRzamapramAdo'naticAraH / zIlamuttaraguNAH piNDavizuddhisamitibhAvanA[dayaH] pratimAbhigrahalakSaNA mumukSoH samAdhihetutvAt zIlazabdAbhidheyAH / vratagrahaNAt paJca mahAvratAni rajanIbhaktaviratiparyavasAnAnyAkSiptAni / zIlAni ca vratAni ca zIlavatAni / teSviti tadviSayaH / Atyanti ::-atyantabhavaH saMyamaH pratipattikAlAdArabhya yAvadAyuSaH kSayastAvadavizrAntyA bhavatyAtyantiko'pramAdaH sambadhyaH / bhRzamiti prkrssvcnH| prakRSTopramAdo bhRshmprmaadH| vikaTendriya vikathA-kaSAya-nidrAlakSaNaH pazcadhA prmaadH| anena hyAviSTo jIvaH kAryAkAryavimukhatvAdAdhAkarmAdi prANAtipAtAdi vA parihatumakSamo bhavati / na pramAdo'pramAdaH / pramAdaparivajenamapramattatA / anaticAra ucyate-aticaraNamaticAraH-svakIyAgamAtikramaH / nAticAro'nati cAraH / utsargApAdAtmakasarvajJapraNItasiddhAntAnusAritayA zIlavrataviSayamanuSThAnamityarthaH / etacca tIrthakA nAmakarmaNa AsravaH / abhIkSNaM jJAnopayoga iti / abhIkSNaM muhurmuhuH-pratikSaNaM jJAnaM-dvAdazAGgapravacanaM pradIpAGkuzaprAsAdaplavasthAnIyaM tatropayogA-praNidhAnam / sUtrArthobhayaviSaya Atmano Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamam tram [ adhyAyaH 6 vyApAraH / tatpariNAmitetiyAvat / vAcanApracchanA'nuprekSA''nAyadharmopadezairabhyasanaM tIrthakaranAmakarmaNa AsravaH // bhaa0-sNvegshc| yathAzaktistyAgastapazca / saGghasya sAdhUnAM ca samAdhive. yAvRttyakaraNam / arhatsvAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca paramabhAvavizuddhiyuktA bhaktiH / TI.-saMvegazcati / abhIkSNamiti sambadhyate / cazabdaH samucitau / saMvesaMvegasya vyAkhyA janaM saMvego bhItirvicalanaM vA saMsAraduHkhAjAtijarAmaraNasvabhAvAt priyaviprayogAdezca bhayapariNAmaH pratikSaNaM jagatkAyAnityAzucitvAdicintanAca sAMsArikasuropvanamilApastatpravaNapariNAmAd vicalanaM saMvegaH / sa cAbhIkSNaM tAdRzaH pariNAmaH samupajAyamAnastIrthakaranAmakarmaNa AsravaH / yathAzaktiH-sAmarthya-sattvokapaH,yathA svAnurUpA zaktiryathAzaktiH tatpUrvakastyAgaH svAnurUpazaktyapekSaH, svasya nyAyArjitasyAnukampAnirjitAtmAnugrahAlambanaM bhUtebhyo vizeSatastu vidhinA yatijanAya dAnaM-tyAgastIrthakaranAmakarmaNa AsrayaH / tapazceti / yathAzaktirityabhisambadhyate / karmaNastApanAcchoSaNAt tapaH / tad dvidhA, antarbahirbhedAt / punarekai SoDhA prAyazcittAdibhedAdanazanAdibhedAca / tat svasAmathyopakSamanuSThIyamAnaM lokapatipUjAbhilApatRSNAnirapekSeNa cetasA tIrthakaranAmakameNa AsravaH / saGghaH-samUhaH samyaktvajJAnacaraNAnAM tadAdhArazca sAdhAdizcaturvidhastasya samAdhAnasvasthatA-nirupadravatvaM samAdhistasya karaNaM-jananam-utpAdanaM tat karoti yena jJAnadarzanacaraNAnAM vRddhirbhavati divasamanAbAdhAzca sAdhusaMyatI, dezayatipuruSayoSitaH / jJAnadarzanacAritralakSaNAbhiH pauruSeyIbhiH zaktibhirmokSaM sAdhayantIti sAdhavaH / teSAM ca vaiyAvRttyakaraNa vyAvRttaH-tatkAryAnuSThAnapravaNastasya vyAvRttasya bhAvo vaiyAvRttyaM, sAdhanAMmumukSUNAM prAsukAhAropadhizayyAstathA bheSajavizrAmaNAdiSu pUrvatra ca vyAvRttasya manovAkkAyaiH zuddhaH pariNAmo vaiyAvRttyamucyate / cazabdaH samuccaye / athavA saGghabhaTTArakasya samAdhyutpAdanaM bhAvaH-cittapariNAmaH paramArthabhAvastasya vizuddhiH-nimelatA / athavA paramA cAsau bhAvavizuddhizca tadyuktA bhaktiH svaguNadoSAkRSTa pamastamurAsurapuruSezvareSvacintyasAmartheSu sanmArgopadezAt paramopakAriSu prakRSTamanaH iNAmazuddhipUrSikA bhaktiH sadbhUnAtizayokIrtanavandanasevApuSpadhUpagandhAbhyarcanAyatanapratimApratiSThApanasnapanavidhirUpA tIrthakaranAmakarmaNa AsravaH / paJcavidhAcArAnuSThAnAd yatijanAvaraNIyopadezAd vA''cAryA dharmopadezadIkSAvratopadezadiggacakA vA bhavantyAcAryAH / atraiva zrutavAcanAcAryatvAdupAdhyAyagrahaNam / aGgAnaGgaprakIrNakAdhanezrutatadarthobhayayogAda bahuzrutAH / procyante'nena jIgadayaH padAthA iti pravacanam-AgamaH-zrutajJAnam / cazabdaH samu 'zaktitastyAgaH' iti k-paatthH| 2'nirjarAtmA.' iti -pAThaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 23 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 37 caye / eteSu pagmA bhAvavizuddhA bhaktiyathAgambhayamabhigamanabandanaparyapAsanayathAvihitakamapUrvakAdhyayanazravaNazraddhAnalakSaNA tIrthakaranAmakarmaNa AmrapaH / . bhA0-sAmAyikAdInAmAvazyakAnAM bhAvato'nuSThAnasyAparihANiH / samya. gdarzanAdermokSamArgasya nihatya mAnaM karaNopadezAbhyAM prabhAvanA / ttii--saamaayikaadiinaamityaadi| araktadviSTaH samaH tasya Ayo-lAbha:-caraNadarzanaprAptiH sa prayojanamasyeti sAmAyikaM sakalasAvadyavirati lakSaNaM pratikramaNakAdi(?)tadAdiryeSAM AvazyakAnAM (caturviMzatistavAdInAM) tAni sAmAyikAdIni teSAM sAmAyikAdInAM AvazyakAnAM avazyamahorAtrAbhyantare krtvyaanyaavshykaani-avshytyaa'nussttheyaani| tAni ca saptadazavidhAnasaMyamaviSayavyApArarUpatvAdanekaprakArANi icchAmithyAtathAkArAdIni teSAM bhaavto'nusstthaansyaaprihaanniH|bhaavt iti tdupyogaannytvkthnm| anupayuktasya hi sarvakriyAnuSThAnaM dravyamAtratvAcchubhavandhanirAphalazUnyameva pravacane ca ghuSyate tataH sadbhAvAvahitacetaso yadanuSThAnakaraNaM tasyAparihANiyathAvihitakAlAsevanamanyUnAnatiriktatayetyevameSA AvazyakAparihANistIrthakaranAmakarmaNa Asravo bhavati / samyagdarzanetyAdi / tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanaM sakalaguNAdhArastadAdiryasyAsau tadAdistasya samyagdarzanAdermokSamArgasya sakalakarmakSayottarakAlamAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSastasya mArgaH-panthAH prAptyupAyo jJAnakriyAlakSaNastasya prabhAvanA-prakhyApanaM-prakAzanaM / kena prakAreNetyAha-nihatya mAnaM karaNopadezAbhyAmiti |maanH-ahngkaarH| saca jAtyAdisthAnodbhUtaH zreyovighAtakArI, yathA''ha (prazamaratyAM zlo0 27) "zrutazIlavinayasaM-dUSaNasya dharmArthakAmavighnasya / mAnasya ko'vakAzaM, muhUrtamapi paNDito dadyAt // 1 // " .. tamevaMvidhaM mAnaM nyakRtya karaNaM-svayamanuSThAnaM zraddadhataH kAlavinayabahumAnAdyAsevanaM mUlottaraguNaprapazcAnuSThAnaM ceti / upadezo'nyasmai pratipAdanaM bahuvidhavidvajjanasamitiSu syAdvAdAdinyAyAvaSTambhena prasabhamapahRtya pratibhAmekAntavAdinAmahatpraNItasyAnavadyasya sarvatobhadrasya mArgasyaikAntikAtyantikaniratizayAbAdhakalyANaphalasyocaiH prakAzanaM prabhAvanA / sA khalveSA tIrthaGkaranAmakarmaNa AsravaH / __ bhA0-acchAsanAnuSThAyinAM zrutadharANAM bAlavRddhatapasvizaikSakaglAnAdInAM gha saGagrahopagrahAnugrahakAritvaM pravacanavatsalatvamiti / ete guNAH samastA vyastA vA tIrthakaranAmna AsravA bhavantIti // 23 // ___TI0-arhadityAdi / vandananamaskArapUjAsatkArArhAH arhantasteSAM zAsatam-upadeza AgamAkhyastadnuSThAyinAm-AgamavihitakriyAnuSThAyinAM, zrutadharANAmityanena svayamadhigatajJAnAnAmiti pratipAdayati, parapratyayAnuSThAyitvaM niSedhayati, adhItapravacanArtho vidito 10kSaglAnAdInA' iti.gha-pAThaH / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH6 tsargApavAdaprapaJcaH svAtantryAt kriyApravRttau na vyAhanyate / bAla:-kSullakaH kAraNaprabrAjito jaghanyAdibhedaH / jAtizrutapayoyasthavirAstrayaH, SaSTivarSeH samavAyadharo vratAropaNottarakAlaM viMzativarSazca yathAkramaM vRddhaH / tapo bAhyamanazanAdi, AntaraM ca prAyazcittAdi, tadasyAstIti tapasvI, vicitraM vA tapaH kanakaratnAvalyAdibhedaM vakSyamANaM tadyogAt tapasvI / zikSyata iti ziSyaH(kSaH1), zikSa eva zaikSaH, svArthe('N) prAsAdivat / zikSaNazIlo vA / chAtrAdipAThAda sapratyayaH / zaikSaH / mUtrAdhigame'bhiyukto yathAvihitakAlamadhyetavye zrotavye cAbhyudyata ityarthaH / glAno-mandapATavaH savyAdhikatvAd bhaktapAnAdyanveSaNe na pratyalaH / AdigrahaNAt kulagaNasamanojJaparigrahaH / cazabdaH samuccaye / zrutadharANAM bAlAdInAM ca saGgrahAdikAritvam / tatra saGgrahaH-parigrahaNamupasampadAlocanApUrvakaM saMyamAnuSThAnazrutAdhyayanacodanApraticodanArtham / upagraho vastrapAtrotpAdanabahuguNakSetrAkrAntilakSaNaH / anugraho bhaktapAnayathAyogyavihitapradAnAdilakSaNaH, etat karoti tacchIlazca tadbhAvaH saGgrahopagrahAnugrahakAritvaM tatpariNAmitetiyAvat / pravaktIti pravacanam / eta eva zrutadharAdayo bhagavadbhASitArthapratipAdanapariNatAH pravacanazabdavAcyAsteSu vAtsalyam / uktaM saGgrahopagrahAnugrahalakSaNam / itizabda AdyarthaH / viMzataH kAraNAnAM sUtrakAreNa kiJcit sUtre kizcid bhASye kizcit AdigrahaNAta siddhapUjAkSaNalavadhyAnabhAvanAkhyamupAttam , upayujya ca pravaktrA vyAkhyeyam / idAnImusaMharatiete guNA ityaadinaa| ete yathoddiSTA guNA darzanavizuddhayAdaya AtmanaH pariNAmAH samuditAH pratyekaM ca tIrthakaranAmakarmaNa AsravA bhavanti, na punarniyamo'sti samastA epa vyastA eva vA / vikalpArtho vAzabdaH / itizabdastIrthakaranAmakarmAsraveyattApratipAdanArtha iti // 23 // nAmAnantaranirdezabhAjo gotrasyopAdAne kiM nibandhanamiti, etad dvidhA gotraMnIcairuccaizca / tatra tAvanIcairgotrAsravaprasiddhayarthamidamAhanIcairgotrasyAnavAH sUtram-parAtmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 6-24 // ___bhA0-paranindA AtmaprazaMsA sadguNAcchAdanamasadguNodbhAvanaM cAtmaparobhayasthaM nIcairgotrasthAnavA bhavanti // 24 // ___TI-paranindetyAdi bhASyam / parazvAtmA ca parAtmA nindAca prazaMsA ca nindAprazaMse parAtmano nindAprazaMse yathAkramamabhisambandhaH parAtmanindAprazaMse / santo'santazca sadasantaHvidyamAnAvidyamAnAH te ca te guNAzca sadasadguNAH, chAdanaM codbhAvanA ca chAdanodbhAvane, atrApi krameNAbhisambandhaH sadasadguNAcchAdanodbhAvane / cazabdAt parAtmanindAprazaMse samuccIyete / 1'prajJAditvAt ' iti ka-pAThaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 25-26 ] svopanabhASya-TIkAlaGkRtam nIcairgotrasya karmaNa AsravA bhavanti / tatra svAtmavyatiriktaH parastasya guNavato'pi guNApahavadvAreNa nindA-apavadanamabhUtAnAM bhUtAnAMca doSANAmudbhAvanaM, svAtmanaH prazaMsanaM-stutirguNobhAvanam abhUtAnAM bhUtAnAM ca guNAnAmAtmanaiva prakhyApanam / santo guNA vidyamAnAsteSAM chAdanaM-saMvaraNaM sthaganaM, dveSAt pRSTo'pRSTo vA nAcaSTe guNAn sato'pi, prastutatvAt parasambandhiguNagaNacchAdanameva sambandhyam, AtmAbhisambandhenAsatAm-abhUtAnAmeva guNAnAmudbhAvanaM karo. tyapRSTaH pRSTo vA prakhyApayatItiyAvat / etadeva ca sphuTataraM vibhajate-Atmaparobhayasthamiti / AtmasthamasadguNodbhAvanaM parasthaM sadguNacchAdanamAtmaparAvevobhayaM tatra sthitaM--vartamAnam / nIce. riti / nIcaM-jaghanyaM-hInam / gotramiti gUyate-abhidhIyate AhUyate vA'neneti gotram / yat karmAzubhaM tanimittIkRtyAbhidhA pravartate caNDAlazvapacamatsyabandhAdi tannIcairgotraM karma abhisambandhAt cazabdo'pi kutsAhetuSveva prayujyate / evamete paranindAdayo jAtikularUpabalazrutAjhaizvayetapomadaparAvajJAnotpArAnakutsanAdayazca nIcairgotrasyAsravA bhavantIti // 24 // idAnImuccairgotrasyAsravAbhidhitsayedamAhauccai!trasyAstravAH sUtram-tadviparyayau nIcairvRttyanutseko cottarasya // 25 // bhA0-uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAduccairgotrasyAha / nIcairgotrAsravaviparyayo nIcaivRttiranutsekazcocairgotrasyAsravA bhavanti // 6-25 // ___TI0--taditi sarvanAma pUrvaprakRtApekSaM prAk prakRtA nIcairgotrAsravAsteSAM viparyayoyathAbhihitavaiparItyaM paraguNaprazaMsA AtmanindA ca sadguNaprakAzanamasadguNacchAdanaM ca paratra, Atmani tu sadguNacchAdanamapyAtmotkarSaparihArArtha, tathA nIcairvRttiH-nIcairvartanaM vinayapravaNavAkAyacittatA / utseko-garvaH zrutajAtyAdijanitaH notseke'nutseko-vijitagarvatA / etau nIcaivRttyanutseko cazabdAt tadviparyayazca uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAduccairgotrasyAha / itizabdaH padArthakaH / nIcairgotramuktalakSaNaM tasyAsravaviparyayaH paraguNaprazaMsAdiraparaM cAsravadvayaM nIcaittiranutsekazcocairgotrasyAsravAbhavanti / uccairiti / uccam--utkRSTamikSvAkuharibhojarAjanyAdIti // 25 // uktaM gotram / AsravAdhikAra evAyamanupravRttastatra samastakarmapratyavasAnanirdiSTasyAnugrAhakasukhavyavacchedakRto'ntarAyasya ka Asrava ityucyateantarAyasyAsnavAH sUtram-vighnakaraNamantarAyasya // 6-26 // bhA0-dAnAdInAM vighnakaraNamantarAyasyAsravo bhavatIte // ete sAmparA. yikasyASThavidhasya pRthak pRthagAsravavizeSA bhavantIti // 26 // TI0---vino-vidhAtaH-pratiSedhaH savyAjo nirvyAjazca tasya karaNam-anuSThAnaM tatpari1' *guNAcchAdanameva ' iti pratibhAti / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 6 NAmayogino'ntarAyAbhidhAnasya karmaNa Asravo bhavati / etadeva bhASyega spaSTayati-dAnAdI . nAmityAdi / dAnamAdiryeSAM te dAnAdayo dAnalAbhabhogopabhogavIryAdAnalAbhAdInAM __ khyAH / tatra dAnaM viziSTapariNAmapUrvakaM svasya parasvatvApAdanam / tadeva vyAkhyA gRhyamANaM pratigrahItrA''deyaM lAbha ucyate / bhogo manohArizabdAdiviSayAnubhavanam / upabhogo'nnapAnavasanAdyAsevanam / voyamAtmapariNAmo viziSTacaSTAlakSaNaH / eSAM dAnAdInAM vighnakaraNaM yena yenopAyena na datte taM tamupAyamApAdayati dAtuH, evaM yena yenopAyena na lamate lipsustathA bhogopabhogAnubhavanasamartho yena yenopAyena na bhavati yathA cAsya-vIryam-utsAhaH-parAkramo na bhavati tathA tathA'nutiSThate'ntarAyasya karmaNa Asravo bhavati / itizabdo vighnakaraNavizeSapradarzanArthaH // adhunA sakalAsravaprakaraNaparAmarzadvAreNopasaMharatyadhyAyArtham ete sAmparayikasyeadhyAyopasaMhAraH .. tyAdinA / ete tatpradoSanihavAdayaH saMsArabhramaNakAraNasyASTa * vidhasya jJAnAvaraNAderantarAyaparyavasAnasya karmaNaH pRthak pRthag vivekinA punaru(pRthaguH)ktatayA AsravavizeSAH sAmAnyAsravApekSayA vizeSA bhavanti / itizabdo'trAbhidhitsitasaMkSiptArthaparisamAptAviti // 26 // // iti zrItattvArthasUtre bhASyasaMyukte bhASyAnusAriNyA tattvArthaTIkAyAm Asrava pratipAdanaparaH SaSTho'dhyAyaH samAptaH // 6 // M Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH 7 tatrAdimaM bhASyam bhA0-atrAha-uktaM bhavatA sAMtAvedyasyAsraveSu ( a06 sU013 ) bhUtanaspanukampeti / tatra kiM vrataM ko vA vratIti / atrocyate____TI0-atrAhoktaM bhavatetyAdinA sambadhnAti bhaassykaarH| sUtreSaktaM SaSThAdhyAye sahe. danIyakarmAsraveSu bhUtavratyanukampati sklsuutroplkssnnm|athvaa yAvat sambandhopayogi tAvata evopAdAnaM, vratIti zrUyate mtvrthiiyprtyyaantH| tatra kiM vrataM ko vA vratIti praznenopakramyate // nanu ca vrataprazna eva nyAyyaH tatprastAvAt, tatparijJAnAt tu tatsambandhe vratI sujJAna eveti / ucyate-viziSTasambandhakhyApanArtha vratigrahaNaM, vakSyatyupariSTAt "niHzalyo vratI" (a0 7, sU013) iti / prANAtipAtAdiviratayo mAyAdizalyaviviktA vratavyapadezamaznuvate, tathAvidhavratasambandhAcca vratIti / atrocyata iti vratasvarUpanirNayArthamAhapratavyAkhyA sUtram-hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam // 7-1 // ____TI-batisvarUpaM tvidameva bhASyamanUdyopariSTAt pratipAdayiSyate / gRhNImastAvad vratAnyatha vratI ka ityatreti / hiMsAdayaH kRtadvandvAH paJcamyantAH / paJcamI ca jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaGkhyAnAdapAdAnalakSaNA, tAM ca pratyekaM hiMsAyA ityAdinA bhASyeNa darzayati ___bhA0-hiMsAyA anRtavacanAt steyAdabrahmataH parigrahAca kAyavAlAnobhi. virativratam / TI-hiMsAdayazca vkssymaannlkssnnaaH| tatra kaSAyAdipramAdapariNatasyAtmanaH kartuH kAyA dikaraNavyApArAd dravyabhAvabhedena prANavyaparopaNaM hiMsA / prAgabhihitahiMsAdInAM vyAkhyA sAmAnyalakSaNayoge sati sadbhutanihavAsadbhUtodbhAvanaviparItakasAvadhAdi mRSAvacanam / paraparigRhItasya svIkaraNamAkAntyA cauryeNa zArkhaniSiisa vA steyam / pUrvalakSaNayogAnmohodaye sati cetanAcetanasrotasorAsevanamabrahma / sacittAcittamizreSu dravyAdiSu zAstrAnanumateSu mamatvaM parigrahaH / cazabdaH samuccayArthaH / ebhyo hiMsA. dibhyaH kAyavAmanobhirvirativratam / viratiH-nivRttiH // nanu cAsUtritatvAt kAyAdivayamanupAdeyaM bhASyeNa / nAyaM doSaH / AtmanA hi viratiH / sA ca karaNamavazyaMtayA'pekSate / tacca kAyAyeva yogyam / athavA pramattayogAdityatra yogagrahaNalakSaNasUtre sarvavratavizeSaNArtha 1 'sadvedya. ' iti gha-pAThaH / 2 'hiMsAdaya ' iti ga-Ga-pAThaH / 3 ' zAstra pratiSiddhasya ' iti -pAThaH / 4 'karaNAvazyatayA ' iti ga-pAThaH / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 yan taccetasi sanivezya vivRtaM bhASyakAreNa / AsravAdhyAyavaktavyazepameva vA'dhikretya saptamAdhyAyamAha / vratazabdaH ziSTasabhAcArAta nivRttau pravRttau ca prayujyate loke / nivRtte ceddhisAto viratiHnivRttiva'taM, yathA-vRSalAnnaM vratayati-pariharati / vRSalAnnAnnivartata iti, jJAtvA prANinaH prANAtipAtAdenivartate / kevalamahiMsAdilakSaNaM tu kriyAkalApaM nAnutiSThatIti tadanuSThAnapravRttyarthazca vratazabdaH / payo vratayatIti yathA, payo'bhyavahAra eva pravartate nAnyoti, evaM hiMsAdibhyo nivRtaH zAstravihitakriyAnuSThAna eva pravartate, ato nivRttipravRttikriyAsAdhyaM karmakSapaNamiti pratipAdayati / nivRtipravRttI ca zAsacodite, tadanuSThAnAnmokSAvAptiriti // nanu ca bhASyakAro nivRttivacanameva vyAcaSTe vratazabdena, pravRttivacanamapIti tadetat katham ? / ayamabhiprAyo bhASyakRtaH-anyataropAdAne'nyatarapratItiH sambandhazabdatvAd bhavatyeva pitAputrAdivat / yata uktam-"jJAnakriyAbhyAM mokSa" iti / prAdhAnyAt tu nivRttireva sAkSAt prANAtipAtAdibhyo darzitA, tatpUrvikA ca pravRttirgamyamAnA / anyathA tu nivRttiniSphalaiva syAditi / viratizabdasyAthai nirUpayati bhA0-virati ma jJAtvA'bhyupetyAkaraNam / akaraNaM nivRttiruparamo viratirityanAntaram // 1 // dhI-viratirnAmetyAdinA / viramaNaM viratiH / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH / hiMsanaM hiMsA-prANaviyojanam / prANAzcendriyAdayastatsambandhAt prANinaH ekadvitricatuHpaJcendriyAkhyAstAn vijJAnAnusArAt abhyupetya-zraddhAya pratipadya bhAvato'karaNaM viratiH / jJAnazraddhAnapUrvakaM cAritramitiyAvata / tadeva cAkaraNaM vivRNoti paryAyaiH-akaraNaM nivRttiruparamo viratirityanarthAntaramiti / caraNasyaite paryAyAH / tatrAkaraNamiti nivRttipravRttikriyAlakSaNaM cAritraM manovAkAyakRtakAritAnumatibhedotpannasaptacatvAriMzacchatavikalpabhAvanayA parihArAnuSThAne, evaM nivRttyAdayo'pi bhAvanIyAH, paryAyazabdaizca vyAkhyAnamasammohAtha prdeshaantressviti||1|| tadetadavizeSacoditaM pazcatayA viSayavratAbhidhAnaM viratyAzrayadvayavivakSAvazenAsakalakasAbhAvAdubhayathA veditavyamityAha sUtram-dezasarvato'NumahatI // 7-2 // TI0-dezazca sarva ca dezasarve tAbhyAM dezasarvataH / virAmArthApekSA pnycmii| aNu ca mhcaannumhtii| kathaM punarviratisAmAnyamekaM sat dvidhA midyate ? / vivakSAvazena dezasarvAmidhAnAccaikatvAdivivakSAyAmekavacanAdivat hiMsAdivirativrataprastAvAcca yathAkramamabhisambandhaH / dezasarvagrahaNa viratyA sahAbhisambadhyate / aNumahadgrahaNaM vratena / dezato viratiraNuvrataM, sarvato viratirmahAvratam / etameva sUtrArtha bhASyeNa spaSTayati 1. kRta sapta. 'itik-paatthH| 2' nivartante' iti g-paatthH| tImatIti' iti ka-pAThaH / etamivasyA' iti u-pAThaH / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2] svopatrabhASya-TIkAlaGkRtam . bhA0---ebhyo hiMsAdibhya ekadezaviratiraNuvrataM, sarvato viratirmahAvatamiti // 2 // TI-ebhya ityAdinA / ebhya iti prastutAni parAmRzya hiMsAdIni sarvato vyavacchidamAha-ekadezaviratiraNuvrata miti / sakalaprANigaNaviSayA hiMsA, tasyAzca viratirna sarvasyAH, kintu ekadeza iti ekadezagrahaNenaiva spaSTayati-na sarvasmAt prANivyaparopaNAd viratiH, kintu ekadezAt , sthUlAdityarthaH / sthUlasUkSmaprANibhedAt saGkalpajArambhamedAd vA / sthUlAnmRpAvAdAditi kUTasAkSyadAnAdi sthUlaH, marmAdiprayogataH sUkSmaH / sthUlAdadattAdAnAditi haThaharaNAdi sthUlaM yatraihikAmuSmikAcauryadoSAgRhiNAm , sUkSma parihAsataH parakIyapari(1)laghutaNakASThAdigrahaNaM vA / sthUlAnmaithunAd viramati sthUlatvamekadezajanitamatra pratIyate svadA. rasantoSaH prdaarnivRttiaa| svadArasantuSTaH zeSayoSito mAtRvadanupazyati, paradArAbhigamanAnivRttaH peraparigRhItayoSitaH pariharati, aparigRhItavezyAmabhigacchati / tathA icchAparimANAdanyato viramAmIti / kecinmahAvratAnupAtAt svalpanatatvAdaNuvratamiti vyaacksste|| samprati mahAvratavyAcikhyAsayA''ha-sarvato virtirmhaavrtmiti| sarvata iti / sarvasmAt sUkSmAt sthUlAca prANavyaparopaNAd viramAmItyAdi / evaM zeSANyapi sarvato vAcyAni / mahAviSayatvAnmahAvratamityetAni paJca mahAvratAni bhavanti samyaktvayuktAni mUlavAcyAni // nanu ca yathaiva mRSAdinivRttirahiMsAvratapAlanArthatvAnmUlaguNAH, evaM nizIthabhojanaviratirapi mUlaguNaH syAt / ucyate-ahiMsAvataparipAlanArthatvAditi samitibhiranai kAntaH, api ca mahAvratadhAriNa eva tanmUlaguNaH tadvirahitasya yasmAnmUlaguNA evAparipUrNAH syuH, ato mUlaguNagrahaNe tadrahaNamAkSiptam / yathAca sarvavratopakAri rAtribhojanaM na tathopavAsAdi, atastanmUlaguNo mahAvratinaH, zeSamuttaraguNaH / aNuvratadhAriNastUttaraguNo nizAbhojanaviratirAhAratyAgAdupavAsavat tapa eva vA taditi pratItam / kaH punardoSo rAtribhojana iti cet evaM manyate-udgamAdidoSarahitasya vAsaraparigRhItasyAbhyavahAreNAndhaso naktaM na kila doSa iti / rAtribhojana _ etadayuktam / kAlAtikrAntasya pratiSiddhatvAt, gRhItasyAnItAlocitakSani : NavizrAntisamanantarameva ca bhujerabhyanujJAnAt, nizAhiNDane ceryApathavizu herasambhavAt , dAyakagamanAgamanasasnehapANibhAjanAdyadarzanAt, AlAkitapAnabhojanAsambhavAt / jyotsnAgaNipradIpaprakAzasAdhyamAlokanamiti cet tadapyasat, amisamArambhaniSedhAta, ratnaparigrahAbhAvAt, jyotsnAyAH kAdAcitkavAt, Agame tanipiddhatvAta, hiMsAdivadanAsevanIyameva vibhAvarIbhaktamiti // 2 // "parigrahayoSitaH' iti ga-pAThaH / 2' *pAlanAtU ' iti paatthH| 'mityAha ' iti ga-pAThaH / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tavArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 uktaM prataM savidhAnamaNu mahacca, tatra mahAvratamadhikRtya bhAvanAsUtram sUtram-tatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJca // 7-3 // TI0-aNuvratasya copari bandhavadhAdikAticAraparihArarUpA vakSyamANA (a07, sU020) apAyAvadyadarzanAdikAzca sAmAnyarUpAH / mahAvrataM copabhogA(vargA?)bhilASibhiHprANibhidhRtisaMhananaparihANyA pramAdabahulaiH dUrakSamatastatpratipAtaparihArArtha bhAvyanta iti bhAvanAH / tadityanena paJcavidhasyeti, sarvanAmnA'nantaratvAnmahAvratamabhisambadhyate / bhASyakArastu yadyapi sAmAnyena vratasyeti vivRNoti, tathApi tacchabdopAdAnasAmAnmahAvratAbhisambandhaH / anye tu vyAcakSate-dvayorapi vratayonyAyyaH smbndhH| sambhavati hi zrAvakasyApi kasyacida yathoktaM bhAvanAjAlamevaM tvavyAptiH syAt, vyApinyazca vatino bhAvanA iSyante / / vratAnAM bhAvanAnAM bhA0-tasya paJcavidhasya vratasya sthairyArthamekaikasya paJca paJca sakhyA bhAvanA bhavanti / TI-tasya vratasya paJcavidhasyeti paJcaprakArasya sarvaprANAtipAtaviratyAdeH sthairyArthadALapAdanArtha-sthiratvaM prayojanamuddizya abhyasyante, anabhyasyamAnAbhirbhAvanAbhirmalImasImavantyanabhyasyamAnavidyAvanmahAvratAnIti / ekaikasyeti vratasya / sAmAnAdhikaraNyena SaSThI, na samuditAnA pazcAnAmapIti // nanu paJca pazceti vIpsAvivakSA / yata ekaikasyeti lapsyata eva, anyathA vIpsAnararthakyaM syAditi / ucyate-sAmAnyavizeSAbhyAM vyAkhyAtRbhiH pratipAdyate'rthaH,paJcavidhasya vratasyeti sAmAnyenopakramya punarvizeSeNaikaikasyetyAha samudAye mA bhUditi / paJca paJceti vIpsAyAM dvivacanam / apare tu sUtramadhIyate-tatsthairyArtha bhAvanAH pazca paJcaza iti / sUtrapAThavicAraH te caivamabhidadhati-saMkhyAvAcinaH prAtipadikAd vIpsAyAM dyotyAyAM "kArakAcchampratyayo'nyatarasyA "miti / dvau dvauM dadAti dvizo dadAtIti vAkyaM vRttizca / tadetadanupapannam / yataH zampratyayAntena vratAni bhAvanA vA sambadhyerana, yadi vratAni tataH SaSThayantena sambandhyAni paJcAnAM paJcAnAmiti / tato'kArakatvAt SaSThayAH zampratyayo na labhyate / atha bhAvanAbhisambandhastataH pazca bhAvanA bhavantIti paJcaza iti vaktavyam / dvitIyaM pazcagrahaNaM na kartavyam / tatsthairyArtha bhAvanAH paJcaza iti paThitavyam / evamubhayathApi na ghaTate zaspratyayaH / atastatsthayothe bhAvanAH paJca pazceti nyAyyaM sUtram // bhA0-tadyathA-ahiMsAyAstAvadIryAsamitiH, manoguptiH, eSaahiMsAyAH paJca ___NAsamitiH, AdAnanikSepaNAsamitiH, AlokitapAnabhojana miti|| bhAvanA 1'paJcazaH' iti gh-ttii-paatthH| 2. pUrveranumataH ' iti ka-pAThaH / 3 ' samAna dhikaraNe ' iti -pAThaH / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 sUtraM 3 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-tadyathetyanena prastutabhAvanopanyAsaH / ahiMsAyAstAvaditi / ahiMsA prANAtigAtaviratiH / tAvacchabdaH kramadyotaka / asyAH prathamamucyate, pazcAnmRpAvAdAdiviraterabhidhAsyate / IraNamIryA--gamanaM tatra samitiH-saGgatiH zrutarUpeNAtmanaH pariNAmaH, tadupayoginA purastAd yugamAtrayA dRSTyA sthAvarajaGgamAni bhUtAni parivarjayannapramatta ityAdiko vidhiH IyosamitiH / manaso guptimanoguptiH-manaso rakSaNamAtaraudradhyAnApracAraH dharmadhyAne copayogo manoguptiH / eSaNA gaveSaNA-grahaNa-grAsabhedAt tridhA / tatrAsamitasya SaNNAmapi kAyAnAmupapAtaH syAt, yatastatsaMrakSaNArthameSaNAsamitiH samastendriyopayogalakSaNA / AdAna-grahaNaM nikSepaNaM-mokSaNamaudhikopagrahikabhedasyopadherAdAnanikSepaNayoH samitirAgamAnusAreNa prtyvekssnnprmaarjnaa| AlokitapAnabhojanamiti pratigehaM pAtramadhyapatitapiNDazcakSurAdhupayukena pratyavekSaNIyastatsamutthAgantukasatvasaMrakSaNArthamAgatya ca pratizrayaM bhUyaH prakAzavati pradeze sthitvA supra(tya)vekSitaM pAnabhojanaM vidhAya prakAzapradezAvasthitena valganIyam / itikaraNaH prANavadhavirate vaneyattAvyavasthApanArthaH / evametAH paJca bhAvanA muhurmuhurbhAvayanvAsayan bahulIkurvan sakalAmahiMsAM pAtuM pratyalo bhavatIti // samprati satyavacanasya bhAvanAH paJca pratipAdayannAhamatasya pakSa bhA0-satyavacanasyAnuvIcibhASaNaM krodhapratyAkhyAnaM lobhapra. "bhAvanAH tyAkhyAnaM abhIrutvaM hAsyapratyAkhyAnamiti // TI-satyavacanasyetyAdi / satyam-avitathaM sadbhUtArthapratipattikAri, asadbhUtaM ca viparItArthapratipAdanaM,prANAnupaghAtazUnyam / anuvIcIti dezIvacanamAlocanArthe vrtte| bhASaNaM vacanasya pravartanam / ato'yamarthaH-samIkSyAlocya vacanaM pravartitavyam / anAlocitabhASI kadAcinmRSA'pyabhidadhIta / tatazcAtmano lAghavavairapIDAH phalamaihika, parasattvopaghAtazca niyata iti / tasmAt samIkSyodAharaNenAtmAnaM bhAvayanna mRSAvacanajanitenainasA sampRcyate / krodha: kaSAyavizeSo mohakarmodayaniSpanno'prItilakSaNaH pradveSaprAyaH / tadudayAca paravAn vaktA svaparanirapekSo yatkiJcanabhASI mRSA'pi bhASeta / ataH krodhasya pratyAkhyAnaM nivRttiranutpAdo vA, (tena) nityamAtmAnaM bhAvayet / evaMca vAsayan satyAdi na vyabhicaratIti / lobhaH tRSNAlakSaNaH kUTasAkSitvAdidoSANAmagraNIH samastavyasanaikarAjo jalanidhiriva durbharaH karmodayAvibhUto rAgapariNAmastadudayAdapi vitathabhASI bhavati / atra satyavatamanupAlayatA tadAkArapariNAmaH pratyAkhyeya iti bhAvanIyam / bhayazIlo bhIrustacaihikAdibhedAt saMptadhA mohanIyakarmodayajanitamudayAcca tasyAnRtabhApaNaM sulabhaM bhavatItyabhIrutvaM bhAvayet / abhIrutha na jAtu 'pradhAnamoha ' iti -pAThaH / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 cid vitathaM bhApate-taskaro'yaM pizAco vA mayA rajanyAM dRSTa iti, tasmAnirbhayavAsanAdhyAnamAtmani vidheyamiti / hAsyaM hasanaM-mohodbhavaH parihAsastatpariNato hyayamAtmA parihasan pareNa sArdhamalIkamapi cUyAta, tasya parijihIrSayA ca hAsyapratyAkhyAnamabhyupeyam / etAH pazcApi bhAvayan bhAvanAH satyavratarakSaNakSamo bhavatIti // tathA'dattAdAnavirateH paJcaiva bhAvanAstayAcikhyAsayA''ha bhA0-asteyasyAnuvIcyavagrahayAcanamabhIkSNAvagrahayAcanametAvadityavagraasteyasya paJcabhAvanAH hAvadhAraNaM samAnadhArmikebhyo'vagrahayAcanaM anujJApitapAna bhojanamiti // TI0-asteyasya paJcetyAdhupanyasyati / AlocyAvagraho yAMcanIyaH / sa cAyaM paJcaprakAraH paThito devendra-rAja-gRhapati-zayyAtara-sAdharmikabhedena / atra ca pUrvaH pUrvo bAdhya uttara uttarobAdhaka iti sazcintya yo yatra svAmI sa eva yAcyaH / asvAmiyAMcane tu doSabAhulyamuktam ArSa eva akANDavrIDanAyaihikamAmuSmikamadattaparibhogajanitaM, tasmAdAlocya avagraho yAcya ityevamAtmAnaM bhAvayet / itthaM ca bhAvayannAdattAdAne pravateta iti / sakRd datte'pi parigrahe svAminA bhUyo'bhIkSNAvagrahayAcanaM kArya, abhIkSNaM-nityaM muhurmuhuH pUrvalabdhaparigraho glAnAdyavasthAsu mUtrapurIpotsargapAtrakaracaraNaprakSAlanasthAnAni dAtacittapIDAparihArArtha yAcanIyAni, evaM ca yAcyAmAcarannAdattAdAnajanitenAgasA spRzyate / tathA etAvadityavagrahAvadhAraNaM etatparimANamasyaitAvatparimitaM savetaH kSetramavagrahItavyaM ityetadevAvadhAraNaM sarvatazca parimANaM tadabhyantaravartinImUrdhvasthAnAdikriyAmAsevamAno na dAturuparodhakArI bhavati / yAtrAkAla eva cAnavadhAraNe vipariNatirapi vacasi syAdvadAnyasyetyAtmano'pi cAdattaparibhogajanitaH karmabandha iti / samAnadhArmikebhya ityaadi| dharma caranti-Asevante iti dhArmikAH, samAnAH-tulyAH pratipannakazAsanAH samyaktvAdimuktisAdhanasamanvitAH sAdhavastebhyaH pUrvaparigRhItakSetrebhyo'vagraho yAcyastadanujJAnAddhi tatrAsanamanyathA steyaM syAt / tadanujJAtaM tu pratizrayAdi samastaM gRhNIyAdityevamAtmAnaM bhAvayet / tathA'nujJApitapAnabhojanamiti paJcamI bhAvanA / anujJApitam--anujJAM prApitam--anujJayA svIkRtaM pAnabhojanaM sUtroktena vidhinA pazcamAnakaM pASaNDamanupravizya vyapagatAGgavikAraH piNDaiSagopayuktaH akRtakAritAnumatamatisRSTaM kalpanIyamAnIya gurave nivedyAlocanApUrvakamabhyanujJAto guruNA maNDalyAmekako vA bhuJjIta / bhujiratra pAlane'bhyavahAre ca vyAkhyeyaH / tatazca yAvat kizciddharmasAdhanamupakaraNamaudhikaupagrahikabhedaM tat sarvamanujJAtaM guruNA vandanapuraHsaraM guruvacanavidhinA paribhoktavyam, evamAtmani vAsanAmAdadhAno nAtikrAmatyasteyavratamiti // 1...vAcanIyaH' iti g-paatthH| 2'nImUlasthAnA' iti ka-pAThaH / 3 'cetasi ' iti dd-paatthH| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3 ] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 47 bhA0-brahmacaryasya strIpazupaMNDakasaMsaktazayanAsanavarjanam , brahmacaryasya paJca rAgasaMyuktastrIkathAvarjanam, strINAM manoharendriyAlokavarjabhAvanAH nam, pUrvaratAnusmaraNavarjanam , praNItarasabhojanavarjanamiti / / TI-abrahmAsevananivRttiH brahmacaryam / tasyApi paJca bhAvanAH, tadyathA-strItyAdi bhASyam / striyo rUDhyA devamAnuSabhedAd dvividhAH / pazugrahaNAt tiryagjAtiparigrahaH / tatra vaDavA-vAleyI-go-mahiSya-jAvikAdiSu sambhavati maithunam / etAzca sacittAH, acittAH striyaH pustalepyacitrakarmAdiSu bhuprkaaraaH| paNDakAstRtIyavedodayavartino mahAmohakarmANaH yoSAsyasevanAbhiratAH klIbA iti prasiddhAH, kRtadvandvairebhiH saMsaktamAkulaM zayyate yatrAsyate ca tacchayanAsanaM pratizrayasaMstArakAMsanAdi, tacca baddapAyatvAd varjanIyamityevamAtmAnaM bhAvayet / tathA strIpazupaNDakAnAmasannidhAne'pi rAgasaMyuktastrIkathAvarjanam / mohodbhavaH kaSAyo rAgaH tadAkArapariNAmo rAgasaMyuktaH / strINAM kathA strIkathA, rAgasaMyuktasya strIkathA, athavA rAgasaMyuktA cAsau strIkathA ceti rAgAnubandhinI dezajAtikulanepathyabhASAgativibhrameGgitahAsyalIlAkaTAkSapraNayakalahazRGgArarasAnuviddhA vAtyeva cittodadheravazyaMtayA vikSobhamAtanoti tasmAt tadvarjanaM zreya iti bhAvayet / tathA strINAM manoharendriyAlokanavarjanaM manoharANi mAnonmAnalakSaNayuktAni darzanIyAni mRjAvantIndriyANi yoSitAmapUrva vismayarasanibharatayA visphAritalocanaH prekSate vikacakuvalayavipuladalacchavi nayanayugalamasyAH karNajAhamakaTAkSamapyAlokitaM jhagiti manasijajvalanamAdIpayati, kimuta vikaTakaTAkSakavacitam / evaM yathAvibhAgasaniviSTAvayavAni zrotraghrANavadanapInapayodharabharajaghanasthalAdIni vAcyAni / svagindriyabhedatvAt stanakalazAdyupanyAsaH / ityevaM tadAlokanAdyuparatiH zreyasIti bhAvayet / tathA pUrvaratAnusmaraNavarjanaM pravrajyAparyAyAt pUrvo gRhasthaparyAyastatra rataM-krIDitaM-vilasitaM yadaGganAbhiH saha tasyAnusmaraNAt kAmAnistatmaraNendhanAnusandhAnataH sandhukSate, atastadvajenaM zreya iti bhAvayet / tathA praNItarasabhojanavarjanamiti / praNIto-vRSyaH snigdhamadhurAdirasaH kSIradadhinavanItasarpirguDatailapizitamadyApUpAdistadabhyavahAro-bhojanaM tato medomajjAzukrApupacayastasmAdapi mohodbhavaH, ataH satatAbhyAsataH praNItarasAbhyavahAro varjanIya ityAtmAnaM bhAvayed brahmacaryamicchaniti // bhA0-AkiJcanyasya pazcAnAmindriyArthAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnA manojJAnAM prAptI gArthyavarjanamamanojJAnAM prAptau dveSavarjanamiti // 3 // kizcAnyaditi / TI-kizcanaM bAhyAbhyantaraparigrahaH / avidyamAnakiJcanaH akiJcanastadbhAva Aki anyaM-aparigrahatA tadbhAvanAH paJca / tadabhidhitsayedamAha-paJcAnAmityAdi / pazcAnAmindri 1' SaNDaka. ' iti gh-paatthH| 2 . saMkulamAkulaM ' iti k-paatthH| 3 ' *kAzanAdi' iti ka-pAThaH / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tatvArthAdhigamamUtram [ adhyAyaH 7 yANAmA-viSayAH sparzAdayaH paJcaiva yeSAM manojJA rAgahetavasteSAM manojJAnAm-iSTAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnAM prAptau-grahaNe sati gArthyavarjanam / gAyaM-snehaH--teSu rAgapariNAmo'tastadvarjanaM zreyaH / tathA amanojJAnAm-aprItihetUnAM grahaNe dvepvrjnm| dveSaHkrodhamAnapariNAmaH tatyAgAt paJcaitA bhAvanA bhAvyamAnAH pratikSaNamAkiJcanyaM paripUrayanti / mamatvalakSaNo bhAvataH parigrahaH tadvyavacchedAdaparigrahateti // 3 // kizcAnyaditi sambadhnAti, bhAvanAprastAve'nyadapi mokSaguNaM bhAvayediti / itizabdaH apyarthe / prativrataM paJca paJca bhAvanAH pratipAditAH / samprati tu sarvavratasAmAnyabhAvanAH kathyanta iti // sUtram-hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam // 7-4 // bhA0-hiMsAdiSu paJcasvAsraveSu ihAmutra cApAyadarzanam avadyadarzanaM ca bhAvayet // TI-hiMsA AdiryeSAM teSu hiMsAdiSu ihetyasminneva loke amutretyamuSmin paraloke narakAdijanmani apAyaH-anarthaparamparA avayaM-garhitaM pApaM tadvipAkAnnarakAdiSu tIvraduHkhAnubhavanamapAyAvadyayodarzanam-upalabdhiH , upalabhamAnazca na pravartate hiMsAdiSu, jJAnapUrvakatvAta kriyAnuSThAnasyeti / enamevArtha bhASyeNa prapaJcayati-hiMsAdiSvityAdinA / hiMsAdiSvAstraveSu kiyatsu ? paJcasvityAha / hiMsAnRtasteyAbrahmaparigraheSu AsravA uktalakSaNAH teSvapAyadarzanamavadyadarzanaM ca bhAvayet / ihaivAmI pratyavAyA hiMsAdiSu pravRttasya dRzyante, pApavi. pAkazca dAruNo'mutretyevaM muhurmuhurbhAvayet // bhA0-tadyathA-hiMsAyAstAvat hiMsro hi nityoddhajanIyo nityAhiMsAyA vipAkaH nubaddhavairazca / ihaiva vadhavandhapariklezAdIn. pratilabhate pretya cAzubhAM gati garhitazca bhavatIti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn // TI-tadyathetyAdi / tayorapAyAvadyayovibhAgamAcakSANo hiMsAyAstAvadityAha / hiMsAsambandhinI tAvadapAyAvaye prakAzyete pazcAdalIkAnAm / hiMsanazIlo hiMsraH-prANavyaparopaNe jaatshktiH| hizabdo yasmAdarthe / nityaM-satatamuddejanIyaH-saMtrAsakArI / 'kRtyalyuTo bahulaM'(pA0 a03, pA03, sU0113)iti kartari kRtyapratyayaH / sarvadA udvejako nisA(niHsI?)mAyudho bhISaNaveSo lalATataTAropitabhUbhaGgaH prakRSTAmayeArasanirbharAruNalocano gADhadaSTadazanacchadaH sattvAnAmudvegakArIti pratItam / nityAnubaddhavairazceti / nityamanubaddhaM-prasaktaM vairamasyeti nityAnubaddhavairaH,sarvadA pravRttavairasantAnazca ta(ya)smAnityodvejanIyo nityAnubaddhavairazca bhvti|tsmaadihvetybhismbndhH / ihaivetyasminneva loke vadhaH-tADanaM dvidalakazAdibhirbandhaH pazcApiNDanahaDIniga. DagalazRGkhalAdikaH pariklezo'GguSThagrahaNoSmasthApanajalAvasekakASThepTakaropaNAdiprANavyApattiH, 1 'hiMsAzIlo' iti ga-pAThaH / 2 'NoSNasthApana ' iti u-paatthH| 3 'vyApaJca' iti u-pAThaH / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra ? ] . bopajJabhASya-TIkAlaGkRtam AdigrahaNAdullambanazirazchedAdibhiH, pratilabhata iti pratiprApnoti / kRtasya prANAtiNatamya ca phalaprAptirihaveti / pretya cetyAdinA phalamAmuSmi darzayati / pretya ceti mRtvA / azubhA gatiH narakatiryakumAnupatvAni / gahito-nindaiinaH / prAktanajanmopAttAzubhakarmavipAko'yamasya pApakAriNo varAkasyetyevaM sambhAvayato vivekAlAdasya niyapratyaya utpadyate---hiMmAyAstyAgo-vyuparamaH zreyAniti // bhA0-tathA'nRtavAdI azraddheyo bhavati / ihaiva jihAcchedAdIn anRtasya prtilbhte| vipAkaH prtilbhte| TI---yathA prANAtipAtakArI pratyavAyena yujyate tathA'nRtavAdyapItyAhaanRtaM vakSyamANalakSaNaM tadvAdI bhavati azradveya iti / azraddheyaH avidyamAnazraddheyaM vacanamasyeti sAmarthyAdabhisambadhyate'nRtasya prakrAntatvAt / ihaivetyAdinA pratyavAyamaihikamAmuSmikaM ca darzayati-jihAcchedAdIniti / AdizabdAt krnnnaasikaakrnncchedprigrhH| bhA0-mithyAbhyAkhyAnaduHkhitebhyazca baddhavairebhyastadadhikAn duHkhahetUna prApnoti, pretya cAzubhAMgatiM garhitazca bhavatIti anRtavacanAd vyuparamaH zreyAn // TI-mithyA-alIkaM abhyAkhyAnaM-anRtavacanam // nanuca mithyaagrhnnmtiricyte| yasmAlloke'bhyAkhyAnazabdo'nRtavacana eva prasiddha iti| abhyAkhyAyaka eva mithyaashbdH| yadvA'bhyAparvasyaM cakSiGolyuTi vacanamAtramabhilApo'bhyAkhyAnazabdenocyate, tadvizeSaNAya cedamupAdIyate mithyetyevamarthavat,nAsti alIkavacanenaiva cAropayatyanenedaM kRtamanenedamiti, tenAbhyAkhyAneno pannaduHkhAstebhyazceti / pUrvadoSApekSazcazabdaH / bddheti| avicchinnaM vairaM pAtebhyaH / tadadhikAniti jihAcchedAdibhyo'pi atizayena yAtanAprakArAn mithyAbhyAkhyAnAdhikatvAd duHkhahetUna vadhabandhAdIn prApnoti / tIbAzayo hi tIvrasthityanubhAvameva krmaadtte| mukhyaH svaheturAzayastatpuraHsarAH zeSahetavaH / pretyetyAdinA''muSmikaM phalamAdarzitam , yasAccaivaMvidho vipAko'nRtavacanasya tasmAt tadvyuparamaH zreyAniti // yathA prANAtipAtAlIkAnuSThAyinI pratyavAyayuktI, bhA0-tathA stanaH paradravyaharaNaprasaktamatiH sarvasyorejasteyasya vipAkaH nIyo bhavati / ihaiva cAbhighAtavadha[bandhana hastapAdakarNa ___nAsottarauSThacchedana bhedanasarvasvaharaNavadhyapAnamAraNAdIn pratilabhate, pretya bhAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti steyAd vyuparamaH zreyAn / 'pratItaphala.' iti Ga-pAThaH / 2 nindyaH' iti ga-u-pAThaH / 3 sambhAvayati ' iti ga-pAThaH / 4 'nizcaya utpadyate' iti hu-pAThaH / 5 'yadA' te gaatthH| 6 'syAkSiNarolyuma iti ga-pAThaH / 7 'baddhamityava.' iti ga-u-pAThaH / .. vatIti' iti gha-pAThaH / 9 'yAtana0' iti gh-paatthH| 1. bhavati' iti g-paatthH| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 TI0-tathA stena ityAdi / stenaH parakIyadravyApahAre prsktmtiH-sktcittH| sarvasyeti apahiyamANadravyAdisvAmina udvegaM jnyti| ihaiva cetyAdinA / hastAdInAmavayavAnAM chedana-zarIrAt pRthakkaraNaM, bhedanaM tu tathA sanniviSTAnAmeva vedhanapATanAdikam / vadhyapAnamiti / vaidhyo vyApAdyastasya pAnaM, madyapAnasya pradhAnatvAt , tatpUrvakamanyadapi karavIrakusumamAlAmaraNakharaghaTikAvalambamaSImrakSaNacaTakapaMcakanAgnyakaraNam / mAraNaM-prANavyaparopaNam / AdigrahaNAt svamAMsakhAdanabandhotkartanakapardikAmArgaNaprakAraparigrahaH / pretya cetyAyuktArtham, atastadvyuparamaH zreyAn / steyAt-cauryAda vyuparamaH zreyAniti // yathA prANAtipAtAlIkAsteyapravRttAH pratyavAyAn bhUyasaH spRzanti, bhA0-tathA abrahmacArI vibhramodghAntacitto 'viprakIrNendriyo madAndho gaja .. iva niraGkuzaH zarma no labhate / mohAbhibhUtazca kAryAkAryAnaabrahmaNo vipAkA " bhijJo na kizcidakuzalaM nArabhate / / TI-tathA abrahmacArItyAdi / abrahmacArI-maithunasevI / vibhramo-vilAsa vizeSastenoddhAntaM cittaM-calamanavasthitaM yasyeti / viprakIrNendriya iti, tucche viziSTe ca viSaye pravartitendriyavRttiH manojJeSu zabdAdiSu rAgAGgeSu rAgAnuraktaH, amanojJeSu dviSTeSu zabdAdipu dveSAbhyuktAtmasvarUpaH / madAndho gaja ivetyAdinA hastimUrkheNa saha sAdharmya darzayati / itarathA'pi tiryazco'pi hitAhitapravRttinivRttipAlocane akSamAH, svalpajJAnakSayopazamatvAt, atizayena tu madakAle guJjanmanohAridhvanimadhukarAlIDhamadavArinirjharasnapitakapolabhittiH anAhatA''dhoraNavyApAditanizitAGkazatigmApravedhajanitavyatho mattagaja iva zarma-sukhaM nopalabhate nAvApnotItiyAvat / vibhramodghAntacittatvAt (vi)prakIrNendriyatvAcceti yuktidvayam,avitRptasya ca kutaH sukhena sambandha iti / mohAbhibhUtazcetyAdinA mohanIyakarmodayaM sUcayati / strIpuna sakavedodayAbhibhUtaH sa tathA vijRmbhata iti / cazabdAt pUrvoktavidhisamuccayaH / idamakArya idaM kArya ca nAbhijAnAti grahAviSTapuruSavat paravazatvAt , tatazca na kiJcidakuzalaM na prArabhate, nirvivekatvAt sarvameva kuzalaM manyata ityabhiprAyaH // mA0-paradArAbhigamanakRtAMzca ihaiva vairAnubandhaliGgacchedanaparadAragamanasya phalam vadhaSandhanadravyApahArAdIn pratilabhate'pAyAn , pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti abrahmaNo vyuparamaH zreyAniti // 'badhyopAdyaH' iti k-kh--paatthH| 2 pazcanAgnyakaraNa' iti g-paatthH| 3 'prakIrNe0 ' iti kh-g-paatthH| 4' tiryagjAtiH' iti -pAThaH / 5 'akSamA ' iti upAH / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4 ] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam * TI-paradAretyAdinA aihikAmuSmikapratyavAyopadarzanam / parepo dArAH paradArAHparaparigRhItayopitaH / zrutajJAnapratipiddhazca sarvo maithunavyApAraH paradArazabdavAcyaH, tadabhigamanaM-tadAsevanaM (tena) janitAnihaiva vairaparamparA zirazchedanaM tADanaM bandhanaM dravyApahAraM, AdigrahaNAt nAnAvidhAH,pratilabhata iti, eta eva prtypaayaaH| pretya cetyAdinA pAralaukikAtyapAyadarzanam / tasmAdabrahmaNo vyuparamaH zreyAniti // pathA prANAtipAtAdipravRttaH pratyavAyena yujyate, __ bhA0-tathA parigrahavAn zakuniriva mAMsapezIhasto'nyeSAM parigrahasya vipAkaH kravyAdazakunAnAmihaiva taskarAdInAMgamyo bhavati / ajenarakSa NakSayakRtAMzca doSAn prApnoti // TI0-tathA parigrahavAnityAdi / zAstrAnanujJAto mUrchAspadaM ca parigrahaH tadvAn parigrahavAniti / aihikapratyavAyapradarzanArtha zakunirivetyAdidRSTAntagranthopanyAsaH parapratyAyanaprayojanaH / mAMsapezIti / mAMsakhaNDameva dIrgha pezyucyate / AdAnamokSaNavyApAravatvAta pAdo'pi hasta eva zakuneH, mAMsapezI haste yasyeti mAMsapezIhastaH / vyadhikaraNAnAmapi gamakatvAd bahuvrIhiH kaNThekAlayat / anyeSAM kravyAdazakunAnAmiti / AmamAMsabhakSA: kravyAdA abhidhIyante / kRtavikRtazabda upapade'pi pretyayoddezaH, pRSodarAditvAcca kRtavika tazabdasya kanyAdezaH / kRtavikRtapakamAMsabhakSAstu kravyAdAH / krmnnynneveti| mAMsapezIparigrahahetoHkravyAtpatatriNAmihaiva gamyaH-abhibhavanIyaH, caJcucaraNanakhamukhapakSatiprahataH parizaTatpatatravrajaH zaraNArthI viyati nazyan nirAlambanaH parizrAntastaruzikharAdyupanaprAptisamanantaramAkramya balAdapahatamAMsapezIkaH kizciducchrasan kaNThagataprANaH kRcchAd vimucyate zakunibhiH / taskarAdInAM ca gamyaH parigrahavAn / AdigrahaNAd rAjadAyAdaparigrahaH / taskarAdayaH prasabhaM cauryeNa vA'pahAramAcarantyabhibhUyeti / arjana, upAttasya pAlanaM rakSaNaM, kSayo -nAza ityarjanAdikRtAMzca parigrahavAn avAnAti doSAn / tatrAjenaM nyAyyamanyAyyaM vA / nyAyyaM vANijyakarmakaratvaM kRpyAdyupAyam / taccAtilezayuktam / anyAyyaM taskaratvAdyupAyasAdhyam / tatrApi vdhbndhvishsnaadidossaaH| rakSaNamapi sUtrasucetaso (1) rAtriMdivaM nRpadahanataskaradAyAdamUSikAdibhyaH klezabahulam / kSayo'pyupabhogAdapuNyodayAca / tatropabhogakAlamadhikRtyedamAha bhA0-na cAsya tRptirbhavatIndhanairivAgneH, lobhAbhibhUtatvAca kAryAkAryAnapekSo bhavati, pretya cAzubhAMgatiM prApnoti, lubdho'yamiti ca garhito bhavatIti parigrahAd vyuparamaH zreyAn // 4 // kizcAnyat 1'vipratyayAdeH' iti g-paatthH| 2 'ducchrAsAt' iti ng-paatthH| 3 'sUcita' iti:-pAThaH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 TI-na cAsya tRptirbhavatIndhanairivAgneriti / upabhuJjAnasyApi cAsya tRptirasambhAvyA'gnerindhanariva prakSipyamANaiH pravRddhajvAlAkalApasya pratyuta vRddhireva jAyate, evaM parigrahavataH prAjyadraviNarAzerapi pratikSaNamapUrvApUrvadravyAvAptau santataivecchA vijRmbhate / icchAyAzvAnivRttau tRptyabhAvaH / na cAtRptaH sukhalezenApi yujyata iti / apuNyodayAdapi kSayo bhavati / vibhavasya dakSiNottaramathurAdhivAsivaNiradvayaprAptipraNAzAkhyAnakAd bhAvanIyaH / tannAze ca hRdayAtisAragrahaNIdoSagrahAvezadaurbalyamaraNAvasAnaH zArIro mAnasazca kleshH| lobhAbhibhUtatvAcetyAdi / lobhakapAyAnuraktacitto lobhAbhibhUtaH-tRSNApizAcikayA vazIkRtastadbhAvo lobhAbhibhUtatvaM tasAceti / cazabdaH samuccayArthaH / idaM kartavyamidaM na kartavyamiti nApekSate-nAlocayati / tatra kartavyaM kArya yatra pravartate puruSastadAtvAyatyoH sukhArthe, tacca nApe. kSate tRSNAndhaH / zuci karmAnuSThAnaM, akartavyaM-akArya tatrApyanAlocya pravartate, na pratyavAyAn nibhAlayati / yataH pitaramapi hinasti mAtaramapyucchinatti putramapi vyApAdayati bhrAtaramapi jighAMsati priyAM jAyAmapi jJapayatItyevamakAryametaditi nApekSate / pretya cetyAdinA pAralaukikapratyavAyapradarzanaM, prakarSakASThAprAptastRSNAkaSAyaH kumirAgAnukArI tatpariNAmazcAyamAtmA narakAdipapadyata ityAgamaH / lubdho'yamityAdinA tvehikameva pratyavAyazeSamAcaSTe / lubdhastRSNAvAnadAtA saJcayaikacitto na kasmaicid duSkRtamapi dadAtItyakSilambanam / nindyate ca, janasamavAyeSvayazo labhata iti pratipAdayati / ataH parigrahAd vyuparamaH zreyAniti // 4 // kizcAnyat ityanena sambandhamAha / hiMsAdayaH prakrAntAH kizcetyanenopekSyante / eteSu hiMsAdiSvidamanyad bhAvayet / tadAha hiMsAdayo duHkham sUtram-duHkhameva vA // 7-5 // TI0--vAzabdo vikalpArthaH / apAyAvadyadarzanaM bhAvayeta , duHkhameva vA bhAvayediti, samuccayArtho vAzabdaH / duHkhameva ca bhAvayet , apAyAvadyadarzanaM ceti / ekkAropAdAnAt sukhalavagandho'pi nAstIti pratipAdayati / duHkhameva kevalaM hiMsAdayo na sukhamapIti / enamevArtha bhASyeNa spaSTayati bhA0 --duHgvameva vA hiMsAdiSu bhAvayet / yathA mamApriyaM duHkhaM, evaM sarvasattvAnAmiti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn / / TI0-duHkhameva vetyAdinA / hiMsAdiSviti hiMsAnRtastayAbrahmaparigraheSu viSayabhUyamApanneSu duHkhahetuSu duHkhasvabhAveSu ca duHkhabahulatAmeva bhAvayediti / kena prakAreNatyAhayathA mamApriyaM na prItikAri duHkhaM aniSTasaMyoganimittaM zarIramanaHpIDAtmakaM vyApatti Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam paryavasAnam / evaM sarveSAM sattvAnAmapyapriyaM vadhabandhacchedanapATanollambanAdihetukamAtmAnumAnAdavaseyamityevamAlocayataH kRtino manasi nizcita avatiSThate / ato hiMsAyA vyuparamaH zreyAniti // anRtabhASaNamapi duHkhamevetyabhidhitsurAha bhA0-yathA mama mithyAbhyAkhyAnenAbhyAkhyAtasya tIvaM duHkhaM bhUtapUrva bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti anRtavacanAd vyuparamaH zreyAn // TI0-yathA mametyAdi / mithyAbhyAkhyAnaM prAga vyAkhyAtaM, tena mithyAbhyAkhyAnena-alIkAdhyAropeNa abhyAkhyAtasya-abhimukhamAkhyAtasyAbhiyuktasya prakAzitasya cAnenedaM kRtamuktaM veti tannimittaM yathA mama prakRSTaM tIvaM duHkhaM bhUtam-utpannapUrvamityarthaH, samprati vA bhavatyalIkAdhyAropAta tathA sarvasattvAnAM tAdRgeva tInaM duHkhamabhyAkhyAnahetukamupajAyate'sminneva loke, amuSmin punarloke mithyAbhyAkhyAnaparo yatra janma pratilabhate tatra tatra tAdRzairevAbhyAkhyAnairabhiyujyamAnaH sadA duHkhamanubhavatItyanRtAd vyuparamaH zreyAniti // hiMsAnRtabhASaNaduHkhavat steyamapi duHkhamevetyAha bhA0-yathA mameSTadravyaviyoge duHkhaM bhUtapUrva bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti steyAd vyuparamaH zreyAn // TI0-yathA mametyAdi / yathA mama svadravyasyeSTasya viyoge'pahArakriyayA taskaraiH kRte duHkhaM zArIraM mAnasaMvA pUrvamabhUt bhavati vA'dhunA tathA sarvasattvAnAm / ataH steyAd vyuparamaH zreyAniti // yathA ca hiMsAnRtasteyAni duHkhasvabhAvAni, bhA0-tathA rAgadveSAtmakatvAnmaithunaM duHkhameva / syAdetat sprshnsukhmiti| taca na / kutaH ? vyAdhipratIkAratvAt kaNDUparigatavaccAbrahmavyAdhipratIkAratvAt // TI0-pUrvaduHkhatulyatAmatidizati / mAyAlobhau rAgaH / krodhamAnau dveSaH / mAyA chamarUpA / tadAkArapariNAmazca hiMsAnRtasteyeSu pravartate / lomo'pi gArthyalakSaNastatpariNAmazca mAMsAdigAdhyodukto'vagrahaNena cauryaNa caiteSu pravartate / tathA krodhamAnAbhyAmapi prerito hiMsAdiSu pravartate ityatyantaprasiddham / 'maithunasyApi tAveva rAgadveSau nidAnaM, rAgadveSakAraNatvAcca maithunamapi duHkhamevetyavadhAryate / rAgadveSAvAtmanaH svabhAvaH-kAraNaM yasya tad duHkhameva rAgaveSAtmakatvAd hiMsAdivat / syAdetadityAdinA grnthenaashngkte| prasiddhiriyam --yoSitAmupabhoge dazanacchadapAnAkSicumbanavapuHparirambhaNapInastanataTInakhamukhAvadAraNaguhyasaMyogavIryani 2'janmani ' iti u-pAThaH / 3 pariNatazca ' iti Ga-pAThaH / 1'nizcetamava.' iti khng-paatthH| 4 ' dyUtasyApi ' iti ga-pAThaH / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 sargasamakAlabhAvisparzanendriyadvArakaM sukhamanubhavapramANasiddhaM bhUyasAM prANinAmapaluvAnasya pratItipratyakSavirodhAvavazyaMbhAvinAvityArekite bhASyakRdAha-taca netyAdi / tadityanena sparzanasukhamabhisambadhyate / na khalu tat sukha, duHkhmevetybhipraayH| vakSyamANo'yametaddRSTAntabalAt pratItipratyakSavirodhAvanAspadau, itarastameva dRSTAntamabhidhyAyanAha-kuta iti / kasmAdetat sparzanasukha duHkhameva pratipattavyaM yuktyantarAt ? / sAdhyasAdhanasaGgatena hi sAdharmya dRSTAntena pratipattirupajAyate sAdhyasAdhanazUnyena vyatirekadRSTAntena veti bhASyakAra Aha-vyAdhipratIkAravAdityAdi / rAjaputrIkSayakuSThAdayo vyAdhivizeSAsteSAM pratIkAraH-pratikriyA, tamidAnaparihAreNa bheSajopayogaH pathyAsevanaM ca / udbhUto hi vyAdhiH zarIramanasobodhAmAdhatte / bAdhApratikSepazca bheSajAdhupayogasAdhyaH / karmaNAM ca kSayopazamodayAdayaH kSetrakAladravyabhAvAdyapekSA na khalvAtyantikaM sukhopajananamAdhAtuM samarthAH, duHkhapratibandhamAtrakAritvAt / mUDhAzca tamavasthAvizeSaM sukhamiti manyante / vyAdhizca makaradhvajaH // prathamoddiSTavyAdhitulyavipAkatvAt hetuvicAraNAyAha bhA0-asukhe hyasmin sukhAbhimAno mUDhasya / tadyathA-tIvrayA tvakzoNitamAMsAnugatayA kaNDvA parigatAtmA kASThazaMkalaloSTazarkarAnakhazuktibhivicchinnagAtro rudhirAH kaNDUyamAno duHkhameva sukhamiti manyate / tabanmaithunopasevIti maithunAda vyuparamaH zreyAn // TI0-asukhe ysminniti| duHkhameva bhrAntAH sukhamityupacaranti mohAdajJAnAccesyato'sukhe tasmin sukhabuddhiryathA gaNDAdiSu pAkAbhimukheSu paripakeSu ca tIvravedanAparigatasya jantostatpATanapUyaniHsaraNena vedanAmAtraprazamastathA puruSavedAdhudayAt tIvrArtibhAjo'vadhIritavivekabalasya yatkiJcanakAriNo grahAviSTasyeva paravazataH sadA''rtadhyAnapIDyamAnamanasaH syAdisaMyoge vilapato'sabhyAni prAptamRcchogamasyeva bADhaM klinato bIjalezAnutsRjataH pUyalavAniva sukhamabhimanyamAnasya mohanIyakarmaviz2ammanirbharacetaso maithune na sukhAvAptiH duHkhameva, asmin pratyakSapramANasamadhigamye kutaH pratItyanubhavavirodhA viti / yastvanubhavastatra sukharUpaH so'bhiniviSTabuddharabhimAnavataH samupajAtabhrAnteH zuktikAyAM rajatapratyayAnubhavavaditi / ato vivAdagocarApanno bIjanisargo na sukhahetuH, vyAdhipratIkAratvAt pUyAdinisargavat / AsmiMzca pratijJAne dRSTAntaH sulabha ityanupAso'pi bhASyakRtA vyAkhyAtrA prdrshitH| bhASyakArIyadRSTAntastu-tadyathetyAdinA bhAryate / 3 'zilAloSTa.' iti ka-pAThaH / 'mamidhApayannAha' iti ng-paatthH| 2 'vivaraNAya' iti ng-paatthH| 4'bhAvyate' iti g-paatthH| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 5] . svopanabhASya-TIkAlaGkRtam kAmasa khaM duHsame veti khyApyate / tIvrayetyAdi kaNDavizeSaNam / tIvrA- parAkASThAM gatA tvakacarmazANitamamagmAMmapizitamedAdyanugatA-prAptA / na caivaMvidhayA kaNDvA parigatAtmA vyAptazarIraH kASThAdikaNDUyanakriyAyAH kAraNa nAnArUpamapadizati / kASThazakalaM-kASThakhaNDaM yena kaNDrayA nivartate / loSTaH--iSTakAdikhaNDam / zarkarA-zarkaroTAdikA / nakhazuktayonakhamukhAni / pradarzanamAtrametat / ebhiH kASThazakalAdibhirvicchinnagAtra iti vidAritagAtraH kRtatvakchedastatazca sravatA rudhireNAH / kaNDUyamAna iti kaNDUjUdhAtorjitvAt kabhiprAye kriyAphale Atmanepadam / kaNDUyamAnaH-kaNDUyAM nivartayan evaMvidhAvastho duHkhameva mukhamiti manyate mohAt / prayogo'pi bhASyArthAnugato-vivAdagocarApanno bIjanisargo na sukhaM prati kAraNaM, vyAdhipratIkAramAtratvAt pAmanakaNDUyAvat / yaH punaraikAntikAtyantikasukhahetuH sa naiva vyAdhipratIkAramAtrakArI jJAnakriyAlakSaNa iti / tadvanmaithunopasevItyanena sAya'mApAdayati dArzantikasya dRSTAntena saha / tatazca saha duHkhabhAvanAvAsitacetaso maithumAda vyuparamaH zreyAniti // yathA prANAtipAtAdayo duHkhaM tathA parigraho'pIti pratipAdayati bhA0--tathA parigrahavAnaprAptaprAptanaSTeSu kAGkSArakSaNazokodbhavaM duHkhameva prAmotIti parigrahAd vyuparamaH zreyAniti / evaM bhAvayato vratino vratasthairya bhavati // 5 // kizcAnyata TI0-parigrahaH sacittAdibhedo mamatvasambandhaH / sa ca mamatvI parigrahavAn / aprAsAdIni trINyapi kRtadvandvAni parigrahavizeSaNatayopAttAni / kAinkSAditrayamapi kRtadvandvam / sAkSAd duHkhahetutvopaMpatteH / aprAptaviziSTaparigrahatA kaangkssaadihetuH| kAkSAdayo'pi duHkhahetavaH / kAGkSAdibhya udbhavo yasya duHkhasya tat tathoktam / tatra kAGkSA-abhilApo'rjanamupAdAne prayatnaH sa ca duHkhameva, khedakAritvAt / evaM tAvadaprApteSu duHkhabhAvanA / prApteSu ca parigraheSu nRpadahanataskaradAyAdamUSikAdibhyo rakSaNe nityodvignaH kurvan duHkhameva prApnoti / naSTeSu tu parigraheSu duHkhanimittataH smRtyanuSaGgalakSaNo'sahyaH zokastataH sa tadbhavazarma prApnoti / ataH parigrahAda vyuparamaH zreyAniti / evaM bhAvayata ityAdinA duHkhamevetyasya sUtrasya parisamAptimAdarzayati / tatazca ye bhASyameva kayApi buddhayA sUtrIkRtyAdhIyate vyAdhipratIkAratvAt 'nivartyate' iti g-paatthH| 2 nivartayan' iti u-paatthH| 3'sukhapratItikAraNaM ' iti ga-pAThaH, 'sukhapAraNaM' iti tu Ga-pAThaH / 4 'samyagApAda.' iti -paatthH| 5 'parigraheSu aprAptanaTeSu kAkSAzoko prApteSu ca rakSaNaM upabhoge cAvitRptiH' ityadhikaH gha-TI-pAThaH / 6 parigraheSu kAkSA.' iti kha-pAThaH / 7 'upabhoge cAvitaptiriti' ityadhiko ghnttii-paatthH| 8 'vopAttaH' iti ga-pAThaH / 'mApnoti' iti kh-s-paatthH| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 kaNDraparigatatvoccAbrahmeti, tathA parigraheSvaprAptaprAptanaSTeSu kAGkSAzoko prApteSu ca rakSaNamupabhoge vA'vitRptiriti, tadanApai mUtrakaraNamiti vijJAyate / yadi ca mUtraM syAt bhASyasya sUtrI jA tata upabhoge vA'vitRptirityasyAvayavasya vivaraNaM syAt , na cAsti, karaNe doSaH " tasmAdanArSe sUtradvayamantarAlakamiti / evam-ityuktena prakAreNa bhAvayato cAsayataH sthairya vatino vratAnAM bhavati // 5 // kizcAnyadityanena sambandhamAha / bhAvanAprastAve'nyacca kiM bhAvayitavyamityata AhasUtram--maitrIpramodakAruNyamAMdhyasthyAni sattvaguNAdhikaklizyamA nAvineyeSu // 7-6 // TI.-maitryAdInAM kRtadvandvAnAM dvitIyAbahuvacanena nirdezaH / sattvAdInAmapi kRtadvandvAnAM bhAvanAviSayatvenAdhikaraNavibhaktibahuvacanena nirdezaH / kizcAnyadityasyArtha spaSTayati bhA0-bhAvayed yathAsaGkhyam / maitrI sarvasattveSu / kSame'haM maitrIbhAvanA sarvasattvAnAm / maitrI me sarvasattveSu / vairaM mama na kenciditi|| TI-bhAvayed yathAsaGkhyamityanena bhASyeNa / bhAvanAvasare idamaparaM maitryAdi bhAvayet / tacca yathAsaGkhyamabhisambadhya bhAvayet / maitrI satveSu, pramodaM guNAdhikeSu, ityevamanyatrApi yojyam / maitrI sarvasattveSvityAdi bhASyam / mitraM 'jimidA snehane' auNAdikaH STran / midyatIti mitraM, snihytiityrthH| tasya bhAvaH samastasattvaviSayaH snehapariNAmo maitrI / ye'pi kRtApakArAH prANinaH pramAdAdanyathA vA teSvapi mitratAM cetasi sabhivezya mitramahameteSAM ete ca me mitrANIti tat kathamahaM mitradrohatAM pratipatsye 1 / daurjanyAzrayaM hi mitradrohitvam / ataH kSame'haM sarvasattvAnAmiti kSamAM bhAvayet / samyak manobAkAyaiH sahe'haM sarvasattvAnAm / evaM hi mitratA yathArthatvamAsAdayati / yeSAM ca mayA'pakAraH kRtastAnapi sattvAn kSamaye'haM mitratvAt / hasvatvaM 'Nicazca' (pA0 a0 1, pA0 3, sU0 74) ityAtmanepadam / kSamaye iti kSamA grAhayAmi sarvAn prANinaH prazastena cetasA / svacetasazca kAluSyamapaneyamityevamupanayastantre / parastu kSameta vA na vetyetadeva spaSTataraM vizraNoti-metrI me sarvasattveSu vaireM mama na kenaciditi / vIrANAmide karma tasyedam' (pA0 a04, pA03, sU0 120 ) ityaNa / vairamavicchinnakoparANAM zUrANAmanyonyavyApAdanalakSaNA koparamparA, tatra kRtApakAreNa akRtApakAreNa vA kenacidasumatA sArdhamavairAnu 2'mAdhyasthAni' iti gh-paatthH| 3 'kSamaye.' iti gh-paatthH| 1 'tvAdabrahmeti' iti hu-paatthH| 4 prasarANA' itipAThaH / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6 ] . svopanabhASya-TIkAlaGkRtam bandhaH / sa caiSa pramRtaduritazAbAzatasambAdho mAtsaryaviSayodayaH punaH punaravicchinnavI jAtAprasavapratyalastIkSNaprajJAkuThAradhArAcchedyo'vadhIritasakalazeSopAyo maitrIbhAvanayA nirava zepamAmUlAdutkartanIyaH // bhA0-pramodaM gunnaadhikessu| pramodo nAma vinayaprayogaH / vandapramodabhAvanA nastutivarNavAdavaiyAvRttyakaraNAdibhiH samyaktvajJAnacAritra - tapodhikeSu sAdhuSu parAtmobhayakRtapUjAjanitaH sarvendriyAbhipyakto manaHpraharSa iti // ___TI-pramodaM guNAdhikeSvityAdi / samyaktvAdiguNAdhikeSu vratiSu pramoda-praharSa bhAvayet / pramodavyAcikhyAsayA pramodo nAmetyAdyAha / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthe / alaGkAraH subhagatA zrotrasukhatvaM, zikSAnisargAvadAto lokArAdhanasamartho vinayaH sAmAnyena / tadvizeSastu vinIyate yena karma-vilayamApadyate sa vinayo jJAnadarzanacaraNopacArabhedaH kriyAvizeSastasya pryogH-anusstthaanm| vinayAheSu vandanaM-praharmanovAkAryavizeSata uttamAGgena vandanArhANAM pAdasparzanam / stutiH-stutyAnAM sadbhUtaguNotkIrtanam / varNavAdo-yazaHprakhyApana varNo-yazastatprathanam / avadAtacaritAH khalu munayo'mI yathotkSiptamokSAnuguNaceSTAbhAravAhina ityAdikaH / vaiyAvRttyaM vyAvRtatA bAlaglAnagurUpavAsikSiprAghUrNakAnuddizyA'parAn vA munInAgamavihitabhaktapAnavastrapAtrapratizrayadaNDakAdyupakaraNamArgaNAnayanapradAnalakSaNo vyApArastasyAnuSThAnaM karaNam / AdizabdAda dezakAlApekSaH sAdhRddezenAnekaprakAraH pUjAhetuH sNgRhiitH| samyaktvaM-tattvArthazraddhAnalakSaNam / jJAnaM-hitAhitaprAptiparihAraviSayo bodhaH / cAritraM-mUlottaraguNabhedam / tapo-bAhyAbhyantaravidhAnam / ebhiH samyaktvAdibhiradhikAHsAdhaSo gRhasthAdibhyasteSu pareNAtmanA ubhA(bhayA)bhyAM vA kRtA yA vandanAdilakSaNA pUjA tayA janita-utpAditaH sarvendriyAbhivyakta iti / sarvagrahaNaM sambhavApekSam / sAdhuguNotkIrtanasamaye vitatakarNadAnavikasadutphullalocanAvirbhUtaromAJcakaJcukatAdiliGgaprakaTito manAmaharSaH pramoda ityAkhyAyate / / kAruNya- bhA0-kAruNyaM klizyamAneSu / kAruNyamanukampA dInAnugraha ityabhAvanA narthAntaram / TI0-kAruNyamityAdi / karuNA-anukampA tadbhAvaH kAruNyam / kaH punarasya viSaya iti klizyamAneSvityAha / kartari lH| klizyamAneSu-santApamanubhavatsu / etadeva prapazcayati bhASyakAra:-kAruNyamanukampetyAdi / anukampA dInAnugraha iti kAruNyapa 1'prayogavandana. ' iti ga-pAThaH / 2 'isyarthaH' iti gha-pAThaH / 3 'pratApa0 ' iti ga-pAThaH, ' tApa.' iti tu-pAThaH / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 7 ryAyaH / karuNA ghRNA'nukampA dayA kRpA dInAnugraha ityanantaram / dInA duHgvitAH zArIramAnasarduHkharabhibhUtAH // ___bhA0- tanmahAmohAbhibhUteSu matizrutavibhagAjAnaparigateSu viSayatarSAgninA dandazyamAnamAna mepu hitAhitaprAptiparihAraviparItapravRttiSu vividhaHgvAdineSu dInakRpaNAnAthavAlamomuhavRddheSu sattveSu bhAvayet / tathA hi bhAvayan hitopadazAdibhistAnanugRhNAtIti // TI0-taditi kAruNyamabhisambadhyate / tat kAruNyaM bhAvayet svakSene / kiM punaH mvakSeamityAha-mahAmoho-mithyAdarzanAnantAnubandhyAdistenAbhibhUteSu-vazIkRteSu / mahAmohAbhibhavAdeva ca matizrutavibhaGgAjJAnaparigateSvityAha / matizrutavibhaGgAjJAnAnyuktalakSaNAni prathame, tatpariMgateSu-tadAkArapariNatiSu / viSayAH-zabdAdayasteSu tarSo viSayatarSaH taTa pipAseti tarSa evAziH paritApakAritvAt tena bhRzaM dandahyamAnacitteSu / na khalu viSayAsevinaH kadAcit tRpyanti sthavirAvasthAyAmapi kAGkSAmohagrahagrastA bahIviDambanAH samAsAdayanti / tathA cAgnizikhAlIDhavapuSo'zarma santatam / evaM mUDhA viSayatRSNAjvalanaparipacyamAnacetaso divAnizaM na sukhamAtrAmapyanubhavanti / teSu caivaMvidhAvastheSu / hitAhitetyAdi / hita-muktisAdhanaM ahitaM-saMsArasAdhanaM tayoH prAptiparihArI tatra viparItA prathattiryeSAM te, hitaM pariharanti ahitamAsevante, teSu, vividhaM-nAnAprakAraM aihikAmuSmikabhedaM zarIramanoviSayaM duHkhaM tenArditeSu-hiMsyamAneSu-duHkhyamAneSu / sAbAdhazUnyamanaskatA dainyam / tatsambandhAd diinaa:-atihiinyaacyaaH| praNipAtaH kApaNyaM tadyuktAH kRpaNAH / anAthAstUtsabhAnvayA acAndhavAH kenacidaparigRhItAH svayaM vaa'smrthaaH| bAlAH-zizavaH momuhAHkAhalAH vRddhAH-saptatisaMvatsarasaMkhyAmatItya vartamAnAH pariglAnendriyAH paripelavasmRtayaH / kecit punarvAlAvasthA prAptAH, tadeteSu sattveSu-karuNAkSetreSu kAruNyamavicchinnaM bhAvayet / tathA hItyAdi / tathA ca bhAvayan uktena prkaarenn| hitopadezAdibhiriti / hitopadezomuktisAdhanasambandhaH / AdizabdAd dezakAlApekSAbhapAnapratizrayakapeTabheSajairapi tAnanugRhAtIti // bhA0-mAdhyasthyamavineyeSu / mAdhyasthyamaudAsInyamupekSetya mAdhyasthyabhAvanA narthAntaram // sarI-mAdhyasthyamavineyeSvityAdi / rAgadveSayorantarAlaM-madhyaM tatra sthito madhyasthaH arAgadveSavRttiriti tadbhAvo mAdhyasthyaM tacca bhAvayet / ka ? avineyeSvityAha / 'prastAstAvat' iti u-pAThaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam anekenApyupAyenAyodhayitumazakyAH prakRSTa mithyAdarzanAjJAnodayavartino rakadviSTapUrvadhyArAhitAzcAvineyAstaSu / mAdhyasthyaM audAsInya ityAdi paryAya kayanena vyAkhyA / araktadviSTa--udAsInaH tadbhAva audAsInyam / upekSeti IkSaNam Alocana sAmanAraktadviSTatayA / arAgavRttitA adveSavRttitA vopekSetyekArthAbhidhAyinaH zabdAH // bhA0-avineyA nAma mRtpiNDakASThakuJyabhUtA grahAdhAraNavijJAnehI mohaviyuktA mahAmAhAbhibhUtA duSTAvagrAhitAzca / teSu bhAdhyasthyaM bhAvayet / nahi tatra vaktuhitopadezasAphalyaM bhavati // 6 // kizcAnyat TI--avineyA nAmetyAdi / vinIyante-zikSA grAhayituM zakyanta iti vineyAH, na vineyA avineyAH, azikSAhI ityarthaH / nAmazabdo vAkyasaubhAgyaprayojanaH / mRtpiNDetyAdizabda upamArthaH / mRtpiNDakASThakuDyAnIca mRtpiNDakA ThakuDayabhUtAH, yayA mRtpiNDAdayo nizcetanAH zrotrAdIndriyavyApArazUnyA nopadiSTamapi hitaM samAdadate tadvat ye ve tathoktAH / etadeva spaSTataraM vivRNoti-grahaNadhAraNetyAdinA / zravaNendriyAvadhAnenopadezagrahaNaM pratipattiH / gRhItasyAvismaraNaM dhAraNam / evametaditi nizcitapratyayo vijJAnam / IhA tattvAnveSiNI jijJAsA / vicAraNottarakAlaM apohaH sadoSapakSatyAgaH / ebhigrahaNAdibhirviyuktAH / mahAmoho-mithyAdarzanaM tenAkrAntA abhigRhItamithyAdRSTayaH / duSTAvaprAhitAzceti / duSTAstu rAgAdiDhoSabhAjaH taizca pakSAnurAgAt parapakSadveSAccAnyathAvastugrAhitAH / avagrAhitA iti vipralabdhAH, te ca AjIvitAvadhi svamasadgRha na muJcanti / teSu ca mAdhyasthyaM bhAvayet / pUrvakeSu tvavagaterabhAvAd viphala upadezaH / kiM punaH kAraNameteSu mAdhyasthya bhAvanIyam ? / nahi tatretyAdi / naiva tatra mRtpiNDAditulye duSTAvagrAhite ca vaktuH-kathayiturhitopadezadAnasAphalyaM bhvti| niSphalaM copadezaM tIrthakRto'pi nAdriyante, yathA''ha" sarvatra dezavirati"mityAdi / evaM ca bhAvayato maiJyAdivatAnAM sthairya bhavatIti // 6 // ayamaparo'bhinavAkuzalakarmAdAnanivRttipareNa mahAvratadhAriNA kriyAvizeSaH praNidheyo bhAvanAprastAva ityAdarzayati / kizcAnyadityanena sambandhayati / anyadapIdaM bhAvanIyamityAhasUtram-jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgthArtham // 7-7 // TI.---tAMstAn deva mAnuSa-tiryaG nArakaparyAyAnatyarthaM gacchatIti jagat-prANijAtamu. vyate, dharmAdidravyarAnnivezo vA, cIyata iti kAyaH-zarIram, jagaca kAyazca jagatkAyau tayoH 1'vaH' iti ga-pAThaH / 2 'savvaM ca desaviraI' iti Avazyaka-niyuktI (gA. 564) / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 svabhAvau tau bhAvayet / tatra jagatsvabhAvastAvat priyaviprayogApriyasamprayogepsitAlAbhadAridha daubhAgyadaurmanasyavadhavandhanAbhiyogAsamAdhiduHkhasaMvedanalakSaNaH / tathA jagatsvabhAvaH "mAtA bhUtvA duhitA"(prazamarato, zlo0 156 ) ityAdi / tathA sarvasthAnAnyazAzvatAni saMsAriNAM saMsAra iti / dharmAdidravyANAM ca pariNAmitvAdanantaparyAyarUpeNa gamanAta teSvapi pariNAmAnityatAM bhAvayet / kAyasvabhAvo'pi pitRmAtrorojaHzukramubhayamekIbhUtaM garbhajAnAM prANinAM zarIratayA pariNamata ityAdilakSaNaH / sammUrchanopapAtajanmanAM tUtpattidezAvagADhaskandhAdAna nirmANAni vaSi kAyasvabhAvaH bhavantyazubhapariNAmabhAJji nAnAkArANi parizaTanopacitidharmakatvAd vinazvarANItyevaM lakSaNaH kAyasvabhAvaH / tAvetau jagatkAyasvabhAvI kimartha bhAvanIyAvityAha-saMvegavairAgyArtham / yathAsaMkhyAkena smbndhH| jagatsvabhAvaM bhAvayet saMvegAthai, kAyasvabhAvaM vairAgyArthamiti / saMvegAya vairAgyAya ca (saMvega )vairAgyArtham , 'caturthI tadarthArtha' (pA0 a0 2, pA0 1, mU0 36) iti smaasH| tatra saMvegaH saMsArabhIrutvAdilakSaNaH / vairAgyaM zarIraniSpratikarmatAdilakSaNam / sUtritamevArtha bhASyeNa spaSTayannAhabhA0-jagatkAyasvabhAvau ca bhAvayet saMvegavairAgyArtham / tatra jagatsva ... bhAvo dravyANAmanAdyAdimatpariNAmayuktAH prAdurbhAvatirobhAvasUtragatazabdAnA sthitynytaanugrhvinaashaaH| kAyasvabhAvonityatA duHkhahetutvaM niHsAratAzucitvamiti // evaM hyasya bhAvayataH saMvego vairAgyaM ca bhavati / tatra saMvego nAma saMsArabhIrutvamArambhaparigraheSu doSadarzanAdaratiH dharme bahumAno dhArmikeSu c| ____TI-jagatkAyasvabhAvau cetyAdinA / jagatkAyAyuktalakSaNau, tatsvabhAvau tu bhASyakRtA svayameva vyaakhyaatau| saMvegyavairAgye (gyArtha) ca bhAvayedityetAvadanena bhASyeNa vidhIyate / tatra jagatsvabhAva ityAdi / tatreti jagatkAyasvabhAvayojagatsvabhAvastAvaducyate / jagat jIvAjIvadravyANi tatsvabhAvAH-pariNAmAH teSAmeva jagacchandavAcyAnAM dravyANAM-dravyapudgalAdInAM anAdyAmitpariNAmayuktA iti / kazcidanAdyaH pariNAmo jIvasyAsaMkhyeyapradezava. tvacetanAvatvajJAnavattvAdiH, kazcidAdimAn devtaadiH| pudgaladravyasyApi mUrtimattvarUpAdimattvAdiranAdiH, AdimAn ghaTapaTAdilakSaNaH / dharmAdharmayorlokAkAzavyApitvAdiranAdiH AdimAn gatisthitipariNatadravyajanitaH / lokAkAzasyAmRtetvAsaMkhyeyapradezavatvAdiranAdiH, AdimAnavagAhakadravyApekSaH / ebhiryuktAH prAdurbhAvAdayo jagatsvabhAvAH / anAdyAdimatpariNA vyAkhyA 1 'zeSopAyo' iti prArambhakaH 'kriyAvizeSastasya' ityantakaH ka-kha-pAThaH tu prakSipta iti spaSTam / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya--TIkAlaGkRtam magrahaNena prAdurbhAvAdayo vizeSyante / anAdinA pariNAmena viziSTo yaH prAdurbhAvaH AtmalAbho vastunastathA sannivezaH, AdimatpariNAmaviziSTazca prAdarbhAvaH paryAyAntarotpAda iti / tirobhAvastu santAnarUpeNAvasthito vaisasiko vinAza evAdilakSaNaH, sthitighrAvyabhanAdipariNAmaH / anyatA savedravyANAM parasparaM bhedrapariNAmo'nAdiH, anugrahaH parasparopakArAdilakSaNo jIvAnAM, vinAzastu prAyogika AdimAn pariNAmaH / evameSa jagasvabhAvaH punaH punarAlocyamAnaH saMvegAya sampadyate / kathaM punarjagatsvabhAvacintA saMvegAnuguNeti ? / ucyate-jagatsvabhAvaM cetanAvetanatvena vibhajya cetanAnAM sadasacceSTitaphalaM vibhajyate, tatsuparinizcitamatirahiMsAdiceSTitA mihaparalokotpannaikAntahitAnuSThAyinAM tatphalAvAptiM ca manujasuranArakeSu tiyakSu ca yathAvad vicintya sArAsAratayA muktimArgapravaNo bhavati / ajJAnahiMsAdiceSTitAnAM ca saMsArAnantaphaladoSaderzanAt taducchedArthamaharnizaM saMvegameva bhAvayati / acetanAnAmapi nityAnityamUrtAmUrtasparzagandharUpazabdasaMsthAnAdipariNAmazubhAzubhakalpanAnAmanAyasantAnai kasvAbhAvyamanupazyannaraktamUDhadviSTo jagadanyAyanyAyaceSTitAni bhItimantyabhayabhUtAni ca bhAvayana saMvegabhAg bhavatIti // kAyasvabhAva ityAdi / kAyasvabhAvo janmaprabhRtyanityatA-vinazvaratvaM bAlakumArayauvanamadhyamasthavirAvasthAH pUrvapUrvAvasthopamardainottarottarAvasthAsvarUpaM pratilabhante, ataH pariNAmAnityatAM zarIrasya bhAvayed yAvadAyuSaH parisamAptiH / tataH krodhenAgninA vA sArameyazakuntasampAtena vA vAtAtapazoSaNena vA vighaTitaH zarIrAkArapariNatapudgalapravandhaH sadyo dvathaNukAdiskandhabhedena paramANuparyavasAnena vibhakto'nitya iti vypdishyte| suciramapi caiSa lAlitaH pAli :: kuGkumAgurukapUrakastUrikAnulepanAdimRSTAnnapAnavasanAcchAdanAdinA cAkANDa eva dhvaMsate / bhAvayatazcaivaM zarIre nirmamatA bhavati / tatazca saMvegavairAgye iti / aparaH kAyasvabhAvAd duHkhahetutvaM bAdhAlakSaNaM duHkham / sA ca bAdhA zarIrasvAntAzrayA / tatazca yAvaccharIraM tAvadapi duHkhopabhogastadAzrayo na vyavacchidyate / pudgalAtmapradezAnAmanyonyAnugatau kSIravAriNorivAvibhAge sati AtmanaH pudgalanimitto duHkhAnubhavaH / tatazca duHkhahetutAM bhAvayannAtyantikocchedAyAsya dagdhazarIrakasyAyatate / tathA'nyA niHsa.ratA kAyasvabhAvaH tvaramAMsAdiyaTalabhedenodveSTayamAne'pyamuSmin zarIrake rambhAgarbha iva medo'sthipaJjarAntrajalalasikAmUtrazakRtkaphAMpattamajjAdisaJcaye na kAcit sAramAtropalabhyate pradhAnatAsArakanakaratnAdivat tadabhAvAdayaM niHsAro lebhe pukASThavata kAyakalirakAlabhaGgura ityevaM bhAvayataH zarIre'bhiSaGgo na bhavatIti / tathA'zucitvaM kAyasvabhAvaH / azucitvaM lokapratItaM, tacca kAya eva bhUyasA dRzyate, garbhavyutkrAntimAnupazarIrasya tAvanmaulaM kAraNamasRgretasI / tatastayoreva kalalAbudamAMsapezyAdipariNAmaH 1 'punarjIvasvabhAva' iti ka-pAThaH / 2 'darzI tadu' iti U-pAThaH / 3 'copalAlitaH' iti ga-pAThaH / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 kAlAntareNa ziraHpANyAdyavayavAbhivyaktirjananyabhyavahRtAhAranisyandapravAhapUritarasaharaNIkulyayA pariprApitAzeSaramAsvAdadhmAyamAnapoSaH purIpamadhyAsInaH pUrNAvayavaH paripAkavazAnmAyonivivaraniHsRtaH stanyapIThikAhArAsevanopacIyamAnarudhiramAsakIkasapurISaprasravaNasaMghAtaH pazcAdAgantukazalyazalAkAgrabhinnaH zleSmAdidhAtuprakopodbhUtazvayathuH gaNDAdisaMsparzAd vA kSaradasagalavalasikApUryapaTalaprAyapariNAmaH sarvAvasthAsvazucireva kAya ityevaM bhAvayet // evaM ca bhAvayataH saMvego vairAgyaM ca bhavatIti saMvegavairAgyasvarUpakathanAyAha-tatra saMvego nAmetyAdi / tatreti tayoH saMvegavairAgyayoH saMvegastAvaditthaMlakSaNaH / nAmazabdo pAkyAlaGkArArtham / bhIru:-bhItizIlaH saMsAro-nArakatiryaDmanuSyAmarabhavaprapazcaH saMkaladuHkhamUlaH saMsAgad bhIruH saMsArabhIrustadbhAvaH saMsArabhIrutvam / udvijate hi prekSApUrvakArI duHkhAt / na jAtucit pravaNo bhavati / ArambhAH sUnAsthAnAni prANyupaghAtakarANi vyApAdanasaGkalpaparitApajananaprANApahAralakSaNAH sarva evArambhAH, cetanAcetanavastusparzino murchAvizeSAH parigrahAH / teSvArambhaparigraheSu doSadarzanAdaratiH aihikAmuSmikapratyavAyadoSAH tadarzanAt tadupalabdherduHkhamudvego'prItiH-aratiH tadvatazca dharme bahumAno dhArmikeSu ca dharmaH kSamAdidazalakSaNastadAsevino dhArmikAsteSu bahumAno dharme ca / cakAraH smuccyaarthH| bahumAnazabdArthanirUpaNAyAha bhA0-dharmazravaNe dhArmikadarzane ca manaHprasAda uttarottaraguNApratipattI ca zraddhati // TI-dharmazravaNa ityaadi| prAk tAvaddharmajijJAsA tatastadabhijJapracchanaM pazcAcchvaNam--AdareNAkarNanaM tataH smaraNAnuSThAne epa khalu dharmaviSayo bahumAnaH / AdaraH-cittaprasAdaH / dhArmikadarzane ceti / dhArmikAH--samyaktvajJAnakriyAMnuSThAyinaH sAdhavo'gAriNazca taha ne ca bahumAnaH-cittapramodapUrvako'bhyutthAnavandanAsanadAnabhaktapAnavastrapAtropakaraNapradAnAnuvrajanalakSaNo bhaktivizeSazcetaHprasAdaH saMvegasyAbhivyaJjakaH, uttarottaraguNapratipattau ca zradveti / saMvegamUlaguNAstAvat samyaktvAdayo'nagArAgAriNoravazyaMtayA santi teSu satsumauleSu guNeSuttarottarA ye guNAH prakAgvattayA krameNAsthitAH viNDopadhizayyAvizuddhilakSaNAH samitibhAvanAtapaHpratimAbhigrahAdayasteSattarottareSu svazaktyapekSA pratipattirabhyupagamo'nuSThAnaM tadviSayA zraddhA'bhilApa icchetyanAntaram / evaM tAvatsaMvegaH // 1.pIThakA' iti ga-pAThaH / 2 'sAkara yaduHkha ' iti ga-pAThaH / 3 'prazna' iti ga-pAThaH / 4 vacchinnAH' iti hu-pAThaH / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 8 ] svopajJabhASya- TIkAlaGkRtam bhA0-vairAgyaM nAma zarIrabhogasaMsAranirvedopazAntasya bAhyAbhyantareSupadhiSvanabhiSvaGga iti // 7 // TI-vairAgyaM nAmetyAdi / virAgabhAvo vairAgyam / nAmetyalaGkArArtham / zarIrasya bhogo'bhyaJjanodvartanasnAnAGgagagadhRpapuSpamAlyAlaGkAravicitranivasaneSTAhArAdilakSaNaH / saMsArazcAturgatikastAbhyAM zarIrabhogasaMsArAbhyAM nirvedo nirviNNatA zarIrabhogasaMsAraviSayavaimukhyamudvegastasmAnirvedAllabdhopazamasya-pratanukapAyasya bahirbhavo bAhyaH vAstukSetrAdidezavidhaH paJcamavrate vakSyamANo rAgadveSAdirAbhyantAzcaturdazabhedastatraiva vakSyate / teSUpadhivanabhiSvaGgo mUrchA lobho gAyaM tadAkAraH pariNAma AtmanaH / nAbhiSvaGgaH-anabhiSvaGgaH nirapekSatA teSu gAdhyamiti // 7 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA (a07, sU01)-hiMsAdibhyo virtivrtmiti| tatra kA hiMsA nAmeti / atrocyate / / ___TI0-atrAhetyAdinA sambandhamAcaSTe / anavadhAritahiMsAdilakSaNasya nivRttivratamityamihitaM bhavatA'dhyAyAdau, tatra nAvagacchAmaH kiMlakSaNA hiMsAdayo yebhyo virativratamisyajAnAnasya praznaH-tatra kAhiMsA nAmeti / nahi lakSyamuparatalakSaNavyApAramabhidhitsitasyArthasya jAtucidAmodAyeti / tatra-teSu paJcasu hiMsAdiSu kA hiMsA kiMlakSaNeti hiMsaiva tAvat pRcchayate / tallakSaNavaiparItyAta ahiMsA sujJAnaiva / na ca bhinnajAtIyAnAM padArthAnAM yugapallakSaNamabhidhAtuM zakyam / ataH krameNa nirdeze sati hiMsAmeva tAvad vAcakamukhyo. nirUpayitumAha-atrocyata iti / atra-hiMsAlakSaNaprazne bhaNyate tallakSaNam...... sUtram-pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA // 7-8 // TI--pramAdyatIti pramattaH kaSAyavikathendriyanidrAsavairnimittabhUtaiH / tatra kaSAyAH poDazAnantAnubandhAdi medAstatpariNata AtmA pramattaH / indriyANi sparzanAdIni tadvArako rAgadveSau / samAsAditatatpariNatirAtmA pramattaH / sparzanAdinimittabhedAt kaSAyA eva pramAdahetutvenopanyastAH / pramAdazcAtmanaH pariNAmaH kaSAyAdinimittaH, darzanAvaraNakarmodayAt svApo nidrA pazcaprakArA tatpariNAmAca pInahatpUrapittodayAkulitAntaHkaraNaH puruSavadandho mUDhaH karaparaNavikSepazarIraparyavasAnakriyAH kurvan pramattaH (Asavo)madyaM madhuvArazIdhumadirAdi tadabhyavahAre satyAgatamUche iva vihalatAmupetaH pramatto'bhidhIyate / vikathA striibhktjnpdraajvRttaantprtibddhaa| rAgadveSAviSTacetAH sayAdivikathApariNataH pramattasya yogH| kartari psstthii| yogapari 'paritaH' iti -paatthH| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 NAmaM vizinaSTi-yogo-vyApArazceSTA, pramattasyAtmanazceSTetyarthaH / pramattayogAditi paJcamI tRtIyArthe draSTavyA / pramattavyApAreNa yat prANavyaparopaNaM / athavA paJcamI vidhAne "lyablope karmaNyupasaMkhyAnaM" prAsAdamAruhya prekSate prAsAdAt prekSata iti / evaM pramattayogaM prApya prANavya . paropaNaM kurvan AtmA hiMsAM nivartayati / pramattayogAt prANavyaparopaNamA paJcamIvibhatervicAraH bhaH smaiva hiMsAM nivartata ityarthaH / athavA adhikaraNe copasaMkhyAnam / Asane upavizya prekSate AsanAt prekSate, evaM pramattaM pramAdaH tatra pramAde sthitvA prANavyaparopaNamAcaranAtmA hiMsAM nivartayatIti paJcamI prayujyate 'gutyAkarmaka0' (pA0a0 3,pA04,sU072) ityatra 'bhAvakarmaNoH' (pA0 a0 1, pA0 3, sU0 13) ityanuvartate tatra bhAve ktprtyyH| pramattaM pramAdastena ca pramAdena yogaH sambandhastadAkArapariNatirAtmanaH / tatazca guNahetAvastrIliGge vibhASayA pazcamIvibhaktirbhavati jADyAd baddha iti yathA, evaM pramattayogAtpramAdasambandhAt prANavyaparopaNamiti / prANAH paJcendriyANi AyuSkarma kAyavAGmanaH prANApAnau ceti dazadhA dravyapariNAmalakSaNAH pRthivyAdikAyeSu yathAsambhavamavasthitAsteSAM vyaparopaNam-apanayanam-AtmanaH pRthakkaraNam / yayA vA AtmapariNatikriyayA tavyaparopaNaM niSpadyate sA kriyA kartRsamavAyinI hiNsetyucyte| enameva ca sUtrArthaM bhASyeNa spaSTayannAha bhA0--pramatto yaH kAyavAGmanoyogaiH prANavyaparopaNaM karoti sA hiMsA / hiMsA mAraNaM prANAtipAtaH prANavadhaH dehAntarasaMkrAmaNaM prANavyaparopaNamityanayontaram // 8 // TI0-pramatto ya ityAdinA / pramatta iti pramatta eva hiMsako nApramatta iti pratipAdayati / pramatto hyAptapraNItAgamanirapekSo dUrotsAritapAramarSasUtroddezaH svacchandaprabhAvitakAyAdivRttirajJAnabahulaH prANiprANApahAramavazyaMtayA karoti / dravyabhAvabhedadvayAnupAtinI ca hiMsA / tatra kadAcid dravyataH prANAtipAtaH na bhAvataH, svapariNAmanimitte ca hiMsAhiMse, paramArthataH pariNAmo malImaso'vadAtazca / parastu kazcinnimittamAzritya kAraNIbhavati hiMsAyAH / sa ca dravyato vyApano na vyApanna iti nAtIvopayoginI cintA / tatra yadA - jJAnavAnabhyupetajIvasvatattvaH zrAddhaH karmakSapaNAyaiva caraNasampadA pravRttaH kAzcivyAhatA ddhA kriyAmadhitiSThan pravacanamAtRbhiranugRhItaH pAdanyAsamAgovalokitapipIlikAdisattvaH samutkSiptaM caraNamAkSeptumasamarthaH pipIlikAderupari pAdaM nyasyati utkrAntaprANazca prANI bhavati tadAsya dravyaprANavyaparopaNamAtrAdatyantazuddhAzayasya vAkyaparijihIrSAvimalacetaso nAsti hiMsakatvam / kadAcid bhAvataH prANAtipAtaH, na dravyataH / kaSAyAdipramAdavazavartinaH khalu mRgayorAkRSTakaThinakodaNDasya zaragocaravartinamuddizyaiNakaM visarjitazilImukhasya 'syomlope karmaNyadhikaraNe ca ' iti kAtyAyanavArtike ( 1474-1475) / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 65 zarapAtasthAnAdapasRte sAraGge cetaso'zuddhatvAdakRte'pi prANApahAre dravyato'pradhvasteSvapi prANiSu mAsA bhavatyeva hiMsA, hiMsArUpeNa pariNatatvAt kANDakSepiNaH, svakRtadRDhAyuSyakarmazeSAda pasRtI mRgaH puruSAkArAcca, caitastu hanturatikliSTamevAtI vyApAdakam / tathA tasyAnavadAtabhAvasya jighAMsorutkrAntajantuprANakalApasya bhAvato dravyatazca hiMsetyevamudite vikalpaMpraye pramattayogatvaM, dvitIyatRtIyavikalpayoH, atastayoreva hiMsakatvaM, na prathamasyeti / apare tu pramAdamaSTavidhaM varNayanti " ajJAnaM saMzayazcaiva, mithyAjJAnaM tathaiva ca / rAgo dveSo'navasthAnaM, smRtedharmeSvanAdaraH // 1||"-anu0 apare tu avate-"aprayatnAsamitaH prmttH|" prayatno dvividhaH-jIvAjIvapadArtha parijJAnamIryAdisamitipaJcakaM ceti / etadvirahitaH pramatta ucyate / pramattasya lakSaNA mutrakAreNa pramattayogAdityetadabhidadhatA sarvamevaitat pramattalakSaNaM samantaram grAhIti / syAdetat , astu tRtIyavikalpe prANAtipAtaH sampUrNalakSaNasvAt / mAryamANaH prANI yadi bhavati, hantuzca prANIti yadi vijJAnamupajAtaM, hanmIti ca yadi vadhakacittotpAdaH, yadi ca vyApAditaH syAt , sarva caitadupapannaM tRtIye / dvitIyavikalpe tu nAstyetat samastam , ataH kathaM tatra hiMsakatvam 1 / etadeva ca prANAtipAtalakSaNam / apara spaSTataraM prapazcitam ___"prANAtipAtaH sazcintya, parasyAbhrAntamAraNaM" iti // dvividhaM mAraNaM sazcintyAsazcintya ca / saJcintyApi dvividhaM bhrAntasyAbhrAntasya ca / abhrAntasyApi dvividhaM AtmanaH parasya ceti / ato vizeSaNatrayamupAdIyate / etaduktaM bhavatiyadi mArayiSyAmyenamiti saMjJAya paraM mArayati tameva mArayati nAnyaM bhramitvA / iyatA prANAtipAto bhavati / yastarhi saMzayito mArayati prANinaM prANI sa cAnyo veti, so'pyavazyameva nizcalaM labdhvA tatra praharati yo'stu so'stviti kRtamevAnena tyAgacittaM na bhavatIti / tatazca asazcintya yo vadhaH kriyate bhrAntena vA Atmano vA sa na prANAtipAtaH / prANaya vAyuH, kAyacittasaMmizritaH pravartate cittapratibaddhavRttitvAt samamAraNe bauddhIyaH tipAtayati-vinAzayati jAtasya svarasasavirodhAdanAgatasyotpattiM pratipUrvapakSaH badhnAtIti / jIvitendriyaM vA prANAH / kAyasyaiva ca sendriyasya sajjIvitendriyaM vyapadizyate, na tvanyasyAtmano'bhAvAt / na yAtmanaH kizcit pratipAdakaM pramANamastIti / anyastvAha 1 'tathA'nyasyA-' iti Da-pAThaH / 2 . apareNa ' iti s-paatthH| 3 'yadA' iti u-pAThaH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 " AyurUSmAtha vijJAnaM, yadA kAya( yAda ?) vrjntymii| apaviddhastadA zete, yathA kASThamacetanam // 1||"-anu0 iti / AhatAH punarabuddhipUrvakamasaJcintyApi kRtaM prANAtipAtaM pratijAnate / abuddhipUrvAdapiprANavadhAt kartugdharmo yathA'gnisparzAda dAha iti / teSAM caivamabhyupayatA paradAradarzanasparzane ca kAmina iva sAdhoravadyaprasaGgaH sAdhuzigeluJcane, kaSTatapodezane, ca zAstuH kruddhasyevAdharmaprasaGgaH / vicikAmaraNe vA'nnadAyinaH prANavadhaH, mAtRgarbhasthayozvAnyo'nyaduHkhanimittatvAt pApayogaH, vadhyasyApi ca vadhakriyAsambandhAdeminA svAzrayadAhavadadharmaprasaGgaH / pareNa ca kArayato nAdharmaprasaGgaH / na hyagnimanyena sparzayan prayojayitA dahyate / acetanAnAM ca kASTheSTakAdInAM gRhapAte prANivadhAt pApaprasaGgaH / na ca dRSTAntamAtrAt svapakSasiddhirityevamanekadoSasambhavA sAbuddhipUrvakaM prANAtipAtAvadyamastIti // atrocyate janaiH-prANAhiMsAlakSaNe bauddhamatastraNDanam tipAtAdhavadyena pramatta eva yujyate / pramattazca niyamena rAgadveSa "- mohvRttiH| pramAdapaJcake ca kaSAyapramAdasya prAdhAnyam / kaSAyagrahaNena mohanIyakAzo mithyAdarzanamapi saMzayitAbhigrahitAdibhedaM pizunitaM, rAgadveSau ca vikathendriyAsavapramAdeSvapyanvayinau / nidrApramAdaH paJcavidho'pi darzanAvaraNakarmodayAdajJAnasvabhAvaH, tadAkulitacitto mUDha ityucyate / rAgadvepamohAzcAtmanaH pariNAmavizeSAH prANAtipAtAdhavadyahetavaH sarvairmokSavAdibhiravigAnenAbhyupeyante / siddhAntavihitavidhinA ca parityAgAkAraNaM zarIrAdermamatvIkRtasyAviratiH, anivRttirAtmanaH pariNativizeSaH / sApi prANAtipAtAvadyahetutayA nirdiSTA bhagavatA bhagavatyAdiSu / atItakAlaparimuktAni hi zarIrAdIni pudgalarUpatvAt samAsAditapariNAmAntarANi tadavasthAni vA yAvadapi yogakaraNakrameNa tyajyante bhAvatastAvadapi bhallitomarakarNikAdhanurjIvAsnAyuzaravAjakIcakazalAkAdyAkAreNa pariNatAni prANinAM paritApamavadrAvaNaM vA vidadhati santi pUrvakasya kartuvadyena yogamApAdayanti / pratItaM caitalloke-yo yasya parigrahe vartamAnaH paramAkrozati hanti vyApAdayati vA tatra parigrahIturdoSastamapakAriNamaparityajataH // na cAnayaiva yuktyA'vadyakSayahetavaH zarIrAdipudgalAH puNyahetavo vA pUrvakasya kartuH pAtracIvaradaNDakapratizrayAhArapariNatyA tapasvinAmupakArakatvAt prasajyante, naitadevamavadyamaviratihetukam / nirjarA tu viratihetukaiva / puNyaM ca viratihetukameva bhUyasA / nahi pApAsavAdanivRttaH puNyena karmanirjaraNena vA yujyata iti / eSA'pyaviratirmohamanekabhedamajahatI pramAdamevAskandati // pramattayogAcca prANAtipAtAdhavadyamiti vyavasthite yaducyate pareNa-asazcintya vA bhrAntyA vA maraNaM nAvadyahetukamiti, atra pratividhIyate-asaJcintya kurvato yadyavadyAsambhavastato mithyAdRSTerabhAvaH sugataziSyANAm / yasmAna kazcinmithyA pratipadyate prekSApUrvakArI mithyeti 'dame svA.' iti ga-pAThaH / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam saJcintya / athaivaM manyethAsteSAmavadyena yogo mithyAbhinivezAt samasti, evaM tarhi rajjubuddhayA dandazakaM kalpayataH kathaM na hiMsA ?, athottarakAlabhAvinI prAptatattvajJAnasya saMcetanA syAnminyAdarzanametana taditi, tulyameva tatsarpacchede'pIti / atha saMzayahetutvAnmithyAdarzanamavadyakAraNaM tarhi nizcitadhiyaH sAMkhyAderidameva tattvamiti nAvA syAt / saMsAramocakagelakakayAjJikaprabhRtInAM ca prANivadhakAriNAM dharma ityevaM saMcetayatAmadharmo'yamityevaM vA saMcetayatA nAvA syAt , anyAbhisandhitvAt / athaivaM manyethAH-saMcetayantyeva te prANino vayaM hanma iti, satyameva tat , kintu naivaM cittotpAdo hanyamAneSvadharmo bhavatIti / saMvidrate ca sphuTamevaM saugatAH-pramAdArambhayoravazyaMbhAvI prANavadha iti / tathA buddhasya ye zoNitamAkarSaH yanti vapuSaH sugato'yamityevaM vijJAya teSAmavIcinarakagaMtikAraNamAnantaryakamabuddherabuddhitvAdeva nasyAt, ipyate cAnantaryaka, atha buddho'yamityevaMvidhabuddherabhAve'pi saMzayitasyAzraddadhatazcAsaMcetayato bhavedAnantaryakam, evaM sati mAyAsUnavIyAnAmapyavadyena yogaH syAt / yataste''vidasmAItAmava nidahanapavanajalavanaspatayaH prANinaH / athaivamArekayA buddho'yamiti saMjJAnamAtreNa saM(sAM?)khyAdirapi cintayatyeva / evaM tarhi saMjJAmAtreNa saJcetayataH kalpAkAramapi zuddhanAmAnaM ghnata AnantaryakaM syAt / tathA mAtApitrahadvadhastUpabhedAnantaryeSvapi yojyam / bAlasya kila pAMsaneva cetayato'nnamityevaM vA.cetayato buddhAya bhikSAdAnodyatasya pazupuSTI rAjyaM phalata iti sugatazAsanavidA pratItameva / tadevamasaMcetitavadho bhrAntivadhazca prANAtipAtAyahetutayA praayo| anyathA baha traTyati vRddhabhApitamiti / tathA''tmavadho'pi jainAnAmavadyahetareva vihitamaraNopAyAhate zasrollamcanAgnijalapravezAdibhiH / tasmAdAtmano'pyavidhivadho'vadyaheturiti yatkiJcit paragrahaNamapIti / evaM sati kacit kacid bhAvata eva prANAtipAtAdyavadyamapratiSThAnanarakagAmi / tandulamatsyasyeva / kacid dravyabhAvAbhyAM prANAtipAtAvadyaM hiMsA mArakasyeveti / pramAdazca dvayorapi vikalpayoranvetyajJAnAdilakSaNastatazca pramattavyApAreNa paradAradarzane vA bhavatyevAvadyam apramattasya tu AgamAnusAriNo na bhavati / yata AgamaH " hatthapAyapalicchinnaM, kaNNanAsavikappitaM / avi cAsamataM NAriM, darato parivajae ||1||-anu0 ciMttabhitti Na NijjhAe, NArI vA sualaMkidaM / bhakkharaMpitra daNaM, dihi paDimamAhare // 2 ||"-anu0 ___---dazavaikAlike ( a08, u0 2, mU0 55, 54) 1 'galAkartayAjJi..' iti g-paatthH| 2 gamana' iti hu-pATaH / 3 vidantyArhatA' iti kha-pAThaH / chAyA---- praticchinnahastapAdAM vikalpitakarNanAsikAm / api varSazatikAM nArI dUrataH parivarjayet // 1 // libhitti na nirIkSeta nArI vA svalakRtAm / bhAskararAMmaya davA dRSTiM pratisamAharet // 2 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 ___tasmAdenaHpadametat vasubandhA(?)rAmiSagRddhasya gRdrasyevAprekSyakAriNaH / ayaM punaraprasaGga eva mUDhenopanyastaH-ziroluzcanAdyupadeze zAstuH kruddhasyevAdharmaprasaGga iti, yatastatrAjJAnAdipramAdAsaMbhavo'tyantameva zAsitari dhvastarAgadveSamohenApi bhagavatA mumukSUNAM karmanirjaropAyatvena tapo dezitaM, kuto'vadyaprAptirapramattasyeti / anyadApi zraddhAzaktyAdiguNasamanvito'pramatto guNavate pAtrAya dadAti nyAyyaM, sAdhUddezenAkRtAkAritAnanumataM gRhito'pyAgamAnuvRttyA gRhNAti, kutastatrAvayena yogaH?, annadAyino dAnakAla eva ca karmanirjaraNAdiphalAbhinivRtteH / visacikA tu sutarAmavihitAcAraparimitAdibhojino'sya kRtakarmavipAka evAsAviti, nAstyaNIyAnapi dAturapramattatvAd dossH| ajJAnaM visUcikAyAH pramAda iti ced dAtustatra svAnnasya dAnakAla eva tyaktatvAt, paragRhItena hi paravyApattiH pramattasya doSavatIti / yaccAvAci-mAtugoM duHkhaheturmAtA'pi garbhasya duHkhanimittamityubhayoHkhahetutvAdavadyena yoga iti, na, tadabhimatameva jainAnAM, tayoH pramattatvAt / na cAyame kAntaH paraduHkhotpAdAdavazyaMtayA'vadyena bhavitavyam / akaSAyasya hi munerapAstasakalapramAdasya darzane sati pratyanIkasyAzarmotpadyate, tadvayutsRSTazarIrasya vA vyapagata'suno darzanena na taduHkhanimittamasyApuNyamApatati sAdhoH / dravya mAtrAdhe cAgamAnumAriNo bhiSagavarasyeva pAduHkhotpAde satyapi nAsti pApAgamaH, evaM parasukhotpAdenaikAna ityanyAyyam / strIpuMpayoH saMgamApAdayataH sukhAtpAde'pyapadyena yogH| kacit parasukhotpAde puNyalezanirjarA vA / vihitAnuSThAyinaH mAdhoH kSutpipAsAtasyAdhAkamaudidAnena epaNAvizuddhena prAsukAnapAnadAnena veti / yathoktamagnidRSTAntasAmod vadhyo'pi avona, vadhakriyAsambandhAddhantRvat / yathA hyagniH pUrva svAzrayaM dahatIndhanAdikaM, evaM vadhakriyA vadhyasambandhinI prAk tAvad vadhyamevAvayena yojayati " karmasthA ca bhideH kriye" ti vacanAta , yathA bhinatti kumlaM devadatta ityevaM hanti prANina miti tadetadasadityanayA kriyayA karDa ramavAyinyA kumUlavidAraNamutpAdyate sA tu bhidikriyA vivakSitA / tathA ca yayA kartagatayA hananakriyayA prANaviyojanaM karmasthaM kriyate sA vivakSitA / jvalano'pyetAvatA dRSTAtIno'prativaddhadahanasvabhAvaH spRzyamAno buddhipUrvakamanyathA vA dahatyeva / evaM prANAtipAto'pi hi pramattena prayatnarahitana kriyamANaH vAramavazyaMtayA vadyena yojayatyeveti dRSTAntArthaH / abuddhipUrvakatA ca pramattatA / tatra ka:prasaGgo vadhyasyAdharmeNa ? / vadhakasamavAyinI ca hananakriyA kata phaladAyinyeva / pramanasyAdhyavamAyo bndhhetuH| na ca vadhyasyAtmahanane pramattatAdhyavamAya:. dRSTAnta varmA cAne dharmA, tatra kazcideva dharmamAzritya dRSTAnta upanyasyate / atha samastadharmavivakSayA dRSTAntopAdAnaM tato na kazcidiSTArthasAdhanaM syAd dRssttaantH| vikalpasamAdheyaM, jAtirUpanyastA vasabandhu(?)vadheyena, svAzrayadAhitvamagnarvizeSadharmo'sti / na tu vadhakriyAyAH svAzraye'vadyayoga iSTaH, tasmAnnAgnidRSTAntAt sAdhyasiddhiriti / etenaitadapi pratyuktam-pareNa 1'gRhItApyA0' iti ka-kha-pAThaH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8] . svopanabhASya-TIkAlaGkRtam kArayato nAdharmaprasaGgaH / na hyagnimanyena sparzayan prayojayitA dahyata iti / yadapya bhihisam-acetanAnAM ca kASThAdInAM gRhapAte prANavadhAt pApaprasaGga iti, iSTamevaitat / yato yeSAM jIvAnAM kASThAdizarIraM tadA vAcyutsRSTaM bhAvatasteSAmaviratipratyayamavadyamiSyata eveti na kAcid bAdhA / / yaccoktam-na ca dRSTAntamAtrAt svapakSasiddhiriti, etadapyayuktam / ajAnAnasyApi pramattasya prANAtipAtAdavadyamiti prastutyAgnirudAhRtaH / prayogastu-ajAnAnasya prANavadhakriyA'vadyahetuH pramattavyApAranivRttatvAt tRtIyavikalpaprANavadhakriyAvaditi / yazcAvaghaheturna bhavati sa pramattavyApAranivRtto'pi na bhavati, yathA prathama vikalpa iti / yaccAzaMkyoktaM-svarasabhareSu bhAveSu kSaNikeSu parakIyaprayatnanirapekSeSu vAyuprANasyotkrAntiH svayameva bhavati na paraprayatnena vinAzyate, vAyuprANAtipAtahetukatvAnAzasya, kiM tarhi prayatnaH karoti? anAgatasya kSaNasyotpatti prtibdhnaatiiti| etadapyatyantamayuktam / anAgatastvalabdhAtmalAbhaH kSaNo na tAvadutpadyate sa cAbhAvastasya kutaH pratibandhaH ? asatvarUpatvAt zarazRGgasyeva / ato nAbhAvaH kartuM zakyaH / pratibandhAprativandhau ca bhAvaviSayau / smartavyaM ca prANAtipAtalakSaNaM va saugatena-prANI yadi bhavati prANivijJAnaM cotpadyate hanturna vA bhAvaH prANI na ca prANisaMjJA tatra hetu riti vairasikaprAyogikavinAzabhedAca na sarva eva niSkAraNo nAzaH prAgabhUtAtmalAbhAdakarAdivat ,hetumattvAt , tarhi kisalayAdivad vinAzo'pi vinAzavAnityaniSTaprasaGgaH / yadA vinAzazabdenAvasthAntarapariNatirvastuno'bhidhIyate tadA kimaniSTam ? / atrApi pUrvAvasthopamardamAtraM vinAzazabdavAcyam / evamapi na vinAzasya vinAze kizcit kAraNamupalabhAmahe / praSTavyazca pUrvapakSavAdI-niSkAraNo vinAzaH kimasannuta nitya iti / asattve vinAzasya sarvabhAvAnAM nityatAprasaGgaH / atha nityo vinAzaH, kAryotpAdAbhAvaH, sarvadA vinAzena pratibaddhatvAt // yaccoktaM-kAyasyaiva sendriyasya tajjIvitendriyaM vyapadizyate na tvanyasyAtmano'bhAvAditi tadapyasamIcInam / yata ekasthitavastunibandhanAH sarve'pyanubhavasmaraNapratyakSAnumAnArthAbhidhAnapratyayavyavahArAH, sa caikaH sthitazcAtmA / sati tasmin purupArthapravRttipratipattiriti // nanu cAnubhavasmaraNAdayaH skandhamAtre vijJAnamAtratAyAM vA na viruddhAH / tatra niranvayavinazvaratvAt skandhAnAM vijJAnasya ca santAnAbhyupagame sarvamupapabamiti, tat na, paramArthatastasyAsattvAt / na cAsatyAtmani tatpraNItaprANAtipAtalakSaNaviSayAvadhAraNaM zakyaM kartum / sazcintya parasyAbhrAntimAraNamiti bhinnAH saJcetanAdilakSaNAH mAraNAvasAnAstatra kasya prANAtipAtaH kiM saJcetayituH ? atha yasya paravijJAnamubhayasyAbhrAntiH 1 atha yena mArita iti / sarvathA gRhItazaraNatrayA apayazaraNA eva saugatA ityevaM vicAyamANaM sugatazAsanaM niHsAratvAna yuktiM kSamata iti // prakRtamucyate vyavasthitamidaM pramatta eva hiMsakaH, nApramatta iti / sAmAnyena kardanirdeza: 1'cAvyutsRSTaM ' iti Ga-pAThaH / 2 'hanturiti ' iti ga-pAThaH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga vyAkhyA tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 yaH kazcit pramatta iti / kartuzca karaNAnyabhinnAni bhinnAni ca dvirAkArANi / tatra yogendriyavIryajJAnakaraNAnyabhedena vartante gamane nirvatye pAdavat , kRpANadAtrAsidhenukAdIni bhedena vyavasthitAni / karaNakArakAvinAbhUtA ca kartRzaktirityabhinnAH kAyAdayaH kAraNatvena nirdizyante, kRtadvandvAH kAyAdayaH teSAM yogasta eva vA yogaH / yathaiva hyAtmA kAyAdiI.. bhiryuktastathA kAyAdikriyayA'pIti / atastadvyApAro'pi yogaH / yujyate'sA vA''tmanetiyogaH saptacatuzcaturbhedaH durbalavRddhayaSTikalpaH karturAtmanaH, tadAzrayazca vIryAntarAyakSayopazamajanito vIryapariNAmaH, yogaH kAyAdiceSTA / yathA''ha "jogo viriyaM thAmo, ucchAha parakkamo tahA cehaa| sattI sAmatthaM ciya, jogassa havanti panjAyA // 1||"-aaryaa tathA apara Aha "manasA vAcA kAye-na vA'pi yuktasya vIryapariNAmaH / jIvaprayogajanitaH, sa yogasaMjJo jinadRSTaH ||1||"-aaryaa kAyaH-zarIraM audArikAdibhedapudgalajAlAtmaprayoganivRttaM pradhAnAtizayopakAritayA sAdhakatamatvAt karaNam , etadavaSTambhAt kato AtmA gamanavalganalaGghanAvarohaNakUrdanAsphoTanavipAsanAdikriyAH pariniSpAdayati / vAgapi vaoNkyArthApattiparimRhItabhApAvargaNAyogyapudgalaskandhavividhavarNapadavAkyalakSaNA kacidanabhilakSitavarNavivekAtmano'bhilapaNIyapadArthaprakAzane sAdhakatamatvAt karaNatayA vyApriyate / mano'pi manovargaNAyogyaskandhAbhinivRttamazeSAtmapradezavRtti dravyarUpaM marnute sAdhakatamatvAt karaNamAtmanaH / evamebhiH kAyavAGmanoyogaiH samuditairdAbhyAmekena vA prANAnAM sambhavatAmindriyAdInAM vyaparopaNam-AtmanaH pRthakkaraNamAcarati yo dravyabhAvAbhyAM bhAvato vA'pi pramattaH sA hiMseti / samuditAzca pratItA eva nivatekAH, pratyekaM tu kathaM nirvartakAH prANAtipAtAvadyasyeti bhAvyate, bhUdakatejomArutavanaspatInAM kAyayoga evaikH| sparzanAkhyaM cendriyamekameva, na tu vAGmanoyogau staH / teSA ca kAyavyApArajanita evaM prANAtipAtaH / dvitricaturindriyANAM asaMjJipaJcendriyANAM __ ca kAyavAgyogAvindriyadvayaM ca sparzanarasanAkhyaM dvIndriyANAM, ekendriyAdInAM hiMsAyAM yogavicAraH 1. sparzanarasanaghrANAni trIndriyANAM, sparzanarasanaghANacaDhUMSi caturi"ndriyANAM, asaMjJinA pazcApIti / sarveSAmantaHkANaM nAsti dravyarUpam / 1'stayeva vA' iti kha-pAThaH / 2 vA''tmano' iti ga-pAThaH / 3 chAyA yogo vIrya sthAma utsAhaH parAkramaH tathA ceSTA / zaktiH sAmarthya caiva yogasya bhavanti paryAyAH // 1 // 4 ' vAkparyApti ' iti Ga-pAThaH / 5 'dabhilakSita. ' iti ng-paatthH| 6 'mano' iti ng-paatthH| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ekendriyAdInAM bhAvamanastu vidyata evAtmasvabhAvatvAd , dravyarUpamantaHkaraNamantareNa spaSTamapaTu paTalAvRtanetravat , saMjJipaJcendriyANAmantaHkaraNasahitAni paJcApIndriyANi vidyante / paTvI caiSAM prajJA / kAyavAGmanoyogatrayabhAjazca prANAtipAtAyanutiSThanti, prakarpato'pratiSThAnanarakagamanayogyam / asaMjJipaJcendriyAstu manorahitatvAt prathamapRthivInarakagamanayogyameva prakarSato nivartayanti / ekadvitricaturindriyAstu narakagamanayogyaM karma navopAdadate, te hi narakagativarjasaMsAraparibhramaNayogyamevAvA nirvartayanti kAyavAgyoginaH / kAyayoginazca kaSAyavizeSApekSamaprakRSTaM ca / phalasya ca prakopakarSoM antaHkaraNakapAyApekSau / saMjJipaJcendriyANAmArambhahananavyApAditakAlabhedena prAk pratipAditau / "tIvramandajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNa vizeSebhyastadvizeSaH" ityatra (a0 6, mU0 7) sUtre / kacit kAyAditrayasamidhAne'pyanyatamasyaiva vyaapaarH| tandulamatsyasya manovyApAra eva kevlH| kacid pAGmanovyApArAt prANAtipAtAvadyam / yathA "varSa deva! kuNAlAyAM, dinAni daza paJca c| musalasthUladhArAbhi-ryathA rAtrI tathA divA ||1||"-anu0 -AvazyakavRttau anAdezasthAne atrAtyantaRrAzayAbhyAM zramaNakAbhyAM lokakadarthanAmasahamAnAbhyAM, kaSTatapaHsamAvarjita devatayA tadvacanAbhiprAyAnurodhAt tathA vRSTaM yathA tatra sthAvarajaGgarAgadveSamohahetu mAnAM prANinAM gandho'pi nAsIditi sa eSa prANAtipAtaH pramattakA vadhAH ___ yogalakSaNo bhUyaH sarAgadveSamohapravRttikaH saMkSepAdavaseyaH / rAgaprattikastAvacca madakaridazanacitrakacarmamAMsAdyartho mRgayAkrIDArtho vA svajIvitamitrAdiparirakSagAya vaa|maayaalobhau ca rAgaH, dveSajo vairaniryAtanAdikaH parazurAmasubhUmAderiva, krodhamAnau ca dveSaH / ajJAnajo yAjJikAnAM pazvAdivizasanena svargamicchatAmavanipatInAM ca dRSTaH / parirakSaNamAtrAbhilASimanvAdipraNItazAstrAnusAripravRttInAmaprekSApUrvakAribhiryadekairutphAlyamAnAnAM taskarapAradArikAdyullamba(Jcha)nazUlikAbhedakrakacapATanacchedanAdikaH / tathA saMsAramocakAnAM dharmabuddhayA saMsArAt prANino mocayatAM paropapAtivRzcikAhigonasavyantarAdInAM ca vadhAva kila puNyAvAptirisipravRttInAM, hariNavihagapazumahiSAdayazca bhoginAmupabhogArthA iti taddhanane nAsti doSa ityevaM pravRttAnAmazeSameva mohavijRmbhitamiti // samprati hiMsAyAH paryAyazabdAnAcaSTe sarirasaMmohArtham , Agame ca sarvavyavahArada rzanAt / Aha ca " kriyAkArakabhedena, paryAyakathanena ca / vAkyAntareNa caivArthaH, zroTabuddhihito mataH // 1||"-anu0 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 hiMsanaM hiMsA dravyabhAvAbhyAM, dravyataH pajIvanikAyaviSayaM prANinAM pRthakaraNaM sakalalokapramANopAdhiviziSTaM rAtriMdivavyavacchinnaM rAgadvepamohapariNativiziSTaM ca / mAraNamapi yathAvihitaprANaparityAjanam / atipAto vinAzaH SadhaparyAyAH prANAnAmatipAtaH, athavA atipAta:-pAtanaM zATanaM prANAnAmati pAtanaM prANAtipAtaH / vadhaH-upamardaH prANAnAM vadhaH prANavadhaH / dehaH-zarIraM dehAdanyo dehAntaraM, saMkrAmaNaM-nayanaM prApaNaM dehAntare saMkrAmaNaM dehAntarasaMkrAmaNaM sAdhanaM "kRte"ti samAsaH (1) / pUrvazarIrakaM tyAjitaH zarIrAntaraM pariprApyate saMsArabhAvI, na punaryo muktimApsyatIti / ropaNaM janmapariNApaNaM saMvardhanaM ca, AropaNaM-utsAdanaM utkhananaM vizeSeNAropaNaM pramAdaparavattayA, mAraNAdizabdArtheSvapi etad vizeSaNaM draSTavyam / prANAnAM vyaparopaNaM prANavyaparopaNam / itizabda evaMzabdArthe / evamuktena prakAreNAnantaraM sUtranyastahiMsAzabdArthAnnArthAntaraM mAraNAdizabdavAcyamekamidamiti pratipAdayati, eka evArthaH zabdairebhiH pratipAdyata iti // 8 // bhA0-atrAha-athAnRtaM kimiti ? / atrocyate TI--anAhetyAdinA sambandhaM vyAcikhyAsate-athAnRtaM kimiti / atheti hiMsAnantaraM anRtaM nirdiSTaM prAka, tat kiMlakSaNamityajAnAnaH praznayati / AcAryastu tallakSaNaM vaktukAma Aha-atrocyata iti / atra prazne'bhidhIyata iti / etaduktaM bhavati-abhihitahiMsAlakSaNAnastaroddiSTamanRtaM kiMlakSaNamityatrocyate-nAnAprakAraM parapIDApAdanasamartham-- anUtasya lakSaNam sUtram-asadabhidhAnamanRtam // 7-9 // TI-pramattayogAdityanuvartate ato vAkyArthaH-pramattayogAdasadabhidhAnamantamiti / pramatto yaH kAyavAGmanoyogairasadabhidhAnaM prayuGkte yat tadanRtam / bhAvasAdhanaH karajasAdhano vA'bhidhAnazabdaH / avyayam / Rtamiti satyArthe / na RtamanRtam / mithyA'nRta _ miti sUtravinyAso yukto laghutvAditi cet tanna / satyAbhAsasya parapIsUtravinyAsa nyAsa DAkAriNo vacasaH pApAdAnahetukasya pratiSedhAya kozikAdivAkyasyevAvicAraH sadabhidhAnagrahaNam / evaMvidhe ca mUtravinyAse poyamAtramityuktaM syAt, natu lakSaNaM mRSAvAdasyetyasadgrahaNe tu sarvamupapadyate / abhidhAnaM--vAgyogaviSayaH bhAvasAdhanapakSe pramattasyAbhiniviSTacetasa AtmanaH karturvivakSitArthapratipAdane sAdhakatama miti / kAyena hastalocanauSTapAdAdyavayavakriyAbhiralIkAbhiH paraM vaJcayati, vAcA'pyasad bravIti, manasA'pyAlocayati-evaM paraH pratAraNIya iti / sacchabdaH prazaMsArtho loke pratItaH satpuruSaH sajjana ityAdiSu prayogeSu / na sad asat aprazastamAptapraNItAgamaninditaM niSiddhaM vA / tacca trividhamasadityAdinA bhASyakAro darzayati----- 1 'vyavasthitaM' iti paatthH| 2'pratipAdite iti' g-paatthH| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 9] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 73 bhA0-asaditi sadbhAvapratiSedho'rthAntaraMgahIM c| tatra sadbhAvaasataspaividhyam / pratiSedho nAma bhUtanihnavaH abhUtodbhAvanaM c| tadyathA-nAstyAtmA nAsti paraloka ityAdi bhUtanihnavaH / TI0-asadityasya zabdasyAyamarthaH-sato bhAvaH sdbhaavH| sacca utpAdavyayadhrauvyamuktaM (a05, sU0 29) tasya bhAvastadeva na tathA bhavatItyanekena paryAyarUpeNAsya pratiSedho-nirAkaraNaM yadetadutpadyate'vatiSThate vyeti ca tadekamevaMvidhaM naastiitypddhuvte| tatra sadbhAvapratiSedhavyAcikhyAsayedamAha-tatra sadbhAvapratiSedho nAmeti / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH / sadbhAvapratiSedho dvividhaH-bhUtanihavaH abhUtodbhAvane ca / bhUtasya-vidyamAnasya nigvH-aplaapH| tadyathAnAstyAtmA nAsti paraloka iti vidyamAnasyAtmanaH kartuH zubhAzubhAnAM karma gAmanubhavasmaraNAdikriyAdhArasya nAstitvaM kecinmohAt pratijAnate / AtmAbhAve ca paralokino'bhara vAt paralokAbhAva iti sujJAnam / AdigrahaNAcchubhAzubhakarmatadupabhogadAnaphalAbhAvaparigrahaH / sadbhAvapratiSedhabheda evAbhUtodbhAvanam / cazabdaH samuccayArthaH / yathA'vasthitAtmasadbhAvamasaMkhyeyapradezaparimANamAzrayavazAt saMkocavikAsadharmakamarUparasagandhasparzamanekaprakArakriyamavadhUyAjJAnabalenAtmAnamabhUtamevAtmatatvaM samudbhAvayanti svrucyaa| bhA0-zyAmAkatandulamAno'yamAtmA, aGguSThaparvamAtro'yamAtmA, AdityavarNaH, niSkriya ityevamAdyabhUtodbhAvanam // TI0-zyAmAkatandulamAtro'yamityAdi / zyAmAkaH-kudhAnyavizeSaH tasya tandulastatpramANaH zyAmAkatandulamAtraH / ayamityanubhavagamyaH svapratyakSa AtmA nirdizyate / tathA aGguSThaparvamAtra iti / aGguSThaH-pANeravayavastasya le(re)khAvacchinna uparitano bhAgaH parva, tat bhAsana pramANamasyeti aGguSThaparvamAtra AtmA / itthaM cAbhyupagame tasyAtmanaH parimANasya zarIraikadezAvasthAne sati zeSadezAnAM cetanA'bhAvaprasaGgaH / tatazca daMzamaza vicAraH kamakSikAditodane zastracchedane ca teSu dezeSu na duHkhavedanA syAt / candanAdivilepane ca na sukhAnubhavaH / svAnubhavasiddhAzca sukhaduHkhavedanA ityataH pramANaviruddha eSa panthA prahAtavyaH / AdityavarNa iti bhAsvararUpastasya cArUpAditvAdamUrtatvAt kuto bhAsvaratA / karmAtmapradezAnAmanyo'nyAnugatilakSaNapariNAmAbhyupagame samasti rUpAdimattA cet tadasat, jJAnAvaraNAdipudgalAnAmabhAsuravAta / tasmAdayamapi heyaH pkssH| niSkriya iti| AtmA sarvagatastasya ca gamanAgamanavIkSaNabhojanAdikA kriyA kAyavAmanaHkaraNajanitA, tadabhAvAniSkriya iti vyAcakSate, tadapyasad darzanam , AtmanaH sarvagatatve pramANAbhAvAt / upe , 'sadbhutanihavaH' iti gh-paatthH| 'abhUtanihavazva ' iti ga-pAThaH / . 3 'zanacchedadezeSu' iti s-paatthH| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 tya vA'bhidhIyate, sarvagatAtmanaH sarvatra srvoplbdhiprsnggH| atha yatraivopaAtmano . bhogopalabdhyadhiSThAnaM zarIramasti tatraivopalabdhistadabhAvAnnAnyatra cet tadaniSkriyatvasya nirAsaH yuktam , anyatrApi zarIrakANAM sambhavAt / nijadharmAdharmotpAditaM yaccha rIrakaM tatreti cet tadasat, niSkriyatvAt / AtmanastAveva dharmAdharmoM kathaM nijAviti niSkriyasya saMsAramuktiprahANaprApyupAyAnuSThAnAbhAvAdasamIcIna eva nisskriysvpkssH| AdigrahaNAt kSaNavinazvaravijJAnamAtratodbhAvanaM skandhamAtratodbhAvanamavaktavyatodbhAvanaM vA savamanRtamiti / asata eva dvitIyabhedavyAkhyAnAyAha bhA0-arthAntaraM yo gAM bravItyazvaM azvaM ca gauriti / garheti hiMsApArudhyapaizunyAdiyuktaM vacaH satyamapi garhitameva bhavatIti // 9 // TI0-arthAntaramityAdi / arthAdanyo'rthaHarthAntaram / tad darzayati-yogAM bravItyazvamiti azvaM ca gauriti / ya iti pramattasya kartu nirdeshH| gozabdaH saGketavazAt sAnAdimatipiNDe lokena vyavahArArthaM prayujyata iti rUDham / azvazabdo'pyekazaphAdyavayavasannivezavizeSe prsiddhH| vaktA tu vaiparItyena mauDhyAt prayogaM karotyazvazabdaM gavi prayuGkte, zAThyAvA, gozabdaM cAzva iti, evam, acauraM caura ityAdi / asata eva tRtIyabhedo gardA / tadvivaraNAyAha-gaheMti hiMsetyAdi / gahaNaM gardA kutsA zAstrapratipiddhavAganuSThAnaM garhitaM kutsita mitiyAvat / yuktazabdaH pratyekamabhisambadhyate / hiMsAyuktaM vacaH sadbhUtArthapratipattikAyapyalIkameva / yato hiMsAnivateSAvAdAdinivRttiH prikrH| hiMsAnivRttiparirakSaNArthameva hi mRSAvAdAdivRttaya updissttaaH| tatra hiMsA-abhihitalakSaNA yena vacasocyamAnena prANinAM paritApAvadrAvaNe bhavatastaddhisAyuktaM vacaH satyamapyAgane kutsitatvAdanRtameva bhavati / yataH prANi pIDAparirakSaNArthe mRpAvAdAdinivRttiriti / tathA pAruSyayuktaM paruSo-niSThurastadbhAvaH pAruSyaM-niSThuravacanAbhivyaGgayamantagatAzubhabhAvapizunaM tadapi parapIDotpAdahetutvAt satyamapi garhitam / ' tathA paizunyayuktam / marmasu tudan parAn pizuna ucyate, tadbhAvaH paizunyam / yena yena vacasocAryamANena parasya prItirvihanyate tat sarva paizunyayuktamiti / AdizabdAcchalazaThadambhakalkavikArollaptikAkaTukasandigdhAhitAmitAprazasta vikathAzritapravacanaviruddhasAvadyagrahaNa miti / Agamazca "jA ya saccA avattavvA, saccAmosA ya jA musaa| jA ya buddhehiM NAiNNA, Na taM bhAsijja paNNavaM ||1||"-anu0 -dazavaikAlike ( a07, u02) ,'bhAvAt ' iti -pAThaH / 2 'tamanRtameva' iti gha-pAThaH / 3 chAyA yA ca satyA avatavyA satyAmRSA ca yA mRSA / yA ca buddhaiH amAcI nainA bhASeta prajJAvAn // 1 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9] . stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 75 vAcakenApyuktam " yada rogadoSavad vAkyaM, tatvAdanyatra vartate / sAvadhaM vApi yat satyaM, tat sarvamanRtaM viduH // 1 // " tathA pareNApyuktam " anRtamasadvacanaM syA-caturvidhamasacca jinavaraidRSTam / sadbhUtapratiSedho-'sadbhUtodbhAvanaM ca tathA ||1||"-aaryaa nAsti ghaTaH, zazazaGgamastIti, garhitavacanaM vya(hya)sat sato'pi vA vacanamanyathA yat syAt, garhitamupaghAtAdi, itaraca gaurazva iti vacanaM, tasmAt pramattayogAdasadabhidhAnamanRtamiti vyavasthitam / tacca saMkSepatazcatuHsthAnasaMgRhItaM sarvadravya viSayamenyUnam / dravyANi ca lokAlokAvacchinnAni, kAlo rAtriMdivalakSaNaH, bhAvato rAgadveSamohapariNata aatmaa| anenaitadapi pratikSiptamavaseyam na narmayuktaM vacanaM hinasti, na strISu rAjan ! na vivAhakAle / tAnirAsA prANAtyaye sarvadhanApahAre, pazcAnRtAnyAhurapAtakAni ||1||"-upjaatiH iti / apare tu mohAdayuktaM mRSAvAdalakSaNaM bruvate / anyathAsaMjJino vAkyamarthAbhijJe mRpAvacaH / yadvacanaM yamaya bravIti tasminnanyathAsaMjJIbhavati cauramacauramiti, yaM vA'dhikRtya bravIti sa tasya vAkyasyArthAbhijJo yadi bhavati tatastadvAkyaM mRSAvAdaH, arthAbhijJazvAbhijJAtuM samarthoM yazca utpannabhAvaH utpanne zrotravijJAne, vAkyArthazca manovijJAna viSayona zrotraviSayazca, abhijJAtuM samarthe zrotarItyetadabhyupetaM bhavati / vAkyArthAnabhijJe tu saMbhinnaH pralApaH syAnna mRSAvAda iti, tadetadayuktaM, pramattabhApitatvAt / arthAbhijJo'nabhijJo vA bhavatu zrotA, kiM tena bAhyena vastuto nimittamAtratayopayujyamAnena ? svAzrayo'trAparAdhyati / sarvathA'pi pramatto yaH kAyavAGmano. yogairasadabhidhatte tadanRtam , AzayasyAvizuddhatvAt / saMbhinna pralApazca paribhASAntaramAtmarucyA vyavasthApitamanRtavacanAt paramArthato na bhiyata eva vAcakamukhyapraNItAnRtalakSaNAt iti // 9 // bhA0-atrAha-atha steyaM kimiti ? / anocyate TI0---atrAhetyAdi sambandhaM vakti / pUrvamUtrakramopanyasahiMsAdyavadhRtalakSaNAnantaraM steyalakSaNaM praznayati-atha steyaM kimiti / lakSaNaviSayaprazne yallakSaNaM pRcchayate kIgiti / AcAryastu atrocyata ityAha / atra prazne steyalakSaNamucyate 1'bhAvadoSa' iti g-paatthH| 2'madbhutaM' iti Ga-pAThaH / 3'svAzayo' iti -paatthH| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 sUtrapATha tatvArthAdhigamasUtram (adhyAyaH 7 steparalakSaNam sUtram-adattAdAnaM steyam // 7-10 // steyalakSaNam TI. ---pramattayogAdityanuvartate / dIyate sa dattam / karmaNi niSThA / karma ca karturIpsitatama cetanAcetana vastu, mametyevaM parigRhItaM pazcabhirdevendrAdibhiH kasmaicid dIyate yat tad dattamucyate / yat tu taiH parigRhItameva na dattaM tasyAdAnaM-grahaNaM dhAraNaM ca svecchayA haThena samakSameva cauryeNa vA (tat steya )mucyate, devendrAdibhiH parigrahItRbhirdIyamAnamapi kizcid bhagavatA nAnujJAtamAgame zayyAhAropadhiSSanepaNIyAdi tadapi steyameva // nanu caivaMvidhameva sUtraM kAryam-zAstreNAdattasyAdAnaM steyamiti / satyam, evaM saMgRhyate sakalaM 1 lakSaNaM tathApi lAghavikAzaya AcAryaH sUtrabandhamevaM na cakAreti / anena vicAraH ca lakSaNena kharakuTIsambandhimAnuSakezAderbhAvata ujjhitasya sati prayojane grahaNamavakarAdisthAnojjhitacIvarAdervA na steyamiti / bhA0-steyabuddhayA parairadattasya parigRhItasya vA tRNAdevyajAtasyAdAnaM steyam // 10 // TI.-steyabuddhayenyAdi bhASyam / stenasya bhAvaH steyaM, harAmItyAdAtuH pariNAmaH steyabuddhiH / sA ca pramattasyaiva kAyavAGmanoyogatrayAnusAriNI, buddhirjJAnamiti, tayA steyabuddhayA kaSAyAdipramAdakaluSitadhiyA karaNabhUtayA kartuH pariNanturAdadAnasya steyamiti / AdAnaM ca dravyabhAvAbhyAmAtmano yathAsambhavamAyojyam / steyabuddhigrahaNAt tu karmAdAnaM na steyamiti / jJAnAvaraNAdikarmaNo hi yadyapyadattasya grahaNamAtraM tathApi na tatra steyabuddhi bandhurasti / satsvapi pramAdAdivandhahetuSu steyabuddhayA tvAditsamAnasya steyam / etadeva sphuTataramAcaSTe bhASyakAraH-parairadattasyetyAdinA / paraiH parigRhItasya dAnapravRttiradAnaM vA sambhapati nAparigRhItasya, atastairadattasyAdAnaM steyaM, na tu jJAnAvaraNAdikarmaNaH kazcit parigRhItA'sti yo dAsyati na veti / yadA ca paraiH parigrahItRbhiH parigRhItasyAdattasyAdAnaM steyaM tadA nAsti karmaNi prasaGgaH / apica-prAyogyamanujJAtaM dakSiNArdhadevendreNa prathamatIrthakarasya tIrtha eva bhagavataH surAsuraziromAlAkusumarajoraJjitacaraNasya nAbheyasya / kiyataH punarasyAdeyasya svIkaraNaM steyamityAha-tRNAdevyajAtasyeti / tRNamAdiryasya dravyajAtasya tat tRNAdi / tRNagrahaNaM niHsAratApratipAdanArtha alpatApratipAdanArthaM ca / tRNena niHsAreNAlpenakenApyapahRtenAtyantamaihiko doSo na sambhAvyate, tAdRzasyApyadattasyAdAnaM steyaM bhavati, kimuta marakatapadmarAgAderiti / atra ca parigRhItAparigRhItasyeti kecit bhASyamadhI 1dazacakAlike-"pi vatthaM ca pAyaM vA akappina icchinaa"| 2 'spaSTataraM' iti da-pAThaH / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 sUtra 10] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam . yate, tadayuktam / na hyaparigRhItasya zAstreNAnujJAtasya grahaNaM steya miSyate. "tasmAdaparigRhItasyeti pramAdapAThaH / tathA tasyaiva bhASyakRtaH zaucaprakaraNe granthaH-" adattAdAnaM nAma paraiH parigRhItasya tRNAderapyanisRSTasya grahaNaM steyam / parairanatisRSTaM yad, yacca zAstraivigarhitam / tat sarve na grahItavyaM, dantavisphATanAdyapi ||1||"-anu0 na prakaraNakAreNAtrAparigRhItasyetyuktam / AdigrahaNAdanekavidhasArAsAracetanamizradravyajAtaparigrahaH / jAtazabdaH prakAravacanaH / dravyajAtaM-dravyaprakAraH / guNaparyAyayodravyapariNAmavizeSAdeva na bhedenopAdAnamiti // nanu caividhe bhASyArthe paraiH parigRhI. tasyAdattasya steyabuddhathA grahaNamadattAdAnamiti / anessnniiyaadergrhnnprsnggH| yena parigRhItamaneSaNIyAdi sa dadAtyeva / tatastadrahaNe kathaM steyamiti ? ucyate-satyam / gRhiNA dIyate, zAstreNa tu pratiSidhyate / garIyAMzca shaastrprtissedhH| bhavatu nAma zAstrapratiSedhaH tacchAstraM kathaM parazabdavAcyam / paro hyAtmA cetanAlakSaNa iti ? / ucyate-zAstramapi jJAnamAtmanaH pariNAmavizeSaH / sa pariNAminyAtmani abhedena vartamAnaH parazabdavAcyo'nyakSeNa prahataghAtikarmaNo bhagavata upadezAdupajAtabhAvazrutapariNAmA gaNadharapratyekabuddhasthavirAH pratipedhayantyaneSaNIyAdi, varNapadavAkyarAzidravyazrutamupacArAt zAstramucyate pustakAdilikhitam , ataH sarvamadattAdAnaM sUtreNa samagrAhIti / taccaturdhA adhItamAgame-dravya-kSetra-kAla-bhAvabhedAt / dravyato grahaNadhAraNIyeSvityuktaM, kSetratastrailokyavyavacchinnAni tAnyeva dravyANi, kAlabhAvau tu pUrvavad bhAvanIyau grahaNadhAraNIyeSviti / AdAnaM gRhyamANadhAryamANadravyaviSayatvAd dravyaikadezavRttitA na dezavRtti, na tu samastadravyaviSayam / grahaNadhAraNe tu sAkSAt pudgaladravyasyaiva " zarIrANAM ca, jIvAnAM pudgaladravyadvAreNaiva te grahaNadhAraNe, na punaH sAkSAt / / nanu caivaM parakIyabhUmikhaNDApahAre dharmAdharmAkAzakAlAnAmapi tadavacchinnAnAmapahAraH / tatazcaitadapi sakaladravyaviSayameva syAt, na dravyaikadezavRttIti / ucyate-hastAdinA karaNena yad dravyaM pUrvakAdhArapradezAt pradezAntaraM prApayituM zakyate tad grahaNadhAraNIyazabdAbhyAmArSe vivakSitaM, tacaivaMvidhaM grahaNaM dhAraNaM cAkAzAdiSu na sambhavati / tasmAd dravyaikadezavRttyevAdAnaM nyAyyam / / apare tu mohAdabhidadhate " yadyapi brAhmaNo haThena parakIyamAdatte chalena vA tathApi tasya nAdattAdAnam , yataH sarvamidaM brAhmaNebhyo dattaM, brAhmaNAnAM tu daurbalyAda vRSalAH paribhuJjate, tasmAdapaharan brAhmaNaH svmaadtte"| "svameva brAhmaNo bhukte svaM vaste svaM dadAti (ca)"(manusmRtau a0 1, zlo0 101) iti sarvamidamasambaddhatvAt pralApamAnaM zrotriya 1'pariNamati Atmani' iti ng-paatthH|| 2 'mAhAraH' iti Ga-pAThaH / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 prAyadurvidagdhajanaprahata eSa panthA upekSaNIyaH, sapratyavAyatvAditi / sarva cedaM rAgadveSamohamUlam / uktaM moharja, rAgajaM tu yasya yenArthitvaM sa tasyApahAramAcarati lAbhasatkArayazaHsamAvarjanArtha vA, dveSajaM vairapratiyAtanArthamiti // 10 // bhA0-atrAha-athAbrahma kimiti ? / atrocyate TI0-atrAhetyAdinA sambandha pratipAdayati / atreti vyAkhyAte hiMsAditrayalakSaNe para Aha--athAbrahma kimiti ? / athetyAnantaryasUcakaH / brahmaNo'nyad abrahma / tat kiMlakSaNamiti prazne satyAha abrahmalakSaNam sUtram-maithunamabrahma // 7-11 // TI0-mithunaM dvayamucyate / tat kadAcit dvayamapi sacetanaM, kadAcide sacetanaM ekamacetanam / tatrAdyaM puruSavedodayAt pumAnuditastrIvedayA divyamAnuSatiryakastriyA saha saMyujyate / athavA puruSeNa napuMsakena phalAdivivareNa svahastAdinA vA / evaM yopiJcetana kandAdibhiranyahastAdibhirapIti / pazcimavikalpe tUditavedaH pumAn acetanAbhirdivyamAnuSatiryakstrIpratimAbhirlepyakASThopalapustacitrakarmAdirUpAbhiH saha sNpuucyte| anyaizvAcittasrotobhirmatazarIrakeNa vA / tathA yoSid avetanapuruSapratikRtivartinA liGgena kASThazalAkAdinA vA yujyate bahuprakAreNa kRtrimopakaraNena viDambayatyAtmAnam , evaM sarvatra mithunasambhavaH / tayorbhAvo maithunaM avikRtatvAd yuvAderAkRtigaNatvAdaNa / athavA mithunasyedaM karma, "tasyedaM " (pA0 a0 4, pA0 3, sU0 120 ) iti ann| acetanamapi hi vastu pratimAdi vivakSitatatkarmayogyatayA pariNamamANamanugrAhakaM tathA bhavatIti samIcInamevedaM tayorbhAvo maithunamiti / Agamastu dravya-kSetra-kAla-bhAvabhedAcaturdhA / maithunaM dravyato rUpeSu vA rUpasahagateSu vA dravyeSu, rUpamacetanaM pudgaladravyamAnaM pratimAdi, na tu varNamAtrameva, rUpasahagateSu vA dravyeSviti rUpaM tadeva pudgaladravyaM tAdRzA rUpeNa saha saMbhUya gatAni yAni jIvadravyANi, gatAnItyanyAnuvedhinA pariNAmena pariNatAni cetanAbhAji zarIrANItyarthaH / tadvipayaM maithunaM dravyataH, kSetrato'nantaravat / bhAvo hi rAgadveSapariNAma Atmana ityataH pramattayogAditi . atrAnuvartamAnamapi nopayujyate, yatrApramattasya satastathAbhAve sati karmabandhAbhAvastatra pramattayo gagrahaNamarthavad bhavati-pramattasya karmabandho nApramattasyeti, prANAtipAtapramattayogA vat , iha punA rAgadveSAndhayAvicchedAt sarvAsvavasthAsu maithunAsevinaH karmanopayoge hetuH bandha iti / Aha ca-(vRhatkalpe ) dityasya 1'pustakacitra' iti Ga-pAThaH / 2 'tyanyo'nuvedhinA' iti Ga-pAThaH / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 sUtraM 11] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam '"kAmaM savvapadesuvi, ussaggavavAtadhammatA juttaa| mottuM mehuNabhAvaM, Na viNA so rAgadosehi // 1||"-aaryaa atazcAnarthakameva pramattagrahaNamatreti / maNDUkaplutyA caadhikaaraanuvRttiH| asaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANabRhatvAdAtmA brahmA / sa ca maithunAnusmRtisaMskAraspRhendriyAlokapyarasaviSayavikathAsatkRtisaMsaktasevAbhedAd dazavidhAd abrahmaNo nivRttazcaran brahma-brahmadhvanivAcyaH Atmaiva caraNaM caryam Atmano brahmaNaH sevanamAtmani AmaraNaM na bahirmukhacitta. ttitA syAdiviSayA, ato manovAkAyaiH kRtakAritAnumatiyuktaiH parihAro'GganAviSayaH sarvathA brahmacaryamAtmanyeva vRtteH, saMvRtendriyadvAratvAt / tadviparItamabrahma / tacca tIvrarAgAnuvandhinA saGkalpena coditaH kAyavyApAro dazanakoTikRtAliGganakarajaghaTTanAlakSaNamtatkAlaramaNIyaka pralApazcAnekavidho vAgvyApAro viparItadarzanAhitAtmakatipayapremalezAt svakalpanAsamAropitamanojJakAnupajAtAtulaviSayatarSaparimuSitazemuSIkAn puMsaH krazayatyatitarAm / tathAcAnukUlatvAd dustyajamapIdamazucitvAdibhAvanAjAlasaMsparzanAd vivekino jahatyavadhIritamakaradhvajaprasarAH / tadetadabrahma yathoktalakSaNaM bhASyeNa prakAzayannAha mA0-strIpuMsayomithunabhAvaH mithunakarma vA mithunaM tadbrahma // 11 // TI0-strIpuMsayorityAdi / strI ca pumAMzca strIpuMsau / "acaturA"di (pA0 a0 5, pA0 4, sU0 77) sUtralakSitaH strIpuMsazabdaH / tayoH strIpuMsayoreMdbhutatIvradehapariNAmayomithunatA-mithunabhAvazcittapariNAmo mohakarmodayAt kliSTaH parasparamAzleSe sati sukhamupalabhamAnayoH strIpuMsagrahaNAdevoditavedayoryo mithunabhAvaH kRttaddhitasamAsAnAM cAbhidhAnalakSaNatvAt prati viziSTamaithanakarmasaMpratyayo na punaH prayojanavazAdAsanapradezasthitastrIpuMsamithunamAtraM mithunabhAvo mathunakarma vA'bhidhIyate / tatazca strIpravajitayozcaityAbhivandanAdikarmaNyaprasaGgo mithunabhAvasya / tad abrahmetyanena tacchabdena strIpuMsAdilakSaNo mithunabhAvo mithunakarma vA sarvametanmaithunamabrahmeti nigamanadvAreNa parAmRzyate / strIpuMsagrahaNaM pradhAnatvAt pUrvoktasakalavikalpapratipAdanArtham / pradhAnaM ca strIpuMsayomithunabhAvaH, pRthaganAcaritAstu zeSavikalpAH / te ca strIpuMsagrahaNena sarve'pi sUcitAH / tadetadabrahma saMkSepato rAgadveSamohamalamanarthaparamparA rAgAta paradArAbhigamalAbhasakArAtmamitratrANArthamAsevate dveSAda vairaniryAtanArtha mohAt svasrAdiparibhogAdyanuSThAnamavicchinnaviSayapipAsAH samAcaranti / sAdhavastu vivekabalAdupazAntarAgAdirajasaH savotmanA parivajeyantIti // 11 // 1 chAyA kAmaM sarvapadeSvapi utsargApavAdadharmatA yuktaa| muktvA maithunabhAvaM na vinA sa rAgadveSau // 2'voditaH' iti dd-paatthH| 3'lApratApazca' iti paatthH| 4'mata' iti pATha 5'saMpra. tyayona punaH' iti ng-paatthH| 6'ca' iti g-paatthH| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 7 tattvArthAdhigamasUtram bhA0-atrAha-atha parigrahaH ka iti ? / atrocyate TI0-atrAhetyAdinA sambandhakathanam / avadhUtahiMsAdilakSaNacatuSTayo'paralakSaNAbhidhAnaprastAve praznayati-atha parigrahaH ka iti? / atha-abrahmAnantaraM parigraha upadiSTaH, sa kiMlakSaNaviSayaH 1 prazne AcArya Aha-atrocyate-atra-lakSaNaprazne'bhidhIyate / bAhyAdhyAtmikopadhivizeSasaMrakSaNakSayArjanasaGgaparyeSaNA yA saiva hi zabdAntaranirdiSTA parigrahalakSaNam sUtram-mUrchA parigrahaH // 7-12 // TI0-atra pramattayogAdityanuvartate / mUcheti / "mUrchA mohasamucchrAyayoH"(pA0 dhA0 212) mUccharyate'nayA Atmeti mUrchA-lobhapariNatiH tayA AtmA mohamupanIyate-vivekAt pracyAvyate, pracyuta vivekazca prativiziSTalobhakapAyoparAgAdasamaJjasapravRttipravaNo'yamAtmA kAryamakArya vA na kiJcicetayate, smupguuddhmuuddhistRssnnaapishaacikaavshiikRtvetovRttishcessttte'ndhvdhirvdnaalocitgunndossH| samucchrAyo vA mUrchA, samucchIyate-pratikSaNamupacIyate'yamAtmA lobhoparAgavalAnuraJjito hiMsAdidoSaiH / ataH skldopaagrnniirlobhH| tathAca lubdho hiMsAdiSu nirArekaM pravartate / tanayaH pitaramapi hinasti, bhrAtaraM sahajaH, pitA''tmajaM, evaM jAmijananIpanyA dayo'pi vaacyaaH| gRhItotkocazva kUTasAkSitvadAyI banRtaM bhASate, balalobhasya sAmrA praharSAta pathi muSNAti pathikajanaM khanati kSetramapi cauryAta / lAbhalobhAcca jyam rAjAdiyoSitamapyabhigacchati / sarvathA na kazcana bhAvo bahirantarvA samAsamo dUravartI vA manoharadarzanaH pratikUlo vA yamayaM vijayAd bhAvena, pracuratarAniSTasampAdane laghU. ni copanIyate duzcaritAni lobhabhujaGgena / anena pathikRtaH paramagauravAyatane'pi viSayaparigA. yena pariskhalatIti mUccho lobha iti / sa cApi sarvaiH prakAraiH / sA ca mUcho lobhalakSaNA __ abhyantarabahirviSayAlambanA / tatrAbhyantaro viSayaH caturdazavidhaH, bAhyAbhyantarA tadyathA-rAga-dveSa krodha-mAna-mAyA-lobha-mithyAdarzana-hAsya-ratya-ratimUchoviSayAH " bhaya-zoka-jugupsA-vedAkhyaH / bahirapi vAstukSetradhanadhAnyazayyAsanayAnakupyadvitricatuHpAdbhANDAkhya iti / etAvAn viSayo muucchaayaashcetHprinnaamruupaayaa| ete rAgAdayaH parigrahahetutvAt mUrchA, vAstvAdayazca mamaivetyevamajJAnAd viSayIkRtAH kAludhyavetA''tmano'nekavidhajanmagranthisthirIkaraNAyAparyAlocitapUrvAparabhAvena prigrho'bhidhiiyte| parigRhyata iti parigrahaH, lobhAnuraktacittavRttyA svIkriyata itiyAvat / parimANavizeSo 1'lobhapurAma' iti u-paatthH| 2'tathA avalubdho' iti u-paatthH| 3'kSaNamapi corayati' iti g-paatthH| 4'gardhena' iti s-pAThaH / 5 'bat AtmanA' iti ng-paatthH| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam mUrchA, saiva ca parigrahasadbhAvapariNAmAdAtmano hiMsAdivat pramattayogAnuvRttisAmarthyAt saMkSepato rAgadveSamohamUlA mUrchA / tadvirahitasyApramattakAyavAGmanovyApArasya tu saMyamopakArighupadhizayyAhArazarIreSvAgamAnujJAteSu na samasti mUchoM / yathoktam " 'jaMpi vatthaM va pAyaM vA, kaMbalaM pAyapuMchaNam / taMpi saMjamalajjahA, dhAraMti pariharaMti ya (a) // 1 // " -dazavaikAlike (a0 6, mU0 18) na ca yogyopakaraNakalApAhate sAdhyArthasiddhirasti / ye'pi mUDhAH pAtravastrAdi AgamoktaM muktisAdhanamupakaraNamahiMsAvrataparipAlanapratyalaM na parigRhNate tairapi jaghanyataH zarIrAhArazipyAdiparigraho'vazyaMtayA kArya eveti na paramanAlocyaivopAlabdhumarhantIti / alpabahutvavizeSa iti cedityapyasat / daridrasya draviNamalpaM maharddhikasya prabhUtamiti na durgato'parigraha ityucyate / tasmAt mUIlakSaNa eva parigrahaH, netara ityavazyaMtayA pratipattavyamavazenApIti // prakRtamucyate / mUrchAlakSitaparigrahanirdidikSayA bhASyakRdAhabhA0-cetanAvatsvacetaneSu bAhyAbhyantareSu dravyeSu mUrchA parigrahaH // TI-cetanAvatsvityAdi / cetanA-caitanyaM-jJAnadarzanopayogaH sa yeSu vidyate te cetanAvantasteSu cetanAvatsu-ekadvitricatuHpaJcendriyeSu acetaneSu ca-pAyo vAstvAdiSu pAhyAbhyantarabhedabhAkSu rAgAdiSu AtmapariNAmeSu mUrchA, dravyeSu iti viSayanirdezAt kacit pudgaladravyameva zuddhaM kacidAtmapradezasaMyuktamiti / dravyagrahaNAccaturvidhaparigrahaM sUcayatikSetrato grAmanagarAdhavacchinna[tA]dravyasya, kAlato rAtriMdivavyavacchinnatA, bhAvata iti prativiziSTavastUpalamme mahArthe sati atizayavatI mUcho prajAyate madhye madhyA jaghanye jaghanyA iti // mUchAyAvAsaMmohArthamicchAdIn paryAyAnAcaSTe bhASyakAraH ... bhA0-icchA prArthanA kAmo'bhilASaH kAGkSA gAyeM mUrchamUrchAyAH paryAyAH "tyanarthAntaram // 12 // TI-icchA-zatadhanaH sahasramicchati sahasradhano lakSamicchatItyAdi paramparayA sakalena trailokyenApi na dhrAyati / prakarSeNArthanA prArthanA, taniSThatvAt vidyamAnakiJcanamAyo'pi parameva yAcate tRSNayA vshiikRtH| kamanaM kAmaH, yathApradhAnadravyakAmitA, yada yad guNavad dravyaM tat tadanurudhyata itiyAvat / abhilASastu mAnasa eva vyApAraH, pararddhidarzanAdAkSiptacittavRttirmanasA'bhilapati-evaM mamApi yadi bhaveyuH sampada iti / kAkSaNaM chAyA yadapi dhanna vA pAtraM vA kambalaM pAdaprogchanam / tadapi saMyamalajjArtha dhArayanti paribhaJjate ca // 2. durgatipari' iti u-paatthH| 3 'nirdezaH' iti u-paatthH| 4 'cetovRtti' iti -pAThaH / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamamUtram [ agAyaH 7 kAGkSA arjnmtiprinnaamaavicchedH| gRvyatIti goyam / pacAyac / ga| gRddha ityeko'rthaH / yathA''mipArthI gRddho dUrata evAlokya cakSuSA saMpatati evaM lobhakapAyanino yAni yAni dravyotpattidhAmAni teSu sampatya kizcidAsAdayati / ato gRddhasya bhAvaH karma vA gAya'm / mUrchA prAga vyAkhyAtaiva / arthAdanyo'rtho'rthAntaram , na arthAntaraM anrthaantrm| sarva evAyamevamanarthakArako lobhakapAyakalivijRmbhate, na kazcid bheda iti // 12 // bhA0--atrAha-gRhImastAvad vrtaani| atha vratI ka iti| atrocyate TI-abAhetyAdinA sambandhamupapAdayati / atra-ahiMsAdilakSaNaparisamAtyavasare para Aha-gRhImastAvadityAdi / gRhNIma ityavagacchAmaH / iha hiMsAdiviratayo vratAnIti / tAvacchabdaH kramAvadyotanArthaH / kramazvAyam-prAg vrataparijJAnaM, pazcAt tatsambandhamAtrAdeva kiM vratitvam / atha(ca) prativiziSTasambandhAd vratitvamiti sandihAnasya praznaH // nanu ca yasyoktalakSaNAni vratAni santi sa vratI, kimAspadaH sandehaH ? ucyate-viziSTa eva sambandhe vatitvam / nAtra matvarthIyaH sambandhasAmAnyamAtravivakSAyAm / kiM tarhi ?, [kiM] viziSTasya sambandhino vratAmisambandhAd vratitvam / tathAcAha " manindAprazaMsAsu, nityayoge'tizAyane / saMsarge'stivivakSAyAM, bhavanti matubAdayaH // 1 // " iti prazaMsAyAminiH pratyayo bhUmArthe'tizAyane vaa| tatra prazaMsAthai mithyAdarzananidAnamA yAzalyAdirahitatvAt prazastasya sambandhino vratAbhisambandhAd vratitvam , pratavatinoH ___atizAyanArthe'pi ayameva mithyAdarzanAdyapagamAt prakRSTasya sambandhino sambandhaH vratAbhisambandhAd vratitvam , bhUmArthe'pi pUrvoktabhAvanAbhiH sthirIkRta cetaso'pAyAvadyadarzino vicakSaNasya sarvasaMsArikriyAkalApaduHkhabuddhathA nirutsukaviSayakutUhalasya maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyapraNidhAnApAditasauhArdasya janmamaraNaparikheditamateravalokitazarIrasvabhAvasya mukti pratyavahitacetaso mAyAnidAnamithyAdarzanazalyazUnyasya vratAbhisambandhAd vratitvamiti cetasi sannivezya AcAryaH atrocyata ityAha / sUtram-niHzalyo vratI // 7-13 // ___TI-zalatIti zalyam / ANAdiko yapratyayaH / antarbhinatti kAyAdi, tacAvatipramAnaM vapuSi balArogyaparihANimApAdayati zarIriNaH, tadvanmAyAnidAnamithyAtvAni antatAni vartamAnAni saMyamasvarUpabheditvAdanArogyamAtmanaH klezajvaralakSaNaM jJAnAvaraNavIryahAni ca vidadhatItyetat zalyAnIva zalyAni / niSkrAntaH zalyebhyo niHzalyaH prANAtipAtAdi 1'gArdhaH' iti Ga-pAThaH / 2 idaM padyaM dRzyate siddhAntakaumudyAM ( pA0 a0 5, pA. 2, sU. 94 ) / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 sUtra 13] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam viratiyukto vratI bhavati, na zalyavAniti-zalyavato batitvaM nAsti iti sUtrArthaH / na cAtra vikalpaH samuccayo vA vaakyaarthH| vikalpastAvanna bhavati-niHzalyo vA vratI veti / yataH samA _ naphalAnAM vikalpena pravRttirindriyAdizabdavat , abhidheyAbhedazcAnayoniHvAkyAthavicAraH zalyatratizabdayorato na vikalpaH / nApi samuccayaH, samuccaye hi kAlabhedo dRzyate / aharaharnIyamAna ityAdau tathehApyanyasmin kAle niHzalyo'nyatra kAle vratI syAt / aniSTaM caitat / iSyate caikakAlena tadubhayam , ato'GgAGgibhAvo'trAzrIyate / niHzalyatA'Ggam , aGgI vratIti / vAkyArthazvAyam-na hiMsAdiviramaNamAtrasambandhAd vratIti, kiM tarhi ? zalyApagame sati vratasambandhatvAd vratI, bahukSIraghRto gomAniti yathA, tadabhAve satISvapi goSu na gomAnityabhiprAyaH / pradhAnAnuvidhAyI ca guNo bhavatItyapradhAnamaGgI vratI, niHzalyatAguNo pradhAnamiti / tasmAdaGgAGgibhAvAbhyupagamAdadoSa iti / Aha ca " niHzalyasyaiva punaH, sarva vratamiSyate'rhatA loke / upahanyate vrataM khalu, nidAnamithyAtvamAyAbhiH // 1||"-aaryaa enamevArtha bhASyeNa pratipAdayati bhA0-mAyAnidAnamithyAdarzanazalyastriAbhirviyukto niHzalyo vratI bhvti|vrtaanysy santIti vrtii| tadevaM niHzalyo vratavAn vratI bhavatIti // 13 // TI0-mAyetyAdinA / mAyA zAkhyam upadhiH chadma kssaayvishessH| zalyazabdaH pratyekamamisambadhyate-mAyAzalyaM nidAnazalyaM mithyAdarzanazalyamiti / mimIte parAniti mAyA, svena zAkhyena pareSAM sArAsArapramANamAdatta iti iyanta eta iti sukhasAdhyA gRhiithRdyaavssttmbhaanvssttmbhaaH| nidAyate-lUyate'neneti nidAnaM-adhyavasAya vizeSaH-devezvaracakravartikezavAdInAmRddhIvilokya tadIyayoSitAM vA saubhAgyaguNasampadamArtadhyAnAbhimukhIkRtamahAmohapAzasaMbhRtabhUritapAzcintAparikheditamAnaso'dhyavasyati mamApyamuSya tapasaH prabhAvAdevaMvidhA eva bhogA bhaveyurjanmAntare saubhAgyAdiguNayogazcetyevaM nidAnI lunAti-kSudratvAcchinatti maukyaM sukhamiti / tacca zalyaM mahadantarvyavasthitamanekena zArIreNa mAnasena ca duHkhena yojayatyAtmAnam , atibhUribhUtopamardanAd bahArambhaparigrahatvAdidoSopapattezceti / tattvArthAzraddhAnaM mithyAdarzanamabhigRhItAnabhigRhItasandehabhedAt tridhA / tadeva zalyaM vyAghrAmiviSasamudravyAdhikupitanRpatizakravagodapyadhikabhayakAri,janmAntarazatasahasreSvAgAmiSvavicchinnaduHkhasantAnakasaGkaTaprapAtakAritvAt , saMsArasAgaraparibhramaNamUlakAraNamazeSApAyaprabhavamArjavaMjavIbhAvavidhAyi gUDhakarmagranthivijRmbhamANaduzcikitsakavipAkamAtmasAtkaroti sarvazalyAtizAyi mithyAdarzanazalyam , evame 1'nayamAna' iti Ga-pAThaH / 2 'sambandhAt' iti u-paatthH|3 'mAjavaM javIbhAva.' iti k-kh-paatthH| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 bhirmAyAdizalyaistribhiriti trINyeva zalyAni tairviyukto'ntarvizuddhiprAzastyAnniHzalyo vratI bhavatIti / tadetadanena pratipAdayati-antarvizuddhasya mArgavartino yathAzakti kriyAnuSThAyinaH samyaktvArjanAdibhAvataH sampUrNavatitvamiti / vratavizuddheca bhAvinyantarvizuddhiriti / / nanu ca kaSAyAH kopAdayaH sarva eva sazalyaM mAyAmekAM niHkRpya kimiti zalyatayA niyamyata iti / ucyate-eSA hi labdhAtmalAbhA nirodhAya kopodIn tato'pyAtmasAmarthena vartate bhujaGgIvopacitaviSA chalazatairnirdayaM dazati tathA nAsyAH kazcit sAdhuvargAdRte sukuzalo'pi viSavegaM niruNaddhi, ataH sakaladopajAtapracchAdananipuNA kulaTeva mAyaiva zalyaM, na zeSAH kapAyA iti pradhAnatvAt tanmUlatvAcca mAyAzalyagrahaNam / ataH zalyarahito vratIti sphuTamidam / Aha ca "niHzalyasyaiva punaH, sarva vratamiSyate'hatAM loke / ___ upahanyate vrataM khalu, nidAnamithyAtvamAyAbhiH // 1 // " niHzalyatApUrvakaM vratitvamiti pradarzayannAha--vratAnyasya santIti vratI / vratAnihiMsAviramaNAdIni tAni, vratitvamaznuvate niHzalyatA AdhAra iti prAgabhihitaM bhUmaprazaMsAtizAyaneSu matvarthIyapratyayavidhAnAt vratIti / tadevamityAdinA bhASyeNa nigamayati prakRtamartham --niHzalyo vratavAn vratI bhavatIti / niHzalyasyaiva vratitvaM, na sazalyasyeti / uktamapyartha bhUya AdarAbhidhAnArthamabhidhatte matuvinozca samAvezArthaM vratI vratavAnityeko'rtha iti // 13 // sUtrasambandho muktaka eva kimeSa vratI vyapagatazalyatrayo hiMsAdyabhAvAt yathoktakriyAsamUhavijRmbhitapariNAmaH parityaktagRhasthavyApAraH sarva evAgArasambandheSvatinivRttautsukyaH pratijJAyate, utAvirato'pi sarvataH kazcid gRhI nizcIyata iti ? / atrocyate-sAmAnyena vratino lakSaNamabhidhAya eSAmevAhiMsAdInAM sakalavirativizepAdadhikRto dvedhA bhavati sUtram-agAryanagArazca // 7-14 // TI0-agAraM-vezma tadupalakSaNamArambhaparigrahavattAyAH, ArambhaH sUnApaJcakaM pRthivyAdijIvakAyopamardahetuH, parigrahazcetanAcetano dvipadacatuSpadAdirdhAnyahiraNyakanakamaNimuktApravAlAdiH / evaM dvayamapyagArazabdenopalakSyate / tadetAvArambhaparigrahAvagAraM yathAsambhavamasti yasya bhaviSyatIti vA jAtAzaMsasyAparityaktatatsambandhasya sarvo'pyagArI tadabhizambandhAda gRhastha ityarthaH / parityaktArambhaparigraho bhavet tadviparIto'nagAra:-pratipanamUlottaraguNakalApaH / cazabdAdagAriNo'nagArasya ca bahubhedatvaM pratipAdayipitamiti / a. 1 'antarvizudvezva' iti :-paatthH| 2' kopAt sato'pi ' iti Ga-pAThaH / 3 ' tathApyaddhA' iti ddaa-paattH| 4 'vati niHzalya AdhAra' iti ka-kha-pATaH / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 14] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 85 gAriNastAvad dvividhAH samyagdarzanasampannatve sati gRhItANuvratAH pratipannottaraguNAzca, apare samyagdarzanamAtrabhAjo vakSyamANAH SaivikalpAH, samyaktvottaraguNapratipattI cASTau vikalpAH / tathA dvAtriMzad vikalpAH / tatra ye gRhItANuvratAstairaNuvratAni SabhiH agAriNAM bhedAH prakArairAtAni-dvividhaM trividhena, dvividhaM dvividhena, dvividhamekavidhena, . ekavidhaM trividhena, ekavidhaM dvividhena, ekavidhamekavidheneti ekaikasminnaNuvrate SaD vikalpAH / SaT paJcakAstriMzat pratipannottaraguNena sahakatriMzat samyagdarzanena saha dvAtriMzat // nanu ca nava vikalpAstrividhaM trividhenetyAdayaH saptacatvAriMzaduttarazatabhedanippatteH ? satyaM, sambhavanti sAdhoH, na tvagAriNaH, sarvasAvadhayogapratyAkhyAnaprastAvAbhidhAnAd, viziSTaviSayaM tat , sarvasAvadhavyApArapratyAkhyAnaM anumateHsambhavAnnAsti gehinaH, tatpUrvaprayuktasAvadyakArambhAnumatimapahAyaivAsau zeSaM pratyAcaSTe iti / ata eva niyuktikAreNa SaDvidho vikalpa upanyastaH-dvividhaM trividhenetyAdi / dvividhamiti na karomi na kArayAmi / trividheneti manovAkkAyatrayeNa / evaM zeSavikalpA api bhAvyAH / trividhaM trividhenetyAdiSu ca triSu vikalpeSu sahAnumatyA karaNatrayamitItyuktaM niyuktikAreNa // nanu ca bhagavatyAdAvAgame--trividhaM trividhenetyapi vikalpo'sti pratyAkhyAnamagAriNo bhagavatIzrutapratibaddhaM ca tadeva tniyuktikaarmtvighaatkaari| ucyate--nAsti vidhAtaH, utsargApavAdadvAreNa pravRtteH / dvividhaM trividhenetyAdirutsargaH, sarvasyAgAriNa ebhiH pahirvikalpaiH sarvameva pratyAkhyAnaM prAptamApAdyate, kacid viSaye yaH kila pravijiSuH pratimA pratipadyate putrAdisantatiparipAlanArtha tasyaiSa saMgacchate vikalpaH / athavA'lpAlpaM vizeSya kizcid vastu yadi trividhaM trividhena pratyAcakSIta svayambhUmaNamatsyAdikamevamapyupapadyate sthUlaprANAtipAtAdiviSayaM vA, na sakalasAvadhavyApAraviSayamiti // nanu ca niyuktikAreNa sthUlaprANAtipAtAdiviSayatvenopanyastaH (kimiti) tri(dvi)vidhaM trividhenetyAdirvikalpaH 1 / satyametat , utsarga eva bahulaprasiddhatvAniyuktikAreNAvAci / yat punaH kacidavasthAvizeSe kadAcideva samAcaryate na suTu samAcArAnupAti tannoktaM, dvividhamUtreSu ca vividhameva bhUyasA rudhyata iti na kazcid doSaH // prakRtamucyate / bhUyo'gAriNAM bhedAH "solaeNsa ceva sahassA, aheva sayA havaMti ahahiyA / eso uvAsayANaM, vayagahaNavihA samAseNa ||1||"-aaryaa -AvazyakavRttI 1 shriibhdrbaahusvaaminaa| 2'pAlanAya' iti u-paatthH| 3 'cakSate' iti Da-pAThaH / 4 chAyA SoDaza caiva sahasrANi aSTaiva zatAni bhavanti aSTAdhikAni / eSa upAsakAnAM vratagrahaNavidhiH samAsena / / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 anagArabhedAstu gacchavAsino gacchanirgatAca, AcAryAdibhedAt paJcadhA gacchavAsinaH punaH puruSAH, sAdhvyo'pi pravartinyAdibhedAt paJcadhaiva sadA ca gacchavAanagArabhadA sinya evaitAH, gacchanirgatAH punarjinakalpikaparihAravizuddhipratimApratipaakAdayaH / atra gacchavAsyAdiSu nAsti vratabhedaH / sAmAcArIkRtastu mahAn vizeSo'stIti sadAzrayo bhedaH sUtrakAreNAvivakSita iti / adhunA bhASyeNa sUtrArtha spaSTIkuvenAha bhA0-sa eSa vratI dvividho bhavatIti-agArI anagArazca / zrAvakaH zramaNazcetyarthaH // 14 // TI-sa eSa vratItyAdi / anantarasUtrArthena sahAmuM sUtrArthamanusandhatte / yo'yamanantarasUtre niHzalyo vratItyAkhyAtaH sAmAnyena sa eSa vratI dvividho-dviprakAra eva mUlabhedato bhavati / maulabhedadvayanirdidikSayA cAha-agArI anagArazceti / agAramasyAstItyagArI, parigrahArambhavAn gRhastha ityarthaH / avidyamAno'gAro'nagAraH, parityaktArambhaparigraha ityarthaH / etayoreva paryAyakathanena vyAkhyAnaM tanoti-zrAvakaH zramaNazcetyarthaH / abhyu petasamyaktvaH pratipannANuvrato'pi pratidivasaM yatibhyaH sakAzAt sAdhanAzrAvakazramaNa - magAriNAM ca sAmAcArI zRNotIti zrAvakaH / zrAmyatIti zramaNaH / "kRtya. zabdArthaH lyuTo bahulaM" (pA0 a0 3, pA03, sU0 113) iti vacanAt kartari lyuT / zrAmyati-tapazcarati pravrajyAdivasAdArabhya sakalasAvadyayogavirato gurUpadezAt khAdhyAyAdikaM yathAzakti samAcaratyAprANaparikSayAditi / evaM ca zrAvako'gArI zramaNazcAnagAra iti prasiddhAbhyAmatyantaM payoyazabdAbhyAmagArisAmAnyaM anagArisAmAnyaM ca vyavacchinna darzitamiti // 14 // atrAhetyAdinA sambadhnAtibhA0--atrAha-ko'nayoH prativizeSa iti ? / atrocyate TI0-agAryanagArazca vratI bhavatItyukte atra paraH praznayati-ko'nayoragAryanagAriNotinoH prativizeSo-vRttivizeSa iti / prativizeSo bheda ityarthaH / AcAryastu taM vizepamabhidhAtukAmaH atrocyate ityAha / yo'nayorvizeSaH so'bhidhIyate sUtram-aNuvrato'gArI // 7-15 // TI-mahAvratApekSayA aNu stokaM alpaM deza iti paryAyAH / mahAvratAni sarvapApabhedaviratilakSaNAni / sarvasAt prANAtipAtAt viramAmItyAdi / ayaM tu na sarvato viratimAtiSThate, 1'bhavati' iti gh-paatthH| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 sUtraM 15 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam kiMtarhi ? kutazcideva prANighAtAta / yata ekendriyAH pRthivyAdikAyAH paJca prAyo duSparihArAH sadmavAsinAm / sthUlAzca dvitricatuHpaJcendriyAH / sthUlatvaM sakalalaukikajIvatvaprasiddhaH sUkSmatvaM vigAnena jIvatvaprasiddheloMke / tatrApi saGkalpaja prANAtipAtaM pratyAkhyAti, na Arambhajam / Arambho hi haladantAlakhananamunApaJcakaprakAraH / tatrAvazyaMtayeva zaGkhaNakapipIlikAdhAnyagragRhakArikAmaNDUkAdayaH saMghaTTaparitApApadravaNakriyAbhiH spRzyante / tasmAnna samasti pratyAkhyAnaM tadvipayam / saMkalpajasya tu saMbhavati, manasA saMkalpya dvIndriyAdiprANino mAMsAsthicarmanakhavAladantAhAtha na hanmIti, asumato nivartale saGkalpakRtAt prANAtipAtAt / na karomi na kArayAmi manasA vAcA kAyenetyevaMviSayaM prANAtipAtamityAdi vikalpAnAmanyatamena pratyAcaSTe / tathA mRpAvAdAnna sarvasmAd, kiM tarhi ? sthUlA bhinnakanyakA satImevaM bhUmi (uparabhUmi) alpakSIrAmeva gAM bahukSIrAM nAbhidadhe'hamityAdikAt / tathA kUTasAkSitvadAnAdezca vyAvartate, na punaH sneha dvepamohAbhibhavAd viparItabhASI bhavati / pratyAkhyAnavidhistu pUrvavat / tathA adattAdAnAna sarvasmAt, kintu sthUlAt, cauyAropaNahetutvena prasiddhAd dvipadacatuSpadA'padaviSayAnivatete, na punaH alpaNendhanagomayAdigrahaNAt / pratyAkhyAnaM pUrvavat / tathA maithunAd na savemAt , kintu sthUlAtaH sthUlaM ca paradAragamanaM, tadviSayamasya pratyAkhyAnaM, anyapakSe na / pratyAkhyAnavidhiH (ca) pUrvavat / tathecchAparimANaM pratijAnIte, anyataH parigrahAt viramati sacittAdeH sthUlAt , sthUlAcAparimANataH sarveSAM kSetravAstvAdInAmabhilaSitaparimANavyatirekaM pratyAcaSTe / kAlaniyamena bhaktavastrabhRtyadArAdInAmetAvatA mama kAryamiti / zeSAda pratyAkhyAnaM, tadvidhizca pUrvavat / evametAni paJcApyani-svalpaviSayANi na yathoktasamastaviSayANi vratAni yasya so'Nuvrato'gArI vratI bhavatIti // nanuca so'Nuvrata ityevaM sUtraM kAryam / ucyate-satyamevamanagArinataparAmarzaH syAt tacchabdena, "anantarasya vidhi: (vA bhavati ) pratiSedho vA" iti (paribhASe0)vacanAt / agAriNazca mhaavrtdhaaritvprsnggH| baccAsamIcInam / atha dvayamabhisambadhyate agAryanagArazca so'Nuvrato bhavatIti sutarAM mahAvratAni nirAdhArANi syuH / ato'gArigrahaNaM kArya, na kArya mahadityanena zabdena vizeSitAnitu tAni vratAni yasya so'nagAro mahAvratItyu(paryu)ktatvAt, pArizeSyAdagAryeva saMbhantsyate so'Nuvrata iti / evaM tIdhikArArthamagArigrahaNam / itaH prabhRti yad vakSyate tat sarvamagAriNo bhavati A adhyAyaparisamApteriti // samprati bhASyamuktArthAnusAreNAzrIyate bhA0-aNUnyasya vrtaaniitynnuvrtH| tadevamaNuvratadharaH zrAvako'gArI meMvati // 15 // kizcAnyat tadviparyaya ' iti ng-paatthH| 2'kSIrAmevagAmadadhe' iti g-paatthH| 3' yamasya pratyAkhyAnyakSeNa pratyA. ' iti k-paatthH| 4 'ghratI bhavati' iti gha-pAThaH / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 TI-aNUnyasya vratAnItyaNuvrata ityAdi vRttyA'rtha darzayati anena bahuvrIhivAkyena / ani dezaviSayANi na samastaviSayANIti pratipAdayati / asyetyanyapadArthaprAdhAnyakhyApanam / vratazabdaH prAg vyAkhyAto nivRttipryaayH| tadevamityAdinA nigamayati sAmAnyArthena zabdenAnekabhedasaGagrAhiNA / yattadornityasambandhAt yasmAdani vratAnyasya tasmAdevam-uktena prakAreNANuvratadharaH pratipannANuvrata iti / dharaNaM yathAgRhItavratAvismaraNaM vakSyamANAtIcAraparihAreNa cAnupAlanam / ata evaMvidhaH zrAvaka iti agArI vratI ca bhavati / paryAyakathanaM cedaM bhedabahutvapratipAdanArtham / ekAdazopAsakabhedAH samyagdarzanaprabhRtayaH sakalazrAvakabhedAdhArabhUtA iti / Agamazca ""daMsaNavayasAmAiyaposahapaDimAayaMbhasacitte / AraMbhapesauddivajjae samaNabhUe ya // 1 // " -AvazyakavRttau (patrA0 646) darzanapratipatterArabhya svazaktyapekSayA vratadhAraNAdiSvadhyavasAyakriyAvizeSeSu pravartate pravardhamAnazraddhaH zramaNabhUtAnteSu sthAneSvityevamaNuvrato'gArI vratI bhavatIti // 15 // kizcAnyadityanena prastutasyArthasya sambandhaM kathayati, gRhItamidamuktalakSaNAnyaNutratAni dhArayati gRhIti / kizcAnyat pratipAdyate( ? Aha) sUtram-digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapau. guNazikSAvatAtA- padhopavAsopabhogaparibhogaparimANAMtithi saMvibhAgavratasampannazca // 7-16 // TI.-kRtadvandvA digAdayastaiH sampannaH-samRddhaH saMyuktaH / cazabdaH samuccayavacanaH / pratipannANuvratasyAgAriNasteSAmevANuvratAnAM dALapAdanAya zIlopadezaH / zIlaM ca guNazikSAvratam / tatra guNavratAni trINi-digbhogaparibhogaparimANAnarthadaNDaviratisaMjJAnyaNuvratAnAM bhAvanAbhUtAni / yathA'NuvratAni tathA guNavratAnyapi sakRd gRhItAni yAvajjIvaM bhAvanIyAni / zikSApadavratAni-sAmAyikadezAvakAzikapauSadhopavAsAtithisaMvibhAgAkhyAni catvAri / pratidivasamanuSTheye dve sAmAyikadezAvakAzike, punaH punaruccAryete itiyAvat / pauSadhopavAsAtithisaMvibhAgau tu pratiniyatadivasAnuSTheyau, na pratidivasasamAcaraNIyau, punaH punaraSTamyAditithiSvanuSThIyete iti, zikSA-abhyAsastasyAH padAni-sthAnAni abhyAsaviSayastA dhikAraH 1 chAyA darzanavratasAmAyikapauSadhapratimA'brahmasacittAni / ArambhapreSyoddiSTavarjakaH zramaNabhUtazca // 2'myAdiparvatithi' iti ga-pAThaH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 16 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam nyeva vratAni zikSApadavratAnIti / guNavratAni tu na pratidivasagrAhyANi, kintu sakRdgrahaNAnyeva / guNyante-saMkhyAyanta iti guNA digAdayaH / dizo'parimANAH pUrvAdikA daza, tAsAmiSTasaMkhyAvacchedena parataH pratyAkhyAnamAtiSThate / evamupabhogaparibhoga parimitasaMkhyayA parimANe'vasthApayati / zeSaM pratyAcaSTe / tathA'narthadaNDamupabhogamAtravyatiriktasya sakalasya nivattimabhyupaiti, parigaNayato guNavatasaMkhyA, evametAni zikSAvatAdIni dezakAlAvasthApekSANi zIlamuttaraguNAkhyAni aNuvrataparivRddhayarthameva bhAvanIyAnIti // bhA0-ebhizca digvatAdibhiruttaravrataiH sampanno'gArI vratI digvatavyAkhyA bhavati / tatra digavataM nAma tiryagUrvamadho dazAnAM dizA yathAzakti gamanaparimANAbhigrahaH // TI-ebhizcetyAdi bhASyam / ebhiriti digAdivataiH / AdigrahaNAta zikSApadaprataiH cazabdAdaNuvrataizca sampanno'gArI vratI bhavatIti / kAni punastAni digAdivratA nItyAha-tatra digvrataM nAmetyAdi / tatra-tettaraguNeSu saptasu digvataM nAma, dizo'nekaprakArAH zAstre'bhihitAH / tatra sUryopalakSitA pUrvA zeSAzca pUrvadakSiNAdikAH tadanukrameNa, dizA sambandhi dikSu vA vratam-etAvatsu pUrvAdidigbhAgeSu mayA gamanAdyanuSTheyaM, na parata iti / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH / etadeva spaSTataraM vivRNoti-tiryagUrvamityAdinA / tiryagiti pUrvAdikA dizo'STau nirdiSTAH, Urdhvamiti navamI dika, adha iti dshmii| evamAsA pazAnAM dizAM yathAzakti gamanaparimANAbhigraha iti / yathAzaktIti yathAsAmarthya kAyApekSayA gamikriyAdiparimANam-etAvatI dik pUrveNAvagAhanIyA, etAvatI ca pUrva. dakSiNenetyAdi / abhigraho'bhimukhaM grahaNam / AbhimukhyaM tu nizcitya jJAnena guNadoSAviti gRhNAti / tataH ko guNo'vApyata ityAha bhA0-tatparatazca sarvabhUteSvarthato'narthatazca sarvasAvadha(yoga)nikSepaH / / ___TI0-tatparatazcetyAdi / guNamupadarzayati praSTuH / cazabdaH krmaavdyotnaarthH| tasAd-gamanaparimANAt parataH sarvabhUteSu-sthAvarajaGgamAkhyeSu pRthivyAdidvIndriyAdiSu artha:-prayojanamatizayopakAri, satyapi tasmin na tatra gamanAdyanutiSThati, atastatratyabhU. vAnAmanupamardaH / arthato'narthatazceti / cazabdaH samuccaye / anartho'prayojanaM vinA prayojanena bhUkhananollikhanajalAvagAhavanaspaticchedakakalAsAdivyApAdanAdiranekavidhaH / sa eSa sarvaH 'pAtaH' iti U-pAThaH / 2 ' madho vA dadhAnAM ' iti gh-paatthH| 3 'zaktipariNAmA ' iti -pAThaH / 4'zayokakAri' iti -pAThaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [abhyAyaH 7 sASayaH-sapApo yogo-vyApAraH kAyAdikaH tena caivaparimANAt parato nivRttena nikSiptonirasto bhavatIti mahatI guMNAvAptiH // samprati kramanirdiSTa dezavatamucyate-atrAha-vakSyati bhavAn dezavatam / pAramArSavadha nakramaH kaimarthyAd bhimaH sUtrakAreNa / / ArSe tu guNapratAni krameNAkamabhede hetuH dizya zikSAvatAnyupadiSTAni, sUtrakAreNa tvanyathA / tatrAyamabhiprAya: pUrvato yojanazataparimitaM gamanamabhigRhItam / na cAsti sambhavo yat pratidivasaM tAvatI digavagAhyA, tatastadanantaramevopadiSTaM dezavratamiti deze-mAge'vasthAnaM pratidinaM pratipraharaM pratikSaNamiti dezavratamiti sukhAvabodhArthamanyathA kramaH // samprati mASyeNa spaSTayatyenamevArtham bhA0-dezavataM nAma apavarakagRhagrAmasImAdiSu yathAzakti dezavatavyAkhyA lyA pravicArAya parimANAbhigrahaH / tatparatazca sarvasAvadhayoga nikSepaH // TI-dezavataM nAmetyAdi / dikparimANasyaikadekho dezaH tadviSayaM vrataM dezavataMdezaniyamaH / taba prayojanApekSamekAdidikaM sarvadikkaM vA / nAmazabdo vaakybhuussaarthH| dezanirUpaNArthamAha-apavaraketyAdi / apavarako viziSTa eva gRhaikadezaH tatraiva niyamaHpradoSAdikAle A prabhAtasamayAdavoM na mayA nigentavyamamuto dezAd anyatrAnAbhogAdibhya iti / evaM kukhyamaryAdAvacchinnAd gRhAt tathA ittiparikSepAvacchinnAd grAmAt siimaavcchedaab| AdigrahaNaM nagarakheTakheveTaviSayakhaNDajanapadArtham / etazca pradarzanamAtram / evaM ca yatra deze yAvantaM kAlamicchati sthAtuM vihartuM ca tatra vivakSitadezAta parato nivRttirityevamasyaivArthasya pratipAdanArthamidamAha-yathAzaktItyAdi / yathAzaktIti karaNApekSayA yAvati deze pravicAro-gamanAdikriyA samasti gRhiNastadarthaH parimANAbhigrahaH pravicAraniyamArtha itiyAvat / tatazca tatparataH pravicArajanitaH sthUlasUkSmabhUtagrAmopamardaparihAraH kuto bhavatIti darzayati-tatparatazcetyAdinA prAg vyAkhyAtArthametad bhASyamiti // bhA0-anarthadaNDo mAma upabhogaparibhogAvasyAgAriNo anarthadaNDavyAlyA pratino'rthaH / tadvyatirikto'narthaH / tadartho dnnddo'nrthdnnddH| taritivratam // 'gehAt ' iti ga-pAThaH / 2 'karpaTa ' iti -pAThaH, 'kaTa' iti tu k-paatthH| 3 mA tatra' iti -paatthH| 4 'sUkSmasthUlabhUta' iti -paatthH| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 16 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-anarthadaNDo nAmetyAdi / arthaH-prayojanaM gRhasthasya kSetra-vAstu-dhana-zarIraparijanAdiviSayastadartha aarmbho-bhuutopbhrdo'rthdnnddH| daNDo nigraho yAtanA vinAzanamiti pryaayaaH| arthena-prayojanena dnnddo'rthdnnddH| sa caiSa bhUtaviSaya upamardalakSaNo daNDaH kSetrAdiprayoanamapekSamANo'rthadaNDa ucyate / tadviparIto'narthadaNDaH prayojananirapekSaH, anartho'prayojanamanupayogo niSkAraNatA vinaiva kAraNena bhUtAni daNDayati, yathA zatadhArakuThAreNa prakRSTastaruskandhazAkhAdiSu praharati / kakalAsapipIlikAdIn vyApAdayati kRtasaGkalpaH / na ca tadvyApAdane kizcidatizayopakAri prayojanamasti yena vinA gArhasthyaM pratipAlayituM na zakyate, so'yamanarthadaNDaH pApAdAnaheturiti prekSApUrvakAriNA projjhyaH / nAmazabdaH pUrvavat / anarthadaNDasvarUpanirUpaNAyAha-upabhogetyAdi / upabhujyata ityupabhogaH / upazabdaH sakRdarthe / sakRd bhoga upabhogaH puSpAhArAdeH / athavA'ntarbhoga upabhoga aahaaraadiH| atrAntarvacana upazabdaH / paribhujyata iti paribhogaH / parizabdo'bhyAvRttau vartate / punaH punarbhogo vA vstrgndhmaalyaalngkaaraadeH| samAsataH sarvamupayujyamAnaM zarIrAdInAmagAriNo vatina upakArako'rthaH, tasmAdupakArakAdarthAd vyatirikto'nupakArakatvAt anarthaH tadartha ityanupakArako yo'rthaH tadartho daNDo bhUtopamardalakSaNo'narthadaNDaH dharmArthakAmamokSANAmanyatamasyApyabhAvAt , atastasmAd viratitamagAriNo bhavati // nanu caM vratagrahaNAd viratiMzabdArtho gamyata eva, kimartha viratigrahaNam ? / ucyate-parijihIrSata AdarAdhAnArtha, daNDapravRtto hi niSkAraNameva pApamupAdatte / dUratazcAyamata AdRtaH kathaM nAma pariharediti viratigrahaNam // - bhA0-sAmAyika nAmAbhigRhya kAlaM sarvasAvadyayogasAmAyikalakSaNam nikssepH|| TI0-sAmAyikaM nAmetyAdi / sAmAyikamiti samo-rAgadveSaviyukto yaH sarvabhUtAnyAtmavat pazyati, Ayo-lAbhA-prAptiH / samasyAyaH samAyaH pratikSaNamapUrvApUrvajJAnadarzanacaraNaparyAyairyujyate sa evaM samAyaH prayojanamasya kriyAnuSTAnasyeti sAmAyikam / samAya eva vA sAmAyikam / naamshbdo'lngkaaraarthH| abhigRhya kAlamiti kAlaM niyamya yAvat caityAni paryupAse sAdhun vA anyad vA kizcidupalakSaNamAsthAya kAlasya godohAdi sthiratacittavRttirgRhapauSadhazAlAdiSu nirvyApAraH san sarvatra sAmAyikamAtiSThati, amunA vidhAnena karomi bhadanta ! sAmAyikaM dvividhaM trividheneti / pratipadya caivaM tatazcaityAdi paryupAste / nikSiptasAvadyayogaH / avayaM-garhitaM pApam / sahAvayena sAvadyaH yogo-vyApAraH kAyikAdistasya sAvadhavyApArasya nikSepa:-parityAgaH projjhanaM na karomi na kArayAmi manovAkkAyairiti bhAvastadvizeSaNam / sarvazabdaH prakRtavikalpApekSayA, ataH sarvasAvadhapoga 1 'ArAdhanArtha' iti -pAThaH / 2 'pratikSApU.' iti -pAdaH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 iti na karomi na kArayAmi tasya vikalpasya pratyAkhyeyo yaH sAvadyayogaH sa sarva ityanena vizeSyate, na punaH sAmAnyena sAvadyayogavikSepaNamiti, asambhavAt tasyAgAriNa iti // bhA0-pauSadhopavAso nAma pauSadhe upavAsaH / pauSadhaH parvetya. pauSadhalakSaNam narthAntaram / so'STamI caturdazI paJcadazIM anyatamAM vA tithimabhigRhya caturthAdyupavAsinA vyapagatasnAnAnulepanagandhamAlyAlakAreNa nyastasarvasAvadyayogena kuzasaMstAraphalakAdInAmanyatama saMstArakamAstIrya sthAnaM vIrAsananiSadyAnAM vA'nyatamamAsthAya dharmajAgarikApareNAnuSTheyo bhavati // TI-pauSadhopavAso nAmetyAdinA pauSadhasvarUpaM nirUpayati / rUTyA pauSadhazabdaH parvasu vartate / parvANi cASTamyAditithayaH, pUraNAt parva, dharmopacayahetutvAt / tatra pauSadhe parvaNi upavAsaH paussdhopvaasH| trividhasya caturvidhasya vA''hArasya chedaH "sAdhanaM kRte"ti samAso yogavibhAgena vA saptamIti smaasH| nAmazabdena tu vaakyaalngkRtiH| tasya vA nigamavizeSasyedaM nAma pauSadhopavAsa iti so'yamAkhyAte pauSadhe upavAsa ityAdinA bhASyeNa / anarthAntaramityekArthatA / so'STamImityAdi / sa pauSadhopavAsaH-ubhayapakSayoraSTamyAditithimabhigRhya-nizcitya buddhayA anyatamA ceti pratipadAditithim , anena cAnyAsu tithiSu ani. yamaM darzayati, nAvazyaMtayA'nyAsu krtvyH| aSTamyAdiSu tu niyamena kAryaH / caturthAdyupavAsineti karTalakSaNA tRtIyA / pRthagjanasyAniyatAni bhaktAni mumukSUNAM sakRd bhojanaM, madhyamajanasya maktadvayaM, tatra madhyamA pratipattimAzritya catuthoditapogaNanA / atIte'hani bhuktvA pratyAkhyAnamityeko bhojnkaalH| dvitIye'hani bhktdvycchedH| tRtIye'hani caturthabhaktakAle bhuGkta iti caturthabhaktamucyate / eka upavAsaH, kadAciduttarapadalopAcaturthabhaktasyArthaH caturthabhaktameva caturtha tadAdhupavasati yastacchIlazca sa cturthaadyupvaasii| ____ AdigrahaNAt pUrvagaNitayava SaSThASTamAdisamastatapovikalpagrahaNam / snAnamudakena, anulepanaM candanakuGkumakastUrikAdinA, gandhAH pavitramAdibhedenAnekavidhAH, mAlAI mAlyaM-puSpaprakaraH, alaGkAro vastrakezakaTakAdiH / vyapagatAH snAnAdayo ysyeti| nyasto-nikSiptaH sarvasAvadyayogo yena / sarvazabdaH pUrvavat / kuzAstRNajAtirazupirA kunthvAdhAdInAmanAzrayAstatkRtaHsaMstaraH kuzasaMstaraH, saMstIryate'sAviti saMstaraH / "adhyAyanyAya0" (pA0 a0 3, pA0 3, sU0 122) ityatra sUtre cazabdo'nuktasamuccayArtho vyAkhyAtaH / tatazca "puMsi saMjJAyAM0" (pA0 a0 3, pA0 3, sU0118) iti ghaprasaGge paJ , " kRtyalyuTo bahulaM" ( pA0 a0 3, pA0 3, mU0 113) iti vA, phala kamapyazupiraM campakAzokAdipava 1.pauSadhopavAsaH' ityadhiko gha-pAThaH / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 16 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam khaNDam / AdigrahaNAd dvidlvstrkmbliiprigrhH| anyatamamiti uktAnAM madhye yathAlAbhamAstIrya viracayya pratanunidreNAnuSTheyaH / athavA svazaktyapekSayA sthAnAdividhinA'nuSTheyaH,tadAhasthAnamUrkhalakSaNaM kAyotsargAkhyam, vIrANAM saMhananayuktAnAmAsanaM jAnvadhobhAgatulyamazcikAdiniviSTasyApanItAdhomazcikasya tathA'vasthAnaM vIrAsanamucyate / niSadyA samasphinivezanaM paryatabandhAdi / vAzabdo vikalpArthaH / sthAnAdi vA zayanaM vA / anyatamamiti yadevAbhyastam, AsthAyeti parigRhya / dharmastu zrutacaraNabhedAd dvidhA / tatra zrutadharmo vAcanApracchanA'nuprekSAsvAdhyAyadharmopadezalakSaNaH, caraNadharmo mahotratANuvratottaraguNabhedastadviSayaM jAgaraNaM jaagrikaa| dharme jaagrikaa| na cAtaraudravikathAdyAzritA jAgariketi / "icchA" (pA0 a0 3, pA03, sU0 301) ityatrasUtre jAgarterikAro vetyuktaM jAgaryA jAgaretirUpadvayasiddhayartham / tatra jAgaraiva jAgarikA / svArthe kavidhAnam / evamayaM pauSadhopavAsaH samyag gRhiNA'nuSTheya iti // bhA0--upabhogaparibhogavrataM nAma azanapAnakhAdyasvAdyagandhamA. upabhogaparibhoga lyAdInAM prAvaraNAlaGkArazayanAsanagRhayAnavAhanAdInAM bahusAvratasya lakSaNam vadyAnAMca varjanama(lpasAvadyAnAma piprimaannkaa(k)rnnmiti|| TI0-upabhogaparibhogazabdArthoM vyAkhyAtau / tacca dvividhaM vrataM bhojanakarmaviSayasvAt / tatrAzanAnmAMsAnantakAyAdernivartate, pAnato madyamadhusurAmAMsarasakAdeH, khAdyA bahubIjasatvaudumbaraphalAdeH, svaadyaanmaakssikaanmdhuprbhRteH| evaM yathAsambhavamanyadapi sacittamAhArajAtaM pariharati pratidivasam / karmataH paJcadazakarmAdAnAnyaGgArakaraNAdIni alpasAvadyajIvanopAyA ve tatpravRttau jJAnAvaraNAdikarmaNAM hetutvAdAnAt karmAdAnAdInyucyante / tAni cAG gAravanazakaTabhATakasphoTanadantalAkSArasa viSakezavANijyAyantrapIDAnirlApaJcadaza kamAdAnAni chanadavadAnasarohadAdiparizoSaNAsatIpoSaNakarmANi / pradarzanaM caitada bahusAvadyAnAM karmaNAM, na parigaNanamityAgamArthaH // nanuca bhASyakRtA na karmAdAnagrahaNamakAri sAkSAt / satyam, AdigrahaNAt tu vyAkhyeyAni, pravacane tathopadiSTatvAt / gandhamAlyAdInAmiti / AdizabdAt paTavAsadhUpaprakarSatAmbUlagrahaNam / samAsato yAni bahusAvadyAni tAni yAvajjIvaM varjanIyAni, alpasAvadyAnAM tu karmaNAM kAryam / zeSANi pratyAkhyeyAnIti // . bhA0-atithisaMvibhAgonAma nyAyAgatAnAM kalpanIyAnA. bhAgasya mannapAnAdInAM [ca dravyANAM dezakAlazraddhAsatkArakramopetaM para yA''tmAnugrahabuddhayA saMyatebhyo daanmiti||16||kishcaanyditi vyAkhyA 1' mahAvratottara' iti u-pAThaH / 2 'AcchAdanaprAvaraNA' iti gh-paatthH| 3dhanuzcidvito'yaM gha-pAThaH / 4 'bhAvataH pravRtto' iti -pAThaH / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 __TI-atithisaMvibhAgo nAmetyAdi / atithirbhojanArtha bhojanakAlopasthAyI,svArtha vivartitAhArasya gRhivatinaH sAdhurevAtithiH, tasya saMvibhAgo'tithisaMvibhAgaH / saMvimAgagrahaNAt pazcAt karmAdidoSaparihAraH / atra ca poSadhopavAsapAraNakAle niyamaH-adatvA sAdhubhyo na svayaM pAraNIyamiti / anyadA tu dattvA vA pArayati pArayitvA vA ddaatiityniymH| tana deyaM dezakAlApekSaM sarvamevodgamAdivizuddhaM mokSaphalamabhilapatA saMyatAsaMyatena kadAcit, kacidAdhAkarmAdyapi dezakAlApekSaM svargAdiphalameva bhavatIti vijAnatA deyameva, utsargApavAdapravacanasvabhAvatvAt bhagavadarhatpraNItapravacanasyeti / nAmazabdaH pUrvavat / nyAyAgatAnAmiti / nyAyo dvijakSatriyavidezUdrANAM ca svavRttyanuSThAnam / svavRttizca prasidaiva prAyo lokAheryA, tena tAdRzA nyAyenAgatAnAm / kalpanIyAnAmiti / udgamAdidopavarjitAnAmazanIyapAnIyakhAdyasvAdyavastrapAtrapratizrayasaMstArabheSajAdInAm / dravyANAmiti pudgala vizeSANAm / dezo naanaatriihikodrvknggugodhuumaadinisspttibhaag| kAlaH subhikSadurbhikSAdiH / zraddhA vizuddhazcittapariNAmaH paatraadypekssH| stkaaro'bhyutthaanaasndaanvndnaanuvrjnaadiH| kramaH pripaattii| dezakAlApekSo yaH pAko nivRttaH svagehe tasya peyAdikrameNa dAnam / yo vA yatra deze kAle vA yaH kramaH prasiddhastairdezAdibhiH / upetazabdaH pratyekamabhisambadhyate / parayeti prakRSTayA Atmano'nuyahabuddhayA mamAyamanugraho mahAvratayuktaiH sAdhubhiH kriyate yadazanIyAdyAdadata iti / ataH saMyatA mUlottarasampannAstebhyaH saMyatAtmabhyo dAnamiti // 16 // kimAnyadityanenAbhisambadhnAti / samyaktvasampanno'NuvratadharaH zIlasampadA yuktaH kizcAnyadanupAlayedityAha sUtram-mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 7-17 // TI0-yadyapi pratikSaNamAvIcikamaraNamasti tathApi na tadgrahaNaM, kiM tarhi ? sarvAyuSaH kSayo maraNaM, maraNamevAnto mrnnaantH-mrnnkaalH| pratyAsannaM maraNamitiyAvat / janmanaH paryavasAnaM tatra bhavA mAraNAntikI " baddaca " (pA0 a0 2, pA0 4, mU0 66 ) iti ghm| saMlekhanA'bhisambadhyate / saMlekhyate'nayA zarIrakaSAyAdIti saMlekhanA-tapovizeSaH / yathoktamAH " cattAri vicittAI vigaMtInijahitAI cttaari| __aigaMtaramAyAma avigivigiDhakoDika // 1 // " 1 'kecit ' iti u-paatthH| 2 vaizya ' iti ng-paatthH| 3 ' sAnAt ' iti -pAThaH / 4 chAyA catvAri ( varSANi) vicitrANi (tapAMsi ) vikRti niyaMDhAni catvAri / ekAntaramAcAmlaM (dve ) avikRSTaM (eka) vikRSTaM (eka) koTyA (ekam ) // 1 // 5-vijjIvayAi ' iti -paatthH| 6 'eguttarayoga' iti Ga-pAThaH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 17 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 95 dvAdazavarSANyutkarSataH saMlekhanAkAlaH, tadanu svazaktyapekSo mAsArdhamAsapariNAmayA dvAdazavarSavyavasthayaivAgabhoktayA sNlekhnaakaalo'vseyH| saMlekhanAvazyaM samAdhimaraNaparyante vidheyA'nagArAgAribhyAm / joSiteti kartari tAcchIlikastRn / mAraNAntikI saMlekhanA joSitA-sevitA karteti / enamevArtha bhASyeNa spaSTayati___ bhA0--kAlasaMhananadaurbalyopasargadoSAdU dharmAvazyakaparihANi meraNaM vAsbhito jJAtvA'vamaudaryacaturthaSaSThASTamabhaktAdibhirAtmAnaM saMlikhya saMyama pratipadyottamavratasampannazcaturvidhAhAraM pratyAkhyAya yAvajIvaM bhAvanA'nuprekSApara: smRtisamAdhibahulaH maraNAntikI saMlekhanAM joSitA uttamArthasyArAdhako bhavatIti // 17 // ttii0-kaalsNhnnetyaadinaa| kAladoSo duSSamAyAM duHzakaM bahUni varSANi sAdhugRhidharmAnuSThAnaM mandadhRtitvAt puruSaiH yathoktaM durbhikSavAcyaM durbhikSaM vA / kAlo durlabhAnapAnaH / saMhananaM varSabhanArAcAdi SoDhA / saMhananasya daurbalyaM-durbalatA vajrarSabhanArAcAdArabhya hIyamAnaM yAvat sevArtamiti sarvadurbalam / upasargAstu divyamAnuSatiryakRtAtmasamutthAH / doSazabdaH pratyekamabhisambadhyate / kAladoSAt saMhananadaurbalyAdupasargadopAd vA / dharmo dazalakSaNakastadviSayANyavazyaM kartavyAni AvazyakAni sAdhoH pratyupekSaNAdIni / anagAriNo'pi caityavandanavaiyAvRtyapauSadhapratipacyAdIni teSAM parihANiH-avasAdaH kAlAdidoSAt tAmavagamya kAlAdidopamantareNa vA maraNaM abhitaH pratyAsannamavabuddhayedaM kartavyamityAha-avamaudaryetyAdi / avamaM-nyUnamudaraM tadbhAvaH avamaudarya avikRtavadanakukkuTyaNDakamAnena dvAtriMzatkavalAhAraH puruSaH strI vA (?) / tataH kizcinyUnatAdibhedenAvamaudayemanekavidhamAgame'bhihitam / caturthAdibhaktabhAvanA pUrvoktaiva / AdigrahaNAdardhamAsakSapaNAdiparigrahaH / ebhistapovizeSairAtmAnaM saMlikhya-tanUkRtya virUkSya rudhiramedomAMsAdyapacayaM kRtvA kaSAyAMzca krodhAdInapAsya progya ca gRhitatitvamabhyupagamya saMyama sarvasAvadyayogaviratilakSaNamuttamaiH-mahAvrataiH sampannazcaturvidhamazanAdikamAhAraM pratyAkhyAya trividhaM yathAsamAdhi yAvajjIvamiti viziyAvadhikaM, bhaavnaa'nuprekssaaprH| bhAvanAH pUrvoktAH / anuprekSAstu vakSyamANA navame (suu07)| tatpara iti-tatra nihitacetAstadadhyavasAnaH smRtibahulaH sarva smarati yat pratijJAtaM mahAvratAdi, muSitasmRtene nirjarA'sti pramAdavataH / samAdhiriti cetasaH svasthatA tadbahulaH / nAtaraudrAdhyAyIti / evaM bahukurvanuttamArthasyeti prakRSTapuruSArthasya-mokSasyArAdhako bhavatIti // 17 // 2'bhAvenAnuprekSA.' iti k-kh-paatthH| 3 'pratyavekSaNA.. 1 'maraNaM 'iti gha-pustake nAsti / iti g-paatthH| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 samprati vyAkhyAtasvarUpANi zIlAni nigamayati bhA---etAni digvatAdIni zIlAni bhavanti / " niHzalyo vratI" (a0 7, sU0 13) iti vacanAduktaM bhavati vratI niyataM samyagdRSTiriti // tatra TI.-etAnItyAdinottarasUtrasya ca sambandhamAcaSTe / dikSu vataM divratam / tadAdau roSAM tAnyetAni dignatAdIni saptApi saha saMllekhanayA zIlAni bhavanti / zIlyante'bhyasyante vA'tmani punaH punariti zIlAni / evamayamagAryaNuvratasampanno vratI ucyate / sa ca pratI niHzalya ityamuSmAd vacanAdidamapi sAmarthyataH pratipAditaM bhavati-vratI niyataM sambagdRSTiriti / vratilakSaNAdeva viziSTArthAvadhAraNam / yo vratI so'vagaMtayA samyagdarzanI bhavatIti / yataH zaGkAdidoSadUSitamanaso mithyAdarzanazalyatrudhyamAnasakalamUlottaraguNAdhAratasvazraddhAnasya niyamata eva nAsti vratitvam , ato vratIti niyataM samyagdRSTiriti / tasya ca samyagdRSTeratIcAraH samyagdarzanavyatikramo malImasatA skhalanaM vibhraMzo vA'bhidhIyate, samyagdarzanamUlatvAcca vratitvasya / prAk tAvat samyagdarzanAticArAbhidhAnam / zuddhe hi tasmin vratavizuddhiriti // samyagdarzanasya sUtram-zaGkAkAGkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsApazcAtIcArAH ____ saMstavAH smygdRssttertiicaaraaH|| 7-18 // TI0-tatra-teSu samyaktvANuvratazikSAtrateSu samyagdarzanAticAraH pnycvidhH| te tu zakesyAdi zaGkAkAkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeratIcArAH, katadvandvAH zaGkAdayo bhavanavibhaktyA nirdiSTAH, samyagdRSTeriti samyagdarzanabhAjo'tIcArA bhavanti, mohanIyakarmaNo vaicitryAdAtmanaH prinntivishessaaH| tAni dvandvapadAni pazcApi vRttyA darzayati bhA0-zaGkA kAGkSA vicikitsA anyadRSTiprazaMsA saMstavaH ityete paJca samyagdRSTeraticArA bhavanti / aticAro vyatikramaH skhalitamityanAntaram / adhigataMjIvAjIvAditattvasyApi bhagavataH zAsanaM bhAvato'bhiprapannasyAsaMhAryaAzayA svarUpa mateH samyagdRSTeraihatokteSu atyantasakSmeSvatIndriyeSu kevalAga. maMgamyeSvartheSu yaH sandeho bhavatyevaM syAditi sA zaGkA / sadanaM' iti u-paatthH| 2 'saMstavAH' iti kh-paatthH| 3.ratIcArAH '6ti kh-gh-paatthH| 4 'skhalanamitya.' iti gh-paatthH| 5'jIvAdhigatatvasyApi' iti k-kh-g-paatthshcintniiyH| 6.'arhatprokteSu' iti c-paatthH| 'maprAdhebhyartheSu' iti gh-paatthH| 8 ' bhavatyevaM syAdevaM na syAditi' iti gh-paatthH| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 sUtra 18] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam ttii-shngketyaadikyaa| aticAro vyatikrama ullngghn(skhln?)mityeko'rthH| adhigatetyAdi / adhigataM-suparijJAtaM jIvAjIvAditattvaM yasya tasyApyevaMvidhasya / bhagavata iti dharmalakSmIyazobhAjaH zrIvardhamAnasya zAsana-pravacanaM abhiprapannasya-abhimukhaM bhAvataH, pratipannasyetiyAvat / asaMhAryamateriti / saMhAryA-kSepyA parakIyAgamaprakriyAbhirasamaJjasAbhirbuddhiryasyAsau saMhAryamatiH, na saMhAryamatirasaMhAryamatirbhagavadarhatpraNItatattvazraddhA tayA (1) tasya samyagdRSTarahetprokteSu jIvAdiSvartheSu yathA''tmA lokAkAzatulyapradeza: gatisthitihetU jIvapudgalAnAM dharmAdharmAvapekSAkAraNamityevamAdiranekaH padArtho'tyantasUkSmaH, teSu / atyantagrahaNAlliGga(liGgAgamI)gamyeSu / yataH paramANavaH sUkSmAzcAtIndriyAzca, tathApi liGgena-kAryeNa Agamena vA'vagamyante, naivaM saMkhyeyapradezAdaya iti, atyantasUkSmAH samullakitacakSurAdiviSayabhAvAH, kevalAgamagrAhyeSviti, nApramANakAste'tyantAbhAvavaditi darzayati, kevalamekaM matyAdisahAyabhAvavinirmuktamAtyantikajJAnAvaraNakSayaprabheda(bhava)mAtmasvarUpaM sakalajJeyagrAhi yat jJAnaM tena gRhyante, Agamo-dvAdazAGgaM pravacanamahatproktArtha gaNadharapratyeka buddhasthaviraviracitasUtrapravandham / yadAha ("arhatproktaM gaNadharahabdhaM pratyekabuddhadRbdhaM vA / sthaviragrathitaM ca tathA pramANabhUtaM tridhA sUtrama // ") " zrutakevalI ca tasmAdadhigatadazapUrvaka tau sthavirau / AptAjJAkAritvAt tu sUtramitarat sthaviradRbdham // gItArthaH saMvinazcaraNastho nopadezane zakyaH (bhAjyaH 1 ) / bhAjyaH sa eva sadbhAvadezane mandavRttazcet // " ata AgamaparicchedyeSu prajJApanIyeSvartheSu yaH saMzayo bhavati evaM syAdasaMkhyeyapradeza AtmA, atha niSpradezo niravayavatvAnnaivaM syAditi vA, seyamevaMvidhA zaGkA / tathA cAgamaH" 'saMsayakaraNaM saGkA" (Ava0) mithyAdarzanaM ca trividham, abhigRhItAnabhigRhItasaMzayabhedAt , tatra saMzayo mithyAtvameva, yathA''ha (saGgrahaNyAm ) "paMyamakkharaM ca ekapi jo na rorati suttanidiI / sesaM royaMtovi hu micchaddiDI muNeyavyo // 1 // " tathA-" sUtroktasyaikasyApyarocanAdakSarasya bhavati nrH| .. mithyAdRSTiH mUtraM hi naH pramANaM jinAjJA ca // 1 // 'yataH paramANavaH sUkSmAzcAtIndriyAzca' iti ka-kha-ga pratInAmadhikaH pAThaH, parantu sa pAThaH prAmAdika iti pratibhAti / 2 'bhAvAditi sUkSmamAtyantika' iti dd-paatthH| 3 'pUrvadharaca to' iti kh-paatthH| 4'mandadRzvatvAt / iti a-pAThaH / 5'parizeyeSu' iti tu-paatthH| 6 saMzayakaraNaM zakSA / chAyA-padamakSara cekamapi yo na rocate suutrnirdissttm| zeSa rocamAno'pi khalu mithyAdRSTitibhyaH // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 ekasminnapyarthe saMdigdhe pratyayorhati hi nssttH| mithyaiva darzanaM tat sa cAdiheturbhavagatInAm // 2 // " tasmAnmumukSuNA vyapagatazaGkena satA jinavacanaM satyameva sAmAnyataH pratipattavyam / saMzayAspadamapi satyameva, sarvajJAbhihitatvAt tadanyapadArthavat, matidAvalyAdidoSAt tu kAtsnna sakalapadArthasvabhAvAvadhAraNamazakyaM chadmasthena / yathA''ha (bhagavatIvRttau) " na hi nAmAnAbhogazchamasthasyeha kasyacinnAsti / yasmAjjJAnAvaraNaM jJAnAvaraNaprakRti karma // 1 // " kAGkSAsvarUpamabhidhAtukAma AhakAkSAyAH svarUpam , .. bhA0-aihalaukikapAralaukikeSu viSayeSvAzaMsA kADakSA / so'ticAraH samyagdRSTeH / kutaH 1 / kAGkSitA hyavicAritaguNadoSaH samayamatikAmati // ____TI0-aihalaukikapAralaukikeMSvityAdi / ihaloke bhavA aihalaukikAH zabdAdayo viSayAH / sugatena hi mithUNAmaklezako dharma upadizaH snAnAnapAnAcchAdanazayanIyAdisukhAnubhavadvAreNa / so'pi hi ghaTamAnaka eva, na durApetaH / tathA parivrAjakabhautabrAhmaNAdInAmahikAn viSayAnupabhuJjAnA eva paraloke'pi sukhena yujyante, sAdhIyAn dharmopadezaH / tathA paraloke bhavAH pAralaukikAH-svargamAnuSajanmaprabhavAH zabdAdayo viSayAH prakarSApakarSavRttitvAd anyAnyadarzane sati grAho'milApastadviSayaH, AzaMsA prItirabhilASaH kAkSetyanarthAntaram darzaneSu vA / tathAcAgame ( AvazyakasUtranAmni caturthe vibhAge )-"kaMkhA annnnnnnndNsnnggaaho"| prastuto'ticArastacchabdena tasya parAmarzaH / so'ticAro malImasatAdhyAmalatA / kasya ? samyagdRSTerityAha / na nirmUlameva samyaktvaM bhavati, malinamAtratA tasya jAyate iti / kasmAt punaH kAGkSA aticAra iti praznenopakramate kuta iti / evaM manyate praSTA-jinavacanaM zraddhatta eva, na na zraddhatte, azraddadhatazca mithyAdarzanam / AcAryastvAha-kAkSitA hItyAdi / yasmAdanyazAsanatattvAbhilASI kAikSitA, na vicAritA guNadoSA yenAsAvavicAritaguNadoSaH sAMsArikasukhamalpakamabhilapatyaihalaukikaM pAralaukikaM vA vinazvaramavasAnakaTukaM duHkhAnuviddhamuddhatakaSAyakaluSitatvAt saMsArAnubandhi, sarva caivavidhaM bhagavadbhiH pratiSiddhaM, pratiSiddhAnuSThAnaM ca bhAvato dUSayati samyaktvaM, siddhAntavyavasthollaGghanAt / tadAha-sama 1. laukikeSu viSaye.' iti gha-pAThaH, kha-pAThastu laukikaviSaye.' iti / 2 chAyA kAkSA bhanyAnyadarzamAhaH / 3 'zvayata' iti k-s-paatthH| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 18] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam yamatikrAmatIti / samayaH-siddhAntaH, anatikramaNIyA vA kAryavyavasthA, kozapAnAdivat , evamanatilaGghanIyA yA vRttiH sa samayaH, samyagjJAnaM vA, gatyarthAnAM jJAnArthatvAt, taM samayamatikrAmati, ullngghytiityrthH| kaH punarasau samayaH ?-"No ihaloyayAe" ityAdi (dazavaikAlike a0 9, u0 4) kevalaM krmnirjrnnaayaiveti| tasmAdaikAntikAtyantikAvyAnAdhasukhaheturayaM sakalaH prayAsa iti anyatra nirAkAGkSaNa muninA bhavitavyamiti / vicikitsAvicAraH bhA0-vicikitsA nAmedarmapyastIti mativiplutiH // ____TI-vicikitsA nAmetyAdi / mativibhramo vicikitsA / yuktyAgamopapo'pyarthe bhrAmyati matiH, yathA-asya mahatastapaHklezasya sikatAkaNakavalaniHsvAdasya locamauNDyAderAyatyAM phailasaMpad bhavitrI, atha ca klezamAtramevedaM nirjarAphalavika lamiti ? / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH / idmapyastItyAdi / ubhayatheha kriyAH phalavatyo niSphalAzca dRzyante / kRSIvalAnAM karSaNAdikriyA kadAcit phalavatI jAtuciniSphaleti, ata idamapyastIdamapyastItyubhayathA dRSTatvAt krimAsAmAnyasya matervibhramo bhavati, ne ca zaGkAto na bhidhata ityAzaGkanIyam, zaGkA .tu sakalAsakalapadArthabhAktvena dravyaguNaviSayA lakSya, iyaM tu kriyAviSayaiva vicikitsA / tAmeva viSaNoti spaSTenAbhidhAnena-mativiplutiriti / matimithyAtvapudgalAnuvidhA plavate-bhramatyanavatiSThamAnA sarvapravacana iti / sarva eva caite prAyo mithyAdarzanabhedAH kenacid vizeSeNa siddha(jAya?)mAnAH samyaktvAticAratA pratipadyanta iti nAtisUkSmekSikA kAryeti / Agame tu vicikitsA vidvajjugupsA vetyabhihitaM tadihApi sambhavatyeva / vidvAMsaH sAdhavo viditasaMsArasvabhAvAH parityaktasamastasaGgAH teSAM jugupsA-nindA, anAnAt prasvedajalaklinnamalatvAcca durgandhivapuSastAn nindati-ko doSaH syAd yadi prAsukavAriNA'GgaprakSAlanaM kurvIran bhagavanta iti ? // bhA0-anyadRSTirityahecchAsanavyatiriktAM dRSTimAha / sA zeSAticAradvayam dvidhA-abhigRhItA cAnabhigRhItA ca / tadyuktAnAM kriyAvA dinAmakriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnAM ca prazaMsAsastavau samyagdRSTeraticAra iti // 1 chAyA na ihalokArtham / 2. mapyastIdamapIti mati' iti gh-paatthH| 3' phalavad' iti g-paatthH| 4 na ca zatAte iti k-n-paatthH| 5'kurvatAmavrata()' iti hu-paatthH| 6 'jJAnikAnAM prazaMsAsaMstavAviti' iti k-kh-gpaatthshcintniiyH| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 TI0-anyaSTirityAdi / anyazabdaH prtiyogypekssH| anyA cAsau dRSTizvAnyadRSTiH-anya darzanam, anyathA padArthapaNayanAt / tadAha-arhacchAsanavyatiriktAM dRSTimA. heti / mUtramArasyAyamabhiprAyaH-jitavacanavyatiriktA dRSTiranyadRSTarasarvajJapraNItavacanAbhiratiH / sA ca vidhaa-dviprkaaraa| tatrAbhimukhaM gRhItA'bhigRhItA dRSTiH-idameva tatsamiti buddhavacanaM sAGkhya kaNAdA devacanaM vA / anabhigRhItA ceti cazabdaH smuccye| anekA'mAbhimukhyena gRhItA / sarvapravacaneSveva mAdhudRSTignabhigRhI miyAdRSTirityarthaH / sarvameva yuktyupapanamayuktikaM vA samatayA manyate mauDhyAt / tatra tayuktAnAmityAdinA abhigRhItamithyAairiyatA nirUpayati / tayA-abhigRhItamithyAdRSTayA yuktAstadyukA mithyAdarzanamAjaH / mithyAdarza hyane prAramupajAyate mohavaiciAt napAnAmAnannyAt , ataH myU starakatipayamevopadarzanaM kriyate / teSAM tadyuktAnAM kriyAvAdinAmiti / kriyA karbadhInA, na kaLa ___vinA ki gayAH sambhAH, nAmAnma samAyinI kriyAM vadanti ye tacchI. kriyAvAdinAM lAzca te kriyAvAdinaH-prAtmAstitvAdipratipatti rakSaNAH, te cAzItyadhi 180 bhedAH kazatasaMkhyayA, samadhigamyAcAmunopAyena-jIvAjIvAsravabandhasaMvaranijerApuNyApuNyamokSAkhyAna nava padArthAn viracayya paripATyA jIvapadArthasyAdhaH svaparabhedAvupanyasanIyau, tayoradho nityAnityabhadau, tayorapyadhaH kAlezvarAtmaniyatisvabhAvabhedAH pazca nyasanIyAH / tato vikalpAnutpAdayati-asti jIvaH svato nityaH kAlata ityeko vikalpaH / vikalpArthazvAyam-vidyate khalvayamAtmA svena rUpeNa nityazca kAlAdinaH, uktenaivAmilApena dvitIyo vikalsaH IzvarakAraNinaH, tRtIyavikalpaH AtmavAdinaH " puruSa evedaM sarva "mityAdi, niyativAdinazcaturthavikalpaH, pazcama vikalpaH svabhAvavAdinaH svA eva / svata ityajahatA labdhAH pazca viklpaaH| parata ityanenApi paJcaiva labhyante / nityatvAparityAgena caite daza viklpaaH| evamanityatvenApi dazaiva, ekatra viMzatijIvapadArthena labdhAH / 1 sthApanA yathA jIvaH ajIvaH AsravaH bandhaH saMvaraH nirjarA paNyaM pApaM mokSaH svataH parataH / nityaH anityaH / kAlataH IzvarataH AsmataH niyatitaH svabhAvataH Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 sUtraM 18 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ajIvAdiSvapyaSTAmvevameva pratipadaM viMzatirvikalpAnAm ato viMzatirnavaguNAH zatamazItyuttaraM kriyAvAdinAmiti // __ akriyAvAdinA svarUpakathanaM nAmata eva kriyate / tadyuktAnAmityanuvartate / AtmanAstisvAdipratyayApattilakSaNA bhavantyakriyAvAdinaH / nahi kasyacidavasthitasya padArthasya kriyA samasti, "bhUtiryeSAM kriyA saiva, kArakaM saiva cocyte"| eteSAM akriyAvAdinAM caturazItirbhedAH, teSAM puNyApugyavivarjitaH padArthasaptakanyAsaH tathaiva, 84 bhedAH jIvasyAdhaH svprviklpbheddvyopnyaasH| asavAdAtmano nityAnitya bhedau tuM na stH| kAlAdInAM SaSThI yadRcchA nyasyate, pazcAd vikalpAbhilApaH-nAsti jIvaH svataH kAlata ityeko viklpH|| evamIzvarAdibhirapi, yadRcchAvasAnAH sarve ca SaD viklpaaH| tathA nAsti jIvaH parataH kAlata iti SaDeva vikalpAH, ekatra dvAdaza / evamajIvAdiSvapi SaTsu pratipadaM dvAdazaiva vikalpAH / ekatra dvAdaza saptaguNAcaturazItivikalpA nAstikAnAmiti // kutsitaM jJAnamajJAnaM tadeSAmastIti ajJAnikAH // nanvevaM laghutvAt prakramasya prAra bahuvrIhiNA bhavitavyam / tatazcAjJAnA iti syAt / naiSa doSaH / jJAnAjjAtyantaramevAjJAnaM, mithyAdarzanasahacaritatvAt / tatazca jAtizabdatvAda gaurakharavadaraNyamityAdivadajJAnikatvamiti / athavA ajJAnena caranti tatprayojanA vA. AjJAnikA iti pAThaH / mahAnikAnAM asazcintyakRtabandhavaiphalyAdilakSaNAH saptapaSTibhedAH, tatra jIvAdIn nava 67 bhedAH . padArthAn pUrvavad vyavasthApya paryante cotpattimupanyasyAH sapta sadAdaya upanyasanIyAH, sattvamasattvaM sadasatvamavAcyatvaM sadavAcyatvamasadavAcyatvaM sadasadavAcyatvamiti ca, ekaikasya jIvAdeH sapta sapta vikalpAH ( ta ete navasaptakAstripaSTiH / utpattestu catvAra evAdyA vikalpAH / tadyathA-sattvamasattvaM sadasattvamavAcyatvaM ceti, triSaSTimadhye kSiptAH saptaSaSTirbhavati / ko jAnAti jIvaH sannityeko vikalpaH / evamasadAdayo vAcyAH / utpattirapi ki sataH asataH sadasato'vAcyasyeti vA ko jAnAtyetat ? na kshcidpiitybhipraayH|| vainayikAnAM ceti / cazabdaH samuccaye / vinayena caranti, vinayo vA prayojana samAja meSAmiti vainayikAH / te cAmISvaSTAsu sthAneSvanavadhRtaliDgacArA32 bhedAH zAstravinayapratipattilakSaNA vinayapradhAnAH sapayoM vidadhati kAyena vAcA manasA dAnena ca / ebhizcaturbhiH prakAraiH suranRpatiyatijJAtisthavirAdhamamAtRpitRSu / evaM cASTakAzcatvAro dvAtriMzad vikalpA bhavantIti / evamabhigRhItamidhyAdRSTeH sarvasaGkhyayA trINi zatAni triSaSTapadhikAni / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [avyAyaH 7 ___anabhigrahItA tu bhogasukhaparANAmAstAM niHzreyasasukhaM, idameva paryAptaM yat prakRSTaizvaryAbhijanAdidha nIrogatAdi janmeti / sarvadevatAsu sarvapApaNDiSu ca tulyatAmaudAsInya mAvayanIti / etatsatra vanAha-prazaMsAsaMstavau samyagdRSTerati cAra iti / eSAmuktalakSaNAnAM kriyA'kriyAvAdinAmajJAnikAnAM ca prazaMsA stutiH abhiSTavaH puNyabhAja ete sulabdhamebhirjanma satyasandhAH sanmArgadarzananipuNA ityAdiH, saMstavaH-taiH sahai katra saMvAsAt paricayaH parasparAlApAdijanitaH / tathA hi ekatra vAse tatprakriyAzravaNAt tatkriyAdarzanAca asaMhAryamaterapiSTibhedaH zrUyate, kimuta saMhAryamateH ? / ata eva bhagavadbhiH pArzvasthAdiyathAcchandikairapi sArdha niSiddhamekA vapana mekarAtramapi samyagdRSTerutsargAt / tasmAdatIcArAvetau malImasatAhetU tatprazaMsAsaMstavo samyagdRSTebhrezahetU vA / / mA0 --(atrAha-prazaMsAsaMstavayoH kaH prativizeSa iti| anocyate-) TI0-prasiddhArthavazAdupajAtasandehaH kazcidatrAha-prazaMsAsaMstavayoH kaH prativizeSa iti ? / atrocyate-evaM manyate "zaMsu stutI" ( pA0 dhA0 728 ) / prazaMsanaM prazaMsAstutiH / "STuJ stutI" (pA0 dhA01043) / saMstavaH samyakstutireva / atastulyArthatvAt prabhayati-kA prativizeSa iti / atrocyate __mA0-jJAnadarzanaguNaprakarSAdbhAvanaM bhAvataH prshNsaa| saMstavastu sopa, nirupadhaM ca bhUtaguNavacanamiti // 18 // TI-jJAnetyAdi / jJAnam-AgamaH // 18 // sUtrama-vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 7-19 // bhA0---vrateSu paJcasu zIleSu ca saptasu paJca pazcAtIcArA bhavanti / yathAkramamiti UvaM vakSyAmaH // 19 // TIvrateSvityAdi sAmAnyenApi vratAbhidhAne sAmarthyAdagAriNo yAni vratAni teSu viSayabhUteSu / paJcasvityanyUnAnatirikteSu zIleSu ca saptasviti / cazabdaH samuccAyakaH / saptava zIlAni teSu ca / paJca paJceti niyamavacanam / prativrataM pratizIlaM pazcAnicArA bhavanti, na catvAraH SaD vA / bhaticAraparigaNanaM ca sukhaparihArArtham / yathAkramamiti vyatikaranivRttyartham / anyathA bandhavadhAdayaH sthUlamRSAvAdanivRtterapyatIcArAH syuH / evamitare'pi vyatikaraNa praapnuyuH| UrdhvaM vakSyAma iti niyamapradarzanaM yadupariSTAdatIcArajAtamabhidhAsyAmastadukteSu vratAdiSu yathAkramamiti // 19 // bhA0-~-tadyathA 1 dhanukAntargato'yaM pATo gha-pustaka ev| 2 'bhUtAbhUtaguNa' iti gh-paatthH| . 3 ayaM sUtra-bhASya-pATho nopalabhyate katamasyAmapi pratyAm , idamavataraNaM tu gha-pustakAdhAreNa kRtaM mgaa| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI0-tadyathetyanena sambandhamAcaSTe / yathA tadetadaticaurajAtaM krameNa vratAdiSu sambadhyate saMprati tathocyate / prAk tAvat sthUlaprANAtipAtavratamuktaM tasyAmI pazcAticArA bhavantIti nirdizatisthUlaprANAtipAtavira. sUtram-bandha-vadha-cchavicchedAtibhArAropaNAmaNavatasyAtIcArAH pazca napAnanirodhAH // 7-20 // TI-tatra bandhana bandhaH-saMyamanaM rajjudAmakAdibhiH, hananaM vadhaH-tADanaM kazAdimiH, chaviH-zarIraM tvag vA tacchedaH-pATanaM dvidhAkaraNaM, bharaNaM bhAraH-pUraNaM atIva-bADhaM suSThu bhAro'tibhArastasyAropaNaM-skandhapRSThAdisthApanamatibhArAropaNam, annaM azanAdi, pAnaM peyamudakAdi tayoradAnaM nirodhH| sarva eva kRtadvandvA nirdiSTAH sthUlaprANAtipAtavirateratIcArAH // bhA0-trasasthAvarANAM jIvAnAM bandhavadhau tvachedaH kASThAdInAM puruSahastyazvagomahiSAdInAM cAtibhArAropaNaM teSAmeva cannipAnanirodhaH ahiMsAbatasyAticArA bhavanti // 20 // ___TI0-prasasthAvarANAmityAdi / trasyantIti trasA:-dvitricatuHpaJcandriyAH / tiSThantIti sthAvarAH sthAnazIlA vRkSAdayo yathAsambhavamAyojyAH / dravyabhAvaprANairajIvan jIvanti jIviSyanti ceti jIvAH teSAM prasasthAvarANAM jIvAnAM bandhavadhau, tatra bandhaH zaGkhapipIlikAdInAmapi sambhavati / sa ca prAyo niSprayojana iti nAnuSTheyo'NuvatinA, utsagato gRhiNA tAdRzAnyeva dvipadacatuSpadAdIni parigrAhyANi yAnyabaddhAnyevA''sate, asambhavAt tAdRzAmanyatra bandhaH saprayojanaH so'pi sAMpekSaH, dayAvatA nAtigADhamUDhapranthiH kAryo durvinItaputrakadAsIdAsasevakAdInAM gomahiSIturagakarikarabhAdInAM vA / vadho'pyevameva dvipadAdi viSayo viklpyH| prAk tAvad bhItapariSaktenaiva bhuvitvymgaarinnaa| samutpabaprayojanastu sApekSo nirdayaprahArAn pariharan kazAdibhirvayo'pekSayA karNavalanacapeTAdibhizca sAdhayet / tathA niSprayojanaH chavicchedaH parihArya eva, tadAha-tvakchedaH kASThAdInAmiti / kASThazabdena vRkSaparigrahaH, vRkSa AdireSAmiti, AdigrahaNAd bhUmitejAkarakadvipadacatuppadaparigrahaH / saprayojanastu sApekSaH karNapATanAGkanAdiragulisaMdaMzakazravaNanAsikAcchedo vA manAga bhayajananAya taskarAdInAmiti / purussetyaadi| puruSAdayaH kRtadvandvAH / AdigrahaNAt khrkrbhmesscchaagprigrhH| yathAsambhavaM vA, eSAmatibhArAropaNamaticAraH, utsargato 'cArakrameNa ' iti dd-paatthH| 4'kSayopekSayA' iti hu-paatthH| 2 'vyutsarga ' iti g-paatthH| 3 ' sApekSAt ' iti -pAThaH Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 bhATakazakaTAdyAjIvaH parityAjya evAnyasmAdRte jIvanopAyAd , balIva dInAM yathocitabhArAdapi kizcinyUnabhArAropaNaM tRNapAnIyAbhyavahAro'tyuSNavelAyAM ca parimokSaNam / dvipadAni tu yaM mAramAtmanotkSeptumavatArayituM ca zaknuvantyaklezena tAvata AropeNApadezaH / teSAmeva ghAnapAnanirodha iti paJcamo'ticAraH / tepAmiti dvipadacatuSpadAnAmannapAnanirodho'prayojanaH pariharaNIya eva / saprayojanaM tu sApekSaM kuryAt / durvinItAnAmapatyAdInAM mandatIkSNAzayAnAmuMdanyatAM jvarAdyabhibhUtAnAM cAnnapAnaM niruNaddhi / svabhojanavelAyAM tu jvaritAderanyAn niyamata eva tAvad bhojayitvA svayaM bhunyjiitetyupdeshH| ahiMsAvatasyAticArA bhavantItyavyatikara darzayati / samAsato'NuvratI sarvameva bandhAdi pradarzitamanukamAyA jahadavazyaMbhAvini prayojane'nutiSThanAticarati sthUlA prANAtipAtaviratimiti / / 20 // sthUlamRSAvAdavirateravicArAbhidhitsayedamAhasthUlamRpAvAdavirama- sUtram-mithyopadeza-rahasyAbhyAkhyAna-kUTalekhaNavratasyAtIcArAH paJca kriyaannyaasaaphaar-saakaarmntrbhedaaH||7-21 // TI-mithyopadezaH-asadupadezaH pareNAnyasyAtirsandhAnaM svayaM vA'tisandhAnamanyasyeti / raha:-ekAntastatra bhavaM rahasyaM rahasyenAbhyAkhyAnam-abhizaMsanamasadadhyAropaNaM rahasyAbhyAkhyAnam / kUTa-asadbhUtaM likhyata iti lekhaH karaNaM kriyA kUTalekhakriyA anyamudrAkSaravimbasvarUpalekhakaraNamiti / nyasyate-nikSipyata iti nyAsaH rUpakAdyarpaNaM tasyApahAraHapalApaH, yoJa dravyApahAraH parasvasvIkaraNalakSaNaH sa na vivakSitaH, tasyAdattAdAnaviSayatvAta, yat tatra vacanamapalApakaM yena karaNabhUtena nyAso'pahiyate -apalapyate tad vacanaM nyAsApahAraH / AkAro'GgulihastabhrUnetrakriyAziraHkampAdiranekarUpaH parazarIravartI, tena tAdRzA AkAreNa sahAvinAbhUto yo mantro-gUDhaH parAbhiprAyastamupalabhya sahAkAraM mantramasUyayA''vikarotyeSa sAkAramantrabhedaH prakAzanam / mithyopadezAdayaH kRtadvandvAH pazcAticArAH sthUlAnRtavirateriti / samprati bhASyamanutriyate bhA0-ete pazca mithyopadezAdayaH satyavacanasyAticArA bhavanti / tatra mithyopadezo nAma pramattavacanamayathArthavacanopadezo vivAdeSvatisandhAnopadeza ityevmaadiH|| 3'maudanyavA' iti pATha 1' paNAdezaH' iti dd-paatthH| 2'matIkSNa ' iti shu-paatthH| 4 'sandhApana' iti -paatthH| 5'mizamanamadhyAropaNa' iti ja-pAThaH / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21] . svopajJamASya-TIkAlaGkRtam TI0-ete paJcetyAdi / eta iti sUtroktAH pazcaiti paJcaiva, mithyopadezAdya iti nAmagrAhamAcaSTe / sthUlamRSAparityAge na asatyaM vaktavyamityatra satyavacanasthAticArA bhavanti / tatra mithyetyAdiSu paJcasvatIcAreSu mithyopadezastAvat / nAmazabdaH kramAvadyotakaH / pramattasya vacanaM parapIDAjananam-vAhyantAM kharoSTrAH hanyantAM dasyava iti, yathA arthaH sthitastathA vacanopadezaH sAdhuH, tadviparItastvayathArthavacanopadezaH yathA pareNa pRSTaH sandehApanena sathopadeza iti / vivAdeSvityAdi / vivAdaH-kalahaH tatrAnyatrAnyatarasyAtisandhAnopAyamupadizati, atisandhAnaM-chalanam / AdizabdAt phANitakabUtagrahaNam / evamAdiH-evaMprakAraH sarve eva mithyopadezo'vaseyaH / / bhA0-rahasyAbhyAkhyAnaM nAma strIpuMsayoH paraspareNAnyasya vA rAgasaMyuktaM hAsyakrIDAsaGgAdibhiH rahasyenAbhizaMsanam // TI-rahasyetyAdi / rahasyena karmaNA'bhyAkhyAnaM strIpuMsayoH paraspareNeti pratAraNadvAreNa-yadi vRddhA strI tatastasyai kathayati-ayaM tava bhartA kumAryAmatiprasaktaH, atha taruNI tata evamAha-ayaM te bhartA prauDhaceSTitAyAM madhyamavayasi yoSiti prasaktastathA'yaM kharakAmo mRdukAma iti vA parihasati / tathA striyamabhyAkhyAti bhartuH pura:-patnI te garhayatyevamayaM mAM rahasi kAmagardabhaH khalIkarotItyAdi / anyasya veti / dampatIvyatiriktasya vaikaikasya puMsaH striyA vA tatkAlayogyam / rAgasaMyuktamiti dampatyAranyasya vA yena rAgaH-praharSa utpadyate tena sAdRzA rahasyenAnekaprakAreNa karmaNA'bhizaMsanamiti / hAsyetyAdi / abhyAkhyAtA'pi parihAsakrIDAnubandhAt tAdRzaM bhASate, nAbhinivezena / hAsya-parihAsaH saiva krIDA, AsaktiH aasngg:-anubndhH| AdizabdaH prakAravacanaH / hAsyakrIDAprakAraiH, athavA hAsyaprakAraiH krIDAprakArairveti pRthgbhismbndhH|| - bhA0--kUTalekhakriyA lokapratItA // nyAsApahAro vismaraNakRtaparanikSepa. grahaNam // sAkAramantrabhedaH paizunyaM guhyamantrabhedazca // 21 // TI-kUTalekhakriyA lokapratIteti atyantaprasiddhA sujJAnA, mudrAkSarAdivinyAsaH kUTatulya iti / atrApi yat tad bhUrjatvagAdinyastaM ca vacanaM tat kUTalekhakriyAzabdenocyata iti satyavratAticAraH / nyAsApahAra ityAdi / gopAyanAya svadravyArpaNamanyasya nyAsaH tasyApahAraH-apalApaH suzliSTavacanena / etadeva spaSTayati-vismaraNakRtaparanikSepagraharNa vismaraNena kRtaM paranikSepasya grahaNam-yena nikSiptAni paJca zatAni, zatasaGkhyA vismRtA, sA ca, 1 * yotanArthaH' iti a-pAThaH / 2 ' loke pratItA' iti k-g-paatthH| 3 ' bhedaiH ' iti ga-pAThaH / 4'bhedeva' hAta g-paatthH| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [anyAyaH 7 'adhunA nikSepamArgaNAkAle bravIti-na suSThu smarAmi kiM catvAri zatAnyarpitAni tava tadA atha paJca zatAnIti ? / yadarpitaM tad dehIti, nikSepakasya gopAyitA pratyAha--catvAryeveti / evaM pareNa nikSiptasya paravismaraNakRtasya zatasya grahaNaM yena karaNatAmApannena kriyate sa satyavratAticAra iti / sAkAramantrabheda iti / AkAraH zarIrAvayavasamavAyinI kriyA'ntargatAkUtamUcikA tena viziSTenAkAreNa sahAvinAbhUto yo'bhiprAyaH sa sAkAramantrastasya bhedaH-prakA. zanam / etaduktaM bhavati-anadhikRtasannidhau ceSTAvizeSaiH svAkUtaprakAzanamAkAraH / tameva spaSTataramudAharati-paizunyaM guhyamantrabhedazceti / prItiM zUnayatIti pizunastadbhAvaH paizunyam, dvayoH prIto satyAmekasyAkArairupalabhyAbhiprAyamitarasya tathA kathayati yathA prItiH praNazyatIti / guhyaM-gRhanIyaM na savesmai yat kathanIyam / mantraNaM mantro-guptabhASaNaM rAjAdikAryasambandhastasya bhedaH-prakhyApanam / evametat satyavatamapyastAticAraM samyaganupAlanIyamiti // 21 // sthUlAdattAdAnaviraterapyamI pazcAticArAH parihAryAH navara sUtram-stenaprayoga-tadAhRtAdAna-viruddharAjyAtikramasthUlAdattAdAnaviramaNavatasyAticArAH paJca hInAdhikamAnonmAna-pratirUpakavyavahArAH // 7-22 // TI-stenAH-caurAstAn prayukte-harata yUyaM iti haraNakriyAyAM preraNamabhyanujJAnaM vA prayogaH, athavA parasvAdAnopakaraNAni ktriidhghrkaadiini| tadAhRtAdAnamiti tacchandena stenaparAmarzaH tairAhRtam-AnItaM kanakavastrAdi tasyAdAnaM-grahaNaM (alpa)mUlyene mudhikayA vaa| viruddharAjyAtikrama iti / viruddhayonRpayoH rAjyaM tasyAtikramaH- atilacanamAkramaNam, anyatararAjyanivAsina itarasya rAjyaM pravizantItararAjyanivAsino vA'nyatararAjyamabhigacchantIti viruddharAjyAtikramaH / sa caanekprtyvaayH| hInAdhikamAnonmAnamiti / hInaMnyUna adhikaM-atiriktaM mAnaM unmAnaM vaa| tatra maan-kuddvaadi| unmaanN-tulaadi| hInaM mAnamunmAnaM vA anyadAnakAle karoti / svayaM punargRhannadhikaM karoti / pratirUpakavyavahAra iti / pratirUpakaH-tAdRzaH tasya vividhamavaharaNaM vyavahAraH-prakSepaH pratirUpakaprakSepa itiyAvat / yad yatra ghaTate brIdyAdi tailAdiSu pelaJjivasAdi tat tatra prakSipya vikrINIta iti / stenaprayogAdayaH kRtadvandvAH pazcAsteyANuvratasyAticArA boddhavyAH // samprati bhASyamanusriyate--- bhA0--ete paJcAsteyAtasthAticArA bhavanti / tatra steneSu hiraNyAdiprayogaH / / stenairAhatadravyasya mudhA RyeNa vA grahaNaM tadAhRtAdAnam // 1 mArgaNakAle ' iti DA-pAThaH / 2'kUTasUcikA' iti Da pAThaH / 3 anyathAkRtanidhI ceSTAvizeSaH' iti pAThaH / 4 'nAdhikayA' iti i-paatthH| 5 'pAlanAdi 'palabyAdi' iti paatthau| 6 'itasya dravyasya' iti gh-paatthH| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 107 TI-ete ityAdi gatArtham / ttretyaadi| tatra-temvatIcAreSu / stenaprayogastAvadayam-steneSu-taskareSu sambhavati hiraNyArtha prayogo hiraNyAdiprayogaH hiraNyaM rajataM ghaTitAghaTitarUpam / AdizabdAt kanakaM ca / ghargharakA yAbhigraMndhi chittvA gRhNAtIti / tathA khAtrakhananakAdi, evaM vidhamupakaraNaM nANuvratinA nivartanIyaM na vikreyamiti / stenairityAdi / taskaropanItasya dravyasya rajatAdermudhA-vinA mUlyena krayeNa vA mUlyapradAnena grahaNaM tadAhRtAdAnaM anekapratyavAyamiti parihAryam // ___bhaa0-viruddhraajyaatikrmshcaasteyvrtsyaaticaarH| viruddha hi rAjye sarva meva steyayuktamAdAnaM bhavati // hiinaadhikmaanonmaanprtiruupkvyvhaarH| TI0-viruddhetyAdi / viruddharAjyAtikramaH / atikramo-vyavasthollaGghanam / vyavasthA ca parasparaviruddharAjyakRtaiva / cazabdaH samuccAyakaH / eSa cAsteyavratasyAticAraH / viruddha hItyAdi / yasmAd viruddha rAjye sarvamAdAnaM-grahaNaM tagakASThAderapi steyayuktaMcauratayA sambaddhaM bhavati / tasmAd viruddharAjyAtikramo na kAryaH / / hInAdhiketyAdi / samasyAticAradvayaM nirdiSTaM bhASyakAreNa vyavahArasambandhanAtha, hInamAnavyavahAro'dhika. mAnavyavahAraH hInonmAnavyavahAro'dhikonmAnavyavahArazceti / etadeva vivRNoti bhA0--kUTatulAkUTamAnavazcanAdiyuktaH krayo vikrayo vRddhiprayogazca / TI0-kUTatuletyAdi / prasiddhaTaGkAdiTaGkitA akUTatulA / tato'pA kUTatulA / evaM mAnamapi, AbhyAM kUTatulAkUTamAnAbhyAM vaJcanaM-dambhanaM chalanaM, AdizabdAd vacanakAryakriyAgrahaNaM tairyuktastadyuktaH sambaddhaH krybddhH| krayo-grahaNaM vikrayo-mUlyena dAnaM, sarvametanna kAryam / vRddhiprayogazceti hInAdhikavyavahAraH, saamaanyvRddhipryogopnyaasH| svakhapakAdi vRddhayA'nyasya dadAti, sA ca vRddhiranyAyyA nyAyyA ca / tatrAnyAcyA pariharaNIyA dazai. kAdazakaprabhRtiH / yadyapyubhayarucyA sA kriyate tathApyatitRSNAbhibhUta ityapodyate lokena / nyAyyA nUtana( tUnA sA ? ) Adeyeti // bhA0-pratirUpakavyavahAro nAma suvarNarUpyAdInAM dravyANAM pratirUpakakriyA vyAjIkaraNAni cetyete pazcArateyatratasyAticArA bhavanti // 22 // ___TI0-pratirUpetyAdi / nAmazabdaH svarUpArthaH / pratirUpakavyavahAramvarUpamiti / suvarNasya pratirUpatri.yA yAdRk suvarNa tAdRzamevAparadravyaM varNagauravAdiguNayukta niSpAdayati prayogavizeSAt / tathA rUpyaM-rajataM katipayadivasasthAyIti / AdigrahaNAta tela-ghRta-kSIra dadhi 'ghaTitarUpaM ' iti g-paatthH| 2'kAni.' iti u-paatthH| 4-5 'tulyA' iti g-paatthH| 6 'bhUtana Ade.' iti c-paatthH| 3 'mAnagrahaNaM' iti u-pATa. / 'pratirUpakriyA' iti kAga-pAThaH / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tattvArthAdhigamasUtram [abhyAyaH 7 takra-tAmra-kAsyAdiparigrahaH / vyAjIkaraNAni ceti / vyAjIkaraNamapahRtAnAmanyairgavAdInAM sazRGgANAmagnipakakAliGgIphalasveditAni zRGgANyadhomukhAni praguNAni tiryaka kalitAni vA yathAruci zakyante katu yethA'nyatvamiva pratipadyante gavAdayaH / tathA kRteSu zRGgeSu na sukhenAvadhAryante'nyahaste yA vikrIyanta iAte vyaajH| chadmAcchamarUpANAM chadmarUpatvApAdanaM vyAjIkaraNam / evamete pazcAsteyavratasyAticArA bhavanti // 22 // caturthANuvratasyAticArAbhidhitsayedamucyatesthAlAnaviramaNa- sUtram-paravivAhakaraNe-tvaraparigRhItA-'parigRhItAvratasya paJcAticArAH gmnaa'nnggkriiddaa-tiivrkaamaabhiniveshaaH||7-23|| TI0-ete paJca brahmavratasyAticArAH kRtadvandvA nirdissttaaH| paravivAhakaraNaM, invaraparigRhItAgamanaM, aparigRhItAgamanaM, anaGgakrIDA, tIvakAmAbhinivezazceti / tatra paravivAhakaraNamiti / svApatyasyAgAriNo'vazyaMtayaiva vivAhaH kAryaH, paravivAhakaraNAt tu nivartane / gRhasthazca dvAbhyAM prakArAbhyAmabrahmaNo nivartate svadArasantoSapratipattyA paraparigRhItadArAnabhigamanena vA / svadArasevanameva prathamo'bhyupaiti, zeSAt nivartate / dvitIyastu paraparigRhItadArAsevangat nivartate, na svadArebhyo na vA aparigRhItavezyAdibhyaH / tayozca yathAsambhavati vArA svamatAnusAreNAbhyUdyAH / tatra . svApatyavyatiriktamanyApatyaM parazabdenocyate tasya vivAha karaNaM-vivAhakriyA, kanyAphalalipsayA vA snehasambandhena vA / itvaraparigRhItAgamanam / pratipuruSagamanazIlA itvarA-vezyA'nekapuruSagAminI bhavati / tasyai ca yadA'nyena kazcit kAlamabhigRhya bhATI dattA bhavati tAvantaM kAlaM agamyA'sau nivRttaparadArasya bhavati / itvarA cAsau parigRhItA ceti itvaraparigRhItA / gamanam-abhigamomaithunAsevanam / athavA itvaraM stokmpyucyte| itvaraM-stokamalpaM parigRhItA itvaraparigRhItA, akRtalakSaNastatpuruSo mayUravyaMsakAdo kSepyaH / athavA itvarakAlaM prigRhiitaa| zAkapArthivA. ditvAt samAsaH kAla(zabda)lopazca / aparigRhItAgamanam / vezyA svairiNI propitabharTakAdiranAthA aparigRhItA tadabhigamamAcarataH svadArasantuSTasyAticAraH, na tu nivRttaparadA. rsy| anaGga:-kAmaH karmodayAt puMsaH strInapuMsakapuruSAsevanecchA hastakarmAdIcchA vA yoSito'pi yopinnapuMsaka puruSAsepanecchA hastakarmAdIcchA vA napuMsakasyApi napuMsakapuruSasra sevanecchA hasta pharmAdIcchA vA sa evaMvidho'bhilASo'bhiprAyo mohodayAdudbhUtaH kAma ucyate, nAnyaH kazcit kaamH| tena tattatkrIDA-ramaNamanaGgakrIDA AhAthaiH kASThapustaphalamR. ttikAcarmAdighaTitaprajananaiH, kRtakRtyo'pi ca svaliGgena bhUyo maeNnAtye gAvAcyapradezaM yoSima tathA kezakarSaNaprahAradAnadantanakhakadarthanAprakArairmohanIyakarmavazAt kila krIDati, tathA 1'tatazcAnya ' iti c-paatthH| 2 'karaNamitvara.' iti ka-kha-ga-pAThaH / 3 ' tatra krIDA ' iti i-pAThaH / 'gRhAtyeva ' iti hu-paatthH| 5 'karmAvezAt ' iti -pAThaH / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 24 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam prakArA kAmasevA sarveSAmanaGgakrIDA balavati rAge prasUyate / samAcaratazcaivamadhairyeNa liSTacittasya kiyat phalam ?, tAtkAlikI chidA vyAdhestAvadeva phalaM, itarasya ca mArgeNarjunA sevamAnasyeti, nAnaGgakrIDayA kazcida guNo'tirikto lakSyata iti ubhayorubhayamaticAra iti / tIvakAmAbhiniveza iti / tIvaH-prakarSaprAptaH kAme'bhinide zastItrakAmAbhinivezastAvana paryantacittatA parityaktAnyasakalavyApArasya tadadhyavasAyitA mukhapoSopasthakakSAntareSvavitRptatayA prakSipya liGgamAste mRta iva mahatI velAM nizcalacATakara iva muhurmuhuzcaTakAyAmArohati yopiti, vAjIkaraNAni copayukte jAtakalamalakaH / anena khalvauSadhaprayogeNa gajaprasekI turaGgAvamardI ca bhavati sUtrapATha- puruSa ityayamapyubhayoratIcAra iti / ete paJca brahmavratasyAtIcArA bhavantIti / parAmarzaH anye paThanti sUtram-"paravivAhakaraNetvarikAparigRhItAparigRhItAgamanAnaGgakrIDAtIvakAmAbhiniveza"iti / tatra na buddhayAmahe itvarikAparigRhItAgamanamiti / yadi karmadhArayastataH puMvadbhAvaH / athAsamAsastataH sambandho'pi durghaTaH / na cAnyaH prakAraH samasti / anye vanyathA padAni vaMdanti / paravivAhakaraNaM itvarikAgamanaM parigRhItA'parigRhItAgamanaM anaakrIDA tIvakAmAbhiniveza iti ta evaMvAdina itvarikA vyAcakSate / kutsitasaMkIrNayoSiditvarikA / tadyathA-unmattA badhirA andhA maMkikA bAlA dIkSitetyAdikA / etadabhigamAt kila rAjabhayalokAkIrtipratyavAyasambhavaH / perigRhItA kila proSitabhartaketi sarvamidamananupAti vyAkhyAnamityapakarNyam // bhA0-paravivAhakaraNaM itvaraparigRhItAgamanaM aparigRhItAgamanaM anaGgakrIDA tIvakAmAbhiniveza ityete pazca brahmavratasyAticArA bhavanti // 23 // TI0-gatArthameveti // 23 // icchAparimANavatAticAravyAcikhyAsayedamAhasthalaparigrahaparimANa- sUtram-kSetravAstu-hiraNyasuvarNa-dhanadhAnya-dAsIdAsavratasya pazcAtIcArAH kupy-prmaannaatikrmaaH||7-24 // TI0-kSetravAstvAdInAM kupyAntAnAM kRtadvandvAnAM pramANAni prAk saMkalpya yAni viziSTakAlAvadhikAni gRhItAni teSAmullaGghanam-atikramaH, pramANAtikama iti pratyekamabhisambadhya bhASyakRd darzayati 1.paryantacchinnatA' iti hu-pAThaH, 'paryantazcittatA' iti tu k-g-paatthH| 2'sukhAya svakakSAntare iti ku-paatthH| 3'chidanti' iti c-paatthH| 4 'tArkikA' iti Ga-pAThaH, 'astakikA' iti tu ca-pAThaH 5 'parigRhItAparigRhItA' iti c-paatthH| 6 'karNyate' iti k-g-paatthH| 'tIto'tikAmA0' iti ga-pAThaH Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 bhA0-kSetravAstupramANAtikramaH hiraNyasuvarNapramANAtikramaH dhanadhAnyapramANAtikramaH dAsIdAsapramANAtikamA kuSyapramANAtikramaH ityete paJca icchAparimANavratasyAticArA bhavanti // 24 // ___TI0-kSetravAstupramANAtikrama ityAdi / tatra kSetraM ssyotpttibhuumiH| taca setu ketume . dAd dvividham / tatra setukSetraM araghaTTAdisekyam / meghAkAzapatitodakaniSpAdyakSatravAstubhadA sasyaM ketukSetram / vAstu agAraM gRhamucyate / tadapi trividhaM khAtaM bhUmigRhakAdi, ucchitaM prAsAdAdi,khAtocchritaM bhUmigRhasyopari prAsAdAdisannivezaH,teSAM kSetravAstUnAM pramANaM pratyAkhyAnakAle'bhigRhItam-etApanti kSetrANi vAstUni ca vihAya zeSasya pratyAkhyAnaM yAvacatumAsI saMvatsaraM yAvajjIvaM vA / avadhikRtakAlAbhyantare saMkalpitapramANAtirekakSetravAstugrahaNaM icchAparimANavatAticAraH / hiraNyaM rajataM ghaTitamaghaTitaM vA'nekaprakAraM pAyAdikam / tathA suvarNamapi / etadgrahaNAcendranIlamarakatAyupalakaparigrahaH / sarveSAmabhigRhItapramANAtikrame'. ticAraH / dhanaM go-mahiSya-'jAvikA-karabha-turaga kariprabhRticatuSpadaparigrahaH / dhAnyaM trIhikodrava-mudga-mASa-tila-godhUma-yavaprabhRti savemagAriNA parimitaM grAhya, upari pramANAda grhnnmticaarH| dAsIdAsAH karmakarAH uparudhikA vA pariNayanAdividhinA svIkRtA vA patnItyAdisakaladvipadAbhigRhItaparimANAtikamo'tIcAraH / tatazca haMsa-mayUra-kukuMTa-sArikAdInAM ca pramANAtikrame'ticAraH / kupyaM kAMsya-loha-tAmra-sIsaka-trapu mRdbhANDaka tvacisAra-vikArodantikA-rodantikA-kASTha-kuNDaka-pArI-maJcaka-mazcikAdipramANAtirekagrahaNamaticAra iti / evamete icchAparimANavratasyAticArAH pazca bhavantIti // 24 // evamaNuvratAticArAnabhidhAya samprati digAdivratAnAM krameNAticArAnabhidhAtumicchamAha / tatra digvratasya tAvatdigvatasya pazcAtI- sUtram-UdhistiryagvyatikramakSetravRddhicArAH smRtyantardhAnAni // 7-25 // bhA0-UrdhvavyatikramaH adhovyatikramaH tiryagvyatikramaH kSetravRddhiH smRtyantadhAnamityete paJca dinatasyAticArA bhavanti / smRtyantardhAnaM nAma smRtebhraMzo'ntardhAnamiti // 25 // TI-Urdhvamadharitaryaka prAkparigRhItasya parimANasya vyatikramaH iti / vyatikramaH pratyekamabhisambandhanIyaH / kSetravRddhiH smRtyantardhAnaM ceti / sarve kRtadvandvA divArimANasthAtI 1'dAsadAsI-' iti k-g-paatthH| 2 'patrAdi ' iti ga pAThaH / 3 'kucuka ' ityapi pAThaH / 4 ' niyama Udhrva smRte.' iti ga-pAThaH / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 26] stropanabhASya-TIkAlakRtam cArAH paJca digvatasthAtInArA bhavanti / Urdhva parvatataruzikharArohaNAdiparimANam / aghshcaadhiilaukikgraambhuumigRhkuupaadiprimaannm| tiryagapi yojnmryaadaabhigrhvytikrmH| kSetravRddhirisyekato yojanazataparimANamabhigRhItam, anyato daza yojanAni abhigRhItAni, dizi tasyAmutpanne prayojane yojanazatamadhyAdapanIya anyAni daza yojanAni tatraiva svabuddhayA'gre prakSipati saMvardhayatyekata iti kSetravRddhireSA / smRtyantardhAnasvarUpamAcaSTe / smRtabhraMzo'ntardhAnamiti avismRtimUlaM niymaanusstthaanm| smRtibhraMze tu niyamata eva niyamabhraMzaH kiM mayA parigRhItaM kayA maryAdayeti vratamityasmarato'ntardhAnam-apAkaraNaM, tiraskaraNaM niyamasyeti // 25 // dezavratavirateraticArAbhidhAnAyAha-- dezAdhakAzikavatasya sUtram-AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnapAtapazcAtIcArA: pudgalakSepAH // 7-26 // bhA0---dravyasyAnayanaM preSyaprayogaH zabdAnupAtaH rUpAnupAtaH pudgalakSepa ityete paJca dezavratasyAticArA bhavanti // 26 // digdezagratayorvizeSaH TI-divratavizeSa iva dezavatam / iyAMstu vizeSaH-ekaM yAvajjIvaM saba saMvatsaraM caturmAsaparimANaM vA / dezavrataM tu pratidivasaM pratipraharaM pratimuhartAdiparimANam / asyAticArAH pazca bhavanti-dravyasyAnayanamityAdi / viziSTAvadhike bhUpradezAbhigrahe parato gamanAsambhavAt sato yadanyo'vadhikRtadezAd bahirvartinaH sacittAdidravyasyAnayanAya prayujyate tvayedamAneyaM sandezakadAnAdinA''nayanaprayogaH / AnAyanaprayogaH ityapare paThanti / balAd viniyojyaH preSyaprayogaH yatrAbhigRhItapravicAra(?)dezavyatikramabhayAt preSyaM prahiNoti tvayA'vazyameva gatvA mama gavAdhAneyaM idaM vA kartavyaM tatreti preSyaprayogaH / svagRhavRtiprAkArAdivicchinnabhUpradezAmigrahe bahiH prayojane utpanne svayamagamanAt vRtiprakArapratyAsannavartI bhUtvA abhyucchusitAdi zabdakaraNena samavasatikAn bodhayati / te ca tacchabdazravaNAt tadupakaNThamAThaukanta iti sa deshvrtaaticaarH| anupAtazabdaH pratyekamabhisambadhyate / zabdabhanu patatIti zabdAnupAtaH / sa eva zrotA puruSaH / athavA zabdasyAnupatanam-uccAraNaM tAga yena parakIyazravaNavivaramanupatati zabdaH, tathA rUpAnupAtaH zabdamanuccArayanutpannaprayojanaH svazarIrarUpaM pareSAM darzayati, taddarzanAca tatsamIpamAgacchanti te draSTAra iti rUpAnupAtaH / tathA pudglprkssepaaticaarH| pudgalAH paramAgvAdayaH / tatsaMyogAd dvayaNukAdayaH skandhAH sUkSmasthUlamedAH / tatra ye bAdarAkArapariNatA loSTeSTakASThazakalAdayasteSAM kSepaH-preraNam / kAryArthI hi viziSTadezAbhigrahe sati parato gamanAbhA 1'pudalaprakSepAH' iti ghii-paattH| 2'saMdAnA' iti -paatthH| tatra kartavyamiti' iti a-paatthaa| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tatvArthAdhigamamUtram [ adhyAya:7 vAt loSTAdIn pareSAM pratibodhanAya kSipati / loSTAdipAtasamanantarameva ca netanyamIpamanudhAvantItyete ena dezavratasyAticArA bhavanti yasmAd gamanAgamanajanitaprANavyaparopaNaparijihISayA dezAvakAzikavatamabhigRhyate'gAriNaH tatra svayapamardaH kuto'nyena vA kArita iti na kazcit phale vizeSaH pratyuta svayaM gamane kiyAnapi guNo lakSyate / IyopathavizudrI svayaM nipuNatvAt, parasya ca pramAdavato gamane ( Agamane) bhUtopamardasambhavAditi // 26 // evaM prajJapte dezavatAticAre'narthadaNDa virateraticArAbhidhitsayedamucyate--- anarthadaNDaviramaNa- sUtram-kandape-kautkucya-maukharyA-samIkSyAdhikaraNopratasya paJcAtIcArAH pabhogAdhikatvAni // 7-27 // TI0-kandarpaH-kAmastaddhetuH viziSTo vAkprayogaH kandarpa ucyte| rAgodrekAt prahAsamizro'ziSTavAkprayogaH kndpH| mukhanayanoSThacaraNabhravikArapUvekaH parihAsAdijanako bhANDAvakarasyeva kAyiko vyaapaarH| kautkucyaM kutsitasaGkocanAdikriyAyuktaH kutkucaH tadbhAvaH kautkucyam-anekaprakArA bhANDAdiviDambanakriyAH / kuditi kutsAyAM nipAto nipAtAnAmAnantyAt / anye paThanti kaukucyamiti teSAM kutsitaH kucaH saMkocanAdikriyAbhAra tadbhAvaH kaukucyam / dhASTaryaprAyamasabhyAsambaddhabahulapralApitvaM maukharyam / asamIkSya-anAlocya prayojanamAtmano'rthamadhikaraNaM ucitAdupabhogAdatirekakaraNaMmasamIkSyAdhikaraNaM musaladAtrazilAputrakA stragodhUmayantrakazilAgnyAdidAnalakSaNam / upabhoga AtmanaH pAna-bhojana-candanakukuma-kastUrikAvilepanAdiH / atirikto'nyArtho daNDo'narthadaNDaH kevalamenaso hetuH| pratyekamupabhogastulya evetyupabhogAdadhikatvamupabhogAdhikatvamiti kRtadvandvAH paJcApyanarthadaNDavirativratasyAticArA bhavantIti // bhA0--kandarpaH kautkucyaM maukharyamasamIkSyAdhikaraNamupabhogAdhikatvamisyete paJcAnarthadaNDavirateraiticArA bhavanti / tatra kando nAma rAgasaMyukto'. sabhyo vAkprayogaH hAsyaM ca / kautkucyaM nAma etadevobhayaM duSTakAyapracArasaMyuktam // TI---kandarpa ityAdi bhASyaM prAyo gatArtham / tatra kandarpo nAmetyAdi / tatrateSu paJcasvatIcAreSu kandarpastAvad vAgvyApAraH tatsvarUpakathanaM rAgasaMyukta iti, rAgaHkAmAnuSaGgI snehastatsambaddhaH, sabhAhaH-sabhyaH, na sabhyo'sabhyaH ayukto vAkprayogaH hAsyaM ceti / vAcaH prayoga-uccAraNaM vAkprayogaH / hAsyaM hi yAvadaspaSTavarNazrutirUpamiti / 1'viratyati' iti ku-paatthH| 2'kaukucya.' iti gh-paatthH| 3'bhaNDo'vAraNasyeva ' 'bhaNDacaraNasyeva' iti paatthau| 4 'rativratasyAticArA' iti gh-paatthH| 5 'nAma sarAgasaM.' iti ga-pAThaH / 6 'kAyapravIcAra' iti ghnttiipaatthH| . 'mohodayAdavaspaSTa.' iti c-paatthH| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 28 ] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam kautkucana nAmetyAdi / nAmazabdo'laGkArArthaH / etadeva ca vAco vyApAraNaM hasanaM cobhayaMdvayamapi, duSTakAyapravIcArasaMprayuktamiti / duSTaH kAyapravIcAro mohanIyakarmodayasamAvezAda tadhuktaM-tatsambaddhamubhayamapi vAgvyApAropasarjanaM kAyavyApArapradhAnaM kautkucyamiti / bhA0-maukharyamasambaddhabahupralApitvam / asamIkSyAdhikaraNaM lokprtiitm| upabhogAdhikatvaM ceti // 27 // TI-maukharyamityAdi / mukharo'nAlocitabhASI tuNDilaH, tadevAcaSTe-asambaddhabahupralApitvamiti / asambaddhamiti pUrvApareNAghaTamAnaM, bahu pralapati tacchIlazca bahupalApI tadbhAvo bahupralApitvam, yatkibhidasambaddhaM jalpati, na ca svAtmanaH kazcidartha sAdhayatIti / asamIkSyAdhikaraNaM anAlocyAdhikaraNam / asamIkSya kurvANaH, svAtmAnaM narakAdiSvadhikaroti yena tadadhikaraNaM, taca lokapratItamiti / yannAtmanaH kazcidupakAraM karoti paraprayojanameva kevalaM sAdhayati tadasamIkSyAdhikaraNaM Atmano'nupayogAditi vivekijanapratItam / upabhogAdhikatvaM ceti / lokapratItamevetyabhisambadhya snAnAlaGkArAdi yAvadupabhujyate svAtmanastAvadeva pepayatItyAdikriyAlakSaNa upabhogastato'nyasyAdhikyamityupabhogAdhikatvam, anarthadaNDavirateH paJcAticArA bhavanti // 27 // anarthadaNDAnantaropadiSTasAmAyikAticAraprasiddhayarthamidamucyatesAmAyikavatasya sUtram-yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupazcAtIcArAH pasthApanAni / / pasthApanAni // 7-28 // bhA0-kAyaduSpraNidhAnaM vAgaduSpraNidhAnaM manoduSpraNidhAnaM anAdaraH smRtyanupasthApanaM ityete paJca sAmAyikatratasyAticArA bhavanti // 28 // TI0--yujyanta iti yogaaH-kaayaadyH| praNidhAnaM prayogaH / duSTaM praNidhAnaM duSpraNidhAnam / duSpraNidhAnazabdasya ca pratyekamabhisambandhaM darzayati-kAyaduSpraNidhAnamiti / zarIrAvayavAH pANipAdAdayasteSAmanibhRtatAvasthApanaM kAyaduSpraNidhAnam / varNasaMskArAbhAvArthAnavagamacApalyAni vAkakriyA vAgduSpraNidhAnam / krodhalobhAbhidrohAbhimAneAdikAryavyAsaGgajAtasambhramo duSpraNidhatte mana iti manoduSpraNidhAnam / anAdaro'nutsAhaH, pratiniyatAyAM velAyAmakaraNaM sAmAyikasya, yathAkathaJcit pravRttiranAdara:-anakAya, smRtyanupasthApanamudmAmtacittatA, smRteranupasthApanaM smRtyabhAvaH / kiMviSayAyAH smRteH? sAmAyikaprastAvAt tadviSamAyA iti / sAmAyikaM mayA kartavyaM na kartavyamiti vA kRtaM na kRtamiti vA smRtibhraMzaH / smRtimUlatvAca mokSasAdhanAnuSThAnasyeti, ete paJca sAmAyikavratasyAticArA bhvntiiti||28|| 1'bhavamtIti' iti c-paatthH| 2 'manoduHpraNidhAnaM vAgduHpraNidhAnaM ' iti ka-pAThaH / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAtIcArAH 114 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 7 kathitAH sAmAyikAticArAstatsamIpoddezabhAjaH khalu pauSadhopavAsasya ke'ticArA ityAhapauSadhopavAsavatasya sUtram-apratyavekSitApramArjitotsargAdAnanikSepasaM - stAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 7-29 // bhA0--apratyavekSitApramArjite utsargaH apratyupekSitApramArjitasyAdAnanikSepau apratyavekSitApramArjitasaMstAropakamaH anAdaraH smRtyanupasthApanamityete paJca pauSadhopavAsasyAticArA bhavanti // 29 // ____TI0-pratyavekSaNaM-cakSuSA nirIkSaNaM sthaNDilasya sacittAcittamizrasthAvarajaGgamajantuzUnyatA / pramArjanaM vastraprAntAdinA, vizuddhihetoryathA yujyamAnam ,Agamopayuktasya pratipannapauSadhopavAsasyAyaM kriyAkalApo'gAriNaH prtinirdishyte| utsargaH-tyAgo niSThyata-sveda-malamUtra-purISAdInAM, pratyavekSite pramArjite cotsargaH kaaryH| athavA apratyavekSitApramArjite utsarga karoti tataH pauSadhopavAsavatamaticaratIti / AdAnaM-grahaNaM yaSTipIThaphalakAdInAm / tadapi pratyavekSya pramRjya ca kAryam / anyathA'pratyavekSitApramArjitasyAdAnamaticAro, nikSepazca / tathA'pratyavekSite'pramArjite ca bhUpradeze saMstAropakramaH / saMstAraH saMstIryate yaH pratipannapau. SadhopavAsena darbhakuzakambalIvastrAdistasyopakramaH-karaNamanuSThAnaM, bhUpradeze, yadvA darbhAdi saMstIyate tat pratyavekSya pramRjya ceti, anythaa'tiicaarH| anAdaraH smRtyanupasthApanaM ca prAra vyAkhyAtam / anAdaraH poSadhopavAsapratipattikartavyatAkriyAyAM, tadviSayameva smRtyanupasthApanamityete paJca pauSadhopavAsasyAticAra bhavantIti // 29 // samprati prastAvAyAtAnupabhogaparibhogAticArAn vaktukAma AhasUtram-sacitta-sambaddha-saMmizrA-bhiSava-duSpakAhArAH // 7-30 // TI-bhojanakRtamupabhogaM vizinaSTi bhASyeNa bhA0-sacittAhAraH sacittasambaddhAhAraH sacittasaMmiupabhogaparibhogavatasthApanAtIcArAH zrAhAraH abhiSavAhAraH duSpakkAhAraH ityete paJca bhogavata. sthAticArA bhavanti // 30 // TI-cittaM cetano saMjJAnamupayogo'vadhAnamiti paryAyAH / sacittazcAsAvAhArazca scittaahaarH| sacitta AhAro vA yasya, sacittamAhArayatIti vA sacittAhAraH, mUlakandalI. 1-3 'apratyupekSitA0' iti ga-pAThaH / 4 'upabhoga0' iti gha-pAThaH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUna 31] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 115 phandAkAdisAdhAraNavanaspatipratyekataruzarIrANi sacittAni tadabhyavahAraH / pRthivyAdikAyAnAM vA sacittAnAm / tathA sacittena sambaddhaM kakeTikavIjakaulikAkulasya pakavadarodumbarAmraphalAdi bhakSayataH sacittasambaddhAhAratvam / tathA sacittena sammizrAhAraH puSpa-phalavIhi-tilAnAMvyatimizramodakAdikhAyastha vA / kunthupipIlikAdisUkSmajantuvyatimizrasyAbhyapahAraH abhiSavAhAra iti / surAsauvIrakamAMsaprakAraparNakyAdyanekadravyasaGghAtaniSpannaH surAsIdhumadhuvArAdirabhivRSyavRkSadravyopayogo vaa| duSpakAhAra iti / duSpakaM mandapakarmabhinnatandulaphalaloSTayavagodhUmasthUlamaNDakakaNDukAdi tasyAbhyavahaura aihikapratyavAyakArI, yAvatA vArDazena sacetanastAvatA paralokamapyupahantIti // 30 // uttamupabhogaparibhogatratAticAravidhAnam , tadanantaraM vyAkhyAtAtithisaMvibhAgAticArapradarzanArthamidamucyateatithisaMvibhAgavata- sUtram-sacittanikSepapidhAnaparavyapadezasya paJcAtIcArAH . maatsrykaalaatikmaaH||7-31|| bhA0-annAdevyajAtasya saMcittanikSepaH sacittapidhAnaM parasyedamiti paravyapadezaH mAtsarya kAlAtikrama ityete paJcAtithisaMvibhAgasyAticArA bhavanti // 31 // TI0-annAderityAdi / annamodanakhAdyakAdi caturvidha AhArovA'zanAdiH tasya sa. citteSu vrIhi yava godhUma-zAlyAdiSu nikssepH| taccAnnAdi kayA buddhathA nikssipti?-adaanbudyaa| etacca jAnAtyasau-sacitte nikSiptaM sat na gRhNanti sAdhava ityato deyaM copasthApyate na cAdadate sAdhava iti lAmo'yaM mameti / scittpidhaanmiti| sacittena pidhAnaM-sthaganaM sUraNakandapatrapuSpAdinA tatrApi tathAvidhayaiva buddhayA sacittena sthagayati / paravyapadeza iti sAdhoH pauSavopavAsapAraNAkAle bhikSAyai samupasthitasya prakaTamannAdi pazyataH zrAvako'bhidhatteparakIyamiti nAsmAkInaM ato na dadAmIti, na caipa paramArthaH, paramArthatastu tadIyameva vat / athavA parasya-anyasyedamastIti tatra gatvA mArgayata yUyamiti / mAtsaryamiti / mArgitaH san kupyati, sadapi mArgitaM na dadAti / athavA tena tAvat dramakeNa dattaM kimahaM tato'pi nyUna iti mAtsaryAda dadAti / paronatevaimanasyaM ca mAtsaryam , kaSAyarUSitena vA cittena dadato mAtsaryamiti / kAlAtikrama iti / ucito yo bhikSAkAlaH sAdhUnAM tamatikramayyAnAgataM vA bhuGkte pauSadhopavAsI, sa ca kAlAtikramo grahIturaprItikaro'prastAvAdadAnaM cetyatIcAraH / ityete paJcAtithisaMvigasyAtIcArA bhavanti // 31 // 1'kokilikAkulAdinA' iti ng-paatthH| 2'masvinna.' iti c-paatthH| 3'hArAdikapratya.' iti c-paatthH| 'sAcette nikSepaH' iti gh-paatthH| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyA zIlasaptakAvicArAnabhidhAya samprati mAraNAntikasaMlekhanAyAH kati aticArA bhavantItyAhasUtram-jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandha nidAnakaraNAni // 7-32 // TI0-AzaMsAzabdaM jIvitamaraNAbhyAM sahAbhisambadhnamAha bhA0-jIvitAzaMsA maraNAzaMsA mitrAnurAgaH sukhAnuvandho nidAnakaraNa. mityete mAraNAntikasaMlekhanAyAH paJcAticArA bhavanti // TI-jIvitAzaMsetyAdi / saMlekhanAyAH ante pratipannapratyAkhyAnasyAmI bhavantyatIcArAH / jIvitaM-prANadhAraNaM tatrAzaMsA-abhilASo yadi bahukAlaM jIveyamiti / vastramAlyapustakavAcanAdipUjAdarzanAt bahuparivAradarzanAcca lokazlAghAzravaNAccaivaM manyate-jIvitameva zreyaH pratyAkhyAtAnazanasyApi, yata evaM vidhA maduddezeneyaM vibhUtirvartate iti / maraNAzaMsA tvetadviparItA, na kazcit taM pratipannAnazanaM gaveSayati na saparyati na cAdriyate na kazcit zlAghate tatastasarvavidhazcitte pariNAmo jAyate-yadi zIghra mriyeyAhamapuNyakarmeti maraNAzaMmA / mitrAnurAga iti / meghantIti mitrANi-snehamatyantaM kurvanti sahajIvitamaraNAni teSu mitreSu anurAgaH-sneho yastaM tAdRzyAmapyavasthAyAM na jahAtIti mitrAnurAgo'ticAraH / tathA putrAdiSvapIti yojyam / mitrasyopakAramakRtvA putrAdIn vA sthAneSvanavasthApya yadi na mriyeyeti, sarvasaGgatyAgastasyAmavasthAyAM kArya ityupdeshH| sukhAnubandha iti / anubhUtaprItivizeSasmRtisamAharaNaM cetasi sukhaanubndhH| nidaankrnnmiti| nidAnam-avakhaNDanaM tapasazcAritrasya vA, yadi asya tapaso mamAsti phalaM tato janmAntare cakravartI syAmardhamaratAdhipatirmahAmaNDalikaH subhago rUpavAnityAdi / etaccAtyantAdhamamanantasaMsArAnubandhitvAt parityAjyam / ityete paJcaSaSTiraticArA jJeyAH parihAryAzca jJAtvetthamagAridharma evaMprakAraH // nanu samyaktvAticArapaJcakasambhavAt saptatiravicArAH syuriti ? ucyate-samyaktvaM hi mUlaprasAdapITharacanAvat AdhArabhUtamaNuvratAdInAm, . atastasyAdhAratvAnna vratazIleSvaticAragrahaNam / tadeteSvityAdinopasaMharati mA0-tadeteSu samyaktvavratazIlavyatikramasthAneSu paJcaSaSTiSvaticArasthAneSu apramAdo nyAyya iti // 32 // TI-tasAdapAyadarzanAdeteSu paJcaSaSTiSvaticAreSu pramAdo na kAryaH, apramAdastu nyAyya iti // 32 // bhA0-atrAha- uktAni vratAni vtinshc| atha dAnaM kimiti atrocyateTI--atrAhoktamityAdinA sambandhamAcaSTe / atra-vrateSu vratiSu ca vyAkhyAteSu 1 vAcyAdi ' iti ca pAThaH / 2 ' anubandhabhUtastrIvizeSa0' iti ga-pAThaH / 3 'samyagati' iti agAkA / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya 33 ] svogajabhASya-TIkAlaGkRtam 117 tedanuvAdadvAreNa dAnaM prastauti / uktAni-abhihitAni lakSaNato vratAni vratinadha / tadanantaramuddiSTaM atha dAnaM kimiti / sadvedyaka sravAbhidhAnakramamAzritya praznayati-dAnaM kiMlakSaNaka miti, tat dAnalakSaNaM vatukAmaH atrocyata ityAha / - sUtram-anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam // 7-33 // TI0---apare muktasambandhamAcakSate-atithisaMvibhAge codanAt dAnadharmo'gAriNaH zeSadharmavoditaH / tatra kiMlakSaNaM dAnamityAha-anugrahArtha svasyAtisagoM dAnam / anu. gRhyate'nenetyanugraho'nnAdirupakArakaH pratigrahItuH, dAtuzca pradhAnAnupaGgikaphalaM pradhAna muktiH, AnuSaGgikaM svargAdiprAptiH pracyutasyeha sukulapratyayAtivibhavabodhilAbhAdiH so'rthaH-prayojana yasya tadanugrahArtha-anugrahaprayojanam, arthazabdasya prayojanavAcitvAt / svasyeti svazabda AtmAtmIyajJAtidhanAdiSu vartate ityAtmIyavacanaH prayuktaH / svamAtmIyanyAyena svIkRta pUrvajakramAgataM nyAyavRtyA vA svasAmopAttaM tasyAtisargaH-tyAgaH / na cojjhanamAtra tyAgazabdenocyate, kiM tarhi ?, dAnaM viziSTasaMpradAnakamityarthaH / tacca sampradAnaM dvividham-ahaMdagapantaH sAdharmikAca, tabAhadbhayo dIyate puSpa-bali-dhUpa-cAmarA-''tapatra-kalaza-dhvaja candrAtapakirITAbharaNAdiH / sAdharmikAstu dviprakArAH-sAdhavaH zrAvakAzca / sAdhavo yathoktajJAnadarzanakriyAnuSThAnasampannAH / zrAvakAzca samyaktvANuvratAdidvAdazavidhadharmabhAjaH / tebhyo dAnamabhAdedezakAlopapannAmiti / evaMvidhamUtrArthapratipAdanAya AtmaparAnugrahArthamityAdi bhASyam / bhA0-AtmaparAnugrahArthaM svasya dravyajAtasyAnapAnavastrAdeH pAtre'tisargo dAnam // 33 // kizca TI0-anena ca bhASyeNa vizuddhabuddhitvaM dAturAkhyAyate / zraddhAdiguNayoga upAyaH pratigrahItA pAtravizeSaH deyasampanceti / AtmA ca parazca Atmaparau tayoranugrahaH AtmaparAnugrahaH so'rtho yasya tadAtmaparAnugrahArtham / anugraha upakAraH / sa ca vizuddhayA dhiyA dadataH, karmanirjaraNAdi phalaM mamAstItyanugrahagrahaNAd vizuddhabuddhitva labhyate, anyathA tu anugrahAbhAva eva syAt / taca nirjarAdiphalamupeyaM upAyAhate na sampaghata inyubhayaparigrahaH / dezakAlapuruSAvasthAH saMprekSyAgamAnusAriNA raagprmodenirbhrenn cetasA romAJcakaJcakopagUDhavapuSA vA'bhyutthAnAsanapradAnavandanacaraNapramArjanasatkArapUrvakaM samAdhAkAzyamityAdirupAyaH / Atmeti dAtA zraddhAzaktisattvakSamAvinayavitRSNatAguNasampano dadAmItyevaM pariNataH, paropAdAnAt pratigrahItA jJAnakriyAnvito vijitendriyakaSAyaH svAdhyAyatapodhyAnasamAdhibhAga mUlottaraguNasampadupetaH pAtramiSyate / svasya dravyajAtasyAnapAnava. nAderityanena deyanirdezaH / svasyetyAtmIyastha lokaviruddhacauryavyavahArAdyanupAttasya / dravya 1 hetuvAdadvAreNa ' iti hu-paatthH| 2 "vizuddhatvaM' iti ng-paatthH| 3'zrayA'bhAva' iti ma-pAThaH / 4 'pAyapari.' iti c-paatthH| 5'dAtibharaNa' iti -pAThaH / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH7 jAtasyeti dravyavizeSasya pudgaladravyasya jIvadravyasya ca, pudgaladravyasyApi na sarvasya kutthaarhldaaprshstraadernekpraanniduHkhhetoH| kiM tAha?, annapAnavastrAdeH / AdigrahaNAdauSikaupagrahikasaka lopkrnnprigrhH| sarvathA AhAro bheSajaM zayyopadhirvA sAdhoH parata eva lbhyH| se ca pudgalo. spaadnenaissnnaashuddhH| sa ca dAtuH pratigrahItuthopakArako nirjarAphalatvAt, jIvadravyasyApi na sarvasya, dAsadAsIbalIvardavAhanAdeH svayameva duHkhitatvAt klizyamAnatvAt / yathA''ha--- " ja na ya duhiyaM na ya dukkhakAraNaM hoi diNNamaNNesi / vaTTai aNuggahe te vihie dinnaM asAvajaM // 1 // " dvipadamapi gRhiNA pravrajyAbhimukhaM pravajyAhaM putraduhitabhrAtRpatnIprabhRti svAminA dattamanu. jJAtaM pravrAjyaM, itthamuktena nyAyena dezakAlopapatramacetanaM sacetanaM vA dravyajAtaM pAtre guNavati deyam / atrAdhAkarmAdyapi dezakAlApekSapAtraviniyuktaM svargAnukUlapratyayAtiphalameva bhavati, pArampa ryAnmuktiphalamapIti // nanu ca sampradAnaM yat sAkSAt pratigRhNAti yathA sAdhuraNuvratI vA / yat punarbhagavate dIyate nirvANaprAptaye puSpabalidhUpAdi tatra kathaM bhagavataH sampradAnatvam ? atro cyate-trividhaM sampradAnaM, prerakA-'numanta anirAkartRbhedAt / tatra prerakaM yadarthitvamupadarzayat kartAra kriyAyAM prerayati / yatredamucyate sAdhubhyo bhikSAM dadAtIti / anumantu yathA-AcAryAya vAsoyugaM dadAtIti / AcAryo hi yadyapyanArthatvAnna prerayati dAne paraM tathApi dAturanugrahakiyAcikIrSayA dIyamAnamanumanyate / anirAkaI yathA-bhagavate puSpANi dadAti dhUpaM vA, bhagavAn na prerayati nAnumanyate, kintu parahitoyapratighAtaparihArArthamasanidhAnAd dAtAraM na nirAkaroti / ato yujyata eva sampradAnatvaM bhagavataH / yadA tAsanidhAnAdanirAkartRtvaM tadA kathaM paropayogitA karmaNaH / naivamucyate yatra parasyopayogo'vazyamasti sa tyAga iti, api tu yo vyApAraH karmaNaH paropayogAmiprAyeNa sa tyAgaH / asannihite'pi copayoktari tyaktaH so'bhisndhirstiitydossH| kArakatvaM vA sanihitasya kriyAyAM nimittabhAvAt / etAvataiva ca kArakatvamiSTaM, devatAzca svaguNAtizayayogAd dAtuzcetasi prasAdamAdadhAnAstyAge nimittatAM Apa ghanta eveti // 33 // kizcetyanena prastutasya dAnadharmasya taratamAdatizayabhedapratipattyA phalavizeSanirUpaNAyAha sUtram-vidhi-dravya-dAtR-pAtra-vizeSAca tadvizeSaH // 7-34 // TI0-vidhyAdayaH kRtadvandvAH teSAM vizeSa:-atizayaH prakarSApakarSayogaH tasmAd vidhyAdivizeSAcca dharmavizeSaH / dharmazca kSamAdidazalakSaNakaH, sa puNyopacayanirjarAhetuH / puNyopa 1 'bhavadudgamo0' iti c-paatthH| 2 chAyA yat na ca duHkhitaM na ca duHkhakAraNaM bhavati dattamanyeSAm / vartate'nugrahe tad vidhinA dattamasAvadyam // 1 // 3 santulyatAmAcArAvRttigataM yatsvayamaduHkhitaM syAt' ityAdipUrvakaM padyam / 4 'deyavratAghAta' iti i-pAThaH / 5 'etAvadeva ca' iti u-paatthH| 6 'api pratipAdyanta ' iti ckaatthH| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 34] . svoSajJabhAgya-TIkAlaGkRtam 119 cayApacayo 'nirjagahetuvidhyAdi (1)mAtraviSyAdicatuSTayApekSau, tathA vidhyAdicatuSTayaprakapadeza kAlopapannakalpanIyadAnAdekAntenaiva nirjarA prakarSavartinI mandavidhyAdidAnAnmandA mdhyvidhyaadidaanaanmdhyaa| etadeva bhASyeNa vivicya darzayati bhA0-vidheivizeSAda dravyavizeSAda dAtRvizeSAt pAtravizeSAba tastha dAnadharmasya vizeSo bhavati / tadvizeSAca phalavizeSaH // TI0--vidhivizeSAditi / paJcamyAH prAguktaM lakSaNam / vidhAnaM vidhiH viziSTanakAraH tadatizayAn puNyanirjarAtizayastadatizayAt svargaphala vizeSo muktiphalaprAptiA / dravyamannAdi tadvizeSAt / tathA dAtRvizeSAt pAnavizeSAca / tadizeSa iti tucchabdena dAnadharmaH parAmRzyate / dAnaM-tyAgastadavApyo dharmo dAnadharma: tasya vizego bhedaH prakApakapalakSaNaH / dAnadharmabhedAca phalabhedaH, kAraNAnurUpakAyeniyana zAsataH mutrArthamAkhyAya samprati vizeSeNa vivRNoti-- bhA0-tatra vidhivizeSI nAma dezakAlamA patanadAsatkAra jhamakalpanIyatvamityevamAdiH / / TI---tannetyAdi / tatra-tA vizvAdigAturpamininajastAvadayam / nAmazabdo vaakyaalngkaar| dezakAlamApaditi vyapagalasthAyaramantako dezadAtuH pratigrahItuzceti deshsmpt| kAla padapi , rAtrI divA'pi svAgalo zapadI ucita bhojanakAle pariveSakAtthitaH svatazca kaicchapAkokhApaDalakAkA 56 gAvyaprakArAtu savaratI purakarmapathAta karmAbhAvAt kAlasampada ! evaM basapAtrAdidAnAyukAi iti zraddhA guNavatsu dAnAmilApo dattamabhyo bahuphale mavati / satkAro'bhyusthAnAsanapradAnAdiH prahapaMpuraHsaraM deyagataH, tAvan Rbho yo ga janapade prasida: paTAdira-govA ! vastrAdipu tu ratnAdhikakramaH / prakRSTamadhyamajayanyapAtrakramAvA kapInyAtamAtivizuddhatvamAgamavihitAmapAmadhyapayApeyagrAhyAgrAhyatA c| AdigrahaNAt svahastena zraddhAsaMvegAnandavikasitavadananayano'tyarthamahamanugRhIta iaipa vidhiH / / bhA0-dravyavizeSaH alAdInAmeva sArajAtiguNotkarSayogaH / TI0-dravyavizeSa vyasyAniAyaH praStA / amAzabdena cAzanaM gRhItam / AdizabdAta pAnAvAnavAdyavAdaNDanIyopagraha medopaniSarigrahaH / tadepAmannAdInAM sArajAtiguNotkayogaH / tasyAcyutagandhAdilam / jAtiH zAlivohigomAdikA / guNAH mubhilarAtimadhuratyAdayaH sulAnAdayo vA / epa sArAdInAgutkarSaHprakRSTatA tena yogaH samaH / evaM pAnakAdInAmapi / nayA nayAbadaNDakAdInAM dezAnta 1 'mandamaya 4'mupakUte ' iti ' iti ga-pAThaH / 2 mindAyata 6.paatthH| 3 vipAdimAtra' iti -pAThaH / c-paatthH| 'katyiAtaca tina-pAThaH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 7 rotpannasvarUpavAnavizeSasaMsthAnapramANaparimRjAdibhedenopayujya sArAsArAdayo vAcyAH / / bhA0-dAtavizeSaH pratigrahItayenasUyA, tyAge'viSAdaH, aparibhAvinA, disato dadato dattavatazca prItiyogaH, kuzalAbhisandhitA, dRSTaphalAnapekSitA, nirupadhatvam, anidAnatvamiti // TI-dAtRvizeSa iti / dAtuvizeSaH-atizayaH svapariNAmajanitaH / pratigrahItA guNasampanno vakSyamANaH tatrAnasUyA kSamAvattvam / prasannacittatA puNyavAnahaM yasya me gehamanuvizanti tapasvinaH / na tvakSamA kAryA, pratidivasamete mRgayante nirveditAH khalvamIbhirvayamiti / tyAgena vipIdati / dtte'nnaadaavvissaadH| vipAdo viSaNNatA zraddhAhAso'tidattaM mayeti / gRhe'pi cintanIyameva prayojanamiti, dattvaivaM cintanIyamidamevaikaM mama svaM yada vtinaamupyuktmiti| tathA paribhAvitA paribhavati tacchIlazca paribhAvI tadbhAvaH paribhAvitA-anAdaraH, na paribhAvitA aparibhAvitA Adara iti / dezakAlaprAptasya tu pratigrahIturvardhamAnazraddhAprApitenAdareNa dAnam / ditsata ityAdi / sAdhudarzane yAcane vA dAtumicchataH paramayA prItyAprahRSTatayA yogaH / evaM ca dadato dattavatazca kAlatraye'pi prahayogaH / kuzalAbhisandhiteti / bhAvakuzAstu jJAnAvaraNAdikauzAstAllunAti-chinatyapanayatIti kuzalaH / abhisndhirmipraayH| kuzalo'bhisandhiryasya, karmanirjarApekSI tadbhAvaH kushlaabhisndhitaa| dRssttphlaanpekssitaa| dRSTa phalaM rAjyaizvaryasukhAdi sarva vA sAMsArika svargAdyapi dRSTameva bahuzo'nukUlatvAt tannApezte-na prArthayate yaH sa dRSTaphalAnapekSI, tadbhAvoM dRSTaphalAnapekSitA / nirupadhatvamisyupadhA bhAvadoSo mAyAkapAya janitaH, yathA kacit paTalamAdyapakaraNe deyasyaudanAdepari racayati varNagandhATyamadhastu niHsAramityevamAdi tadabhAvAnnirUpadhatvamini / nidAnamuktalakSaNaM svargamAnuSajanmaviSayaM tatprAtyabhisandhyabhAvAt nirjarArthameva kevalamanidAnatvamiti // bhA0-- pAtravizeSaH samyagdarzanajJAnacAritratapAsampannatA iti // 34 // TI-pAti-rakSati saMsArAta dAtAraM dargatibhayaprapAtAdAtmAnaM ceti pAtraM tasya vizepa:-atizayaH prkrssvRttitaa| kohazI punaH setyaah----smygdrshnjnyaancaaritrsmpnnteti| tatra samyaktvaM naisargikAbhigamikakSAyikabhedAt prakaryApakarSavRtti / jJAnamapyAtmapariNAmo jJAnAdharaNIyAdikSayopazamajanyaH / cAritramapi sAmAyikAdibhedAd bahuprakAram / ebhiH sampannatAmuktatA samyaktvAdipariNAmabhAktvamityevaM vidhyAdivizeSAd viziSTaM viziSTataraM viziSTatama va mokSaparyavasAnaM dAnaphalaM bhavatIti // 34 // iti zrImadahetpravacane taravAdhigama umAsvAtivAcakopajJasUtramAdhye bhASyAnusAriNyAM ca TIkA siddhasenagaNiviracitAyAM anagArAgAridhIyasapakA satagI yAya: / / 7 / / 1. sArAdayo' iti hu-paatthH| 2 mArgayante' iti kumaarH| 3 vipAdAna' iti ca-pAThaH / 4'itivahudatta' iti ca-pAThaH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH8 TI0-ukta Asrava ityAdinA sambandhamaSTamAdhyAyasyAcaSTeadhyAya- bhA0-ukta AsravaH / bandhaM vakSyAmaH / tatprasiddhayarthamidasambandhaH mucyate TI0-uktaH-lakSaNavidhAnAbhyAmabhihitaH "kAyavAGmanaHkarma yogaH" "sa AsravaH" (a0 6, sU0 1-2 ) ityArabhya sAmAnyato vizeSatazca / samprati prastAvA. yAtasambandhaM bandhaM vakSyAma iti / etaduktaM bhavati-jIvAjIvAsravabandhasaMvarasUtrakrameNAsravo vyAkhyAtaH / tasyAnantaro bandhaH, sa lakSaNavidhAnAbhyAM adhunA vyAkhyAyate / tadetadanena pratipAdayati-tatprasiddhayarthamidamucyata iti / tasya bandhasya prasiddhiH-zabdAthanirUpaNaM tatprasiddhayartha-tatprasiddhaye tannirUpaNArthamucyate / idamiti vakSyamANamithyAdarzanAdipaJcakam // nanu bandhaM prastutya taddhetukathanamasambaddhamiva lakSyate 1, nAsambaddham ; yato nAkAraNA kAryaniSpattiH / bIjAddhi prasavo'Gkarasya, prathamataraM ca kAraNamupAdadate kAryArthinaH, bandhazca kArya kAraNaM tasya mithyAdarzanAdipaJcakaM prasiddhameveti iyattA nirdhAryate kAraNAnAmanena sUtreNetyAhabandhasya sAmA- sUtram-mithyAdarzanA-virati-pramAda-kaSAyanya hetupaJcakam yogA bndhhetvH||8-1|| ___TI0-mithyAdarzanAdayo yogAntAH paJca kRtadvandvAH prathamAbahuvacanena nirdiSTAH / mithyAdarzanaM-tattvArthAzraddhAnalakSaNam / aviratiH-anivRttiH-pApasthAnebhyo viratipariNAmAbhAvaH / pramAdastvindriyavikathAvikaTanidrAlakSaNaH / kaSAyAH krodha-mAna-mAyA-lobhAH anntaanubndhiprbhRtyH| yogA manovAkAyavyApArasvabhAvAH / bandhaH karmavargaNAyogyaskadhAnAmAtmapradezAnAM cAnyonyAnugatilakSaNaH kSIrodakAderiva samparko bandhaH / hetuH nimittaM kAraNam / bandhasya hetavo bandhahetavaH paJca mithyAdarzanAdayaH / sAmAnyahetavazyaite'vagatavyAH sarvakarmabandhasya / vizeSahetavastu jJAnAvaraNAdeAkhyAtAH SaSThe " ttprdossniv0|| 1-2 'uktA mAnavAH' iti ka-ga-pAThaH / 3 'sambandhasya ' iti ng-paatthH| 4 ' tatprasiddhArtha tatprasiddhayarthe' ti -paatthH| 5. tadanubandha iti su-paatthH| 'sambandhaM' iti u-pAThaH / 'kAryAvinAbandhaH' ti u-paatthH| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 (su0 11) ityAdinA sUtrakalApeneti / bhASyakArastu padavicchedena pazcApi sAmAnyapratyayAn darzayati____bhA0--mithyAdarzanamaviratiH pramAdaH kaSAyA yogA ityete paJca bandhahetavo bhvnti| TI-mithyA-alIkamayathArtha darzanaM dRSTiH-upalabdhiriti mithyAdarzanam / viramaNaM viratiH-saMyamaH, na viratirasaMyamo hiMsAdyanivRttiriti / pramAdyatyaneneti pramAdaH vikathAdikarmagranthAd kH| karmaprakRtigrantheSu tu pramAdapratyayaH pRthaga noktH| asaMyabhapratyayenaiva saMgRhIbhinnatA tatvAcaturvidha eva pratyayastatrAdhItaH, pramAdapratyayaH mithyAdarzanAsaMyamakalApayogAkhyA, iha tvAcAryeNa mandabuddhipratipattihetoH pRthagupanyastaH / kaSyate yatra zarIramAnasarduHkhaiH sa kssH-sNsaarH|"pusi saMjJAyAM ghaH"(pA0 a03, pA03, sU0118) tasya AyA-upAdAnakAraNAni kssaayaaH-krodhaadyH| yujyate'neneti yogaH, nokarmaNA yogdrvyennaatmetyrthH| vIyontarAyakarmakSayopazamajanitena vIryaparyAyeNa yujyata iti / itizabdo'vadhAraNArthaH / eta evaM paJcavidhA hetavo bhavanti sAmAnyataH / tatretyAdinA mithyAdarzanAdInAM svarUpaM nirUpayati bhA0-tatra samyagdarzanAd viparItaM mithyAdarzanam / tad dvividham-abhigRhItamanabhigRhItaM ca // ___TI-tatra-teSu paJcasu pratyayeSu mithyAdarzanasvarUpaM tAvadidam-samyagdarzanAd viparItaM mithyAdarzanamiti tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanamuktaM ( a0 1, sU0 2) tasmAt samyagdarzanAd viparItalakSaNaM mithyAdarzanaM tatvArthAzraddhAnaM, ayathArthazraddhAnamityarthaH / tad vividhamityAdi / tacca mithyAdarzanaM dvividhaM-dviprakAraM abhigRhItamanabhigRhIta ceti / cazabdAt sandigdhavacanam / anabhigRhItamithyAdarzanabhedaH sandigdhamiti sAkSAt sopAttam // bhA0-tatrAbhyupetyAsamyagdarzanaparigrahaH abhigRhItamajJAnikAdInAM pra. pANAM triSaSThInAM kuvAdizatAnAM, zeSamanabhigRhItam // TI-tatretyAdi / tayorabhigRhItAnabhigRhItamithyAtvayorabhigRhItaprapaJco'yam-a. bhyupetyeti / matyajJAnAdi kimapi parikalayyAsamyagdarzanaparigraho mithyAdarzanaparigrahastadabhyupagama etadevaikaM satyamiti pratipattirabhigRhItamithyAtvam / tadarzane'nekabhedamityAhaajJAnikAdInAmiti / ajJAnameSAmabhyupagamo'stIsyajJAnikAH, athavA ajJAnena caranti dInyanti vA ajJAnikAH, ajJAnameva puruSArthasAdhanamabhyupayanti, na khalu tattvataH kazcit saka 1 'sAmAnyataH' iti pAThA, 'sAmAnyena ' iti tu ka-pAThaH / 2 'tadaneka' iti ca-pAThaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svorajabhASya-dIkAlaGkRtam lasya vAtuno veditA'stIti / te cAjJAnapakSAvalambinaH saptapaSTibhedAH kenacid vizeSeNa bhidhamAnaprakriyAH sugataziSya kANAmaSTAdazanikAya bhedavAnAnAtvaM pratipadyane / etaddarzanabhramita vetasazca zAkalya-bASkara-thami-sAsthAnuni rANApAna kela madhyandina moda pippalAda bAdarAyaNa-sviSTakRda ni kAtyAyana-jaimini-varAprabhRtayaH sarayo'zanamArgamenaM prathayanti / .. AdiTAvA kimAvAdino'riyAvAdinI vainAyakAca mucitAH / tatra krizAnikAdInAM kA yAvAdino'zItyuttarazatabhadA garIci kumAra kapilo laka gArya vyA prabhUti-bAli-mATara mohllaapnmRtyaacaaryprtiiymaanprkriyaabhedaaH| akriyAvAdino'pi caturazItivikalpAH kokula-kATheviddhi kauzika-harihamazru-mAyanika-romaka-hArita-muNDA-zvalAyanAMdisvari()prathitaprakriyAkalApAH / vainayikAstu dvAtriMzavikalpAH vasiSTha-parAzara-jAtukarNa-vAlmIki-romaharSINa-satyadatta-vyAselApunau-pamanya-candradattA-yasthUlaprabhRtibhirAcAryaH prakAzita vinayasArAH / evametAn mithyAtvabhedAnabhidhAya saMkalayati bhASyakRdekarAzitayA trayANAmityAdinA bhASyeNa / triza bdaH saMkhyAvacanaH anyUnAnavikravRttiH / evaM zatazabdo'pi / kiyatAM zatAnA ? trayANAmityAha / kiyatA rAzinAdhikAnAm ? viSaSTInAmityAha, abhyadhikAnAM tripaSTayA / kutsitA vAdinaH kuvAdinaH,ekAntagrahAstatvAd yatkizcit pralapantItyarthaH / zeSamanabhigRhItamiti mithyAtvamabhisamyadhyate / abhigRhItamithyAdarzanam yadanyata tattvArthozraddhAnaM tadanabhigRhItamithyAdarzanam, anabhinivezamithyAtvamityarthaH / / bhA0-yathoktAyA viraterviparItAviratiH / TI0---yena prakAraNAbhihitA saptamAdhyAyAdau viratiH hiMsAnRtasteyAvahAparigrahebhyo manovAkkAyaiH kRtakAritAnumatibhiruktA tasyA virateya yotAyA viparItA aviratiH hiMsAdiSu pravRttiH, asaMyama itiyAvat / / ___ bha"---pramAdaH smRtyanavasthAnaM kuzaleSvanAdaraH yogadupramAdasya vidhyama praNidhAna catyeSa pramAdaH // TI-mokSamArgazaithilyamindrayadoSAta pramAdaH, pramAda ityanUdya svarUpamAcaSTe-smaraNaM smRtiH pUrvopalabdhadastuvipA syA anavasthAna-bhraMzaH / vikathAdivyagracittatvAdidaM vidhAyedaM kartavyamiti nAcati / kuzaleSvanAdara iti sbharato'pi kuzalAnAm -AgamavihitAnAM kriyAnuSThAnAnAM anAdara:-anutsAhaH, apravRttirityarthaH / yogaduSpaNidhAna 4 'caiSa 'karamadhya.chi -paayH| 2 'ditikAyana' iti i-pAThaH / 3 'visvari' iti c-paatthH| pramAdaH' iti gha.pAThaH ! Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 satyAyodhigamasUtram [adhyAyaH 8 gheti / yogAH kAyAdivyApArAstAna duSTena praNidhAnenArtadhyAnabhAjA cetasA samAcarati / pazabdaH samuccayArthaH / ityeSa pramAda iti nigamanArthe punaH pramAdagrahaNam / eSa triprakAraH pramAdo bhavati // bhA0-kaSAyA mohanIya (a0 8, sU0 10) rakSyante // yogastrividhaH puurvoktH|| TI-kaSAyA mohanIye vakSyanta iti / uktanirvacanAH kaSAyA mohanIye karmaNIhaivAdhyAye upariSTAd vakSyante prapazcataH saprabhedAH / yogastrividhaH pUrvokta hati / manoyogo nAgyogaH kAyayoga iti trividhaH-triprakAraH pUrvamuktaH SaSThe'dhyAye / / evamete pazca sAmAnyapratyayAH sarvakarmabandhahetava ityarthaH / ete ca pratyayAzcaturdazasu guNasthAneSu na sarve sarvatra bhavanti, kiM tarhi ? yogyatvAt kecideva kacidbhavantIti tad bhAvyate-midhyAdRSTisthAne tAvat sarve'pi pratyayA mithyAdarzanAdayaH sambhavanti AhArakakAyAhArakakAya mAnata mizravajAH savaprakRtInAmiti / tata uparitaneSu triSu guNasthAneSu sAsvAdadazaguNasthAneSu na-sa yagmithyAviratasamyagdRSTyAkhyeSu mithyAdarzanavarjitAH zeSapratyayAH yojanA kAraNatAM pratipadyante karmabandhasya, AhArakadvayavarjitAH, samyagmithyAhaTisthAneSu mizrakArmaNayogAsambhavaH / aviratasamyagdRSTau vistAvistasamyagdRSTau cAnantAnubandhino na santi, paJcamaguNasthAne viratAviratasamyagdRSTyAkhye yA saMyamAsaMyamaH kaSAyayogAH kapA. yAzca trayo bandhahetavaH, apratyAkhyAnAvaraNaudArikamizrakArmaNAhArakadvayavarjitAH, yata eSAmudayo nAsti dezavirata iti / tata uparitanaguNasthAneSu paJcasu pramattApramattasaMyatasthAnayorapUrvakaraNapraviSTAnivRttivAdarasamparAyasUkSmasamparAyasaMpatasthAneSu ca triSu upazAmakakSapakabhedabhinneSu kapAyayogapratyayadvayanimitto bandho bhavati / vizeSasta pramattasaMyatasya saMjvalanakaSAyAzcatvAro nokapAyAH navaivaM trayodaza bhavanti / yogAstu pUrvoktAlayodazaiva / apramatsamyApita eva, kevalaM vaikriyamizrAhArakamizravarjitA ekAdaza yogA bandhahetavaH / apUrvakaraNapraviSTAnAmapyeta eva vaikriyAhArakadvayavarjitA yogA nava / kapAyAstu trayodaza bancahetavaH / anivRttikaraNapraviSTAnAM nava yogAH kapAyAzcatvAraH saMga nA? pedavarya va andhahetavaH / sukSmasamparAyasthAnavartinAM nava yogAH saMjvalanalomA bandhahetavaH lata upagninAsthAnatraye upazAntakSINakaSAyasayogikevalisaMjJake yogapratyaya evaM nAnyasya iti / upazAntakapAyasthAne NakapAyasthAne ca nava nava yogA mandhahetavaH / sayAgikAlisyAne tu sA yogAH, kAraNo bandha iti / yogazca paJcadazaprakAra manoyogavata satyAsatyasatyAsatyAsatyAbhUSAmedataH / evaM / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhajanA sUtra 2] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 125 vAgapi caturdhA / kAyayogastu saptaprakAra:-audArikakAyayogaH, audAyogAnAM paJcadaza dazaH rikamizrakAyayogaH, vaikriyakAyayogaH, vaikriyamizrakAyayogaH, AhArakavidhatvam kAyayogaH, AhArakamizrakAyayogaH, kArmaNakAyayogazceti // bhA0-eSAM mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM pUrvasmin pUrvasmin bandhapratyayAnAM / sati niyatamuttareSAM bhAvaH / uttarottarabhAve tu pUrveSAmani. yama iti // 1 // TI.-eSAM sAmAnyapratyayAnAM mithyAdarzanAdInAM bhajanAM darzayati-nAvazyatayA yatraikapratyayastatrAnyairapi bhAvyam / kadAcidekasmin sati sarve bhavanti, kadAcineti / eSAM paJcAnAmapi sAmAnyapratyayAnAM mUtrakramasannivezinAM bandhanimittAnAM pUrvasmin pUrvasmin satIti vIpsayA niyatamuttareSAM bhAva iti pratipAdayati / sati mithyAdarzanapratyaye'vazyaMbhA. vino'viratyAdayazcatvAraH / satyAmaviratau trayaH pramAdAdayaH / sati pramAde kssaayyogau| satsu kaSAyeSu yogA iti / yogapratyaya eva sati netare catvAra ityAdi viparItaM bhAvyaM yAvat na mithyAdarzanapratyaya ityetadanena pratipAdayati-uttarottarabhAve tu pUrveSAmaniyama iti / aviratipramAdakaSAyayogeSu satsu na mithyAdarzanapratyayaH / yogakaSAyapratyayayoH satornAvazyamitare traya iti sujJAnamiti // 1 // evamupapAdite vistareNa bandhahetau idamAzaGkate-kathamamUrtasyAtmano hastAdyasambhave sati AdAnazaktivirahAt karmagrahaNamiti 1 / ucyate-iyameva tAvadasthAnA''rekA prakriyA'namizasya, kenAmUrtatA'bhyupetA''tmanaH ? karmajIvasambandhasyAnAditvAdekatvapariNAme sati kSIrodakavanmUrta eva karmagrahaNe vyApriyate / na ca bAyahastAdikaraNavyApArAdeyaM ghaTAdivat karma paugalamapi sada, kintu adhyavasAyavizeSAd rAgadveSamohapariNAmAbhyaJjanalakSaNAdAtmanaH karmayogyapudgalajAlazleSaNamAdAnaM, snehAbhyaktavapuSo rajolaganavaditi / evaMprakArAzaGkAvyAvRtyarthamidamAhasUtram-sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte // 8-2 // TI-kaSAyAH-krodhAdayo'nantAnubandhyAdibhedAH / saha kaSAyaiH sakakarmabandhe ___SAyAH tadbhAvaH sakayitvaM tasmAt sakaSAyatvAt / hetau pazcamI / hetva __ rthazca kAraNAntaravyAvRttiH / punaH kaSAyagrahaNaM tIvAdyAzayavizeSapratipAdanArtham utkRSTasthitirasavizeSapratipAdanArthaM ca / jIva ityAtmA kartA sthityutpattivyayapariNatilakSaNaH / sati ca kartRtve krmbndhphlaanubhvau| kriyata iti karmASTaprakAraM tasya yogyAnaudA 1'ityAdi sujJAnamiti' iti c-paatthH| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [abhyAyaH 8 rikAdivargaNAsvaSTAsu jJAnAvaraNAdikarmayogyAnanantAnantapradezaskandhAcatuHsparzAn, etadeva ca pudgalagrahaNena spaSTayati / pUraNagalanalakSaNAH pudgalAH skandhIbhUtAstAnAdatte, na punaH kriyAmAtra karma / karma hi paudgalamiSTaM rUpAdimaditi / Adala iti karmAtmapradezeSu lagayati / karoteH sarvadhAtvarthavartitvAnmithyAdarzanAvAvezAdAIkRtasyAtmanastadAkArapariNatikriyA karmalaganahetuH / kartA cAtmA kriyAyAH, kriyAnirvatyai ca karmetyamumevArtha bhASyeNa spaSTayati ___ bhA0--sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudglaanaadtte| karmaNo yogyAniti aSTavidhe pudgalagrahaNe karmazarIragrahaNayogyAnityarthaH / nAmapratyayAH sarva to yogavizeSAditi vakSyate ( a0 8, sU0 25 ) // 2 // ____TI0-sakaSAyatvAdityAdinA / padacchedo'pi hi vyAkhyAnam / anyathA vaTa vRkSe tiSThatItyAdiSu nizcaya eva na syAt / tataH sAmAnyaM nyAyamAzritya bhASye padacchedadvAreNArthamAcaSTe / mithyAdarzanAdayaH karmavandhasyASTaprakArasya sAmAnyahetavo'bhihitA eva prathamasUtre, kimartha punaH kapAyagrahaNaM bhedeneti ? ucyate-kapAyANAM pradhAnahetutvapratipAdanArtham / tatrAmarSo'prItirmanyulakSaNaH krodhaH svaguNaparikalpanAnimittatvAta apraNatirmAnaH parAmiH sandhAnanimittazchamaprayogo maayaa| tRSNApipAsAbhiSvaGgAstrAdalakSaNo lobhaH / tatraikako'nantAnubandhI, saMsArAnubandhItyarthaH / evamapratyAkhyAnaH pratyAkhyAnAvaraNaH saMjvalanazceti / ta ete pApiSThA bandhahetavaH saMsArasthitemUlakAraNaM A~janmajarAbhAvalakSaNAyAH kaSTatamAH prANinAmanaparAddhavairiNaH / yathoktamA (dazavaikAlike a08, u0 2, mU040)"koho ya mANo ya aNiggahIyA, mAyA ya lobho ya pvddddmaannaa| cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcaMti mUlAiM puNabhavassa ||1||"-indrvjaa tathA-" aidukkhaM loe, jaM ca suhaM uttamaM tihuyaNami / taM jANa kasAyANaM, vudikkhayaheuyaM savvaM // 2 // " etaca sakaSAyatvaM hetutvenopAttam / hetuzca dharmiNo bhavati, sa ca dharmI jIva ityAha / kaSAyapariNAmo hi pariNanturAtmano, na tvapariNAmasya sarvagatasyAkriyasyeti / yathA''ha "jIvastu karmavandhana-baddho vIrasya bhagavataH kartA / santatyA'nAdyaM ca tadiSTaM karmAtmanaH kaH // 1 // saMsArAnAditvAd bandhasyAnAditA bhavati siddhaa| ata eva karma mUrta nAmUrta bandhakaM hISTam // 2 // 1 'karmayogyA.' iti gh-paatthH| 2'aSTavidha0' iti gh-ttii-paatthH| 3 'nimittAzuddhaprayogo' iti a-paatthH| 4 'AvajavI( ? )bhAvalakSaNayoH' iti g-paatthH| 5 'parAvaM vairiNaH' iti c-paatthH| 6 chAyA kodhazca mAnazca anigRhItI mAyA lobhazca prvrdhmaanii| catvAra ete kRtsnAH kaSAyAH siJcanti mUlAni punarbhavasya / chAyA-yadatiduHkhaM loke yacca sukhamuttamaM tribhuvane / tadU jAnIhi kaSAyANAM vRddhikSayahetujaM sarvam / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 127 na ca nirhetukamiSTaM dehagrahaNaM yadAdimaM nRNAm / sati cApyahetukatve ne syAt saMsAranirmokSaH // 3 // tasmAnmUrta karmeSyate'rhatA yeca tasya pariNAmaH / dRSTo mUrtirdRSTau ca yena tadudIraNopazamau // 4 // yadi rUpi karma na syAt na syAdAtmasahavayavaddhatvAt / baddhe vA sati karmaNi nanu siddhA rUpitA tasya // 5 // " evaM mUrtatve sati na sarvapudgalA eva karmaNo yogyAH, kiM tarhi 1 vargaNAsamastapudgalA krameNa, manovargaNAyogyapudgalarAzerupari bhUyastvAdayogyavargaNAmatItyAdyalpana bandhayogyAH " tvAca kANazarIrAyogyavargaNAmullaGghaya karmaNo yogyAna pugalAnAdatta iti / AtmA kartA asthagitAsravadvAraH skandhAnatisUkSmAnatibAdarAMzcAyogyatvAt parihRtya anantAvayAnapi yogyAnevAdatte / yathA''ha "na sa AdAtuM skandhAnatisUkSmAn bAdarAMzca zaknoti / svAdena na badhyante jAtvaNavaH zarkarAzca tathA // 1 // aNavaH skandhAkottaraparivRddhAH susuukssmprinnaamaaH| kecidanantAvathavA apygraadyaa.jinruktaaH||2|| ebhyastu parAH skandhA ekottaravRddhivardhitAH sUkSmAH / manmayogyapudralavarNanam paJcarasapaJcavarNAstathA dvigandhAzcatuHsparzAH // 3 // agurulaghavaH sthitAzca kSetra katvena vartamAnAzca / prAyogyAH kametayA grahItumuktAH pariNamayya // 4 // aNavo'setsyadbhayo'nantaguNAH siddhavadanantatamabhAgAH / ekaskandhIbhUtAH skandhAnAM cApi mArna tat // 5 // audArikAdizeSadravyAdAne sa eva vidhiruktH| tatrAdyasya skandhAH sarve'lpiSThapradezAstu // 6 // tebhyo'sakhyeyaguNA vaikriyayogyAH pradezataH skandhAH / maudArikAra dhAnAM pradezAH ka AhArakasya tebhyo'pi tathA skandhA asakhyeyaguNAH // 7 // tebhyaH prabhRti tathaivAnantAbhyastAH pradezataH skndhaaH| kramazastaijasabhASAdravyamanaHkarmaNAM yogyAH // 8 // " etadevAnena bhASyeNa pratipAdayati-aSTavidhetyAdinA / aSThaprakAre pugalagrahaNe audArika-vaikriyA''hAraka-taijasa-bhASA-prANApAna-manaH karma medena pudgalAH paramANavo dvipradezAdagadha skandhA yAvadacittamahAskandhaH / eteSu ye yogyAH pudgalAsteSAM aSTaviSe grahaNe sati vizi 'na yat saMsa rati' iti Ga-pAThaH / 2 . Ito yazca' iti g-paatthH| 3'tasmAdAtma.' iti ba-pAThaH / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 nsstti-krmshriirgrhnnyogyaanityrthH| kamaivASTavidhaM zarIramuktam , ataH svArthe' karmaNa(?)miti pratyayaH / karmaiva kArmaNaM, karmasaGghAta ityrthH| te punarAdIyamAnAH pudgalAH ko''tmanA kim? nAnA karma gAM pratyayA bhavanti-kAraNatAM pratipadyante, ka vA vyavasthitAH ? kuto vA yogavizeSAdityAdhupakramyedamuktam / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAditi vakSyate / khavayamarthaH-sarvakarmaNAm anvarthasaMjJA nAma saMjJetyanAntaram / tadyathA-jJAnAvaraNamityAdi / jJAnamAbriyate yena karmaNA tat jJAnAvaraNam, evaM sarvatra nAmAnvartha vAcyam / tasyAnvarthanAmno jJAnAvaraNAdeH pratyayAH-kAraNAnIti / nahi tAn pudgalAn vihAya jJAnAvaraNAdisaMjJAH siddhayantIti / tathA sarvAsu dikSu vyavasthitAH, kAyabAmanoyogAnAM ca tIvrAdipariNAmavizeSAdityAdi sarvamihevAdhyAye pradezabandhanirUpaNe vyAkhyAsyate upariSTAditi // 2 // evaM bandhahetUna nirUpyAdhunA bandhasvarUpanirUpaNAyAha sUtram-sa bandhaH // 8-3 // TI--bandhanaM gandhaH-parasparAzleSaH pradezapudgalAnAM kSIrodakavat prakRtyAdibhedaH / badhyate vA yenAtmA-asvAtantryamApAdyate jJAnAvaraNAdinA sa bandhaH pudgalapariNAmaH / sa cAnantarasUtre AtmapradezeSu rAgAdyabhyaJjaneSu karmayogyapugalAnAmAzleSamAtratvenoktaH, tasya sa ityanena parAmarzaH kriyate / hetuzca nivartayan kArya hetuvyapadezaM pratilabhate / tasya ca mithyAdarzanAderidameva nirvayaM kArya, pauruSeyasAmarthyapratibandhakAri jIvapradezeSu jJAnAvaraNAdipudgalajAlAvasthAnam / sAmarthya ca puMso jJAnadarzanavIryasukhamattvaM tasya pratighAtakamAtmapradezapratiSThe pudgalajAlamiti / pratiSThA ca tasya viziSTaguNayogAd , yathA dIpa USmaguNayogAd vA snehamAdAyAcIrUpeNa pariNamayati tathA rAgAdiguNayogAt kAyAdiyogavA''tmadIpaH skandhAnAdAya karmatayA pariNamanamApAdayati / kAyAdikaraNayogAccAtmano vIryapariNatirbhavatIti yogazabdenocyate / tathA mRNmayaghaTasyAgnisaMyogAd raktatvAdipariNatirghaTasyaiva tathA''tmanaH kAyAdikaraNayogavIryapariNatirAtmana eva prAdurasti, na dravyAtarasyeti / yathA ca snehAbhyakte vapuSi jalAvAsasi vA parAgo lagati malIbhavati ca, tathA rAgAdisnehAbhyaJjanasyAsmanaH kArmaNazarIrapariNAmo'pUrvakarmagrahaNe yogyatAmAskandati, AtmadehayorekyAdinA bhogayetaH kamebandhaH / yathA''ha " api cAyaM prAyogikabandhaH sa ca bhavati kartRsAmarthyAt / iSTazca sa prayogo'nAmogikavIryatastasya // 1 // " iti // "nanu vIryeNAnAbhogikena paripAcya rasamupAharati / pariNamayati dhAtutayA, sa ca manAbhogavIryeNa // 2 // 'karmaNi IpratyayaH' iti pratibhAti / hetutanirda' iti u-pAThaH / 3 'sAmabhyatayA iti hu-paatthH| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 4.] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam paTakAdibhAvino mRvayanA AmeDitA yathA piNDe / sadajjJAnAvaraNAdikarmadezA api jJeyAH // 3 // AmeDitamavibhaktaM yadyapyaSTavidhamiSyate karma / evamapi jinadRSTaM nAnAtvaM prakRtitastasya // 4 // pudgalatAsAmye'pi dravyANAM nanu vipAkato bhedH| dRSTaH pittakaphAnilapariNAmavatAM svaguNabhedAt / / 5 // yasya guNo yAdRk syAt nanu tAdRzameva bhavati tasya phalam / nahi jAmbavAni nimbaH phalati na jambuzca nimbAni // 6 // kamevaravo'pi tdvnnaanaasvsvpryogprissiktaaH| nAnAsvasvaguNasamAn phalanti tAMstAn guNavizeSAn // 7 // " enameva cArtha bhASyakAro'pi spaSTayati bhASyeNabhA0-sa eSa karmazarIrapudgalagrahaNakRto bandho bhavati // 3 // TI0-sa eSa ityaadinaa| sa eSa lolIbhUta AtmapradezakarmapudgalapiNDaH sa ityanena parAmRzyate / eSa iti nAnyaH / tasyaivAnusandhAnamAcaSTe / AtmapradezAnAM pudgalAnAM cAnyonyAnugatilakSaNa eva pandho bhavati / karmazarIramiti kArmaNazarIramAtmaikyAda yogakaSAyapariNatiyuktamapi ca karmayogyapudgalagrahaNe-AtmasAtkaraNe ekatvapariNAmApAdane samartham / evaM pa karmazarIreNa pudgalAnAM yad grahaNaM gRhItistatkRto bandha iti bhAvanIyaM bhavati // 3 // bhA0-sa punazcaturvidhaH rI0-sa punazcaturvidha ityanenottarasUtrasambandhaM kathayati lakSaNavidhAnAbhyAm / jIvAdipadArthasaptakavyAkhyA prastutA, tatra lakSaNataH pratipAdito bandhaH / samprati lakSitasya vidhAna pAcyam / ataH sa eSa uktalakSaNako bandha ekarUpo'pi kAryabhedAt prakRtyAdivibhAgamAsAdapati, avasthAbhedAd vA, yathA pRthagjanaH krauryanIcaistvalomAdibhedAnAnAtvaM pratipadyate tadvada panyo'pIti / punaHzabdo bandhaM vizinaSTi-dravyamAvabhede sati bhAvabandha iti / catasro vidhA yasya sa caturvidhaH-catuHprakAraH / tatprakAranirUpaNAyedamAhapandhasya vidhAna- sUtram-prakRtisthityanubhAvapradezAstadvidhayaH // 8-4 // catuSTayam TI.-prakRtyAdayaH kRtadvandvAH bhavana vibhaktyA nirdiSTAH, tatra prakRtimaliM kAraNaM pratyAdInAM mRdiva SaTAdibhedAMnAmekarUpapudgalagrahaNam , ataH prakriyante'sya sakAzAsAdhanatA diti akartarItyanuvRtterapAdAnasAdhanA prakRtiH / svabhAvavacano yA '' ikhi g-paatthH| 2 'ekakolI ' iti paatthH|| 'vibhatmAdinirdidhAti -pAThA / 'medA bhAgaika ' iti g-paatthH| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tattvArthAdhigamasUtram [abhyAyaH 8 pratizabdaH / duSTaprakRtirduSTasvabhAva iti prasiddheH / jJAnAvaraNaM jJAnAcchAdanasvabhAvaM dataH, evaM darzanAvaraNAdAvapi yojyam / svabhAvavacanatve ca bhAvasAcanaH prkRtishbdH| sthityanubhAvazabdAvapi bhAvasAdhanau / iyattayA'vadhAraNAt pradezazabdaH karmasAdhanaH / kramaniyamastu zeSavikalpaprakRterAdau prakRtibandhaH / upAttasyAvasthAnakAlaparicchedAt tataH sthitibandhaH / satyAM sthitau phaladAnakSamatvAdanubhAvavandhaH / tataH karmapudgalaparimANalakSaNaH pradezabandhaH / sa bandha ityatra bandhasya prastutatvAttacchabdena parAmarzaH / vidhividhAnaM-medaH sasya vidhavastadvidhayo-bandhabhedA iti, etad bhASyakRtA''viSkRtameva pratyekaM sambanatA bandhazabdam // mA0-prakRtibandhaH, sthitibandhaH, anubhAvavandhaH, dezabandha iti // 4 // TI0-tatra yathoktapratyayasadbhAve sati pudgalAdAnaM prakRtibandhaH karmAtmanorakyalakSaNaH, satadhAtmano'dhyavasAyavizeSAdanAbhogapUrvakAdAhArapariNAmavat karmapariNatiH sthityaadilkssnnaa| tathAcoktameva karmapudgalarAzeH katroM parigRhItasyAtmapradezeSvavasthAnaM thtiH| adhyavasAyanirvartitaH kAlavibhAgaH, kAlAntarAvasthAne sati vipAkavattA'nubhASabandhaH / samAsAditaparipAkAvasthasya padarAderivogabhogyatvAt sarvadezotyekadvitricatuHsthAnazubhAzubhatIvramandAdibhedena vakSyamANaH / tatastasya kartuH svapradezeSu karmapudgaladravyaparimANanirUpaNa, pradezabandhaH, atra ca pAramarSavacanavidaH kaNikAguDaghRtakaMdukabhANDAdidravyavikAra modakamAharanti prakRtyAdibandhanirUpaNAya / tathAhi-citraH pudgalapariNAmaH karturadhyavasAyAnugRhIta iti bhAmyate / modako hi vAtapittaharo buddhivardhanaH saMmohakArI mAraka ityanekenAkAreNa pariNamate, jIvasaMyogAt , tathA karmavargaNAyogyapudgalarAzirapyAtmasambandhAt kaSida jhAnamASaNoti, aparo hi darzanaM sthagayati, anyaH sukhaduHkhAnubhavaheturityAdi yojyam / bhUyastasyaivAvipabhagandharasAderavinAzitvenAvasthAna sthitiH / Aha ca " iti karmaNaH prakRtayo mRlAzca tathottarAca nirdiSTAH / tAsAM yaH sthitikAlanibandhaH sthitibandha uktaH sH||1||" tasyaiva ca snigdhamadhurAdhekadviguNAdibhAvo'nubhAvaH / yathA''ha-- " tAsAmeva vipAkanibandho yo naamnirvcnbhinnH| sa raso'nubhAvasaMjJastIbo mando'tha madhyo vA // 1 // " punastasyaiva kaNikAdidravyaparimANAnveSaNaM pradezaH, karmaNo'pi pudgalaparimANanirUpaNa pradezabandha iti / yathoktam---- 'kalApapari.' iti g-paatthH| 2 'pAtyAdhAsya' iti g-paatthH| 3 'kaTubhANDa' iti b-yaa| .moharo' iti g-paatthH| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaprakRtayo sUtra 5] stropajJabhASya-TokAlaGkRtam "teSAM pUrvoktAnAM skandhAnAM sarvato'pi jIvena / sarvairdezairyogavizeSAd grahaNaM pradezAkhyam // 1 // pratyekamAtmadezAH karmAvayavairanantakaiddhAH / / karmANi banato muJcataca sAtatyayogena // 2 // " itikaraNo maulabandhabhedevattApratipAdanArthaH / jJAnAparaNAdikarmaNAmaSTAnAmapi prakatyAdibheda eva maula iti // 4 // uttrsuutrsmbndhaarthsttrshbdH| tatra-teSu caturSa prakRtyAdi lakSaNeSu bandhabhedeSu prathamo meda ucyate / sa ca bandho dvedhA-mUlaprakRtibandhaH uttaraprakRtivandhazca / mUlaprakRtibandhapatipapayemidaM vacanam sUtram-Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyA yuSkanAmagotrAntarAyAH // 8-5 // TI-Adau bhava Adyo'nantarAtItasUtravinyAsasaMzrayaNAt (1) jJAnadarzanayoH AvaraNazabdaH pratyekamabhisambadhyate jJAnAvaraNaM darzanAvaraNamiti / jJAnameva bodhalakSaNo vizepaviSayaH paryAya AtmanaH, tathA darzanaparyAyaH sAmAnyopalambhalakSaNastayorAvaraNaM-AcchAda ... namAtiH AvaraNaM Atriyate vA'neneti bhAvakaraNayoyutpattiH, sukhaduHkhazAnAdharaNAdInAM na rUpeNAnubhavitavyatvAd vedanIyamiti karmasAdhanam / mohayati mohana vA muhyatyaneneti vA mohanIyam / etyanena gatyantarANItyAyuH, Ayureva ghAyuSka svArthe kan / nAmayatIti nAma prahayatyAtmAnaM gatyAdyabhimukhamiti, namyate vA prahIkriyate'neneti nAma / kartari karaNe vA vyutpAdyate / gotraM uccanIcabhedalakSaNaM tad gacchati-prApnotyAtmeti gotram / antardhIyate'nenAtmano vIryalAbhAdIti antarAyaH / antardhAnaM vA''tmano vIryAdipariNAmasyetyantarAyaH / " kRtyalyuTo bahulaM" ( pA0 a0 3, pA0 3, mU0 113) iti lakSaNasadbhAvAt sarvatra sAdhimA pratipattavyaH / tulyArthatvAt sakIyante saMjJA iti cena prasiddhataratvAt gosapodisaMjJAvat / evamete jJAnAvaraNAdayaH kRtta .. dvandvAH prathamayA nirdiSTAH / RmastveSAmarthApekSaH / tathAca jJAnadarzanAvarapAnAvaraNAdInAM " NodayajanitA sarvasancAna! bhvthaa| tAM ca vedayamAno'pi mohAmibhUkrame hetuH tatvAnna vijyate / aviraktazca devamAnupatiye narakAyuSi vartate / na pAnAmakaM janma / janmavanta cAnusyUtAH saMdeva gAtraNA / tatra saMsAriNAM sukhalezAnubhava: sAntarAyaH sarva ityantarAyanirdezaH / / vyutpattyarthaH 1'badati ' iti i-paatthH| 2 atra kAcit truTiriti prsH| 3 'vyavasthA' iti hu-paattH| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 8 bhA0-Aya iti sUtrakramaprAmANyAt prakRtibandhamAha / so'STavidhA, sadhaH - jJAnAvaraNaM, darzanAvaraNa, vedanIyaM, mohanIyaM, AyuSka, nAma, gotram, aparAmiti // 5 // kizcAnyat TI.---Adya iti sUtrakramaprAmANyAdityAdi bhASyam / AdhaH-prathamo mUlaprakativandhaH / iti raNaH zabdapadArthakaH / sUcanAt sUtraM aneUbhedaM karma yataH sUcayati / kramaHsanivezastasya prAmANyabhanyapramAgatvAdivat samAsaH tasmAt , mUtraka paprAmANyAditi hetvaryA paJcamI / prakRtibandhamiti sAmAnyAbhidhAne'pi mUlaprakRtivandhabhatra kAkA pratipAdayati sUtrakAraH / yataH paJcanavetyAdinottaraprakRtibandhaM vakSyati (a0 8, mU0 6) / sa mUlapraka. tibandhoSTavidhaH-aSTaprakAraH / tadyathA-jJAnAvaraNamityAdi gatArtha bhASyam / itikaraNaH zubhAzubhasya karmaNa iyattApratipattaye prAyojIti // 5 // kinAnyadityAdinA mUtrasya sambandhamAcaSTe / na kevalaM prakRtibandho mUla vizeSaNaH, uttaropapadavizeSaNazcetyetadanantaraM pratipAdayannAha - bhUprakRtInAmavA- sUtram-paJcanavadyaSTAviMzaticaturdicatvAriMzadadristarabhedasaHkhyA paJcabhedA yathAkramam // 8-6 // TI-pazcAdInAM kRtadvandvAnAM bhavanavibhaktyA nirdezaH / ete bhedAH-pazcAdibhedA yathAkramamityanantarasUtrakramaM pratyavamRzati, anantarasUtrakramaprAmANyAt jnyaanaavrnnaadybhismbndhH| tAMzca paJcAdikAn bhedAn svabhAvataH prati mUlaprakRtiM vakSyati / tA eva mUlaprakRtIrabhisambandhayannAha mA0-sa eSa prakRtivandho'STavidho'pi punarekazaH paJcabhedaH navabhedaH vibhedaH aSTAviMzatibhedaH caturbhedaH dvicatvAriMzadbhedaH vibhedaH paJcabheda iti yathAkramaM pratyetavyam / ita uttaraM yad vakSyAmaH // 6 // tadyathA TI-sa eSa prakRtibandho'STavidho'pItyAdi / AtmapudgaladravyasyAnvayitvAt sa ityanena sAmAnyamAtraparAmarzaH / eSa ityanvayinaH pariNAmavizeSapratipattiH / prakRtibandha iti mUlaprakRtivandho'STaprakAro'pi bhUya ekaiko jJAnAvaraNAdipazcAdibhedo mantavya iti krameNa bhASyakRda darzayati-paJcabheda ityAdinA bhASyeNa / samudAyArthastvasya bhASyasya prAgAsavodeze mRlaprakRtipradarzita eva, kevalaM iha tUttarabhedAnAM maGkhyApradarzana miti / tatra paJcabhedo jJAnAvaraNaprakRtivandhaH krameNa yAvat paJcabhedo'ntarAyaprakRtivandha ityevametad yathAkrama pratyetavyam / itaHprabhRtyuttarakA yadabhidhAsyAma iti // 6 // 1.bandhe' iti g-paatthH| 2'tadanena' iti hu-paatthH| 3 'pradarzanameva iti -paatthH| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - tadyathetyanena sUtraM sambadhnAti / paJcAdibhedA jhAnAvaraNAdayo'bhihitAH, tad yathA te vyavasthitAH yena krameNa svarUpeNa paJcAdibhedAstathA aSTApi mUlaprakRtiSattaraprakRtayaH pratipadaM pradaya'nta ityaah| sUtram-maityAdInAm // 8-7 // TI0-matyAdInAmityAdi / matirAdiryeSAM zrutAvadhimanaHparyAyakevalajJAnAnAmiti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH tAni matyAdIni teSAM matyAdInAmAvaraNam / kriyayA''ptumiSTatamatvAt karmaNi SaSThI / matyAdInAmAvaraNaM matyAdInyAtriyante'neneti / apare tu pratipada pazcApi paThanti-matizratAvadhimana:payoyakevalAnAmiti / evaM cApArthakaH pATho lakSyate / yato' nantarasUtre pazcAdibhedA jJAnAvaraNAdaya ityavatameva / nijJotAzca svarUsUtrapAThavicAraH pataH prathamAdhyAye vyAkhyAtatvAt / ata Adizabda eva ca yuktH| bhASyakAro'pyevameva sUtrArthamAvedayatebhA0-matyAdInAM jJAnAnAmAvaraNaM paJcavidham-matijJAnAvaraNaM, zrutajJAnAvaraNaM, apadhijJAnAvaraNaM, manaHparyayajJAnAvaraNaM, kevalajJAnAvaraNam / matyAdInAM jAnAnAmAvaraNAni paJca bhavanti // 7 // 10-jJAnAvaraNaM paJcavidhaM bhavati / matyAdInAM jJAnAnArmovaraNAni paJca vikalpAzcaikaza ityetAvadeva bhASyamasya sUtrasya / tatra jJAnAvaraNaM paJcavidhaM bhavatItyanenAnantarasUtroktasaMkhyAvadhAraNaM mantavyam / sUtrArthamAcaSTe-matyAdInAM jJAnAnAmAvaraNAni paJceti, matyAdaya eva jJAnAnIti samAnAdhikaraNamAviSkaroti / teSAM matyAdInAM jJAnAnAM pazcAnA pazcaivAvaraNAni bhavanti / bAhulyamaGgIkRtya samAnAdhikaraNapratipattiH / manaHparyAyajJAne tu saptamyantena samAsaH pUrvapadena, manaHparyAyeSu jJAnaM manaHparyAyajJAnam / athavA karaNarUpAH paryAyAH kAryatvenopacaritA iti samAnAdhikaraNa eva / tAni tu prathitAnyeva / tadyathA-matijJAnAvaraNaM zrutazAnAvaraNaM avadhijJAnAcaraNaM manaHparyAyajJAnAvaraNaM kevalajJAnAvaraNamiti / tatrAtmano jJasvabhAvasya prakAzarUpasya jJAnAvaraNakSayopazamakSayasamudbhavAH prakAzavizeSA bhatijJAnAdivyapadezyAH paryAyA bahuvikalpAH / tatra ca jJAnAvaraNasya svasthAne yAvanto vikalpA: sambhavanti sarve te jJAnAvaraNagrahaNenaiva grAhyA iti bhASyArthaH / vikalpA-bhedAH / AdizabdopAdAnAt matyajJAnAditritayaM samuccIyate, bodhasAmAnyAt matizrutAvadhyavizeSAcca / 1 'matizrutAvadhimanaHpayAMyakevalAnAm ' iti gh-tto-paatthH| 2 'kAro'yameva' iti i-paatthH| 3 gh-pustke| bhASyaM tu yathA-'jJAnAvaraNa 1JcavidhaM bhavati / matyAdInAM jJAnAnAmAvaraNAni pazca / vikalpAMcaikaza iti ||'ird TIkAkArANAM saMmatam / 4 'mAvRNoti' iti i-pAThaH / 5'dhAraNam / matyAdInA' iti i-pAThaH / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 vad yathA-indriyAnindriyanimittatvAdavagrahAdayo matijJAnasya, aGgAnaGgavikalpAH zrutajJAnasya, bhavakSayopazamajapratipAtyAdivikalpAcAvadhijJAnasya, Rjuvipulamativikalpau manaHparyAyajJAnasya, sayogAyogAsthAdivikalpAH kevalajJAnasyeti / tatrendriyanimittaM zrotrAdipaJcakasamudbhavaM kSayopazamanaM jJAnaM yogyadezAvasthitakha viSayagrAhi / anindriyaM tu manovRttiH oghajJAnaM ca, tadetanmatijJAnaM caturaSTAviMzatidvAtriMzatpatriMzaduttaratrizatabhedamAviyate yena tanmatijJAnAvaraNa dezaghAtilocanapaTalavaccandraprakAzA'bhrAdivad vA / tathA zrotrendriyopalabdhiH zruta zeSendriyamanovijJAnaM ca zrutagranthAnusAri khArthAbhidhAnapratyalaM zrutajJAnaM, tadanekamedamAcakSate pravacanAbhijJAH / yathA''ha (bRhatkalpe1) jAvaMti akkharAI, akkharasaMjoga jettiyA loe / evaiyA pagaDIo, suyanANe hoti nAyavvA // 1 // " tasyAvRtiH zrutajJAnAvaraNam / etadapi dezaghAtIti / antargatabahutarapudgaladravyAvadhAnAdavadhiH pudgaladravyamayodayaiva vA''tmanaH kSayopAmajaH prakAzAvirbhAvo'vadhiH-indriyanirapekSaH sAkSAt jheyagrAhI lokAkAzapradezamAnaprakRtibhedaH, tadAvaraNamavadhijJAnAvaraNam / idamapi dezapAsyeva / tathA''tmano manodravyaparyAyAn nimittIkRtya yaH pratibhAso manuSyakSetrAbhyantaravRttipalyopamAsaGkhyayabhAgAvacchinnapazcAtpura:kRtapudgalasAmAnyavizeSagrAhI manaHparyAyajJAnasaMjJastasyAvaraNa dezavAti mnHpryaayjnyaanaavrnnm| samastAvaraNakSayAvibhUtamAtmaprakAzatasamazeSadravyaparyAyagrAhi kevalajJAnaM tadAcchAdanakRt kevalajJAnAvaraNam / etaca sarvaghAtIti // 7 // samprati darzanAvaraNottaraprakRtipratipipAdayiSayA sUtramAhadarzanAvaraNasya navo. sUtram-cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrAttaraprakRtayaH pracalApracalApracalAstyAnar3ivedanIyAni ca // 8-8 // TI-cakSurAdayaH kRtadvandvAH SaSThayA nirdiSTAH prastutAvaraNasambandhAd vedanIyasambandhanirAkaraNapratipattezva, darzanAvaraNamUlaprakRtisAmarthyAt cakSurAdayo darzanazabdena sahAmisambadhyAt , nidrAdayaH paJca styAnaddharthantAH kRtadvandvAH vedanIyazabdottaranirdiSTAH samAnAdhikaraNapratipattyartham / pazyatyanenAtmeti ckssuH| sarvamevendriyamAtmanaH sAmAnyavizeSabodhasvabhAvasa karaNadvAra, tadvArakaM ca sAmAnyamAtropalambhanamAtmapariNatirUpaM cakSurdarzanaM tallabdhighAti cakSurdarzanAvaraNaM, zeSendriyamanoviSayamaviziSTamacakSurdarzanaM tallabdhighAtyacakSurdarzanAvaragam / avadhAvapi prathamasampAte sAmAndhamAtropalambhanamavadhidarzanam / kevaladarzanamapi sAmAnyopayogalakSaNam / etaduttarAvaraNamavadhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaM ca / svApo nidrA sukhaprAteSodhalakSaNA / veda1.chAyA yAvanti akSarANi akSarasaMyogA yAvanto loke / etAvatyaH prakRtayaH zrutajJAne bhavanti jJAtavyAH // 2'tadAtmano' iti i-pAThaH / 3'chinnapacAgA(1)-puraHkRta' iti c-paatthH| 4'tyAnadida-itigha-pATha Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam nIyam anubhavanIyaM nidrA cAsau vedanIyaM ceti sarvatra samAnAdhikaraNaH / vedanIya .. darzanAvaraNottaraprakRtipraptAve vedanIyaM prastAvApAstamupanyastamityasamIcI" namivAbhAti / yato vedanIyaM tRtIyamUlaprakRtiriti / atrocyate-darzanAvaragabhedA darzanAvaraNajAtIyA eva, nidrAdayo yataH samadhigatAyA eva darzanalabdheH upayogedhAte pravartante, cakSudezanAvaraNAdicatuSTayaM tUdgamoccheditvAnmUlaghAtaM nihanti darzanalabdhimityato darzanAvaraNabhedAH / vedanIyazabdastu sAmAnyena sakalakarmAnubhavavacano'pi pravacane prasiddhatarasvAt tRtIyamUlaprakRtau vyavahiyate / anubhavanIyatvaM tu sarvakarmaNAM paramArthataH samastItyato na dossH| duHkhapratibodhalakSaNA nidrAnidrA / UrvazayanalakSaNA prclaa| caGkramaNamAcarataH zayanaM prclaamclaa| styAyatIti styaanm| stimitacittonAtIva vikasvaracetana AtmA / bAhula kAt kartari lyuT / styAnasya svApavizeSe sati gRddhiH-AkAGkSAbhilASo pAThAntara parAmarzaH ra mAMsamodakadantAyudAharaNaprasiddhA styAnagRddhiH / styAnarddhiriti vA - pAThaH / tadudayAddhi mahAbalo'rdhacakravartitulyabalaH prakarSaprAptI bhavati / anyathA jaghanyamadhyamAvasthAbhAjo'pi saMhananApekSayA sambhavatyeveti / styAnasya RddhiH syAnadiriti / cazabdaH samuccayavRttiH / darzanAvaraNabhedAH cakSurdarzanAvaraNAdayo nidrAvedanIyAdayati vAkyArthaH / uktArthAnugAmi caM bhASyam _ bhA0-cakSurdarzanAvaraNaM, acakSurdarzanAvaraNaM, avadhidarzanAvaraNaM, kevaladarzanAvaraNa, nidrAvedanIyaM, nidrAnidrAvedanIyaM, pracalAvedanIyaM, pracalAmacalAvedanIyaM, syAnadiSedanIyamiti darzanAvaraNaM navabhedaM bhavati // 8 // TI0-cakSurdarzanAvaraNamityAdi sarva gatArtham / darzanAvaraNaM navabhedaM bhavatIsvante nigamitaM navabhedameveti // 8 // samprati yattadAgame prasiddhaM vedanIyatvena tRtIyaM mUlaprakRtirUpaM taduttaraprakRtivivakSayA sUtrakAra AhabedanIyasya dve sUtram-sadasavedye // 8-9 // uttaraprakRtI TI0-uttaraprakRtibhedamAtrasya vivakSitatvAt prathamaiva, sadyamasavedha ceti vedanIpamUlaprakRteruttaraprakRtidvayaM bhavati / tatrAbhimatamiSTamAtmanaH karturupabhokturmanujadevAdijanmasu zarIramanodvAreNa sukhapariNatirUpamAgantukAnekamanojJadravyakSetrakAlAvabhavasambandhasamAsAditaparipAkAvasthamatibahumedaM yadudayAdbhavati tadAcakSate / saveMdanIyamabhihitaM, viparItamasadanIyam / evaMvidhAthonuvAdi ca bhASyam / / yogataH' iti s-paatthH| 2 'tyAnastimita' iti c-paatthH| 3 'ssyAnagRddhi' iti gha-pAThA / 4'bhAvasambandha' iti g-paatthH| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyApaH 8 bhAla-savedyamasaddhedyaM ca vedanIyaM vibhedaM bhavati // 9 // TI0-sadedyamityAdi / sacchabdaH prAzastye / prazaMsA cAtmano'bhimataviSayatvam / asacchandastadvaiparItye / cazabda uttaraprakRtisamucitau / vedanIyaM-vedyaM dvibhedaM dviprakAra bhavati // 9 // samprati caturthamUlaprakRtermohanIyanAmnaH uttaraprakRtiprapaJcAkhyAnAyAha suutrm-drshncaaritrmohniiykssaaynokssaayvedniiyaakhyaastridvissoddshnvbhedaaH| samyaktvamithyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyo anamohanIyasyA- ntAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAzAviMzatiruttara- zcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokabhayajuprakRtayaH gupsAH striinpuNskvedaaH|| 8-10 // TI-mohanIyamUlaprakRteraSTAviMzatiruttaraprakRtayaH saGgrahabhedarUpAH sUtreNaiva nirdiSTAH / mohanIyazabdaH pratyekamabhisambadhyate / darzanamohanIyaM cAritramohanIyamiti saGgraheNa nirdezaH / punazcAritramohanIyamuttarabhedApekSayA saGgraheNaiva nirdiSTam / tadbhedAkhyAnaM tu kaSAyavedanIyaM nokaSAyavedanIyamiti / darzanamohanIya ityAdikA AkhyA yAsAputtaraprakRtIno vAstathA nirdissttaaH| tAsAM bhedapratipAdanArthamAha-tridviSoDazanavabhedA iti / nirdezakamegaiva jyAdayo bhedA yAsa tAstathoktAH, darzanamohanIyottaraprakRtistribhedA, cAritramohanIyosaraprakRtiddhibhedA, tau cAmU vikalpo , kaSAyavedanIyaM SoDazabhedaM, nokaSAyavedanIyaM navabhedamiti / evamiti evametA uttaraprakRtayo'STAviMzatiH sUcitAH mohniiyprkRteH| ____ adhunA tu vyAdibhedAn sUtreNaiva pratipAdayati--samyaktvamithyAtvatadubhayAmIti / samyaktvaM mithyAtvaM tadubhayamiti dvandvanirdezaH / tatvArthazraddhAnalakSaNaM samyaktvaM, tadviparItaM mithyAtvaM, tadubhayamiti samyagmithyAtacazraddhAnalakSaNam / evametat vividha darzanamohanIyaM sUcitam / kaSAyanokaSAyAbityanena cAritramohanIyabhedadvayAkhyAnam / __ anantAnubandhiprabhRti kaSAyAsta eva mohanIyam / aSAyA hAsyAbhakaSAyasyArthaH dayaH, kevalAH kaSAyasamparkazUnyAH svakAryAsamarthA ityakaSAyAH / sadaiva hi kaSAyasaMpRktAcAritramohanIyavyapadezyAH, alpakaSAyakAyatvAdakaSAyA iti| saba kaSAyamohanIyabhedapradarzanArthamAha sUtrazakalam-anantAnubandhikrodhamAnamAyAlomA iti / anantaH saMsArastamanubananti tacchIlAzcetyanantAnubandhinaH krodhAdayaH / avidyamAna pratyAkhyAnaM yeSAmudayAt te pratyAkhyAnAH krodhAdayaH / apare punarAvaraNazandamatrApi sambadhnanti-apratyAkhyAnAvaraNA iti / apratyAkhyAnaM dezaviratiH, tadapyAvRNvanti 'prAzaMsya ' iti -paatthH| 2 'rUpAstatraiva ' iti a-pAThaH / 3 'samparkAH' iti paatthaa| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra ) svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 137 kimuta sarvapratyAkhyAnamiti / mUlaguNapratyAkhyAnavighAtavartinaH pratyAkhyAnAvaraNAH krodhAdayaH / svalpanimittaprAptAvapi yugapat saMjvalanAH saMjvalanAH krodhAdayaH / eSAM cAnantA nubandhyAdInAmekaikasya krodha-mAna-mAyA-lobhAkhyA vikalpA bhavanti, anantAnubandhinaH krodhAdayaH, evamapratyAkhyAnAH pratyAkhyAnAvaraNAH saMjvalanAzceti / evamete SoDazabhedAH kaSAyavedanIyAH sUcitAH / hAsyetyAdinA sUtrAvayavena nokaSAyavedanIyamAcaSTe navabhedam / tadaSTAviMzatividhamAveditaM mohanIya karma sUtreNeti / adhunA bhASyamanusriyate ___ bhA0-tri dvi-SoDaza-navabhedA yathAkramam / mohanIyabandho vividhaHdarzanamohanIyAkhyazcAritramohanIyAkhyazca / tatra darzanamohanIyAkhyastribhedaH / tadyathA-mithyAtvavedanIyaM, samyaktvavedanIyaM, sampagmithyAtvavedanIyamiti // TI-tri-dvi-SoDaza-navabhedA yathAkramamityAdi / uktArtha caita bhASyam / darzanacAritra-kaSAya-nokapAyamohanIyaprakRtayaH krameNa tri-dvi-poddsh-nvbhedaaH| anenASTAviMzativi dhatA pratipAditA mohanIyasya / mohanIyabandha ityaadi| yathokta kArakaprasiddho moha zabdo dviprakAro darzanamohanIyAkhyazcAritramohanIyAkhyazca / tattvArthazraddhAnaM darzanaM tanmohanAd darzanamohanIyam / prANAtipAtAdi varatizcAritraM tanmohanAcAritramohanIyam / tatra darzanamohanIyAkhyastribheda ityAdi / tatra tayordarzanacAritramohanIyayordarzanamohanIyAkhyastribhedaH praka tibndhstaavducyte| tadyathetyAdinA tameva darzayati-mithyAtvavedanIyadarzanamohanIyasya traividhye'pi bandhaikatA 4.mityAdi / tatra darzanamohanIyatraividhye satyapi bandho bhavatyekavidha eva "tatvArthAzraddhAnalakSaNamithyAtvavedanIyasya, na samyagmohanIyasya, nApi samyagmithyAtvamohanIyasyeti / yato mithyAtvapudgalA evaikarUpA baddhAH santaH karnA''tmano'dhyavasAyavizeSAt sarvathA zodhitA mithyAbhAvapariNAma tyAjitAH samyagamithyAtvapariNati vA prApitAH samyaktva(sambagmithyAtva)vyapadezabhAjo bhavantI te // na tvevaMvidhA eva badhyante, daravizuddhAstu samyagmithyAtvavyapadezabhAja iti / yathA''ha " mithyAtvasya hyudaye, jIvo viparItadarzano bhavati / na ca tasmai saddharmaH, svadate pittodaye dhRtavat // 1 // " yathoktakrameNa ca mithyAtvazuddhau granthibhedasamanantaraM samyaktvAvAptiH / tatazca "samyaktvaguNena tato vizodhayati karma tacca mithyAtvam / yadvaccha |tprbhRtibhiH zodhyante kodravA madanAH // 1 // 1'kiM punaH savati ng-paatthH| 2 'evamatat SoDazabhedaM kaSAyavedanAyaM sUcita' iti ca-pAThaH / 3 'svAdu ca ' iti upAThaH, 'svadave' iti c-paattH| 4 ' chagaNapramukhaiH' iti g-paatthH| 18 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH8 yata sarvathA tatra vizuddhaM tada bhavati karma samyaktvam / mizraM tu daravizuddhaM bhavatyazuddhaM mithyAtvam // 2 // " madanakodravAstu vyavasthA avizuddha-vizuddha-daravizuddhA iti dRssttaantiikRtaaH| mithyAtvasamyattavasamyagmithyAtveSu mithyAtvodayAca tattvAzraddhA bhavati, viparItadRSTitAt / yathA'ha " nanu kodravAn madanakAn bhuttvA nAtmavazatAM naro yAti / zuddhAdI na ca muhyati mizraguNazcApi mizroda vA // 1 // " sa hi mithyAtvavAn guNaguNinoraikyAt tadudayAnuguNapariNAmavartitvAta pItamayaha. tpUrabhakSaNa pittodayAd vyAkulIkRtakaraNapuruSavad yathA'vasthitArtharucipratighAtakAriNA mithyAtvenAnyathaiva pratipadyate / yathA''ha " 'micchattatimirapacchAiyadihI raagdossNjuttaa| dhammaM jiNapanattaM bhavAvi narA na royaMti // 1 // "micchAdihI jIvo uvaiThaM pavayaNaM na saddahai / sadahai asabbhAva uvai vA aNuvai // 2 // " " paryamakkharaM ca ikaMpi jo na roei suttanidiI / sesaM royaMtIvi hu micchAdihI muNeyabbo // 1 // " -saGgrahaNyAM (gA0 167) sUtraM tu prativiziSTapuruSapraNItameva zraddhAgocara iti / yathoktam" arhatproktaM gaNadharabdhaM pratyekabuddhabdhaM vaa|| sthaviragrathitaM ca tathA pramANabhUtaM tridhA sUtram / / 1 // zrutakevalI ca tasmAdadhigatadazapUrvakazca to sthavirau / AtAjJAkAritvAcca sUtramitarat sthavirahandham // 2 // " ahavA-" taM micchattaM jamasadahaNaM taccANa jANa bhaavaannN| saMsaiyamAbhaggahiyaM aNabhiggahigaM ca tivihaM ca // 1 // " ___-navapadazatake (1) 'sarvathA'pi tatra vizuddha tad' iti g-c-paatthH| 2 'mizro'pi' iti ga--pAThaH, 'mizrAdi' iti tuc-paatthH| 3 chAyA mithyAtvatimirapracchAditadRSTayo raagdvesssNyukaaH| dharma jinaprajJaptaM bhavyA api narA na rocante // mibhyAdRSTiIva upadiSTaM pravacanaM na zraddadhAti / zraddadhAtyasadbhAvamupadiSTaM vA'nupadiSTam / / 4 'micchaddihI niyamA' iti pAThAntaraM karmaprakRtI 167 tame ptraa| 5chAyArtha dRzyatA 97 tamaM pRSTham / 6-7 'dRSTaM' iti c-paatthH| 8 chAyA athavA tanmithyAtvaM yad azraddhAnaM tathyAnAM jAnIhi bhaavaanaam| .. sAMzayikamAbhigrahikamanAbhiprahikaM ca trividhaM ca // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 10 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 139 - samprati samyaktvavedanIyaM zuddhapudgalapratyayastatvArthazraddhAnapariNAma AtmanaH / sa caupazamikAdibhedena paJcadhA prAg vyAkhyAtaH aupazamika-sAsvAdana-vedaka-kSAyopazamika-kSAyikA samyaktva- khyH| tatropazAnte darzanamohasaptake bhavatyaupazamikaM sadaiva samyaktva prakAraprapaJcaH mantarmuhUrtakAlAvacchinnaM, upazamasamyagdarzanakAle saMyojanA udayamAvaM SaNNAmAvalikAnAmante kasyacid yAnti / upazamasamyaktvaM hi nityamevopahanyate'nantAnubandhibhiH / yathA''ha "saMyojanodayazcet syAdAsyayetanA(1) samyaktvam / tasya tu vizuddhathatastadabhAvAt samyaktvamanavadyam // 1 // " kSAyopazamikasamyaktvapudgalacaramagrAsAnubhavakAle vedakasamyaktvaM, uditamithyAtvapudgalakSaye anuditamithyAtvopazame ca kSAyopazamikamuktaM, kSAyikaM tu niravazeSadarzanamohakSaye bhavati samyaktvam / na ca vizuddhapudgalakSaye tatvArthazraddhAnalakSaNasya pariNAmasyAbhAvaH / yathA''ha "prakSINe tarhi samyaktve, samyagdRSTiH kathaM mtaa?| kSayo dravyasya tatreSTaH, pariNAmasya na kssyH||1||" samyagmithyAtvavedanIyamadhunocyate / prathamataH samyaktvamutpAdayan karaNatrayaM vidhAyopazamasamyatta pratipadyate / tato mithyAtvadalikaM tripuJjItvena pariNamayati zuddhamizrAzuddhatvena / yathA''ha "samyaktvaguNena tato vizodhayati karma taca mithyAtvam / ..' yadvacchakRtprabhRtibhiH zodhyante kodravA madanAH // 1 // " / samyagmithyAtvaM ca tadvedanIyaM ceti, evaM pUrvayorapi draSTavyam / itizabdo darzanamohanIyeyattApratipattaye / darzanamohanIyaprakRtibandhamAkhyAya samprati cAritramohaprakRtibandhAcikhyAsayA jagAda bhA0-cAritramohanIyAkhyo dvividhH| kaSAyavedanIyaM nokaSAyavedanIyaM ceti / TI0-cAritramohanIyAkhyo dvividha ityAdi / dvivikalpazcAritramohaprakRtibandhaH / kssaayvedeniiyN nokaSAyavedanIyaM ceti / etAvadbhedaM mUlatazcAritramohanIyam / yathAkrama tatsvarUpAkhyAnAyAha 2'mucArayan' iti g-paatthH| 3-4 'danIyo 1'janodayAtasyAvasyodyatanA0' iti ch-paatthH| kaSAyavedanIyazceti' iti ga-pAThaH / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 8 mA0-tatra kaSAyavedanIyAkhyaH SoDazabhedaH / tadyathA-anantAnubandhI Rodho mAno mAyA lobhaH, evamapratyAkhyAnakaSAyaH pratyAkhyAnakaSAyaH saMjvalanakaSAya ityekazaH krodhamAnamAyAlobhAH SoDazabhedAH // TI-tatretyAdi / tayozcAritramohabhedayoH kaSAyavedanIyAkhyastAvadayaM ssoddshbhedH| tadyathetyanena bhedAnAvedayate-anantAnubandhI krodha ityAdi / anantaH saMsAro nArakaM-tiyaG-manuja devajanmajarAmaraNaparamparAlakSaNaH tadanubandhAdanantAnubandhinaH saMyojanAca krodh-maan-maayaa-lobhaaH| tatra krodho'prItilakSaNaH / mAno grvH| mAyA zAkhyam / lobho gAyaM tRSNetyanarthAntaram / Aha ca "saMyojayanti yanagmanantasaGkhyairbhavaiH kaSAyAste / saMyojanatAnantA'nuvandhitA vA'pyatasteSAm // 1 // anantAnugandhinAM ca tAvat parvatarAjizailastambhadhanavaMzamUlakRmilAkSArAgodAharaNAni, evamapratyAkhyAnAvaraNakaSAyazcaturdhA krodhAdibhedenetyati dizyate / pratyAkhyAnaM dvividhaM-dezaviratilakSaNaM sabaviratilakSaNaM ca / tatra dezaviratilakSaNamalpaM tadAvaraNaM kaSAyopratyAkhyAnAvaraNakaSAyaH, sAmarthyAt apizabdaH samuccayArthI labhyate / ye svalpamAvRNvanti pratyAkhyAnaM te sarvaviratilakSaNamAkRNvantyeveti nAsti citram / kaSAya iti jAtivivakSAyAmekavacananirdezaH / Aha ca "AvRNvanti pratyAkhyAnaM svalpamapi yena jIvasya / tenApratyAkhyAnAvaraNAste nirvizeSoktyA // 1 // " naJ hi so'lpArthaH, upamArtho vA naJ, pratyAkhyAnAvaraNavadapratyAkhyAnAvaraNaH / yathoktam "pratyAkhyAnAvaraNasaMdRktvAd vA tat tathA bhavati siddham / tarvabrAhmaNavacane tatsadRzaH puruSa eveSTaH // 1 // " eSAmudaye samyaktvalAbhaH sarvadeza viratilakSaNaM pratyAkhyAnaM nAsti / pratyAkhyAnAvarakaSAya iti tathaivAtidezaH / pratyAkhyAnazabdenAtra sarvaviratiparigrahaH tdaavrnnH| pratizabdaH pratiSedhavacanaH / pratiSedhasyAkhyAnaM prakAzanamAcAryAdisannidhau bhAvataH 'sarvAn prANino na hanmi yAvajjIvaM' ityAdi pratyAkhyAnaM, tadevaMprakAraM sthagayantIti pratyAkhyAnAvaraNAH / yathA''ha " sarvapra-yAkhyAnaM yenAvRNvanti tadabhilapato'pi / tena pratyAkhyAnAvaraNAste nirvizeSotyA // 1 // " 1 'kaSAyapratyAkhyAnakaSAyasaMjvalanakaSAyavedanAyaM cati saSAyavedanA yAlyaH SoDazabhedaH' iti k-g-paatthH| 2 anena sambhAvyate yadutAsIt kazcit karmaviSayakagrantho yo'dhunA noplbhyte| 3 'samyaktvAd vA' iti g-paadcintniiyH| 4'tattabrAhmavacane' iti c-paatthH| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva 10] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 141 - pratyAkhyAnapariNAmajanmavighAtakAritvAt pratyAkhyAnAvaraNAH, na tu sata eva pratyAsyAnasyeti vAkyArthaH / tathAcAhuH gRjyAH ( zrIjinabhadragaNikSamAzramaNAH ) 'NAsaMtassAvaraNaM Na so'bhvvaaivirmnnpsNgaa| paJcakkhANAvaraNA tamhA tassaMbhavAvaraNA // 1 // udae viraipariNaI na hoi jesiM khayAio hoi / paJcakkhANAvaraNAta iha jahA kevalAvaraNaM // 2 // " -vizeSAvazyake ( gA0 1236-1237) tadudayavartinazca dvAdazavidhagRhadharmAvAptiH / yathA''ha " zrAvakadharmoM dvAdazabhedaH saMjAyate tatastasya / . paJcatricatuHsaMkhyAvataguNazikSAmayaH zuddhaH // 1 // " saMjvalanakaSAyasvarUpopapAdanAyAha-saMjvalanakaSAya iti / samastapApasthAnaviratimAjamapi yati duHsahapariSahasaMpAte yugapat saMjvalayantIti saMjvalanAH / yathA''ha "saMjvalayanti yatiM yat saMvignaM sarvapApaviratamapi / tasAt saMjvalanA ityaprazamakarA nirucyante // 1 // " itizabdaH kaSAyavedanIyasyeyattAmAha / ekaza iti / ekaikasya apratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalanakaSAyasya krodhAdayo bhedAzcatvAra iti / tatrApratyAkhyAnakrodhAdhudAharaNAni bhUrAjyasthimeSazRGgakardamarAgAH pratyAkhyAnAvaraNakrodhAdeH reNurAjikASThagomUtramArgakhaJjanarAgAH saMjvalanakrodhAderjalarAjitinizalavAlehaharidrArAgAH / evamete SoDazabhedAH kaSAyavedanIyasyeti // prastAvaprApta nokaSAyavedanIyamucyate bhA0-nokaSAyavedanIyaM navabhedam / tadyathA-hAsyaM, ratiH, aratiH, zokaH, bharya, jugupsA, puruSavedaH, strIvedaH, napuMsakaveda iti nokaSAyavedanIyaM navaprakAram / / TI-nokaSAyavedanIyaM navabhedamiti / kaSAyaikadezatvAt kaSAyavizeSatvAd vA nokaSAyA hAsyAdayaH / mizrArtho vA nozabdaH / kaSAyasahakRtA ete svakAryanivartanapratyalAH, na jhamISAM pRthaka sAmarthyamasti / yaddoSazca yaH kaSAyastatsahacAriNa ete'pi tattadoSA eva bhavanti / etaduktaM bhavati-anantAnubandhyAdisahacaritAstatsvabhAvakA eva jAyante, tasmAdete'pi caraNopapAtakAritvAt tattulyatayaiva grAhyAH / tathA'nyenApyavAci " kaSAyasahavartitvAt , kaSAyapreraNAdapi / hAsyAdinavakasyoktA, nokaSAyakaSAyatA // 1 // " 1 chAyA nAsata AvaraNaM na sato'bhavyAdiviramaNaprasamAt / pratyAkhyAnAvaraNAH tatastatsambhavAvaraNAH // udaye viratipariNatiH na bhavati yeSAM kSayAdito bhavati / pratyAkhyAnAvaraNAsta iha yathA kevalAvaraNam / / 1'tRNazaLAkAva' iti ga-pAThaH / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 tadyathetyanena tatrApi nokaSAyAn svarUpeNAkhyAtumupakramate-tatra hAsyanokapAyamo. hodayAt sanimittamanimittaM vA hasati smayate raGgAvatIrNanaTavat / ratimohodayAd bAhyAbhyantareSu bastuSu prItiH AsaktiH / ipTeSu ca zabdAdi viSayeSu / artimohodyaadetessvevaapriitirrtiH| zokamohodayAt paridevate hanti ca svamastakAdyavayavAn niHzvasiti roditi stanati loThati bhuvaH pITha ityaadi| bhayamohodayAt trasyatyudvijate vepata ityAdi / jugupsAmohanIyodayAt zubhAzubhadravyaviSayaM vyalIkamupajAyata ityAdi / puruSavedamohodayAt anekAkArAsu strISvabhilASaH AmraphalAbhilASa ivodriktazleSmaNaH, tathA sngklpjaasvpiityaadi| strIvedamohodayAt nAnAkAreSu puSeSvabhilApaH, saGkalpajeSu cetyAdi / napuMsakavedamoho bahurUpaH, tadudayAt kasyacit strIpurupadvayaviSayo'pyabhilASaH kila prAdurbhavati, dhAtudvayodaye mArjitAdidravyAbhilASavat, kasyacit puruSeSvevAbhilASaH, saGkalpajaviSaye cAnekarUpa ityaadi| itikaraNo nokssaayeyttaaprdrshnaarthH| uktamevametannokaSAyavedanIyaM navaprakAram / eSAM puruSAdivedAnAM trayANAmapi tIvrAdipariNAmasaMsiddhayartha dRSTAntAnAvizcikIrSurAha____ bhA0-tatra puruSavedAdInAM tRNakASThakarISAgnayo nidarzanAni bhavantIti / evaM mohanIyamaSTAviMzatibhedaM bhavati // ___TI-puruSavedAdInAmiti kramaniyamamAcaSTe / tRNAdayaH kRtadvandvAH pratyekamagnizabdena sahAbhisambadhyante / nidarzanAni nidaryanta iti dRSTAntA bhavanti / etAni ca kRtasanivezakramAt / itizabdo'nyAnekanidarzanapratipattyarthaH / tatra puruSavedamohAnebhRzaM jvalataH samAsAditapratikriyasyAzveva prazamo jAyate, samAsAditatRNapulakasyeva nAtIpa sthaasnurnubndhH| strIvedajAtavedasastu bahutarakAlAvasthAyinaH sambhASaNasparzanendhanAbhivardhitasya cirAya prazamo jAyate, dRDhatarakhAdirAdikASThapravRddhajvAlAkalApajvalanasyeva / napuMsakavedamahAmohasaptArcipastu samAsAditodayasya mahAnagarasya dAhadahanatulyasya karISakRzAnorivAntarvijambhamANadIptatara. kaNanikarasya bahutarakAle'sya prazamo bhavati / smprtyupsNhrti-evmityaadi| uktena prakAreNa dvitriSoDazanavabhedalakSaNenASTAviMzatibhedalakSaNenASTAviMzatibheda mohanIyamuktam // saMmpratya-ntAnubandhyAdikapAyANAmudaye'yamAtmA samyaktvAdisAmAyikAnAM ka ki labhate kiM vA na labhata iti pratipAdayiSurAha bhA0-anantAnubandhI samyagdarzanopavAtI / tasyodayAt anantAnubandhyAdi- 1. samyagdarzanaM notpadyate, pUrvotpannamapi ca pratipatati / apratyA . kaSAyANAmudaye sabhyagdarzanAdInA. . khyAnakaSAyodayAd viratinaM bhavati / pratyAkhyAnAvaraNakaSA yodayAd viratAviratirbhavati, uttamacAritralAbhastu na bhvti| saMjvalanakaSAyodayAd yathAkhyAtacAritralAbho na bhavati // 1 'kArISa' iti ca-pAThaH / 2 'sAmpratam ' iti Ga-pAThaH / 3 'dayAddhi' iti gha-pAThaH / mupadhAtaH Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutraM 10 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 143 ___TI0-anantAnubandhItyAdi / anantAnubandhikaSAyodayaH samyagdarzanamupahanti, tadvidhapariNAmotpAdameva niruNaddhItyarthaH / etadeva spaNyati-tasyodayAddhi samyagdarzanaM nottadyate prAgavAptamapipratipatatIti / apratyAkhyAnetyAdi / sarvadezalakSaNAyA viraterabhAvaH / pratyAkhyAnetyAdi dezaviratirbhavati / uttamacAritraM sarvasmAt prANAtipAtAd viramAmItyevaMrUpaM tasya lAbho na bhavatIti / tushbdo'vdhaarnnaarthH| na jAtucideva bhavatIti / sNjvlnetyaadi| saMjvalanakoyodaye tvakaSAyacAritralAbho nAsti / pUrvoddiSTasAmAyikebhyo'nantaramathAkhyAtaH kriyAvizeSaH / athAkhyAtacAritraM sAkSAdanantarakAraNaM mukteriti / yathAkhyAtacAritraM vA, yena vA prakAreNa yathA bhagavadbhirAkhyAtamakaSAyaM cAritraM bhavatIti / sarvathA kaSAyAH saMsAre hiNDayanti jIvamiti kAkA pratipAdayati / yatasteSAmudaye prativiziSTajJAnakriyAvAptireva na samastIti / upazAntakSINakaSAyasya sato hi yathAkhyAtamiSyate / tatrApyupazAntakaSAyI kadAcitpAte'pi vizuddhisthAnAt kutazcinna zakyate / kSINakaSAyasya tu nAsti pratipAtaH / zAstre paryAyazabdairapi krodhAdikaSAyANAM vyavahAro'stItyetat pradarzanamjodhasya paryAyAH - bhA0-krodhaH koporoSo veSo bhaNDanaM bhAma itynaantrm| tabhAvAnusArINi tasyA(?)sya krodhasya tIvra-madhya-vimadhya-mandabhAvAzritAni nidanidarzanAni ca rzanAni bhavanti / TI-krodha ityAdi / krodhanaM krodho'prItiH / kopanaM kopaH pUrvAvasthAto'nyathA pariNAmaH / ropaNaM roSaH tatpariNAmenArUSitatvAdAtmanaH / dveSaNaM dveSaH tatpariNAmasya vacanadvAreNa prakAzanAt nirdezanAt / bhaNDanaM kalahaH / bhAma iti krodhavizeSa ISyolakSaNaH / evamAdayaH zabdAH krodhArthapratipAdakatvAdekArthAbhidhAyitvAdanAntarameveti // bhA0-tadyathA-parvatarAjisadRzo bhUmirAjisadRzo vAlukArAjisadRza udakarAjisadRza iti / TI0-adhunA'nantAnubandhyAdibhedasyaikaikasya krodhAdestIvAdibhAvadarzanArthaM nidarzanA. nyAha bhASyakAraH-tadyathetyAdinA / caturNAmapi krameNAnantAnubandhya-pratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalanAnAM krodha-mAna mAyA-lobhAnAmekaikasya cAturvidhyaM darzayati-parvatarAjisahaza ityAdi / parvatarAjyA sdRshH| parvataH pASANapuJjastadekadezo'pyupacArAcchilAdivibhAgaH parvataH, tatra rAjiH-bhidA parvatarAjiH tayA sadRzaH parvatarAjisadRzaH / zilAyAM rAjirutpamA yAvat zilArUpaM tAvadavatiSThate, na ca tasyAH sandhAnamasti, evamanantAnuvandhI krodha utpanno bhavApekSayA yAvat tatra bhave jIvati tAvadapyanuvartate, na tasyAstyupasaMharaNopAyaH, tadanu maraNAca bhUyasA narakameti / apratyAkhyAnastu bhUmirAjisadRzaH saMvatsaramAtrakAlAnubandhI / bhUmau hi 'prAgetanamapi ' iti ng-paatthH| 2 'kaSAyatraye' iti ku-pAThaH / 3 'nAstItyataH pradarzanam' iti c-paatthH| 4'pekSayA tatra' iti ca-pAThaH / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamabhUtram (adhyAyaH 8 rAjiruddhatA varSAstavazyaMtayA sA nidhanamAyAti / krodho'pyevamutpanno varSAbhyantare prshaamytiiti|| pratyAkhyAsAvarapAstu vaalukaaraajimshH| vAlukAyAM hi rAjirutpannA prakarSatazcaturmAsAbhyantare bhUyaH sandhate / mAdho'pyevaM pratyAkhyAnAvaraNazcAturmAsAbhyantare niyamenopazAmyatIti / saMjvalanakrodhAgniH samudbhUtaH pAkSikapratikramaNakAle prakarpato vidhyAyatIti udakarAjisadRza iti sanAkhyAyate / asya ca udakagajisadRzAt pakSamAtrakAlasamUcakaM vijJeyam / bhA0---tatra parvatAjisahazo naam| yathA prayogavisrasAmizrakANAmanyatabhena hetunA parvate rAjirutpannA naiva kadAcidapi saMrohati, evamiSTaviyojanAniSTayojanAbhilaSitAlAbhAdInAmanyatana hetunA yasyotpannaH krodhaH A maraNAnna apagacchati jAtyantarAnubandhI niranunayastIvrAnuzayo'pratyavamarzazca bhavati sa parvatarAjisadRzaH / tAdRzaM krodhamanumRtA narakeSUpapattiM prApnuvanti // . . TI0--tatra parvatarAjisadRzo nAmetyAdinA granthenodAharaNAni bhAvayati / prayogaH purussvyaapaarH| vistrasA-svabhAvaH / mizrakaraNAdubhayaparigrahaH puruSavyApArasvabhAvAbhyAmiti / eSAM trayANAmanyatamena hetuneti sambandhaH / samprati krodhotpattenimittamAkhyAti-iTAviyojanAdaniSTArthasaMyojanAdabhilaSitAlAbhAdityAdInAM kAraNAnAmanyatamena hetunA / yasyotpannaH krodha ityAdi / bhavAntaramapyanubadhnAti / niranunaya iti / anunayaH paracATukaraNAdikriyA tadabhAvAniranunayaH / apratyavamarza iti / avidyamAnapazcAttApapariNAmaH / zeSaM gatArtham / bhA--bhUmirAjisadRzo nAma | yathA bhUmerbhAskararazmijAlAdAttasnehAyA dhAravabhihatAyA rAjirutpannA varSApekSasaMrohA paramaprakRSTA'STamAsasthitirbhavati, evaM yathoktanimitto yasya krodho'nekavarSasthAyI duranunayo bhavati, sa bhUmirAjisadRzaH / tAdRzaM krodhamanumRtAH tiryagyonAvupapattiM prApnuvanti // TI0-bhUmirAjisadRzo nAmetyAdi apratyAkhyAnakaSAyAnAzrityocyate, AttasnehAyA iti gRhItApItasnehAyAH, vAyunA cAbhyAhatAyA ityanekekAraNatAM bhUmirAjerAvedayate / jaghanyenASTamAsasthitirutkarSeNa varSasthitiriti / evaM yathoktetyAdinA dRSTAntena dArzantikamarthaM sabhIkarotIti / zeSaM sujJAnam // bhA0-vAlukArAjisadRzo naam| yathA vAlukAyAM kASTha-zalAkA-zarkarAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA vAyavIraNAdyapekSasaMrohA argam mAsasya saM. 1 vidhyAyatIti' iti g-c-paatthH| 2 'sAdRzyaM iti ga-pAThaH / 3 'parvatarAji.' iti gh-paatthH| 4 'vyayaM gacchati' iti gh-paatthH| 5mRtA' iti g-paatthH| 'prayogaH vyApAraH ' iti ca-pAThaH / pAlati u-paatthH| 8 'vidhasthAnIyo' iti gh-paatthH| 'ke kAraNa ' iti u-ca-pAThaH / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 10] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 145 rohati, evaM yathoktanimitto yasya krodho'horAtraM pakSaM mAsaM cAturmAsyaM saMvatsara vA'vatiSThate sa vAlukArAjisadRzo nAma / tAdRzaM krodhamanusRtA manuSyeSUpapatti prApnuvanti // TI-vAlukArAjisadRzo nAmetyAdi sujJAnam / jaghanyenAhorAtraM utkarSaNa saMvatsarapariNAmo'pIti / zeSaM gatArtham // __ bhA0-udakarAjisadRzo nAma / yathodake daNDazalAkA'GgulyAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA dravatvApAmutpattyanantarameva saMrohati, evaM yathoktanimittotpanno yasya krodho vidaSo'pramattasya pratyavamarzanotpattyanantarameva vyapagacchati sa udakarAjisadRzaH / tAdRzaM krodhamanusRtA deveSUpapattiM prApnuvanti // TI0-udakarAjisadRzo nAmetyAdi prAyaH sujJAnam / viduSa iti krodhapariNAmAbhijJasya / pratyavamarza:-pazcAttApaH hA~ duhukayamityAdikaH / zeSaM sujJAnam // bhA0--yeSAM tveSa caturvidho'pi na bhavati te nirvANaM prApnuvantIti // TI0-yeSAmityAdi / anantAnubandhyAdicaturvidhakrodhakSapaNAnmuktiprAptiravazyaMbhAvinIti / samprati mAnacAturvidhyapradarzanAyAhamAnazabdasya stha bhA0-mAnaH stambhaH garvaH utsekaH ahaGkAraH darpaH madaH smaya paryAyAH ityanarthAntaram // TI0-mAna ityaadi| sarvadA''tmapUjAkAkSitvAt maanH| stambhanAt stambhaH avanaterabhAvAt / garyo jaatyaadiH| utseko jJAnAdibhirAdhikye'bhimAna AtmanaH / ahaGkAro'. hameva rUpasaubhAgyasampanna iti / durpo balakRtaH / madyAdimadavadanAlApadarzanAt mdH| parAparAdhasahanaprAyatvAt smayaH / sarva ete mAnavizeSA ityato'narthAntaramiti / krodhasyevAsyApi tIvrAdibhAvapradarzanAyAha bhA0-tasyAsya mAnasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA-zailastambhasadRzaH, asthistambhasadRzaH, dArustambhasadRzaH, haeNNastambhasadRza iti / eSAmupasaMhAro nigamanaM ca krodhanidarzanAkhyAtam // TI-tasyAsyetyAdi / tasyeti pUrvodiSTasya / asyeti paryAyabhedena nirdiSTasya / AdigrahaNAt madhyo mandazca bhAvaH-AtmanaH pariNativizeSaH / anantAnubandhyAdiSu krameNa zailastambhasadRzetyAdhudAharaNAni yojyAni / eSAmityAdinA nirdizati / upasaMhAra upa 1'kodhaH' ityadhiko gha-pAThaH / 2 'nimitto yasya' iti gha-pAThaH / 3 'mArzino' iti gh-paatthH| 'NAmai|dasya ' iti Ga-pAThaH / 5 'hA dukaya ' iti -paatthH| 6 'prApnuvanti ' iti gh-paatthH| 7 'latAstambha' iti gh-paatth.| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH nayaH / yathA zailastambhastathA'nantAnubandhItyAdikrameNa / tasmAt kutazcimimittAdutpano mAnaH A maraNAna vyapagacchati jAtyantarAnubandhI niranunayo'pratyavamarzazca bhavati sa zailastambhasa dRshH| tAdRzaM mAnamanusRtya narake tpattiM prApnuvantIti nigamanagranthaH / cazabdaH samuccitau / evamasthistambhasadRza ityAdiSvapi yathAyogamupanayanigamane vaktavye // - bhA0-mAyA praNidhiH upadhiH nikRtiH AcaraNaM vaJcanA dambhaH mAyAzabdasya paryAyAH kUTam atisandhAnam anArjavamityanAntaram // TI0-mAyA praNidhirityAdi / mIyate'nayA jantostiryagyonyAdijanmeti maayaa| praNidhiH vratApariNatAvAsaktiH praNidhAnaM / vAhya ceSTayopadhIyate bAhyata ityupadhiranyathApariNAmazcittasya / nikriyate'nayA paraH paribhUyata iti nikRtiH / Acaryate-abhigamyate bhakSyate vA parastayopAyabhUtayetyAcaraNam tathAca vRka-mArjAra-gRhakolikAdayaH prasiddhAH / paro vipralabhyate yayA sA vaJcanA / dambhanaM dambho vepavacanAdyanumeyaH / kUTyate-dahyate amunA paraH parimANAntareNeti kUTaM, satvagrahaNaM vA kUTaM tadvat pariNAmaH / atisandhIyate'nena para iti atisandhAna atIvAnupravizya sandhAnamantaraGgatApradarzanaM tato vinAzaH / RjorbhAvaH ArjavaM tadviparItaM anArjavam-kAyamanovakratA / itizabda evArthe / evametAnyekArthAbhidhAyIni nAmAnIti // bhA0-tasyA mAyAyAstIvAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA-vaMzaku~DaGgasadRzI, meSaviSANasadRzI, gomUtrikAsadRzI, nilekhanasahazIti / atrApyupasaMhAranigamane krodhanidarzanevyAkhyAte // dhI-tasyA ityAdi gatArtham / vaMzakuDaGgo-vaMzamUlamatikuTilaM kartumazakya upAyazanApi / zeSaM gatArtha praayH| nirlekhanaM vardhakyavalekhanIdhArollikhitamatyantakuTilam / anApItyAdi gatArtham // sya bhA0-lobho rAgo gAya' icchA mULa snehaH kAGkSAbhiSvata paryAyAH ityanAntaram // TI-sobho rAga ityAdi / lubhyate'nena jIva iti lobhaH / AtmaraJjanAd rAgaH / prAseSTavasTaSu gAya abhirakSaNAdi kArya gRddhilakSaNam / icchaa'bhilaassstrailokyvissyH| mUcchI prakarSaprAtA mohvRddhiH| striAtyaneneti snehaH pitRputrapanyAdiSu prItivizeSaH / bhaviSyatkA hopAdAnaviSayA kAGkSA / abhiSvaGgo bAhyAbhyantaropakaraNaviSayasukhe rAga AsaktiH / zepaM pUrvavat / / 1.vyayaM gacchati' iti ca-pAThaH / 2 ''pacitatvAdhIyata' iti Ga-pAThaH / 3 haNanaM (1) vA ' iti 8-pAThaH / 4 'kuNarAdRzI' iti gha-pAThaH / 5 'zepA gatA H prAyaH' iti ca-pAThaH / 6 'prApteSu' iti - pAThaH / 7 . yAmukhaH saGgaH saktiH' iti ga-ca-pAThaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 147 bhA0-tasyAsya lobhasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tayathA-lAkSArAgasadRzaH, kardamarAgasadRzaH, khajanarAgasahazaH, haridrArAga. sahaza iti / atrApyupasaMhAranigamane krodhanidarzanAkhyAte / / TI0-lAkSArAgasadRza ityAdi / anantAnubandhyAdayaH krameNa yojyAH / zepaM gatArtham // __ bhA0-eSAM krodhAdInAM caturNA kaSAyANAM pratyanIkabhUtAH pratighAtahetavo krodhAdInAM saca- bhavanti / tadyathA-kSamA krodhasya, mArdavaM mAnasya, AjavaM raNopAyAH mAyAyAH, santoSo lobhasyati // 10 // TI--eSAM krodhAdInAmityAdi / prakRtAnupayogitvAdasambaddha ivAyaM lakSyate granthaH / mohanIyottaraprakRtisvarUpAkhyAnamArabdhaM, tatra krodhAdipratyanIkAH kSamAdaya iti kaH prastAvaH ? / ucyate-mohanIyapradhAnAni hi karmANi, sarvadezopaghAtadvAreNa jantonarakAdibhavaprapaJcaprApaNe viz2ambhante / 'mohastatra tAvat kapAyajanitaH / kapAyavazAddhi bandhasthitivizeSaH sarvaduHkhAvAptizca / yathoktam ( upadezamAlAyAm ) "ja aidukkhaM loe jaM ca suhaM uttamaM tihuyaNami / taM jANa kasAyANaM vuDhikkhayaheuyaM savvaM // 1 // " atastatsaMvaraNopAyabhUtAH kSamAdayo bhASyakAreNopanyastAH satatamete'bhyasanIyAH karmaNAM lAghavamicchatA mumukSuNA / bhASyaM gatArthaprAyam / pratyanIkAH zatrava ucyante puruSAH / bhUtazabda upamAnArthaH / zatrava ivocchedanasAdhamyot / etadeva spaSTayati-pratighAtahetavo bhavantIti / atra ca mithyAdarzanamAdyakaSAyAzca dvAdaza saghAtinyaH prakRtayaH saGghalana nokaSAyAstu dezaghAtinyaH // nanu ca sUcanAt mUtramiti laghu vidheyaM sUtralAghava sUtram / tacaivaM bhavati-darzanacAritramohanIyakaSAyanokapAyavedanIyAkhyA parAmarzaH dvitriSoDazanavamedA ityeva vivakSitArthasaMgrahaH syAt / tatredamuktam" durvyAkhyAno garIyAMzca, moho bhavati bandhanaH / na tatra lAghavAdiSTaM, sUtrakAreNa duvecam // " iti // 10 // samprati kramaprAptasyAyuSkakarmaNazcatvAryuttaraprakRtisvarUpANyabhidhitsurAha-~ sUtram--nAraka-tairyagyona-mAnuSa-daivAni // 8-11 // 1.mohatantratA ca kApAyajanitA' iti ca-pAThaH / 2 chAyA-- yat atiduHkhaM loke yaca sukhamuttamaM tribhuvane'pi / tadviddhi kaSAyANAM vRddhikSayahetukaM sarvam // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 dI-nArakAdIni kRtadvandvAni prathamAbahuvacanena nirdiSTAni / yasyodayAt prAyogyaprakRtivizeSAnuzAyIbhUta AtmA nArakAdibhAvena jIvati yasya ca kSayAnmRta ucyate badAyuH / Aha ca " svAnurUpAsavopAttaM, paudgalaM drvymaatmnH|| ___jIvanaM yat tadAyuSka-mutpAdAdesya jIvati // 1 // AyuSazcAnnAdaya upagrAhakAH prathamabaddhasyeti / tasyaivambhUtasya karmaNa uttaraprakRticatuSTayaM varNyate bhA0-AyuSkaM caturbhedam-nAraka, tairyagyonaM, mAnuSaM, daivamiti // 11 // TI-AyuSkaM caturbhedamityAdi bhASyam / AnIyante zeSaprakRtayastasminnupa bhogAya jIvenetyAyuH, zAlyodanAdivyaJjanavikalpA eva kAMsyapAtrAdhAraAyuNe . bhoktuH paribhogAya kalpyante, AnIyate vA'nena tadbhavAntarbhAvI prakRtigaNa - ityAyuH rajjubaddhekSuyaSTibhArakavat , Ayatate vA zarIradhAraNaM pratibandha ityAyurnigaDAdivat / AyurevAyuSkam, caturgatikatvAt saMsArasya caturbhedam / tadbhedadarzanArthamAi-nArakamityAdi / tatra narakA utpattiyAtanAsthAnAni pRthivIpariNativizeSAstasambandhinaH sattvA api tAtsthyAnarakAsteSAmidamAyunArakam / tiyagyonaya eka-dvi-tri-catu:pazcendriyAstevAmidaM tairyagyonam / manuSyAH saMmRrchana-garbhajAsteSAmidaM mAnuSam / devAnA bhavanavAsyAdibhedAnAmidaM devam / itizabdaH AyuHprakRtIyattApratipattaye // 11 // samprati nAmakarmottaraprakRtibhedAkhyAnAyAhasUtram-gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasevAtasaMsthAnasaM. hananaspazerasagandhavaNonupUvyagurulaghUpaghAtaparAghAtAtapodyouttaraprakRtayaH tocchAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasU. kSmaparyAptasthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca // 8-12 // TI-gatijAtItyAdiprAguddiSTA dvAcatvAriMzat piNDabhedA nAmakarmaNastatpratipAda_nArtha sUtram / namayati prApayati nArakAdibhAvAntarANi jIvamiti nAma / vasya athavA jIvapradezasambandhipudgaladravyavipAkasAmarthyAd yathArthasaMjJA / vyutpattyA namayati-prahayetIti nAma yathA zuklAdiguNopetadravyeSu citrapaTAdivyapadezapravRttiniyatasaMjJAheturiti / tatra gatinAma caturvidham / jAtinAma paJcavidham / zarIranAma nAmazabdasya 1 sahAyIbhata' iti ca-pAThaH / 2 'yasya' iti ng-c-paatthH| 3 'baddha ' iti u-pAThaH / 4'sahayAtana...sparzanarasa' iti ga-pAThaH / 5 'prajvalayati ' iti Ga-pAThaH / 6 'paJcavidhaM ' iti a-paatthH| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satraM 12] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 149 paJcavidham / aGgopAGganAma trividham / nirmANanAmaikadhA / saMsthAnanAma SoDhA / saGghArAnAma paJcavidham / bandhananAma paJcavidhaM paJcadazavidhaM vA / saMhanananAma poDhA / gatyAdinAmakarma- sparzaragandhavarNanAmakaikavidham / AnupUrvInAma caturdhA / agurulaghunAmaNAmaghAntarabheda ___ kathA / upaghAtaparAghAtAtapodyotocchrAsanAmAnyekaika vidhAni / vihAyosakhyA gatinAma dvidhA / pratyekazarIrasAdhAraNazarIratrasasthAvarasubhagadurbhagasusvaraduHsvarazubhAzubhasUkSmabAdaraparyAptAparyAptasthirAsthirAdeyAnAdeyayazo'yazastIrthaGkaranAmAnyekaikaprakArANyeva / evametA uttaraprakRtayo nAmakarmaNaH saptaSaSTiH / atra ca bandhanasaGghAtanAmanI zarIranAmAntabhUte eva, ataH zarIraviSayatvAdeva nottrprkRtiH| pRthaksUtre yadupAdAnaM pArthakyena tat tayoH svarUpaprarUpaNArthamiti // bhA0-gatinAma jAtinAma zarIranAma aGgopAGganAma nirmANanAma bandhananAbha saGghAtanAma saMsthAnanAma saMhanananAma sparzanAmarasanAma gandhanAma varNenAma AnupniAma agumalaghunAma upaghAtanAma parAghAtanAma AtapanAma udyotanAma ucchAsanAma vihAyogatinAma / pratyekazarIrAdInAM setarANAM nAmAni / tadyathA-pratyekazarIranAma sAdhAraNazarIranAma trasanAma sthAvaranAma subhaganAma dubheganAma susvaranAma duHsvaranAma zubhanAma azubhanAma sUkSmanAma yAdaranAma payoptanAma apayopsanAma sthiranAma asthiranAma AdeyanAma anAdeyanAma yazonAma ayazonAma tIrthakaranAma ityetad dvicatvAriMzadridhaM mUlabhedato nAmakarma bhavati / uttaranAmAnekavidham // __TI0-gatinAmetyAdi bhASyam / tatra gatinAmetyevamAdinA bhASyeNa ityetad dvicatvAriMzadvidhaM mUlabhedato nAmakarma bhavatItyevamantena piNDaprakRtimAtramAkhyAyate / gatinAma / nAmazabdaH sarvatra jAtinAmAdiSvapi smaanaadhikrnnH| AnupUrvyanAma, anye .... paThantyAnupUrvInAma, tatazca prathamapAThe sUtramevam-AnupUrvyAgurulaghUpaghAta iti, sUtrapAThabhedaH itaratra AnupUyegurulaghUpadhAta iti / pratyekazarIrAdInAM dazAnAM setarANAmiti-sapratipakSANAM sAdhAraNazarIrAdInAM dazAnAM nAmAni-abhidhAnAni vakSyamANAni vijJeyAni / athavA pratyekazarIrAdInAM pUrvapadAnAM sAmAnAdhikaraNyavivakSA. nAmAnIti vyaktinivakSAto nAmazabda uttarapadaM bhavatIti / tadyathetyAdinoddezaH sAmAnAdhikaraNyena, pratyekazarIranAmAdikaM ante tIrthakaranAma prakRSTatvAt / itizabdaH pinnddprkRtiiyttaaprdrshnaarthH| etaditi nAma yathoktaM dvicatvAriMzadbhedaM bhavati saha bandhanasavAtanAmabhyAm / AsAM piNDaprakRtInAM samprati bhedapratipattaye vabhASe-uttaranAmAnekavidhamiti / uttaraprakRtinAmetyarthaH / piNDaprakRtibheda itiyAvat / tadyathetyAdinA nirdizati 1 ' saghAta. pA zividhaM vA ' iti pATho na vidyate ca-pratau / 2 metena' iti ca-pAThaH / 3 'pRthagapAThi' iti ga-pAThaH / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 bhA0-tadyathA-gatinAma caturvidham-narakagatinAma, tiryagyonigatinAma manuSyagatinAma, devagatinAma // TI0-gatinAmnaH piNDaprakRtezcatvAro bhedAH nrkgtinaamaadyH| tatra yasya karmaNa udayAnAraka iti vyapadizvate tannarakagatinAma / evaM tiryaggatinAmAditritayamapi vaktavyam // bhA0-jAtinAmno mUlabhedAH pnyc| tadyathA-ekendriyajAtinAma, dIndri yajAtinAma, trIndriyajAtinAma, caturindriyajAtinAma, paJcendriyajAtinAma // TI-jAtinAmna ityAdi / jAtinAmeti piNDaprakRtirekendriyAdinA jAtipaJcakApekSayA / ete ca mUlabhedAH paJca / tadyathetyAdinA nirdizati, ekendriyjaatinaametyaadi| eka-prathamamindriyaM jAtiH-sAmAnyaM tadeva nAma,evaMdvIndriyajAtinAmAdicatuSTayamapi vAcyam / ekendriyajAtinAmakarmodayAdekendriya iti vyapadizyate / ekendriyasaMjJAvyapadezanimitta ekendriyajAtinAma, jAtiriti sAmAnyena pRthivyAdibhedeSvanvitatvAt, ekendriyajAtinAmAntareNakendriyasaMjJAyA abhAva eva syAt // mA0-ekendriyajAtinAmAnekavidham / tadyathA-pRthivIkAyikajAtinAma, apkAyikajAtinAma, tejAkAyikajAtinAma, vAyukAyikajAtinAma, vanaspatikAyikajAtinAmeti // TI-ekendriyajAtinAmAnekavidhamityAdi / ekendriyajAtayo'pi piNDaprakRtaya eva pRthivIkAyikAdibhedApekSayA / tadyathetyAdinA nirdizati, pRthivIkAyikajAtinAma pRthivyeva kAyaH pRthivIkAyaH sa eSAmasti te pRthivIkAyikAH teSAM jAtiH tadeva nAma pRthivIkAyikajAtinAma / pRthivIkAyikajAtinAmodayAt pRthivIkAyikavyapadezaH / evaM zeSANi // bhA0-tatra pRthivIkAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA-zuddhapRthivIzarkarA-vAluko-pala-zilA-lavaNA-'ya-strapu-tAmra-sIsaka-rUpya-suvarNa-vaja-haritAla-hiGgalaka-manaHzilA-sasyakA-ana-pravAlakA-'bhrapaTA-'bhravAlikAjAtinAmAdi gomedaka-rucakAGka sphaTika-lohitAkSa-jalAvabhAsa-vaiDUrya-candraprabha-candrakAnta-sUryakAnta-jalakAnta-masAraMgalyA-zmagarbha-saugandhika-pulakA-'riSTa-kAJjana-maNijAtinAmAdi ca // TI0-tatra pRthivIkAyiketyAdi / anena punarapi pRthivIkAyikajAtinAmnaH piNDaprakRtitvaM darzayati / tadyathetyAdinA zuddhapRthivyAdayo bhedAH prAga vyAkhyAtA nAnApudgalapariNAmAH pRthivIkAyikavyapadezabhAja iti // 1'nAmeti' iti gha-pAThaH / 2 sAmAnyaM pRthi.' iti g-c-paatthH| 3 'TalAna' iti gh-paatthH| 4 'nAmAni' iti ga-pAThaH / 5 ' sphuTika' iti gha-pAThaH / 6 'gallAzma ' iti gha-pAThaH / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 12 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkatam 151 bhA0-apkAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA---upalledA-''vazyAya nI. hAra-hima-ghanodaka zuddhodakajAtinAmAdi // TI0-apkAyikajAtinAmAnekavidhamityAdi / tadyathetyAdinA nirdizati / upakledo heratanukaH bhUmenirgatya tRNAsthitaH / zeSA gatArthA bhedaaH|| bhA0-tejaHkAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA-aGgAra-jvAlA-lAtAcimurmura-zuddhAgnijAtinAmAdi / vAyukAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA-utkalikA-maNDalikA-jhaJjhakA-dhana-saMvartakajAtinAmAdi // . vanaspatikAyikajAtinAmAnekavidham / tdythaa-knd-muul-skndh-tvkkaasstth-ptr-prvaal-pussp-phl-gulm-gucch-ltaa-vllii-tRnn-prv-kaay-shevaal-pnk-vlk-kuhnjaatinaamaadi| evaM DIndriyajAtinAmakavidham / evaM trIndriya-caturindriya-paJcendriyajAtinAmAnyapi // ___TI0-tejAkAyiketyAdi gatArtham / dvi-tri catuH-paJcendriyajAtinAmAni zaGka zuktikAdyupadehikApipIlikAdibhramarasaraghAditiryagmanuSyAdibhedena vAcyAni // zarIranAmottaraprakRtayaH paJca / tatpratipAdanAyAha bhA0-zarIranAma paJcavidham / tadyathA-audArikazarIranAma, vaikriyazarIranAma, AhArakazarIranAma, tejasazarIranAma, kArmaNazarIranAmeti / TI-zarIranAmetyAdi / asArasthUladravyavargaNAnirmApitamaudArikazarIraM, tatmAyogyapudgalagrahaNakAraNaM yat karma tadaudArikazarIranAmocyate / vicitrazaktikadravya nirmApitaM vaikriyaM, tadyogyapudgalAdAnakAraNaM yat karma tad vaikriyazarIranAmAbhidhIyate / kAraNe kAryopacArAt prayojanaprasAdhanAyAniyata ityAhArakazarIram / zeSaM pUrvavat / tejoguNadravyArabdhamuSNaguNamAhAraparipAcanakSemaM taijasaM zarIram / zeSaM pUrvavat / kuNDamiva badarAdInAmazeSakarmAdhArabhUtaM samastakarmaprasavanasamarthamaGkarAdInAM bIjamiva kArmaNazarIram / iyaM cocaraprakRtiH zarIranAmakarmaNaH pRthageva koSTakANAmudayabhUtAditi // bhA0-aGgopAGganAma trividham / tadyathA-audArikAGgopAGganAma, vaikriyazarIrAGgopAGganAma AhArakazarIrAGgopAGganAma / punarekaikamanekavidham / tadyathA aGganAma tAvat zironAma, uronAma, pRSThanAma, thAhunAma, zAkam udranAma, pAdanAma / upAGganAmAnekavidham / tadyathA-sparzanAma, rasamAma, ghANanAma, cakSurnAma, zrotranAma // 1 ' haritanuH ' iti Ga-pAThaH / 2 'thana' iti gha-pAThaH / 3 'karaNa' iti ca-pAThaH / 4 'kama' iti ca-pAThaH / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tatvArthAdhigamamUtram [ adhyAyaH 8 TI--aGgopAGgetyAdi / aGgAnyupAGgAni ca yasya karmaNa udayAbhirvartyante tadaGgopAGganAma trividham audArika vaikiyakA ''hArakabhedAt / tatrAGgAnyaSTau -uraH ziraH pRSThamudaraM karau pAdau ca / upAGgAni sparzanamastiSkAdIni / aSTAnAmaGgAnAmekaikasyopAGgamanekaprakAram / satra zirodravyamadhikRtyopAGgAni bhASyakRt papATha----- bhA0-- tathA mastiSka kapAla kRkATikA zaGkhalalATa-tAlu-kapola-hanucibuka-dazanI cha bhrU nayana karNa nAsAzupAGganAmAni shirsH| evaM sarveSA. maGgAnAmupAGgAnAM nAmAni // TI--- tathA mastiSketi / mastiSka mastuluGgaka ziro'GgasyArambhako'vayavaH / tathA kapAlAdayaH dezanAdayazca / / nanu ca dhAtumadhye'dhItaM mastiSkaM nAGgana pratyaGgamiti kapAlAdivadArambhakatvAnmastiSkamapyupAGgaM ziraso'vaseyam / evamuraHprabhRtyaGgAnAmapyekaikasya vAcyAnyupAGganAmAni jvalanajalAnilavasudhAvanaspativajejIveSu sambhavanti / mA0---jAtiliGgAkRtivyavasthAniyAmaka nirmANanAma // TI---jAtiliGgAkRtIti / jAtirekendriyAdilakSaNA pazcadhoktA tasyAM jAtau liGgavyavasthAmAkRtivyavasthA ca niyamayati yat, 'liGga striyAH puMso napuMsakasya ca yadasAdhAraNaM, AkAra AkRtiH- avayavaracanA tAM ca, yanirmApayati nirmANanAma taducyate / etaduktaM bhavati-sarvajIvAnAmAtmIyAtmIyazarIrAvayava vinyAsaniyamakAraNaM nirmANanAma prAsAdAdinirmANakalAkauzalopetavardhakivaditi // bhA0--satyAM prAptau nirmitAnAmapi zarIrANAM bandhakaMvandhananAma / anyathA hi vAlukApuruSavadanaddhAni zarIrANi syuriti // TI-satyAM prAptAvityAdi / zarIranAmakarmodayAd gRhIteSu gRhyamANeSu vA tayogyapudgaleSvAtmapradezasthiteSu zarIrAkAreNa pariNAmiteSvapi parasparamaviyogalakSaNaM yadi Sandhana. nAma kASThajatuvat na syAt tato vAlukApuruSavad vighaTeran zarIrANi tadetena bhASyeNa pratipAditam / audArikabhedAzca pazcadhA, na ca bhedaHprakRtyantaraM zarIranAmakarmaNaH / saGghAtaprakRtisvarUpanirUpaNAyedamAha ---- bhA0. baddhAnAmapi na saGghAtavizeSajanakaM prathayavizeSAt saGghAtamAma dArumRspiNDAyapiNDasaGghAtavat // TI.---baddhAnAmapi cetyAdi / baddhAnAmapi ca pudgalAnAM parasparaM jatukASThanyAyena pudgalaracanAvizeSaH saGghAtaH, saMyogenAtmanA gRhItAnAM pudgalAnAM yasya karmaNa udayAdaudArika 1 snigdhAdIni ' iti ku pAThaH / 2 'sarzanAdayatra' iti ca-pAThaH / 3'lija tridhA puso napuMsakasma triyAca ' iti pAThaH / 4 tadanantara ' iti hu-pAThaH / 5 4. sadhAtavat ' iti dha-pADhaH / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 12 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 153 tanuvizeSaracanA bhavati tat saGghAtanAmakarma, pudgalaracanAkAreNa vipacyata iti pudgala viSAra cyate / bacaudArikAdibhedAt paJcadhA, parasparavibhinnalepyakaracanAvizeSavaccharIrapariNAma para hyupalakSyate / sa caivaMvidhaH karmabhedo yadi na syAt tataH pratyakSapramANavinizceyaH purupayoSidgavAdilakSaNo nAnAzarIrabhedo naiva sambhAvyeta, saGghAtakakarmavizeSAbhAvAt / kAraNAnuvidhAyi ca kArya loke pratItam / saGghAtavizaMpAdeva hi puruSAdizarIralakSaNo vibhAgena vyapadezaH / apizabdaH sambhAvanArthaH / cazabdo'vadhAraNArthaH / satyeva bandhananAmni na syAd vizeSaH / yataH saGghAtavizeSajenakaM pracayavizeSAt saGghAtanAma / saGghAtavizeSasya janakamiti zeSalakSaNA paSThIti nAsti samAsapratiSedhaH / sa tu pratipadavihitAyAH SaSThayAH prtissedhH| pracayavizeSAditi / pracayavizeSAddhetoH pudgalAnAM vinyAsaH puruSastrIvizeSAtmakaH / cazabdo'vadhAraNArthaH / yanimittazca sa vinyAsastat saGghAtanAma / tatprasiddhodAharaNena bhAvayannAhadArumRtpiNDAyaHpiNDasaGghAtavaditi / gadyabandhanAnulomyAcAtra dviH piNDagrahaNam / dArumRdayaHpiNDavaditi duruccAraM syAt, ayodArumRtpiNDavaditi kiM na kRtam ? apUtivacanAH khalvAcAyoH sakRdabhidhAya na nivartante, dArupiNDavat mRtpiNDavat ayaHpiNDavacceti dRSTAntatrayaM sulabhatvAt pratipattuzcAtizAyiprabodhahetutvAt , dArvavayavasaGghAto dArupiNDaH / evaM mRdavayavasaGghAto mRtpiNDaH / tathA'yo'vayavAnAM saGghAto'yaHpiNDaH / te evAtraudArikAdizarIrayogyapudgalA~zcetanenAtmanA''tmasAtkRtya saGghAtanAmakarmodayAt parasparaM saMhatAH santiSThanta iti // saMsthAnanAmasvarUpAkhyAnAyAha. bhA0-saMsthAnanAma SaDvidham / tadyathA-sanacaturasranAma, nyagrodhaparimaNDalanAma, sAdinAma, kubjanAma, vAmananAma, huNDanAmeti // TI-saMsthAnanAma ssvidhmityaadi| saMsthitiH saMsthAnam-AkAravizeSaH / teSveva badhyamAneSu pudgaleSu saMsthAnavizeSo yasya karmaNa udayAd bhavati tat saMsthAnanAma, SaDvidhaM-paTprakAram / tadyathetyanena SaDapi nAmagrAhamAcaSTe-samacaturasranAmetyAdi / samaM ca tacaturasaM ceti samacaturasram / yatastatra mAnonmAnapramANamanyUnamanadhikam, aGgopAGgAni cAvikalAni Urdhva tiryak ca tulyatvAt samaM caturasraM cAvikalAvayavatvAt svAGgulASTazatocchAyAGgopAGgayuktaM, yuktinirmitalepyakavad vA / nyagrodhaparimaNDalanAmnastu nAbherupari sarvAvayavAH 1 'janakAvayavA vizeSAt ' iti Ga-pATaH / 2 'strIzarIrAdikaH' iti ca-pAThaH / 3 'apUrtivacanAH' iti ga---pAThaH / 4 'dhAyaniva' iti Ga-pAThaH / 5 'yathA mRtpiNDastathA' iti ga-pAThaH / 6 'sa evamaudArikAdi / iti ca pAThaH / 7 'batenAtma' iti hu-pAThaH / 8 ' sAcinAma' iti gha-pAThaH / 9 ' Urdhvatiryavatulya , iti Ga-pAThaH / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH / samacaturasrasaMsthAnalakSaNAvisaMvAdino'dhastAt punaruparitanabhAgAnurUpAstasya novayavA iti ata eva nyagrodhaparimaNDalaM taducyate / nayagrodhAkRtitvAt nyagrodhaparimaNDalamuparivizAlazAkha tvAditi / sAdinAmamvarUpaM tu nAbheradhaH sarvAvayavAH sama caturasralakSaNAvisaMvAdinaH urpA tu tadanurUpAH / sAdIti zAlmalItarumAcakSate pravacanavedinaH / tasya hi skandho drAdhIyAnupari tanA,na tadanurUpA vizAlateti / kujanAmasvarUpaM punaH kandharAyA upari hastapAdaM ca samacaturasra lakSaNayuktaM saMkSiptavikRtamadhyakoSThaM ca kujam / vAmananAma tu lakSaNayuktaM oSThagrIvAdi upa hastapAdayozca nyUnalakSaNaM vAmanam / huNDasaMsthAnaM tu yatra pAdAdyavayavA yathoktapramANavisaMvA dinaH prAyastaddhaNDasaMsthAnamiti / tathA coktam (bRhatsaGgrahaNyAm gA0 176 ) "tullaM vittharabahulaM ussehabahulaM ca maDahakohaM ca / __ heDillakAyamaDahaM savvatthAsaMThiyaM huMDaM // 1 // " bhA0-saMhanananAma SaDravidham / tadyathA-vajrarSabhanArAcanAma, ardhavarSa bhanArAcanAma, nArAcanAma, adhenArAcanAma, kIlikAnAma, mRpATikAnAmeti / TI-saMhanananAma SaDvidhamityAdi / atra pUrvavad vyAkhyA / tadyathetyAdina paNNAmapi svarUpamAvirbhAvayati-- vajrarSabhanArAcetyAdi, asthnAMvandhavizeSaH saMhananaM,RSabha ___paTTaH, vajra-kIlikA, markaTabandhaH ya ubhayapArzvayorasthivandhaH sa ki ardhavajrarSabhanArAca: naaraacH| vajrarSabhanArAcA yatra saMhanane tad vajrarSabhanArAcasaMhananam , asthana vyAkhyAyAM matabhedaH - " bandhavizeSa iti / ardhavajrarSabhanArAcanAma tu vajrarSabhanArAcAnAmA kila sarveSAM vajrasyAdhaM RSabhasyAdhaM nArAcasyAmiti bhASyakAramatam / karmaprakRtigranthe vajranArAcanAmaivaM paTTahInaM paThita, kimatra tatcamiti sampUrNAnuyogadhAriNaH kacit saMvidrate ardhagrahaNAd vA RSabhahInaM vyAkhyeyam / nArAcanAmni tu markaTabandha eva kevalo na kIlika na paTTaH / ardhanArAcanAmni tvekapAdhai markaTabandhaH, dvitIyapArzve tu kIlikaiva markaTabandhAH atrApi karmaprakRtI naivaasti| kIlikAnAma vinA markaTabandhenAsnI madhye phIlikAmAtram mRpATikAnAma koTidvayasaMgate ye asthinI carmasnAyumAMsAvabaddha tat sRpATikAnAma kIrtyate mRpATikA-phalasaMpuTakaM yathA tatra phalakAni parasparasparzamAtravRttyA vartante evamasthInyatra saMhanane tadevametAnyevaMvidhAsthisaGghAtalakSaNAni saMhanananAmAnyaudArikazarIra eva saMhanyante, lohapa hanArAcakIlikApratibaddhakapATavaditi / / 1 'no'vayavA' iti Ga-pAThaH / 2chAyA tulyaM 1 vistArabahulaM 2 utsedhabahulaM 3 camaDabhakoSTaM ca / 4 adhastanakAyamaDabhaM 5sarvatrAsaMsthitaM 6 huNDam // 3 saMciyaM' iti sa-pAThaH / 4 'riNaH saMvidrate' iti ga-ca pAThaH / 5 'kIlapaTTaH' iti a-pAThaH 6'kIlimAtra' iti ga-ca-pAThaH / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 sAdhAraNa mana 12 ] . svopajabhASya-TIkAlamA ___ bhA0-sparzanAmApravidhaM kttinnaamaadi||rmnaamaanekvidhN tiktnaamaadi| gamanAmAne kavidha garabhigamanAmAdi // varNanAmAne nidha kaalnaamaadi| TI-sparzanAmASTavimityAdi / AhArikAdipu zarIgu gamya karmaNa udathAna kaThinAdiH sparza vizeSaH samupajAyate tat sparzanAmASTra vidhama / nAmaSTa bhedatAM pratipAdayamAha... kaThinanAmAdIti / karkaza mRda guru laghu snigdha rUkSa-zItoSNanAmAni / svasthAne vanakabhedatvameSAM prakopakarSajanitam ramanAmAnakavidhaM tiktanAmAdi / ramanAmAneka bhedaM tikta kaTu-kapAyA-'mla-madhura-lavaNAkhyam / lavaNo madhugantargata ityeke / anekavidhagrahaNaM tinAdyantarbhadapratipAdanArtham / evamanyatrApyantabhaMdA vAcyAH / gandhanAmAnekavidhaminyAdi / surabhigandhanAmAdi zarIraviSayaM saurabhaM durgandhitvaM ca yasya karmago vipAkAniyatate tad gandhanAma / apare sAdhAraNaM gandhamAhustadamat / surabhiNA durgandhinA vA bhavitavyaM, na sAdhA __ raNaH kazcidastIti / varNanAmAnekavidha kAlanAmAdi / yasyodayA ccharIreSu kRSNAdipaJcavidhavarNaniSpattirbhavati tad varNanAma kRSNa-nIla lo hita-pIta-zuklabhedam / sarvANi caitAni sparzanAmAdIni vaNenAmAntAni zarIravartiSu pudgaleSu vipacyanta iti // AnupUrvInAmasvarUpanirUpaNAyAha-- bhA0-gatAvutpattukAmasyAntargatau vartamAnasya tadabhimukhamAnupUA tatprApaNasamarthamAnupUrvInAmeti // TI-gatAvutpattukAmasyetyAdi / gamyate'mAviti gatiArakAdhutpattisthAnam / tacca gatinAmakarmodayAdavApyate / tasyAM gatAvutpattumicchataH karmamAmAdAtmanaH / antargatI dhartamAnasyeti / manuSyaH 'tiryagyonivAcyaM yAvadutpattisthAnaM na prApnoti tAvadantargatiH tatra vartamAnasya kasyacijanmavatazcAnupUrvInAmakarmodayo bhavati / AnupUrvI ca kSetrasannivezakramaH / "anuzreNi gatirjIvAnAM pudgalAnAM ca" (a0 2 mU0 27) iti vacanAt / tatra yatkarmodayAdatigayena tadgamanAnuguNyaM syAt tadapyAnupUrvIzabdavAcyaM bhavati / taccAtmano gatyantaraM gacchata upagrahe vartate RSabhasyeva payaH / sA cAntargatirdvi vidhA----jvI vakrA c| tatra yadA RjyA gacchati samayapramANayA tadA pUrvakarmaivAyurainubhavannAnupUrvInAmarmaNaivotpattisthAna prAptaH puraskRtamAyurAsAdayati / vakragatyA punaH pravRttaH kUrparalAGgalagomUtrikAlakSaNayA dvitricatuHsamayamAnayA vakrArambhakAle puraskRtamAyurAdate / tadaiva cAnupUrvInAmApyudeti / nanu ca yathaiva gatAvRjvyAM vinA AnupUrvInAmakarmaNotpanisthAnamiti tadvad vakra gatyAmapi karamAneti ? ucyate-RjvyA pUrvakAyuyApAreNaiva gacchati, yatra tatpUrvakarmAyuH kSINaM tatra tasyodaya itya 1 'jAtivIM yastuvidu' iti ca paatthH| 2 'datyatizyena' iti ga-ca paatthH| 3 Rju vakA ' iti ku-paatthH|| ' rantaMbhavamAnu ' iti Ga pAThaH / 5 ' krameNevo' iti hu-pAThaH / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tatvArthAdhigamamUtram [adhyAyaH 8 dhvayaSTi sthAnIyasyAnupUrvInAmakarmaNaH / tadabhimukhamAnupUrvItyAdi / tadityanenAvivakSitagatirabhisambadhyate / yasyAM mRta utpatsyate tasyA abhimugyamanukUlamAnupUrvyA prativiziSTadezakrameNa tatprApaNasamarthamiti vakSyati, tadabhimukhamityanenAbhimukhyamAnaM pratipAditaM, bhUyastatprApaNasamarthamityanenAnupUrvonAmakarmaNaH kAryamAdarzayati, taduditaM tadgatiprApaNe samarthapratyalam / AnupUrvInAmakAMgresaraM narakagatyAnupUrvInAmAdi caturvidhaM bhavati / matAntarapradarzanAyAhaAnavyA- bhA0-nirmANanirmitAnAM zarIrAGgopAGgAnAM 'vinivezakramalyAyAM matAntaram niyAmakamAnupUrvInAmetyapare // TI-nirmANetyAdi / nirmANanAmakarma vyAkhyAtaM prAka-jAtiliGgAkRtivyavasthAniyAmakaM nirmANanAmeti, nirmANakarmaNA nirmApitAnAM ghaTitAnAmavayavAnAmaGgAnAM bAhUdarAdInAM upAGgAnAM cAGgulikarNanAsikAdInAM vinivezakramaniyAmaka-racanAnivezaH tasya kramaH-paripATI ubhayapArzvato vAhU kaTeradho jAnunozvoparyuparyanyatrApi vAcyaH kramastanniyAmakaM-niyamakAri / anenAGgenopAGgena cAtraiva sthAne viniveSTavyamityevamAnupUrvInAmApare pravacanapravRddhAH kathayantIti / agurulaghuprakRtinidhoraNAyAhabhA0-agurulaghupariNAmaniyAmakamagurulaghunAma // TI0-aguruladhvityAdi / pariNAmatrayasyAtra niSedho vivakSitogurutvalaghutvagurulaghutvAkhyasya / yasya karmaNa udayAt sarvajIvAnAmiha kuJjAdInAmAtmIyazarIrANi na gurUNi na laghuni svataH, kiMtarhi ? agurulaghupariNAmamevAvarundhanti tat karmAgurulaghuzabdenocyate / sarvadravyANyeva ca pariNamante sthityAdinA'nekena svabhAveneti jainaH siddhaantH| tatrAgurulaghvAkhyo yaH pariNAmaH tasya niyAmakatametat tatrodbhUtazaktikamabhidhatta ityagurulaghunAma / sarvazarIrANi ca nizcayanayavRttyA na gurukAdivyapadezabhAJji / vyavahAranayAt tvanyonyApekSayA traividhyamanurudhyante / yathoktam " 'nicchayao savvaguruM savvalahuM vA na vijae davvaM / vavahArao u jujjai bAyarakhaMdhesu nannesu // 1 // " -bRhatkalpe 1.vinivezananiyAmakakramAnupUrvI' iti g-paatthH| 2 'nupUrvyAdi' iti a-paatthH| 3 'gatiliGgA' iti Ga-pAThaH / 4 'kintu' iti ng-paatthH| 5 'kaM nidhate' iti g-c-paatthH| 6 chAyA nizcayataH sarva guru sarva laghu vA na vidyate dravyam / vyavahArastu yujyate bAdaraskandheSu nAnyeSu // 7 zlokArthamidaM tu dRzyate vizeSAvazyake (gA0 660) api / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 1 . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 57 upaghAtanAmasvarUpAkhyAnAyAhamA0-zarIrAGgopAGgopacAtakamupaghAtanAma / TI-zarIrAGgopAGgopaghAtakamiti / zarIrAGgAnAmupAGgAnAM ca yathoktAnAM yasya karmaNa udayAt parairenekadhopadhAtaH kriyate tadupaghAtanAma / matAntaraM vAzabdena pratipAdayati bhA0--svaparAkramavijayAdyupaghAtajanakaM vaa|| TI0-kecidevamupaghAtajanakaM vA kecidupaghAtanAma vyAcakSate sUrayaH parAkramaHprANo vIrya, svo-nijaH parAkramaH svaparAkramaH tasyopaghAtaM janayati, samarthavapuSo'pi nirvIryatAmApAdayati svavijayaM copahanti / vijite'pyanyasmin naiva vijita iti vyapadezahetutAM pratipadyata iti / AdigrahaNAdanyadapi yadudbhUtaM karma tat tasyodayenopahanyata iti / parAghAtasvarUpaM nirUpayatibhA0-paratrAsapratighAtAdijanaka parAghAtanAma // TI-paratrAsetyAdi / yasya karmaNa udayAt . kazcid darzanamAtreNaivojasvI vAksauSThavenAnyAM sabhAmapyabhigataH sabhyAnAmapi trAsamApAdayati parapratibhApratighAtaM vA karoti tat parAghAtanAma / AdigrahaNAt saMkSobhadRSTigatistambhanaparigrahaH // AtapanAmanirUpaNAyAhabhA0-AtapasAmarthyajanakamAtapanAma // TI-AtapasAmarthyajanakamiti / AtapatItyAtapaH / kartaryaca / Atapyate vA'neneti AtapaH / puMsi saMjJAyAM ghH| tasyAtapasya sAmarthya-zaktiratizayo yena karmaNoditena jainyate tadAtapanAma | AGo maryAdAvacanatvAt sahasrAMzumaNDalapRthivIkAyapariNAma eva tad vipacyate, nAnyatreti // uddayotanAmasvarUpapratipAdanAyAhabhA0-prakAzasAmarthyajanakamuddayotanAma // TI-prakAzasAmarthyajanakamuhayotanAmeti / uddayotanamuddayota:-prakAzo'nuSNaH khadyotakAdiprabhAvaH / saptArciHsavitRmaNDalAsambhavi, yasmAda ruSNaH sparzo lohita rUpam , ataH prakAzasya sAmathyem-atizayaM janayati yat taduddayotanAma / ucchAsanAmasvarUpamAcaSTebhA0-prANApAnapudgalagrahaNasAmarthyajanakamucchAsanAma // 1. utpatteranekadhA ' iti Ga-pAThaH / 2 'prANIvIryAkhyo' iti -pAThaH / 3 'kartavyaM ca ' iti a-pAThaH / 4'inyeta ' iti -pAThaH / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 tattvArthAdhigamasUtram / adhyAyaH 8 TI-prANApAnetyAdi / UrdhvagAmI samIraNaH prANaH / adhogatirapAnaH / tau ca mUtau~ pudgalAtmakAvityata Aha-pudgalagrahaNasAmarthyajanakamiti / prANApAnAvanantapradezaskandhapudgalapariNAmajanyau tadyogyapudgalAnAM grahaNam-AdAnaM tasya sAmarthyam-atizayaM janayati yat taducchvAsanAma, yasyodayAducchvAsanizvAsau bhavataH / vihAyogatisvarUpapratipAdanAyAhabhA0-labdhizikSaddhipratyayasyAkAzagamanasya janakaM vihAyogatinAma // TI0-labdhizikSItyAdi / vihAyaH-AkAzaH tatra gtivihaayogtiH| sA dvidhA-zubhA ca azubhA ca / tatra zastA haMsa-gaja-vRSAdInAm / aprazastA tUSTra-Taula-zRgAlAdInAm / tatra labdhirdevAdInAM devatvotpattya vinAbhAvinI / zikSayA RddhiH zikSaddhiH tapasvinAM pravacanamadhIyAnAnAM vidyAdyAvartanaprabhAvAd vA''kAzagamanasya labdhizikSacihetorjana vihAyogatinAmeti // pratyekazarIranAmanirdhAraNArthamAhabhA0-pRthakzarIranirvartaka pratyekazarIranAma // TI0-pRthakzarIranirvatakamityAdi / yasya karmaNa udayAdekaiko jIvaH prati pratyekaikaM zarIraM nivartayati tat pratyekanAmaikadvitricatuHpaJcendriyaviSayam / yathA pratyekavanaspatijIvo mUla-skandha-zAkhA-prazAkhA-tvak-patra-puSpa-phalAdiSu pRthak, zarIraM nivartayati tathA dvIndriyAdayo'pIti / sAdhAraNazarIranAmAdyA bAdaranAmaparyavasAnA ekAdaza prakRtIH krameNa vyAcaSTe bhA0-anekajIvasAdhAraNazarIranivartakaM sAdhAraNazarIranAma / sabhAvanirvatakaM trsnaam| TI0-anekajIvetyAdi / anekazabdenAnantasaGkhyAgrahaNam / anantAnAM jIvAnAmekaM zarIraM sAdhAraNaM kisalayanigodavajraprabhRti yathaikajIvasya paribhogastathA'nekasyApi / tadaminnaM sad yasya karmaNa udayAnnivartate tat sAdhAraNazarIranAma / tathA trasetyAdi / prasyantIti vasA-dvitricatuHpaJcendriyalakSaNAH prANinaH, yasmAt tasya karmaNa udayAt teSu parispando'JjasA lakSyate, sa tAdRzo gamanAdikriyAvizepo yasya karmaNa udayAd bhavati tat prasasvanirvatakaM trasanAma, tadudaye eva gatyAdikriyA bhavatIti so'vadhAryate / gamanaM tu tadudayAta svabhAvAca / tadudayAd dvIndriyAdInAM svabhAvAt paramANu-tejo-vAyyAdInAmiti / kamalinIkhaNDAderdezAntara eva gamanazravaNAd vyabhicAra iti cena adhiSThAtRvyantarAnubhAvAnugrahAditi / 1' madhItAnAM ' iti *-pAThaH / 2 "viSayANAM ' iti hu-paatthH| 3 'bhastabasya' iti i-pAThaH / / 'sAdhAraNanAma' iti ga-pAThaH / 5 'nAvadhAryate' iti ca-pAThaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 sUkha 12 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam .. bhA0-sthAvarabhAvanivartakaM sthAvaranAma | sthAvarabhAvetyAdi / sthAvaranAma sthAnazIlaM sthAvaraM tadbhAvaH sthAvaratvaM nivartayati yaha pRthivyambuvanaspatyAdilakSaNaM tat sthAvaranAmakarma / sthAnazIlatvaM tu sthAvaranAmakarmo. dayAdeva pRthivyambuvanaspatInAm / paramArthatastu tatra sthAvaranAmakarmodayAt sthAvaratvaM, parispando bhavatu mA vA'bhUt / evaM ca tejovAyavorapi sthAvaratvasiddhiH karmodayAdeveti // bhA0-saubhAgyanirvatakaM subhaganAma / TI-saubhAgyetyAdi / kamanIyaH subhago-manasaH priyastadbhAvaH saubhAgyaM tasya nirvatakaM-janakaM subhgnaam| bhA0-daurbhAgyanirvatakaM durbhaganAma / TI0-daurbhAgyetyAdi / saubhAgyaviparItalakSaNaM durbhaganAma / aniSTo manaso yo'priyastadbhAvo daurbhAgyam / yasya karmaNa udayAditi // bhA0-sausvaryanirvartakaM susvaranAma / dauHsvayaMnirvartaka duHsvaranAma / TI.-sausvaryeti / yena zabdenocaritenAkarNitena ca bhUyasI prItirutpadyate tata susvaranAma / tadviparItaM duHsvaranAma / yat tu zrUyamANamasukhamAvahati tad duHsvaranAmeti // bhA0-zubhabhAvazobhAmAGgalyanirvartaka zubhanAma / tadviparItanirvartaka azubhanAma / TI-zubheti / zubho bhAvaH pUjita uttamAGgAdistajanitaH zobhA puujaapurskaar| zirasA pAdAdinA'sparzanaM mAGgalyamiti pavitraM tannivartakaM zubhanAma / tadviparItanirtikamazubhanAma / zarIrAvayavAnAmeva hi zubhAzubhatA grAhyA / yathA pAdena spRSTaH krudhyatIti // bhA0--sUkSmazarIranivartakaM sUkSmanAma / bAdazarIranirvartake bAdaranAma // TI-sUkSmeti / sUkSma-lakSNaM adRzyaM niyatameva yasya karmaNa udayAd bhavati zarIraM pRthivyAdInAM keSAJcideva tat sUkSmazarIranAma / bAdarazarIranirvartakaM bAdaranAma / bAdaraM sthara kepAzcid vidyAvatAM jIvAnAmiva yasya karmaNa udayAt sthUlazarIratA bhavati tad pAdaranAmeti, na tu cakSurgAdyatAM pratIgApekSya sUkSmavAdaramiti // '' paryAptasthirAdeyayazasAM sapratipakSANAM svarUpanirUpaNAya prakramyate bhA0- paryAptiH paJcavidhA / tadyathA-AhAraparyAptiH, zarIraparyAptiH, indriyaparyAptiH, prANApAnaparyAptiH, bhASAparyAptiriti / paryAptiH kriyAparisamAptiH AtmanaH / 'manaso'priya' iti c-paatthH| 2'bhUyasA ' iti c-paatthH| 3 'rateti' iti ca-paThaH / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tattvArthAdhigamamUtram [ adhyAyaH 8 ____TI-paryAptiH paJcavidhetyAdi / paryAptiH pudgalarUpAtmanaH kartuH karaNavizeSaH / yena karaNavizeSeNAhArAdigrahaNasAmarthyamAtmano niSpadyate tacca karaNaM yaH puralaunivaryate te pudgalA AtmanA''ttAstathAvidhapariNatibhAjaH paryAptizabdenocyante / sAmAnyenoddiSTAM paryApti nAmagrAhaM vizeSeNa 'nirdidikSannAha-tadyathetyAdi / AhAragrahaNasamarthakaraNapariniSpattirAhAraparyAptiH / zarIrakaraNaniSpattiH zarIraparyAptiH / indriyakaraNaniSpattirindriyaparyAptiH / prANApAnau-ucchavAsaniHzvAsau tadyogyakaraNaniSpattiH prANApAnaparyAptiH / bhASAyogyapudgalagrahaNavisargasamarthakaraNaniSpattirbhASAparyAptiH / yathoktam " AhArasarIreMdiya uusaasvomnno'hinivittii| hoi jao daliyAo karaNaM esA.u pajjattI // " itishbdHiyttaaprtipaadnaarthH|| nanu ca pada paryAptayaH pAramarSavacanaprasiddhAH kathaM paJcasaMkhyAkA iti ? ucyateindriyaparyAptigrahaNAdiha manaHparyApterapi grahaNamavaseyam / ataH paJcaiveti nizcayaH // nanu ca zAstrakAreNAnindriyamuktaM manaH, kathamindriyagrahaNAd grapayoptisaGkhyA. hISyate taditi ? ucyate-yathA zabdAdiviSayagrAhINi sAkSAccakSarAdIni parAmarzaH na tathA manaH, sukhAdInAM punaH sAkSAdgrAhakaM manaH, na sampUrNamindriyamityanindriyamuktam / indraliGgatvAt tu bhavatyevendriyamiti // tathA kecidAcAryAH pRthagmana:paryAptigrahaNamadhIyata ityupariSTAdabhidhAsyate / yaccAvadhAraNaM paJcaiveti tad bAhyakaraNApekSayA / manaH punarantaHkaraNamataH pRthak paThantIti na kazcid doSaH / ubhayathA'pi manaHparyAptisambhava iti / paryAptiH pariniSpattirvivakSitakriyAparisamAhirAtmanastaijasakArmaNazarIramAja eva, audArikAdizarIraprekSAyAM prathamata evotpattAvetAzcintyante, janmAntaragrahaNakAla ityarthaH / yugapacArabdhAH SaDapi krameNa niSpadyante, na samkam, uttarottarapayoptInAM bahutarakAlatvAt / kramazvAyam-AhAra-zarIre-ndriya-prANApAna-vacana-manolakSaNaH / tatrAhAraparyAptisvarUpanirUpaNAyAha bhA0-zarIrendriyavAGmanaHprANApAnayogyadalikadravyAharaNakriyAparisamApti: AhAraparyAptiH / gRhItasya zarIratayA saMsthApanakriyAparisamAptiH shriirpyoptiH| saMsthApanaM racanA ghttnmityrthH| 1.nirdidRkSa' iti ca-pAThaH / 2 'karaNapariniSpati' iti ca-pAThaH / 3 chAyA AhArazarIrendriyocchAsaniHzvAsamano'bhinivRttiH / bhavati yasmAt dalikAt karaNa eSA tu paryAptiH // 4'zarIra eva' iti Ga-pAThaH / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12]. svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 161 : TI-zarIretyAdi / zarIrasyendriyANAM vAco manasaH prANApAnayozcAgamaprasiddhavargaNAkrameNa yAni yogyAni dalikadravyANi teSAmAharaNakriyA grahaNam-AdAnaM tasyAH parisamAptirAhAraparyAptiH karaNavizeSaH / atra ca manograhaNAt parisphuTamindriyagrahaNe na manaso'pyupAdAnamiti / sAmAnyena gRhItasya yogyapudgalasavAtasya zarIrAGgopAGgatayA saMsthApanakriyA-viracanakriyA tasyAH paryAptiH zarIraparyAptiH / saMsthApanazabdArthaprakAzanaM paryAyazabdairAvedayate-saMsthApanaM racanA ghaTanamityarthaH / zarIravargaNAyogyapadgalAnAM prtiniytaavyvenetyrthH| bhA0-tvagAdIndriyanirvartanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH / 'TI.-tvagiti sparzanendriyaM tadAdIndriyaM sparzana-rasana ghrANa-cakSuH-zrotra-manolakSaNam / tatra ca rUpanirvartanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH // bhA0--prANApAnakriyAyogyadravyagrahaNanisargazaktinirvartanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyAptiH // TI-prANeti / prANApAnAvucchAsanizvAsakriyAlakSaNI tayorvargaNAkrameNa yogyadradhyagrahaNazaktiH-sAmarthya tannirvartanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyAptiH // bhaa0-bhaassaayogdhdrvygrhnnnisrgshktinivrtnkriyaaprismaaptirbhaassaapyaaptiH| . TI-atrApi vargaNAkrameNaiva bhASAyogyadravyANAM grahaNanisargoM tadviSayA zaktiH-sAmarthya tanirvartanakriyAparisamAptirbhASAparyAptiriti // ... bhaa0-mnstvyogydrvygrhnnnisrgshktinirvrtnkriyaaprismaaptirmn:pyotirityeke| rI0- manastvayogyAni manovargaNAyogyAni manaHpariNAmapratyalAni yAni dravyANi teSAM grahaNanisargasAmarthyasya nirvartanakriyAparisamAptirmanaHparyAptiriti / eke vAcAryA medena manaHparyAptimupAdadate / indriyaparyApti noindriyaparyAptigrahaNena gRhNante / indriyaparyApti yatirekeNA paThantItyarthaH / na gunarmanaHparyApti kecidicchanti kecineti // bhA0--AsAM yugapadArabdhAnAmapi krameNa samAptiruttarottarasUkSmataratvAt sUtradArthAdikartanaghaTanavat / yathAsaGkhyaM ca nidarzanAni ____TI0-AsAmityAdinA SaDapi paryAptayaH samakamArabdhAH kramaNa parisamAptimAsAdayantIti darzayati / kiM punaH kAraNaM veSamyeNa pariniSThAyA''sAmityAha uttarottarasUkSma'. 1' svarUpa ' iti ca-pAThaH / 2 'manazca' iti hu-4.5: / 3 rgasya paryAptasya' iti ku-pAThaH / 4 'yAptiranindriya' iti -paatthH| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 taratvAditi / AhAraparyApteH zarIraparyAptiH sUkSmatarA bahutarasUkSmadravyanicayaghaTitA / tato'pIndriyapayAptiH sUkSmatarA / tasyA api praannaapaanpyoptiH| tato'pi vaakpyaaptiH| tatazca mana:paryAptiH sumukSmeti / tacottarottarasUkSmatvaM dRSTAntena bhAvayati-sUtradAdikartanaghaTanava diti / sthalamUtrakartikA sUkSmamUtrakartikA ca te kartanaM yugapadArabhete / tatra sthUlasUtrakartikA cirAya krukurakaM pUrayati / itarA tvAzu parisamApayati / dArughaTane'pyeSa eva kramaH / stambhAdInAM sthUlarUpanirvartanaM samacaturasrAdi svalpena kAlena kriyate, sa eva stambhaH kuhimapatracchedyaputrikAsaGghATakayuktazvireNa niSpAdhate tulyakAle'pi prArambhe / AdizabdAcitra-pustalepyakAdiparigrahaH / yathAsaGkhyaM ca nidarzanAnIti // ___ anena paNAmapi paryAptInAM krameNa paibhireva dRSTAntaiH svarUpamupakramate / ato dRSTAntastrarUpapratipAdanAyAha . bhaa0-gRhdlikgrhnnstmbhsthuunnaadvaarprveshnigmsthaanshynaadikriyaanivrtnaaniiti| paryAptinirvartakaM paryAptinAma, aparyAptinirvartakamaparyAptinAma, (apa. ptinAma) tatpariNAmayogyadalikadravyamAtmanopAsamityarthaH // TI0-gRhalikagrahaNetyAdi / tatra gRhadalikagrahaNenAhAraparyAptiM sAdhayati / gRhaM kartavyamiti sAmAnyena dalikamAdatte zAkAdikASTham / tataH sAmAnyopAtte daliketra stambhaH sthUNA vA bhaviSyAti nirUpyate / evamanekapudgalagrahaNe satyatrAmI zarIravargaNA. yogyAH pudgalAH zarIraniSpAdanakSamA iti zarIraparyAptiH / bhittyAdhucchAyarUpagRhAlocanAyAmapi satyAM katidvAramidaM prAGmukhamudaGmukhaM vA pravezanigemanArthamAlocyate, tathendriyaparyApti. rapyAtmana upayogavRttyA pravezanirgamanadvArasthAnIyeti / evaM prANApAnabhASAparyAptI api etenaiva nidarzanena sAdhye / dArTAntikabhedAt tu dRssttaantbhedH| tataH sadvArake'pi niSpane samani atrAsanamatra zayanIyamatra bhujibhUriti sthAnazayanAdikriyAnirvartanamAlocayanti gehinaH, tadvanmanaHparyAptirapi hitAhitaprAptiparihArApekSAlakSaNeti / evametAH SaT paryAptIryanivartayati tat karma paryAptinAma, jApAkaprakSiptanivRttaghaTavat / aparyAptinAma tu aniSpannadhvasyaniSpannaghaTavaditi / etaduktaM bhavati-yasyodaye paryAptayo nAsAdayanti paripUrimatAmaparyApta eva mriyate, kadAcid vA vinA'pi bhavati yathA sammUchenajamanuSyAdiriti / bhA-sthiratvanirvartaka sthiranAma / 'vipriitmsthirnaamH|| TI-sthiratvanivartakaM sthiranAma / yasyodayAccharIrAvayavAnAM sthiratA bhavati ziro'sthidantAdInAM tat sthiranAma / asthiranAmApi zarIrAvayavAnAmeva / yadudayAdasthiratA 1 . sUtrA-' iti Da-pAThaH / 3 dhanudiha nAtargato gha-pATaH / 3 . ' sthApayatIti' iti u--pAThaH / 4 'hArokSA' iti ca-pAThaH / 5:dhRtaghaTava ini Da-pAThaH / 6 'tadedviparIta.' iti ga-pAThaH / 'ziromukhadantA' iti ga-pAThaH / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 sUtraM 13 ] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam calatA mRdutA bhavati karNatvagAdInAM tadasthiranAmeti / tadetadviparItamasthiranAmetyanena pratipAditam // bhA0-AdeyabhAvanirvartakaM AdeyanAma / viparItamanAdeyanAma // TI0-gRhItavAkyatvAdAdaropajananahetutAM pratipadyate udayAvalikApraviSTaM sat / etaduktaM bhavati-yasyodayena nAmakarmodayastenoktaM pramANaM kriyate yat kizcidapi darzanasamanantarameva cAbhyutthAnAdi lokAH samAcarantItyevaMvidhavipAkamAdeyanAma / viparItamanAdeyanAma / yuktiyuktamapi vacanaM yadudayAnna pramANayanti lokAH, na cAbhyutthAnAdyarhaNAhasyApi kurvanti tadanAdeyanAma / athavA AdeyatA-zraddheyatA darzanAdeva yasya bhavati sa ca zarIraguNo yasya vipAkAd bhavati tadAdeyanAma / tedviparItamanAdeyanAmeti // bhA0-yazonirvartakaM yazonAma, tadviparItamayazonAma / TI0-yazaH-prakhyAtiH kIrtiH loke guNotkIrtanA prazaMsanA yadudayAt tad yazonAma / tadviparItaM ayazonAma / dopaviSayA prakhyAtirayazonAmeti // bhA0-tIrthakaratvanirvatakaM tIrthakaranAma // ___TI-tIrthakaratveti / yasya karmaNa udayAt tIrtha darzanajJAnacaraNalakSaNaM pravartayati yatigRhasthadharma ca kathayati akSeipasaMkSepasaMveganirvedadvAreNa bhavyajanasaMsiddhaye surAsuramanujapatipUjitazca bhavati tat tIrthakaranAmeti // nAmakarmabhedAkhyAnAya nAmazabdanirvacanamAcaSTe zabdArthapratItaye bhA0--tAMstAna bhAvAn nAmayatIti nAma / evaM sottarabhedo nAmakarmabhedo'nekavidhaH pratyetavyaH // 12 // ... TI0-tAMstAniti / tAMstAnAbhijAtyAdIn (bhAvAn ) nAmayati-abhimukhIkaroti saMsAriNaH prApayatIti nAmocyate / evamityAdinopasaMharati nAmakarmaprakRtivaktavyaM, uktena prakAreNa sottarabheda iti / gatizcaturdhA jAtiH paJcaprakAretyAdiruttaraprakRti bhedaH saha tena nAmakarmabhedo'nekavidho'vaseya iti // 12 // samprati prakRtivandhaM gotrasyAkhyAtumupakramategotraprakRtI sUtram-uccainIcaizca // 8-13 // bhA0-uccairgotraM nIcairgotraM ca (vibhedaM gotram) / tatroccairgotraM dezajAtikulasthAnamAnasatkAraizvaryAdyutkarSanirvartakam / viparItaM nIcairgotraM caNDAlamuSTikavyAdhamatsyagandhadAsyAdinirvatakam // 13 // 1 'pramIkriyate ' iti ca-pAThaH / 2' viparIta. ' iti ga-pAThaH / 3 'yazobhAvanirva.' iti ga-pAThaH / 4 dhamuzcihanAntargataH pATho gha-pustake nAsti / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 TI0-yadudayAjjIvo gacchatyucaiIMcaizca jAtIruccAvacAstad gotraM dvividham-uccainIMcaizceti uccaigotraM nIcairgotram / cazabdo'vadhAraNArthaH / vibhedaM dviprakArameveti / tatroccaigargotramityAdinA gotrakarmaNaH kAryamAvedayate / kAryaliGgaM hi kAraNaM tayodvayoH prakRtyoryaduccairgotraM tasyedaM kAryamiti darzayati / Aryadeze magadhA-'Gga vaGga kaliGgAdike sambhavaH jAtiH / piturandhayo harivaMzekSvAkuprabhRtiH / kulaM mAturandhayaH / so'pyevaMprakAra evograbhojAdilakSaNaH / sthAnamiti / prabhoH samIpe pratyAsananivezitvam / mAnaH pUjA svahastena tAmbUlapradAnAdiH / satkAro'bhyutthAnAsanAJjalipragrahAdiH kriyate tasyAsau, uccairgotrAdayaH aizvaryamibhAzvarathapadAtiprabhRteH prAbhUtyaM utkarSApakarSabhAktvAdanekavidham / eSAM dezAdisambhavAnAM nirvartakamuccairgotram / viparItaM nIcairgotramiti / caNDAlAH prasiddhA eva mAtaGgAH / caNDAlagrahaNaM ca pradarzanaM bahUnAM varuDakamurukkakAdInAm / mauSTikAH zaurikAdayaH / vyAdhA mRgayavo lubdhakAH / matsyabandhAH prANAtipAtahetubhirAnAyAdibhijIvanti ye / dAsabhAvo dAsyaM tanirvatakaM nIcairgotramiti / AdizabdAdavaskarazodhakAdiparigraha iti // 13 // aSTamaprakRterbandhasvarUpanirUpaNAyAha sUtram-dAnAdInAm // 8-14 // bhA0-antarAyaH pnycvidhH| tadyathA-dAnasyAntarAyaH, lAbhasyAntarAyA, antarAyasya prakRti- bhogasyAntarAyaH, upabhogasyAntarAyaH, vIryasyAntarAya iti paJcakatyam // 14 // TI0-dAnAdInAm etAvat sUtram / tatra dAnAdInAmiti SaSThI prativiziSTasambandhApekSA / prastutazcAntarAyo mUlaprakRtivandhamAha-antarAyaH paJcavidha iti / tadyathetyanena paJcavidhatAM darzayati-dAnasyetyAdi / dAna-deyam / satyapi dravye na dadAti taddhi karmoditaM dIyamAnasya karmaNo vinam-antarAyamantardhAnaM karotIti daanaantraayH| dravye pratigrAhake ca sannihite'smai dattaM mahAphalamiti jonAno'pi dAtavyaM na dadAti / evaM lAbhabhogopabhogavIryAntarAyeSvapi yojyam / tathA kazcid vadAnyaH sarvadA dAnAkaraH samastArthibhyo yathAprArthanaM svazatyA nirvizeSamUrjitacetA yasmai yAcate'pi no visRjati pradeyamalpamapi tasya lAbhAntarAyakarmodayaH / tathA sakRdupabhujya yat tyajyate punarupabhogAkSama mAlya-candanA'guruprabhRti, tacca sambhavAdapi yasya kameNa udayAd yo na bhuGkte tasya bhogAntarAyakarmodayaH / 1 'muruktakAdInAm' iti ca-pATaH / 2 'antarAyaH ' ityadhiko ga-pAThaH / 3 ' mUlaprakRtibandhitanA(?)bhisambandha' iti c-paatthH| 4 'jAnanapi ' iti ca-pAThaH / 5'maJchita" iti u-pAThaH / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15 ] . stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 165 strI-vastra-zayanA-''sana-bhAjanA-dirUpo bhogaH / punaH punarupabhujyate hi sH| paunaHpunyaM copshbdaarthH| sa sambhavannapi yasya karmaNa udayAnna paribhujyate tat karma upabhogAntarAyAkhyam / vIryamutsAhaH ceSTA zaktiriti paryAyAH / tatra kasyacit kalpasyApyupacitavapupo'pi yUno'pyalpaprANatA yasya karmaNa udayAt sa vIyontarAya iti / uktalakSaNasya vIryAntarAyasya sAmastyenodayaH pRthivyaptejovAyuvanaspatiSu kSayopazamajanitatAratamyAt / dvIndriyAdestu vRddhi vIryasya yAvaddhi caramasamayacchadmastha iti prakarSAparpa vizepopalabdheH / utpanna kevale tu bhagavati sarvavIryAntarAyakSayaH / tatra tu niratizayaM vIryamiti / atra cASTAnAmapi karmaNAmuttaraprakRtInAM viMzatyuttaraM prakRtizataM bhavati-bandhaM pratItya etAvatyaH prakRtayo badhyante, samyaktvasamyagmidhyAtvayondhio nAsti / mithyAdarzanapudgalAnAmeva tathA pariNAmAta, tAbhyAM saha dvAviMzatyuttaraM prakRtizatam / tAzcamAH-jJAnAvaraNaM paJcabhedam antarAyaM ca, darzanAvaraNaM navadhA, vedyaM dvidhA gotraM ca, moho'STAviMzatibhedaH, AyuzcaturdhA, nAmakarmaNi gatizcaturvidhA AnupUrvI ca, jAtinAma paJcavidhaM, zarIranAma ca, bandhanasavAtanAmnoH zarIranAmAntargatatvAnna prakRtigaNanA, saMsthAnanAma poDhA saMhananaM ca, aGgopAGgaM tridhA, vihAyogatirdvidhA, varNagandharasasparzAgurulaghUpaghAtaparAghAtocchAsAtapodyotatrasasthAvarabAdaramUkSmapayoptApayoptapratyekazarIrasAdhAraNazarIrasthirAsthirazubhAzubhasubhagadurbhagasusvaraduHsvarAdeyAnAdeyayazonAmAyazonAmanirmANanAmatIrthakaranAmAnyekabhedAni bhavanti // 14 // itthaM prakRtibandhanirUpaNamabhidhAya sthitibandhamabhidheyatayopakramamANa Aha-- bhA0-uktaH prakRtibandhaH / sthitibandhaM vkssyaamH| TI.---uktaH prakRtibandhaH / sthitivandhaM vakSyAma iti / prakRtivandho ythaabdbhihitH| samprati sthitibandhamabhidhAsyAma iti pratijAnIte bhASyakAraH / tadabhidhitsayA cedamAha sUtram-AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 8-15 // sUtragatazabdapra- TI0-Adita ityAdi sUtram / AdAvAditaH aupasaMkhyAnikastasiH / yojanAni AdhAdibhyastasirvAcyaH / tisRvacanamanyamUlaprakRtivyudAsArtham / tatavAnyaprakRtyasampratyeyAntarAyavacanamantarasthityavilaGghanArtham / saamaanysthityrthmityrthH| ca. zandenAntarAyasya samuccayaH / sAgarakoTInAM ca koTyaH / pareti prakRSTA, madhyamajaghanyasthitinirAsaH / sthitivacanaM pratijJAtopasaMhArArtham / AditastisRNAmityAdibhASyeNAmumartha pratipAdayati-- 1'samayastha' iti ca-pATaH / 2 pariNateH ' iti ku-va-pATaH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlaH 166 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 8 ___bhA0-AditastimRNAM karmaprakRtInAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedyAnAm antarAyaprakRtezca triMzat sAgaropamakoTIkovyaH parA sthitiH // 15 // TI-jJAnadarzanAvaraNavedyAnAmantarAyakarmaNazcaiSA sthitiH-avasthAnaM bandhakAzAnAvaraNIyAdi- lAt prabhRti yAvadazeSaM nirjINamityepa sthitikAlaH / evamAsAM catasaNAM prakRtInAmabAdhA- mUlaprakRtInAM utkRSTaH sthitibandha uktH| varSasahasratritayaM cAbAdhA kAlaH / bAdhAkAlastu yatprabhRti jJAnAvaraNAdikarma udayAvalikApraviSTaM yAvacca niHzeSamupakSINaM tAvad bhavati, taccodayAvalikAM pravizati bandhakAlAdArabhya triSu varSasahasreSvatIteSu, sa khalyabAdhAkAlo yatastat kameM nAnubhUyate tAvantaM kAlamiti // 15 // atha mohanIyakarmaprakRteH kiyAn sthitibandha iti tadabhidhAnAyAha-- sUtram-saptatirmohanIyasya // 8-16 // bhA0-mohanIyasya karmaprakRteH saptatisAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 16 // ___TI0-saptatirmohanIyasyeti / sAgaropamakoTIkoTya ityanuvartate / tAH saptatisaMkhyayo sambadhyante / mohanIyetyAdinA etadeva spaSTataraM vivRNoti, pratipAditArtha caitad bhASyamiti / asyAstvabAdhAkAlaH sapta varSasahasrANi / tataHparaM bAdhAkAlo yAvadazeSa zrINamiti // 16 // nAmagotramUlaprakRtyoH sthitipratipAdanAyAha sUtram-nAmagotrayoviMzatiH // 8-17 // bhA0-nAmagotraprakRtyoviMzatiH sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH||17|| TI0-nAmakarmaNo gotrakarmaNazcaviMzatiH sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiriti / nAmagotretyAdinA bhASyeNa spaSTIkRta eSo'rthaH / asyApyatrAdhAkAlo varSasahasradvayamiti // 17 // AyuSkotkRSTasthitipratipAdanAyAha sUtram-trayastriMzat sAgaropamANyAyuSkasya // 8-10 // bhA0-AyuSkaprakRtestrayastriMzat sAgaropamANi parA sthitiH // 18 // TI-trayastriMzadityAdi / trayastriMzat sAgaropamANi pUrvakoTitribhAgAbhyadhikAni / prayastriMzadvacanAt.koTIkoTya iti nivRttam / puurvkottitribhaagshvaabaadhaakaalH| AyuSkaprakRte. rityAdi-bhASyaM sujJAnameva // 18 // 1'evametAsAM' iti cN-paatthH| 20yakarma.' iti gha-pAThaH / 3 'yA'bhisamba0 ' iti g-paatthH| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 19 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam mUlaprakRtInAmuktaH sAmAnyena sthitibandha utkRSTaH / sampratyuttaraprakRtInAM pratyekamu skRSTo jaghanyazcocyate sUtrakramAzrayaNena / tatrAsadvedyaprakRtetriMzata sAgaro. sAtAsAtayAH pamakoTIkoTyaH sthitiH parA, jaghanyA sAgaropamasya saptabhAgAvaH parAparI bandhI palyopamasyAsaGkhyeyabhAgena nyUnAH, sadvedyasya paJcadaza sAgaropamotI ___ koTya utkRSTA sthitiH, paJcadazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA dvAdazamuhUrtA, abAdhA'ntarmuhUrtam / atraitatmUtra mAhasUtram-aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 8-19 // bhA0-vedanIyaprakRteraparA dvAdazamuhUrtA sthitiriti // 19 // .. TI0-vedanIyamakRtarityAdibhASyan / aparetyutkRSTApekSayA jaghanyosUtrapAThabhedaH 1 cyate / aparA jaghanyetyarthaH / kathaM madhyamA neti cet vyAkhyAvizepAdadoSaH / adhareti yA dhUtrapAThaH / apareti(?) spaSTameva sUtramadhIyate-jaghanyA dvAdazamuhUrteti // 19 // samprati nAmagotrayoruttaraprakRtInAM sthitirucyate / tatra nAmaprakRtInAM tAvat manuSyagatimanuSyagatyAnupUrdorutkRSTaH sthitivandhaH paJcadaza sAgaropamakoTIkoTyaH paJcadazavarSazatAnyabAdhA, narakagatiH tiryaggatirekendriyA jAtiH paJcendriyajAtiH audArika-vaikriya-taijasakArmaNazarIrANi huNDasaMsthAnaM audArikAGgopAGgaM vaikriyAGgopAGgaM ca vanasaMhananaM varNagandharasasparzanarakAnupUrvItiryagAnupUrvIbhagurulaghUpaghAtaparAghAtocchAsAtapodyotAprazasta vihAyogatitrasa _ sthAvaravAdaraparyAptapratyekazarIrAsthirAsubhagadurbhagaduHsvarAnAdeyAyazaHkInAmakarmottarapraka- tinirmANanAmnAmutkRSTasthitibandho viMzatiH sAgaropamakoTIkoTyaH tInAmutkRSTA siriyAdhAca varSasahasradvayamabAdhA / devagatirdevagatyAnupUrvI samacaturasrasaMsthAnaM vajrarSa bhanArAcasaMhananaM prazastavihAyogatisthirazubhasubhagasusvarAdeyayazaHkItInAM daza sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH daza varSazatAnyabAdhA / nyagrodhasaMsthAnavajranArAcasaMhananayoAdazasAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH dvAdaza varSazatAnyabAdhA / sAcisaMsthAnanArAcasaMhananayozcaturdazasAgaropamakoTIkoTya utkRSTA sthitiH, caturdaza varSazatAnyabAdhA / kunjasaMsthAnArdhanArAcasaMhananayorutkRSTA sthitiH poDaza sAgaropamakoTIkoTyaH SoDaza varSazatAnyabAdhA / vAmanasaMsthAnakIlikAsaMhananadvIndriyatrIndriyacaturindriyajAtInAM sUkSmApaparyAptasAdhAraNanAmnAM cotkRSTA sthitiraSTAdaza sAgaropamakoTIkoTyaH, aSTAdaza varSazatAnyabAdhA, AhArakazarIra etadaGgopAGgatIrthakaranAmnAmutkRSTA sthitiH sAnaropamakoTIkoTerantaH abAdhA 1 'zrayaNAt iti ga-pAThaH / 2'rukta' iti Ga-pAThaH / 3 sthitibAdhA' iti c-paatthH| 4 dvAdaza' iti ca-pAThaH / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tatvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 8 svantarmuhUrtam / evametA nAmakarmaNaH saptapaSTiruttaraprakRtayaH / zeSakarmaNAM tripaJcAzat / evaM ca viMzatyuttaraM prakRtizataM bhavati // samprati nAmaprakRtInAmeva jaghanyA sthitirucyate / manuSyatiryaggatipaJcendriyajAtirau dArikataijasakArmaNAni saMsthAnapaTkaM audArikAGgopAGgaM saMhananapaTkaM varNagandharasasparzAH tiryagmanuSyAnupUryoM agurulaghUpaghAtaparAghAtocchvAsAtapodyotAH prazastAprazaste vihAyogatI sasthAvarazubhAzubhasubhagadurbhagasusvaraduHsvarasUkSmavAdaraparyAptApayaryAptapratyeka nAmaprakRtInAM sAdhAraNazarIrasthirAsthirA''deyAnAdeyanirmANAyazasA sAgaropamassa dvI jaghanyA sthitirakhAdhA ca a saptabhAgau jaghanyA sthitiH palyopamAsaGkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvantarmuhartakAlaH, devanaragatI Adya jAticatuSkaM vaikriyazarIraM etadaGgo. pAGga narakadevAnupUrvINAM jaghanyA sthitiH sAgaropamasahasrasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyAbhAgena nyUnau, abAdhAkAlo'ntarmuhUrtaH / AhArakazarIre tadaGgopAGgatIrthakaranAmnAM jaghanyA sthitiH sAgaropamakoTIkoTyantaH, abAdhA tvantamuhatakAlaH / yazAkIjaghanyA sthitiraSTo muhUrtAH, abAdhA tvantarmuhUrtakAla iti, atra sUtropanibandhaH kRto vAcakeneti, itarA tu madhyamA bahuvaktavyatvAdupekSitA / sUtram-nAmagotrayoraSTau // 8-20 // bhA0-nAmagotraprakRtyoraSTau muhUrtA aparA sthitirbhavati // 20 // TI0-nAmagotraprakRtyorityAdi bhASyaM gatArtham / evametAsAM nAmaprakRtInAM saptapaSTisaMkhyAnAmutkRSTA jaghanyA ca sthitirukteti / samprati gotrakarmaNa uttaraprakRtyorjaghanyA sthitirabhidhIyate / nIcairgotrasya japalyA sthitiH sAgaropamasya dvau saptabhAgo palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvntrmuhuurtkaalH| uccairgotrasthitijaghanyenASTI muhUrtAH, abAdhA tvantarmuhUrtakAla iti, atrApi sUtrAnupravezaH // 20 // pazcAnAM jJAnAvaraNaprakRtInAM cakSurAdidarzanAvaraNaprakRticatuSTayyAH pazcAnAM cAntarAyanAvaraNAdInAM prakRtInAM jaghanyA sthitirantamuhUtekAlaH, abAdhApyantamuhate eva / darzanA. uttaraprakRtInAM varaNe nidrApazcakasya jaghanyA sthitiH sAgaropamasya trayaH saptabhAgAH jaghanyA sthitira. palyopamAsaGkhyeyabhAgena nyUnAH / mohanIyaprakRteH mithyAtvasya sapta bAdhA c| bhAgAH sAgaropamasya jayanyA sthitiH palyopamAsaGkhyeyabhAgena nyUnAH / anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNakaSAyANAM dvAdazAnAM catvAro bhAgAH sAgaropamasya japanyA sthitiH plyopmaasngkhyeybhaagnyuunaaH| saMjvalanakrodhasya jaghanyA sthitimaasdvym,antmhuurtshcaabaadhaa| saMjvalanamAnaspa jaghanyA,sthitirmAsaH antrmuhuurtmbaadhaa| saMjvalanamAyAprakaterjagha 1'SaSTetkRSTa ' iti c-paatthH|3ctvaaro bhAgAH sAgaropamasya ' iti ca-pratau nAsti / / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam nyAmAsaH,abAdhA antarmuhUrtakAlaH / saMjvalanalobhasyAntarmuhUrtakAlA sthitirjaghanyA, aAdha pyantarmuhUrta eva / puvedasya jaghanyA sthitiraSTau varSANi, abAdhA antarmuhUrtakAlaH / hAsyaratyarati : yazokajugupsAstrInapuMsakavedAnAM jaghanyA sthitiH sAgaropamabhAgau dvau palyopamAsaGkhyeyabhAnanyUnau, antrmuhuurtshcaabaadhaa| devanArakAyuSAM jaghanyA sthitiH daza varSasahasrANi, abAdhA antarmuhUrtaphAlaH / tiryagmanuSyAyuSAM jaghanyA sthitiH kSullakabhavagrahaNam, abAdhA antarmuhUrtakAla iti // evameteSAM jJAnadarzanAvaraNamohAyuSAM karmaNAM yatrAntarmuhUrtakAlA sthitistatredaM sUtramupatiSThate sUtram-zeSANAmantarmuhUrtam // 8--21 // bhA0-vedanIya-nAma-gotraprakRtibhyaH zeSANAMjJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohamIyA-''yuSkA-'ntarAyaprakRtInAmaparA sthitirantarmuhUtaM bhavati / / 21 / / TI-vedanIyatyAdi bhASyaM sugamamiti / bhA0--uktaH sthitibandhaH / anubhAvavandhaM vakSyAmaH // TI0-sampratyanubhAvabandhavivakSayA Aha-uktaH sthitibandhaH / anubhAvaSandha vakSyAma iti pratijJAtaM tanistaraNAyAha sUtram-vipAko'nubhAvaH // 8-22 // TI.-vipAko'nubhAva iti / vipacanaM vipaakH-udyaavlikaaprveshH| karmaNAM viziSTo nAnAprakAro vA pAko vipAkaH-aprazastapariNAmAnAM tIvraH, zubhapariNAmAnAM mndH| yathoktakarmavizeSAnubhavanaM anubhAvaH "kRtyalyuTo bahulaM" (pA0 a0 3, pA0 3, sU0 113) iti vacanAt / athavA''tmanA'nubhUyate yena karaNabhUtena bandhena so'nubhAvabandhaH / "karaNAdhikaraNayozca" (pA0 a03, pA0 3, sU0 117) iti paJ / anuzabdasya samudAyArtha pradarzanam / anugato vA bhAvo'nubhAva iti prAdisamAsaH kriyaalopii| sarvAsAM hi prakRtInAM phalaM vipAkodayAnubhAvabandhAjjIvasyAnusamayaM krmaanubhvnmicchaanicchaapuurvkm| tadyathA-jJAnAvaraNasya phalaM jJAnAbhAvaH darzanAvaraNasyApi phalaM darzanazaktyuparodha iti / evaM sarvakarmaNAM svakAryabandho'nubhUtiriti / bhA0---sarvAsAM prakRtInAM phalaM vipAkodayo'nubhAvo bhvtiiti| vividhaH pAko vipAkaH, sa tathA cAnyathA cetyarthaH / jIvaH karmavipAkamanubhavan karmapratyayameSAnAbhogavIryapUrvakaM karmasaGkramaM karoti / TI.-sarvAsAM prakRtInAmityAdi bhASyam / sarvAsAmiti kA grahaNam / karmapandhasya phalaM vipAkaH tasyodayo'nubhAva iti paryAyakathanena vyAkhyA bhavati / vedyate avazyaMbhAvI vipAkaH sarvasya krmnnH| vizabdArthamAcaSTe-vividho-jAnAprakAraH pAko vipAka 1 anubhAgabandha ' iti ga paatthH| 2 'bandhanaM ' iti g-paatthH| 3 bhavati ' iti gh-paatthH| 22 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tattvArthAdhigamasUtram (anyAyaH 8 ucyte| tadvaividhyaM 'nirUpayati-tathA cAnyathA cetyrthH| yathA yenAdhyavasAyaprakAreNa yAhagabhAva baddhaM karma tat tathA tenaiva prakAreNa vipacyate anyathA ca, prkaaraantrennaapiityrthH| anubhAvo vipAko rasa iti paryAyAH / sa ca tIvramandamadhyamAvasthAbhedaH zubhazcaikakaH / tatra kadAcicchubhagapyazubharasatayA'nubhUyate, azubhaM ca zubharasatayeti vaividhyArthaH / tathA cAha __ " tAsAmeva vipAkanivandho yo naamnirvcnbhinnH|| sa raso'nubhAvasaMjJastIbo mando'tha madhyo vA // 1 // " tatra cASTaprakAre karmaNi kizcit karma pudgaleSveva vipacyate, tatpudgalAn pariNamayati nAnAprakAreNa, kiJcid bhavavipAki prAptajanmana AtmanaH zarIravato vipcyte| aparaM tu kSetravipAki, kSetrAntare viSacyata ityarthaH / anyajIvavipAkIti, jIva eva vipacyate iti / evaM caturghA vipacyate / tathA cAha "saMhananaM saMsthAnaM varNasparzarasagandhanAmAni / aGgopAGgAni tathA zarIranAmAni sarvANi // 1 // keSAJcit karmaNAM agurulaghuparAghAtopaghAtanAmAtapodyotanAmAni / pudgalAdidhu vipacanam pratyekazarIrasthirazubhanAmAnItaraH sArdham / / 2 // prakRtaya etAH pudgalapAkA bhavapAkamuktamAyuSkam / kSetraphalamAnupUrvI jIvavipAkAH prkRtyo'nyaaH||3||" kathaM punaranyathA bandho'nyathA vipAkarUpo rasa iti pratipAdanAyAha-jIvaH karmavi. pAkamanubhavannityAdi / sthityutpattivyayapariNAmyAtmA karmaNo jJAnAvaraNAdikasya vipAkaM muJjAno rasamanubhavan-vedayamAnaH prakRtInAM saGkramaM karoti / sa ca sakramaH karmapratyayaHkarmahetuka eva, ninimitto yaH syAdanAbhogo hi jJAnAvaraNodayaH / anaabhogviirypuurvkrmsikrmo'bhismbdhyte| karoti kriyate AbhujataH-adhyavasyatazceSTA''tmano yA tadAbhogavIryamanAbhuJjato'nadhyavasyataH sAmarthya viziSTakriyApariNAmaH anAbhogavIrya tatpUrvakaM tadadvArakaM karmasaekramaM vidhatte / sa punaH sakramaH kAsu prakRtiSu kAsA vA prakRtInAmityAha bhA0-uttaraprakRtiSu sarvAsumUlaprakRtyabhinnAsu, na tumUlaprakRtiSu sakra. mo vidyate, bandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAt / TI0-uttaraprakRtiSvityAdi / mUlaprakRtyapekSayA uttaraprakRtyabhidhAnam / aSTau mUlabhakatayo jJAnAvaraNAdikAH / uttaraprakRtayastu paJcabhedaM jJAnAvaraNamityAdikAH / tatro. taraprakRtInAmevottaraprakRtipu saGkramaH / sarvAsvityutsargaH / kAsAzcima bhavatItyapItyarthaH / apavadiSyate copariSTAt / paJcaprakAraM jJAnAvaraNaM cakSurdarzanAvaraNAdiprakRtiSvapyavizeSaNa 1.darzayati ' iti ga-pAThaH / 2 'nAnA''-' iti ca-pAThaH / 3 api vadiSyate ' iti u-pAThaH / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22 ] svopatrabhASya-TIkAlaGkRtam 171 sarvAsu saGkrAmatIti prAptam , ata Aha-mUlaprakRtyabhinnAsviti / mUlaprakRtibhyaH abhibhAsu-apRthagbhUtAsu-mUlaprakRtIrajahatIpu / yathA-mUlaprakRtirekA jJAnAvaraNamiti / uttaraprakRtayaH pazca / tatraitAH pazcApyanyonyameva saGkrAmanti, nAnyamUlaprakRtyuttaraprakRtiSu / enamevArtha sAvadhA reNaM darzayati-na tumUlaprakRtiSu saGkramo vidyata iti / tuzabdo'vaekramasthAnam dhAraNArthaH / naiva mUlaprakRtiSu saGkramo'sti / nahi jJAnAvaraNaM darzanAvaraNe sakrAmati, nApi darzanAvaraNaM jJAnAvaraNe, ityevamanyatrApi yojyam / amumevArtha yuktayA pratipAdayabAha-bandhavipAkanimittAnyanyajAtIyAnIti / bhinnajAtIyAnItyarthaH / anyad bandhanimittaM jJAnAvaraNasya tat pradoSanihavAdi / anyadasadvedanIyAderduHkhazokAdi zAnadarzanAvaraNayorbandhanimittamabhinnamapi sadAzayavizepAd bhedamupAbhuta eva / vizeSagrAhi jJAnAvaraNam / darzanAvaraNaM tu sAmAnyamAtragrAhi, sAmAnyopayogamevAntardhatte / evaM bandhanimittabhedAda vipAkanimittabhedAcca bhinnAsu mUlaprakRtiSu saGkramo nAsti / pUrva sarvAstrityuktaM yat tat sampratyapodyate bhA0-uttaraprakRtiSu ca darzanacAritramohanIyayoH samyagamithyAtvavedanIyasyAyuSkasya ca jAtyantarAnubandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAdeva saGkramo na vidyte|| TI-uttaraprakRtiSvityAdi / kAsAzcit uttaraprakRtInAmapi kAsucita prakRtiSu saGkramo nAstIti darzayati / tatra darzanamohazcatvAro'nantAnubandhinaH krodhAdayo mithyAtvaM sampammithyAtvaM samyaktvamiti / shepshcaaritrmoho'prtyaakhyaanaadiH| tatra darzanamohona saGakrAsati cAritramohe nApi cAritramoho darzanamohe iti / samyamithyAtvasyAsatyapi bandhe samyaktve'sti saGkramaH / samyaktvaM tu samyagmithyAtve na saGkramati / tathA samyaktvasamyagamithyAtvayomithyAtvaM saGkrAmayati / AyuSkasya ca nAraka-tiryaG-manuSya-devabhedasya parasparaM nAsti sakrama iti / uktaM cAtra " mUlaprakRtyabhinnAH saGkramayati guNata uttarAH kRtIH / nanvAtmA'mRtatvAdadhyavasAnaprayogeNa // 1 // zithilayati dRDha baddhaM zithilaM dR(dra)Dhayati ca karma nanu jIvaH / utkRSTAzca jaghanyAH sthitIviparyAsayati cApi // 2 // " sakramaNasthityudIraNAtrayasya dRSTAntatrayopapradarzanAyAha " tArIkaraNaM tAmrasya zoSaNastemane mRdaH krmshH| AmraparipAcanaM vA kAle te pdRssttaantaaH||3||" 1 raNakaM' iti Da-ca-pAThaH / 2 'ntarvartate' iti ng-paattH| 3 'saDkama iti' iti ka-ga-pAThaH / 'prakRtayaH' iti u-pAThaH / 5 'teSveva' iti Ga-pATaH, ' tevatra' iti tu ga-pAThaH / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 yathAsaGkhyamamisambandhaH kaaryH| " anubhAvAMzca viparyAsayati tathaiva prayogato jIvaH / tIvrAn vA mandAn vA svAsu prakRtiSvabhinnAsu // 4 // yad yad vA mandaM saMtkSArIkriyate haridrayA cUrNam / vAtA''tapAdibhizca kSAraM mandIkriyeta yathA // 5 // tIvo'nubhAvayogo bhavati hi mithyAtvavedanIyasya / samyaktve tvatimando mizre mizro'nubhAvazca // 6 // " atra pratijJAte'rthe yuktimAha-jAtyantarAnubandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAdeva sakramo na vidyate iti / jAtyantarasyAnubandhanamanuvartanaM yaH karoti pAkastasya yanimirca tadanyajAtIyakaM bhinnam / tathAca darzanamohanIyAdInAmAsravA bhinnA eva paThitAH pravacana iti // bhA0--apavartanaM tu sarvAsAM prakRtInAM vidyate / tadAyuSkeNa vyAkhyAtam (a0 2, sU0 52 ) // 22 // TI--apavartanaM svityAdi / sarvAsAmeva prakRtInAM sambhavatyapavartanaM / drAdhIyasyAH karmasthiteralpIkaraNamapavartanam / sarvAsAmeva prakRtInAM tat, sambhavatyadhyavasAya vizeSAt / tava prAga vyAkhyAtameveti tatpratipAdanAyAha-tadAyuSkeNa vyAkhyAtamiti / tadapavartanamAyukakarmaNA dvitIye'dhyAye (52tame sUtre) vyAkhyAtamiti // 22 // vipAko'nubhAva iti svarUpamAtramAkhyAtam / samprati tu yathA vipacyate karma tathA pratipAdayamAha sUtram sa yathAnAma // 8-23 // TI--sa vipAka uktalakSaNo yathAnAma bhavati / yathAzabdena vIpsAvAcinAeyIbhAvaH / yad yasya nAma saMjJAntaraM karmaNastat tathA nAmAnurUpameva vipacyate, yasmAt jJAnAvaraNAdInAM savikalpAnAM pratyekamanvarthanirdezaH / jJAnamAviyate yena tat jJAnAvaraNam / yad vipacyamAnaM jJAnAbhAve vivateta iti / itthaM darzanAvaraNamapi / sAmAnyopayogoparodha itiyAvat / sukhAnubhavaH sadvadyam / duHkhAnubhavo'sadvedyam / tathA darzanamohacAritramohazca / darzana tattvArthazraddhAnalakSaNaM cAritraM mUlottaraguNabhedaM tanmohayatIti / AyurjIvanaM-prANadhAraNa yadudayAd bhavati tadAyuH / tAMstAn gatyAdIn bhAvAn prazastAnaprazastAMzca nAmayati-prApayatIti nAma / yadudayAd gatinAmAghanubhavatItyarthaH / tathA pratibhedamapi gati nAmayatIti gatinAma / evaM jAtinAmAdyapIti / gotramiti / 'kai gai zabde' (pA0 dhA0 716-717) gotraM saMzabdana 1 'tIvramandAn' iti ca-pAThaH / 2 ' satkArI' iti Ga-pAThaH / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 173 gIyate yasyodayAduccairayaM pUjya ugro bhoja ikSvAkuriti taduccairgotram / tathA yadudayAd daridraH aprajJAto garhitacANDAlAdistannIcairgotram / dAnAdInAM vighnamudayAd yasya so'ntarAya iti / enamevArtha bhASyeNa pratipAdayatibhA0----so'nubhAvo gatinAmAdInAM yathA nAma vipacyate // 23 // TI0-so'nubhAva iti / anantaraprastutasya vipAkasya tacchabdena praamrshH| anubhAvaH karmaNAM sAmarthyam / gatinAmAdInAmiti yad grahaNaM tadazeSakarmAdhAratApradarzanArtham / jJAnAvaraNAdyudayo bhavati gatijAtizarIrAdivRtterjIvasya / anyathA tvasambhava eveti / saptamyarthe sssstthiiN| gatinAmAdInAM vA sarvakarmaNAM sa vipAko bhavati, yathA nAma vipacyate-vipAkamudayamAsAdayatItiyAvat // 23 // yadi vipAko'nubhAvaH pratijJAyate tatastatkarmAnubhUtaM sat kimAvaraNavadavatiSThate, uta niHsAraM sat pracyavate ? ucyate-pIDAnugrahAvAtmanaH pradAyAbhyavahRtau dAnAdivikAravannivartate avasthAnahetvabhAvAt / asyArthasya pratipAdanAya sUtram--- sUtram-tatazca nirjarA // 8-24 // TI-tatazceti virAmArthatvAt pazcamI / tato vipAkAt karmaNo viramaNaM parizaTanaM bhavati // mA0-tatazcAnubhAvAda karmanirjarA bhavati / nirjarA kSayo vedanetyenarthAntaram, ana cazabdo hetvantaramapekSate / tapasA nirjarA ceti vakSyate (a0 9 mU0 3) // 24 // .. TI-tatazcAnubhAvAdityAdi bhASyam / tasmAdanubhAvAd vipAkalakSaNAt karmaNo jJAnAvaraNAdernirjarA paripatanamAtmapradezebhyo bhavati / nirjarAzabdArthamAcaSTe--nirjarA kSayo vedaneti / nirjaraNaM nirjarA, haanirityrthH| kSayo-vinAzaH karmapariNatervigamaH / vedanA rasAnubhava AkarmapariNAmaphalapariNAmabhogaparisamApteH iti dhAraNA(?) zATavyapagamapAtapracyutyAdayo nirjarAzabdArthAH parijJeyAH / sA ca nirjarA dvividhA-vipAkajA avipAkajA vA / vipAka udayaH / udIraNA tvvipaakH| tatrAdyA saMsArodadhau pariplavamAnasyAtmanaH zubhAzubhasya karmaNo vipAkakAlaprAptasya yathAyathamudayAvalikAsrotasi patitasya phalopabhogAdupa jAtasthitikSaye yA nivRttiH sA vipAkajA nirjarA / yat punaH karmAnirjarAdvayasya / prAptavipAkakAlamApakramikakriyAvizeSasAmarthyAdanudIrNa balAdudIryodayA valikAmanupravezya vedyate panasatindukAmraphalapAkavat sA tvavipAkajA 1'bhoga' iti ga-ca-pAThaH / 2 'dAtrAdInAM' iti ca-pATaH / 3 'anyathA' iti ka-ga-pAThaH / 4 'bhavatIti' te gha-pATaH / 5 'tyarthaM' iti gha-pATaH / 6 'manuprapadyate' iti ga-pATaH / vyAkhyA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tattvAyAdhagamasUtram [adhyAyaH8 nirjarA / Aha ca " tArIkaraNaM tAmrasya zoSaNastemane mRdaH krmshH| AmraparipAcanaM vA kAle teSUpadRSTAntAH // 1 // " yathAsaGkhyamete saGkramasthityudIraNAsu yojyAH / atra sUtre cazabdo hetvantaramapekSate / vipAkahetukA nirjaretyeko hetuH / asmAdanyo heturhetvantaram / tatpradarzanAyAha-tapasA nirjarA ceti vakSyate-navame'dhyAye'bhidhAsyate saMvarAdhikAre ( tRtIyasUtre ) / tapasA dvAdazaprakAreNa saMvarazca bhavati nirjarA ceti / tapo'pi nirjarAheturato nimittAntarasamuccayArthaya zabdaH / iha cASTame karmavirAmaNArtha nirjarAgrahaNaM, navame saMvarArthamiti // 24 // bhA0-ukto'nubhAvabandhaH, pradezabandhaM vakSyAmaH // TI0-ukto'nubhAvabandhaH / pradezabandhaM vakSyAma iti uttarasUtrasambandhagranthaH / bandhacatuSTayI prakRtA / tataH tRtIyo'nubhAvabandha uktaH prapazcena / samprati pradezabandhaM vakSyAma iti pratijAnIte / tatpratipAdanAyAha sUtram-nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSu anantAnantapradezAH // 8-25 // TI0-nAmapratyayA iti sUtram / atrASTau praznAH kasya pratyayAH kAraNIbhUtA, kiMpratyayAM vA pudgalA badhyanta (iti) ekA praznaH 1, jIvo'pi tAn banAnaH pudgalAn kimekena . dikpradezena badhnAti, uta sarvadikpradezairiti grahaNamAtramatra vivakSitam 2, pradezabandhavicAro'STavidhaH 1. so'pi bandhaH kiM sarvajIvAnAM tulyaH Ahosvit kutazcinimittAdatulyaH! 3, kiMguNAH kevalAH pudgalA bandhAspadaM bhavanti 4, yatra cAkAzadeze vyavasthitAH pudgalAstatraivAvagADhA ye jIvapradezAH kiM teSAmeva pudgalAnAM tatra bandhaH, AhostijIvapradezAvagADhagaganadezavyatiriktapradezavartino'pi vadhyante 15, kiM vA sthitipariNata badhyante, athavA gatipariNatAH 16, te ca kimAtmanA sarvapradezeSu athaikaikadize zliSyanti 17, skandhA vA kiMsaGkhyeyAsaGkhyeyAnantapradezA badhyante,utAnantAnantapradezA iti? 8 / eSAmaSTAnAM praznAnAM krameNASTAbhiH sUtrAvayavairnirAkAGkSIkaraNaM-nAmapratyayAH 1 sarvataH 2 yogavizoSAta 3 sUkSmAH 4 ekakSetrAvagADhAH 5 sthitAH 6 sarvAtmapradezeSu 7 anantAnantapradezAH 8 iti // bhA0-nAmapratyayAH pudgalAH 'badhyante / nAma pratyaya eSAM te ime nAmapratyayAH / nAmanimittA nAmahetukA nAmakAraNA ityarthaH / 1 yannAha ' iti ga-pAThaH / 2 'kAraNabhUtAH' iti ca-pAThaH / 3 'gADhabhAga' iti g-paatthH| 4 'paThyante' iti ga-pATaH / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 25] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 175 TI--nAmapratyayA ityAdi bhASyam / saMjJAnAmAnvarthaM sarvakarmaNAmuktaM jJAnAvaraNAdyatarAyaparyavasAnaM tasya pratyayAH-kAraNAnIti SaSThIsamAsaH / na hi tAnantareNa tadAkhyodayAdisambhavo yuktasyevAtmanaH saMsAriNaH prathamapraznaH / evaM dvitIyavikalpaH kiMpratyayo veti dvitIyamedAzrayaNena bhASyam-nAma pratyaya eSAM te ime nAmapratyayA iti bahuvrIhiH, anyapadArthazca, gatijAtyAdibhedaM nAmakarma / audArikazarIrAdayo yogAH karmaNo nimittatAM pratipadyante pAramparyeNa gatyAdayo'pItyato nAmakarmakAraNAH pudgalA badhyanta iti / pratyayazabdasya paryAyazabdAkhyAnA khyApanAyAha-nAmAnimittA ityAdi / nAma nimittaM-hetuH-kAraNameSAM te ime nAmanimittAdayaH / itizabdaH prakAravAcI / apare nAmapratyayA bandhananAma vyAcakSate / nAmakarmaNa uttaraprakRtiH zarIranAmAntargatA bandhananAma tatpratyayAH kila pudgalA iti / tacca gRhItagRhyamANapudgalAnAmanyazarIrapudgalaivA sambandho yasya karmaNa udayAd bhavati, kASThadvayabhedaikathyakaraNe jatuvaditi / athavA'yamarthaH-pratyAyayatIti pratyayaH / nAma pratyayaH karmaipAmiti nAmapratyayAH nAgnaiva pratyAyyante yAdRzAH pudgalAH pradezabandhasya kAraNIbhavanti / jJAnAvaraNa parsanAvaraNamityAdi nAma tena nAmnA svarUpamAkhyAyate teSAm, jJAnAvaraNasamarthAH pudgalA yena badhyante darzanAvaraNasamarthAzcetyevamanyatrApi yojyam / nanu caikAkArA eva pudgalAH samAdIyante na tu jJAnAvaraNAdiviziSTAH kecida bahiH santIti ? ucyate-satyametat / vayaM sviMdamabhidadhmahe jJAnAvaraNAdikAnAM sarvAsAM mUlaprakRtInAM karmabhedAnAM sAmarthye'nye(ne ?)na yogAno karmavargaNAnAM grahaNamAmnAyate / tataH sAmAnyagRhItAnAmadhyavasAyavizeSAt pRthakpRthae jJAnAvaraNAdibhedatvena pariNamayatyAtmeti // ___bhA0-sarvatastiryagUrvamadhazca yadhyante / yogavizeSAt kAyavAGmanAkarmavizeSAca bdhynte| TI.-sarvata iti / sarvAsu dikSu AtmAvadhikAsu.vyavasthitAn pudgalAnAdatte / saptamyantAt tasiH / etat pratipAdayannAha-tiryagUrdhvamadhazca badhyanta iti / tiryagaSTau kASThAH Urdhvamadhazcaikaiketi / ataH sarvAsu dikSvavasthitAn skandhAna lAti, naikadikpratiSThAna , sarva jIvapradezaiH sarvajIvapradezasthAnitiyAvat // apare vyAcakSate-sarvata 'sarvatA'padasya ... iti / sarvairAtmapradezaiH karmapudgalAn gRhNAti / tRtIyAntAt tsiH| ete vyAkhyAne matabhedaH / "" cAtmapradezAH zarIriNo jIvasya kecidUrdhva keciccAdhastAditi, na cAsti punrukttaadossH| sarvAtmapradezeSvityatrAnantAnantapradezAbhisambandhAditi / nApi sarveSAM bandhakAnAM sambandhastulyaH / kutaH 1 yogavizeSAdityAha / AtmanA yujyata iti yogaH 1 'pratyayAviti' iti ga-pAThaH / 2 'nAmabhedaM' iti ga-pAThaH / 3 'pratyAkhyAnAyAha' iti ga-pAThaH / 4 'yato badhyante' iti ga-pAThaH / 5 'metatsaMdadhmahe' iti ga-pAThaH, ca-pAThastu 'mapi sNddhmhe'| 6 'sAmA. myena' iti g-paatthH| 7 'yogyAnAM' iti ca-pAThaH / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tatvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH8 kAyAdiceSTA yogAnAM vizeSo-bhedaH: tIvramandAdikaH tasmAd yogavizeSAdatulyaM bandhanam , etadevAha-kAyavADmanaHkarmayogAcca badhyanta iti / kAyasya vAcaH manasazca kriyA-karma anuSThAnabhASaNacintanAdikA tayA''tmano yogH-smbndhH| kriyAkriyAvatoH kathaJcidananyatvAt , tasya kriyAyogasya vizeSastIvastIvratarastIvratama ityevaM bandho'pi prakRSTAdimedo mantavyaH / kiMguNAH ke vetyatrAha bhA0-sUkSmA badhyante, na baadraaH| TI-sUkSmA vadhyante, na bAdarA iti / sUkSmazabdo hyApekSikatvAd bahubhedaH, paramANorArabhya yAvadanantapradezAH skandhAstAvadapyatisUkSmatvAnna bandhyA bhavanti / anantAnantapradezavargaNAyAmapi bhUyo'nantarAziMpradezAt kecid grahaNayogyAH kecineti ataH sUkSmaprahaNam / evaM krameNaudArika-vaikriyA-''hAraka-taijasa-bhASA-prANApAna-manovargaNAH samullaGghya karmavargaNAyogyAH sUkSmapariNatirUpA eva badhyante, na bAdarapariNatibhAja iti / evaM krameNa sUkSmapariNatibhAjaH kecidagrahaNayogyAH kecida grahaNayogyAH, punarapi kecidagrahaNayogyA iti // pazcamapraznaprativacanArthamAhabhA0-ekakSetrAvagADhA badhyante, na kSetrAntarAvagADhAH / TI-ekakSetrAvagADhA ityAdi / ekasmin-abhinna kSetre jIvapradezaiH saha ye'vagADhA-AzritAste badhyante / yatrAkAze jIvo'vagADhastatraiva ye karmayogyAH pudgalAsta eva badhyante, na kssetraantraavgaaddhaaH| tatra ca vartamAnAste rAgAdisnehaguNayogAdAtmani laganti, na kSetrAntarAvagADhAstadbhAvapariNAmAbhAvAdanA( nyA)zritAnAmiti / SaSThapraznottaramAhabhA0--sthitAzca badhyante, na gatisamApannAH / TI-sthitA ityAdinA / sthitA eva badhyante / cazabdasyAvadhAraNArthatvAt sAmagelabhyamarthaM darzayati-na gatisamApannA iti / samAptiH prAptiH gatipariNAma ityarthaH / gatiprAptAstu gacchantyeva, pariNAmavizeSAmAtmani zliSyante vegitvAditi / saptamaprabhepratibhedAyAha bhA0-sarvAtmapradezeSu sarvaprakRtipudgalAH sarvAtmapradezeSu bdhynte| ekako yAtmapradezo'nantaiH karmapradezairbaddhaH / ___TI.-sarvAtmapradezeSvityAdi / sarve ca te AtmapradezAzca sarvAtmapradezAH / AtmapradezAzcAsaGkhyeyAsteSu sarvaprakRtipudgalAH sarvAtmapradezeSu badhyanta iti / sarvAzca tAH prakRtayadha 1 kavizeSAJca ' iti Ga-pAThaH / 2 'bhUyomapi bhUyo0' iti ca-pAThaH / 3 ' prakSepAt ' iti Ga-pAThaH / 4 'saha tatra ye'vagADhAH' iti Ga--pAThaH / 5 'praznanibhedAyAha ' iti ga-pAThaH / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 26 ] .. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 177 sarvaprakRtayo-jJAnAvaraNAdikAstatsvarUpAH pudgalAH sarvaprakRtipudgalAH / sarvAtmapradezeSu badhyanta iti / punarekaikasya karmaNo jJAnAvaraNAderyogyAH pudgalAH kiyantaH ekaikasminnAtmapradeze badhyanta iti spaSTaM vivRNoti - ekaiko hItyAdi / asaGkhyeyapradezAtmano jIvasya ekaikaH prdesho'nntairjnyaanaavrnnkrmskndhairvddhH| evaM darzanAvaraNAdikarmapradezairiti / pradezazabdaH skandhavacanaH, prakRSTA dezA bahavo yatra skandhendhiti nirvacanAt / aSTamapraznanirbhadAyAhabhA-anantAnantapradezAH karmagrahaNayogyAH pudgalA vadhyante / TI0-anantAnantapradezA iti / anante rAzau bhUyo'nantapudgalaprakSepAMdanantAnanta iti vyapadezaH / te cAtmana ekaikasmin pradeze jJAnAvaraNAdipudgalA anantAnantapradezAH skandhAH karmavargaNAyogyA vadhyante, zlepamupayAntItyarthaH / ayogyAstu na badhyanta iti / tatAtipAdanAyAha bhA0-na tu sakhyeyAsaGkhyeyAnantapradezAH kutaH 1 agrahaNayogyatvAt pradezAnAmiti / eSa pradezabandho bhavati // 25 // TI0-na tu saGkhyeyAsaGkhyeyAnantapradezA iti| naiva saGkhyeyAdipradezA badhyanta iti / kuta etadityAha-agrahaNayogyatvAt pradezAnAmiti / pradezAnAM-skandhAnAmevaMvidhAnAmagrahaNayogyatvAditi / samprati upasaMharati-eSa pradezabandho bhavatIti / etat pradezapandhasvarUpamityarthaH // 25 // ___ bhA0-sarva caitadaSTavidhaM karma puNyaM pApaM ca / tatra... TI.-sarva caitadityAdisambandhagranthaH / sarvamiti sottaraprakRtikamaSTaprakAra jJAnAvaraNAdhantarAyaparyavasAnaM paudgalaM karma dvidhA (vi)bhajyate-puNyaM pApaM ca / zubhaM karma puNyaM, azubhaM pApamiti / tatra dviprakAre karmaNi prAzastyAcchubhamevAbhidhIyate / tanirUpaNena yaccheSaM tat pApamityarthAd gamyate, ataH sUtram-saddhedya-samyaktva-hAsya-rAti-puruSaveda-zubhAyu-nAma-gotrANi puNyam // 8-26 // bhA0-sadecaM bhUtavratyanukampAdihetukaM samyaktvavedanIyaM kevalizrutAdInAM varNavAdAdihetukaM hAsyavadanIyaM rativedanIyaM puruSavedanIyaM zubhamAyuSkaM mAnuSaM devaM ca zubhanAma gatinAmAdInAM zubhaM gotraM uccairgotramityarthaH / ityetadaSTavidhaM karma puNyam, ato'nyat pApamiti // 26 // 1 spaSTa pRthak ' iti hu-pAThaH / 2 'pAdananta iti' c-paatthH| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 8 TI0-savedyamiti / tatra sadvedyaM sukharUpeNAnubhavanIyam / tadupAdAnahetavaH prAguktAH / kAraNAnurUpaM kArya bhavatIti smarayati--"bhUtavratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdi yogaH zAntiH zaucamiti sadvedyasya" (a0 6, sU0 13) / samyaktvavedanIyaM tatvArthazraddhAnAkAreNAnubhavanIyam, tadapi kevalizrutasaGghadharmadevAnAM varNavAdAdihetukam / varNaHkIrtiH, yazaH sadbhUtaguNodbhAvanaM bhaktiH pUjA paryupAsanam AdigrahaNAta, te hetavo yasya tat taddhetukam / hAsyavedanIyaM hAsyAkAreNaivAnubhavanIyam / evaM rativedanIyaM ca ratyAkAraNa, puruSavedanIyaM puruSAkAreNeti / zubhAyurnAmagotrANIti / zubhazabdaH pratyekamabhisambadhyate / tatra zubhAyuSkaM mAnuSaM daivaM ca bhASyakArAbhiprAyaH / karmaprakRtigranthAnusAriNastu tiryagAyurapi zubhamAcakSate / yadi ca tat tathA cazabdenAnukRSyate / zubhanAma gatinAmAdInAM madhyAduddhartavyaM saptatriMzatprakAram / zubhaM gotramAcaSTe / uccairgotramityarthaH / evametaduccargotrAntaM sadvadyAdi karmASTavidhaM puNyasaMjJitaM, arthAllabhyaM vyudasanIyaM pApamiti / karmaprakRtigranthAnusAriNastu dvAcatvAriMzatprakRtIH puNyAH kathayanti-sadvedyaM (1), tiryaD-manuSyadevAyUMSi (3), manuSya-devagatI (2) paJcendriyajAtiH (1), zarIrANi pazca (5), samacaturasrasaMsthAna (1), vajrarSabhanArAcasaMhananaM (1), aGgopAGgatrayaM (3), prazastavarNa-gandha-rasa-sparzAH (4), manuSyadevAnupUyoM (2), agurulaghu-parAghAta-ucchAsa-Atapa-uddyota prazastavihAyogati-trasa-bAdara-pa ryAptapratyeka sthira-zubha-subhaga susvara-Adeya-yazaHkIrti( 16 )paryavasAnAH matAntaram, tatsamA zubhAH nirmANa-tIrthakara-uccairgotraiH (3) saheti ||aasaaN ca madhye samyaksvadhAnasyAzakyatvam hAsyarati puruSavedA na santyeveti / ko'bhiprAyo bhASyakRtaH ko vA karma prakRtigranthapraNAyinAmiti sampradAyavicchedAnmayA tAvanna vyajJAyIti, caturdazapUrvadharAdayastu saMvidrate yathAvaditi nirdoSa vyAkhyAtam / dvayadhikAzItirapuNyakRtInAm / tadyathApaJca jJAnAvaraNAni nava darzanAvaraNAni asadvedyaM mithyAtvaM SoDaza kaSAyAH nava nokaSAyAH nArakAyuH naraka-tiryaggatI eka-dvi-tri-caturindriyajAtayaH, AdyavarjAni saMsthAnAni paJca saMhananAni paJcaiva aprazastavarNa-gandha-rasa sparzAH nArakatiryaggatyAnupUvyau upaghA. 82 pApa - tanAma aprazastavihAyogatiH sthAvara-sUkSmA-'paryAptaka-sAdhAraNA-sthirA-'zubha durbhaga-duHsvarA-'nAdeyA-yazaHkIrtaya iti, tathA nIcairgotraM paJcavidhamantarAyamiti / samyaktvAdiSubhayathA darzanAt saMzete mnH| sAtaM tiyega-nR-surA-yUMSi zarIrANi pazca manujagatiH / devagatiH paJcendriyatA'GgopAGgAni sarvANi // 1 // vajrarSabhanArAcaM samacaturasraM ca tIrthakaranAma / sparza-rasa gandha-varNa-vihAyogatayaH prazastAzca // 2 // prakRtayaH 1.zrutasaMyamadevAnuvarNa' iti ca-pAThaH / 2 ' yazo'kIrtayaH' iti gha-pAThaH / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 26 ) __ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 179 agurulaghu-parAghAto-cchvAso-yotA-''tapAzca nirmANam / udhairgotraM nara-devaprAyogyAnupUvyau~ ca // 3 // prtyekdeh-baadr-pryaaptaa-''dey-susvr-trstaaH| sthira-zubha-subhaga-yazAMsi ca zubhasaMjJAH prakRtayaH proktAH // 4 // samyaktva-hAsya-rati-dhavavedAnAM puNyatAmuzantyeke / na tathA punastadiSTaM mohatvAd dezaghAtitvAt // 5 // kevalavarjajJAnAvRddhighnaM nokpaaysNjvlnaaH| avadhidRganakSinetrAvaraNAni ca dezaghAtIni // 6 // dRgajJAnAvRnmohAnAM, zeSaM sarvaghAtikarmoktam / ghAti pratipAti kizcit (kizcida )pAtyanyadupadiSTam // 7 // aparastvAha rati-samyaktva-hAsyAnAM, puvedasya ca puNyatAm / bhabhiprAya mAya- mohanIyamiti bhrAntyA, kecinecchanti taca na ||1||-anu0 mitratA sarvamaSTavidhaM karma, puNyaM pApaM ca nighRtam / / ki karmavyatiriktaM syAd, yasya puNyatvamiSyatAm // 2 // zubhAyu-rnAma-gotrANi, sadvedyaM ceti cenmatam / / samyaktvAdi tathaivAstu, prasAdanamihAtmanaH // 3 // puNyaM prItikaraM sA ca, samyaktvAdiSu pussklaa| mohatvaM tu bhavAnandha-kAraNAdupadarzitam // 4 // moho rAgaH sa ca sneho, moho rAgaH sa cAIti / rAgasyAsya prazastatvAn-mohatvena na mohatA // 5 // iti zrImadahatpravacane tattvArthAdhigame bhASyAnusAriNyAM tasvArthaTIkAyAM bandhasvarUpanirUpako'STamo'dhyAyaH // 8 // (anyAya 1260 aSTamAdhyAyasya, samagratastu 18779) 'ghAtimatA (1) ityapi paatthH| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH 9 TI-taMtra tAvadadhyAyasambandhamAha bhASyakAra:bhA0-ukto bandhaH / saMvaraM vakSyAmaH // TI0-uktaH-prapaJcena pratipAdito'nAdisantatiraSTavidhaH krmbndhH| pauruSeyavAdetra kadAcit kenacidatyantamucchidyate'pi, puMsA samAsAditataducchedasAdhanenAtyantikaM kSayamApA dyata iti / tatra pUrvopacitakarmajAlavicchedAya "tAsA nirjarA ca" iti kAtsnyenocchedaM vakSyati (a0 9, sU0 2) / apUrvakarmAvayavapravezanivAraNAya tu saMvarameva tAvad vakSyAmaHsaMvaralakSaNam sUtram-AsravanirodhaH sNvrH||9-1|| . TI0-AsUyate-samAdIyate yaiH karmASTavidhamAsravAste karmaNAM pravezavIthayaH zubhAzubhalakSaNAH kAyAdayastraya indriya-kaSAyA-'vrata-kriyAzca paJca-catuH-paJca-paJcaviMzatisaGkhyAsteSAM nirodho-nivAraNaM-sthaganaM saMvaraH / paryAyakathanena vyAkhyA // bhA0-yathoktasya kAyayogAdeIicatvAriMzabidhasyAsravasya nirodhaH saMvaraH // 1 // __TI0-yathoktasyetyAdi bhASyam / paThe'dhyAye kAyAdirAsravo'bhihito'nekaprakAraH, tasya kAyayogAderAsravasya yadhikacatvAriMzadbhadasya nirodho yaH sa saMvaraH / AtmanaH karmopAdAnahetubhUtapariNAmAbhAvaH saMvara itybhipraayH| ato yAvakiJcitkarmAgamanimitta tasyAbhAvaH saMvaraH / sa ca sarva-dezabhedAda dvidhaa| bAdarasUkSmayoganirodhakAle sarvasaMvaraH, zeSa ..kAle caraNapratipatterArabhya dezasaMvarapariNatibhAgAtmA bhvti| atrAha-yadi saMvaradvaividhyam / vizyam sakalAsravadvArasthaganalakSaNaH saMvarastataH sarvakarmanimittAsravacchidrasaMvu. varSA katipayapuruSasAdhyaiva prasajati, azeSasya parispandasya nirAcikIrSitatvAt / ataH samacaturasrasaMsthAnavajrarSabhanArAcasaMhananAdibhAjAmAhitaparAkramANAM karmANi nirjijIrSatAM paripUrNazaktikAnAM parispandasvabhAvayogatrayanigrahaH kramate, prAgupacitakarmanivRttizca, na punaraidaMyugInapurupANAM yathoktasaMvarAbhAvAditi ?, ucyate-saMvaradvaividhye sati sarvasaMvarAbhAvaH sAmpratikAnAmityanumanumahe / dezasaMvarastu sAmAyikAdi cAritravatAM satyapi parispandavatve viditatatvAnAM 1'utto bandhaH saMvaraM vakSyAmaH ityanenAdhyAya 'iti ch-paatthH| 2 tAlavyapATho ng-prtau| 3 spandavaca' iti ng-paatthH| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAyAH sUtraM 2 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 181 saMsArajaladheruttarItumabhivAJchatA pradhAnasaMvarAbhAve'pi nyastasamastapramAdasthAnAnAM dezasaMvaraH samastyeveti / tatpratipAdanAyAhasaMvarasya sUtramsa gupti-samiti-dharmA-'nuprekSA-parIpahajaya-cAritraiH // 9-2 // TI0-athavA AsravanirodhalakSaNaH saMvara uktH| sa punaH kenopAyena kartavya ityupAyasya darzanArthamidaM sUtraM sa guptItyAdi / sa ityanena sarvanAmnA prakrAntaM saMbara parAmRzati / gupyate'nayeti guptiH, saMrakSyate'nayetyarthaH, saMkRNvato hi guptyAdayaH karaNIbhavanti samyaggatihetutvAt samitayaH, gatiriti sakalakiyopalakSaNam sarvajJapraNItajJAnAnusAriNyazceSTAH. saMvaramAdadhati / narakAdikugatiprapAtadhAraNAd dharmaH kSamAdidazalakSaNakaH / anuprekSaNam-anucintanam anuprekSA anuprekSyante-bhAvyanta iti vA'nuprekSAH / tAdRzAnucintanena tAdRzIbhirvA vAsanAbhiH saMvaraH sulabho bhavati / samantAdApatitAH kSutpipAsAdayaH sahyanta iti parIpahAH, parISahA iti kaH zabdasaMskAraH? na tAvat pacAdyaci, kartari vihitatvAt; na karmasAdhano ghaJvRddhiprasaGgAt "puMsi saMjJAyAM dhaH" (pA0 a03 pA03 sU0 118 ) iti cet, na, tasya * karaNAdhikaraNayovidhAnAt / ucyate-" kRtyalyuTo bahulaM" (pA0 a0 3 pA0 3 sU0 113) iti vacanAt karmaNyeva ghaJpratyayaH / "upasargasya ghaJyamanuSye bahulaM" (pA0 a06, pA0 3, sU0122) iti (bahula)vavanAt pani cAnyatra ca dIrghatvaM ziSTaprayogAnusaraNAt parISahANAM jayaH-nyakaraNamabhibhavaH parISahajayaH / caryate taditi cAritraM, podarAditvAda vA aSTavidhakarmacayariktIkaraNAt cAritraM sAmAyikAdipaJcabhedam / guptyAdInAM cAritrAntAnAM dvandvaH / ebhirgupyAdibhiH karaNabhUtaiH saMvaro'vApyata iti / / samprati bhASyamanusriyatebhA0-sa eSa saMvara ebhirguptyAdibhirupAyairbhavati // 2 // kizcAnyat TI0-sa eSa saMvara ityAdi / prastutasaMvarasambandhanArthastacchabdaH / sa saMvaraH AsravanirodhalakSaNaH / eSa ityanena manasi vyavasthApitaH, ebhirgusyAdibhiH karaNabhUtairabhyupAyairbha: pati-jAyate, svarUpaM pratilabhata itiyAvat / kathaM punaH karaNarUpaM guptyAdayaH prapadyante ? tatra rAgadvepapariNaterAtaraudrAdhyavasAyAt mano nirvartya nirAkRtaihikAmuSmikaviSayAbhilApasya manogusatvAdeva na rAgAdipratyayaM karmAsroSyati, yacca vAcikamasaMvRtasyAsatpalApino'pyapriyavacanAdihetukaM karmAbhidhIyate na tad vAgvyApAraviratasya yathAvihitavAgbhASiNaH, vAcA'pi guptatvAdeva, tathA kAyikamanibhRtasya dhAvanavalganApratyupekSitApramArjitAvanipradezacakramaNadravyAntarAdAna 1'dhestarItuM' iti hu-pAThaH / 2 'satyataH masta' iti Ga-pAThaH / 3 'mabhibhUtasya ' iti ga-pAThaH, 'manivRttasya ' iti tu u-paatthH| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 nikSepaNAdinimittamAtmani nAzliSyati kAyotsargabhAjaH parityaktahiMsAdidopaviSayakriyA kasya vA samayavihitakriyAnuSThAyinaH, kAyaguptatvAt, evaM samyagyogatrayanigRhItilakSaNAstisro guptayaH saMvarasya kAraNIbhavanti / samitayo'pi guptirUpA eva prAyazceSTAlakSaNatvAt / ceSTA ca kAyavAanovyApAraH / tatreyaryA''dAnanikSepocArAdityAgasamitayastisraH kAyavyApArAntarbhUtAH / manovyApArAnuyAyinI caiSaNAsamitiH, vAgvyApAralakSaNA bhASAsamitiH / yat tu pArthakyenopAdAnaM tat mandadhiyAM vivekena sukhapratipayartha, prathamavratamRpAvAdAdiprapaJcavat / tathA krodha-mAna-mAyA-lobhAnAM sabhedAnAM kSamA-mArdavA''rjava-zaucairnigRhItatvAt saMvarAvAptiH / satya-tyAgA-''kiJcanya-brahmacaryANi cAritrAnurodhIni / saMyamo'pi saptadazaprakAraH kazcit prathamavratAntaHpAtI, kshciduttrgunnaantrbhuutH| tapo dvAdazavidhamuttaraguNAntaHpAtyeva / anityAzaraNAdicintanamapi saMvRNvato hetubhUtamuttaraguNAnuyAyi ca / parIpahA api yathAstramApatitAH samyagadhisahanena jIyamAnAH saMvaramAviSkurvanti / tathA hiMsA-'nRtavacana-parastrAharaNA-brahmacarya-parigrahayAminIbhojanAni saMzleSavizeSAhitakaluSasya karmAsravanimittAni / nirodhe sati viramaNabhAjo na jAtucidApatati tanimitta karmeti / AdhAkarmAdiparibhoganimittaM ca karmAsravaNaM tatparityAge sati naivAsti / sarva caitedArekAdidopajambAlavimuktasamyagdarzanapIThaprativandhaM guptyAdi cAritrAntam ataH sati tattvArthazraddhAnalakSaNe samyaktve na bhavati mithyAdarzanapratyayaH karmAsrava ityevamete guptyAdayaH saMvarasya hetavaH-abhyupAyAH sampadyanta iti // 2 // atha kimebhireva guptyAdibhireSa saMvaro niSpadyate utApareNApi kenacidityAhakizcAnyaditi / anena kAraNAntaramapi sambadhnAti / na guptyAdaya eva kevalAH saMvaraNasamarthAH, kizcAnyadapi tapolakSaNaM saMvRteH kAraNamastIti pradarzayannAha saMvarasya / apara upAyaH sUtram-tapasA nirjarA ca // 9-3 // TI0-tapasA nirjarA ceti / pRthag yogakaraNamubhayahetutvAt / tapaso'bhinavakarmapravezAbhAvaH pUrvopacitakarmaparikSayazca / tapyata iti tapaH, sevyata itiyAvat / tapati vA kartAramiti tapaH / tapaseti karaNe tRtiiyaa| nirjaraNaM nirjarA-vipakAnAM karmAvayavAnAM parizaTanaM, haanirityrthH| tapasA sevyamAnena karmANyAtmapradezebhyo vighaTanta itiyAvat / kartuH santApakatvAd vA zuSkarasaM karmAtirUkSatvAnniHsnehabandhanaM parizaTatItyarthaH / cazabdaH prastutasaMvarAnukI, tapasA saMvarazca kriyate, anazanaprAyazcittadhyAnAditapoyukto'vazyantayaiva saMvRtAsravadvAro bhavatIti // 1 'nikSepAdi ' iti Ga-pAThaH / 2 'dekAdi ' iti u-pAThaH / 3 'saMvRtasya' iti ng-paattH| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarasUtra sUtra 4 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 183 - bhA0-tapo dvAdazavidhaM vakSyate ( a0 9, sU0 19-20 ) / tena saMvaro bhavati nirjarA ca // 3 // TI0-tapo dvAdazavidhamityAdi bhASyam / dvAdaza vidhA:-prakArA yasya tad dvAdazavidhaM tapaH, upariSTAt ihaivAdhyAye (mU019-20) abhidhAsyate-bAhyamanazanAdi SoDhA, AbhyantaraM ca prAyazcittAdi SoDhA / tena dvAdazabhedena tapasA karaNatAmApannenoktalakSaNaH saMvaro bhavati-AgantukakarmAbhAvapratipAdanaM, nirjarA ca bhavatIti cirantanabaddhakarmAbhAvapratipattiH / evamidamubhayasya saMvaranirjarAlakSaNasya hetubhUtaM tapo bhavatIti // 3 // Aha-asmin bhArate varSe sAmpratikapuruSANAmalpavIryatvAt sakalayoganirodha___ * lakSaNasaMvarAtyaye guptyAdisAmot parispandavatAmapi saMvarAstitva . mAzrIyate yadi tatasta eva svarUpato'bhidheyA iti krameNa guptyAdisvasambandhaH rUpanirNayaH kAryaH / tatra tAvad guptisvarUpamevocyate-" samyagyoganigraho guptiH" (sU0 4) / bhASyakArastvanyathA kiyatA'pi vizeSeNa sambandhamAha bhA0-atrAha-uktaM bhavatA (a0 9, sU0 2)-guptyAdibhirabhyupAyaiH saMvaro bhavatIti / tatra ke guptyAdaya iti ? / atrocyate TI-atrAha-uktamityAdi / guptyAdibhiH saMvaro bhavatItyatrAvasare kazcita praznayati-uktaM bhavatA guptyAdibhirabhyupAyaiH saMvaro bhavati / tatra-teSu saMvara. kAraNeSu ke guptyAdayaH-kiMsvarUpA guptyAdaya iti / atrocyate pratipAdayiturvacanam, atra prazne nirvacanamabhidhIyate // . . guptilakSaNam sUtram-samyagyoganigraho guptiH // 9-4 // TI0-samyak-prazasto mumukSoryoganigraho gupti:-AtmasaMrakSaNam / yogA manovAk-kAyalakSaNAsteSAM nigraho-nigRhItiH pravacana vidhinA mArgavyavasthApanamunmArgagamananivAraNaM ceti, ato yoganigrahavizeSaNArtha samyagiti, samyag-AgamAnusAreNAraktadviSTapariNatisahacariSNormanovyApAraH kAya-vAgvyApArazca nirvyApAratA-vAk-kAyayonigraho guptirbhavati, na punastaskarasyeva praityagrAgaso gADhabandhanabaddhasyAtipIDitahRdayapradezasya sampuTitanakavivarasya parAdhInAtmano'nicchato( vRtto) yoganigraha iSyate / samprati bhASyeNa sUtrArtha spaSTayanAha bhA0-samyagiti vidhAnato jJAtvA'bhyupetya samyagdarzanapUrvakaM trividhasya yogasya nigraho guptiH / 1 vakSyAmaH' iti i-paatthH| 2 'gantukA' iti u--paatthH| 3 'kAyayoga ' iti ga-pAThaH / 'pratyayAprazo' iti ga-pAThaH / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 ___TI0-samyagityAdi / samyagityasya zabdArthamAcaSTe-vidhAnata iti, sabhedaM vijJAya yogaM, tatra kAyayogasyaudArika-vaikriyA-''hAraka-taijasa-kArmaNabhedAH sambhavinaH, vAgyogasya satyAmRpAdayaH, manasaH sAvadhasaGkalpAdayaH / jJAtvetyAgamato yathAvadavabudhya, abhyupetya samyagdarzanapUrvakamiti pratipadya ca bhAvataH-evamete yogAH pariNatAH karmavandhAya, evaM ca karmanirjarAyai / samyagdarzanapUrvakamityabhyupagamakriyAvizeSaNam / prazama-saMvega-nirvedA-'stikyA-'nukampAbhivyaktilakSaNaM samyagdarzanaM tat pUrva yasyAbhyupagamasyeti / trividhasya yogasyeti mUlabhedAkhyAnam, uttarabhedAnAM mUlAnatilakitvAt parigrahaH nigrahaH svavaze vyavasthApana, svAtantryapratiSedhena muktimArganukUlaH pariNAmo guptiH, saMrakSaNaM bhayAnakAt krmvndhshtroH| traividhyapratipAdanAyAhagate prakAraprayaM bhA0-kAyaguptiH, vAgguptiH, mnoguptiriti| tatra zayanA-''sanAkAyagupterlakSaNaM ca ''dAnanikSepa sthAna-caGkramaNeSu kAyaceSTAniyamaH kAyaguptiH // TI-kAyaguptirvAgguptimanoguptiriti / kAyasya guptiH-saMrakSaNaM unmArgagaterAgamataH / tathA ca saMrakSitaH koyo nAtmAnamupahanti, evaM vAGmanoguptyorapi vyAkhyA / itizabdo. 'vadhAraNArthaH / trividha eva mUlabhedato yogaH / tatra-teSu yogeSu nigRhItavyeSu kAyayoganigraha eva tAvadacyate-zayanamAgamokto nidrAmokSakAlaH / sa ca rAtrAveva, na divA'nyatra glaanaadeH| tatrApi kSaNadAyAH prathamayAme'tikrAnte gurumApRcchaya pramANayuktAyAM vasatau, ekasya sAdhohastatrayapramite bhUpradeze sabhAjanasya ca yatrAvasthAnaM sakalAvakAzapUraNaM ca sA pramANayuktA, tatra pramRjya svAvakAzaM pratyavekSya saMhRtyAstIya ca saMstaraNapaTTakadvayamUvemadhazca zayana kAyaM pramRjya sapAdaM mukhavastrikA-rajohatibhyAm anujJApitasaMstArakAvavivaraNam sthAnaH kRtasAmAyikanamaskRtiH vAmabAhUpadhAnaH AkuJcitajAnukaH kRkapAkuvad viyati prasAritajayo vA pramArjitakSoNItalanyastacaraNo vA bhUyaH saGkocasamaye pramArjitasaMdaMzakamudvartanakAle ca mukhavastrikApramRSTakAyo nAtyantatIvranidraH zayIta / ___ AsanaM-nivezanaM yatra bhUpradeze vivakSitaM taM pratyavekSya cakSuSoM ca rajoharaNena pramRjya ca pahinaSadyAmAstIrya nivizeta / niviSTo'pyAkuzcanaprasAraNAdi pUrvavat kurvIta / varSAdiSu ca sikApIThakAyamuyaiva sAmAcAryA pratyavekSyaM pramRjya ca sannivezanaM kuryAt / AdAnanikSepo ca daNDakopakaraNaceSTAbhojanAdi viSayo, vA tAvapi pratyavekSaNapramArjanapUrvakai niravacai bhvtH| tathA sthAnamUvasthitilakSaNamavaSTambhAdikasupratyavekSitapradezaviSayaM piNDIkRtavastrAdyantardhAnamavaSTambhAdi ca niravA, cakramaNaM-gamanaM tadapi prayojanavataH purastAd yugamAtrapradeza 1 nigrahaH parigrahaH' iti ga-pAThaH / 2 'kAyenA' iti ca-pAThaH / 3 pramANAyuSkANAM' iti - ca-pAThaH / 4 'pramRjyakAyena ' iti ng-paatthH| 5 'cakSuSA pramRjya ca rajohatyA bahirniSa0 ' iti ca-pAThaH / 6 'yatra bhUpradeze niviSTo' iti Ga-pAThaH / 7 'vRmikA' iti ca-pAThaH / 8 'pratyupekSya pramRjya ' hari pAThaH / 9. divAstupratya ' iti ja-pAThaH / 10 ' cakramaNa ' iti ga-ca-pAThaH / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4 ] .. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sannivezitadRSTerapramattasya sthAvarANi jaGgamAni ca bhUtAni parivarjayato'tvarayA padanyAsamAcarataH prazastam / evameteSu gamanAdiviSayeSu kAyakRtaceSTAyAH-kAyavyApArasya niyamovyavasthA nigrahaH-evaM kartavyam, evaM na kartavyamiti / uktaM ca "kAyakriyAnivRttiH kAyotsarge zarIraguptiH syAt / doSebhyo vA hiMsAdibhyo viratistayorguptiH // 1 // " atra ca yadyapi manovyApArasaMsRSTaH kAyavyApAraH tathApi kAyaceSTAyAH sAkSAtkAyenaiva niSpAditatvAd bahirupalakSyamANatvAca prAdhAnyena vivakSA / vAgguptiviSayapradarzanAyAhabhA0-yAcana-pRcchana-praznavyAkaraNeSu vAniyamo maunameva vA vaagguptiH|| TI0-yAcanetyAdi / yAcana-prArthanaM anyato gRhasthAderAhAropadhizayyAnA, tacca mukhavasanAcchAditavaktrabhAgasya pravacana vihitavAkyazuddhayanusAriNo bhASamANasya vAgguptirbhavati / tathA pRcchanamAcarato'dhvagamanavaidyasandehavicchedAdi viSayamAgamavidhimAno vAgguptiH / tathA dharmamAcakSveti pRSTaH zrAddhema kenacit prakalpagranthAbhihitanItyA vyAkuryAt samyagupayuktaH, anyad vA sAvadyamanavA vA pRSTaH samAdhAya lokAgamAvirodhenAcakSIta, evaMvidhaH pRcchanAdivipayo vAniyamo vAgguptiH, maunamabhASaNameva vA vAcoguptiriti / Aha ca "anRtAdinivRttiA, maunaM vA bhavati vAgguptiH / " iti // manoguptisvarUpAkhyAnAyAha- bhA0-sAvadyasaGkalpanirodhaH kuzalasaGkalpaH kuzalAkuzalasaGkalpanirodha eva vA manoguptiriti // 4 // TI.-sAvayetyAdi / avayaM-garhitaM-pApaM sahAvadyena sAvadhaH sakalpaH-cintanaM AlocanaM AtaraudradhyAyitvaM calacittatayA vA yadavadyavacintayati, tasya nirodhH-akrnnmprvRttirmnoguptiH| tathA ca kuzalasaGkalpAnuSThAnaM sarAgasaMyamAdilakSaNaM yena dharmo'nubadhyate yAvAMzcAdhyavasAyaH karmocchedAya yatate so'pi sarvaH kuzalasaGkalpo mnoguptiH| athavA na kuzale sarAgasaMyamAdau pravRtti pyakuzale saMsAraheto,yoganirodhAvasthAyAmabhAvAd evaM manaso guptiH / tatkAle ca dhyAnasambhavAt sakalakarmakSayArtha evAtmanaH pariNAmo bhavatIti // 4 // evaM kAyAdinirodhAt tannimittakarmAnAsravaNe sati saMvarasiddhiruktA / samprati ceSTApato'pi saMvarasiddhayarthamimAH paJca samitayobhidhIyante / Aha ca 1 vAgguptiH' iti ga-pAThaH / 2 'pravacanavidita' iti ca-pAThaH / 24 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 " tadguNaparizuddhayartha bhikSorguptIrjagAda tisro'han / ___ ceSTitukAmasya punaH samitIH prAjijJapat paJca // 1 // " iti // paJcavidhatvaM vaM sUtram-IryA-bhA-SaNA-''dAnanikSepotsargAHsamitayaH9.5 samitInAm TI-anantarasUtrAt samyaggrahaNamanuvartate, tat pratyekamabhisambandhanIya samitigrahaNaM ca / iirnnmiryaa-gtiprinnaamH| samyagAgamAnusAriNI gatiH IyaryAsamitiH / samitiriti tAntrikI saMjJA pazcasu ceSTAsu / athavA nAnuvartate samyaggrahaNam / samitiriti samupasargaH prazaMsArthaH / prazastA-iti ceSTA sarvavitpravacanAnusAreNa prAzastyArthI / evaM bhASaNaM bhASA tadviSayA ceSTA (bhASA)samitiH / eSaNameSo-gaveSaNaM taM karotIti Nica tatra strIliGge bhAve yuc eSaNA, ythaagmmaahaaraadernvessnnmessnnaasmitiH| AdAna-grahaNaM, nikSepo-nyAsaH sthApanaM tayoH samitiH-prAvacanena vidhinA anugatA AdAnanikSepasamitiH / utsarjanamutsargaH / utsarjanamAhAropadhizayyocArAderbhagavadvacanApekSamutsargasamitiH / IryAdayaH kRtadvandvAH samitizabdasamAnAdhikaraNA iti / amumevArtha bhASyeNa sphuTayati bhA0-samyagIryA samyagbhASA samyageSaNA samyagAdAnanikSepau samyagutsarga iti pazca samitayaH / tatrAvazyakAyaiva saMyamArtha sarvato yugamAtranirIkSaNAyuktasya zanainyastapadA gtiriiryaasmitiH|| ___TI-samyagIryetyAdinA, samyag-AgamapUrvikA iiryaa-gmnmaatmprvaadhaaprihaarenn| yathoktaM ( dazavakAlike a0 5, u0 1, sU0 3-4) "purao jugamAyAe, pehamANo mahiM cre| vajito bIyahariyAI, pANe ya dagamaTTiyaM // 1 // " ovAyaM visamaM khANuM, vijjalaM privje| saMkamaNa na gacchijjA, vijamANe parakkame // 2 // " samyagbhASA'pyAgamAnuvartinI 1 pratiSThA' iti ga-pAThaH / 2 chAyA purato yugamAtrayA prekSamANo mahIM caret / varjayan bIjaharitAni prANitazcodakaM mRttikAm // 1 // avamAtaM viSamaM sthANuM vijala (sakardamaM) parivarjayet / saMkrameNa (asthireNa) na gacchet vidyamAne parAkrame (sthire) // 2 // . Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 5] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 187 " jo ya saccA avattavvA, saccAmosA ya jA musA / jA ya buddhehiM nAiNNA, na taM bhAsijja paNNavaM // 1 // " -dazavaikAlike ( a0 7, u0 2, sU0 2) samyageSaNA-gaveSaNamAgamavidhinA piNDAdInAm / samyagAdAnanikSepau prtyupekssaaprmaarjnpuurvko| samyagutsargaH sthaNDile vyapagataprANike / itizabdaH svruupprtipaadnaarthH| evaMsvarUpAH paJcaiva samitayaH / tadeva svarUpa prapazcayati-tatreyAdi / tatra-tAsu samitiSvIryAsamitirittharUpA AvazyakIyaiveti avazyakAryamavazyaM kartavyaM yadAgamacoditaM prayojanaM vihArAdibhUgamanaM tadeva bhUyaH spaSTayati-saMyamArthamiti / saMyamaH matadazabhedaH / tadeva cAvazyakamavazyaMtayA kartavyam / sarvata iti sarvatra yugapramite bhUpradeze, pAdAgrAdArabhya yAvad yugamAtraM taavniriikssnnetyrthH| yukta AyuktastasyaivaM ceSTamAnasya zanaiH zanaiH-mandaM gatibhedamakurvato'nyAsazcaraNayorAcarata iyosamitiH / Aha ca " upyogodyotaalmbnmaargvishuddhibhiyNteshvrtH| sUtroditena vidhinA bhavatIryAsamitiranavayA // 1 // " samprati bhASAsamitinirUpaNAyAhabhA0-hitamitAsandigdhAnavadyArthaniyatabhASaNaM bhASAsamitiH // rI0-hitamitetyAdi / Atmane parasmai hitamAyatyAmupakArakaM mukhavasanAcchAditAsyatA, nAtibahu prayojanamAtrasAdhaka mitaM, asandigdhaM sUktam arthavarNapratipattau vA na sandehakAri niravadyArthamanupaghAtaka SaNNAM jIvakAyAnAM evaMvidhaM ca niyataM sarvadaiva bhASaNaM bhASAsamitiH / Aha.ca " tyaktAnRtAdidoSaM satyamasatyAnRtaM ca niravadyam / sUtrAnuyAyi vadato bhASAsamitirbhavati sAdhoH // 1 // " eSaNAsamitisvarUpAvadhAraNAyAha bhA0-amapAnarajoharaNapAtracIvarAdInAM dharmasAdhanAnAmAzrayasya codnamotpAdanaiSaNAdoSavarjanameSaNAsamitiH // 1 chAyA yA ca satyA'vaktavyA satyAmRSA ca yA mRssaa| yA. ca buddharanAcaritA nemAM bhASeta prajJAvAn // 2'rUpAzrayasya kAye.' iti ca-pAThaH / 3 'AvazyakAryavetyA' iti g-paatthH| 4'viditaM iti -paatthH| 5'yugapratIte bhUpradeze' iti ga-ca-pAThaH / 6 'syaktvA ' iti ca-pAThaH / 7 'nuvIci ' iti c-paatthH| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 TI0-annapAnetyAdi / annaM-azana-khAdya-svAdyabhedam / pAnaM AranAlanandulakSAlanAdyudgamAdidoSaparizuddham / tathA rajoharaNaM samukhavasanam / pAtradvayam / colapaTTakAdi ciivrm| AdigrahaNAcaturdazavidho'pyupadhiH sthavirakalpayogyo jinakalpayogyazca sahaupagrahikeNa grAhyaH / dharmasAdhanAnAmiti / zrutacaraNadharmasAdhakAnAmityarthaH, sAkSAt pAramparyeNa ca / na hi pAtrAdyantareNa mahAvratasaMrakSaNaM kartuM zakyam / evamAhAropakaraNa vipayAmepaNAM pratipAdya pratizrayaiSaNAbhidhAnAyAha-AzrayaH zayyA / sA'pyudgamAdidoSarahitaiva paribhogyA / cazabdaH samucitau / tatra SoDaza AdhAkamodaya udgamadoSAH / utpAdanAdoSAH SoDazaiva dhAnyAdayaH / dazaiSaNAdoSAH zaGkitAdayaH / etaddoSaparihAreNAnnapAnAdigrahaNamepaNAsamitiH / " utpaadnodgmaissnndhumaanggaarprmaannkaarnntH| ___ saMyojanAcca piNDaM zodhayatAmeSaNAptamitiH // 1 // " AdAnanikSepasamitisvarUpavivakSayAha bhA0-rajoharaNapAtracIvarAdInAM pIThaphalakAdInAM cAvazyakAeM nirIkSya pramRjya cAdAnanikSepo AdAnanikSepaNAsamitiH // TI-rajoharaNetyAdi / rajoharaNapAtracIvarAdInAmiti caturdazavidhopadhigrahaNaM dvAdazavidhopadhiparigrahaH, paJcaviMzatividhopadhigrahaH, pIThaphalakAdInAmiti vA zeSopagrahikopakaraNasaGgrahaNamAvazyakArthamityavazyantayA varSAsu pIThaphalakAdigrahaH, kadAciddhemantagrISmayorapi kacidanUpaviSaye jalakaNikAkulAyAM bhUmAvevaM dvividhamapyupachi sthirataramabhisamIkSya pramajya ca rajohatyA AdAnanikSepau krtvyaavityaadaannikssepnnaasmitiH| Aha ca "nyAsAdhikaraNadoSAna parihatya dayAparasya nikssiptH| nyAse samitirathAdAne ca tathaivAdadAnasya // 1 // ", utsargasamitisvarUpakathanAyAha bhA0-sthaNDile sthAvarajaGgamajantuvarjite nirIkSya pramRjya ca mUtrapurISAdInAmutsarga utsargasamitiriti // 5 // TI.-sthaNDila ityAdi / sthAnadAnAt sthaNDilamujjhitavyavastuyogyo bhuuprdeshH| kIdRk punastadavakAzaM dadAtItyAha-sthAvarajaGgamajantuvarjitam / tatra sthAvarAH saMcittA mizrAzca pRthivyAdayaH pazca / dvIndriyAdayo jnggmaaH| tadvarjite nirIkSya cakSuSopayujya pramRjya ca rajohatyA vstrpaa-khelmlbhktpaanmuutrpuriissaadiinaamutsge-ujjhnbhutsgesmitiH| itizabdaH parisamAptiva vanaH / Aha ca-- 1'grahaNaM' iti ch-paatthH| 2'parigrahaH' iti ch-paatthH| 3 'asacittA' iti ca-pAThaH / 4'lekhamAbabhakta' iti g-c-paatthH| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 189 "nyAsAdAnasamityA vyutsarge cApi varNitA samitiH / sUtroktena (ca) vidhinA vyutsRjato'rtha pratiSThApyam // 1 // " evaM sAdhornityaM yatamAnasyApramattayogasya / mithyAtvAviratipratyayaM niruddhaM bhavati karma // 2 // " // 5 // __ atrAha-uktaM samitiguptInAM saMvarahetutvam / adhunA ko dharmaH saMvarasya kAraNam 1 iti ghaktavyam / sAdhvagAridharmabhedAhitasandehasya praznaH / ucyate-satyapyavizeSAbhidhAne na puNyakarma dharmaH, kiM tAI , saMvarApAdanasAmarthyanimittaM yo dharmaH sa ucyate / sUtram-uttamaH kSamA-mArdavA-''rjava-zauca-satya-saMyamadazavidhatA . tapastyAgA-''kiJcanya-brahmacaryANi dharmaH // 9-6 // 0-uttamagrahaNaM agAridharmavyavacchedArtham / uttamo dharmaH prakarSayogAt / kSamAdayo hi uttamavizeSaNaviziSTAstAdRzAzcAgAriNo na santi / yataH sarvAvasthAM anagArAH kSamante, sakalamadasthAnanigrAhiNaH zAThayarahitAH santoSAmRtatRptAH satyavAdinaH saMyaminaH tapasvino yathAvad dAtAraH kanakAdikiJcanarahitAH sarvaprakAraM brahma vibhrtiiti||n tvevaM jAtucid gRhiNAM kSamAdayaH prakarSabhAjo bhavanti / kSamAdayaH kRtadvandvAH prathamAbahuvacananirdiSTAH samuditA evottamo dharmaH / eSa ca kSamAdisamudayaH saMvaraM dhArayati karoti yatastato dhrmH| saMvarArtha cAtmanA dhAryata iti dhrmH| etAvanti dharmAGgAni taniSpAditazca dharma iti darzayatibhA0--ityeSa dazaviMdho'nagAradharma uttamaguNaprakarSayukto bhavati // TI0-evameSa dazaprakAro yatidharmaH / uttamA guNA mUlottarAkhyAsteSAM prakarSaHparAkASThA tayukto'nagArANAM dharmo bhavati // bhA0-tatra kSamA titikSA sahiSNutvaM krodhanigraha ityana rthAntaram // TI-zatra kSametyAdinA vivRNoti / uttamatvaM kSameti kSamaNaM-sahanaM pariNAma AtmanaH zaktimataH / azaktasya vA pratIkArAnuSThAne tAM paryAyazabdairAcaSTe / titikSA kssaantiH| sahiSNutvaM sahanazIlatvam / krodhanigrahaH krodhasyodayanirodhaH, uditasya vA vivekaralena niSphalatA''pAdanam / evamete'nantaravAcinaH zabdAH kSamAmevAbhidadhati / bhASyakArastu svayamevAzajhyAha-- bhA0-tat kathaM kSamitavyamiti ceducyate-krodhanimittasyAtmani bhAvAbhAvacintanAt // amAyAH para 1'dRzAgAriNi ' iti ga-pAThaH / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 9 TI0-tat kathaM kSamitavyamiti cet / kSamitavyamiti bhAve kRtyaH / kSamA'pi bhASa eva / ataH sAmAnyamAtramAzritya tcchbdpryogH| vAkyArthastu-sA-kSamA kathaM-kena prakAreNa kartavyA ? / evaM manyate durbhaJjaH krodhavego madAkulasyeva kariNaH / cecchabdaH zaGkAyAH sUcakaH / evamAzaGkite AzaGkAvyudAsacikIrSayA Aha-ucyata iti / krodhanimittasyAtmani bhAvAbhAvacintanAt / bhAvaH sadbhAvo'stitvaM tacintanAt tadupayogAt ubhayathA'pi krodho na ghaTata iti / yena nimittena paraprayuktenAyaM mama kopa utpadyate tannimittaM mayi kiM satyamevAsti utAbhyAkhyAti paraH 1, yadi satyamastyetanimittaM kiM kopena ? kRtaM khalu mayedaM, nANIyo'pi parasyAtrA''gaH sadbhUtamartha prakAzayataH, svakRtaM hi duzcaritaM tapatItyevaM cintayet / etadevAha-bhAvacintanAt / tAvad vidyante mayyete doSAH kimatrAsau mithyAbravItIti kSamitavyaM, tathA'bhAvacintanAdapi kSamitavyamityAdi, ye doSAH pareNo. pakSipyante mayi naite vidyante / abhAva eva, parastvajJAnAdevamabhidhatte / ajJAtvaiva doSAnupakSipatItyarthaH / evaM ca niraparAdhamAtmAnamavetya kSantavyameva // kizcAnyadAlambanaM sahiSNutve ityAha bhA0-paraiH prayuktasya krodhanimittasyAtmani bhAvacintanAdabhAvacintanAMca kSamitavyam / bhAvacintanAt tAvad vidyante mayi ete doSAH kimatrAsau mithyA . bravItIti kSamitavyam / abhAvacintanAdapi kSamitavyam , naite vidyante mayi doSA yAnajJAnAdasau bravItIti kSamitavyam / kizcAnyat // TI0-gatArthamevedaM bhASyam / kSamAkaraNe anyAnyA- bhA0-krodhadoSacintanAca kSamitavyam / kruddhasya hi vidveSAlambanAni sAdanasmRtibhraMzavratalopAdayo doSA bhavantIti / kishcaanyt|| TI-krodhadoSacintanAcetyAdi / kruddhaH kaSAyapariNato vidveSI karma badhnAti, paraM vA nihanti vyApAdayati vA / ataH prANAtipAtanivRttivratalopa: syAt , gurUnAsAdayedadhikSipet , ato jJAnAdinirvANasAdhanaparihANiravazyaMbhAvinI / kraddho vA bhraSTasmRtiko mRSA'pi bhASeta, vismRtapravrajyApratipattiH pareNAdattamapyAdadIta, dveSAt parapAkhaNDinISu brahmavratabhegamapyAseveta / tathA pradviSTaH sahAyabuddhayA gRhastheSvavirateSu mUrchAmapi kuryAt / AdigrahaNAd uttaraguNabhaGgamapyAcaret kAraTTaka(karaTuka?)bhaktAlAme mAsakSapakavat // kizcAnya. dAlambanaM kSAntAvityAha 1 'ajJAccaiva' iti g-c-paatthH| 2 'nAdvA' iti gh-paatthH| 4 'bhavantIti' iti gh-paatthH| 5'bhaGgAnA 'iti g-paatthH| 3 'dapi naite mavi' iti ga-pAThaH / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] . svopajJabhaSya-TIkAlaGkRtam 191 . bhA0-bAlasvabhAvacintanAca parokSapratyakSAkozatADanamAraNadharmabhraMzAnAmuttarottararakSArtham / bAla iti mUDhamAha / parokSamAkrozati bAle kSamitavyameva / evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTayA ca mAM parokSamAkozati na pratyakSamiti lAbha eva mantavyaH / pratyakSamapyAkrozati bAle kSamitavyam / vidyata evaitad bAleSu / diSTayA ca mAM pratyakSamAkozati, na tADayati, etadapyasti bAleSviti lAbha eva mantavyaH / tADayatyapi bAle kSamitavyam / evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTayA ca mAM tADayati, na prANairviyojayatIti / etadapi vidyate baalessviti| prANairviyojayatyapi bAle kSamitavyam / diSTayA ca mAM prANairiyojayati, na dharmAd bhraMzayatIti kSamitavyam / etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mantavyaH / kizcAnyata TI0-bAlasvabhAvetyAdi / bAlazabdo'vaidheyavacanaH, na kyo'vasthAvAcI / tathaiva cAha bhASyakRt / bAlaH mUDho nirviveka ityarthaH / tasya caipa eva svabhAvo mUDhatvAt yatkiJcanabhApitvaM tatsvabhAvAlocanamanveSaNaM, atastacintanAcca kSamitavyameva / cazabdaH samuccayArthaH / uttarottararakSArthamiti parIkSAkozAt pratyakSAkozanamuttaraM, pratyakSAkrozanAt tADanaM, tADanAnmAraNaM, mAraNAd dharmabhraMzanaM, parokSAkrozena kSamAyAM pratyakSAkozanaM rakSitaM bhavati / evamuttaratrApi, asti hi kiyatyapi mandAkSamAkroSTurmayi tataH parokSamAkozati, na pratyakSam / diSTayeti tRtIyaikavacanapratirUpako nipAtaH prasAdavacanaH prazaMsAvacano vA / ayameva ca prasAdo mama-idameva vA sAdhu yanmAM parokSamAkrozati, na pratyakSamityeSa eva lAbhaH / laukikaH khalu ayamAmANaka:-ayameva (me) lAbha iti, evaM sarvatra vyaakhyaa| kizcAnyadAlambanamAzritya kSamA kAryoM tadabhidhIyate bhA0-svakRtakarmaphalAbhyAgamAcca / svakRtakarmaphalAbhyAgamo'yaM mama, nimitamAtraM para iti kSamitavyam / kizcAnyat TI-svakRtaphalAbhyAgamAceti / janmAntaropAttasya karmaNaH svakRtasyAyaM vipAko mama yadAkrozati tADayati vA paraH, sa tu nimittamAtraM karmodayasya / yasmAd dravyakSetrakAlabhavabhAvApekSaH karmaNAmudayo bhagavadbhirAkhyAtaH / svakRtaM ca kamonubhavitavyamavazyantayA nikAcitaM, tapasA vA kSapaNIyamiti / kiJcAnyadAlamdhanaM kSantumanasA vidhAtavyamityAha bhA0-kSamAguNAMzcAnAyAsAdInanusmRtya kSamitavyameveti kSamAdharmaH // 1 // 1 'vidheya' iti ca-pAThaH / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 TI0-kSamAguNAMzcetyAdi / kSamAyA guNAH jJAnAdivRddhihetavo'nAyAsAdyaH / tAMzcAnucintya kSamAmeva vidadhIta / AyAso-duHkhahetuzceSTAvizeSaH praharaNasahAyAnveSaNaM sNrmbhaaveshaarunnvilocnsvededrvprvaahprhaarvednaadikH| tadviparIto'nAyAsaH-svasthatA / AdigrahaNAt tatpratyayakarmaprAyazcittAbhAvaH zubhadhyAnAdhyavasAyitA parasamAdhAnotpAdanaM stimitprsnnaantraatmtvmityaadyH| itthamanusmarato guNAH sampadyante kSamamANasya, kSamitavyamiti kssmaadhH| tathA mArdavadharmaH mRduH-astabdhastadbhAvastatkarma vA mArdavam / tallakSaNapradarzanAyAha ___ bhA0-nIcaivRttyanutseko mArdavalakSaNam / mRdubhAvo mRdukarma vA mArdavaM, madanigraho mAnavighAtazcetyarthaH / tatra mAnasyemAnyaSTau sthAnAni bhavanti // TI.-nIcaivRttyanutsekAviti / nItiH -abhyutthAnAsanadAnAJjalipragrahayathAIvinayakaraNarUpA nIcaivartanam / utsekazcittapariNAmo grvruupstdvipryyo'nutsekH| saMsArasvabhAvaM bhAvayato'samaJjasaviziSTajAtikulAdisampadaH kadAcidevAsAdyante kadAciddhInAstato na garvapariNAmamAskandatItyetadevAha-madanigraha ityAdi / mAdyatyaneneti madaH jAtyAdimadastasya ( nigrahaH udayanirodhaH kadAciduditasya vA vaiphalyApAdanaM mAno-mUlaprakRtiH yadvijRmbhaNAdete prAduSpanti jAtyAdimadAstasya ) ca nirghAto mUloskartanamityarthaH / taddhAte cAvazyambhAvI jaatyaadimdvinaashH| tanirUpaNArthamAha-satra mAnasyetyAdi / tatreti vAkyopanyAsArthaH / sthAnAni bhedaaH| imAnIti pratyakSIkaroti / parasyAnubhavamutpAdayati bhA0-tadyathA-jAtiH1 kulaM 2 rUpam 3 aizvarya vijJAnaM 5 aSTavidhatA mAnasya zrutaM 6 lAbhaH 7 vIryam 8 iti // TI0-tadyathetyAdinodAharati / jAtyAdIni vIryAntAnyaSTau sthAnAni / tatra jAtiH pitranvayaH prakhyAtatamavaMzatA jAtirjanmAtmalAbhaH paJcendriyAdilakSaNA vA tayA garvamudvahati viziSTajAtirahamiti / viditakarmapariNAmastu niruNaddhi jAtimadaM, svakRtakarmaphalAnu. bhAjo jIvA nAnAjAtIruccAvacAH prapadyante iti na zreyAn jaatimdH| mAtranvayaH kulaM ugrabhojAdi vA / tenApi madona yuktaeva jAtyAdibhAvanAvaditi / rUpaM zarIrAvayavAnAM saniveza. vizeSo lAvaNyayuktastenApi kazcinmAdyati, tatpratiSedhastvAdyuttarakAraNAlocanAd bhavati / tatrAcaM kAraNaM mAturojaH pituH zukram , uttarakAraNaM jananIgrastAnapAnarasAbhyavahAro rasaharaNyetyevamAmRzato na pratibhAti rUpamadaH / tvagu-mAMsA-'sthi-purISa-pUyAdyazubhaprAyatvAt / aizvaryamado 1'dravya' iti c-paatthH| 2'ca' iti gh-paatthH| 3 'janmAramA jAtaH paJcendriyA' iti ca-pAThaH / 4 'bhogAdi' iti ca-pAThaH / 5 'Sedhamuttara.' iti -pAThaH / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUtraM 6j . khopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 193 dhanadhAnyasampatprabhavaH / dhanaM rajata-cAmI kara-marakatAdi go-mahiSya-jAvikAdi ca, vrIhitila-mudga-mASa-kaGgyAdi dhAnyaM tenApi karmAnubhAvAdaprAptena prAptena vA saMrakSyamANena klezakAriNA akANDabhaGgureNA''yatyAmAyAsabahulena ko mada ityevaM pratyAcakSIta // vAcakena tvetadeva prazamaratau balasaMjJayA prezamaratAvupAttam / tacca vidhA-zarIra-svajana-dravya-balam / matAntaram ihaizvaryagrahaNAt svajanadravyavalaparigrahaH / zarIrabalaM tu vIryagrahaNAt pRthaya gRhItaM vIryavalasya prAdhAnyaprakAzanArtham / vijJAnaM-buddhizcaturvidhA-autpattikI, vainayikI, karmajA, pAriNAmikI ceti / tatrautpattikI adRSTAzrutapUrvavastunyupanate tatkSaNa eva samAsAdito. autpattikopramukha- pajanA (1) avyAhataphalA bharatarohakAdevi bhavati / gavAdivinayAna buddhicatuSTayam ThAnAbhyAsavizeSaprabhavA vainayikI aihikAmuSmikAlasampAdinI prastutakAryanistaraNasamarthA dharmAditrivargazAstrArthagrAhiNI ca putrAgamanakANahastinIparijJAnanaimittikasyaiva / karmajA punaH dhIH sAdhukAraphalA, anAcAryakaM karma, tatra punaHpunarupayogAt pratikSaNamabhyasyatastAdRzI buddhirutpadyate yena prathamAdikRtakarmAtizAyi pAzcAtyaM karmopajAyate, sauvarNikakRSIvalatantubAyAderikha / pAriNAmikI tu vayovipAkalabdhajanmA paramahitaniHzreyasaphalA pazcAvayavAdisAdhanAnusAriNI bhavatyabhayakumArAderiva yathAsambhavam / itthaM labdhayA buddhayA ahameva buddhimAniti manyamAnaH paribhavati zeSaM janam / madasamuddhatasya paraparibhavaparivAdAdAtmotkarSAcAzubhaM karma nIcairgotrAdi bandhameti yadanekabhavaparampagasu pariniSThAsyatIti sApAyamavaga(ma)tya buddhigarvamitthaM vicintayet-buddhayo hi vinayAdhAnahetavaH sarvadA, na jAtucit ahaGkArasya kAraNIbhavanti / mAnaparasya ca vinykhnnddnmvshymbhaavi| vinayahInasya ca dharmatapasI niSphale syAtAmiti vijJAnamado yatnena mahatA vivrjniiyH| zrutam-AptapraNIta AgamaH tatparijJAnAnmAdyati ahamevaiko jAne, nApara iti / zrutamadAndhazca bAlizameva paraM manyate, zrutamadaM ca nijighRkSuritthamAlocayet-prakarSApakarSavRttitvAt kSayopazamasya santi matto'nye'pi bahuzrutAH, kadAcidahamanyebhyo'lpatarazruto'tigahanArthatvAdAgamAnAmadhigatazruto'pi vA duradhigatatadarthaH syAmiti zrutamadatyAgaH zreyAn / api ca-caturdazapUrvadhareSvapi padasthAnakamavaghuSyate yadi, tatra kA kathA zeSazrutadhare zrutajJAnAvaraNakSayopazamavaicicyAd, adhigatasakala 1uktaM ca tatra jAti-kula-rUpa-bala-buddhi-vAllabhyaka-zrutamadAndhAH / klIbAH paratra ceha ca hitamapyartha na pazyanti / / 80 / / 2 santulyatA yaduktaM namaskAraniryuktau hAribhadrIye tadvivaraNe ca (414-435 patrAyeSu ) / 3 'mAdAya' iti c-paatthH| 4 'bhyo'labhyatara' iti c-paatthH| 5'syAditi' iti -pAThaH / 25 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 zrutenApi parihAryaH zrutamada iti / lambhanaM lAbhaH-prAptirviziSTaphalasya satkArasanmAnAdeH nRpatisanmitra tyasvajanebhyo vijJAna-tapo-'bhijana-zauryAdyAdhikyAdahaM lebheyaM, aparaH prayatnavAnapi na labhata iti svalAbhena mAyati / tathA sakalajanavallabhatAM ca prApto'haM, ayamaparo na kasmaicid rocate, vacanamapyasya nAdagyantIti sarvo'pyayaM lAbhamadaH / sa caivaM nigRhItavyo lAbhAntagayakarmodayAdalAbho lAbhAntarAyakarmakSayopazamAca satkArAdilAbhaH, saMsAre paribhramato jIvasya kAdAcitko na tu zAzvataH, karmAyattatvAt , saMsAganubandhyeveti lAbhamadatyAgaH shreyskrH| vAllabhyakaprAptirapi karmodayajanikaiva, saMsAriNAM ca sulabheti vAllabhyakalAbhamadaH parivarjanIya iti / vIrya-parAkramaH zaktirutsAhaH sAmarthya matizayavatI ceSTeti pryaayaaH| vIryAntarAyakSayopazamAt prAdurasti vIrya-bala vizeSastena vIryeNa mAdyatIti vIryamadaH, tasya pratikSepaH saMsArAnubandhitvacintanAt, saMsArAnubandhI vIryamadaH kaSAyarUpatvAta, vIryasya cAzAzvatatvAt / tathAhi-balino'pi puruSAH kSaNena nibalatAmupayanto dRzyante, nirbalAzca balavantaH saMskAravazAdAzu jAyante, tathA vyAdhi-jarA-mRtyuSadbhUtabaleSu cakravartiharisIriNo'pi sIdanti sasurAsurAH, kimutAnye pRthagjanA iti ? vIryamadAd vyuparamaH zreyAn / itizabdo madasthAnAnAmiyattAmAvedayati / maulAnyetAvanti, sUkSmabhedAsteSAM bhUyAMsa iti // samprati sAmAnyena sarvamadasthAneSu doSAnAvirbhAvayannapasaMharati bhA0-ebhijItyAdibhiraSTAbhirmadasthAnamattaH parAtmanindAprazaMsAbhirataH tIvrAhakAropahatamatirihAmutra ca azubhaphalamakuzalaM karmopacinoti / upadizyamAnamapica zreyo na pratipadyate / tasmAdeSAM madasthAnAnAM nigraho mArdavaM dharma iti // 2 // TI-ebhirjAtyAdibhirityAdi / uktalakSaNairjAtyAdibhirmattaH-ahaMmAnI paranindAyAmAtmaprazaMsAyAM ca saktastIveNa-atizayavatA'haGkAreNopahatabuddhirmalImasadhiSaNa ihaparalokAnubhavanIyaM karmopacinoti-badhnAti akuzalaM-pApamazubhaphalam , akuzalamapi baddhaM kadAcit kuMzalaphalatayA pariNamata ityazubhaphalagrahaNam / samyagdarzanAdi muktisAdhanaM zreyaH / tacAkhyAyamAnamapi na pratipadyate-na zraddhatte / yata etadevaM tasmAdeSAM madasthAnAnAM mArdavaM nigrAhakaM, tannigrahAca dharma iti // samprati mAyApratipakSamArjavaM lakSayatibhA0-bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam / RjubhAvaH Rjukarma 1'prabhRtya' iti ng-paatthH| 2'labheyamapara' iti gh-paatthH| 'vibalatA' iti-gh-paatthH| 5 "kuzalatayA' iti -c-paatthH| 3 'bandhicintanAt' iti ga-pAThaH / 'bhrayate' iti -paatthH| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] - stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 195 vA''rjavam / bhAvadoSavarjanamityarthaH / bhAvadopayukto hi upadhinikRtisaMprayukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti / upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAdArjavaM dharma iti // 3 // TI0-bhAvavizuddhiriti / bhAvAH-kAyavAmAnasAni teSAM vizuddhiH-avakratazAdhyavirahitatvam , manaso'pi pariNAmaH kAyavAcorupacaryate tadvRttAnuvRtteH / mAyAvI tu sarvAbhisandhAnaparatayA sarvAbhizaGkanIyaH kepaTapaTapracchAditakAyAdi kriyaH suhRde'pi druhyati / ___ tameva yogAnAmaviparyAsaM darzayati RjubhAva ityaadinaa| upadhinikRtyorvizeSaHupadhiH chama chAdanaM svAbhisandheH nikAro nikRtiH parabuddhiparAbhavadvAreNa svAbhisandheH sAphalyApAdanam / avisaMvAdanamavinAzanaM ahiM manamityanarthAntaram / vinAzanaM-pariNAmAntarApAdanaM visaMvAdanamucyate / na visaMvAdanamavisaMvAdanam, pariNAmAntarAnApAdanamiti / tasmAdevaMvidhamAjavaM dhrmH|| adhanA lomapratipakSaM zaucalakSaNamAvirbhAvayannAhabhA0-alAbhaH zaucalakSaNam / zuci bhAvaH zunikarma vA zaucam // TI0-alobha iti / alobhaH zaucalakSaNam / lobhastu bhAvataH paramArthato'bhiSvaGgazcetanAcetanamizravastu viSayaH / lobhadoSAca krodhamAnamAyAhiMsA'nRtasteyA'brahmaparigrahArjanamalajAlenopacIyamAna AtmA bhvtyshuciH| tatrAlomo-lobhAbhAvo na kacinmamatvam / alobhasya hi lobhadopavinirmuktatvAnirbhayatvam / tataH svaparahitAbhipravRttirityetadeva zaucalakSaNaM mukhyamAtmanaH / etadeva spaSTayati bhaa0-bhaavvishuddhinissklmsstaa| dharmasAdhanamAtrAsvapi anabhiSvaGga ityarthaH / azucirhi bhAvakalmaSasaMyukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti, upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAcchaucaM dharma iti // 4 // ___TI0-bhAvavizuddhirmamatvAbhAvo niHsaGgatAca, aparadroheNAtmArthAnuSThAnaM, niSkalma SatA-nirmalatA bhAva(dharma?)sAdhanamAtrAH-rajAharaNa-mukhavatrikA-colapaTTaka-pAtrAdilakSaNAH tAsvapyanabhiSvaGgo vigatamUcche ityarthaH / yasmAdazuciauvakalmaSasaMyuktaH, bhAvakalmaSaM ca lobhakapAyastasmAt tatyAgaH / zocaM dharma iti, zarIramaMhAvraNaprakSAlanAdi dravyazaucaM, taca prAsukaipaNIyena jalAdinA nirlepanirgandhitApAdanamAgamoktena vidhinA kAryamiti // 1 kapaTapracchAdita' iti Ga-pAThaH / 2 ' hitAhitAbhi' iti -pAThaH / 3 'mahAvarNa' iti c-paatthH| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 tanvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 avasaraprAptaM paJcamaM dharmAGga nididikSurAha bhA0-satyarthe bhavaM vacaH satyaM, sadbhayo vA hitaM satyam, tadananRtam, aparUpamapizanamanasabhyamacapalamanAvilamaviralamasambhrAntaM madhuramabhijAtamasa. ndigdhaM sphuTamaudAryayuktamagrAmyapadArthAbhivyAhAramasIbharamarAgadveSayuktam // TI-san-vidyamAno'rtho'nekadharmA tasmin satyarthe bhavaM, digAditvAt yat, yathA'vasthitArthapratipattikAri satyam // nanvevaM gati lubdhakAya mRgAkhyAnamapi satyaM syAt , kiM (evaM ?) tarhi sacchabdaH prazaMsArthaH / prazasto'rthaH san na pApahetuH tasmin sati bhavaM satyaM, pakSAntarasamAzrayaNaM vA, sadbhayo vA hitaM satyamiti, santo jIvA eva gRhyante, hitazabdopAdAnAt / na hyajIvasambandhi kiJciddhitamasti, ato'prazastArthavyAvRttiH / sAmAnyena vA jIvAjIvebhyo hitam / anekaparyAyakalApabhAjo'rthAH / teSAM yathA'vasthita vivakSitaparyAyapratipAdanaM satyaM, etadeva tebhyo hitaM yad yathArthapratipAdana miti, tasyedAnI satyavacanasya vizeSaguNAnAcaSTe-tadanRtamiti / anRtaM-bhUtanihnavaH abhUtodbhAvanaM viparItakaTukasAvadyAdivacanaM, nAnRtam / nanu ca satyaparyAya evAyam / satyametat , tathApi vakSyamANottaraguNaproptyarthaM punarvacanam / paruSa-rUkSaM sneharahitaM (niSThuraM) parapIDAkAri / na paruSamaparuSam / tatrAvinayeSu mAdhyasthyabhAvanA, vinayeSu tu saumyA vAgaparuSam , pizunaM-prItivicchedakAri dvayorvahUnAM vA satyAsatyadoSAkhyAnAt / na pizunamapizunam / sabhAhe-sabhyaM, na sabhAhemasabhyaM-sabhAsu vigarhitaM vidagdhasabhAsu guhyaprakaTanAmodghATanava canayat / tasya pratiSedho nAsabhyamanasabhyam / capala:anAlocitabhASI, tadvacanamapi capalaM, tacca doSAkSepi bhavati / AvilaM-kaluSaM, kaSAyavazavatino vacanaM na AvilamanAvilaM, prasannavacanamitiyAvat / viralaM-vizramyabhASaNam / savicchedatvAcca zroturanAdaravAkyavyAharaNAca vaNavairasyaM karoti / na virlmvirlmnusnttmiti| sabhrAntaM tu trAsakara, na sambhrAntamasambhrAntaM atitvaritaM vA sambhrAntamarnucchasan bhASate ca yat avyaktavarNapadalopatvAdapratyAyakaM vA zrutivirasAkSaramaprarocakameva syAt / madhuramiti prasanna padaghaTitaM zrutisukhaM, sukhAvabodhArtha ca anabhimAna-vinayasahitaM abhijAtaM-saprazrayaM savinayaM sandigdham-AkAGkSAvinivartane akSama, tadviparItamasandigdhamAkAGkSAvicchedakAri. nirAkAGkSamiti / asphuTam anizcitArthatvAdAlUnavizIrNaprAyaM, (vi)nizcitArtha tu sphuTam / anaudAryam-atyauddhatyapradIpakaM, tadviparItamaudAryam / apradhAnArtha anaudArya udArArthapratibaddhatvAdudAraM tadbhAva audArya tadyuktamaudAryayuktam / vidvajjanamano'nuraJjane'samarthaM grAmya, na 1 vyAptyartha' iti ca-pAThaH / 4 'anabhimatamavinaya' iti c-paatthH| 2 'ntamutrAsa' iti c-paatthH| 5'mavinizcitA' iti -paatthH| 3 'anucchvasa' iti Ga-pAThaH / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 197 grAmyamagrAmyam / padArthAca vivakSitAnabhivyAharatIti padArthAbhivyAhAram , agrAmyatvAt padArthAnabhivyAharatIti / vidvajjanAbhimatAnityagrAmyapadArthAbhivyAhAraM, sIbharaM vikatthanaM vimardakara, na sIbharamasIbharaM Azveva prastutArthaparisamAptikAri / arAgadveSayuktamiti mAyAlobhAbhyAM kopamAnAbhyAM cAyuktam // bhA0-sUtramArgAnusArapravRttArthamarthyamarthijanabhAvagrahaNasamarthamAtmaparArthAnugrAhakaM nirupadhaM dezakAlopapannamanavadyamahacchAsanaprazastaM yataM mitaM yAcanapracchanaM praznavyAkaraNamiti stydhrmH||5|| TI-sUcanAt sUtraM-gaNadharapratyekabuddhasthaviragrathitaM tasya yo mArgaH-utsargApavAdalakSaNaH tadanusAreNa pravRttArtha-prastutArthAt anapetaM artha zuzrUSurjano'rthI tasya bhAvaH-cittaM tadrahaNasamartha-tadAvarjanasamartham / tadevaMvidhamAtmaparAnugrahasamarthe bhvti| nirupa, mAyArahitam / updhaabhaavdossH| deze yad yatra yasyArthasya prasiddhaM saddezopapannamaviruddham , kAlopapannaM yad yatra kAle bhaNyamAnaM na parasyodvegakAri bhavati, prstaavaapekssmityrthH| anavadyam-agarhitam / ahe. cchAsanaM dvAdazAGgaM pravacanaM tatra tena vA prazastam anujAtaM yat tat prayatnasahito mukhavasanAcchAditavadanavivaraH paannitlsthgitmukhovaa| mitamiti yAvatA vivakSitakAryapratipattistAvadeva, na tvaparimitaM, yAcanamabhIkSNAvagrahAdiviSayaM, pracchanamutpannasandehasya mArgAdisUtrArthaviSayaM praznavyAkaraNamanyena pRSTaH pravacanAviruddhaM vyAkarotIti / tadevamanRtaparuSAdyapohya tadviparyayeNa satyamanveSyamiti / yAcanapracchanapraznavyAkaraNeSu ca viSveva prAdhAnyena sAdhogvyiApAro, nAnyatra niSprayojanatvAt , svAdhyAyavAcanAdyapi na kartavyamiti cet, na tat, AtmasaMskArArthI vaacnaadirytnH| saMskRtAtmA ca triSveva yAcanAdiSu vyApriyata iti / athavA mumukSormukyarthe yatne yadupakArakaM vacanaM na tasyAsti niSedha iti // samprati saMyamo'bhidhIyatebhA0-yoganigrahaH sNymH| saM saptadazavidhaH / tadyathA-pRthivIkAyika __saMyamaH, aprakAyikasaMyamaH, tejaskAyikasaMyamaH, vAyukAyisaMyamasya saptadaza zakasaMyamA, vanaspatikAyikasaMyamaH, dIndriyasaMyamaH, trIndriyavidhatvam - saMyamaH, caturindriyasaMyamaH, pazcendriyasaMyamaH // TI-yoganigrahaH saMyama iti| yogA-manovAkAyalakSaNAsteSAM nigrahaH-pravacano. tavidhinA niyamaH evameva gantavyamevaM sthAtavyamevaM cintayitavyaM evaM bhASitavyamiti eSa 'tArtha tadanyatamamartha ' iti g-paatthH| 2 atra pAThaprapAto na veti vicAryatAm / 3 'sapta.' iti ga-pAThaH / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tattvarthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 saMyamo'bhidhIyate, sa saptadazavidha iti / sa itthaMrUpaH saMyamaH saptadazaprakAro bhavati / tadyathetyanena tAn prakArAnabhimukhIkaroti / pRthivIkAyikasaMyamaH pRthivI kAya: __ zarIraM yeSAM te pRthiviikaayaaH| evaM cenmatvarthIyAbhAvaH ? ucyatepRthvIkAyikazamdasya siddhiH yUtha za- pRthivIkAyazabdasya jAtizabdatvAd bhavatyeva matvarthIyaH kRSNasarpavalmIka " iti yathA / athavA jJApakAd bhavanti "idhAryoH zatrakRciTaNi" (pA0 a03, pA0 2, sU0 130) iti| pRthivIkAyikajAtau jAte; saMyamaH-samyag yamaH-uparamo nivRttirityrthH| ye jIvAH pRthivIzarIrAH teSAM saMghaTTa-paritApavyApattIrmano-vAk-kAyaiH kRtakAritAnumatibhizca pariharatItyarthaH / evaM sarvatra yAvat paJcendriyasaMyamaH / bhA0-prekSyasaMyamaH, upekSyasaMyamaH, apahRtyasaMyamaH, pramRjyasaMyamaH, kAyasaMyamaH, vAksaMyamaH, manaHsaMyamaH, upakaraNasaMyama iti saMyamo dharmaH // 6 // TI0-prekSyeti / prekSyasaMyama ityatra kriyApadAdhyAhAraH / prekSya kriyAmAcaran saMyamena yujyate / prekSyeti cakSuSA dRSTvA sthaNDilaM bIjajantuharitAdirahitaM pazcAdUrdhvaniSadyAtvagvatenasthAnAni vidadhItetyevamAcarataH saMyamo bhavati / upekSyasaMyama iti vyApAryA'vyApArya cetyrthH| evaM ca saMyamo bhavati, sAdhUna vyApArayataHpravacanavihitAsu kriyAsu saMyama iti vyApAraNamevopekSaNaM gRhasthAn svakriyAsu avyApAravata upekSamANasya-audAsInyaM bhajataH saMyamo bhavati / apahatyasaMyama iti / projaya-parivarNya saMyama labhate, vastrapAtrAdyatiriktamanupakArakaM caraNasya varjayataH saMyamalAbhaH, bhaktapAnAdi vA saMsaktaM vidhinA parityajata iti / pramRjya saMyama iti prekSite sthaNDile rajohatyA pramArjanamanuvidhAya sthAnAdi kArya pathi vA gacchataH sacittAcittamizrapRthivIkAyarajo'nuraJjitacaraNasya sthaNDilAt sthaNDilaM saGkrAmato'sthaNDilAd vA sthaNDilaM pramRjya caraNo saMyamabhAktvamagAyoMdirahite'nyathA tvapramAjeyata aiva sNymH| kAyasaMyama iti / dhAvana-valgana-plavanAdinivRttiH, zubhakriyAsu ca pravRttiH / vAksaMyamo hiMsra-paruSAdinivRttiH, zubhabhASAyAM ca pravRttiH / manaHsaMyamo'bhidrohA-'bhimAneyo dinivRttiA, dharmadhyAnAdiSu ca prvRttiH| upakaraNasaMyama ityajIvakAyasaMyamaH / pustakagrahaNe ajIvakAryazca pustakAdiH, tatra yadA grahaNadhAraNazaktisampadbhAjo'bhUvan hetuH puruSAH dIrghAyuSazca tadA nAsIt prayojanaM pustakaiH, duSSamAnubhAvAt tu parihInairgrahaNadhAraNAdibhirasti niyuktyAdipustakagrahaNAnujJetyevaM yathA kAlamapekSyAsaMyamaH saMyamo vA bhavatItyevaM saMyamo dhrmH|| 1 'yatroparamaH' iti ga-pAThaH / 2 'niSadyatvena' iti ng-paatthH| 3 'kSaNaM grahagaM gRhasthA' iti g-paatthH| 'eca' iti c-paatthH| 5 'kAyasaMyamaca' iti g-paatthH| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] . 199 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam samprati tapaH prastAvAyAtamucyate bhA0-tapo dvividham / tat parastAd (a0 9, sU0 19-20) vakSyate / prakIrNakaM cedamanekavidham / ___TI0-tapo dvividhamityAdi / tapatIti tpH| kartaryasuna vaa| saMyamAtmanaH zeSAzayavizodhanArtha bAhyAbhyantaratapanaM tpH| zarIrendriyatApanAt karmanirdahanAca tapaH / apara tapolakSaNe Aha-" vizeSeNa kAyamanastApavizeSAt tpH"| dvividhamiti bAhyamAmatAntaram bhyantaraM vA (c)| bAhyamiti bAhyadravyApekSatvAt tIrthikagRhasthAdikAryatvAca / AbhyantaraM tvanyatIthikAnabhyastatvAdantaHkaraNavyApArasya prAdhAnyAd bAhyadravyAnapekSatvAcca / anye tvAhuH--"parapratyakSaM bAhyam / svapratyakSamAbhyantaram" / athavA AtApanAdiH kAyaklezastapo bahirlakSyata iti bAhyam / anazanAdibhyo[ vA tebhyo 'pi ca bahistarAM vartata iti tadupalakSitaM bAhyam / naivaM prAyazcittAdi / tat parastAda-upariSTAd vakSyate-anazanAvamaudAryAdi prAyazcittavinayAdi ca yathAkramam / iha tvazUnyArtha puruSavizeSacaritaM prakIrNakaM kAlAhArAdiniyatamanekavidhaM tadyathetyAdinA darzayati bhA0-tadyathA-yavavajramadhye candrapratime re / knkrtnmuktaavlystisrH| siMhavikrIDite he // TI0-yavavajramadhye candrapratime ve iti| madhyazabdaH pratyekamabhisambadhyate-cavamadhyA penamadhyA ca / candrapratime iti candratulye / yathA candrasya kalAvRddhiHpratidinamevaM bhikSAkAlavRddhiH / yathA candrasya hAniH pratidinaM tathA bhikSAkavalahAniriti / tatra yevamadhyA candrapratimA zukla pratipadArambhAdamAvAsyAntA, pratipada Arabhya yathA candrasya kalAvRddhiH (tathA bhikSAkavalavRddhiH), kavalavRddhirvA yAvat paurNamAsyAM paJcadaza kavalAH / tataH kRSNapratipadyapi paJcadazaiva / evamekaikakavalahAnyA yAvadamAvAsyAyAmekaH kavala ityeSA yavamadhyA / vajramadhyA kRSNapratipadArambhA, kRSNapratipadi pazcadazakavalAnabhyavaharati / tatrApyekaikakapalahAniryAvadamAvAsyAyAmekaH kavalaH, zuklapratipadyapyeka eveti / dvitIyAdiSvekaikavRddhiryAvat paurNamAsyAM paJcadazetyeSA vajramadhyA / pakSyati' iti g-paatthH| 2'tapyatIti' iti g-paatthH| 3'tApanaM tapaH' iti hu-paatthH| 4-5 'yavasyeva madhye sthUlasya paryantabhAgayostu tanukasya madhyaM yasyAH sA yavamadhyA, bajrasyeva madhye tanukasva paryastayostu sthUlasya madhyaM yasyAH sA vajramadhyA' iti zrInemicandrasUrivaraviracitasya pravacanasAroddhArasya bhIsiddhasenasUrikRtaTIkAyA~ (440tame ptraake)| ( yavamadhyo candrapratimAmuddizya proktam "ekaikA vardhayed bhikSA, zukle kRSNe ca hApayet / bhujIta nAmAvAsyAyA-meSa cAndrAyaNo vidhiH // " Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 ___ tathA kanakaratnamuktAvalyAstisra iti kanakAvalI-ratnAvalI-muktAvalI c| tatra kenakAvalI tAvadAkhyAyate -pAka tAvaJcaturthabhaktaM tataH SaSThaM tato'STamaM tato'pi SaSThAnyaSTau / puna zcaturthaSaSThASTamadazamadvAdazacatudezaSoDazASTAdazaviMzatidvAviMzaticaturviMzatikanakAvalIsvarUpam paiviMzatyaSTAviMzatitriMzadvAtriMzacatustriMzadbhaktAni / tataH punazcatustriMzat ___ saMkhyAni SaSThAni / tataH parametadevAghamardha catustriMzadbhaktAdArabhya pratiloma viracanIyaM yAvat paryante cturthbhktmiti| asyAM ca tapodivasAnAM trINi zatAni caturazItyadhikAni aSTAzItiH pAraNadivasAH, tatprakSepAca catvAri dinazatAni dvisaptatyadhikAni bhavanti / piNDastu varSamekaM trayo mAsAH dvAviMzatirdivasA iti // atra ca prathamakanakAvalyAM sarvakAmaguNikena paarnnaavidhiH| dvitIyakanakAvalyA __pAraNake sarvanirvikRtikaM pArayitavyam / tRtIyasyAM pAraNAvidhiralepakRtAkanakAvalyAH hAreNa / caturthyAM pAraNAvidhirAcAmlena parimitamikSeNeti / evamAsA pAraNAvidhiH catasRNAmapi kAlaH pazca varSANi mAsadvayamaSTAviMzatirdivasA iti // 1pravacanasAroddhAre tu prathama ranAvalItapo vyAkhyAtam , tadanantaraM knkaavliitpH| ukaca tahakAyo (437tame patrA)-"kanakamayamaNikaniSpano bhUSaNavizeSaH kanakAvalI, tadAkAra...yat tapastat kanakAvalI. syucyate, etaca kanakAvalItapo ranAvalItapaHkrameNaiva kriyate" 1 phanakAvalIsthApanA yathA tapodinAni 304 kanakAvalItapaH pAraNAdinAni 88 2||2| ||22|2/2] | 2/2/2/2/2/22| | | |22|22|2 22 -~~[* na mAna 'ralopahAreNa' iti -pAThaH / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6] svopajJamASpa-TIkAlaGkRtam 201 samprati ratnAvalyAH sthaapnaa-cturthsssstthaassttmaani| tato'STamAnyaSTau / punazcaturthaSaSThASTamadazamadvAdazacaturdazaSoDazASTAdazaviMzatidvAviMzaticaturvizatiSaiviMzatyaSTAviMzatitriMzadvAtriMzacatutriMzadbhaktAni / tatazcatustriMzatsaGkhyAnyaSTamabhaktAni / tataH paramAdhamadhaM catustriMzadbhaktA dArabhya pratilomaM nyasanIyaM yAvat paryante caturthabhaktamiti / asyAthAratnAvalIsvarUpam STAzItiH pAraNAdivasAH, taiH saha tapodivasA ekasthIkRtA eSa piNDitaH kAlo varSe paJca mAsA dvAdaza divasAH dinazatAni pazca dvAviMzatyuttarANi catasro ratnAvalIbhedA iti / eSa rAziH saMvatsarAdicaturguNo jAtaM varSANi pazca nava mAsA aSTAdaza divasAH / pAraNAvidhiH pUrvavat / ___sAmprataM muktAvalI bhaNyate prAva tAvat caturthaSaSThe tatadhaturthASTame caturthadazame 1 "ratnAvalI-AbharaNavizeSaH / ratnAvalIva ralAvalI, yathA hi ratnAvalI ubhayata Adi sUkSmasthUlasthUlataravibhAgakAhalikAkhyasauvarNAvayavadvayayuktA, tadanu dADimapuSpomayopazobhitA, tato'pi saralasarikAyugalazAlinI, punamapyadeze suzliSTapadakasamalahakRtA ca bhavati, evaM yat tapaH...tad ratnAvalItyucyate" iti pravacanasAroddhAraTIkAyA (436tame ptraa)| ratnAvalIsthApamA 12 | mAnalA tapodinAni 384 ratnAvalItapaH pAraNAdinAmi 8 ||mom 3 "etaiH kAhalikAyA adhastAt dADimapuSpaM miSpacate" pravacama0 (437tame ptraa)| "eSA hi dADimapuSpasyAdhastadekA srikaa"| 5"etaiH kila padakaM smpdyte"| antaphahazAsu tu ratnAvalyo padake dADimadvaye ca trikasthAne dvikA ukAra, kanakAvalyA ca trishaaH| samakAvalI-mauktikahAraH, tadAkArasthApanayA yat tapastanmuktAvalyucyate / etatsthApanA ta yathAnana-]- |- | - |-||-||-|- |-|-|--- -FImAnahAnna -~-~-Mar-ul-21-1-1-1-1-1-1-1 -11-1-1-1-1-1-1 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 caturthadvAdaze caturthacaturdaze caturthaSoDaze caturthASTAdaze caturthaviMzatitame muktAvalIsvarUpam caturthadvAviMze caturthacaturvize caturthaSaDviMze caturthASTAviMze caturthatriMza dbhakte caturthadvAtriMzadbhakte caturthacatustriMzadbhakte / ataH paramanyadadhaM catustriMzadbhaktAdi pratiloma nyasanIyaM yAvat paryante caturthabhaktamiti / atra trINi dinazatAni SaSTayadhikAni varSamekam / etaccaturguNaM jAtaM varSacatuSTayaM, pAraNAdinAnyapi kSepyANi / pAraNAvidhizva pUrvavat / tathA aparastapovizeSaH-siMhavikrIDite ve-kSullakasiMhavikrIDitaM mahAsiMhavikrI DitaM ca / tatra kSullakasiMhavikrIDitasya racanA / caturthaSaSThe caturthASTame kSullakasiMhavikrI SaSThadazame aSTamadvAdaze dazamacaturdaze dvAdazaSoDaze caturdazASTAdaze SoDa - zaviMze tato'STAdaza, punarAdhArdhameva pratilomaM racanIyaM viMzaSoDazAdikaM yAvat paryante caturthabhaktamiti, SaDbhirmAsaiH saptabhizca divasaiH prismaaptiH| etacaturguNaM jAtaM varSadvayaM dinAnyaSTAviMzatiH trayastriMzat pAraNAdivasA iti / mahataH siMhavikrIDitasya rcnaa| caturthaSaSThe caturthASTame SaSThadazame aSTamadvAdaze dazamacaturdaze dvAdazaSoDaze caturdazASTAdaze SoDaSavize aSTAdazadvAviMze viMzaticaturvize dvAviMzatiSaDviMze caturvizASTAviMze SaDviMzatitri zadbhakta aSTAviMzatidvAtriMzadbhakta triMzacatustriMzadbhakte, tato dvAtriMzadbhaktaM, // tataH paramAdyArdhameva catustriMzadbhaktakAdikaM pratilomaM viracanIyaM yAvat DitasvarUpam - paryante caturthabhaktamiti / asya ca kAlo varSamekaM SaT mAsA dinAnyaSTAdaza / eSa kAlacaturguNo jAtaM varSANi SaT mAsadvayaM dinAni dvAdaza, zeSaM pUrvavat / tathA aparaM tapaH Ditasva mahAsiMhavikrI 1"mahAsiMhaniSkrIDitApekSayA laghu (kSullaka)-isvaM siMhasya niSkrIDitaM-gamanaM siMhaniSkrIDitam , tadiva yat tapaH tat siMhaniSkrIDitam / siMho hi gacchan gatvA'tikrAntaM dezamavalokayati evaM yatra tapasi atikrAntatapovizeSa punarAsevya apretanaM te prakaroti tat siMhaniSkIDitam" iti pravacanasAroddhAraTIkAyAM (435tame ptraake)| sthApanA tapodinAni 354 kSulakasiMhaniSkrIDitaM tapaH pAraNAdinAni 33 3 sthApanAnAnA -Mir>>>>>> >> >> >> || TPTETTER tapodinAni 497 mahAsiMhaniSkrIDitaM tapaH pAraNAdinAni 61 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6 ] .. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 203 . bhA0--saptasaptamikAyAH pratimAzcatasraH bhadrottaramAcAmlavardhamAnaM sarvatobhadramityevamAdi // TI0-saptasaptamikA aSTASTamikA navanavamikA dazadazamikA ceti / tatra saptapaptamikA prathamAyAmahorAtrANAmekonapazcAzad divasA ityarthaH / assttaassttkaaH| aSTASTamikAyAmahorAtrANAM catuHSaSTidinAnIti / tathA navanavamikAyAme kAzItirahorAtrANi / dezadazamikAyAM divasazatam / sarvatra prathamA ahorAtrasaGkhyAsu ekaikabhikSAzitvam / sarvatreti catasRSvapi pratimAsu prathame saptamake prathame'STake prathame navake prathame ca dazake pratidiname kimikSAzivaM dvitIye sapta ke'STa ke navake dazake ca bhikSAdvayAzitvam, evaM zeSeSvapi saptakAdivekaikabhikSAvRddhiH kAryA yAvat saptame saptake saptabhikSA aSTame'STau bhikSA navame nava mikSA dazame dazabhikSAzinvamiti // ___ tathA'nyat tapaH sarvatobhadramiti dvividhaM tat-kSulukasarvatobhadraM mahAsarvatobhadraM ceti / satra prathamasya prastAravidhirbhaNyate-paJca gRhANi kRtvA tiryagUrva c| tato recanA tapasaH kaaryaa| caturthaSaSThASTamadazamadvAdazAni prathamapaGktau, dvitIyasyAM ca dazamadvAdazacaturthaSaSThASTamAni, tRtIyAyAM SaSThASTamadazamadvAdazacaturthAni, dvAdazacaturthaSaSThASTamadazamAni caturyo, paJcamyAmaSTamadazamadvAdazacaturthaSaSThAni / pAraNAdivasAH pnycviNshtiH| kAlo mAsatrayaM dinAni daza / eSa eva caturguNo varSamekaM mAso daza dinAnIti // 1 'sarvatobhadraM bhadrottara0 ' iti ga-pAThaH / 2 saptasaptamikAyAH svarUpaM antakRddazAsu yathA "paDhame sattae ekeka bhoyaNassa datiM paDigAheha, ekeka pANayassa, evaM jAva sattame satta dattIu bhoyaNassa, satta pANayassa..." ... [prathame saptake ekaiko bhojanasya dattiM pratigRhNAti, ekaikAM pAnakasya, evaM yAvat saptame sapta dattayo bhojanasya, sapta pAnakasya.... vyavahArabhASye tvevam" ahavA ekkakkiyaM datti, jA sattekekassa stte| ___ Aeso asthi eso vi............||" [athavA ekaikA dattiM yAvat sapta ekaikasmin sptke| Adezo'sti eSo'pi............] 3 'dazamikAyA' iti c-paatthH| 4 kSullakasarvatobhadrasya prathamo vikalpaH Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 tavArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 kSullakasarvatobhadramucyate-tiryagavaM karNayozca sarvatra dinarAzistulyA paJcadazaparimANaiti / athavA kSullaka'sya sarvatobhadrasya 'dvitIyo vikalpaH / caturthaSaSThASTamadazamadvAdazAni, aSTamadazamadvAdazacaturthaSaSThAni, dvAdazacaturthaSaSThASTamadazamAni, SaSThASTamadazamadvAdazacaturthAni, dazamadvAdazacaturthaSaSThASTamAnIti // samprati mahatsarvatobhadraM bhaNyate-sapta gRhakANi kRtvA tiryagvaM ca taporaMcanA / caturthaSaSThASTamadazamadvAdazacaturdazaSoDazabhaktAni, caturdazaSoDazacaturthaSaSThASTamadazamadvAdazabhasAni, dazamadvAdazacaturdazaSoDazacaturthaSaSThATamAni, SaSThASTamadazamadvAdazacaturdazaSoDazacaturthAni, poDazacaturthaSaSThASTamadazamadvAdazacaturdazAni, dvAdazacaturdazaSoDazacaturthaSaSThASTamadazamAni, aSTamadazamadvAdazacaturdazaSoDazacaturthaSaSThAni // 19khakasarvatobhadrasya dvitIyo vikalpaH, ayaM tu pravacanasAroddhAre nirdiSTasya bhadratapasaH svruupvaacii| 4|5|1123 2 mahAsarvatobhadram |6||1|2|3|4/5 4/5/6/ 1/23 23/4/5/6/71 pravacanasAroddhAre mahAbhadramapi dRzyate tadracanA yathA 3 pravacanasArodvAre sarvatobhadraM yathA 4/10/8 ] 910/11/ mhmh dh w ni:08 w sh m br mmh mh lh khmh 5 / 6/7/1/2 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 sUtraM 6] . svopanabhASya-TIkAlaGkRtam - bhadrottararacanA / dvAdazacaturdazaSoDazASTAdazaviMzatibhaktAni, aSTAdazaviMzatidvAdazacaturdazaSoDazabhaktAni, caturdazaSoDazASTAdazaviMzati dvAdazabhaktAni, viMzatidvAdazacaturdazaSoDazASTAdazabhaktAni, SoDazASTAdazaviMzatidvAdazacaturdazabhaktAni dinAni paJcatriMzadbhadrotaratapasi / tathA'paraM tapaH AcAmlavardhamAnam / alavaNAranAlaudanalakSaNamAcAmlaM tad vardhamAna patra tapasi tadAcAmlavardhamAnaM tasya prarUpaNA-prAka tAvadAcAmlaM tatazcaturthabhaktaM puna AcAmle punazcaturthabhaktaM punastrINyAcAmlAni punazcaturthabhaktaM catvAryAcAmlAni punazcaturthabhaktaM pazcAcAmlAni punazcaturthabhaktaM evamekaikamAcAmlaM vardhayatA caturthabhaktaM ca vidadhatA tovad vardhayitavyamAcAmlaM yAvadAcAmlazataM pUrNa paryante ca caturthabhaktaM kAlaparimANamasya caturdaza varSANi mAsatrayaM viMzatirdivasAzceti / sarvatobhadramityevamAdItpAdigrahaNAdanekaprakAraM tapo'sti prakIrNakamiti jJApayatIti pAramarSa eva prasiddhaM pravacane // athavA''dizabdasaGgrahItA dvAdaza bhikSupratimAstaddarzanArthamAha bhA0-tathA bAdaza bhikSupratimAH-mAsikyAdyAH A saptamAsikyaH sapta, saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastisraH, ahorotrikI, ekarAtrikI ceti // 7 // TI0-tathA dvAdaza bhikSupatimA mAsikyAdyA iti / mAsikI AdiryAsAM tA maasikyaadyaaH| dvAdazeti iyattAnirUpaNAya saMkhyA / bhikssurudgmotpaadnaissnnaadishuddhbhikssaashii| pratimA prtijnyaa| mAsaH prayojanamasyA iti mAsikI / mAsena parisamAptimAyAvItyarthaH / A saptamAsikyAH sapteti vibhAgaM darzayati, dvitrictuHpnycssttsptmaasaakhyaaH| evametAH sapta tathA'parAstisraH prathamA saptarAtrikI dvitIyA saptarAtrikI tRtIyA saptarAtrikI ceti / evametA daza / apare dve ahorAtrikI ekarAtrikI ceti / evaM dvAdaza / tatra mAsikI pratimAmArUDhaH sAdhurbhojanasyaiko dettimAtte / 1 bhadrottaram pravacanasAroddhAre tu bhadrottaraM yathA 9/5/6 |9|56/718 | 6/7/8/9/5 8956 2 'tadeva' iti hu-paatthH| 3 'saptarAtrikyAH tisraH' iti gha-pAThaH / 4 'rAtrikI rAtrikI' iti gha-pAThaH / 5'dattikAmA(1)' iti ng-paatthH| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 tathA pAnakasya, dAyikA ca elukasyAntaH pAdameka vinyasthAparaM bahirkAekamAsikyAH ! vasthApya tAM dattiM yadi dadAti tataH kalpate / tathA AdimadhyAvasAnasvarUpam gocaratrayahIDI peDA adhapeDA gomUtrikA pataGgavIthiH saMbukkavRttA gatvA pratyAgatA ceti ssddvidhgocrbhuumicaarii| evaMvidhatapazcArIti yatra jJAyate tatraikarAtraM kalpate vaasH| yatra na jJAyate tatraikarAtraM vA'horAtradvayaM vA vastu kalpate, na parataH / yAcanapracchanA'nujJApanapraznavyAkaraNabhASI AgamanavikaTagRhakavRkSamalopAzrayatrayaparibhogakArI pRthivIkASThayathAstIrNasaMstArakatrayazAyI kazcit tadadhyAsite pratizraye agni lagayet tato dAhabhayAnne niSkAmet kaNTakAdikaM pAdalagnamakSito vA kaNukodi no niharet / jalasthalAdiSu yatrAstameti tapanastataH sthAnAdekamapi padaM na prayAti / vigatajIvenApi pAnakena hastapAdAdiprakSAlanaM na karoti / sanmukhamApatato duSTAzvahastyAdItyA padamapyekaM pacAnnApasapet / evamAdibhirniyamavizeSairvicitrA eSA mAsikI prtimeti| dvimAsapratimAmArUDhasyAndhaso dve dattI pAnakasya ca, zeSacaryA pUrvavat / evamuttarAsvapi yAvanto mAsAstAvatya eva dattayo'pi yAvat saptamAsikyA sapta dakSayaH / zeSaM prathamapratimAvadvidhAnam / prathamasaptarAtrikI pratimAmArUDhasya caturthabhakta mapAnakaM grAmAdevahiruttAnapArzvazAyino niSaNNasya vA kalpate sthAtuM saptarAtrikyAH - divyamAnuSatairyagyonAnupasargAn samyakmahamAnasyetyanyat pUrvavat / dvitIyAM saptarAtrikI pratimAmArUDhasya tadeva caturthabhaktamapAnakaM ca sthAnaM tvasya daNDAyataM lagaDazAyitA utkuTukAsanaM vaa| tRtIyAmapi saptarAtrikI pratimAmArUDhasya caturthabhaktamapAnakaM ca, sthAnaM punarasya godohikA vIrAsanaM AmrakunjitA ceti| ahorAtrikI pratipannasya pratimA SaSThabhaktamapAnakaM bahiAmAdezcaturaGgulAntarau caraNau vidhAya lambitabAhoH kAyotsargAvasthAnamekaM, zeSaM pUrvavat / ekarAtrikI pratimAM kurvato'STamabhaktamapAnakaM grAmAdebahirIpat prAgbhAragatena kAyenaikapudgalaniruddhadRSTiranimiSanayano yathApraNihitagAtraH suguptendriyagrAmaH kAyotsargAvasthAyI divyamAnuSatairazcAnupasargAn samyaka titikSate yastasya bhavatIti saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastisra iti / nedaM pAramaeNpapravacanAnusAri bhASyaM, kiM tarhi ? , pramattagItametat / vAcako hi pUrvavit kathamevaMvidhamArSavisaMvAdi nirvabhAgyapAThaparAmarzaH dhnIyAta ? sUtrAnavabodhAdupajAtabhrAntinA kenApi racitametad vacanakamdoccA sattarAIdiyA taiyA sttraaiidiyaa| dvitIyA saptarAtrikI tRtIyA saptarAtrikIti sUtranirbhedaH / dve saptarAtre trINIti saptarAtrANIti / sUtranirbhedaM kRtvA paThitamajJena saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastisra iti // 1'nAtikAmet' iti g-paatthH| 2 'kAdinA' iti ng-paatthH| 3 'daNDayataH' iti ng-paatthH| 4 'utkuTuMkasthAna' iti -paatthH| 5 hikApunArA' iti Ga-pAThaH / 6 'nirUDhadRSTi' iti c-paatthH| 7 'marSavacanA' iti ng-paatthH| 8 'brUyAt' iti ng-paatthH| 9 "dvisapta' iti ga-pAThaH / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 sUtra 6 ] . vopajJabhASya-TIkAlaGkRtam .. evaM tapaH prakIrNakamabhidhAya tyAgAbhidhitsayA prAha bhA0-bAhyAbhyantaropadhizarIrAnapAnAdyAzrayo bhAvadoSaparityAgastyAMgaH / TI-bAhyAbhyantaropadhizarIrAnapAnAdirAzrayo yasya tasyaivaMvidhasya bhAvadoSasya parityAgastyAgo'bhidhIyate / na hi nirAlambano bhAvadoSaH samasti / yathA zubha tapasA nAdatte prAktanaM ca tyajatyevaM bAhyopakaraNAdityAgo'pi saMvRNotyAsravadvArANi / tatropakaraNaM bAhyaM rajoharaNapAtrAdi sthavirajinakalpayogyopadhiH duSTavAGmanasaH abhyantaraM krodhAdizcAtidustyaja upadhiH / zarIraM vA'bhyantaramannapAnaM ca bAhyam / AdigrahaNAdaupagrahikaM gha bahiniSadyAdaNDakAdi AzrayabhUtaM bhAvadoSasya bhavati / bhAvadoSo mUrchA snehaH gAAdiH / saMyamasAdhanaM rajoharaNAdItyevaM dhArayati, na punA rAgAdiyuktaH zobhAdyartham / evaMvidhasya bhAvadoSasya parityAgaH sarvaprakArastyAga ucyate // samprati AkizcanyasvarUpanirUpaNAyAhabhA0-zarIradharmopakaraNAdiSu nirmamatvamAkizcanyam // 9 // TI-zarIreti / uktena nyAyena bhAvadoSatyAgaM kRtvA bAyopakaraNaM rajoharaNapAtrAghupabhuJjAno'pyakiJcana eva bhavati / zarIramAzrayamAtramAtmano yadA ca tatra tyAgAhemazucitvaGmAMsAsthipaJjaraM kevalaM dharmasAdhanaceSTAyAH saMyamabharakSamAyAH sAhAyake vartate / tadidaM zakaTAkSopAJjanavadAhArAdinopagrAhyam / na tvavayavasannivezazobhArthamiti / nirmamatvamAkizcanyaM dharmopakaraNaM rajohatyAdi pramAjenAdikAryaprasAdhanAya vyApriyata iti saMyamopakaraNam / atrApi nirmamatvamAkizcanyamiti // brahmacaryasvarUpanirdidhArayiSayA prAha bhA0-vrataparipAlanAya jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ca gurukulavAso brahmacaryam // TI-vrataparipAlanAyetyAdi / AkiJcanye vyavasthito pramacarya paripAlayet / tatha brahmacarya gurukulavAsalakSaNam / gurukulavAso brahmacaryamiti / bRhattvAdAtmA brahma [AvRttirAtmani pramacaryamAkhyAtam ] brahmaNi caraNamAtmArAmatvamaraktadviSTAtmani vyavasthAnam / abrahmaNazca vinivRttivrataM maithunavarjaprAdhAnyena / tatparipAlanAya gurukule vastavyam / yadyapi manojJAmanojJa 'tyAgadharmaH' iti ga-pAThaH / 2 'manasamabhyantare' iti ga-pAThaH / 3 'zobhArthI prati' iti ca-pAThaH / 4 'rajoguptyAdi' iti cha-pAThaH / 5 'tasya pratipA0' iti g-paatthH| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 viSayarAgavirAgavimuktibrahmacarya, tathApi pradhAnatvena vivakSA maithunattevareva / tatparipAlanArtha ca bhagavadbhirnavaguptaya upadiSTAH-vasati-kathA-niSadye-ndriya-kuDyAntara-pUrvakrIDitapraNItAhArA'timAtra bhojanavibhUSaNAkhyAH / jJAnasaMvardhanArthaM ca gurukulavAsaH / yathoktamArSe "'nANassa hoi bhAgI thirayarao daMsaNe caritte y|| dhannA AvakahAe gurukulavAsaM na muMcaMti // 1 // " kaSAyAH krodhAdayasteSAM paripAkaH-pariNatirupazamaH kSayo vA tadarthaM ca gurukulavAso'bhyupeyaH / gururahitasya hi pariNAmavaicitryAd vikathAdidoSAt asajjanasamparkAta asakriyAsaGgAt anusrotogAmitvadoSAt sadya eva mokSamArgAd bhraMzaH syAt / tasmAdAprANitAt gurukulavAsaH shreyH| gurukulavAsena vA svatantrIkRtasya jnyaandrshncrnnvtbhaavnaaguptyaadiprivRddhiH| ata eva ca saadhosinggRhiittvmaacaaryopaadhyaayaabhyaam| nirgranthyAstu pravartinI sagRhItatvaM ca / tadeva ca paryAyazabdairAkhyAtamAdarAdhAnArtham // bhA0-asvAtantryaM gurvedhInatvaM gumanirdeza(zAva?)sthAyitvaAcAryANAM mityarthaM ca paJcAcAryAH proktAH-pravrAjakaH, digAcAryaH, zrutoddeSTA, pazvavidhatvam dhattam zrutasamuddeSTA, AmnAyArthavAcaka iti // TI-asvAtantryaM gurvadhInatvaM gurunirdezAvasthAyitvamiti / AcAryagrahaNAcca paznAcAryAH proktAH-khyApyAH pravrAjakaH-sAmAyikavatAderAropayitA 1, digAcArya:sacittAcittamizravastvanujJAyI 2, zrutoddeSTA-zrutam--Agamamuddizati yaH prathamataH 3, evamuddiSTaguvAderapAye tadeva zrutaM samuddizatyanujAnIte vA yaH sthiraparicitakArayitRtvena samyag dhAraNAnupravacanena ca sa zrutasamuddeSTA / , samuddeSTAnujJayorekakAlatvAt samuddezasaGgRhItamanujJAnam 4, AmnAya-AgamastasyotsagopavAdalakSaNo'rthastaM vaktItyAmnAyArthavAcakA, pAramaSepravacanAthekathanenAnugrAhako'kSaniSadyAnujJAyI pazcama AcAyeH 5. // bhA0-tasya brahmacaryasyeme vizeSaguNA bhavanti / abrahmaviratevratasya bhAvanA yathoktA iSTasparza-resa-gandha-vibhUSAnabhinanditvaM ceti|| TI0-tasya brahmacaryasyetyAdi / punarapi tadrakSaNadRDhIkaraNAthai brahmacaryasya vizeSaguNAH khyApyante-ime iti prtykssiikriynte| vizeSeNa-atizayenopakAritvAd vizepaguNA abrahmaviratebrahmavratasya / yathoktA bhAvanAH prAk pazca doSavajenena nigUDhaMsayaGgA1 chAyA jJAnasya bhavati bhAgI thiratarato darzane caritre ca / dhanyA yAvatkathaM gurukulavAsaM na muJcanti // 2 'gurvAdyapAye' iti ng-paatthH| 3 'rativratabhAvanA' iti gh-paatthH| 4 'rasa-rUpa-gandha-zabda-vibhUSA. iti gh-paatthH| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 209 locanapUrvaratasmRtivRSyarasakAmakathanebhyaH saMsaktAdAvamathAca viratayo bhAvanA brahmaNaH, iSTAzca zubhA ye sparzAdayaH, zarIravibhUSA. ca, tatrAnabhinandatvaM-tatprAptAvapyaparituSTirmanaso'prasAdaH-araktadviSTatetyevaM brahmacarya jAyate iti / tadevaM kSamayA krodhaM nihanyAta, nihatakrodho nIcairvRttyanutsekAbhyAM mArdavaM dhArayet , parityaktamadasthAna ArjavaM bhAvayet , bhAvadoSavarjanena nigUDhadoSAM mAyAmArjavena prekaTIkRtya zaucamAcaret alobhasaMzrayeNa, lobhAzaucaM alobhazaucena . . saMzodhya zuddhAtmA satyaM brUyAt , satyabhASI saptadazavidhaM saMyamamanutiSTheta, brahmacaryasya pari pAra saMyatAtmA zeSAzayavizodhanArtha tapazcareta, tato bAhyAnyapi dharmasAdhanAni paNatAyA jAnA tyajeta . vidyamAneSvapi kAyavAGmAnaseSu dharmopakaraNeSu svajanasuhRtsambandhiSu ca niHspRhatvAnirmamatvAkhyamAkizcanyaM bhApayet / satyAkizcanye brahmacarya paripUrNa bhavatIti // 6 // . evaM paramavizuddhilakSaNe dharme vyavasthitaH punarapi AtmaguNadoSajugupsArtha jagad dvAdazabhiH svatattvaivibhajyAnucintayedityAha .. sUtram-anityA-'zaraNa-saMsArai katvA-'nyatvA- zucidvAdaza bhAvanAH tvA-''trava-saMvara-nirjarA-loka-bodhidurlabha-dharma svAkhyAtaMtvAnucintanamanuprekSAH // 9-7 // TI--apare paThanti-anuprekSA iti anuprekSitavyA ityrthH| apare'nuprekSAzabdamekavacanAntamadhIyate, tatrArtho'nityAdicintanamanuprakSAcyate, bahuvacanAnte tvanityAdicintanAnyanuprekSA iti / bhA0-etA dvaadshaanuprekssaaH| tatra bAhyAbhyantarANi zarIra-zayyA-''sanavastrAdIni dravyANi sarvasaMyogAzcAnityA ityanucintayet / evaM hyasya cintayatasteSvabhiSvaGgo na bhavati / mA bhUnme tachiyogajaM duHkhamityanityAnuprekSA // 1 // TI-etA dvAdazAnuprekSA ityAdi / etA anityAdikAH praamRshynte| dvAdazeti dvAdazaiva, nAdhikA nyUnA vA / anuprekSaNamanuprekSA / anuprekSyante anucintyanta iti vaa'nuprekssaaH| tatra-tAsvanityabhAvanA tAvad bhaNyata / tatrAnityAdayA dharmasvAkhyAtAntAH kRtadvandvAH vihitabhAvapratyayA anucintanazabdena saha kRtaSaSThAsamAsAstatpuruSasamAnAdhikaraNAnuprekSAzabdena saha sampratipadyante / abhyantaraM zarIradravyaM jIvapradazeyoptatvAt bAhyAni zayyA-''sana-vaskhA dIni / AdigrahaNAdoghikopagrahikopadheH samastasya grahaNam / tatra anityabhAvanAyA ' zarIraM tAvat janmanaH prabhRti pUrvAvasthAM jahaduttarAvasthAmAskandat pratikSasvarUpam NamanyathA'nyathA ca bhavajarAjajeritasakalAvayavaM pudgalajAlaviracanAmAtraM 'vasatvAca' iti dd-c-paatthH| 2'prakRtya' hAta dd-paatthH| 3'tatattvAna' iti gh-paatthH| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH9 paryante parityaktasannivezavizeSaM vizIryata ityanityameva pariNAmAnityatayA / evamanAgatamevAnuprekSamANasya tatrAbhiSvaGgaH-snehapratibandho na bhavati / tatra snehAbhyaJjanodvartanamardanamAnavibhUSAdiSu niHspRhasya dharmadhyAnAdiSvAsaGgo bhavati / Agame'pyabhihitam-'"jaM pi me imaM sarIragaM ihaM kaMtaM piyaM maNuNaM" ityAdi / zayyA-pratizrayaH saMstaraNapaTTakAdiH saMstA. rakaphalakAdirvA / AsanaM-gomayapIThakAdi / vstrN-klp-colpttttkaadi| pratidivasaM rajasA vipariNamyamAnaM sarvaprakAraM svAM sannivezAvasthAM vihAya vizarArutAM pratipadyata ityanityabhAvanAbhyAsAna teSu mamatvaM bhavati, kevalaM dharmasAdhana miti grahaNam / sarvasaMyogAzcAnityA iti / yAvantaH saMyogA-mama sambandhAH kecid bAhyAbhyantaraivyaiH zayyAzarIrAdibhiste ghakANDabhaGgurA ityavazyaM cAdimatA saMyogena viyogAntena bhavitavyam / svabhAvaH khalvayaM bAhyAbhyantarANAM dravyANAmityevaM cintayet / kasmAddhetoH ? yasAccaivaM cintayatasteSvabhiSvaGgo na bhavati snehprtibndhH| etadevAha-mA bhUnme tachiyogajaM duHkhamityAdi / tairviyogo bAhyAbhyantaraivyaiH, tadviyoge jAtaM duHkhaM zArIraM mAnasaM vA / tanmA bhUdityanAgatamevetyanityAnuprekSA // adhunA'zaraNAnuprekSApratipAdanAyAhabhA0-yathA nirAzraye janavirahite dhanasthalIpRSThe balavatA kSutparigatenAmipaiSiNA siMhenAbhyAhatasya mRgazizoH zaraNaM na vidyate / evaM janma-jarA-maraNavyAdhi-priyaviprayogA-'priyasaMprayoge-psitAlAbha-dAridya-daubhAgya-daumenasya-maraNAdisamutthena duHkhenAbhyAhatasya jantoH saMsAre zaraNaM na vidyata iti cintyet| TI.-yathA nirAzraye ityaadi| yatheti dRSTAntapradarzanam / nirAzraye iti guptisthAnazUnye / janavirahite iti nivArakAbhAvapradarzanam / yatra tu janastatra kadAcit kazcit kAruNiko nivArayatyapi / vanasthalIpRSTha iti / vanazabdena vRkSA eva gRhyante, na punarjAlikaeNTAdiguptisthAnam / balavateti / durbalenAbhibhUtaH kadAcit praNazyatyapi / balavAnapi yadi dhANo bhavati tato mandAdaratvAnnAnugacchedityAha-kSutparigatena AmiSaiSiNeti / siMhena-mRgarAjena abhyAhatasya-abhibhUtasya / mRgazizoriti jIrNamRgaH kadAcidanubhUtakUTazatavAgurAniHsaraNaH pragalbhatvAt praNazyedapi, na punaH zAvaH / zaraNa-bhayApahAri sthAnaM tasya caabhaavH| 1 'tatazca' iti g-paatthH| 2 bhagavatyAM (za. 2, u. 1, sU. 94) 127 tame ptraa| 2 lAyA yadapi me idaM zarIrakaM dRSTaM kAntaM priyaM manojJam / me sambandhA' iti g-paatthH| 5 'rjAlijhATAvigupti' iti g-paatthH| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 azaraNabhAvanAyA: sUtra 7 } . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - evamityAdinA dArTAntikamarthaM samIkaroti / janma-yoneniHsaraNaM garbhAdhAnaM vA, ____ ubhayaM duHkhahetustatrAkulaH piNDakavad yonimukhena pIDayamAnaH kRccheNa vanAyA niHsarati / udarastho'pi piNDitAvayavatvAt purItanmUtrapurISAkulitaH svarUpam katicinmAsAn duHkhena gamayati / niluMThitastu yonerjarasA grasyata eva, pratikSaNamavasthAntarApatteH / maraNamapyAvIcikamavazyaMbhAvyeva janmavataH / vyAdhayo jvarA-'tIsAra-kAsa-zvAsa-kuSThaprabhRtayaH / priyaH-iSTo janastena saha vipryogH| tadviparItopriyastena ca saM(pra)yogaH / IpsitamAptumiSTaM tasyA'lAbhaH / daurmanasyaM mAnasameva duHkham / ataH svamaraNamalpAyuSatvAdupakramasannidhAnAd vA sakalAyuSaH parikSayAda vA'vazyaMtayA prANinAM saMsAre bhavati / AdigrahaNAda vadhabandhapariklezazItoSNadaMzamazakadvandvAbhibhavaH // bhA0-evaM hyasya cintayato nityamazaraNo'smIti nityodvignasya sAMsArikeSu bhAveSvanabhiSvaGgo bhavati / arhacchAsanokta eva vidhau gharate, taddhi paraM zaraNamityazaraNAnuprekSA // 2 // TI0-evaM janmanA''ditaH samudbhUtena duHkhenAlIDhasya janmavataH zaraNaM nAstItyAlocayataH sarvadA'hamazaraNa iti nityameva bhItasya sAMsArikeSu bhAveSu manujasurasukheSu hastyazvAdiSu hiraNyasuvarNAdiSu ca nAbhiSvaGgo-na prItirbhavatIti paramaSipraNItazAsanAbhihite eva vidhau jJAnacaraNAdilakSaNe ghaTate-pravartate iti / janmajarAmaraNabhayapariSvaktasya ca yasAt tadeva paraM-prakRSTaM zaraNamityazaraNAnuprekSA // saMsArAnuprekSAnirUpaNAya prakramate bhA0-anAdau saMsAre naraka-tiryagyAni-manuSyA-'marabhavagrahaNeSu cakravata parivartamAnasya jantoH sarva eva jantavaH svajanAH parajanA vA // TI0- anAdau saMsAre ityAdi / avidyamAna AdiryasyAsAvanAdirnAbhUta utpanno nApyutpAditaH kenaciditi / saMsaraNam itazvetazca gamanaM saMsArastasya cAturvidhyaM narakAdibhedena / bhavazabdo janmavacanaH / narakAdijanmanAM grahaNAni-upAdAnAni teSu cakravat tatraiva paribhramato janmavataH sarva eva prANinaH kSiti-jala-dahana-pavana-vanaspatizarIrAH dvi-tri-catu:pazcendriyalakSaNAH svajanakAH santo yadA yaunena sambandhena svAmyAdisambandhena vA sambandhamanvabhUvananubhavantyanubhaviSyanti vA tadA svajanAH, svAmyAdayo vA yadA na sambaddhAstadA parajanAH / etadeva darzayati 1 'nAdyasakalA' iti c-paatthH| 2 'tad viparItaM' iti g-paattH| 3 'svajanaH parajano vA' iti ghdii-paatthH| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 bhA0-nahi svajanaparajanayovyavasthA vidyate / mAtA hi bhUtvA bhaginI bhAryA duhitA ca bhavati / bhaginI bhUtvA mAtA bhAryA duhitA vajana parajana ca bhvti| bhAryA bhUtvA bhaginI duhitA mAtA ca bhavati / duhitA . bhUtvA mAtA bhaginI bhAryA ca bhavati / tathA pitA bhUtvA bhrAtA putraH pautrazca bhavati / bhrAtA bhUtvA pitA putraH pautrazca bhavati / putro bhUtvA [ zatrubhevati ] pitA bhrAtA pautrazca bhavati / pautro bhUtvA pitA (bhrAtA) putrazca bhavati / bhartA bhUtvA dAso bhavati / dAso bhUtvA bhartA bhavati / mitraM bhUtvA zatrurbhavati / zatrurbhUtvA mitraM bhavati / pumAn bhUtvA strI bhavati napuMsaka ca / strI bhUtvA pumAn napuMsakaM ca bhavati / napuMsakaM bhUtvA strI pumAMzca bhavatIti // TI-nahi svajanaparajanayorvyavasthA vidyata iti / na nityameva kazcit svajanaH parajano vA'sti / svajano bhUtvA karmAnubhAvAt parajano bhavati / parajanazca bhUtvA svajano bhavati iyamavyavasthaiva saMsAre na vyavasthA'stIti / mAtA hi bhUtvetyAdinA tAmevAvyavasthA prapaJcayati // bhA0-evaM caturazItiyonipramukhazatasahasreSu rAga-dveSa-mohAbhibhUtairjantubhirabhinivRttaviSayatRSNairanyonyabhakSaNAbhighAtabandhAbhiyogAkrozAdijanitAnitIbrANi duHkhAni prApyante / aho dvandvArAmaH kaSTasvabhAvaH saMsAra iti cintayet / evaM hyasya cintayataH saMsArabhayAdvignasya nirvedo bhavati / nirviNNazca saMsAraprahANAya ghaTata iti saMsArAnuprekSA // 3 // TI0-evaM caturazItiyonyAdiryatra sammUrcchati garbhasthAnaM vA tatra vibhAgo bhavati parasparaM kenacid vailakSaNyena dRzyenAdRzyena vA sarvajJavacanagrAhyeNa / tatra pRthivI8400000 jala-jvalana-samIraNeSu pratyekaM sapta sapta lakSAH, daza lakSAH pratyekavanaspatiSu, yonayaH nigodajIveSu ca caturdazalakSAH, dvi tri-caturindriyeSu pratyekaM dve dve lakSe, tiye. nAraka-deveSu pratyekaM catasrazcatasro lakSAH, manujeSu caturdaza lakSAH, evaM caturazItilekSA yonInAM, caturazItiyoniprabhukhAni zatasahasrANi / pramukhazabdaH pradhAnava canaH / caturazItiyonipradhAnAni yAni zatasahasrANi teSu, nAnyeSvityarthaH / rAgo mAyA-lobhau dveSaH krodha-mAnau mithyAtvahAsyAdirmohaH, ebhirabhibhUtaiH-vazIkRtairjanmavadbhiH anivRttA viSayatRSNA yeSAM tairavicchinnaviSayatarairanyonyaM-parasparaM bhakSaNaM pRthuromAdInAmiva / tathA vadhaH (abhighAtaH 1)-mAraNaM bandhaH-saMyamanaM abhiyogaH-abhyAkhyAnaM ( A. kroza:-apriyavacanaM, ebhiranyonyabhakSaNAdibhinitAni tIvANi-prakRSTAni duHkhAni prApyante-anubhUyante / aho iti vismaye na, ) AH khalvevaMvidhaduHkhabhAjanamanyadasti 1 paurvAparye viparItatvaM gha-pustake / 2 * bhavati' iti gha-pAThaH / 3 ' mavasyaiva ' iti ca-pAThaH / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam yAdRzaH saMsAraH, bandA vadhabandhadaMzamazakazItoSNAdayaH ta evArAmo yatra saMsAre / ArAmo hi nonAjAtIyatarusamUhaH / ArAma ivArAmo dvandvAnAM saGghAtaH / kaSTaM-kRcchre duHkhaM gahane svabhAvaH-svarUpaM yasya saMsArasyetyevaM cintayet / tataH saMsArabhayAnuminasya jAtArateH sAMsArikasukhajihAsAlakSaNo bhavati nirveda ityeSA saMsArAnuprekSA // ekatvabhAvanAsvarUpabhAvanAyAha bhA0--eka evAhaM, na me kazcit svaH paro vA vidyate / eka evAhaM jaaye| eka eva mriye // TI-eka evAhamityAdi / eka evAhaM na jAtucit sasahAyo jAye priye vAjananaM maraNaM vA'nubhavAmIti / yamalakayorapi krameNaiva niHsaraNam / yacca janmani duHkhaM bharaNe vA tadeka evA(hama)nubhavAmItyarthaH / na tasya madIyasyAzarmaNo'nubhave kazcit sahAyo'sti / tatazca sahajanmAnaH sahamaraNAzca nigodajIvA api na vyabhicArayantyamumarthameka evAI jAye eka evAhaM mriye iti // etadeva bhASyeNa darzayati bhA0-na meM kazcit svajanasaMjJaH parajanasaMjJo vA vyAdhi-jarA-maraNAdIni duHkhAnyapaharati pratyaMzahArI vA bhavati / eka evAhaM svakRtakarmaphalamanubhavAmIti cintayet / evaM yasya cintayataH svajanasaMjJakeSu snehAnurAgapratibandho na bhavati parasaMjJakeSu ca dvessaanuvndhH| tato niHsaGgatAmabhyupagato mokSAyaiva ghaTata ityekatvAnuprekSA // 4 // TarI-na me kazcidityAdi / mattaH sakalaM duHkhamAkSipyAtmani nidhatte ityetama, pratyaMzo vibhAgo vaNTanam / na ca sambhUya svajanAH parajanA vA mayi duHkhamutpana vibhAjayantItyarthaH / tatazcaika evAhaM svakRtasya karmaNaH phalamanubhavAmIti cintayet / snehAnurAgaprativandha iti / jananyAdiSvakAmaviSaye snehaH, bhAryAyAM kAma viSayo'nurAgaH, pratibandhaH-Asaktina bhavati / parasaMjJakeSu dessaanubndhH| para evAyaM na kadAcidAtmIyo bhavati kimanena mamAdRteneti / tataH svajaneSu parajaneSu ca niHsaGgatAmupagato mokSAyeva yateta (ghaTeta 1) ityekatvAnuprekSA // anyatvabhAvanAvibhAvanAyAha bhA0-zarIravyatirekeNAtmAnamanucintayet-anyaccharIramanyo'ham , aindripakaM zarIram, atIndriyo'ham / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 TI-zarIravyatirekeNetyAdi / zarIraM paJcaprakAraM audArikAdi tasmAccharIrapaJcakAdanyo'ham / kuta etat ? yasmAdindriyagrAcaM zarIraM, atIndriyo'haM, na cakSurAdinA karaNena grahItuM zakyaH / indriyagrAhyaM zarIramityavyApinI bhedapratipattirityAha / bhA0-anityaM zarIraM nityo'ham, ajJa zarIraM jJo'ham, AdyantavaccharIraM anAdyanto'ham, bahUni ca me zarIrazatasahasrANi atItAni saMsAre paribhramataH sa evAyamahamanyastebhya ityanucintayet / evaM hyasya cintayataH zarIrapratibandho na bhavatIti / anyacca zarIrAnnityo'hamiti zreyase ghaTata ityanyasvAnuprekSA // 5 // TI-anityaM zarIramityAdi / pudgalAtmakamaudArikAdi zarIraM, pudgalAzca vizarArutvAccharIrasannivezavizeSaM vihAya skandhAntareNa paramANurUpeNa vA vartante, na jAtucidAtmA asaGkhayeyapradezasannivezaM parityajya jJAnadarzanarUpaM vo vRtto vartate vartiSyate vA / tatazca nitytvmaatmnH| nenu pariNAmAnityatayA AtmA anityo'pISyate ityaparituSyannAha-ajhaM zarIraM jJo'hamiti / na kadAcit pudgalA jJAnAdyupayogarUpeNa pariNAmino bhavanti / AtmA tu prinnaamii| jJAnAdyupayogapariNAmena ato'nyatvaM, tathA AdhantavaccharIraM anAdhanto'ham / AdiH-ArambhakAlaH anto-vinAzakAla:, to yasya stastad Adyantavat / AdiraudArikavaikriyA-''hArakANAM sujJAnaH / taijasa-kArmaNayoH satyapyanAdisambandhe santatyA'nAditvamiSTa, paryAyAGgIkAreNa tu taijasakArmaNapudgalAH parizaTanti laganti ca / yadA''zleSamAyAnti taijasakArmaNatayA tadA AdiH, yadA parizaTanti tdaa'ntH| naivamAtmanaH kadAcidAdiranto vA vidyate, ArabhyArambhakabhAvAbhAvAt / jJAnarUpeNa darzanarUpeNa vA (darzayati) avicchinnatvAt tatsvarUpatvAcca sarvadaivAnAdyanto'haM itazcAnyatvam / bahUni ca me zarIrazatasahasrANItyAdi / na hi prAktanajanmazarIrANi idAnIntanajanmazarIrANi bhavanti / saMsAre paribhramataH / anAdau ca saMsAre paripato bahUnyatItAni zarIrakANi, nAha teSAM adhunAtanazarIre'nvayo'sti svalpo'pi / ahaM punaH sa eva yenopabhuktAnyatItAni zarIrakAmahasrANItyatohamanyastebhya ityanucintayet / anyatve ca sati vicchinnazarIramamatvo nizeyasAyaiva yatate itynytvaanuprekssaa|| azucitvAnuprekSAnirdhAraNAyAha 1'cAvRtto' iti g-paatthH| 2 'na ca' iti gh-paatthH| 3 pariNamito'to'nyatvaM' iti su-pAThaH / 4 'ArambhArabhyakAbhAvAt ' iti Ga-pAThaH / 5 'tvAtsarva' iti ku-paatthH| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] . svopanabhASya-TIkAlaGkRtam 215 bhA0-azuci khalvidaM zarIramiti cintayet / tat kathamazarIrasyAzucitve hetupaJcakam / va zucIti cet AdyuttarakAraNAzucitvAt , azucibhAjanatvAt, - azucyudbhavatvAt, azubhapariNAmapAkAnubandhAt, azakyapratIkAratvAceti // TI-azuci khalvidaM zarIramityAdi / zuci-malarahitaM na zucyazuci zarIrakaMpANipAdAdyavayavasannivezavizeSastadazucItyevaM cintayet / nanu ca nirmalazarIrAH snigdhatvacaH striyaH pumAMsazca dRzyante, tat kathamasya pratijJAmAtreNAzucitvaM pratipadyemahItyAha-- bhA0-tatrAdyuttarakAraNAzucitvAt tAvaccharIrasyAcaM kAraNaM zukra zoNitaM ca tadubhayamatyantAzucIti / uttaramAhArapariNAmAdi / TI0-tatrAdyuttarakAraNAzucitvAdityAdi hetupazcakam / tatra-teSu paJcasu hetuSu AyuttarakAraNAzucitvAdityasya vyAkhyA / tAvacchabdaH krmaavdyotnaarthH| Adhe kAraNaprathamaM zukraM zoNitaM ca / karotIti kAraNam , nirvatayati utpaadytiityrthH| yenAsA(yonA?)vutpadyamAno jIvastaijasakArmaNazarIrI prathamameva zukrazoNite abhyavaharati zarIrIkaroti audArikazarIratayA pariNamayati / tataH kalalArbudapezIdhanapANipAdAdyaGgopAGgazoNitamAMsamastuluGgAsthimajjakezazmazrunakhazirAdhamanIromakUpAdinA pariNamayati / uttarakAraNaM tu rasaharaNyA parasparapratibaddhayA jananyAhRtamAhArarasamabhyavaharati / tadeva tadubhayamatyantAzucIti zukrazoNitayorazucitvaM lokasya pratItamiti khyApayati atyantAzucIti, na jAtucicchucitvaM zukrazoNitayoH samasti / bhA0-tadyathA-kavalAhAro hi grastamAtra eva zleSmAzayaM prApya zleSmaNA dravIkRtaH atyantAzucirbhavatIti / tataH pittAzayaM prApya pacyamAnaH khelIbhUto' zucireva bhavati / pakko vAyvAzayaM prApya vAyunA 'vibhidyate pRthak khalaH pRthag rasaH, khalAt mUtrapurISAdayo malAH prAdurbhavanti, rasAcchoNitaM pariNamati, zoNitAnmAMsaM, mAMsAnmedaH, medaso'sthIni, asthibhyo majAnaH, majjabhyAM zukramiti / sarva caitat zleSmAdizukrAntamazuci bhavati / tasmAdAguttarakAraNAzucitvAdazuci zarIramiti // TI-tadyathA-kavalAhAro hItyAdinottarakAraNasyAzucitvamAcaSTe / kavalAhAro hi jananyA grastamAtra eva zleSmAzayaM-kaphasthAna prAptaH zleSmaNA dravatAmApAdito'tya 1'manucinta' iti ga-pATaH / 2 'amlIstotlAci0' iti gh-paatthH| 3vibhajyate ' iti gha-pAThaH / 4'majA majjAbhyAM zukra' iti gha pAThaH / 5 'zucibhavAte ' iti gha-pAThaH / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 ntAzuciH / tato'pi pittasthAnaprApto malatAmApanno'zucireva / tato vAyvAzayaM prAptaH samIraNena vibhajyamAnaH pRthak khalaH pRthaga rasa iti dvayIM pariNatimApadyate / tatra khalAt mUtra-purISa-dUSikA-sveda-lAlAdayo malAH prAduSSyanti / rasAcchoNita-mAMsa-medo'sthimajjA-zukrANi jAyante / sarva caitat kaphAdizukrAntamazucyeva, tasmAdAdhuttarakAraNAzucitvAdazuci zarIramiti nigamayati // azucitve hetvantaramAha bhA0-kizcAnyat---azucibhAjanatvAt azucInAM khalvapi bhAjanaM zarIraM karNa-nAsA'kSi-danta-mala-sveda-zleSma pitta-mUtra purISAdInAmavaskarabhUtaM tasmAdazucIti // kizcAnyat-azucyudbhavatvAt eSAmeva karNamalAdInAmudbhavaH zarIraM tata udbhavantIti / azucau ca garbhe sambhavatItyazuci zarIram // kizcAnyataazubhapariNAmapAkAnubandhAdAtave bindorAdhAnAt prabhRti khalvapi zarIraM kalalA-'rbudapezI-ghanavyUha sampUrNagarbha-kaumAra-yauvana-sthavira-bhAvajanakanAzubhapa. riNAmapAkenAnubaddhaM durgandhi pUtisvabhAvaM durantaM tasmAdazuci // ttii-kishcaanyt| azucibhAjanatvAditi / azucIni karNamalAdIni teSAmavaskarabhUtam / avaskaro varcaHsthAnaM pAda(pAyuH)kSAlanakaM tadiva yat tadavaskarabhUtaM tasmAdazucIti / kizcAnyat-azucyudbhavatvAditi hetvantaram / eSAmeva kaNamalAdInAmazucInAmudbhava AkaraH zarIraM yasmAt tata udbhavanti-utpadyante ete karNamalAdayaH, anantareNa hetunA utpannAnAM karNamalAdInAmAzrayaH zarIramiti prtipaaditm| anena punarhetunA zarIgadeva karNamalAdaya utpadyanta iti prtipaadyte| athavA'yaM vizeSaH-azucau ca garbhe sambhavatItyazudhi zarIram / garbhaH-udaramadhyam / cazabdo vAzabdArthe / azuco vA garbhe purISAdiprAya sambhavatiutpadyate yasmAccharIraM tasmAdazucIti / kizcAnyadityayamaparo heturazucitve / azubhapariNAmapAkAnubandhAditi / azubhaH pariNAmo yasya pAkasya tenAnubandhitvAt anugatatvAt / tamevAzubhapariNAmaM pAkaM prakAzayati (Artava ityAdinA) Artavam-Rtau (bhava) zoNitaM tasmin Atave sati / bindorAdhAnAta prabhRtIti / binduH--zukrAvayavastadAdhAnAt-tatprakSepAt prabhRti audArikaM kalalAdibhAvena pariNamate / arbudaM-ghanavyUho'vayava vibhAgaH / sarvazvAyamazubhapariNAmaH pAkaH kalalAdyavayavarUpastenAnubaddhaM durgandhi-azubhagandham / ata eva pUtisvabhAva kothasvabhAvam / durantamiti / paryavasAne'pi kRmyAdipuJjo vA gRdhra-sArameya-vAyasAdibhakSyaM vA bhasmAntamasthizakalAni vA / evamidaM duSTA(ra 1)ntaM zarIraM yatastasmAdazucIti // 1'azaci pari.' iti u-pAThaH / 2' bandhAda durgandhapUti' iti ga-pAThaH / 3 ' azucibhAjanavaditi ng-paatthH| 4'vayaMsthAnaM' iti Ga-pAThaH / 5 kAthasva.' iti ga-pAThaH / 6 'kRSNAdi ' iti k-paatthH| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 sUtra 7 ] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0-kizcAnyat-azakyapratIkAratvAt / azakyapratIkAraM khalvapi zarIrasyAzucityam , uvartana rUkSaNa snAnA-'nulepana-dhUpa pragharSa vAsayukti mAlyAdibhirapyasya na zakyamazucitvamapanetum / rI0-kizcAnyaditi prakArAntareNAzucitvapratipAdanam / azakyapratIkAratvAditi / azakyaH pratIkAro yasyAzucitvasya / azucyapanayanaprakArazca loke jalakSAlanAdinA prsiddhH| udvartanakaM pratItam / rUkSaNaM rodhakaSAyAdibhiH / snAnaM jalena / anulepanaM candanAdikam / dhUpo vishissttsugndhidrvysmvaayH| pragharSo'GgagharSaNakam / vAsayuktiH paTavAsAdikam / mAlyaM mAlA, puSpam / AdigrahaNAt karpUrozIraturuSkakastUrikAgrahaH / emirapyasya zarIrakasya viziSTadravyairazucitvamapanetuM na zakyam / kutaH 1 bhA0-azucyAtmakatvAt zucyupAMtakatvAceti / tasmAdazuci zarIramiti / evaM hyasya cintayataH zarIre nirvedo bhavatIti / nirviNNazca zarIra(re janma)prahANAya ghaTata ityazucitvAnuprekSA // 6 // Ta-azucyAtmakatvAditi / azucirAtmA-svabhAvo yasya tadazucyAtmakam / azucisvabhAvasya purISAdevi azakyapratIkAram azucityApanayanam / zucyupaghAtakatvAcAzuci zarIram / zucIni dravyANi zAlyodanadadhikSIrAdIni, tAnyapyAtmasamparkAdupahanti-azucIkaroti / tathA karpUra-candana-kAzmIrajAdIni sugandhidravyANi saMzleSamAtrAdeva pUtIkaroti, ato'nviSyamANaM sarvaprakAra zarIramevAzuci / paramArthato nAparaM kiJcit svato. 'zuci samasti zarIrakaM vA zarIrasampRktaM vA vihAyeti / evaM hyasya cintayata ityAdinA azucitvAnuprekSAyAH phalamAha-nirveda:--aprItiH artiH-udvegH| zarIrake nirviNNazca na zarIrasaMskArArthamAyatate / janmaprahANAyaiva tu ghaTate ityazucitvAnuprekSA // 6 // AsravAnuprekSAsvabhAvaprakAzanAyAha bhA0-AsravAn ihAmutrApAyayuktAn mahAnadIsrotovegatIkSNAna akazAlAgamakuzala nirgamabArabhUtAn indriyAdIn avadyatazcintayet / TI-Amrayate-yaiH karmAdIyate ta AsravAste indriyAdayastAnAsravAniha loke / amutreti paraloke / apAyo-doSaH pIDA duHkhaM tenApAyena yuktAn / mahAnadI-gaGgAdikA 2'bhavati' iti gh-paatthH| 3'dadhipUradadhiH ' iti u-pAThaH / 'ghAtatvA.' iti ga-pAThaH / 24 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 tasyAH srotaH-pravAhaH tasya vegaH-(saM)sarpaNavizeSaH tadvat tIkSNAn / yathA sa nadIpravAhaH tRNakASThAdi patitamapaharati, evamete cakSurAdayaH svapravAhapatitamAtmAnamauttarArdhasya paharanti, sanmArgAd bhraMzayanti / akuzalaM-pApaM sAmAnyena vA karmabandhaarthadvayam stasyAgamaH-pravezastavArabhUtAn, kuzalasya ca puNyasya dazavidhadharmasya nirgamadvArabhUtAn / indriyamAdiryeSAM te indriyAdayastAnavadyataH-khaNDayato jiivsyaapkaarinnshcintyet| athavA avayaM-garhitaM garhitAn pApAna ityevaM cintayet / tadyathetyAdinA sodAharaNAnAsavAna darzayati bhA0--tadyathA-sparzanendriyaprasaktacittaH siddho'nekavidyAbalasampanno'pyAkAzago'STA'GgamahAnimittapArago gAgryaH satyakinidhanamAjagAma / tathA prabhUtayavasodakapramAthAvagAhAdiguNasampannavicAriNazca madotkaTA balavanto hastino hastibandhakISu sparzanendriyasaktacittA grahaNamupagAchanti / tato bandha vadha-damana(vAhana)nihananA'Gkuza pANipratAdAbhighAtAdijanitAni tIvrANi duHkhAnyanubhavanti / nityamevaM svaccha.dapracArasukhasya vanavAsasyAnusmaranti / tathA maithunasukhaprasaGgAdAhitagozvatarI prasavakAle prasavitumazaknuvatI tIvraduHkhAbhihatA avazA maraNamabhyupaiti / evaM sarva eva sparzanendriyaprasaktA ihAmutra ca vinipAtamRcchantIti // TI.-siddhavidyaH so'nekena vidyAbalena yukto'pi viyadvicArI aGgasvaralakSaNAdi aSTAGganimittaM tasya pAraGgato gArya iti gotrAkhyA satyakiH strIvAsaktacitto nidhanaMvinAzamupajagAmeti / tathetya paramudAharaNam / yavasaH-caraNIyavizeSaH tasya pramAtho bhnyjnmrdnaabhyvhaarlkssnnH| udake ca svecchayA'vagAhaH / avagAhAdiguNasampanneti / AdigrahaNAt siMhAdivyAlarahitatvam / evaMvidhavanavicAriNo madena duSTatarA hstinH| hastibandhakIdhviti gaNi(kareNu?)kAnAM saMjJA / tAsvanekaprakAraM cATukaraNasparzanAdimiH prauDhayoSita iva manujAn pratArayanti hastimUrkhAn / bandhaH-saMyamanaM vadhaH-tADanaM damanazikSAgrahaNaM pazcAd (vAhana) nihananaM-aGkuzAbhighAtaH pratodaH-prAjanakastenAbhighAtaH / AdigrahaNAdatibhArAropaNaM, yuddhakAle ca zastrAbhighAtaH / tatheti dRSTAntAntaramAha-tathA maithunti| maithunasukhaprasaGgenAhitaH-dhRto garbho yasyA azvatarI-vegasarI prasavakAle mrnnmbhyupaityvshaa| evamityAdinA dArzantikamarthamupasaMharati / evamuktena nyAyena lokadaye'pi vinAzamRcchanti-prApnuvantIti / 'mArgAt ' iti ng-paatthH| 2 'vanto'pi hasti.' iti gh-paatthH| gh-paatthH| 4'mUrtAn' iti hu-c-paatthH| 3 'svayUthasya svacchanda ' iti Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya -TIkAlaGkRtam 219 bhA0-tathA jiDendriyaprasaktA mRtahastizarIrasthasrotovegoDhavAyasavat hemantaghRtakumbhapraviSTamUSikavat goSThaprasaktahadavAsikarmavat mAMsapezIlubhajihAdiviSayaprastA _zyenavat baMDizAgatamAMmagRddhamatsyavacati // tathA ghANendriya nAM viDambanAH tAprasaktA oSadhigandhalucapannagavam palalagandhAnusArimpakava. ceti // tathA cakSurindriyaprasaktAH strIdarzanapraptaGgAdarjunakacorapat dIpAlokanalolapataGgavad vinipAta mRcchantIti cintayet // tathA zrotrendriyaprasaktAstittiri kapota kapicalavat gItasaGgItadhvanilolamRgavad vini. pAtamRcchantIti cintayet / evaM hi cintayanAsravanirodhAya ghaTata ityAnavAnuprekSA // 7 // . TI-tathetyAsavAntare'pi dopadarzanam / sAmayikAni ca vAyasAyudAharaNAni / baDizo-galaH tatra mAMsam / tathetyaparAsavagatadopodaghATanamu dAharaNadvayena / tathA'paratrAsrave doSopapAdanam / arjunacoraH zyAmAyAM nivezitadRSTiniyanaM gata iti sAmayikamevAkhyAnakam / tathetyayamapyAsravaH sadoSa iti kathayati / tittiraH paJjAsthaH tittirIzabdazravaNAdAgato yuyutsArthI pAzena badhyate / evaM kapota kapiJcalAderapi, gItame rukagItamaGgItayo * eva gAryAkheTake gAyati, saGgItakaM tu vaMzakAsyAdiyuktam / evametAvizeSaH ___ nAsavAn dopabahulAne cintayet / evaM ca paricintayannAsravaniroghAyaiva ghaTata ityAnavAnuprekSA // 7 // saMvarAnuprekSAnirUpaNAyAha. bhA0-saMvarAzca mahAvratAdIn guptyAdiparipAlanAda guNatazcintayet / sarve ghete yathoktAsravadoSAH saMvRtAtmAno bhavantIti cintayet / evaM yasya cintayato matiH saMvarAyaiva ghaTata iti saMvarAnuprekSA // 8 // rI0-saMvarAzca mahAvatAdInityAdi / AsravadvArANAM pidhAnamAsravadopaparivarjana saMvaraH / tAMzca saMvarAn prANAtipAtanivRtyAdIn guptyAdiparipAlanAditi / guptyAdayaH paripAlanAH-paripAlakA yeSAM mahAvratAdInAm / AdigrahaNAduttaraguNaparigrahaH / itaratrAdigrahaNAt samitigrahaNam / tAn guNatazcintayet / guNA-upakAriNastAn guNAn ityevaM cintayet / sarve hyate ityAdi gatArtha bhApyam // 8 // nirjarA'nuprekSAsvarUpAvadhAraNamadhunAnirAyAH paryAyAH bhA0-nirjarA vedanA vipAka ityanAntaram / 1.hemanAta ' itiva paatthH| 2 baDizAmipAda ' iti gha paaH| 3 loka loka ' iti gh-paatth| 'bharjuna ' iti ca paatthH| 'pAlanA' iti ca paadH| guNavataH' iti ga-pATaH / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tatvArthAdhigamasUtrama [ adhyAyaH 9 TI-nirjarA vedanetyAdi / nirjaraNaM nirjarA Atmapradezebhyo'nubhUtarasakarmapudgalaparizaMTanA / nirjarAyA ekArthAvimau vedanA vipAka iti / tatra vedanA anubhavaH tasyAH svAdanaM vipacana vipAkA / karmapudgalAnAM udayAvalikApraveze'nubhUtarasAnAmuttarakAlaM parizATaH / vipacyamAnA viSakAH parizaTanti / bhA0--sa vividhaH-abuddhipUrvaH kuzalamUlazca / tatra narakAdiSu karmaphala vipAkodayo'buddhipUrvakastamavadyato'nucintayet akuzalAnu vipAkasya vaividhyam bandha iti // TI-sa dvividhaH iti vipAkAbhisambandhaH / nirjarayA sahai kaarthtvaad| tadvaividhyapradarzanAyAha-abuddhItyAdi / tatrAbuddhipUrvaH buddhiH pUrvA yasya karma zATayAmItyevaMlakSaNA zuddhiH prathamaM yasya vipAkasya sa buddhipUrvaH na buddhipUrvo'yuddhipUrvaH, tatra tayorvipAkayorayaM tAvadabuddhipUrvaH narakatiryamanuSyAmareSu karma jJAnAvaraNAdi tasya yat phalamAcchAdakAdirUpaM tadvipAkaH tadudayastasmAt karmaphalAd vipacyamAnAd yo vinijeraNalakSaNo vipAkaH / sati tasmin karmaphale vipacyamAne sa bhavatyabuddhipUrvakaH / na hi taistapaH parIpahajayo vA nArakAdibhirmanISitaH / tamevaMvidhaM vipAkamavadyataH pApaM saMsArAnubandhinameva cintayet, nahi tAdRzA nirjarayA mokSaH zakyo'dhigantumiti / etadevAha -akuzalAnubandha iti / yasmAdupabhujyApi tat karmaphalaM punaH saMmRtAveva bhramitavyam / bhA0--tapaHparISahajayakRtaH kuzalamUlaH / taM guNato'nucintayet zubhAnupandho niranubandho veti / evamanucintayan karma nirjaraNAyaiva ghaTata iti nirjarA'nuprekSA // 9 // TI-yaH punaH kuzalamUlo vipAkastapasA dvAdaza vidhena parISahajayena vA kRtaH so'vazyaMtayaiva buddhipUrvakaH / tamevaMvidhaM guNata iti / guNam-upakArakameva cintayet / yasmAt sa tAdRzo vipAkaH zubhamanubadhnAti, amareSu tAvadindrasAmAnikAdisthAnAni avApnoti / manuSyeSu ca cakrAbilamahAmaNDalikAdipadAni labdhyA tataH sukhaparamparayA muktimavApsyatIti zubhAnubandhA niranubandho veti / vAzabdaH pUrva vikalpApekSaH / tapaHparISahajayakRto vipAkaH sakalakarmakSayalakSaNaH sAkSAnmokSAyaiva kAraNIbhavatIti // nanu ca yadi ghuddhipUrvako devAdiphalaH zubhAnubandho vipAkastata Agamena saha virodhaH "no iha logahayAe tavaM ahiDejA" (a0 9, u0 4, mU0 4) bhaNyate, na ghumukSuNA devAdiphala miSTaM, sahita(1) mokSArthameva ghaTate, yadAntarAlikaM phalaM devAdi tadAnuSaGgika, ikSuvanaseke tRNAdisekavat / parizaTanaM' iti u-paatthH| 2 vA nirjaraNaka' iti g-paatthH| 3 'mahita / iti ca-pAThaH / 1 'devAdikRtaH' iti ku-pAThaH / 5 dshvaikaalikaakhyen| 6 chAyA-na iha lokArtha tapaH adhitiSThet / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 sUtraM 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam manISitaM tu tena tapaHparISahajayAbhyAM mokSaH prApyaH / tatra yA pravRttistapasi parIpahajaye vA sA buddhipUrvikA vipAkaheturiti / tasmAdevamanucintayan karmanirjaraNAyaiva ghaTate iti nirjarAnuprekSA // 9 // paJcAstikAyAtmakamityAdinA lokAnuprekSAsvarUpaM nirUpayati bhA-paJcAstikAyAtmaka vividhapariNAmanutpattisthityanyatAnugrahapralayayuktaM lokaM citrsvbhaavmnucintyet| evaM hyasya cintayatastattvajJAnavizuddhibhavatIti lokAnuprekSA // 10 // TI-pazcAstikAyAtmakamityAdinA / pazcAstikAyA dharmA-'dharmA''kAza-pudgalajIvAkhyAste AtmAnaH-svarUpamasyeti, lokamityupariSTAd vakSyati / vividho-nAnAprakAraH pariNAmo yasyeti, tamevaM vidhapariNAmaM darzayati-utpattisthitItyAdi / utpatti ividhA pratikSaNavartinI kAlAntaravartinI c| pratikSaNavartinI ca avibhAvyAntyautpattedvaividhyam pralayAnumeyA, pratikSaNamanyathA'nyathA cotpadyante pariNamante bhAvA asti kAyAH / kAlAntaravartinI mRdravyaM piNDAdyAkAreNa mRdbhAvaM prekSINamapahAya piNDAdirUpeNa pariNamate / sthitiH-avasthAnaM [ astikAya iti ] astikAyarUpeNa sarvadA vyavasthAnAt / dharmAstikAyAdivyapadezamajahataH te sarvadA vyavatiSThante vacanArthaparyAyaH / bhanyatA tUtpattisthitibhyAmanyatvaM-vinAzaH / so'pi dvividhaH-kSaNikaH kAlAntaravartI ca / vivakSitakSaNAd dvitIyakSaNe'nyatvamavazyambhAvItyavasthAntarApattireva vinAzaH, na niranvayaH kacidasti prlyH| sthityutpattI anugrahakAriNyau savAnAm / ghaTo hi samutpaastiSThazca jalAharaNadhAraNAdirUpeNAnugRhNAti / pralayo'pi kAlAntarabhAvI bhavatyanugrAhako vinAzasaMjJitaH / kuNDalArthinaH kaTakavinAzavat / ata eva(bhiH1) utpacyAdibhiryuktamutpattyAdipariNatisvabhAvaM lokaM jIvAjIvAdhAralakSaNaM kSetram / ata eva citrasvabhAvamiti / citro-nAnAprakAraH svabhAvaH-svarUpaM yasya mukhaduHkhaprakarSAparparUpatvAt paicitryAca krmprinntH| evaM hyasya cintayatastattvajJAnavizuddhirbhavatIti lokAnuprekSA / evamuktena prakAreNa lokasvarUpamabhidhyAyatastattveSu jIvAjIvAdiSu padArtheSu vizuddha-nirmala zaGkAdidoSarahitaM jJAnaM bhavati / yathA bhagavadbhiruktam (Avazyake ?)-"sandha(vAI) ThANAI asAsayAI" ti / na kacidasmin vyAvarNitalakSaNe loke kizcit sthAnamasti zAzvata yatrAtyantikI niItirAtmano bhavatItyAha / paralokanirapekSasya ca mokSAyaiva cetovRttiranuguNA bhavatIti lokaanuprekssaa|| 1'utpasisthityanantAnugrahapralayayukta' iti u-paattH| 2 prakIrNamaya' iti Ga-ca-pAThaH / 3 chAyAsarvANi sthAnAni azAzvatAni iti| 'yatrotpattikI' iti gha-pAThaH / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 anAdau saMsAre ityAdinA bodhidurlabhatvAnuprekSAM nirUpayati-- bhA0-anAdau saMsAre narakAdiSu teSu teSu bhavagrahaNeSvanantakRtvaH parivartamAnasya jantovividhaduHkhAbhihatasya mithyAdarzanAdyupahatamaterjJAnadarzanAvaraNamo. hAntarAyodayAbhibhUtasya / TI0-anAdAviti sarvakAlAvasthAyini / saMsAre kisrUpega narakAdiSvityAha, teSa teSu bhavagrahaNeviti / teSveva naraka-tiryaG-manuSyA-'marabhavagrahaNeSu punaH punazcakravat paribhramato'nantakRtvaH prANinaH zArIramAnasainAnAprakArai duHkhairAlIDhasya tatvArthAzraddhAnAviratipramAdakaSAyAdibhirupahatamateH, jJAnAvaraNAAdayAbhibhUtasya-jJAnAvaraNAdikarmacatuSTayaM pAtikarma vizeSato mohanIyaM samyagdarzanAdimArgasya vighAtakamityetadAha / .. bhA0-samyagdarzanAdivizuddho bodhidurlabho bhavatItyanucintayet / evaM ghasya bodhidurlabhatvamanucintayato bodhiM prApya pramAdo na bhavatIti bodhidurlabhasvAnuprekSA // 11 // TI0-samyagdarzanAdItyAdi / samyagdarzanaviratyapramAdakaSAyavizuddho bodhidurlamo . bhavatIti vibhaktivipariNAmenAbhisambandhanIyam / jantunA durlabha iti / " bodhizabdenAtra cAritrameva vivakSitam / athavA pAThAntaraM samyagdarzanAdivizuddho bodhiH samyagdarzanAdireva bodhirapagatasakalazaGkAdidoSarahito duHkhena labhyata iti / evaM bodhidurlabhatvamanucintayato bodhi prApya pramAdo na bhavatIti ghoSidurlabhatvAnuprekSA // svAkhyAtadharmAnuprekSApratipAdanAyAha bhA0-samyagdarzanadvAraH paJcamahAvratasAdhano mAdazAGgopadiSTatattvo guptyAdivizuddhavyavasthAnaH sNsaarnirvaahkH| . TI0-samyagdarzanadvAra ityAdi / tatvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanaM tat dvAra-murkha yasya dharmasyeti / nahi samyagdarzanapratiSThAmantareNa mahAvratAdilAbhaH samasti / prAgeva samyagdarzana dvArabhUtaM dharmAnuSThAnasyeti pratipAdayati, samyagdarzanadvAreNa dharmAvagAha iti / pazca mahAvratAni sAdhanaM yasyetyanena samastamUlottaraguNaparigrahaH / AcArAdIni dRSTivAdaparyantAni dvAdazAGgAni-ahaMdAptapraNItAgamaH tenopadiSTaM tattvaM-svarUpaM yasya dharmasya, caraNakaraNalakSaNasyetyarthaH / guptisamitiparipAlanavizuddhaM vyavasthAnamasyeti / guptibhiH samitibhizca paripAlanaM-parirakSaNaM vizuddha-nirmala vyavasthAna-svarUpAvasthAnaM yasya sa pAThabhedaH 1 svarUpe iti g-paatthH| 2'darzanAdhArabhUtaM ' iti ng-paatthH| * dharmAcAryasya iti a-pAThaH / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 223 tathoktaH / saMsAro narakAdigaticatuSTayaM tasAnnirvAhako nistArakaH / na cAsAvabhAvIbhavati muktAvasthAyAmityAha____ bhA0-niHzreyasaprApako bhagavatA paramarSiNA'haMtA'ho svAkhyAto dharma ityevamanucintayet / evaM hyasya dharmasvAkhyAtatvamanucintayato mArgAcyavane tadanuSThAne ca vyavasthAnaM bhavatIti dharmasvAkhyAtatvAnucintanAnuprekSA // 12 // 7 // TI-niHzreyasaprApaka iti / nizcitaM zreyo niHzreyasaM-svAtmanyevAvasthAnaM samastakarmApetasya niHzreyasamucyate tasya prApakaH, tasya paryAyAntarasyotpAdaka ityarthaH / yazovibhavAdiyukto bhagavAn, paramarSiriti samadhigatasakalajJAnastIrthakaranAmakarmodayAt tIrthasya praNAyakaH candanapUjAdho'hena tenAmodhavacanena svAkhyAto aho ityAzcarye nApareNa kenacidevaM kathitaH, sugRtsargApavAdalakSaNaH, khyAto dharma ityevamasya dharmasvAkhyAtatvamanucintayato mArgAcyavane tadanuSThAne vA'vasthAnaM bhavatIti / mArgo-ratnatrayaM mukteH panthAH tasmAdacyavanam-apracyavanamanapetatvam / taditi mArgasya sambandhaH, tasyAnuSThAnaMzraddhAnaM svAdhyAyakriyA caraNam / etadeva paramArthato'cyavanaM mArgAd yathoktakriyA'nuSThAnamityeSA dhrmsvaakhyaattvaanucintnaanuprekssaa||7|| bhA0--uktA anuprekSAH / parISahAn vakSyAmaH rI0-uktA anuprekSAH sodAharaNAH / samprati parISahAn vakSyAma iti pratijAnIte ra sUtram-mArgAcyavana-nirjarArtha paripoDhavyAH parIparISahasahane pahetU sshaaH||9-8|| bhA0-samyagdarzanAdermokSamArgAdacyavanArtha karmanirjarArtha ca pariSoDhavyAH parISahA iti // 8 // TI-arthazabdaH pratyekamabhisambadhyate-mArgAcyavanArtha nirjarArtha ca / parISahAdhisahane mArgAcyavanaM prayojanam / kadAcit kliSTacittaH klIyatvAt sahanAsamarthaH sanmArgAva pracyavetApi atastatsahanAdaraH mArgaH, tasya tu samyagadhisahamAnasya gireriva niSprakampacetaso nirAkuladhyAnasya jAyate karmanirjarA / etadevAha-samyagdarzanAderityAdinA / tatvArthazraddhAnAdilakSaNo mArgo nivRterAtyantikyAH, tasyA mArgAnmA pracyoSmahIti sahyante 1.niHsArakaH' iti c-paatthH| 2 'marSiNA'ho khyAto dharma' iti g-paatthH| 3 'svAkhyAtatattva.' iti gh-paatthH| 4 'Atmanyeva ' iti ng-paatthH| 5 vibhAvAdi ' iti gh-paatthH| 6 'kulasya dhyAnaika(?)jAyate' iti g-c-paatthH| zraddhAnAdhAnAdi' iti g-paatthH| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 parISahAH / tathA jJAnAvaraNAdikarmakSapaNArtha ca (pari)soDhavyAH sidvi[prasthAna prAptikAraNasaMvaravinahetavaH pariSoDhavyAH, parISahA iti nirvacanam / samantAdApatantaH kSutpipAsAdayo dravyakSetrakAlabhAvApekSAH soDhavyAH-sahitavyAH parIpahA bhaNyante / "kRtyalyuTo bahulaM" (pA0 a0 3, pA0 3, mU0 113 ) iti karaNAdhikaraNAbhyAmanyatrApi karmaNi ghapratyayaH / parisahyanta iti parIpahAH // 8 // kiyantaste kinAmAnaH kiMsvarUpAzcetyAhabhA0-tadyathATI-tadyatheti saGkhyAdinirUpaNopakramaNam / sUtram-kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAmyAratistrIcaryAniSadyA. 22 parISahAH .. zayyA''krozavadhayAcanA'lAbharogatRNasparzamalasatkAra puraskAraprajJA'jJAnAdarzanAni // 9-9 // TI-kSutpipAseti sUtram / kSutpipAsAdayaH parIpahA dvAviMzatirnAmataH kSudAdinAmAnaH / svarUpamapi zabdArthenAveditameva / saGkhyAdInAM trayANAmapi pradarzanaM karoti bhASyakAra: bhA0-kSutparISahaH 1 pipAsA 2 zItaM 3 uSNaM 4 dazamazakaM 5 nAmyaM 6 aratiH 7 strIparISahaH 8 coparISahaH 9 niSadyA 10 zayyA 11 AkrozaH 12 SadhaH 13 yAcanaM 14 alAbhaH 15 rogaH 16 tRNasparzaH 17 malaM 18 satkArapuraskAraH 19 prajJA'jJAne 20-21 adarzanaparISahaH 22 iti // TI-kSudvedanAmuditA zepavedanAtizAyinI samyag viSahamAnasya jaTharAntravidAhinImAgamavihitena vidhinA kSudhAM zamayato'nepaNIyaM ca pariharataH kSutparISahajayo bhavati / aneSaNIyagrahaNe tu na vijitaH syAt kSutparIpahaH / evaM pipAsAparISahaH / eSaNIyabhAve tu prANidayAlunA samastamaneSaNIyaM pariharatA zarIrasthitiH kAryo / zItaparISahajayastu zIte patati mahatyapi jIrNavasanaH paritrANavarjito nAkalpAni vAsAMsi gRhNAti zItatrANAya / Agamavihitena vidhinA epaNIyameva kalyAdi gavepayet paribhuJjIta vA / nApi zItArto'ni jvAlayet / anyajvAlitaM vA nAseveta / evamanutiSThatA zItaparIpahajayaH kRto bhavati / evamuSNatapto'pi jalAvagAhanastAnavyajanavAtAdi varjayet, abhidhAritacchAyAdi vA / ata 1'kSudhAdi' iti c-paatthH| 2 'naiSaNAyAM ca.' iti hu-c-paatthH| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 sUtraM 9) svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam uSNamApatitaM samyaka saheta / na cAtapatrAdyupNavAraNAyAdadIteti / daMzamazakAdibhiH dazyamAno'pi na tataH sthAnAdapagacchet , na ca tadapanayanAthe dhUmAdinA yateta, na ca vyajanAdinA nivArayedityevaM daMzamazakaparIpahajayaH kRtaH syAt , nAnyatheti / nAgnyaparIpahastu na nirupakaraNataiva digambarabhautAdivat / kiM tarhi ? pravacanoktavidhAnena nAgnyam / pravacane tu dviprakAraH kalpa:-jinakalpaH sthavirakalpazca / tatra sthavirakalpe pariniSpannaH, krameNa dharmazravaNasamanantaraM prvrjyaaprtipttiH| tato dvAdaza varSANi sUtragrahaNaM pazcAt dvAdaza varSANyarthagrahaNaM tato dvAdazavarSANyasthavirakalpaH niyatavAsI dezadarzanaM kurute / kurvanneva ca dezadarzanaM niSpAdayati ziSyAn / ziSyaniSpaceranantaraM pratipadyate abhyudyatavihAram / sa ca trividhaH-jinakalpaH zuddhaH parihAro yathAlandazca / tatra jinakalpapratipattiyogya eva jinakalpaM pratipattukAmaH prathamameva tapaHsattvAdibhAvanAbhirAtmAnaM bhAvayati / bhAvitAtmA ca dvividhe parikarmaNi pravartate / yadi pANipAtralabdhirasti tatastadanurUpameva parikarmAceSTate / atha pANipAtralabdhirnAsti tataH pratigrahadhAritvaparikarmaNi pravartate / tatra yaH kalpe upadhiH "cA pANipAtralaMbdhisampannastasyopadhiravazyatayA rajoharaNaM mukhavastrikA ca / kalpagrahaNAt trividhazcaturvidhaH paJcavidho vA / pratigrahadhAriNastu navaprakAro'vazyatayA, kalpagrahaNAd dazavidha ekAdazavidho (dvAdazavidho) vA upadhirAgamAbhihitaH / evaMvidhaM nAgnyamiSTam / dazavidhasAmAcAryA cemAH paJca teSAM sAmAcAryaH ApracchanaM mithyAduSkRtamAvazyakA nizIthi(Sedhi ?)kA gRhasthopasampacca / uparitanI vA triprakArA sAmAcArI AvazyakAdikA / zrutasampadapi teSAmAcAravastu navamasya pUrvasya jaghanyataH / tatra hi kAlaparijJAnaM nyakSeNa, utkarSaNa daza pUrvANi bhinnAni, na sampUrNAni / vajrarSabhanArAcasaMhananAzca te vjrkuddyklpdhRtyH| sthitirapi teSAM kSetrAdikA anekabhedA / kSetratastAvad janmanA sadbhAvena ca sarvAsveva karmabhUmiSu, saMharaNataH kadAcit karmabhUmAvakarmabhUmau vA, avasarpiNyAM kAlataH tRtIyacaturthayoH samayorjanmataH tricaturthapaJcamISu sadbhAvaH / caturthI labdhajanmA paJcamyAM pravrajati / utsarpiNyA duSSamAdiSu triSu kAlavibhAgeSu janma, dvayostu sadbhAvaH / sAmAyikacchedopasthApyayorjinakalpapratipattizcaraNayoH / evaM tIrthapayoyAgarmavedAdikA'pi sthitirupayujyAgamAnusAreNa vaacyaa| nanu cAcelakyAdirdazavidhaH kalpaH / tatrAcelakyaM sphuTamevoktam / tatra ca madhyamatIrthavartinAM sAmAyikasaMyatAnAM caturvidhaH kalpo'vasthito'vazyatayA karaNIyaH / yathA''haayasthitakalpasya "zayyAtarapiNDatyAgaH kRtikarma ca tathA vrtaadeshH| cAturvidhyam puruSajyeSThatvaM hi, catvAro'vasthitAH kalpAH // 1 // " 1 'prANAyA0' iti ca-pAThaH / 2 'tatra grahaNaM' iti Ga-pAThaH / 3' sthApanayoH' iti ga-pAThaH / 4'veSAdi ' iti hu-paatthH| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tatvAdhigamanam [ adhyAyaH 9 paividhazcAnavasthitaH kalpaH / yathoktam--- anavasthitamya " Acelakyaudezika-nRpapiNDatyAga-mAsakalpAzca / pAvidhyam varSAvidhiH pratikramaNavidhAnaM vA'navasthitAH kalyAH // 1 // " AdhacaramatIrthakaratIrthavartinAM tu dazavikSo vyavasthitaH kalpaH / asya tu punarbhagavatastIrtha zrIvardhamAnacandrasya / sthita eveSTaH kalpaH sthAneSu dazasvapi yathAvat // 1 // kiM punaH kAraNametadevaM tIrthakRtAM viSamamupadezanam ? "Arjava-jaDA anArjava jaDA vRssbh-dhiirtiirthkaalbhvaaH| __manujA yasmAt tasmAt , kalpaH sthita eva sa proktaH // 1 // " satyamuktamAcelakyam / tat tu yathoktaM tathA kartavyam / tIrthakarakalpastAcadanya eva, mati-zrutA-'vadhijJAninaH pratipannacAritrAstu catuonina iti yuktameva teSAM pANipAtrabhojitvamekadevaSyaparigrahAzca / sAdhavastu tadupadiSTAcArAnuSThAyino jIrNakhaNDitAsarvatanuprAvaraNAH zrutopadezena vidyamAnevaMvidhavAsaso'pyacelakA eva / yathA''pagottaraNe zATakaparivepritazirAH puruSo nagna ucyate savastrako'pi. tathA'tra gadyapradezasthaganAya gRhItacolapaTako'pi nagna eveti / yoSica kAcit paripUrNazATikApidhAnA tantuvAyamAha-nanA'haM, dehi me zATikAmiti / evaM sAdhayo'pyamahAdhanamUlyAni khaNDitAni jIrNAni ca vibhrataH zruto. padezAd dharmabuddhayA nAgnyabhAja eveti / cAritrasUtre zuddhapArihArikAn vakSyAmaH // ___yathAlandikAstu bhaNyante / landamiti kAlasyAkhyA / tacca paJcarAtraM, teSAM hi paJcako gacchaH, sAmAcArI tu teSAM jinakalpikaistulyA, sUtrapramANabhikSAcaryAkalpAn vihAya, tatrAparisamAptAlpamUtrArthAstu gacchapratibaddhAH / prismaaptaastviprtivddhaaH| tatra kecit jinakalpikAH kecit sthavirakalpikA yathAlandinaH / tatra jinakalpikAH niSpratikarmazarIrAH __ samutpannarogAzcikitsAyAM na pravartante, netramalAdyapi nApanayanti' sthavirajinakalpaH kalpikAstUtpannarogaM gacche prakSipanti / gaccho'pi prAsukaiSaNIyena parikarma karoti bhaipajAdinA / sthavirakalpikAstvekaika pratigrahadhAriNaH saprAvaraNAH / jinakalpikAnAM tu vastrapAtrANi bhAjyAni / ekatra paJcapaJcarAtracAriNa ete| gaNapramANaM jaghanyatastrayo gaNAH, zataza utkRSTAH / bhikSAcaryA tu teSAM pazca pazcaiva, ekaikavItho carantaH paJcabhiH paTakAsakalpaM parisamApayanti / sthitAsthitakalpayozca dvayorapi te bhavanti / evamete jinakalpikAdayo gacchanirgatAstatra yadyevaMvidhaM nAnyamiSyate tadoM naagmoprodhH| atha paridhAnakaparityAgamAtraM tatastadapramANakaM na manAMsi prINayati jenendrazAsanAnusAriNAmiti / sthavirakalikAstu caturdazavidhopadhayaH utsargApavAdavyavahAriNaH aupagrahikopadhidhAriNazca / pravrajyAdidvAra 1 'mahAdhamUlyAni' iti ng-paatthH| 2 'kAd vakSyAmaH' iti ng-paatthH| 3 'ekatra pazcarAtra' iti Ga-pAThaH / 4 'kalpikayo' iti ng-paatthH| 5 'tato' iti ng-paatthH| 6 'auSadhaprAhiko' iti c-paatthH| 7 'dhAraNAzca' iti ddo-paatthH| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9] - svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 227 samadhigamyAH AcAryo-pAdhyAya-sthavira-bhikSu-kSulla vibhAgAH mAsakalpavihAriNaH paritanukamUlyavasanasthagitAgrimabhAgAH varSAkalpAdiparibhogakAriNaH dazavidhasAmAcAryanuSThAyinaH udgamotpAdanaipaNAdizuddhAhAropadhizayyAsevinazceti / evaM jinakalpikAdInAM gacchavAsinAM ca pAramarSapravacanAnusAriNAM nAnyaparIpahajayaH sambhavatIti, nAnyeSAm / aratiH utpadyate kadAcid viharataH tiSThato vA sUtropadezena, tatrotpanAratinApi samyagdharmArAmaratenaiva bhavitavyam, evamaratiparISahajayaH syaaditi| strINAmaGgapratyaGgasaMsthAnahasitalalitavibhramAdiceSTAzcintayet na jAtucit , cakSurapi na sAsu nivezayati mokSamArgArgalAsu kAmabuddhayA, evaM strIparIpahajayaH kRto bhavati / / / tarjitAlasyo. grAmanagarakulAdiSvaniyatavasatinirmamatvaH pratimAsaM caryAmAcaredityevaM pryaapriiphjyH| niSIdantyasyAmiti niSadyA-sthAnaM strIpazupaNDakavivarjitamiSTAniSTopasargajayinA tatrAnudvinena niSadyAparIpahajayaH kAryaH / zayyA-saMstArakaH maJcakAdipaTTo vA mRdukaThinAdibhedenocAvacaH pratizrayo vA pAsUtkarapracuraH zizire bahudharmako vA tatra nodvijeta kadAcaneti shyyaapriisshjyH| Akroza:-aniSTavacanaM, tad yadi satyaM kaH kopaH ? zikSayati hi mAmayamupakArI, na punarevaM kariSyAmIti / asatyaM cet sutarI kopo na kartavya ityaakroshpriisshjyH| vadhaH-tADanaM paannipaanniltaakshaadibhiH| tadapi zarIramavazyaMtayA vidhvaMsata eveti matvA samyak sahitavyam, anyadevedamAtmanaH pudgalasaMhatirUpam , AtmA punane zakyata eva dhvaMsayitum / ataH svakRtakarmaphalamupanatamidaM mameti samyak sahamAnasya vdhpriisshjyH| - yAca --mArgaNaM bhikSorvasva-pAtrA-'nna-pAna pratizrayAdeH parato labdhavyaM sarvameva / zAlInatayA ca na yAMcyA pratyAdriyate, sAdhunA tu prAgalbhyabhAjA yAcanamavazyameva kAryamityevaM bAcyAparISahajayo vidheyH| ____ alAbhastu yAcite sati pratyAkhyAnaM vidyamAnamavidyamAnaM vA na dadAti, yasya svaM tat kadAcit vA datte, kadAcinna, kastatrAparitoSo na yacchati sati / yathoktam (dazavai0 a0 5, u0 2)-bahuM paraghare atthi" ityAdi / alAbhe'pi samacetasaiva avikRtasvAntenaiva bhvitvymitylaabhpriisshjyH| 1'anRtaM ' iti ng-paatthH| 2' yAcanayA.' iti Ga-pAThaH / . 3 sampUrNa padyaM sAkSIbhUtapATharUpeNa dRzyate zrIjinasUrapraNItAyAM priyaGkaranRpakathAyAM (pR. 22), tacaivam "bahuM paraghare asthi vivihaM khAimaM sAimaM / ma tatva paMDio kuppe icchA dijja paro naavaa||" etacchAyA yathA bahu paragRhe'sti vividhaM khAdima svAdimam / na tatra paNDitaH kupyet icchayA dadyAt paro na vA // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 navAdhigamamatram [ adhyAyaH 9 rogo aga- tImAra-kAma-zvAsAdiH, tasya prAdurbhAve satyapi na gacchanirgatAzcikimAyAM pravartante / gacchavAsinastvalpabahutvAlocanayA samyaka sahante, pravacanoktena vA vidhinA pratikriyAmAcarantIti rogpriiphjyH| azupirataNamya darbhAdeH paribhogo'nujJAto gacchanirgatAnAM gacchavAsinAM ca, tatra yeSAM zayanamanujJAtaM niSpannAnAM teSAM (nizAyAM te tAn ?) darbhAn bhUmAvAstIrya saMstArakotarapaTTako ca darbhANAmupari vidhAya zerate, caurApahRtopakaraNo vA pratanukasaMstArakAdipaTTo vA'tyantajIrNatvAt tathApi taM paruSakuzadarbhAditRNasaMsparza samyagadhisahate yastasya tRnnsprshpriisshjyH| ___rajaH parAgamAtra malastu svedavArisamparkakaThinIbhUto vapuSi sthiratAmito grISmoSmamempAtajanitadharmajalArdratAM gato durgandhirmahAntamudvegamutpAdayati / tadapanayanAya na kadAcidabhiSekAdhabhilASaM karotIti mlpriisshjyH| ___ satkAro bhaktapAnavastrapAtrAdinA parato yogaH, puraskAraH sadbhUtaguNotkIrtanaM vandanAbhyutthAnAsanapradAnAdivyavahArazca, tatrAsatkArito'puraskRto vA na dveSaM yAyAt, na dUSayet manovikAreNAtmAnamiti stkaarpurskaarpriisshjyH| prajJAyate'nayeti prajJA-buddhayatizayaH, tatprAptau na garvamudvahata iti prajJAparISahajayaH / prajJApratipakSeNAlpabuddhikatvena parIpaho bhavati / nAhaM kiJcijAne mUryo'haM sarvaparibhUta ityevaM paritApamupAgatasya parISahaH, tadakaraNAt krmvipaako'ymitipriisshjyH|| ___ jJAnaM tu zrutAkhyaM caturdaza pUrvANyekAdazAGgAni, samastazrutadharo'hamiti garvamudvahate, tatrAgarvakaraNAt jJAnaparISahajayaH / jJAnapratipakSaNApyajJAnenAgamazUnyatayA parISaho bhavati, jJAnAvaraNakSayopazamodayavijRmbhitametaditi, svakRtakarma phalaparibhogAdapaiti taponuSThAnena ghetyevamAlocayato jJAnaparISahajayo bhavati / ___ adarzanaparISahastu sarvapApasthAnebhyo virataH prakRSTatapo'nuSThAyI niHsaGgavAha tathApi dharmAdharmAtmadevanArakAdibhAvAnekSe, ato mRSA samastametaditi adarzanaparISahaH / ... tatraivamAlokayet dharmAdharmoM puNyapApalakSaNau yadi karmarUpI pudgalAtmako, dhamoghadazene hatavaH tatastayoH kAryadarzanAdanumAnasamadhigamyatvam / atha kSamAkrodhAdiko dharmAdharmoM, tataH svAnubhavatvAdAtmapariNAmarUpatvAt prtykssvirodhH| devAstvatyantaratasukhAsaktatvAnmanuSyaloke ca kAryAbhAvAt duSpamAnubhAvAca na darzanagocaramAyAnti / nArakAstu tIvravedanArtAH pUrvakRtakarmodayanigaDabandhanavazIkRtatvAdasvatantrAH kathamAyAntItyevamAlocayataH adarzanaparISahajayo bhavatIti / itizabda iyattApradarzanArthaH // 1 sanpAta' iti g--paatthH| 2'buddhiratizayaH' iti u-paatthH| 3 'tApastasya' iti ga-pAThaH / 4 'dharmAtma' iti -paatthH| "yattatha darzana ' iti Ga-pAThaH / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10 ] . svopajJabhASya-TIdAlaGkRtam 229 . bhA0--ete dvAviMzatidharmavighnahetavo yathoktaM prayojanamabhisandhAya rAgaSo nihatya pariSoDhavyA bhavanti // 9 // ___TI-eta iti / kSudAdayo'darzanAntAH pratyakSIkRtA dvAviMzatiriti na nyUnA nAdhikAH kSamAdidazalakSaNakasya dharmasya vighnahetavaH-antarAyakAraNabhUtAH / yathoktaM saMvarAkhyaM prayojanamabhisamIkSya abhisandhAya saMvaraphalaM cAbhisandhAya mokSaM rAgadveSau nihatyeti / kecid rAgAdudayamAsAdayanti kecid dveSAditi, ataH sarva evaite prAduHSyantaH samApatitAH samantAt pariSoDhavyA bhavantIti // 9 // paJcAnAmevetyAdinA sUtraM sambadhnAti bhA0--pazcAnAmeva karmaprakRtInAmudyAdete parISahAH prAdurbhavanti / tadyathAjJAnAvaraNa-vedanIya-darzanacAritramohanIyA-'ntarAyANAmiti // TI0-paJcAnAmeva na SaNNAM na catasRNAM karmaprakRtInAmudayAd vipAkAdete dvAviMzatiH parISahAH samupajAyante / kAH punastAH paJca karmaprakRtaya iti nAmagrAhamAcaSTe-jJAnAvaraNasya vedyasya mohanIyasya / tacca mohanIyaM dviprakAra-darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM ca / tathA antarAyasyetyevametAH paJca prakRtayaH / tatra kaH parIpahaH kasya guNasthAneSu cetyAha sUtram-sUkSmasamparAya-chadmasthavItarAgayozcaturdaza // 9-10 // bhA0-sUkSmasamparAyasaMyate chadmasthavItarAgasaMyaMte ca caturdaza parISahAH sambhavanti, kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacAMprejJAjJAnAlAbhazayyAvadharogatRNasparzamalAni // 10 // TI--sUkSmetyAdi / svAmivizeSAvadhAraNam / caturdazAnAM parISahANAM samparAyaHkaSAyo lobhAkhyastasya bAdarANi khaNDAni parizATitAni navame guNasthAne / dazame tu guNasthAne sUkSmalobhaparamANavo vedyante / tataH sUkSmaH samparAyo yasyAsau sUkSmasamparAyaH, zamakaH kSapako vA saMyato mUlottaraguNasampannastasmin sUkSmasamparAyasaMyate amI caturdaza parISahAH sambhavanti, udayamAsAdayantItiyAvat / chama-AvaraNaM tatra sthitazchadmasthaH, sAvaraNajJAna iti / vItaH-apeto rAgaH sakalamohoparzamAt samastamohakSayAcca yasya, krameNaikAdazadvAdazaguNasthAnavartinI saMyatI parigRhyate / chadmasthavItarAgasAmAnyAccaikavacanam / sUkSmasamparAyazca chadmasthavItarAgazceti dvndvH| tayozcaturdazate bhASyaparipaThitAH parIpahAH kSudAdayo malAvasAnAH // 10 / / 1 'parISahAH ' ityadhiko gh-paatthH| 2-3 'yateH' iti g-paatthH| 4 'bhavanti ' iti gha-pAThaH / 5' alAbhaprajJAjJAnazayyA' iti g-paatthH| 6 'zamasamastanmoha ' iti Ga-pAThaH / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 dayArthAdhigamasUtram [adhyAyaH bhavasthakevalinaH zeSakarmakAraNAbhAvAd vedanIyasambhavAJca tadAzrayA aiva parISahA bhavantItyAha sUtram-ekAdaza jine // 9-11 // rI-asya bhASyam bhA0-ekAdaza parISahAH sambhavanti jine ghedniiyaashryaaH| tadyathAsAmanA kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacayAzayyAvagharogatRNasparzamala " parISahAH // 11 // 0-ekAdazaiva parISahAH pUrvoktacaturdazakamadhyAdapanIya asUna prajJAjJAnAlAmAkhyAstrIn ekAdaza zeSA bhavanti vedanIyakarmAzrayA jine / mohapurAsareSu zAnadarzanAparaNAntarAyeSu kSayamAtyantikamupagateSu ghAtikarmasu utpamasakalajJeyagrAhinirAvaraNajJAno jinaH kevalItiyAvat / tatrAntyopAntyayorguNasthAnayorjinatvaM, tatra sambhavaH // 11 // sarveSAM parISahakAraNAnAM karmaNAmudayasambhavamaGgIkRtyAhasUtram-bAdarasamparAye sarve // 9-12 // bhA0-cAdarasamparAyasaMyate sarve dArvizatirapi parISahAH sambhavanti // 12 // TI0-cAdaraH-sthUlaH samparAyaH-kaSAyastadudayo yasyAsau pAdarasamparAyaH sNmtH| sa ca mohaprakRtIH kazcidupazamayatItyupazamakaH / kazcit kSapayatIti kSapakaH / tatra sarveSA mAvizaterapi kSudAdInAM parISahANAmadarzanAntAnAM sambhava iti uktA guNasthAneSu yathAsambhavaM parISahAH // 12 // samprati karmaprakRtiSvantarbhAvakathanAyAha sUtram-jJAnAvaraNe prajJA'jJAne // 9-13 // bhA0-jJAnAvaraNIyodaye prajJA'jJAnaparISahau bhavataH // 13 // TI-prajJA cAjJAnaM ca prjnyaa'jnyaane| prajJAparISaho'jJAnaparISahazca jJAnAvaraNe bhvtH| jJAnAvaraNakSayopazamAt prajJA'jJAnaM ca / satyeva hi jJAnAvaraNe tasya kSayopazamaH / jJAnAvaraNodavAca aprajJA-nirbuddhikatvamajJAnaM ceti / kathaM punaridamubhayaM labhyate / 1 tulyA hi saMhitA aprajJA ca jJAnaM ca aprajJAjJAne jJAnAvaraNodaye bhavata ityubhayathA'pi spaSTaM bhASyam // 13 // 'bhavaparISahA' iti -paatthH| 2uttaraguNa. ' iti -pAThaH / 3 'ridai labhyate ' iti: sa-pAThaH, *ridamudayaM labhyate' iti tu ca-pAThaH / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrANi 14-16] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 231 - sUtram-darzanamohA-'ntarAyayoradarzanAlAbhau // 9-14 // bhA0-darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau yathAsaGkhyaM darzanamohodaye'darzamaparISahaH / lAbhAntarAyodaye'lAbhaparISahaH // 14 // ____TI0-darzanamohaH-anantAnubandhino mithyAtvAditrayaM ca, yathAsaGkhyamiti krameNa darzanamohe adarzanaparISahaH / antarAye alAbhaparISahaH / adarzanam-azraddhAnaM devAdisadbhAvaviSayam , ato mithyAtvAnubandhAd darzanamohe'ntaHpAta iti // 14 // sUtram-cAritramohe nAmyA- rati-strI-niSadyA-''kroza-yAcanA 'stkaarpurskaaraaH||9-15 // bhA0-cAritramohodaye ete nAgnyAdayaH sapta parISahA bhavanti // 15 // TI0-darzanamohavarja zeSaM cAritramohanIyam / cAritraM mUlottaraguNasampannAnmohanAt parAGmukhatvAcAritramohanIyam / tadudaye satyete nAgnyAdayaH sapta parISahA bhavanti / nAgnyaM jugupsodayAt / aratyudayAdaratiH / strIvedodayAt strIparISahaH / niSadyAsthAnAsevitvaM bhayodayAt / krodhodayAdAkrozaparISahaH / mAnodayAd yAcyAparISahaH / lobhodayAt satkAra (puraskAra)parISaha iti // 15 // sUtram-cedanIye zeSAH // 9-16 // bhA0-vedanIye zeSA ekAdaza parISahA bhavanti ye jine sambhavantItyuktam ( a09, sU0 11) / kutaH zeSAH ? ebhyaH prajJA-jJAna-darzanA-lAbhanAgnyA-'rati-strI-niSadyA-''kroza-yAcanA-satkArapuraskArebhya iti // 16 // TI-vedanIyakarmodaye zeSAH ekAdaza parISahAH sampatanti / kutaH zeSAH ? uparyuktebhyo'nye shessaaH| ke punarupayuktAH1 prajJA-jJAne adarzanA-'lAbhau sapta ca nAgnyAdayaH, ebhyaH zeSAH kevalino ye sambhavanti / ekAdaza jine prAguktAH kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayyAvadharogatRNasparzamalaparIpahAkhyA iti // 16 // evamete vyAkhyAtanimittalakSaNavikalpAH AvAdarasamparAyAt sarve bhavanti / paratastu niytaaH| tat kimete kadAcit sarveSvekasya jantoryogapadyena sambhavanti na vA? sambhavantItyAha 1'nuvedhAt ' iti gh-paatthH| 2'tataH' iti c-paatthH| 3'kevalini' iti gh-paatthH| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 sUtram-ekAdayo bhAjyA yugapadaikonaviMzataH // 9-17 // bhA0--eSAM bAviMzataH parISahANAmekAdayo bhajanIyA yugapadekasmin jIve A ekonaviMzateH / atra zItoSNaparISahI yugapanna yogapacena parI - bhavataH, atyntvirodhitvaat| tathA caryAzayyAniSadyAparI SahANAmekasya sambhave vyorabhAvaH // 17 // TI.-ekAdaya iti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / athavaikazeSaH / ekazvAsAvAdiGa kAdiH, eka AdiryeSAM te ekAdayaH, ekAdizca ekAdayazca ekaadyH| tadete dAviMzatiH parISahA bhAjyA-vikalpyA yugapadekasmin yatau / tatra kasyacidekaH kasyacid dvau kasyacit prayastAvad yAvadekonaviMzatiravirodhAt yugapadekatrodayante, virodhAta tu na dvAviMzatirapyekasmin yugapaditi / bhAjyA iti NijantAdyat / Nijapi caurAdikaH / A ekonaviMzateriti ekenonA viMzatiriti tatra smaasH| tRtIyeti yogavibhAgAnaJaH prkRtibhaavH| AdhuktaH, UnArthAbhidhAyI cAtra naJ / ekenonA viMzatirityarthaH / viMzatizabdasya dvidazavarganittitvAta dvau dazako parimANamasya saGghasya viMzatiH / ekavacanAntatA ekatvena nipAtanAt / bahutvAd bahuvacanamiti cet na, ekArthatvAd yatha-vanAdivat / kathaM punarekonaviMzatiH samasti yugapat na punAviMzatirapItyAha-atyantavirodhAditi / zItoSNayorasahAvasthAnalakSaNo virodhaH parasparaparihAreNa sthitiH| atyantagrahaNaM paryAyanayavivakSAprAdhAnyakhyApanArtham / zItoSNaparyAyAvatyantabhimo-viruddhau, tayozcaikasmin kAle naikatvenAvasthAnam / dravyArthikasya tu tadeva dravyamapAstasamastapayoyaM zItamuNaM cetyutthitAsInapuruSavad utphaNaviphaNIbhUtasarpavad vA nAsti kazcid virodhH| tathA cayo-zayyA-niSadyAnAmekasya sambhave dvyorbhaavH| coyAM satyAM niSadhA-zayye na staH / niSadyAyAM tu shyyaa-cryyorbhaavH| zayyAyAM punarniSadyA-carye na bhavataH iti prayo vaya'nta iti // 17 // uktaH priisshjyH| samprati prastAvaprAptaM cAritramucyatecAritrasya sUtram-sAmAyika-cchedopasthApya-parihAravizuddhi sUkSmasamparAya-yathAkhyAtAni cAritram // 9-18 // bhA0-sAmAyikasaMyamaH 1 chedopasthApyasaMyamaH 2 parihAravizuddhisaMyamaH 3 sUkSmasamparAyasaMyamaH 4 yathAkhyAtasaMyamaH 5 iti paJcavidhaM cAritram / tata pulAkAdiSu ( a0 9, sU048 ) vistareNa vakSyAmaH / / 18 // paJcavidhatvam 'bhA' ityadhiko g-paatthH| 2 'ekAnaviMzataH ekena na viMzatiriti nasamAsaH' iti ca-pAThaH / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 18] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 233 - TI0-sAmayikAdayaH kRtadvandvAH prathamAbahuvacanena nirdiSTAH, kecit vicchinnapada meva sUtramadhIyate, ekameva cAritraM samudAye mA prApaditi, tacca nAtIva sUtrapAThAvamazaH bahu manyAmahe, sAmAyikamevedaM chedopasthApyAdibhedena jJApitam, gato'taH paramArthata ekameva cAritraM saMyama iti abhedaM manyamAno bhASyakRdAha-sAmAyikasaMyama ityAdi / sarvasAvadyayogaviratilakSaNaM sAmAyika, tadvizeSA eva chedopasthApyAdayaH, vizuddhatarAdhyavasAya vizeSAH sAvadyayogaviratereva / tatra zabdanirbhedaH-rAgadveSavirahitaH samaH ayo-gamanam / sakalakiyopalakSaNametat / sarveva kriyA sAdhoraraktasAmAyikaHIR dviSTasya nirjarAphalA / samasyAyaH samAyaH, samAya eva sAmAyikamiti - svArthikaH Thak / samAye vA bhavaM sAmAyika, samAyena 'nirvRttaM sAmAyikaM, samAyasya vA vikAraH tanmayaH sAmAyaH, sa prayojanamasyeti vA, sarvatra yathA'bhiprete'rthe Thak / taSa sAmAyikaM dviprakAram-itvarakAlaM yAvajjIvikaM ca / tatrAdyaM prathamAntyatIrthakara ___ tIrthayoH pravrajyApratipattAvAropitaM zastraparijJAdhyayanAdividaH zraddadhataH sAmAyikasya sa, chedopasthApyasaMyamAropaNaviziSTataratvAd virateH sAmAyikavyapadeza dvavidhyam - jahAtItyata itvarakAlam / madhyamatIrthakRtAM videhakSetravartinAM ca yAvajjIvikaM-pravrajyApratipattikAlAdArabhya-AprANaprayANakAlAdavatiSThate / prathamAntyatIrthakaraziSyANAM sAmAnyasAmAyikaparyAyacchedo vizuddhatarasarvasAvadyayogaviratAvavasthAnaM viviktataramahAvatAropaNaM chedopsthaapysNymH| chedopasthApanameva chedopasthApyam / pUrvaparyAyachedopasthApyasya ___cchede sati uttaraparyAye upasthApanaM bhAve yato vidhAnAt / tadapi vividhatA tyasya dvidhA, niraticAra-sAticArabhedena / tatra zikSakasya niraticArama " dhItaviziSTAdhyayanavidaH madhyamatIrthakaraziSyo vA yadopasampadyate caramatIrthakaraziSyANAmiti / sAticAraM tu bhanamUlaguNasya punarvatAropaNAt chedopasthApyam / ubhayaM caitat sAticauraM niraticAraM ca sthitakalpa eva, AdyantatIrthaGkarayorevetyarthaH / parihAraH-tapovizeSastena vizuddhaM parihAravizuddhikaM ceti / tadapi dvidhA-nivizyamAnaka .. nirviSTakAyikaM ca / tatra nirvizyamAnakam-AsevyamAnakaM, pariparihAravizuddha dvividhatvam " bhujyamAnakamityarthaH, nirviSTakAyikamAsevitamupabhuktam, tatsahayogAt tadanuSThAyino'pi nivizyamAnakAH tAcchIlye zaktI vA cAnaz / nirvezaH-upabhogaH, niviMzamAnakAstat upabhuJjAnAH, nirviSTakAyikAstu nirviSTaH kAyo pAmasti te nirviSTakAyikAstatsahayogAt tenAkAreNa tapo'nuSThAnadvAreNa paribhuktaH kAyo 1 "nivartitaM ' iti ttu-paattH| 'cAramanaticAra ' iti ca-pAThaH / 2 'sAmAnyayatiparyAya ' iti gha-pAThaH / 3 vidhatte' iti gha-pAThaH / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 yairiti paribhuktatAdagvidhatapasaH, nirviSTakAyikA ityarthaH / parihAravizuddhikaM ca tapaH pratipannAnAM navako gacchaH / tatra parihArAcAriNazcatvAro'nuparihAriNo'pi catvAraH kalpasthita ekaH, vAcanAcArya ityarthaH / sarve'pi te zrutAdyatizayasampannAH tathApi rucyA (rUDhyA ?) kalpasthita ekaH kazcidavasthApyate / tatra ye kAlabhedena vihitaM tapo'nutiSThanti te prihaarinnH| niyatAcAmlabhaktAstvanuparihAriNasteSAmevAbhisarAH, tapoglAnAnAM parihAriNAM sahAyake vartante / kalpasthito'pi niyatAcAmlabhakta eva / tacca tapaH parihAriNAM grISme caturthaSaSThASTamabhaktalakSaNaM jaghanyamadhyamotkRSTaM krameNaiva / zizirakAle SaSThASTamadazamAni jaghanyamadhyamotkRSTAni / varSAsvaSTamadazamadvAdazabhaktAni jaghanyamadhyamotkRSTAni / pAraNAkAle'pyA 1. cAmlameva pArayanti / ukta vidhAnaM tapaH SaNmAsaM kRtvA parihAriNo'nuparihAravizuddhisaMyamasya sImA parihAritvaM pratipadyante / anuparihAriNazca parihAriNo bhavanti / te'pi " SaNmAsAn vidadhate tat tapaH, pazcAt kalpasthita ekAkyeva SaNmAsAvadhika parihAratapaH pratipadyate / tasya caiko'nuparihArI bhavati, tanmadhye aparazcaikaH kalpasthita iti, evameSa parihAravizuddhaH saMyamo'STAdazabhirmAsaiH parisamAptimupayAti / parisamApte tu tasmin punastadeva kecit parihAratapaH pratipadyante svazakyapekSAH, kecid vA jinakalpam , apare tu gacchameva vA vizantIti / parihAravizuddhikAzca sthitakalpa eva prathamacaramatIrthakaratIrthayoreva, na madhyamatIrtheSviti / sUkSmasamparAyasaMyamastu zreNimArohataH prapatato vA bhavati / zreNirapi dviprakArA-aupazamikI kSAyikI ca / tatraupazamikI anantAnubandhino mithyAtvAditrayaM napuMsakastrIvedI hAsyAdiSaTkaM puMvedaH apratyAkhyAnAvaraNAH saMjvalanAzceti / asyAzca aarmbhkoprmttsNytH| apare tu bruvate-"aviratadezapramattApramattaviratAnAmanyatamaH prArabhate, ra sa cAnantAnubandhinazcaturo'pi samakameva zamayati antarmuhUrtena, tato aupazamikI " darzanatrikaM, tato'nudIrNa pumAnArohannapuMsakavedaM, tataH strIvedaM, yoSidAro hantI, prAga napuMsakavedaM, tataH puruSavedaM, tRtIyaprakRtiradhirohana prAka strIvedaM, tataH puruSavedaM, tato'pi hAsyAdiSaTkaM tataH (napuMsaka )puMvedaM, tato'pratyAkhyAnAnAM pratyAkhyAnAvaraNAnAM ca yugapadeva dvau krodhau saMjvalanakrodhAntaritau zamayati, pazcAt saMjvalanakrodha, punadvau mAnau, pazcAt saMjvalanamAnaM, punajhai mAye, tataH saMjvalanamAyAM, pUnau lobhI, pazcAt saMjvalanalobham / sakhyeyAni khaNDAni kRtvA krameNa copazamayya pazcimakhaNDamasaGkhyeyAni khaNDAni karoti / tataHpratisamayamasaGkhyeyabhAgamupazamayan samastamantamuhartena shmyti| tacAsaGkhyeyabhAgAn zamayan sUkSmasamparAyasaMyamI bhavati / atyantavizuddhAdhyavasAyo dazamaguNasthAnavartI, zreNyArohe ca vardhamAnavizuddhAdhyavasAyasya vizuddhamavataratA . zreNI 'SaNmAsI' iti ng-c-paatthH| 2 'hAriNaM' iti -pAThaH / 3 'sAvadhikaM' iti gha-ca-pAThaH / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 191 svopajJamAdhya-TIkAlaGkRtam 235 saMkliSTAdhyavasAyasya saMkliSTaM, sUkSmaH-zlakSNAvayavaH samparAyaH-kaSAyaH saMsArabhrAntiheturyatra tat sUkSmasamparAyam / sa copazAntakapAyo'pi svalpapratyayalAbhAd davadagdhAJjanadrumavadudakAsecanAdipratyayalAbhAdaGkarAdirUpeNa bhasmacchannAgnivad vA vAvindhanAdipratyayataH svarUpachupadarzayati, tadvadasau mukhavastrikAdiSu mamatvasamIraNena sandhukSamANaH kapAyAnizcaraNendhanamAmUlato dahan pracyAvyate prativiziSTAdhyavasAyAditi / kSAyikI tu zreNiranantAnubandhino mithyAtvamizrasamyaktvAni apratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAH napuMsakatrIvedau hAsyAdipaTkaM puMvedaH saMjvalanAzca, asyAzcorohakaH aviratadezapramattApramattAviratAnAmanyatamo vishudhymaanaadhyvsaayH| sa cAnantAnubandhino yugapadeva kSapayatyantarmuhUrtena / tataH krameNa darzanatrikaM, kSapakazreNIvarNanam " tato'pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAMzca yugapadeva kSapayitumArabhate / vimadhya. bhAge caipAmimAH poDaza prakRtIH kSapayati-narakatiryaggatI etadAnupUvyau~ ekadvitricaturindriyajAtIyAtapoddayotasthAvarasAdhAraNasUkSmanAmAni, tato nidrAnidrApracalA. prathalAstyAnIH , tato'STAnAM zeSaM, tato'nudINa vedaM jaghanyaM pUrvavat , tato hAsyAdiSaTkaM, tato'pyuditaM vedaM, tataH saMjvalanAnAmekaikaM krameNa kSapayati, sAvazeSe ca pUrvasaMjvalanakaSAye uttaraM kSapayitumArabhate / sarvatra pUrvazeSaM cottareNaiva saha kSapayati yAvat saMjvalanalobhasaGkhyeyabhAgaH / tamapi saGkhyeya( bhAga )masaGkhyAni khaNDAni kRtvA pratisamayamekaikaM khaNDaM kSapayati, tadA[pi] sUkSmasamparAyasaMyamI bhavati / samastamohanIyopazame tu ekAdazaguNasthAnaprApta upazAntakaSAyo yathAkhyAtasaMyamI bhavati / kSapakastu sakalamohANevamuttINoM nigrentho yathAkhyAtasaMyamI jAyate / athazabdo yathAzabdArthe / yathA khyAtaH saMyamo bhagavatA tathA'sAveva, kathaM ca khyAtaH 1, akaSAyaH, sa caikAdazadvAdazayorguNasthAnayoH, upazAntatvAt kSINatvAca kapAyAbhAva iti / evaM paJcavidhaM cAritramaSTavidhakarmacayariktIkaraNAt / tacca pulAkAdiSu vistareNa vakSyAmaH pulAkAdisUtre upariSTAt ( a0 9, sU. 48), pulAkAdibhedeSu sAmAyikAdisaMyamaH paJcaprakAro'pi paJcasu pulAkAdinigrantheSu vistareNa-prapaJcena bhAvayiSyata iti // 18 // uktaM cAritraM, prakIrNakaM ca tapaH, sampratyanazanAdikaM tapo bhaNyate--- sUtram-anazanA-'vauMdarya-vRttiparisaGkhyAna-rasaparibAhyatapasaH SavidhatA tyAga-viviktazayyAsana-kAyakkezA bAhyaM tpH||9-19|| ___TI-dvividhaM tapaH-bAhyamabhyantaraM ca, tatra bAhyAbhyantarazabdArthaH prAi nirUpitaH / tadekaikaM SoDhA / tatra bAhyasya tAvad bhASyakAro bhedAnAcaSTe SaDapi mUtraM vivRNvan 1 'ndhanAdimAmUla ' iti gha-pAThaH / 2 'stvArohakaH ' iti ca-pAThaH / 3 ' jAtirAtapo' iti gha-pATaH / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 bhA0-anazanaM 1 avamaudarya 2 vRttiparisaGkhyAnaM 3 rasaparityAgaH 4 viviktazayyAsanatA 5 kAyaklezaH 6 ityetat SaDvidhaM bAhyaM tapaH // "samyag yoganigraho guptiH" ( a0 9, sU0 4) ityataHprabhRti samyagityanuvartate, saMyamarakSaNArtha kamanirjarAthaM ca caturthaSaSThASTamAdi samyaganazanaM tapaH // TI0-anazanamavamaudayaM vRttiprisngkhyaanmityaadi| prAk prakRtaH samyakazabdo'nuvartate / sa ca vizeSaNam-samyaganazanaM samyagavamaudaryam , evaM ca sarvatra vRttiparisaGkhyAnAdiSvapi / kiM punarvizeSaNena vyAvayate ?, nRpazatrutaskarakRtAhAranirodhAdi tathA patinimitta __mAjIvAdihetoH upahatabhAvadoSasya hi na saMyamarakSaNaM na ca karmanirjaretyataH samyaggrahaNe hetavaH samyaggrahaNam / yastu pravacanoditazu(zrA)ddhatayA svasAmarthyApekSo dravyakSe trakAlabhAvAbhijJaH kriyAzcAhApayannahorAtrAbhyantarakAryAH karotyanazanAditapaH sa karmanirjarAbhAra bhavatItyevaimarthamanuvaya'te / samyaggrahaNaM bAlatapaHpratiSedhArtha ca / saMyamaH saptadazabheda uktaH (a09, sU06), cAritraM vA paJcaprakAra sNymH| tatparipAlanAya rasatyAgAdi samyaktapo bhavati / karma jJAnAvaraNAdi tasya nirjarA-AtmapradezebhyaH parizAMTanam / yathoktam (prazamaratau zlo0 159)-yadvad vizeSaNAdupacitopItyAdi / tapazca prAyaH save samaye pratItaM zubhAzubhakarmakSayAyetyevaM karmanirjaraNArtha cetyuktam / cazabdaH samuccayArthaH / tatrAnazanamAdAveva, AhAragaveSaNe yatnavAnapi saMyataH kenacidatIcArakalaGkana yujyata eveti tatparihArAyopanyastaM saprapaJcaM caturthaSaSThASTamAdItyAdinA, azanam-AhArastatparityAgo'nazanam / tad dvidhA-itvaraM yAvajjIvakaM c| tatrevaraM - namaskArasahitAdi / caturthabhaktAdi tu bhASyakAreNopanyastamatItvara - tvAditaradupekSitam caturthabhaktAdi SaNmAsaparyavasAnamitvaramanazanaM bhagavato mahAvIrasya tIrthe / yAvajjIvikaM tu trividham-pAdapopagamanaM, iGginI, bhaktapratyAkhyAna __ miti / tatra pAdapopagamanaM dvidhA-savyAghAtamavyAghAtaM ca / sato'pyAyAvajIvikAna zanasyabhedaprabhedAH // yuSo yadopakrAntiH kriyate samupajAtavyAdhinotpannamahAvedanena tat savyAghAtam / nirvyAghAtaM tu pravrajyAzikSApadAdikrameNa jarAjarjaritazarIraH karoti yadupahitacaturvidhAhArapratyAkhyAno nirjantukaM sthaNDilamAzritya pAdapa ivaikena . pArzvena nipatyAparispandastAvadAste prazastadhyAnavyApRttAntaHkaraNo pAdapogamanAnazanam yAvadutkrAntAH prANAstadetat pAdapopagamanAkhyaM anazanam / iGginI zrutavihitakriyAvizeSastadviziSTaM maraNamiGginImaraNam / ayamapi hi 1 vyAkRtyate' iti ng-paatthH| 2 'tyevamanu' iti Ga-pAThaH / 3 'zaTanaM ' iti ca-pATaH / 4 sampUrNa padyaM yathA "yadvadU vizoSaNAdupacito'pi yatnena jIyate dossH| tadvata karmopacitaM nirjarayati saMvRtastapasA // " itvaramanazanam Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaktapratyAkhyAnAnazanam sUtra 19 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 237 pravajyAdipratipattikrameNaivAyuSaH parihANimavabudhya AttanijopakaraNaH sthAvarajaGgamaprANira vivarjitasthaNDilasthAyI ekAkI kRtacaturvidhAhArapratyAkhyAnaH chAyAta - uSNaM uSNAcchAyAM saGkrAman saveSTaH samyagjJAnaparAyaNaH prANAn jhaati| etadiGginImaraNamaparikarmapUrvakaM ceti / bhaktapratyAkhyAnaM tu gacchamadhyavartinaH, sa kadAcit trividhAhArapratyAkhyAyIti, kadAciccaturvidhAhArapratyAkhyAyI, paryante kRta" samastapratyAkhyAnaH samAzritamRdusaMstArakaH samutsRSTazarIrAdyupakaraNamamatvaH " svayamevogrAhitanamaskAraH samIpavartisAdhudattanamaskAro vA udvartanaparivartanAdi kurvANaH samAdhinA karoti kAlametad bhaktapratyAkhyAnaM maraNamiti // uktamanazanam / avamaudaryamucyate-- bhA0-avamauryam / avamamityUnanAma / avarmamudaramasya ( iti ) avmodrH| avamodarasya bhAvaH avamodayam // ___TI-avamauryam / avamamityUnanAmetyAdi / avamaM nyUnamudaramasyetyavamodaraH tadbhAvo'vamaurya-nyUnodaratA // kavalapramANanirUpaNArthamAha bhA0-utkRSTAvakRSTau ca varjayitvA madhyamena kavalena tribhavamaudaryasya yasya vidhamavamodayaM bhavati / tadyathA-alpAhArAvamavaudarya, upAtraividhyam rdhAvamaudarya, pramANaprAptAt kizcidUnAvamaudaryamiti / kavalaparisaGkhyAnaM ca prAga dvAtriMzayaH kavalebhyaH // TI-utkRSTAvakRSTAvityAdi / utkRSTo vikRtya mukhavivaraM yatnato mahApramANaM kRtvA yaH prakSipyate, avakRSTastvatyantalaghukaH, tau varjayitvA madhyamena kavalenAvikRtasvamukhapramANenAvamaudarya kAryam, tacca trividhamavamauyaM tadyathetyAdinA pratyakSIkarotialpAhArAvamauryamityAdi / tatrAhAraH puMso dvAtriMzatkavalapramANaH / kavalASTakAbhyavahAro'lpAhArAvamaudaryam / upArdhAvamaurya dvAdaza kavalAH, ardhasamIpam upAdha, dvAdaza kavalAH, yataH kavalacatuSTayaprakSepAt sampUrNamadhaM bhavati / pramANaprAptAhAro dvAtriMzatkavalaH / sa caikena kavalena nyUnaH kizcidUnAvamaudaryaM bhavati / itizabdaH prakArArthaH / pramANaprAptAvamaudarya catu vizatiH kavalAH / [bhAgadvayAvamaudarya SoDaza kavalAH] trividhe cAvamaudarye puruSapramadAnA ekaikakavalahAsena vahani sthAnAni jAyante / sarvANi ca tAnyavamaudaryakavalasaGkhyA vizeSAH / kavalaparisaGkhyAnaM ceti puruSasya dvAtriMzat , yoSito'STAviMzatiH, ato vibhAgaH kAryaH / 1'sAdhukRta' iti g-paatthH| 2'mamUnabhudara' iti ga-pAThaH / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 bhA0-vRttiparisakhyAnamanekavidham / tadyathA-utkSiptanikSiptAntaprAnta. paryAdInAM saktukulmASaudanAdInAM cAnyatamamabhigRhyAvazeSasya pratyAkhyAnam / TI0-vRttisaGkhyAnamanekavidhamityAdi / vartyate yayA sA vRttiH-bhaikSaM tasyAH parisaGkhyAnaM-parigaNanaM, Agamavihito'bhigraho vA parigaNanaM, dattibhikSayorvi nAva dattInAM bhikSANAM vA / tatra dattiryadekamukhena prakSipati pAtrakAdau paTalakena vA dohanakAdinA vA / bhikSA tu hastenorikSapya yada dadAti kaDucchukena odaGkikayA vA tat parigaNanam-ekA dattiM grahISyAmyadya dve tisro vA ityAdi / evaM bhikSANAmapi parigaNanaM gocarapravezakAle karoti / tadyathetyAdinA abhigrahA ... nekavidhatvaM darzayati-utkSisanikSisAntetyAdinA / utkSiptaM paTalakA va dikaM kaDucchukAdinopakaraNena dAnayogyatayA dAyakenodyataM tAdRzaM yadi lapsye tato grahISyAmi, nAvaziSTamityutkSiptacaryA-utkSiptAbhyavaharaNamiti / tathA paro nikSiptacerakaH puurvoktvipriitgraahii| itthamutkSiptacaryAdInAmanyatamamabhigrahamabhigRhya paryaTati bhikSAyai / saktukulamASaudanAdInAM cetyanena dravya-kSetra-kAla-bhAvavibhaktAnabhigrahAn suucyti| tatra dravyataH saktukulmASAnnazuSkodanam / AdizabdAt takaM ekakamAcAmlapaNekaM maNDakAn vA grahISye, kSetrato dehalI jaGghayorantaH kRtvA, kAlato vinivRtteSu sarvabhikSAcareSu, bhAvato isanarodanAdivyApRto nigaDAdibaddho'ktAkSaH kRtatamAlapatro vA dAyako dadAti yat, tadevamanyatamaM dravyAghabhigRhya zeSapratyAkhyAnaM vRttiparisaGkhyAnaM tapa iti / / bhA0-rasaparityAgo'nekavidhaH / tadyathA-madya-mAMsa-madhu-navanItAdInAM rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM virasarakSAdyabhigrahazca // . ___TI-rasaparityAgo'nekavidha ityAdi / rasyante-khAdyante'tizayeneti rasAH / vatparityAgo hi tatparihAraH / so'nekaprakArastadbahutvAdeva / tadyathetyAdinA rasAn pratyakSIkaroti, madya-mAMsetyAdi / tetra madyaM gauDapiSTadrAkSAkha ghurAdidravyasambhAropajAtamadasAmarthya viSagarAdivajjIvamasvatantraM karoti, asvatantrazca tadvazaH kAryAkAryavivekazUnyaH prabhraSTasmRtisaMskAro na kizcinnAcarati garhitam / [ ato nityAvaparihAryadravyakSetrakAlabhAvApekSayA'nuyuktitaH zuddhenAgamAnusAriNA yathAyuktamAcaraNIyaM,] sarvathA ttprityaagstpH| mAMsaM tu prANizarIrAvayavaH, tacca prANavyaparopaNamantareNa duSprApam / prANAtipAtazca svazarIrasambhUtaduHkhAnumAnena na zakyaH prAjJena kartu, svayaM na karotItyanyaH kAryata ityetadapi na, anyo'pi naiva kAryate / na 1 'tAntaprAnta ' iti gha-pATaH / 2 'kaTucchakana ' iti u-ca-pATaH / 3 'udaGkikayA.' iti g-c-paatthH| 'carakAM' iti Ga-pAThaH 5. devamadravyA' iti u-pATha Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 19 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 239 caanumodniiyH| svayameva kurvan muninA sAdhubhyo dAsyAmIti, evaM kRtakAritAnumatibhiH mAMsabhakSaNe niSedhaH pa ...... parihAraH sarvathA bhumukSopadiSTaH zAsanANAyinA sarvaneneti / atha yat 1. kRtakAritAnumatiparizuddhamodanAdivat tat kimiti na varNyate ? / tadapi gAgraMparihArArtha yatayaH pariharantyeva dravyAdicatuSTayApekSAH / / nanu caivamodanAdayo'pi gArthyaparihAriNA tyAjyAH 1, naitadevam, mAMsaraso hi sarvarasAtizAyI vRSyatamazca kil| tatra cAvazyaMbhAvi gAya'm / na caivamodanAdayaH // nanu ca kSIra-dadhidhRtAdayo'pi ramA vRSyA eveti, ucyate--te'pi hi mumukSoH sarvadA naivAnujJAtA bhagavadbhiH / yadA'pyanujJAtAstadApi mAtrayA taptAyobhAjanaprakSiptadhRtAdibindukSayavanna caraNabAdhAyai pratyalAH / pareNApyavazyamidamabhyupeyaM, na niyogato'bhyavahartavyaM sarvameva, trikoTiparizuddhazcAhigajAzvanaramAMsAbhyavahAraprasaGgAt / tasmAnna sarvameva trikoTiparizuddhamabhyavahAryam / madyapAne cAtiprasaGgaH / atha madyapAnaM prakRtisAvadhamiti parihiyate / etadapyasat prANAtipAtasambandhAt rasAtizayagAAca / mAMsamapi prakRtisAvadyameva / api ca-madyamupabhuJjate yuktito yena na teSu kizcidavadyamupalabhyate / .. tasmAnmAMsarasaparityAgaH zreyAniti / madhu triprakAram-mAkSikaM kauttikaM madhunaslaividhyaM bhrAmaraM ca / etadapi prANyupaghAtaniSpannameveti parihArya dravyAdicatuSTanavanItasya ca cAturvidhyam / yApekSayeti / go-'mahiSya-jA-vikAnAM navanItaM caturdhA / sa cApi raso - vRSya iti prihaaryH| AdigrahaNAt kSIra-dadhi-guDa-ghRta-tailAkhyAH pazcAvarudhyante vikRtyH| tatra kSIravikRtiH paJcaprakArA go-mahiSya-jA-viko STrINAm / dadhivikRtirapi karabhIvarjAnAM catuHprakAraiva / guddvikRtirikssuvikaarH| phANitAdi prasiddha, khaNDa shrkraavrjH| dadhivikRtiriva dhRtAdivikRtirapi caturvidhaiva / taila vikakSIrAdivikRtI tirapi caturvidhA / tilA-'tasI-siddhArthaka kusumbhakAkhyAni tailAni / nAM vividhatA dazamI ghRtAdhavagAhaniSpannA / avagAhyakavikRtirapUpAdikA / sA'pi AdigrahaNAdAgRhItaiva / evametAsAM rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM tapaH / etA hi vRSyatvAd vAjIkaraNaprasiddhezca, na sarvadA'bhyavahAryAH, cittavikArahetubhUtatvAt / evaM ca vikRtayo'nvarthasaJjJAM labhante / ato mumukSuNA lalanA'GgapratyaGgavilokanavat pratyAkhyeyAH / itthaM ca rasaparityAgalakSaNaM viziSTaM tapaH / virasarakSAdyabhigrahazcetyanena vinApi vikRtibhiH zakyaM prANasaMrakSaNaM yatineti drshynti| vigatarasaM virasam, vikRtibhirasaMsRSTaM virasaM vA / tasmAda rasAt pracyutaM rUkSaM kodravAmlaparNakam / AdigrahaNAdantaprAntaparigrahaH // bhA-viviktazayyAsanatA nAma ekAnte'nAbAdhe'saMsakte strIpazupaNDakA varjite / 1'praNAyimA' iti Ga-pAThaH / 2' SaNDakAvavarjite' iti gh-paatthH| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 9 TI.---viviktazayyAsanatA nAmeti / zayyAgrahaNena pratizraya-phalaka-saMstArakagrahaNam / AsanagrahaNena pIThasikAdiviviktaM garhitajanasampAtarahitaM acalAzupirAdi ca / viviktaM ca tat zayyAsanaM ca viviktazayyAsanaM tadbhAvo viviktazayyAsanatA / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH abhidhAnavacano vA / asyaiva vivaraNamekAnte'nAbAdha ityAdi, paryAyakathanena vyAkhyAnam / viviktam-ekAntam anAbAdham asaMsaktaM strIpazupaNDakavarjitamiti paryAyAH / athavA ekAnte iti / 'ama gatyAdiSu' (pA0 dhA0466 ) "sarve gatyarthA jJAnArthAH" iti vacanAdamanam-antaH zrutajJAnaM tadvyApAra evaiko yatra vAcanA-pracchanAdibhirutsarpati tadekAntam / anAbAdhe iti / AvAdhaH-zarIropaghAtaH, sa.na vidyate yatra tadanAbAdham / asaMsakte iti sUkSmasthUlajanturahite / strIpazupaNDakavarjita iti / striyo-mAnuSyaH pazavo-go-mahiSya-'jAvikAdyAH pnnddkaa-npuNskaani| vastutazcAritropaghAta evaiSa srvH|| tadevaikAntAdiguNayuktaM pratizrayAdi darzayati bhA0-zUnyAgAra-devakula-sabhA-parvataguhAdInAmanyatamasmin samAdhyartha saMlInatA // TI.---zUnyAgAretyAdinA / zUnyAgAraM zUnyagRhamadoSam / devakulaM durgAdyAyatanAdi / sabhA yatra prAGmanuSyAH samavAyamakakSata / samprati tu na tatra samavayanti / parvataguhA-parvatavivaraM girinagarAdAviva layanAni / AdigrahaNAdanyadapi jIrNodyAnamadhyavarti maNDapakAdi parigRhyate / eSAM yathoktAnAM anyatamasthAne vyavasthAnam / kimarthamiti cet samAdhyartham / samAdhirjJAnadarzana-cAritra-tapo-vIryAtmakaM pnycdhaa| samAdhAnaM samAdhiH jJAnAdInAmaparihANivRddhizca / itthamiyaM saMlInatA tapovizeSaH / indriyANi saMyamya sasvAntAni krodhAdikaSAyakadambakaM ca viviktaM zayyAsanamAsevamAnasya saMlInatA bhavati / prApteSvindriyaviSayeSu bhavitavyamaraktadviSTena kaSAyasaMlInatA / krodhasya tAvadudayanirodhaH, prAptodayasya ca vaiphalyApAdanam, evaM zeSANAmapi / tathA akuzalamanonirodhaH kuzalacittodIreNaM vA / evaM vAgapi vaacyaa| kAyavyApArastu samutpannaprayojanasya yatnavataH saMlInatAvyapadezamaznute / vinA tu prayojanena nizcalAsanameva shreyH| viviktacaryA tu bhaassykRtvoktaa| bhaa0-kaayklesho'nekvidhH| tadyathA-sthAnavIrAsanotkaTukAsanaikapArzvadaNDAyatazayanAtApanAmAvRtAdIni / rI0-kAyaklezo'nekavidha ityAdi / kAyaH-zarIraM tasya klezo-bAdhanam / kAyAtmamorabhedaH saMsAryavasthAyAmanyonyAnugatatvAt kSIrodakAdevi, ataH kAyabAdhAyAmAtmano bAdhA eva etatsarva ' iti ca-pAThaH / 2' nirUpayati' iti hu-c-paatthH| 3 makRSata ' iti ca-pAThaH / 4 'dAharaNaM bA' iti -pAThaH / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 19 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 241 'vazyambhAvinI, ekatvapariNatezca vinA saMsAryAtmanaH sukhaduHkhAbhAva eva syAd, evamAtmanaH kAyadvAreNa klezopapattiH "samyagyoganigraho guptiH" (a09, sU04) ityetasmAt samyaggrahaNamanuvartate, taca kAyaklezavizeSaNam / AgamAnusAriNI samyakklezotpattiH nirjarAyai nyaayyaa| sa cAgame'nekaprakAraH kAyakleza upnystH| tadyathetyAdinA tadanekavidhatvaM darzayatisthAnavIrAsanetyAdi / sthAnagrahaNArdhvasthAnalakSaNakAyotsargaparigrahaH / tasya cAbhigraha vizeSAt svazaktyapekSAtaH kAlaniyamazcandrAvataMsakanRpaterivAvagantavyaH / vIrAsanaM tu jAnupramANAsanasanniviSTasyAdhastAt samAkRSyate tadAsanaM, niveSTA ca tadavastha evAste yadA tadA kAyaklezAkhyaM tapo bhavati / tatrApyabhigrahavizeSAdeveM svasAmarthyApekSAtaH kaalniymH| utkaTukAsanaM tu prasiddhameva vinA''sanena bhUmau vA prAptasphigdvayasya bhavati / ekapAzvazAyitvaM svadhomukha uttAnamukhastiryagvyavasthito vA kAlaniyamabhedena yadavatiSThate tat tapaH kAyaklezAkhyam / tathA daNDAyatazAyitvaM nAma tapaH RjukRtazarIraH prasAritajaGghAdvayazcalanarahitastiSThati yadA tadA tad bhavati / tathA AtApanamapi UrdhvabAhorUrdhvasthitasya niviSTasya nipaNNasya vA prajvalitagabhastijAlasya saviturabhimukhasthitasya bhavati / aprAvaraNAbhigrahaH zizirasamaye praavrnnaagrhnnm| AdigrahaNAt hemante'pi rajanISvAtApanaM santApanamAtmanaH, zItArtisadanamityarthaH / tathA salagaNDazAyitvamapratikarmazarIratvamasnAnaka kezolluzcanamityevametAni sthAnavIrAsanAdIni // bhA0-samyak prayuktAni bAhyaM tapaH / TI0-samyak prayuktAni AgamacoditAni-anugatA(ni) bAhyaM tapaH / yathAzakti vidhinA'nuSTheyam , anyathA tvavidhiprayogAdAtmAnamitarAMzca dharmAvazyaka vidhAnAt pIDapedavidhyupayuktaviSavat / kiM punarito bAhyAt tapasaH phalamavApyata ityAha bAhyatapasaH anekavidhaM phalam bhA0-asmAt SaDvidhAdapi bAhyAt tapasaH saGgatyAga-zarIralAghave-ndriyavijaya-saMyamarakSaNa-karmanirjarA bhavanti // 19 // TI--asmAt SaividhAdapIti / saGgatyAgaH zarIralAghavaM indriyavijayaH saMyamarakSaNaM karmanirjarA cetyanekaM phalamAsAdyate / tatra niHsaGgatvaM bAhyAbhyantaropadhiSvana 1.kSAt' iti ng-paatthH| 2 etadvarNanArtha vilokyatA yogazAstrasya svopajJa vivaraNa (pR. 177) / 3.nizceSTA' iti u-paatthH| 4 detat' iti u-paatthH| 5'pekSAt ' iti -paatthH| 'niyamasthasya' iti g-paatthH| 7.codanAni nugatA bAhyaM' iti ca-pAThaH / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 bhissvnggo-nirmmtaa| pratidinamatimAtrAhAropayogAt praNItAhAropayogAcca zarIrasya gauravaM, tatazca mAsakalpavihAritvAyogyatA / tadvarjanAt tu zakaTAbhyaJjanavadupayogAd vA zarIralAdhavamupajAyate / tatazcApraNItazarIrasyonmAdAnudrekAdindriyavijayaH / bhaktapAnArthamahiNDamAnasya caryAjanitajantUparodhAbhAvAt saMyamarakSaNaM niHsaGgAdiguNayogAdanazanAditapo'nutiSThataH zubhadhyAnavyavasthitasya karmanirjaraNamavazyaM bhavatIti / atra kecinmohAndhatamasachAyA(ccha)nAcoda yanti-AtApanaziroluzcanAnazanakAyotsargAdikAyaklezopakrameNa na karmatAsAdhakaH pUrvapakSaH la. vicchedo bhavatIti prtijaante| vikalpya cainamatha yuktyA prasAdhayanti / duHkhaM cet pUrvakRtajaM vyartho yatno na vA kSayaH, karmAbhAvo na vA mokSo veti naakRtdvndvH| yat tadanekenopakrameNAtApanAdinA prayogeNopakramikaM buddhipUrvakamAtmAnaM tApayatA duHkhamupajAyate tat kiM pUrvakRtakarmahetukamAhostridAtApanAdyupakrameNaiva janitamiti / tatra yadi prathamo vikalpaH pUrvakRtakarmahetukaM tadAtApanAdijaM duHkhameva tarhi vyartha evAtApanAdyupakramaH / pUrvakRtakarmavipAke hyAtApanAdiprayatnasyAnIzvaratvadarzanAnnArakAdiSviti / tatazcAhatAnAmAtmasantApanAzupakramavizeSavaiyarthyamanyajanmakRtakarmaphalopabhogitvAnnArakAdivaditi prayogaH / na ca tat pUrvakRtakarmajaM duHkhaM prayatnAnuvidhAyitvAnnartakIbhrUbhaGgavaditi / kAyakezasya atha dvitIyo vikalpaH-AtApanAzupakramajanitameva duHkhaM, na pUrvakRtakarmahetukam , evaM tarhi na vA kSayaH, karmaNAM kSayAbhAvo vA yatnavaiyarthya veti vAzabdAda viklpH| nahi pUrvakRtasya pApasya kSayaH siddhayati, tatphalAprativedanAt, adattaphalatvAdityarthaH / na tasya karmaNaH parikSayaH, adattaphalatvAt, itarAdattaphalakarmavat / atha AtApanAdiprayatno'pi pUrvakRtahetuka evAbhyupeyate, na tarhi kazcit puruSakAro'stIti prAptaH kaabhaavH| asati ca puruSakAre prAktanasyAkRtatvAdabhAvaH syAt kameNo yasyAyamAtApanAdiprayatnaM phalamabhyupagamyate tadapi prAktanaM kame na sidhyati ityatyantAbhAva eva karmaNAM prAptaH / na vA mokssH| atha yo'sau pApasya karmaNo vipAkaH so'pi karmaiva pratijJAyate, atastadapyaupakramikaM karma prApnoti, pApavipAkatvAt / ato na sidhyati mokSaH, pApakSayAsambhavAt / na vA pApasya kameNa: kuzalo vipAka AtApanAdiH samasti, kuzalasyApi akuzala vipAkaprasaGgAditi / sa eva mokSAbhAvaprasaGgaH / naivArhatAnA pApasya karmaNaH kSayaH smbhaavyte| asazcetitA kRtavandhataH asaJcetitamapi prANAtipAtAdi kurvanenasA yujyate / lokazca vyAptaH sthAvarajaGgamajantubhiH sUkSmadiraizca / tatra cAvazyambhAvI cakramaNAdikriyAsu jntuvdhH| tathA aprakurvato'pi ca pApaM pareSAmanutpAdayanto'pi ca duHkhaM kAmakrodhazokabhayAdInAM nimittIbhavantaH pApena yujyante / evamasazcetitabandhato'kRtabandhatazca 1'caryAjantUpa. ' iti u-c-paatthH| 2 'bhAvIti' iti u-ca-pAThaH / 3 'prapannAnu' iti ca-pAThaH / 4 'karmaNaH iti Ga-pAThaH / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 sUrva 19] . svopabhASya-TIkAlaGkRtam jainAnAM nAstyeva mokSa iti / atrocyate-dvividhaH karmaparipAkaheturbhagasapanA vadbhiruktaH-sthitikSayastapazca / tatra praNidhAnAdigamanamantareNa karmakSayaH sthitikSayAt / yathoktaM (a0 8, mU0 15-18)-" AditastimaNAmantarAyasya ca triMzat sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH, saptatirmohanIyasya, nAmagotrayoviMzatiH trayastriMzava sAgaropamANyAyuSkasya" iti ca / sphuTamidaM praNidhAnamantareNa sthitikSayAt karmavinAzaH / tathA aparaM karmakSapaNArthamahatA darzitaM tapo dvividham-abhyantaraM bAhyaM ca / ekaikaM cApi paibhedam / loke parasamayeSu ca yat prathitaM tat tapo bhavati bAhyam / abhyantaramaprathitaM kuzalajanenaiva tu grAhyaM tathaitadAgopAlAGganAdijanaprasiddhamazubhakarmakSapaNakArIti / rAtrAvabhojanaM caikabhojanaM niSpratikriyatvaM ca romanakhadhAraNaM vRkSamUlavIrAsanAdIni ajJAtapiNDapAtotthAdapratibaddhamaTana __ mAmaraNAt / adarzanadhAvanacIvaradhAraNabhUkASThazayyAzca ityevamAdayaH kAyasya tapolakSaNam " klezA nanu prasahyante sarvairapi pApaNDibhiH / atastapastad bhavati siddhaM duHkhasahanArthitAlakSaNaM sukhe'nAdarastapaH kaSTaM dehatyAgo vIryodyamau ca viSayeSvasaGgatvaM svAtmavazIkaraNaM ca / priyadharmANAM ca vIryasaJjananaM kAyaklezasya guNAH prabhAvanA dhyAnadADhyaM ca / __ tatazcaivaM pramANayato mAyAmanavIyasya 'ArhatAnAmAtmasantApanAdyupakramavitapasaH sArthakatA " zeSavaiyarthyam' (pR0 242) iti lokavirodhinI pratijJA / loke tvavigAnato. 'nazanAditapaH prasiddhaM karmakSayakRta , tadapadvAnasya parisphuTa eva lokvirodhH| tathA madhyAmAduparyodanA di na bhoktavyaM bubhukSitenApi / rAtrau ca kAlopasthAyibhikSudarzananimittagarbhapAtAdInAM ca darzanAnna bhoktavyaM iti / kAlavizeSAzrayaNena nIrujasyApi azanapratiSedha ukto. vRkSamUlAsevitvaniSpratikriyatvAdi ca kAyaklezalakSaNaM tapaH svAgame'bhyupetamiti / atastapo'kizcitkaramityAgamavirodhaH / tathA sarvajJapraNItAgamAnusArilocamauNDyAtApanodikaH kAyaklezaH prativiziSTeSTaphalaH Agamacoditatve sati kAyaklezatvAd vRkSamUlAsevitvaniSpratikriyAdivat / anyajanmakRtakarmaphalopamogitvAditi yadyanyajanmakRtaM dadAti svatantrasevanopabhoktuH kazcid vyApAraH, tato dravya-kSetra-kAla-bhAvanirapekSatvAdasiddho hetuH / nahi kizcidapi dravyAdinirapekSaM phalamiSTaM jainendrairyenaM karmaNAM vipAkopazamAvAtmaceSTApUrvako, na tu yAdRcchiko / ataH kathaM vyarthatA locamauNDyAdikriyAyAstadudayahetukAyAH / / yathoktam " yadi bhAgyaM phalahetu-nanu viphalo hetunaa'pynupdeshH| nyAyyA pAcayati nRNA-mIhA puNyaM hi sApekSam // 1||-aaryaa 1 dikAya' iti - pAThaH / 2 'yataH karma' iti Ga-pAThaH / 3 ' yAdRcchikAdivat ' iti ca-pAThaH / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 ubhayopazamau yuktI, sApekSau karmaNoH zubhAzubhayoH / syAd viphalehA sarva, nirapekSaM karma kalpayataH ||2||-aaryaa tasmAdavazyabhAvA, apyAste prayogataH siddhaaH| na vihe naumirbhavati, kadAcidanunnaM salilamanyaiH ||3||"-aaryaa tasmAnmumukSoH zrAddhasya pravacanAnumAripravRttau svavIryeNa karmodayamAvirbhAvayato na vyartha AtApanAdikriyAkalApaH karmanirjaraNaphalaH / / atha na svatantrameva phalaM dadAti karma, na sahi vyarthamAtApanAdi tapaH pUrvakRtaM tada bhavati karma / na ca vyartho yatnaH, puruSaprayatnena vipacyamAnatvAt / tatazca nArakadRSTAntaH saadhyshuunyH| nArakIyamapi karma [anya]janmAntaropAta narakabhavApekSamudayati / svapariNAmApekSaM ca na vyartha, nirjarAphalatvAt / evaM cAtApanAdiprayatnasyAnIzvaratvamasiddhaM, karmApagamahetutvAt / yaccoktaM (pR0 242 ) 'na ca tatpUrvakRtakarmajaM duHkhaM prayatnAnuvidhAyitvAt' iti, tadapyapezalam / yad yat prayatnAnuvidhAyi tat tat pUrvakRtakarmajaM na bhavati,yathA nrtkiicuubhnggkrmeti| khadirazalAkAbhItaH kila nazyannanAkulaH sugataH prayatnavAnapi pAde viddhaH shlaakyaa| tacca pAdavedhanakarma prayatnAnuvidhAyi bhavati pUrvakRtakarmajaM cetyanekAntaH / "ita ekanavate kalpe, zattayA meM puruSo htH|| tasya karmavipAkena, pAde viddho'smi bhikSavaH ! // 1 // " iti tatsiddhAntaH / nartakIbhrUbhaGgo'pi pUrvakRtakarma eva / bhrUbhaGga iti dhruvovinyAsaH-audArikazarIrAvayavaH / tacaudArikaM pUrvakRtakarmajaM kriyAkriyAvatorabhedAditi sAdhanazUnyo dRssttaantH|n ca karma kriyaivAhatAnAm / karma hi paudgalikamiSTaM tacca pUrvamiti / athAtApanAzupakramajanitameva tad duHkhaM, na pUrvakRtakarmajaM, tataH karmakSayAbhAva iti yaduktaM (pR0242,6015) tadasambadhyakamAnameva / yasmAt pUrvakRtameva karma dravyAdyapekSamudeti, na punarAtApanAdikriyayA tadapUrvamevotpadyata ityajJAtajainasiddhAntena vaiyAvRttyAdi kalpitaM mUDheneti / tacAzaGkitamAtApanAdiprayatno'pi pUrvakarmakRta eveti, tatazca puruSakArAbhAva ityetadapyajJAnavijRmbhitam / jIvakarmaNoranAdisambandhaH / AtmA ca saMsArI sakarmakaH krtaa| kriyata iti ca karma, vIryAntarAyakSayopazamAcca / vIrya-ayanavizeSaH AtmanaH karaNajanyaH / karaNAni ca kartRvyApArApekSANi prayatnamArabhanta iti / Izi prakriyAyAM kathaM puruSakArAbhAvazcotpadyate / tathA aparamuktamajJena (pR0 242,paM0 21) yadi pApasya karmaNo yo vipAkaH so'pi karma, tato mokSAbhAvaH, pApakSayAsambhavAt / yasmAt kila tadapyopakramikaM karma tasyApyaparo vipAkastasyApyapara iti kuto mokssH| atrApyajJAnamevAparAdhyati / karmapudgalAnAM vipAko'nubhAvo rasa vizeSaH / sa karmaiva guNaguNinoH kathazcidaikyAt / tacca karma 1.nanvihAnormI bhavati' iti ca-pAThaH / 2 'prakRteH' iti hu-ca-pAThaH- 3 'mAnakameva' iti j-paatthH| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 19] svopajJamASya-TIkAlaGkRtam 295 pakaM parizaTati jIvapradezebhyaH, na hi tato'nyat karmopAdAnamasti, kathaM mokSAmAvaH / cArya niyamaH-pApasya karmaNaH pApenaiva vipAkena bhavitavyaM kuzalasya ca kuzalenaiveti, sthityanubhAvabandhayopiyosavacanAt / yathoktam--- " mUlaprakRtyabhinnAH, saGkramayati guNata uttarAH prakRtIH / na tvAtmA'mUtatvA-dadhyavasonaprayogeNa ||1||-aaryaa zithilayati dRDhaM bandhaM, zithilaM draDhayati ca karma nanu jIvaH / utkRSTAzca jaghanyA, sthitirviparyAsayati cApi ||2||-aayo tArIkaraNaM tAmra-sya zoSaNastemane mRdaH kramazaH / vRkSaparipAcanaM vA, kAle teSUpadRSTAntAH // 3||"-aaryaa saGkramasya tArIkaraNa, sthiteH zoSaNastemane, vRksspripaacnmityudiirnnaaH| "anubhAvAMzca viparyA-sayati tathaiva prayogato jIvaH / tIvratvamandatvAvasthAsu prakRtiSvabhinnAsu // 4 ||-aaryaa yadvad vA mandaM satkSArI-kriyate haridrayA cUrNam / vAtAtapAdibhizca, kSAraM mandIkriyeta yathA ||5||"-aaryaa iti / yadapyuktaM (pR0 242) asaJcetitA kRtabandhato mokSAbhAvaH iti tadapyayuktam / yadi sacetitameva zubhamazubhaM vA badhyate nAsaJcetitaM, evaM tarhi na kshcinmithyaassttirsti| na hi sAGkhayaH kANabhujo vo dvijAdivA svaM darzanaM mithyeti sazcetya pratipadyate / sarvo'pi hi svaM darzanaM nizcitameva samyanityabhyupagacchati, na mithyeti saJcetayati / athaivamAzaGkethAHviparItAbhinivezAt tasya mithyAdarzanam / tadevaM sati rajjubuddhayA chindataH sarpamavazyambhAvinI hiMsAprAptiH, viparItAbhinivezAt saMsAramocakayAjJikagalAkArtaprabhRtInAM ca ninavAM bharmojyameveti pApamiti vA saJcetanAnna pApaM syAt / na hi te apuNyameva saJcetayanti / atha yathA tathA vA prANavadhe vihite pApaM bhavati, tataH siddhava hiMsA nAvazyam / yadi prANI ca bhavati prANisaMjJA ca bhavati vadhakacittaM vA'syotpadyate vadhitazca bhavati tato hiMseti / atha te hiMsAmityevaM saJcetayanti saMsAramocakAdayo bhikSurapi tarhi saJcetayituM niyamena jIvavadho bhavatyArambha iti / yathoktam " bhUkASThAgnyapagomaya-banavAyuvanaspatIn pazUn preSyAn / matvA''rabhamANasya, prANavyaparopaNaM niyatam // 1||-aaryaa 1.nigamaH' iti u-paatthH| 2 'sAnAnnayogena' iti ng-paatthH| 3 'na tu'iti -paatthH| 4'vA dvijo vA' ityadhiko s-paatthH| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ abhyAyaH 9 Aramme sazcetana-mastyeteSAM ca na tu jighAMsAyAm / iti tadapi tulyamubhaye-pAmapyanyAbhisandhitvAt // 2||-aaryaa sazcetyahiMsako'tinRzaMsasteSAM tathA tu naarmbhii| pandho'pi tadanurUpo, bandhavizeSo hi bhAvavazAt // 3||"--aaryaa ajAnannavamanyamAno vA yaH zoNitamutpAdayati mAyAsUnostasyAnantaryakamabudbhabuddhisvAna samasti / na ca bhaktizUnyasya buddho'yamiti tattvato'zuddhirasti / yasya cAsti bhaktiH sa upAsakaH kathamutpAdayeda buddhasyAsak ? / na ca saMzayitasyAzraddadhatazca saJcetanamiSTam / no ceda bAghArambhe'pi sarvapAkhaNDinAM bhaved doSaH / yat te vidanti nirgranthAnAM jIvAH kileme iti / Anantaryakameva mAtApitrahatAM vadhe'vAya stUpabhidazca tathaiva cauryANyanRtAdyakuzalAni yathoktena catuSTayasaMyogeneti / bAlasya pAMsumuSTI rAjyaM phalita iti vA'sti buddhoktiH| na ca pAMsuSvamatvaM vyaktam / saJcetayanti pAMsUna randhanAdyArambhopadezitvAcca buddhasya hiMsakatvaM prAsaM, na tu cetayati sa jantUn kASThAdyAzritakunthaddehikApipIlikAdIn no cena bhavet sa sarvajJaH yadyasaJcetitaH karmabandho na bhavati, tataH sarva eva prayatno vyarthaH syAt / "IryAbhASAdAno-tsargasthAnazayanAzanAdiSu ca / yatanaM vyartha sarva, pratilikhyasamIkSyakaraNAdiH ||1||-aaryaa paatrpriikssnnmudk-sraavnnmupsmpdaadiniymaashc| .. bhAvaprAmANyena tu, buddhasya bhavantyapArthAni ||2||-aaryaa zubhabuddhayA zubhaphaladaM, yadi ca zubhaM karma tat samArabdham / zubhabuddhayA viprANAM, pazvAdivaghe kathamadharmaH ||3||"--aaryaa yadapyuktaM gandhasamudgakavajantUnAmApUrNo lokaH / tadatrAhiMsakatvaM durlabhamiti / uktaM ca "jIvavyApte loke, yaterahiMsA kathaM bhavet kRtsnA ? / udadhimavagAhamAnaH, kathaM na sacaTTayet salilam 1 ||1||-aaryaa atrocyate" ityeSa vipralApo, yatkAyAH sUkSmapariNatAH pazca / apratighAtina iSTAH, skandhapratibheda uktazca // 2 // AryA api cAcittAH kAyAH, pracurAH santIha jiivnirmuktaaH| syAd yeSu yatevRtti-nizvAsaprabhRticeSTAsu // 3 ||-aaryaa 1 : minivezasandhitvAt ' iti g-paatthH| 2 'buddhibuddhatvAt ' iti ng-paatthH| -paatthH| vIryANya' iti g-paatthH| 5'zritaM uddehikA' iti hu-paatthH| .3 'vIyolU' iti Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 sUtra 19 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam api vA pramattamAha-hiMsakamahanna vakrajaDakaraNam / sUtroditena mArge-Na vihaarshvaaprmaadaakhyH||4||-aaryaa jJAnasya hi saguNo yat, svAdhyAyazubhAya karmaNe yatate / no'sAdhya sAdhayituM, pravartate jJAnavAn purussH||5||-aaryaa jJAnI karmakSapaNA-rthamutthito no zaThaH prytmaanH| sUtroditena vidhinA, na bandhakaH sattvamaraNe'pi // 6 ||-aaryaa syAnAma yadA bandha-zchamasthasya pramAdadoSeNa / tasya prAyazcittaM, dazavidhamAtiSThati tadA sH||7||-aaryaa upapAditAca kAyAH, sarve mokSazca srvtntressttH| yadi caivaM nAhiMsA, syAt tasmAnmokSa eva nanu // 8||-aaryaa yuvate parAmahiMsAM, sarve dharmapravAdino loke / tiSThati bhikSAvRttI, jJAnaratau sA tvanArambhe // 9||"-aaryaa tasmAdasaJcetito'pi karmabandhaH samasti jIvavyApte'pi loke'styahiMsakA sAdhuriti / yathoktamanutpAdayanto'pi duHkhaM parasya kAmakrodhAdInAM nimittatA pratipadyamAnAH kAyayogadvAreNaiva sAyujyante / yataH sarvAGgopAGgasundaro muniryoSitAM kAmAmimuddIpayati kasyacica sadarzanAt prdvessH| yadi ca bAhyanimittamAtrAd bandhaH, tato mRgo'pi vadhaheturiti syAt, na tasyApi vadhanimittatvAd bndhH| tathA jainaizcodyate-naimittikaM pApamanicchato mAyAsUnavIyasya mAMsabhakSaNamapyadoSaM syAt / evaM codita Aha-yadi trividhamAzayaM notpAdayati / tadyathAmAMsarasagRddhAzayaM tatparyeSTeyAzayaM vadhye naighRNyAzayaM cetyetadapyajJAtaparasamayasya phalgu vacanam / yato yAvadAtmAdhiSThitaH kAyastAvadapramattasya AgamAnusAreNa yatamAnasya naivAstyenasA yogaH / yathoktam "yo rakto dviSTo vA, muDho vA yaM prayogamAcarati / tasmAddhi tadanurUpo, bandhastasyAhetA proktH||1||"-aaryaa yadA tvacetanaH kAyopaviddhaH sattvena tadA'tyutsRSTastrividhastrividheneti na tajanitaH karmabandho'sti / etena kASThAdInAM puNyapApaprasaGga ukto veditvyH| yathoktamArSe-"yahi dharmapuNyapApakriyAyAmicchataH kruddhasyeva puNyArthino nigranthaziroluzcane pApaprasaGgAt" ityAdi sarva pratihataM boddhavyam / na ca dRSTAntaH sarvairvikalpairupaneyaH, anumaanaabhaavprsnggaaditi| yathoktam--" mRgasyApi vadhanimittakarmabandhaH" iti / tatrApyuktameva pUrva iti cAnuktopa 'kasyAdhiSa' iti g-paatthH| 2 'paryeSyAzayaM' iti hu-pAThaH / 3 'gheti tadapi ' iti -paa| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tattvArthAdhigamasUtram [adhyApaH 9 lagbho'yam / bandho hi naH prayogavazAt / na ca tasya hanyamAnasya tatra hiMsAprayogo'sti / audezikAbArambhe cAvazyaMbhAvI jIvavadhaH zAkyAnAm / yathoktam "pratisevAsaMvAsaH, pratizrutizcAnumodanA hiissttaaH| audezikAdinirva-tane ca niyamena jiivvdhH||1||-aayaa bhikSunuddizya hate, doSo na tu maaNsbhkssnne'bhiissttH| zAkyAnAM savonu-ddizyArabdhamadana bhikSuH ||2||"-aaryaa kathamaduSTaH ? yasmAt saGgho'pi hi na bhikSunyatirekeNAnyo'sti / yacca samuddizya kRtaM tad bhikSudezenaiva kRtaM, tadavyatirekAt / mAyAsUnavIyazcodayati "kathameSaNIyamapi bhi-kSuradana hiMsAM na so'numanyeta / parituSyati yallabdhvA, grahaNaM nAstyasati doSe // 1||"-aaryaa jainendrAstvAhuH "ityeSa vipralApo, na sa tuSyati yena jIvaghAtAya / sukhamutsarpati meyaM, dharmo'neneti tuSyati tu ||2||-aaryaa nanu dehena samarthe-nAnena sukhaM tpo'dhitisstthaami| iti tuSyato'sti na yate-rmAtApitRmaithunAnumatiH ||3||"-aaryaa atha kadAcidAzaGkata "audezikAdibhojyapi, tathaiva na tu tuSyatItyapi na yuktam / AtmArtha hi hitAnAM, na yatirdayate sa jIvAnAm ||4||-aaryaa hatvA''tmArtha sattvaM, samakSamupahRtamudIkSya tnmaasm|| na hi gRhNAti dayAlu-gurun nanu nirdayo bhavati ||5||-aaryaa paramuddizyArabdha-mapi tad gRhNan kathaM na vikRpaH syAt / ityeSa vipralApa-staddhacArabdhaM svabhAvena ||6||-aaryaa gRhiNA nadyArambhaH, zakyo vArayituM sarva eva jIvAnAm / sa hi dharmaH saMsaratAM zakyastvauddezikArambhaH ||7||"-aaryaa nivArayituM yaccoktamAzayatrayavizuddhamadato mAMsaM na doSa iti (pR0 247, paM0 19) vayoktaM rasaparityAgastapasi satvamiti // 19 // prakRtamucyate / kiJca prakRtaM tapastatra bAhyamuktam / adhunA''bhyansaramadhyate / savAtizayana karmanirdahanakSamam / AyA . Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSaNam sUtre 20-21] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 249 sUtram-prAyazcitta-vinaya-vaiyAvRttya-svAdhyAyaabhyantarANi SaTU tapAMsi ___ vyutsarga-dhyAnAnyuttaram // 9-20 // bhA0-sUtrakramaprAmANyAduttaramityabhyantaramAha / prAyazcittaM 1 vinayo 2 vaiyAvRttyaM 3 svAdhyAyo 4 vyutsagoM 5 dhyAnaM 6 ityetat SaDviSaM abhyantaraM tapaH // 20 // abhyantaratapo- TI0-antApArabhUyastvA-danyatIrthavizeSataH / bAhyadravyAnapekSatvA-dAntaraM tapa ucyate ||1||-anu0 prAyazcittAdInAM dhyAnAntAnAM dvndvH| mRlottaraguNeSu svalpo'pyatIcAraH cittaM mali ..nayatIti tatprakAzanAya tacchuddhayaiva prAyazcittaM vihitaM, pApacchedakAprAyazcittAdInAM " ritvAt prAyazcittamiti / pRSodarAditvAcchabdasaMskAraH / prAyo bAhuvyutpattiH " lyena cittavizuddhihetutvAt prAyazcittam / vinIyate yenASTaprakAra karmApanIyate sa vinayaH / zrutopadezena vyAvRtto-vyagrastadbhAvo vaiyAvRttyam / suSTu-maryAdayA kAlavelAparihAreNa pauruSyapekSayAM vA''dhyAyaH svAdhyAyaH / vividhasyAnapAnavastrapAtrAde saMsaktasyAtiriktasya ca parityAga utsargo vyutsgeH| vAkAyacittAnAM AgamavidhAnena nirodho dhyAnam / uttaramiti pUrvasUtropanyastabAhyatapo'pekSayA sUtrAnupUrvIprAmANyAduttaramityabhyantaramAha / etadapi SaTprakAramabhyantaraM tapa iti tadetadabhyantaraM tapaH // 20 // sUtram-nava-catur-daza-paJca-dibhedaM yathAkrama abhyantaratapo.. bhedanirdezaH prAg dhyAnAt // 9-21 // bhA0 tadabhyantaraM tapaH nava-catura-daza-pazca-vibhedaM bhavati yathAkramaM prAgU dhyAnAt / ita uttaraM vakSyAmaH // 21 // tadyathA TI0-navAdInAM bhedazabdopasaMhitAnAM bhedazabdena bahuvrIhiH, dvipadavRttau samAse samAnAdhikaraNe bahulamuttarapadalopavijJAnamuSTamukhanyAyena / nava ca catvArazca daza ca pazca ca dvau ca bhedAca te nvcturdshpnycvibhedaaH| ete bhedA yasyetyekasya bhedazabdasya lopH| yathAkramamiti yathAsaGkhayam / prAga dhyAnAta prAyazcittAdArabhya yAvad vyutsarga iti / itaHasmAt sUtrAduttaraM yad vakSyAmaH prAyazcittAditthaMbhedamavaseyamiti // 21 // 1 'utsargaH-parityAgaH' iti pratibhAti / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tattvArthAdhigamamutram [ adhyAyaH 9 tadyathetyanena sUtraM sambadhnAti / abhyantaratapobhedasyAdyasya nirdiSTavikalpasaGkhyasya tadbhedAnAmAkhyAvizeSapraklaptyarthamidamucyate'tra / sUtram-Alocana-pratikramaNa-tadubhaya-viveka-vyutsargaprAyazcittasya nava bhedAH tapa-zcheda-parihAro-paMsthApanAni // 9-22 // bhA0-prAyazcittaM navabhedam / tadyathA-AlocanaM, pratikramaNa, AlocanapratikramaNe, vivekaH, vyutsageH, tapaH, chedaH, parihAraH, upasthApanamiti // TI-AlocanAdaya upasthApanAntAH kRtadvandvA napuMsakaliGgena nirdiSTAH / prAyazcittaM navabhedamityAdi vivaraNam / aupasaGkhyAnikaH suT / tadyathetyAdinA navApi bhedAn vivekena darzayati / tadubhayamityetad vyAcaSTe-Alocana-pratikramaNe iti / tadityanenAlocanaM pratikramaNaM ca saGgrahItam / eSa ca tRtIyo bhedaH / AlocanAdIna bhASyakAra eva krameNa vivRNoti / anayA mayodayA doparahitaH kAyokAyovyutpannabAlajalpitavat sakalamatIcAramAcaSTe-pratyakSIkaroti prakAzayatyAlocanAsya gurave / tatra kazcidatIcAraH prakAzamAtreNaivApohyate, yathAzrutopadiSTavyApArAnuSThAyI mokSAya prayatamAno'vazyakaraNIyeSu pratyupekSaNapramArjanavaiyAvRttyasvAdhyAyatapazcaraNAhArAdhuccAravihArAvanicaityayativandanAdiSu kAryeSu atyantopayukto 'niHsapatnaH pravartate vyastasthUlAticAraH sUkSmAsravapramAdakriyAvizuddhayarthamAlocanamAtrAdeva vizudhyati / tasyAlocanasyaikArthAH paryAyAH nasya bhA0-AlocanaM "vivaraNaM prakAzanamAkhyAnaM prAduSkaraNabhAlocanasya paryAyAH mityanAntaram / / TI.-AlocanaM maryAdanaM maryAdayA guronivedanam / piNDitAkhyAnasya vivaraNa dravyAdibhedena / prakAzanaM gurozcetasi samyagatIcArasamAropaNam / AkhyAnaM prathamaM mRdunA cetasA / prAduSkaraNaM nindA-gardAdvAreNa / iti-evamanantaram-ekArthatvaM paramArthata iti // pratikramaNamityAdi svayameva vivRNoti bhASyakAra: bhA0-pratikramaNaM mithyAduSkRtasaMprayuktaM pratyavamarzaH pratyAkhyAnaM kAyosargakaraNaM ca // TI-atIcArAbhimukhyaparihAreNa pratIpaM kramaNam-apasaraNaM pratikramaNam / etadAha-mithyA-alIkamutsUtramunmArgaH / duSTa kRtaM duSkRtaM caraNavirAdhanamityarthaH / tena sampra 1 'prakRtyartha ' iti ng-c-paatthH| 2 'sthAnAni ' iti c-paatthH| 3 'sthAnamiti' iti ga-pAThaH / 'miSpannaH' iti ca-pAThaH / 5 'prakaTanaM' iti gha-pAThaH / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 sUtraM 22] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam yuktaH pratyavamarzaH-pazcAttApaH utsUtramidaM mayA duSTaM kRtamiti svacchandato na sUtrAnusAreNeti samupajAtavipratisAraH pratIpamapasarpati pratyAkhyAti-na punarevaM kariSyAmIti pratyAkhyAnaM pratikramaNaM, kAyotsargakaraNaM ceti / kAyasya-zarIrasya utsargaH-ujjhane bhAvataH kaayotsrgH| yasmAt suvizuddhabhAvasyApi mamAyaM kAyo balAnipatitaH kAyeSviti na me bhAvadoSa iti / tadetadevaMvidhaM pratikramaNaM prAyazcittamahiMsakasya guptisamitipramAdino gurUnAsAdayato vinayahAnimAcarata icchAkArAdisAmAcArImaprayuJjAnasya laghukamRSAdattamUrchAvato vidhizUnyakAsajRmbhitakSutavAtamokSaNakandarpahAsavikathAdimato vihitaM tadubhayaprAyazcittanirUpaNAyAha-- bhA0--etadubhayamAlocanapratikramaNe / viveko vivecana vizovivekasya ya dhanaM pratyupekSaNamityanarthAntaram / sa eSa saMsaktAnapAnopadhiparyAyAH zayyAdiSu bhavati // TI0-etadubhayamAlocanapratikramaNe iti / AlocanaM vyAkhyAtaM pratikramaNaM ca / etadevobhayaM prAyazcittaM prAgAlocanaM pazcAd gurusandiSTasya pratikramaNam / etacobhayaM prAyazcittaM sambhramabhayAturApatsahasA'nAbhogAnAtmavazagatasya duSTacintitabhASaNaceSTAvatazca vihitam / samprati vivekaprAyazcittAvasaraH-viveko vivecanamityAdi / vivekaH-tyAgapariNAmaH / vivecnN-bhaavvishuddhiH| vizodhanaM-niravayavatA punaH pratyupekSaNaM prasphoTanamIkSaNameva vA prayatnena svalpo'pyavayavo nAstIti / vizuddhirityete paryAyazabdA abhinnamarthamabhidadhati / vivekapAyazcittasya viSayaM darzayati-sa eSa vivekaH saMsaktAnapAnopakaraNAdiSu bhavatIti / upayuktena gItArthena gRhItaM prAk pazcAdavagatamazuddhaM vivekArham / annapAnagrahaNAt piNDaparigrahaH / updhiraudhikaupgrhiklkssnnH| zayyA pratizrayaH / AdigrahaNAd Dagalakabhasmamalla(ka)bheSajAdiparigraha ityevaM viveka eva prAyazcittamiti // samprati vyutsargaprAyazcittamucyate ____ bhA0-vyutsargaH pratiSThApanamityanarthAntaram / eSo'pyavyutsargasya paryAyaH neSaNIyAnnopakaraNAdiSu azaGkanIyavivekeSu ca bhavati // TI0-vyutsarga ityAdi / viziSTa utsargo vyutsargaH-praNidhAnapUrvako nirodhH| kAyavAgvyApArasya, paryAyAntareNa vyAcaSTe-pratiSThApanamityanarthAntaram / pratiSThApanazabdaH prityaagaarthH| kAyotsargaprAyazcittasya viSayamAdarzayati-eSo'pi kAyotsargaH prAyazcittaM bhavati / ka? aneSaNIyAdiSu-tyakteSu / tatrAneSaNIyamudgamAdyavizuddhamannapAnamupakaraNaM vA pratiSThApya 1 'kAyavyApArasya' iti ka-pAThaH / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 kAyotsargaH kAryaH / AdigrahaNAd gamanAgamanavihArazrutasAvadhasvapnadarzananausantaraNoccAraprasravaNAvaraNaparigrahaH / azaGkanIyavivekeSu ceti / dhanasaMsaktasaktudadhitakrAdiSu na prANino vivektuM zakyanta ityazaGkanIyavivekeSu ca saktaprabhRtiSu pratiSThApiteSu kAyotsargata eva tapaH prAyazcittaM bhavatIti // tapaHprAyazcittavivakSayA tvAhabhA0-tapo bAhyamanazanAdi prakIrNa cAnekavidhaM candrapratimAdi / TI---tapo bAghamanazanAdi / prAyazcittamityabhyantaraM tapaH, anazanAdi tu bAhyam / bAhyAbhyantaratA ca kenacidaMzenetyavirodhaH / tatrAnaza nagrahaNAcaturthabhaktaparigrahaH, zrutAnusArAt paJcamavyavahArAnusArAcca / taca madhyamagrahaNaM madhyamagrahaNAccAdyabhedaparigraho'pi / tatrAdyAH paJcaka dazaka-viMzati-paJcaviMzatibhedA laghavo guravazca / mAso'pi ca laghuguruH / catvArazca mAsA laghavo gurvshc| SaT ca mAsA laghuguravaH madhyaM ca / bhinnamAso lghugurubhedH| sarvametat tapaH prAyazcittaM jJAnadarzanacAritrAparAdhAnurUpamAgame'ticAravizuddhayartham / samprati paJcamavyavahArapramANena yatayo bhUyasA vizuddhimAcaranti / tacca nirvikRtyAdyaSTamabhaktAntam / taccAnekAticAraviSayam / yathA uddezakAdhyayanazrRMtaskandhAGgeSu pramAdinaH kAlavineyAtikramAdiSu krameNa nirvikRtyAdyAcAmlAntamanAgADhayoge, AgADhe tu purastAdardhacaturthabhaktAntam / evamAdi prakIrNakaM cAnekavidhaM candrapratimAdItyuktalakSaNaM bAMdhe tapasi prAka prapazcaneti // chedaprAyazcittAbhidhitsayovAca __bhA0-chedo'pavartanamapahAra ityanarthAntaram / sa pravrajyAdivasachedasya paryAyAH pakSa-mAsa-saMvatsarANAmanyatameSAM bhavati // TI-chedo'pavartanamapahAra ityabhinnArthAH paryAyAH / sa ca chedaH paryAyasya mahAvratAropaNakAlAdArabhya gaNyate / etadevAha-pravrajyetyAdi / pravrajyAdivasa-pakSa-mAsasaMvatsarANAmanyatameSAM bhavati / pravajyAdivaso yatra mahAvatAropaNaM kRtaM tadAdiH paryAyaH / tatra pazcakAdicchedaparyAyasya yathA yasya tAvad daza varSANyAropitamahAvratasyAparAdhAnurUpaH kadAcit paJcakacchedaH kadAcicca dazaka ityAdi yAvat SaNmAsaparimANacchedo laghuguruvA, evaM vidhena chedena chidyamAnaH pravrajyAdivasamapyapaharatIti / asya ca viSayastapasA garvitaH tapaso'samarthastapazcAzraddadhAnaH tapasA ca yo na dAmyatyatipariNAmakazvetyAdi / samprati mUlaprAyazcittamabhidhIyate-- . bhA.parihAro mAsikAdiH / upasthAnaM punardIkSaNaM punaupasthApanasya paryAyA' zcaraNaM punarvatAropaNamityanAntaram / / 1'zrutAGgeSu' iti ng-paatthH| 2 'vinayatA' iti u-paatthH| 3 divasAdipakSa.' iti ga-pAThaH / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22] . svopajJabhASyaTIkAlaGkRtam 253 TI-parihAro mAsikAdiriti / idaM mUlaprAyazcittopalakSaNam / parihiyate asmin sati vandanAlApAnapAnapradAnAdikriyayA sAdhubhiriti prihaarH| sa ca mAsAdikaH SaNmAsAntaH / tasya cAnte kacinmUlaM punavratAropaNaM tadviSayaH saGkalpAt kRtaH prANAtipAto ____ daciturthAsevanamutkRSTaM mRSAvAdAdi vA sevamAnasyetyevamAdiH / anavaanavasthApyapAra . sthApyapArazcikapratipAdanArthamAha-upasthApanaM punardIkSaNamityAdi / vikayorantarbhAvaH - anavasthApyapArazcikaprAyazcitte liGgakSetrakAlatapaHsAdhAde kasthIkRtyokte satra yathoktaM tapo yauvanna kRtaM tAvanna vrateSu liGge vA sthApyate ityanavasthApya tenaiva tapasA'ticArapAramazcatIti pArazcikaH / pRSodarAdipAThAcca saMskAraH zabdasya / tayoH paryante teSupasthApana-vyavasthAnaM punardIkSaNaM-punaH pravrajyApratipattiH punazcaraNaM-cAritraM punavratAropaNamityanarthAntaram / tatrAnavasthApyaviSayaH sAdharmikAnyadhArmikAsteyahastatADanAdiH duSTamUDhAnyonyakaraNAdiH pArazcikasyeti // bhA0-tadetannavavidhaM prAyazcittaM dezaM kAlaM zaktiM saMhananaM saMyamavirAdhanAM ca kAyendriyajAtiguNotkarSakRtAM ca prApya vizudhyartha yathA'haM dIyate cAcaryate ca // TI-tadetannavavidhaM prAyazcittamityAdi / tadetadityAlocanAdeH parAmarzaH / ___ navavidhamiti svatasUtrasannivezamAzrityoktam / ArSe tu dazadhA viMzaprAyazcittaprakArA kArA tidhA vA'bhihitaM prAyazcittaM vakSyamANanirvacanam / dezo nirguNaH kile NAM saGkhyA kSetram / kAlaH snigdho rUkSaH sAdhAraNazca / zaktiH prAyazcittakAriNo vIya-sAmarthyam / saMhananaM vajrarSabhanArAcAdi / saMyamaH saptadazabhedaH samasto vA mUlaguNottaraguNakalApaH tasya virAdhanA-khaNDanamaticaraNam / cazabdaH samuccayArthaH / tAM virAdhanAM vizinaSTi-kAyendriyetyAdi / kAyAH pRthivyAdayaH ssttsngkhyaaH| tatrAvani-jala-jvalana-pavana pratyekavanaspatiSu saGghana-paritApanA-'vadrAvaNaviSayamanyAdRzaM prAyazcittamanyAdRk sAdhAraNavanaspatAvanyAdRzaM ca dvi-tri-catuH-paJcendriyakAyeSu itthamupayujya yathAvad deyam / evaM kAlAdayo'pi paryAlocanIyAstadanurUpaM ca deyamiti / tathA eka-dvi-tricatuH-paJcendriyaprANipratyupekSaNena ca vibhajanIyaM prAyazcittam / athavA eka-dvi-tri-catu:paJcendriyajAtidvAreNa guNA rAga-dveSa-mohAH teSAmutkoM -'pakarSa-madhyAvasthAH samIkSya mRgarAja-gavAdivyApAdakavat tatkRtAM ca virAdhanAM prApya aticAravizodhanArthaM yathA'hamaparAdhAnurUpaM dIyate cAcaryate ca prAyazcitta miti // 1 'mUlaM pratA' iti u-pAThaH / 2 yAvatkRtaM ' iti hu-paatthH| 3 'liGge vA sthApyaH' iti u-pAThaH / 4'kRta-statra' iti hu-paatthH| 5'khilakSetraM ' iti Ga-ca-pAThaH / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 samprati prAyazcittamiti zabdaM vyutpAdayatibhAM0-'citI sajJAnavizuddhayoH' dhAtuH / tasya cittamiti bhavati ____ niSThAntamauNAdikaM ca // evamebhirAlocanAdibhiH kRcchrestapoprAyazcittazabdasya vizeSainitApramAdaH taM vyatikramaM prAyazcetayati, cetayaMzca na vyutpAdanam punarAcaratIti / ataHprAyazcittamaparAdho vA prAyastena vizudhyata iti / atazca prAyazcittamiti // 22 // TI-citI sajJAnavizuddhayordhAturityAdi / bhImasenAt parato'nyairvaiyAkaraNairarthadvaye paThino dhAtuH saJjJAne vizuddhau ca / iha vizuddhayarthasya saha sajJAnena grahaNam / athavA'nekArthA dhAtava' iti sajJAne paThito vizuddhAvapi vartate / bhASyakRtA copayujyamAnamevArthamabhisandhAya vizuddhirapi paThitA tasya cittamiti rUpaM bhavati niSThAntamauNAdika ca cetatIti cittaM vizuddhayatItyarthaH / bhAvavizuddhimupajAyamAnAM saJjAnIte cetatipraNidadhAna iti / 'ajRsibhyaH ktaH' (uNAdisUtre 377) ktasya ca niSThAsajJA / auNAdikaM caitacchabdarUpaM cittamiti nAnyalakSaNamanveSyam 'uNAdayo bahulaM' (pA0 a0 3, pA0 3, mU0 1) iti citerapi ktaH kartari / kena punaH prakAreNa vizuddhirityAhaevamebhirityAdi / uktalakSaNairAlocanAdibhiH pArazcikAvasAnaH kRcchaH-duSkaraistapovizeSairjanitApramAdaH kRtApramAdaH, apramatta ityarthaH / taM ca mUlottaraviSayaM vyatikramamaticAramupayuktaH prAyo-bAhulyena cetayati / prAyograhaNamatyantasUkSmAticAravyudAsArtham / cetayaMzca-saJjAnAno na punarAcarati-Asevate tAdRzamaparAdhamityataH prAyazcittamucyate / prAyaHzabdena vA'parAdho'bhidhIyate / tenAlocanAdinA sUtravihitena so'parAdho vizuddhayatyapIti / atazca-asmAcca hetoH prAyazcittamiti // 22 // uktaM prAyazcittam / adhunA vinayo'bhidhIyate / tatpratipAdanAyAhanayasya cAtu- sUtram-jJAnadarzanacAritropacArAH // 9-23 // bhA0-vinayazcaturbhedaH / tadyathA-jJAnavinayA, darzanavinayaH, cAritravinayaH, upacAravinaya iti / tatra jJAnavinayaH paJcavidho matijJAnAdiH / TI0-jJAnAdayaH kRtadvandvAH prathamAbahuvacanena nirdiSTAH / etadvivaraNAyAha-vinayazvaturbheda iti| vinayanirvacanamupari vyAkhyAsyate tAzcaturdhA bhedAnAmagrohamAcaSTe / tadyathAzabdastadupanyAsArthaH / jJAnavinaya ityAdi / tatra-teSu caturyu bhedeSu jJAnavinayastAvat paJca 1'citI sajJAne' iti pANinIye (dhA0 39) / 2'mahaNamA' iti Ga-pAThaH / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 sUtraM 23 ] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam vidho mtijnyaanaadiH| AdigrahaNAt zrutA-'vadhi-manaHparyAya-kevalajJAnapazAnavinayasya rigrahaH / asmin sati jJAnAdipazcake bhaktirbahumAno jJAnasvarUpa - zraddhAnaM tadviSayaM zraddhAnaM ca jJAnavinayaH / zrute ca vizeSaH-"kAle viNae bahumANe uvahANe" ityAdi // darzanavinayasya bhA0-darzanavinayastvekavidha eva samyagdarzanavinayaH / ekavidhatvam TI0-darzanavinayastvekavidha eva / "tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" (a01,sU02) ityekalakSaNatvAdekavidha eva samyagdarzanavinayaH / tathA'rhatpraNItasya ca dharmasyAcAryoMpAdhyAya-sthavira kula-gaNa-saGgha-sAdhu-saMbhogA(manojJA 1)nAM cAnAsAdanAprazama-saMvega-nirvedAnukampA''stikyAni ca samyagdarzanavinaya iti // bhA0-cAritravinayaH pnycvidhH| sAmAyikavinayAdiH / aupacArikavinayo'nekavidhaH____TI.-sAmAyikAdayaH prAguktalakSaNAH sAmAyikAdisvarUpazraddhAnapUrvaka cAnuSThAnavidhinA ca prarUpaNamityeSa caaritrvinyH| aupacAriketyAdi / upacaraNaM upacAraH-zraddhAnapUrvakaH kriyAvizeSalakSaNo vyavahAraH, sa prayojanamasyetyaupacArikaH / sa cAnekaprakAraH / tasya viSayanirdezArthamAha bhA0-samyagdarzanajJAnacAritrAdiguNAdhikeSu abhyutthAnAsanapradAnavandanAnugamanAdiH / vinIyate tena tasmin vA vinayaH // 23 // ___TI0-samyagdarzanetyAdi / samyaktvajJAnacaraNAni guNAstairabhyadhikA ye munayaH / AdigrahaNAd dazavidhasAmAcArIsampatparigrahaH teSu / abhyutthaanaasnprdaanetyaadi| amimukhamAgacchati guNAdhike utthAnamAsanAdabhyutthAnaM adRSTapUrve ca sAdhuveSabhAji kAryamabhyutthAnam tadanantaramAsanapradAnaM tato vandanapratipattiH / gacchataH katicit padAnyanugamanamanuvrajanam / AdigrahaNAnmukulitakarakamaladvayasya lalATadeze nyAso'JjalipragrahaH, vstraadipuujaastkaarH| sadbhUtaguNotkIrtanaM snmaanH| vinayazabdanirbhedapradarzanAyAha-vinIyate-kSipyate'nenASTaprakAraM karmeti vinyH| pacAdyaci karaNasAdhanam / vinIyate cAsmin sati jJAnAvaraNAdirajorAziriti vinyH| adhikaraNasAdhane ca // 23 // 1 sampUrNA gAthA tacchAyA caivam " kAle viNae bahumANe upahANe taha anindavaNe / baMjaNa attha tadubhae aTThaviho naannmaayaaro||" [ kAle vinaye bahamAne upadhAne tathA anivane / vyaJjane'rthe tadubhaye aSTavidho jJAne AcAraH // ] Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 samprati vaiyAvRttyamucyatevaiyAvRttyasya sUtram-AcAryo-pAdhyAya-tapasvi-zaikSaka-glAna-gaNadazavidhatA kula-saGgha-sAdhu-samanojJAnAm // 9-24 // TI-AcAryAdInAM samanojJAntAnAM kRtadvandvAnAM SaSThIbahuvacanena nirdeshH|| bhA0-vaiyAvRttyaM dazavidham / tadyathA-AcAryavaiyAvRttyaM, upAdhyAyavaiyAvRttyaM, tapasvivaiyAvRttyaM, zikSakavaiyAvRttyaM, glAnavaiyAvRttyaM, gaNavaiyAvRttyaM, kulavai. yAvRttyaM, saGghavaiyAvRttyaM, sAdhuvaiyAvRttyaM, samanojJavaiyAvRttyaM, iti vyAvRttabhAvo vaiyAvRttyamiti vyAvRttakarma vo|| TI0-vaiyAvRttyaM dazavidhamityAdi / AcAryAdibhedAda dazadhA / tAn daza prakArAn nAmagrAhamAkhyAti-AcAryavaiyAvRttyamityAdinA / vaiyAvRttyazabdavyutpAdanAyAha-vyAvatetyAdi / vyAvRtto-vyApArapravRttaH, pravacanacoditakriyAvizeSAnuSThAnaparaH, tasya yo bhAva:tathAbhavanaM tathApariNAmastadvaiyAvRttyam / vyAvRttakarma veti / tathAbhUtasya yat karma kriyate tad vaiyAvRttyam / pUrvatra kriyAkriyAvatoH prAdhAnyamuttaratra kriyAyA iti / tacca vaiyAvRttvaM yathAsambhava kssetrvstiprtyvekssnnbhktpaanvstrpaatrbhessjshriirshushruussnntdaadeshgmnvidyaamntrpryogsaadhyaadiH| AcAryAAddezenAcAryAdInAM yat kartavyaM tatra vyagratA // bhA0-tatrAcAryaH pUrvoktaH (a0 9, sU0 6 ) pazcavidhaH / AcAragocaraupAdhyAyazavasya vinayaM svAdhyAyaM vA''cAryodanu tasmAdupAdhIyata ityupAdhyAyaH, arthaH saGgrahopagrahAnugrahArthaM copAdhIyate saGgrahAdIn vA'syopAdhyetItyupAdhyAyaH / visaGgraho nirgranthaH AcAryo-pAdhyAyasaMgrahaH / trisamahA nirgranthA aacaaryo-paadhyaay-prvrtiniisnggrhaaH|| TI0-AcAryaH pUrvoktaH pazcavidha ityAdi / AcaratyAcarayati vetyAcAryaH / 'kRtyalyuTo bahulaM' (pA0 a03, pA0 3, sU0113) vacanAt / pUrvokta iti ('uttamaH)kSamAmAdavA disUtre (pR0 189) paJcaprakAraH-pravrAjakaH 1 digAcAryaH 2 zrutoddeSTA 3 zrutasamuddeSTA 4 AmnAyavAcaka 5zceti / AcArojJAnAdibhedaH paJcadhA / tasya gocaro-viSayo yathAsvaM tadviSayo vinayastamAcAragocaravinayaM svAdhyAyaM paJcaprakAraM vakSyamANaM AcAryAllabdhAnujJAH sAdhavo'nupazcAt tasmAdupAdhIyata ityupAdhyAyaH apAdAnasAdhano ghaJ / saGgrahopagrahAnugrahArtha ceti / vastrapAtrapradAnAt saGgrahaH / annapAnabheSajapradAnAd upagrahaH / etadartha copAdhIyate-sevyata 1'ca' iti gh-paatthH| 2 'ttarakriyAyA' iti Ga-pAThaH / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 ] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 257 ityupAdhyAyaH pRSodarAditvAt / saGgrahAdIn vA'syopAdhyetIti saMgrahopagrahAnugrahAn-vA'sya sambandhinastatsamIpabhavAMstatkRtAnupAdhyeti smaratIti upAdhyAyaH dvisaGgraho nirgrantha iti / sagRhyate'neneti saGgrahaH / dvAbhyAM sagRhyate ityrthH|| kA punariyaM pravartanItyAha bhA0-pravartanI digAcAryeNa vyaakhyaataa| hitAya pravartate pravartayati ceti prvrtnii|| TI-pravartanI digAcAryeNa vyAkhyAteti / digAcAryo dizAmanujAnAti / scittaacittmishrprdaayiityrthH| tena vyAkhyAtA tatsadRzI draSTavyA zrutasakalanizIthAdhyayanAsamucitakalpavyavahArastatra grAhiNI saMvinA prAptadiganujJA cAtmahitAya pravartate niHzreyasAyaiva ghaTate / anyAzca pravartayati sAdhvIH smAraNAvadhAraNavAraNAdiprayogeNeti pravartanI // bhA0-vikRSTogratapoyuktastapasvI / aMcirapravrajitaH zikSayitavyaH zikSA, zikSAmahatIti zaikSo vaa| glAnaH pratItaH / gaNaH sthavirasantatisaMsthitiH / kulaM ekaacaarysnttisNsthitiH| saGghazcaturvidhaH shrmnnaadiH| sAdhavaH-saMyatAH / sambhogayuktAH samanojJAH // TI-vikRSTetyAdi / vikRSTa-dazamAdi kiJcinyUnaSaNmAsAntaM ugraM-bhAvavizuddhamanizritamalpasattvasya vA bhayAnakamugraM tapastena yuktastapasvIti / acirapravrajita ityAdi / AdyapazcimatIrthayormadhyamatIrtheSu ca katicidahAni pratipannasya sAmAyikasya gatAni yasya so'. cirprvrjitH| anAropitaviviktavrato vA grahaNAsevanazikSAmubhayIM zikSayitavyaH shikssH| zikSAmahatIti / vA zikSAzIlo vA zaikSaH / chatrAditvANNapratyayaH / glAno mando'paTuAdhyabhibhUtaH / pratItaH-sujJAta evetyarthaH / kulAni sthAnIyAdIni / kulaM-samudAyaH / gnnH-sthvirsnttisNsthitiH| sthaviragrahaNena zrutasthaviraparigrahaH, na vayasA paryAyeNa vA, teSAM santatiH-paramparA tasyAH saMsthAnaM-vartanaM adyApi bhavanaM saMsthitiH kulamAcArya ra santatisaMsthitiH ekAcAryapraNeyasAdhusamUho gacchaH / bahUnAM gacchAnAM gacchakulavArathaH ekajAtIyAnAM samUhaH kulam / tatra ye AcAryaguNopetAstatsantatisaMsthitiH kulaM teSAM prAdhAnyam / sngghshcturvidhH-saadhu-saadhvii-shraavk-shraavikaaH| tatra ye vyavasthitAH jJAna-darzana-caraNaguNAste paramArthataH saGghaH zramaNAdiriti / 'puruSottaro dharma:' iti jJApanArthamuktam / sAdhavaH saMyatA iti / jJAnAdilakSaNAbhiH pauruSeyIbhiH zaktibhiH sAdha 1'avirate pravajita' iti gh-paatthH| 2 'AcArya' iti gh-paatthH| 3 'guNo yastat' iti u-paatth| 4 "dhammo purisappabhavo purisavaradesio purisjittttho| loe vi para puriso kiM puNa loguttame dhmme?||" ityulekha upadezamAlAyAM (gA. 16) / 5 'lakSyAbhiH' iti g-paatthH| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 yantIti sAdhavo mokSam , saMyatA iti mUlottaraguNasampannAH dvAdazavidhasambhogamAjaH samanojJAnadarzanacAritrANi manojJAni saha manojJaiH samanojJAH tAni tAni vA sammogakAraNAni saMvizeSvapi vidyante // bhA0--eSAmannapAnavamnapAtrapratizrayapIThaphalakasaMstArAdibhirdharmasAdhanairupagrahaH zuzrUSA bheSajakriyA kAntAraviSamadurgopasargeSu abhyupapattirityetadAdi dhaiyAvRttyam // 24 // TI.-eSAmityAdi / AcAryAdayaH samanojJAntAH sambandhyante eSAmityanena / anapAnAdayaH prasiddhAH tairupgrhH-upkaarH| shushruussaa-vishraamnnaadikaa| bheSajakriyA-mAnye sati tadanurUpabhaiSajasampAdanam / kAntAram-araNyam / zvApadabahulatvAd viSamadurga-gartAkUpakaNTakAdipracitam / upsrgo-jvraa'-tiisaar-kaas-shvaas-mrkaadiH| abhyupapattiHabhyuddharaNaM paripAlanaM parirakSaNamannapAnAdi(bhiH) yat tad vaiyAvRttyamiti // 24 // samprati svAdhyAyo'bhidhIyatesvAdhyAyasya sUtram-vAcanA-pracchanA-'nuprekSA-'mnAyapaJcavidhatvam dharmopadezAH // 9-25 // mA0-svAdhyAyaH pnycvidhH| tadyathA-vAcanA, pracchana, bhanuprekSA, A. mAyaH, dharmopadeza iti| tatra vAcanaM ziSyAdhyApanam / pracchana dharmopadezasya grnthaarthyoH| anuprekSA granthArthayoreva mnsaa'bhyaasH| A. paryAyAH prAyo ghoSavizuddhaM parivartanaM guNanaM, rUpAdAnamityarthaH / arthopadezo vyAkhyAnaM anuyogavarNanaM dharmopadeza ityanarthAntaram // 25 // TI-svAdhyAyaH paJcavidha ityAdi / tadyathetyanena bhedapaJcakopanyAsaM sUcayati / tatra vAcanetyAdi / ziSyANAmadhyApanaM vAcanA kAlikasyotkAlikasya vA''lApakAdAnam / granthaH sUtrArthaH sUtrAbhidheyaM tadviSayaM pracchanam / sandehe sati granthArthayormanasA'bhyAso'nuprekSA / na tu bahirvarNoccAraNamanuzrAvaNIyam / AmnAyo'pi parivartanaM udaattaadiprishuddhmnushraavnniiymbhyaasvishessH| guNanaM-saGkhyAnaM padAkSaradvAreNa rUMpAdAnamekarUpam / ekA paripATI dve rUpe trINi rUpANItyAdi / dharmopadezastu sUtrArthakathanaM vyAkhyAnamanuyogavarNana manuyogadvAraprakrameNa zrutacaraNadharmopadeza ityanarthAntaramiti // 25 // 1 'mnAyA' iti ga-pAThaH / 2 ' granthaH sUtrAbhi.' iti ga-Ga-pAThaH / 3 'rupadAma.' iti kmaal| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 26-27 ] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 259 259 adhunA vyutsargo vyAkhyAyate sUtram-bAhyA-'bhyantaropadhyoH // 9-26 // bhA0-vyutsagoM vividhaH-bAhyo'bhyantarazca / tatra bAhyo baadshruupksyopdheH| abhyantaraH zarIrasya kaSAyANAM ceti // 26 // TI.-nyutsargo vividha ityAdi / vividhasyotsargo vyutsargaH / saMsaktAsaMsaktapAnAdeH vidhinA pravacanavihitenotsargo vyutsagaH / sa dviprakAraH bAdhA-'bhyantarabhedAt / tatra tayoryAyasya tAvad dvAdazarUpaphasyopadheH pAtratadvandhapAtrasthApanAdIni dvAdaza rUpANyasyeti dvAdazarUpakaH / upagrAhakatvAdupakAratvAdupadhiH / abhyantaraH zarIrasya kaSAyANAM cati / zarIrasya paryantakAle vijJAyAkizcitkaratvaM zarIrakaM parityajati-ujjhati / yathoktam ( bhaga0 za0 2, u0 1, sU0 95)-"je pi ya imaM sarIraM iI kata" ityAdi / krodhAdayaH kaSAyAH saMsAraparibhramaNahetavaH teSAM vyutsage:-parityAgo mano-vAra-kAyaiH kRtakAritA-'numatibhizceti // 26 // samyaktvAditrayaM mokSasAdhanaM, tatrApi dhyAnaM garIyastanirUpaNAyAha sUtram-uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAmasya lakSaNam dhyAnam // 9-27 // bhA0-uttamasaMhananaM vajrarSabhanArAcaM vajranArAcaM nArAcaM ardhanArAcaM c| tayuktasyaikAgracintAnirodhazca dhyAnam // 27 // TI0-uttama-prakRSTaM saMhananam-asmAM bandhavizeSaH / uttama saMhananamasyetyuttamasaMhanane, taduttamasaMhananaM caturvidhaM vajrarSabhanArAcaM vajranArAcaM nArAcaM ardhanArAcam / varja-kIlikA, RSamA-paTTaH, nArAco-markaTabandhaH / prathamaM trirtayayuktam / dvitIyasaMhanane paTTo nAsti / tRtIye pavarSabhau na staH / tato vajrarSabhaM ardhavamarSamai nArAcaM cetyanena catvAro bhedAH pratipAdyAH uttmsNhnnvaacyaaH| uttamasaMhananagrahaNaM nirodhe kArye prativiziSTasAmarthyapratipAdanArtham / tasyotamasaMhananasya ekAgracintAnurodho dhyAnam / agram-AlambanaM ekaM ca tadagraM cetyekAya, ekaalmbnmityrthH| ekasminnAlambane cintAnirodhaH / calaM cittameva cintA, tanirodhastasyaikatrAvasthApanamanyatropracAro nirodhaH / ato nizcalaM sthiramadhyavasAnamekAlambanaM chadmasthaviSayaM dhyaanm| kevalinAM punarvAkAyayoganirodha eva dhyAnam , abhAvAnmanasaH / nadyavAptakevalasya chAyA yadapi ca idaM zarIramiSTaM kAntam / 2 'bhamardhavajanArAcaM ca' iti gha-pAThaH / 3 'nArAcaM kIlakA' iti ga-pAThaH / 4 'trinayana' iti ca-pAThaH / 5'manyatrAthavA nirodhaH' iti c-paatthH| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 manovyApAraH samasti, sakalakaraNagrAmanirapekSatvAditi / tadyuktasyeti tena prativiziSTena saMhananatrayeNAdyena caturvidhena vA yuktasya-sampannasya / ekaagrcintaanirodhH| cazabdAd vAk-kAyanirodhazca dhyaanm| atra ca dhyAtA saMsAryAtmA dhyaansvruupmekaagrcintaanirodhH| dhyAtiAnamiti bhAvasAdhanaH / kAlato muhUrtamAtraM catuHprakAramAdibhedena / dhyeyprkaaraastvmnojnyvissysNpryogaadyH| zokAkrandanavilapanAdilakSaNamAta, utsanabaddhAdilakSaNaM raudraM, jinapraNItabhAvazraddhAnAdiliGgaM dhaye, abAdhA'sammohAdilakSaNaM zuklam / phalaM punastiyaG-naraka-devagatyAdimokSAkhyamiti krameNa uttamasaMhananapadArthalabhyo dhyAtA abhihitH| dhyAnasvarUpaM bhAvasAdhanatA ca vijJeyA // 27 // samprati dhyAnakAlapramANanirUpaNAyAhadhyAnasya kAlamAnam sUtram-A muhUrtAt // 9-28 // . bhA0-taddhadhAnamA muhUrtAt bhavati parato na bhavati dunitvAt // 28 // TI0-A muhUrtAditi / ghaTikAdvayaM muhuurtH| abhividhAvAG / antarmuhUrtaparimANaM na parato muhuurtaadityrthH| taddhayAnamityAdi / tadetat sAmAnyalakSaNoktaM dhyAnaM caturvidhamapyAmuhUrtAt bhavati, parato na bhavatyazaktereva / yasmAnmohanIyakarmAnubhAvAt saMklezAd vA vizodhya vAntarmuhUrtAt parAvartate / uktaM ca- . "nAntarmuhUrtakAlaM, vyatItya zakyaM hi jagati saGkleSTum / nApi vizoDhuM zakyaM, pratyakSo hyAtmanaH so'rthaH ||"-aaryaa . kiM punaH kAraNaM parato na dhyaanmstiityaah-durdhyaantvaat| duritizabdo vaikRte vartate / vikRto varNo durvarNa iti yathA, evaM vikRtaM dhyAnaM vikArAntaramApatraM dunimiti / athavA vyuddhau duHzabdaH / RddhiviyuktA yavanA duryavanaM duSka(STaM?) bIjamiti / evaM duHzabdasya athAH dhyAnalakSaNavinirmuktaM duniM / anIpsAyAM vA duHshbdH| anIpsito'syA bhaga iti durbhagA kanyA / evamanIpsitaM dunimiti tadbhAvo durdhyAnatvaM tasmAd durthyAnatvAnna parato dhyAnamasti // 28 // sAmAnyena dhyAnalakSaNamabhidhAya samprati bhedakathanAyAhadhyAnasya caturvidhatA sUtram-Arta-raudra-dharmya zuklAni // 9-29 // bhA0-tacaturvidhaM bhavati-tadyathA Arta, raudra, dharmya, zuklamiti // 29 // teSAm 'pyAnamiti' iti ga-pAThaH / 2'dharma' iti gh-paatthH| 3 'dharma' iti gha-pAThaH / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 30] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 261 . 0-kRtadvandvAnyAdIni napuMsakabahuvacanena nirdiSTAni-tacaturvidhaM bhvtiisyaadi| taddhayAnaM sAmAnyena lakSitaM caturvidhaM bhavati-caturdhA bhidyate / catasro vidhA yasya taccaturvidham / 'vidhApradarzanAyAha-tadyatheti / Arta, raudraM, dhaNe, zuklamiti / tatrArtasya zabdanirbhadAbhidhAnam / atazabdo duHkhaparyAyavAcyAzrIyate / artegamikriyAparispandino . niSThApratyayAntaH / tasmAdAgatArthe taddhitapratyayo Nit / Arta duHkhabhavaM bhArtAdInAM MAN duHkhAnubandhi ceti / tathAcAmanojJaviSayaprayogo duHkham / vedanA ca netra " zirodazanAdikA duHkhameva / tathA manojJaviSayaviprayogo'zamaiva / nidAnamapi cittaduHkhAsikayaiva kriyata ityupapannaH pratyayArthaH / tathA rodayatyaparAniti rudro duHkhasya hetuH tena kRtaM tatkarma vA raudraM prANivadhabandhapariNata Atmaiva rudra ityrthH| dharmaH kSamAdidazalakSaNakastasmAdanapetaM. dharmyam / zukla-zuci nirmalaM sakalakarmakSayahetutvAditi / zugvA duHkhamaSTaprakAraM karma to ca zucaM klamayati-glapayati nirasyati zuklaM ityetAvadeva dhyAnaM caturvidhamiti // 29 // teSAmityanena sUtra sambanAti sUtram-pare mokSahetU // 9-30 // bhA0-teSAM caturNA dhyAnAnAM pare dharmya-zukle mokSahetu bhvtH| pUrve svArtaraudre saMsArahetU iti // 30 // TI0-teSAM caturNAmityAdi / yAni prastutAni dhyAnAni teSAmArta-raudra-dharma-zuklAnAM catuNAM dhyAnAnAM sUtrasabhivezamAzritya pare dharmya-zukle mokSahetu-mukteH kAraNatAM prtipdyte| tatrApi sAkSAt mukteH kaarnniibhvtH| pAzcAtyau zukladhyAnabhedI sUkSmakriyamapratipAti vyuparatakriyAM vA nivarti, dharmyadhyAnaM punarAdyAbhyAM saha zuklabhedAbhyAM pAraMparyeNa mokSasya kAraNaM bhavati, na sAkSAditi / tatazcaitaddharmyadhyAnAdi devagatemuktezca kAraNaM, na muktareva / arthAdidamagamyamAnamAha-pUrve tvArtaraudra saMsArahetu iti / Arta-raudrayoH saMsArahetutaiva, na jaatucinmuktihetutaa| saMsArazca nArakAdibhedazcaturgatika iti / paramArthatastu rAgadveSamohAH sNsaarhetvH| tadanugata cArtaraudrarUpamapi prakRSTatamarAgadveSamohabhAjaH, ataH saMsAraparibhramaNahetutA tayoriti // 30 // bhA0-atrAha-kimeSAM lakSaNamiti ? / atrocyate TI.-samprati dhyeyaprakArAH vissyvipyiviklpnimittbhedenocynte--atraahetyaadi| sambandho lakSyate yena tallakSaNaM vilApazokAdi / amanojJaviSayasambandhe krandati zocatIti lakSyate aartdhyaayii|| 'tatpradarzanAya" iti paatthH| 'vidhAnapra.' iti ca paatthH| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 mArtasya prathamo sUtram-ArtamamanojJAnAM samprayoge tadriprayogAya vikalpaH smRtismnvaahaarH|| 9-31 // mA0-amanojJAnAM viSayANAM samprayoge teSAM viprayogArtha yaH smRtisamamvAhAro bhavati tadAtadhyAnamityAcakSate // 31 // kizcAnyat TI0-ArtamanojJAnAM ityAdi / ArtazabdaH pUrvavad vyAkhyeyaH / ayaM caaprprkaarH| ____ artirdhAturduHkhArthaH / tasyAtiriti rUpam / artizca-duHkhaM zArIraM mAnasaM bhAtazabdasya sya cAnekaprakAraM tasyAM bhavamAta dhyAnam / amanojJA aniSTAH zabdAdayaH niSpattiH " teSAM sambandhe indriyeNa saha samparke sati caturNA zabda-sparza-rasa-gandhAnAmekasya ca yogyadezAvasthitasya dravyAdestene viSayiNA grAhyagrAhakalakSaNe samprayoge sati tadiprayogAyeti / tadityamanojJaviSayAbhisambandhaH / teSAmamanojJAnAM zabdAdinAM viprayogaH apagamastadarthaM viprayogAyAniSTazabdAdiviSayaparihArAya yaH smRtisamanvAhArastadAtam / smRtisamanvAhAro nAma tadviprayogAdevAnugrahapratipattIcchayA ya AtmanaH praNidhAnavizeSaH sa samanvAhAraH smRteH kathamahamalAdamanojJaviSayasamprayogAd vimucyeyeti / smayate'neneti smRtimano'bhidhIyate / smRtihetutvAd vA smRtirmnH| tasyAH smRteH praNidhAnarUpAyAH samambAharaNaM samanvAhAraH / amanojJaviSayaviprayogopAye vyavasthApanaM manaso nizcalamArtadhyAna kenopAyena viyogaH syAdityekatAnamanonivezanamArtadhyAnamityarthaH // 31 // kizcAnyaditi sambadhnAti / prakArAntaramanyadasyArtasyAstItyAhamArtasya dvitIyo "vikalyAcA sUtram-vedanAyAzca // 9--32 // TI0-vedana-vedanAyA anubhavaH / anantarasUtramanuvartate tadabhisambabhan bhASyakRdAha bhA0-vedanAyAzcAmanojJAyAH samprayoge tadiprayogAya smRtisamanvAhAra Artamiti // 32 // kizcAnyat___TI-vedanAyA amanojJAyA ityAdi / sukhA duHkhA cobhayI ghedanA / tatrAmanojJAyAH samprayoge vedanAyAH prakupitapavanapittazleSmasannipAtanimittairupajAtAyAH zUlaziraHkampajvarAkSizravaNadazanAdikAyAstadviprayogAya smRtisamanvAhAro dhyAnamArtameSa dvitIyo vikalpaH / kizcAnyadityArtaprakArAntaraM darzayati 1 'svena' iti Ga paatthH| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpa vikalpaH sUtrai 33-34] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 263 tRtIya- sUtram-viparItamanojJAnAm // 9--33 // bhA0---manojJAnAM viSayANAM manojJAyAzca vedanAyA viprayoge tatsamprayogAya smRtisamanvAhAra Atam // 33 // kizcAnyat TI-manojJA-abhirucitA iSTAH prItihetavaH teSAM viparIta saMyojana kAryam / manojJAnAmityAdi / manojJAnAM viSayANAM vedanAyAzca manojJAyAH viparItapradhAnArthAbhisambandho viparItazabdena kriyata ityAha-viprayoge ttsmpryogaayetyaadi| tatsamprayogArtha: tatsamprayogAya samprayogaprayojanaH smRtaH smnvaahaarH| kathaM nu nAma bhUyo'pi taiH saha manojJaviSayaiH saMprayogaH syAnmameti / evaM praNidhatte dRDhaM manastadapyAmiti // 33 // kizcAnyaditi turIyamArtaprakAraM darzayati thoM sUtram-nidAnaM ca // 9-34 // TI-nipUrvAd dAterlavanArthasya lyuTi rUpam / nidAyate lUyate lupyate yenAtmahitamainidAnazabdasya kAntikAtyantikAnAbAdhasukhalakSaNaM tannidAnamiti / pazabdaH samuccaye / siddhiH| eSa cArtaprakAra ityarthaH / bhA0-kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamArtadhyAna bhavati // 34 // ttii-kaamophtcittaanaamityaadi| kAma-icchAvizeSaH shbdaadhupyogvissyH| athavA madanaH-kAmaH ciramugrataponiSThAya karmakSapaNakSamadIrghadarzitayA khalpasya vinazvarasyAvitRptikAriNaH suramanujasukhaizvaryasaubhAgyAdeH kRte tatraiva kRtadRDhapraNidhAnA bahavinazvaraM satatatRptikAraNamuktisukhamanupamamevamanya, pravartamAnAH kAmopahatacetasaH punarbhavaviSayagRddhA vidadhati yannidAnaM tadArtadhyAnaM nidAnarUpam / eSa evArtho vibhaktyantareNa pratipAditaH / kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamArtavyAnaM bhavatIti / tasyaitasyArtadhyAnasya catuHprakArasyApi zokAdIni lakSaNAni bhavanti / yairAtadhyAyI lakSyate karatalaparyAptapramlAnavadanaH zocati kandati vilapati hA hA aho dhik kaSTaM hu~ mAnasyorastADaM paridevate dIrgha nizvasiti kavoSNaM zUnyavyAkSiptacitta ivopalakSyate / tathA kalahamAyAmAtsaryAsyAstathA aratiH strIbhojanakathAsuhRtsvajanAnurAgAzca tasya lakSaNAni bhavanti parisphuTAnIti // 34 // ___itthamArtadhyAna sabhedakamabhidhAyA'dhunAsyaiva dhyAtAraH svAmino nirUpyante iti tadarthamAha 1'mavagamya' itica paatthH| 2 'paryastapramlAna 'iti ga-pAThaH, 'paryantapralAna..tita-pAThaH / 3 'mArastADanaM' iti ng-paatthH| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 ArtadhyAnasya sUtram-tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm / 9-35 // svAminaH bhA0-tadetadAtadhyAnaM aviratadezaviratapramattasaMyatAnAmeva bhavatIti // 35 // TI-tadityArtamabhisambadhyate / tadArtadhyAnamaviratasamyagdRSTayAdInAM trayANAM khAminAM sambhavati / etasya trayaH svAminazcaturtha-paJcama-SaSThaguNasthAnavartinaH krmennaavirtdeshvirtprmttsNytaaH| aviratazcAsau samyagdRSTizceti aviratasamyagdRSTiH pratyAkhyAnAvareNodaye sati viratilakSaNasya sNymsyaabhaavaadvirtsmygdRssttiH| Aha ca "AvRNvanti pratyA-khyAnaM svalpamapi yena jIvasya / tenApratyAkhyAnA-varaNAste naJ hiMso'lpArthaH ||1||-aaryaa .. pratyAkhyAnAvaraNasadRktvAd vA tat tathA bhavati siddham / na tvabrAhmaNavacane, tatsadRzaH puruSa evessttH||2||"-aayo aupazamika-kSAyopazamika-kSAyikabhedAcca trividhaM samyagdarzanaM, tadyogAt samyagdRSTiH dezavirataH saMyatAsaMyataH hiMsAdibhyo dezato viratatvAt saMyataH, anyataH sAvadhayogAdanizca iti sa evAsaMyataH, so'viratasamyagdRSTisthAnAdasaMkhyeyAni vizodhisthAnAni gatvA apratyAkhyAnAvaraNakaSAyeSu kSayopazamaM nIteSu pratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAt kRtsnapratyAkhyAnAbhAvAd dezavirataH / Aha ca " tasmAdaviratasamyag-dRSTisthAnAd vizodhimupagamya / sthAnAntarANyanekA-nyArohati pUrvavidhinaiva ||1||-aaryaa kSapayatyupazamayati vA, pratyAkhyAnAvRtaH kssaayaaNstaan| satato yena bhavet ta-sya viramaNe buddhiralpe'lpA // 2 // -, tasya tathaiva vizodhi-sthAnAnyArohato'tisaGkhayAni / gacchanti sarvathApi, prakarSataste kSayopazamam // 3 // -, zrAvakadharmo dvAdaza-bhedaH saJjAyate tatastasya / paJcatricatuHsaGkhaya-vrataguNazikSAmayaH zuddhaH // 4 // -, sarve pratyAkhyAnaM, yenAvRNvanti tadabhilapato'pi / tena pratyAkhyAnA-varaNAste nirvizeSoktAH // 5 // "-, idAnIM pramattasaMyataH / tasmAdasaGkhayeyAni vizodhisthAnAnyArohatastRtIyakaSAyeSu prakarSAt kSayopazamaM gateSu sarvasAvadyayogapratyAkhyAnaviratirbhavati / uktaM ca 1 'saMyatAnA' iti Ga-pAThaH / 2 varaNo dezavirati' iti ca-pAThaH / 3 'saMyatIsaMyataH' iti gh-paatthH| 4'ghitasthAnAni' iti ca-pAThaH / 5'zamanIyeSu' iti gha-pAThaH / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 sUtra 36] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam "dezavirato'pi tataH, sthAnAt sa vizodhimuttamAM prApya / sthAnAntarANi pUrva-vidhinaiva saMyAtyanekAni // 1 // -AryA kSapayatyupazamayati vA, pratyAkhyAnAvRtaH kaSAyAMstAn / satatodayena bhavet , tasya viramaNe sarvato'pi matiH // 2 // -, chedopasthApyaM cA-vRttaM sAmAyika cairitraM vA / sa tato labhate pratyA-khyAnAvaraNakSayopazamAt // 3 // -, tasyedAnI mahAvrataguptisamitiyuktasya kaSAyanigrahAd indriyadamAJca niruddhAzravasya nirvedA divairAgyabhAvanAmiH sthirIkRtasaMvegasya yathoktadvAdazaprakAratapoyogAt sazcitAni karmANi nirjarayataH sUtrAnusArAd yatamAnasyApi mohanIyakarmAnubhAvAt saGklezAd vA vizodhyA vA'ntarmuhatAta parAvartate / tataH sajvalanakaSAyodayAd , indriyavikathApramAdAd , yogaduSpraNidhAnAt , kuzaleSvanAdarAca pramattasaMyato bhavati, tasmAt saGklezAddhAyAM vartamAnaH prmttsNytH| ete trayo'pyAtadhyAyino bhavanti, ArtadhyAnasvAmina ityarthaH / etadAtadhyAnamaviratAdInAmeva bhavati, nApramattasaMyatAdInAmityarthaH / tadetadAta nAtisaMkliSTakApotanIlakRSNalezyAnuyAyi drssttvymiti||35|| samprati raudradhyAnaM sasvAmikamabhidhitsurAhasadhyAnasya sUtram-hiMsA-nRta-steya-viSayasaMrakSaNebhyo raudrasvAminaH mvirtdeshvirtyoH||9-36 // bhA0-hiMsArthamanRtavacanArthaM steyArtha viSayasaMrakSaNArtha ca smRtisamanyAhAro raudradhyAnaM, tadaviratadezaviratayoreva bhavati // 36 // TI-hiMsA anRtaM steyaM viSayasaMrakSaNaM ceti dvandvaH / tato dvandvasamAsaH / liGgAnyasyotsanabahajJAnAmaraNadoSAH / tatra hiMsAnandAdInAM caturNA prakArANAmanyatamamede'navaratamavizrAntyA pravartamAnasya bahukRtvaH sazcitadoSa utsannazabdavAcyaH / yathotsanakAlAntarasupacitamiti / tathA hiMsAnandAdiSu caturdhvapi pravartamAnasyAbhiniviSTAntaHkaraNasya bahudoSatA ajJAnadoSatA teSveva hiMsAdiSu adharmakAryeSvabhyudayakAryabuddhivyapAzrayasya caikatAnavidhAnAvalambitasaMsAramocakasyeva bhavati / athavA nAnAprakAreSu hiMsAnandAdyupAyeSu pravartamAnasya pracaNDakrodhAviSTasya mahAmohAbhibhUtasya tIvravadhabandhasaMkliSTAdhyavasAyasya nAnAvidhadoSatA, pAThAntaravyAkhyAnaM tRtIyavikalpasya / turyadoSastu maraNAvasthAyAmapi hiMsAnandAdikRtaH svalpo'pi pacAttApo yasya nAsti tasyAmaraNAntadoSateti // 36 // "virate'pi' iti hu-paatthH| 2'caritra' iti ng-paatthH| 3 'pramodAt' iti u-paatthH| 4 bhASyasya vivaraNa smuplbhyte'nntrstrttiikaayaam| 5'hiMsAdiSu' iti c-paatthH| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tattvArthAdhigamasUtram [ madhyAyaH 9 Artaraudre vyAkhyAte / samprati dhrmdhyaanvyaakhyaavsrH| tacca samedaM sakhAmikamAkhyAyatedharmadhyAnasya cAtu- sUtram-AjJA-pAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmamapra 'minaca mattasaMyatasya // 9-37 // dharmadhyAnasya cAturSibhyaM tatsvA bhA0-AjJAvicayAya apAyavicayAya vipAkavicayAya saMsthAnaviSayAya ca smRtisamanvAhAro dharmadhyAnam / tadapramattasaMyatasya bhavati // 37 / / kizcAnyat TI-AjJAdInAM kRtadvandvAnAM vicayazabdena saha sssstthiismaasH| AjJAdInAM vicyHpryaalocnm| vicayazabdaH pratyekamabhisambadhyate / AjJA'pAyavipAkasaMsthAnavicayazabdAt tAdarthe caturthI / dharmazabdo vyaakhyaatH| apramattasaMyatasyeti svAminirdezaH / tatrAjJAsarvajJapraNIta AgamaH / tAmAjJAmitthaM vicinuyAt-paryAlocayet-pUrvAparavizuddhAmatinipuNAmazeSajIvakAyahitAmanavadyAM mahArthA mahAnubhAvAM nipuNajanavijJeyAM dravyaparyAyaprapaJcavatImanAdyanidhanAM " icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi NAsI" ityAdi (nandI sU058) vacanAt / satra prajJAyAH paridurbalatvAdupayukte'pi sUkSmayA zemuSyA yadi nAvaiti bhUtamartha sAvaraNajJAnatvAt / yathoktam "nahi nAmAnAbhoga-cchamasthasyeha kasyacinnAsti / jJAnAvaraNIyaM hi, jJAnAvaraNaprakRti karma ||1||"-aaryaa tathApyevaM vicinvato'vitathavAdinaH kSINarAgadveSamohAH sarvajJA nAnyathAvyavasthitamanyathAvayanti bhASante vA'nRtakAraNAbhAvAt / ataH satyamidaM zAsanamanekaduHkhagahanAt saMsArasAgarAduttArakamityAjJAyAM smRtismnvaahaarH| prathamaM dharmadhyAnamAjJAvicayAkhyam / _ apAyavicayaM dvitIyaM dharmadhyAnamucyate / apAyA-vipadaH zArIra-mAnasAni duHkhAnIti paryAyAsteSAM vicayaH-anveSaNamihAmutra ca rAgadveSAkulitacetovRttayaH sattvA mUlottaraprakRtivibhAgArpitajanmajarAmaraNArNavabhramaNaparikheditAntarAtmAnaH sAMsArikasukhaprapaJceSvavitaptamAnasAH kAyendriyAdiSvAsravadvArapravAheSu vartamAnA mithyAtvAjJAnAviratipariNatiminivRttAH / prAtipadikAt tAdayeM caturthIbahuvacanam / hiMsAyai hiMsAtha hiMsAprayojanaM raudraM bhavati dhyAnam / evamanRtAya steyAya viSayasaMrakSaNAya ceti vAcyaM raudramityuktaM nirvacanaM prAk / avirataya 1 chAyA ityetad dvAdazAGga gaNipiTaka na kadApi nAsIt / 1.vicitratA' iti ca-pAThaH / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 37 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 267 dezaviratazca kRtadvandvau svAminI raudradhyAnasya nirdiSTau SaSThIdvivacanena / avirata-dezaviratayostu raudradhyAnametAvasya dhyaataaraavityrthH| etadeva bhASyakAro vivRNoti-hiMsArthamityAdinA / spaSTameva tAdarthya darzayati / "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" (a0 7, mU0 8) tacca savavyApAdanodbhandhaparitApanatADanakaracaraNazravaNanAsikA'dharavRSaNaziznAdicchedanasvabhAva hiMsAnandam / tatra smRtisamanvAhAro raudradhyAnam / ye ce jIvavyApAdanopAyAH parasya ca duHkhotpAdanaprayogAsteSu ca smRtisamanvAhAro hiMsAnandamiti prathamo vikalpaH / ___ prabalarAgadveSamohasya anRtaprayojanavat kanyAkSitinikSepApalApapizunAsatyAsadbhUtaghAtAmisandhAnapravaNamasadabhidhAnamanRtaM tatparopaghAtArthamanuparatatIvaraudrAzayasya smRteH samanvAhAraH / khatraivaM dRDhapraNidhAnamanRtAnandamiti / steyArtha steyaprayojanamadhunocyate / tIvrasaGklezAdhyavasAyasya dhyAtuH prabalIbhUtalobhapracA' rAhitasaMskArasya apAstaparalokApekSasya parasvAditsorakuzalaH smRtisamanvAhAraH / dravyaharaNopAya eva cetaso nirodhaH praNidhAnamityarthaH / viSayasaMrakSaNArtha ceti caturtho vikalpaH / cazabdaH samuccaye / viSayaparipAlanaprayojana _ ca bhavati raudraM dhyAnam / viSamiva yAnti visarpanti paribhujyamAnAH / viSayazabdasya niSpAdanam 4 pRSodarAditvAt saMskAraH / athavA 'piJ bandhane (pA0 dhA0 1478) " bhoktAraM vizeSeNa vividhaM vA sinvanti-badhnantIti viSayAH-zabdAdayaH / tatsAdhanAni ca cetanAcetanavyAmizravastUni viSayazabdavAcyAni / vipIdanti vA prANino yeSu paribhuJjAnAste viSayAH / yathoktaM (prazamaratau zlo0 107) " yadyapi niSevyamANA, manasaH parituSTikArakA vissyaaH| kimpAkaphalAdanavada, bhavanti pazcAdatidurantAH ||"-aaryaa viSayANAM ca saMrakSaNamukta parigraheSvaprAptanaSTeSu kAGkSAzoko prApteSu rakSaNamupabhoge cAvitRptiH / itthaM ca viSayasaMrakSaNAhitakrauryasya mlecchamalimlucAgnikSetramRddAyAdibhyaH samuditAyudhasyAnAyudhasya vA rakSataH tItreNa lobhakaSAyeNAnuraktacetasaH tadgatapraNidhAnasya tatraiva smRtisamanvAhAramAcarato viSayasaMrakSaNAnandam raudraM bhavati dhyAnam / taccaitadaviratasvAmikam / tau ca pUrvoktalakSaNau / tayoreva ca bhavatyetat pramattasaMyatAdInAmiti / raudradhyAyinaH tIvrasaMkliSToH kApotanIlakRSNalezyAstisrastadanugamAcca narakagatimUlametat / paryAptamAdAya karmajAlaM durantaM 1.ye ca vyApAdano' iti hu-paatthH| 2' prasaMgA' iti c-paatthH| 3 'dhvaprAptanaSTeSu' iti c-paatthH| 'syeva ta(1) pramatta' iti g-paatthH| 5 'saMklezAH' iti u-paatthH| 6 'nIlalejhyA ' iti u-pAThaH / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 narakAdigatiSu dIrgharAtramapAyairyujyante / kecidihApi kRtavairAnubandhAH parasparamAkrozavadhabandhAdhapAyabhAjo dRzyante klizyante ityataHpratyavAyaprAye'smin saMsAre'tyantodvegAya smRtisamanvAhArato'pAyavicayaM dharmadhyAnamAvirbhavati / tRtIyaM dharmadhyAnaM vipAkavicayAkhyamucyate-vividho viziSTo vA pAko vipAkaH-- anubhAvaH / anubhAvo rsaanubhvH| karmaNAM naraka-tiryaG-manuSyA-'marabhaveSu tasya vicayaH-anucintanaM mArgaNaM tadarpitacetAH / tatraiva smRti samanvAhRtya vartamAno vipAkavicayAdhyAyI bhavati / jJAnAvaraNAdikamaSTaprakAraM karma prakRti-sthitya-'nubhAva-pradezabhedamiSTAniSTavipAkapariNAmaM jaghanyamadhyamotkRSTasthitikaM vividhavipAkam / tadyathA-jJAnAvaraNAd durmedhastvam / darzanAvaraNAccakSurAdi vaikalyaM nidrAyudbhavazca / asadvedyAd duHkhaM, sadvedyAt sukhAnubhavaH / mohanIkarmASTakasya / yAd viparItagrAhitA cAritravinivRttizca / AyuSo'nekabhavaprAdurbhAvaH / phalAni nAmno'zubhaprazastadehAdinivRttiH / gotrAduccanIcakulopapattiH / antarAyAdalAbha iti / itthaM niruddhacetasaH karmavipAkAnusaraNa eva smRtisamanvAhArato dhamyaM bhavati dhyAnamiti // saMsthAnavicayaM nAma caturtha dharmadhyAnamucyate-saMsthAnam-AkAravizeSo lokasya dravyANAM c| lokasya tAvat tatrAMdhomukhamallakasaMsthAnaM varNayantyadholokaM sthAlamiva ca tiryaglokamUrdhvamadhomallakasamudgam / tatrApi tiryagloko jyotirvyantarAkulaH / asaGkhyeyA dvIpa-samudrA valayAkRtayo dharmA-'dharmA-''kAza-pudgala-jIvAstikAyAtmakA anAdinidhanasanivezabhAjo vyomapratiSThAH kSitivalayadvIpasAgaranarakavimAnabhavanAdisaMsthAnAni ca / tathA''tmAnamupayogalakSaNamanAdinidhanamarthAntarabhUtaM zarIrAd , arUpaM kartAramupabhoktAraM ca svakRtakarmaNaH zarIrAkAraM, muktI vibhAgahInAkAram / Urdhvaloko dvAdazakalpA asakalasakalanizAkaramaNDalAkRtayo nava graiveyakANi pazca mahAvimAnAni muktAdhivAsazca / adholoko'pi bhavanavAsidevA nArakAdhivasatiH / dharmA'dharmAvapi lokAkArau gatisthitihetU, AkAzamavagAhalakSaNaM, pudgaladravyaM zarIrAdikArya, itthaM saMsthAnasvAbhAvyAnveSaNArtha smRtisamanvAhAro dharmadhyAnamucyate / padArthasvarUpaparijJAnaM tattvAvabodhastatvAvabodhAca kriyAnuSThAnaM tadanuSThAnAnmokSAvAptiriti / tadetadapramattasaMyatasya bhavati dharmadhyAnaM pramattasaMyatasthAnAd vizuddhayamAnAdhyavasAyoamattasthAnamAmoti / yathoktam " nirmAtA eva tathA, vizodhayo'saGkhyalokamAtrAstAH / taratamayuktA yA adhi-tiSThan yatirapramattaH syAt // 1||"-aaryaa 1'cAritretinivRttizca' iti hu-paatthH| 2: 'dharmyadhyAnaM' iti ng-paatthH| 3 'tatrAdhAtusnagalaka' iti s-paatthH| 4 'devanAra' iti u-paatthH| 5'sthAna eva naratacchamANakAmApnoti' iti ga-pAThaH / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 38] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 269 - ato vizuddhAddhAyAM vartamAno'pramattasaMyatastasya ca bhagavato dharmadhyAnAditapoyogaiH karmANi kSapayato vizodhisthAnAntarANi ArohataH RddhivizeSAH prAdurbhavantyaNimAdayaH / uktaM hi "avagAhate ca sa zruta-jaladhiM prApnoti cAvadhijJAnam / mAnasaparyAya vA, vijJAnaM vA koSTAdibuddhirvA // 1||-aaryaa cAraNavaikriyasauM-padhA[va]dyAvApi labdhayastasya / / prAdurbhavanti guNato, balAni vA mAnasAdIni // 2 // "-, atra ca zreNiprAptyabhimukhaH prathamakaSAyAn dRSTimohatrayaM cAviratasamyagdRSTidezaviratapramattApramattasaMyatAnAmanyatama upazamazreNyA'bhimukhyAdupazamayati, kSapakazreNyAbhimukhyAt kSapayati / yathoktam "kSapayati tena dhyAne na tto'nntaanubndhinshcturH| mithyAtvaM saMmizra, samyaktvaM ca krameNa ttH||1||-aaryaa kSIyante hi kaSAyAH, prathamAstrividho'pi dRSTimohazca / / dezayatAyatasamyag-dRgapramattapramatteSu // 2 // - pANigrAhArIstAn , nihatya vigataspRho vidiirnnbhyH| prItisukhamapakSobhaH, prApnoti samAdhimatsthAnam // 3 // "-, iti // 37 // kizcAnyadityanena khAmyantaraM sambanAti sUtram-upazAntakSINakaSAyayozca // 9-38 // bhA0-upazAntakaSAyasya kSINakaSAyasya ca dharma dhyAnaM bhavati // 38 // kizcAnyat TI-cazabdaH smuccye| kaSAyazabdaH pratyekamabhisambadhyate / upazAntAH kaSAyA yasyAsAvupazAntakaSAyaH ekAdazaguNasthAnavartI / kSINAH kaSAyA yasya sa kssiinnkssaayH| bhasacchannAgnivadupazAntAH niravazeSataH parizaTitAH kSINA vidhmAtahutAzanavadanayozca upazAntakSINakaSAyayorapramattasaMyatasya ca dhyAnaM dharma bhavati / tatropazAntakSINakaSAyasvarUpaniniAya adhastanaM guNasthAnatrayamavazyaMtayA prarUpaNIyam , anyathA tadaparijJAnameva syAditi / apramattasthAnAdasaGkhyeyAni vizodhisthAnAnyAruhyApUrvakaraNaM pravizati / samaye samaye sthiti-ghAta-rasaghAtasthitibandha-guNazreNi guNasaGkramaNakaraNamapUrva nirgacchatItyapUrvakaraNam / aprAptapUrvakatvAd vA 1.bhimukha' iti u-paatthH| 2 'yatAyatena samyag ' iti ca-pAdaH / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 saMsAre tadapUrvakaraNam / na tatra kasyAzcidapi karmaprakRterupazamaH kSayo vA / upazamanAmimukhyAt tatpuraskArAdupazamakaH kSapaNArhatvAcca kSapaka iti / uktaM ca "sa tataH kSapakazreNi, pratipadya caritraghAtinIH zeSAH / kSapayan mohaprakRtIH, pratiSThate shuddhleshyaakH||1||-aayo pravizatyapUrvakaraNaM, prasthita evaM tato'paraM sthAnam / tadapUrvakaraNamiSTaM, kadAcidaprAptapUrvatvAt // 2 // " -" tato'pyuttarottaravizodhisthAnaprAptyA anivRttisthAnaM bhavati / parasparaM nAtivartante ityanivRttayaH / parasparatulyavRttaya ityrthH| samparAyAH kaSAyAstadudayo bAdaro yeSAM te mdrsmpraayaaH| anivRttayazca te bAdarasamparAyAzca ta ityrthH| te upazamakAH kSapakAe / tatra na. sakastrIvedaSaTnokaSAyAdikramAnmohaprakRtIrupazamakaH zamayati "aNadasaNapuMsagaitthiveyachakkaM ca purasaveyaM ca / do do egaMtarie, sarise sarisaM uvasamei ||1||"-aaryaa -Avazyakaniyuktau gA0 116 kSapako nidrAnidrAdiudaya(yAditraya?)kSayAt trayodazanAmakarmakSayAcApratyAkhyAnAvaraNAdi kAyAkanapuMsakatrIvedakramAca kSapayati / uktaM ca " atha sa kSapayati nidrA-nidrAditrayamazeSatastatra / narakagamanAnupUrvI, narakagatiM cApi kAtsnryena // 1 // AryA sUkSmasthAvarasAdhA-raNAtapodyotanAmakarmANi / tiryaggatinAma tathA, tiryaggatyAnupU- ca // 2 // - caturekadvitIndriya-nAmAni tathaiva nAzamupayAnti / tiryaggatiyogyAstAH, prakRtaya ekAdaza proktAH // 3 // -, aSTau tataH kaSAyAn , paNDakavedaM tatastataH strItvam / kSapayati puMvede saG-kramayya SaNNokaSAyAMzca // 4 // -- puMstvaM krodhe krodha, mAne mAnaM tathaiva mAyAyAm / mAyAM ca tathA lobhe, sa kSapayati saGkramayya tataH // 5 // -, 1chAyA anadarzanapuMsakatrIvedaSadakaM ca puruSavedaM ca / dvI dvau ekAntaritau sadRze sahazaM upazAmayati // 2' pUrvyAca ' iti ga-pAThaH, 'pUrvI ca ' iti c-paatthH| 3 ''vedo' iti paatthH| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' sUtra 38.] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 271 - lobhasya yAvada bAdaraprakRtIrvedayati taavdnivRttibaadrsmpraaysNytaaH| tataH sUkSmaprakRtivedanAllobhakapAyasya sUkSmasamparAyasaMyataH upazamakaH saJcalanalobhamupazamayati kSapakaH kSapayati / yathoktam " atha sUkSmasamparAya-sthAnaM prApnoti bAdare lobhe / kSINe mUkSme lome-kapAyazeSe vizuddhAtmA // 1 // yat samparAyamupajana-yanti svayamapi ca samparAyanti / vyAsaGgahetavaste na kaSAyAH samparAyAkhyAH // 2 // samyagbhAvaparAyaNa-hetutvAd vA'pi samparAyAste / 'prakRtivizeSAca punarlobhakaSAyasya sUkSmatvam // 3 // sa tato vizuddhiyoge, nayati sthAnAntaraM vrajastamapi / kSapayan gacchati yAvat, kSINakaSAyatvamApnoti // 4 // " tato'STAviMzatividhamohanIyopazamAdupazAntakapAyavItarAgazchadmasthaH vIto-gato (rAgo yasmAditi vItarAgaH) chadma-AvaraNaM tatra sthitaH chadmasthaH mohanIyasya kRtlakSayAt sa kSINakapAyavItarAgacchadmasthaH tataH kSINakaSAyo dharmazuklAdyadvayadhyAnavizeSAd yathAkhyAtasaMyamavizuddhayA'vazeSANi karmANi kSapayati / tatra nidrApracale dvicaramasamaye kSapayati / tato'sya caramasamaye AvaraNadvayAntarAyakSayAt kevalajJAnadarzanamutpadyata iti / dharmadhyAnAnupravezaparikarmANi ca bhaavnaadeshkaalaasnaadiini| tatra catasro bhAvanA jJAna-darzana-cAritra-vairAgyAkhyAH / jJAne nityAbhyAsAnmanasaH tatraiva praNidhAnamavagataguNasArazca nizcalamatiranAyAsenaiva dharmya dhyAyati / tathA vigatazaGkAdizalyaH prazama-saMveganirvedA-'nukampA-''stikya-sthairya-prabhAvanA-yatanA sevana-bhaktiyuktaH asammUDhacetA darzanabhAvanayA vimalIkRtamatiraskhalitameva dharma dhyAyati / tathA caraNabhAvanAdhiSThitaH karmANyaparANi nAdatte, purAtananirjaraNaM zumAni vA saJcinute / tatazcAyatnenaiva dharmadhyAyI bhavati / tathA jagatkAyasvabhAvAlocanAt suviditajagatsvabhAvo niHsaGgo nirbhayo virAgo vairAgye bhAvanAvaSTabdhacetAH lIlayaiva dharmadhyAyI bhavati / dezo'pi niSkaNTako yH| kaNTakAH strI-pazu-paNDakAH / kAlo'pi yasminneva kAle manasaH samAdhirutpadyate sa eva dhyAnakAlaH / yathoktam "tthi kAlo akAlo vA jhAyamANassa bhikkhunno|" AsanaM kaayaavsthaavishessH| ya evAbAdhako'bhyasto jitaH sa eva kAyavikalpa Asanam yathoktam 1vazeSANi ' iti c-paatthH| 2 'vimalakRta' iti c-paatthH| nAsti kAlo'kAlo vA dhyAyamAnasya bhikssoH| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 "kAlaH samAdhirdhyAnasya, kAyAvasthA jitAsanam / / zuciniSkaNTako deza-ste ca strI-pazu-paNDakAH // 1 // " AlambanAnyapi vAcanA-pracchanA-parivartana-cintanAni saddharmAvazyakAdIni ca sAmAyikAdIni / emirAlambanairdharmadhyAnaM samArohati dhyAnapratipattikramazca manoyoganigrahAdiH / bhavakAle kevalinaH zeSasya dhyAturyatho samAdhyapekSamiti / lezyAstu piit-pdm-shuklaakhyaastiiv-mndaadimedaaH| nisargA-adhigamAbhyAmazeSajIvAdipadArthazraddhAnaM jinasAdhuguNotkIrtanaM prazaMsA-vinaya-dAnAni ca dharmadhyAnaliGgam / "tasmAdathApramatta-sthAnAt sa vizodhimuttamaM prApya / sthAnAntarANyanekA nyArohati puurvvidhinaivH|| 1 // AryA deze tato vivikte, same zucau jantuvirahite kalpe / RjvAyamya sa deha, baddhvA palyaGkamacalAGgaH // 2 // -, vIrAsanAdi cAsana-matha samapAdAdi vAcalaM sthAnam / / yad vA'dhiSThAya yatiH, zayanaM cottAnazayanAdi // 3 // -" jJeyamakhilaM.vividiSa-adhitiSThAsaMzca mokSavidhimakhilam / sandhAya smRtimAtmani, kizcidupAvartya dRSTiM svAm // 4 // , viSayebhya indriyANi, pratyavahRtya ca manastathA tebhyaH / dhArayati manaH svAtmani, yogaM praNidhAya mokSAya // 5 // -, dhyAnaM tataH sadhaye, bhikSurvicinoti mohanAzAya / . uttamasaMhananabalaH, kSapakazreNImupayiyAsan // 6 // tallakSaNAnyupazamA-jevamArdavalAghavAni dRssttaani| upadezAjJAsUtrani-sargAstadrucaya iSyante // 7 // -, ttprshnvaacnaanu-prekssaaprivrtnaavlmbnkH| tadanuprekSAH saMsA-rakyAnityAzaraNacintAH // 8 // -, ekAgreNa manaH svaM, nirudhya bhAvAjinAjJayA grAhyAn / / vicinoti yathAtattvaM, tathaiva ca zubhAzubhApAyAn // 9 // -" saMsthAnAni ca sarva-dravyANAM karmaphalavipAkAzca / pravacanasambhinnamati-vizuddhalezyAH pravicinoti // 10 // 'manaHsamAdhi ' iti c-paatthH| 2 pekSameti' iti c-paatthH| 'stama' iti c-paatthH| 5'dracaya' iti c-paatthH| 3 'tadAdhi' iti ca-pATha / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 39] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 273 kSapayati tena dhyAne na tto'nntaanubndhinshcturH| mithyAtvaM saMmizra, samyaktvaM ca krameNa tataH // 11||-aaryaa kSIyante hi kaSAyAH, prathamAstrividho'pi dRSTimohazca / dezayatAyatasamyag--dRgapramattapramatteSu // 12 // "-- , evaM pUrvoktena krameNa kSapayan karmaprakRtIrupazAntakaMpAyasthAnaprApta upazAntakaSAyaH kSINakaSAyazca bhavatIti // 38 // upazAntakSINakaSAyayozcetyuktamavizeSeNa dharmadhyAna, tatazcaikAdazAGgavido draSTavyam / evamavasthite kiM dharmameva dhyAnaM tayoH ? netyucyate / kizcAnyaditi sambadhnAti / na kevalametayordhaya, zukla ca dhyAnamupazAntakSINakapAyayorbhavati / kiM caturvidhamapi-pRthaktvavitaka ekatvasavicAraM sUkSmakriyamapratipAti vyuparatakriyamanivartIti ? / ucyate na khalu catuSprakAramapi tayoH zukladhyAnaM bhavati, kiM tarhi ? sUtram--zukle cAye // 9-39 / / bhA0-zukle cAye dhyAne pRthaktvavitakaikatvavitarke 'copazAntakSINakaSAyayorbhavataH // 39 // TI-zukle cAye ce(i.)ti / zukle dhyAne upazAntakSINakaSAyayorbhavataH / ke 'punaste ? pRthaktvai katvavitarke / svarUpataH kIdRze ? / ucyate-pRthag-ayutakaM bhedaH tadbhAvaH pRthaktvam-anekatvaM tena saha gato vitarkaH, pRthaktvameva vA vitarkaH sahagataM vitarkapurogaM pRthaktvavitakam / tacca paramANujIvAdAvekadravye utpAdavyayadhrauvyAdiparyAyAnekatayA'pi tattvaM tat pRthaktvaM pRthaktvena pRthaktve vA tasya cintanaM vitakasahacaritaM savicAraM ca yet tat pRthaktvavitarka savicAraM tacca pRthaktvamarthavyaJjanayogAnAM vakSyati-" tryekakAyayogAyogAnAM", "vitarkaH zrutaM", "vicAro'rthavyaJjanayogasaGkrAntiH" (a0 9, sU0 43, 46, 47) / pUrvagatabhaGgikazrutAnusAreNArthavyaJjanayogAntaraprAptiH-gamanaM vicaarH| arthAd vyaJjanasaGkrAntiH, dhyaJjanAdarthasaGkrAntiH, manoyogAt kAyayogasaGkrAntirvAgyogasaGkrAntirvA / evaM kAyayogA manoyoga vAgyoga vA saGkAmati / tathA vAgyogAnmanoyogaM kAyayogaM veti / yatra saGkAmati tatraiva nirodho dhyAnamiti / ekasya bhAva ekatvaM, ekatvagato vitarka ekatvavitarkaH / eka 1'kaSAyasthaH kSINakaSAyaH kSINa.' iti ch-paatthH| 2'sthAnaprApta upazamakaSAyaH' iti c-paatthH| 3 'tarka savi.' iti -paattH| 4 ' upa0 ' iti g-paatthH| 5'yatra' iti c-paatthH| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 eva yogastrayANAmanyatamastathA artho vyaJjanaM caikameva paryAyAntarAnarpitamekaparyAyacintanamutpAdavyayadhrauvyAdiparyAyANAmekasmin paryAye nivAtazaraNapratiSThitapradIpavaniSprakampaM, pUrvagatazrutAnusAri ceto nirvicAramarthavyaJjanayogAntareSu tadekatvavitarkamavicAram / Aha ca "kSINakaSAyasthAnaM, tat prApya tato vizuddhalezyaH san / ekatvavitarkAvIcAraM dhyAnaM tato'dhyeti // 1 // - AryA ekArthAzrayamiSTaM, yogena ca kenacit tadekena / dhyAnaM samApyate yat, kAlo'lpo'ntarmuhUrtazca // 2 // - , zrutamucyate vitarkaH, pUrvAbhihitArthanizcitamatezca / dhyAnaM tadiSyate ye-na tena savitarkamiSTaM tat // 3||arthvynyjnyogaa-naaN saGkrAntirudito hi 'vicaarH|| tadabhAvAt tad dhyAnaM, proktamavicAramarhadbhiH // 4 // - , vyutsargavivekAt saM-mohAvyayaliGgamiSyate zuklam / na ca sambhavanti kAtsnrye-na tAni liGgAni mohavataH // 5 // -, vyutsargaH saGgatyAgaH dehopadhInAM vivekH| prItyaprItivirahitaM, dhyAyaMstadupekSakaH prasannaM saMH // 6 // - , prApnoti paraM hAdaM, himAtapAbhyAmiva vimuktam / / tena dhyAnena yathA-khyAtena ca saMyamena ghAtayati // 7 // - , zeSANi ghAtikarmA-Ni yugapadaparaJjanAni ttH| kAtyAnmastakazUcyAM, yathA hatAyAM hato bhavati taalH||-, karmANi kSIyante, tathaiva mohe hate kAtsyAt // 8||nidraaprcle dvicarama-samaye tasya kSayaM smupyaatH| caramAnte kSIyante, zeSANi tu ghAtikarmANi // 9 // -- AvaraNacaramasamaye, tasya dayAbhAvitAtmano bhavati / jIvaistataM jagat pa-zyato hi bhAvaMkSayopazamaH // 10 // -- zaTitaprAyaM hi tadA-''varaNaM paramAvadhizca bhavati tdaa|| atha kAtsnyAt tatpatanAd dvitIyasamaye kSayAti // 11 // -, 1.nivAtavyazaraNamaprati' iti ch-paatthH| 2'yogyantareSu iti dd-paatthH| 3'mahartaH saH' iti :paatthH| 'vIcAraH' iti u-paatthH| 5 yadyapi iyaM paGktiH sarvAsu pratiSu samasti tathApi azuddhava sA pratibhAti / vimuktaH' iti ng-paatthH| 'samupadhAtaH' iti ca-pAThaH / 'kSayAnAma' iti cha-pAThaH / 'samayopakSayAyaiti' iti ca-pAThaH / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 sUtre 40-41] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam tasya hi tasmin samaye, kevalamutpadyate gatatamaskam / jJAnaM ca darzanaM cA-varaNadvayasaGkhyAcchuddham // 12 // - AryA citraM citrapaTanibha, trikAlasahitaM tataH salokamimam / pazyati yugapat sarve, sAlokaM sarvabhAvajJam // 13 // - " vIrya nirantarAyaM, bhavatyanantaM tathaiva tasya tadA / kalpAtItasya mahA-tmano'ntarAyakSayaH kAtyAt // 14 // -, sa tato vedayamAno, viharati catvAri zeSakarmANi / AyuSyasya samApti-ryAvat syAd vedyamAnasya // 15 // "-, bhASyakArastu pUrvavida iti mUtrAvayavaM pRthaga vivRNoti sambandhayati / evamete zukladhyAne pUrvavido bhavataH // 39 // suutrm-puurvvidH||9-40|| bhA0-Adye zukle dhyAne pRthaktvavitakaikatvavitarke pUrvavido bhvtH||40|| TI.-pUrvavido yau upazAntakSINakaSAyau tyorbhvtH| sUtrAntaramiva vyAcaSTe, na tu paramArthataH pRthaka sUtram / pUrva praNayanAt pUrvANi caturdaza tadvidaH pUrvavidaste bhavanti naikaadshaanggvidH| evamAdyazukladhyAnadvayasya svAminiyamanaM vihitam // 40 // atha pazcAcchukladhyAnadvayasya kaH svAmIti tanirdidikSayovAca sUtram-pare kevlinH||9-41|| bhA0.-pare he zukle dhyAne kevalina eva bhavataH, na chaprasthasya // 41 // antimazaktadhyAna- atrAha-uktaM bhavatA pUrve zukle dhyAne pare zukle dhyAne vayasya svAminaH iti / tat kAni tAnIti ? atrocyate TI-paraM ca paraM ca pare sUtrasannivezamAzritya sUkSmakriyamapratipAti vyuparatakriya cAnivarti grahItavyaM, te ca kevalina eva trayodazacaturdazaguNasthAnakrameNaiva bhavataH / chamasthasya tu naite jAtucid bhavata iti tatra sUkSmakriyamapratipAtIti / sUkSmA kriyA yatra tat sUkSmakriyam / tacca yoganirodhakAle bhavati / vedya-nAma-gotrakarmaNAM bhavadhAraNAyuSkAdadhikAnAM samuddhAtasAma dicintyaizvaryazaktiyogAdAyuSkasamIkRtAnAM mano vAka-kAyayogapariNatasyaudArikazarIratribhAgonasthasya kevalinaH saMjJipaJcendriyaparyAptakamano'saGkhayeyaguNakahInaM sUkSmayogitvamapratipAtyacyutasvabhAvamA vyuparatakriyAnivRttidhyAnAvApteH / uktaM ca 1 'bhAvajJaH ' iti ng-paatthH| 2 'zubhadhyAne ' iti ga-pAThaH / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 "apratipAti dhyAyana, kazcita sUkSmakriya 'vihatyante / AyuHsamIkriyA'rtha, trayasya gacchet samuddhAtam // 1||-aaryaa aadraambraashushossv-daatmvisaarnnvishussksmkrmaa| samayASTakena dehe, sthitvA yogAt kramAd dvandve // 2 // " tathA'nya Aha AyuSi samApyamAne, zeSANAM karmaNAM yadi smaaptiH| na syAt sthitivaiSamyAd, gacchati sa tataH samuddhAtam ||1||-aaryaa sthityA ca bandhanena, ca samIkriyArtha hi karmaNAM teSAm / antarmuhUrtazeSa, tadAyuSi samujighAMsati saH ||2||aardr virallitaM sad, vastraM majhveva nanu vinirvAti / saMveSTitaM tu na tathA, tathA hi karmApi mUrtatvAt // 3 // - , snehakSayasAmyAt (sthitibandhanaheturhi) snehaH sa ca hIyate samuddhAtAt / kSINasnehaM zaTaMti hi bhavati tadalpasthiti ca zeSam // 4 // -". AyuSkasyApi virallitasya, na hAsyate sthitiH kasmAt / iti vA codyaM carama-zarIro'nupakramAyuryat kaGkaTukavat // 5 // -, daNDakapATakarucaka-kriyA jagatpUraNaM catuHsamayam / kramazo nivRttirapi ca ta-thaiva proktA catuHsamayA // 6 // -, vikasanasaGkocanadharmatvAnjIvasya tat tathA siddham / yaccApyanantavIrya, tasya jJAnaM ca gatatimiram // 7 // -" zeSAyAH zeSAyAH, samaye saMhatya saGkhyeyAn / bhAgAn sthiteranantAn , bhAgAn zubhAnubhAvasya // 8 // -, sa tato yoganirodha, karoti lezyAnirodhamapi kAGkSan / / samasamayasthiti bandhaM, yoganimittaM sa hi rurutsan // 9||smye samaye karmA-dAne sati santaterna mokSaH syAt / yadyapi hi na mucyante, sthitikSayAt pUrvakarmANi // 10 // -" nokarmANi hi vIrya, yogadravyeNa bhavati jIvasya / tasyAvasthAne nanu, siddhaH samayasthitibandhaH // 11 // - 1'vikRtyante' iti c-paatthH| 2 ga-ca-cha-pratiSvapi cihitAkSarANyadhikAni santi / sI. itica-pAThaH / 4 'tad bhAsyate' iti g-paatthH| 5'proktazcatuHsamaye' iti -paatthH|.6 nokarmaNA hi' iti -paatthH| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -, sUtra:41] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 277 bAdaratatvAt pUrva, vAzmanase bAdare sa niruNaddhi krameNaiva / AlambanAya karaNaM, hi tadiSTaM tatra vIryavataH // 12 // -AryA satyapyanantavIrya-tve bAdaratanumapi niruNaddhi tataH / sUkSmeNa kAyayogenA(na?) na nirudhyate hi sUkSmo yogaH // 13 // -, sati bAdare yoge, na hi dhAvan vepathu vArayati / nAzayati kAyayoga, sthUlaM so'pUrvaphaDakIkRtya / zeSasya kAyayoga-sya tathA kRtIzca sa karoti // 14 (1) // -, sUkSmeNa kAyayogena tato niruNaddhi suukssmvaangmnse| bhavati tato'sau sUkSma-kriyastadAkRtigatayogaH // 15 // -, tamapi sa yoga sUkSma, nirurutsan sarvaparyayAnugatam / dhyAnaM sUkSmakriya-mapratipAtyupayAti vitamaskam // 16 // -, dhyAne dRDhArpite para-mAtmani nanu niSkriyo bhavati kAyaH / prANApAtanimeSo-nmeSaviyukto mRtasyeva // 17 // dhyAnArpitopayoga-syApi na vAGmanasakriye yasmAt / antarvartitvAiMpa-ramatastena tayordhyAnena nirodhanaM neSTam // 18 // satataM tena dhyAnena 'niruddhe sUkSmakAyayoge'pi / niSkriyadezo bhavati, sthito'pi dehe vigatalezyaH // 19||-aaryaa turyadhyAne yogAbhAvAt samayasthitinA(noDa)pi na karmaNo bhavati bndhH| dhyAnArpaNasaMhArAta, kizcicca sasaMhatAvayavAH // 20 // lezyAkriyAnirodho, yoganirodhazca guNanirodhena / ityukto vijJeyo, bandhanirodhazca hi tathaiva // 21 // " prasavAdaraparyAptAdeyazubhagakIrtimanujanAgni paJcendriyatAmanyataraca vedyam uccaistathA gotram / manujAyuSkaM ca sa ekAdazaM vedayati karmaNAM prakRtIH vedayati tu tIrthakaro dvAdazasahatIrthakRttvena satato dehatrayamokSArthamanivarti sarvagatamupayAti samucchinnayimatamaskaM paraM dhyAna vyuparatakriyamanivartItyarthaH / taddhi tAvannivartate yAvanna muktaH // 41 // 1'vIryatve' iti Ga-pAThaH / 2 'padAnugataM' iti u-pAThaH / 3 'kriyA' iti -paatthH| 4 'nisaddha ' iti hu-paatthH| 5'vayavalezyAH ' iti g-paatthH| 6 nAmani' iti ga-pAThaH / 'prAtayaH' iti hu-paatthH| 8'kriyayAtamaskaM' iti hu-paatthH| 9 'gacche' ityadhiko g-paatthH| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 ___atrAha-uktamityAdisambandhaH / zukle cAye dve pUrvavidaH ityuktaM (a0 9.10 39. 40), pare dve kevalina iti cAmihitaM ( a0 9, sU0 41) / tat kAni tAnIti ajAnAnena prazne kRte atrocyate ityAha sUtram-pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtizuklabhyAnasya cAturvidhyam vyuparatakriyAnivartIni // 9-42 // bhA0-pRthaktvavitakam, ekatvavitarka, sUkSmakriyamapratipAti, vyuparatakriyAnivartIti caturvidhaM zukladhyAnam // 42 // TI-pRthaktvavitarkamityAdinA bhASyeNa nAmagrAhaM paThati caturo'pi bhedAn // 42 // ete coktalakSaNA bhedAH zukladhyAnamitthaM caturvidhamiti sasvAmikamuktam / tasyAdhunA pUrvoktasvAmina eva vizeSya kathyante sUtram-tat tryekakAyayogAyogAnAm // 9-43 // bhA0--tadeva caturvidhaM zukladhyAnaM triyogasyAnyatamayogasya kAyayogasyAyogasya ca yathAsaGkhyaM bhvti| tatra triyogAnAM pRthaktvavitarka, ekAnyatamakayogAnAmekatvavitarka, kAyayogAnAM sUkSmakriyamapratipAti, ayogAnAM vyuparatakriyAnivartIti // 42 // rI-tadetaccaturvidhaM zukladhyAnaM prathamadvitIyo(1)ttamasaMhananavato bhavati / tatrArya pRthaktvavitarka triyogasya bhavati, mano-vAk-kAyayogavyApAravata ityarthaH / ekAnyatamayogAnAmiti / anyatamaikayogAnAmekatvavitakai eko'nyatamaH kAyAdInAM yogo yasya dhyAyino vyApriyate, kadAcinmanoyogaH kadAcid vAgyogaH kadAcit kAyayoga iti / kAyayogAnAmiti kAyaikayogabhAjAmeva sUkSmakriyamapratipAti zukladhyAnamiti / niruddhayogadvayAvasthAnAM kAyavyApAravatAM sUkSmakriyaM bhavati, na ca pratipatati / ayogAnAmiti zailezyavasthAnAM hasvAkSarapaJcakoccAraNasamakAlAnAM mano-vAk-kAyayogatrayarahitAnAM vyuparatakriyamanivarti dhyAnaM bhavati / uktaM ca " yadarthavyaJjane kAya-vaicasI ca pRthktvtH| manaH saGkramayatyAtmA, sa vicAro'bhidhIyate ||1||-anu0 saGkrAntirathodartha yada, vyaJjanAd vyaJjanaM tathA / yogAcca yogamityeSa, vicAra iti vA mtH||2|| -" 1'bAye' iti Ga-pAThaH / 2-3 'nivRttI' iti gh-paatthH| 4 vacasA' iti -pAdaH / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 sUtra 44] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam arthAdi ca pRthaktvena, yad vitarkayatIva hi / dhyAnamuktaM samAsena, tat pRthaktvavicAravat // 3 // -anu0 avikampyamanastvena, yogasaGkrAntiniHspRham / tadekatvavitarkAkhyaM, zrutajJAnopayogavat // 4 // suukssmkaaykriyaa-ruddhmuukssmvaannskriyH| yad dhyAyati tadapyukta, sUkSmamapratipAti ca // 5 // -, kAyikI ca yadepA'pi, sUkSmoparamati kriyaa| anivarti tadapyukta, dhyAnaM vyuparatakriyam // 6 // " // 42 // -, sUtram-ekAzraye savitarke pUrve // 9-44 // bhA0-ekadravyAzraye savitarke pUrve dhyAne prathamaditIye / tatra savicAra prathama, avicAraM dvitIyaM, avicAraM savitarka dvitIyaM dhyAnaM bhavati // 44 // TI0- eka Azraya-AlambanaM yayoste ekAzraye ekadravyAzraye iti pUrvavidArabhye matigarbhazrutapradhAnanyApArAccaikAzrayatAparamANudravyamekamAlambyAtmAdidravyaM vA zrutAnusAreNa niruddhacetasaH zukladhyAnamiti " vitarkaH zrutam" vakSyati (a09, sU0 45) iti| saha vitarkeNa savitake, puurvgtshrutaanusaarinniityrthH| pUrvaM ca pUrve ca pUrve dhyAne / etadeva nizcinotiprathamahitIye iti pRthaktvavitarkamekatvavitakaM ca / tatra-tayoryat prathamam-AdyaM pRthaktvavitarka tat savicAraM saha vicAreNa savicAraM, saha saGkrAntyeti yAvat / vakSyati (a09, sU046)"vicAro'rthavyaJjanayogasaGkrAntiH" / kathaM punaranupAtaM sUtre savicAramiti gamyate / avicAraM dvitIyamiti vacanAdarthalabhyaM prathamaM savicAramiti / avicAraM dvitIyam / avidyamAna vicAraM avicAraM, arthavyaJjanayogasaGkrAntirahitamityarthaH / dvitIyamiti sUtrakramaprAmANyAMdekatvavitarkamavicAraM bhavati dhyAnamiti // 44 // bhA0--atrAha-vitarkavicArayoH kaH prativizeSa iti ? / atrocyateTI0-atrAhetyAdi vitarkavicArayAvizeSamajAnAnaH svarUpamavagacchan paraH pRcchati-kaH prativizeSa iti / pratizabdastattvAkhyAyAM vartate / 'pratizabdasa bharthanAnAtvam - yathA zobhanazcaitraH pratimAtaraM evaM prativizeSaH svarUpamitaretaravyAvRttaM tattvaM vitarkavicArayoH kIdRgiti tattvamAkhyAyatAm / atrocyata ityAha 1 'kampamana' iti hu-paatthH| 2. dArambha' iti u-paatthH| 3 dekatvavicAra' iti u-paatthH| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 9 sUtram-vitarkaH zrutam // 9-45 // bhA0-yathoktaM zrutajJAnaM vitarko bhavati // 45 // TI-vitarko-matijJAna vikalpaH / vitaLate-yenAlocyate padArthaH sa vitarkaH tadanugataM zrutaM vitarkaH tadamedAd vigataM tarka vA vitarka, saMzayaviparyayopetaM zrutajJAnamityarthaH / idameva satyamityavicalitasvabhAvam / yathoktamiti pUrvagatameva, netarat / zrutajJAnamAptavacanaM vitarka ucyate iti // 45 // samprati vicArasvarUpanirUpaNAyAha suutrm-vicaaro'rthvynyjnyogsngkraantiH||9-46 // bhA0-arthavyaJjanayogasaGkrAntirvicAra iti / etadabhyantaraM tapaH saMvaratvAdabhinavakarmopacayapratiSedhakaM nirjaraNaphalatvAt karmanirjarakam / abhinavakarmopacayapratiSedhakatvAt pUrvopacitakarmanirjarakatvAca nirvANaprApakamiti // 6 // ____TI.-arthavyaJjanayoryogeSu ca saGkramaNa saGkrAntiH / arthaH-paramANvAdiH, vyaJjana tasya vAcakaH zabdaH, yogA-manovAkAyAsteSu sakramaNaM saGkrAntirekadravye arthasvarUpA(ta) vyaJjanaM vyaJjanasvarUpAdartha varNAdikaH paryAyo'rthaH vynyjnshbdH| etaduktaM bhavati-prAzabdastatastattvAlambanamidamasya svarUpamayamasya paryAyastatastadarthacintanaM sAkalyena, tataH zabdArthayoH svarUpavizeSacintApratibandhaH praNidhAnamarthasaGkrAntiH, kAyayogopayuktadhyAnasya vAgyogasazcAraH, vAgyogopayuktadhyAnasya vA manoyogasaJcAraH ityevamanyatrApi yojyam / itthaMlakSaNo vicAra ityasti vitarkavicArayoH prativizeSa iti // etadabhyantaraM tapa ityAdi saMvarakAraNaM saMvaraprastAve (a0 9, sU0 3 ) idamuktaM "tapasA nirjarA ca" iti / saMvaro nirjarA ca bhavati ubhayaM karoti tpH| tacca tapo bAhyamAbhyantaraM ca saMvarakAraNaM saMvararUpatvAcca sthagitAsravadvArasyAbhinavakarmopacayapratiSedhakori nApUrvakarmapudgalapravezaH / karmanirjarA ceti nirjaraNaphalatvAt karmanirjarakaM karma nirjarayati, parizATayatItyarthaH / tatazcAbhinavakarmopacayapratiSedhakAritvAt pUrvopacitakarmanirjarakatvAca sakalakarmaparikSayAnirvANamApakamiti // 46 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA ( a0 9, sU0 2-3) parISahajayAt tapaso. 'nubhAvatazca karmanirjarA bhavatIti / tat kiM sarve samyagdRSTayaH samanirjarA Ahosvidasti kazcit prativizeSa iti / atrocyate TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdi sambandhagranthaH / kimuktaM tad darzayati-parISahajayAt, kSutpipAsAdayaH parIpahAstajjayAt-samyagatisahanAt / tapo dvAdazabhedamanazana 1 'kAritA apUrva ' iti c-paatthH| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 47]. svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 281 prAyazcittAdi tadanuSThAnAt / anubhaavtshc| anubhAvo vipAkastasmAca vipAkAt karmaNaH parizATo nirjarA bhavatIti / evamanUdya nirjarAM sandehasthAnamupanyasyati / yasmAdevaM tasmAt kiM samyagdRSTayaH sarve eva samanirjarAstulyameva karma nirjarayanti Ahosvidasti kazcit prativizeSa iti ? / vizeSo viSamanirjaraNa, na tulyanirjaratvamiti / AcAryo'pi hRdi vyavasthApya viSamanirjaraNAmAha-atrocyata iti / yat tattvaM tadAkhyAyata ityrthH|| sUtram-samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopa zamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saGkhyeviSamANi nirjaraNAni . ygunnnirjraaH||9-47|| bhA0-samyagdRSTiH, zrAvakaH, virataH, anantAnubandhiviyojakaH, darzanamohakSapakaH, mohopazamakaH, upazAntamohaH, mohakSapakaH, kSINamohaH, jinaH ityete daza kramazaH asaGkhyeyaguNanirjarA bhavanti / tadyathA-samyagdRSTeH zrAvako'saGkhyeyaguNanirjaraH, zrAvakAd virataH, viratAdanantAnubandhiviyojakaH, ityevaM zeSAH // 47 // - TI0-samyagdRSTiriti / tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tadyuktaH samyagdRSTiH, samyagdarzanamAtrabhAgityarthaH / AcAryaprabhRtIn paryupAsInaH pravacanasAraM zRNotIti zrAvakaH / zRNvaMzca sakala __caraNakaraNAkSamo gRhasthayogyamanuguNazikSAvatalakSaNaM dharmamanutiSThati / yathAzrAvakasya vyAkhyA, vAzakti vA dvAdazaprakArasya dharmasyaikadezAnuSThAyyapi zrAvaka eva / viratastu sAdhudharmAnuSThAyI sarvasmAt prANAtipAtAd yAvajjIvaM virataH, evaM mRSAvAdAdibhyo'pi; anantaH saMsArastadanubandhino'nantAH krodhAdayastAn viyojayati kSapayatyupazamayati vA anantaviyojakaH / darzanamohakSapaka iti / darzanamoho'nantAnubandhinazcatvAraH samyag-mithyAtva-tadubhayAni ca / asya saptavidhasya darzanamohasya kSapakaH / tathA'syaivopazamakaH / moho'STAviMzatibhedaH SoDaza kaSAyAH samyaktva-mithyAtva-samyarimathyAtva-hAsyarati-arati-bhaya-zoka-jugupsA-strI-pu-napuMsakavedAzca / asyopazamanAdupazAntamohaH / asyaiva sakalasya kSapaNAnmohakSapakaH / kSapaNopazamanakriyAviziSTayorgrahaNam / kSapitaniravazeSamohaH kSINamohaH / sa caturvidhaghAtikarmajayanAjinaH kevlii| ete samyagdRSTyAdayo jinAvasAnA daza krameNa kramazaH-paripATyA yathopanyastAstathaivAsaGkhyeyaguNanirjarA bhavanti, na tu tulyanirjarA ityarthaH / tAmevAsaGkhyeyaguNAM nirjarAM spaSTayati bhASyakAraH-samyaradRSTeH zrAvako'saGkhyeyaguNanirjara ityAdinA / kevalasamyagdRSTeH pratipannANuvratAdi 1.jinAnAM' iti g-paatthH| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 kalApaH zrAvako'saGkhyeyaguNanirjaro bhavati yAMvanti karmANi nirjarayati samyagdRSTiH samyagdarzanaprabhAvAt tatkarmApareNAsaGkhyeyarAzinA guNitaM tad yAvad bhavati tAvad dezavirataH kSapayati / evaM pUrvasmAt pUrvasmAduttarottaro'saGkhyeyaguNanijero bhavatIti darzayati zrAvakAda virato viratAdanantAnubandhiviyojaka ityevaM zeSA yAvanjinaH sarvebhya evAsaGkhyeyaguNanirjara iti / asya vaicitryabhAjaH saMvaracAritrasya ke svAmina iti tanirdidikSayA''ha sUtram-pulAka-bakuza-kuzIla-nirgrantha-snAtakA nirgranthAnAM paJcavidhatvam nirgranthAH // 9-48 // bhA0--pulAko yakuzaH kuzIlo nirgranthaH snAtaka ityete paJca nirgranthavizeSA bhavanti // TI-pulAkAdayaH pazcAnvarthasaJjJakA nirgranthAH svAminaH / tadvivaraNArthamAha-pulAkaH bakuzaH kuzIlaH nirgranthaH snAtaka iti / ete paJca nirgranthavizeSA-bhedA bhavanti nirgranthAnAmiti / granthaH karmASTakaprakAraM mithyAtvA-'virati-(kaSAya)duSpraNihitayogAzca / . tajjaye pravRttAni nirgranthAni / nirgacchadranthA nirgranthAH dharmopakaraNAhate nigranthazabdArthaH parityaktabAhyAbhyantaropadhayo nirgranthAH / pulAkAdisvarUpanirUpaNAyAha bhA0-tatra satatamapratipAtino jinoktAdAgamAnnirgranthapulAkAH / 'naipulAka-bakuzayoH nthyaM prati prasthitAH zarIropakaraNavibhUSA'nuvartinaH Rddhiyaza svarUpam skAmAH sAtagauravAzritAH aviviktaparivArAH chedazavalayuktA nirgranthA sskushaaH|| TI0-tatra satatamityAdi / tatra-teSu paJcasu nirgrantheSu pulAMkAstAvadevavidhAH / pulAko niHsAra iti prarUDhaM loke / palaJjistandulakaNazUnyA pulAkaH / pulAkazabdAthA evaM nirgrantho'pi labdhimutpannAM tapaHzrutAbhyAM hetubhyAmupajIvan sakalasaMyamagalanAt palaJjirUpaM niHsAramAtmAnaM karoti / jJAnadarzanacaraNAni ca sAraH tdpgmaaniHsaarH| jinapraNItAdAgamAddhetutaH, sadaivApratipAtina AgamAzca samyagdarzanamUlajJAnacaraNe nirvANahetU ityasmAdaparibhraSTAH zraddadhAnA jJAnAnusAreNa kriyA'nuSThAyino labdhimupajIvanto nirgranthAH pulAkA bhavanti / upajIvantazca niHsAratAmAtmanaH kurvantIti grAhyam / satatamapramAdina ityapare paThanti / jinoktAd vA''gamAddhetubhUtAnmuktisAdhaneSu na pramAdyanti vyAkhyAbhedaH yAbhadaH jAtuciditi // 1yAvat karma' iti c-paatthH| 2 'didikSurAha' iti c-paatthH| 3 'paJcavidhA' iti g-paatthH| 4 zabdasAmyArtha vilokyato tatvArtharAjavArtikaM (pR. 358) / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 48 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 283 - bakuza iti zabalaparyAyaH / zabalo varNavyatikaraH kacid valakSaH kacit kRSNaH kacid raktaH eka eva paTaH / evamayamapi nirgrnthH| sAticAratvAccaraNapaTaM zabalayati bakuzazabdAthA vizuddhayazuddhivyatikIrNasvabhAvaM karoti / sa ca dvidhA-zarIropakaraNabhedena / tadAha vRtti(bhASya?)kAraH-nairgranthyaM prati prasthitA ityAdi / nirgranthasya bhAvo nairgranthya aSTAviMzatividhamohanIyakSayastat prati prasthitAH-pravRttAstadabhimukhAstatkSazAvazyam yaakaangginnH| zarIram-aGgopAGgasaGghAtaH upakAritvAdupakaraNaM vastrapAprAdi tadviSayAM vibhUSAm-alaGkRtimanuvartante, tacchIlAzceti / zarIre tAvadanAguptavyatirekeNa kara-caraNa-vadanaprakSAlanamakSi-karNa-nAsikAvayavebhyo dUpikAmalAdyapanayanaM zArIrabakuzasya / sya dantapavanabha(mra)kSaNaM kezasaMskAraM ca vibhUSArthamAcaran zArIrabakuzo bhavati / svarUpam upakaraNabakuzastu akAla eva prakSAlitacolapaTTakAntarakalpAdizvokSakavAsa:priyaH pAtradaNDakAdyapi tailapAtrayA(tryA) ujjvalIkRtya vibhUSArthamanuvartamAno bibharti RddhIH prabhUtavastrapAtrAdikAstA icchanti kAmayante tatkAmAH yazaHkhyAtiguNavanto upakaraNabakuzasya viziSTAH sAdhavaH ityevaMvidhaH pravAdastacca yazaH kAmayanta iti RddhiyasvarUpam shskaamaaH| sAtagauravamAzritA iti / sukhazIlatA-sAtagauravaM tadAzritAH / Adaravacano gauravazabdaH / sukhe ya AdaraH tadavAptivyApArapravaNatA tadAzritAH nAtIvAhorAtrAbhyantarAnuSTheyAsu kriyaasvbhyudytaaH| aviviktA iti nAsaMyamAt pRthagbhUtA ghRSTajavAH tailAdikRtazarIramRjAH kartarikAkalpitakezA evaMvidhaH parivAro yeSAM te aviviktaparivArAH sarvadezacchedAhnatIcArajanitazabalena vaicitryeNa yuktAH evaMvidhA nirgranthAH bakuzasaMjJAH // kuzIlasvarUpanirdhAraNAyAha bhA0 --kuzIlA vividhAH-pratisevanAkuzIlAH kaSAyakuzIlAzca / tatra kuzIlasya vaividhya pratisevanAkuzIlA naigrenthyaM prati prasthitA aniyamitendriyAH pratisevanAkuzIla- kathaJcit kizciduttaraguNeSu virAdhayantazvaranti te' pratisevanAsya svarUpaM ca kushlaaH|| TI-kuzIlA dvividhA ityAdi / aSTAdazasahasrabhedaM zIlaM taduttaraguNabhaGgena kenacit kaSAyodayena vA kutsitaM yeSAM te kuzIlA dviprakArAH / tatprakArAkhyAnAyAha-pratisevanAkuzIlAH kaSAyakuzIlAzceti / Asevana-bhajanaM pratisevanA tayA kutsitaM zIlamepAmiti pratisevanAkuzIlAH / kaSAyAH saMjvalanAkhyAstadudayAt kutsitaM zIlameSAmiti kaSAyakuzIlAH / 1'te' ityUno g-paatthH| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 tatra-tayoH pratisevanAkuzIlA nairgranthaM prati prasthitA aniyamitendriyA-indriyaniyamazUnyA rUpAdiviSayekSaNakRtAdarAH kathazcit-kenacit prakAreNa vyAjamupadizya kizcidevottaraguNeSu piNDavizuddhi-samiti-bhAvanA-tapaH-pratimA-'bhigrahAdiSu virAdhayantaH-khaNDayanto'ticarantaH sarvajJAjJollacanamAcaranti te pratisevanAkuzIlAH // kaSAyakuzIlAnAcaSTe bhA0-yeSAM tu saMyatAnAM satAM kathazcit sajvalanakaSAyA udIyante te kaSAyakuzIlAH // TI-yeSAM tvityAdi / yeSAM saMyatAnAM satAM-mUlottaraguNasampadupetAnAmapi bhavatAM kathaJcit kena prakAreNa svalpenApi hetunA kuDyakASThaloSTaviSamakAzyapIpraskhalanAdinA sajvalanakaSAyAH krodhAdayaH udIyante-udayamupanIyante, kiJcideva kAraNamAsAdyodaya gacchanti te kssaaykushiilaaH|| samprati nimranthanirUpaNArthamAha __ bhA0-ye vItarAgacchadmasthA,IryApathaprAptAste nirgrnthaaH| IryAyAH paryAyAH IryA yogaH, panthAH saMyamaH, yogasaMyamaprAptA ityarthaH / TI0-ye vItarAgacchadmasthA ityAdi / upazamitakSapitamohajAlA vigatAzeSarAgadveSamohatvAt ekAdaza-dvAdazaguNasthAnavartinaste viitraagcchdmsthaaH| chadma-AvaraNaM tatra sthitaaH| sAvaraNajJAnAH chadmasthAH / IyopathaM prAptAH akaSAyatvAdupazAntakaSAyAH kSINakapAyAzca ekasamayAvasthAyIryApathaM karma bananti / IryAyAH panthA iiryaapthH| IryA vyApAro yoga iti pryaayaaH| tasya vyApArasya viSayaH-panthAH sa ca saMyamaH sptdshprkaarH| enamevArtha spaSTataramAnaSTe-yogasaMyamaprAptA ityarthaH / yogena-viziSTakriyayA viziSTameva saMyama yathAkhyAtAkhyaM prAptA iti yAvat / te nirgranthA vikIrNamohagranthaya ityarthaH // bhA0-sayogAH zailezIpratipannAzca kevalinaH snAtakA iti // 48 // TI.-sayogA ityAdinA snAtakanirUpaNaM karoti / yogaH-kAyAdiceSTA / saha yogena sayogAH trayodazaguNasthAnavartino nirastaghAtikarmacatuSTayAH kevalinaH snAtakAH, prakSAlitasakalaghAtikarmamalapaTalA ityarthaH / zailezIpratipannAzcetyanenAyogakevalina upaattaaH| te ca kevalino vihRtya kazcit kAlaM tato'kRtasamuddhAtAH samuddhAtAd vinivRttAH krameNa yogAn nirundhanti vA / sa cokta eva kramaH prAk / niruddhayogAzca vyuparatakriyAnivartino dhyAnena zeSakarmAzAn kSapayanti / yathoktam Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 sUtra 49]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam "dhyAna hyabhisandhAna, dhyAnena ca karmaNo bhavati mokssH| dhyAnena tataH kSapayati, karmANi sa paJcamAtreNa ||1||"-aaryaa paJca mAtrA yatra dhyAna iti / evaMvidhAvasthAH zailezIpratipannA ucyante tadA cemAH prakRtIH kSapayanti " sparzarasavarNagandhA-'nAdeyanirmANadehanAmAni / saMhananAGgopAGgA-ni tathA saMsthAnanAmAni ||1||-aaryaa nRsuragatiprAyogye, suraMgatyupaghAtamagurulaghutA ca / ucchvAsaparAghAtA, paryAptazubhAzubhAni tathA // 2 // -, durbhagaduHsvaramuccai-nIMcairgotrasthirAsthirANi tthaa| anyataravedyakhagati, pratyekazarIramayazazca // 3 // -, prakRtaya etA dvicarama-samaye tasya kSayaM samupayAnti / kSapayatyayogivedyA-zca tataH prakRtIH sa caramAnte // 4 // -, taijasazarIrabandho-'pi tasya nAmakSayAt kSayaM yAti / audArikabandho-'pi, kSIyata AyuHkSayAt tasya // 5 // -, evamazeSakarmakSayAnmukto bhavati // 48 // evamete pulAkAdayo'bhihitAH paJca nirgranthAH svruuptH| athaiSAM kaH kasya saMyamavikalpaH zrutAdivikalpo vetyAhamanugamavikalpA- sUtram-saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAekam .. tasthAnavikalpataH sAdhyAH // 9-49 // TI.-saMyamAdayo'STau sthAnAntAH kRtadvandvA vikalpazabdena saha samasyante / saMyamAdInAM vikalpAH-caraNabhedAH taiH sNymaadiviklpaiH| saMyamAdivikalpataH saMyamAdikAraNairhetumiH sAdhyAH-sAdhanIyAH prativiziSTAH saMyamAdirUpeNa / kecit tu vikalpavyAkhyA'ntaram zabdaM sthAnasanidhAveva niyuJjate sthAnasya vikalpAH saMyamasthAnabhedA iti / bhA0-ete pulAkAdayaH paJca nirgranthavizeSAH ebhiH saMyamAdibhiranuyogavikalpaiH sAdhyA bhavanti / tadyathA-saMyamaH / kaH kasmin saMyame bhavatIti / ucyate-pulAka-bakuza-pratisevanAkuzIlA dvayoH saMyamayoHsAmayike chedopasthApye ca, kaSAyakuzIlA dvayoH parihAravizuddhau sUkSmasaMparAye ca, nirgrantha-sAtako ekasmin yathAkhyAtasaMyame / / 'gamavikalpaiH' iti gha-TI-pAThaH / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 tavArthAdhigamamUtram [ adhyAya: 9 TI-ete pulAkAdaya ityaadi| eta ityuktalakSaNAH pulAkAdayaH paJca nirgrnthaaH| ebhiH saMyamAdibhiraSTAbhiranugamavikalpairanugamanam -anusaraNamanugamo'nuyogadvArANyApaiNamukhAni tadvikalpaiH-tadbhedaiH sAdhyA bhavanti / tadyathetyAdinA / tAn saMyamAdivikalpAnupanyasyati / saMyama iti prathamo'nugamavikalpaH / pulAkAdInAM pazcAnAM nirgranthAnAM kaH kasmin saMyame sAmAyikAdau bhavati-vartata ityajJapraznaH / ucyate---yo yasmin saMyamAdau bhavati sa tathA bhaNyate / pulAka-dhakuza-pratisevanAkuzIlAstrayo nirgranthAH saMyamadvaye vartante sAmayikasaMyame chedopasthApyasaMyame ca / tatra pulAkaH paJcapulAkasya paJca bhedaH jJAna-darzana-caraNa-liGga mUkSmAkhyaH / svalitAdibhiAnapulAkaH / vidhatA ___ kudRSTisaMstavAdibhirdarzanapulAkaH / mUlottaraguNapratisevanAtavaraNapulAkaH / yathoktaliGgAdhikaraNAlliGgapulAkaH / kizcitpramAdAt sUkSmapulAkaH / evaM paJcaprakAse'pi saMyamadvaye vartate / bakuzo'pi AbhogA 'nAbhoga saMghRtA-saMvRta-sUkSmababakuzAdeH pAJca dipAzca- kuzabhedAt pazcaprakAraH / tatra sazcintyakArI AbhogabakuzaH / sahasAkArI vidhyam - anAbhogabakuzaH / pracchannakArI saMvRtabakuzaH / prakaTakArI asaMvRtabakuzaH / kizcitpramAdI sUkSmabakuzaH / pratisevanAkuzIlo'pi jJAna-darzana-caraNa liGga sUkSmabhedena paJcaprakAraH / jJAnAdyaticArapratisevanAditi / pratigatA sevanA pratisevanA / kriyAyogAtyaye satyupasargasaJjJAbhAvAt SatvAbhAvo'tisiktavat / anye tu pratiSevaNAmevecchanti / kaSAya kuzIlAH parihAravizuddhisaMyame sUkSmasamparAyasaMyame ca dvayoreva tAntaram darzitA bhASyakAreNa / apare tu bruvate-"kaSAyakuzIlAH sAmAyikAdiSu caturpu saMyameSu yathAkhyAtasaMyamarahiteSu vrtnte"| yathA''ha "AdhacAritrayorAdhA-straya ekazcaturvapi / nimrantha-snAtakau nityaM, yathAkhyAtacaritriNau ||1||"-anu0 pratisevanAkuzIlavat kaSAyakuzIlo'pi paJcabheda eva / nirgranthaH snAtakazca ekasminneva yathAkhyAtasaMyame vartete / upazAntakSINamohA nirgranthAH / snAtakAH sayogAyogakevalinaH / nirgrantho'pi pazcameda eva, prathamasamayA-prathamasamaya-caramasamayA-'caramasamaya-sUkSmabhedataH / snAtako'pi pazcaprakAraH-acchaviH, azabalaH, akAMzaH, aparizrAvI, saMzuddhajJAnadarzanadharazceti / chavi:---zarIraM tadabhAvAt kAyayoganirodhe sati acchavirbhavati / niraticAratvAdazabalaH / kSapitakarmatvAdakAMzaH / niSkriyatvAt sakalayoganirodhe tvaparizrAvI / jJAnAntareNAsampRktatvAt saMzuddhajJAnadarzanadhara iti / / 1.skhalanAdimiH' iti hu-paatthH| 2'AmikAnAbhoga' iti g-paatthH| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 49] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 287 zrutaM kiyat kasyetyAha bhA0-zrutam / pulAka-bakuza-pratisevanAkuzIlA utkRSTanAbhinnAkSaradazapUrvadharAH / kaSAyakuzIla-nirgranthau caturdazapUrvadharau / jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu / bakuza-kuzIla-nirgranthAnAM zrutamaSTau pravacanamAtaraH / zrutApagataH kevalI snAtaka iti // .TI.-pulAka-bakuza-pratisevanAkuzIlA utkarSeNa abhinnAkSarANi daza pUrvANi dhArayanti / abhinnam-anyUnamekenApyakSareNAnyUnAni daza pUrvANItyarthaH / kaSAyakuzIlo nirgranthazca caturdazapUrvadhara utkarSataH / jaghanyena pulAkasya navamapUrvAntaHpAti tRtIyamAcAravastu yAvacchrutam / bakuza-kuzIla-nirgranthAnAmaSTau pravacanamAtaraH / zrutarahitaH kevalIti / AMgamastvanyathA vyavasthitaH- "pulAe NaM bhaMte Agarma matabhadaH kevatiyaM suyaM ahiji(jje? )jA ? goyamA ? jaNhaNeNaM Navamassa puvvassa tattiya AyAravatthu, ukkoseNaM nava puvvAI saMpuNNAI, bausapaDisevaNAkusIlA jahaNNeNaM ahapavayaNamAyAo, ukkoseNaM codasa puvAI ahilijjA kasAyakuzIlaniggaMthA jahaNNeNaM ahapavayaNamAyAo ukkoseNaM coddasa puvvAiM ahijjijA // " samprati pratisevanAmAzrityocyate bhA-pratisevanA paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanaviratiSaSThAnAM parAbhiyogAd balAtkAreNAnyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / maithunamityeke / TI-pratisevanA pazcAnAmityAdi / mUlaguNAH prANAtipAtanivRttyAdayaH paJca kSapAbhojanaviratizca tAnapareNAbhiyujyamAnaH sevate / parAbhiyogAdityasyaiva vyAkhyAbalAtkAreNa vA pareNAbhiyuktaH prerito yadA bhavati tadA pravartate, na svarasata eva / paraistu rAjAdibhirbalAtkAreNa pravartyate / tadevamanyatamaM mUlaguNaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / maithunamityeke / apare AcakSate-maithunamevetthaM parAbhiyogAt balAtkAreNa sevA kAryate sa pulAkaH, na prANAtipAtaM sevamAna iti / atrApyanyathaivAgamaH- "pulAe NaM bhaMte ! kiM paDisevae __ hojjA appaDisevae hojjA ? goyamA! paDisevae, no apaDisevae / jaba matAntaram paDisevae ki mUlaguNapaDisevae uttaraguNapaDisevae ? mUlaguNapaDisevae 1 'AgamarahitaH' iti g-paatthH| 2 ko'yamAgama iti na niNIyate, sadRk pAThastu samasti bhagavatyAM (za. 25, u. 6, sU0 757) / 3 chAyA-pulAko bhadanta ! kiyat zrutamadhIyeta? gautama | jaghanyena navamasya pUrvasya tRtIyamAcAravastu, utkRSTena nava pUrvANi sampUrNAni, bakuzapratisevanAkuzIlau jaghanyena aSTapravacanamAtaraH, utkRSTena caturdaza pUrvANi adhIyeyAtAm / kaSAyakuzIlanigranthau jaghanyena aSTapravacanamAtaraH. utkRSTena caturdaza pUrvANi adhIyeyAtAma / 4 'dasa puvvAI' iti mudritAyA bhagavatyAm / 5 prAya IdRk pATho vartate bhagavatyAM (za0 25, u06, suu0755)| 6 pulAko bhadanta / ki pratisevako bhavet apratisevako bhavet / gautama / pratisevakaH no apratisevakaH / yadi prati Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 tattvArthAdhigamasUtram [anyAyaH 9 uttaraguNapaDisevae ya / mUlaguNe paDisevamANe paMcaNhaM mahavvayANaM aNNayaraM paDiseve uttaraguNe paDisevamANe dasavihassa paccakkhANassa aNNayaraM paDisevejjA // " bhA0-bakuzo vividhaH-upakaraNabakuzaH zarIrabakuzava / tatropakara __NAbhiSvaktacitto vividhavicitramahAdhanApakaraNaparigrahayukto bakuzasya vaividhyam vizeSopakaraNAkAkSAyukto nityaM tatpatisaMskArasevI bhikSurupakaraNaSakuzo bhavati // TI-bakuzo dvidhA-upakaraNa-zarIrabhedAt / tatra-tayorupakaraNabakuza upakaraNevastra-pAtrAdau abhiSvaktacittaH-pratibaddhasnehaH smupjaattossH| vastraM vividha dezamedena pauNDravardhanakakAsAkulakAdi / pAtramapi purikAMgandhadhArakapratigrahakAdivicitraM raktapItabindusitapaTTakAdipracitaM mahAdhanaM-mahAmUlyam / evamAdinA upakaraNaparigraheNa yukto mameda svaM ahamasya svAmItyupajAtamUrchaH paryAptopakaraNo'pi bhUyo bahuvizeSopakaraNakAGkSAyuktaH bahuvizeSo yatra mRdu-dRDha-zlakSNa-ghana-nicita-ruciravaNAdi tAdRzyupakaraNe labdhavye jAtakAGkSo-jAtAbhilASaH / sarvadA ca tasyopakaraNasya pratisaMskAraM prakSAlanadazAbandhaghaTikAsaMveSTanAdikaM sevamAnastacchIla upakaraNabakuzaH // bhA0-zarIrAbhiSvaktacitto vibhUSArtha tatpratisaMskArasevI shriirbkushH| pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirAdhayan, uttaraguNeSu kAzcid virAdhanAM pratisevate / kaSAyakuzIla-nirgrantha-snAtakAnAM pratisevanA nAsti / TI-zarIrabakuzastu zarIrAbhiSvaktetyAdi / tasya-zarIrasyAbhyaJjanodvartanasnAnAdika pratisaMskAra sevamAnastacchIla eva bhavati / eSa cottaraguNabhraMzakArI, na tu mUlaguNAn virAdhayati / yathoktamAgame-"baiuse pucchA / goyamA ! no mUlaguNapaDisevI hojjA uttaraguNapaDisevI hojjA / uttaraguNe paDisevamANe dasavihassa paJcakkhANassa aNNayaraM pddisevejjaa"| sevakaH kiM mUlaguNapratisevaka uttaraguNapratisevakaH? mUlaguNapratisevakaH uttaraguNapratisevakazca / mUlaguNAn pratisevamAnA paJcAnAM mahAvratAnAM anyataraM pratiseveta uttaraguNAn pratisenamAno dazavidhasya pratyAkhyAnasya anyatara pratiseveta / 'kAgadhAraka' iti ga-pAThaH / 2 chAyA bakuze pRcchA / gautama! no mUlaguNapratisevI bhavet, uttaraguNapratisevI bhavet / uttaraguNAn pratisevamAno dazavidhasya pratyAkhyAnasyAnyataraM pratiseveta / 3 'sevae' iti bhagavatyAM (za0 25, 20 6, sU0 755) / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 sUtra 49]. svopajJabhASya TIkAlaGkRtam pratisevanAkuzIlo mUlaguNAn prANAtipAtanivRttyAdInavirAdhayan-akhaNDayanuttaraguNeSu mAgame mAnyatA dazasu kAzcid virAdhanAM na sarvo kadAcideva pratisevata iti / atrApyAgamo'nyathA'tidezakArI-" paMDisevaNAkuMsIlo jahA pulaago"| kaSAyakuzIlasya nirgranthasnAtakayozca nAstyeva pratisevaneti // bhA0-tIrtham / sarve sarveSAM tIrthakarANAMtIrtheSu bhavanti / matAntaram eke tvAcAryA manyante-pulAka-bakuza-pratisevanAkuzIlAstIrthe nityaM bhavanti, zeSAstIrthe vA'tIrthe vA // TI-tarantyaneneti tIrtha-pravacanaM prathamagaNadharo vA / tatra kiM kasyacideva tIrthakRtastIrtheSu pulAkAdayo bhavantyuta sarveSAmeva tIrthakarANAmityAha-sarve sarveSAmityAdi / sarve pulAkAdayaH sarveSAM tIrthakRtAM tIrtheSu bhavanti / eke tvAcAryA ityAdi / pulAko bakuzA pratisevanAkuzIlazca nityaM tIrtha eva / zeSAH kaSAyakuzIla-nirgrantha-strAtakAH .. . tIrthe bhavanti / ete kadAciMdatIrthe'pi marudevIprabhRtayaH zrUyanta iti / matamada idameva cAdezAntaramAzrityAgamamupalabhAmahe-"pulAge NaM bhaMte / kiM titthe hojA atitthe vA hojA? goyamA! titthe hojA no atitthe / evaM usapaDisevaNAkusIlA vi kasAyakusIlA titthe vA hojA atitthe vA hojA ? evaM niyaMThasiNAyA vi" // bhA0-liGgam / liGga vividhaM-dravyaliGga bhAvaliGgaM ca / bhAvaliGga pratItya sarve pazca nirgranthA bhAvaliGge bhavanti, dravyaliGgaM pratItya bhAjyAH / / TI0-liGga vividhamityAdi / liGga-cihna mumukSoH / tacca dvidhA-dravya-bhAvabhedAt / tatra dravyaliGga rajoharaNa-mukhavastrikAdi / bhAvaliGga jJAna-darzana-cAritrANi / bhAvaliyaM pratItya-nisRtya sarve pazcApi pulAkAdayo bhAvaliGge bhavantyeva / dravyaliGga pratItya bhAjyAH kadAcid rajoharaNAdi bhavati kadAcinneti, marudevI-bharataprabhRtInAmiti // bhA0-lezyAH / pulAkasyottarAstisro lezyA bhavanti / bakuza-pratisevanAkuzIlayoH sarvAH ssddpi| kaSAyakuzIlasya parihAravizuddhastisra uttarAH / sUkSma chAyA pratisevanAkuzIlo yathA pulAkaH / 2 ' kusIle jahA pulAe ' iti bhagavatyA (za0 25, u06, sU0 755) / 3 santulyatAM yaduktaM bhagavatyAM (sU. 758) / 4 chAyA pulAko bhadanta / ki tIthe bhavet atIrthe vA bhavet ? gautama | tIrthe bhavat, no atIrthe / evaM bakuzapratisevanA kucIlA api / kaSAyakuzIlaH tIrthe vA bhavet atIrthe vA bhavet / evaM nimranthasnAtako api / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 tatvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 9 samparAyasya nirgrantha-snAtakayozca zuklaiva kevalA bhavati / ayogaH zailezIpratipanno'lezyo bhvti|| TI-lezyAH pUrvoktanirvacanAH / uttarAH pAramarSakramaprAmANyAt pulAkasya taijasIpadma-zuklanAmAnastisro bhavanti / bakuza-pratisevanAkuzIlayoH srvaaH| kiyantyaH ? sarvAH SaDapItyAha / parihAravizuddhisaMyamaprAptasya kaSAyakuzIlasya etA eva tisraH / sUkSmasamparAyasaMyamaprAptasya kapAyakuzIlasya tathA 'nirgranthasya sayogasnAtakasya ca trayANAmapyeSAM zuklaiva, kevalA-anyalezyAnirapekSeti / zailezIpratipannastvayogakevalI niyamenAlezya eva bhvti|| bhaa0-uppaatH| pulAkasyotkRSTasthitiSu deveSu sahasrAre / bakuza-pratisevanAkuzIlayoviMzatisAgaropamasthitiSvAraNA-'cyutakalpayoH / kaSAyakuzIlanirgranthayostrayastriMzatsAgaropamasthitiSu deveSu sarvArthasiddhe / sarveSAmapi jaghanyA palyopamapRthaktvasthitiSu saudharme / snAtakasya nirvANamiti // TI0-upapAta iti upapattiH-janmAntaraprAptiH, pUrvajanmaparityAgena sthAnAntaraprAptirityarthaH / sahasrAre'STAdazasAgaropamA sthitirutkRSTA / tatra pulAkasyotpattirjanmamaraNottarakAlam / yakuza-pratisevanAkuzIlayoH acyute chAviMzatisAgaropamasthitiSUtpattiH / kaSAyakuzIla-nirgranthayoH sarvArthasiddhavimAne trystriNshtsaagropmsthitisstpttiH| sarveSAM pulAkAdInAM zamitakaSAyANAM prathamakalpe jaghanyena dviprabhRtyA navabhyaH pRthaktvaparibhASAt sthitikeSu deveSUtpattiH / snAtakasya nirvANasthAnaprAptireveti sthAnadvAramadhunA cintyate bhA0-sthAnam asaGkhyeyAni saMyamasthAnAni kaSAyanimittAni bhavanti / tatra sarvajaghanyAni labdhisthAnAni pulAka-kaSAyakuzIlayoH / tau yugapadasaGkhye yAni sthAnAni gcchtH| tataH pulAko vyucchidyate / kaSAyakuzInirgrandhAnAmadhya- lastu asaGkhyayAni sthAnAnyekako gcchti| tataH kaSAyakuzIbasAyasthAnAni " la-pratisevanAkuzIla-bakuzA yugapadasaGkhyeyAni saMyamasthAnAni gacchanti / tato bakuzo vyucchidyate / tato'saGkhyayAni sthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyte| tato'saGkhyeyAni sthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate / ata UrdhvamakapAyasthAnAni nirgranthaH pratipadyate / so'pyama khyeyAni sthAnAni gatvA vyucchidyte| ata Urdhvamekameva sthAnaM gatvA nigranthasnAtako nirvANaM prApnoti / eSAM saMyamalabdhiranantAnantaguNA bhavatIti // 49 // 1. nimranthakuzIlasya ' iti ga-pAThaH / 2 sthityutpattiH' iti c-paatthH| 3 'kaSAntAnAH iti ga-pAThaH / 'kardhvameva iti g-paatthH| 5 eteSAM iti ' g-paatthH| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49]. svopajJamASya-TIkAlaGkRtam 291 .TI.-asaGakhyeyAnItyAdi / sthAnamityadhyavasAyasthAnaM pariNAmasthAnaM saMyamasthAnamiti paryAyAH / tatra yAvat sakaSAyastAvat sngkeshvishodhyo'vshymbhaavinyH| kSINakaSAyasya tu vizodhireva, na saklezaH / tatra sakaSAyasyAsaGkhyeyAni saMyamasthAnAni bhavanti / tatraikasya prathamasaMyamasthAnasya paryAyaparimANamidamAgamoktam "sevAgAsapadesaggaM savvAgAsapaesehiM aNaMtaguNiyaM paDhamaM saMjamahANaM bhavati " / kA punarbhAvanA ? ucyate"saivagayaM saMmattaM sue caritte Na pajavA savve / desaviratiM paDucca doha. vi paDisehaNaM kujA // 1 // -AryA saMbaddavvANi jato sabaddavvANa pajjavA je y| savyA Naya bodhavA tikAlavisayammi je bhaNiyA // 2 // -, savve vi ya sadahao sadhassa uvaesato va saMmattaM / tavivarIyaM micchattaM darisaNaM desiyaM samae // 3 // -, eeNaM kAraNeNaM savvAgAsapaesaggaM savyAgAsappaesehiM aNaMtaguNiyaM paDhama saMjamahArNa pajAyavaggeNa bhavati / tato eyaM ceva paDhamaM saMjamahANaM eyappamANapariNAmavisuddhinimitteNAdhigataraM bhavati / tato paDhamaM saMjamahANapariNAmavisuddhAo bIyaM saMjamahANapariNAmo visuddhataro tti kAuM paDhamasaMjamahANAo bIrya saMjamahANaM aNaMtabhAgamabhahiyaM / eteNa ce kameNa bIyA 1 chAyA sarvAkAzapradezakai sarvAkAzapradezaH anantaguNitaM prathama saMyamasthAnaM bhavati / 2 AvazyakaniyukteriyaM 830tamI gaathaa| tacchAyA 'caivam sarvagataM samyaktvaM sUtre cAritre na paryavAH sarve / dezaviratiM pratItya dvayorapi pratiSedhana kuryAt // 3. sevaNe' iti c-paatthH| 4 chAyA sarvavyANi yato sarvavyANAM paryavA ye ca / sarve nayA bodhavyAtrikAlaviSaye ye bhaNitAH // sarve'pi ca zraddhadhataH sarvasya upadezAt vA samyaktvam / tadviparItaM mithyAtvaM darzana dezitaM samaye // etena kAraNena sarvAkAzapradezagaM sarvAkAzapradezairanantaguNitaM prathamaM saMyamasthAnaM paryAyavargeNa bhavati / tata etat thamaM saMyamasthAnaM etatpramANapariNAmavizuddhinimittena adhikataraM bhavati / tataH prathamaM saMyamasthAnapariNAmavizuddhe. rdvitIyaM saMyamasthAnapariNAmo vizuddhatara iti kRtvA prathamasaMyamasthAnAd dvitIyaM saMyamasthAnamanantabhAgamabhyadhikama / etena caiva krameNa dvitIyAt tRtIyamanantabhAgamabhyadhikaM yAvat caramamanantabhAgamabhyadhikam / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 9 o tatiyaM aNaMtabhAgamabhahiyaM jAva carima arnntbhaagmbhhiyN"| evaM saMyamasthAnaprarUpaNA / "etesiM ceva jahA bhaNitANaM saMjamahANANaM asaMkhijANaM samudaeNaM jaM nippajai ta kaMDagaM ti SA aMtarakaMDagaM ti vA bhaNai / egami kaMDake kevatiyAI saMjamahANAI ? asaMkhijjAI asaMkhijAhiM ussappiNIhiM kAlao avahAraMti, khetao aMgulassa asaMkhijjAI bhAgeNaM // samprati bhASyabhAvanA kriyate / pulAkAdisthAnanirUpaNadvAreNa nidarzanamAtramidaM bhASyabhAvanArthamupanyastaM pulAkasya kaSAyakuzIlasya sarvajaghanyAni sthAnAnyadhaH / tatastau yugapadasaGkhyeyAni sthAnAni gacchattaH, tulyAdhyavasAnatvAt / tataH pulAko vyucchicate, hInapariNAmasvAt / vyucchinne pulAke kaSAyakuzIlastveka evAsaGkhyeyAni sthAnAni gacchati, vardhamAnapariNAmatvAt / tataH kaSAyakuzIla-pratisevanAkuzIla bakuzA yugapadasaGkhyeyAni sthAnAni prApnuvanti / tatazca bakuzo vyucchidyate / tato'pyasa GkhyeyAni sthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyte| tato'pyasaGkhyeyAni sthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyte| evametAni sthAnAni draSTavyAni / ata Urdhvamiti kaSAyakuzIlavyucchedanAdupari akaSAyasthAnAni nimranthaH pratipadyate / so'pyasaGkhyAtAni gatvA vyucchidyate / ata Urdhva-nirgranthasthAnAdupari gatvA nimranthaH kSapitasakalakAMzaH snAtako nirvANamevApnoti / eSAM ca pulAkAdInAM saMyamalabdhiH saMyamasthAnaprAptiruttarottarasyAnantAnantaguNA bhavatIti bhAvitameveti // 49 // iti zrItattvArthAdhigamehatpravacanasaMgrahe bhASyAnusAriNyAM tatvArthaTIkAyAM saMvarasvarUpanirUpako nAma navamo'dhyAyaH samAptaH // 9 // 1eteSu caiva yathA bhaNitAnA saMyamasthAnAnAm asaGkhyeyAnAM samudayena yat niSpadyate tat kaNDakamiti vA antarakaNDakamiti vA bhaNati / ekasmin kaNDake katipayAni saMyamasthAnAni ?:asalayeyAni asAdhAtAbhirutsarpiNImira kAlato'vahAranti, kSetrato'Ggulasya asaGkhyAtAni bhAgena / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIparamagurubhyo nmH| dazamo'dhyAyaH 10 upakramaH TI0-nirdiSTe saMvara-nirjare "AsravanirodhaH saMgharaH" (a0 9, sU01), " tapasA _ nirjarA ca" (a0 9, sU0 3) iti / samprati tatphalaM mokSaH taM vakSyAmaH / saca kevalajJAnotpattimantareNa na jAtucidabhUd bhavati bhaviSyati / ataH kevalotpattimeva tAvad vakSyAmaHsUtram-mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca . kevalam // 10-1 // TI-athavA tapasA nirjarAtazca karmaNAM kevalajJAnamutpadyate / tat keSAM karmaNAM nirjarAtaH kena vA krameNa nirjaraNe sati kevalajJAnamAvirbhavatIti / tAni karmANi krama cAnena sUtreNa darzayati-mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam // bhA0-mohanIye kSINe jJAnadarzanAvaraNAntarAyeSu kSINeSu ca kevalajJAnadarzanamutpadyate / AsAM catasRNAM prakRtInAM kSayaH kevalasya heturiti / tatkSayAdutpadyate iti| .. TI.-mohanAnmoho'STAviMzatimedaH pUrvoktaH (pR0 142) / tasya kSayo-niravazeSataH parizATanamAtmapradezebhyaH / kSINe ca sakalabhedamohanIye jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyeSu ca paJca-catuH-paJcabhedeSu yugapat kSINeSu-niravazeSIkRteSu kevalajJAnaM darzanamAvirbhavatisamastadravyaparyAyaparicchedighAtikarmavigamAdutpadyate / yathoktam " tasya hi tasmin samaye, kevalamutpadyate gatatamaskam / jJAnaM ca darzanaM cAvaraNadvayasaGkhyAcchuddham // 1 // AryA citraM citrapaTanirbha, trikAlasahitaM tataH sa lokamimam / pazyati yugapat sarve, sAlokaM sarvabhAvajJAH // 2 // " AsAmiti sUtranirdiSTAnAM kiyatInAm ? catasRNAM karmaprakRtInAM karmasvabhAvAnAM mohana AcchAdanaM vinakAritvaM ceti svabhAvAH / kssyo-niHshesssaadH| kevalasya jJAnasya darzanasya ca / hetuH kAraNaM nimittamiti paryAyAH / phalasAdhanayogyaH padArtho heturiti bhASitaH / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 tasvArthAdhigamasUtram [abhyAyaH 10 abhAvo'pi hi nimittaM bhavati yathA vipakSe heturabhAvadvAreNa gamakaH / tatkSayAdutpadyata iti, ghAtikarmakSayAjjAyata ityarthaH / atastadvigamalakSaNo guNo hetuH| "vimApA guNe'striyAM" (pA0 a0 2, pA0 3, mU0 25) iti // bhA0-hetau pnycmiinirdeshH| mohakSayAditi pRthakaraNaM kramaprasiddhayartham / yathA-gamyeta pUrva mohanIyaM kRtsnaM kssiiyte| tato'ntarmuharta chadmasthavItarAgo bhavati / tato'sya jJAnadarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM tisRNAM yugapat kSayo bhvti| tataH kevalamutpadyata iti // 1 // TI-hetI pazcamInirdezaH / mokSayAditi / sApekSe karmacatuSTaye vyapete nirAvaraNo jIvasvabhAvo jJAnadarzanalakSaNaH sadA cakAsti / tasya ca sApekSakarmavigamo nimitta kiraNamAlina ivAtibahalAbhrapaTalAcchAditamaNDalasya saGkucitakiraNakalApasya tadapagame nirAdharaNasamastagabhastivistaraNavad vikasati jJAnaM darzanaM ca / mohakSayAditi pRthakkaraNaM prativiziSTakramaprasiddhayartham / kramaprasiddhiH yathA''game tat prAGmohanIyakSaya eva sarvasya mumukSoH / tatazca mohasAgaramuttIryAntarmuhUrtamAnaM vizrAmyati chadmasthavItarAgAvasthaH / tato'sya jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayo yugapadeva bhavati / tatsamanantarameva ca kevalajJAnaM kevaladarzanaM copajanamAsAdayati / yathoktamAgame vIsamiUNa niyaMTho" ityAdi "carime nANAvaraNaM" ityAdi // 1 // bhA0-atrAha-uktaM (pR0 293) mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalamiti / atha mohanIyAdInAM kSayaH kathaM bhavatIti ? / anocyate TI-atrAha-uktamityAdinottarasUtraM sambadhnAti / mohakSayAt kevalajJAno. tpttiH| athaiSAM mohAdInAM kSayaH kathaM-kena prakAreNa bhavatIti / ayamabhiprAyaH praznayataH-yAvadapi sakaSAyayogastAvadapi karma satataM badhnAti kaSAyayogapratyayam / taca pratikSaNaM badhan kathaM kSayaM karotIti ? / atrocyata ityAhakarmaparikSaye hetU sUtram-bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAm // 10-2 // TI-AtmapredezAnAM karmapudgalAnAM cAnyonyAnugatalakSaNaH kSIrodakavad bandhaH / tasya heturmithyAdarzanAdipaJcavidhaH / tasya hetorabhAvAdapUrvakarmAgamo nAsti / prathamabaddhasya ca nirjaraNaM nirjarA-AtmapradezebhyaH parizaTanaM karmaNaH / bandhahetvabhAvazca nirjarA ca bandhahetvabhAvanirjare tAbhyAM hetubhyAM karmaparikSayaH / / 1' tathA vipakSe' iti u-paatthH| 2-3 chAyA vidhAmayitvA nirgranthaH; carame jJAnAvaraNam / 4 'santAnaM' iti g-paatthH| 5'pradezinAM' iti ga-pATaH / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 295 bhA0-mithyAdarzanAdayo bandhahetavo'bhihitAH (pR0 121) / teSAmapi sadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAbhAvo bhavati saMmyagdarzanAdInAM cotpattiH / "tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM" (a0 1, sU02), " tannisargAddhigamAd vA" (a0 1, sU0 3) ityuktam // TI-mithyAdarzanAdaya ityAdi bhaassym| prAgabhihitA mithyAdarzanAdayasteSAmapi mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAbhAvo bhavati / mithyAdarzanaM ajJAnavizeSaH / jJAnAvaraNIyena karmaNA jJAnamevAcchAditaM sadajJAnamucyate / anyathA vyavasthitAn jIvAdipadArthAn anyathA-vaiparItyena pratipadyate, ata Aha-tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAdAtyantikAt tasya mithyAjJAnasya yadAvaraNaM tadabhAvAnmithyAdarzanAbhAvaH / nApyaviratipramAda-kapAyA-darzanAvaraNamohakSayAt yoganirodhakAle ca yoganimitto'pyapaiti bandhaH / itthaM bandhahetvabhAve sati nirjaraNamupacitasya karmaNo'ntyakAle samasti / samyagdarzanajJAnAvaraNAnAM ghotpattiH prAgabhihitAnAmupalakSayati-"tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM" (a0 1, sU02) "tannisagodadhigamAd vA" (a0 1, sU03) ityuktaiva na punarapi vyaakhyaayte| athavA sarvametat pUrvamuktam / bhA0--evaM saMvarasaMvRtasya mahAtmanaH samyagvyAyAmasyAbhinavasya karmaNaH upacayo na bhvti| _____TI0-evaM saMvarasaMvRtasyetyAdi / evam uktena prakAreNa bandhahetvasambhava eva saMvarastena saMvRtasya-sthagitasakalAsravadvArasya mahAtmanaH paramAtizayasampannasya samyagvyAyAmasyasamyakakriyAnuSThAyinaH chadmasthasya sayogikevalinazca niruddhasakalayogasya ca abhinavasyApUrSakarmaNaH upacayo-bandho na bhavati // bhA0-pUrvopacitasya ca yathoktairnirjarAhetubhiratyantakSayaH / tataH sarvadravyaparyAyaviSayaM pAramaizvaryamanantaM kevalaM jJAnadarzanaM prApya zuddho buddhaH sarvajJaH sarvadarzI jinaH kevalI bhavati / tataH pratanuzubhacatu:kamovazeSaH AyuHkarmasaMskAravazAda viharati // 2 // tato'sya TI0-pUrvopacitasya-prArabaddhasya kSayo yathoktaistapo'nuSThAnAdibhinirjarAhetubhirAtyantiko ghAtikarmakSayaH, itarastu bhavadhAraNIyakSayaH / tato ghAtikarmakSayAt samanantarameva samastadravyaparyAyaviSayamityanenaitAvadeva jJeyamiti suucyti| paraM-prakRSTamaizvarya-vibhUtiH paramasAdhAraNa IzvaratvaM aizvarya anantamaparyavasAnatvAdanuccheditvAt kevalam-asahAyaM matyAdirahitaM jJAnaM ca darzanaM ca prApya labdhvA zuddho dhoto'painItasakalakarmamalaH / buddha iti kartari 1 'samyagdarzanajJAnAvaraNAnAM' iti g-paatthH| 2 'apagata ' iti ga-pAThaH / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 niSThA / budhyaterakarmakatvAt suptavibuddhavalloke prayogadarzanAdakarmakatvam / budhyata iti buddhA, jJAnasvabhAva ityarthaH / kevalajJAnena sarva jAnIta iti sarvajJaH / kevaladarzanena sarve pazyatIti sarvadarzI / rAgadveSamohajijinaH / kevalI kevalajJAnadarzanasambhavAt / tata utpannakevalajJAnA pratanUni svalpAnubhAvAni zubhavipAkAni ca prAyazcatvAri karmANyavazeSANi yasya vedyA-''yurnAma-gotrANi sa cAyuSaH karmaNaH saMskAravazAt, pratikSaNamanuvRttiH saMskAraH, tazAda viharati bhavyajanakumudavanabodhanAya zItarazmiriva kadAcid dhyAti viharati tiSThanapi vA / vividhaM rajo haratIti viharati // 2 // tato'sya viharata uktena vidhinA AyuSkakarmaparisamAptAvitarANyapi trINi karmANi kSIyante / ataH-- sUtram-kRtsnakarmakSayo mokSaH // 10-3 // TI-kRtsnaM sampUrNa niravazeSa jJAnAvaraNAdyantarAyaparyavasAnamaSTavidha mUlaprakRtivAcya, uttaraprakRtInAM tu dvAviMzatyuttaraM zatam / etat kRtsnaM karma tasya kSayaH-zATaH Atmapradezebhyo'pagamaH / karmarAzermokSaH, AtmanaH svAtmAvasthAnamiti // bhA0-kRtsnakarmakSayalakSaNo mokSo bhavati / TI.-kRtsnakarmakSayalakSaNa ityAdi bhASyam / kRtsnakarmakSayo lakSaNaM yasya mokSasya / kRtsnakarmavimuktyA AtmA mukta iti lakSyate / sa eva mokSaH sakalakarmavimuktasya jJAnadarzanopayogalakSaNasyAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH, na punarAtmAbhAva eva / pariNAmino niranvayanAze na tedupapattidRSTAntau pariNAmitvAdeva jJAnAdyAtmA na so'bhAvaH / sa ca karmaNAmapagamaH krameNAmuneti darzayati bhA0-pUrva kSINAni catvAri karmANi pazcAd vedanIya-nAma-gotrA-''yuSkakSayo bhavati / tatkSayasamakAlamevaudArikazarIraviyuktasyAsya janmanaH prahANam / hetvabhAvAcottarasyAprAdurbhAvaH / eSA'vasthA kRtsnakarmakSayo mokSa ityucyte||3|| kizcAnyat TI0-kevalajJAnotpatteH prAk-pUrva mohanIyajJAnadarzanAvaraNAntarAyAkhyAni catvAri ghAtikarmANikSINAni / tataH kevalajJAnotpattiH pavAda ghedanIya-nAma-gotrA-''yuSkakSayo bhavatIti / kevalajJAnotpAdAt pazcAvedanIyAdIni catvAri karmANi kSayaM pratipadyante bhavadhAraNIyAni / tatra kA prakRtiH ka guNasthAne kSINeti prapaJcena pradarzyate-aviratasamyagdRSTi-dezayati-pramattApramattasthAnAnAmanyatamasthAne mohanIyaprakRtayaH sapta kSINAH, anantAnubandhinazcatvAraH samyaktva-mithyAtva-tadubhayAni ca / ato'nivRttisthAne mohanIyaprakRtayo vizatiH kSINAH, 'tadutpatti ' iti -paatthH|| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 4 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 297 nAmakarmaprakRtayazca trayodaza, darzanAvaraNaprakRtayazca tisraH / krameNAnenApratyAkhyAnAH krodhAdayazcatvAraH, pratyAkhyAnAvaraNAH krodhAdayazcatvAraH, narakagatiH, narakagatyAnupUrvI, tiryaggatiH, tiryaggatyAnupUrvI, eka-dvi-tri-caturindriyajAtayaH, AtapaM, udyotaM, sthAvaraM, sUkSma, sAdhAraNaM ca / nidrA. nidrA pracalApracalA styaanrddhiH| tato napuMsaka-khIvedau hAsya-ratya-rati-zoka-bhaya-jugupsAH puruSavedazca saMjvalanakrodhamAnamAyA iti sUkSmasamparAyasthAne caramasamaye kasmin guNa- saMjvalanalobhaH kSINaH / tataH kSINakapAyasthAne nidrA-pracale dve dvicaramasthAne kasyAH prataH samaye kSINe / caramasamaye tu prakRtayazcaturdaza kSINAH-jJAnadarzanAvaraNa vighnAni pnyc-ctuH-pnycbhedaani| ayogikevalino dvicaramasamaye nAmaprakatayaH paJcacatvAriMzat kSINAH / tAzcemAH-devagatiH, audArikAdizarIrapaJcakaM, saMsthAnaSaTka, aGgopAGgatraya, saMhananaSaTkaM, varNa-gandha-rasa-sparzacatuSTayaM, manuSyadevagatyAnupUvyauM, agurulaghu, upaghAtaM, parAghAtaM, ucchvAsaH, prazastavihAyogatiH, aprazastavihAyogatiH, aparyApta, pratyekaM, sthiraM, asthiraM, zubha, azubhaM, durbhagaM, susvaraM, duHsvaraM, anAdeyaM, ayazaHkIrtiH, nirmANam / bAhye ca dve anyatairavedanIye nIcairgotrAkhye kSINe tIrthakarA'yogakevalinazcaramasamaye dvAdaza kSINAHanyataravedya, uccargotraM, manuSyAyuH, nava ca naamprkRtyH| tadyathA-manuSyagati-paJcendriyajAti-trasa-bAdara-paryApta subhagA-''deya-yaza-kIrti-tIrthakarAkhyAH / atIrthakarAjyogakevalinastu caramasamaye etA evaikAdaza kSINAH tIrthakaranAmavarjAH / manuSyAyuzcaikameva baddhaM, na zeSANItyekameva gaNyate / evaM tatkSayasamakAlameva-sakalakarmakSayatulyakAlameva audArikazarIraviyuktasyAsya mnussyjnmnHprhaannm-ucchedH| bandhahetvabhAvAcottarajanmano'prAdurbhAvaH / eSA'vasthitiH pUrvajanmana uccheda uttrjnmaapraadurbhaavH| kevala AtmA jJAnAdhupayogalakSaNa: zuddhaH, ityeSA'vasthA kRtsnakarmakSayalakSaNo mokSa ityAkhyAyate / avasthAgrahaNamAsmAnucchedapratipAdanArthamiti // 3 // kizcAnyadityanena tasyAmavasthAyAM praSTavyazeSamAzaGkate-"aupazamika-kSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca" (a0 2, sU0 1) ityuktaM jIvasvatattvam / tat kiM tasyAmavasthAyAM sakalameva parizaTati uta naiva kSIyate kizcit Ahosvit kiJcana parizaTati kizcinneti sandehApanayanArthamAha sUtrakAraH sUtram-aupazamikAdibhavyatvAbhAvAcAnyatra kevlsmyktv-jnyaandrshn-siddhtvebhyH|| 10-4 // 2'taravedya' iti -pAThaH / 3 'subhagodaya' iti u-paatthH| 1 'rikazarIra' iti ng-paatthH| 4 'gamyate' iti Ga-pAThaH / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 TI0-'upazame bhavaH upazamena vA nivRttaH aupazamikaH, sa AdiryeSAM te ime aupshmikaadyH| AdigrahaNena kSAyika-kSAyopazamikau-dayika-pAriNAmikA gRhItAH / setsyallakSaNaM bhavyatvaM aupazamikAdayazca bhavyatvaM ca aupazamikAdibhavyatvAni / eSAmabhAvaH aupazamikAdibhavyatvAbhAvaH / cazabdaH samuccaye / aupazamikAdyabhAvAd bhavyatvAbhAvAca muktAtmA bhavati / kiM sarveSAmaupazamikAdInAmabhAvaH / taducyate-anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH zeSA na santi / aupazamika-kSAyopazamiko-dayikAH sarvathA na santyeva / kSAyike tu bhAve kevalasamyaktvaM, kSAyikasamyaktvamityarthaH / kevalajJAnaM kevaladarzanaM siddhatvaM ca sambhavati muktAtmani / pAriNAmike tu bhAve bhavyatvameva kevalaM siddhe na sambhavati / taccaupazamikAdigrahaNAda bhavyatvaM saGgrahItameva, kimarthaM punarbhavyatvagrahaNam ? ucyate-pAriNAmikabhAve bhavyatvameva kevalaM siddhe na samasti, zeSAH pAriNAmikAH prAyeNa santIti jJApanArtham / astitva-guNavattvA-'nAditvA-'sakhyeyapradezavattva-nityatvAdayaH santyeva / etadanusAribhASyam bhA0-aupazamika-kSAyopazamiko-dayika-pAriNAmikAnAM bhAvAnAM bhavyatvasya cAbhAvAnmokSo bhavati anyatra kevalasamyaktva-kevalajJAna-kevaladarzana-siddhatvebhyaH / ete hyasya kSAyikA nityAstu muktasyApi bhavanti // 4 // TI.-aupazamiketyAdi / aupazamikAdayaH kRtadvandvAH SaSThIbahuvacanena nirdiSTAH / eSAmabhAvAd bhavyatvAbhAvAca mokSaH / anyatra kevalasamyaktvAdibhyaH ityupapadalakSaNA paJcamI / darzanasaptakakSayAt kSAyika kevalasamyaktvaM, samastajJAnAvaraNakSayAt kSAyika kevalajJAnaM azeSadarzanAvaraNakSayAt kSAyika kevaladarzanaM, samastakarmakSayAt siddhatvamityete kSAyikA bhAvA yasmAnnityAstasmAnmuktasyApi bhavantIti // 4 // sa punarmuktAtmA yatra muktaH samastakarmabhiH kiM tatraivAvatiSThate utAnyatreti pRSTe jagAda sUtram-tadanantaramUrdhvaM gacchatyA lokAntAt // 10-5 // bhA0-tadanantaramiti kRtsnakarmakSayAnantaraM aupazamikAdyabhAvAnantaraM cetyarthaH / mukta UrdhvaM gacchatyA lokAntAt / karmakSaye dehaviyoga-sidhyamAnagatilokAntaprAptayo yasya yugapadekasamayena bhavanti / TI0-tacchabdena kRtsnakarmakSayaH parAmRzyate aupazamikAdibhavyatvAbhAvo vA / tadanantaramiti kRtsnakarmakSayAnantaraM anu santatameva muktaH sannUrdhvameva gacchati / kiyatIM 1 upazamanena ' iti g-paatthH| 2 'siddhA na santi' iti ng-paatthH| 3 'kAdInAM ' iti ga-pAThaH / 4 'kevaladarzanaM' iti ng-paatthH| 5 sya ' iti gh-paatthH| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5] . matAntaram svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 299 bhUmimityAha-A lokAntAt paJcAstikAyasamudAyo lokaH tasyAnto-mastakaH, tatrepatprAgbhArA nAma kSoNI tuhinasakaladhavalA uttAnakacchatrakAkRtiH / tasyAzyopari yojanameka lokaH, tasyAdhastanakozatrayaM hitvA turIyakrozasya uparitanake SaDbhAge trayastriMzaduttaradhanustrizatIsammite dhanuvibhAgAdhike lokAntazabdo vrtte| AGo maryAdAyAM prayogaH A~ udakAntAditi yathA, evamA lokAntAd gacchati, na tataH paramiti / tasya ca muktAtmano dehaviyogaH sarvAtmanA taijasa-kArmaNayoH kssyH| sidhyamAnagatiriti tAcchIlye vA'naG-sedhanazIla evAsau nAnyazIlo'vazyameva sidhyati tasya gatirito gamanaM muktasya sataH lokAntaprApti:-lokAnte'vasthAnaM etastritayamapyekena samayena paramaniruddhena kAlavizeSeNa yugapad bhavati / gatizca samayAntaraM pradezAntaraM vA'spRzantI bhavati / tasya ___ acintyasAmarthyAcaitat sarvaM yugapad bhavati / / dehaviyogAdi kecidAhuH karmakSayakAlazca dehaviyogAdisamakAla eva bhavatIti / bhA0-tadyathA-prayogapariNAmAdisamutthasya gatikarmaNa utpattikAryArambhavinAzA yugapadekasamayena bhavanti tat // 5 // TI-tadyathetyAdinA dRSTAntayati-prasiddhena dRSTAntavastunA siddhasya utpAdAdInAmekakAlatA sAdhyate / prayogo vIryAntarAyakSayopazamAt kSayAda vA ceSTAsvarUpaH pariNAmaH prayogapariNAmaH / AdigrahaNAt svAbhAviko vaa| paramANvAdInAM gatipariNAmastatsamutthasyatasmAjjAtasya gatikarmaNo-gatikriyAvizeSasya kAryadvAreNotpattikAlaH kAryArambhazca kAraNavinAzazca paryAyAntareNa dyaNukAdikAryArambhaH pUrvaparyAyeNa vinAzastadvat siddhasyApi karmakSayadehaviyogAdayaH samakAlA ekasamayena bhavantItyarthaH / utpAdevigamasthAnavaditi sujJAnam // 5 // bhA0-atrAha-prahINakarmaNo nirAsravasya kathaM bhavatIti / anocyate TI0-atrAhetyAdi sUtra sambabhAti / prahINakarmaNa iti kSapitaniravazeSakarmarAzenirAsravasya-nirastakAyavAzmanoyogasya kathaM-kena prakAreNa gatiH-lokAntaprAptirbhavati / evaM manyate--yogAbhAvAt sa tadA niSkriyo'gatizca (a)kriyAto lokAntagamanamanupapannamiti praznayati / atrocyate-yathA gamanaM samasti muktAtmanastathocyate 1'saheza' iti hu-paatthH| 2'kacchapAkRtiH' iti u-pAThaH / 3 'atrodakAntA.' iti ku-pAThaH, 'atredaM kAntA' iti tu ca-ja-pAThaH |4'vinaashsthaan' iti g-paatthH| 5 'lokagamana' iti -paatthH| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 sUtram-pUrvaprayogAd , asaGgatvAd, bandhacchedAt, tathAgatipariNAmAca tadgatiH // 10-6 // muktigamane hetavaH bhA0-pUrvaprayogAt / yathA hastadaNDacakrasaMyuktasaMyogAt puruSaprayatnatazcAviddhaM kulAlacakramuparateSvapi puruSaprayatnahastadaNDacakrasaMyogeSu pUrvaprayogAda bhramatyevA saMskAra parikSayAt / ___0-uparatakartRvyApArAd yathA kulAlacakraM 'hastadaNDacakrasaMyuktasaMyogAt' hastena daNDaH saMyuktaH, daNDena cakraM saMyukta saMyuktasaMyogaH tasmAt puruSaprayatnatazca-puruSaparispandAca Avirddha-vegitaM preritaM uparateSvapi puruSavyApArAdiSu pUrvaprayogAt hastAdivyApArapreraNAd bhramatyeva A saMskAraparikSayAt / sNskaarH-anvrtkriyaaprbndhH| dRSTAntena dArzantikamartha samIkurvannAha bhA0-evaM yaH pUrvamasya yatkarmaNA prayogo janitaH sa kSINe'pi karmaNi gatiheturbhavati / tatkRtA gatiH / kizcAnyat- . TI.-evaM yaH pUrvamasyetyAdi / yoganirodhAbhimukhasya yat karma-kriyA tena karmaNA yaH prayogo janitaH sa kSINe'pi karmaNi avicchinnasaMskAratvAt yogAbhAve'pi gatihetubhavati / tena hetunA kriyate gatirityarthaH / kizcAnyaditi dvitIya hetvantaramupanyasyati bhaa0-asnggtvaat| pudgalAnAM jIvAnAM ca gatimattvamuktaM, nAnyeSAM dravyANAm / tatrAdhogauravadharmANaH pudgalAH, UrdhvagauravadharmANo jIvAH / eSa svabhAvaH / TI.-asaGgatvAditi / saGgaH-skhalanaM tadbhAvaH saGgatvaM, skhlittvmityrthH| na saGgatvamasaGgatvam-askhalitatvaM tasmAdasaGgatvAt siddhasyoveM gatiH siddhaa| na hi svAbhAvikyA gatyA gacchamUvaM kacit skhalanamAsAdayati / etayAkhyAnAyAha-pudgalAnAmityAdi / pUraNAd galanAca pudglaa:-prmaannuprbhRtyH| jIvAstu jnyaandrshnopyoglkssnnaaH| eSAM pudgalajIvAnAM gatimattvamuktaM, nAnyeSAM-dharmAdharmAkAzadravyANAm / tatra svabhAvata eva adha:adhastAt gauravaM bhArikatvaM, pariNAmavizeSaH / gauravaM dharmo yeSAM te gauravadharmANaH pudgalAH UrdhvagauravadharmANo jIvA iti / jIvAnAmapi tAdRzaM gauravaM pariNAmavizeSo lAparva yeSAmiti / evaMvidhaM teSAM gauravaM viziSTaM yenovaM gacchanti eSA(Sa 1) pudgalAnAM ca svabhAvaH / 1'cakrasaMyogAt ' iti g-paatthH| 2 'masya karmaNA' iti gh-paatthH| 'milyasya ' iti ca-pAThaH / 'gatitva' iti ga-pAThaH / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] - svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ___ bhA0-ato'nyAsaGgAdijanitA gatirbhavati / yathA satsvapi prayogAdiSu gatikAraNeSu jAtiniyamenAdhastiyaMgUdhaM ca svAbhAvikyo loSTavAvagnaniAM gatayo dRSTAstathA saGgavinimuktasyordhvagauravAdUrdhvameva sidhymaangtirbhvti| saMsAriNastu karmasaMGgAdadhastiryagUrva ca / kiJcAnyat TI0-ato'nyeti svAbhAvikI gatimapahAya saGgAdijanitA gatirbhavati / saGga:karmakRtaM skhalanam / AdigrahaNAt abhidhAtapreraNAdiSu gamanakAraNeSu / 'jAtiniyamena' jAtiH pRthivya-nilA-'nalavyaktibhedena bhinnA / pRthivItva-vAyutvA-'gnitvAkhyA tayA niyamaH kriyate / tatra pRthiviitvniymenaadhogtirlosstthH| yo hi bAdaraH pRthivIpariNAmaH sa srvo'dhogtiH| evaM tiryaggatirvAyuH / UrdhvagatirdahanaH / svajAtiniyamenaivameSAmetAH svAbhAvikyo gatayo yathA tathA saGgavinirmuktasya-karmakRtaskhalanarahitasya UrdhvagauravAt pariNAmavizeSAdUrdhvameva sidhyamAnagatirbhavati / saMsAriNastu-narakAdigaticatuSTayavartinaH saMsAre paribhramataH karmasaGgAt-karmajanitaskhalanAdadhastiryagUrva cAniyamena gatirbhavati // kizcAnyaditi yuktyantaropanyAsasUcanam / bhaa0-bndhcchedaat| yathA rajjubandhacchedAt peDAyA bIjakozabandhanacchedAcairaNDabIjAdInAM gatidRSTA tathA karmabandhanacchedAt sidhyamAnagatiH // kizcAnyata TI-bandhacchedAditi / badhyate yena rajjvAdinA sa bandhaH / tasya chedaH zastreNa troTanaM vA / tad vyAcaSTe-yathA rajjvA gADhamApIDyApIDya baddhAyAH kIcakavidalaghaTitAyAH rajjubandhacchedAduparitanapuTasya gamanamUce dRSTaM bIjakozabandhacchedAca bIjakozaH phalIphalaM vA tasyAstu bandhanaM gADhasampuTatA savitRkarajAlazoSitAyAH pariNatikAle sampuTodbhedaH chedaH / tatazca eraNDAdiphalabhede bIjAnAM gatirdRSTA / tAni tUDDIyoDDIya dUre patanti tathA karmabandhaH phalakaDAhasthAnIyastacchedAt-tadvighaTanAdanantaramevordhva sidhyamAnagatiriti // kizcAnyaditi vivakSitArthaprasAdhanAya hetvantaramupAdatte bhA0-tathAgatipariNAmAca / UrdhvagauravAt pUrvaprayogAdibhyazca hetubhyastathA'sya gatipariNAma utpadyate yena sidhyamAnagatirbhavati, U~vaM nAstiryag vaa|| TI-tathAgatipariNAmAceti / tathA-tena prakAreNa sarvakarmavinirmuktasyAsya gatipariNAmo bhavati vigatayogasyApi / cazabdaH samuccaye / ebhyazca pUrvoktahetubhyaH-UrdhvagauravAt pUrvaprayogAdibhyazca gatipariNAma utpadyate yena sidhyamAnagatirbhavatIti / 1'vAdyAdInAM' iti g-paatthH| 2 'saMyogA0' iti g-paatthH| 3'hema' iti ja-pAThaH / 4'Urdhvameva bhavati' iti gha-pAThaH / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 saca gatipariNAma Urdhvameva bhavati nAstiryaga vA / pUrvAbhihitahetunirapekSa UrdhvagauravaprayogapariNAmAd vinA asaGgayogaM cAntareNetyAdi / tadAha bhA0-gauravaprayogapariNAmAsaGgayogAbhAvAt / tadyathA-guNavadbhamibhAgAropitamRtukAlajAtaM bIjodbhedAdaGkurapravAlaparNapuSpaphalakAleSu avimAnitasekadohRdAdipoSaNakarmapariNataM kAlacchinnaM zuSkamalAbu apsu na nimajjati / TI0-gauravaprayogapariNAmAsaGgayogAbhAvAdityAdi / tadyathetyAdinA dRSTAntamAha-alAbuno'vasthAH pUrvikA vizeSyante / guNavadbhUmibhAgAropitamiti bIjAvasthA / guNavAn bhUmibhAgo'nupahataH kSAra-mUtra-purISAdibhiH tatrAropitaM nikhAtaM sat kAle-varSAsu . jAtaM tatazcocchnAvasthAd bIjoredAdaGkuraH pravAlaM kisalayaM paNaM jaraTha alAbuno'vasthAH // " tataH puSpaM tataH phalaM eSAM bIjAropaNodbhedAdaGkarapravAlaparNapuSpaphalAnAM kAleSu sveSu sveSu vimAnitaH prAptakAlo na kRtaH kRtastvavimAnitaH seko dauhRdazca / AdigrahaNAdasthi-dhUma-bhasmAvaguNThanAdiparigrahaH / evamAdinA poSaNakarmaNA pariNataMjaraThIbhUtaM pakaM kAle paripAkottarakAlacchinnaM zuSkamalAbu apsu na nimajjatina jale'ntaH pravizati / sarveSAM vizeSaNAnAmidaM phalaM nirupahataM vAtenAnAzliSTaM azuSiramiti / bhA0-tadeva gurukRSNamRttikAlepainairbahubhirAliptaM dhanamattikAlepaveSTanajanitAgantukagauravamapsu prakSiptaM taMjalapratiSThaM bhvti| yadA tvasyAdbhiH klinno mRttikAlepo vyapagato bhavati tadA mRttikAlepasaGganirmuktaM mokSAnantaramevovaM gacchati A slilovNtlaat| TI0-tadeva ca punargAH kRSNamRttikAyA lepairghanaiH-nirantarairbahubhiH-aSTAbhidarbhaveSTane kAlamAliptaH tena ca ghanamRttikAlepena veSTanena ca darbhAdijanitamAgantukaM gauravaM yasya tadevaMvidhamapsu prakSiptaM tejalapratiSThaM bhavati uttarakAlam / yadA tvasyAdbhiH sambandhataH klinno mRttikAlepo vyapagato bhavati tadA tatsaGgavinirmuktaM darbhAdibandhanamRttikAmokSaNasamanantaramevordhva gacchatyA salilovatalAdityeSa dRSTAntaH / samprati dAntikaM darzayati bhA0-evamUrdhvagauravagatidharmA jIvo'pyaSTavidhakarmalepamRttikA'veSTitastatsaGgAt saMsAramahArNave bhavamalile nimagno bhavAmakto'dhastiryagUz2a ca gacchati 1 'tanA' iti j-paatthH| 2 mRttikAveSTana' iti ga-pAThaH / 3 talapraviSTaM' iti ga-pAThaH / veTanakAla' iti c-j-paatthH| 5 'talapratiSThaM ' iti c-j-paatthH| 6 'sambandhena iti ga-pAThaH / 7'mRttikAveSTitaH san saMsAra.' iti ga-pAThaH / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 303 samyagdarzanAdisalilakledAt prahINASTavidhakarmamRttikAlepaH UrdhvagauravAdUrdhvameva gacchatyA lokAntAt // syAdetat / lokAntAdUrva muktasya gatiH kimarthaM na bhavatIti / atrocyate TI-evamUrdhvagauravetyAdi / saMsArodadhau bhavasalile bhavaH audArikAdikAyanivRttiH / bhava eva salilaM tatra mano bhavAsaktaH zarIrI aniyamena adhastiryagRvaM ca gacchati / tataH samyagdarzanajJAnAvaraNasalilAIkRtapahINASTavidhakarmamRttikAlepaH Urdhvameva gacchati A lokAntAditi / syAdetadityAdinA idamAzaGkate-Urdhva gacchatyA lokAntAditi ko niyamaH 1 svAbhAvikyA gatyA lokAntAdapi pareNa gacchatu gaternivArakasyAbhAvAditi / atrocyate ___ bhA0-dharmAstikAyAbhAvAt / dharmAstikAyo hi jIvapudgalAnAM gatyupagraheNopakurute / sa tatra nAsti / tasmAd gatyupagrahakAraNAbhAvAt parato gatirna bhavatyapsu alAvuvat / nAdho na tiryagityuktam / tatraivAnuzreNigatirlokAnte'vatiSThate mukto niSkriya iti||6|| TI-dharmAstikAyAbhAvAditi / astyeva nivAraka dharmadravyaM tadyapekSAkAraNaM svayameva gatipariNatasya jIvapudgaladravyasya dharmadravyamupagrAhakaM bhavati mInasyeva vAridravyam , na tvagacchantaM jhaSa balAd vAri nayati / evaM gatipariNatasyAtmanaH pudgalasya vA svata eva gatyupagrahA kArI dharmAstikAyaH kAraNIbhavati / sa ca lokAt parato nAsti / tasmAd gatyupagrahakAriNo'bhAvAt parato gatirnAsti apsu yathA'lAbunaH / alAbu hi mRllepApagamAt svayameva gacchajjalamastakapraviSTaM bhavati, na parato yAti, upagrAhakajaladravyAbhAvAt / Uvameva ca prayAti, nAdho na tiyogatyuktameva / tatraivAnuzreNigatirlokAnte'vatiSThata iti / yatra deze sthito mucyate samastaiH karmabhistatra yA zarIrasyopari ruddhA zreNirnabhasastayaiva gatvA lokAnte'vatiSThate muktAtmA niSkriya iti // yathoktam "dharmAbhAvAcAloke sa pratihanyate na lokAgre // [ na tu sparzitvAt ] gamanopakRdvidharmo jIvAnAM pudgalAnAM ca // 1 // mukto'nantaM kAlaM gacchatyuparIti vA'pyanupapannam / muktasya saMmRtirhi na yuktA bhramaNaM hi saMsAraH // 2 // saMsAriNastu vizramaNamasti tasya na mahAnanarthaH syAt / api cAloko'bhISTaH sa ca kRtakRtyastathA''tmavazaH // 3 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 tiSThati sarvArthAn so'tyantaM pazyaMstathA vijAnaMzca / nAsti svabhAvavigamo na tu sarvasyApi bhAvasya // 4 // ghAtIni tu karmANi svabhAvajAtAn guNAn vivRNvanti / . tadabhAvAt svAbhAvikaguNabhAvo bhavati na tu siddhaH // 5 // yadi ca svabhAvavigamo neSTaH kasmAt sa niSkriyo bhavati / iti vA codyaM proktaM yatspandastatsvabhAvatvam // 6 // kAryAbhAvAcca punarna spandastasya vidyate'tyantam / prAyogiko'pyayuktaH spandaH karmapramuktasya // 7 // viSayaizca tasya nArthaH kSut-tRTa-svedAdi-mohabAdhAnAm / rAgAdInAM ca tathA'bhAvAdupayogahetUnAm // 8 // etena vyAkhyAto bhASaNa-caGkramaNa-cintanAdInAm / ceSTAnAM siddhasyAbhAvo vizarIravAGmanasaH // 9 // " evaM teSAM muktAtmanAM "pUrvaprayogAdibhiyuktistadgatiH" iti vacanAt teSAM gatiH siddheti // 6 // ta ete siddhAntajJena siddhAH kSetrAdibhirvAdazamiranuyogadvArairanugantavyAH "pramANanayairadhigamaH" (a01, sU0 6) iti vacanAdityAha sUtram-kSetra kAla-gati-liGga-tIrtha-cAritra pratyekasivasya 12 buddhabodhita-jJAnA-'vagAhanA-'ntara-saGkhyA-'lpabahutvataH anuyogadvArANi sAdhyAH // 10-7 // TI-athavA amI siddhAH parinivRttadoSAH kArmaNazarIraupazamikAdibhAvanirupAkhyAH kiM paryAyAntareNa vyapadeSTumazakyA eva AhosvidatItavyavahArA eva hi nirdhAryA iti 1 // ucyate -zakyanta eva vyapadeSTuM, yasmAt te khalu vyavajihIrSadbhiH pratyutpannabhUtArthAnugrahatantranayadvitayasAmarthya vizeSavaddhiH zrutajJAnAhitadADhyainidarzanacaraNApracyutamArgastattvapratipattyarthamAtmahitamAdadhAnaH kSetrAdidvArairanugamanIyA ityAha-kSetrakAla ityaadi| kSetrAdInAM alpabahutvAntAnAM dvandvaH / dvandvasamAsAbhinivRttAcca prAtipadikAt tRtIyArthe tasiH / siddhivizeSasyAnekAzrayatvAda sAdhyavacanam / kSetrAdIni ca dvAdazApi dvArANi pratipadaM darzayati bhASyeNa bhA0-kSetraM, kAlaH, gatiH, liGgaM, tIrtha, cAritraM, pratyekabuddhayoSitaH, jJAna, avagAhanA, antaraM, saGkhyA, alpabahutvamityetAni bAdazAnuyogabArANi siddhasya bhvnti| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7 ] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam TI0-tatra kSetramAkAzaM jIvapudgalAnAM nivAmagativizeSaNAllokAkAzaparigrahaH / tasyApi lokAkAzasyaikadezagrahaNam , ardhatRtIyadvIpasamudradvayamISatprAgbhAropalakSitazca gaganapradeza iti / kAlo'nAdiranantastasyotsarpiNyavasarpiNI ca grAhyA |gtirnrkaadibheden caturvidhA / liGgaM khI-pu-napuMsakAkhyam , athavA dravyaliGga bhaavlinggmlinggmiti| tIrthamiti tIrthakaratvaM prApya siddhA ityAdivikalpam / cAritraM sAmAyikAdi mUlaguNottaraguNabhedam / pratyekabuddhabodhitaH svayambuddhasiddhAdibhedaH / jJAnaM mati-zrutAdibhedam / avagAhanAmiti zarIrAvagAhagrahaNam / antaramekasamayAdikaM SaNmAsAntikam / saGkhyetyekasmin samaye kiyantaH sidhyantItyAdi / alpabahutvamiti kSetrasiddhAdyantaHpAtibhedAnAM parasparaM cintyte| etAni dvAdazAnuyogadvArANi siddhasya siddhatvalA kAraNAni bhavanti / etadeva spaSTayati bhA0-ebhiH siddhaH sAdhyaH anugamyazcintyo vyAkhyeya ityekArthatvam / satra pUrvabhAvaprajJApanIyaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca dvau nayau bhavataH / tatkRto'. nuyogvishessH| __ttii0-saadhypryaayaanaacsstte-anugmniiyo'nugmyo'nusrtvyo'nusRtyH| citta vyavasthApyazcintyaH vyavasthApya ca vyAkhyeyaH-kathanIyaH / ekasya-abhinnasyArthasya vAcakAH sarva ete sAdhyAdayaH / ata eva paryAyatvaM yugapadaprayogAt / tatra-asmin siddhavyAkhyAne kartavye dau nayo pUrvabhAvaprajJApanIyaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca / pUrvam-atItaM bhAvaM prajJApayatIti pUrvabhAvaprajJApanIyaH / pratyutpanna-vartamAnaM bhAvaM prajJApayatIti pratyutpannabhAvaprajJApanIyaH / naigamAdiprasiddhanayebhyazca nemau vyatiriktau / eteSAmeva vAcoyuktibhedena grahaNam / tatra naigamasagraha-vyavahArAH sarvakAlArthagrAhitvAt pUrvabhAvaprajJApanIyazabdavAcyAH / RjusUtra-zabda-samabhiladaivambhUtAstu vartamAnakAlArthapratigrAhitvAt pratyutpannabhAvaprajJApanIyazabdavAcyA vijnyeyaaH| AbhyAM nayAbhyAM kSetrAdayo vyaakhyeyaaH| tatkRtaH-tAbhyAM kRto'nuyogvishesso-vyaakhyaaprkaarH|| bhA0--tadyathA-kasmin kSetre sidhytiiti| pratyutpannabhAvaprajJApanIyaM prati siddhikSetre 'sidhytiiti| pUrvabhAvaprajJApanIyasya janma prati paJcadazasu karmabhUmiSu jAtaH 'sidhytiiti| saMharaNaM prati mAnuSe kSetre 'sidhyatIti / tatra pramattasaMyatAH saMyatAsaMyatAzca saMhiyante // TI.-tadyathetyAdinA kSetra nirUpayati-kasmin kSetre sidhyati / tatra pratyutpaprabhAvaprajJApanIyasya siddhikSetra siddhayatIti / tatra siddhaH prtisstthitH| tathA cAgamaH"" ihaM boMdi cadattA NaM tattha gaMtUNa sijjhaI " / aprAptasthAnastu naiva siddhaH, 'kRtyazeSatvAt / 1-3 'sidhyati' iti gha-pAThaH / 4 pratiSThito yaH' iti ca-ja-pAThaH / 5 Avazyaka-niryukteH 959tamIgAthAyA ayamuttarArdhaH, etatpUrvArdhazchAyApUrvako yathA " aloe paDihayA siddhA, loagge apidviaa|" aloke pratihatAH siddhA lokAgre ca pratiSThitAH / iha tanuM tyaktvA tatra gatvA sidhyanti / 6'kRtyaM ' iti c-j-paatthH| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 pUrvabhAvaprajJApanIyasya janmapratipannajAtaH karmabhUmiSu paJcasu bharateSu paJcasvairAvateSu paJcasu videheSu sidhyati / saMharaNaM prati mAnuSakSetre sidhyati / saMharaNaM dvidhA svakRtaM parakRtaM ___ ca / tatra svakRtaM cAraNAnAM vidyAdharANAM cecchAto viziSTasthAnAzrayaNam / saMharaNasya dvaividhyam ___parakRtaM cAraNa-vidyAdhara-devaiH pratyanIkatayA'nukampayA cotkSipyAnyatra kSepaNaM saMharaNam / tacca na sarvasyaiva sAdhoH saMharaNaM samastItyetad vivekena darzayati -tatra pramattasaMyatAH saMyatAsaMyatAzca-dezaviratAH saMhiyante / matAntaram kecidAharaviratasamyagdRSTirapIti / amI punarna jAtucit saMhiyante bhA0-zramaNyapagatavedaH parihAravizuddhisaMyataH pulAzramaNyAdisaptAnAM nA ko'pramattazcaturdazapUrvI AhArakazarIrIti na saMnhiyantesaMharaNAbhAva: TI-zramaNI sNytiityrthH| apagatavedaH parihAravizuddhisaMyata uktalakSaNaH tathA pulAkasaMyataH apramattasaMyataH caturdazapUrvadharaH AhArakazarIrIti / ete saptApi na saMhiyante / Agamo'pi "samaNImavagayavedaM parihArapulAgamappamattaM ca / coddasapulviM AhAragaM ca Navi kovi saMharai // "" bhA0-RjusUtranayaH zabdAdayazca trayaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyAH zeSA nayA ubhayabhAvaM prajJApayantIti / TI-RjusUtranayaH zabdAdayazca tryH-shbd-smbhiruuddh-vmbhuutaaHprtyutpnnbhaavprjnyaapniiyaaH-vrtmaanaarthgraahinnH| zeSA-naigamAdayo nayA ubhayabhAvaM prajJApayantyatItaM vartamAnaM ceti kAlatrayAbhyupagamAditi // bhaa0kaalH| atrApi nayadvayam / kasmin kAle sidhyatIti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya akAle sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya janmataH saMharaNatazca / janmato'vasarpiNyutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca jAtaH sidhyti| evaM tAvadavizeSataH / vizeSato'pyavasarpiNyAM suSamaduHSamAyAM saGkhyeyeSu varSeSu zeSeSu jAtaH sidhyati, duHSamAsuSamAyAM sarvasyAM sidhyati, duHSamasuSamAyAM jAto duHSamAyAM sidhyati, na tu duHSamAyAM jAtaH sidhyati, anyatra naiva sidhyati / saMharaNaM prati sarvakAleSu avasarpiNyAmutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca sidhyati // 1'iti' iti nyuunog-paatthH| 2 chAyA zramaNImapagatavedaM parihAraM pulAkamapramataM ca / caturdazapUrviNamAhArakaM ca nApi ko'pi saMharati / 3 pravacanasAroddhAre 1419tmiigaathaaruupennoddhteym| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 307 TI0-kAla iti / atrApi tadeva nayadvayam / kasmin kAlesidhyatIti / tatra pratyutpanabhAvaprajJApanIyasya akAle-avidyamAnakAle IpatprAgbhAropalakSitargamanadeze sidhyati / na ca tatra kAlaH samasti gatazca tatra sidhyti| itarasya tu janmataH saMharaNatazca / tatra janmato'vasarpiNyAdiSu triSvapi jAtaH sidhyti| evaM tAvadavizeSataH, sAmAnyenetyarthaH / vizeSatastu avasarpiNyAM suSamaduHSamAyAM-tRtIye kAlabhAge saGkhyayeSu varSeSu zeSeSu jAtaH sidhyti| duHSamasuSamAyAM sarvasyAM-caturthe kAlavibhAge sarvatra sidhyati / duHSamasuSamAyAM jAto duHSamAyAM-paJcame kAlavibhAge sidhyati, na tu duHSamAyAM jAtaH kadAcit sidhyatIti / anyatrotpattiH duHpamAyAmapi jAto naiva sidhyti| saMharaNaM prati vivakSyate yadA tadA sarvakAleSvavasarpiNyAdiSvapi sidhyatIti / bhaa0-gtiH| pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya 'siddhigatyAM sidhyti| zeSAstu nayA dvividhAH-anantarapazcAtkRtagatikazva ekAntarapazcAtkRtagatikazca / anantarapazcAtkRtagatikasya manuSyagatyAM sidhyati / ekAntarapazcAtkRtagatikasyAvizeSaNa sarvagatibhyaH sidhyati // TI0-gatidvAre pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhagatyAM siddhayati, nAnyasyAM grtau| zeSAkhikAlaviSayA nayA dviprkaaraaH| anantarapazcAdityAdi / anantarA pazcAt kRtA gatiryeSAM te'nantarapazcAtkRtagatikAsteSAM manuSyagatyAM sidhyati / ekAntaretyAdi / ekAntarAH pazcAtkRtA gatayo yena tasyApyavizeSeNa sarvagatibhyaH sidhyti| ekamanuSyagatyA antaritAH-pazcAtkRtA narakagatayo yenetyrthH|| bhA0-liGgam / strI-pu-napuMsakAni / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAvedaH sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya anantarapazcAtkRtagatikasya paramparapazcAtkRtagatikasya ca tribhyo liGgebhyaH sidhyati // TI0-liGga khyAdi / tatra pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya avedo-vigataliGgaH sidhyati / liGgaM veda ityeko'rthH| pUrvabhAvaprajJApanIyasya tu anantarapazcAtkRtagatikasya / anntrpshcaatkRtlinggsyetyrthH| gatau caturvidhAyAM niyamena liGga, liGge cAvazyambhAvinI gatiriti liGgazabdo nocaritaH, avinAbhAvAt / yadevAnantaraM puMlliGgaM strIliGgaM napuMsakaliGgaM vA ekameva / ekAntarapazcAtkRtagatikazcetyatrApi gatizabdo linggvaacii| ekenAntareNa liGgena pazcAtkRtAni zeSaliGgAni yena tasya tribhyo liGgebhyaH sidhyti|| 1 'gagana ' iti g-paatthH| 2 'prasaMharaNaM' iti c-j-paatthH| 3 'siddhagatyAM ' iti gh-ttii-paatthH| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 bhA0-tIrtham / santi tIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe notIrthakarasiddhAstIrthakaratIrthe atIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe / evaM tIrthakarItIrthe siddhA api|| TI0-tIrthamiti / atra santi-vidyante tIrthakarasiddhAH tIrthakaranAmakarmAnubhavapUrvakAH siddhAH tiirthkrsiddhaaH| te ca tIrthakaratIrthe tIrthakareNa prAk pravartitaM tIrtha tasmin sati punaH sa eva tIrthasya pravartayitA tIrthakaraH sidhyati / notIrthakarasiddhAH prtyekbuddhaaH| te ca tIrthakaratIrthe / atIrthakarasiddhAH sAdhavaH tIrthakaratIrthe / evam-uktena prakAreNa tIrthakarItIrthasiddhA api vaacyaaH| tIrthakarItIrthatastIrthakarI sidhyatItyAdi / siddhaprAbhRte amI vikalpAH-" atthi titthakarasiddhA titthakaratitthe notitthasiddhA titthakaratitthe titthasiddhA titthakaratitthe titthasiddhAo titthakarIsiddhA titthakarItitthe notitthasiddhA titthakarItitthe titthasiddhA titthakarItitthe titthasiddhAo" / atra tattvavidaH prvcnaabhijnyaaH|| bhA0-liGge punaranyo vikalpa ucyate-dravyaliGga bhAvaliGga aliGgamiti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAliGgaH sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya bhAvaliGgaM prati svaliGge sidhyati / dravyaliGga trividhaM-svaliGgamanyaliGga gRhilinggmiti| tat prati bhAjyam / sarvastu bhAvaliGgaM prAptaH sidhyti|| . TI-liGge punaranyo vikalpa ucyate // nanu ca pUrvamevopanyasanIyaH syAt / satyameva kSamyatAmidamekamAcAyesya / triprakAraM liGga-dravyaliGga bhAvaAcAryasya va liGgamaliGgamiti, tIrthopAdhikatvAt vRttau traya eva viklpaaH| tatra pratyu tpannagrAhiNo nayasya zuddhasya aliGga eva sidhyati tadA tu dravyaliGga na sambhavatyeva / dravyaliGga trividhaM rajoharaNamukhavastrikAcolapaTTakAdi svaliGgam / anyaliGga bhautaparivrAjakAdiveSaH / gRhiliGgaM dIrghakeza-kacchA-bandhAdi / tadevaMvidhaM dravyaliGga bhAjyamkadAcit saliGgaH kadAcidaliGga iti / bhAvaliGgaM zrutajJAnakSAyikasamyaktvacaraNAni / tatra kizcidanuyAyi kiJcinnivartate, zrutaM nAsti siddhe kSAyikasamyaktvaM tu vidyte| caraNamapi sAmAyikAdi Avartata eva / pUrvabhAvaprajJApanIyasya bhAvaliGgaM prati / zrutAdikaM svaliGgaM tatrasthaH sidhyati / sakSepatastu sarvo bhAvaliGgaM prAptaH sidhyatIti niymH|| skhalanA 1 'vyAkhyAtAH' iti g-paatthH| 2 chAyA asti tIrthakarasiddhAstIrthakaratIrthe notIrthasiddhAstIrthakaratIrthe tIrthasiddhAstIrthakaratIrthe tIrthasiddhAstIrthakarIsiddhAH tIrthakarItIrthe notIrthasiddhAH tIrthakarItIrthe tIrthasiddhAstIrthakarItIrthe tiirthsiddhaaH| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam .. bhA0-cAritram / pratyutpannabhAvamajJApanIyasya nocAritrI noacAritrI 'sidhytiiti|' ttii0-caaritrmiti| vartamAnagrAhiNo nayasya nocAritrI noacAritrI sidhyti| nozabdaH sarvapratiSedhe / nAstyasya cAritraM sAmAyikAdi noacAritrI dvau pratiSedhoM natra cAritryeva gamyate kiM tarhi acAritrI avirata ityapi vaktuM na zakyate / tasmAnna virato nAvirata iti // bhA0-pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividhaH-anantarapazcAtkRtikazca paramparapa vAtkRtikazca / anantarapazcAtkRtikasya yathAkhyAtasaMyataH sidhyti| paramparapazcAskRtikasya vyaJjite'vyaJjite c| avyaJjite tricAritrapazcAtkRtaH catuzcAritrapazcAtkRtaH pazcacAritraMpazcAtkRtazca / vyaJjite sAmAyika-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtapazcAskRtasiddhAH chedopasthApya-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH sAmAyikacchedopasthApya-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH chedopasthApya-parihAravizuddhi-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH saamaayik-uchedopsthaapyprihaarvishuddhi-suukssmsmpraay-ythaakhyaatpshcaatkRtsiddhaaH|| TI0-pUrvabhAvaprajJApanIyo dvidhA / anantarasya pazcAtkRtiH-pazcAtkaraNaM yatrAsAvanantarapazcAtkRtiko nyH| asya tu yathAkhyAtacAritrI sidhyati / itarasya vyaJjite-vyaktimApAdite spaSTIkRte vizeSite avyaJjite sAmAnyamAne avizeSite vaktavyaM tatrAvyaJjite tricatuHpaJcacAritrapazcAtkRtaH sidhyati / kAni trINi cAritrANi catvAri paJca vA / ato vyajyate-sAmAyika, sUkSmasamparAyaM, yathAkhyAtaM ca; athavA chedopasthApya sUkSmasamparAyaM yathAkhyAtamiti tricAritrasya vikalpadvayam / catuzcAritrasyApi vikalpadvayameva sujJAnam / paJcacAritrasyaika eva viklpH|| bhA0--pratyekabuddhabodhitaH / asya vyAkhyA-vikalpazcaturvidhaH / tadyathA hI asti svymbuddhH| sa vividha:-ahaMzca tIrthakaraH pratyekabuddha- pratyekabuddhabodhitasya vyAkhyAyA- siddhkss| buddhabodhitasiddhaH tricaturtho vikalpaH / parabodhakasiddhAH zcAturvidhyam svessttkaarisiddhaaH|| TI--pratyekabuddhabodhita iti caturdhA yAgayate-tIrthakaraH pratyekabuddhaH parabodhakaH sveSTakArI ceti / tadyathetyAdinA darzayati / asti ayambuddhasiddhaH, svayameva buddhaH, 'sidhyati' iti gha-pAThaH / 2 'pUrvabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI sidhyatAdi ityadhiko g-paatthH| 3 'acarita' iti c-j-paatthH| 4 'sAmparAyika ' iti gh-paatthH| 5 'siddhAH' iti dh-paatthH| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 nAnyena bodhitaH / sa vividhH-tiirthkrohtaaNtiirthkrnaamkrmodybhaat| tathA paraH pratyekabuddhasiddhaH pratyekamekamAtmAnaM prati kenacinimittena saJjAtajAtismaraNAd valkalacIriprabhRtayaH karakaraNDavAdayazca pratyekabuddhAH / buddhabodhito'pi dvividhaH / buddhena-jJAtasiddhAntena viditasaMsArasvabhAvena bodhito buddhbodhitH| parabodhakaH parasmAyupadezaM dadAti / aparaH punaH svasmai iSTa-hita sveSTaM tatkaraNazIlaH sveSTakArI, na parasmai yugapadupadizati kiJciditi catu rtho viklpH| ete catvAro'pi vikalpA vikalpadvayamanupravizanti / tatra caturvikalpAnAM dvayejatarbhAva / svayambuddhasiddha tIrthakaraH pratyekabuddhazca buddhabodhitasiddhe parabodhakaH sveSTakArI ceti // bhA0-jJAnam / atra pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya kevalI sidhyti| pUrvabhAvaprajJApanIyo dividhaH-anantarapazcAtkRtikazva paramparapazcAtkRtikazca avyaJjiteca vyaJjite ca / avyazcite dAbhyAM jJAnAbhyAM sidhyati / tribhizcatubhiriti / vyaJjite dvAbhyAM mati-zrutAbhyAm , tribhirmati-zrutA-'vadhibhiH mati-zruta-manaHparyAyairvA, ctubhiti-shrutaa-'vdhi-mn:pryaayairiti|| TI0-jJAnamiti / atrApi tAveva dvau nayau / tatra vartamAnakAlagrAhiNaH kevalajJAnavAn sidhyati / itaro'pi dvividhH| tatrAnantaraM kadAcit kiJcit jJAnaM bhavati paramparapazcAtkRtikasya / avyaJjite vyaJjite ceti catvAro viklpaaH| tatrAvyaJjite dve trINi catvAri vA jJAnAni pazcAtkRtAni / vyaJjite mate mati-zrutavAn mati-zrutA-'vadhimAn mati-zrutamanaHparyAyavAn vA mati-zrutA-'vadhi-manaHparyAyavAn sidhyatIti // bhA0-avagAhanA / kaH kasyAM zarIrAvagAhanAyAM vartamAnaH sidhyati / avagAhanA dvividhA-utkRSTA jaghanyA ca / utkRSTA pazcadhanuHzatAni dhanu:pRthaktvenAbhyadhikAni / jaghanyAH sapta rtnyo'gulpRthktvhiinaaH| etAsu zarIrAvagAhanAsu sidhyati pUrvabhAvaprajJApanIyasya / apratyutpannabhAvaprajJApanIyasya tu etAsveva yathAsvaM tribhAgahInAsu sidhyati // TI0-avagAhaneti / AtmanaH shriire'vgaahH-anuprveshH| saGkocavikAsadharmatvAdAtmanastaccharIraM kiMpramANamiti cintyate'vagAhanA crmshriire| sA'vagAhanA dvidhAutkRSTA jaghanyA c| tatrotkRSTA pazca dhanuHzatAni dhanuHpRthaktvenAbhyadhikAni, 1'parasmAyugapadizati ' iti c-j-paatthH| 2 'pRthaktvena hInAH ' iti gh-paatthH| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 311 dviprabhRtyA navabhyaH pRthaktvasaMjJA c| etaccotkRSTaM dehamAnaM marudevIprabhRtInAM sambhavati / tIrthakarANAM paJcava dhanuHzatAnyutkRSTA jaghanyA ca saptahastAnAM tIrthakarANAtIrthakarANAmavagAhanA mava / aGgulapRthaktvonA sAmAnyena tu jaghanyA dvihastAnAM vAmanakarma sutAdInAmiti / tatra pUrvabhAvaprajJApanIyasya etAsvevAvagAhanAsu sidhyati / pratyutpannabhAvaprajJApanIye tu etAsvevAvagAhanAsu yathAsvaM paJcadhanuHzatAdikAsu tribhAgahInAsu sidhyatIti // bhA0-antaram / sidhyamAna,nAM kimantaram / anantaraM ca sidhyanti sAntaraM ca sidhyanti / tatrAnantaraM jaghanyena dvau samayau, utkRSTenASTau samayAn / sAntaraM jaghanyenaikaM samayaM, utkRSTena SaNmAsA iti|| ttii0-antrmiti| sidhyamAnAnAM jIvAnAmantaraM ca / tatrAntarameko vartamAnasamaye siddhastato'nyaH kiyatA kAlena setsyatIti siddheH gamanazUnyaH kAlo'ntaram, antarAlamityarthaH / anantaraM nirntrmntyvyvcchedo'nusnttmityrthH| tatra nairantaryeNa jaghanyataH sidhyanti ho samayau utkRSTenASTau samayAniti / tataH paraM vyvcchedH| antaraM tu jaghanyenaikasamayaH, utkRSTena SaNmAsAH sidhyantaH sidhyato vyvcchidynte| vyavacchedaH kadAcidekasmin samaye dvayokhiSu vetyAdi yAvat SaNmAsA iti // bhaa0-sngkhyaa| katyekasamaye sidhynti| jaghanyenaikaH, utkRSTenASTazatam / / TI-saGkhyeti / ekasmin samaye kati sidhyanti ? jaghanyata ekaH sidhyati, utkRSTenASTottarazatamiti // . 'bhA0-alpabahutvam / eSAM kSetrAdInAmekAdazAnAmanuyogadvArANAmalpabahutvaM vAcyam / tadyathA-kSetrasiddhAnAM janmataH saMharaNatazca karmabhUmisiddhA akarmabhUmisiddhAzca sarvastokAH saMharaNasiddhA, jnmto'sngkhyeygunnaaH|| TI0-alpabahutvamityAdi / eSAM kSetrAdInAM saGkhyAtAnAmekAdazAnAmalaebahutvaM cintyate janmataH saMharaNatazceti / janmataH paJcadazasu karmabhUmiSu akarmabhUmayastriMzat haimavatAdyAH / tatra saMharaNaM karmabhUmiSvakarmabhUmiSu vA / tatra sarvastokAH sNhrnnsiddhaaH| ata evAsaGkhyeyaguNA janmataH siddhaaH|| bhA0-saMharaNaM vividha-parakRtaM svayaMkRtaM ca / parakRtaM devakarmaNA cAraNa-vicAraizca / svayaMkRtaM cAraNa-vidyAdharANAmeva / eSAM ca kSetrANAM vibhAgaH karmabhUmirakarmabhUmiH samudrA dIpA Urdhvamadhastiryagiti lokatrayam / tatra sarvastokA Urdhva 'sidhyatA' iti ng-j-paatthH| 2 'siddhAzca' iti gha-pAThaH / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 lokasiddhAH, adholokasiddhAH saGkhyeyaguNAH, tiryaglokasiddhAH saGkhyeyaguNAH, sarvastokAH samudrasiddhAH, bIpasiddhAH sNkhyeygunnaaH| evaM tAvadavyaJjite vyaJjite'pi sarvastokA lavaNasiddhAH kAlodasiddhAH saGkhyeyaguNAH, jambUdvIpasiddhAH saGkhyeyaguNAH, dhAtakIkhaNDasiddhAH saGkhyeyaguNAH, puSkarArdhasiddhAH saGkhyeyaguNA iti|| TI0-saMharaNaM vividhamityAdi gatArtham / samabhUtalAdbhUbhAgA nava yojanazatAnyAruhya tata uparyuvalokaH, adholoko'pi nava yojanazatAnyavagAhya parato'STAdazayojanazataparimANo madhye tiryaglokaH / bhASyazeSa paThitasiddham / evaM kSetragatamalpabahutvamabhidhAya kAlakRtamalpabahutvaM bhaNyate bhA0-kAla iti trividho vibhAgo bhavati-avasarpiNI utsarpiNI anavasarpiNyutsarpiNIti / atra siddhAnAM vyaJjitAvyaJjitavizeSayukto'lpabahutvAnugamaH krtvyH| pUrvabhAgaprajJApanIyasya sarvastokA utsarpiNIsiddhAH, avasapiNIsiddhA vizeSAdhikAH, anavasarpiNyutsarpiNIsiddhAH saGkhyeyaguNA iti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAkAle sidhyti| nAstyalpabahutvam / TI-kAla iti / trividhI vibhAgo bhavatItyAdi sujJAnameva bhASyam // bhaa0-gtiH| pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhigatau sidhyti| nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasyAnantarapazcAtkRtikasya manuSyagatau sidhyati / nAstyalpabahutvam / paramparapazcAtkRtikasyA'nantarA gatizcintyate / tadyathA-sarvastokAstiryagyonyanantaragatisiddhAH, manuSyebhyo'nantaragatisiddhAH saGkhyeyaguNAH, nArakebhyo'nantaragatisiddhAH saGkhyeyaguNAH, devebhyo'nantarasiddhAH saGkhyeyaguNA iti|| TI-gatAvalpabahutvaM cintyate-tiryagyonyanantaragatisiddhA iti / tiryagyonerubRtya manuSyagatau siddhAstathA manuSyagaterevoddhRtya manuSyeSUtpadyante siddhAH / evaM zeSeSvapi vAcyam // bhA0-liGgam / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya vyapagatavedaH sidhyati / nAstyarupabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA napuMsakaliGgasiddhAH, strIliGgasiddhAH saGkhyeyaguNAH, puMlliGgasiddhAH saGkhyeyaguNA iti // TI-liGgamiti khyAdikam / napuMsakasiddhAH stokAH / strIsiddhAH saGkhyepaguNAH / 'siddhAH saGkhyeyaguNA iti| 1'naca alpa ' iti g-paatthH| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7 ] .. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 313 . bhA0-tIrtham / sarvastokAstIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe notIrthakarasiddhAH saGkhyeyaguNA iti / tIrthakaratIrthasiddhA napuMsakAH sngkhyeygunnaaH| tIrthakaratIrtha. siddhAH striyaH saGkhyeyaguNAH / tIrthakaratIrthasiddhAH pumAMsaH saGkhyeyaguNA iti|| TI0-tIrthamityatrAlpabahutvacintA / tIrthakaratIrthe notIrthakarasiddhA atIrthakarAH santaH siddhAstIrthakarasiddhebhyaH saGkhyeyaguNAste napuMsakAdayo'pi sarve sngkhyeygunnaaH|| __ bhA0-cAritram / atrApi nayo dvau-pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca pUrvabhAvaprajJApanIyazca / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI no'cAritrI sidhyati / mAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya vyaJjite cAvyaJjite ca / avyaJjite sarvastokAH paJcacAritrasiddhAzcatuzcAritrasiddhAH saGkhyeguNAH tricAritrasiddhAH saGkhayeyaguNAH / vyaJjite sarvastokAH sAmAyika-chedopasthApya-parihAravizuddhi-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtacAritrasiddhAH chedopasthApya-parihAravizuddhi sUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhyeyaguNAH sAmAyika chedopasthApya-sUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhyeyaguNAH [sAmAyika parihAravizuddhi-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtasiddhAH saMkhyeguNAH ] sAmAyika-sUkSmasamparAya yathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhayeyaguNAH chedopasthApya-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhayeyaguNAH // TI-cAritramityatrApi tAveva dvau nayau catuzcAritrasiddheSu dvau vikalpo, tricAritrasiddheSvapi dvAveva / sarvatra saGkhyeyaguNatvam / ... bhA0-pratyeka vuddhabodhitaH / sarvastokAH pratyekavuddhasiddhAH / buddhabodhitasiddhA napuMsakAH sakhyeyaguNAH / buddhabodhitasiddhAH striyaH saGkhyeyaguNAH / buddhabodhitasiddhAH pumAMsaH saGkhyeyaguNA iti // TI0-pratyekabuddhabodhita ityatra sarvastokAH pratyekabuddhasiddhAH / sarvatra saGkhyeyaguNatvam // bhA0-jJAnam / kaH kena jJAnena yuktaH sidhyati / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya sarvaH kevalI sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA vijJAnasiddhAH, caturjJAnasiddhAH sakhyeyaguNAH, trijJAnasiddhAH saGkhyeyaguNAH / evaM tAvadavyaJjite vyaJjite'pi sarvastokA mati-zrutajJAnasiddhAH, matizrutA-'vadhi-manaHparyAyajJAnasiddhAH saGkhyeyaguNAH, mati zrutA-'vadhijJAnasiddhAH saGkhyeyaguNA iti|| 1 'iti' iti pATho nAsti gha-pustake / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 TI-jJAnamityatrApi sarvatra saGgyeyaguNatvam // bhA0-avagAhanA / sarvastokA jaghanyAvagAhanAsiddhAH / utkRSTAvagAhanAsiddhAstato'saGkhyeyaguNAH / yavamadhyasiddhA asaGkhyeyaguNAH, yavamadhyoparisiddhA asaGkhyeyaguNAH, yavamadhyAdhastAt siddhA vizeSAdhikAH, sarve vishessaadhikaaH|| TI0-avagAhanetyatra utkRSTAvagAhanAsiddhA asngkhyygunnaaH| dvAvasaGkhyeyaguNau dvau vizeSAdhikAviti // bhA0-antaram / sarvastokA aSTasamayAnantarasiddhAH, saptasamayAnantarasiddhAH SaTsamayAnantarasiddhA ityevaM yAvad dvisamayAnantarasiddhA iti sngkhyeygunnaaH| evaM tAvadanantareSu sAntareSvapi sarvastokAH SaNmAsAntarasiddhAH, ekasamayAntarasiddhAH saGkhyeyaguNAH, yavamadhyAntarasiddhAH saGkhyeyaguNAH, adhastAdayavamadhyAntarasiddhAH saMGkhyeyaguNAH, upariyavamadhyAntarasiddhA vizeSAdhikAH, sarve vishessaadhikaaH|| TI0-antaramityatrASTAsu samayeSu nairantaryeNa siddhAH sarve'pi saGkhyeyaguNAH / sAntareSvapItyAdi / ekasamayAntarasiddhAH saGkhyeyaguNA yavamadhyAntare ca saGkhyeyaguNAH, adhastAdUyavamadhyAntare ca sngkhyeygunnaaH|| bhaa0-sngkhyaa| sarvastokA aSTottarazatasiddhAH, viparItakramAt saptottarazatasiddhAdayo yAvat paJcAzadityanantaguNAH / ekonapazcAzadAdayo yAvat paJcaviMzatirityasaGkhayaguNAH / caturvizatyAyo yAvadeka iti saGkhyeyaguNAH viparItahAniryathA-sarvastokA anantaguNahAnisiddhAH, asaGkhyeyaguNahAnisiddhA anantaguNAH, saGkhyeyaguNahAnisiddhAH saGkhyeyaguNA iti|| TI-saGkhyetyatra aSTottarazatasiddhAH sarvastokAH / viparItakramAditi saptottarazatasiddhA anntgunnaaH| evaM viparItahAnyA yAvat pnycaashditynntgunnaaH| viparItahAniryathetyAdinA darzayati / sarvastokA anantaguNahAnisiddhAH, asaGkhyeyaguNahAnisiddhA anantaguNAH, saGkhyeyaguNahAnisiddhAH saGkhyeyaguNA iti // bhA0-evaM nisargA-'dhigamayoranyatarajaM tattvArthazraddhAnAtmakaM zaGkAyaticAraviyuktaM prazama-saMvega-nirvedA-'nukampA-'stikyAbhivyaktilakSaNaM vizuddhaM samyagdarzanamavApya samyagdarzanopalambhAd vizuddhaM ca jJAnamadhigamya nikSepa-pramANa-nayanirdeza-sat-saGkhyAdibhirabhyupAyairjIvAdInAM tattvAnAM pAriNAmikau-dayiko-paza 1 'asaGkhyeya' iti gh-paatthH| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 315 mikakSAyopazamika-kSAyikAnAM bhAvAnAM svatattvaM viditvA AdimatpAriNA mikaudayikAnAM ca bhAvAnAmutpattisthityanyatAnugrahapralayatattvajJo upasahArara virakto 'nistRSNaH triguptaH paJcasamito dazalakSaNadharmAnuSThAnAt phaladarzanAcca nirvANaprAptiyatanayA'bhivardhitazraddhAsaMvego bhAvanAbhirbhAvitAtmA'nuprekSAbhiH sthirIkRtAtmAnabhiSvaGgaH saMvRtatvAnnirAsravatvAd viraktatvAnnistRSNasvAca vyapagatAbhinavakarmopacayaH parISahajayAd bAhyAbhyantaratapo'nuSThAnAt anubhAvatazca samyagdRSTayaviratAdInAM ca jinaparyantAnAM pariNAmAdhyavasAyavizuddhisthAnAntarANAmasaGkhyeyaguNotkarSaprAtyA pUrvopacitakarma nirjarayan sAmAyikAdInAM ca sUkSmasamparAyAntAnAM saMyamavizuddhisthAnAnAmuttarottaropalambhAt pulAkAdInAM ca nirgranthAnAM saMyamAnupAlanavizudvisthAnavizeSANAmuttarottarapratipattyA ghaTamAno'tyantaprahINAteraudradhyAno dharmadhyAnavijayAdavAptasamAdhibalaH zukladhyAnayozca pRthaktvaikatvavitarkayoranyatarasmin vartamAno nAnAvidhAnRddhivizeSAn prApnoti / tadyathA-AmazauSadhitvaM vi DauSadhitvaM sarvoSadhitvaM zApAnugrahasAmarthyajananImabhivyAhArasiddhimIzitvaM vazitvaM avadhijJAnaM zArIravikaraNAGgaprAptitAmaNimAnaM laghimAnaM mahimAnaM aNutvam / aNimA bisacchidramapi pravizyAsIta / laghutvaM nAma laghimA vAyorapi laghutaraH syAt / mahattvaM mahimA merorapi mahattaraM zarIraM vikurvIta / prAptibhUmiSTho'GgulyagreNa meruzikharabhAskarAdInapi spRzet / prAkAmyamapsu bhUmAviva gacchet, bhUmAvapsviva nimaje. dunmjjec|| ___TI0-evamityAdinA mandabuddhayanugrahArthaM sakalameva tattvArthazAstrAtha samAsataH kathayati-vizuddhaM samyagdarzanamavApyatasya vizeSaNAni nisargAdhigamAdIni / jJAnaM ca vizuddhamadhigamya samyagdarzanopalambhAt mithyAdarzanabhAvitamajJAnameva niyamato mithyAdRSTeH samyaktvalAbhe tu vizuddha jJAnam / nikSepo nAmAdiH / pramANe pratyakSa-parokSe / nayA naigamAdayaH / tathA nirdeza-svAmitvAdibhiH sat-saGkhyA-kSetrAdibhizca jIvAdInAM ca pAriNAmikAdayo ye bhIvAsteSAM svarUpaM viditvA dharmAdharmAdInAM anAdInAmAdimatAM ca pAriNAmikAdInAM ghanazarIrAdInAmutpattisthitivinAzavatAmanugrahaH-upakArastatkRtaH pralayaH-upaghAta ityevamavagamya tatvajJo viraktaH sAMsArikebhyo bhAvebhyo vigatatRSNo guptyAdyanuSThAnAt phaladarzanAceti nirvANameva phalaM tatprAptau yatnArthamabhivadhinazraddhAsaMvegaH paJcAnAM vratAnAM bhAvanA IyAsamityAdayastAbhirbhAvitAtmA anityAdyanuprekSAbhiH sthirIkRtAtmA anabhiSvaGgo-na kacidAbaddhasnehaH saMvRtatvAdibhirvyapagatAbhinava 1 'nistRptaH' iti g-paatthH| 2 'bhAvinaH' iti ng-paatthH| 3 'prAdurbhAvAdAbaddha ' iti Ga-ja-pATaH / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 krmopcyH| karmaNAM cAnubhAvataH samyagdRSTayAdiguNasthAnAnAM kevaliparyantAnAma: saGkhyeyaguNotkarSaprAptyA pUrvopacitakarmanirjaraNAt sAmAyikAyupalambhAt pulAkAdisthAnAvAptervyapetArtadhyAnaraudradhyAno dharmadhyAnavijayAbhyAsAdavAptAghazukladhyAnadvayasya nAnAvidhA labdhaya utpadyante / svahastapAdAvayavaparAmarzamAtreNaiva sarvarogApanayanasAmarthyamAmazISa dhitvam / tadIyamUtrapurIpAvayavasamparkAccharIranairujyaM vidyuDauSadhitvam / tathA sarva eva tadIyAvayavA duHkhArtAnAmauSadhIbhavantIti sarvoSadhitvam / abhivyAhArasiddhirvAmAtreNaiva / zApadAnasAmarthya manugrahaNa sAmarthya ca / IzitvaM sarvabhUtezvaratvam / vazitvaM sarvabhUtAni svavazavartIni / tathA'vadhijJAnamekarUpaM vaikriyazarIrakaraNaM tadeva ca darzayatyaNimAdiviziSTam // bhA0-jaGghAcAraNatvaM yenAgnizikhAdhUmanIhArAvazyAyameSavAridhArAmarkaTatantujyotiSkarazmivAyUnAmanyatamamapyupAdAya viyati gacchet / viyadgaticAritvaM yena viyati bhUmAviva gacchet zakunivacca praDInAvaDInagamanAni kuryAt // TI0-javAcAraNatvamagnizikhAdhUmAdyapi nizritya vyogni gcchet| markaTatantuH kolikakorzakRtatantuH / aparaM viyadgaticAraNatvaM nirnizra eva visrabdho bhUmAviva vyoni gcchet| yathA ca zakunirviyati praDInam-upariSTAd gamanaM avaDInam-adhastAd gamana karotyevamasAvapi kuryAt // ... bhA0-apratipAtitvaM pavatamadhyena viyatIva gacchet / antardhAnamadRzyo bhavet / kAmarUpitvaM nAnAzrayAnekarUpadhAraNaM yugapadapi kuryAt / tejonisarge sAmarthyametadAdi / iti indriyeSu matijJAnavizuddhivizeSAd dArAt sparzanA-55svAdana-ghANa-darzana-zravaNAni viSayANAM kuryAt / sambhimajJAnatvaM yugapadnekaviSa. yaparijJAnamityetadAdi / mAnasaM koSThabuddhitvaM bIjabuddhitvaM padaprakaraNoddezAdhyAyaprAbhRtavastupUrvAGgAnusAritvaM RjumatitvaM vipulamatitvaM paracitajJAnamabhilaSitArthaprAptimaniSTAnavAptimityetadAdi // TI0-gacchan parvatamityAdibhirapi na pratihanyata ityapratipAtitvam / antardhAnam-adRzyatvam / yugapadanekarUpadhAraNaM kAmarUpitvam / tejolezyAmokSaNam AdigrahaNAt zItalezyAnisargazaktiH / matijJAnavizuddhiprakarSAd viSayANAM-rUpAdInAM dezapramANaniyamollaGghanenApi grahaNaM kuryAt / yugapadanekaviSayagrahaNaM sambhinnajJAna tvam / AdigrahaNAdindriyavyatyAsenApi viSayagrahaNasAmarthyam / mAnasaM-manovyApArajAtam / koSThavuddhitvaM 1'karmoccayaH' iti ga-pAThaH / 2 'jayAdabhyA' iti g-paatthH| 3 'nizcitya' iti ga-pAThaH / ' kozikatantu: ' iti ga-pAThaH / 5 'dUrAt' iti ga-pAThaH / 6 'sasbhinnatvam ' iti g-paatthH| . Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 317 yatkiMcit padavAkyArthAdi gRhItaM tanna kadAcinazyatIti, koSThaprakSiptadhAnyavat / bIjabuddhitvaM svalpamapi darzitaM vastu anekaprakAreNa gamayati / tadyathA padena pradarzitena prakaraNenoddezakAdinA sarvamartha granthaM cAnudhAvati / paracittaM jAnAti / abhilaSitamarthaM prApnotyevaM aniSTaM ca naivApnoti / evamAdayo'tizayAH zubhAnubhAvAdaparimitAstasya tasyAmavasthAyAM praaduHssyntiiti|| bhA0-vAcikaM kSIrAsavitvaM madhvAsravitvaM vAditvaM sarvastajJatvaM sarvasattvAvabodhanamityetadAdi / tathA vidyAdharatvamAzIviyatvaM bhinnAbhinnAkSaracaturdazapUrvadharatvamiti // TI-vAcikamapyatizeyavattvam / tasya kSIrAsravitvaM zRNvatastadIyavacanaM kSIramiva svadate / evaM madhvAtravitvam / vidvatsaMsanmadhyeSvaparAjitatvaM vAditvam / sarveSAM mlecchamRga-pazu-pakSiprabhRtInAM rutArthajJatvam / sarvAn sattvAnabuddhikAnapi bodhayatIti sarvasattvAvabodhanam / AdigrahaNAdikSurasAvitvAdigrahaNam / tathA vidyAdharatvaM mahAvidyAH sarvA eva tasya tadA svayamevopatiSThante / AzIviSatvaM karmajAtibhedAdanekaprakAram / bhinnAkSarANi kizcinyUnAkSarANi caturdaza pUrvANi sampUrNAni vA taddhAraNatvam // bhA0-tato'sya nistRSNatvAtU teSvanabhiSvaktasya mohakSepakapariNAmAvasthasyASTAviMzatividhaM mohanIyaM nirvshesstHprhiiyte| tatazchadmasthavItarAgatvaM prAptasyAntamuhUrtena jJAnAvaraNa-darzanAvaraNA-'ntarAyANi yugapazeSataH prahIyante / tataH saMsArabandhabIjabandhananirmuktaH phalabandhanamokSApekSA yathAkhyAtasaMyato jinaH kevalI sarvajJaH sarvadarzI zuddho buddhaH kRtakRtyaH snAtako bhavati / tato vedanIya-nAmagotrA''yuSyakSayAt phalabandhananirmukto nirdagdhapUrvopAttendhano nirupAdAna ivAgniH pUrvopAttabhavaviyogAt hetvabhAvAccottarasyAprAdurbhAvAcchAntaH // TI-tato'syetyAdi / teSu-atizayeSvanabhiSvaktasya-anupajAtagAddharyasya mohakSapakapariNAmAvasthasyeti / aviratasamyagdRSTayAdisthAnavartino mohakSapaNAbhimukhasya zreNyA niravazeSamohakSaye sati jJAnAvaraNAdiprahANe ca saMsArabIjabandhanaM mohajJAnAvaraNAdi tena nimuktaH kevalI bhavati / tatazca phalabandhanaM vedanIyAdicatuSkaM tanmokSaNApekSastenApi vedanIyAdinA azeSaphalabandhanena vimukto dhyAnAgninirdagdhapUrvopAttakarmendhano nirindhana ivAgniH pUrvopAto bhavaH-audArikAdikAyastadviyogAduttarasya ca kAyasya 'hetvabhAvAt saMsAre punaraprAdurbhAvAcchAntaH paramAhAdamupagataH kAraNApekSam__ 1 'zayatvam ' iti j-paatthH| 2 'kSaya' iti ng-paatthH| 3 'bandhanirmuktaH' iti gha-pAThaH / 4 'hetubhAvAt' iti Ga-ca-pAThaH / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 tasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 bhA0-saMsArasukhamatItyAtyantikamaikAntikaM nirupama nityaM niratizaya nirvANasukhamevAmotIti // 7 // TI0-saMsArasukhamatItyAtyantikaM sAdyaparyavasAnamaikAntika ekAntenaiva bhavati. na kadAcinna bhavatItyarthaH / nirupamamiti nAsti iha kizcit tasyopamAnaM tatsadRzamiti / niratizayamiti' nAsyAtizayaH prakarSApakarSalakSaNo vidyate, sarvamuktAnAM tulyatvAt / nityamiti dhruvaM kUTasthamavicAli nirvaannsukhmvaamotiiti| . satkArArhaH satataM, nirutsuko nirbhayo viruga vigdH| niHpraNayo niSo, nirdvandvo nIrajA vitanuH ||1||-aaryaa saMsArAmiM nirvA-pya dahantaM paramasaukhyasalilena / nirvAti svAtmastho, gatajAti-jarA-maraNa-rogaH // 2 // -, vyAbAdhAbhAvAcca sa, sarvajJatvAcca bhavati prmsukhii| vyAbAdhAbhAvo nu, svasthasya jJasya nanu susukham // 3 // -, anupamamameyamavyaya-managhaM zivamajaramarujamabhayatRSam / ekAntikamAtyantika-mavyAbAdhaM sukhaM hyetat // 4 // -, triSvapi kAleSu sukhA-ni yAni tiyA-manuSya-devAnAm / savoNi tAni na samA-ni tasya mAtrA sukhenApi // 5 // -, tAni hi rAgotploSA-NyAbAdhApUrvakANi ca sukhAni / nAsti rAgamapavi-dhya tatra kizcit sukhamapRktam // 6 // -, evaM kSAyikasamyak-tvaM vIrya-siddhatva-darzana-jJAnaiH / AtyantikaiH sa yukto, nidvandvenApi ca sukhena // 7 // -, sampratyenameva zAstrArtha zlokairupasaMharati, dvirbaddhaM subaddhaM bhavatIti // bhA0-evaM tattvaparijJAnAd, viraktasyAtmano bhRzam / nirAsravatvAcchinnAyAM, navAyAM karmasantatau ||1||-anu0 TI-evamityAdi / uktanItyA yAni jIvAdIni tattvAni tatparijJAnAd viraktasya-viSayasukhavitRSNasya bhRzamAtmanaH sthagitAsravadvAratvAd vicchinnAyAmabhinavakarmasantatI-karmasantAne // 1 // 'vApnoti' iti ga-pAThaH / 2 'pulAkAdisvAtizayaH' ityadhiko ja-pAThaH / 3 'svasya zasyApi' iti - paatthH| 4 'kaM nirupamaM ' iti gh-paatthH| 5 'mAmi' iti ja-pAThaH, ca-pAThastu 'naabhi'| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhA0--pUrvArjitaM kSapayato, yathoktaiH kSayahetubhiH / saMsArabIjaM kAtsnye na, mohanIyaM prahIyate // 2 ||-anu0 TI0-pUrvetyAdi / prAktanaM karma kSapayatastapo'nuSThAnAdibhiH kSayitRbhiH saMsArataro/jaM samastameva mohanIyaM prahIyate kSapakazreNyAm // 2 // bhA0-tato'ntarAyajJAnaghna-darzanaghnAnyanantaram / prahIyante'sya yugapat, trINi karmANyazeSataH ||3||-anu0 TI-tata ityaadi|antraaye jJAnadarzanAvaraNayozca kSINayoryugapat ashesstH||3|| bhA0-garbhasUcyAM vinaSTAyAM, yathA tAlo vinazyati / tathA karma kSayaM yAti, mohanIye kSayaM gate ||4||-anu0 TI0-garbhasUcyAmityAdi / mastakasUcyAM dhvastAyAM sarvAtmanA vinAzamupaiti sakalastAlataruH, evaM mohanIye kSINe zeSaM karma kSayameti sarvam // 4 // bhA0-tataH kSINacatuHkarmA, prApto'thAkhyAtasaMyamam / . bIjabandhananirmuktaH, snAtakaH paramezvaraH // 5||-anu0 ___TI0-tata ityAdi / kSiptasakalaghAtikarmA yathAkhyAtasaMyamamanuprApto bIjaSandhanena-mohanIyAdinA vimuktaH snAtako'ntarmalApagamAt paramezvara:-kevalArddhaprAptaH // 5 // bhA0-zeSakarmaphalApekSaH, zuddho buddho nirAmayaH / sarvajJaH sarvadarzI ca, jino bhavati kevalI ||6||-anu0 TI-zeSa ityAdi / vedanIyAdikarmaphalApekSaH zuddho mohAdimalApagamAt buddhaH kevalajJAnAvAptenirAmayo-nirgatAzeSaroganidAnaH kevalI bhavati // 6 // bhA0--kRtsnakarmakSayAdUrva, nirvANamadhigacchati / ___yathA dagdhendhano vahni-nirupAdAnasantatiH // 7 // anu0 TI--kRtsnetyAdi / sakalakarmakalaGkanirmukta Urdhvameva nirvANamadhigacchati / nirvRtasya sthAnamapyupacArAnirvANam / athavA nirvANaM-nivRtatvaM siddhatvaM prakSiptapadagdhendhano vahiriva niruddhakASThAdhupAdAnasantatiH // 7 // bhA0--dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati naangkurH| karmabIje tathA dagdhe, nArohati bhavAGkuraH // 8||-anu0 TI0-dagdhe ityAdi / bIje'tyantaM-bhasmasAtkRte nAGkurasya prAdurbhAvaH, evaM karmabIje dhvaste saMsArAGkurasyAprAdurbhAvaH // 8 // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 bhA0-tadanantaramevordhva-mAlokAntAt sa gacchati / pUrvaprayogAsaGgatva-bandhacchedordhvagauravaiH ||9||-anu0 TI0- tadanantaretyAdi / sakalakarmakSayasamanantaramAlokAntAdUrdhva sa gcchti| kathaM muktasya gatirityArekAyAmidamAha-pUrvaprayogAdasaGgatvAd bandhacchedAdUvaMgauravAca gatirasya bhavati siddhA // 9 // pUrvaprayogasyodAharaNAni darzayatibhA0-kulAlacakre dolAyA-miSau vApi yatheSyate / pUrvaprayogAt karmeha, tathA siddhigatiH smRtA ||10||-anu0 TI0- kulAletyAdi / pUrvaprayogAt karma-kriyA yathA kulAlacakrAdiSu tathA siddhagatiH smRtA // 10 // bhA0-mRllepasaGganirmokSAd, yathA dRSTA'psvalAbunaH / karmasaGgavinirmokSAt, tathA siddhigatiH smRtA ||11||-anu0 TI-mRllepetyAdi / alAbuno'pasUnmajanaM dRSTaM mRllepasaGganirmokSAt evaM karmASTakasaGgatyAgAt siddhagatiH siddhA // 11 // .. bhA0- eraNDayantrapeDAsu, bandhacchedAd yathA gtiH| , karmabandhanavicchedAt, siddhasyApi tatheSyate ||12||-anu0 TI-eraNDetyAdi / vyAghrapAdabIjabandhanacchedAd yantrabandhanacchedAd peDAbandhanachedAca gatirdRSTA miJjAkASTapeDApuTAnAmevaM karmabandhanavicchedAt siddhasya gatiH // 12 // bhA0-UrdhvagauravadharmANo, jIvA iti jinottmaiH|| adhogauravadharmANaH, pudgalA iti coditam // 13 // - anu0 TI-UrvetyAdi / Urdhvagamana eva gauravaM dharmaH-svabhAvo jIvAnAm pudgalAstvadho gamanadharmANa iti sarvajJavacanam // 13 // bhA0-yathA'dhastiyaMgUrva ca, lossttvaayvgniviityH| svabhAvataH pravartante, tathoca gatirAtmanAm ||14||-anu0 TI0-yathetyAdi / yathAkramamadhogamanAdi / loSTAnAM vItayo-gatayaH svabhAvAdevajAyante tayordhvagatirAtmanAm // 14 // 1'cApi ' iti gha-pAThaH / 2 smRtAH' iti ja-pAThaH / 3 'UrdhvamityAdi' iti j-paatthH| 4 'vIcayA' iti g-paatthH| 5 'svabhAvagatirAtmanaH' iti g-paatthH| 6 'loSTatvavIcayo' iti g-paatthH|| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 321 - bhA0-atastu gativaikRtya-meSAM yadupalabhyate / karmaNaH pratighAtAca, prayogAcca tadiSyate // 15 // rI0-atastvityAdi / asmAduktaprakArAdanyathA gativaikRtyaM yad bhavati gativikArarUpaM tat karmaNaH-kriyAyAH pratighAtAd giribhittyAdeH prayogAca puruSecchAnuvidhAnAdiSyate sarvam // 15 // mA0-adhastiryagathoSaM ca, jIvAnAM karmajA gtiH| Urdhvameva tu taddharmA, bhavati kSINakarmaNAm ||16||-anu0 TI-adha ityaadi| sarvato gatirjIvAnAmadhastiryagRvaM ca karmajA gtiH| kSINakarmaNAM tUrdhvameva gatistaddhA sA svAbhAvikI gatidharmo yeSAmiti // 16 // mA0-dravyasya karmaNo yb-dutpttyaa''rmbh-'viityH| samaM tathaiva siddhasya, gati-mokSa-bhavakSayAH ||17||-anu0 TI0-dravyasyetyAdi / dravyasya-paramANvAdeH karmaNaH-kriyAyA yathotpattirArambho gatizca sama-yugapat tathA siddhasya gatimokSabhavakSayAH gatiH muktirmokSa:-svAtmanyavasthAnaM bhavakSayo-janmakSayaH saMsArakSayo veti // 17 // bhA0-utpattizca vinAzazca, prkaash-tmsorih| yugapad bhavato yadvat, tathA nirvANa-karmaNoH ||18||-anu0 Ta-utpattizcetyAdi / prakAza tamasoryathA yugapadutpatti-vinAzau / yasmin kAle prakAza utpadyate tasminneva kAle tamaso vinAza iti yugapad evaM nirvANaM karmakSayatyeka eSa kAlaH / tathA'nyatrApyuktam saM tato bandhanamokSAcaM jIvaH pravegato yAti / na tvairaNDakabIja, bandhanamuktaM vrajatyUrdhvam // 1 // AryA saGgatyAgAd vA laghu-rAtmA bhUtvA sa utpatatyUrdhvam / na tu gatalepAlAbU-rudayAti jale nimagnA'pi // 2 // -, dhyAnena tathA cAtmA, prayojito yena sa vrajatyUrdhvam / tiSThAsurapi na zaktaH, pravegito nanu naraH sthAtum // 3 // " api cAmekhi gamanaM, svAbhAvikamUrdhvamAtmanastasya / AtmAmizikhAyA gati ranyA karmAnilavazAddhi // 4 // " 1vacayaH' iti ga-pAThaH / 2'utpattirityAdi ' iti c-j-paatthH| 3 'sa satato' iti c-j-paatthH| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 svavazasyAnamisandhe-zca tasya na ca vigrahA gatirbhavati / bhavati hi vigrahagamanaM, karmavazasyArthinazceha // 5 // - AryA api cAnuzreNigati-jarjIvAnAM caiva pudgalAnAM ca / svAbhAvikISyate ye--na tenaM sA vigrahA siddhA // 6 // -" siddhasya gatirayuktA, svavazatvAnniHprayojanatvAcca / / no siddhAvayuktA, karmavimuktasya niHpatataH // 7 // -" bandhavimokSAt saGga-tyAgAt pUrvaprayogato vA'pi / . nanu gacchato'nyavazatA na ca mukto'bhISyate vivazaH // 8 // -" ityevaM vipralApo--'spRSTagatau nAntarAsti yatkAlaH / satyAM hi sottarAva--sthAyAM syAt siddha itaro vA // 9 // -" so'spRSTayA hi gatyA-'nantarameva samaye jagacchikharam / .. avagAhatetarAM te--na nAsti nanu bho bajatkAlaH // 10 // -" sidhyati gatvA hyAtmA, siddhikSetre'pahAya dehamiha / / nahyantarA'sti siddhi--nosiddhizvAsti muktasya // 11 // -n svavazasyAnabhisandheH, kRtakRtyasya ca yathA svbhaaven| tasyopayoga iSTa--stathA gatiH sA svabhAvena // 12 // " atha yasyAH pRthivyA upari muktAnAmavasthAnaM sA kiMsvarUpetyAhabhA0--tanvI manojJA surabhiH, puNyA paramabhAsvarA / prArabhArA nAma vasudhA, lokamUrdhni vyavasthitA ||19||-anu0 kI-tanvItyAdi / madhye yojanASTakabahalA pradezaparihANyA coparyupari makSikApatrAt tanutarA paryante'titanvI manojJetyantarucirA surabhiH-iSTagandhA puNyavadbhiH pRthivIkAyikanirvartitA puNyA bhRzaM bhAsanazIlA prAgbhAreti nAma tsyaaH| sA ca lokamUrdhani vyavasthitA // 19 // bhA0-vRlokatulyaviSkambhA, sitacchatranibhA shubhaa| UvaM tasyAH kSiteH siddhA, lokAnte samavasthitAH // 20 // anu0 TI0-nRloketyAdi / nRloke'rdhatRtIyadvIpA mAnuSottaramahIdharaparikSiptA tattulyavikammA, pazcacatvAriMzadyojanalakSavistaretyarthaH / uttAnIkRtasitacchantrakAkRtiH zubharUpAcAtmikA zubhA tasyAH kSitarupari lokAntaspRzAM siddhAnAmavasthAnam // 20. 'syAdhina' iti j-paatthH| 2 'yena sema (1)sA vigrahA.' iti j-paatthH|-3 'mo siddhatA pazAsi g-paatthH| 4 'bhISyati' iti j-paatthH| 5'surabhigamdhA ' iti j-paatthH|| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU7] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 323 mA0-tAdAtmyAdupayuktAste, kevljnyaandrshnaiH| samyattavAsiddhatAvasthA, hetvabhAvAca nisskriyaaH||21||-anu0 rI0 taadaatmyetyaadi| sa AtmA svabhAvo yeSAM te tadAtmAnaH tadbhAvastAdAtmyaM tasmAt kevalajJAnadarzanasvabhAvAt sadaiva upayuktAH kSAyikasamyaktvasiddhatAvasthAH / hetvabhAvAcca niSkriyAH kriyApariNAma prati na kizcit teSAmasti nimitta miti // 21 // bhA0-tato'pyUrdhvagatisteSAM, kasmAnAstIti cenmtiH| dharmAstikAyasyAbhAvAt sa hi heturgateH paraH // 22 // TI-tato'pyUrdhvamityAdi / lokAntAt parato'pi gatisteSAM kasmAna bhavatIti cet gateheturdharmAstikAyaH paraH-pradhAnamapekSAkAraNaM tadabhAvAnna parato gatiH // 22 / / bhA0-saMsAraviSayAtItaM, muktAnAmavyayaM sukham / avyAbAdhamiti proktaM, paramaM paramarSibhiH // 23 // ___TI0-saMsAretyAdi / saMsAraviSayamatItaM muktAnAM sukhamavyayatvAd vigatalyAvA parama-prakRSTaM paramarSibhiH-tIrthakarAdibhirabhihitam // 23 // . bhA-syAdetadazarIrasya, jantonaSTASTakarmaNaH / kathaM bhavati muktasya, sukhamityatra 'me zaNu // 24 // ttii0-syaadetdityaadi| naSTASTakarmaNo vigatayogatrayasya kathamakaraNala sukhasambhava ityatra me zRNu // 24 // bhA0-loke catuvihArtheSu, sukhazabdaH pryujyte| -viSaye vedanAbhAve, vipAke mokSa eva ca // 25 // rI-loke ityaadi| pratItiM darzayati / sukhe viSayaH zabdAdiH tathA duHkhavedanamA thAbhAve, karmavipAke ca sadvedanIyAdike / tathA sakalakarmakSayalakSaNe ca mokSe // 25 // udAharaNAni yathAkramaM darzayatibhA0-sukho vahniH sukho / -viSayeSviha kthyte| duHkhAbhAve ca puruSaH, sukhito'smIti manyate // 26 // *0-sukho vahnirityAdi / udAharaNAni yathAkramaM darzayati // 26 // bhA0-puNyakarmavipAkAcca, sukhamiSTendriyArthajam / karmaklezavimokSAca, mokSe sukhamanuttamam // 27 // dI0-puNyakarmetyAdi / gatArthAvetau zlokau // 27 // saMzaNa' iti g-paatthH| 2 'gatArthAveva' iti ja-pAThaH / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 bhA0--sukhaprasuptavat keci-dicchanti parinirvRtim / tayuktaM kriyAvattvAt , sukhAnuzayatastathA // 28 // TI0-sukhaprasuptetyAdi / zobhanena svAtmanaH sukhanidrayA suptavAdicchanti nirdhati tadetadayuktaM yogavattvAt kriyAvattvAt tathA sukhAnuzayAcca / anuzayaH prakarSApakarSatvam // bhA0 -zrama-klama-mada-vyAdhi-madanebhyazca sambhavAt / mohotpattervipAkAca, darzananasya karmaNaH // 29 // TI0-ametyAdi / zramaH-khedaH klamo-glAniH mado-madyapAnAdijanitaH vyAdhiHjvarAdiH madana:-kAmasevanaM ebhyazca sukhApasuptatvasya sambhavAt ratyaratibhayazokAdiko mohastasmAca suptatvasambhavaH / darzananaM-darzanAvaraNakarma tasya vipAkAt-udayAt sukhaprasuptatvamiti / na caitAni kAraNAni muktAnAM sambhavanti // 29 // bhA0-loke tatsadRzo hyarthaH, kRtsne'pyanyo na vidyte| upagIyeta tad yena, tasmAnnirupamaM sukham // 30 // TI-loke ityAdi / mokSasukhasadRzo'rthaH sakale'pi loke na kacidasti tato'nupama tat // * bhA0-liGgaprasiddhaH praamaannyaa-dnumaanopmaanyoH| , __atyantaM cAprasiddhaM tada, yat tenAnupamaM smRtam // 31 // rI-liGgetyAdi / nApyupamAnaM tatra kramate sAdRzyAbhAvAt / sAdRzyAkhyaM liGgaM nAsti mokSasukhasya / nApyanumAnasya muktisukhaM gocarIbhavati / yasmAttasya prAmANyaM liGgaprasiddheH kAraNAt / pakSadharmAnvayavyatirekyeva liGgam / na cAsti tAdRzo mokSasukhapratipattAvityato nApyanumeyam // 31 // bhA0-pratyakSaM tadbhagavatA-marhatAM taizcai bhASitam / / gRhyate'stItyataH prAjJai-nai chadmasthaparIkSayA // 32 // iti TI-pratyakSamityAdi / arhatAM sarvajJAnAmeva tat pratyakSaM pratyakSIkRtya ca tairyathAvad bhASitaM-vyapetarAgadveSamohaiH zraddheyavAkyaiH sarvajJereva tadAkhyAtam / ataH sarvajJapraNItAgamaprAmANyAt tadastIti gRhyte| prajJA'sAmarthyAna chadmasthaparIkSayA Agamavyatiriktaizca chaasthapratyakSAdibhiH parIkSyamANaM na jAtucidupalabhyata iti // 32 // evamanupamamavyAvAdhaM ca zAzvataM svAbhAvika muktisukhamanubhavati kSapitasakalakarmajAlaH / 1. upanIyate ' iti ga-pAThaH / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] . svopajabhASya-TIkAlaGkRtam 325 - bhA0-yastvidAnI samyagdarzanajJAnacaraNasampanno bhikSurmokSAya ghaTamAnaH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktiH karmaNAM cAtigurutvAdakRtArtha evoparamati sa saudharmAdInAM sarvArthasiddhAntAnAM kalpavimAnavizeSANAmanyatamasmin devtyoppdyte| TI0-yaH punaradhunA duHkhabahulaM saMsAramavekSya tanniHsaraNakRtaprayatnaH samyagdarzanajJAnacaraNasampanno bhikSurmokSAya ghaTamAno-mokSArthakRtotsAho duHSamAkAladoSAt paripelavakIlikAsevArtasaMhananadoSAdanekApAyAlpAyurdoSAcAlpazaktiH-atIva stokavIryaH karmaNAM ca-mohanIyAdInAmatigurutvAditi tIvrAnubhAvAdakRtArtha eva-akSapitakarmASTaka eva uparamati kAlaM karoti sa khalUpacitazubharAziH saudharmAdInAM dvAdazAnAM kalpAnAM vimAnAnAM ca sarvArthasiddhAntAnAmanyatamasmin kalpe vimAne vA devatvAyopapadyatedevatvenopapadyata ityrthH| bhA0--tatra sukRtakarmaphalamanubhUya sthitikSayAtpracyuto dezajAtikulazIlavidyAvinayavibhavaviSayavistaravibhUtiyukteSu manuSyeSu pratyAyAtimavApya punaH samyagdarzanAdivizuddhabodhimavApnoti / anena sukhaparamparAyuktena kuzalAbhyAsAnubandhakrameNa paraM trijenitvA sidhytiiti|| ___TI0-tatra-saudharmAdiSu kalpeSu vimAneSu vA sukRtakarma-puNyakarma tasya phalaM-vipAkamanubhUyAyuSaH sthitikSayAt pracyuto magadhAdAvAryadeze kSatriyAdau manuSyajAtau ikSvAkukulAdiSu zIlavatsu-sacceSTeSu vidyA-muktyanuguNaM jJAnaM vinayaH-abhyutthAnAdiH vibhava:dhana-dhAnya-draviNasampat viSayAH-zabdAdayaH sarveSAmevaiSAM vistaraH-prAcurya vistara eva vibhUtistadyukteSu pratyAyAtimavApya-janma samadhigamya punaH samyagdarzanAdivizuddha bodhimavAmoti / samyAdarzanamAdiryayonicAritrayorbodhisvarUpayostaM bodhimavApnoti / jJAnacaraNe bodhizabdavAcye samavApnotItyarthaH / anena-uktalakSaNena kuzalAbhyAsAnubandhakrameNa sukhaparamparAyuktena paraM-prakarSatastrirjanitvA manuSyo devaH punarmanuSya iti evaM trINi janmAni samavApya samyaktvajJAnalAbhAdihitasaMvarastapasA kSapitakarmarAziH sidhyati siddhikSetra iti / uktaM ca___ "evaM saMvaravarmA, pinahya smyktvvaahmdhiruuddhH| sajjJAnamahAcApo-dhyAnAditapaHzitapRSakaiH ||1||-aaryaa . 1 'vidyA sUktayaH' iti ca-pAThaH / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 10 saMyamaraNAjirasthaH, klezacamUH saMvidhUya bhavyAtmA / karmanRparipUna hatvA-'pavargarAjyazriyaM labhate ||2||-aaryaa evaM karmodayajai- vaiH karmakSayopazamajaizca / saMsAramuvAcArhan, siddhiM karmakSayAdeva // 3 // " jJAnaM sumArgadIpaM, samyaktvaM tu tadavipraNAzAya / cAritramAsravatvaM, kSapayati karmANi tu tpo'gniH||4||" etena bhavati siddhiH, siddhAntacatuSTayena jinvcne| na tu saMvararahitasya ca, sA syAna jJAnamAtreNa // 5 // " ityekAntasameka-dvIpaM vividhaM jhapamekapAtAlam / aSTagrAhaM dvirayaM, caturAvata catuHkUlam // 6 // " trimahAvAtaMtryudayaM, SaDvegaM caturazItiniyatormim / saMsArArNavamAtmA, nAvA caturaGgayottarati // 7 // " sampati vAcako nijAcAryAnvayaM dviprakAramapyAvedayatebhA0-vAcakamukhyasya ziva-zriyaH prakAzayazasaH prshissyenn| ziSyeNa ghoSanandi-kSamAzramaNasyaikAdazAGgavidaH ||1-giitiH vAcanayA ca mahAvA--cakakSamaNamuNDapAziSyasya / / ziSyeNa vAcakAcA-yamUlanAmnaH prthitkiirteH||2|| artha nyagrodhikAprasUte--na viharatA puravare kusumanAmni / kaubhISaNinA svAtita-nayena vAtsIsutenAdhyam // 3 // " rI0-tatrAyaM pravrAjakAnvayaH-zivazrI ma vAcakaH pitAmahaH saGgrahakArasya, tassa ziSyo ghoSanandikSamaNastasyAyaM saGgrahakAraH ziSyaH / samprati vAcanAcAryAnvayo muNDapAdoM nAma mahAvAcakaH kSamaNaH so'sya pitAmahaH saGgrahakArasya / tasya ziSyo mUlanAmA vAcakastasyAyaM saGgrahakAraH ziSyaH / sampratyAtmIyajanmAnvayasthAnamAcaSTe-nyagroSikA nAma grAmastatra jAtena pATaliputre kusumapuranAni viharatA / kaubhISaNineti gotrAjJAnam, svAtitanayeneti piturAkhyAnam, vAtsIsuteneti gotreNa nAmnA umeti mAturAkhyAnam // bhA0-arhadvacanaM samyaga, gurukrameNAgataM smvdhaary| ___ duHkhAta ca durAgama--vihatamatilokamavalokya ||4||-aaryaa 1 'mavApyA' iti ja-pAThaH / 2 'vAcakAcAryAnvayo,' iti g-paatthH| 2 'samupadhArya' iti gha-pAhaH / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam idamuccainAMgaravA-cakena sattvAnukampayA hbdhm| ... tattvArthAdhigamAkhyaM, spaSTamumAsvAtinA zAstram ||5||-aaryaa yastattvAdhigamAkhyaM, jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / so'vyAbAdhaM saukhyaM, prApsyatyacireNa paramArtham // 6 ||-aaryaa TI-sampradAyAvicchedenAyAtamahaMchacanaM samyagavadhArya zArIrairmAnasaizca duHkhairAta durAgamairaihikasukhopadezaprAyaistrayaiH prabhRtibhiH pramANavighaTTanAyAmakSamaivihatamatim-upahatavijJAnamavalokya lokamuccai garavAcakeneti svazAkhAsUcakaM tattvArthAdhigamAkhyaM zAsra bhavpasaravAnukampayA viracitaM sphuTArthamumAsvAtineti / tadetacchAstraM jIvAditasvAdhigamArya yo'vamotsyate. sUtrato'rthatazcAnuSThAsyati tatroktaM so'vyAyAdhasukhalakSaNamanantamanuparma paramArtha mokSamacireNa prApsyatIti / iti zrItattvArthAdhigame'rhatpravacanasaMgrahe bhASyAnusAriNyAM vRttI mokSasvarUpanirUpako dazamo'dhyAyaH // 10 // // tatsamAptau ca samAteyaM tattvArthaTIkA // AsIna dinnagaNiH kSamAzramaNatAM prApat krameNaiva yo . . vidvatsu pratibhAguNena jayinA prakhyAtakIrtibhRzam / ghoDhA zIlabharasya sacchratanidhirmokSArthinAmagraNI jvAlAmalamuccakairnijatapastejobhiravyAhatam // 1||-shaardl. yatra sthitaM pravacanaM, pustakanirapekSamakSataM vimalam / ziSyagaNasampradeyaM, jinendravaktrAd viniSkAntam ||2||-aaryaa tasyAbhUt paravAdinirjayapaTuH saiMhIM dadhacchratA nAmnA vyajyata siMhasUra iti ca jnyaataakhilaarthaagmH| ziSyaH ziSTajanapriyaH priyahitavyAhAraceSTAzrayAd _ bhavyAnAM zaraNaM bhavaughapatanaklezArditAnAM bhuvi ||3||-shaaiil. nirdhttmHsNhti-rkhnnddmnnddlshshaangkscchaayaa| adyApi yasya kIrti--bhramati digantAnavizrAntA ||4||-aaryaa zipyastasya babhUva roji(ja? )kaziroratnaprabhAjolaka vyaasnaacchuritsphurnkhmnniprodbhaasipaadyH| 'maNI'ti j-paatthH| 2 'padaH' iti ku pAThaH / 3 'rAjata' iti c-paatthH| 'jAtaka' itimaatthH| 5 'saGgaccharita0' iti ca-pAThaH / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 10 bhAsvAmIti vijitya nAma jagRhe yastejasAM sampadA ___ bhAsvantaM bhavanirjayodyatamatirvidvajjanAgresaraH ||5||-shaarduul. kSamayA yukto'tulayA, smstshaakhaarthvinmhaashrmnnH| .. gacchAdhipaguNayogAd guNAdhipatyaM cakArArthyam ||6||-aaryaa tatpAdarajovayavaH, svlpaagmshemussiikbhujaaddyH| tattvArthazAstraTIkA-mimAM vyadhAt siddhasenagaNiH // 7 // " . aSTAdazasahasrANi, dve zate ca tathA pre| azItiradhikA dvAbhyAM, TIkAyAH zlokasaMgrahaH ||8||-anu0 mUlasUtrapramANaM hi, dvizataM kizcidUnakam / bhASyazlokasya mAnaM ca, dvAviMzatizatAni vai // 9 // " .. . iti zrItattvArthAdhigamaTIkA samAptA // aGkato'pi zlokasaMkhyA 20680 / 'mAdhA' iti g-paatthH| 2 ataHpara kevalamayameva ullekho ja-pratI-'pranyAmanca 18281 saba saMkyA zubhaM bhavatu / iti zrItattvArthaTIkA smaaptaa'| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA - REEEEsatrAyaH sUtrapAThaH adhikAraH SaSTho'dhyAyaH 6 . 1 kAyavAcanaHkarma yogaH yogazabde tuH yogasyArthaH yogasya traividhyam trividhayogAnA vyAkhyA kAyayogasya saptavidhattam . pratyekayogasya vaividhyam kAyikayogasya bhedAH vAcikayogasya bhedAH . mAnasikayogasya bhedAH zubhayogasya bhedAH 2sabhAstravaH AsravavyAkhyA . 3 zubhaH puNyasya ....4 azubhaH pApasya dvicatvAriMzat puNyaprakRtayaH dvayazItiH pApaprakRtayaH 5 sakapAyAkaSAyayoH sAmparAyikaryApathayoH sUtragatazabdAnA vyutpattiH Asravasya dvaiviNyam 6 indriyakaSAyApratakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisakhyAH pUrvasya bhedAH sAmparAyikAlavasya 19 medAH paJcaviMzataH kriyANAM vivecanam 7 tIvamandalAtAhAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSebhyastavizeSaH bandhavizeSANAM hetavaH Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 tatvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH pRSThAH 8 adhikaraNaM jIvAjIvAH adhikaraNasya dvaividhyam / 9 Arya saMrambhasamArambhArambhakRtakAritAnumatakaSAyavizeSaistristristrizcatuzcaikazaH jIvAdhikaraNasya bhedaprabhedAH saMrambhAdInAM vyAkhyA jIvAdhikaraNasya vikalpasaGkhyA 10 nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturvitribhedAH param nirvartanAdInAM vyAkhyA nirvartanAdhikaraNasya svarUpam 11 tatpradoSanihavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH jJAnAvaraNIyakarmaNa AsravAH darzanAvaraNIyakarmaNa AsravAH 12 duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnyasadvedyasya asadvedyasyAsravAH 13 bhUtavratyanukampA dAnaM sarAgasayamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasya sadvadyasyAsravAH duHkhAdInA lakSaNAni bhASyagatazabdAnAM vyAkhyA sadvedyasyAnye'pyAsravAH kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya darzanamohasyAsravAH kevalino'varNavAdaH zrutasyAvarNavAdaH saMyatAdInAmavarNavAdaH devAnAmavarNavAdaH 15 kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohatya strIvedAdinavanokaSAyabandhahetavaH // 16 bahArambhaparigrahavaM ca nArakasyAyuSaH bahArambhaparigrahatAyA vyAkhyAntaram . 17 mAyA tairyamyonasya Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 33 3 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA vA sUtrapAThaH . adhikAraH ...... 18 malpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSyasya 19 niHzIlavatatvaM ca sarveSAm 20 sarAgarsayamasaMyamAsayamAkAmanirjarAbAlatapAMsi daivasya 21 yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH azubhanAmna AtravAH22 viparIta zubhasya 23 darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanaticAro'bhISaNa jhAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI savasAdhusamAdhivaiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakRttvasya tIrthakaranAmakarmaNa AsravAH vinayasya bhedaprabhedAH saMvegasya vyAkhyA 24 parAsmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIce!trasya .. .. nIcairgotrasyAsravAH . 25 taviparyayo nIcaityanutseko cottarasya / " . AL uccairgotrasyAsrathAH 26 vinakaraNamantarAyasya antarAyasyAstravAH dAnalAbhAdInAM vyAkhyA. maNyAyopasaMhAraH .. - saptamo'dhyAyaH 7 ... 1 hiMsAnRtasteyAmamaparigrahebhyo viratirmatam bratavyAkhyA hiMsAdInAM vyAkhyA 2 dezasarvato'NumahatI * rAtribhojananiSedhe hetavaH 3 tatsvaiyarthi bhAvanAH paJca paca batAnA bhAvanAnAM saGkhyA sUtrapAThavicAraH Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 tatvArthAdhigamasUtram adhikAraH sUtrA sUtrapAThaH / ahiMsAyAH paJca bhAvanAH sUnRtasya paJca bhAvanAH asteyasya paJca bhAvanAH brahmacaryasya pazca bhAvanAH hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam hiMsAyA vipAkaH anutasya vipAka: steyasya vipAkaH. abrahmaNo vipAkaH paradAragamanasya phalam parigrahasya vipAkaH / * 5duHkhamevabA hiMsAdayo duHkham maithune na sukhAvAptiH bhASyaspa sUtrIkaraNe doSaH maitrIpramodakAruNyamAbhyasthyAni satvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu maitrIbhAvanA pramodabhAvanA kAruNyabhAvanA mAdhyasthyabhAvanA 7 jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham jagasvabhAvaH kAyasvabhAvaH sUtragatazabdAnAM vyAkhyA 8 pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA hiMsAlakSaNam paJcamIvibhaktervicAraH dravyahiMsA bhAvahiMsA pramattasya lakSaNAntaram Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 bArA sUtrapAThaH sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA . adhikAraH mAraNe bauddhIyaH pUrvapakSaH hiMsAlakSaNe bauddhamatakhaNDanam yogavyAkhyA ekendriyAdInAM hiMsA yogavicAraH rAgadveSamohahetukA vadhAH vadhaparyAyAH :: 9 asadabhidhAnamanRtam anutasya lakSaNam sUtravinyAsavicAraH asataviSyam AtmanaH parimANasya vicAraH Atmano niSkriyatvasya nirAsaH samminnapralApatAnirAsaH. :::::: 10 adattAdAna steyam " . . :: steyalakSaNam sUtrapAThavicAraH bhASyapAThavicAraH dezavRttitA * 11 maithunamA bhAsalakSaNam pramattayogAdityasya nopayoge hetuH :::: 12 mA pariprahaH :: parigrahalakSaNam lomasya sAmrAjyam bAhyAbhyantarA mUviSayAH mUrchAyAH paryAyAH vratabatinoH sambandhaH 0 13 niHzalyo pratI vAkyArthavicAraH - 14 agAryanagArazca 0 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAyaH sUtrapAThaH . . adhikAraH pRSThAkara 14 agAriNAM bhedAH anagArabhedAH zrAvakazramaNazabdArthaH 15 aNuvrato'gArI 16 digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapauSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasampanna guNazikSAvratAdhikAraH .. divratavyAkhyA kramabhede hetuH dezavratavyAkhyA anarthadaNDavyAkhyA sAmAyikalakSaNam . pauSadhalakSaNam . caturthabhaktasyArthaH . upabhogaparibhogavratasya lakSaNam paJcadaza karmAdAnAni atithisaMvibhAgasya byAkhyA 17 mAraNAntikI saMlekhanA joSitA 18 zahAkAkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH samyagdarzanasya paJcAticArAH zakAyAH svarUpam kAGkSAyAH svarUpam vicikitsAvicAraH zeSAticAradvayam kriyAvAdinA 180 bhedAH . 100 akriyAvAdinA 84 bhedAH ajJAnikAnAM 67 bhedAH vainayikAnAM 32 bhedAH 19 tazIleSu paJca pazca yathAkramam 20 bandha-vadha-cchavicchedA-'tibhArAropaNA-'napAnanirodhAH sthUlaprANAtipAtaviramaNavratasyAticArAH patra , 3 . 00 . . Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA 335 sUtrapATha: ___adhikAraH 21 mithyopadeza-rahasyAbhyAkhyAna-kUTalekhakriyA-nyAsApahAra-sAkAramantrabhedAH 104 sthUlamRSAvAdaviramaNavratasyAticArAH paJca , 22 stenaprayoga-tadAhRtAdAna-viruddharAjyAtikrama-hInAdhikamAnonmAna-pratirUpakavyavahArAH 106 sthUlAdattAdAnaviramaNavratasyAticArAH paJca , 23 paravivAhakaraNe-tvaraparigRhItA-'parigRhItAgamanA-'naGgakrIDA-tIvrakAmAbhinivezAH sthUlamaithunaviramaNavratasya paJcAticArAH sUtrapAThaparAmarzaH 109 24 kSetravAstu-hiraNyasuvarNa-dhanadhAnya-dAsIdAsa-kuSpapramANAtikramAH sthUlaparigrahaparimANavratasya paJcAticArAH kSetravAstubhedAH - 110 25 UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantardhAnAni / dikhatasya paJcAticArAH 26 AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH dezAvakAzikavratasya paJcAticArAH digdezavatayorvizeSaH 25 kandarpa-kautkuSya-maukharyA-'samIkSyAdhikaraNo-pabhogAdhikatvAni anarthadaNDaviramaNavratasya paJcAticArAH 28 yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthApanAni sAmAyikavatasya pazcAticArAH 29 apratyavekSitApramArjitotsargAdAnanikSepasaMstAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni - pauSadhopavAsavratasya paJcAticArAH , " 113 114 3.0 sacitta-sambaddha-saMmitrA-'bhiSa- duSyakArAH " 115 " upabhogaparibhogavratasya paJcAticArAH 31 sacittanikSepapidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikramAH atithisaMvibhAgavatasya paJcAticArAH 32 jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnakaraNAni 33 anuprahArtha svasyAtisargo dAnam 3. vidhi-vya-dAtR-pAtravizeSAJca sadvizeSaH 116 117 118 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrapAThaH 336 tattvArthAdhigamasUtram adhikAraH aSTamo'dhyAyaH 8 __ adhyAyasambandhaH 1 mithyAdarzanA-'virati-pramAda-kaSAya-yogA bandhahetavaH bandhasya sAmAnyahetupaJcakam karmagranthAd bhinnatA ajJAnikAdInAM sUrayaH 123 pramAdasya traiviyam karmabandhahetUnAM caturdazaguNasthAneSu yojanA 124 yogAnA paJcadazavidhatvam . . 125 bandhapratyayAnAM bhajanA sakaSAyavAjIvaH karmaNo yogyAn pudralAnAdatte karmabandhe hetuH samastapuralA na bandhayogyAH .. 127 bandhayogyapudgalavarNanam audArikAdiskandhAnAM pradezAH 3sabandhaH " prakRti-sthitya-'nubhAva-pradezAstadvidhayaH .. . bandhasya vidhAnacatuSTayam prakRtyAdInAM sAdhanatA 5 Ayo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyAH mUlaprakRtayo'STau jJAnAvaraNAdInAM vyutpatyarthaH jJAnAvaraNAdInAM krame hetuH 6 pavanakapaSTAviMzaticaturvicatvAriMzadadvipazvabhedA yathAkramam mUlaprakRtInAmavAntarabhedasakhyA "matyAdInAmA " 7 matyAdInAm sUtrapAThavicAraH 8 cakSuracakSuravadhikevalAnA nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnaguddhivedanIyAni ca darzanAvaraNasya navottaraprakRtayaH vedanIyazabdayoge hetuH .. .. ." Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA 337 sUcAGka sUtrapAThaH adhikAraH pRSThAGka: pAThAntaraparAmarzaH 9 sadasavedhe . vedanIyasya dve uttaraprakRtI. 10 darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyAtridviSoDazanavamedAH / samyaktvamithyAtvatadubhayAni . kaSAyanokaSAyau anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokabhayajugupsAH strIpunapuMsakavedAH 136 mohanIyasyASTAviMzatiruttaraprakRtayaH / akaSAyasyArthaH darzanamohanIyasya traividhye'pi bandhakatA 137 samyaktvaprakAraprapaJcaH anantAnubandhyAdikaSAyANAmadaye samyagda rzanAdInAmupadhAtaH . 142 krodhasya paryAyAH tadbhAvAnusArINi nidarzanAni ca 143 mAnazabdasya paryAyAH 345 mAyAzabdasya paryAyAH 146 lobhazabdasya paryAyAH krodhAdInAM sacaraNopAyAH / 147 sUtralAghavaparAmarzaH 11 nAraka-tairyagyona-mAnuSa-daivAni AyuSo vyutpatyarthaH nAmakarmaNaH 67 uttaraprakRtayaH nAmazabdasya vyutpattyaH gatyAdinAmakarmaNAmaSAntarabhedasalyA sUtrapAThabhedaH aGgASTakam 151 ardhavarSabhanArAcavyAkhyAyAM matabhedaH sAdhAraNagandhanirAsaH 155 AnupUrvIvyAkhyAyo matAntaram 156 paryAptisaGkhyAparAmarzaH 160. " 148 . 154 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 " tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH pRSThAGka: 12 gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaGghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupUrvyagurulaghUpaghAtaparAghAtA tapodyotocchavAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptasthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca 160 13 uccaina caizva 163 gotraprakRtI 14 dAnAdInAm antarAyasya prakRtipaJcakatvam 15 AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkovyaH parA sthitiH sUtragatazabdaprayojanAni jJAnAvaraNIyAdiprakRtInAmabAdhAkAlaH 16 saptatirmohanIyasya 17 nAmagotrayoviMzatiH 18 trayastriMzat sAgaropamANyAyuSkasya sAtAsAtayoH parAparau bandhau 19 aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya sUtrapAThabhedaH nAmakarmottaraprakRtInAmutkRSTA sthitirabAdhA ca , nAmaprakRtInAM jaghanyA sthitirabAdhA ca 168 nAmagotrayoraSTau jJAnAvaraNAdInAM uttaraprakRtIMnA javanyA sthitirabAdhA ca 21 zeSANAmantarmuhUrtam 169 22 vipAko'nubhAvaH keSAJcit karmaNAM pudgalAdiSu vipacanam . 170 sakramasthAnam 23 sa yathAnAma 172 24 tatazca nirjarA nirjarAdvayasya vyAkhyA 25 nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSu anantAnantapradezAH 174 pradezabandhavicAro'STavidhaH / 173 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strakrameNAntarAdhikArasUcA sahA . sUtrapAThaH .. adhikAraH 'sarvataH 'padasya vyAkhyAne matabhedaH 26 sadveca-samyaktva-hAsya-rati-puruSaveda-zubhAyu-nAma-gotrANi puNyam matAntaram, tatsamAdhAnasyAzakyatvam 82 pApaprakRtayaH " . , abhiprAyabhinnatA 339 chA 175 177 178 179 9.80 181 I . . " 182 - navamo'dhyAyaH 9 1 AsravanirodhaH saMvaraH . saMvaralakSaNam saMvaradvaividhyam 2 sa gupti-samiti-dharmA-'nuprekSA-parISahajapa-cAritraiH saMvarasya upAyAH 2 tapasA nirmarA ca . saMvarasya apara upAya: uttarasUtrasambandhaH " samyagyoganimaho guptiH guptilakSaNam guptaH prakAratrayaM kAyagupterlakSaNaM ca zayanavivaraNam 5 IyaryA-bhASai-SaNA-''zAmamikSepotsargAH samitayaH paJcavidhatvaM samitInAm 6 uttamaH kSamA-mArdavA-va-zauca-satya-saMyama-tapa-tyAgA-''kiJcanya-brahmacaryANi dharmaH dharmasya dazavidhatA .. kSamAyAH paryAyAH kSamAkaraNe anyAnyAlambanAni aSTavidhatA mAnasya prazamarato matAntaram autpattikIpramukhabuddhicatuSTayam saMyamasya saptadazavidhavam pRthvIkAyikazabdasya siddhiH 183 . 184 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 208 tavArthAdhigamasUtram . sUtrapATha: adhikAraH pRSThAGka: pustakagrahaNe hetuH 198 tapolakSaNe matAntaram kanakAvalIsvarUpam 200 kanakAvalyAH pAraNAvidhiH ratnAvalIsvarUpam / 201 muktAvalIvarUpam 202 kSullakasiMhavikrIDitasvarUpam mahAsiMhavikrIDitasvarUpam . . . ekamAsikyAH svarUpam / saptarAtrikyAH svarUpam bhASyapAThaparAmarzaH AcAryANAM paJcavidhatvam brahmacaryasya paripUrNatAyAM sAdhanAni / 209 anityA-zaraNa-saMsAre-karavA-'nyavA-zucitvA-''srava-saMvara-nirjarA-loka bodhidurlama-dharmasvAdhyAtatvAnucintanamanaprekSAH : dvAdaza bhAvanAH . . anityabhAvanAyAH svarUpam / azaraNabhAvanAyAH svarUpam khajana-parajanavivekaH . . 212 8400000 yonayaH .. zarIrasyAzucitve hetupaJcakam 215 uttarArdhasya arthadvayam . . . 218 jihAdiviSayaprastAnAM viDambanAH gItasaGgItayovizeSaH nirjarAyAH paryAyAH vipAkasya dvaividhyam 220 utpatte vidhyam 221 pAThabhedaH 222 8 mArgAcyavana-nirjarArtha pariSoDhaNyAH parISahAH parISahasahane hetU 211 223 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 225 / sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA 341 satrAGka sUtrapAThaH adhikAra .9kSutpipAsAzItoSNadezamazakanAmyAratistrIcaryAniSadyAzayyA''krozavadhayAcanA'lAmarogavaNasparza. malasatkArapuraskAraprajJA'jJAnadarzanAni 221 22 parISahAH sthavirakalpaH kalpe upadhiH avasthitakalpasya cAturviyam anavasthitasya pADiSyam jinakalpaH dharmAdyadarzane hetavaH 10 sUkSmasamparAya-chapasthavItarAgayozcaturdaza 11 ekAdaza jine kevalinaH parISahAH 12 bAdarasamparAye sarvaH . ... 13 jJAnAvaraNe prajJAnAne . 14 darzanamohA-ntarAyayoradarzanAlAbhau :15 cAritramohe nAnyA-prati-sI-niSayA-''kroza-yAcanA-satkArapuraskArAH 16 vedanIye zeSAH 17 ekAdayo mAjyA yugapadaikonaviMzataH' . .. yaugapadyena parISahAH / 18 sAmAyika-cchedopasthApya-parihAravizuddhisUkSmasamparAya-yathAkhyAtAni cAritram / / cAritrasya pavavidhatam .. sUtrapAThavimarzaH sAmAyikazabdasya niSpatiH sAmAyikasya viSyam - ... ' chedopasthApyasya vividhatAH parihAravizuddhe vividhatvam / parihAravizuddhisaMyamasya sImA 231 aupazamikI zreNI / ... . kSapazreNIvarNanam / 335 19 anazanA-amaudarya-vRttiparisaGkhyAna-rasaparityAga-viviktazayyAsana-kAyozA bAbI tapaH / bAhyatapasaH pavidhatA . 231 AS Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 . 236 tasvAdhinamastam sUtrA sUtrapAThaH adhikAraH samyagrahaNe hetavaH isvaramamazanam yAvajIvikAnazanasya bhedaprabhedAH pAdapopagamanAnazanam iGginyanazanam bhaktapratyAkhyAnAnazanam avamaudaryasya traividhyam puruSapramadAnA kavalasakhyA dattibhikSayorvizeSaH utkSiptavRttiH mAMsabhakSaNe niSedhaH 239 madhunastreviya navanItasya ca pAtarviSyama kSIrAdivikRtinAM vividhatA .. bAhyatapaso'nekavidha phalam 41 kAyaklezasya viphalatAsAdhakaH, pUrNapakSa uttarapakSaH tapolakSaNam tapasaH sArthakatA 20 prAyazcitta-vinaya-vaiyAhatya-sAtyAya-myAsarga-myAnAnyuttaram abhyantarANi SaT tapasi abhyantaratapolakSaNam prAyazcittAdInAM vyutpatiH 21 nava-catur-daza-pAca-vibheda yayAkrama prAra dhyAnAt abhyantaratapobhedanirdezaH 22 bhAlocana-pratikramaNa-dubhalika myAsarga-tapa-zcheda-parihAro-pasthApanAni . prAyazcittasya nava bhedAH Alocanasya paryAyAH vivekasya paryAyAH myutsargasya paryAyAH chedasya paryAyAH Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 252 253 " 251 strakrameNAntarAdhikArasUcA bamakaH sUtrapAThaH adhikAraH upasthApanasya paryAyAH anavasthApyapAradhikayorantarbhAvaH prAyazcittaprakArANAM sakhyA prAyazcittazabdasya vyutpAdanam jJAnadarzanacAritropacArAH vinayasya cAturvidhyam mAnavinayasya pavavidhatvam darzanavinayasya ekavidhatvam 24 bhAcAryoM-pANyAya-tapasvi-zaikSaka-glAna-gaNa-kula-sAtha-sAdhu-samamojhAmAm vaiyAvRttyasya dazavidhatA gacchakulayorarthaH 25 pAcanA-pracchanA-'nuprekSA-mAya dharmopadezAH khANyAyasya paJcavidhAnam dharmopadezasya paryAyAH 26 bAhyA-'bhyantaropaNyoH 27 uttamasaMhananasyaikApracinsAnirodho dhyAnam . 256 257 258 259 dhyAnasya lakSaNam . 28 A muhUrtAt " dhyAnasya kAlamAnam duHzabdasya arthAH 25 Arta-raudra-dharmya-zulAni dhyAnasya caturvidhatA ArtAdInAM vyutpattiH 30 pare mokSaheta 31 mArsamamanokAmA sakAyogoM saviprayogAya smRtisamanyAhAraH Artasya prathamo vikalpaH 'Arta'zabdasya niSpattiH 32 vedanAyAzca mArtasya dvitIyo vikAsaH 33 viparIta manohAnAm 262 " 263 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 s sy 265 266 269 344 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAI: sUtrapATha adhikAra pRSThA Artasya tRtIyo vikalpAH / 34 nidAna ca Artasya caturtho vikalpaH 'nidAna' zabdasya siddhiH / tadavirata-dezavirata-pramattasaMyatAnAm 264 ArtadhyAnasya svAminaH hiMsA-'nRta-steya-viSayasarakSaNebhyo raudramavirata-dezaviratayoH raudradhyAnasya svAminaH 37 AjJA-'pAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmamapramattasayatasya dharmadhyAnasya cAturvidhyaM tatsvAminazca 'viSaya' zabdasya niSpAdanam 267 karmASTakasya phalAni 268 38 upazAntakSINakaSAyayozca 39 zukle cAye. * *50 pUrvavidaH 275 41 pare kevalinaH antimazukladhyAnadvayasya svAminaH .42 pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivAni zuklacyAnasya cAturviSyam , '43 tat tryekakAyayogAyogAnAm 278 44 ekAzraye savitarke pUrve 'prati 'zabdasya arthanAnAtvam 15 vitarkaH zrutam . 46 vicAro'rthavyajanayogasaskrAntiH 47 samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saGkhyeyaguNanirjarAH viSamANi nirjaraNAni. zrAvakasya vyAkhyA 48 pulAka-bakuza-kuzIla-nirgandha-snAtakA nimranthAH nimranyAnA pazcavidhatvam . . ... " 273. 279 .281 .. 282 nyAno paJcavidhatvama Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 282. 283. sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrAGka sUtrapAThaH adhikAra 48 pulAka-bakuza-kuzIla-nimrantha-snAtakA nimranthAH nimranthazabdArthaH pulAka-bakuzayoH svarUpam pulAkazabdArthaH vyAkhyAbhedaH bakuzazabdArthaH bakuzasya dvaiviSyam zarIrabakuzasya svarUpam upakaraNabakuzasya svarUpam kuzIlasya dvaivirya pratisevanAkuzIlasya . svarUpaM ca IryAyAH paryAyAH . 49 saMyamazrutapratisevanAtIrthaliAlezyopapAtasthAnavikalpataH sAdhyAH anugamavikalpASTakam vyAkhyAntaram pulAkasya paJcavidhatA bakuzAdeH pAzcaviSyam matAntaram Agame matabhedaH . matAntaram bakuzasya vaividhyam Agame mAnyatAbhedaH matAntaram matabhedaH nimranthAnAmadhyavasAyasthAnAni 284 285 286 " . 288 289 " -00 upakramaH Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 : tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGka: sUtrapAThaH __ adhikAraH pRSThAGka: dazamo'dhyAyaH 10 1 mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAJca kevalam 2 bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAm 294 karmaparikSaye hetU 3 kRtsnakarmakSayo mokSaH 296 kasmin guNasthAne kasyAH prakRteH kSayaH ! 297 . 4 aupazamikAdibhavyatvAbhAvAcAnyatra kevalasamyaktva-jJAna-darzana-siddhatvebhyaH 5 tadanantaramUrva gacchatyA lokAntAt 298 matAntaram pUrvaprayogAd , asaGgatvAda , bandhacchedAta , tathAgatipariNAmAzca tadgatiH muktigamane hetavaH alAbuno'vasthAH kSetra-kAla-gati-liGga-tIrtha-cAritra pratyeka-buddhabodhita-jJAna-'vagAhanA-ntara-sakhyA'lpabahusvataH sApa siddhasya 12 anuyogadvAraNi saMharaNasya vaiviSyam - . matAntaram. amaNyAdisaptAnAM saMharaNAbhAvaH 308 AcAryasya skhalanA pratyekabuddhabodhitasya bhyAkhyAyAzcAturviSyam ,, caturvikalpAnAM ye'ntarbhAvaH tIrthakarANAmavagAhanA upasaMhAraH Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbarIya-digambarIyasUtrapAThabhedasUcI ... sUtrapAThaH sUtrAH sUtrapAThaH sUtrAGka: prathamo'dhyAyaH zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH 9 matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam / 9 matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam / 15 avaahehaapaaydhaarnnaaH| 15 avagrahahAvAyadhAraNAH 21 dvividho'vdhiH| . 22 bhavapratyayo nArakadevAnAm / 21 bhavapratyayo'vadhidevanArakANAm / 23 yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm 22 kSayopazamanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm / 24 RjuvipulamatI manaHparyAyaH / * 23 RjuvipulamatI mnHpryyH| 26 vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH / 25 vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyayayoH / 27 matizrutayonibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu / 26 matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu / 29 tadanantabhAge manaHparyAyasya / 28 tadanantabhAge manaHparyayasya / 34 naigamasamahavyavahArarjusUtrazabdA nyaaH| 33 naigamasalmahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirudaivambhUtA nayAH / dvitIyo'dhyAyaH 5 jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatusvitripaJcabhedA 5 jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcabhedAH samya yathAkramaM samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca ktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca / / .6 gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddha- 6 gatikaSAyaliGgamidhyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddha - tvleshyaashctushctukhyaikaikaikaikssddbhedaaH| - lezyAzcatuzcatutyekaikaikaikapaDmedAH / 7 jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca / 7 jIvabhavyAbhavyatvAni ca / / 13 pRthvivyambuvanaspatayaH sthaavraaH| 13 pRthivyatejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH / 14 tejovAyU dvIndriyAdayazca saaH| 14 dviindriyaadystrsaaH| 19 upayogaH sprshaadissu| / 1 anena tattvArtharAjavArtikaM jJeyam / ka Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 tatvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH sUtrAGka: sUtrapATha zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH 21 sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH / 20 sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH / 23 vAyvantAnAmekam / 22 vnsptyntaanaamekm| 30 eksmyo'vigrhH| 29 ekasamayAvigrahA / 31 ekaM dvau vaa'naahaarkH| 30 ekaM dvau trIn vA'nAhArakaH / 32 sammUrcchanagarnopapAtA janmaH / 31 smmuurchngrbhoppaadaajnm| . 34 jarAyvaNDapotajAnAM grbhH| 33. jarAyujANDajapotAnAM grbhH| 35 naarkdevaanaamuppaatH| 34 devanArakANAmupapAdaH 37 audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni 36 audArikavaikriyikAhArakataijakArmaNAni .. zarIrANi / zarIrANi / 41 aprtighaate| 40 aprtiipaate| 44 tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyA cturthH| 43 tadAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturthyaH / 47 vaikriyamaupapAtikam 46 aupapAdika vaikriyikam / 48 taijasamapi / 49 zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhAraka caturdazapUrva- 49 zubhaM vizuddharmavyAghAti cAhAraka pramattasaMyatasyaiva / . dhara eva / / 52 shessaastreivdaaH| 52 aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSA-. 53 aupapAdikacaramottamadehAsaGkhyeyavarSAyuSo'napayuSo'napavAyuSaH / vaayussH| tRtiiyo'dhyaayH| 1 ratnazarkarAvAlukApakadhUmatamomahAtamaHprabhA 1 ratnazarkarAvAlukApaGkaghUmatamomahAtamaHprabhA bhUmayo __ bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptA- ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH / dho'dhaH pRthutarAH 2 tAsu nrkaaH| 2 tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJconaikanaraka zatasahasrANi paJca caiva yathAkramam / 3 [teSu nArakA] nityAzubhataralezyApariNAma- 3 nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAnidehavedanAvikriyAH / kriyaaH| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yetAmbarIya-digambarIyasUtrapAThamedasUcI 349 saMvAda sUtrapAThaH sUtrAGka: sUtrapATha: tAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH 7 jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno 7 jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / . dviipsmudraaH| 10 tatra bharatahamavataharivideharamyakaharaNyavata- 10 bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH rAvatavarSAH kSetrANi / kSetrANi / 12 hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH / 13 maNivicitrapArza upari mUle ca tulyavistArAH / 14 padmamahApapratigiJchakesarimahApuNDarIkapuNDarIkA hdaastessaamupri| 15 prathamo yojanasahasrAyAmastadardhaviSkambho hRdaH / 16 dshyojnaavgaahH| 17 tanmadhye yojanaM puSkaram / 18 tadviguNadviguNA hRdAH puSkarANi ca / 19 tanivAsinyo devyaH zrIhIdhRtikIrtibuddhilakSmyaH palyopamasthitayaH ssaamaanikprisstkaaH| 20 gaGgAsindhurohidrohitAsyAharidvarikAntAsItAsIto dAnArInarakAntAsuvarNarupyaklAraktAraktodAH saritastanmadhyagAH / 21 yoyoH pUrvAH pUrvagAH / . 22 shessaastvprgaaH| 23 caturdazanadIsahasraparivRtA gaGgAsindhAdayo nayaH / 24 bharataH SaDviMzatipaJcayojanazatavistAraH SaT caikona _ viMzatibhAgA yojanasya / 25 tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhAntAH / 26 uttarA dkssinntulyaaH| 27 bharatairAvatayovRddhihAsau SaTsamayAbhyAmutsarpaNyavasarpi NIbhyAm / 28 tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH / . 1 tasvArthazlokavArtike'sya caturdazasUtrarUpeNa pRthaga nirdezaH / . paragAna Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savAla mA 350 tasvArthAdhigamasUtram sUtrapAThaH sUtrAGkaH sUtrapATha: zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH 29 ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakahArivarSakadaivakuru bakAH / 30 tthottraaH| 31 videheSu sNkhyeykaalaaH| 32 bharatasya viSkambho jambUdvIpasya navatizatabhAgaH / 17 nRsthitI parApare tripalyopamAtamuharte 38 nRsthitI parAvare tripalyopamAntarmuhUrte / 18 tiryamyonInAM ca / ___39 tiryagyonijAnAM ca / cturtho'dhyaayH| 2 tRtIyaH pItalezyaH / - 2 AditastriSu pItAntalezyAH / 7 pItAntalezyAH / 9 zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA dvyordvyoH| 8 zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArAH / 13 jyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNa- 12 jyotiSkAH * sUryAcandramasau grahanakSatraprakIrNakatArakAca tArakAMzca / .. 20 saudharmezAnasAnatkumAramAhendrabrahmalokalAntaka- 19 saudharmezAnasAnatkumAramAhendrabrahmabrahmottaralAnta mahAzukrasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayo- vakApiSThazukramahAzukrazatArasahasrArevAnatanavasu aveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu prANatayorAraNAcyutayornavasu praiveyakeSu vijayasarvArthasiddhe ca / vaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca / . 25 brahmalokAlayA lokaantikaaH| 24 brahmalokAlayA laukAntikAH / 28 aupapAtikamanuSyemyaH shessaastirygyonyH| 27 aupapAdikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH / 29 sthitiH| . 28 sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropama triplyopmaarddhhiinmitaa| 30 bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham / 31 zeSANAM paadone| 32 asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca / 33 saudharmAdiSu yathAkramam / 29 saudharmezAnayoH sAgaropame'dhike / 34 saagropme| 35 adhike c| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbarIya-digambarIyasUtrapAThamedasUcI * 351 sUtrAGkaH sUtrapAThaH sUtrAH sUtrapAThaH zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH 36 sapta saantkumaare| 30 sAnatkumAramAhendrayoH sapta / 37 vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapathadaza- 31 trisaptanavaikAdazatrayodazapaJcadaza. bhiradhikAni c| bhiradhikAni tu / 39 aparA palyopamamadhika c| . .33 aparA plyopmmdhikm| 40 saagropme| 41 adhike c| . 47 parA palyopamam / . 39 parA palyopamamadhikam / 48 jyotiSkANAmadhikam / 40 jyotiSkANAM ca / 49 prahANAmekam / 50 nakSatrANAmardham / 51 tArakANAM cturbhaagH| . 52 jaghanyA tvssttbhaagH| 41 tdssttbhaago'praa| 53 caturbhAgaH shessaannaam| 42 laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm / * *. * ___panamo'dhyAyaH / 2 dravyANi jIvAzca / 2 dravyANi / 3 jIvAzca / . 7 asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH / 8 asoyAH pradezA dharmAdharmakajIvAnAm 8 jIvasya ca / 16 pradezasaMhAravisargAmyAM pradIpavat / 16 pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat / 17 gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH / 17 gatisthityupagrahau dharmAdharmayorupakAraH / 26 sahAtabhedezya utpdynte| . 26 bhedasaGghAtebhya utpadyante / 29 sad dravyalakSaNam / 36 bandhe samAdhiko pAriNAmiko 36 bandhe'dhiko pAriNAmikau ca / 1 idaM sUtraM na vidyate tatvArthazlokavArtika / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tatvArthAdhigamasUtram trAGkaH sUtrapATha digambarAmnAyaH satrA sUtrapATha zvetAmbarAmnAyaH 39 kaalshcetyeke| 42 anaadiraadimaaNc| 43 rupiSvAdimAn / 44 yogopayogI jIveSu / " 39 kAlazca / paTho'dhyAyaH 3 zubhaH puNyasya / 3 zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya / 4 azubhaH pApasya / 6 matakaSAyendriyakriyAH paJcacatuHpabapaJcaviMzati- 5 indriyakaSAyAvatakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzati saGkhyAH pUrvasya bhedaaH| . . sakhyAH pUrvasya bhedaaH| 7 tIvamandajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSa- . 6 tIvramandajJAtAjJAtabhAvAdhikaraNavIryavizeSebhyasta ___ mystvishessH| . . . vizeSaH / .. 15 kaSAyodayAt tIvAtmapariNAmazcAritramohasya / 11 kaSAyodayAt tIvrapariNAmazcAritramohasya / 16 bahArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH / 15 bahArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH / 18 alpArambhaparigrahatvaM svabhAva 17 alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya / mArdavArjavaM ca mAnuSasya / 18 svabhAvamArdavaM c| . 21 samyaktvaM ca / 22 viparItaM zubhasya / 23 tadviparItaM zubhasya / 23 darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanati- 24 darzanavizuddhivinayasapanatA zIlavateSvanaticAro' cAro'bhISaNa jJAnopayogasevegau zaktita- bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI styAgatapasI saGghasAdhusamAdhivaiyAvRtya sAdhusamAdhiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirA pravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanA vazyakAparihANirmArgaprabhAvanA pravacana pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya / vatsalatvamiti tIrthakalasya / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbarAya-pada' sUtrAGkaH * zvetAmbarIya-digambarIyasUtrapAThabhedasUcI 353 sUtrAGka sUtrapAThaH sUtrapAThaH zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH sptmo'dhyaayH| 4 vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAna bhojanAni paJca / 5 krodhalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNa ca paJca / 6 zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhaikSyazuddhi saddharmAvisaMvAdAH paJca / 7 strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrvaratAnu smaraNavRSyeSTarasasvazarIrasaMskAratyAgAH paJca / 8 manojJAmanojendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paJca / 4 hiMsAdiSvihAmutra na.pAyAvadyadarzanam / 9 hiMsAdiSvihAmutrApAyAkyadarzanam / 7 jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham / 12 jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham / 16 digdazAnarthadaNDaviratisAmAyikapoSadhopavAsopa- 21 digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopavAsopa bhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasa- bhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasampampannazca / nshc| 17 mAraNAntikI saMlekhanAM jossitaa| 22 mAraNAntikI sallekhanA joSitA / 18 zAkAkSAvi ivakitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMsta- 23 zaGkAkAGkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavAH __vAH smygdRsstterticaaraaH| samyagdRSTaratIcArAH / 25 uurdhvaadhstirygrvytikrmkssetrvRddhismRtyntrdhaanaani| 30 uurdhvaadhstiygvytikrmkssetrvRddhismRtyntraadhaanaani| 23 paravivAhakaraNetvaraparigRhItA'parigRhItAga- 28 paravivAhakaraNevarikAparigRhItAparigRhItAgamanA___ mnaa'nggkriiddaatiikaamaabhiniveshaaH| naGgakrIDAkAmatIvrAbhinivezAH / 27 kandarpakautkuthyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopa 32 kndrpkautkucymaukhryaasmiikssyaadhikrnnopbhog____bhogaadhikaavaani| paribhogAnarthakyAni / 28 yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthApanAni / 33 yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtanusthAnAni / 29 apratyavekSitApramArjitotsargAdAnanikSepa- 34 apratyavekSitApramArjitotsargadAnasaMstaropakramaNA. saMstAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni / nAdarasmRtgunupasthApanAni / 32 jIvitamaraNArzasAmitrAnurAgasukhAnubandha- 37 jIvitamaraNazaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnidAnakaraNAni / nAni / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAH sUtrapAThaH sUtrAH sUtrapATha: zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH assttmo'dhyaayH| 2 sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnA- 2 sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa.. dtte| bandhaH / 3 sa bandhaH / 5 Ayo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSka- 4 Ayo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrA- nAmagotrAntarAyAH ntraayaaH| 7 matyAdInAm / 6 matizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAm / 8 cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrA- 7 cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrAprathalApracaM pracalApracalApracalAstyAnaddhivedanIyAni c| lApracalAstyAnagRddhayazca / 10 darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyA- 9 darzanacAritramohanIyAkaSAyAkaSAyavedanIyAkhyAtri-dvi khyAtridviSoDazanavabhedAH samyaktvamithyAtva- navaSoDazabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAnyatadubhayAni kaSAyAnokaSAyAvanantAnubanthya- kaSAyakaSAyau hAsyaratyarAtizokabhayajugupsAstrIpupratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavika- napuMsakavedA anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAna: lpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlomAH hAsyaratya- saMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH / ratizokabhayajugupsAstrIpunapuMsakavedAH / 14 dAnAdInAm / 13 dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm / 17 nAmagotrayoviMzatiH / 16 viMzatinAmagotrayoH / 18 prayastriMzat sAgaropamANyAyuSkasya / 17 trayastriMzat sAgaropamANyAyuSaH / 21 zeSANAmantarmuhUrtam / 20 shessaannaamntrmuhuurtaa| 25 nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaika- 24 nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAha kSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantA. sthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH / nntprdeshaaH| 26 savedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAma- 25 sadvadyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / ___ gotrANi puNyam / 26 ato'nyat pApam nvmo'dhyaayH| 6 uttamaH kSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapa- 6 uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkivanyastyAgAkizcanyabrahmacaryANi dhrmH| brahmacaryANi dharmaH / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbarIya-digambarIyasUtrapAThabhedasUcI 355 sUtrA sUtrapAThaH sUtrapAThaH zvetAmbarAmnAyaH digambarAmnAyaH 18 sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhasUkSma- 18 sAmAyikachedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasamparAyasamparAyayathAkhyAtAni cAritram / yathAkhyAtamiti cAritram / 22 AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapa- 22 AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazchedaparichedaparihAropasthApanAni / hAropasthApanAH / 27 uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam / 27 uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAnta muhUrtAt / 28 muhUrtAt / 33 viparIta manojJAnAm / 31 viparItaM manojJasya 37 AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramatta- 36 AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam / sNytsy| 38 upazAntakSINakaSAyayozca / 39 zukle caaye| . 37 zukle cAdye pUrvavidaH 40 pUrvavidaH / 42 pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparata- 39 pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivRttIni / kriyAnivartIni / 13 tattryekakAyayogAyogAnAm / 40 tryekayogakAyayogAyogAnAm / 44 ekAzraye savitarke pUrve / 41 ekAzraye savitarkavIcAre pUrve / dazamo'dhyAyaH 2 bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm / 2 bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramolo mokssH| 3 kRtsnakarmakSayo mokssH| 4 aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra 3 aupazamikAdibhavyatvAnAM ca / kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / . 4 anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / *5 tadantaramUrca gacchatyA lokAntAt / 5 tadanantaram gacchatyAlokAntAt / 6 pUrvaprayogAdasaGgatvAd bandhacchedAt tathAgatipari- 6 pUrvaprayogAdasaGgatvAd bandhacchedAt tathAgatipariNAmAcca taMdragatiH / nnaamaacc| . 7 AviddhakulAlacakravad vyapagatalepAlAbUvaderaNDabIja. . badagnizikhAvaJca / 8 dhrmaastikaayaabhaavaat| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi -386-. mUlapAThaH pRSTham pakli 1 20 tatpraNADikayaivAtrava0 . sAdhaka0 svAtantryasvAbhAvyAt nizcayavyavahAro yathArthaH viratavyamiti vinA na cintayate sambhavAt vasAmaH sApAya utpAdanArambho kuzalacArI ityupapradarzane pAThAntaram tatpranADikayaivAtrava0 sAdhakatamatvAd svAtantryAbhAvAt nizcayavyavahArayoryathArthaH virantavyamiti vinA cintayate sambhavI patsyAmaH sopAya ucchedanArambho kuzalAM cAritratapasI ityupadarzane ca parAjayatevat paJca. hiMsA'nRtasteyAnamaparimahA - ityAdi / tattvArthAzraddhAna vadhyamAnasya vedhamAnasya vA gaNati0. mahAprANasyAbhogavIryAtizayaH mAtrAdhimAtrAbhedena sUtrAvayavassuTI0 karaNaM smarato'pi TI0-. tatvArthazraddhAna vadhyamAnavedyamAnasya gaNita mahAprANasya, ato vIryAtizayaH mAtrAdibhedena sUtra eva sphuTI0 karaNasyetaro'pi kasyApi tathaikaprayogacite'sya bhayasya tathaikaprayogacitasya bhayavedanIyasya ziSTavargakuzala. kuzala. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi mUlapAThaH pAThAntaram pRSTham paktiH 29 28 31 12 evamete "M evameva padam anurodhAt nivRtte nAnutiSThatIti marmAdi guNAH alIka pratipada anurodho nivRttI nAnutiSThantIti narmAdi guNaH alIkamatyAkhyAnam 43 49 16 13 51 53 21 19 kRtavikRta arjana svabhAvAni, 8 . bheSajopayogaH bheSajA0 yazastaprathanam aparaH kAyasvabhAvAd tadabhAvAdayaM pramattaH 20 kRtyavikRtya arjanamupAdAnaM svabhAvAni tathAtmakatvAnmaithuna duHkhmevetyaadi| bhaiSajyopayogaH bhaiSajyA0 yazastadavAdaH aparakAyasya svabhAvo tabhAvAdayaM pramatte yoge duSpraNidhAna ca pramAdo'STavidhaH smRtastena yogAt pramattaH syaadprmttstto'nythaa| krameNa vyajyate pazupuSTipAMzumuSThI tasmAdenapada0 bhokturAptavihitA0 avadyena yujyate vadha0 vendrAdibhiH parigRhItRbhiH kasmaicid lobha iti nirvaayi| vanAzaMsAvataH krameNa tyajyante pazupuSTI tasmAdenaHpada0 sutarAmavihitA0 avaghena, vadha0 vendrAdibhiH kasmaicid 68 and now lobha iti| nAdibhAvataH Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 paktiH 93 15 tattvArthAdhigamasUtram mUlapAThaH gAriNo bhagavatIzrAmyati-tapazcarati karmaNAM kAryam syante vA vyatikramaH siddha(jAya ! )mAnAH janAdiSu pratItamiti / vizinaSTi bhASyeNa 102 113 114 . 115 15 . 122 139 141 119 155 ..Aanand pAThAntaram gAriNo'GgagatamagavatIzrAmyati tapati-tapazcarati karmaNAM parimANaM kAryam syante abhyAsamAdhIyante vA vyatikramaH-ullAna bhidyamAnAH janAdiSu kuleSu pratItamiti bhASyam vizinaSTi sacittAhAra ityA dinA bhASyeNa anAderityAdi bhASyam kaSyate pramAdapratyayo yatrAtmA syAdasya yAtanA tinizalAvAleha0 vizeSatvAdeva sAcinAma0 . jIvAnAM pariniSThA AsAmityAha kAryagrahaNam pUrvakakarma0 sakrAmati ye te yannAvasthAna pIThikAdyasuyaiva doSAdare'pi padAlApa0 dharmadhyAnAdiSu vyAsako bAhyA-zayyAzarIrAdi0 mamatvAd kizcAnyadazucitve annAderityAdi kaSyate yatra syAdAsyadyetanA(1) tinizalavAleha0 viSayatvAdeva sAdinAma0 vidyAvatAM jIvAnAmiva paMriniSThAyA''sAmityAha kApagrahaNam pUrvakarma0 saGkramati 161 169 26 175 yena 184 184 196 18 yatrAvasthAna pIThikAdyamuyaiva doSAkSepi padalopa0 dharmadhyAnAdiSvAsako zayyAzarIrAdi0 mamatvo azucitve 210 210 214 24 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 paktiH -pRSTham 217 pAThAntarANi mUlapAThaH AstUyate .24 226 234 pAThAntaram AsravAnihAmutrApAyayuktAni tyAdi / AsUyate kAlabhAvAH parihAriNa0 pravacanoditaM zrAddha ayamapi hi pratipattA-asyAH jJAnadhyAnaparAyaNaH 236 28 . kAlabhavAH parihArAcAriNa pravacanoditazu( zrA)ddha0 ayamapi hi jJAnaparAyaNaH sUtrArthaH yAvad bAdara asya 236 237 258 271 282 . 22 sUtramarthaH duHsvaramunIMce .288 tasya pradezaka pradezagaM prakRtInA yathA''game zatam-etat mukhasya sidhyamAnAnAM 294 296 300 311 311 311 317 322 323 yAvad dvAdaza bAdara0 athAsya duHsvarasusvaranIce vibhUSArtha tasya pradezA pradezA karmaprakRtInAM yathA gamyeta zatamevametat mukhyasya sidhyamAnAnAmanantara mantaraM sibhyatA sidhyanto virata siddhA ca yuktA sukhau sukho vAyu sukhAprasupta pratyayAvi manta 2 . sidhyato avirata siddhAvayuktA sukhe sukho sukhaprasupta pratyAyAti dihita 323 324 325 325 dAhita Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patiH Er. vvvv v 2 anubhavAdhAreNAzuddhizodhanapatrakam (Emendations & Alterations) ---conoct-- azuddhiH zuddhiH teSu bhedeSu vivararandhra vivaraM-randhra nirvartanaM, zaktI0 nirvartanazaktI gatyAnupUrvI gatyAnupUrvI tiryaggatistiryamagatyA nupUrvI bhaved bhavo vA dhagatiH upAdAnaM karmakaSAyasya / dhagatyupAdAnaM karmAkaSAyasya / karmakadambako kaSAyakadambako .. bhAvatvamanudarA bhAvatvAdanudarA. prakRtopayogA0 prakRta upayogA0 valanAdiH valganAdiH nivartane0 nivartane nirvartane0 nirvartane paritApikA tu paritApanikA tu krodhAviSTA krodhAviSTaiH zayatrapustAcA. zayavittapustAyA0 stIvaH stokaH tasya tasya vIryasya prakarSavartinaH prakarSApakarSavartinaH kalpasyetyAzaGkAyo kalpanetyAzaharAyA jIvAjIvAH satrakrama0 sUtrakrama nivRtti0 nivRtti0 kriyAvyA kriyAmyAvavAksarambhAdhikaraNama vAksarambhAdhikaraNaM manaHsarammAdhikaraNam 2222222 jIvAH Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 pRSTham patiH bhindyAt 22 21 . 15 anubhavAdhAreNAzuddhizodhanapatrakam azuddhiH zuddhiH sAraNamavasAyaiva saraNamavasAyaiva kriyAvAdipadArthAnta kriyAvAcipadArthAntabhidyAt zastrakalpazca zastrakalApazca saMsthAnAdi saMsthApanAdi yogyanirmApitau yogyadravyanirmApitau anantarAya antarAya karmaprastAvAt karmabandhaprastAvAt sadvedyasyAstravAH asadvedyasyAsravAH asadvedhasyAstravAH sadvedyasyAstravAH saMyamAdi yogA saMyamAdiyogaH dyutpAdayanti0 dayanti ghutpAdayati0 dayati 20 . OR evaM vanIyakAdiSu raktasyAtma durupacAra tena 6 N 3 vanIpakAdiSu lobhakaSAyaraktasyAtma durupacara ato na vA''rambhakasya yoSitsu vyabhicAra0 vratatvaM ca sarveSAm pItapAlezyA0 vopAyena dhUpAdicaurya0 triMzadabhedasyAstravA pratidivasa0 svaguNasandohAkRSTa caraNadarzanajJAnabAdhakakalyANa tadviparyayo viparItakaTukasAvayAdi 30 cArambhakasya yoSitsavyabhicAra vratatvaM sarveSAm zItatapanalezyA0 vopAye . dhUpAdicArya triMzadudayasyAsravA divasa0 svaguNadoSAkRSTa . caraNadarzana bAdhakalyANa tadviparyayau viparItakasAvadyAdi 15 24-25 18 24 mr 36 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthAdhigamasUtram azuddhiH zuddhiH . 41 26 viratiH karaNaccheda0 . pAtAlIkAsteya0 digrahaNAt nAnA0 pAlana 51 21 sukhArtha <Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham pati 721 25 / paramparAkArirAgAt anubhavAdhAreNAzuddhizodhanapatrakam 363 azuddhiH zuddhiH prANinA prANinAM prANAnAM muMSAvAdAdivRttaya mRSAvAdAdinivRttaya lakSaNaM lakSya satyam / gRhiNA satyam , tad gRhiNA parimANabRha parimANo bRha0 AmaraNaM AramaNa tIvradehapari tInavedapariparamparA rAgAt dUravarti dUradezavartI dvitricatuHpAdANDAkhya dvitricatuHpAdbhANDAkhya vetA''mano vaitA''tmano tripAditi pATho'saGgataH pratibhAti, parigrahAdhikAre tripAdA khyasyAsambhavAt 5 vat gAya'm gardhaH gRdasya gardhasya tato'pyAtmaka sato'pyAtmaka bhavet bhAvataH vividhameva dvividhameva guNavatasaMkhyA guNavatasajJA sUryopalakSitA sUryodayopalakSitA kAyApekSayA kAryApekSayA karaNApekSayA kAraNApekSayAM punarbhogo vA punarbhogo vasanAdeH paribhoga iti bahirmoMgo vA AdarAdhAnArtha daNDa0 AdarAdhAnArthamanarthadaNDa0. samAyaH prati samAyaH, samo hi prati0 tasya yasya mAkhyAte mAkhyAyate Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham patiH tattvArthAdhigamasUtram azuddhiH saMstaraH . 92 zuddhiH saMstAraH 2 ghaJavidhAnAt / saMstAra' iti pada zuddha prtibhaaste| pauSadhopavAsa0 vAdaprapaJca0 mUlottaraguNasampannA0 poSadhopavAsa0 vAdapravacana mulottarasampannA0 ghan koDika maraNaparyante yujyate, sAdhIyAn hItyAhi mevopadarzana nAtigADhamUDhaghargharakA yAbhi0 103 107 111 113 115 120 koDika maraNAya paryante yujyata iti sAdhIyAn hItyAdi bhedopadarzanaM nAtigADhagUDhaghargharakAdibhi0 eva / sambadhyate tilAdinA bhUtatvAt kaSAyayogAnopAttam kevalaM tu . prastUterAdau kAraNarUpAH 122 122 124 130 133 137 137 143 148 152 153 156 sambadhya tilAnAM kUlatvAt kalApayogAsUtropAttam kevala prakRterAdau karaNarUpAH saMjvalanAH dhatA zakyate pAtrAdhAramastulaGgaka karma, pudgala0 kubjAdInA0 dhAnA zakyate pAtrAdhArAmustulaGgaka karmapudgala0 kunthvAdInA0 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pRSTham 156 156 158 168 177 184 185 . 186 26 187 197 2015 209 16-18 anubhavAdhAreNAzuddhizodhanapatrakam azuddhiH zuddhiH laghuni laghUni, na gurulaghUni niyAmakatametat niyAmakametat trasetyAdi trasabhAvanirvartaka RsanAmetyAdi bhAgabhAgena bhAgena skandhe vati skandheviti pUrvakai niravadyai pUrvako niravadyo viratistayorguptiH viratistato guptiH vajito vajjato prANitazcodaka prANinazcodaka avamAtaM0 vijala avapAtaM0 vijalaM avazyakArya0 avazyakArthaka buddhairanAcaritA nemAM buddhairanAcIrNA nainA artha arya eSa piNDitaH ekapiNDitaH apare0 iti pATho'yamatrAsaGgataH, tatsthAna tu 26tamapahigata samprati padyante' padasya uttrtH| kadAcit kazcit kadAcit kacit kizcAnyat svato'zuci svataH zuci ekAdazavidho nizIdhi(Sedhi !)kA naiSedhikA kazcidupa0 kazcit kAzcidupa0 kAzcit kecit kecit ( kicit) mahAvratAropaNa mahAvatAropaNAt zikSakasya zaikSasya ropaNAt ropaNa pAdapogamanA pAdapopagamanA svAdhante parihArya dravya parihArya dravya. go-'mahiSya go-mahiSya 20 . 216 . 14 217 . 18 225 16 225 17-18 230 233 233 233 233 236 238 20 . 238 24 239 khAdyante Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pRSTham patiH 247 tatvArthAdhigamasUtram azuddhiH dvAreNaiva sAyu0 paryAyaH saMsaktAsaMsaktapAvizobhya vAnta0 viratasvAmikam vidhmAtahutA0 251 zuddhiH dvAreNaiva na sAyu0 paryAyAH saMsaktAsaMsaktabhaktapAvizodhya addhA vA'nta0 viratadezaviratasvAmikam vidhyAtahutA0 liGgam / yathoktamRjvAyasya nAmAni jayAt, samyakSutpipAsA. sarva eva . nirjaraNamAha gacchatyAMss darzanacaraNa pratiSTha spandasya tata 259 260 267 269 272 272 277 280 281 281 302 303 11 prajvAyamya. nAmni jayAta, kSutpipAsA0 sarve eva nirjaraNAmAha gacchatyA darzanAvaraNa pratiSTa spandastata miranu0 dRSTaya 49 devasya vikRtinA n n 15 bhiranu0 n n 301 315 329 331 302 n dRSTivi 39 devasya vikRtInAM Page #392 -------------------------------------------------------------------------- _