Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra kI 25 vIM nirvANa-zatAbdI ke upalakSya meM prakAzita AcArya zrI hemacandra dvArA praNIta Aca prAkRta-vyAkaraNa - saMskRta-hindI-TIkA-dvaya se yukta (dvitIya khaNDa) TIkAkAra-- jainadharma-divAkara, sAhitya-ratna, jainAgama-ratnAkara AcArya-samrAT parammazradaya pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja ke suziSya jaina-bhUSaNa, paMjAba kesarI, vyAkhyAna-divAkara paNDita-ratna zrI jJAnamuni jI mahArAja prakAzaka AcArya zrI AtmArAma jaina maoNDala skUla 29-DI, kamalA nagara, dehalI-7
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya munirAjoM stathA vidvAnoM kI dRSTi meM : prAkRta-vyAkaraNa [prathama khaNDa] 1. prastuta pustaka prAkRtavyAkaraNa kI eka mahattvapUrNa TIkA hai, muni zrI ne vyAkaraNa jaise zuSka, gaMbhIra evaM durUha viSaya ko itanA sarala, subodha banAyA hai, isake lie ve dhanyavAda ke pAtra haiN| mAcArya zrI hemacandra dvArA viracita "siva-haimazabdAnuzAsanam" kA pAThayA~ adhyAya prAkRtavyAkaraNa hai| isa vyAkaraNa para saMskRta aura hindI bhASA meM aneka TIkAeM likhI jA cukI haiN| yaha TIkA una sabhI TIkAoM meM apanA viziSTa sthAna rakhatI hai, kyoMki isa meM zabda-sAdhanikA sarala DhaMga se vistAra ke sAtha prastuta huI hai, jo ki prAkRta bhASA ke vidyAthiyoM ke lie sahAyaka evaM pathapradarzaka ke rUpa meM siddha hogii| prasiddhavaktA paNDitaratna zrI jJAnamuni jI mahArAja ne parizrama karake prAkRta bhASA ke bhaNDAra ko samRddha kiyA hai, jisa se prAkRta sAhitya-jagata kI bahuta bar3I kamI ko pUrti huI hai| isI taraha muni zrI jI sAhitya jagata meM apanI pratibhA evaM sAdhanA ko sAkAra karate rheNge| isI sadbhAvanA evaM mAzIrvAda ke saath| prAcAryasamrAT paramazraddheya, pUjya zrI Ananda RSi jI mahArAja, ghor3anakI (mahArASTra) 2. prastuta vyAkaraNa ke prArambha meM-'sAgara hai yaha jJAna kA' zIrSaka vAlI kavitA bahuta hI sundara, upayukta evaM prAkRta bhASA ke gaurava ko prakaTa karane vAlI hai| prApane prakRtavyAkaraNa para saMskRta tathA hindI meM TIkA racakara jana-sAdhAraNa para jo upakAra kiyA hai, vaha cirasmaraNIya evaM sthAyI siddha hogA, yaha nivivAda hai| isa mahAna parizrama ke lie prApako koTizaH dhanyavAda / saMskRta-prAkRta-vizArada paNDita, zrI hemacandra jI mahArAja, ludhiyaanaa| 3. prAkRta ho, saMskRta ho, apabhraza ho, koI bhI bhASA ho jaba taka vaha jana bolI ke rUpa meM rahatI hai, taba taka nadI kI dhArA kI taraha bandhana-mukta rahatI hai, jidhara dhArA baha nikalatI hai vyAkaraNa ke niyamoM meM grAbaddha nahIM hotI, isI bhAva ko santa kabIra ne apane zabdoM meM abhivyakti dI thI ki......"saMskirata hai kUpa jala, bhAkhA bahatA nIra" parantu jyoMhI koI bolI sAhityika bhASA kA rUpa letI hai to vaha dhIre-dhIre vyAkaraNa ke niyamoM meM prAbaddha hotI jAtI hai| phalataH unmukta gati se bahatA nIra kUpa-jala ho jAtA hai| prAkRta bhASA mUlataH mAnava kI sahaja prAkRta bolI rahI hai| . *'vyAkaraNAdibhiranAhitasaMskAraH sahajo bacanadhyApAraH prakRtiH / sanu bhana maitra yA prAkRtam'...-rudraTakata-kAvyAlaMkAraTIkAyo zrI namisAdhuH /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [kha] prataH vaha zatadru kI taraha zata-zata dhArAmroM meM pravahamAna hotI rahI hai| isaliye usameM zabda rUpoM kI itanI vizva khalatA hai ki pAThaka kA kabhI-kabhI sira cakarA jAtA hai| yaha sthiti usakI sAhityika gharAtala para Ane ke pUrva kI sthiti hai / parantu jyoMhI usane sAhityika rUpa lenA zurU kiyA, to vaha vyAkaraNa kI sImA meM pratibaddha hone lgii| koI bhI sAhityika bhASA apanI zuddhatA ke liye vyAkaraNa se anapekSita nahIM raha sakatI / yataH prAkRta ke vyAkaraNoM kI bhI aneka racanAeM yathAsamaya hone lagIM / prAkRta bhASA ke aneka vyAkaraNa zrAja upalabdha haiM, jinameM caNDa, vararuci, trivikrama deva, lakSmIdhara zubhacandra, mArkaNDeya evaM prAcAryahemacandra Adi ke vyAkaraNa kAphI khyAti prApta haiM / pakSapAta kA prazna nahIM hai| yaha eka yathArtha satya hai ki sabhI prAkRta vyAkaraNoM meM hemacandrAcArya kA prAkRta vyAkaraNa guNavattA kI dRSTi se grapatI eka viziSTa mahatA rakhatA hai / tulanAtmaka samAlocanA kA yaha prasaMga nahIM hai| phira bhI saMkSepa meM itanA kathya avazya hai ki prastuta vyAkaraNa meM zrArSa prAkRta se lekara zaurasenI, mAgadhI, paizAcI evaM prapabhraMza taka kI vibhinna prAkRta dhArAmoM ke lakSaNoM kA yathocita sanniveza hai| yaha eka hI vyAkaraNa prAkRta kI aneka zAkhAoM ke vyApaka adhyayana ke -liye paryApta hai| yahI kAraNa hai ki prastuta vyAkaraNa prAkRta ke aneka pAThyakramoM meM sthAna prApta kara cukA hai aura bhaviSya meM prApta karatA jA rahA hai| prAcArya hemacandra vizvatomukhI pANDitya kI dRSTi se vastutaH apane "kalikAla sarvajJa" viruda ke anurUpa haiM / kAvya, caritra, koSa, chanda, alaMkAra evaM vyAkaraNa yadi aneka sAhityika vidhAoM patya kA darzana hotA hai| vizeSataH vyAkaraNa-zAstra ke to ve dUsare pANini haiN| 'siMhAsana' nAmaka vyAkaraNagrantha unakA sarvAgINa samartha vyAkaraNa hai| pUrva ke sAta zradhyAya saMskRta se sambandhita haiM, aura aMtima AThavAM adhyAya prAkRta se yaha prAThavAM adhyAya prAkRtavyAkaraNa ke nAma se vidvajjagata meM eka svatantra grantha kA rUpa le cukA hai| prastuta prAkRta vyAkaraNa ke liye trikAla se eka vizada subodha evaM prAmANika vyAkhyA kI apekSA thI / isa dizA meM kucha prayatna ho bhI cuke haiN| parantu mahAmahima zraddheya zrutadevatAvasAra prAcAryadeva pUjya zrI AtmA rAma jI mahArAja ke citra ziSya paNDita zrI jJAnamuni jI ne jo prayatna kiyA hai, vaha vastutaH eka vilakSaNa prayatna hai| muni zrI ne saMskRta meM 'bAlamanoramA' TIkA kI racanA kI hai| jisameM vistAra ke sAtha mUla sUtroM evaM unakI svayaM prAcAryakRta vRtti kA marmodghATana kiyA hai| sAtha hI udAharaNa svarUpa diye gaye zabda rUpoM evaM dhAtu rUpoM kI rafter bhI prastuta ko gaI hai| jo vyAkaraNa ke adhyetAoM ke liye pratI upayogI pramANita hogii| saMskRta TIkA kI bhASA sarala hai, spaSTa hai, subodha hai| sAtha hI hindI TIkA likhakara to "hama sugandhaH" kI sadbukti ko caritArtha kara dikhAyA hai / anta meM pariziSTa ke rUpa meM vistRta zabdasUcI hai, saMskRta paryAyAntara ke sAtha yaha zabdasUcI vidvAna tathA chAtra donoM ke liye pratIva lAbhaprada hai / saba milAkara prastuta saMskaraNa apanA alaga hI eka AkarSaka rUpa upasthita karanA hai| zrI jJAnamuni jI zatazaH dhanyavAdAhaM haiN| kitanA zrama, samaya, zakti evaM sarasvatI kA upayoga kiyA hai unhoMne prastuta sampAdana meM prAkRta bhASA ke adhyApaka aura adhyetA etadarthaM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ SARGESe Sadivaladiemains 2005 R R-SASS ciraRNI raheMge muni zrI jI ke / maiM hRdaya se cAhaMgA yaha saTTIkA-saMskaraNa adhikAdhika prasAra evaM pracAra pAye tAki prAkRta ke adhyayana kA mArga prazasta ho| zrAvaNapUrNimA 1975 rASTrasanta upAdhyAya, zrI amaramuni jI mahArAja, korAyatana rAjagRha (bihAra) 4. zrutajJAna zabda aura artha donoM para nirbhara hai| likhane par3hane aura bolane meM zabda ko pradhAnatA hotI hai, artha ko nahIM / vatmika zabda ko hI bhASA kahate haiM / zuddha bhASA se artha kA nirNaya hotA hai, artha-nirNaya se samyaga-jJAna, samyaga-jJAna se darzana aura cAritra ko zuddhi hotI hai| tInoM kI zuddhi se paramapadra kI prApti nizcita hai / bhASAzuddhi vyAkaraNa se hotI hai| vyAkaraNa kA artha hai --jina niyamoM evaM upaniyamoM ke vidhi-vidhAna se bhASA kI zuddhi ho, nirdoSatA ho / prAcArya hemacandra ne siddhahaima vyAkaraNa kI racanA kI hai| umA pAkaraNa kI pUrti pATha adhyAyoM meM kI hai| pratyeka adhyAya meM cAra-pAramAre ra ka pAkaraNa ke sabhI niyama batalAe gae haiN| pANini vyAkarako bAtikA STi prAdi se pUrNa kiyA gayA, jaba ki prAcArya hemacandra ne vyAkaraNa ke kisI bhI niyama ko pradhUrA nahIM rahane diyaa| prAraveM adhyAya meM prAkRtabhASA ke niyama batalAe haiM / saMskRta vyAkaraNa kI jo niyaH haiM, unameM se vahata se niyama prAkRta-bhASA meM bhI lAgU hote haiM aura kucha eka niyama bhinna bhI haiN| liGgAnuzAsana meM jo zabda pulliga meM haiM yA strIliGga meM haiM unheM prAkRtabhASA meM bhI usI prakAra mAmajha lenA hotA hai| kintu jo zabda napusakaliGgI haiM unameM kucha aise zabda bhI haiM jo pulliga meM bhI prayukta kie jA sakate haiN| prAkRtabhASA isa pAryAvarta meM jo bhASA prArya logoM ko bolacAla meM Ane vAlI thI, jisa bhASA meM bhagavAna mahAvIra ne apane pavitra siddhAntoM kA upadeza diyA thA, jisa bhASA meM zreSThakAvya nirmANa dvArA praba rasena grAdi mahAkaviyoM ne apanI anupama evaM divya pratibhA kA paricaya diyA hai, jisa bhASA se bhAratavarSa kI vidyamAna samasta prArya bhASAoM kI utpatti huI una saba bhASAmoM kA sAdhAraNa nAma hai-prAkRta / saba bhASAoM kA mUlasrota prAkRtabhASA hai| jo ki samaya aura sthAna kI bhinnatA ke kAraNa prAkRta kehI vibhinna rUpa haiN| jaise ki ardhamAgadhI, zaurasenI, paizAcI, mahArASTIprAkRta, apabhraMzaprAkRta, pAlI, pArSaprAkRta, prAthamikaprAkata, hindIprAkRta prAdi / ina meM jo prAthamikaprAkRta hai vaha yenakena prakAreNa saba bhASAyoM meM vyApaka hai / prAkRtabhASA saMskRta sApekSa to hai hI, dezya bhI hai| prAcArya hema candra ne prAkRtabhASA ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| jaise ---tatsama, tadbhava aura dezya-dezI / jo zabda saMskRta aura prAkRta donoM meM bilkula eka samAna hote haiM ve tatsama kahalAte haiN| jaise ki khala, hala, bala, phala, dhavala, prAgama, aMjali-gaNa prAdi zabda saMskRta sama mAne jAte haiM / jo bhAbda saMskRta se varNa-parivartana,varNAgama, varNalopa Adi dvArA utpanna hue haiM ve tadbhava kahalAte haiM / jaise ki dharma-dhamma, dhyAna jhANA, bhAryA-bhArimA, nAtha-nAha, hRdaya-himapra, medha-meha. bhavati-havai,bhaviSyatihohi ityAdi / jinda zabdoM kI samAnalA saMskRta ke sAtha bilkula bhI nahIM hai, una prAkRta zabdoM ko dezya-vebhI kahate haiN| jaise ki cukkai (pazyati), devakhAi (pazyati), DAla (zAkhA), jhaDappa (zIna),
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 6 ] jada ( tyakta), boMdoM (zarIra), zramizra (vismRta) ityAdi / zrAcArya hemacandra ne svapraNIta prAkRta vyAkaraNa meM tatsama aura tadbhava zabdoM kA hI prayoga kiyA hai| yadyapi dezya zabdoM ke rUpa bhI die haiN| tathApi unakA vivaraNa evaM rUpasiddhi kA ullekha nahIM jaisA hI hai| dezInAma-mAlA koSa meM bane banAe zabda milate haiN| yadyapi prAkRtavyAkaraNa zranekoM ho upalabdha haiN| jaise ki vararuci kA prAkRtaprakAza, trivikramadeva kI sasUtrA prAkRtavyAkaraNavRtti, mArkaNDeya kA prAkRta sarvasya caNDakA prAkRtalakSaNa, kramadIzvara kA saMkSipnamAra, siddharAja kA prAkRtarUpAvatAra, lakSmIghara kI SaDbhASA-candrikA, rAmatavAgIza kA prAkRta kalpataru hai / tathApi Ajataka ke prakAzita sabhI prAkRta vyAkaraNoM se sarvotama zrIra mahattvapUrNa grantha hemacandra kA prAkRtavyAkaraNa hai| subodha vyAkaraNa yadi koI hai to vaha siddha haimazabdAnuzAsana hI hai| isa para svopajJa laghuvRtti aura vRhada vRtti bhI upalabdha hai| AThaveM adhyAya ke pahale pAda meM kramazaH 'a' se lekara 'ha' taka saMskRta se prAkRta zabda banAne kI sabhI vidhiyAM batalAI gaI haiN| saMdhi, liGga-parivartana prAdi kA vivaraNa hai| dvitIya pAda meM bhrAgama, Adeza evaM zeSa vidhi kA jJAna karAyA gayA hai| tRtIyapAda meM prAkRta bhASA ke antargata subantavibhakti, tiGantavibhakti aura kAraka Adi viSayoM ko spaSTa kiyA gayA hai| caturthapAda meM zaurasenI, - mAgadhI, paizAcI aura apabhraMza ina cAra bhASAoM ke vizeSa niyamoM ke saMdarbha meM nirdeza kiyA gayA hai / prAkRta bhASA meM samarAiccakahA, surasuMdarIcariyaM Adi grantha prasiddha haiN| zaurasenI bhASA meM paTkhaNDAgama, samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra zrAdi aneka grantha upalabdha hote haiM / digambara jaina sAhitya prAyaH zaurasenI bhASA meM prApta hote haiN| mahArASTrI prAkRta bhASA meM lIlAvaI padyAtmaka grantha bhI upalabdha hai / zrardhamAgadhI bhASA meM paiMtAlIsa zrAgamazAstra nibaddha haiM / gaNadharoM ne ardhamAgadhI bhASA ko hI sarvottama samajhakara zrAgamazAstroM kA praNayana kiyA hai| zatAvadhAnI zrI ratnacandra jI ne bhI ardhamAghI bhASA ke sarvApUrNa vyAkaraNa kI racanA kI hai| isa bhASA ko RSibhASitA bhI kahate haiM aura bhASeM bhii| RSiyoM ke vacana pravacana jisa bhASA meM saMkalita kiye gaye haiM vaha bhArSa mAnI jAtI hai / zrAcArya svayaMbhU ne rAma caritra apabhraMza bhASA meM likhA hai, usakA nAma "paumacariu" hai / paizAcI bhASA meM vyaMjana adhikAMza vaise hI bane rahate haiN| 'Na' badalakara 'na' ho jAtA hai / prAyaH varga ke madhyama varNa prathama vara ke rUpa badala jAte haiN| jaise- rAjA kA rAcA, nagara kA nakara pradeza kA pateza, deva kA leva / pizAcoM kI bhASA ko paizAcI bhASA bolate haiM / aphagAnistAna meM yaha bhASA bahutAyata se milatI-julatI hai / kinnaura pradeza meM bhI isa bhASA se milatI-julatI bhASA bolI jAtI hai / yaha bar3e harSa kI bAta hai ki prAkRta bhASA ke chAtra jisa subodha vyAkaraNa kI cirakAla se pratIkSA meM the, mAja vaha unake kara kamaloM ko pralaMkRta kara rahA hai| AcArya hemacandrakRta prAkRta vyAkaraNa para saMskRta bhASA meM sarala evaM subodha bRhad vRtti hai aura sAtha hI jisa-jisa sUtra se jo-jo kArya hotA hai usa-usa sUtra kA saMketa karake rUpasiddhi bhI kI huI hai| itanA hI nahIM, sUtra aura mUlavRtti kA hindI anuvAda bhI kiyA huA hai, tathA sAtha hI jisa rUpa kI siddhi kI gaI hai usa kA artha bhI hindI bhASA meM nirdiSTa hai| isa ke do bhAga haiN| pahalA aura dUsarA / pahale bhAga meM tIna pAda aura dUsare bhAga meM kevala cauthA pAda hai| donoM bhAgoM meM prAkRta vyAkaraNa kI iti zrI ho jAtI hai / yaha vyAkaraNa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ REMEDIS [ ] ARAale vidyArthiyoM ke lie tathA bhASA-zAstriyoM ke lie atyupayogI hai / isa ke racayitA jaina-bhUSaNa sAhityakAra paNDita-ratna zrI jJAna muni jo haiM / pustaka kA prakAzana, kAgaja, chapAI saba taraha sundara hai| yugAnukala mUlya bhI koI adhika nahIM hai| pustaka paThanIya, ramaNIya evaM saMgrahaNIya hai| isameM eka ullekhanIya vizeSatA yaha bhI hai ki zabda-zAstra meM jina zabdoM ko rUpa-siddhi kI gaI hai, una prAkRtabAbdoM kI prakAra prAdi anukramaNikA bhI aMta meM pRSThAkha sahita jor3a dI hai / isa prakriyA ne viSaya ko aura bhI subodha banA diyA hai| paMjAba-prAntIya upAdhyAya pravartaka paNDita-rasna zrI kUlacandra jI mahArAja "zramaNa" "prAkRta-vyAkaraNam" ...: "prAkRta-nayAkaraNam" yaha adbhuta, sabhI saraha se pAI, dhyAkhyA hai pAMDitya-pUrNa to, sundara bar3I chpaaii| akhila vizva meM prAkRta bhI hai, jAnI-mAnI bhASA, par3he ise prAkRta par3hane ko, jisako ho abhilASA / jinako hai paMjAba kesarI", kahatA yaha saMsAra, paNDita jAna munIzvara isake, sulabhaM vyAkhyAkAra / [4] kara sakatA hai koI hI zrama, "candana" itanA bhArI / lekhaka muli haiM sabhI taraha se, sAdhuvAda adhikaarii| ____ kaviratna, prakhyAtasanta, zraddheya zrI pavanamuni jI mhaaraaj| 6. "prAkRta-dhyAkaraNa" nAmaka pustaka dekhane ko milI, yaha graMtha maulika graMtha hai / jaina-bhUSaNa paMjAba kesarI zrI jJAna muni jI dvArA sampAdita evaM anuvAdita hai| prAkRtabhASA kA adhyayana karane vAle vidyArthiyoM ke lie yaha eka bahuta upayogI graMtha hai / isa graMtha ko bhASA bar3o sarala tathA sAhityika bhI hai| mAnya zrI jJAna muni jI kA zrama isameM pUrNa rUpeNa nikharA humA hai| mAnya zrI zAma muni jI sulajhe hue vicAroM ke dhanI evaM jaina-zAstroM ke jJAtA bhI haiN| vAstava meM jaisA nAma hai-vaisA ho guNa hai| isa grantha meM pApake jJAna kI gaMgA kA pravAha pUrNa-rUpeNa pravAhita huA hai| mApa udIyamAna
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ A AAAAAMIMMA ALooter saMta haiN| Apane jaina samAja ko bahuta bar3A sAhitya pradAna kiyA hai| Apa apane sAhityika kSetra meM / bhiraMtara bar3hate raheM, yahI zubha kAmanA hai| taruNatapastrI prakharavaktA, zrI svAmI lAbha candra jI mahArAja! 7. jaina-sAhitya kA adhikatara nirmANa prAkRta bhASA meM huyA hai, parantu hindI bhASA meM pyAkhyA-sahita abhI taka koI acchA prAkRta vyAkaraNa prakAzita nahIM hayA thaa| prAcArya hemacandra kI ne apane siddha hai mazabdAnuzAsana ke pAThaveM adhyAya ke rUpa meM prAkRta bhASA kA vyAkaraNa prastuta kiyA thA, vaha bhI sarvasAdhAraNa ke liye bodhagamya na thA, prataH prAkRta vyAkaraNa kA jaina sAhitya ke kSetra meM nitAnta prabhAva sA pratIta ho rahA thA, isa prabhAva ko pUrNa kiyA hai.-prAtaH-smaraNIya zraddheya AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja ke ziSya-rasna paNDita-pravara zrI jJAna muni jI mahArAja ne saMskRta evaM hindI-TIkA sahita isa prandha ko prastuta karake / lagabhaga 420 pRSTha ke isa mahAn grantha ke dvArA sAmAnya-buddhi vyakti bhI prAkRta-bhASA kA pUrNajJAna prApta kara sakatA hai| anya ke anta meM dI gii| zabdasUcI draSTavya zabda ko dekhane meM atyanta suvidhA pradAna karatI hai / "prAkRta-vyAkaraNam" paThanIya evaM saMgrahaNIya mahAna grantha hai| zrI tilaka vara jI zAstrI, sampAdakaAtmarazmi, julAI 1975, ludhiyAnA 8. griyarsana jekobI zrAdi pAzcAtya vidvAnoM kI tathA aneka bhAratIya vidvAnoM kI yaha dhAraNA hai ki saMskRta bhASA se bhI prAkRta bhASA adhika sarala, adhika lacIlI, zruti-madhura aura sIkhane meM suvidhAjanaka hai / saMskala kA vidyArthI to bahuta ho grAsAnI se sIkha ho sakatA hai, kintu jo saMskRta kA abhyAsI nahIM haiM, vaha bhI prAkRta bhASA ko saMskala kI apekSA zIghra nahA kara sakatA ... hai| prazna hotA hai ki phira kyA kAraNa hai ki saMskana kA jitanA pracAra-prasAra hai, use dekhate hue prAkRta kA pracAra bahuta hI kama hai| jabaki prAkRta, apabhraMza aura pAli bhASAnoM kA sAhitya kama nahIM hai| isake aneka kAraNoM meM eka mukhya kAraNa yaha bhI hai ki prAkala bhASA ke vyAkaraNa bahuta kama sulabha . haiM / caNDakRta prAkRta lakSaNa, vararuci kRta prAkRta-prakAza ko prAcIna prAkRta vyAkaraNa kApho mahatvapUrNa haiM, kintu prAcArya hemacandra kRta siddha haima-zabdAnuzAsana vyAkaraNa kA mAThavAM adhyAya jo prAkata vyAkaraNa ke nAma se prasiddha hai, vaha sarvAdhika samaddha, sarala aura bodhagamya vyAkaraNa hai| prAkata ke adhikAMza abhyAsI isI kA adhyayana karate haiN| yaha vyAkaraNa saMskRta mAdhyama se prAkata kA jJAna karAtA hai / yadyapi isameM udAharaNa Adi bar3e hI bodhagamya hai, sUtra bhI choTe aura uccAraNa sukhada hai| prAkata-vyAkaraNa kA adhyayana aba taka saMskRta ke mAdhyama se hI kiyA jAtA thaa| isalie binA saMskRta ke prAkRta kA jJAna durlabha thaa| idhara meM kucha prAkRta-bhASA-vidvAnoM ne aisA prayatna kiyA hai ki vidyArthI apanI mAtR bhASA ke mAdhyama se thA hindI ke mAdhyama se sIdhA prAkRta kA jJAna prApta kara sakeM-prAkRta pracAra ke lie yaha atyanta mahattvapUrNa bAta bhI hai| isa dizA meM paM0 ratna bI jJAna
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ * ] muni jI kA yaha prayatna atyanta upakAraka siddha hogaa| muni zrI ne hemacandrAcArya ke aSTama adhyAya ke sUtra evaM vRtti para prathama saMskRta meM bAla manoramA TIkA likhI hai| isa saMskRta TokA kI bhASA bar3I sarala aura vyAkhyA-zailI bodhagamya hai / saMskRta vidyArthI pradhyApaka kI sahAyatA ke binA bhI kAphI kucha samajha sakatA hai| phira Atma-guNa- prakAzikA hindI vyAkhyA ne to prAkRta bhASA kA jJAna dvAra hI unmukta kara diyA hai| hindI vivecana par3ha kara aura mUla sUtra kaMThastha karake vidyArthI prAkRta jJAna prApta kara sakatA hai| eka prakAra se prAkRta kI saMskRta-baMdhana se mukta kara svAvalambI banA diyA hai| prAkRta bhASA ke gravyayana evaM pracAra ko dRSTi se yaha eka aitihAsika prayatna hugrA hai| nizcita hI vyAkhyAkAra zrI jJAna muni jI ne athaka zrama kiyA hai| unakA dIrghakAlIna adhyavasAya aura zrama prAkRta pracAra ko protsAhita karegA, aisA vizvAsa kiyA jA sakatA hai / pustaka kI chapAI, sApha zuddha hai / jilda evaM plAsTika kavarayukta pustaka kA mUlya bhI upayukta hai| saMskRta evaM prAkRta vidyArthiyoM tathA pustakAlayoM ke lie pustaka turanta saMgraha karane yogya hai / bhArata sarakAra ke zikSA vibhAga ko bhI isa prAkRta vyAkaraNa ko rASTra bhASA vyAkhyA prastuta karane ke kAraNa protsAhita aura puraskRta karanA cAhie / zrI candra jI surANA, 'amara bhAratI' yAgarA agasta 1975 9. kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra ke 'siddha haimazvAnuzAsana' nAmaka vyAkaraNa graMtha kA yaha eka adhyAya hai jisameM prAkRta bhASA ke vyAkaraNa-sammata niyamopaniyamoM kA ullekha kiyA gayA hai / sAhitya-saMsAra meM prAja yahI eka adhyAya prAkRta vyAkaraNa ke nAma se prasiddha hai| prastuta vyAkaraNa meM kula milAkara 671 sUtra haiM, jinakI saMskRta tathA hindo vyAkhyA zrI jJAnamuni jI ne likhI hai| yArambha meM DA0 aila0 ema0 jozI tathA prophesara e0 ena0 sinhA kI saMyukta prastAvanA hai, jisameM unhoMne vistArapUrvaka vibhinna prAkRta bhASAoM kI utpatti, vikAsa, mahattA evaM uttara kAlIna dezI bhASAoM para pAramparika prabhAva kA itihAsa diyA hai| prAcArya hemacandra ne tathA mArkaNDeya, vanika prAdi ne bhI "prakRtiH saMskRtam" ke dvArA yaha pratipAdita kiyA hai ki saMskRta hI prAkRta bhASAoM ko prakRti hai| saMskRta hI prAkRta bhASAma kA udgama srota hai| prAkRta bhASAoM ke viSaya meM ina dinoM jo vaijJAnika anusandhAna kArya hue haiM, unako dekhate hue yaha prasthApanA purAnI par3a gaI hai| saMskRta ke anusaraNa para vyAkaraNa bana jAne se aura vyAkaraNa ke niyamoM meM kasa jAne se prAkRta ko saMskRta kI prakRti mAna liyA gayA aura use eka sAhityika rUpa bhI mila gyaa| lekina vastutaH prAkRta loka vyAhAra kI pravAha-zIla bhASA rahI hai aura janapada kI boliyoM meM tathA vartamAna bhASAoM meM isake rUpoM kA darzana kiyA jA sakatA hai, isa dRSTi se vidvAnadvaya kI prastAvanA bar3I upayogI hai| anta meM pAyA zIrSaka ke antargata sUcI dI gaI hai, jinake saMskRta rUpa bhI htoos meM sAmane de die gae haiN|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prAkRta-vyAkaraNa ke AdhAra para prAkRta bhASA sIkhane meM vidyArthiyoM ko paryApta suvidhA prApta hogI, isameM sandeha nahIM / sampAdaka :zramaNa, vArANasI, agasta 1975 / 10. zrI jJAna muni jI ma0 sthAnakavAsI saMtoM meM agraNI haiM / jJAna, tapa, cAritra aura tyAga kI sAkSAt pratimA haiM / muni jIne lagabhaga 25 granthoM kI racanA kI hai| inakI sabhI ra banAyeM inake jJAna tathA pANDilya aura sAmagrI manobhAvanAmoM kI pratIka haiN| hAla hI meM AcArya hema candra kI racanA "sidha haimazabdAnuzAsana ke prAThaveM adhyAya ke tIna pAdoM kI saMskala hindI vyAkhyA---'prAkRta vyAkaraNam' bhAga pahalA prakAzita kara mahArAja zrI ne hindI jagata tathA prAkRta bhASA-premiyoM para mahAn upakAra kiyA hai| sarala, subodha tathA paThanIya yaha TIkA hindI sAhitya ko pramUlya nidhi hai| prAcArya hemacandra jI kI mUla racanA-haimabdAnuzAsana (jise middha-haimazabdAnuzAsana bhI kahate haiM) mATha adhyAyoM meM vibhakta hai / prArambha ke sAta adhyAyoM meM saMskRta bhASA ke vyAkarapA kI vivecanA hai aura pAThaveM meM prAka ta vyAkaraNa kI 'tadbhava zabdoM kA anuzAsana tathA prAkRta aura apabhraMza bhASAoM ke vizeSataH abhigrAmoM sambandhI parivartanoM kA muvyavasthita niyamAMkama hI isa adhyAya kA lakSya jAna par3atA hai| prAcArya hemAdA ke pUrva tathA pazcAta prAkata bhASA ke vyAkaraNacAryoM kI lambI paramparA milatI hai| vaise to prathama jyAkaraNoM meM caNNa kA nAma sabase pahale liyA jAtA hai, phira bhI inase pahale bhI prAkala vyAkaraNa kA ullekha milatA hai| apane kATayazAstra meM bharatamuni ne- prAkRta zabda racanA ke kucha niyamoM kI carcA kI hai| caNDakata pAkRta lakSaNa' meM karIba sau sUtra haiM, jinheM cAra pAdoM meM vibhakta kiyA gayA hai| patrAta vararUci ne 'prApta prakAza' vyAkaraNa kI racanA kI hai| bAraha paricchedoM ke isa grantha meM nau adhyAya mahArASTa, prAkRta ke zabdoM ke rUpa-vidhAnoM meM vyAkhyA ke lie die gae haiN| zeSa lIna meM kramaza: paizAcI (dasaveM), mAgadhI gyArahaveM) aura zaurasenI (bArahaveM) prAkRtoM ke zabdoM ke lakSaNoM ko nirUpita kiyA gayA hai| 'prAkata prakAza' para bhAmaha, kAsAyana,basantarAja tathA sadAnanda kI upalabdhaTIka grantha kI lokapriyatA prakaTa karatI hai| vararUmi ke bAda prAcArya mamandra ne 'sidha-haimAnazAsana' vyAkaraNa kI racanA kii| racanA ke samakakSa kI koI vyAkaraNa pustaka prAkRta vyAkaraNa para aba taka nahIM likhI gii| isa se hI isa grantha kI upayogitA tathA mahattA kA prabhAva milatA hai| jaisA ki Upara saMketa kiyA gayA hai| mUla grantha ke pAThaveM adhyAya meM hI prAkRmacyAkaraNa kI vivecanA hai| isa adhyAya ke cAra pAda haiN| prAkRta vyAkaraNam (bhAga pahalA) meM isa adhyAya ke prathama tIna pAdoM kI avikala saMskRta tathA / hindI meM TIkA hai, dUsare bhAga meM cauthe pAda kI TIkA muni jI ne prastuta kI hai, jo mudraNAdhIna hai| prathama bhAga ke prathama pAda meM...-TIkAkAra ne kramazaH saMdhi, vyajanAnta zamada, liGga, visarga, anusvAra tathA svara zrIna vyaMjana-vyatyaya prAdi kI TIkA saMskRta--pazcAta hindI meM prastuta kI hai / dusare pAda meM-vani prAma-sambandhI parivartanoM kI vivecanA-sahita, nipAta tathA avyayoM kI vivecanAsvarUpa TIkAyeM prastuta haiN| yaha pAda bhASA-vijJAna ke chAtroM ke lie atyanta upayogI hai| tIsare pAda meM kAraka, vibhakti, kiyA prAdi ke niyamoM-upaniyamoM ke nirdezoM ko TIkAeM haiN| pratIta hotA hai
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki prAcArya hema candra ne isa adhyAya kI racanA tIna uddezyoM--prAkRta bhASA ke svarUpa, vikAsa aura vyAkaraNa sambandhI niyamoM kI vyAkhyA ke lie kI thii| prastuta TIkA yugAnukUla hone ke kAraNa mUlamantha se bhI adhika upayogI jAna par3atI hai| 469 pRSThoM ko isa TIkA meM ... vyavahRta zabdoM ko tAlikA anta meM dekara ise adhika mUlyavAna banA diyA gayA hai| uttama kAgaz2a, sundara mudraNa, AkarSaka mukhya pRSTha Adi se isa granya kI mahattA meM cAra cAnda laga gae haiN| AcArya zrI vAtmArAma jaina maoNDala skUla, 26-DI, kamalA magara, billI-7 ne ise prakAzita kiyA hai| prAkRta bhASA kI ucca kakSA ke chAtroM tathA zodhakartAmoM ke lie prastuta TIkA atyanta upayogI hai| tulanAtmaka adhyayanArthI; bhASAvid, itihAsakAra prAdhi bhAbhI isase lAbha uThAyeMge / prAkRta bhASA ke chAtroM ke lie grantha varadAna siddha hogaa| "25 vI mahAvIra niryANa zatAbdI" ke upalakSya meM aisI mahAna kRtiyoM kA prakAzana hindI sAhitya ke itihAsa meM sakSiroM meM aMkita hogA tathA sadA smaraNa kiyA jaaegaa| DA. vRjabihArI tivArI, jAgati (loka samparka vibhAga, paMjAba sarakAra dvArA prakAzita) caMDIgar3ha, navaMbara 1975 / Our country has the distinguished honour of producing men of great intelligence whose valuable writings have il fumined the thousands of persons, In course of time. In academic circles the name of Acharya Shri Hem Chanderji Maharaj is remembered with great respect for his unique composition 'Prakrit Vyakarn' in Prakrit language some 800-years back. It is a matter of great pride and satisfaction that Shri Shri 1008 Shri Gian Muniji Maharaj after arduous labour for over 20 years has translated this book in Sanskrit and Hindi for the benefit of a large number of students. I am glade to know that the work is being given the shape of a book shortly. I hope, this book will gain popularlty in the academic field and more and more scholars will derive benefit of it. Hans Raj Sharma, Ex-Minister for Finance, Planning, Local Govt. & Labour, Punjab, Chandigarh.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ S apanI bAta SSS.. SSSS prAkRta zabda kA artha--- prAkRta-vyAkaraNa isa zabda meM prAkRta aura vyAkaraNa ye do pada haiN| prAkRta zabda kA artha haieka prAcIna svataMtra bhASA,jisa kA prayoga jaina sAhitya meM tathA saMskRta ke nATakoM evaM manyAnya granthoM meM upalabdha hotA hai| vyAkaraNa usa zAstra kA nAma hai jisa ke dvArA bhASA ke zabdoM, unake rUpoM aura prayogoM prAdi kA jJAna upalabdha kiyA jAtA hai| prAkRta bhASA kA vyAkaraNa prAkRta vyAkaraNa kahalAtA hai| prAkRta zabda ko lekara anekoM artha-vicAraNAeM upalabdha hotI haiN| una meM se kucha eka nivedana karatA hUM : 1-prakRtiH saMskRtaM, tatra bhavaM tata AgataM vA prAkRtam (hemacandra-kRta prAkRta-dhyAkaraNa 81111), 2-~-prakRtiH saMskRtam, tatra bhavaM prAkRtamucyate (prAkRtisarvasva 11), 3. prakRtiH saMskRtaM tanna bhavatvAta prAkRtaM smRtam (prAkRta-candrikA), 4... prAkRteH saMskRtAyAstu vikRtiH prAkRtI matA (Sar3a bhASA-candrikA pRSTha 4), 5--prAkRtasya tu sarvameva saMskRta yoniH (vAsudevakRta karpUramaMjarIsaMjIvanI TokA 5 / 2) / prAkRta zabda kI ina saba vyutpattiyoM kA jaba gaMbhIratA se parizIlana karate haiM to yaha spaSTa ho jAtA hai ki prAkRta zabda prakRti zabda se niSpanna hupA hai aura prakRti kA artha hai...saMskRta bhASA / isa artha-vicAraNA se yaha spaSTa ho jAtA hai ki saMskRta bhASA prAkRta bhASA kI jananI hai / arthAt saMskRta bhASA se utpanna hone vAlI bhASA prAkRta bhASA kahalAtI hai| prAkRta zabda kA jo artha Upara kI paMktiyoM meM saMsUcita kiyA gayA hai / yaha artha koSakAroM ke mata meM prAmAgikA nahIM mAnA jAtA / kyoMki prAkRti zabda kA kisI bhI koSakAra ne 'saMskRta bhASA' yaha artha nahIM likhA hai| koSakAra to prakRti zabda ko mukhyatayA svabhAva athavA janasAdhAraNa isa artha kA abhiyAjaka svIkAra karate haiN| isIlie prAkRta zabda kA unake mana meM artha hotA hai -prakRtyA svabhAvena siddha prAktam / athavA prakRtInAM sAdhAraNa-janAnAmidaM prAkRtam / arthAt-.--jI bhASA prakRti (svabhAva) se siddha-niSpanna ho vaha prAkRta bhASA kahalAtI hai| prAcIna yuga meM prAkRta bhASA janajIvana kI mAtRbhASA thI, ataH svAbhAvika yA akRtrima mAno jAtI thii| saMskRtabhASA vyAkaraNa kI saMskAra-rUpa kRtrimatA (banAvaTIpana) se paripUrNa hone ke kAraNa kRtrima yA asvAbhAvika svIkAra kI gaI hai, kintu prAkRtabhASA kI aisI sthiti nahIM thI, jana-jIvana ko yaha svabhAva se samprApta hotI hai isalie ise svAbhAvika kahA gayA hai| athavA prakRti-janasAdhAraNa (sAdhAraNa-apaThita jana-jIvana) kI bhASA prAkRta bhASA kahalAtI hai| kyA bAlaka kyA bAlikA, kyA yubaka kyA yuvatI, kyA strI aura kyA puruSa sabhI prAkRtabhASA kA upayoga karate haiN| kisI pAThazAlA meM zikSaNa prApta kie binA hI ise bolate haiM, ata: ise jana-sAdhAraNa kI bhASA kahA gayA hai| isa prAkata bhASA se hI saMskRta mAdi bhasya bhASAoM kI utpatti hotI hai, isa satya ko bhASA-tatva ke siddhAnta bho saharSa svIkAra S AHYAAAAAAAH ours " ""
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ Tha ] karate haiM / kAraNa spaSTa hai| apaThita varga yA janasAdhAraNa kisI sAhityika bhASA kA na to svayaM prayoga karatA hai, aura nA~hIM use samajha sakatA hai / zrasaH janasAdhAraNa ke vyavahAra ko sampanna karane vAlI jo kathya bhASA ( bolacAla kI bhASA) hotI hai, vaha pAhitya kI parimArjita bhASA se sarvathA svataMtra para alaga bhASA hotI hai| zikSita yA paThita loga bhI vyavahAra jagata meM janasAdhAraNa se vArtAlApa karate haiM to ve usI kathya bhASA kA hI prayoga karate haiN| vedoM ke samaya meM bhI aisI kathya bhASA prabalita thI / jisa samaya laukika saMskRtabhASA cala rahI thI, usa samaya bhI janasAdhAraNa meM kathya bhASA pAI jAtI thI | nATaka-jagata isa satya kA pUrNatayA poSaNa karatA hai / nATaka-zAstroM ke parijJAtA vidvAna jAnate hI haiM ki vahAM para saMskRta bhASA ke sAtha-sAtha kathya bhASA bolane vAle pAtra bhI dRSTigocara hote haiM / yaha kathya bhASA prAkRta bhASA ho yo / zrataH yahI mAnA zAstrIya aura tarka-saMgata hai ki sarva bhASAoM kI jananI prAkRtabhASA hai| prAkRta bhASA ne saMskRta bhASA ko janma diyA hai| Aja kala ke bhASA-tasvajJoM ne isI mAnyatA kA samarthana kiyA hai| bhArata ke prAcIna bhASAtatvajJoM meM bhI isI siddhAnta kAkA jAtA hai alaMkAra meM eka zloka starrer meM khrista kI gyArahavIM zatAbdI ke eka jaina vidvAna munivara zrI namilikhate haiM " sakala jana ghyAkaraNAvibhiranA hitasaMskAraH sahaja vacanavyApAraH prakRtiH, tatra bhavaM seva vA prAkRtam / 'Arisa vaya siddha devAkhaM anubhAgahI vANI' ityAdivacanA vA prAk pUrvaM kutaM prAkkataM bAla mahilAdi-subodhaM sakalabhASAnibandhanabhUtaM vacanamucyate, meghanirmu - jalamivaikasvarUpaM tadeva ca. dezavizeSAt saMskAra karaNApatra samAsAktivizeSaM sat saMskRtAnu tara vibhedAnApnoti / ataeva zAstrakRtA: prAkRtamA niviSTaM tadatu saMskRtAdIni / pANinyA divyAkaraNoditazabvalakSaNena saMskaraNAda saMskRtamudhyate / arthAt prakRti zabda kA artha hai- logoM kA vyAkaraNa zrAdi ke saMskAroM se rahita svAbhAvika vacanavyApAra usase utpanna athavA vahI vacanavyApAra prAkRta kahalAtA hai / athavA 'prAk-kRta' para se prAkRta zabda banA hai / 'AkkRta' kA artha hai-pahale kiyA gyaa| bAraha aGgagranthoM meM pyAraha grantha pahale kathana kie gae haiM aura ina granthoM ko bhASA ArSa vacana meM (sUtra meM) ardhanist kahI gaI hai* | yaha ardha mAgadhI bhASA bAlaka tathA mahilA Adi ko subodha (sahajagabhya) hai aura yaha bhASA sakala bhASAoM kA mUlasrota mAnI jAtI hai| yahI ardhamAgadhI bhASA prAkRta kaho jAtI hai| yahI prAkRta megha se vinirmukta jala kI taraha pahale eka rUpa meM hone para bhI, deza-bheda se aura saMskAra karane se bhinnatA ko prApta karatA huA saMskRta bhAdi bhavAntara vibhedoM meM pariNata ho gayA hai| arthAta- ardhamAgadhI prAkRta bhASA se saMskRta bhASA tathA anyAnya bhASAoM kI utpatti ho pAI hai| isIlie mUlagranthakAra (rudraTa) ne prAkRta bhASA kA pahale aura saMskRta Adi bhASAoM kA bAda meM nirdeza kiyA hai| pANini Adi vyAkaraNoM meM batAe hue niyamoM ke anusAra saMskAra pAne ke kAraNa prAkRtabhASA saMskRta bhASA kahI jAne lagI hai| eka prazna kA samAdhAna --- Upara kI paMktiyoM meM jo batAyA gayA hai, usakA sArAMza yahI hai ki saMskRtabhASA prAkRta bhASA *bArahavA~ aGga-grantha dRSTivAda hai, isa meM caudaha pUrva (prakaraNa ) the| yaha aGga-grantha saMskRtabhASA meM thaa| yaha prAkala upalabdha nahIM hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA mUla (prakRti nahIM hai| saMskRta bhASA ko prAkRta bhASA kA udgama sthAna kahanA va samajhanA sarvathA bhAnta hai, asatya hai| aisI sthiti meM eka prazna paidA honA hai ki yadi saMskRtabhASA prAkRtabhASA kA mulasrota nahIM hai to phira prAcArya thI hema bandra Adi vidvAnoM ne "prakRti saMskRtam" yaha kaha kara prAkRtabhASA kI utpatti saMskRtabhASA se kyoM svIkAra kI hai ? uttara meM nivedana hai ki "prakRtiH saMskRtam" ina padoM dvArA saMskRtabhASA ko prAkRta bhASA kI jo utpAdikA kahA gayA hai, isa kA kAraNa saMskRtabhASA ko AdhAra mAna kara prAkRta bhASA ke zabdoM kI racanA karanA hI samajhanA caahiye| vasta-sthiti yaha hai ki prAkaMta-vyAkaraNa ke sabhI nirmAtAoM ne apane vyAkaraNa granthoM kA bhASA saMskRta karatI hai. isIlie unhoMne saMskRta-zabdoM ko prAdhAra mAnakara athavA prakRti mAnakara prAkRtabhASA ke vidhividhAna kA nirUpaNa kiyA hai| aisA karane se saMskRtabhASA kI apekSA prAkRta bhASA meM jo-jo vicitratAeM upalabdha hotI haiM ve suvidhApUrvaka samajhI jA sakatI hai tathA prAkRta bhASA kA saMskRta zabdoM ke sAtha jo-jo sAmya yA vaiSamya samprApta hotA hai, vaha bhI spaSTarUpeNa avagata kiyA jA sakatA hai| isI prAzaya ko lekara prAcArya zrI hemacandra prAdi vidvAnoM ne "prakRtiH saMskRtam" ina zabdoM kA prayoga kiyA hai, na ki isa prAzaya ko lekara ki prAkRtabhASA kI utpatti saMskRtabhASA se hotI hai| haimazabdAnuzAsana vyAkaraNa pATha adhyAyoM meM vibhakta hai / Adi ke sAta adhyAyoM meM prAcArya zrI hemacandra ne saMskabhASAkaM vidhi-vidhAna kA nirUpaNa kiyA hai tathA antima aSTamAdhyAya meM prAkRta bhASA kI rUparekhA upanyasta kI hai| saMskRta aura prAkRta ina donoM bhASAnoM ke vidyArthI yaha bhalI bhAMti jAnate haiM ki ina donoM bhASAmoM ke vidhividhAnoM meM anekoM samAnatAeM pAI jAtI hai| prataH prAcArya zrI hemacandra ne sarvaprathama sAta adhyAyoM meM saMskRta bhASA kA varNana kara diyA hai, tadanantara prAkRta-bhASA-sambandhI jo antara thA usakA aSTamAdhyAya meM ullekha kara diyA hai| yadi svataMtra rUpa se prAkRta bhASA ke samasta vidhi-vidhAna kA nirUpaNa kiyA jAtA to una ko bahuta bar3A vizAla-kAya prantha taiyAra karanA pdd'taa| ataH lAghava ko dhyAna meM rakhakara prAcArya zrI hemacandra ne saMskRta aura prAkRta ina donoM bhASAoM meM jo pArthakya hai usa ko apane DhaMga se saMsUcita kara diyA hai| kyoMki sarvaprathama saMskRta-bhASA kA nirUpaNa kiyA gayA thA. tatpazcAta prAkRta bhASA kA. of prAcArya zrI hemacandra ne saMskRtabhASA ko prAkRtabhASA kI prakRti {mUlasrota) svIkAra kara liyA hai| kintu isakA yaha artha nahIM lenA cAhiye ki saMskRtabhASA prAkRtabhASA kI jananI hai| saMbhava hai, yadi yAcArya zrI hemacandra pahale sAta adhyAyoM meM prAkRta bhASA ke vidhi-vidhAna kA nirdeza kara dete mora tadanantara ve saMskRtabhASA kA nirdeza karate to usa samaya ve "prakRtiH saMskRtam" ina padoM kA ullekha na karake "prakRtiH prAkRtam" aisA hI ullekha karate / sAmpradAyikatA kA viSa isa ke atirikta, kucha loga sAmpradAyikatA-janya dveSa se itane adhika dveSI bane hue daSTigocara hote haiM ki kucha kahate nahIM banatA / ve yaha kahate bhI sakucAte nahIM hai ki prAkRtabhASA to mUkhoM kI bhASA hai aura saMskRtabhASA vidvAnoM kI / vastutaH aisI UlajalUla bAta karane vAle svayaM mUha aura gaMbhIratA se zUnya pratIta hote haiM / vastutaH bhASA koI bhI ho, jaba taka vaha jana-sAdhAraNa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaratAta kI bhASA rahatI hai, taba taka usakA vyAkaraNa ke niyamoM se prAbaddha yA saMskRta honA Avazyaka nahIM hotA / usa samaya to vaha kanyabhASA arthAta bolacAla kI bhASA ke rUpa meM ho pracalita rahatI hai| isake viparIta jaba bahI bhASA vyAkaraNa ke niyamoM se pariSkRta kara dI jAtI hai ! taba usa kA rUpa kucha mora hI ho jAtA hai| yaha niyama sabhI bhASAyoM para lAgU hotA hai / saMskRtabhASA jaba janasAdhAraNa kI kathya bhASA rahI hai to usa samaya usakA rUpa bhI vyAkaraNa ke niyamoM se parimArjita saMskRtabhASA se sarvathA pRthaka thA / saMskRta bhASA kA laukika aura alaukika (vaidika saMskRta) yaha dvaividhya rUpa bhI isI tathya ko paripuSTa kara rahA hai| ataH kisI bhASA ko mUkhoM kI bhASA kahanA aura kisI bhASA ko vidvAnoM kI bhASA batalAnA sarvathA asaMgata hai, aura apanI buddhihInatA ko abhivyakta karanA hai| sabhI bhASAeM apane-apane yuga meM sammAnita rahI haiM, aura sabhI bhASAoM meM janajIvana ke nirmANa, utthAna evaM prabhyutthAna ke lie kucha-na-kucha sAmagrI mAnada samAja ko avazya pradAna kI hai| ataH apekSAkRta sabhI bhASAeM prAva rAspada haiN| prAkRtadhyAkaraNa kA dvitIya khaNDa prAcArya zrI hemacandra dvArA vinirmita haimazabdAnuzAsana nAmaka vyAkaraNa pATha adhyAyoM meM vibhasa hai / pahale sAta adhyAyoM meM saMskRtabhASA ke vidhividhAna kA nirUpaNa kara rakhA hai aura prAiveadhyAya meM prAkRtabhASA kA / haimazabdAnuzAsana ke pAThaveM adhyAya ko hI prAkRta-vyAkaraNa ke nAma se pukArA jAtA hai| prAkRta-dhyAkaraNa meM cAra adhyAya haiN| ina cAra adhyAyoM ko hamane do khaNDoM meM vibhakta kiyA hai| prathama skhaNDa meM prAdi ke tIna pAdoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| dvitIya khaNDa meM kevala caturtha pAda kA vivecana hai| prastuta grantha meM prAkRta-vyAkaraNa kA dvitIya khaNDa hI upanyasta kiyA gayA hai| isa skhaNDa meM do TIkAeM prastuta kI gaI haiN| eka saMskRtabhASA meM hai, dUsarI hindIbhASA meM / saMskRta-TIkA kA nAma bAla manoramA rakhA gayA hai jabaki hindI-TIkA nAma prAtmaguNa-prakAzikA hai| saMskRta-TIkA meM prAkRtabhASA ke zabdoM ko sAdhanikA prastuta kI gaI hai| jaise----- dharmaH yaha zabda saMskata-bhASA kA hai. isa zabda kA prAkata-bhASA meM dhammo yaha rUpa banatA hai| prAkRtavyAkaraNa ke kisa-kisa sUtra dvArA dhammo isa rUpa kI nispati hotI hai ? ise kisa taraha banAyA jAtA hai ? yaha saba kucha saMskRta-TIkA meM pradarzita kiyA gayA hai / mUlasUtra tathA mula sUtra ke kaThina sthaloM kA evaM sUtrokta zabdoM kA bhAvArtha hindI-TokA meM likhA gayA hai| prAkRta-vyAkaraNa saTIka zramaNa bhagavAna mahAvIra kI 25 vIM nirvANa zatAbdI ke upalakSya meM prakAzita kiyA gayA hai| isakA prathama khaNDa do varSa hue pAThakoM kI sevA meM samarpita kiyA jA cukA hai| prAkRta bhASA ke pracAraka, prasAraka evaM manISI vidvAnoM ne isa prakAzana ko kitanA prAdara evaM sammAna pradAna kiyA hai, tathA mAsika patrikAoM meM samAlocaka mahAnubhAvoM ne isa ke sambandha meM kyA-kyA abhiprAya pradarzita kiyA hai ? usakA prastuta grantha meM hI anyatra "pUjya munirAjoM tathA vidvAnoM kI vRSTi meM, prAkRta vyAkaraNa (prathama khaNDa)" isa zIrSaka dvArA ullekha kiyA jA rahA hai| - prAkRta-dhyAkaraNa kI TIkA likhane kA kyA kAraNa rahA hai ? isa sambandha meM prathama khaNDa meM nivedana kiyA jA cukA hai| prAkRta-vyAkaraNa kA dvitIya khaNDa zIghrAti-zIghra pAThakoM ke karakamaloM meM pahuMcA diyA jAe ? yaha prabala bhAvanA thI, kintu isa bhAvanA ko zIghra jo sAkAra rUpa nahIM diyA jA sakA, isakA sarvAdhika kAraNa presa vAloM kI vyastatA kI adhikatA hI mAnatA huuN| jisa presa meM
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ + ] prAkRta vyAkaraNa kA mudraNa ho rahA hai, bahuta bar3A presa hone para bhI usa meM itanI adhika vyastatA dRSTigocara hotI hai ki isa samaya bhI dvitIya khaNDa kA prakAzita honA kaThina pratIta ho rahA thA / tathApi yaha saba kucha jo ho gayA hai, yaha bhI presa ke mAlika zrI aisa0 ela0 bhATiyA jI kA hI audA samajhatA hU~ | kRtajJatA pradarzana ...... prAkRta vyAkaraNa kI saMskRta-TokA tathA hindI TIkA likhane meM mUlarUpa meM sarvAdhika zreya to mere jIvana ke nirmAtA, hRdaya samrAT, jainadharmadivAkara pUjyapAda, vandanIya prAcAryasamrAT gurudeva pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja ko hI diyA jA sakatA hai| kyoMki unhIM ke pradeza tathA maGgalamaya | maiM yaha pUjya gurudeva AzIrvAda se hI prAkRta vyAkaraNa kA yaha vizAla vivecana likhA jA sakA kAhI puNya pratApa mAnatA hUM ki "zreyAMsi bahuvighnAni" ke siddhAnta ke prabhAva se maiM sarvathA pratA rhaa| ataH sarvaprathama maiM jainAgamoM ke advitIya vidvAna, cAritracUDAmaNi pUjya gurudeva kA hRdaya se AbhArI hUM / tadanantara apane bar3e gurubhAI zraddheya paNDita zrI hemacandra jI mahArAja kA bhI prAbhArI hUM, jinake samaya-samaya para die gae sahayoga ke kAraNa maiM bAlamanoramA saMskRta TIkA ko parimArjita evaM parivardhita karane meM saphala ho pAyA hU~ / prAkRta vyAkaraNa ke cAroM pAdoM ke Arambha meM tathA anta meM jitane bhI loka die gae haiM, unameM se kucha eka zlokoM ko chor3akara zeSa samasta zloka mere snehI muni AdaraNIya paNDita zrI rAma prasAda jI ke likhe hue haiN| muni zrI vyAkhyAnavAcaspati zraddhaye zrI svAmI bhavana lAla jI mahArAja ke ziSya- ratna haiN| meM inako apane choTe bhAI kI bhA~ti mAnatA hUM / saMskRta bhASA tathA prAgamagranthoM kI inako itanI adhika jAnakArI hai ki kucha kahate nahIM bntaa| ye eka sulajhe hue vidvAna evaM vicAraka santa haiM / apane choTe bhAI ke isa sahayoga kA bhI dhanyavAdI hU~ / prAkRta vyAkaraNa ke prathama khaNDa para prAcArya pravara pUjya zrI prAnanda RSi jI mahArAja paNDitapravara zrI hemacandra jI mahArAja, upAdhyAya kaviratna zrI amara muni jI mahArAja, upAdhyAya paNDila zrI phUlacandra jI mahArAja bhramaNa prAdi pUjya munirAjoM tathA granya vidvAnoM ne apane zrabhimata preSita karake mujhe jo protsAhita kiyA hai, usake lie maiM unakA kRtajJa hUM, zrAbhArI hUM / prAkRta vyAkaraNa ke prakAzana kI saba vyavasthA hamAre priya zrAvaka zrI sukhadevarAja jI jaina moharoM vAle, ambAlA zahara vAle kara rahe haiM / inhoMne isa grantha ke prakAzana meM apanI sabhI zaktiyoM kA prayoga kiyA hai, vaha bhI niSkAma bhAvanA se / yadi saMkSepa meM apanI bAta kaha dUM to -zrI sukhadevarAja jI kA bhaktipUrNa madhura sahayoga hI prAkRta vyAkaraNa kI racanA ko sAkAra rUpa pradAna kara sakA hai| prAkRta vyAkaraNa ke prakAzana ke nimitta jina dAnI sajjanoM evaM udAra bahinoM ne sahayoga diyA hai, unakA bhI dhanyavAdI huuN| merI likhI paMktiyoM ko presa ke mAdhyama se pAThakoM taka pahuMcAne kA mUla grAdhAra to dAnI sajjanoM kA sahayogahI mAnatA huuN| maiM ina udAra mahAnubhAvoM kA bhI dhanyavAdI huuN| prakAzaka saMsthA kI ora se bhI ina dAnI sajjanoM kA nAma nirdeza-pUrvaka dhanyavAda isI grantha meM anyatra kiyA jA rahA hai / prAkRta vyAkaraNa ke dvitIya khaNDa ke anta meM pariziSTa ke rUpa meM prAkRta bhASA kA jo dhAtupATha diyA gayA hai, yaha bhAvanagara se prakAzita prAkRta-vyAkaraNa (praSTasAdhyAya sUtrapATha ) se sAbhAra
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ MINVaa 0 00mAtareanemasaayoooooooooosawesMMMMMEAAMSAIN000000000000PTANASIA [ta ] uddhRta kiyA gayA hai ! maiM isa grantha ko prakAzikA saMsthA kA bhI dhanyavAdI hUM! dhAtupATha ke anantara prAkRta-vyAkaraNa kI sUsUcI bhI dI gaI haiN| isa sUsUcI ko taiyAra karane meM AcArya zrI prAtmArAma ana miDila skUla, annA (ludhiyAnA) kI mukhya adhyApikA bahina rakSAdeyo zarmA tathA adhyApikA kumArI zaMnA devI kA sarvAdhika parizrama rahA hai / kumArI darzanA ne to isa sUtrasUtrI ke taiyAra karane meM apane pranya mAvazyaka kAryoM kI ora bhI koI dhyAna nahIM diyaa| merI "prAkRta-vyAkaraNa kI akArAdikrama se sUtrasUcI avazya taiyAra honI cAhie" isa kAmanA ko mUrta rUpa dene meM isa devI-yugala ne sahayoga dekara jI snehAtireka dikhalAyA hai, usake lie hRdaya se dhanyavAdI huuN| bitIta prArthanA-- isa satya se mujhe inakAra nahIM hai ki maiM koI vidvAna yA lekhaka nahIM huuN| tathApi jo kucha likhA gayA hai, yaha prAkRta-bhASA ke vidyArthI kA eka sAdhAraNa abhyAsa yA prayAsa hI samajhanA caahie| prata: "gAyata: skhalanaM kvApi" ke anusAra skhalanA kA ho jAnA svAbhAvika hI hai / isalie pAThakoM se saprema evaM sAgraha prArthanA karUMgA ki jahAM para bhI unheM koI skhalanA dRSTigocara ho, usakA sudhAra karaleM aura usakI sUcanA isa sevaka ko dene kI udAratA avazya kareM tAki agrima saMskaraNa meM usa skhalanA kA parihAra kiyA jA sake / dhanyavAda / janasthAnaka, paTiyAlA 19-2-1977 prArthI-- jAnamuni
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dhAtvAdezavidhi: ( ka ) atha dhAtvAdeza vidhiH ( sva ) atha dhAtvAdezavidhiH ( ga ) atha karmabhAva ( bhAvakarma) prakararaNam atha nipAta-prakaraNam atha dhAtUnAmanekArthatA atha zaurasenI bhASAprakara kahAM kyA hai ? zratha apabhraMzabhASA-prakaraNam ( zratha svaravidhiH ) 68 atha mAgadhI bhASAprakaraNam 105 zratha paizAcI bhASAprakaraNam 157 er likA-paizAcI bhASAprakaraNam 140 atha pulliGgIya-sthAdividhi: ar strIliGgIya- syAdividhi: atha napuMsakaliGgIya-syAdividhiH atha sarvAdizabdAnAM vidhiH prathamAdi-vidhiH er dhAtvAdezavidhiH 24 51 74 82 84 - 147 155 176 atha kAfeosjanAnAM gAyAdezavidhiH 258 areena-zabda sambandhI pradezaviSiH or farmarsafadha: atha pratyayavidhiH er sarezavidhiH ser frGgaprakaraNam pratha zaurasenI - bhASA - samAnavidhiH yasya vidhiH wr saMskRta bhASA - samAna vidhiH atha granthakRt prazastiH gurvAvalI viSaye kicidaitihyam prAkRta dhAtUnAmanukramaNikA akArAdikrameNa prAkRta-vyAkaraNasya 186 sUtrasUcI 192 prAkRtavyAkaraNasya caturthapAdasya zabdasUcI 231 245 266 335 338 366 374 378 380 382 387 362 36.4 400 411 zuddhipatram pRSTha 74 para pratha karmabhAvaprakaraNam" ke sthAna para "pratha bhAvakarmaprakaraNam" aisA honA cAhie pRSTha 183 para tucchakam (ducchau ) isa zabda kI prakriyA meM 1025 sUtra se akAra ko DhaM yaha Adeza hotA hai, 1052 sUtra se uccAraNa lAghava karake 1015 sUtra se sipratyaya kA lopa hotA hai| aisA samajhanA cAhie /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ * caturthaH pAdaH * * aham __ *dhAsvAdeza-vidhiH [ka] * 672-ivito yaa||4|1| sUtre ye idito dhAtavo vakSyante teSAM ye prAdezAste vikalpena bhavantoti veditavyam / tatraiva codAhariSyate / 673-kthevjjr-pjjroppaal-pisunn-sNgh-boll-cv-jmp-siis-saahaaH|8|4|2| katherdhAtorvajjarAdayo dazAdezA bA bhavanti / vajjarai, pajjarai, uppAlai, pisugai, saMghai, to bollai, cavaI, jambai, sosai, saah| ubbukkai iti tUtpUrvasya bukka bhASaNe ityasya / pakSe / kahai / ete cAnyadezISu paThitA api asmAbhirdhAtvAdezIkRtA vividheSu pratyayeSu pratiSThantAmiti / tathA ca bajarimo, kathitaH / vajjariUNa, kathayitvA / vajjaraNa, kathanam / vajjaranto, kathayan / varipabvaM, kathayitavyamiti rUpamaisrANi sidhyanti / saMskRtadhAtuvacca pratyaya-lopAgamAdividhiH / 674---duHkhe nnishvrH||4|3| duHkha viSayasya katheriNabara ityAdezo vA bhavati / ripabbara / duHkhaM kathayatItyarthaH / 675-jugupsejhuNa-dugugcha-duguJchAH / 8 / 4 / 4 / jugupserete traya prAdezA vA bhavanti / jhugai, duguccha, duguJchai / pakSe / jugucchaha / galope / duucchai, duuJchaI, juucchii|| 676--bubhukSi-vIjyorNIrava-bojjo / 8 / 4 / 5 / bubhukSerAcAravivabantasya ca bojeyayA saMkhyametAvAdezau vA bhavataH / goravai, buhukkhaaii| vojjai, bIjai / 677--dhyaa-go-gau| 8 / 4 / 6 / anayoryathAsaMkhyaM jhA, gA ityAdezI bhavataH / jhAi, jhApA / gijjhAi / nipUrvo darzanArthaH / gAI, gAyajhAraNaM / mAraNaM / 678-jo jANa-muNau / 8 / 4 / 7 / jAnAte auraNa, muraNa ityAdezau bhavataH / jAgAi, mugai / bahulAdhikArAt kvacid vikalpaH / jANi, raNAyaM / jAriNaUraNa, pAUNa / jAragaNaM, gANaM / maNa i iti tu manyateH / / 676-udo dhmo dhumaa|8|4|8 / udaH parasya dhmo dhAtodhu mA ityAdezo bhavati / ukhumaaii|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam caturthapAda: 680-zrayo dho deha / / 3 / 6 / zradaH parasya vadhAsadaha ityAdezo bhavati / sahahai / saddahamANo jiivo| 681-pive. pijj-ill-ptttt-ghottttaaH|| 4 / 10 / pibaterete catvAra AdezA vA bhavanti / pijjai, Dallai, paTTai, ghoTTai, pigrh| 682-udvAterorummA vsunaa|8|4|11| utpUrvasya vAteH prorummA, basunA ityetAyAdezo vA bhavataH / bhorummAi, vasubhAi, ubvaai| 683-nidrAterohoroGghanai / 8 / 4 / 12 / nipUrvasya dAteH ohIra, usa ityAdezo vA bhavataH / prohIrai, uGghaI, nidAi / 684-prA rAigyaH / 8 / 4 / 13 / AjighraterAindha ityAdezo vA bhavati / prAigdhai, prdhaai| 685-snaaterbhuttH|8|4|14 / snAterabbhutta ityAdezo yA bhavati / prabhuttai, 686 samaH styaH khAH / / 4 / 15 / saMpUrvasya styAyateH khA ityAdezo bhavati / saMkhAi, saMkhAyaM / 687--sthaSThA-thakka-ciTTha-nirappAH / 8 / 4 / 16 / tiSThaterete catvAra prAdezA bhavanti / ThAi, ThAai / ThANaM / pdiyo| udino / pttttaavipro| uhaavino| yatrakA / ciTThai, ciTThiUNa / nirappA / bahulAdhikArAt kvacinna bhavati / thiy| thAraNaM / patyio / utthio / thAUraNa / 688-udsstth-kukkurau|| 4 / 17 / udaH parasya tiSThate: Ta, kukkura ityAdezo bhavataH / udai, ukkukkura / ... 686-mlervA pvaayau| 8 / 4 / 18 / mlAyatervA, pabvAya ityAdezau vA bhavataH / vAI, pabvAyai, milaa| 660-nirmo nimmANa-nimmayau / / 4 / 16 / nipUrvasya mimIteretAvAdezI bhavataH / nimmArAi, nimmvii| 691-kSeNijharo vA / / 4 / 20 1 kSayateriNajjhara ityAdezo vA bhavati / gijharai / pakSe jhijj| 662-chaveNuma-nUma-samnuma-DhakkomvAla-palyAlAH / 8 / 4 / 21 / chadeNyantasya ete SaDAdezA vA bhavanti / rAmai, namai, gatve rAmai, sannuma i,Dhavakai,prombAlai,pavvAlai,chAyai /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 663-niviptyonnihoddH| / 4 / 22 / nivRgaH patezca Nyantasya sihoDa ityAdezo vA bhavati / NihoDai / pksse| nivArei / paaddei| 664-dUko dUmaH / 8 / 4 / 23 / dUko Nyantasya dUma ityAdezo bhavati / dumeha majjha hiprayaM / 665-dhavale?maH / 8 / 4 / 24 / dhavalayateya'ntasya dumAdezo vA bhavati / dumai, dhavalai / svarANAM svarA: (bahulama)[4.238] iti dIrghatvamapi / dUmiyaM / dhavalitamityarthaH / 666-tulerohAmaH / 8 / 4 / 25 / tuleyansasya mohAma ityAdezo vA bhavati / mohAmai, tulii| 667-viriceroluNDolluNDa-palhatthAH / 8 / 4 / 26 / viracayateya'ntasya proluNDA. dayastraya prAdezA vA bhavanti / aoluNDai, ulluNDAi, palhatthai, vireaii| 668-tdderaahodd-vihoddauN| 8 / 4 / 27 / taDeya'ntasya etAvAdezI vA bhavataH / AhoDai, vihoDai / pakSe / tAi / 666-mishrerviisaal-melvo| 8 / 4 / 28 / mizrayateya'ntasya vIsAla,melava ityAdezI yA bhavataH / vIsAlAi, melavai, di ..... .: :::::::::::::::::: 700-uddha leNuNThaH / 8 / 4 / 26 / uddhaleya'ntasya guNTha ityAdezo vA bhavati / guNThai / pakSe / uddhle|| ___701--bhrmestaaliprnntt-tmaaddau| 8 / 4 / 30 / bhramayaterNyantasya tAlimaNTa, tamADa ityAdezo vA bhavataH / tAli praNTai, tamAGai, bhAmei, bhamADei, bhamAvei / 702-nazeviuDa-nAsava-hAraka-vippagAla-palAvAH / 8 / 4 / 31 / nazeyaMntasya ete paJcAdezA vA bhavanti / vijaya, nAsavai, hAravai, vippagAlai, palAvai / pakSe, naasi| 703---dRshev-ds-dkkhyaaH|| 4 / 32 / dRzeSyantasya ete traya prAdezA vA bhavanti / dAvai', dasai, dakkhavai, darisai / 704-udghaTeruggaH / 8 / 4 / 33 / utpUrvasya ghaTeya'ntasya ugga ityAdezo vA bhavati / uggai, ugghaatt| 705-spRhaH sihaH / / 4 / 34 / spRho Nyantasya siha ityAdezo bhavati / sihi| 706-saMbhAverAsaGghaH 8 / 4 / 35 / saMbhAvayaterAsaGgha ityAdezo vA bhavati / prAsai, saMbhAvai / 707-unnamerutthaMghollAla-guluguJchoppelAH / 8 / 4 / 36 / utpUrvasya nameya'ntasya
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH ete catvAra AdezA vA bhavanti / utthai, ullAla i, gulugucchai, uppela i, unnaami| 708-pra sthApeH pttttv-pennddvau||4| 37 / prapUrvasya tiSThaleryantasya paTTava peNDava ityAdezau vA bhvtH| paTuvai, peNDavai, pttttaavaa| 706--vijJapervokkAbukkI / 8 / 4 / 38 / vipUrvasya jAnAleya'ntasya vokka,abukka ityAdezau vA bhavataH / bokkai, adhukkAi, viNNavai / 710-aparalliva-caccaSpa-praNAmAH / 8 / 4 / 36 / aryantasya ete zraya prAdezA vA bhavanti / allita nasata paNAma ! pare appedd'| 711-yAperjavaH / 8 / 4 / 40 / yAteya'ntasya java ityAdezo vA bhavati / javai, jaaveN| 712--plaaverombaal-pvvaalau| 8 / 4 / 41 / plavateya'ntasya etAvAdezI vA bhavataH / prombAlai, pabvAlai, pAvei / 713--vikozeH pakkhoDaH / 8 / 4 / 42 / vikozayate madhAtoryantasya pakkhoDa ityAdezo vA bhavati / pakkhoDai, vikAsAi / 714--romntheroggaal-bgolau| 8 / 4 / 43 / romanthenabhidhAtoryantasya etAbAdezI vA bhavataH / proggAlai, vaggolai, romanthAi / 715-kameNihavaH / 8 / 4 / 44 / kameH svArthaNyantasya riNava ityAdezo vA bhavati / riNahuvai, kAmeSTra / 716-prAkAzerNavaH / 8 / 4 / 45 / prakAzerNyantasya gunda ityAdezo vA bhavati / gubbAi, pyaasei| 717-kampeviccholaH / 8 / 4 / 46 / kampeya'ntasya vicchola ityAdezo vA bhavati / vijcholAI, kampecha / 718-prAropevalaH / 8 / 4 / 47 / prAraheNyantasya vala ityAdezo vA bhavati / balai, pArovei / 71.... dole rajolaH / / 4 / 48 / dule: svArthe Nyantasya rola ityAdezo vA bhavati / ralolai, dolai / 720 raje rAvaH / 8 / 4 / 46 / rajeya'ntasya rAva ityadezo vA bhavati / rAveha, rajei / 721-ghaH parivADaH / 8 / 4 / 50 / ghaTeparyantasya parivADa ityAdezo vA bhavati /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ turthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * .. 5 parivADe i, ghddheii| 722.---veSTaH paripAlaH / 8 / 4 / 51 / veSTeyantasya paripAla ityAdezo vA bhavati / paripAlei, veddheii| 723-kriyaH kiNo vestu ke ca / 8 ! 4 / 52 / raNeriti nivRttam / kroNAte: kiraNa ityAdezo bhavati / veH parasya tu dviruktaH keH, cakArAt kiraNazca bhavati / kiraNai, di. ke i, vikikrnn| 724-bhiyo bhA-bIhau / 8 / 4 / 53 / bibheteretAbAdezau bhvtH| bhAi / bhaaiy| bohAi / bI himaM / bahulAdhikArAt, bhiigro| 725---praaliingollii|8|4 / 54 / pAloyateH allI ityAdezo bhavati / allIai, allopo| 726--nilIDa NilI-Nilukka-Niriggha-luSaka-livaka-lhikkAH / 8 / 4 / 55 / nilIGaH ete SaDAdezA vA bhavanti / NilIprAi, Nilukkai, girigdha, lukkai, likkA, lihakkai, nilijjii| 727-vilii.viraa|8|4| 56 / vilIvirA ityAdezo vA bhavati / virAi, vilijjii| 728-ste ruja-ruNTo / 8 / 4 / 57 / rauteretAbAdezo vA bhavataH / rujai, haNTai, rvii| 726----zruTehaNaH / 8 / 4 / 58 / zRNoterhaNa ityAdezo vA bhavati / hAi, suraNai / 730--dhUgerbudhaH / 8 / 4 / 56 / dhunAtedhuva ityAdezo vA bhavati / dhuva hai, dhuNai / 731-bhuve:-huva-havAH / 8 / 4 / 60 / bhuvo dhAto:, huva, hava ityete prAdezA dA bhavanti / hoi / honti / hbi| huvanti ! pakSe, bhvh| parihINa-bihavo / bhavijaM / pabhavam / paribhavai / saMbhavaI / kvacidanyadapi, unbhuprai / bhattaM / 732-aviti huH / 8 / 4 / 61 / vidvarje pratyaye bhuvo hu ityAdezo vA bhavati / hunti / bhavana / hunto / avitIti kim ? hoh| 733-pRthak-paSTa NidhvaH / 8 / 4 // 62 / puthagabhUte spaSTaM ca kartari bhuvo Nivar3a ityAdezo bhavati / NibaDaI / pRthak spaSTo vA bhavatItyarthaH / 734-prabhau huppo vA / 814 / 63 / prabhuktuM kasya bhuvo huppa ityAdezo vA bhvti| prabhutvaM ca prapUrvaspaivArthaH / praGga citra na pahuppai / pakSe, pbhvei|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNam * caturtha pAdaH 735--kte hai||4164 bhuvaH ktapratyaye irAdezo bhavati / hugraM / aguhUaM / paramaM / 736--kRge kuNaH / 8 / 4 / 65 / kRgaH kuraNa ityAdezo vA bhavati / kuNAi, karai / 737-kANekSite nnipraarH| 8 / 4 / 66 / kAraNekSita-viSayasya kRgo riNavAra ityAdezo vA bhavati / gimArai, kAraNekSitaM karoti / 738-niSTambhAvaSTamme NiThaha-saMdANaM / 8 / 4 / 67 / niSTambhaviSayasyAvaSTambhaviSayasya ca kRgo yathAsaMkhya rigaTThaha, sadAga ityAdezau vA bhavataH / giThThahaI, niSTambha karoti / saMdArAi, abaSTambhaM karoti / 736-zrame vAvasphaH / 8 / 4 / 68 / zramaviSayasya kRgo vAyampha ityAdezo vA bhavati / vAvamphai, zramaM karoti / __740-manyunauSThamAlinye nnivolH| 8 / 4 / 66 / manyunA kararaNena yadoSThamAlinya tadviSayasya kRgo riNavola ityAdezo vA bhavati / riNavolai, manyunA poSThaM malinaM karoti / 741-zaithilya-lambane pyllH| 8 / 4 / 70 / zaithilyaviSayasya lambanaviSayasya ca kRgaH payalla ityAdezo vA bhavati / payallai zithilI bhavati lambate thaa| 742-niSpAtAcchoTe NIlugchaH / / / 4 ! 71 / niSpatanaviSayasya pAcchoTanaviSayasya ca kRgo NIluJcha ityAdezo vA bhvti|nniilunych, niSpatati, AcchoTayati vA / 743--kSure kammaH / / 4 / 72 / kSuraviSayasya kRgaH kamma ityAdezo vA bhavati / kmmi| kSuraM karotItyarthaH / __ 744-cATau gulalaH / 8 / 4 / 73 / cATuviSayasya kRgo gulala ityAdezo vA bhavati / gulalaI, cATu karotItyarthaH / 745---smarejhara-jhara-mara-mala-laDha-vimhara-sumara-payara-pamhahAH / 8 / 4 / 74 / smarerete navAdezA vA bhavanti / jharai, jhUrai, bharai, bhalaI, laDhaI, vimharai, sumaraI, paparaI, pamha i, srii| __ * atha caturthaH pAdaH * *ajJAna-hantA bhavatArakazca, yaH kRtsna-karma-kSaya-kArakazca / *manAna-nAzakaH, bhavAta-caturgatirUpa-saMsArAta sarkastArakaH, tathA ca yaH kRtsnakarmaNAmazeSakarmaNAM kSayara, nirvANaprApto'pi tamasaH parastAt natu dIpavat nirvANaM gatastamasA parivArayitu zAH; sa varSamAnaH, mama prApadAmApanasya vighnopadhAtAya zaraNamastu rakSitA bhavatu / azeSAna-nikhilAna bAravAdezAna saMzya kasya dhAtoH prAkRte ka mAdezaH? iti darzayitvA pabhASAH prAkRla-bhevAH pradhyasmin pAde vivecanaprAptAH santi, tapasya-pUrvokta-prayojanasya caturthacaraNasyeyaMbolamanoramATIkA sazyate / pratra upjaatichn|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pre- -- caturtha pAdaH * saMskRta-hindo-TokAdvayopetam nirvANamApto'pi tamaH parastAt, sa vardhamAnaH zaraNaM mamAstu // 1 // saMvayaM dhAtvAdezAnazeSAn, bhASAH SaDayantra vivecanIyAH / caturthapAvasya tadarthakasya, prArabhyate bAlamanorameyam // 2 // __ ahamiti / nividhana-samAstikAmo maGgalamAcaret" iti siddhAntamAzritya vRtti kAreNa ahama iti padena maGgalamAcaritam / ahamitipadaM parameSThinaH (paramapade sthitasya) paramezvarasya vAcakam, maGgalArtha zAstrasya, tadadhyAyastha tatpAdasya vAdI prayujyate / * atha dhAsvAdezAvidhiH [ka]* kathyAdidhAtUnAM sthAne vajjarAdaya ye mAdezA bhavanti, tAnnirUpayatyAcArya:--- 672-ivito vA / yeSAM dhAtanAmikAra itsaMjJako bhavati, teSAM dhAtuno sthAne ye dhAdezA bhavanti te sarve nai kalpikA eva bodhyaaH| teSAmudAharaNAni tava tattatsUtreSu dAsyante / 673--kathayati / kathi(ka)kathane / kath +tic / ityatra 673 sU0 kathidhAtoH vajjara,pajjara ityAdaya prAdelA vikalpena bhavanti, 628 sU0 tivaH icAdeze bajjarai pAbarai vappAlai pisuNa saMghaha bollai cavai jampai sosai sAha iti bhavati / ubukkA iti / ubbukkaI iti tu udupasargapUrvastha bukka bhASaNe itidhAtoH rUpaM vidyate / yathA-ubukka+ti / ityatra 348 sU0 dakAralophe,360 sU0bakAradvitve, 110 sU0 dhAtorante'kArAgame, pUrvavadeva umbAi iti siddham / prch| bajjarAdayAdezAbhAvapakSa katha+ tiva, ityatra 187 sU0 thakArasya hakAre, akArasya mAgame, pUrvavadeva kahA iti bhavati / ete dhAnyadezISu / kecidAcAryAH dezISu-mAgadhIpaizAcImahArASTrIprabhUtibhASAsu bajz2arAkSya prAdezA dezyayatvena paThanti / vibhinna bhASAsu bajjarAdInAM prayogaH sutarA dRzyate, attasteSAM mate vajarAdyAdezavidhAnaM partha bhavati / uttarayati vRttikAro yad vajjarAdaya prAdezAstattadeyAsu bhASAsa, tu paThitAH santi parantu na tu kebalaM kathidhAtoH sthAne vihitAH santi, asmAbhistu kevalaM kapithAtoreya sthAne ete prAdezarUpeNa bhagitAH / iyameva pUrvAcAryANAM matesmAkaM mate ca bhinnatA sheyaa| api ca, te prAcAryAstu tattadezAsu bhASAsveda vajjasadInAmAdezAnAM grahaNaM kurvanti, tena tattadezyAsu bhASAsu bajjarAdInAM prayogasaMkocaH, teSAmanyApakatA ca bhavati, paraM vayaM vividheSu pratyayeSu pareSvapi kathidhAtoH sthAne bajjarAdhAdezavidhAnamicchAmaH, senAsmAkaM mate vajjarAdhAdezAnAM prayogadhyApakatA saMjAyate / yathAkathitaH / kath+kta- katheH vajjarAdeze,645 sU0 akArasya sthAne ikAre,177 su0 lakAralope, sipratyaye, 411 sU0 se?:, Diti pare'ntyasvarAdelepi bajario iti bhavati / kayitvA / katha- matvA bajjara+ktvA / 646 sU0 prakArasya ikAre, 417 sU0 ktva: tUNa ityAdeze, takAralope ariaNa iti bhavati / kathanam / kath + lyuTa-ana-bajjara--ana / 10 sU0 svarasya lope, ajIne pareNa saMyojye, tipratyaye, 228 su0 nakArasya kAre, 514 sU0 semaMkAre, 23 su0 makArAnusvAre vajjaraNaM iti bhavati / kathayan / katha + zatR dajjara-zat / 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze, zipratyaye, pUrvavadeva bajjaranto iti bhavati / kavitavyam / kath +tavyat -- bajara+tavya / 646 sU0 kArasya ikAre, 177 sUtakAralope, 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 bakAradvitve, sipratyaye, pUrvavadeva vajjana rivaM iti bhavati / anayA rotyA sahasrANi rUpANi sidhyanti / saMskRtadhAtubazca / pratyayAgamalopAdeH vidhiH-kArya saMskRtaghAsutulyaM bodhyam /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH 674 --kathayati / kath+tiva / 674 sU0 katheH sthAna vikalpena Nidhara ityAdeze, 628 sU0 sthAne tibaH sthAne icAdeze Nivyara iti bhavati / duHstraM bhaNatItyarthaH / 675-jugupsati / gupU rakSaraNe / go-numicchatIti / sunnantatyAd jugups +liv iti jAte, 675 sU0 juguptaH sthAne vikalpena bhuga, duguccha duguJcha ityAdezAH, 628 sU0 liva: sthAne icAdeze---- bhugai, dugusakA yugula 177 su0 gakAralope-duucchaha buuchai prAdezAbhAvapakSe-292 sU0 sasya chakAre, 360 sU0 chakAradvistre, 361 sU0 pUrvachakArastha cakAre jugubhAi iti bhvti|| 676-bubhukSati / bhoktumicchatIti / bhuja bhoje| sammannatvAt saMskRtavadeva bubhukSa tiva iti jAte, 676 sU0 bubhukSeH sthAne vaikalpike NIrava ityAdeze,628 sU0 liva: syAne icAdeze gorabaha AdezAbhAve bubhukS + i iti sthite, 187 sU0 bhakArasya hakAre, 274 su0 kSasya khakAre, 360 sU0 khakArahittve, 361 sU0 pUrva khakArasya kakAre, 910 sUH dhAtoranle kArAgame bukhAi iti bhvti| vIjayati / vAyu karotIti vIjayati / athavA vIjA pavanakArakaH padArthaH tadivAcaratIti vIjayati / vIja+tin / ityatra 676 sU0 bodhAtoH sthAne vaikalpike vojja ityAdeze, pUrvavadeva tivaH icAdeze vojAi mAdezAbhAve pUrvavadeva bIjada iti bhavati / .. 677-mAmAta / yo bintamA yati / ityatra 677 sU0 dhyaidhAtoH jhA ityAdedo,628 sU0 tivaH icAdeze, 911 sU0 vikalpena prakArAgame bhAi jhAi nipUrvakasma dhya bAtoH 229 sa0 nakArasya NakAre, 360 sU0 jhakAradvitve, 361 pUrvakAraspa jakAre NijjhApaDa gijhAi iti bhavati / nipUrvakadhyadhAtuH darzanArthako vidyate / gAyati / mai gAne / mai+tin / prastutasUtreNa gaidhAloH sthAne gA ityAdeza, vaikalpike kArAgame, 150 sU0 yakArazrutI, pUrvaveva gAyA gAI iti bhvti| dhyAnam / dhye+anana bhA+mana, sandhau bhAna iti jAte, 228 sU0 nakArastha kAre, sipratyaye, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 mavArAnusvAre jhAraNaM iti bhavati / gAnam / gai zabde / gai+ana! sipratyaye gAna +si, iti jAte 228 su0 nakArasya prakAre, pUrvavadeva gAraNaM iti bhavati / 67. jAnAti / zA avbodhne| jJA+ti / 678 su0 jJAdhAtoH sthAne jANa,muNa ityAdeza, 628 sU0 tivaH icAdeze jANa muNA iti bhavati / bahulAdhikArAn / balastha adhikArAta kvacitkasmiMzcitsthale prastutasUtrasya pravRttiH vaikalpikA jaayte| yathA... jAlam / zA+kta-na / prastulasUtreya vikarUaina jJAdhAtoH jANa ityAdeze, 645 sU prakArasma ikAre, sipratyaye, 177 sU0 takAralope, 514 sa. sebhakAre, 23 sU0 makArAnusvAre jANinaM prAdezAbhAve jJA-aM iti sthite, 313 sU0 zasya kAre, 150 sU0 yakArabhutau NAyaM iti bhayati / jJAtvA / jnyaa+vaa| pUrvatradeva jANa+ktvA iti jAte, 646 sa0 akArastha ikAre, 417 sU0 ktva: sthAne tUNa ityAdeze, 177 sU0 ta kArakhope jANikae grAdezAbhAve 313 sU0 jJasya NakAre jAUNa iti bhavati / jJAnam / jJAnayanaTaHjANa+ana / 10 sU0 svarasya lope, sipratyaye, sermakAre, makArAnusvAre jANaNaM AdezAbhAve jJAna aNaM ityatra jJasya pAkAre, dIrgha-sandhau NAevaM iti bhavati / maNa iti tu / maNai ityatra prastutasUtreNa na kimapi kArya jAtam / sAdhanA svitthama-mamuhe / man pravabodhane / man+tin / 228 0 nakArastha kAre, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 628 sU0 tiva icAdeze mapAi iti bhavati / 676-ukSamati / uddhamA uccaiH zastrAdi-bAdane / uddhmA+tim / 348 sU dakAralope, 679 sU0 mA ityasya ghumA ityAdeze, 360 sU0 dhakAradvitve, 361 sU0 pUrvadhakArasya dakAre, 628
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI murI+ saMskRta-hindI TIkAdvayopetam 2. caturthapAdaH sU0 tiva icAdeze udhumAi iti bhavati / 680 zradhati / zraddhA dhAtuH zraddhAne / zraddhA + tiv / 260 sU0 zakArasya sakAre, 350 sU0 repha-lope 11 sU0 dakAralopaprAptiH kintu 12 sUtreNa tanniSedhe 600 sU0 vA dhAtoH daha ityA deze, 620 sU0 tiva icAdeze sabaha iti bhavati / zraddadhAnaH / zraddhA + grAzsaddaha + zrataz 670 sU0 yAnaza: mANa ityAdeze, sipratyaye sahabhAga +si iti jAte, 491 sU0 seDa:, Diti pare'ntyasvarAderlope sabdamANI iti bhavati / jIvaH / jIva+si, pUrvavadeva jIvo iti bhavati / 1 601 - pivati / pA dhAtuH pAne / pA + tith / 681 sU0 pAdhAtoH sthAne pijja, Dalla, paTTa, st star: vaikalpikAH 620 sU0 tivaH icAdeze pijjaha Dallai paTTaha ghoTTa AdezAbhAve saMskRtaniyamena pi+ti iti jAte, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 177 sU0 bakArasya lope, pUrvavadeva tri ivAdeze pii iti bhavati / 682 -- udbAti / udvAdhAtuH gatigandhanayoH / udyA + tiv / ityatra 682 sU0 udvA ityasya freepega rummA, vasuprA ityAdezI, 620 sU0 vitra iva / deze orummAi basuA AdezAbhAve udyA i, ityatra 348 sU0 dakArasya lope 360 sU0 vakArasya dvitve jabvAi iti bhavati / 683 - nibhrAti / nidrA jAgaraNakSaye / nidrA+tiv / 683 sU0 nipUrvasya dvAdhAtoH vikalpena mohora, uSa ityAdeza, 620 sU0 tivaH icAdeze bhohoraha udhara pradezayorabhAve nidrA + i iti jAte, 350 sU0 rephalope, 360 sU0 dakAradvittve niddAi iti siddham / 684 - Ajiprati / prAnnAdhAtuH gandhAdAne / AghrA + tibU 684 sU0 prAnA ityasya sthAne vikalpena bhAi ityAdeze, 628 sU0 tiva ivAdeze Aii pradezAbhAve zrAmrA + i ityatra 350 sa0 rephalope, 360 sU0 ghakArasya dvisve 361 sU0 pUrvakArasya gakAre 84 sU0 saMyoge pare hasye agbAi iti bhavati / 685 - nAsi | sne snAne / snA+tiv / 685 sU0 snAvAto: vaikalpike prabhuta ityAdeze, 628 sU0 tivaH sthAnaM itrAdeze asai AdezAbhAve nA + i ityatra 346 0 snasya sthAne ha ityAdeze vhAi iti bhavati / 666 - saMsthAyate / saMstyaM dhAtuH saMghAte / saMskRtaniyamena saMstyA + ti iti jAte, 686 sU0 saMstyAvAto: sthAne khA ityAdeze, 620 sU0 te ityasya itrAdeze saMkhAi iti bhavati / saMssonam / saMstyA + kta-tasaMkhA + ta / 177 sU0 takArasya lope 180 sU0 yakArazrutI, sipratyaye 514 sU0 sekA, 23 sU0 makArAnusvAre saMsthAyaM iti bhavati / - 687 - tiSThati / SThA-sthA gatinivRttau sthA+ti / ityatra 667 sU0 sthAdhAtoH sthAne ThA thakka, ciTTha, nirappa ityAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze ThAi 911 sU0 vikalpena prakArAgame ThAma iti bhavati : sthAnam / sthA + anaTdhana prastutena sUtreNa sthAdhAtoH sthAne yA ityAdeze, sandhau 220 sU0 kArasya NakA re, sipratyaye 514 sU0 sekAre, 23 sU0 makArAnusvAre hA iti bhavati / prasthitaH / prasthA + kta-ta / 350 sU0 rephalope, prastutasUtreNa sthAdhAtoH sthAne ThA ityAdeze, 360 sU0 ThakArasya dvitve 361 sU0 pUrvakArasya TakAre, 909 sU0 grAkArasya prakAre, 645 sU0 prakArasya ikAre, sipratyaye, 177 sU0 takAralope, 491 sU0 seDa:, Diti pare'ntyasvarAdeloMpe paTTizro iti bhavati / utthitaH / utsthA + kta-ta / ityatra 348 sU0takArasya lope prastutasUtreNa sthAdhAtoH kA ityAdeze, pUrva
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH vadeva uTiThao iti bhavati / prasthApitaH / prasthA-+-Niga+kta / pUrvavadeva paThA-Niga+ta iti jAte, 639 sU0 NigaH sthAna ani ityAdene, sandhI, 175 sU0 kAralope, sipratyaye, pUrvavadeva pahAvio iti bhavati / utthApitaH / utsthA utthApane / utsthA +-Nig+kta-ta / 348 sU0 takAralope, pUrvatradeva uThThAvio iti bhavati / tiSThati / sthA+tin / prastutasUtreNa sthAdhAtoH sthAne dhakka, ciTTha ityAdezo, pUrtato unakada nita, izikirizamA raktyA / prastutasUtreNa sthAdhAtoH ciTTha ityAdeze, 417 sU0 ktvA tuNa ityAdeze, 177 sa0 nakAralope, 646 sU0 akArastha ikAre vikiraNa iti bhavati / tiSThati / sthA+tin / prastutasUtre sthAdhAtoH nirappa ityAdeze, pUrvavadeva mirappar3a iti bhavati / bahulAdhikArAt / bahulasya adhikArAt kasmivitasthale prastuta-sUtrasya pravRttinaM bhavati / yathA-sthitam / sthA+ktataM / 346 sU0 sakArasya lope,909 sU0 sAkArasya prakAre,645 sU0 prakArasya ikAre, sipratyaye, 177 sU0 takAralope, samakAre, makArAnusvAre thinaM iti bhavati / sthAmam / sthA+dhana-thAna+si / 228 sU0 nakArasya NakAre, pUrvavadeva thAraNaM iti bhavati 1 prasthitaH / prasthA+1 ityatra 350 sU0 rephalope, sakAralope, 360 sa0 thakAradvittve, 361 sU0 pUrvathakArasya takAre, sipratyaye, sejhaiH, Diti pare'ntyasvarAderlope pasthino iti bhavati / jasthitaH / utsthaa+t| 348 sU0 takAra-sakArayorlope, pUrvavadeva jaspinoM iti bhavati / sthitvA / sthA+ktvA / sakArasya lope, 417 sU0 ktvaH sthAne tUNa ityAdeze,177 sU0 takAralope thAUraNa iti bhavati / eSu prayogeSu bAhulyena prastutasUtrasya pravRtyabhAvaH / 658-uttiSThati / utsthA-dhAtuH utthAne / utsthA-+ tiva / ityatra 348 sU0 takAralope, 658 sU0 sthAdhAtoH Tha, kukkura ityAdezau, 360 sU0 ThakArasya kakArasya ca dvitve, 361 sU0 pUrvaukArasya TakAre, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze uha, upakukkurai iti bhavati / E-lAyati / mlai mlAne / saMskRtaniyamena mlA +siva iti jAte, 689 sU0 mlAdhAtoH kA, panyAya ityAdezau vaikalpikau, 628 sU0 tibaH icAdeze bAI pavAyada prAdezAbhAve mlA+i ityatra 377 sU0 lakArAtpUrve ikArAgame milAI iti bhavati / 660-nirmimote / nirmA nirmANa / nirmA+te / 610 sU0 nirmAsthAne nimmANa, nimmava ityAdezI, 628 su0 sikaH sthAne icAdeze nimmANa mimmavaha iti bhavati / : 691---kSIyate / kSi kssye| kssi+te| 691 bakSidhAtoH baikalpike mijAra ityAdeze, 628 sU0 te ityasya icAdeze Nikara, prAdezAbhAve 274 sU0 kSastha sthAne jhakAre, 667 sU0 prakRti pratyayayormadhye jja ityasya prayoge jhijjai iti bhavati / ..: . 692-chAzyati / chadi-dhAtuH paacchaadne| chad+Nig+lin / ityatra 692 sU0 Nyantastha dhadeH sthAne vikalpena guma, nama, sannuma, Dhakka, momvAla, pavAla ityAdezAH, 628 sa0 tivaH sthAne cAdeze gumaha, mA 229 sU0 vaikalpike NakAre emA, sannumaha, davAi, ombAlA,pancAlai AdezAbhAvapakSa-chad+Nig-+i, ityatra 638 sU0 NigaH sthAne prakArAdeze, 642 sU0 mAdyasya prakArasya prAkAre, 177 sU0 dakAralope, 180 sU0 yakArazrutau chAyada iti bhavati / 693-nivArayati, pAtayati / nipUrvako vRg-dhAtuH nivAraNArthakaH / pat pattane / nivR+fNam + tim, pt+-nnig+tib| 693 sU0 nipUrvasya vRgaH, Nyantasya patezca vikalpena mihoDa ityAdeze, 628 sU0 tivaH icAdeze rigahoiha nivArayati pAtayati vetyarthaH / AdezAbhAvapakSe tu-nivR+Nig + i ityatra
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 catuthaMpAdaH * saMskRta-hindI TokAiyopetam * 905 su0 kArasya para ityAdeze, 638 su0 NigaH sthAne e ityAdeze, 642 sU0 pAdasya prakArasya prAkAre nivAra+e+i iti jAte, 10 su0 svare pare svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye nivAraNa iti bhavati / pAtayati / pat+-Nig +6 ityatra 638 sU0 NigaH sthAne e ityAdeze,prAderakArasya prAkAre, 206. sU0 takArasya DakAre pAsa iti bhavati / 664-vUyati / dUdhAtuH duHkhAnubhave / dU+Niga+tin / 694 sU0 gantasya dhAtoH duma ityAdeze, 647 sU0 prakArasya ekAre,628 sU0 tivaH sthAne icAdeze jhUmei iti bhvti| mamamama, ityasya prakriyA 602 sUtre jnyeyaa| hRdayam ---hiayaM ityasya prakriyA 269 sUtre sheyaa| 195-yAlayasi / dhavala dhavalIkaraNe / dhavala -+-Nig+tin / 695 sU0 jyantasya dhavaladhAtoH vikalpena duma ityAdeze, 628 su0 tivaH icAdeze dumAi AdezAbhAve-dhavala+Niga+i, ityatra 638 sU0 Nigamada () ityAdeze Savalai iti bhvni| svarANAM svarAH / 109 sU0 bAhulyena dumagalasya ukArasya UkAro'pi bhavati / yathA--pravalitam / dhavala+kta (t| 1 prastulasUtreNa ghavala dhAtoH duma ityAdeze, bAhulye 101 su0 ukAsya UkAre, 645 zuta prakArasya ikAre, 177. sU0 takAralope, si-pratyaye, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre miznaM iti bati 696 --tolayati / tula tolane / tula +-Niga+tin / 696 sU0 Nyanta-tula dhAtoH vikalpena pohAma ityAdeze, 628 sU0 siba icAdeze ohAmai AdezA bhAve tula+Nin +6, ityatra 638 sU0 NigaH sthAne prakAre tulA iti bhavati / --virakSiA vipUrvaka badhAtuH piremAkA cirica+Nig+tim / ityatra 697 sU0 bhyantasya virindhAtoH sthAne vikalpena moluNDa,ulluNDa, palhatya ityAdezaH,628 sU tivaH icAdeze moluDa, valluvAsa, palhasthA prAdezAbhAve--virin+Nim + i, ityatra 901 sU0 balIyasyekArasya ekAre, 638 10 Niga ad (a) ilyAdeze, 177 sU0 prakAra lope virebhAI iti bhavati / 69 tAbyati / tar3a tAr3ane / naD+Nima+ni / 618 sU0 pyantasya tadhAtoH vikalpena AhoDa, bihor3a ityAdezo, 638 mUla tiyaH inAdeze Ahoja vihogada prAdezAbhAvapakSe 638 sU0 Niga ekArAdeze, 642 sU0 prAdera kArasya prakAre tADei iti bhvti|| 699---mizrayati / mizri midhIkaraNe 1 mizra+Niga+liva / 699, sU0 Nyantasya mizradhAtoH vikalpena visAla, melaba ityAdezo, 628 sala ninaH incAdeze vausAlA gelavara prAdezAbhAvapakSe-350 sU0 rephasya lope, 43 sU0 kArasya dI, 260 sa0 kArasya sakAre, 360 sU0 sakArasya dvisve, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 63- sa0 gigaH sthAne prakAre missai itti bhagati / 700-udhalayati / udhuli Udhrva dhUliprakSepaNe / udhUla+Nim - liv / 700 sU0 yantasya udhUlidhAtoH sthAne vikalpena guNTha ityAdeze,628 sU0 sivaH sthAne iyAdeze guSTha AdezAbhAve---- 348 sU0 dakAralope, 360 sU. dhakAra-dvittve, 361 su0 pUrvadhakArasya dakAre, 638 sU0 NigaH sthAne ekAre ughaleha iti bhavati / 701-bhramayati / bhramadhAtuH bhramaNe / bhram +Nig+lin / 701 sU 0 yantasya bhramadhAto: sthAne vikalpena tAlimamara, tamAkha ityAdegau, 628 sU0 tihaicAdeze tAlighaNTai, tamAma prAdezAbhAve-- 350 sU0 rephalope, 638 su0 migakAre, 642 su0 pUrvAkArastha dIrgha bhAme 640 sU0 vikalpena Ni ADa ityAdeze tu bhamAveha tathA 638 sU0gi pAve ityAdeze tu samAveI iti bhavati /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ AnimhPAPAusa...mr.mnAAAAAHAANyARJ-rAM * prAkRta-dhyAkaraNam * caturthapAdA 702mAzayati / laz dhAtuH nAzane / naz +Nig+tiva / 702 sU0 padyantasya nazdhAtoH vikalpena viuDa, nAsaba, hAratra, viSpagAla, palAva ityAdezAH, 628 su. liva incAdeze viuDA, bhAsabaha, hArabA, viSpagAlai, palAvai prAdezAbhAvapakSe 260 sU0 zakArasya sakAre, 638 mu0 Niga: sthAne prakAre, 642 su0 prAderakArasya prakAre nAsaha iti bhavati / 703-darzayati / dara darzane / dRz Nim +ti / 703 sU0 vyastasya vRzcAta vikalpana dAva, daMsa, dakSaya ityAdezAH, 628 sU tivaH icAdeze dAvai, vaMsada, dAsabai aAdezAbhAvapakSe 906 sU0 RkArasya pari ityAdeze. 260 sU zakArasya prakAre, 638 sU0 riNagaH sthAne prakAre, anjhIne pareNa saMyojye parisaha iti bhvti|| 704- udghATayati / udghaddhAtuH uddhATane / udghaT +-Nig +-tin / 704 sU0 Nyantasya udghadhAtoH umga ityAdezo vikalpena bhavati, 6280 tivaH sthAne icAdeze agaha prAdezAvipakSe 348 sU0 dakAralope, 360 sU0 prakAradvittve, 361 mU0 pUrvadhakArasya makAre,115 mu0 TakArasya DakAre, 638 sU0 NigaH prakAre, 642 sU0 prAderakAsya prakAre ugdhAi iti bhavati / 705-spRhayati / spRha, spRhAyAm / maha +Nim + tiva ! 705. sU0 pamtastra spRhaH sthAne siha ityAdeze, 628 sU0 tiba icAdeze siMhAi iti bhavati / 706 - saMbhAvayati / sampUrvakaH bhUdhAtuH saMbhAjanAyAm / saMbhU+jig+tiva / ityatra 706 sU0 Nyantasya saMbhUdhAtoH prAsaddha ityAdeze vaikalpike,628 sU0 tiva incAdeze prAsada AdezAbhAve-904 sU0 UkArasya ava ityAdeze, 638 sU0 Niga akAre, 642 sU0 prAderakArastha dIrthe, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye saMbhAvaha iti bhavati / 707-unnAmayati / utpUrvako nam-dhAtuH unnAmane / ud+nam+Nim+tin / 707 sU0 Nyantasya udanamadhAtoH vikalpena utthAca, ullAla, guluguThacha,uppela ityAdezAH,628 sU liva icAdeze, utpA , ullAsai, guluguJchA, uppelA prAdezAbhAve--348 sU0 dakAralope, 360 sU0 nakAradvittve, 630 sU0 Niga prakAre, 642 sU0 zrAderakArasya prAkAre unnAmAI iti bhavati / ___70--prasthApayati / prapUrvakaH NyantasthAdhAtuH prasthApane / prasthA+gi tin / ityatra 708 sU0 papantasya prasthAnAtoH vikalpena paTThava, peNDava ityAdezo, 62 sU0 tinaH sthAne icAdeze paTThavai, pejavai prAdezAbhAvapakSe, 350 sU0 rephalope, 687 sU0 sthAdhAtoH hA ityAdeze, 360 su0 ThakArasya dvittve, 361 sU0 pUrva ThakArasya TakAre, 638 sU0 miga prAva ityAdeze, sandhau paTTAbada iti bhavati / 706-vijJApayati / vipUrvaka: payantajJAnAtuH vijnyaapne| vijJA+Niga / tiva / 709 sU0 NyantarUpa vizAdhAtoH vikalpena boSaka, avRkka ityAdezI, 628 sU0 ziva icAdeze vomakA adukkA prAdezAbhAvapakSe saMskRtaniyamena vijJapi+i iti jAte, 313 sU0 zasya sthAne NakAre, 360 sU0 NakAradvittve, 231 sU0 pakArasya vakAre, 911 sU0 akArAgame,10 sU0 svarasya lope, prajjhINa parerA saMyojye viNNavai iti bhavati / 710-arpayati / api-dhAtuH prapaNe / a +Nig +tin / 710 sU0 gayanta-adhAtoH vikalpena allida,caccupa,paNAma ityAdezA:,628 suliva icAdeze allibai,caccupai, paNAma AvezAbhAve-350 sU0 rephalope,360 sU0 pakAradvitve,638 sU0 NigaH ekAra,642 sU0 pUrvAkArasya dI, 84 sU0:saMyoge pare hrasve appei iti bhavati /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthavAdaH * saMskRta-hindI-TAkAdhopetam * 13 711-yApayati / yAdhAtuH gatI prApaNe ca / yA+Nigativa / ityatra 711 sU0 payanta-yAdhAtoH vikalpena java ityAyo, 6.28 sa0 liva icAdeze jabai prAdezAbhAve-245 sU0 yakArasya jakAre, 638 su0 giga aAve ityAdeze, dIrgha-sandhI jAveda iti bhavati / 712--plAvati / plAni hala plavane / nava +ziga lin / 412 surU Nyanta lak-dhAto: vikalpeta prombAla, pacAla ityAdezo,628 sUtika icAdeze ombAlAi,paravAlaha prAdezAbhAve 350 sU0 lakAralope, 668 sU0 Niga: ekAre, 642 90 pUrvAkAradI pAveI iti bhavati / 13....vikozayati / nikozi-dhAtuH prazAraNe / trikoza --Nig + tin / 713 sU0 NyantavikozdhAtoH bikalpena pAyoDa ityAdeze, 628 sU0 tina icAdeze pakkhoDA AdezAbhAve 260 sU0 zakArasya sakAre, 638 sU0 Niga sakAre, ajjhone pareNa saMyojye bikosaI iti bhavati / 714..romaprayati / romanthaM karotIti / romandhi (romana) +Nig + liva / 714 sU0 Nyantaromanya-dhAtoH sthAne proggAla, bagola ityAdezau vaikalpiko, 628 sU0 tivaH icAdeze oggAlA pagolA prAdezAbhAve 638 su0 Niga akAre romanthA iti bhavati / 715-kAmayati / kami (ka) kAmanAyAm / kam --Niga+tiva / 515 sU0 Nyanta kamdhAtoH vikalpena Nihuva ityAdeze, 628 sU0 ni icAdeze NihubaI prAdezAbhAve 638 sU0 Niga: sthAne ekAre, 642 sU0 prAde kArasya dIrdhe kAmeha isa bhavati / / 716-prakAzayati / prakAzi prkaashne| prakA+Nig+tin / 716 sU Nyanta-prakAzaghAloH vikalpena zuTava ityAdeze,628 sU0 tiba icAdeze guvAi prAdezAbhAve 350 su0 repharalope, 177 sU0 kakAralope, 180 sU0 yakArazrutau, 260 sU0 kArastha sakAre, 638 sU0 Niga ekAre payAsaha iti bhavati / 717-kAmyayati / kampi-kampa kampane / kampa +-gi+tiva / ityatra 717 mU0 prayanta kampadhAtoH vikalpena vicchola ityAdeze,628 sunitra inAdeze viccholaha mAdezAbhAve, 638 sU0 Nima: sthAne ekAre kampeI iti bhavati / 71-mArohayati / mAruhi graarohnne| pAruha+Nim + tiva / 718 sU0 gyanta-prAruhadhAtoH vikalpena vala ityAdeze, 628 sUniva icAdeze balai AdezAbhAve saMskRtaniyamena pAro + Nigana i iti jAte, 231 sUpakArasya dakAre, 638 sU0 miga ekAre Aroveva iti bhavati / 716-bolayati / duladhAtuH utkSepe / dula giga+ titra / 715 sU0 payanta-dula-dhAtoH sthAne bikalpena rahola ityAdeze,628 sU0 liva icAdeze raGkolai mAdezAmAye 909 sU0 ukArasya prakAre, 638 sU0 NiyaH sthAne prakAre bolai iti bhavati / 720 - ramayati / ramiga-dhAtuH rAme / raja-Nim / lin / ityatra 720 sU0 manta-ramdhAtoH vikalpena rAva ityAdeze, 628 su0 tivaH sthAne inAdeze rAi AdezAbhAce 638 sUta NiyaH sthAne ekAre, 642 sU0 pUrvAkAra dI, 84 sU0 saMyoge pare hrasve ramjei iti bhavati / / 721. ghaTyati / ghaTi niriNe / ghaT+Nim+nin / 721 sU0 Nyanla-ghaTa-dhAtoH vikalpena parivAr3a ityAdeze, 625 su0 tiva ilAdeze parivADa AdezA dhAve, 195 sU0 TakArasya DakAre, 638 sU0 miga ekAre ghaDe iti bhavati / prayogadarzanAdatra 642 sU0 pUrvAkArasya dIrghA ma jAtaH / / *4 | 2 14 // sUtreNa hakArasya pakAro paataa|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ MANORAMAns ......-For-in-munne.AA-- * prAkRta-vyAkaraNa * caturthapAdaH 722 veSTayati / veSTidhAtuH pariveSTane / veSTa +Niga-lin / 722 sU0 manta-veST-dhAtoH vikalpena paripAla ityAdeze, 628 sU0 liva icAdeze parimAlAI prAdezAbhAve 348 bhU0 SakAralope, 892 sU0 TakArasya khakAre, 638 su0 NigaH ekAre veDhe iti bhavati / 723-riti nivattam / 692 sUtrAdArabhya 722 sUtraparyantaM NigaranuvRttiH gRhyate, itaH paraM tasyAnuvRtterabhAvo bobhyaH / koNAti / kaJ dradhyavinimaye / ka:-liva / 423 sU0 kadhAtoH sthAna kiMga ityAdeze, 628 mU. tiva inAdedo kiNAI iti bhavati / ye parasya tu / vi ityupasargAt parasya kadhAtoH sthAne ekArayuktI dvirukta: kakAra: (ke) bhavatItyarthaH / sutra-paThittAccakArAt kiNAdezo'pi jAyate / yathA-vikrIyAti / vikasiva / 723 supi ityupasargAta parasya dhAtoH dvirukta ekA ra yukte kakAre, kiraNe ca jAte, 628 sU0 lina icAdeze vipakei, vikiraNa 360 sU0 kakArasya 724---vimeti / tribhI bhaye / bhI+ti / 724 su0 bhIdhAtoH bhA, bIha ityAdezI, 628 sUtiya icAdeze mAha 511 mA prakArAmame jAte bhAjabIhAi iti njti| bhItam / bhI+ta-ta / prastutasutreNa bhIdhAto: bhA ityAdeze, akArAgame, 645 sU0 akArasya ikAre, siMpratyaye, 177 sU0 . sakAraloye, 514 sU0 semaMkAre, 23 sU0 makArAnusvAre bhAi bIha ityAdeze tu bohinaM iti bhavati / bahulAdhikArAt kasmiMzcitasthale prastutasutrasya pravRttinaM bhavati / yathA--bhItaH / bhIta+si / takArasya loSe, 491 sU0 sekhoM, Diti pare'ntyasvarAdelopa bhoo bhavati / atra prastutasUtrasya pravRttyabhAvaH / 725-mAlIpate / cADaparvakA lID dhAtuH sammilane / pAlI+tiva / 725 sU0 paaliidhaato| pralsI ityAdeze, 111sa prakArAgame, 128sa tiva icAdeze allIaI iti bhavati / AlInaH / prAlIna+si, prastuta-sUtrecA grAlI ityasya allI ityAdeze, 228 sU0 nakArasya NakAre, 491 sU0 se , Diti parelA svarAderlope allINo iti bhavati / .726-milIyate / nipUrvaka: lIdhAtUH pracchanne / nilI-ti / ityatra 726 sU0 nilIdhAtoH sthAne vikalpena pilIna, Ni lukka, Nirigha, lakka, likkA, lihakka ityAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze rigalImaha giluvakaha ripariSada lukkAi ligakA hivakA prAdezAbhAve nilo + i ityatra 667 sU. prakRtipratyayayomadhye jaja ityasya prayoge, 84 sU0 saMyoge pare harave milijla iti bhAti / 727-bilIyate / tripUrvaka lIDa-dhAtuH vinAze vilI-na-tiva / ityatra 127 sU0 kilodhAtoH vikalpena birA ityAdeza,628 sutiya inAdeze virAi aAdezAbhAve 667 sU0 prakRtipratyayayomadhye jaja ityasya vikaraNe, 84 sU0 saMyome pare hasbe bilijja iti bhavati / 728-roti / hadhAtuH zabde / ru| tim / ityatra 728 su0 rudhAtoH sthAne vikalpena ruja, ruSTa ityAdegI, 628 su0 liva inAdeze ruja, hAi AdezAbhAve, 904 sU0 ukArasya prava ityAdeze ravaha iti bhavati / 726 .. zRNoti / zruSTi-(zra dhAtuH zravaraNe / zru+tin / 729, sU zradhAnoH sthAne vikalpena haNaM ityAdeze, 628 sU0 liva icAdeze haNai prAdezAbhAve 350 sU0 rephalope, 260 sU zakArasya sakAre, 912 sU0 NakArasya prAgame suragAi iti bhavati / 730 - dhunoti / dhUgi ghUtra) dhAtuH kampane / ti / 130 10 dhUdhAtoH sthAne vikalpena dhruva ityAdeze, 628 sU0 tiya inAdeze dhuvaI prAdezAbhAve 912 sU0 NakAramaya zrAgame, UkArasya ca ukAre puNai iti bhavati /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: saMskRta-hindI- TIkAdvayopetam ikhu 1 731- bhavati / bhUdhAtuH sattAyAm bhUtiv / 731 sU0 bhUvAta vikalpena ho, hu, ha ityAdezAH 620 sU0 tiva icAdeze hoi, hubai, havaiyAdezAbhAve 904 sU0 ukArasya prava ityAdeze bhavai iti bhavati / bhavanti / bhU+anti ho / nti, hutra +anti, hava+anti / 631 sU0 anteH nti ityAdeze honti basti, havanti iti bhavati / parihAra- vibhavaH / parihInaH naSTaH vibhavaH aizvaryaM yasya sH| parihInavibhava + si / tkArasya sakAre 267 sU0 bhakArasya hakAre, 491 sU0 seDaH, Diti pare'ntyasvarAdelapi parihoNa-bihavo iti bhavati / bhaktuim / bhU sattAyAm / bhU+tum / 904 sU0 UkArasya ava ityAdeze, 646 sU0 prakArasya ikAre, 177 sU0 takArasya lope, 23 sU0 ma kArasyAnusvAre bhavi iti bhavati / prabhavati / prabhU + tib / 350sU0 rephasya lope, 9040 UkArasya zrava ityAdeze 628 sU0 ti dayAdeze bhava iti bhavati / paribhavati / paribhU tirskaare| paribhU + ti / pUrvavadeva paribhavai iti bhavati / evameva saMbhavati / saMbhU saMbhAvanAyAm / saMbhU+tiv saMbhavaha iti sAdhyamavivapi / bahulAdhikArAt kvacidanyadapi kAryaM bhavati / yathA udbhavati / udabhU utpattI / u + + tiva / 348 sU0 dakArasya lope, 360 sU0 bhakArasya dvitve, 361 sU0 pUrvabhakArasvakAre, bahulAdhikArAt kakArasya ukAre, 911 sU0 prakArAgame, pUrvavadeva ugra iti bhavati / bhUtam / bhU+kta - 1+ si / bAhulyena UkArasya prakAre, 370 sU0 takArasya dvitve, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre bhatta' iti bhavati / 1 732 - bhavanti / bhU+ prati / ityatra 732 sU0 bhUdhAto: hu ityAdeze, 631 sU0 anteH nti, ityAdeze hunti iti bhavati / bhavan / bhU +zatR / vAto: sthAne hu ityAdeze, 670 sU0 zatuH sthAne ta ityAdeze, sipratyaye, 491 sU0 seDa:, Diti paretyasvarAderlope hanto iti bhavati / avilati kim ? / viva pratyaye pare satyeva prastuta sUtrasya pravRttirbhavati nAnyathA / yathA - bhavati / bhU+tith / 731 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho ityAdeze 11 sU0 tipratyayasya vakArasya lope 620 sU0 ti ityasya sthAne Search hoi iti bhavati / atra viva-pratyayasya vakArasya lopena citvAt prastuta - sUtrasya pravRtyabhAvaH / 733 - pRthagbhUte spaSTe ca kartari pRthag bhavati, spaSTo bhavati ityetayoH prayogayoH kartA pRthak, spaSTazca vartate dhAtoH NivyaDa ityAdezo jAyate / "rAmaH bhavati" vAkye'smin rAme kartari sati 733 sUtreNa bhUdhAtoH viDa ityAdezo na bhavati / kintu bhUghAtoH kartA yadA pRthagbhUtaH syAt, spaSTaH iti vA bhavettadA prastutasUtrasya pravRttijayite / yathA bhavati / bhU+tiv / 733 sU0 bhUdhAtoH frers ityAdeze, 620 sU0 tiva icAdeze viDa, pRthak, spaSTo vA bhavatItyarthaH / w 734 -- prabhutvaM ca / praityupasarge yadi bhUSAtuH pUrvavartI bhavettadA tasya prabhutvam ityartho bhavati / aGga / grahna+Gi / 500 sU0 Ge sthAna diekAre jAte, Diti pare'ntyasvarAdevapi aGga iti bhavati / evaM citra prakriyA 370 sUtre jJeyA / na / avyypdmidm| saMskRtavadeva prAkRte prayujyate / prabhavati / prabhU + tib / 350 sU0 rephalope, 734 sU0 bhUdhAtoH sthAne vikalpena huppa ityAdeze, 625 sU0 tava icAdeze para AdezAbhAve 904 sU0 ukArasya sthAne bhava ityAdeze, 647 sU0 prakArastha ekAre prabhavei iti bhavati / F 735-- mUtam ! bhU + ktanta / 735 sU0 bhUtrAtoH sthAne hU ityAdeze 177 sU0 takAralope, sipratyaye, 514 sU0 sekAre, 23 sU0 makArAnusvAre hUyaM iti bhavati / anubhUtam / anubhUta+si / 228 sU0 nakArasya NakAre, bhUvAto: hU ityAdeze, pUrvavadeva aNuhanaM iti bhavati / prabhUtam / prabhUta+ si| 350 sU0 rephalope, bhUdhAto: hU ityAdeze, pUrvavadeva pahUcaM iti bhavati /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH 736--karoti / kRgi-kRg (DukRJ karaNe) va tin / 736 90 kRgdhAtoH sthAne vikalpena kuNa ityAdeze, 628 sU0 tivaH icAdeze, kuNA AdezAbhAve .905 sU0 RkArasya para ityAdeze karai iti bhavati / 737- kArakSita (kANasya IkSitam ) karoti / 737 sUtreNa kAraNekSitaM karotItyarthe kRmdhAtoH vikalpena jiprAraityAdeze, 628 sU0 tivaH imAdeze NiArada iti bhavati / 735-niSTambha karotItyarthe 738 sU0 kRga-dhAtoH vikalpena Nivaha ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze ripaLuhAi iti bhavati / prastutasUtreNa pravaSTambhaM karotoparthe kRg-dhAtoH vikalpena saMdANa ityAdeze saMvAraNa iti bhvti|| 739-'zramaM karoti" ityartha 739 mU. kRg-dhAtoH vikalpena vAvampha ityAdeze vAvampha+ tiva iti jAte, 628 sU0 tiva: sthAne icAdeze vAyamphA iti bhavati / ___74-"mAyunA oSThaM malinaM karoti" ityarthe 740 sU0 kRg-dhAtoH vikArapena Ninyola ityAdeze Nindhola+tid iti jAte, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze simbolai iti bhavati / - 741-zithilo bhavati lambate vA ityarthe 741 sa0 kRga-dhAto: vikalpena prathalla ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze payallai' iti bhavati / 742---niHzeSeNa nirantaraM vA patatIti niSpatati tathA AcchoTayati ityarthe 742 sU0 kRgdhAtoH vikalpena pIlu cha ityAdeze, 625 sU0 tivaH icAdaze polubaha iti bhavati / 743---raM karotItyarye 743 sa0 kRga-dhAtoH vikalpena kamma ityAdeze, 627 sU0 sivaH sthAne icAdeze kammA iti bhavati / - 744.--vATu karotItyarthe 744 sU0 kRg-dhAtoH sthAne vikalpena gulala ityAdeze, 628 sU0 tiSaH icAdeze gulalai iti bhavati / 745- smarati / smRdhAtuH smrnne| smR+tin / 745 sU0 smRdhAtoH sthAne vikalpena jhara bhUra bhara bhala laDha vimhara sumara payara pamhuha ityAdezAH, 628 sala liva sthAne icAdeze kaNa bhUrata bharA malAi laDhA bimharAi sumarai payarai pAhahada prAdezAbhAve 348 sU0 makArasya lope, 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, pUrvavadeva saraha iti bhavati / * atha caturthapAda hai ___ Atma-guNa-prakAzikA hindI-TIkA * yukta parama prAnanda se, nidhikAra, prabhu ruup| saMgavivajita', nirAmayara, nirmala zuddha anUpa // ramaNa kareM nija bhAva meM, jagatI ke AdhAra / mahAvIra bhagavAna ko, namana kare saMsAra / / mAna-netra jisa ne die, diyA dharma sukhkaar| par3hanA, likhanA, bolanA, kiyA bahuta upakAra // 1. mAtti -rahita / 2, roga-rahita / 3. upamA-rahita, bejodd'|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ walMMAMMIMWww atuSapAyA saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * amiSA prAtmA rAma hai, anupama prAgama jJAna / muni-gaNa-nAyaka saMyamI, guru mere bhagavAna / / bandhana kara gurudeva ko, caraNoM kA ghara dhyAna / TIkA pAda caturtha kI, likhatA hai muni mAna / * atha dhAtuoM ko hone vAlI Adeza-vidhi (ka)* kathi (kath) prAdi dhAtuoM ke sthAna meM bajjara Adi jo Adeza hote haiM, aba sUtrakAra una kA nirdeza kara rahe haiM 72...magale sUtroM meM jo iMdita (jina meM ikAra it ho) dhAtu batalAe jAeMge, unake sthAna meM jo prAdeza hote haiM, ve vaikalpika samajhane caahieN| unake udAharaNa vahIM die jaaeNge| 673-thi dhAtu ke sthAna meM-1-bajjara, 2-pasmAra, 3-upAla, 4.-pisuraNa, 5--- saMgha, 6-bolla, 7-cava, jampa, I-sIsa aura 10--sAhaye dasa prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-1-kathayati-vajarai, pajjara i, uppAlai, pisugaI, saMghai, bollai, pada, jampai, sIsai, sAhasa (vaha kahatA hai)| yahAM para kathi dhAtu ke sthAna meM vajjara mAdi dasa mAdeza kie gae haiN| jahAM ye Adeza nahIM hue vahAM kahA yaha rUpa banatA hai| vRttikAra pharamAte haiM ki 'ubukkA yaha rUpa to ut upasargapUrvaka bukka (bolane artha meM) dhAtu (ubuMskatimpa bolatA hai) se banatA hai / isake atirikta, vRttikAra pharamAte haiM ki anya mAvAyoM ne satrokta vajaramAdi mAdeza dezI-bhASAmoM meM par3e haiM.tattaddezoM kI bhASAMtroM ke dhAtu mAne haiM, kintu hamane inheM kathi-dhAtvAdeza svIkAra kiyA hai| kathi-dhAevAdeza mAnane kA yaha lAbha hai ki anekavidha pratyayoM ke pare hone para bhI ye mAdeza kie jA sakate haiM / jaise ----kapitaH= bajaritro (kahA huA),2-kApayitvA bajariUNa (kaha kara), 3 -kathanam bajaraNaM (kahanA), 4-kathayana =vajjaranto (kahatA humA), 5-kavitavyama-vajariyabdha (kahanA cAhie.) yahAM para 'bajjara' isa Adeza meM kta, kRtvA Adi pratyaya kie gae haiN| vRtti kAra pharamAte haiM ki jaise bajjara prAdeza se kta prAdi pratyaya karake ukta rUpa banAe gae haiM,isI bhAMti sabhI kathi-dhAtvAdezoM se kta,katvA prAdi pratyayoM ko lAkara hajAroM rUpa banAe jA sakate haiN| dUsarI bAta, jaise saMskRtabhASA meM dhAtuoM se pratyaya, lopa tathA prAgama prAdi vidhiyAM kArya kie jAte hai,se ho prarthAt saMskRta bhASA ke samAna hI prAkRta-bhASA meM bhI pratyaya, lopa tathA grAgama Adi kArya kara lene cAhie / 674 -duHkhaviSayaka kathidhAtu ke sthAna meM Nivara yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaiseduHkhaM kathayati-Nidharai (vaha duHkha kahatA hai| yahAM kathi-dhAtu ko gindhara,yaha vaikalpika prAdeza kiyA gayA hai| 675-jugupsi dhAtu ke sthAna meM 1-jhuNa, 2-duguccha aura 3---guccha ye tIna pradeza vikalpa se hote haiM / jaise-jugupsati bhaNai, dugukachaha, dumu chara jahAM para prastuta sUtra ne apanA kArya nahIM kiyA, vahAM para juguTakhA yaha rUpa hotA hai| pahale rUpoM meM 177 sUtra se gakAra kA lopa hone para buucchAda, bujaNyA , juuchaha (vaha rakSA karanA cAhatA hai) ye rUpa bhI banate haiN| 676--bubhukSi dhAtu aura prAcAra-viSayaka vicapa-pratyayAnta vIji dhAtu ke sthAna meM yathAsaMkhya (saMkhyA ke anusAra) bhaurava aura bojna ye do prAdeza vikalpa se hote haiM / jaise------bubhukSati - gIravada,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam *:: caturthapAyaH jahAM yaha prAdeza nahIM huyA vahAM buhunakhar3a (khAnA cAhatA hai), 2-dhIjayati bIjada, Adeza ke prabhAva meM vIjA (vAyu karatA hai) yaha rUpa banatA hai| 677 ---ye aura gai ina dhAtuoM ke sthAna meM yathAsaMkhya-kramazaH jhA aura gA ye do prAdeza hote haiN| jaise---- ....dhyAryAlaya jhAprAi, bhAi, (vaha cintana karatA hai|, 2-nidhyAyati-nijhAmai, nijmA (vaha dhyAnapUrvaka dekhatA hai) niDapasargapurvaka dhyadhAtu darzanA dekhane artha meM prayukta hotA hai / 3--gAyati gAha, gAi (daha gAtA hai), dhyAnam = jhANaM (dhyAna, mana kI ekAgratA), 5gAnam-gANaM (gAyana) yahAM para dhye ghAtu ke sthAna meM bhA tathA mai dhAtu ke sthAna meM gA yaha Adeza kramazaH kiyA gayA hai| 658-sAdhAsu ke sthAna aura mukha do Adeza hote haiN| jaise--mAnAti - jANai, muNaI (vaha ja milA vara AdhAta kojANA aura maNaye do prAdezAkira gae haiN|672 sUtra ke mAdhAra para to idita dhAtu ko hI vaikalpika prAdeza ho sakate haiM, anya kisI dhAtu ko nahIM, isI lie prastuta sUtra meM balAdhikAra kA prazriyaNa kiyA gayA hai| isa kAraNa yahAM para jJAdhAtu ke sthAna meM bahulatA se jAraNa yaha Adeza hotA haiM / jaise-1-mAnam jANipAdeza ke prabhAva meM NAyaM (jAnA huA), 2. jJAtvA jANiUNa,NAUNa (jAnakara), 3-zAna-jANaNaM, pANaM (jJAna, jAnanA), yahA~ para jJAdhAtu ko bahulatA se 'jAga' yaha prAdeza kiyA gayA hai| pattikAra pharamAte haiM ki 'maga' yaha rUpa to manyate (mAnatA hai, samajhatA hai) isa zabda se banatA hai / manyate yaha rUpa divAdigaNIya mana dhAtu kA hai aura tanAdigaNa ke manu (pravabodhane) dhAtu ke prathamapuruSa ke eka vacana kA rUpa manute banatA hai| -vad upasarga se pUre pramA-dhAtu ke sthAna meM 'dhumA' yaha pAdeza hotA hai| jaise- uddhamati-udhumAi (ucca svara se zaMkha bajAtA hai)| yahAM dhamAdhAtu ko dhumA yaha prAdeza kiyA gayA hai| 60-ad isa avyayapada se pare yadiyA dhAtu ho to usake sthAna meM 'vaha' yaha prAdeza hotA hai| jaise ---1-zradadhAti saha I (vaha zraddhA karatA hai), 2.adhadhAno kokAsadahamANo jIvo (zraddhA karatA huA yaha jIva) yahAM para 'pA' dhAtu ko 'vaha' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 69---pibi (pA) dhAtu ke sthAna meM 1-pijja, 2-illa, 3-paTTa aura 4--ghoTTa ye cAra prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-pijAti-piz2jai, Dallai,paTTai, ghoTTA prAdeza ke prabhAva me -piada (baha pAna karatA hai, pItA hai) yaha rUpa banatA hai| yahAM pivi-dhAtu ke sthAna meM pijjAdi prAdeza kie gae hai| ... 682-ud. upasargapUrvaka vAti (vA) pAtu ke sthAna meM ojammA aura pasuprA ye do mAdeza vikalpa se hote haiM / jaise-uvAti gohammAi, vasubAi mAdeza ke abhAva meM ucbAi (vaha havA karatA hai) yaha rUpa banatA hai| 683-nipUrvaka drA dhAtu ke sthAna meM ohora aura ye do aAdeza vikalpa se hote haiN| 'jaise-nidrAti mohorai, usa deza ke prabhAva meM nihAra (vaha nidrA letA hai) yaha rUpa banatA hai| 684-prA upasarga-pUrvaka nA dhAtu ke sthAna meM 'mAigya' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-Aminnati mAigdha mAdeza ke abhAva meM apAra (vaha sUcatA hai) aisA rUpa banatA hai| 6- snA dhAtu ke sthAna meM 'agbhuta' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-svAti--
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Maitrimmy m myh myh fyHn wqymh m`tmr yhdyhmynh caturthapAdA *saMskRta-hindI-TokAlayopetam prabhuttai aAdeza ke abhAva meM hAivaha snAna karatA hai| yaha rUpa banatA hai| 686-sam upasarga pUrvaka stya dhAtu ke sthAna meM 'lA' yaha prAdeza hotA hai / jaise------ saMtyAyate-- saMkhAi (vaha saMghAta karatA hai.vaha phailAtA hai),2-saMstInam = sakhAyaM (dhAna karanA) yahA~ styai dhAtu ko khA yaha Adeza kiyA gayA hai| 67-sthA-dhAtu ke sthAna meM 1-ThA, 2-dhabaka, 3. viTTha aura 4-nirappa ye cAra Adeza hote haiN| aura vijiTAiDa ThaharatA hai), 2-sthAnam - ThANaM (sthAna-ThaharanA, jagaha), 3-prasthitaH = paTThiyo (jAtA huprA), 4--vasthitaH uTThiyo (uThA hugrA),5-- prasthApitaH paTThAvipro (rakkhA humA), 6-usthApita: uTTAviyo (uThAyA huprA), 7-tiSThati -thakkAi, ciTupa, nirappai, -sthitvA-ciTiUNa (Thahara kara) yahAM para sthA dhAtu ke sthAna meM Thaga prAdi prAdeza kie gara haiN| bahulAdhikAra ke kAraNa kahIM-kahIM para sthAdhAtu ko ye prAdeza nahIM bhI hote| jaise-----sthitam - thigraM (ThaharA humA), 2-sthAnam -yANaM, 3-prasthita:-patyio , 4--vasthitaH utyidho, 5sthiratA thAUNa, yahAM para sthAdhAtu ke sthAna meM 'hA' mAdi mAdeza nahIM kiye jA sake / 684-ud upamarga se pare yadi sthA dhAtu ho to usake sthAna meM Tha aura kukkura ye do prAdeza hote haiN| jaise-1 . uttiSThati udda, ukkka radda (baha uThatA hai) yahAM para sthA dhAtu ko '4' prAdi do prAdeza kie gae haiN| 64-glai dhAtu ke sthAna meM vA aura pancAya meM do prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise--mlAyati vAI, pabvAya pradeza ke prabhAva-pakSa meM milAi (vaha murajhAtA hai| aisA rUpa banatA hai| __ -nira-pUrvaka mA dhAtu ke sthAna meM nimmANa aura misa ye do mAdeza hote haiN| jaisenirmimIle nimmANa i, nimmavai (vaha nirmANa karatA hai) yahA~ para nira-pUrvaka mA dhAtu ko nimmANa prAdi do prAdeza kie gae haiN| 691---kSidhAtu ke sthAna meM vikalpa se Nijjhara' yaha prAdeza hotA hai| jaise--kSopatela Nijabharai prAdeza ke prabhAvapakSa meM-jhijajAI (yaha naSTa hotA hai) yaha rUpa banatA hai| 662-yanta (jisake anta meM Ni ho) chadi dhAtu ke sthAna meM-1-guma, 2 bhUma, 3sanduma, 4-haruka, 5-ombAla aura pavvAla ye chaha mAdeza vikalpa se hote haiN| jaise - chAdayatigumai, nUmai, sannumai, Dhakkai, mombAlai, pavvAlai prAdeza ke prabhAva pakSa meM-yAmaha (baha kAMkatA hai) yaha rUpa banatA hai| jahAM para 229 sUtra se mAdima nakAra ko vikalpa se gakAra kara diyA gayA vahAM para emAI yaha rUpa bhI ho jAtA hai| 693 - nipUrvaka vRg dhAtu aura pati(pat dhAtu ina donoM Nyanta dhAtuoM ke sthAna meM vikalma se 'bihoI' yaha nAdeza hotA hai| jaise-1-nivArayati-NihoDai, pradeiza ke prabhAva pakSa meM-nivAre (vaha rukavAtA hai), 2-pAtayati-NihoDai mAdeza ke prabhAva-pakSa meM-pADe (baha giravAtA hai) yaha rUpa banatA hai| 664-yanta dUdhAtu ke sthAna meM 'ma' yaha Adeza hotA hai / jaise-dUyati mama hRdayammA dumeha majjha hiayaM (vaha mere hRdaya ko duHkhI karatA hai) yahAM Nyanta dUdhAtu ko dUma yaha prAdeza kiyA 695-jyanta pravala dhAtu ke sthAna meM 'duma' yaha mAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-dhavala
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 *prAkRta-vyAkaraNam caturthapAdaH pati dumai, aAdeza ke prabhAvapakSa meM-dhavalA (vaha sapheda karavAtA hai) yaha rUpa banatA hai| isa ke atirikta, 979 sUtra se duma ke hrasva ukAra ko dhIrya lakAra bhI ho pAI : rI-vadhisam -- dUmigraM (sapheda karAyA huA) yahA~ ukAra ko UkAra kiyA gayA hai| 696-yanta tuli dhAtu ke sthAna meM vikalpa se 'mohAma' yaha Adeza hotA hai / jaise---- solayati-prohAmai prAdeza ke prabhAva pakSa meM-sulai (vaha tola karAtA hai) yaha rUpa banatA hai| 67-zyanta virici dhAtu ke sthAna meM-1-osuza, 2-ulluNDa aura 3---parahastha tIna mAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-1-virecayati=olupaDai, ulluNDai, palhasthAi prAdeza ke prabhAvapakSa meM -vire (vaha vAhira nikalatA hai) yaha rUpa banatA hai / 695-yanta taDidhAtu ke sthAna meM 1-Ahora aura 2-bihoDa ye do dhAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-tAzyati mAhoDa, bihoDaha prAdeza ke prabhAvaver meM tADe (vaha tAr3anA karAtA hai) yaha rUpa banatA hai| 69E ---Nyanta mizri dhAtu ke sthAna meM 1-bIsAla aura 2-melaca ye do Adeza vikalpa se hote haiN| jaise --miSayativIsAlai, melavAi Adeza ke abhAvapakSa meM-missA (vaha milAtA hai) yaha rUpa banatA hai| 700-yanta uddhUli dhAtu ke sthAna meM 'guSTha' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-udhalapati guNThA prAdeza ke prabhAva-pakSa meM-udhUlei (vaha Upara ko dhUli pheMkatA hai) yaha rUpa banatA hai| 701-yanta bhrami dhAtu ke sthAna meM sAlimaSya aura tamADa ye do mAdeza vikalpa se hI jAte haiN| jaise-bhramayati-tAlimaNTai, samADaipAdeza ke prabhAvapakSa meM bhAme, bhamADe, mamAveza (yaha bhramaNa karatA hai) ye rUpa ho jAte haiN| 702 --- cyanta nazi (naz) dhAtu ke sthAna meM 1-vivaDa,2--nAsaba,3-hAraNa,4-vippaNAla paura--palAva ye pAMtra prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-nAti viuDai, nAsabai, hAravA, vippagAlAi, palAvai prAdeza ke prabhAvapakSa meM nAsA (baha nAza karAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 703---Nyanta dazi dhAtu ke sthAna meM-1-vAka, 2--vaMsa aura 3-dabAva ye tIna prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise --varzayati-dAvai, dasai, dakkhavaI prAdeza ke prabhAvapakSa meM-barisai (vaha dikhalAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 04-ud-upasargapUrvaka prayanta ghaTidhAtu ke sthAna meM 'umA' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-udghATayati uggai Adeza ke abhAvapakSa meM-udhADA (vaha udghATana karatA hai, prAraMbha karAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 705---Nyanta spRha, dhAtu ke sthAna meM 'siMha' yaha mAdeza hotA hai| jaisespRhapati sihai (vaha icchA karAtA hai) yahA~ spRha dhAtu ke sthAna meM 'siMha' yaha Adeza kiyA gayA hai| 706--saMbhAvi dhAtu ke sthAna meM Asaddha yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-saMbhAvayati-prAsAimAdeza ke abhAvapakSa meM-saMbhAvA (vaha saMbhAvanA karAtA hai) yaha rUpa banatA hai| ___707-ud-upasarga-pUrvaka prayanta nami dhAtu ke sthAna meM-1-utthaMdha, 2-ullAla, 3-gurupucha aura 4-cappela ye cAra prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise -jantAmayati utthai, ullAla i, gulumuchai, uppelAi mAdezoM ke prabhAva-pakSa meM unlAmA (vaha Upara uThAtA hai) yaha rUpa hotA hai /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuthapAda: * saskRta-hindI-TokAdayopetam * 708 --pra-upasarga-pUrvaka Nyanta sthA-dhAtu ke sthAna meM hai. paTuva aura 2-peNDava ye do prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise - prasthApayati- pavai, peNDavai prAdezoM ke prabhAvapakSa meM--paTAvA (vaha sthApita karAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| . 76-vi upasarmapUrvaka gyanta jA dhAtu ke sthAna meM batAyo ma yo do mAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-vijJApayati vokkA,abukka AdezoM ke prabhAva-pakSa meM viSNavaI (vaha vizeSa jJAna karAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 710-yanta apidhAtu ke sthAna meM-1-alisava, 2-cuppa aura 3-dhaNAma ye tIna Adeza vikalpa se hote haiN| jaise-asaMyati-prallivaha, cakacupai, paNAmai AdezoM ke abhAva-pakSa meM apei (baha arpaNa karAtA hai| yaha rUpa banatA hai| 711- Nyanta yA dhAtu ke sthAna meM aba yaha Adeza vikalpa se hotA hai / jaise-yApayati-- jabai Adeza ke abhAva-pakSa meM jAyeha (vaha gamana karAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 712- Nyanta plAvi-SAtu ke sthAna meM ----1-mombAla aura 2- pacAla ye do dhAdeza vikalpa se hote haiM | jaise-lAyayati-prombAlai, pabbAlai prAdezoM ke prabhAvapakSa meM-pAveha (vaha tara-ba-tara karAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 713-Nyanta vikauzi nAma-dhAtu ke sthAna meM parasoja yaha mAdeza vikalpa se hotA hai| jaisevikozayati= pakkhoDa mAdeza ke prabhAva-pakSa meM bikosA (vaha vikasita karAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| - 714---Nyanta romanyi-dhAtu ke sthAna meM omAla aura baggola ye do prAdeza bikalpa se hote haiN| jaise-romatyayati proggAlAvaragola imAdezoM ke prabhAva-pakSa meM romanthA (vaha cabAI vastu ko punaH cAtA hai) yaha rUpa banatA hai| 715-svArthaNyanta (svArtha meM vihita Ni pratyaya jisake anta meM ho) kami dhAtu ke sthAna meM 'bihuva' yaha mAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-kAmayati Nihuvai, aAdeza ke abhAva-pakSa meM kAmeha (vaha icchA karAtA hai) yaha rUpa hotA hai| 716-jyanta prakAzidhAtu ke sthAna meM 'zubba' yaha mAdeza vikalpa se hotA hai| jaiseprakAzayati gunvaha, prAdeza ke prabhAva-pakSa meM payAse (baha prakAza karAtA hai) yaha rUpa hotA hai| 717-yanta kampi dhAtu ke sthAna meM vismosa yaha prAdeza bikalpa se hotA hai| jaise-kampapati-viccholai pAdeza ke prabhAva-pakSa meM kampeI (vaha kampAtA hai) yaha rUpa banatA hai| 715--prayanta prAruhi-dhAtu ke sthAna meM 'bala' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-Arohayati vala i, Adeza ke prabhAvapakSa meM Aroveha (baha car3havAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 716--svArthagyanta (jisa ke anta meM svArtha meM Ni kiyA gayA ho) duli dhAtu ke sthAna meM 'rasola' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-bolayAta raholai mAdeza ke prabhAvapakSa meM bolAi (vaha jhulAtA hai) aisA rUpa banatA hai| 720 -- prayanta raji dhAtu ke sthAna meM 'zava' yaha pAdeza vikalpa se hotA / jaise-rajjayati-ra.vei prAdeza ke abhAvapakSa meM-rajeha (vaha raMga lagAtA hai) yaha rUpa hotA hai| 721-- pyanta ghaTi' dhAtu ke sthAna meM parivA' yaha mAveza vikalpa se hotA hai| jaise
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 .. *prAkRta-vyAkaraNam * . caturtha pAdaH ghaTayati-parivADe, mAdeza ke prabhAva-pakSa meM ghoha (vaha nirmANa karAtA hai) yaha kapa banatA hai| 22- prayanta veSTi dhAtu ke sthAna meM parivAla' yaha prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-veSTayati--paridhAlei prAdeza ke prabhAvapakSa meM beThe (baha lapeTatA yA laghedAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 723.----vRsikAra pharamAte haiM ki isa sUtra se pahale ke sUtroM meM riMga kI anuvasti grahaNa kI jAtI tho, kintu yahAM se isa kI nivRtti ho jAtI hai| katra dhAtu ke sthAna meM kiNa' yaha Adeza hotA hai| yadi kana dhAtu ke pUrva viupasarga ho to isake sthAna meM 'bake' tathA sUtrokta dhakAra ke kAraNa ki yaha prAdeza bhI ho jAtA hai| jaise---1-kroNAti kiNa (vaha kharIdatA hai), 2-vikroNAti-vikke i, vivikrAi (vaha becatA hai| yahAM katra ko kiNa tathA vi upasargapUrvaka kaJ dhAtu ko ke aura kiNa ye do prAdeza kie gae haiN| 724--bhI dhAtu ke sthAna meM bhA aura voha ye do prAdeza hote haiM / jaise-1-bibheti bhAi, bIhara (vaha DaratA hai),2-bhotam bhAi, zrIhi (DarA hunA) yahAM para bhI dhAtu ko bhA prAdi ye do prAdeza kie gae haiN| bahulAdhikAra ke kAraNa kahIM para ye prAdeza nahIM bhI hote / jaise- bhItaH- bhImo (DarA humA) yahAM para bhI ko 'bhA' prAdi prAdeza nahIM ho ske| 725-~yAG (A) upasarga-pUrvaka lI dhAtu ke sthAna meM allI yaha pAdeza holA hai / jaise1- AlIyate prallIprAi (vaha prAlizAna karatA hai, athavA vaha AtA hai), 2 . AlInaH allINo (Aya yA yahI tI bAlakaha rozanyA gayA hai| 726-ni' upasarga-pUrvaka lIla-dhAtu ke sthAna meM 1-gilIa, 2--rigaluSaka, 3-Niriggha, 4-luka, 5-likka pora --hiraka- ye prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-nilIyate-gilIpAi, jilukkada, piriyaDa, lukkai,likkA lihakkaI dezoM ke abhAvapakSa meM nilimaI (vaha chipatA hai) yaha rUpa banatA hai| 727-vi upasargapUrvaka lIG dhAtu ke sthAna meM virA yaha Adeza vikalpa se hatA hai| jaisevilopate-virAi Adeza ke prabhAvapakSa meM bilijma (yaha vinaSTa hotA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 28-rughAtu ke sthAna meM ija aura ruTa ye do prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise -roti-- rujai, hAI prAdezoM ke abhAvapakSa meM vaha yaha prAvAja karatA hai) aisA rUpa bana jAtA hai| 726. zruTi (zru) dhAtu ke sthAna meM 'haNaM yaha mAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-zRNoti= hAi, Adeza ke abhAvapakSa meM suNai (vaha sunatA hai) aisA rUpa hotA hai| pANinIya vyAkaraNa meM zru zravaNe dhAtu paDhA gayA hai jabaki prAcArya hemacandra zruTi yaha kahakara ise Tit svIkAra karate haiN| 730-- dhUgi (dhU) dhAtu ke sthAna meM 'dhuda yaha prAdeza vikalpa se hotA hai / jaise-dhunotighuvai, prAdeza ke prabhAvapakSa meM dhuNA (vaha kAmpatA hai) aisA rUpa bana jAtA hai| 731- bhU dhAtu ke sthAna meM 1-ho, 2-huba aura 3-haba ye tIna pAdeza vikalpa se hote haiN| jaise ----1 - bhavati hoi hubai,havada (vaha hotA hai),2-bhavanti honti,huvanti hanti(ve hote haiM) yahAM bhUdhAtu ko ho Adi Adeza vikalpa se kie gae haiN|maadeshoN ke prabhAvapakSa meM 3-bhavati bhavai, yaha rUpa hotA hai| 4-parihInavibhavaH parihINavihavo jisakI sampatti naSTa ho gaI),5.-bhavitum kasA bhavisa (hone ke lie), 6-prabhavati-pabhavaI (vaha samartha hotA hai), 7-paribhavati -parimana I (vaha parAjaya karatA hai, tiraskAra karatA hai)|-smbhvti saMbhavai (vaha utpanna hotA hai) yahAM para
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 * paturthapAdaH * prAkRta-dhyAkaraNam * prastuta sUtra se koI kArya nahIM kiyA gayA, kintu 974 sUtra se UkAra ke sthAna meM prava' yaha Adeza kiyA gayA hai| bahalAdhikAra ke kAraNa kahIM para prastuta sUtrokta pradezoM ke atirikta anya prAdeza bhI hote haiN| jaise-1-ubhayatithya usumAi (vaha utpanna hotA hai| 2-bhUtam-bhattaM (humA) yahAM para bhUdhAtu ke UkAra ke sthAna meM ukAra tathA prakAra ye prAdeza kramazaH kie gae haiN| 732---vit (jisa meM vakAra it ho) pratyayoM ko chor3akara bhUdhAtu ke sthAna meM hai yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-~~-bhavanti hunti (ve hote haiM), 2-bhavana - hunto (hotA huA) yahAM para bhUdhAtU ko hai yaha prAdeza kiyA gayA hai| prazna upasthita hotA hai ki sarakAra ne praviti' isa pada kA kyoM grahaNa kiyA hai ? uttara meM nivedana hai ki bhavati hoi, mAdi sthaloM meM vit (tiva) pratyaya hone para bhU dhAtu ko kahIM yaha Adeza na ho jAe, isa darida se satrakAra ne vit' pratyaya pare rahane para isa prAdeva kA niSedha kara diyA hai| - 733--bhUdhAtu kA kartA yadi pathak aura spaSTa ho to isa dhAtu ke sthAna meM riNavATa' yaha prAdeza hotA hai| jaise- bhavatim-NivaI (vaha alaga hotA hai, yA spaSTa hotA hai) yahA~ para jo pRthaka paura spaSTa kartA kA ullekha kiyA hai, isakA abhiprAya itanA hI hai ki bhUdhAtu kA jaba yaha maka hotA hai athavA yaha spaSTa hotA hai aisA artha hotA hai tabhI isake sthAna meM riMgabara yaha prAdeza hotA hai, anyathA nahIM / jaise-vAsako bhavatiyAlayo hoi (bAlaka hotA hai yahAM bhU dhAtu kA ukta artha na hone se prastuta sUtra kA kArya nahIM ho skaa| ___ 734-prabhukAka (jisa meM prabhu kartA ho) bhUdhAtu ke sthAna meM 'happa' yaha mAdeza vikalpa se hotA hai| zikAra pharamAte haiM ki yadi bhUdhAtu pra-upasarga pUrvaka ho to usakA 'prabhutva' yaha artha hotA hai| jaise- aGga eka meM prabhavati pragaccina na pahuppaDa(mana meM hI vaha prabhu nahIM hai,zArIrika dRSTi se zaktizAlI nahIM hai), pAdeza ke prabhAvapakSa meM--pama yaha rUpa banatA hai| 735-- yadi kta pratyaya pare ho to bhUdhAtu ke sthAna meM 'hU' yaha prAdeza hotA hai| jaise----- bhUtam-hUyaM (humA), 2-anubhUtam =marAhUaM (anubhava kiyA huA),3 prabhUtam = pahUyaM (vahuta) yahAM para kta-pratyayAnta bhUdhAtu ko 'ha' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 736-kRmi-kRga (DukRJ) dhAtu ke sthAna meM 'puraNa' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaisekaroti kuNaha, prAdeza ke prabhAvapakSa meM-karA yaha rUpa hotA hai| 737-kANa (jisakI eka prAMkha na ho) ke IkSita (dekhane) kA viSaya ho arthAt kAnI daSTi se dekhanA,yaha artha prabhISTa ho to kRga (DukRJ) dhAtu ke sthAna meM 'NiAra' yaha prAdeza vikalpa se kiyA jAtA hai| jaise-kApekSitaM karoti-NigrArai (vaha kAnI. dRSTi se dekhatA hai) yahAM para kRg dhAtu kA NidhAra yaha vaikalpika prAdeza kiyA gayA hai| 738 -niSTambhaviSayaka (jisakA artha niSTambha-nizceSTa (ceSTA rahita) karanA ho) tathA avaSTambhaviSayaka (jisakA artha-pravaSTa jhukane kI kriyA sahArA lene ko kriyA yA krodha prAdi ho) kRga dhAtu ho to usake sthAna meM yathAsaMkhya-saMkhyA ke anusAra jida aura saMvANa ye do Adeza vikalpa se hote haiN| arthAt niSTambhaviSayaka kRgi dhAtu ko rigAha aura avaSTambhaviSayaka kRgi dhAtu ko saMvAraNa yaha Adeza hotA hai| jaise----1-niSTambhaM karoti -NichuhAi (vaha ceSTA-rahita karatA hai), 2.--avaSTambhaM karoti-saMdANai (vaha jhukane yA sahArA lene kI kriyA karatA hai, krodha karatA hai) yahA~
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNam 24 caturthapAdaH para kugi dhAtu ko miTThUha Adi do bAdeza kie gae haiN| 736-zrama-viSayaka (jisa kA zrarthaM zrama- mehanata karanA ho) kRgi dhAtu ke sthAna meM 'vAvampha' yaha zrAdeza vikalpa se hotA hai| jaise---dhamaM karoti-vAvamphai ( vaha zrama karatA hai) yahAM para kRmi dhAtu ko 'bAmpha' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 740"manyu (krodha) karane se jaba hoThoM meM mAlinya ( kAlApana, mailApana) ho" isa artha apanA viSaya (artha) banAne vAle kRmi dhAtu ke sthAna meM 'vizvAsa' yaha pradeza vikalpa se hotA hai / jaise--manyunA oSThaM maligaM karoti = mithyola ( vaha krodha se hoThoM ko malina kharAba kara rahA hai) pradezoM ke prabhAva pakSa meM manurA oTTa maliragaM kareDa' yaha rUpa bana jAtA hai| 741 dazaithilya (zithilatA- DholApana) viSayaka (viSaya-martha ho jisa kA) tathA lambana ( laTakanA, bhUlanA) viSayaka kRmi dhAtu ke sthAna meM 'pahala' yaha pradeza vikalpa se hotA hai / jaise-zithilo bhavati, lambate yA = payallai ( vaha zithila hotA hai, athavA laTakatA hai, bhUlatA hai) yahAM para kRgi dhAtu ko 'pahala' yaha Adeza kiyA gayA hai| 742 - niSpatana-viSayaka (jisa kA artha jhapaTa kara nikalanA, zIghra bAhira mAnA ho) athavA choTana viSayaka (jisa kA artha mAcchoTana u~galiyA caTakAnA ho| kRmi dhAtu ke sthAna meM 'noyaha pradeza vikalpa se hotA hai| jaise- vipatati, Acchodayati vANI lukcha (vaha jhapaTa kara nikalatA hai, athavA uMgaliyAM caTakAtA hai) yahAM para kRmi dhAtu ko gIluJcha yaha Adeza kiyA gayA hai / 743-kSuraviSayaka (jisa kA artha kSura-usture se sambandhita ho) kRgi dhAtu ke sthAna meM 'kamma' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise kSuraM karoti kammada (kSura-sambandhI kArya karatA hai, hajAmata banavAtA hai) yahAM para kRgi dhAtu ko kamma yaha prAdeza kiyA gayA hai / 744- cATuviSayaka (jisakA artha vATu khuzAmada karanA ho) kRgi dhAtu ke sthAna meM 'gulAla' yaha zrAdeza vikalpa se kiyA jAtA hai| jaise-bAda karoti gulalai ( vaha khuzAmada karatA hai) yahAM para kRti dhAtu kI 'gulasa' yaha prAdeza kiyA gayA hai / alhot - bimhara, 745 -- smR dhAtu ke sthAna meM 1 ra 2 bhUra, 3-bhara, 4-bhala, 5--laDa, 6-7-sumara, 8--payara aura E-pammUha ye 9 pradeza vikalpa se hote haiN| jaise- smarati bharai, krUrai, bharai, bhalAi, laDhai, vimharada, sumarai, para, pamhuhai pradezoM ke prabhAvapakSa meM saraha ( vaha yAda karatA hai) yaha rUpa bana jAtA hai / atha ghATavAdeza-vidhiH (ba) 746 - vismuH parahasa- vimhara bIsarAH / 8 / 4 / 75 / vismaraterete AdezA bhavanti / pamhusada, vimharas, vIsaraha / 747 - vyAhRneH kokka poSakau / 8 / 4 / 76 / vyAharateretAvAdezau vA bhavataH / start | hrasvatve tu kukkaI / pokkai / pakSe, bAharaM / 748 - prasareH pallovellau / 6 / 4 / 77 / prasarateH payalla, uvella ityAvAdezau vA bhavataH / payallai, uvellai, pasarai /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pAdaH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetama. 746 --mahamaho gandhe / 8 / 4 / 78 / prasaratargandhaviSaye mahamaha ityAdezo vA bhavati / mahamahi mAlaI : mAlai-gandho pasarai / gandha iti kim ? pasaraha / 750-nissareNIhara-nIla-dhADa-varahADAH / / 4 / 79 / nissaraterete catvAra AdezA vA bhavanti / NIhara6, nIlaI, dhADa, varahADaI, nIsaraha / 751-jAne jaggaH / 8 / 41.80 jAgarterjagga ityAdezo vA bhavati / jaggai / pakSe jAgara / 752-vyaapreraaaddddH||4|81 / vyApriyaterAaDDa ityAdezo vA bhavati / prAaDDei, vAnarei / 753-saMge. sAhara-sAhaTThau / 8 / 4 / 82 / saMvRNoteH sAhara, sAhaTTa ityAdezau vA bhavataH / sAhara i, sAhaTTai, saMvarai / 754-prAdRGa: sannAmaH / 8 / 4 / 83 / mAdriyateH sannAma ityAdezo vA bhavati / sannAmai, paadri| 755-prahageH saarH||4|84 / praharate: sAra ityAdezo vA bhavati / sArai, phr| 756-avatareroha-orau / / 4 / 85 / avatarate: proha, porasa ityAdezI vA bhavataH / pohai, prorasAi, propr| 757--shkeshcy-tr-siir-paaraa.| 8 / 4 / 86 / zalote rete catvAra prAdezA vA bhavanti / cayai, taraha, tArai, pAraI, sakkai / tyajaterapi cayahI hAni karoti / taraterapi trii| tIrayaterapi tiiri| pArayaterapi pAre / karma samApnoti / 758-phakkasthakkaH / 8 / 4 / 87 / phakkatesthakka ityAdezo bhavati / dhakkA ! 756-zlAghaH salaha / 8 / 4 / 88 / zlAghateH sataha ityAdezo bhavati / slhi| 760-khacerveaDaH / / 4 / 86 / khacatervenaDa ityAdezo vA bhavati / vepraDaI, khcd| 761-pace solla-paulI / 8 / 4 / 10 pacaleH solla, paula ityAdezo vA bhavataH / sollai, paula i, payacha / 762-mucezchAvaheDa-mellossikaka-reprava-Nillucha-dhaMsADAH / 8 / 4 / 61 / muJcaterete saptAdezA vA bhavanti / chaDDaI, avaheDa i, mellaGa, ussikAi, repavaI, gilluJchaI, dhaMsADai / pakSe munaaii| 763----duHkhe NivalaH 181462 // duHkha viSayasya muceH riNavvala ityAdezo vA bhavati / Nivalei duHkhaM munyctiityrthH|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ IngAPAARI * prAkRta-dhyAkaraNam * caturthavAda: 764-vaJcehaba-velava-jUrabomacchAH / / 4 / 63 / vaMcaterete catvAra prAdezA thA bhavanti / vevA, velabai, jUravai, umacchara, vaJca / 765--racerugahAvaha-viDaviDDA / 8 / 4 / 64 / racerdhAtorete traya prAdezA vA bhavanti / ugahaI, avahai, viDaviDui, rayai / - 766-smaarcesvhsth-taarv-smaar-kelaayaaH|| 4 / 65 / samAracerete catvAra prAdezA vA bhavanti / unahatya 6, sAravai, samArai, kelAya i, samArayai / 767-sidheH sinyc-simpau|| 4 / 66 / sivaretAvAdezau vA bhavataH / siJcAi simpai, se aii| 765-pracchaH pucchH| 8 / 4167 / pRccheH pucchAdezo bhavati / puncha / 769-gajebukkaH / 8 / 4 / 68 / garjatebuka ityAdezo vA bhavati / bukkA,gajjai / 770-vRSe DhikkaH / 8 / 4 / 16 / varSakata kasya garneTika ityAdezo vA bhavati / hikkaI / vRSabho gajeti / 771-rAjeragdha-chajja-saha-rIra-rehA: / / 41100 / rAjerete paJcAdezA vA bhavanti / pragyAi, chajjai, sahai, rorada, rehai, rAyai / 772---masjerAuDa-NiuDDa-buDDa-khuppAH / 8 / 4 / 101 / majanaterete catvAra AdezA vA bhavanti / pAuDDa, riNa uDDai, buDDA, khuppai, majjai / - 773-pujeraarol-bmaalau| 8 / 4 / 102 / puJjaretAbAdezI vA bhavataH / prArolai, vamAlai, puJja / 774-lasjerjIha / / 4 / 103 / lajjaterjIha ityAdezo vA bhavati / johAi, lajjai / 775-tijerosukkaH / 8 / 4 / 104 / tije rosukka ityAdezo vA bhavati / prosukkA, araNaM / : 776-- mRjehAdhusa-luJcha-puJcha-yusa-phusa-pusa-luha-hula-rosANAH / 8 / 4 / 105 / mRjerete navAdezA vA bhavanti / ugghusAi, luJchaI, puJcha, sai, phusada, pusai, luhai, hulAi, rosArarAi / pakSe mjjii| 777-maJjarvemaya-musumUra-mUra-sUra-sUDa-vira-paviraja-karaJja-nIrajAH / 8 / 4 // 106 / bhaJjarete navAdezA vA bhavanti / vemaya i, musumUrai, murai, sUrai, sUDAi, cirai, pavirajaha, karAi, nIraja, manai / 778-anuvaje; paDipraggaH / 8 / 4 / 107 / anubajeH paDigA ityAdezo vA bhavati /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaSAdaH saMskRta-hindo-TIkAdvayopetam * paDipraggaDa, annuvccaai| 776-arjeviDavaH / / 4.108 // arjeviDhava ityAdezo vA bhavati / vidavai, prjji| 780-yujo juJja-jujja-juSyAH ! 8 / 4 / 106 / yujo juJja, jujja, juppa ityAdeza! bhavanti / juna i, jujjai, juppaha / 751--bhujo bhuja-jima-jema-kammANha-camaDha-samANa caDDA / / 4 / 110 / bhuja ete'STAdezA bhavanti / bhanahajipa, jemai, kambhei, aAha, camaDhai, samAraga i, caDDada / 782-vopena kammakaH / 8 / 4 / 111 / upena yuktasya bhujeH kammaba ityAdezo vA . bhavati / kammavai, uphnaaii| 763-ghaTeMgaDhaH / 8 / 4 / 112 / ghaTategaDha ityAdezo vA bhavati / gaDhai, ghaDai / 784-samo galaH / 8 / 4 / 113 / saMpUrvastha ghaTatergala ityAdezo vA bhavati / saMgala i, saMghaDai / 765-hAsena sphuTamuraH / 8 / 4 / 114 / hAsena karaNena yaH sphuTitastasya murAdezo vA bhavati / murai / hAsena sphuTati / / 766--maNDezciJca-cimacana-ciJcilla-roDa-TiviDikkAH / / 4 / 115 / maNDerete paJcAdezA vA bhavanti / civaI.ciJcapraha,civillairoDai,TiviDikkai, maNDai / 787--tuDestoDa-tuTTa-khuTTa-khu ddokkhuddollukk-nnilusskntukkolluuraaH|8|4 / 116 / tuDerete navAdezA vA bhavanti / toDa, tRTTai, khaTTai, khuDai, ukkhuDDai, ullukkai, rigalukkaDa, lukkaI, ullUraDa, tuddi| 788-dhUrNo ghula-ghola-dhumma-pahallAH / 8 / 4 / 117 / ghuNe rete catvAra prAdezA bhavanti / dhulai, gholai, bummaI, pahallai / 726-vivRtedasaH / / 4 / 118 / vivRteDhasa ityAdezo vA bhavati / DhaMsada, vivai / 760-kvtherttttH| 8 / 4 / 116 / ktheraTTa ityAdezo vA bhavati / aTTai, kaDhaI / 761---grantho gaNThaH / 8 / 4 / 120 / granthegaMgTha ityAdezo bhavati / gaNThai, gaNTho / 762-mantheghusala-virolau / 8 / 4 / 121 / mantheghusala, birola ityAdezau vA bhvtH| ghusalai, virolai, manthAi / 763--hlAderavanacchaH / 8 / 4 / 122 / lAdaterNyantasyANyantasya ca pravapraccha ityAdezo bhavati / ava pracchA, lAdate hAdayati vA / ikAro NyantasyApi prigrhaarthH|| 794 ---neH savo mjjH| 8 / 4 / 123 / nipUrvasya sado majja ityAdezo bhavati / prattA etva gumugii|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNam caturthapAda: 765 - chidedu hAva-chilla- NijkoDa-nibbara pillUra-lUrAH / 8 / 4 / 124 // chiderete SaDAdezA vA bhavanti / duhAvai, chillaDa, gijjhoDai, rigabbaradda, gillUrai, khuraI, pakSe, chinda / 766 - prADA prograndoddAlo / 8 41.125 | prAha yuktasya videzeyanda, uddAla ityAdezo vA bhavataH / zroprandai, uddAlaka, zracchinda / 28 767-- mRdo mala-maDha parihaTTa-khaDa-caDDa-maDa-pannADA: / 6 / 4 / 126 / mRdnAterete saptAdezA bhavanti / malaI, maTara, parihaTTai, khaDui, cahui mahui, pannADai / 1 768 - spandehakhusukhulaH / 8 / 4 / 127 / spandezculucula ityAdezo vA bhavati / culucula, phndd| 766- niraH padevala / 8 / 4 / 128 / nipUrvasya paderbala ityAdezo vA bhavati / nivvalas, nippajjai / 800 - visaMvadevizraTTa viloTTa-phaMsA / 84 / 126 / visaMpUrvasya vaderete traya prAdezA vA bhavanti / vigradRi biloTTai, phaMsai, disaMbayaI / 801-zado jhuMDa pakkhoDau / 8 / 4 / 130 / zrIyateretAvAdezau bhavataH / bhaDai, reates | 802 -- zrAkrandehaH / 8 / 4 1131 / zrAkrandezahara ityAdezo vA bhavati / gIharai, makkanda | 8 803 - khiderjUra - visUrau / 8 / 4 / 132 / khideretAvAdezau vA bhavataH / jUrai, bisurai, khijjai / 804- - rAdherutthaGghaH / 6 / 4 / 133 / rurutya ityAdezo vA bhavati / utthaGgha, rundhai / 805- niSedherhakkaH / 8 / 4 / 234 / niSedhate ityAdezo vA bhavati / hakka, nisehara / 806 - krudherjUraH / 8 / 4 / 135 / krudhera ityAdezo vA bhavati / jurai, kujjhai / -jano jA-jammau / 8 / 4 / 136 / jAyaterjA, jamma ityAdezau bhavataH / jAgrai, 603 jammai / 808 -tanestaDa-taDa-taDDava-viralAH / 8 / 4 / 137 | tanerete catvAra zrAdezA vA bhavanti / taDai, taDui, taDDabai, virallaDa, tarAi /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 29 806 - nRpaH sthiSpaH / 8 / 4 / 138 / tRpyateH sthimpa ityAdezo bhavati / bippai | 810 - upasarperalinaH / 8 / 4 / 136 / upapUrvasya sRpeH kRtaguraNasya allima ityAdezo vA bhavati / parigraha, uvasappai / 811 - saMtapeGkhaH / 84 / 140 / saMtapeGkha ityAdezo vA bhavati / i / pakSe, saMtappara / 812- vyAperoaggaH / 8 / 4 / 141 | vyApnoteroga ityAdezo vA bhavati / sters, aids | 813 - samApeH samANaH / 8 / 4 / 142 / samApnoteH samAraga ityAdezo vA bhavati / samAi, samAvei / 814- kSipelatthADukkha-solla- pella-golla-chaha-hula parI ghattAH / 8 / 4 / 143 / kSiperete navAdezA vA bhavanti / galatyAi zraDukkhaDa, sollai, pellai, gollaDa, hasvatve tu pullai, chuhai, hula, paroDa, vattai, khivai / 815 - utkSipelagucchotthaMghAllasyombhu lorisa havA | 8 / 4 / 144 / upUrvasya kSiperete paDa. dezA vA bhavanti / gulaguJchada, utthaGghai, mallarathaI, uttara, uskkira, hakges, ukeiet | 816 - prAkSiperNIravaH / 8 / 4 / 145 | prAGpUrvasya kSiperNIrava ityAdezo vA bhavati / zIravaI, fores # 817 -- svapeH kamavasa- lisa-loTTA: / 8 / 4 / 146 | svaperete traya AdezA vA bhavanti / kamaaas, lisai, loTTaI, sujhai / 818 - veperAyamba yau / 84 / 147 / vepe: Ayamba, prAyajbha ityAdezo vA bhavataH / zrayambada, Ayajjhada, veva / 816- lipeja-baDavaDI / 4 / 148 / vilape, vaDavaDa ityAdezI vA bha vataH / jhaGkhaGa, vaDavaDai, vilavada / 820 - lipo limpaH / 8 / 4 / 146 / limpateH limpa ityAdezo bhavati / limpai / 821 - gupyevara NaDau / 8 / 4 / 150 / gupyate retAvAdezau vA bhavataH / virai, guDai / pakSe guppai / 822 - poho niH / 8 / 4 / 151 / kapeH pravaha ityAdezo vyanto bhavati / zravahAve, kRpAM karotItyarthaH /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNam caturthapAdaH 823- pradIpesteva sanduma-sandhukkAmbhuttAH / 8 / 4 / 152 / pradIpyaterete catvAra zrAdezA vA bhavanti / tesravai, sandumai, sandhukkar3a, prabbhutai, palIvai / 824 - lubhaH saMbhAvaH / 8 / 4 / 153 / lubhyateH saMbhAva ityAdezo vA bhavati / saMbhA var3a, lugbhadda / 825 - kSuH khara pahA / 4 / 154 dhuH khajara, paDDuha ityAdezo vA bhavataH / khauraI, paDDuhaI, khubbhai / 826- ADo rame rambha-Dhava / 8 / 4 / 155 / zrAGa: parasya rame rambha, dava ityAdezau vA bhavataH / Arambhava, AvaDa, prArabhaI / 827 - upAlambherbhaDa - paccAra - velavAH / 8 / 4 / 156 / upAlambherete zraya pradezA vA bhavanti / bhaGkhar3a, paccArai, belavai, uvAlambhai / 828--pravej mbho jammA 84 / 157 | jRmbhejaMmbhA ityAdezo bhavati, vestu na bhavati / jambhAi, jambhAmaha / zraveriti kim ? kelipasaro vigrambhai / 30 826-bhArAkAnte nameNiDhaH / 8 / 4158 | bhArAkrAnte kartari namerisuDha ityAdezo bhavati / NisuDhai, pakSe rAvai / bhArAkrAnto namatItyarthaH / 830- vizrameNiyA / 8 / 4 / 156 | vizrAmyaterifart ityAdezo vA bhavati / rigavvAi, vIsamai / 831 - prA* merohAvotthAracchundA: / 6 / 4 / 160 / zrAkramaterete zraya zrAdezA vA bhavanti / zrohrAva, utthAradda, chundara, akkama 832--bhrameSTiriTilla-DuNDulla DhaNDhalla cakkamma-mammaDa-bhamaDa-bhamADa-talabhraSTa bha Tampa - bhuma-guma-phuma - phusa duma- dusa- parI- parAH / 8 / 4 / 161 / bhramerete'STAdazAdezA vA bhavanti / TiriTillara, DhuNDullaDa, DhaNDhallaI, cakkamai, sammaDada, bhamaDai, bhamAda, talaaNTa, jhaNTai, jhampai, bhumai, gumai, phumai, phusai, bumai, dusai, parI, parai, bhamai / 833 - gameraI icchA NuvajjAvajja sokkusAkkusa-paccaDDa- pacchanda- Nimsaha-pINI- pIluvaka-pava-ramma-parizralla bola-parizrala-giriNAsa NivahAba sehAvaharAH ||41162 | gamerete ekaviMzatirAdezA vA bhavanti / zraI, praincha, bharayuvajjai, pravajjasadda, cakkusara, prakkusa, paccaDDadda, pacchandaI, riNammahadda, zIDa, ragIrAi, golukkara, padagraha, rambhai, pariali, bolAi, parizralai, giriraNAsaha, zivahara, dhavaseharU, zravahara, pakSe gacchai / hammada, himmai, sIhammada, mAhammada, pahammadda ityete tu hamma gatAvityasyaiva bhaviSyanti /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH mereummernamruaamanartmernamaanaynary * prAkRta-vyAkaraNam 634-pADA ahipaJcacuSaH / / 4 / 1633 mAGA sahitasya gameH ahipaccuna ityAdezo vA bhavati / ahipaccunai / pakSe praagcch|| 535-samA abhiDaH / 8 / 4 / 164 / samA yuktasya gameH abhiDa ityAdezo vA bhvti| pratiya, saMgamya ..::: . . . . . .. 836---abhyaaddommtthH| 8 / 4 / 165 / abhyAGbhyAM yuktasya gameH ummattha ityAdezo vA bhavati / ummatthai, abbhAgacchai, abhimukhamAgacchatItyarthaH / 837-pratyAGA plottttH|8|4| 166 / pratyAjhyA yuktasya gameH paloTTa ityAdezo vA bhavati / palodRza, paccAgacchAi / 838 zameH paDisA-parisAmau / 8 / 4 / 167 / zameretAvAdezI vA bhvtH| e. DisAi, parisAmai, smi| 36-rameH saMkhuDDa-kheDDomAba-kilikiJca-koTuma-moTTAya-NIsara-vellAH / 8 / 4 / 168 / ramate rete'STAdezA vA bhvnti| saMkhuDDai, kheDDai, unbhAi, kilikiJcai, koTTumai, moTTAya i. pIsaraha, vellai, ramaha / 40--pUreragghADAgyaboddha mAGga mAhiremAH / 8 / 4 / 166 / pUrerete paJcAdezA vA bhavanti / agghADai, agghavai, uddhamAi, aGagumaI, mahiremai, pUraha / 841----svrstuvr-jaaddau||4 / 170 / tvarateretAdAdezI bhavataH / tuvara i, janaDaI, tuvaranto, jmddnto| 842-tyAdizatrostUraH / 8 / 4 / 171 / tvaratestyAdau zatari ca tUra ityAdezo bhavati / tUrai, turnto| 843-turozyAdau / / 4 / 172 // tvaro'tyAdau tura Adezo bhavati / turimo, turnto| 844-kSara. khira-jhara-pajhara-paccaDa-Nisacala- NimAH / 8 / 4 / 173 / kSarerete SaDAdezA bhavanti / khirai, jharai, pajjharaha, paccaDa, Niccalai, piTuai / 845-ucchala utthallaH / 84 / 174 / ucchalaterutyalla ityAdezo bhavati / utthallai / 846-viglesthipp-mitttthaa|8|4 / 175 / vigalateretAbAdezI vA bhvtH| thippaDa, riNavaha i, viglaai| 847-dli-blyodistttt-vmpho| 8 / 4 / 176 / dalervalezca yathAsaMkhyaM visaTTa, vApha ityAdezI vA bhavataH / visaTTai, bamphai, pakSe dalai, bli| *ti prAviryasya sa tyAdiH, tasmin tyAdAvityarthaH /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH 848 --- ze. phira-phiTTa-phuDa-phuTTa-cukka bhullA . / / 4 177 / bhra zerete SaDAdezA vA bhavanti / phiDai, phiTTai, phuDai, phuTTai, cukkai, bhullai / pakSe bhsi| 846-nshennirnnaas-nnivhaavseh-pddisaa-sehaavhraaH|8|4|178 / nazerete ghaDAdezA vA bhavanti / giraNAsai, riNavahai, asehai, paDisAi. sehai, avhri| pakSe nassai / 150-avArakAzo vAsaH / / 4 / 176 / avAlparasya kAzo vAsa ityAdezo bhavati / provaasi| * atha dhAtvAdeza-vidhiH (kha) * asmin prakaraNe'pi pUrvaprakaraNatulyameva dhAtvAdezavidhiH nirUpyate 746-vismarati / vipUrvakaH smRdhAtuH vismaraNe / vismR+ tib / 746 sU0 vismRdhAtoH pamhusa, bimhara, bIsara ityAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze pahusai, bimhara, bosaH iti bhavati / 747- vyAharati / vyAhR pAkhyAne / vyAha + tiv / 747 sU0 vyAhRdhAtoH bikalpena kokka, poka ityAdezo, 628 sU0 tiva icAMdeze kokkA, pokkA iti bhavati / kokkA, pokkara ityatra 84 su0 saMyoge pare hrasve kRte kukkara pukkA AdezAbhAve-vyAha+i, ityatra 349 sU0 yakAralope, 905 sU0 RkArasya para ityAdeze bAhara iti bhavati / 748-prsrti| prapUrvaka: sUdhAtuH prasAra gare / pramR + tiva / 748 sU0 prasUdhAto. vikalapena eyalla, uvella ityAdezI, 628 sU0 tiva icAdeze payallA, ullaI prAdezAbhAve 350 sU0 rephalIpe, 905 sU0 RkArasya ara ityAdeze pasaraha iti bhavati / . .746-prasarati mAlatI / gandhaH prasaratItyarthe 749 sU0 prasRdhAtAH vikalpena mahamaha ityAdeza, 628 sU0 tivaM icAdeze mahamahA iti bhavanti / maaltaa| mAlatI si / 177 sU0 takAralApe, 111 37 sU0 serikAralope, 11 sU0 makAralope mAlaI iti bhavati / mAlatoyamdhaH / bhAlatyA-puSpavizeSastha gandhaH / maaltiigndh+si| 177 sU0 tukAralope, 491 sU0 soM:, Diti pare'ntyasvarAdelope mAlaI-gandho iti bhavati / prasarati / pramR prasaraNe / prasa lin / 350 sU0 rephalope, 905 sU0 R. kArasya para ityAdeze, tiva cAdeze pasarapa iti bhvti| vaMkalpikatvAdaya prastutasUkasya pravRttvabhAvaH / gandha iti kim ? prasRdhAsuH yadi gandhaviSayako bhavettadaiva prastutasUtrasya pravRttibhavati,nAnyathA / yathA-- prasarati psrii| gandhaviSayakatvAbhAvAdatra prastutasUtrasya pravRtinaM jaataa| -nissarati ! nisapUrvaka: sUdhAtaH nirgmne| nissa+tin / 750 sU nissaghAtalIH vikalpena eNIhara, nIla, ghAu, varahADa ityAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze goharA, nolA, ghAi, para. hAu AdezAbhAve 348 sU0 sakAralope, 43 sU0 ikArasya dIdhe, dIghatvAt 363 sU0 sakArasya dvisvAbhAve, 905 sU0 RkArasya ara ityAdeze mosarai iti siddhm|| 751- jAgati / jAgR nidrAkSaye / jAgR+tid, 751 sU0 jAgRdhAtoH vikalpena jamma ityAdeze, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze jamA prAdezAbhAve 905 sU0 RkArasya bhara ityAdeze jAgaraha iti bhavati / 752 - vyApriyate vyApAra karotItyarthaH / vyApa-dhAtuH vyApAre / vi-mA-pR+tin / 752 sU0 vyApRdhAtoH vikalpena bhAnaDDa ityAdeze, 647 sU0 akArasya ekAre, 628 sU0 tiva icAdeze A
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * aDDe pAdezAbhAve, vyApa+i, ityatra 349 sU0 yakAralope, 231 sU0 pakArasya vakAre, 905 sU0 - kArasya para ityAdeze, akArasya ekAre bAvareDa [vyApAra karotItyarthaH] iti bhavati / 753-saMvRNoti / saMvR saMvaraNe / saMvR+tin / 753 sU0 saMvRdhAtoH vikalpena sAhara, sAhasa ityAdezI, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze zAharaNa sAhaTTA mAdezAbhAve 905 su0 RkArasya para ityAdeze saMbai iti siddham / 754 ---mAdriyate / yAdRi prAdare / prAda+tin / 754 sU0 prAdhAtoH vikalpena sammAma ityAdeze, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze sannAmAi mAdezAbhAce 105 sU0 RkArasya ara ityAdeze Adara iti bhavati / .... .. 755-praharati / pradhAtuH prahAre / praha-+ tin / 755 sU0 prahRyAtoH vikalpena sAra ityAdeze, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze sAra prAdezAbhAce 350 su0 rephalope, 905 sU0 RkArasya para ityAdeze paharai iti bhavati / 756-avatarati / avatR avtrnne| abata+ tib / 756 sU0 avatRdhAtoH bikalpena zroha, porasa ityAdezau,628 su0 tiba icAdo ohA, orasai prAdezAbhAve, 172 sU0 avopasargasya sthAne prokAre, 905 sU0 RkArasya para ityAdeza, 177 su0 takAralope oparA iti bhavati / 757 . zaknoti / zagala saamdhyeN| zaka + tin / 757 sU0 zakdhAtoH vikalpena ca4, tara, tIra pAra ityAdezAH, 628 su0 tiva icAdeze baghA, tara, tIra, pArA AdezAbhAve 260 sU0 zakArastha sakAre, 901 sU7 kakArasya dvittve, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame sabakA iti bhavati / syajaterapIti / khayA iti rUpa kevalaza dhAtAreka mAha bhavati, pratyuta tyajudhAtorapi bhavati / yathA-tyati / tyaja tyAge / tyaj + tin / 284 sU0 tyasya cakAre, 110 sU0 dhAtorante'kArAgameM, 177 sU0 jakAralope, 180 sU0 yakArazrutau, tiba ibAdeze cayai iti siddham / evameva taraha iti taraterapi bhavati / yathA--- tarati / tu taraNe / ta+lin / 905 sU0 RvArasya para ityAdeza, tiba icAdeza taraha iti bhavati / tIra iti rUpaM tIcyaterapi bhavati / yathA-tIrayati / tIra karmasamAtI / tIra+Ni+tin / 6388 mU0 liga: akAre tIrai iti bhkssi| pArei iti pArayaterapi-pAradhAtorapi bhavati / yathA-pArayati / pAra pAraNe, samAtau ca / pAra+jig + tib / 635 sUNiga: ekAre pArei iti bhavati / idamatra hArdama-saha, taraha, torai, pArada ityetAni rUpANi kevalaM zadhAtoreva na bodhyAni, parametAni rUpANi mazaH tyaja-ta-tIra-pAra-dhAtUnAmapi bhavanti / ____758-pharakati / phakradhAtuH naucaMgatI-mandagamane, asavyavahAre ca / pharaka+tim / 75.8 sU0 phavadhAtoH syAne thakka ityAdeze, 628 sU0 tiba icAdeze thakkara iti bhavati / ___E-- zlAghate / ilAe lAyAm / shlaa+tiv| 759 sU0 zlAghvAtI: svAne salaha ityAdeze, 628 sU0 liva icAdeze salAha iti bhavati / 760-khacati / khaca pAvanakaraNe, bandhane, sanmukhAbhigamane ca / khac+tin / 760 su0 khacadhAtoH vikalpena veDa ityAdeze, 628 sU0 liva icAdeze bemA prAdezAbhAve 110 sU0 dhAtoranlekArAgame khacadda iti bhavati / 761 --- pacati / paca pAke / pan+tiva / 761 sU0 padhAtoH vikalpena solla, paula ityAdezI, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeko sohala, 84 sU0 saMyoge pare hrasve suslAi, pakSalai prAdezAbhAve
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ *prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH 910 sU0 dhAtorante kArAgame, 177 su0 cakAralope, 150 sU0 yakAra to payaha iti bhavati / ___762-muJcati / mucla mocane / muc +tin / 762 sU0 mucadhAtoH sthAne vikalpena chaDDu, abaheDa, mella, ussikka, rebhava,Nillulcha, dhaMsADa ityAdezAH, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze SaDDai, abahai, me, mi, mAyA, girajunchAda, dhaMsA AdezAbhAve 910 dhAtorante'kArAgame, 177 su0 cakAralope suai iti bhavati / 763--"duHkhaM muJcati" ityartha 763 sU0 mucdhAtoH sthAne kimvala ityAdeze, 647 sU0 akArasya ekAre, 628 sU0 tivaH sthAne icAdezeNavalei iti bhavati / 764 - vaJcati / vaJcadhAtuH bcne| vaJc + tit / 764 sU0 vaJca-dhAtoH vikalpena vehava, velava, jUrava, umaccha ityAdezAH,628 sU0 tiba icAdeze behabada, belavai, jUrayA, umaccha AdezAbhAve vaJc + i ityatra 910 sU0 dhAtoraste'kArAgame vacaH iti bhvti| 765- racayati / racadhAtuH racanAyAm / rac + tiva / 765 sU0 racdhAtoH vikalpena uggaha, avaha, viDaviDa ityAdezAH, 628 sU0 tiba icAdeze ugahA, mavahA, viviDAmAdezAbhAve 910 sU0 akArAgame, 177 sU0 cakAralope, 180 sU0 yakArazrutI rayA iti bhavati / 766-samAracayati / samArac-dhAtuH smyg-mryaady| racanAyAm / samAraca+lin / 766 suH samAratheH vikalpena uvahastha, sArava, samAra,kelAya ityAdezAH,628 sU0 tiva icAdeze ubahatyaka, sAravaDa, samAraha kelAyai, prAdezAbhAve 910 sU0 dhAtorante'kArAgame,1747 su0 cakAralope,180 sa0 yakArazrutI samArayA iti bhavati / . 765-sivati / sicla secane / mic + tin / 067 sU0 micdhAtoH sthAne vikalona miJca, simpa ityAdezI, 6.20 sa0 tiva icAdeze siJcada, simpai prAdezAbhAve 509 sU0 ikArasya ekAre, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 177 sU* cakAralope se iti bhavati / 768 * pRchati / pracAtuH pacchAyAm / praccha+liva / 768 sU0 pracch-dhAtoH sthAne puccha ityAdeze, 628 sU tiva icAdeze puchA iti bhavati / 766-garjati / ga grjne| ga+tim / 769 sU0 gadhAtoH vikalpena bukka ityAdeze, 628 su0 tivaH sthAne icAdeze bukkA pAdezAmAve 350 sU0 rephasya lope, 360 su0 jakArasya dvitve, 910 sU0 dhAtorantakArAgame ga ti bhavati / 70-vRSabhI garmati ityarthe 770 sU0 ga-dhAtoH sthAne vikalpena Dhikka ityAdeze, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze DhikkA iti bhavati / 771- rAjate / rAz2a diiptau| rAj+tiv / 771 sU0 rajdhAtoH sthAne vikalpena agdha,chamja, saha, rIra, reha ityAdezAH, 628 sU0 siba icAdeze agdhA, chajjA, sahA. rorai, rehAi prAdezAbhAve 9.10 sU0 dhAtorante'kArAgame, 177 sU0 jakAralope, 180 sU0 yakArazrutau rApada iti bhavati / . . 772---majati / Tumasjo-masz2a zuddhau / masj +tin / 772 sU0 madhAtoH vikalpena pAuDDu, NiuDDu, buDDa, khuppa ityAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze prAuDara, NiuDDai, bui, khuppA AdezAbhAve 348 sU0 sakAralope, 360 sU0 jakAra dvitve, 910 sU0 dhAtorante'kArAmame majjA iti bhavati / . 773 pujAti / puj raashiikrnne| pu+tin / 773 sU0 puSa dhAtoH vikalpena orAla, dhamAla ityAdezo, 628 sU0 sitraH sthAne icAdeze orAlAi, ghamAsA AdezAbhAve 910 sU0 ghAto
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ `````` caturthavAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * rante'kArAgame pujA iti bhavati / 774-lamate / lasj lajjAyAm / las+te / 774 sU0 lasdhAtoH vikalpena jIha ityAdeze, 628 sU0 liya': sthAne icAdeze ohaha prAdezAbhAve 348 sU0 sakAralope, 360 sU0 jakArasya dvittve, 910 sU0 dhAtorante'kArAmame lamjA iti bhavati / / 775-tejati / tija tejane / ti +tin / 775 sU0 tijdhAtoH vikalpena mosukka ityAdeze, 628 sa0 tiva icAdeze mosuzkA iti bhavati / tejanama / tejana+si / vaikalpikatvAt prastutasUtrasyApravRttI 177 sU0 jakAralApe, 228 sU0 nakArasya NakAre, 514 sU0 sema kAre, 23 sU0 makArAnusvAre teparaNaM iti bhavati / 776-mASTi / majUdhAtuH zucau / maja +tin / 776 sa0 madhAtoH vikalpena ugghusa,luncha, puJcha, pusaphusa, pusa, luha, hula, rosANa ityAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze umaghusaha, luchA, puzcaka, pusA, phusai, pusA, luhaha, hulA, rosANA prAdezAbhAvapakSa- 126 sU0 bhUkArasya prakAre, 901 sU0 jakAra dvittve, 910 sU0 prakArAgame majjA iti bhavati / 777-bhakti / bhaJja bhaMge / bhaJj +tin / 777 sU0 bhadhAtoH sthAne vemaya,musumUra,mUra, sUra, sUDa, vira, paviraJja, karaJja, nIrajaja ityAdezAH vaikalpikAH, 128 sU0 tiva icAdeze bemayAi, musumUraha, mUrai, sUraha, sUDA, virama, pavirA , karajaha, nIrajA prAdezAbhAve 910 sU0 dhAtorante'kArAgame bhajai ti bhavati / 778 -anubajati / anupUrvakaH vajadhAtuH pazcAdgamane / anuva+ti / 750 sU0 anuvrajaH vikalpena paDimaga ityAdeze, 620 sa0 tiva icAdeze parigyA AdezAbhAve 220 sa0 nakArasya NakAre, 350 sU0 rephalope, 896 sU0 jakArasya ca ityAdeze aNuvanai iti bhavati / 776---arjasti / maj dhAtuH arjane / dha+tiva / 779 sa. madhAtoH vikalpena bidava ityAdedo, 628 su0 tivaH sthAne icAdeze viDhayA prAdezAbhAve 150 sU0 rephalope, 360 sU0 jakAradvittve, 510 sU0 prakArAmame ajjaha iti bhvti| ___780-yunakti / yujira (yuj) yoge| yuja+tin / 780 sU0 yujdhAtoH juJja, juja, juppa ityAdezAH, 628 sU0 tiba icAdeze jhujA, jujjA, juppai iti bhavati / 71-bhukte / bhujadhAtuH bhojne| bhuja+tin / 781 sU0 bhudhAtoH bhuJja, jima, jema, kamma, agaha, camar3ha,samANa,caDDu ityA dezAH, 628 sU0 tiva icAdeze bhujada, jimA, jemaha, kamma, 647 sa0 akAraspa ekAre kammeha, mahada, camaDhaI, samANa, bAi iti bhavati / / 72-upabhupate / upabhuj upbhoge| saMskRtaniyamena upabhuj+tid iti jAte, 752 sU0 upabhudhAtoH bikalpena kammaba ityAdedo, 628 su0 tiba icAdeze kammavAda prAdezAbhAve 231 sU0 pa. kArasya bakAre, 157 sU0 bhakArasya hakAre, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame ubarakara iti bhavati / ___783-ghaTate / ghaTyAtuH ceSTAyAm / ghaTa+tiv / 753 sU0 ghaTadhAtoH sthAne vikalpena maha ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze gaDhA prAdezAbhAve 195 sU0 TakArasya DakAre,910 sU0 dhAtoramtekArAgame ghaDada iti bhavati / 784- saMghaTate / saMghaTa samyak ceSTAyAm / saMghaTa + tin / 784 sU0 ghaddhAtoH sthAne vikalpena gala ityAdeze, 628 mU0 tinaH sthAne icAdeze saMgalA prAdezAbhAve 195 sU0 TakArasya 'DakAre,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH 910 sU0 zrakArAgame saMgha iti bhavati / 785 - hAsena sphuTati-vikasatItyarthe 785 sU0 sphuddhAtoH sthAne vikalpena sura ityAdeza, 620 sU0 tiva ivAdeze murai iti bhavati / prAkRta vyAkaraNam 786mati / maDidhAtuH bhUSaNe / maDi+tiv / 786 sU0 maDiyAtoH vikalpena ciJcAdayaH paJca zrAdezAH bhavanti, 6280 tiva ivAdeze vicara, vijaya, bibilla, zeDaDa, Tivi Dikkar3a, zrAdezAbhAve saMskRtaniyamana maNDa+ I iti jAte, 410 sU0 dhAtorante'kArAgame maNDa iti bhavati / 9- tuDati / tuDidhAtuH troTane / tuD+ti / sU0 tuGghAtoH syAne vikalpena toDa, tuTTa, khuTTa, khuDa, ukhu, ullukka, giluvaka, lukka, ullUra ityAdezAH 628 sU0 tiH sthAne dacAdeze to tuTTa, khuTTaDa, khuDai, uDada, ullukkar3a, rilukkaDa, lubaka, ullUrada AdezAbhAve 910 sU0 dhAtote kA rAgame badha iti bhavati / 78:- ghUrNate / dhUNaM bhramaraNe / ghUrN + tiv / 788 sU0 ghUrNa bAtoH ghula, ghola, dhumma, pahalla ityAdeze 620 sU0 tiva icAdeze ghula, gholaha, ghummaDa, pahalaha iti bhavati / 786 - vivartate / civRt vizeSavartane / vivRt+tiv / 789 sU0 vivRt vAto: vikalpena iMsa ityAdeze 628 sU0 ti ivAdeze sara prAdezAbhAve saMskRta-niyamena vivat + i iti jAte, 301 su0 rtasya TakAre, 360 sU0 TakAra dvitve 910 sU0 kAme va iti bhavati / 760 vavayati / kvathadhAtuH kvathane / kvama + tigh / 790 sU0 dhAtoH vikalpena zraTTa ityAdeze, 6280 tiva inAdeze aTTa prAdezAbhAve 350 sU0 vakAralope, 821 sU0 yakArasya DakAre, 910 sU0 vAtorante'kArAgame ka iti bhavati / 1-61367 761 - grabhyate / grantha granthaH / grantha + tiv / 791 sU0 grandhAtoH gaSTa ityAdeze 628 sU0 far dacAdeze gaNDa iti bhavati / granthiH / granthiH+si / prastutasUtreNa grantha ityasya maNTha ityAdekhe, 500 sU0 ikAra dIrgha, 1|1|37| sU0 serikArasya lope, 11 sU0 sakAralope gaNTha iti bhavati / ra--nAti / mathibhrAtuH manthane / saMskRtaniyamena mantra + tiv iti sthite, 792 sU0 mandhudhAto: vikalpena ghusala, vizela ityAdezau 628 sU0 tiva icA deze ghusalai bizela prAdezAbhAve 910 su0 sakArasyAgame manyai iti bhavati / 713 - hlAvayati / hlAda lAdane / hlAda + Nig + ti / ityatra 793 sU0 NyantahlAddhAtoH atra ityAdeze 620 sU titra ivAdeze ava iti bhavati / ikAro Syantasya |"hlaadi" ityatra ikAragrahaNaM Nyantasya parigrahaNArthaM bodhyam / vyantasya praNyantasya ca hlAddhAtoH avaacchA iti rUpa bhavatIti bhAvaH / 764-- AtmA / zrAtman + siprattA, prakriyA 322 sUtre jJeyA / bhratra eltha, prakriyA 572 sUtre jJeyA / niSavati / nipUrvakaH padla (sad ) dhAtuH niSIdane / nisad + tin / 794 sU0 saddhAtoH sthAne majja ityAdeza, 221 sU0 nakArasya NakAre, 909 sU0 ikArasya ukAre, 620 sU0 tivaH sthAne cAdeze khumajjara iti bhavati / 765 - vinati / vididhAtu dvaidhIkaraNe / saMskRtaniyamena chinda + ti iti jAte. 7950 dudhAto: vikalpena duhAva, picchalla, NijjhoDa, Nivvara gillUra, lUra ityAdezAH bhavanti, 628 sU0 tiva icAdeza hAi, li, loDa, biraDa, sillUraha, lUra prAdezAbhAve 210 sU0 a
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! saMskRta-hindI TIkAdvayopetam arras kArasyAgame hinda iti bhavati / 766-nishi| zrAdhiddhAtuH AcchAdane / prAchid+ tiy / 796 sU0 prAdhiAtoH vikalpena manda, uddAla ityAdezI, 628 sU0 tiva icAdeze oSAvaha, baddAlaha zrAdezAbhAve saMskRtaformer grAn + i iti te 84 sU0 saMyoge pare hrasve 110 sU0 dhAtorante'kArAgame, pUrvavadeva rferrer iti bhavati / ga 37 767- - munAti / mRdu mardane / mRda+tiv / 797 sU0 mRdhAtoH sthAne mala, maDha, parihaTTa, khaDDU, ghaDa. maDDu, pannADa ityAdezAH 620 sU0 triH sthAne icAdeze malaI, maha, parihai, baDDu, caDDA, maha, panAha iti bhavati / 78 | padi spandane / saMskaniyamena spanda+tiv iti jAte, 798 sU0 spandadhAtoH vikalpena cutrubula ityAdeza 628 sU0 tiva icAdaze bulubulaI, prAdezAbhAve 224 sU0 spasya sthAne phakAre, 910 sU0 dhAtoranlekArAgame phambadda iti bhavati / 796 - niSpa pAto vikalpena va zrAdezAbhAve 348 sU0 jaha iti bhavati / 800 nipUrvakaH pAtu niSpattau kriyAsiddhI / niSpad + tiv / ityatra 799 0 ityAdeze, 360 sU0 vakArasya dvitre, 620 sU0 tivaH sthAne dacAdeze nizvalar3a SakAralope, 360 sU0 pakArasya dvizve 895 su0 dakArasya jja ityAdeze niSya 0--visaMcayati / visampUrvakaH vaddhAtuH pratikale / visaMvad + tiva / ityatra 800 sU0 visaM dudhAtoH spena viTTa, vilo phaMsa ityAdezAH 628 sU0 sivaH sthAne ivAdeze via, viloDa, phaMsa prAdezAbhAve 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 177 sU0 dakArasya lope, 180 sU0 yakArasya zrutI furus iti bhavati / 801- zIyate / SaT zAtane vizIrNatAyAm / d + tiv / ityatra 801 sU0 sadbhAvoH jhaDa pakSoDa ityAdezI, 620 sU0 tivaH sthAne icAdeze bhai, pakvoDa iti bhavati / 802 -- Akranvate / prAkrand Rndane rodane mAnd+ti / 802 sU0 zrAkranddhAtoH vikalpena pIhara ityAdeze 620 sU0 titraH sthAne ivAdeze NIharaNa prAdezAbhAve 350 sU0 rekalope 360 sU0 kakAradvitve, 64 sU0 sayoge pare harave, 910 sU0 prakArAgame avasambadda iti bhavati / 803 - khidyate / khid dainye / khid+tiva / 803 sU0 vidvAtoH vikalpena jura, trisUra ityAdeza 628 sU tina icAdeza jura, bisUra prAdezAbhAve 895 sU0 dakArasya dvirukte jakAre khij iti bhavati / 804 ruNaddhi / rudhUla rodhane / rudh + tith / 804 sU0 ru dhAtoH vikalpena uttha ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze ughaDa pradezAbhAve 889 sU0 dhakArasya ndha ityAdeze i iti bhavati / 805 - niSeti / nipUrvakaH dhAtuH niSedhe / niSedh+tiv / 805 sU0 niSedhU dhAto. bi kalpena hakka ityAdeza, 620 sU0 tivaH syAne ivAdeze hakkada AdezAbhAve 260 sU0 pakArasya sakAre, 187 sU0 6kArasya hkAre 110 sU0 prakAgame mile iti bhavati / 806 - krudhyati / kruSu krodhe | kruS+tin / 506 0 krudhdhAtoH jura ityAdeze vaikalpike, 620 sU0 tivaH sthAne ivAdeze sUra prAdezAbhAve 350 sU0 rephasya lope, ityAdeze kuj iti bhavati / su0 vakArasya jjha
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH 807 - jAyate / jan utpatau / jan+ tiv 807 sU0 janbAtoH sthAne jA, jamma ityAdezau, 911 sU0 prakArAgame, 628 su0 tivaH sthAne ivAdeze jAaha, jammA iti bhavati / 808-- tanoti / tanu vistAre / tat + tiv / 808 sU0 tandhAtoH sthAne vikalpena taDa, taha, taDuva, viralla ityAdezAH 620 sU0 tiva: sthAne ivAdeze taba taka vaha virallai zrAdezAbhAve 220 sU0 nakArasya NakAre 910 sU0 prakArAgame tAr3a iti bhavati / 806 - tRpyati / tRp tRptI / tRp + ti / 809 sU0 tRdhAtoH sthAne cippa ityAdeze 628 sU0 tiva: sthAne icAdeze cipa iti bhavati / 38 810 - kulagulasya / kRtaH vihitA, guNaH RkArasya ar ityAdezo yasya sa kRtaguNastasya / upasarpati / upapUrvakaH sRpadhAtu mandagatau / upasRp + tiv / saMskRtaniyamena upasarpa + tiv iti jAte, 810 upasan dhAtoH vikalpena allima ityAdeze, 620 sU0 tiva icAdeze ahilamaha pradezAbhAve 350 sU0 rephalope 360 sU0 pakArasya dvitve, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame jabasamma iti bhavati / 811 - saMtapati / sampUrvakaH sapdhAtuH santApe / saMtap + tib / 811 sU0 saMtadhAtoH sthAne vi kalpena jhaGkha ityAdeze, 620 sU0 tivaH sthAne icAdeze jhaGka prAdezAbhAve 901 sU0 pakArasya dvitve, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame saMtapada iti bhavati / 12- vyApnoti / vipUrvakaH ApalR dhAtuH prAptI prAptau / vyAp+ ti / 811 sU0 vyApdhAtoH sthAne vikalpena zroprA ityAdeze 620 sU0 tiva icAdeze oamAi, prAdezAbhAve 349 sU0 yakAralope, 231 sU0 pakArasya vakAre, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 647 zrakArasya ekAre vAveDa iti bhavati / 813 - samApnoti / sam-pUrvakaH prApta (zrAp) dhAtuH samAptau / samAp + ti / 813 sU0 samAjAta vikalpena samANa ityAdeze 620 sU0 tiva ivAdeze samANai zrAdezAbhAve 231 sU0 pakArasya vakAre, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 647 sU0 makArasya ekAre samAveda iti bhavati / 814- kSipati / kSipa kSepe / kSip + ti / 814 sU0 kSidhAto: vikalpena galattha, aDDakkha, solla, pella, golla, chuha, hula, parI, dhatta ityAdezA, 628 sU0 tiva dacAdeze galatthA, aDaklA, sIsalaga, pellaDa, gollaka, 84 sU0 saMyoge pare hrasve sullar3a, pillaI, guhalAi, chahada, hulai, parIDa, pattaha AdezAbhAve 274 sU0 kSasya sthAne khakAre, 231 sU0 pakArasya vakAre, 110 sU0 ghAtorante'kArAga fees iti bhavati / 814- ukSipati / utpUrvakaH kSidhAtuH kakSepe / utkSip + tiy / 815 sU0 utkSipdhAtoH vikalpena gulaguccha, utyaca, allattha, ubbhutta, ussika, hRkSa ityAdezAH 620 sU0 tiva icAdeze gulaguchaha, utthara, grahalAi unmukta ustikkaDa, havakhubaDa pradezAbhAve 11 sU0 takArasya, lope, 274 sU0 kSasya khakAre, 360 sU0 khakAradvitve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre, 231 sU0 pakArasya kAre, 910 sU0 akArAgame takhiva iti bhavati / 816 prAkSipati / zrApUrvakaH kSipyAtuH zrAkSepe / zrAkSip + ti / 160 prAkSiputrAto: vikalpena nIrava ityAdeze, 628 su0 tiva icAdeze pIrava mAdezAbhAve 274 sU0 kSasya khakAre, 360 su0 vakArasya dvizve, 361 sU0 pUrvakArasya kakAre, 84 sU0 prAkArasya cakAre, 231 sU0 pakArasya vakAre 910 sU0 dhAtorante'kArAgame alivadda iti bhavati / *
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ... ............ caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkA-dvayopetam 17-svApiti / svara svapne / svara ti / 517 sU0 vikalpena svapdhAtoH kamavasa, lisa, loTTa ityAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze kamavasai, lisA, lohai prAdezAbhAve 64 sU0 prAderakArasya ukAre,350 sU0 vakAralope,910 sU0 dhAtorante'kArAgame 177 sU0 pakArasya lope suprai iti bhavati / 818 vepate / vepa-vep kmpne| vep+te 818 sU0 vepadhAtoH vikalpena prAyamba, pAyajma ityAdezau, 628 sU0 te ityasya icAdeze AyambaimAyaubhA AdezAbhAve 231 sU0 pakArasya yakAre, 910 sU0 prakArAgame veva iti bhvti| 19- vilayati / vilapa vilApe / vilapa+ti / 819 sU0 vikalpena vilap-dhAtoH bhava, vaDavaGa ityAdezI, 628 sU0 tiva icAdeze majhAi, vaDavara prAdezAbhAve 231 sU0 pakArasya vakAre, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame vilavAi iti bhavati / 120-~-limpati / lie upadehe / lipa / hin| 820 sUra libAsI pA limpa ityAza, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze limpa iti bhavati / 821-gupyati / gup vyAkulatve / gup + tin / 821 sU0 gupdhAtoH vikalpena vira,gaDa ityAdezI, 628 sU0 liva icAdeze viraha, para AdezAbhAve saMskRtavyAkaraNena gupya+tiv iti jAte, 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 pakAradvitve guppA iti bhavati / 822-pate / kapU kRpaapuurvkrgtii| Rp +te| 822 sU0 kradhAtoH gyantaH [Ni ante yasya saH mavaha ityAdeze, avaha+Ni+te iti jAte, 638 sU0 roH prAve ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 628 sU tiva icAdeze avahAve iti bhavati / yatra sUtre "kapohoNi" iti pAThastava kRpayati kRpayate / kRpa daurbalye / kRpa+ti / prastutasUtreNa kRp-dhAtoH Nyanta avaha ityAdeze, pUrvavadeva avahAdeza iti bodhyam / idamatrAntaram --- kRpadhAtuH curAdigaNIyaH,kapUdhAtustu bhvAdigaNIyaH / 623-pravINyate / prapUrvaka: dIpathAtuH pradIptau / pradIp +te / 823 pradIpadhAtoH tegrava, sanduma, sandhukka, abhutta ityAdezAH vaikalpikAH, 628 sU0 tiva icAdeze tejabaha, sanyu, sanSukkara, agbhutA prAdezAbhAye 350 sU0 rephalope, 221 sU0 dakArasya lakAre, 231 sU0 pakArasya vakAre, 910 sU0 dhAtoranle kArAgame palIvaha iti bhavati / __524--sumyati / lum gAye / lubha +ti / 824 sU0 lubhUdhAtoH vikalpena saMbhAva ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze saMbhAvA AdezAbhAve 101 sU0 bhakArasya dvitve, 361 sU0 pUrvabhakArasya bakAre, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame tumbhA iti bhavati / 25-zumyati zubha kSobhe / kSu+tin / 825 sU0 zubhdhAtoH vikalpena khaura, paDduha iyAdezI, 628 sU0 tiba incAdeze khataraha, paDui prAdezAbhAve 274 sU0 kSasya khakAre, pUrvasUtra [824] vaNita-lubhai-vadeva khuDabhaha iti bhavati / 526-prArabhate / prArabhUdhAtuH prAraMbhe / prArabh +te ! 826 sU0 rabhdhAtoH rambha, Dhava ityAdezau vaikalpiko bhavataH, 628 sU0 te ityasya icAdeze Arambhaha, AdavA mAdezAbhAve 910 sU0 ghAto. rante'kArAgame Arabhai iti bhavati / 27-upAlabhate / upa-prAGpUrvakaH labhadhAtuH upAlambhe / upAlabh +te / 827 sU. upAlamdhAtoH vikalpena malla, paccAra,velava ityAdezAH, 628 sU0 te ityasya icAdeze bhajana, paccArai, belavA pAdezAbhAve saMskRtaniyamena upAlambha+i, iti Ate, 910 sU0 prakArAgame ubAlambha iti bhavati /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturtha pAdA 828-ambhate / jamma jambhAyAm / jmm+te| 828 su0 jambhadhAtoH sthAne jambhA ityAdeze, 628 sU0 te ityasya icAdeze jambhAi, 911 sU0 kArAgame jammAnava iti bhavati / averiti kim ? dhyupasargarahitasmaH jambhavAsoreva jammAdezo bhavati, naanythaa| yatra vi-upasargasahito jRmbhadhAtustaka prastutasUtrastha pravRttina bhavati / yathA--lisagiTAre nele. ..sAlIphalasya prasara:-vistAraH / kekhinasara+mi / 350 sU0 saMyuktarephasya lope, 411 sU0 seDoMH, Diti pare'-tyasvarAdelope kelipasase iti bhavati / vimbhate / vipUrvakaH jambhdhAtuH varSane / vijRmbha +te / prastutasutrasyAprAvRttI 126 sU0 RkArasya prakAre, 177 sU0 jakAralope, 910 sUakArAgame, pUrva pradeva vinambhAi iti bhavati / 26-bhArAkAnto namati ityarthe 829 sU0 namadhAtoH Nisuda ityAdeze,nam / tid-NisuTa+ tib iti jAte, 628 sU0 tiva icAdeze zisubai bhAgakrAnto namatItyarthaH / yatra nAyaparthasa tra 229 sU0 nakArasya NakAre, 897 sU0 makArasya vakAre sabai [namaskAraM karotItyarthaH] iti bhavati 30-vizrAmyati / vipUrvakaH zramadhAtuH vizrAme / vizrama + tin / 830 sU0 vidhamadhAtoH vikalpena NivyA ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze NivAiyAdezAmadhe 350 sU0 rephalope, 43 sU0 ikAradIrthe, 260 sU zakArasya sakAre, 910 sU0 prakAra game vIsamA iti bhvti| - 31 Akramate / prAGa pUrvakaH kramdha tuH prAkramaNe / prAkam +te / 631 sU0 prAkamghAsoH vikalpena grohAva, utthAra, chunda ityAdezAH, 628 sU0 te ityasya icAdeze ohAvA, utpAraha, chanda prAdezAbhAve 350 sU0 rephalope, 360 sU0 kakArasya dvisve,84 sU0 prAkArasya prakAre, 910 sU0 a-. kArAgame apakamA iti bhavati / 32-bhramatibhramyati vA / bhrama bhrmrge| bhram + tiv| 832 sU0 bhramadhAtoH sthAne vikalpena TiriTilla, dulla, paDhalla, cakkamma, bhammaDa, bhamaDa, bhamAi, tala aNTa, bhaNTa, jhampa, bhuma, guma, 'phama, phusa, chama, kusa, parI, para ityAdezAH, 628 sU* tivaH sthAne icAdeze tiririlAi, buNDaslAi, bahala, pakama, bhammAi, bhamaDai, amAi, talamATai, maNi pa , bhuma,gumai, kuma, pusA, chumA, esai, parIi, parai, AdezAbhAve 350 sU0 rephalope. 910 suna prakArAgame bhamai iti bhavati / 33 -macchati / gamladhAtuH gtii| gama + tiv / 133 sU0 samadhAtoH sthAne vikalpena ghaI, aincha ityAdaya ekavizitirAdezAH bhavanti, 625 sU* tiva icAdeze aIi. aicchA, aNuvajjai, abai, upakusai, akkusada, pascAi, pacchandAi, Nimahaha, NIhaNIrAi, golukkai, pavasaha, rambhAi, parighallAi, bolai, parialai, piriNAsAi, Niyahaha, avarohaha, avaharava prAdezAbhAve 886 sU0 makArasya:chakAre,360 sU0 chakAradvittve, 361 sU0 pUrva chakArasya cakAre gamachAi iti bhavati / hammati / hamm gatI / hamma + tin / 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, tivaH sthAne icAdeze hammada iti bhavati / evameva-nihammati / nipUrvakaH hammadhAtu nirgamate / nihamm + tin / 229 sU0 nakArasya prakAre, pUrvacadeva bihammada, nihaMmmati / nirapUrvaka: hammadhAtuH bahirgamane / nimm + tin / nakArasya NakAre, 13 sU0 rephalope, 93 sU0 ikAradIrgha gIhamma, Ahammati / prAparvaka: hamadhAtu aAgamane / zrAhamm + tiva / mAhammai / prahammati / prapUrvaka: hammadhAtuH prakarSeNa gatau / prahamm + tiv / 350 sU0 rephalope.pahammada isi bhavati / ityete tu hamma / hammai ityAdayaH prayogAstu prastutasUtreNa vihitasya hammAdezasya na bodhyA:, kintu hammagatI ityasya dhAtorevaite prayogAH sjnyeyaaH| 834 ---Agacchati / prAparvakaH gamladhAtu: prAgamane / pAgam +tith / 534 sU0 pAgadhAtoH
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta - hindI- TIkAdvayopetam 4, caturthapAdA vikalpena hipa ityAdeze 620 sU0 tiva: sthAne itrAdeze ahipaccuai prAdezAbhAve 886 sU makArasya cha ityAdeze, 360 sU0 chakAradvitve, 361 sU0 pUrva chakArasya cakAre Agaccha iti bhavati / 35 - saMgati / sampUrvakaH gamlR dhAtuH sabhAgamane / saMgam + ti / 835 sU0 saMgamdhAtoH vikalpena bhiDa ityAdeze, 620 sU0 tiva icAdeze abhiDa pradezAbhAve pUrvasUtra [34] varNitasya zrAgacchaipadasyeva saMgaccha iti sAdhyam / 856 - abhyAgacchati / zrabhi aG-pUrvakaH gamlRdhAtuH zrabhimukhAgamane abhyAgam + tiv / 836 sU0 zrabhyAgam - dhAtoH vikalpena ummattha ityAdeze, 628 sU0 tiva ivAdeze ummatthai AdezAbhAve 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 bhakArasya dvittve, 361 sU0 pUrvabhakArasya sthAne bakAre, 886 sU0 makArasya syAdeze 360 sU0 kA radvitve 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre prabhAga iti bhavati / 837 - pratyAgacchati / pratimApUrvakaH gamladhAtuH pratyAgamane / pratyAgam + tiv / 837 sU0 pratyAgamadhAtoH vikalpena paloTTa ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze paloTTaI prAdezAbhAve 350 sU0 rephalope, 284 0 syasya cakAre, 360 sU0 cakAradvitve paccAgacchadda annA gacchai samAnameva bodhyam / 838 - [sAmyati / samu zAnsI / sam + tith / 838 sU0 zamudhAtoH vikalpena paDisA, pahisAma ityAdezI, 628 sU0 tiva icAdeze paDisAI, paDisAma zrAdezAbhAve 260 sU0 zakArasya sakAre, 910 sU0 dhAtoranlekArAgame samajha iti bhavati / 839 - ramate / ramu krIDAyAm / ram+te / 839 sU0 ramudhAtoH sthAne vikalpena saMkhuDDa - tyAvaya maSTAdezAH 620 sU0 te ityasya icAdeze saMkhuDDa, kheDa, umbhAvai, philikicar3a, koTdumai, moTAi, josara, vella prAdezAbhAve 910 sU0 dhAtodante'kArAgame ramai iti bhavati / 840 - pUrayati / pUrI (pU) puurnne| pUr + tiv840 sU0 dhAto: vikalpena pradhADa ityAdayaH paJcAdezAH 628 sU0 tiva ivAdeze agdhADa, agghavai, udamAi, agumai, ahirei, prA dezAbhAve 910 sU0 dhAtorante'kArAgame pUrai iti bhavati / kutracit "jalUma" ityapi pAThaH, tadA maha ityapi bhavati / 641 -- srate / tvarA zIghragatI svar + te 841 sU0 tvata: sthAne tuvara, jaDa ityAdeza, 620 sU0 te ityasya cAdeze subai, jaDa, iti bhavati / tvaramANa: / tvar+mAnaz / prastutasUtre svataH tuvara, jaDa ityAdezau 670 sU0 prAnazaH sthAne nta ityAdeze, sipratyaye, 491 sU0 seDa, Diti pare'ntyasvarAderlope suSaranto, jabraDanto iti bhavati / ' 842 - zatari ca tUra / atra zatari padaM zatrarthakapratyayasya mAnaz-pratyayasyApi bodhakaM jJeyam / svacte / tvarA zIghragatI | svarA (tvar) + te / 842 sU0 rdhAtoH tUra ityAdeze, 620 sU0 te ityasya icAdeze tu iti bhavati / tvaramANaH / tvar + grAna / prastutasUtreNa zatari (zatrarthaka bodhake mAnaz pratyaye pare svataH tUra ityAdeze, sipratyaye 491 sU0 seDa, Diti pare'ntyasvarAdelapi turanto iti bhavati / 843 - svarojyo / ti Adiryasya satyAdiH, na tyAdiH pratyAdiH tasmin, tidbhinnapratyaye pare satItyarthaH / svaritaH / tvarA zIghragatI / tvar + kta- / 843 su0 varSAtoH sthAne tura ityAdeze, 645 sU0 prakArasya ikAre, sipratyayaye, 177 sU0 takAralope, 491 sU0 seDI, Diti pare'ntyasvarAdeloM turio iti bhavati / svaramANaH / svar + grAnaz / prastutasUtreNaiva svara: sthAne tura ityAdeze 670 sU0
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 prAkRta vyAkaraNam caturthapAdA mazaH nta ityAdeze, sipratyaye pUrvavadeva turanta iti bhavati / 844-kSarati / kSar kSaraNe / kSar + tiv / 844 sU0 kSardhAtoH khira ityAdayaH SaDAdezaH, 620 sU0 tida icAdeze khirai, bharai, paJjharai, paJcaDa, khilai riTui iti bhavati / 845 - uti / utpUrvaka: chatdhAtuH ucchalane / ucchal+tin / 845 sU0 ucchadhAtoH utthala ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze utthallai iti bhavati / 846 - vigalati / vipUrvakaH galdhAtuH vizeSeNa galane / vigala + tib / 846 sU0 vigaldhAtoH sthAne vikalpena thiSpa, giTThaha ityAdezI, 628 sU0 tiva dacAdeze viSpa, gidduha zrAdeza - bhAve, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame vigalai iti bhavati / 847 - valati / dan vidAraNe / dal + tiv / 847 sU0 daldhAtoH vikalpena visaTTa ityAdeze, zrAdezAbhAve 910 sU0 prakAzagame, 628 sU0 rie icAdeze visaTTai, balai iti bhavati / balate / val saMvalane saMcaraNe ca / vat + te / prastutasUtreNa dhAtoH vikalpena vampha ityAdeze, prAdezAbhAve prakArApUrvavadeva bampara, balai iti bhavati / 4- yati / bhraMzu [ aMza ] dhAtuH nAze / bhraMz + ti / ityatra 480 zvAto: vikahapena phiDa, phiTTa phuDa, phuTTa, cukka, bhulla ityAdezAH 620 sU0 tiva icAdeze, phiDai, phiTTaDa, kuDa i, kuTTa, pukkar3a, bhulla grAdezAbhAve 350 sU0 rephalope, 260 sU0 zakArasya sakAre, 110 sU0 akArAgame bhaMsada iti bhavati / 846- nazyati / pazU (naz ) nAze / naz + tith / 849 su0 nazvAtoH sthAne vikalpena mira ute ityAdayaH SaDAdezAH 620 sU0 tiba inAdeze khiraraNAsaha zivahara, abasehai, paDilAi, sehai, hara zrAdezAbhAva-pakSe 260 sU0 zakArasya sakAre, 901 sU0 sakArasya dvitve 910 sU0 dhAtoranteArAgame nassai iti bhavati / vaikalpikasvAdatra 229 sU0 nakArasya NakAro na jAtaH / 850 avakAzate / pravapUrvakaH: kAya (dIptau) dhAtuH avakAze / avakAz + te 172 sU0 zrava ityupasargasya sthAne zrokAre, 850 sU0 kAyR dhAtoH sthAne vAsa ityAdeze, 620 sU0 te ityasya icAdeze movAsa iti bhavati / atha dhAtuoM ko hone vAlI Adezavidhi (kha) vi upasarga pUrvaka smR yAdi dhAtumroM ke sthAna meM pamsa prAdi jo Adeza hote haiM praba sUtrakAra una kA nirdeza kara rahe haiM --- 746 --- vipUrvaka smRdhAtu ke sthAna meM -1 - pamsa, 2 - vimhara maura 3- vIsara ye tIna yAdeza hote haiM / jaise--vismarati panhusai, vimhara, dosara ( vaha vismaraNa karatA hai, bhulatA hai) yahAM para farara pUrvaka smR dhAtu ko pamhusa Adi tIna Adeza kiye gae haiN| 747 - vi upasarga tathA prAGa (ghA) upasarga pUrvaka hR dhAtu ke sthAna meM koka aura pokka ye do pradeza vikalpa se hote haiN| jaise - vyAharati kokkada, pokkai 84 sUtra se saMyoga pare hone ke kAraNa hrasva ho jAne se kuka, pukkar3a AdezoM ke prabhAva pakSa meM bAhara (vaha bulAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 748 - pra-upasarga pUrvaka sR dhAtu ke sthAna meM payalla aura uvella meM do zrAveza vikalpa se hote haiN| jaise prasarati payallada, abellaI, prAdezoM ke prabhAva pakSa meM pasaraha ( vaha pasaratA hai, vaha phailatA hai) yaha rUpa banatA hai /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta-hindI TIkAdvayopetam 43 749 (jisa kA artha gandha ho) prasR dhAtu ke sthAna meM "mahamaha" yaha Adeza freepa se hotA hai| jaise- 1 -prasarati mAlatI mahamahai mAlaI [ mAlatI (latAvizeSa, jisake phUla bar3e khuzabUdAra hote haiM ke phUloM ke gandha kA prasAra hotA hai| pradeza ke prabhAva pakSa meM-2 - mAlatI - gandhaH prasaratimAlAI gandha pasaraha (mAlatI latA kI gandha phaila rahI hai) yaha rUpa banatA hai| prazna ho sakatA hai ki sUtrakAra ne gache (gandha) isa artha meM hI mahamaha yaha pradeza hotA hai, yaha bAta kyoM kahI ? uttara meM nivedana hai ki prasarati pasarada (prasAra phailAva hotA hai) yahAM sAmAnya prasAra artha meM bhI 'prasR' dhAtu ko 'mahamaha' yaha prAdeza na ho isa dRSTi se "gandhe" yaha pada diyA gayA hai| caturthapAdaH 750-- nis upasarga pUrvaka sudhAtu ke sthAna meM 1--gohara, 2-nIla, 3-dhADa, 4 - varahA, ye cAra deza vikalpa se hote haiN| jaise- nissaratiNIharada, nIlaha, ghADai, varahADada AdezoM ke prabhAva pakSa meM nIsaraha ( vaha bAhara nikalatA hai| yaha rUpa bana jAtA hai| 751 - jAgR dhAtu ke sthAna meM 'jagga yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise--jagati jaggai, Adeza ke prabhAva pakSa meM jAgaraDa ( vaha jAgatA hai) yaha rUpa hotA hai / 752 - vi aura AG (A) upasarga pUrvaka pRG (pR) dhAtu ke sthAna meM "Aja " yaha prAdeza vikalpa se hotA hai / jaise-SyApriyate prAbhaDa i pradeza ke prabhAva pakSa meM-cAvare ( vaha vyApAra karatA hai) yaha rUpa bana jAtI hai| .: 753 - sam upasarga pUrvaka vRddhi (vR) dhAtu ke sthAna meM sAhara zrIra sAhaTa meM do prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise - saMzoti sAharaha, sAhadUda pradezoM ke prabhAva pakSa meM-saMbara (vaha saMgharaNa karatA hai, vaha sameTatA hai) yaha rUpa hotA hai| 754---AG (zrA) upasarga pUrvaka dRD dhAtu ke sthAna meM 'sannAma' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise - Aviyate sanmAmaha Adeza ke prabhAva-pakSa meM- Avara (vaha Adara karatA hai) yaha rUpa hotA hai / 755 -- upasarga pUrvaka hR dhAtu ke sthAna meM sAra yaha zrAdeza vikalpa se hotA hai / jaisepraharati = sArai zrAdeza ke prabhAva pakSa meM paharai ( vaha prahAra karatA hai| yaha rUpa banatA hai / 756 - va upasarga pUrvaka tR dhAtu ke sthAna meM oha ora orasa ye do prAdeza vikalpa se hote hai / jaise--avatarati moha zrorasai AdezoM ke prabhAva pakSa meM oaraDa (vaha nIce utaratA hai) aisA rUpa banatA hai| == 757 - zaklRdhAtu ke sthAna meM-1 - caya, 2--tara, 3-tIra aura 4 pAra ye cAra pradeza hote haiM / jaise- zaknoti cayai, tarai, torai pArai pradezoM ke prabhAva pakSa meM sakkar3a ( vaha [ kara ] sakatA hai) yaha rUpa hotA hai / tyaj dhAtu kA bhI cayai yaha rUpa banatA hai / jaise- tyajati cayai ( vaha parityAga karatA hai, vaha chor3atA hai) isake alAvA, tu dhAtu kA taraha, tIra dhAtu kA tIra tathA pAra . dhAtu kA bhI pAraMi aisA rUpa hotA hai / jaise-- 1 - tarati = taraha ( vaha tairatA hai), 2-torayati - tIrakSa ( vaha samApta karatA hai), 3 - pArayati pAre ( vaha kArya samApta karatA hai) bhAva yaha hai ki yaha Adi rUpa kevala zakla dhAtu ke hI nahIM samajhane cAhie, kintu anya dhAtuoM se bhI ye rUpa niSpanna hote haiN| : 758 - phakka dhAtu ke sthAna meM thakka yaha Adeza hotA hai| jaise- phakkati = thakkaDa (vaha dhIre-dhIre calatA hai| yahAM para phakka dhAtu ko thakka yaha Adeza kiyA gayA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH 756 -- ilAma bhrAt ke sthAna meM 'yaha' yaha prAdeza hotA hai| jaise -- zlAghate salahA (vaha prazaMsA karatA hai) yahAM para zlAgh dhAtu ko salaha yaha Adeza kiyA gayA hai| 200 760-- khac cAtu ke sthAna meM 'beaDa' yaha Adeza trikalpa se hotA hai| jaise- svathati vegraDai pradeza ke prabhAva pakSa meM- khacai (vaha jamAtA hai) yaha rUpa hotA hai / -L 761 - pac dhAtu ke sthAna meM sohala aura paula ye do prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise---- pati - sollaDa, paDalara AdezoM ke prabhAva pakSa meM patha ( vaha pakAtA hai) aisA rUpa banatA hai| 762 -- muc dhAtu ke sthAna meM 1--dhaDa, 2 - pravaheDa, 3 - mehala, 4 ussika, 5 - relava 6--- khillu ra 7 - sADaye sAta Adeza vikalpa se hote haiN| jaise - muJcati chahui, pravaheDai, mellaDa, ufeners, rervaDa, gillucchaDa, dhaMsADai AdezoM ke prabhAva pakSa meM- muai ( vaha chor3atA hai) aisA rUpa bana jAtA hai| 763 -- duHkha-viSayaka (jisa kA viSaya- artha duHkha ho) muc dhAtu ke sthAna meM 'visa' yaha zrAdeza vikalpa se hotA hai / jaise- duHkhaM muJcati Nivvalei ( vaha duHkha ko chor3atA hai) yahA~ para duHkhaviSayaka mu vAta ke sthAna meM 'nivvala' yaha Adeza kiyA gayA hai| 764 - c dhAtu ke sthAna meM -1 - behava, 2- velaya, 3-jUraba aura 4 -- ummaccha ye cAra pradeza vikalpa se kiye jAte haiM / jaise-dayati-bevai, velavai, juravai, umacchara, prAdezoM ke pra bhAva pakSa meM vaJca (vaha ThagatA hai ) yaha rUpa bana jAtA hai / - 765 -- rac dhAtu ke sthAna meM-- 1 - ugA, 2 vaha aura 3-vivi ye tIna prAdeza dikalpa se hote haiN| jaise- racati ugaha, abai, biDaviDai prAdezoM ke prabhAva pakSa meM zyai (vaha racanA karatA hai) yaha rUpa banatA hai| 766 -sam aura AG (A) upasarga pUrvaka ra dhAtu ke sthAna meM - 1---uvahatya, 2- sAratha 3 -- samAra aura 4 - kelAya ye cAra prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise samAracayati uvahastha, sAraas, samAra, kelAya prAdezoM ke prabhAva pakSa meM samAraSTra ( vaha acchI taraha se tathA maryAdA-pUrvaka racanA karatA hai| yaha rUpa hotA hai / -- PAMI 1 767 - si dhAtu ke sthAna meM sica aura sipa ye do prAdeza vikalpa se hote haiM / jaise--sipati siJcada, simpaDa, AdezoM ke prabhAva pakSa meM- seai (vaha siMcana karatA hai) yaha rUpa hotA hai| 768 dhAtu ke sthAna meM 'puccha' yaha zrAdeza hotA hai| jaise- pRcchati - pucchara ( vaha pUchatA hai) yahAM para pranchu' dhAtu ko puccha yaha yAdeza kiyA gayA hai| 766-- gaj' dhAtu ke sthAna meM bukka yaha prAdeza vikalpa se kiyA jAtA hai| jaise---garjati bukkada, pradeza ke prabhAva pakSa meM--- gajaha ( vaha garajatA hai) yaha rUpa hotA hai| gayA hai| 770- vRSakartRka [jisa kA kartA vRSa-baila ho] garja dhAtu ke sthAna meM 'diSaka' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise - vRSabho garjati Dhikkas (bela garjanA karatA hai) yahAM para vRSakartRka gaj dhAtu ke sthAna meM dikka yaha Adeza kiyA 771 - rAji dhAtu ke sthAna se 1 agdha, 2, 3 saha, 4--rIra, 5- - reha ye pAMca prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise - rAjate zragDa, chajjai, sahadda, rorai, rehai pradezoM ke abhAvapakSa meM 'rAya' ( vaha zobhA de rahA hai| yaha rUpa bana jAtA hai / - u
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindo-TIkAdvayopetam 772-masji dhAtu ke sthAna meM-1-prAuDDa, 2-pijahara, 3-budA aura -khupa ye cAra Adeza vikalpa se kie jAte haiN| jaise-majati pAuhuI, ziuhui, buDDui, khupada, prAdezoM ke prabhAva-pakSa meM-majjA (vahAM snAna karatA hai) yaha rUpa banatA hai| 773- puji dhAtu ke sthAna meM Arola aura dhamAla ye do prAdeza vikalpa se kiye jAte haiN| jaise - puliyArola i, vamAlai AdezoM ke prabhAva-pakSa meM ---purumA (vaha ikaTThA karatA hai) yaha rUpa banatA hai| 774--lasmi dhAtu ke sthAna meM 'joha' yaha aAdeza vikalpa se hotA hai| jaise----lajjate jIhAi mAdeza ke prabhAva-pakSa meM-- lamjai (vaha lajjA karatA hai) yaha rUpa hotA hai| 775-tiji dhAtu ke sthAna meM okhukka yaha Adeza vikalpa se hotA hai / jaise-tejati prosukkai (vaha teja karatA hai) Adeza ke prabhAva-pakSa meM tejanam = teaNaM (teja karanA) yaha rUpa banatA hai| yahAM para vaikalpika hone se tiji dhAtu ko posukka yaha prAdeza nahIM ho skaa| 776-mRji dhAtu ke sthAna meM..-1----ughasa, 2-luncha, 3puNya. 4-pusa, 5-phusa 6-pupta, 7-luha, 8-hula aura rosANa ye nava Adeza vikalpa se hote haiN| jaise-bhASTri- upadhusai, lunchai, puchai, pusada, kusai, pusa i, luhai, hulai, rosANa AdezoM ke prabhAva-pakSa meM--majjA (vaha zuddha karatA hai) yaha rUpa hotA hai| 77bhaji dhAtu ke sthAna meM..... vemaya, 2---musumUra, 3-mUra, 4. sUra, 50, 6vira,--paviraja, karamma aura hanIraja ye nava prAdeza vikalpa se hote haiM / jaise---bhaktivamayai, musumUrai, mUrai, sUrai, sUTai, virai, padhirajai, karajai, nIrajai AdezoM ke prabhAva-pakSa meM-mAi, (vaha toDatA hai!, yaha rUpa bana jAtA hai / 778-anu upasarga pUrvaka ji (a) dhAtu ke sthAna meM paDiAga yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise - anuvati-paDiamgai.prAdeza ke abhAvapakSa meM ----aNuvazcai (vaha pIche jAtA hai) yaha rUpa hotA hai| 776 --aji dhAtu ke sthAna meM vidyaba yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise--prati-viDhavai, prAdeza ke prabhAva-pakSa meM ajja (vaha paidA karatA hai, vaha kamAtA hai) yaha rUpa hotA hai / ..780 ---yuj dhAtu ke sthAna meM--.--juJja, 2-- jumna aura 3-juppa ye tIna prAdeza hote haiN| jaise---cumakti junjai, jujjai, juppai, (vaha jor3atA hai| yahAM para yuj dhAtu ke sthAna meM juja prAdi tIna Adeza kie gae haiN| 781 bhuj dhAtu ke sthAna meM.-1-bhuJja, 2--jima, 3--oma, 4--kamma, 5...aNha, 6 - camaDa, 7--samAraNa aura -ba ye sATha prAdeza hote haiN| jaise--- bhukte - bhujai, jimai, jemai, [kamma kammei, aNhAi, camaDhAi, samANa i, caDa, (baha bhojana karatA hai) yahA~ para bhuj dhAtu ko bhuJja pAdi mATha prAdeza kie gae haiN| 72-upa ugasarga pUrvaka bhuj dhAtu ke sthAna meM 'kammaya' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-upabhukte-kammatrai, Adeza ke prabhAvapakSa meM-upajaha (vaha upabhoga karatA hai) yaha rUpa banatA hai| 783-ghaTi (gha) dhAtu ke sthAna meM..'gaDha' yaha Adeza bikalpa se hotA hai / jaise-ghaTate- ..
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 prAkRta vyAkaraNam caturthapAda: gaDha, pradeza ke prabhAva pakSa meM- ghaDa ( vaha banAtA hai) yaha rUpa banatA hai / 784 - sam upasarga pUrvaka ghaTi dhAtu ke sthAna meM 'gala' yaha pradeza vikalpa se hotA hai| jaisesaMghaTate saMgalada prAdeza ke prabhAva meM saMgha (vaha milAtA hai) yaha rUpa banatA hai / 785---hAsakaraNaka (muskarAnA, haMsanA isa artha ke bodhaka yA hAsyahetuka) sphuTidhAtu ke sthAna meM 'mara' yaha mAdeza vikalpa se hotA hai| jaise--hAsena sphuTati muraDa (vaha haMsI ke kAraNa prasanna hotA hai) yahA~ hAsya-bodhaka sphuTidhAtu ke sthAna meM pura' yaha Adeza kiyA gayA hai| 786 -- maDidhAtu ke sthAna meM - 1 - viJca, 2 - viJca 3 - cicila, 4- rIDa aura 5- TiviDivas ye pAMca pradeza vikalpa se hote haiN| jaise maNDati ciJcada, vizvamai, cicillaka, Rise, fafafears pradezoM ke prabhAvapakSa meM maNDaDa (vaha maNDita karatA hai), aisA rUpa banatA hai / -kuDa, 6-u 787- tuDidhAtu ke sthAna meM - 1- toDa, 2 tuTTa, 3 - khuTTa, 4- khuDa, 5llukka, 7--- Nilukka, 8 - lukka aura ullUra ye nava mAdeza vikalpa se hote haiM / jaise tuDati to, i, khuTTai, khuDa, ukhu, ullukkada, jillukkaDa, lukkara, ullUraha pradezoM ke prabhAvapakSa maiM tuDai ( vaha tor3atA hai), aisA rUpa banatA hai / 788-- ghUrNa dhAtu ke sthAna meM - 1 - ghula, 2 ghola, 3-dhumma ra 4 -pahala ye cAra pradeza hote haiM / jaise--- ghUrate --- ghulada, gholai, ghummai, pahallai ( vaha bhramaNa karatA hai) yahAM para ghUrNa dhAtu ke sthAna meM dhula Adi cAra Adeza kie gae haiN| 766-tri upasarga pUrvaka vRti dhAtu ke sthAna meM 'haMsa' yaha pradeza vikalpa se hotA hai| jaise - vivartase haMsa zrAdeza ke prabhAva pakSa meM vivai (vaha ghasatA hai, giratA hai| yaha rUpa hotA hai / 760kvathi dhAtu ke sthAna meM 'aTTa' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise- svayati: i pradeza ke abhAvapakSa meM kahara ( vaha pakAtA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| zra prathnAti == gaNThai ( vaha zrAdeza kiyA gayA hai| 791-granthi dhAtu ke sthAna meM 'gaNDa' yaha zrAdeza hotA hai| jaise- 1 pustaka banAtA hai), 2- panthiH gaNThI (mATha) yahAM 'granthi' dhAtu ko 'gaNTa' yaha 792 - manyadhAtu ke sthAna meM ghusala dhaura virola ye do zrAdeza vikalpa se hote haiN| jaise - ma nAti ghusalAi, viroda zrAdeza ke prabhAvapakSa meM-manthaha ( vaha mayatA hai) yaha rUpa banatA hai / 763 - vyanta aura prayanta ( jisa vAtu ke anta meM Ni nahIM hai) hlAdi dhAtu ke sthAna meM 'pravaccha' yaha pradeza hotA hai| jaise- hlAbase, hlAvayati gravagracchada vaha mAnandita hotA hai) yahA~ para 'hlAda' dhAtu ko avaccha' yaha Adeza kiyA gayA hai| vRtikAra pharamAte haiM ki 'lAve:' isa pada meM pati ikAra ke grahaNa se vyanta ( Ni hai dhanta meM jisake ) dhAtu kA grahaNa bhI kiyA jAtA hai| 794 ---ni upasarga pUrvaka sad dhAtu ke sthAna meM 'majja' yaha pradeza hotA hai / jaise - AtmAtra nIti prattA ettha majjada (AtmA yahAM para baiThatI hai) yahAM para ni upasarga pUrvaka sad dhAtu sthAna meM 'majja' yaha yAdeza kiyA gayA hai| n = 765 - chidi dhAtu ke sthAna meM - 1 - buhAva, 2- jicchalla, 3 rigajjhoDa, 4---vimvara 5 gillUra aura 6-lUra ye 6 pradeza vikalpa se hote haiN| jaise- chinati - duhAvadda, chillara, Nijbhoss, frovarada, pillUra, sUrai, pradezoM ke prabhAvapakSa meM chinda ( vaha khaNDita karatA hai) yaha rUpa hotA hai /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanyarv-hina-rrentnaghrrrrner-n . caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdyopetam * 766 - prAG (yA) upasarga pUrvaka chidi dhAtu ke sthAna meM------oanda aura 2-uhAla ye do prAdeza vikalpa se hote haiM / jaise-1-pAdhinatti proadai, uddAlai AdezoM ke abhAvapakSa meMpazcinyA (baha cAroM ora se khaNDita karatA hai) yaha rUpa hotA hai| .: 767-mRddhAtu ke sthAna meM -1-mala, 2- maDha, 3-parihaTTa, 4-- khaDDa, 5-baDa, 6mara aura pannA ye sAta prAdeza hote haiM / jaise-mRtnAtimalai, maDhai, parihaTTai, khaDDai,caDDa6, maDai, pannADa (vaha mardana karatA hai| yahAM para mRd dhAtu ko mala Adi sAta Adeza kie gae haiN| 765-spandi dhAtu ke sthAna meM culucula yaha prAdeza vikalpa se hotA hai / candate-culuculai. pAdeza ke prabhA phAiva spandana karatA hai) yaha rUpa banatA hai| ___766 . nir upasarga pUrvaka padi dhAtu ke sthAna meM 'bala' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise- niSpadyate nivalai prAdeza ke prabhAvapakSa meM-nippajjai (vaha niSpanna hotA hai) yaha rUpa banatA hai| ____800-vi aura sam upasargapUrvaka vadi dhAtu ke sthAna meM-1-vimaTTa, 2-viloTTa aura 3- phaMsa ye tIna mAdeza vikalpa se hote haiM / jaise--visamvadati--vipaTTai, biloTTai, phasai prAdezoM ke abhAvapakSa meM vitaMbayai (vaha apramANita karatA hai) yaha rUpa banatA hai| 501-zad dhAtu ke sthAna meM jhaDa aura pakkhoDa ye do Adeza hote haiN| jaise-zIyate--- dui, pakkhoDai (baha jhaTatA hai) yahAM para zAd dhAtu ko jhaDa Adi do prAdeza kie gae haiN| 802-prAkrandi dhAtu ke sthAna meM 'ragIhara' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-AkarateNIharai prAdeza ke prabhAvapakSa meM akkalaha (vaha prAkradana karatA hai) yaha rUpa hotA hai| 803---khidi dhAtu ke sthAna meM jura aura visara ye do mAdeza vikalpa se hote haiN| jaisevidhate-jurai, visUra i, prAdezoM ke prabhAvapakSa meM --khijjai (vaha kheda karatA hai) yaha rUpa banatA hai| 504--rudhi dhAtu ke sthAna meM-'utthadha' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-ruNaddhi utthana prAdeza ke prabhAvapakSa meMndhA (va rokatA hai) aisA rUpa banatA hai| 805-ni upasarga pUrvaka dhi (Se) dhAtu ke sthAna meM hakka'yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise niSedhati hakkAi Adeza ke abhAva meM-nisehara (vaha niSedha karatA hai) aisA rUpa banatA hai| 506--kudhi dhAtu ke sthAna meM 'jUra yaha zrAdeza vikalpa se hotA hai / jaise-kudhyati-jUrai prAdeza ke prabhAvapakSa meM-bhara (vaha krodha karatA hai| yaha rUpa banatA hai| 207-jan dhAtu ke sthAna meM jA aura amma ye do Adeza hote haiN| jaise-jAyate-jAi,jammada (vaha utpanna hotA hai) yahAM jan dhAtu ko jA prAdi do bhAdeza kie gae haiN| --tani dhAtu ke sthAna meM--1-saha,2-taDu,3-- tava aura 4-virala ye cAra Adeza vikalpa se hote haiN| jaise---tanoti taDai, taDDaha, laDDavai, virallai prAdezoM ke prabhAvapakSa meM--- NA (vaha vistAra karatA hai) yaha rUpa banatA hai| 809--tRp dhAtu ke sthAna meM-'thippa' yaha Adeza hotA hai| jaise-tRpyatithippar3a (baha tRpta hotA hai| yahAM para tRp dhAtu ko 'thippa' yaha Adeza kiyA gayA hai| 810-yadi sUp dhAtu upa upasarga pUrvaka ho tathA ise guNa kara ke rakhA gayA ho to isake sthAna meM 'alilAma' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-upasarpatialliAha mAveza ke prabhAva
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...muthunhi.APP.. 45 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH pakSa meM-basappaha (vaha dhIre-dhIre jAtA hai| yaha rUpa banatA hai| 11 sam upasarga pUrvaka tapi dhAtu ke sthAna meM 'ma yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise---saMtapati mahAdeza ke prabhAvapakSa meM-saMtappaDa (baha santApa karatA hai) aisA rUpa banatA hai| 812--vi aura prAG (prA) upasarga pUrvaka prApala (pApa) dhAtu ke sthAna meM omamA yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-cyApnotinogrAmai mAdeza ke prabhAvapakSa meM-vAvei (vaha vyApta karatA hai) aisA rUpa hotA hai| 813-sam aura prAi (mA) upasarga pUrvaka prApla (grApa) dhAtu ko samANa'yaha Adeza vikalpa se hotA hai / jaise--samApnoti rAma, mAdeza ke anApata meM -- ada samApta karatA hai| aisA rUpa ho jAtA hai| 14- kSipi dhAtu ke sthAna meM.-1-latya, 2. praDDayAkha, 3-solla, 4-pella, 5---- golla, 6-chaha, 7-hula, 8-parI aura ghatta ye 9 Adeza vikalpa se hote haiN| jaise -kSipatigalatvadA praDakkha i, sollai, pelalai, pollAha, chuhai, hulAi, parIi, pattai aAdezoM ke prabhAvapakSa meMkhivA (vaha phaikatA hai) aisA rUpa bana jAtA hai| 'gollA' yahAM para 54 sUtra se hrasva ho jAne para 'zurulAI' yaha rUpa bhI hotA hai| .. 15-ut upasargapUrvaka kSipi dhAtu ke sthAna meM-1 gulagurukha, 2 - utthaDa. 3--ullatpa*, 4-unmutta 5---ussika aura 6.-- hapakhuva ye 6 grAdeza vikalpa se hote haiN| jaise- utkSipati - gulahunchai, utyAcai, ul latthai, unbhuttai, ustikkai, hakkhuvai AdezoM ke prabhAvapakSa meM-urilavAda (baha UMcA pheMkatA hai) yaha rUpa banatA hai| ....... 16-Ai (mA) upasarga pUrvaka kSipighAtu ke sthAna meM 'NIrava' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise---AkSipativIravai aAdeza ke prabhAva-pakSa meM----akkhiyAi (vaha prAkSepa karatA hai) yaha rUpa hotA hai| ... 17-svapi dhAtu ke sthAna meM-1-kamabasa, 2-~lisa aura 3-loha ye tIna pradeza vikalpa se hote haiN| jaise---svapiti-kamavasai, lisai, loTTai AdezoM ke prabhAvapakSa meM--suai (baha vaha zayana karatA hai) yaha rUpa hotA hai| : 18-vepi dhAtu ke sthAna meM--prAyamba aura 2--prAyajjha ye do Adeza vikalpa se hote haiN| jaise-vepatemaprAyanAi, AyamA prAdezoM ke prabhAvapakSa meM-bevai (vaha kAMpatA hai| yaha rUpa hotA hai| 19-vi pUrvaka lapi dhAtu ke sthAna meM--1-jhala aura 2-baDavaDa ye do prAdeza vikalapa se hote haiN| jaise---vilapati makhada, vaDavaDai AdezoM ke abhAvapakSa meM -vilavaha (vaha vilApa karatA hai) yaha rUpa hotA hai| 120-lip dhAtu ke sthAna meM 'limpa' yaha Adeza hotA hai / jaise-limpati -limpada (baha lepa karatA hai) yahAM para lip dhAtu ke sthAna meM "limpa' yaha Adeza kiyA gayA hai| 21-gupa dhAtu ke sthAna meM vira aura 'gaDa' ye do dhAdeza vikalpa se hote haiN| jaisegupyati-virai, pAii prAdezoM ke prabhAvapakSa meM-gupvAi (vaha vyAkula hotA hai) aisA rUpa banatA hai| kahIM para allasya aisA pATha bhI hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 122-Rpi dhAtu ke sthAna meM 'avaha yaha Nyanta (jisake anta meM Ni-pratyaya kiyA gayA ho) prAdeza hotA hai| jaise-krayate pravahAvei (vaha kRpA karatA hai| yahAM para Rpi dhAtu ko jyanta 'pravaha yaha mAdeza kiyA gayA hai| 623-pradIpi dhAtu ke sthAna meM---1-sepraka, 2-sanduma, 3-~-pandhuvaka aura 4-prabhuta ye cAra mAdeza vikalpa se hote haiN| jaise--pradIyate-tepravai, sandumai, sandhukkai, prabhuttai prAdezoM ke prabhAva-pakSa meM-palIvara (vaha jalAtA hai, aisA rUpa banatA hai| 824 lubhi dhAtu ke sthAna meM saMbhASa yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise- lumyati saMbhAvai prAdeza ke prabhAvapakSa meM susmA (vaha lobha karatA hai) yaha rUpa hotA hai| 625. kSubhi dhAtu ke sthAna meM khabara aura pacaha ye do Adeza vikalpa se hote haiM / jaise---- bhusyati khaurai, paDDahAi mAdezoM ke abhAvapakSa meM-khumA (vaha kSubdha hotA hai) yaha rUpa hotA hai / 126prAiprA) upasarga pUrvaka rabhi dhAtu ke sthAna rambha aura Dhaka ye do mAdeza vikalpa se hote haiN| jaise ---Arabhate prArambhai, prADhavai prAdezoM ke abhAva-pakSa meM prArabhA (vaha prArambha karatA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 127 --upa tathA prAG (mA) upasarga pUrvaka labhi dhAtu ke sthAna meM--1-mata, 2-pacAra aura 3. velaba ye tIna prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-upAlabhate bhai, pamnArai, velavaI grAdezoM ke prabhAva meM-uvAlambhai (vaha upAlambha detA hai| yaha rUpa ho jAtA hai| 28-mbhi dhAtu ke pUrva meM yadi 'vi' yaha upasarga na ho to isa ko 'jammA' yaha Adeza hotA hai| jaise- sambhate jambhAi (vaha jambhAI letA hai) yahA~ bhi dhAtu ko jammA yaha Adeza kiyA gayA hai| prazna ho sakatA hai ki sUtrakAra ke 'ave' (vi upasarga se rahita) aisA kahane kA kyA prayojana hai ? uttara meM nivedana hai ki keli-prasaraH viz2ambhate kelipasaro vinambhai (kele kA prasAra sambadhita hotA hai) Adi vAkyoM meM vipUrvaka jambhi dhAtu ko nahIM 'jammA' yaha pAdeza na ho jAe, isalie sUtrakAra ne 'ave' isa pada kA ullekha kiyA hai| bhAva yaha hai ki samvardhana artha meM vijambha dhAtu ko jammA yaha prAdeza aniSTa mAnA gayA hai| 26-yadi mami dhAtu kA kartA bhArAkAnta ho to (bhAra se daba kara jhukane artha meM) nami dhAtu ko 'misa' yaha Adeza hotA hai| jaise---bhArAkAnto namati-NisuDhai (vaha bhArAkrAnta ho kara bhukatA hai) jahAM yaha artha na ho vahAM para namati raNavaha (baha namaskAra karatA hai) yaha rUpa banatA hai| 530-vi upasarga pUrvaka zrami dhAtu ke sthAna meM 'NivyA'yaha Adeza bikalpa se hotA hai / jaise.-.. vidhAmyati-NivAi prAdeza ke prabhAva-pakSa meM vIsamai (baha vizrAma karatA hai) yaha rUpa hotA hai| 231-pAka (prA) upasarga pUrvaka Rmi dhAtu ke sthAna meM-1-ohAya, 2-utthAra, 3chubhava ye tIna prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-Akramate pAhAvai,utthArai,chundaI AdezoM ke prabhAvapakSa meM-makkamaha (vaha prAkramaNa karatA hai) aisA rUpa banatA hai| 832- bhrami dhAtu ke sthAna meM-1-diriTihala, 2-kuNdulla, 3-Dhalla, 4---gharakamma, 5 bhanmasa, ...bhamaba, 7-bhamADa, talabaNDa, 8-maNTa, 10-mpa, 11-bhuma, 12-guma, 13-kuma, 14-phusa, 15-duma, 16-dusa, 17-parI aura 18 --para ye 15 prAdeza vikalpa se hote haiM / jaise-camati athavA bhrAmyati-diriTillai, duNdullai, pahallai, cakkammai, bhammaDa i, bhamaDai,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH bhAi, talamaNTai, bhaNTai, jhampai, bhumai, gumai, kumai, phusai, tumai, dusai, parI, parai pradezoM ke prabhAva pakSa meM bhai ( vaha bhramaNa karatA hai) aisA rUpa banatA hai / 833 - gami vAtu ke sthAna meM 1 - aI, 2 zraiccha, 3 pravajja, 4 avajjasa, 5 ukkusa 6- prakkusa, 7 - pacacaDDa, panca, 6-maha, 10 - jI, 11 - gINa, 12 - pIluSaka, 13padaa 14- rambha, 15 - paribhralla, 16-bola, 17 pariala, 18 NiriNAsa 16-- nivaha, 20avase aura 21 avahara ye 21 pradeza vikalpa se hote haiN| jaise gachatigraI, pracchada, pra vajaI, prajjaukkusa, akkusa, pacacahui canda, nimmada, gIi, goNadda, golukkaDa, padamai, rambha, parilla, bolAi, paricalai, mirigAsai, Nivahara, gravasehada, avaharada, prAdezoM ke prabhAvapakSa meM (vaha jAtA hai) yaha rUpa hotA hai / vRttikAra pharamAte haiM ki- 1- hammada, 2-- mihammada, 3 - johammada, 4 -- Ahammada aura 5 - pahammada ye rUpa to hamma ( jAnA) isa dhAtu se hI bana jAte haiM / jaise - 1 - hammati hammada ( vaha jAtA hai), 2- nihammati himmai (vaha nikalatA hai), 3-nirhammI (vha zahara jAtA hai, harigrahammada (vaha zrAtA hai), 5 - prahamma si pahammada (vaha tejI se jAtA hai| ye saba prayoga svatantra tathA ni zrAdi upasargoM ke sAtha jur3ane para hamma dhAtu ke hI hote haiM / zrataH prastuta sUtra kA yahAM para koI kArya nahIM samajhanA cAhiye / 834- prAGa (bhA) upasarga pUrvaka gami dhAtu ke sthAna meM 'ahipaccudha' yaha pradeza vikalpa se hotA hai| jaise- Agacchati mahipaccuyai pradeza ke prabhAva pakSa meM- Agacchaha ( vaha AtA hai) yaha rUpa banatA hai / seuseu 835--sam upasarga pUrvaka gami dhAtu ke sthAna meM abhiDa yaha pradeza vikalpa se hotA hai / jaise --- saMgati - pravbhiDa zrAdeza ke prabhAva pakSa meM saMga (vaha saMgati karatA hai, vaha samyak prakAra se jAtA hai) yaha rUpa hotA hai| 36 - prabhi tathA AGa (bhA) upasarga pUrvaka gami dhAtu ke sthAna meM 'ummatva' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai / jaise - abhyAgacchati ummattha, Adeza ke abhAva meM ambhAgancha ( vaha abhimukha- sAmane bAtA hU~) yaha rUpa hotA hai / 637 prati aura bhAGa, (zrA) upasarga pUrvaka gami dhAtu ke sthAna meM paloTTa yaha prAdeza trikalpa se hotA hai| jaise- pratyAgacchati palAi pradeza ke prabhAva pakSa meM pacAgacchai (vaha vApisa bhrAtA hai| aisA rUpa hotA hai| zami dhAtu ke sthAna meM parisA zrIra paDisAma ye do Adeza vikalpa se hote haiN| jaise --- zAmyati = paDasAda paDasAda pradezoM ke prabhAva meM samai ( vaha zAnta hotA hai) yaha rUpa banatA hai / 836-- rami dhAtu sthAna meM - 1 -saMkhuDDu, 2--- -- kheDu, 3-ugbhAva, 4 -- kilivizva, 5koTTuma, 6- moTTAya, 7--gosara aura 8--- - vella ye bAta yAdeza vikalpa se hote haiN| jaise ramate saMkhui, kheDDui, unbhAvada, kilikiJcai, koTTumai, moTTAyai, NIsarai, vellai pradezoM ke prabhAva-pakSa meM rama (vaha khelatA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| 840- -pUri (pUr) dhAtu ke sthAna meM - 1 pradhADa, 2 -- agghaSa, 3 - uDumA (uddhama ), 4 --aGguma zrIra5- prahirema ye pAMca prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-- pUrayati gvADa, abai, udghumAi (uddhUma), anumai, pahirema AdezoM ke prabhAva-pakSa meM pUra (vaha pUrA karatA hai) yaha rUpa banatA hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 ----rrrrror caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * 41 svar dhAtu ke sthAna meM tubara aura jaba ye do Adeza hote haiN| jaise-1-tvarate - tuvaraha, jADa (vaha zIghratA karatA hai), 2.svaramAraNaH = tucaranto, jasaDanto (zIghratA karatA humA}, yahAM para svar dhAtu ko tuvara nAdi do prAdeza kiye gae haiN| 542-tvara dhAtu ke sthAna meM ti AdilathA zata (zavathaka) pratyaya pare rahane tara' yaha prAdeza hotA hai| jaise-1-daratetUra i (baha jaldI karatA hai), 2 svaramANaH turantI (zIghratA karatA humA) yahAM svara dhAtu ko dUra yaha mAdeza kiyA gayA hai| "tvaramAraNaH" yahA~ pAnaza-pratyaya hai, yaha zaarthaka mAnA jAtA hai| prata evaM yahAM para prastuta sUtra kI pravRtti kI gaI hai| 43--yadi tin grAdi se bhinna prattasya pare hoM to svara dhAtu ke sthAna meM sura' yaha Adeza hotA hai.| jaise---svaritaH turio, (jise jaldI ho), 2--svaramArapaHturanto (jaldI karatA huA) yahAM para kta prAdi pratyayoM ke pare rahane para tvara dhAtu ko 'tura' yaha Adeza kiyA gayA hai| 844...ra dhAtu ke sthAna meM---sthira, 2-bhara, 3-pAjhara 4-pacaDa, 5-zicchala, aura 6-NiTupa ye chaha bAdeza hote haiN| jaise-kSarati rivara hamarai, pajjharai, paccaDai, Niccala i, NiTuprA (vaha jharatA hai) yahAM para kSar dhAtu ko khira nAdi chaha prAdeza kiye gae haiN| E45-ula upasarga pUrvaka chala ghAta ke sthAna meM utthala yaha Adeza hotA hai| jaise-ucchalaliutthalla i (vaha uchalatA hai) yahAM ucchala dhAtu ko utthalala prAdeza kiyA gayA hai / 46-vi upasarga pUrvaka gali (gala) dhAtu ke sthAna meM thippa aura giTuha ye do Adeza vi. kalpa se hote haiM / jaise-vigalati-thiSpai, giduhara AdezoM ke abhAva-pakSa meM vilai (yaha jIrNazIrNa hotA hai| yaha rUpa banatA hai| E-dali dhAtu aura bali dhAtu ke sthAna meM yathAsaMkhya (saMkhyA ke anusAra) visadda aura bampha ye do prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-1-ilativisadRha prAdeza ke prabhAva-pakSa meM balai (vaha phaTatA hai, dukar3e-Tukar3e hotA hai), 2-valata vamphaI Adeza ke abhAva-pakSa meM... balaI (vaha DhAMkatA hai, calatA hai) yaha rUpa banatA hai / yahAM para dali dhAtu ko visaTTa aura bali dhAtu ko yampha yaha prAdeza kiyA gayA hai| 848 - bhraMzu dhAtu ke sthAna meM-1---phiDa, 2---phiTTa, 3-phura, 4-phuTa, 5-cupaka aura 6-bhulla ye 6 lAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-bhraSyati-phiDai, phiTTai, phuDa i, phuDa i, cukka i, bhullAi mAdezoM ke prabhAva-pakSara meM bhaMsai (vaha bhraSTa hotA hai| yaha rUpa hotA hai| 4-- nazi dhAtu ke sthAna meM-2-NiraNAsa, 2-Nivaha, 3-avaroha, 4...paDisA, 5-- seha.aura abahara ye chaha Adeza vikalpa se hote haiN| jaise-nazyati piraNAsaha,Nivahai, avasehai paDisAi, sehai, avahara i AdezoM ke prabhAva-pakSa meM nassaha (vaha naSTa hotA hai| yaha rUpa hotA hai| 550--aba upasarga se pare kAza (kAz) dhAtu ke sthAna meM 'vAsa' yaha prAdeza hotA hai / jaiseavakAzAta provAsai (baha camakatA hai) yahAM kAz dhAtu ko 'bAsa' prAdeza kiyA gayA hai| * atha dhyAnvAdezavidhiH (1) * 551-saMvizerappAhaH / 8 / 4 / 180 / saMdizaterappAha ityAdezo vA bhavati / appAhara, sNdisi|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH 852 - dRzo nizraccha pecchAvayacchA va yajbhavajja-sayvava-devakhaprakyA vakkhAvaavasa-pulo pula - nizrAvAsa - pAsAH / 8 / 4 / 181 / dRzerete paJcadazA dezA bhavanti / niacchas, peccha, bhavacchara, pravayajjhai, vajjai, savvavaI, devakhai, zromakkhaDa, pravakkhaDa, zravazrakkhaDa, puloes, pulaes, fres, avalAsa pAsai / nijAes iti tu nidhyAyateH svarAdatyante bhaviSyati / " 853 -- spRzaH phAsa- phaMsa-pharisa chiva- chihAluGkhAlihAH / 8 / 4 / 182 / spRzaterete ma AdezA bhavanti / phAsai, phaMsai, pharisai, chivaDa, chihai, prAlukhAi, grAlihara | 854 - pravize rizraH / 8 / 4 6 183 / pravizeH rizra ityAdezo vA bhavati / rimai, paksi / 855 -- prAnmRza-suSomsaH / 8 / 4 / 184 / prAtparayormRzati muSNAtyohuM sa ityAdezo bhavati / pamhusa / pramRzati pramuSNAti vA / 856--piNavaha NiriNAsa NiriNajja- roJca caDDAH / 8 / 4 / 185 / piberete payAdezA vA bhavanti / zivahara, ririNAsaha, girigajjai, roJcai, caDDui / pakSe pIsaGgha / 857 - bhaSerbhukkaH / 8 / 4 / 186 | bhaSerbhukka ityAdezo vA bhavati / bhukkai, bhasai / 856 - kRSaH kaDu -sAaDDAJcApacchAyaJchA icchAH / 8 / 4 / 187 / kRSerete paDAdezA vA bhavanti / kaDDhada, sAgraDDhAi, bhaJcara, zraraNaccha, zrayaJbara, prAiJcha / pakSe karisai / 856 - prasAvavakhoDaH / 8 / 4 / 188 / asiviSayasya kRSerakkhoDa ityAdezo bhavati / traits, prasi koSAtkarSatItyarthaH / 860 - gaveSeNDulla-DhaNDola-gamesa ghattAH / 8 / 4 / 186 | gaveSerete catvAra prA. dezA vA bhavanti / dullaDa, DhaNDholaha, gamesai, ghattai, gavesai / 661-- dilave sAmaggAvayAsa parizrantAH / 8 / 4 / 160 / zliSyaterete traya prAdezA vA bhavanti | sAmaggaDa, avayAsai, parigrantai, silesaha / 862 - prakSezcopaDaH | 8 | 4 | 161 | mrakSezcoppaDa ityAdezo vA bhavati / coppar3a, makkhara / 863 - kAMkSe rAhA hilaGghAhila- bacca vampha-maha-siMha- vilumpAH / 8 / 4 / 162 / kAMkSaterete'STAdezA vA bhavanti / grAha, ahilai ahila, baccai, vamphai, mahai, sii, vilumpa, kavai / 864 - pratIkSaH sAmaya-vihIra - viramAlAH / 8 / 4 / 163 | pratIkSerete zraya prAdezA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH vA bhavanti / sAmayai, vihorai, viramAlai paDikhada / 865-takSestaccha-caccha-rampa- ramphAH / 6 / 4 / 164 / takSerete catvAra prAdezA vA bhavanti / taccha, i, rampai, ramphaI, takkha / 866-vikaseH konAsa-bosaTTA / 8 / 4 / 165 / vikaseretAvAdezau vA bhavataH / kozrAsa, vosaTTa, viprasai | 867 - harmuJjaH / 8 / 4 / 166 / ityAdezo vA bhavati / gubaI hasai / 868 - selsa - Dimbhau / 8 / 4 / 167 / sraseretAvAdezau vA bhavataH / lhasaI / parisada salilava-saraNaM / Dimbha, saMsad / 866-- serDara-bojja-vajAH / 8 / 4 / 168 / serete traya AdezA vA bhavanti / Darai, bojjai, vajjai, tasai / 870- yaso nimanNumau / 8 / 4 / 166 / nyasyateretAvAdezau bhavataH / khimai, maI | 871 - paryasaH paloTTa - pallaTTa - palhatthAH / 4 / 4 / 200 / paryasyaterete traya zrAdezA bhavanti / paloTTara, pallava, palhattha / 872- niHzvaseGgaH / 8 / 4 / 201 / niHzvaseGkha ityAdezo vA bhavati / jhakhaDa, nIees | + saMskRta-hindI- TIkA-dvayopetam 53 873-ullaserUsalosamma jillasa- pulazrAzra guJjollArIzrAH / 8 / 4 / 202 / ullaserete SaDAdezA vA bhavanti / Usala, kasumbhaDa, zillasai, pulazrAzrai, gunjollara, hrasvatve tu gujullaI, prArodha, ullasaha / 874 - bhAsebhisaH / 8 / 4 / 203 / bhAsebhisa ityAdezo vA bhavati / bhisai, bhAsaha | 875 prasedhisaH | 8 | 4 | 204 | graseghisa ityAdezo vA bhavati / ghisaDa, gasai / 876 - pravAd gAhervAhaH / 8 34 / 205 / zravAtparasya gArvAhi ityAdezo vA bha vati / zrIvAha, zrogAhaGa / 877 - zrAruheDa valaggoM / 8 / 4 / 206 | bhAraharetAvAdezo vA bhavataH / cadda, valaggaDa, AruhaI | 878 muhergumma gummaDau / 8 / 4 / 207 / muheretAvAdezI vA bhavataH / gummai, gumaDhaI, mujjhai / 872- vaherahiUlAluGkhau / 8 / 4 / 208 / daheretAvAdezI vA bhavataH / zrahiUlai,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 MAHAL * prAkRta-dhyAkaraNam * yatturyaphAdA prAluvai, ddhii| 460-graho bala-geha-hara-paga-niruvArAhipaccutrAH / 8 / 4 / 206 : aherete SaDAdezA bhavanti / balai, gehai, harai, paGgai, nisvArai, ahipaccuna / 881-kvA-tum-tavyeSu ghet / 8 / 4 / 210 / grahaH ktvA tum-tathyeSu ghet ityAdezo bhavati / ktvA / ghettUNa, ghettuprANa / kacinna bhavati / gehina / tum / ghettuM / tavya / dhettavyaM / 882-vaco vot / 8 / 4 / 211 / vaktervot ityAdezo bhavati ktvA-tuma-tavyeSu / vottUNa, vottu, bottabvaM / 883-ruda-bhuja-mucA to'ntyasya / 8 / 4 / 212 / eSAmantyasya ktvAtumatavyeSu to bhavati / rottA, rottu, rottavyaM / bhottaNa, bhotta, bhottavyaM / mottaNa, motu mottabvaM / / .. .-hAsda mA / 4.: 213 / dRzo'ntyasya takAreNa saha dviruktaSThakAro bhavati / daThUraNa, darcha, daTThavaM / 885--zrA kRgo bhUta-bhaviSyatozca / 8 / 4 / 214 / kRgo'ntyasya prA ityAdezo bhavati, bhUta-bhaviSya-kAlayozcakArAt ktvA-tum-tavyeSu ca / kAhIna / prakAt,i akarot cakAra vA / kAhii / kariSyati, kartA vaa| ktvA, kAUraNa / tuma, kaauN| tavya, kAyavvaM / 886-gamidhyamAsA chaH / 8 / 4 / 215 / eSAmantyasya cho bhavati / gamachA / icchii| jancha / acchada / .887-chidi-mivo nvaH / 8 / 4 / 216 / anayorantyasya nakArAkrAnto dakAro bhavati / chindaI. bhindi| 858-yudha-budha-nAdha-dha-siSa-muhAM bhabhaH / 8 / 4 / 217 / eSAmantyasya dvirukto jho bhavati / jujhai / bujjhai / gijjhai / kurubhai / sijjhai / mujjhai / 886-rudho ndha-mbhau ca / 8 / 4 / 218 / zyo'ntyasya dha, mbha ityetau cakArAt jhajhazca bhavati / rundhai, rumbhAi, rujjhA / 860-sada-patorDaH / 8 / 4 / 216 / anayorantyasya Do bhavati / saDai paDai / 861-kvatha-vardhA daH / 814 // 220 / pranayorantyasya Dho bhavati / kaDhai, baDDai pvyklylo| pari DDhai lAyapaNaM / bahuvacanAd vRdheH kRtaguraNasya vadhazcAvizeSeNa paharaNam / 862----veSTaH / 8 // 4 // 221 / veSTa veSTane ityasya dhAtoH ka-gaTa-Da [8 / 2 / 77] ityAdinA Salope'ntyasya Dho bhavati / veDhai, veddhijjii| 83-samo llaH / 8 / 4 / 222 / saMpUrvasya veSTale ransyasya dvirukto lo bhavati /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam sNvelli| 894-bodaH / 8 / 4 / 223 / udaH parasya veSTaterantyasya llo vA bhavati / ubvellai, uvvedi| 865---svidAM jjaH / / 4 / 224 / svidi-prakArANAmantyasya dvirukto jo bhvti| sabaGga-sijjirIe / sNpjjii| khijjai / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / E96-praja-nRta-madAM caH / 8 / 4 / 225 / eSAmantyasya dviruktazco bhavati / vaccai / mccaai| mccaai| .. 867-ruda-namorvaH / / 4 / 226 / anayorantyasya vo bhavati / ruvai,rovai / navai / 868-udvajiH / 8 / 4 / 227 / udvijaterantyasya yo bhavati / vivai / ujvevo| 869---khAda-dhAvolaka / 8 / 4 / 228 / pranayorantyasya lum bhavati / khAi, khAi, khAhiI / khAu / dhAi, dhAhii, dhAu / bahulAdhikArAdvartamAnA-bhaviSyadvidhyAyekavacana eva bhavati / teneha na bhavati / khAdanti / dhAvanti / kacinna bhavati, dhAvai puro| 600-sRjo raH / 8 / 4 / 226 / sujo dhAtorantyasya ro bhavati / nisiri| vo. sirai / bosiraami| 601-zAkAdInAM dvitvam / 8 / 4 / 230 / zakAdonAmantyasya dvitvaM bhavati / zaka sakkaI / jima, jimmai / lag, lgi| mam, mammai / kupa, kuppai / naza, nassai / bhaT, paripraTTai / luT, paloTTai / tuTa, tuTTai / naTa, ntttti| siva, sibbai ityAdi / 902-sphtti-cleH| 8 / 4 / 231 / anayoransyasya dvitvaM vA bhavati / phuTTai, phuDai / callai, cli| 603-prAdermoleH / 8 / 4 / 232 // prAdeH parasya molerantyasya dvitvaM pA bhavati / 5. millai, pamolai / nimillai, nimIlai / saMmillai, saMmIlai / ummillai, ummiili| prAderiti kim ? miili| 604-uvarNasyAvaH / 8 / 4 / 233 / dhAtorantyasyovarNasya avAdezo bhvti|hnu / niNhavai / hu| nibai / cyuG / cavai / ru / ravai / ku / kavai / puu| savai, pasavai / 905-RvarNasyAraH / 8 / 4 / 234 / ghAtorantyasya RvarNasya arAdezo bhavati / karai ! gharai / maraha / varai / sarai / harai / tarai ! jarai / 606-vRSAdInAmariH / 8 / 4 / 235 / vRSa ityevaMprakArANAM dhAtUnAma RvarNasya ariH ityAdezo bhavati / vRSa, varisai / kRS, karisai / maSa, marisai / hu, harisai / yeSA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 caturthapAda: marirAdezo dRzyate se vRSAdayaH / 907- ruSAdInAM dIrghaH / 8 / 4 / 236 / ruSa ityevaMprakArANAM dhAtUnAM svarasya dIrgho bhavati / rUsa | tUsai / sUsai / dUsai / pUsai / sIsai ityAdi / o 608 - varNasya guNaH / 8 / 4 / 237 / dhAtorivasyavarNasya ca kGityapi guNo bhavati / jeUraNa / neUNa / nei / nenti / uDDei | uDDenti / mottUraNa / soU / kacinna bhavati / no| uDDINo / 1 prAkRta vyAkaraNam 606--svarANAM svazaH / 8 / 4 / 238 / dhAtRSu svarANAM sthAne svarA bahulaM bhavanti / havaDa, hivai / ciraNai curaaii| saddaNaM, sahANaM / dhAvada, ghuvai / ruvai, rovai / kacinnityam / dei / lei / vihei / nAsaH / zrArSe bemi / 610yaJjanAvadante / 84 / 236 / vyaJjanAntAdvAtIraste prakAroM bhavati / bhramai / sai | kuraMgai / cumbaI | bharaNai / ubasamai / pAvai / siJcai / rundhai / musai / haraha | karai | zabAdInAM va prAyaH prayogo nAsti / 611 - svarAdanato vA / 8 / 4 / 240 / akArAntavarjitAt svarAntAddhAtorante prakArAgamo vA bhavati / pAi, pAi / vAi, ghAgrai / jAi, jAgrai / bhAi, bhAi / jammAI, jabhAi / uvvAi, uvvAgrai milAi milAi / vikkei, vikkezrai / hoUraNa, hozraUNa / iti kim ? ciccha / dugucchai / t 912-ci-ji-dhu-hu-stu-lU-pU-dhUgAM No hrasvazca / 8 / 4 / 241 / cyAdInAM dhAtUnAmante ekArAgamo bhavati eSAM svarasya ca hrasvo bhavati / ci cigi| ji, jii / zrR, suihu huI | stu, thurAi / lU. lugAI | pu. puNai / chag, ghugAi / bahulAdhikArAt kacid vikalpaH / uccii, uccedda / jeUraNa, jiUisa / jayai, jii / soUNa, suNiUraNa / * atha ghAsvAdezavidhiH (ga) 1 pUrva-prakaraNa tulyamevAtrApi dhAtUnAmAdezavidhiH nirUpyate - 851 -- saMdizati / sampUrvakaH dizadhAtuH sande / sandiz + liv / 851 sU0 sandizdhAtoH vikalpena appA ityAdeze, 620 sU0 tiva icAdeze bappA AdezAbhAve, 260 sU0 zakArasya sakAre, 910 sU0 dhAtoranlekArAgame saMdisa iti bhavati / 852 - pazyati / dRzri dRz darzane / dRz + ti / 852 sU0 dRzvAto: sthAne nizraccha hatyA - dayaH paJcadazAdezAH 620 sU0 tiva icAdeze niSya, pecadra, avayava, avayava, vajja, saaaat, deus, oakkhaDa, avakkhaDa, ava akkhar3a, pulobai, pulaai, nijadda, abaAsa pAsai iti bhavati / pulo, pulaa ityatra 647 sU0 prakArasya sthAne ekAre puloeDa, pulaei ete nikAha iti / nijhAi prayogo'ya ni-upasargapUrvakasya dhye dhAtoH 911 sUtreNa rUpe bhavataH / kArAgame kRte
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 caturtha pAdaH saMskRta-hindI-TIkA-dvayopetam * sati sampadyate, prastutasUtreNAtra na kimapi kArya kRtam / sAnikA svistham-nidhyAyati / nipUrvakaH dhya-dhAtuH viziSTacintane / nidhya +tiva / saMskRtaniyamena nidhyA + tib iti jAte, 677 sU0 dhyAdhAto: sthAne jhA ityAdeze, 360 sU0 jhakAradvitve, 361 sU0 pUrva jhakArasya jakAre, 911 sU0 prakArAgame, tiva icAdeze nimjhAi iti bhavati / _____E53-spRzati / spRzyAtuH sparoM / spRz +lin / 853 sU0 spRzeH sthAne phAsa, phaMsa, pharisa, chiva, chiha, pAluGakha, prAliha ityAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze, phAsai, phaMsaha, pharisai, chiyAchihA, Alukhada, prAlihAi iti siddham / 854-pravizati / prapUrvakaH viz-dhAtuH praveze / praviz+tin / 854 sU0 pravizthAtoH vi. kalpena rima ityAdeze, 628 sU0 titra icAdeze riai prAdezAbhAve 350 sU0 rephalope, 260 sU0 zakArasya sakAre, 910 sU0 prakArAgame pavisA iti bhavati / 555-pramazati / prapUrvakaH madhAtuH sparzane / pramRz + tin / 855 sU0 mRzdhAto: sthAne mhasa ityAdeze, 628 sU0 tiba icAdeze pAsa iti bhavati / pramuSNAti / prapUrvaka: muSadhAtuH cauTaye / pramuS + tiv / prastutasUtreNa muSdhAtoH mhusa ityAdeze, pUrvavadeva pamhusai iti bhavati / 856-pinaSTi / piSa peSaNe / piSa-+-tiva / 856 sa0 piSadhAtoH vikalpena Nivaha ityAdayaH paJcAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze riNavahai, NiriNAsai, NiriNamA roabAha, bahui mAdezAbhAve 909 sU0 ikArasya IkAre, 260 sU0 SakArasya sakAre, 910 sU0 akArAgame pIsada iti bhvti| 857-bhayate / bhae bhatsane / bhaS +te / 857 sU0 bhaSadhAloH vikalpena bhukka ityAdeze, 628 sU0 te ityasya icAdeze bhukkA AdezAbhAve 260 sU0 SakArasya sakAre,910 sU0 ghAtorante'kArAgame bhasai iti bhavati / . .. .558-karSati / kRS krssnne| kRS +tiva / 858 sU0 kRSadhAtoH vikalpena kaTa ityAdayaH SaDAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze kaDAi, kaTTha iti pAThe tu kaTui, sAaDDai, nAaTTha iti pAThe tu sAaDhAi acAi, aNacchA, apanAi, Aiaba AdezAbhAbe 976 sa0 RkArastha ari ityAdeze, 260 sU0 pakArasya sakAre, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame karisai iti bhavati / 856 ---asi kozAta karSati ityarthe 859 sU0 kRSdhAto: sthAne akkhoDa ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze avakhoDai 647 sU0 akArasya ekAre akkhoDei iti siddhm| 960 - gaveSayati / gaveSa gaveSaNAyAm / gaveS +-tin / 560 sU. gaveSadhAtoH vikalpena ?paDalla ityAdayaH catvAra mAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze DhuNDallai, khaNDolAi, gamesaha, patai prAdezAbhAve 260 sU0 SakArasya sakAre, 910 sU0 prakArAgame gavesai iti bhavati / 861---kliSyati / rilaSa zleSe / zliS / tiv| 861 sU0 rilaSadhAtoH vikalpena sAmaga ityAdayastraya prAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze sAmagyaha, avayAsaha, pariprastai, paripratta iti pAThe tu pariattaha, prAdezAbhAve 377 sU0 lakArAt pUrva ikArasya vikaraNe, 260 sU0 zakArasya SakArasya ca sakAre, 905 sU0 dvitIyasya ikArasya ekAre, 910 sa0 prakArAgame silesa iti bhavati / / 862-nakSate / kS bhrakSaNe / mr+te| 862 sU0 mradhAtoH vikalpena coppaDa ityAdeze, 628 sU0 te ityasya icAdeze coppA mAdezAbhAve 350 sU0 rephasya lope, 274 sU0 kSasya khakAre, 360 sU0 khakArasya dvittve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre makkhAi iti bhavati /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aanemamimarawinnrmmar *prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH 63.--kAkSate / kAM kAMkSAyAm / kAz +te| 863 sU0 kAMkSadhAtoH vikalpena mAha ityAdaya aSTAdezAH, 628 sU0 te ityasya icAdeze Ahai, ahilakhAi, ahilasADa, basacAi, bamphara, mahaMDa, sihA, vitumpai prAdezAbhAve, 274 sU0 zasya khakAre, 363 sU0 khakArasya dviravaniSedhe, 30 sU0 anusvArasya vargAntye, 84 sU0 prAkArasya prakAre kalAI iti bhavati / 164-pratIkSate / prati-pUrvakaH IadhAtuH pratIkSAyAm / prtiikss+te| 564 sU0 pratIkSadhAtoH vikalpena sAmaya ityAdyAdezastriyaH, 628 sU0 te ityasya icAdeze sAmayaDa, vihIra, viramAlai mA. dezAbhAve 350 sU0 rephalope, 84 sU0 IkArastha ikAre, 206 sU0 takArasya DakAre, 274 sUkSastha khakAre paDiyA uparyuktaka va i yat sAdhyaM rUpamidama / 965-sasate / tat takSaNe / takS +te / 865 sU0 lakSadhAtoH sthAne taccha, bacha, rampa, rampha ityAdezAH, 628 sU0 te ityasya sthAne icAdeze tacchada, cacacada, rampaha, ramphaI prAdezAbhAve takyA - paryuktapaDikkha i-vatsAdhyam / 566-vikasati / vipUrvaka: kasdhAtuH vikAse vikas+tith / 866 sU0 vikase vikalpena komAsa, bosaTTa ityAdezo,628 sU0 tivaicAdeze komAsara,bosaha prAdezAbhAve 177 sU0 kakArastha lope, 910 sU0 prakArAgame viasada iti bhavati / 867-hasati / hasa hA~se / has+tin / 867 sU0 hasadhAtoH vikalpena guruja ityAdeze, 628 sU tivaM icAdeze guruja AdezAbhAve 910 sU0 akArAgame hala prati bhavati / 568-sase / sas avastra se / sas +te|868 sU0 srasdhAtoH vikalpena lhasa, Dimbha isthAdezI,628 sU0 te ityasya icAdeze lahasajimbhai AdezAbhAve 350 sU0 rephasya lope,910 sU0 prakArAgame saMsada iti bhavati / pari sate / paripUrvakaH saMsadhAtuH parisane / parisra s +te / pUrvadhadeva parimhasAI iti sAdhyam / salilavasanam / salila yuktaM basana-vastram / salilavasana+si / 228 sU0 nakArasya NakAre, 514 sU0 samakAre, 23 sU0 makArAnusvAre salila-basaraNaM iti bhavati / 166---spati / as trAse / as+tin / 869 sU0 asdhAtoH vikalpena Dara ityAdayastraya AdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze parai, bojA, bajjA AdezAbhAve 350 sU0 rephasya lope, 910 sU0 nakArAgameM saha iti bhavati / 670--syaspati / nipUrvaka: asdhAtuH bhyaase| nyas + tin / 850 sU0 nyasdhAtoH sthAne Nima, Numa ityAdezau, 628 sU. tiba icAdeze NimA, gumai iti bhavati / 71-paryasyati | paripUrvakaH asvAtuH paritaH kSepe / paryas+tin / 871 sU0 paryasdhAtoH paloTTa, pallaTTa, palhastha ityAdezAH, 628 sU0 tiva icAdeze paloTTai, pallahai, palhasthai iti bhavati / pAloTTA ityatra prayogArzanAt 84 sU0 hrasvo na jAtaH / ___872-ni:zvasiti / nirapUrvaka : zvasadhAtuH niHzyAse-zvAsamocane / nir-vas+tin / 072 sU0 nivasadhAtoH vikalpena mAha ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze majada prAdezAbhAve 11 sU rephalope, 93 sU0 ikArasya IkAre, 350 sU0 vakAralIpe, 260 sU zakArasya sakAra, 910 sU0 ghAtorante'kArAgame nIsasai iti bhavati / 273-ullasati / utpUrvakaH lasdhAtuH ullAse-harSe / ullas -+-tin / 873 sU0 ullasadhAtoH sthAne vikalpena Usala ityAdayaH SaDAdezAH, 628 sUta tiva icAdeze, usalAi, asummA, riMga
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prapaleyanshumanA pasupAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * llasA, pulamAmai, gujollai, 84 sU0 prokArasya ukAre gujullA, Aroai prAdezAbhAve 910 sU0 akArAgame ullasai iti bhavati / ___874-bhAsate / bhAsthAtuH dIlI / bhAs+te / 574 sU0 bhAsthAtoH vikalpena misa ityAdeze, 628 sU0 se ityasya icAdeze bhisai prAdezAbhAve 910 sU0 akArAgame bhAsaha iti bhavati / 875 - prasati / as grAse / as+sin / 875 sU0 grasadhAtoH vikalpena visa ityAdeze, 628 sU0 tica icAdeze ghisAI prAdezAbhAve 350 sa0 rephalope, 110 sU0 akArAmame gasaha iti bhavati / 76-pravagAhate / pravapUrvaka: gAha dhAtuH avagAhe, adhikAbhyAse, jalapraveze vA / avagAhana te| 172 sU0 praba ityupasargasya prokAre, 276 sU0 gAha dhAtoH vikalpena vAha ityAdeze, 628 sU0 le ityasya icAdeze ovAhA mAdezAbhAve 110 sU0 prakArAgame ogAhai iti pUrvavadeva sAdhyam / ___77-prArohayati / prAGa-pUrvakaH raha dhAtuH AroharaNe / prAruha +tin / 877 sU0 prArUhadhAtoH vikalpena caDa, balagga ityAdezI, 628 sU0 liva icAdeze khaDA, balaggai AdezAbhAve 910 sU0 akArAgame ArahA iti bhavati / ___E78--muhyati / muha bAtuH mUchAyAm / muha + tivR / 876 sU0 muha dhAtoH sthAne vikalpena gumma, gummaDa ityAdezI, 628 sU0 tiva icAdeze gummai, gummaDai prAdezAbhAve 888 sU0 hakArastha jhaka ityAdeze, 361 sU0 pUrvajhakArasya jakAre mujhA iti bhavati / 79-bahati / vaha, vAhe / daha+tin / 872 sU0 daha.dhAtoH vikalpena mahiUla, pAluGga ityAdezo,628 sU0 tiva icAdeze ahilai, AlulAI prAdezAbhAve 218 sU0 dakArasya ikAre, 910 sU0 prakArAgame bahA iti bhavati / -hamAli / graha, upaadaane| grahatiya / 880 sU0 graha -dhAtoH vala ityAdayaH SaDAdezAH, 128 sU0 tiva icAdeze valai, gehada harai, paGgAi, niruvAra, ahipasabhai iti bhavati / 851-gRhItvA / graha dhAtuH upAdAne-grahaNe / graha +ktvA / 581 sU0 graha dhAtoH gheta ityAdeze, 417 sU0 ktvaH sthAne tUNa ityAdeze ghetaNa tupAza ityAdeze tu ghesuANa iti bhavati / vavinna bhavati / bAhulyena kasmiMzcit sthale prastutasUtrasya pravRtti bhavati / yathA-mahIlyA / graha+ktvA / bahulAdhikArAdatra prastutasUtrasyApravRttau 880 sU0 aha dhAtoH geNha ityAdeze, 417 sU0 varavaH sthAne prakAre, 646 sU0 prakArasya ikAre genisa iti bhavati / grahItum / graha, +tum / prastutasUtreNa graha - dhAtoH ghela ityAdeze, 23 sU0 makArAnusvAre ghetu iti bhavati / grahItavyam / graha+tavya / prastutasUtreee maha dhAtoH gheta ityAdeze, sipratyaye, 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 vakAradvittve, 514 su sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre gheta iti bhvti| 882-uktvA / bac vyaktAyAM vApi / vac + ktvA / 882 sU0 bacdhAtoH sthAne bot ityAdeze, 417 sU0 kalvaH tUNa ityAdeze dhotta raga iti bhavati / vaktum / vac+tumvot+tumjottam, ityatra 23 sU0 makArAnusvAre bosU iti bhavati / vastavyam / vac+tavya / prastutasUtreNa vadhAtoH vot ityAdeze, sipratyaye, 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 bakAradvisve, 514 su0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre botsava iti bhavati / 883-haditvA / rud rodane / rud + ktvA / 908 sU0 ukArasya mokAre,883 sU0 dakArasya takAre,417 sU0 matvaH sthAne tuNa ityAdeze rosUNa iti bhavati / prayogadarzanAdatra 840 hrasvo na jAtaH /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH rom / rud + tum / ukArasya okAre, dakArasya takAre, 23 sU0 makArAnusvAre zeta iti bhavati / robiyam / rudrAvya / sipratyayaM 249 sU0 kAralope 360 sU0 vakAradvittve, 514 sU sermakAre, makArAnusvAre rosavvaM iti bhavati / bhuktvA bhuj bhojane / bhuj + ktvA / ukArasya bokAre, prastutasUtreNa jakArasya takAre, 417 sU0 kAtraH tuNa ityAdeze bholUrA iti bhavati / bhoktum / bhuj + tum= bhoktum, makArAnusvAre bhotu, bhoktavyam / bhuj + tavya bhItamvaM rosavvaM vat sAdhyam / evameva muktvA muc + ktvA / 908 sU0 ukArasya zrakAre, prastutasUtreNa cakArasya takAre, ktvaH sUNa ityAdeze mosUNa, moktum / muc + tummopta, moktavyam / muc + tabya motavyaM iti sAdhyam / 84--dRSTAdRza darzane / dRz + ktvA / 126 sU0 RkArasya prakAre, 417 sU0 ktvaH za ityAdeze, 884 sU0 takAreNa saha zakArasya ityAdeze, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre, 10 sU0 svarasya lope, bhIne pareNa saMyojye iti bhavati / draSTum / dRz + tum / pUrvavadevam iti jAte, 23 sU0 makArAnusvAre va iti bhavati / draSTavyam / dRS+ tathya = ddvvy| sipratyaye 349 su0 yakAralope, 360 sU0 trakAradvitve 514 sU0 sermakAre, makArAnusvAre v iti bhavati / va F 885- akArSIt akarot cakAra kuJ (kR) karaNe kR + di, kR + div, kR + v / 885 sU0 RkArasya AkAre, 651 sU0 bhUtArthaka pratyayAnAM hIma ityAdeze kAhIca iti bhavati / rUpamidam --- akArSIt, akarot cakAra ityeteSAM trayANAM rUpANAmeva bodhakaM zeyam / kariSyati kartA kR + syati, kR+ tAkAhi prakriyA 655 sUtre jJeyA / kRtvA kAUNa prakriyA 646 sUtre jJeyA kartuM m / kR+tum / prastutasUtreNa RkArasya grAkAre 177 su0 takAralope, 23 su0 makArAnusvAre kAuM iti bhavati / kartavyam / kR + tavya kA + tabya+si / 177 sU0 takAralope, 180 sU0 yakArazrutau 349 sU0 ya kAralope, 360 sU0 trakAradvitve 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre kAyavvaM iti siddham / I 866 - gacchati / gamlR gatau / gam + tiv / 886 sU0 makArasya ca ityAdeNe, 360 sU0 chakAra 361 pUrvakArasya cakAre, 628 sU0 tiva ivAdeze gaccha iti bhavati / icchati / iSu ichAyAm / iSati / prastutasUtreNa SakArasya chakAre pUrvavadeva icchai iti siddham / yacchati / yam uparame / 245 sU0 yakArasya jakAre, makArasya chakAre, pUrvavadeva acchai iti siddham / Aste / zrAs upavezane / sakArasya cha ityAdeze, chakA radvitve, pUrvakArasya cakAre, 84 sU0 saMyoge pare hasbe, pUrvavadeva acchara iti bhavati / 87- chinati / vidu chedane / chi+ti / 87 sU0 dakArasya nda ityAdeze 628 sa ti icAdeze chinda iti bhavati / bhinazi / bhida bhedane / bhid + tiv / pUrvavadeva bhimbadda iti bhavati / - yudhyate / yudhAtuH yodhane / zu+tai 245 sU0 yakArasya jakA sU0 dhakArasyaH bhU ityAdege, 361 sU0 pUrvakArasya jakAre, 628 sU0 te ityasya icAdeze jumbha iti bhavati / ated or ar | budha bodhe budh + te pUrvavadeva bujhai iti bhavati / gRdhyati / gRgh gAyeM / gRgh + ti / 128 sU0 RkArasya ikAre pUrvavadeva hi iti sAdhyam / krudhyati / kruSdhAtuH koSe / kruS + tiy / 350 sU0 rephalope, pUrvavadeva kumbha / sedhati / sa gatI / sidh + ti sijha muhyati / suha mUrcchAyAm / muha + tiv iti pUrvavadeva sAdhyam / atra hakArasya ityAdeza jA tosnyatra tu dhakArasya / I my --- ruNaddhi | rudhira (ru) nivAraNe / rudh + tiv / 889 su0 vakArasya n, mbha, jha i
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ arendynamimanummarwarrom-man caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * tyAdezAH,361 sa0 prathamabhakArasya jakAre, 628 sU0 liva icAdeze sandhai, hambhai, umada iti bhavati / 860. sovati / Sadla (sadIdhAtuH vizaraNa-gatyavasAdaneSu / sad+tin ! 890 sU0 dakArasya DakAre, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze saha iti bhavati / patati / pat patane / pat+ticha / prastutasutreNa takArasya DakAre, pUrvavadeva paDai iti sAdhyam / yati / katha kathane / kath+ti / 350 sU0 yakAralope, 891 sU0 thakArasya DhakAre, 628 sU0 tiva icAdeze kaDhAi iti bhavati / vardhate / vRdhu vardhane / vRdh+te / 126 sU0 RkArasya pra. kAre, prastutasUtreNa dhakArasya DhakAre, 360 sU0 DhakAra dvittve, 361 sU0 pUrvakArasya DakAre, 628 sU0 te ityasya icAdeze bar3A iti svati / plavaga-kalakalaH / plavagA:-vAnarAH, teSAM kalakala:- kolAhalaH / plavama kalakala+si / 350 sU0 lakAralope, 177 sU0 gakArastha dvitIya-kArasya ca lope,180 sU0 yakArazrutI, 491 sU0 sejhaiH, viti pare'ntyasvarAdelope pavaya-kalayalo iti bhavati / parivardhate - parivaDAi, iti vAi-vat sAdhyam / lAvaNyam --- lAyagaNaM, prakriyA 177 sUtre jnyeyaa| bahuvacanAdra 891 sUtre "kathavardhAm" iti bahuvacana grahaNaM badh chedana-paraNayoH iti kRtaguNasya curAdi-gaNIyastha, vRdhu vardhane iti bhvAdigaNIyasya ca dhAtoH avizeSeNa - sAmAnyarUpeNa grahaNa sUcayatIti bhAvaH / ____892- veSkRte / veSTra veSTane / veST + se / 348 sU0 SakArasya lope,892 sU0 TakArasya dakAre, 628 sU0 te ityasya icAdeze veDhaha iti bhavati / veSyate / veSTa +4+te= beDha+kya + te / 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajajhIne pareNa saMyojye, pUrvavadeva vevisjada iti bhavati / 893--sNvessttte| sampUrvakaH veST-dhAtuH samyagveSTane / sNvesstt+te| 348 sU0 SakAralope, 993 sU0 TakArasya rUla ityAdeze, 627 sU0 te ityasya icAdeze saMvessai iti bhavati / ___894---uveSTate / utpUrvakaH veSTadhAtuH udveSTane / udveST+te / 348 sU0 dakAralope, 360 sU0 yakAradvitve, 348 sU0 SakAralope, 894 sU0 TakArastha vikalpena lla ityAdeze, 628 sU0 te i. tyasya icAdeze ubveslAi AdezAbhAve 592 sU0 TakArasya DhakAre undeThAi iti bhavati / / 895--sarvAGgasvevitryAH / sarvANi aGgAni sarvAGgAni, teSu sveditrI-svedanazIlA, tsyaaH| sarvAGga sveditrI+ hus / 350 sU0 rephalope,360 sa0 vakAradvisve,84 sU0 sAkArasya prakAre,(trividA (vid) snehamocane, svedanazIlA ityartha tanpratyaye, vid+tu iti jAte, 260 sU0 zakArasya sakAre, 350 sU0 vakAralope) 815 sU0 dakArasya jja ityAdeze,416 sU0 tanpratyayasya ira ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, 521 sU0 DI (I) pratyaye [sadhvaGgasijjira-+-I], svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, ispratyaye, 518 sU. usaH ekAre samvaGgasijjirIe iti bhavati / sampayate / sampUrvaka: paddhAtuH sampAdane / saMpad + te / prastutasUtreNa kArasya jjAdeze, 628 sU0 te ityasya icAdeze sampaai iti bhavati / evameva khidhate / khid-dhAtuH khede / khid +te-khisjada, iti sAdhyam / bahuvacanam / prastutasUtre "svidAm" iti bahuvacanasya grahaNaM prayogAnusArArtham, yatra prayoge 'jja' ityAdezasya aAvazyakatA bhavettavaiva prastutasUtrasya pravRttividheyeti bhAvaH / 896-jati / vraj gatau / baj'---tim / 350 sU0 rephalope, 896 sU0 jakArasya maca ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze baccai iti bhavati / nRtyati / nRt nartane / nRt+tin / 126 sU0 RkArasya prakAre,896 sU0 takArasya cca ityAdeze pUrvavadeva nambaI iti bhavati / mandate / madi(maddha tuH 'prayogadarzanAvatra 360 sUtreNa DhakArasya dvisvaM nA'bhUd /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 NAMAARAAMAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAARAARWARAN * prAkRta-vyAkaraNam * aturSapAdaH stusi-moda-mada-svapna-galiSu / md+te| pUrvabadeva maccAI ityatra 628 sU0 te ityasya icAdezo jaatH| E -rodhiti / rud rodane / ruda+tin / 897 sU0 dakArasya vakAre, 628 sU0 liva icAdeze rubadda 909 sU. ukArastha mokAre rovaha iti bhavati / namali / nam namane / nam+lin / prastutasUtreNa makArastha vakAre navAi 229 sU0 nakArasya kAre Navaha iti sAdhyam / / -ucijati / utpUrvaka: vidhAtaH udvege / udij+siva / 348 dakAralope, 360 sU0 bakAradvittve, prastutasUtreNa jakArasya va ityAdeze, 628 sU0 liva icAdeze ubvivaha iti siddham / sahagaH / udvij+dhana (a) umvit +a / 909 sU0 ikArasya ekAre, sipratyaye, 491 sU0 sejhai:, Diti pare'nyasvarAdelope udhevo iti bhavati / 9--khAdati / khAd khAdane / vAd+tin / 899 sU0 dakAralope, 628 sU0 tiva icAdeze khAi 911 su0 akArAgame lAmA iti bhavati / khAviSyati / khAd+syati khA+sthati 1 655 sU0pratyayasyAdau hi-prayoga,628 sU0 syateH sthAne icAdeza khAhi ili bhavati / khAvatu / khAd+tumsvA+tu / 662 sU0 tuvaH du ityAdeze, 177 sU0 dakAralope khAu iti bhavati / dhAvati / dhaav+dhaavne| dhA+tika prastutasUtreNa vakArasya lope ghAi iti pUrvavadeva sAdhyam / dhAviSyati / dhaav+sthti| pUrvavaMdeva-dhAhii iti bhavati dhAvatu / dhAn+tun / pUrva vadeva bAu iti bhavati / bahulAdhikArAt / 999 sUtre bahulam / / 12 / ityasya sUtrasthAnuvRttirAyAti tena vartamAnA (laT), bhaviSyad (laT, lud) vidhiH (loda, vidhiliG) eteSAmekavacane eka prastutasUtrasya pravRttirjAyate na tu bahu bacane'pi / yathAkhAvanti / khAd+anti / 910 sU0 prakArAgame, 631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze lApamti iti bhavati / evameva dhAvanti / dhAb+antidhAdhanti iti sAdhyam / atra bAhulyAt prastutasUtrasya pravRttirna jAtA / avadhina bhavati / bahulAdhikArAt kasmiMzcita sthale ekavacane'pi prastutasUrastha prattina bhbti| yathA-bAvati / dhAva+ti / bAhulyela prastulasUtrasyApravRttI 110 sU0 prakArAgame, pUrva vadeva dhAbai iti bhavati / purataH / avyayapadamidam / 177 90 takAralope, 37 sU0 visargastha Do (zrI) isyAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope purao iti bhavati / 900--nisRjati / nipUrvakaH mRjadhAtuH nisrge| nisRja--- tin / 128 RkArasya ikAre, 900 sU0 jakArasya rephAdeza, 628 sU0 siva icAdeze nisiraI iti bhavati / putsRjapti / vi-ut-pUrvaka: sRdhAtuH tyutsarge / vyutsRj +tim / 346 sU0 yakAralope, 109 sU0 ukArasya aokAre, 11 sU0 takAralope, kArasya ikAre, javArasya rephAdeze, pUrva vadeva cosiraha iti bhavati / vyutsRjAmi / vyutsRj +miva dosira+miva / 643 sAkArastha grAkAre.630 sa0minaH sthAne mi ityAdeze vosirAmi dhati bhavati / 101- zaknoti / zadhAtuH sAmadhyeM / za+tin / 260 sU0 zakArakSya sakAre, 901 sU0 kakArAdvisve, 910 sU0 makArAgame, 628 mUla tiva icAdeze sabaka iti siddham / jemati / jim bhojane / jim - tiva / prastutasUtreNA kArasya dvisve, jimmaI / lagati / laga lagane / laga+tivasabhAi / magati / maga gatau / maga+ti - magai / kupyati / kup kope / kup - tiva-kuppar3a / nazyati / maza naashe| na+tin / 260 sU0 zakArasya sakAre nassai iti bhavati / paryaTati / paripUrvaka pradadhAtuH paryaTane / parighaT+liv / 6 sU0 yaNa-sandhiniSedhe, prastutasUtreNa TakArasya dvittve, pUrvavadeva paripaTTA iti bhavati / praluTati / prapUrvakaH luT-dhAtuH saMzleSaNe / pratuda+tin / 350 sU0 rephalope, 909
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthayAdaH saMskRta-hindo-TIkAdvayopetam sU0 ukArasya prakAre, pUrva vadeva TakAradvitve paloTTaI prayogadarzanAt 84 sUtrasya pravRttinaM jAtA, tudapati / tud troTane / tud+tiv - suTTA / nAti / naT + nataMne / naT +ti bhaTTaI / sIvyati / siva tantusantAne / sin+tiva-siva iti bhavati / atra prastutasUtreNa TakArasya vakArasya ca dvittvaM jAtam / 902-sphuTati / sphuTa vikAse / sphuutt+tiv| 34ma sa0 sakAralope, 902 sU0 TakArasya vikalpena dvittve, 910 su0 sakArAgame, 628 sa0 tiva icAdeze phui dvittvAbhAve-195 sU0 TakArasya DakAre, prakArAgame, pUrvavadeva phuDai iti bhavati / calati / cala clne| cala+lin / prastutasUtreNa lakArasya vaikalpike dvirave sallai dvittvAbhAye calai iti bhavati / 903- prAveriti / pra, parA, apa, sam ityAdayaH upsrgaaH| prAdiryasya saH prAdiH, tasyeti bhAyaH / pramIlati / prapUrvaka: mIladhAtuH prakRSTanimeSa atisaMkoce / pramola +tin / 350 sU0 rephalo, 903 sU0 lakArasya vaikalpike dvitve, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 910 sU0 dhAtorante'kArAgameM, 626 sU0 tiva icAdeze pamillai visthAbhAve pamIlai iti bhavati mimIlati / nipUrvaka; mIldhAtuH nimeSaNenetrasaMkoce / nimIt +tin / pUrvavadeva lakArasya dvitve-nimislAi dvitvAbhAve limIlai iti bhavati / samIlati / sampUrvakaH mIladhAtuH smmelne-sNyoge| saMghola +lin / pUrva vadeva saMmillai, saMmolAi iti bhavati / ummIlati / utpUrvakaH mIladhAtu: unmIlane / udmola+tin / 348 sU0 dakAralope, 360 sU0 makArasya dvittve, prastutasUtreNa lakArastha vaikalpike dvisve, pUrvavadeva cammillai, ummIlAi iti bhavati / prAveriti kim ? prastutasUtreNa prAdeH parasyaiva mIldhAtoH lakArasya dvittvaM jAyate, naanythaa| yathA--mAlati / mIla nimeSa / mIl + tin / prAdInAmupasargANAmabhAvAdatra prastutasUtrasyApravRttI, 910 sUH dhAtorante'kArAgame, pUrvavadeva mIlAi iti bhavati / 904-h.nuch| hanuG-dhAtoradAharaNe pradIyate / yathA-nihanusa / nipUrvaka hanudhAtuH uktaasviikaare| niha nu+te| 346 sU0 ha.nasya ha ityAdeze, 904 sU0 ukArasya sthAne ava ityAdeko, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze niyahavaha iti bhavati / nijuhoti / nipUrvaka hudhAtuH nitarAM dAnAdA. nayoH / nihu+tiva =nihavAi ini niNhavA-vat-sAvyam / sthabase / cyuGa (cyu) gatau / nyu+te / 349 sU0 yakAra-lope, pUrvavadeva avaha iti bhavati / evameva roti / ru zabde / ru+tiva-ravai / kauti / kudhAtuH zabde / ku + tib = kavai / suvati / Sa preraNe / pU+tin / 260 sU0 SakArasya sakAre saba prasuti / prapUrvakaH dhAtuH prasabane / prativ / ityatra 350 sU0 rephalope, SakArasya sakAre pUrvavadeva rasuvAi iti bhvti| 905--karoti / DukRJ (kR) krnne| kR+tin / 905 sU0 RkArastha para ityAdeze, 628 sU. tiva icAdeze karai iti bhavati / gharati / dhU-dhR dhAraNe! dhR+ tin / pUrvavadeva gharai iti sAdhyam / evameva ghriyt| muh-mpraanntyaage| ma+te maraiyatra 628 sU0 te ityasya icAdezo jAtaH / vRNoti / vRJ vrnne| va+tiva-varaisarati / sa srnne|s+tivsrh| harati / hutra haraNe / ha+tiva harA / tarati / tu trnne| ta+ titarama / jIryata / ja+tim - araha iti pUrvavadeva sAdhyam / 106-varSati / vRSa varSaNe / vRS+tim / ityatra 906 sU0 RkArasya ari ityAdeze, 260 sU0 SakArasya sakAre, 910 sU0 prakArAMgame, 628 sU0 tiba icAdeze parisaha iti bhavati / karSati / kRS kRrSaNe / kRS-+-tin / pUrvavadeva karisa iti bhavati / evameva mRgati / pRS marSaNe / mRS +lisa marisai / hRSyati / hRSa harSaNe / hRSa+tivha risai iti pUrvavadeva mAdhyam / peSAmarirAdezo dRzyate /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ non- men--patn a : * prAkRta-vyAkaraNam caturthapAdaH yeSAM dhAtUnAmRkArasya ari ityAdezo dRzyate te sarve dhAtavaH vRSAdayo'vagantavyAH / 907 - ruSyati / rupa roSe / ruS + tiva / 907 sU0 svarasya (ukArasya) dIrthe, 260 sU05kArasya sakAre,910 sa0 dhAtoraste'kArAgame,628 sa0 titha icAdeze rUsai iti bhavati / tuSyati / tuS toSe / tuSa+tiv / pUrvavadeva tusAda iti sAdhyam / evameva---zuSyati / zuSa shossnne| zuS+ti - sasaha / vuSyati / duS doSe / duS+tiv-dUsai / puSyati / puS poss| puS +tiv=pUsaha / zeSati / ziS avazeSa, hiMsAyAM bA / ziS +tivayasIsai iti sAdhyam / jitvA / jidhAtuH jye| ji+svA / 998 sU0 ikArasya ekAre, 417 sU0 ktvaH sthAne tUNa ityAdeze, 177 sU0 takAralope jeUraNa iti bhavati / nItvA / mItra prApaNe / nI+ktvA / prastutasUtreNa IkArasya ekAre, pUrvavadeva nekaga iti sAdhyam / evameva nayati / nI+ sine+tiva / 626sU. tiva icAdeze nei, evameva mayanti / nI+ani-ne- pranti / 631 sU0 anteH ti ityA. deze nenti iti bhavati / uDDIyate / utpUrvakaH DIdhAtuH bihAyasA gatau / utaDI+ te / 348 sU0 takAralope, 360 sU0 DakAradvisve, IkArasya ekAre, 628 sU0 te ityasya icAdeze udui evameva uhIyante / uDDI+ante,IkArasya ekAre,631 sU0 ante ityasya nti ityAdeze uhanti iti bhavati / muktvA / muc mocane / muc+ktvA / prastutasUtreNa ukArasya prokAre,883 sU0 cakArasya takAre, 417 sU0 ktvaH tuNa ityAdeze mosama iti bhavati / zrutvA / zrudhAtuH dhavaNe / zrutvA / 350 sU0 rephalope, 260 sU0 zakArasya sakAre, ukArasya prokAre, ravaH sthAne tUNa ityAdeze, tukAralope soUNa iti bhavati / svacinna bhavati / bahulAdhikArAt kasmizcit sthale prastutasUtrasya pravRttinaM jAyate / ythaa-niitH| nI+ta-ta / bAhulyena prastutasUtrasthApravRtI sipratyaye, 177 sU0 takAralope, 491 sU0 seDoMH, Diti pare'ntyasvarAdelopa nIo iti bhavati / uTTInaH / uDDIna+si / 228 sU0 nakArasya NakAre, pUrvavadeva baDIyo iti bhavati / atrApi bAhulyena prastutasUtrasya pravRttinaM jaataa| E -bhavati / bhU sattAyAm / bhU+tiv / 731 sU0 bhUdhAto. haba ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze havA 909 sa0 bAhulyena bhakArasya ikAre hivAi iti bhavati / cinoti / citra cynne| ci+ tiva / 909 sU0 ikArasya vaikalpike ukAre, 912 sU0 NakArasthAgameM, pUrvavadeva aNa, viNA iti bhavati / bAhaSAnam / yatpUrvakaH DudhAJ (ghA) dhAtuH zraddhAne / zradhA + prAnaz / saMskRtaniyamena zrada dhAna+si iti jAte, 350 sU0 rephalope, 260 sU zakArasya sakAre, 187 sU0 dhakArastha hakAre, 228 sU0 nakArasya NakAre, 514 sU0 semakAre, 23 sU0 makArAnusvAre saddahAraNaM 909 sU0 bAhulyena mAkArasya prakAre saddaharaNaM iti bhavati / pAvati / dhAv shiighrgtii| pA+tin / 910 sU0 prakArAgame dhAva prastutasUtreNa AkArastha ukAre dhubA iti bhavati / roviti| hada ashruvimocne| ruda+ti / 897 sU0 dakArasya vakAre, 910 sU0 prakArAgame pUrva vadeva savai prastutasUtreNa ukArasya prakAre rogaha iti bhavati / cimnisyam / bahulAdhikArAt kvacit prastutasUtrasya pravRttibhityA jAyate / yathA-- pAti / DudA-dA dAne / dA+tin / prastutasUtreNa prAkArasya nitye ekAre, pUrvavadeva tiba icAdeze deha iti bhavati / lAti / lA prAdAne / lA+tiv / prastutasUtraNa AkArasya nitya ekAre, pUrvavadeva lekha iti bhavati / evameva vijahAti / vipUrvakaH hAdhAtuH vishisstttyaage| vihA+tin / prAkArasya niraye ekAre bihe iti bhavati / navayati / naz+ti ! 260 sU0 zakArasya sakAre, 910 sU0 prakArAgame, prAdimasya prakArasya nitye prAkAre nAsA iti bhavati / ArSe ami / pArSaprAkRte bravImi ityasya kriyA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * padasya bemi iti rUpaM bhavati / sAdhanikA tvittham-jUn byaktAyAM vAci / brU+bhiv / 350 sU0 rephalope, bhASatvA UkArastha ekAre, 630 sU0 miyaH sthAne mi ityAdeze bemi iti siddham / 10-bhramati / bhrama bhramaNe / bhram +tiv / 350 sU0 rephalope, 910 sa0 prakArAmame.628 sU0 tiba icAdeze bhamA iti bhavati / hasati / has hAse / has + tiva / prastutasUtraNa akArAgame, pUrvavadeva hasai / karoti / DukRJ (ka) karaNe / kR+tin / 736 sU0 kRdhAtoH vaikalpike kuNa ityAdeze, prakArAgame, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye kuNai iti bhavati / evameva dRmbati / cumba cumbane / cumba+tika cumbai, bhaNati / bhaN bhaNane / bhaN+ti bhaNai, upazAmyati / upapUrvaka kAmadhAtuH upazAntI / upazama + tiv / 231 sU0 pakArastha vakAre, 260 sU0 zakArasya sakAre uvasamA iti bhavati / prApnoti / prapUrvakaH prApla (prAp) dhAtuH prAptau / prAp +ticha / 350 sU0 rephalope, 231 sU0 dvitIya-pakArasya vakAre pAvada / siJcati / sin siJcane / sica+tiva-siJcAkati ruSi-rupa prAvaraNe / rudh +tiv ! 889 sU0 dhakArasya ndha ityAdeze, 910 sU0 akArAgame, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyAjye randhara, muSNAti / muS moSaNe-apaharaNe : muS-tin / 260 sU0 pakArasya sakAre musai, harati / hRJ haraNe / ha+ti / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, akArAgame, svarasya lope, hara karoti / katin / RkArasya para ityAdeze, akArAgame, svarasya lope kara iti bhavati / zabAbInAM ca praayH| saMskRtavyAkaraNe yathA bhvAdigaNe zappratyayaH, adAdimaNe supratyayaH, evamevAnyagaNeSu anye pratyayAH kriyante tathA prAkRtabhASAyAM tattad-garaNeSu teSAM zabAdInAM prayogaH prAyona bhavatIti bhaavH| 15-pAti / pA rakSaNe / pA+tin / 911 sU0 vaikalpike'kArAgame, 626 sU0 tica icAdo pAbA vA iti bhavati / vaSAti / hudhA (dhA) dhAtuH dhAraNecA+tin / pUrvavadeva-bAbA pAha iti sAdhyam / evameva mAti / yA prApaNe / yA tin / 245 sU0 yakArasya jakAre,jA, jAi, dhyA yati / ye cintAyAm / dhya+tin / 677 sU0 dhyadhAtoH jhA ityAdeza jhApA, jhAba, jambhate / jambha bhAyAm / jumbha +te / 528 sU0 jRmbhadhAtoH jammA ityAdeze, 628 sU0 te ityasya icAdeze jambhAaba, sambhAi, ucvAti / utpUrvaka: vA-dhAtuH Udhrvagatau / udvA+tin / 348 sU0 dakAralope, 360 sU0 bakAradvitve ujyAAi, jalyAi iti bhavati / glAyati / mla mlaane| saMskRtaniyamena mlA+tida iti jAte 377 sU0 lakArAta pUrve ikArAgame milAi, milA iti bhavati / vikroNAti / vipUrvaka dhAtuH dravyavinimaye / vika+ti / 723 sU0 vidhAtoH kke ityAdeze, prastusasUtreNa vaikalpike - kArAgame vikkaapa, Sikeha iti bhavati / bhUsvA / bhU+ktvA / 731 sU0 bhUdhAtoH ho ityAdeza 417 sU0 ktvaH tUNa ityAdeze, 177 sU0 lakAralApa, pUrvavadeva akArAgame hoUraNa, hoUNa iti bhavati |mt iti kim ? prakArAnta-vajita-svarAntAdeva dhAtorakArAgamo jAyate, nAnyatra / yathA cimisati / cikils vyaadhiprtikaare| cikits+tim / 177 sU0 kakAralope, 292 sU0 tsasya prakAre, 26 mU chakAradvittve, 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, 910 sU0 prakArAgame, 10 sU0 svaralope; ajjhIne pareNa saMyojye, prakArAntatvAt prastutasUtrasyApravRttI, pUrvavadeva ghicchA iti bhavati / jugupsati / junaps misvAyAm / jugups+tin / 675 sU0 jugupsdhAtoH duguccha ityAdeze, pUrvavadeva bugucchana iti bhavati / pramApi prakArAntasvAt prastutasUtrasya pravRttyabhAvaH / 12-jinoti / ciJ cayane / ci+ti / 112 sU0 NakArAgame, 628 sU0 liva icAdeze
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturyapAdaH MAnnnnnn .................. * prAkRta-vyAkaraNam * ciNai iti bhavati / ayati / ji jye| ji+tin / pUrvabadeva jiNai iti sAdhyam / evameva zruNoti / zru zravane / zru+tin / 35.0 rephalope, 260 sU zakArasya sakAre suraNai iti bhavati / juhoti / hu dAnA'danayoH / hu+ti huNai, stauti / stu stavane | stu+tib / 316 sU0 stasya thakAre thuNA, lunAti / lUn chedane / lU+tim / prastutasUtreNa NakArAgame, UkArasya ca ukAre luNai iti bhavati / evameva pumAti / pU pabane / pU+tiv=puraNA, dhunoti / dhUm kampane / dhU+tiv= dhuNaha iti bhavati / bahulAdhikArAt / bahulasyAdhikArAt kasmizcit sthale sakArAgamo vikalpena bhavati / yathA -- uccinoti / unakA nin-dhAtu: unmayate dilin / 348 sU0 lakAralope, 360 sU0 cakAradvittve, bAhulyena vaikalpike NakArAgame uciNA prAgamAbhAce 908 sU0 imArasya ekAre ucceha iti bhavati / jitvA / ji aye / ji+paravA / 417 sU0 ktvaH tuNa ityAdeze, bakalpike NakArAgame, 646 sU0 akArasya ikAre, 177 sU0 kAralope niriNakaNa prAgamAbhAve 908 sU0 ikArasya ekAre jemaNa iti bhavati / jayati / ji+tin / vaikalpike NakArAgame viNai bhAgamAbhAye 2,08 sU0 ikArasya ekAre, 910 sU0 prakArAgame, saMskRtavyAkararona prayu-samdhI agraha iti bhavati / bhUtvA / shushrvnne| zru+ kvA / 350 sU0 rephalope, 260 sU0 zakArasya sakAre, vaikalpike NakArAmame, 646 sU0 akArasya ikAre, batdA sthAne tuNAdeze; pUrvavadeva' takAralope suNikaca mAgamAbhAve 908 sU0 ukArasya okAre soUNa iti bhvti| atha dhAtuoM ko hone vAlI Adezavidhi (ga) * sam upasarga pUrvaka dizi Adi dhAtuoM ke sthAna meM appAha Adi jo prAdeza hote haiM, praba sUtrakAra unakA nirdeza karane lage haiM ...51----sam upasarga pUrvaka dizi dhAtu ke sthAna meM 'appAha' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise---saMvizati-prapAhai prAdeza ke prabhAva meM saMdisai (vaha saMdeza detA hai) aisA rUpa banatA hai| 852-dRzi (dasa) dhAtu ke sthAna meM-1-ni , 2-peccha,3---avayaccha, 4-avayajjha, 5-vana, 6-savyava, kla -oaksa,-avala, 10--adhakSakha, 11-puloa, 12-pulA, 13-nima, 14---abaAsa aura 15-~-pAsa ye 15 prAdeza hote haiN| jaise--pazyati-nicchAi pencha, avayacachAI, avayajjhai, bajjai, savvavai, devakhai, proakkha i, avakAsaya, aya-prakala iM, puloei, pulaei, nibhAI,avadhAsai,pAsai (vaha dekhatA hai) yahAM dRzi dhAtu ke sthAna meM nimaccha Adi 15 prAdeza kiye gae haiN| vRttikAra pharamAte haiM ki nijjhAi (baha dekhatA hai yA nirIkSaNa karatA hai) vaha rUpa to niupasarga pUrvaka dhyaM pAtu [nidhyAyati] se 911 sUtra se prakArAnta-anila svarAnta dhAtu se prakAra kA pAgama hone para bana jAtA hai| prastuta sUtra ne yahAM para koI kArya nahIM kiyaa| 853-spRza dhAtu ke sthAna meM-1-phAsa,2-phasa, 3--pharisa, 4 - chiva, 5--- chiha, --- Anuza aura Aliha ye sAta mAdeza hote haiN| jaise--spRzati- phAsai, phaMsa i, pharisai, china, chihai, pAluGkha, prAlihai (yaha sparza karatA hai) yahA~ para spRz dhAtu ke sthAna meM phAsa Adi sAta mAdeza kie gae haiN| ..... 154.pra.upasargapUrvaka vizi dhAtu ke sthAna meM 'risa' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai / jaise---- pravizati ripAi pAdeza ke prabhAvapakSa meM pavisai (vaha praveza karatA hai) yaha rUpa banatA hai / ...55- upasarga se bhAge yadi mRza athavA muS dhAtu ho to usake sthAna meM 'mhusa' yaha prA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 caturSapAdaH *saMskRta-hindI-TIkAdvayopetama* deza hotA hai| jaise---pramRzati athavA pramuSNAti-pamhusai (baha sparza karatA hai athavA vaha corI karatA hai) yahAM maza athavA muSa dhAtu ko mhusa yaha mAdeza kiyA gayA hai| .ru-piSi dhAtu ke sthAna meM-1-riNabaha. 2-NiriNAsa, 3-NiriNamma, 4--rojna paura 5- maDu ye pAMca prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise--pimaSTi Nivaha, NiriNAsai,NiriNajai, rovai, caDDui prAdezoM ke prabhAvapakSa meM--pIsaha (vaha pIsatA hai) aisA rUpa hotA hai| 857-bhaSi dhAtu ke sthAna meM bhukka yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-bhavate-bhukkai prAdeza ke prabhAvapakSa meM--bhasai (vaha bhauMkatA hai) aisA rUpa banatA hai| ..., kRSi dhAtu ke sthAna meM-1-kaTa, 2-sAmaraha, 3-aca, 4-prapancha, 5----- yajcha aura 6--AiJcha ye 6 bhAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-karSati kaDDhA, sAaDDhada, acaha, praNA , ayancha , pAinchai AdezoM ke abhAvapakSa meM--karisa (vaha karSaNa karatA hai, khIMcatA hai) yaha rUpa banatA hai| 85-asi-viSayaka (talavAra ko myAna se khIMcanA, isa prartha ke bodhaka) kRSi dhAtu ke sthAna meM akkhoDa yaha Adeza hotA hai| jaise-asi kozAt karSati prakkhoDe (vaha talavAra ko myAna se bAhira khIMcatA hai) yahAM para kRSi dhAtu ko prakkhoDa yaha prAdeza kiyA gayA hai| ': 86o-gaveSi dhAtu ke sthAna meM-1-halla, 2-zuNDola, 3-gamesa aura 4-patta ye cAra prAdeza vikalpa se hote haiM / jaise-gaveSayatim-tuNDulAi, DhaNDholAi, gamesai, uttai AdezoM ke prabhAvapakSa meM gadhesai (yaha gaveSaNA karatA hai) yaha rUpa bana jAtA hai| ......861- rilaSi dhAtu ke sthAna meM-1-sAmaga,2-pravayAsa aura 3-parianta.ye tIna mAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-zilaSyati sAmaggai, pravayAsai, parimantai prAdezoM ke abhAva meMmikhesaha (baha AliGgana karatA hai) yaha rUpa banatA hai| .., 862 mami dhAtu ke sthAna meM coppaDa yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise--mrakSate-copaDai aAdeza ke abhAva meM-- makya (baha copar3atA hai| aisA rUpa hotA hai| 563--kAkSi dhAtu ke sthAna meM-1 Aha, 2-ahilaGka 3-ahilasA, 4 vaTavA, 5----- dhamka, 6 maha,7-siha aura vilumpa ye pATha prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-kAGkSale prAhai, ahilaGghai, ahilakhAi, baccAi, vamphai, mahai, sihai, vilumpai, AdezoM ke prabhAvapakSa meM kaI (vaha kAGkSA-icchA karatA hai aisA rUpa hotA hai| 964.--prati upasarga pUrvaka IkSa dhAtu ke sthAna meM-1-sAmaya, 2-vihIra aura 3...-viramAla ye tIna prAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-pratIkale - sAmayAi, bihIrai, viramAlai prAdezoM ke prabhAvapakSa meM paDiksaha (baha pratIkSA karatA hai) aisA rUpa hotA hai| 565----takSi dhAtu ke sthAna meM 1-saccha, 2-vaccha, 3---rampa aura 4-rapha ye cAra prAdeza vikalpa se hote haiM / jaise-takSate- tandrA, cacchaha, rampai, 'raskAi, prAdezoM ke mabhAvapakSa meM--- sakkhai (vaha chIlatA hai) aisA rUpa hotA hai| - 866 -vi upasarga pUrvaka kasi dhAtu ke sthAna meM kosa aura bosaTTa ye do Adeza vikalpa se hote haiM / jaise--vikasati-koprAsai,vosaTTai,prAdezoM ke prabhAvapakSa meM-viasai (vaha vikasita hotA hai| aisA rUpa banatA hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Awarendrandiwana * prAkRta-vyAkaraNam catuvaipAdaH 867-hasi dhAtu ke sthAna meM guja yaha Adeza vikalpa se hotA hai / jaise hasati -guI prAdeza ke prabhAvapakSa meM hasai (vaha haMsatA hai) aisA rUpa hotA hai| --sasi bAtu ke sthAna meM lahasa tathA Dimbha ye do Adeza vikalpa se hote haiN| jaise1-vaMsate lhasAha, DimbhAi (vaha gira par3atA hai),2-parisate salila-vasanam parilhasai salilavasaNaM (salila-jala se yukta (Adra) yastra sarakatA hai| prAdezoM ke abhAvapakSa meM saMsada (vaha khisakatA hai) zApa ho jAtA ___ 69-si dhAtu ke sthAna meM --1-~ra, 2-khoja aura 3-baja ye tIna mAdeza vikalpa se hote haiN| jaise-asyati Darai, bojjai, bajjAi AdezoM ke prabhAvapakSa meM- tasA (vaha karatA hai) yaha rUpa banatA hai| so---ni upasarga pUrvaka as dhAtu ke sthAna meM zima aura guma ye do mAdeza hote haiM / jaisenyasmati-NimA,Numai, (vaha rakhatA hai) yahAM para nyas ke sthAna meM riNama mAdi prAdeza kie gae haiN| ___.71--pari upasarga pUrvaka pras dhAtu ke sthAna meM -1-paloTTa, 2-pAlaTTa aura 3-palhatya ye tIna mAdeza hote haiN| jaise-paryasyati-paloTTaha, pallaTTai, palhatthaI (vaha viparIta hotA hai| yahAM payas ke sthAna meM phloTTa nAdi prAdeza kie gae haiM / 72-ni upasarga zvAsa dhAtu ke sthAna meM '' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise---- nizvasiti jhalai,prAdeza ke prabhAvapakSa meM nIsasai [vaha niHzvAsa (sAMsa kA choDanA) letA hai yaha rUpa banatA hai| 73ut upasargapUrvaka lasi dhAtu ke sthAna meM-1-kasala, 2summa, 3-millasa, 4-pulAkha, 5- guLamohala aura 6-AroSa ye chaha prAdeza vikalpa se hote haiM / jaise-usmasati UsalAi, Usumbhaha, jillasai, pulamAbAda, gubjollai 54 sUtra se hrasva (prokAra ko ukAra) ho jAye para gumchullAha, mArogAi AdezoM ke abhAvapakSa meM ullasA (vaha ullAsa, mAnanda ko prApta karatA hai) aisA.rUpa banatA hai| 874-bhAsidhAtu ke sthAna meM 'bhisa' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-bhArate bhisaI prAdeza ke prabhAvapakSa meM bhAsa(vaha camakatA hai| aisA rUpa banatA hai| 875-asi dhAtu ke sthAna meM ghisa yaha nAdeza vikalpa se hotA hai| jaise--prasAti-ghisada mAdeza ke vipakSa meM gasaha yaha bhakSaNa karatA hai) yaha rUpa hotA hai| 76 prava upasarga se pare prahi dhAtu ko 'vAha' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-abapAhate-povAhada Adeza ke prabhAva meM mogAhA [vaha acchI taraha pahaNa (hRdayaGgama) karatA hai] aisA rUpa hotA hai| 277 --prAG (A) upasarga pUrvaka ruhi dhAtu ke sthAna meM thA aura vasA ye do Adeza vikarUpa se hote haiN| jaise-Arohati caDai, balaggaI prAdezoM ke prabhAvapakSa meM-pAhA (vaha paDhatA hai) aisA rUpa banatA hai| -muhi dhAtu ke sthAna meM gumma aura gummaDa ye do Adeza vikalpa se hote haiN| jaise - hAti gummai, gumpaGa prAdezoM ke abhAvapakSa meM ... sujjhai (baha mohita hotA hai) aisA rUpa banatA hai| 576-dahi dhAtu ke sthAna meM-ahijala aura AluGga ye do Adeza vikalpa se hote haiN| jaise
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ - caturthapAvaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * bahati-ahiUlai, pAluGkhai prAdezoM ke prabhAvapakSa meM-jahai (vaha jalAtA hai) yaha rUpa hotA hai| 880-grahi dhAta ke sthAna meM ----vala. 2---oDa 3-hara, 4-paDa, 5-niruvAra aura 6-ahipAcua ye chaha Adeza hote haiN| jaise- galAti -- balai, gehadahara, paGgai,nisvArai, pahi- . paccunnaI (vaha grahaNa karatA hai) yahAM para hi dhAtu ko bala prAdi prAdeza kie gae haiM / ___181-prahi dhAtu se prAge yadi ktvA, tuma aura tavyA ye pratyaya par3e hoM to use ghetta yaha prAdeza ho jAtA hai / jaise-pasyA kA udAharaNa-gahovA ghettuNa, ghettayANa (grahaNa karake) bahulAdhikAra ke kAraNa kahIM para ktvA pratyaya ke pare hone para bhI prahi dhAtu ko cet yaha Adeza nahIM hotaa| jaisenahIvA-geNhina, yahAM para ghet prAdeza nahIM humA kintu 880 sU0 se ahi dhAtu ko 'geha prAdeza kiyA gayA hai| tum-pratyaya kA udAharaNa-grahItum-ghettu (grahaNa karane ko), tavya kA udAharaNa-grahItakAma ghettadhvaM (grahaNa karanA cAhie) yahAM para ktvA prAdi pratyayoM ke pare rahane se grahi dhAtu ke sthAna meM ghet prAdeza kiyA gayA hai| 882-yadi ktvA, tum aura lavya ye pratyaya pare hoM to bac dhAtu ke sthAna meM 'bot' yaha prAdeza hotA hai| jaise-1- uktvA volaNa (kaha kara), 2-vaktum = voktuM (kahane ke lie),3--vaktavyam-vottabvaM (kahanA cAhie) yahAM para vac dhAtu ko 'vot' yaha Adeza kiyA gayA hai| 3-vA, tubh aura tavya ina pratyayoM ke pare rahane para ruda, bhuj aura muc ina dhAtuoM ke mantima varNa ko takAra ho jAtA hai| jaise-1-hadisvArottUNa (ro karake), 2-roditum = rottuM (rone ko), 3-roSitavyam - rottabvaM (ronA cAhie), 4 .... bhuktvA bhottUNa (khA kara), 5---bho. bahama bhotaM khAne ke lie),6-bhoktavyamA bhottabvaM (khAnA cAhie),7-mukyA mosUNa (chor3akarake),-moktama-motaM (chor3ane ke lie) E-mautavyama-mottabvaM chor3anA caahie| yahAM para ktvA mAdi pratyayoM ke pare rahane para rud prAdi dhAtuyoM ke antya varNa ko takArAdeza kiyA gayA hai| 884-dRz dhAtu ke antima varNa ko Age paDhe pratyaya ke takAra ke sAtha dvirukta (jise do bAra kahA gayA ho, dvittva) ThakArAdeza hotA hai| jaise-1-dRSTA yA daLUNa (dekhakara), 2.praSTumda chu vikhane ko), 3-vraSTavyama-davya (dekhanA cAhie) yahA~ para prasthaya-stha takAra ke sAtha dRz dhAtu ke z ko Tha yaha prAdeza kiyA gayA hai| 5-yadi bhUtakAlIna (bhUtakAla kA bodhaka), bhaviSyatkAlIna (bhaviSyat kAla kA saMsUcaka), pratyaya tathA sUtrokta cakAra ke kAraNa ktvA, tum tathA tavya ye pratyaya Age paDe hoM to kRm (kR) dhAtu ke antima varNa RkAra ko prAkArAdeza hotA hai / jaise-1--akArSIt (luG), akarot (laG) athavA bakAra (li) kAhIma (usane kiyA thA), 2-kariSyati (laT ) athavA kartA (lud) kAhida (vaha karegA), svA pratyaya kA uvAhararaNa- kRtvA - ka UNa (karake), tum kA udAharaNakartum - kArDa (karane ke lie), tavya kA udAharaNa- kartadhyam - kAyavvaM (karanA cAhie) yahA~ para kR dhAtu ke RkAra ko prAkArAdeza kiyA gayA hai| __ 886-gam, iS, yam aura prAs ina dhAtuoM ke antya varNa ke sthAna meM 'cha' yaha a deza hotA hai / jaise-1-gacchati - gacchai (vaha jAtA hai),2-icchati / icchai (vaha cAhatA hai), 3-yamati =acchA (vaha upa rAma hotA hai), 4. prAste acchada (vaha baiThatA hai| yahAM para gam mAdi dhAtuoM ke antima varNa ko cha yaha prAdeza kiyA gayA hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAR mar-wr naikishaasaniamin-HinAAP. - - - - - - * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH 887-chidi aura bhidi dhAtuoM antya ke varNa ko nakArAkAnta (nakAra se yukta) dakAra hotA hai| jaise-1-chinattichinda (baha chedana karatA hai), 2 --bhinatti =bhindai (vaha bhedana karatA hai) yahAM para chidi Adi dhAtuoM ke antima varNa ko 'nda' yaha Adeza kiyA gayA hai| ___ -yudha, budh, gRth, krudha, sidh aura muha, ina dhAtuoM ke antima varNa ko dvirukta (jise do bAra kahA gayA ho) jhakAra hotA hai| jaise----yudhyate = jubhAi (baha yuddha karatA hai), 2-bopate-bujhA (vaha bodha prApta karatA hai), 3--gRdhyati-nijAi vaha prAsakta hotA hai), 4--kuSyati -kujjhai (vaha kodha karatA hai), 5-- sevati-sijjhai (baha gati karatA hai), 6-muhyati mujha (vaha mohita hotA hai) yahAM para yudh prAdi dhAtuoM ke antima varga ke sthAna meM 'jhama' yaha prAdeza kiyA gayA hai| --rudh dhAtu ke antya varNa ke sthAna meM ndha, mbha sUtrokta cakAra ke kAraNa bhUka ye tIna mAdeza hote haiN| jaise- raNaddhi rundhai, sambhai, ujhada, (vaha rokatA hai) yahAM rudh dhAtu ke dhakAra ko nya prAdi tIna prAdeza kie gae haiN| 89-sad aura pat dhAtu ke antyavyaJjana ko DakArAdeza hotA hai / jaise--sIvatisaDai (vaha zaktihIna hotA hai), 2-pati-paDai (vaha giratA hai) yahAM para sada aura pat ina dhAtuoM ke antya vyajana ko DakArAdeza kiyA gayA hai| 861-kvath aura vardha dhAtu ke antya varNa ko DhakArAdeza hotA hai / jaise-1-pasathatimA kaDAi (vaha kahatA hai), 2-vardhate plavaka-kala-kala:-vaDDhAi pavaya-kalayalo (plavakoM-bandaroM kA kalana kala-kolAhala bar3hatA hai), 3-parivardhate lAvaNyam - pariaDDhAi lAyaNaM (lAvaNya-saundarya bar3hatA hai) yahA~ para kvay maura varSa dhAtu ke antima varNa ko DhakArAdeza kiyA gayA hai| yahAM eka prazna upasthita hotA hai ki sUtra meM kvath aura varSa ina.do ghAsumoM kA grahaNa kiyA gayA hai, ataH yahAM dvivacanAnta pada honA cAhie thA, kintu sUtrakAra ne isa pada ko bahuvacanAnta kyoM banA diyA hai ? isa kA kyA kAraNa hai ? uttara meMnivedana hai ki do dhAtu hone se dvivacanAnta hI pada honA cAhie thA, kintu sUtrakAra ne yahAM bahuvacanAntapada dekara vRdha dhAtu tathA guNa ho jAne para varSa, isa taraha vRdha aura vadhu ina donoM dhAtuoM kA grahaNa karanA saMsUcita kiyA hai| isIlie vRttikAra likhate haiM ki bahuvacana ke grahaNa se vRSa dhAtu tathA kRtaguNa (jisako guNa kara diyA gayA ho) vadhu dhAtu kA avizeSa (sAmAnya) rUpa se grahaNa hotA hai| 662-veSTa dhAtu yadi veSTana (lapeTane) artha meM ho to 348 sUtra se pakAra kA lopa hone para usake TakAra ko kArAdeza hotA hai| jaise .....1 ---veSTate- veDhai (vaha lapeTatA hai),2---veSTayatena vedijjai (usa se lapeTA jAtA hai) yahAM para veSTa dhAtu ke TakAra ko hakAra kiyA gayA hai| .. 863----sam upasarga pUrvaka veSTa dhAtu ke antya varNa ko dvirukta (jise do bAra kahA gayA ho) sakAra hotA hai| jaise-saMbeSTate-saMvellai (baha acchI taraha lapeTatA hai) yahAM veSTa dhAtu ke TakAra ko lla yaha prAdeza kiyA gayA hai| 4-ud upasarga se pare veSTa dhAtu ke antyavarNa ko vikalpa se 'la' yaha Adeza hotA hai| jaise veSTate- ucvellai jahAM prastuta sUtra ne kArya nahIM kiyA, vahAM para----uveDhA (baha bandhana mukta karatA hai) yaha rUpa banatA hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH nmannaamanane 71 word * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 895--stridi-prakAra svidi Adi dhAtuoM ke antya varNa ko dvirukta (dvitva) jakAra hotA hai| jaise-1-saDisveditryA-sambatasijijarIe (sabhI prakSoM se pasInA bahAne vAlI kA), 2sampadyate-saMpajjai (vaha sampAdana karatA hai), 3-khikhate-khijjaha (vana dinna hotA hai| yahAM para svidi prAdi ghAlamoM ke antima varNa ko 'jaja' yaha Adeza hotA hai| sikAra pharamAte haiM ki prastuta sUtra meM "sthivAm" yaha jo bahuvacanAnta pada diyA hai, yaha prayogAnusaraNa ke lie hai| bhAva yaha hai ki jahAM para 'jaja' yaha Adeza dikhAI detA ho usakI siddhi isa sUtra ke dvArA kara lenI caahie| 896-vraj, nRt aura mad ina dhAtuoM ke antimavarNa ko dvirukta (vittva) cakAra hotA hai| jaise-----vrajati vaccAI (vaha jAtA hai), 2--nRtyati nacca (vaha nRtya karatA hai), 3-manamacchaha (yaha stuti karatA hai) yahAM para vraja Adi dhAtuoM ke antya varNa ke sthAna meM 'ca' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 67-rud aura nama dhAtu ke antya varNa ke sthAna meM cakArAdeza hotA hai| jaise ...-1-roviti svai, robai (vaha rotA hai), 2...namati-navai (vaha namaskAra karatA hai) yahAM para rud ke dakAra ko aura nama ke makAra ko bakAra kiyA gayA hai| 195-ut upasarga pUrvaka vij dhAtu ke antya varNa ke sthAna meM vakAra hotA hai| vaise---- udvijAti-uvivAda (vaha udvigna hotA hai), 2--ugaH uThavebo (kleSa) yahAM para jakAra ke sthAna meM vakArAdeza kiyA gayA hai| .. - khAda aura dhAva dhAtu ke antya vyaJjana kA lopa hotA hai| jaise-1-bArati= khAi, khAbhAi (vaha khAtA hai),20khAviSyati- khAhii {vaha khAegA),3-khAvakhAu (vaha khAe), 4-cAvatidhAi (vaha daur3atA hai), 5-dhAviSyati-dhAhiha (vaha daur3egA), 6-yAvata dhADa (vaha dauDe) yahAM para dakAra aura vakAra kA lona kiyA gayA hai| yahAM para bahulAdhikAra ke kAraNa partamAnA (lada), bhaviSyat (lada) aura vidhi (loTa, vidhiliG) Adi ke ekavacana meM hI khAda aura dhAva dhAtu ke antya vyaJjana kA lopa hotA hai, anyatra nhiiN| isa lie.---1-bAdantima khAdanti (ke khAte haiM), 2- bAvanti : dhAvanti (ve dauDate haiM) yahAM para dakAra aura bakAra kA lopa nahIM ho skaa| vRttikAra faramAte haiM ki bahulAdhikAra ke kAraNa kahIM para ekavacana meM bhI vakAra kA lopa nahIM hone pAtA ! jaise-dhAvati purataH pAvai puragro (vaha prAge daur3atA hai) yahAM para ekavacana thA tathApi bahulatA ke kAraNa vakAra kA lopa nahIM ho skaa| 200-sRjdhAtu ke antima varNa ko rephAdeza hotA hai| jaise------nisRjati nisiraha (vaha bAhara nikalatA hai), 2-dhutsRSati - bosiraha (vaha parityAga karatA hai),3-vyutsamAmi- vosirAmi (maiM parityAga karatA hUM) yahAM para jakAra ko rephAdeza kiyA gayA hai| 901-zaka Adi dhAtuoM ke antima varNa ko dvitva varNa hotA hai| jaise--1-dAkkA ubAharama-zAknoti sakkaI (baha samartha hotA hai), 2-jim kA udAharaNa --jemati-jimmaI (vaha bhojana karatA hai), 3-lag kA udAharaNa-lagatilagga (vaha lagatA hai, milApa hotA hai), 4.-mamkA udAharaNa- magati-mamgAi (vaha gati karatA hai),5---kupa kA udAharaNa-kupyati-kuppaI (vaha kopa karatA hai), 6. nara kA udAharaNa-nazyati nassai (vaha naSTa hotA hai), 7- ad kA udAharaNa parmacAli-paripraTTA (vaha paryaTana karatA hai), -suTa kA uvAharaNa--praluTati paloTTA (vaha loTatA hai),
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ fanmanARMA * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdA -suda kA javAharaga-tusthati-tuTTai (vaha tor3atA hai, vaha duHkha detA hai), 10.maTa kA udAharaNamadati namuda (vaha nAcatA hai), 11-sivakA avAharaNa sIvyatisibbaI (vaha sItA hai| yahAM para zaka Adi dhAtuoM ke antya vaNaM ko dvittva kiyA gayA hai| 102-sphuTi aura cali dhAtuoM ke antyavarNa ko dvitva vikalpa se hotA hai| jaise---- spati-phuTTai, phuDai (vaha vikasita hotA hai), 2-calati- callaI,calai vaha calatA hai) yahAM para TakAra aura lakAra ko vikalpa se dvittva kiyA gayA hai| 103-Adi upasargoM se pare yadi moli dhAtu ho to usake antima varNa ko vikalpa se dvisva hotA hai| jaise-1-pramolatiya pamillai, pamola i (vaha saMkoca karatA hai), 2-nimIlati nimillAi, nimIlai (vaha prAMkha mUndatA hai), 3.saMmolatiH sammillai, sammolai (vaha pachI taraha se milatA hai), 4-unmolati ummillai, ummIlaI (vaha vikasita hotA hai) yahAM para lakAra ko dvista kiyA gayA hai| prazna upasthita hotA hai ki sUtrakAra ke "prAdeH (prAdi upasagoM se pare)" aisA kahane kA kyA prayojana hai ? uttara meM nivedana hai ki--bhIlatimIlAi (vaha mUndatA hai) prAdi zabdoM meM pramAdi upasargoM ke abhAva meM bhI kahIM antima varNa dvitva na ho jAe, isa dRSTi se sUtrakAra ne "prAyaH" isa pada kA ullekha kiyA hai / prAdi upasargoM kA yahAM para prabhAva hone se prastuta sUtra kI pravRtti nahIM ho skii| 904-dhAtu ke antima uvarNa ko 'aba' yaha Adeza hotA hai| jaise-TuG pAtu kA uvAharakha-1-nila te niNhavai (vaha apalApa karatA hai), hu kA udAharaNa-2-nijuhoti-nivaDa (vaha hamezA havana karatA hai), puGakA upAharaNa--3---cyacale-cavai (vaha maratA hai), ha kA ubA haraNA-4---roti ravAi {vaha rotA hai), ku kA udAharaNa----5--kauti -kavADa (vaha zabda karatA hai)| mAha kA udAharaNa-6-suvatiya savAda (baha preraNA karatA hai), 7 - prasuvati-pasavai (vaha jyAdA preraNA karatA hai) yahAM para hucha prAdi dhAtuoM ke ukAra ko ava Adeza kiyA gayA hai| 905-chAtu ke antima RSaNa ko 'ara' yaha mAveza hotA hai| jaise-1karoti karai (vaha karatA hai), 2-dharati dharaI (vaha dhAraNa karatA hai), 3-niyate-mara (vaha prANa tyAgatA hai| 4-puNoti bAraha (vaha pasaMda karatA hai, vaha sagAI karatA hai), 5-sarati saraha (vaha sarakatA haiM), harati haraI (vaha haraNa karatA hai), 7-tarati=tarai (baha taratA hai| -mIryate jarai (baha bUDhA hotA hai) yahAM para RkAra tathA RphAra ko 'para' yaha mAdeza kiyA gayA hai| .. .06-vRS jaisI dhAtuoM ke RvarNa ko 'ari' yaha prAdeza hotA hai| jaise-1-varSati-varisa (vaha barasatA hai),2-karSati-karisai (khIMcatA hai),3---muSati-marisai (baha sahana karatA hai), 4-haSpati harisai (vaha prasanna hotA hai) yahA~ para RkAra ko 'ari' yaha Adeza kiyA gayA hai| prazna upasthita hotA hai ki "yaha pAsa vaSa sI hai" isa bAta kA bodha kaise ho sakegA ? uttara meM nivedana hai ki jina dhAtuoM kI R ke sthAna meM pari' yaha Adeza kiyA gayA dikhAI detA ho unako vRSAdidhAtu samajha lenA caahie| . rUSa jaisI dhAtoM ke svara ko dIrgha ho jAtA hai| jaise---1.... kRSyasiyA rUsa (ghamheM ruSTa hotA hai), 2-tuSyati-tusai (vaha prasanna hotA hai), 3-zuSyati-sUsai (vaha sUkhatA hai), 4.. dukhyatim-dUsai (vaha dUSita hotA hai), 5-puSyati: pUsai (vaha puSTa hotA hai), 6--zeSatimsIsa (vaha
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokA-dvayopesam * zeSa rahatA hai, vaha hiMsA karatA hai| ityAdi dhAtuoM ke svaroM ko dIrgha kiyA gayA hai| tor-yadi kita (jisa meM kakAra itu ho) aura hita (jisa meM DakAra it ho) pratyaya pare ho to dhAtu ke ivarNa aura uvarNa ko guNa (ikAra ko ekAra aura ukAra ko rokAra) ho jAtA hai| jaise---- 1-jitvA jeUNa (jIta karake), 2-nItyAneUNa (le jA karake), 3-nayati-nei (vaha le jAtA hai}, 4 --nayanti ra nenti (vele jAte haiM), 5...majora mAda (mahAkAla meM gamana karatA hai, vaha uDasA hai), 6-uDDIyante uDDanti (ve uDate haiM), 7--muktvA = motUNa (chUTa kara), bhusthA --sokaNa (subha kara ke) yahI para ivarNa aura uvarNa ko guNa kiyA gayA hai| bahulAdhikAra ke kAraNaM kahIM para ivarNa ko guNa nahIM bhI hotA, jaise-1-nItaH nIyo (le jAyA gayA), 2-uDDoma uDDINo (uDA huprA) yahA~ para bahulatA ke kAraNa ivarNa ko guNa nahIM ho skaa| 12 13 06-dhAtumoM ke svaroM ke sthAna meM anya (dusare) svara bahulatA se ho jAte haiM / jaise-1bhavatiH-havAi, hiMvaI (vaha hotA hai), 2-binoti-ciNai.cuNaI (vaha ikaTThA karatA hai), 3--zraddhAnam =saddahaNaM, sadahANa (zraddhA), 4-ghAvati dhAvai, dhuvai (vaha daur3atA hai), 5= roviti svadarovai (vaha rotA hai) yahA~ para svaroM ke sthAna meM anya (dUsare) svara bahulatA se kie gae haiM / bahulAdhikAra ke kAraNa kahIM para svaroM ke sthAna meM anya svara nitya hote haiN| jaise-1-vavAti deva (vaha detA hai|, 2-lAtilei (vaha grahaNa karatA hai), 3-vijahAti vihei (vaha viziSTa tyAma karatA hai), 4...natyatinAsaha (vaha naSTa hotA hai) yahAM para svaroM ke sthAna meM dUsare sthara nisyarUpa se kie gae haiN| AvaM prAkRta meM pravImi isa kriyApada kA bemi (maiM kahatA hUM) aisA rUpa banatA hai| yahAM para 3 sUtra se dhAtu ke UkAra ke sthAna meM ekAra kiyA gayA hai| 10- vyajanAnta dhAtu ke anta meM prakAra kA mAgama hotA hai| jaise-1-dhamatibhamA . (vaha bhramaNa karatA hai),2 hasati - hasai (vaha haMsalA hai), 3-karoti kuNai (vaha karatA hai), 4-dhu mbati cumbai (vaha cumbana letA hai), 5-bhaNati bhaNaI (vaha kahatA hai), 6----upazAmyati - uvasamAi (vaha zAnti karatA hai), 7 -- prApnoti - pAbai (vaha prApta karatA hai), 4-siJcatim siJcAi (vaha siJcana karatA hai), hai-ruNaddhi ma rundhA (baha rokatA hai), 10-muSNAti-musai (vaha corI karatA haiM), 11-harati ha raha (vaha haraNa karatA hai), 12-karoti - karai (vaha karatA hai) yahAM para bhram Adi dhAtuproM ke anta meM prakAra kA prAgabha kiyA gayA hai / vRttikAra pharamAte haiM ki jaise saMskRtabhASA meM dhAtuoM se zap prAdi pratyayoM kA vidhAna dekhane meM AtA hai, vaise prAkRta bhASA meM prAyaH zapa mAdi pratyayoM kA prayoga na / hotA hai| 11.....prakArAnta dhAta ko chor3akara avaziSTa-svarAnta (jisake anta meM zeSa svaraha) thAtatroM ke anta meM vikalpa se prakAra kA prAgama hotA hai| jaise-1-pAti-pAI pAI (vaha rakSA karatA hai), 2 - badhAti-dhAzrai, dhAi (vaha dhAraNa karatA hai), 3-pAti Ai, jAI (vaha jAtA hai), 4-dhyAyati jhAi, jhAi (vaha cintana karatA hai), 5 jumbhate ambhAi, jambhAi (yaha jaMbhAI letA hai), 6-uvAti-avyAgraha, uvAI (vaha Upara jAtA hai), 7-lAyatimilAi, milAi (vaha udAsa hotA hai), E-bikroraNAti-vikke mai, vikkei (baha becatA hai), 6-bhUtvA hogaUNya, hoUNa (ho karake), yahAM para prakArAnta se bhinna svarAnta dhAtuoM ke anta meM vikalpa se prakAra kA mAgama kiyA gayA hai| prazna upasthita hotA hai ki sarakAra ne "anata: (akArAnta ko chor3akara)" yaha
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH kyoM kahA? uttara meM nivedana hai ki-1-cikitsati ciicchai (vaha cikitsA karatA hai),2-zugupsati dugucchai (vaha nindA karatA hai), yahAM diinacha tathA buguccha ina akArAnta dhAtuoM se prakArAgamana ho jAe, isa vicAra se sUtrakAra ne "anataH" isa pada kA ullekha kiyA hai| 12-ci, ji, tha, hu, stu, la, pU aura dhUga ina dhAtuoM ke anta meM NakAra kA Agama hotA hai aura ina dhAtuoM kA svara hrasva ho jAtA hai| ni dhAtu kA udAharaNa-cinoti-ciNai (vaha ikaTThA karatA hai),ji dhAtu kA uvAharaNa - ayati-jiNAi (baha jaya prApta karatA hai), dhAtu kA udAharaNa--- bhUNoti-suNai (baha sunatA hai), ha dhAtu kA udAharaNa---juhoti - huNai (vaha havana karatA hai), stu kA udAharaNa--stautithUNai (baha tArIpha karatA hai), lU kA udAharaNa--sunAti-luNai (vaha chedana karatA hai), pU kA udAharaNa-punAti -puNai (vaha pavitra karatA hai), dhUpa kA uvAharaNa-dhunoti-dhuNai (vaha dhunatA hai, kAMpatA hai), yahAM para ci Adi dhAtuoM ke anta meM NakAra kA prAgama kiyA gayA hai aura svara ko hrasva banAyA gayA hai| bahulAdhikAra ke kAraNa kahIM para NakAra kA prAgama vikalpa se bhI hotA hai| jaise-1-uricanoti =ucciNAi, ucce i [vaha (phUloM kA) boTana-tor3anA karatA hai], 2-jitvA jeUNa, jiNiUNa (jIta kara), 3-jayati jayai, jigai (baha jItatA hai),4---zratvAsoUNa, suNiUNa (suna karake) yahAM para NakAra kA prAgama vikalpa se kiyA gayA hai| atha karmabhAva-prakaraNam * 613-na vA karma-bhAve vyaH kyasya ca luka / 8 / 4 / 242 / cyAdInAM karmaNi bhAve ca vartamAnAnAmante dvirukto vakArAgamo vA bhavati, tatsaMniyoge ca kyasya luk / cinvai, ciriNajjaha / jivvai, jiNijjai / subvai,suriNajjai / huvvai, hugijjai / thunvi,thuriNgjji| luvA, lunnijji| puvvai, punnijji| dhunvai, dhurinnjji| evaM bhvissyti| civihii ityaadi| 914---mmAceH / 8 / 4 / 243 / cigaH karmaNi bhAve ca ante saMyukto mo vA bhavati, satsaM niyoge kyasya ca luk| cimmai, cibbai, ciriNajjai / bhaviSyati / cimmihii, civihii, ciriNa hii| 615-hankhano'ntyasya / 8 / 4 / 244 / pranayoH karmabhAve'ntyasya dvirukto mo yA bhavati, tatsaMniyoge kyasya ca luk / hammai, hariNajjai / khammai, khaNijjai / bhaviSyati / hammihii, haNihiI / khammihii, khrinnhii| bahulAdhikArAddhanteH krtrypi| hammai, hantI. tyarthaH / kvacinna bhavati / hantavvaM / hantUraNa / ho| :: .. 916-bhabho duh-lih-vh-rudhaamuccaatH| // 4 // 245 / duhAdonAmantyasya karmabhAve dvirukto bho vA bhavati,tatsaMniyoge kyasya ca luka vaherakArasya ca ukAraH / dubbhi,duhijji| libhai, lihijjai / bubbhai,vahijjai / rubbhai, rundhijjai / bhaviSyati / dubhihida, duhihii ityAdi /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: saMskRta-hindI- TIkA-drayopetam 75 617 -daho jhaH / 8 / 4 / 246 / vaho'ntyasya karmabhAve dvirukto bho vA bhavati, tatsaMniyoge kyasya ca luk / Damjhai Dahijjai / bhaviSyati / ujjhihira, Dahihie / 18- bandho ndhaH / 8 / 4 / 247 / andherdhAtorantyasya ndha ityavayavasya karmabhAve ko vA bhavati, tatsaMniyoge kyasya ca luk / bajjhai bandhijjai / bhaviSyati / bajjhihii, afafer / 1 16- samanUpAdrudhaH / 84 / 24 / samanUpebhyaH parasya rundherantyasya karmabhAve jho vA bhavati, tatsaMniyoge kyasya ca luk / saMrujhara, pragurujjhai, uvarujbha / pakSe / saMrundhijjara, zrarapurundhijjara, uvarundhijjai / bhaviSyati / saMrujjhidri, sarunvidi ityAdi / -620- gamAvInAM dvitvam / 8 / 4 / 246 / gamAdInAmantyasya karmabhAve dvitvaM vA bha vati, tassaMniyoge kyasya ca luk / gam / gammai, gamijjai / hasa / hassai, hasijjai / bham / bhaoors, bharigajjai / chup / chuppar3a, chuvijjai / ruda - namoH [ 4.226] iti kRtavakArAdezo rudiratra paThyate / ruv / ruvvai, ruvijjai / labh / labbhai, lahijjai / kath / kattha, kahijjai / bhuj / bhujai, bhujijjai / bhaviSyati / gammihira, mihira, ityAdi / e21 - hR-kR-tu-jrAmIraH / 8 / 4 / 250 / eSAmantyasya Ira ityAdezo vA bhavati, tatsaMniyoge ca kyasya luk / hIraha, harijjadda / koraDa, karijjai / tIrai, tarijjai / jIras, jarijjai / 22- arjevidaH / 8 / 4 / 251 | antyasyeti nivRttam / arjeDhippa ityAdezo vA bhavati, tatsaMniyoge kyasya ca luk / vippae / pakSe / viDhaviNjaDa, prajjijjai / 23- jJo - Najjau / 8 / 4 / 252 / jAnAteH karmabhAve gavva, rAjja ityAdezau vA bhavataH, tatsaMniyoge kyasya ca luk / gavvadda, zAjjai / pakSe / jArigajjaha muNijjai / mnajJorsa: [2.42 ] iti khAdeze tu gAijjai / navpUrvakasya - zraraNA ijjai / 624 --- vyAhRgervAhippa: / 8 / 4 / 253 / vyAharateH karmabhAve vAhippa ityAdezo vA bhavati, tatsaMniyoge kyasya ca luk / vAhiSpada, vAharijjai / 625- ArabherADhappaH / 84 / 254 / zrAGpUrvasya rameH karmabhAve ADhavya ityAdezo vA bhavati, tatsaMniyoge kyasya ca luk / ADhappai | pakSe / zrADhavISa / 626 - sniha-sacI: sippaH / / 4 / 255 / anayoH karmabhAve sippa ityAdezo bha afi, kyasya ca luk / sippakSa / snihyate, sicyate vA / 27 - grappaH / 8 / 4 / 256 / grahe: karmabhAve gheppa ityAdezo vA bhavati, kyasya ca luk / Sepa, givhijjai /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakArAtmakatA .. * ta-vyAkaraNa caturthapAvA 628-spRzerichappaH / 814 / 257 / spRzaleH karmabhAve chippAdezo vA bhavati, kyasya ca luk / chippai, chibijjaa| * atha bhAbakarma-prakaraNam * saMskRta bhASAyAM trayo bAcyA bhavanti-kartRvAcyaH, karmavAcyaH, bhAvavAcyazca / sakarmaka-dhAtUnAM rUpANi karmavAcye, kartRvAcye ca bhavanti, akarmakadhAtavastu kartRvAcye bhAvavAcye caiva prayujyante / kartRvAcye kA mukhyo bhavati, kriyA kartAnusAriNI jJeyA, kartari pra. thamA, karmaNi ca dvitIyA vibhaktirbodhyA / yathA---rAmaH zAstraM paThati / karmavAcye karmaNo mukhytaa'vgntvyaa| kartari tRtIyA, karmaNi ca prthmaavibhktirjaayte| tathA kriyA karmAnasAriNI bhavati / yathA-rAmeNa pustakaM paThyate / bhAvavAcye tu kartari tRtIyA-vibhaktiH prayojyA, karmaNastatrAbhAva eva bhavati / kriyAyAJca prathamapuruSasyakavacanameva samupalabhyate / yathA-manuSyaH mriyate / 641 sUtre bhAvakarmaNovidhiH nirUpitaH / prastuta-prakaraNe'pi bhAvakarmaNoH vidhividhAmaM nirUpayatyAcArya: 113-cIyate / cidhAtuH cayane / tri+kya+te / 913 mU0 vaikalpike vva ityAgame, kyasya ca khuki,628 sU0 te ityasya icAdeze civaDa va ityAgamAbhAve,912 saNakArAgame,649 sa0 kyasya . ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajamIne pareNa saMyojye viriNajjA iti bhavati / joyate / ji jaye / ji-+-kya+te / pUrvavadeva jivai vya ityAgamAbhAve jiNijjai iti sAdhyam / zrUyate / zru shrvnne| zu+paya+te / 350 sU0 rephalope,260 sU0 zakArasya sakAre subaha 3 ityAgamAbhAve suriNama iti bhavati / evameva hayate / dhAtuH daanaa'dnyoH| hu+kya+se hubbAi,huNijjAstupate / stu stavane / stu+kya+te / 316 sU0 stasya thakAre thumvaithugijjaha, lUyate / lU chedane / lUkya+le / prastutasatreNa vikalpena va ityAgame, kyasya ca luki, 84 sU0 saMyoge pare haste lubvAi vyAgamAbhAve 912 sU0 kArAgame, UkArasya ca ukAre, 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, prajjhIne paireNa saMyojye luNijjai iti bhavati / evameva-pUyate / pUt pabane / puu+ky+te| pUrvavadeva puvA bavAmAbhAve yuriMgajjabayUyate / dhUg kampane / dhU+kya+te / pUrvavadeva dhutraha, dhuNima iti bhavati / evaM bhaviSyati / prastutasUtreNa yathA vartamAnakAle vAgamaH, kyasya ca luga vihitaH, evameva bhaviSyatkAle'pi bodhavyamiti bhAvaH / yathA-vedhyate / ciadhAtuH cayane / ci-+kya+syate / prastutasUtreNa vvAgame, kyasya ca luki,655 sU0 pratyayasyAdau hiprayoge, 646 sU0 prakArastha ikAre, 628 sU0 sthate ityasya sthAne icAdeze cibihii iti bhavati / . . 114--bIyate / cidhAtuH cayane / ci+kya+te / 914 sU0 vaikalpike ma ityAgame, kyasya ca luki 628 sU0 te ityasya icAdeze cimma vyAgamAbhAve 913 sUtratulyameva cimyA, svAgabhAbhAve ci. mijA iti bhavati / prakriyA 113 sUtre jJeyA / ceSyale / ci+kya+syate cimm+syte| 646 sU0 sakArasya ikAre,655 sU0 pratyasyAdau hiprayoge, 628 sU0 syate ityasya icAdeze cimmihi mmAmamAbhAve-913 sUtratulyameva cibihii vAgamAbhAve 913 sU0 kArAgame ciNihii iti bhavati / 649
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam sUtre bahulAdhikArAvibhi: kyasyAbhAvajJeyaH / -615- hanyate / hana hiMsAgatyoH hana + kya+ te / 915 sU0 nakArasya vaikalpike mma ityAdeze kyasya ca luki, 628 sU0 le ityasya inAdeze hamma smAdezAbhAve han + k + te iti sthite 220 sU0 nakArasya NakAre, 649 sU vayasya ijja ityAdeze hariNajaha iti bhavati / samyate / khan khnne| khan+ kya+se prastutasUtreNa nakArasya vaikalpike mmAdeze, kyasya ca luki khammai mamAdezAbhAve pUrvavadetra - frees iti bhavati / haniSyate / hun+kara+sthate hamma+vatha + syate hammihi haNihida prakriyA 914 sUtroktasya vihita, ciNihida ityasya prayogavyasya tulyaiva jJeyA / evameva niSyate / khan + k + sthate mihi, khazihida ete rUpe'pi sAdhye | balAdhikArAt / prastutasUtreNa hanuvAtoH karmaresert varNasya mAdezo vihitaH, parantu bahulAdhikArAt hanyAtoH kartaryapi mmAdezo bhavatIti bhAvaH / yathA- hanti / han+liv | bAhulyena nakAratya mma datyAdeze 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze hammada iti bhavati / cinna bhavati / bahulAdhikArAt karmabhAve'pi prastutasUtrasya pravRttinaM bhavati / yathA-hamtaSyam / hantavya +si | bAhulyena prastuta sUtrasyApravRttI 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 vakAravilve 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre hantamvaM iti bhavati / hatvA / n + vA / bAhulyena prastuta sUtrasthApravRttI 417 sU0 ktvaH sthAne tuNa ityAdeze hantUNa 27 sU0 vikalpena anusvA rAgantu ityapi bhavati / hataH / han + ktanta / bahulena prastutasUtrApravRttI saMskRtaniyamena hRta+si iti jAte, 177 sU0 lakAralope, 491 sU0 seDa:, Diti paretyasvarAdelapi hoM iti bhavati / 77 16- kute / duha dhAtuH dohate / duh +kyate / 916 sU0 vikalpena hakArasya bhUbha itthAdeza, kyasya ca luki, 361 sU0 pUrvabhakArasya bakAre, 620 sU0 te ityasya iyAdeze tugbhai su-bha ityAdezAbhAve -- 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, prajjhIne pareNa saMyojye hijjai iti bhavati / siMhyate / liha, svAda | liha +kyate / pUrvavadeva limbha, lihijja iti sAdhyam / evameva udyte| vaha prApaNe / vah + k + te / prastutasUtreNa hakArasya bhUbha ityAdeze, kyastra luki, vaha dhAtorakArasya ca ukAre mbhara bhU-bha ityAdezAbhAve purvavadeva vahijjai iti bhavati / rudhyate / rutrir (ru) yAvara rudh + kya + te pUrvadeva rubha mbha ityAdezAbhAve 889 sU0 prakArasya ndha ityAdeze, kyasya ijjAdeze, 10 sU0 svarasya lope, abhIne pareNa saMyojye runthinara iti bhavati / bhaviSyati / bhaviSyat kAle'pi bhUbha ityAdezo bhavatIti bhAvaH / yathA cokSyate / duhu + kya+syate dubbha + syate / 655 sU0 pratyayasyAdI fortress, 646 sU0 prakArasya ikAre 628 sU0 syate ityasya icAdeze dumbhihiha bhUbha ityAdezAbhAve 649 sUtrayasya vaikalpikatvAt ha + hi +i iti sthite 910 sU0 prakArasyAgame, 646 sU0 akArasya sthAne ikAre iti duhihi bhavati / 617 - bahyate / daha dhAtuH dAhe / dah + kyanaM te / 218 sU0 dakArasya DakAre, 917 sU0 haikArasya vaikalpike zubha ityAdeze, vAsya ca luki, 361 sU0 prathama kakArasya jakAre, 620 pU0 te i sva. cAdeze ityAdezAbhAve 641 sU0 kyasya sthAne ijja ityAdeze hijjai iti bhavati / daha + k + syateijbha + syate / 646 sU0 prakArasya ikAre, 655 sU0 pratyayasthAdI hiprayoge, 62 sU0] syate ityasya sthAne icAdeze hi ityAdezAbhAve Daha + hi iti sthite, 910 sU0 prakArAgame, 646 sU0 akArasya ikAre hi iti bhavati / 649 sUtravihitakyasya vai kalpitvAdavAbhAvo bodhyaH /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ - mineran A N ..../ M / * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAH 618-badhyate / bandh bandhane / bandha+kya+te / 918 sU0 vikalpena nyasya jhUjha ityAdeze, kyasya ca luki, 361 sU0 prathamajhakArasya jakAre, 628 sU0 te ityasya ivAdeze babhAi mAdezAbhAve 649 sa0 kyasya ija ityAdeze vandhijai iti bhavati / adhiSyate / bandha+syate-bajbha+syate, 655 sU0 hiprayoge, 646 sU0 prakArastha ikAre,628 sU0 sthate ityasya icAdeze bhihi jhajhAdezAbhAve 910 sU0 akArasyAgame, akArasya ikAre adhihi iti bhavati / 649 sUtravihitasya kyasya vaikalpikatvAdazra kyapratyayasyA mAvo bodhyaH / 16..-saMrudhyate, anurudhyate, upAdhyate / sampurvakaH rudhira (ru) samyag prAvaraNe. anupUrvaka rudhirdhAtuH anurodhe, prArthanAyAM vA, upapUrvakA rudhirdhAtuH uparodhe-virodhe / saMrudh + kya+te,anuruva+ kya+te, uparudh +kya+te / 228 sU7 nakArasya SakAre,231 2 0 pakArasya vakAre, 919 sU0dhakArasya vaikalpike jhUjha ityAdeze kyasya ca luki, 361 sU0 prathamabhakArasya jakAre, 628 sUta te ityasya icAdeze saMjhaha, aNurujjhada, avara bhai iti bhavati / pksse| jhajhAdezAbhAve 589 sU0 dhakArasya ndha ityAdeze, 649 sa0 kyasya sthAne ijja ityAdeze, 10 sU. svarasya lope saMhandhijjada, azumdhijmAi, upAdhijjai iti bhavati / bhaviSyati / bhaviSyatkAlika-pratyayasyodAharaNaM pradIyate / yathA---saMroraspate / saMrudh + sthale saM +svate / 655 sU. pratyayasthAdI hiprayoge, 646 sa prakArasya ikAre, 628 sU syate ityasya icAdeze saMrujhihida jhajhAdezAbhAve 889 sU0 dhakAraspandha ityAdeze, akArasya ikAre saMvandhihii iti bhavati / atrApi vaikalpikatvAt 649 sUtreNa kya-pratyayo mAbhU / ..... 20 gamyate / samla (gam) gatau / gam + kya+te / 920 sU0 makArasya dvittve,kyasya ca lope, 910.sU0 akArAgame, 628 sU0 te ityasya icAdeze gammA dvisvAbhAve 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze gamijAi iti bhavati / hasyate / has hAse / has+kya+te / prastutasUtreNa sakArasya vizva kyasya ca lope hassai, dvitvAbhAve pUrvavadeva hasija iti bhavati / bhaNyate / bhaN bhaNane / bhaN+kya+te / pUrvayadeva bhaksAi, bhaNijnaI iti sAdhyam / chupyate / chupa sparza / chupa+ kya+te / pUrvavadeva chuppai dvittvAbhAve 23.1 sU0 pakArasya prakAre chuvija iti bhavati / vnmorvH| 897 sUtreNa ruddhAtoH dakArasya vakAro bhavati, tataH sav iti bhavati, gamAdiSu dhAturapi pakSyate, ato'trApi prastutasUtrasya pravRsirjAyate / yathA-sayatevarodhane / ruda+kya+te, 897 sa0 dakArasya vakAre, pUrvavadeva ruSa dvisvAbhAve vijjahI / iti bhavati / labhyate / labha laabhe| lbh-ky+te| prastatasatreNa bhakArasya vaikalpike dvittve, kyasya ca luki, 361 sU0 pUrvabhakArasya bakAre sabhai dvittvAbhAce 157 sU0 bhakArastha hakAre lahijjai / kathyate / kath kathane / kath + kya+te / prastulasUNa thakArasya dvittve, kyasya ca luki, 361 sU0 pUrvathakA rasya sakAre kasthA dvittvAbhAve 157 su0 thakArasya hakAre kahijjai iti bhavati / bhujyate / bhuja bhojane / bhuja+kya+le= bhumjA dvisvAbhAce 751 sU0 bhuja-dhAtoH sthAne bhuja ityAdeze, kyasya ijjAdeze, 10 sUta svarasya lope, pUrvavadeva bhujijja iti bhavati / garasyate / gam + kya+syate gamma+syale, 655 sU0 hiprayoge, 646 prakArasya ikAre, 628 sU0 syate ityasya icAdeze gammihiMda dvitvAbhAve gam + hi + i ityatra 910 sU0 prakArasya Agame, 646 sU0 prakArasya ikAre gamihiha iti bhavati / vaikalpikatvAdatra 649 sUtreNa kyapratyayAbhAvo bodhyH| 21-- hIyate / hRt haraNe / ha+kya+te / 921 sU0 RvarNasya vikalpena Ira ityAdeze,kyasya ca luki, 628 sU0 te ityasya icAdeze hIrai prAdezAbhAve 905 sU0 RvarNasya para ityAdeze, 649
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5: caturthapAdaH saMskRta-hindI TIkAdrayopetam 9 sU0 kyasya ijja ityAdeze 10 sU0 svarasya lope, prabhone pareNa saMyojye harijjada iti bhavati / evameva - kriyate / DukRJ (kR) karaNe / kR + kya+ te phorai, karijjara, tIryate / tu tarI / tu+kya+te tIra, tarijar3a, jIryate / juSa (ja) vayohAnI / ju+kya + te = jora, jarijjai iti sAdhyam / 22- yasyeti nivRttam / 883 sUtrataH 'antyasya' ityasya padasyAnuvRttirAyAti parantu 922 sUtre tasya nivRttijatiti bhAvaH / bhrate / zraj upArjane / zraj + k + te / 922 sU0 ajM - dhAto: sthAne vikalpena viDhappa ityAdeze, kyastha ca luki, 620 sU0 te ityasya ivAdeze viates zrAdezAbhAvapakSe 779 sU0 zraj dhAtoH vaikalpike vizva ityAdeze, 649 sU0 kyastha ijjAdeze, 10 sU0 earer lope vizada vivAdezAbhAve 350 sU0 rephalope, 360 sU0 jakAradvitve, kyasya ijjAdeza ajji iti bhavati / 923 - jAyate / jJA zravabodhane jJA+kyA+te / 923 sU0 jJAdhAtoH sthAne vikalpena gavya, Najja ityAdezau jAtau kyasya ca lugabhavad, 620 sU0 te ityasya icAdeze samba, rAjjai pradezAbhAve 678 sU0 jJAdhAto: jANa, muNa ityAdezI, 649 sU0 kyasya sthAne ijjAdeze 10 sU0 svarasya lope ANijai, muNijjai bahulAdhikArAt 678 sUtrasyApravRttI 313 sU0 jJasya sthAne NakArAdeze nAha, na jJAyate iti napUrvakasya tu aNAijjai iti bhavati / atra 5 sU0 sandherabhAvo bodhyaH / 24 -- vyAhriyate / viprAGpUrvakaH hRdhAtuH vyAharaNe kathane / vyAhna+kya + te / 924 sU0 dhAtoH vaikalpike vAhitya ityAdeze, kyasya ca luki, 628 sU0 te ityasya itrAdeze vAhiSpa zrAdezAbhAve 349 sU0 yakAralope, 905 sU0 RkArasya mara ityAdeze, 649 su0 kyasya ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope vArijma iti bhavati / 625--prAramyate / zrAGpUrvakaH ram-dhAtuH prArambhe mAraMbha +kyate / ityatra 925 sU0 zrAbhU-dhAtoH sthAne vikalpena prApya ityAdeze 628 sU0 te ityasya sthAne icAdeze Apa zrAdezA'bhAve 826 sU0 rAtoH sthAne Dhava ityAdeze, 649 sU0 kapastha IMdha ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, pUrvavadeva AdIa iti bhavati / 26 - snihyate, sicyate / sniha snehe, sic sicane / sniha + k + te, sic +kyate / 926 sU0 sneha - siyoH sthAne kramazaH sippa ityAdeze, vayasya ca luki, 628 sU0 te ityasya sthAne idhAdeze ferus iti bhavati / 627 - gRhyate / graha, upAdAne / graha + k + te / 927 sU0 graha dhAtoH vikalpena gheppa ityAdeze, kyasya ca luki, 628 sU0 te ityasya icAdeze gheppai zrAdezAbhAve 880 sU0 graha vAto: sthAne geha ityAdeze 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, 10 su0 svarasya lope, abhIne pareNa saMyojye givhij iti bhavati / 28--spRzyate / spRz sparze / spRz + ya + te / 928 su0 spRdhAtoH vikalpena chippa ityAdeze, vayasya ca luka, 620 sU0 te ityasya ivAdeze hi prAdezAbhAve 853 sU0 spRzvAtoH sthAne chiva itvAdeze, 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope thivijjai iti bhavati / atha karmavAcya aura bhAvavAcya se sambandhita prakaraNa saMskRtabhASA ke samAna prAkRtabhASA meM bhI kartR, karma aura bhAva ye tIna vAcya upavandha hote haiM, inakI vyAkhyA pIche 641 ve sUtra meM kI jA cukI hai / prastuta prakaraNa meM bho
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRti-vyAkaraNam * caturthapAdaH sUtrakAra karmavAcya aura bhAvavAcya ke vidhividhAna kA prasaMgopAtta kucha nirdeza kara rahe haiM--- 13. yadi 612 sUtra meM paThita ci Adi dhAtu karmavAcya tathA bhAvavAcya meM vidyamAna ho to unake anta meM dvirukta (dvittva) dhakAra kA prAgama vikalpa se hotA hai aura usa (ba) kA saMniyoga (sAmIpya) hone para kya-pratyaya kA lopa ho jAtA hai| jaise--- --dhIyate-civvai, ciNijjai (usa se ikaTThA kiyA jAtA hai), 2-jIyate - jidhai, jiNijjada (usa se jItA jAtA hai), 3-bhUyate - subbai, suNijjai (usa se sunA jAtA hai), 4-hUyate-hubbAi, kRNijjai (usa se havana kiyA jAtA hai), 5-stUmate-thumbada, thuNijjai (usa se stuti kI jAtI hai), 6-lUyate lubai, luNijjai (usa se kATA jAtA hai), 7-pUyase-puvvai, puNijjai (uma se pavitra kiyA jAtA hai), 5-dhUyate -dhuvvai, dhUNijjA (usa se dhunA jAtA hai)| yahAM para ci Adi dhAtuyoM ke anta meM 'dha' kA vaikalpika mAgama kiyA gayA hai / vRttikAra pharamAte haiM ki isI prakAra bhaviSyakAla-bodhaka pratyaya pare hone para bhI '' kA mAgama kiyA jAtA hai| bhAva yaha hai ki prastuta sUtra dvArA-vidha Adi prayogoM meM jaise vartamAnakAla-bodhaka pretyaya pare hone para 'dhva' kA pAgama kiyA gayA hai, vaise bhaviSyat kAlika pratyaya ke prAMge hone para bhI ya kA prAgarma kiyA jA sakatA hai| jaise-ceSyate -cibihiba (usa se ikaTThA kiyA jAyagaDa) yahAM para bhaviSyat kAlika pratyaya ke pare hone para bhI vdha kA prAgama kiyA gayA hai| 14-bhAvakarma (bhAvavAcya tathA karmavAcya) ke cim (ci) chAtu ke anta meM saMyukta ma (mma) kA prAgama vikalpa se hotA hai, aura usama kA sAnayoga hone para kama-pratyaya kA lopa ho jAtA hai| jaise-cIyate-cimmai, cikSva i, ciNijjai (usase ikaTThA kiyA jAtA hai), bhaviSyat kAla-bodhaka prasmaya pare hone para-veSyate -cimmihii, cidhihii, ciNihii (usa se ikaTThA kiyA jAyagA) aise .rUpa banate haiN| 5-bhASakarma meM vidyamAna han aura khan ina dhAtuoM ke antya varNa ko dvirukta (dvitva) mArAdeza vikalpa se hotA hai, aura isakA saMniyoga hone para kya-pratyaya kA lopa ho jAtA hai| jaise.1-hatyate-hammada, haNijada (vaha mArA jAtA hai), 2 -- khanyate - khammai, khaNijjA (yaha khA~dA jAtA hai), bhaviSyatkAlIna prasthaya prAge hone para-----niSyate -hammihiI, haNihida (vaha mArA AyamA), 2- khaniSyatempa sammihii, khaNihii (vaha khodA jAvegA), aise rUpa banate haiN| yahAM para bhAvakarma meM hanu aura khan dhAtu ke antima varNa ko '' kA vikalpa se prAdeza kiyA gayA haiN| vRttikAra pharamAte haiM ki bahulAdhikAra ke kAraNa kArtA meM bhI ina dhAtuoM ke antima varNa ko 'mma' kA prAdeza ho jAtA hai| jaise-hanti - hammai (vaha mAratA hai), yahAM para kartA meM bhI 'ma' kA Adeza kara diyA gayA hai| bahulAdhikAra ke kAraNa kahIM para bhAvakarma meM bhI 'mama' kA Adeza nahIM hotA hai| jaise-1-hantavyam hantavvaM (mAranA cAhie), 2-hatvA- hantuNa (mAra karake), 3-hataH- ho (mArA humA), yahAM para bhAvakarma meM bhI antyavarNa ko 'mma' kA mAdeza nahIM ho skaa| 16-karmabhAva (karmavAcya tathA bhAvavAcya) meM duha, liha, yaha, aura rupa ina dhAtuoM ke pratya varNa ko vikalpa se dvirukta (dvitva) bhakArAdeza hotA hai aura usakA saMniyoga (somocya) hone para kyapratyaye kA lopa tathA vaha dhAtu ke prakAra ko ukArAdeza ho jAtA hai| jaise------bujhate - dubhAi, duhijjai (vaha dUhA jAtA hai), 2-lihyatelibabhai, lihijjaha (vaha cATA jAtA hai),3-uhyatemA bunbhai,bahijja (vaha uThAyA jAtA hai),4- ruthyate - rukabhai, rundhiAjaivaha rokA jAtA hai), bhaviSyat
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtyUpATa saMskRta-hindI TIkAdvayopetam 8 1 uda kAlika pratyaya pare hone para ghoSayate dunibhahidda, duhihii (vaha dUhA jAyagA ) ityAdi prayogoM meM varta Shreefos aura bhaviSyatkAlIna pratyayaM pare rahane para 'bhUbha' yaha Adeza trikalpa se kiyA gayA hai / 917 - kramabhAva se daha dhAtu ke antima varNa ko dvirukta (dvitva) kArAdeza vikalpa se hotA hai saura usake saMniyoga meM ksa kA lopa hotA hai / jaise bAte bajcha, Dahijjada (vaha jalAyA jAtA hai), bhaviSyakAlIna pratyaya pare hone para pakSyate ijbhihi, uhihida (vaha jalAyA jAyagA ) aisA rUpa bar3hatA hai| yahAM para mAtu ke hakAra ko '' yaha Adeza karake kya kA lopa kiyA gayA hai / 618 - karmabhAva (karmavAcya tathA bhAvavAcya ) meM bandhU dhAtu ke '' isa zravayava ke sthAna meM vikalpa se 'zubha' yaha bhAdeza hotA hai aura usakA saMniyoga hone para vaya-pratyaya kA lopa kiyA jAtA hai| jaise badhyate baru, bajjidda (vaha bAMdhA jAtA hai), bhaviSyakAlIna pratyaya ke pare hone para - miste= bajbhihira bavihida (vaha bAMdhA jAyagA aisA rUpa banatA hai| yahAM para vartamAnakAlika tathA avisvakAlika pratyaya pare hone bandhudhAtu ke 'ndha' ko 'jhUma' yaha Adeza kiyA gayA hai| 916 -- karmabhAva meM sam, anu aura upa ina upasargoM se mAge yadi rudhirghAtu ho to isake a liga varNa ko 'hA' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai, aura isa Adeza kI avasthiti meM kya-pratyaya kA khopa ho jAtA hai| jaise - 1 - saMyate saMrubhaGga (vaha rokA jAtA hai), 2-- anurudhyate - aNurujjhada (anurodha kiyA jAtA hai), 3-uparudhyate ubarujjhara (vaha rokA jAtA hai), jahAM para prastuta sUtra kA kArya nahIM huA, vahAM para kramazaH saMndhija, marunjiniye rUpa banate haiN| bhaviSyakAlIna pratyaya pare rahane para- 1 - saMzetsyate saMrujjhihii Adeza ke prabhAvapakSa meM saMnnihi ( rokA jAyagA ) ityAdi rUpa bana jAte haiN| yahAM para vartamAna tathA bhaviSyat kAla bodhaka pratyaya ke para hone para ruke prantya varNa ko 'bhUta' yaha praveza karake kaya kA lopa kiyA gayA hai| 1 -D w 20- karmabhAva meM gam Adi dhAtuoM ke antima varNa ko vikalpa se dvittva hotA hai aura usa kA saMviyoce hone para kaya kA lopa hotA hai| jaise-m dhAtu kA udAharaNa- 1 gamyate gammada, ga mijja (usase jAyA jAtA hai), isa kA udAharaNa - 2 - hasyate hassada hasijjai ( usa se haMsA jAtA hai), bhara bAtu kA udAharaNa 3 - bhaSyate bhAi, bhaNijjai (usase kahA jAtA hai), chupa dhAtu kA yAharaNa - 4 - chupAte chuppai, vijada ( usase sparza kiyA jAtA hai), vRttikAra pharamAte haiM ki gamA digaNa meM rud dhAtu kA bhI pATha hai, parantu 897 sUtra se dakAra ke sthAna meM vakArAdeza kara lene ke ana tara jaba usakA yaha rUpa battatA hai taba usa kA yahAM para grahaNa kiyA jAtA hai| jaise - 5 - ruthate F 20 vija (usa se royA jAtA hai, lam kA udAharaNa -6-- labhyate lagbhai, lahijja (usase prApta kiyA jAtA hai) kath kA udAharaNa- 7 kamyate katthada, kahijjada ( usase kahA jAtA hai), bhuna kA javAharaNa - 6 - bhupate- bhujjara, jijjada ( usa se khAyA jAtA hai), bhaviSyatkAlIna pratyaya ke pare rahane para gammihi gamihida ( usa se jAyA jAyagA ) ityAdi rUpa bana jAte haiN| yahAM para gama mAdi dhAtuoM ke mantima varNa ko vikalpa se dviva karake kya kA lopa kiyA gayA hai| tu aura ina dhAtuoM ke antya varNa ko vikalpa se 'Ira' yaha zrAdeza hotA hai,. aura isa kA saMniyoga hone para kapa pratyaya kA lopa ho jAtA hai| jaise -1 hrIyate hI radda, hari(usa se jAtA hai), 2--kiyate kIrar3a, karija (usase kiyA jAtA hai), 3 tIrtha 21 hai-jIra (usa se jIrNa humA jAtA hai), :
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 -Luilyhummarrrrrrravel muraamanar * prAkRta vyAkaraNam * catupapAdA yahA~ para bhAva-karma meM hu prAdi dhAtuoM ke antima varNa ko 'Ira yaha prAdeza karake kyA pratyaya kA lopa kiyA gayA hai| 122-vRtikAra pharamAte haiM ki yahAM "antyavarNa ke sthAna meM" isa anuvRtti kI nivRtti ho jAtI hai / 183 sUtra se antyasya isa pada kI anuvRtti grahaNa kI jA rahI thI, kintu aba prAge usakI nivRtti samajhanI cAhie / aji dhAtu ke sthAna maiM ' vipa yaha mAdeza vikalpa se hotA hai, aura usakI prayasthiti meM kya pratyaya kA lopa ho jAtA hai| jaise ----ajyateviDappar3a, Adeza ke abhAvapakSa meMvivijjai, ajjijjai (usase paidA kiyA jAtA hai) aise rUpa banate haiN| 23-karmabhAva meM jJA dhAtu ke sthAna meM Nava aura Najja ye do mAdeza vikalpa se hote haiM, ina ke saMniyoga meM kya-pratyaya kA lopa ho jAtA hai| jaise --zAyate-Nadhvai, pajjai dhAdeza ke prabhAvapakSa meM-jANijaha, mugijara, 313 sUtra dvArA ke sthAna meM 'e' yaha prAdeza ho jAne para-nAbAda (usa se jAnA jAtA hai) yaha rUpa banatA hai| yadi jJA dhAtu se pUrva natra kA prayoga ho to na zAyatemA bhagAijai (usa se jAnA nahIM jAtA hai| yaha rUpa ho jAtA hai| 24-- pharmabhAva meM vi aura prAG (prA) upasarga pUrvaka hu dhAtu ke sthAna meM pAhipa yaha mAdeza vikalpa se hotA hai aura isakA saMniyoga hone para kya-pratyaya kA lopa ho jAtA hai| jaise-vyAhimate vAhippai, mAdeza ke abhAva meM bAhara se kahA jAtA hai) yaha rUpa banatA hai| .. 25-karmabhAva meM prAva (mA) upasarga pUrvaka rabhi dhAtu ke sthAna meM 'Apa' yaha prAdeza vikalpa se hotA hai aura usakA sAmIpya hone para kya-pratyaya kA lopa hotA hai| jaise-bhAramyate mADappA, mAdeza ke prabhAvapakSa meM--prAdavImada (usa se prArambha kiyA jAtA hai| aisA rUpa rUpa banatA hai| 126-karmabhAva meM sniha, aura sic ina dhAtudhoM ke sthAna meM sippa'yaha mAdeza hotA hai aura isakA saMniyoga hone para kyapratyaya kA lopa ho jAtA hai / jaise - 1 snihyate-sippA(usa se sneha kiyA jAtA hai), 2-sidhyate-sippA (usa se sIMcA jAtA hai), yahAM para karma bhAva meM stiha, paura sin dhana dhAtuoM ko sippa yaha Adeza kiyA gayA hai / .. 927-karmabhAva meM graha, dhAtu ke sthAna meM 'pa' yaha mAdezaH vikalpa se hotA hai aura spha pratyaya kA lopa ho jAtA hai / jaise-gAte-gheppai mAdeza ke prabhAvapakSa meM-giri (usa se pahaNa kiyA jAtA hai) yaha rUpa banatA hai| . . 925-karmabhAva meM spRzidhAtu ke sthAna meM ziSya yaha prAdeza vikalpa se kiyA jAtA hai, aura kya-pratyaya kA lopa hotA hai| jaise---spRzyate-chippada prAdeza ke prabhAvapakSa meM-chivimA (usase sparza kiyA jAtA hai| aisA rUpa hotA hai| * atha nipAla-prakaraNam + ... ...... 126-tenAphuNNAdayaH / / 4 / 258 / apphuNNAdayaH zabdA prAkrami-prabhRtInA pAtUcAM sthAne ktena saha vA nipAtyante / apphuNNo,AkrAntaH / ukkosaM, utkRSTam / phuDa,spaSTam / bolINo, pratikrAntaH / yosaTTo, vikasitaH / nimudro, nipaatitH| luggo, rugNaH / hikko, maSTaH / pamhuDho,pramRSTaH pramuSito vA / viDhataM, ajitam / chitta,spRSTam / nimi, sthApitam / parisa, bhAsvAcitam / lumaM, lUnam / avaM, spaktam / jhosibha, zisam / nika, uttam /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...catupAdA * saMskRta-hindI-TokAiyopetam palhatya paloTTa ca paryastam / hosamaNaM, heSitam / ityaadi| * atha nipAtAnAM prakaraNam prakRti-pratyaya-vibhAgamantaraM vinaiva siddharUpasya kathanaM nipAtaH / nipAte prakRti-pratyayayovibhAgo na' pradarzyate, iti bhAvaH / athavA nipatati uccAvaceSvartheviti nipAtaH / 445 sUtre nipAtAH nirUpitAH / prastuta-sUtre'pi sUtrakAreNa nipAtA: nirUpyante 21-1-AkrAntaH / pAipUrvakaH kramudhAtuH kAntau / mAkram +(ta) / saMskRtaniyamena prA'krAnta+si iti jAte / 929 sU0 pAkAratasya prapphupaNa iti nipAtyate, si-pratyaye, 491 20 seH dviti parepandhyasvarAdelope apphuNNo ini bhavati / 2-utkRSTam / utpUrvakaH kRSdhAtuH karSaNe / utkRS+ kta, saMskRtabhASA-niyamena-utkRSTa mi iti jaate| prastutamutreNa utkRSTasya ukkosa iti nipAtite, si. pratyaye, 514 sU0 sermakAre, 23. sU0 makArAnusvAre upakosaM iti bhavati / evameva.....3 --spadam / sparza bAdhana-sparzayoH / sparza +kta / saMskRtaniyamena spaSTa+si, iti jAte, prastutasUtreNa spaSTa-zabdasya phuDa iti nipAtyate, pUrvavadeva kucha iti bhvti| 4-atikraantH| pratikramu kaanto| atikram+kta / saMskRtabhASA-niyamena pratikrAnta + si iti jAte / pratikrAntasya volINa iti nipAtite, pUrvavadeva kologo|5-viksitH| vipUrvaka dhAtuH vikAse / dikas+kta / saMskRtabhASA-niyamena vikasita siM iti jAte / vikasitasya bosuddha iti nipAtite. pUrvadeva vosttro|6-nipaatitH| nipUrvaka patadhAtuH nipatane : nipat+kta / saMskRta-niyamena nipAtita+si iti jAte / nipAtitasya nisuddha iti nipAtite, pUrvavadeva nisuho| 7.haraNa ruj roge| j+kt| saMskRta-niyamena rugNa+si iti jAte / rugNasya lumma prati nipAtite, pUrvavadeva suggo, 4-mahAnaza nAze / naza+kta / saMskRta-niyamena naSTa-si iti jaate| naSTasya lihakka iti nipAtite. pUrvadeva hikko iti bhavati / 6 -pramathaH / prapUrvakaH mRjU shuddhau| pramRja+kta / saMskRta-niyamena prabhRSTa+mi iti jAte, pramRSTasya pamhu iti nipAtite, pUrvavadeva pamhuThTho, 10-pramuSitaH / prapUrvako bhuSadhAtuH caurye / pramuS + kta / saMskRta-niyamena pramuSita+mi iti jAte, pramuSitasya pamhaTTha iti nipAtyate, pUrva pradeva pamhaTo, 11-ajitam / arja upArjane / arja +kta / saMskRtaniyamena ajita+si iti jAte, jitasya vidvatta iti nipAtite, pUrvavadeva sermakAre, makArasyAnusvAre vivataM, 12-spRSTam / spRz sparza / spRz + kta / saMskRta-niyamena spRSTa+si iti jAte, spRSTasya chita iti nipAtite, pUrvavadeva chita, 13 sthApitam / ThA-sthA gtinivRtto| sthA+Nig +6 / saMskRtaniyameta sthApita+si iti jAte, sthApitasya nimizra iti nipAtite, pUrvavadeva nimizra, 14-prAsvAvitam / prAGpUrvakaH svad prAsvAdane / prAstrad+kta / saMskRta-niyamena prAsvAdita+si iti jAte, mAsvAditasya cakkhi iti nipAtite, pUrva pradeva cavikhanaM iti bhavati / 15--sUnam / lUna, chedane / lU+ kta, saMskRta-niyamena lUna+si iti jAte, lUnastha luma iti nipAtite, pUrvavadeva sugraM, 16-tyastam / tyA tyAge / sya+kta / saMskRta-niyamena tyakta+si iti jAte, tyattasya jar3a iti nipAtite, pUrvavadeva baI, 17-kSiptam / kSip kSepe / kSip+kta / saMskRta-niyamena kSipta+si iti jAte, kSiptasya jhosiMgha iti nipAtite, pUrvavadeva zosina, 18 --uddhRtam / utpUrvaka: vRtudhAtuH udyartane / udbat + kta / saMskRta-niyamena udvRtta+si iti jaate| udvattasya nicchUTa iti nipAlite, pUrvavadeva niSTUDhaM, 16 - prAkasammAkaraNe nipAtA madhyameSu na saMgRhyata'tra evA'tra sipratyayasya lopAmAyo lobhyaH / evamevAgre'pyUhyam /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturyapAdA paryastam / paripUrvakaH asudhAtuH kSepe / paryasa-+ kt| saMskRta-niyamena paryasta+si iti jAte. payastasya palhatya, paloTTa iti nipAta dvaye jAte, pUrvathadeva panhatya, paloTTa iti bhavAta / 20-haSitam / heS-dhAtuH azvarave / heS+kta / saMskRta-niyamena heSita+si iti jAte, heSitasya hosamaNa iti nipAtite, pUrvavadeva hIsamaraNaM iti bhavati / * atha nipAla-prakaraNa * nipAta zabda se una zabdoM kA parigrahaNa kiyA jAtA hai jina kI utpatti ke kisI niyama kA patA na ho tathA jo vyAkaraNa zAstra ke niyamopaniyamoM se siddha nahIM hote| aise zabdoM kA nirdeza pahale 445 3 sUtra meM kiyA jA cukA hai| prastuta sUtra meM bhI kucha eka nipAtoM kA nirdeza kiyA jA rahA hai.--- 626-pAG (mA) upasarga pUrvaka kami bhAdi dhAtubhoM ko ka pratyaya ke sAtha hI appuna mAdi prAdeza nipAta se hI ho jAte haiN| bhAva yaha hai ki 'apphuNNa prAdi zabdoM kI racanA meM vyAkaraNa ke kisI sUtra ko lagAne kI AvazyakatA nahIM hai arthAt ye svataH siddha hote haiN| jaise---1-AhAta:-- pphuNNo (dabAyA huA), 2-uskRSTam = sakkosa (adhika se adhika,mahAna,3-spasTam - phuDe (vyakta, sApha), 4-atikAntaH- volINo (vyatIta hugrA), 5-vikasitaH dosaTTo (khilA humA), 6---nipAtitaH-nisuTTo (girAyA hamA), 7-hANaH-luggo (rogI), maSTaH-lhikko (nAza ko prApta humA), -pramandaH athavA pramuSitaH pamhaTTo (maujA hA athavA corI kiyA hugrA), pamhaTI zabda pramubaTa aura prabhuSita donoM zabdoM se niSpanna ho jAtA hai| 10-ajitam vidvatta (kamAyA huzrA), 11-spRSTam-chittaM (chupA huprA), 12-sthApitam nimizra (rakhA huA),13-AsvAvitam cavikhanaM (cakhA huA), 14-sUnam - luaM (kATA humA), 15 sthaktam aDhaM (choDA hupA), 16-li. ptam-jhosigaM (pheMkA huA), 17-uttam =nicchaI (nikalA humA), 15-pastam- palhatya aura paloTTa (dUra rakhA huA), phaikA hubhA), paryasta zabda ke pakSahastha aura paloTTa ye do rUpa banate haiN| 19heSitam hIsamaNa (khaMkhArA huA, ghor3e ke zabda jaisA kiyA huA), yahA~ para 'apphuNNa mAdi nipAtoM kA varNana kiyA gayA hai| saMskRta vyAkaraNa meM nipAtoM ko adhyaya mAna kara jaise unase si mAdi vi. bhaktiyoM kA lopa kiyA jAtA hai, vaisI sthiti prAkRta-vyAkaraNa kI nahIM hai| kyoMki prAkRta vyAkaraNa 446 veM satra se lekara 451 veM satra taka hI adhyayoM kA vidhAna karatA hai| 446 ce sUtra meM spaSTa likhA hai ki "itaH paraM ye vakSyantai A pAvasamApteste'vyayasaMjJA jJAtayAH" isa se spaSTa hai ki ukta 44 sUtroM meM varNita zabda hI avyayasaMjJaka hote haiM, anya nhiiN| ina zabdoM meM 445 meM satra meM tathA 29veM satra meM paTita kisI bhITa kA ullekha nahIM hai| ataH prAkRta vyAkaraNa nipAtoM ko bhavyaya svIkAra nahIM krtaa| yahI kAraNa hai ki nipAtoM se si mAdi vibhaktiyoM kA lopa nahIM hotaa| vaise bhavyayapadoM se lo syAdi vibhaktiyoM kA lopa prAkRta-vyAkaraNa ko bhI iSTa hai| isIlie 446 ve satra se lekara 489 veM sUtra taka jitane bhI mavyayapada par3he gae haiM, una saba se syAdi pratyayoM kA lopa kiyA gayA hai| atha dhAtUnAnanekArthakatA 630-dhaatyo'ntire'pi||4|256 / uktAvadintire'pi dhAtavI vartanta / .. .. .
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturyapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopaitama * baniH prANane paThitaH, khAdane'pi vartate / balai,khAdati,prANanaM karoti vA / evaM kaliH saMkhyAne, saMjJAne'pi, kalaha / jAnAti, saMkhyAnaM karoti vaa| rigirgatI, praveze'pi / rigada, pravizati, gasvati vA / kAyA mAzaH mAse / galpha cha / syA:... icchati, khAdati vA / phakatespakka pAdezaH / pakkai, nIcAM gati karoti, vilambayati vA / vilapyupAlammyohAdezaH / jhalai / vilapati, upAlabhate, bhASate vA / evaM paDivAlei, pratIkSate, rakSati vA / ke. cit kaizcidupasargenityam / paharai, yudhyate / saMharai, saMvRNoti / maNuharai, sadRzI bhavati / nIharai, purISotsarga karoti / vihara, krIDati / mAharai, khAdati / paDiharai, punaH puurpti| pariharai, tyajati / uvaharai, pUjayati / vAharai,Ahvayati / evasai, dezAntaraM gacchati / unnupai, caTati / ulluhai, niHsarati / * iti prAkRtamASA-vivecanam * * atha dhAdUnAmaveTakArthakalA* saMskRta-bhASAyAM yathA "dhAtayo'nekArthakAH bhavanti" evameva prAkRta-bhASAyAmapi dhAtUmAmanekArthakatA samupalabhyate / saivA'tra sUtrakAreNa nirdizyate 30-kAvantare'pi / dhAtupAThe ye dhAtavaH yeSvaryeSu paThitAH,teSvartheSu tu teSAM prayogo bhavasyeva, parantu 930 sUtreNa teSAM dhAtunA prayogo'nyeSvapi artheSu kriyate iti bhAvaH / yathA-bali-dhAtuH prANane-prANadhAraNe'rthe dhAtupAThe paThitaH,parantu prastutasUtreNa khAdanArthe'pyasya prayogo Ayate, ata evocyate bhanekArthA hi dhAtavaH / malati / bala prANane-prANa-dhAraNe / bala+tin / 910 sU0 prakArAgame, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze balai khAdati, prANadhAraNaM karoti, jIvati vetyarthaH / evameva-~-2---- lati / kalidhAtuH saMkhyAne / kal+tin / pUrvavadeva kalA iti bhavati / kalpAtuH saMkhyAnArthakaH, parantu saMjJAnepi asya prayogo bhavati / ataH salAi jAnAti, saMkhyAnaM karoti vetyarthaH / 3---riGgAti / rigighAtuH gatyarthakaH, parantu pravezArthe'pyasya prayogo bhavati / yathA- rijati rigi gatau / riga+tiva, pUrvavaMdeva rigai pravizati, gacchati vetyarthaH / 4 - kAmate / koz-dhAtuH icchArthakaH parantu khAdane'pyasya prayogo jAyate / yathA--kAMkSa icchAyAm / kAM+te 1863 sU0 kakSadhAtoH sthAne bampha ityAdeze,628 sU0 te ityasya icAdeze dhamphaha icchati khAdati betyarthaH / 5-pharakati / phakka-dhAtu prayogatyarthakaH, parantu vilambe'pi prayujyate / phakka+tin / 758 sU0 phakdhAtoH thakka ityAdeze, pUrvavadeva thapakA nIcegacchati, vilambayati vetyarthaH / 6-vilapati / 7-upaalmbhte| vilapadhAtuH rodane, upa-mAha-pUrvakaH lambha-dhAnuH upAlaMbhe / vila+tiva, upalambha+te / 519 sU0 vilapadhAtoH sthAne bhaikha ityAdeze, 827 sU0 upAlambhUdhAtorapi jhakha ityAdeze, pUrvavadeva jhaMkhA iti bhavati / jhaMkhasya prayogaH vilApe, upAlaMbhe vA bhavati, parantu prastuta-sUtrabalena etasya bhASaNe'pi prayogo jAyate / jhaMkhA vilapati, upAlabhate, bhASate vetyarthaH / -pratipAlayati / pratipUrvakaH pAlpAtuH pratIkSAyAM vartate kintu prastutasUtrabalenaitasya prayogaH rakSaNe'pi jAyate / pratipAla+tiv / 350 sU0 rephalope,206 sUtakArasya DakAre,231 sU0 pakArasya vakAre,910 sU0 prakArAgame, 647 sU0 prakArasya ekAre, 626 sU. tiva icAdeze pari
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH vAle pratIkSate, rakSati vetyarthaH kecitkecinityam / kecid dhAtavaH kaizcidupasargeH saha sammIlyAntare nityaM prayujyante / yathA- hRJdhAtuH haraNArthakaH, parantu pra-upasargapUrvakastu nityarUpeNa yuddhArthe prayujyate / evamapi prayogeSu bodhyam / 1 praharati / prahR hara prahR+ti / 3500 rephalope, 105 su0 RkArasya zrara ityAdeze, pUrvavadeva tiva icAdeze paharaGga iti bhavati, yudhyata ityarthaH / 2saMharati / sampUrvakaH hR-dhAtuH sambaraNe / saMhR + tib saMhara sambaraNaM karoti, saMhara ityasya saMhAra karotyartho'pi bhavati / 3- anuharati / zranupUrvakaH hRdhAtuH anuharo anukaraNe / pramuhu + ti / 228 0 nakArasya NakAre-- aNuharai sadRzI bhavati, athavA anukaraNaM karotItyarthaH / 4- nirharati / nir pUrvaka: hRSAtuH purISotsargakaraNe | nirahu + tiv / 11 sU0 rephalope 93 sU0 ikAradIyeM- nIrava pu erica - malotsarga karotItyarthaH / 5 viharati / vipUrvakaH hRdhAtuH krIDAyAm / vihna+ti / pUrvavadeva viharaha krIDati viharaNaM karoti vetyarthaH / 6- Aharati / zrAGpUrvakaH hRdhAtuH zrAhAre / Ahna+tiva bAhara prAhAraM karotItyarthaH / 7--pratiharati / pratipUrvakaH hRbAtu punaH pUraNe, pratihAre-nivAraNe vA / prati+ti / rephalope, takArasya DakAre, pUrvavadeva paDiharai iti bhavati / punaH pUrayati, pratihAra ka roti vetyarthaH / pariharati / paripUrvakaH hRdhAtuH parihAre tyAge parihna+tivu =pariharai tyajatItyarthaH / - upaharati / upapUrvakaH hRdhAtuH upahAre, pUjAyAm / upahR+tiv / 231 sU0 pakArasya vakAre bahara (pUjayati iti bhavati / 10 vyAharate / vibhA-pUrvakaH hRdhAtuH prAha vAde / vyAhR + tira / 349 sU0 yakAralope, 747 sUtra-vadeva bAhara iti bhavati prAha vayatItyarthaH / 11-- pravasati / prapUrvakaH vasdhAtu pravAse dezAntaragamane / pravas + tith / 350 sU0 rephalope, pUrvavadeva paksada dezAntaraM gacchatIsvarthaH / 12 - pati / utpUrvakaH cupadhAtuH pArohaNe baTane / uccup + tith / pUrvavadeva upa caTa. tItyarthaH 13 ullUhati utpUrvaH luha dhAtuH niHsaraNe / ullUha +tiva / pUrvavadeva ullAha niHsaratItyarthaH / iti prAkRta bhASA vivecanam / AcAryazrIhemacandreNa 930 sUtra: prAkRta bhASA vidhividhAnasya nirUpaNaM kRtamasti 930 sUtrasya samAptI prAkRta bhASA vivecanamapi samAptimetIti bhAvaH / t * prAkRta bhASAyAH vivaraNaM samAptam * dhAtuoM kA arthAntara prakaraNa saMskRta bhASA meM prAyaH kahA jAtA hai-"anekArthakA hi dhAtavaH " arthAt dhAtu - kArthaka (aneka artha vAle ) hote haiM / kintu saMskRta bhASA ke samAna prAkRta bhASA meM bhI dhAtu kAryaka pAe jAte haiM / ghAtu apane artha kA bodhaka hotA huA bhI arthAntara meM kaise pari afan ho jAtA hai ? isI tathya ko prastuta prakaraNa meM nirdiSTa kiyA jA rahA hai = 30 -- dhAtupATha meM dhAtutroM ke jo artha die gae haiM, unake unase bhinna artha bhI hote haiN| jaise1- bali dhAtu dhAtupATha meM prANana (prANa dhAraNa karanA) isa artha meM paDhA gayA hai kintu isase bhinna isakA khAna (khAnA), yaha artha bhI hotA hai / jaise - valati calai khAdati, prANanaM karoti vA vaha khAtA hai athavA vaha prANa dhAraNa karatA hai| isI prakAra 2 - kali dhAtu kA artha dhAtupATha meM seyA (zrAvAz2a karanA, gaNanA karanA) hai, kintu isase bhinna isa kA saMjJAna (jAnanA) artha bhI hotA hai| | jaise-phalati kalai jAnAti,saMkhyAnaM karoti vA vaha jAnatA hai athavA saMkhyAna (gaNanA) karatA karatA hai / 3- rigi dhAtu kA dhAtupATha meM gati ( jAnA) martha hai, kintu isa se bhinna praveza (dAkhila
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ REATMERO :: asuthapAdaH . * saMskRta-hindI-TIkA dvayopetam * honA) artha bhI hotA hai| jaise-rigati-rigai-pravizati, gacchati vA vaha praveza karatA hai,athavA vaha gamana karatA hai|4-kaaNkssi dhAtu kA martha dhAtupATha meM sakSA karanA hotA hai, kintu isake alAvA isakA khAnA yaha artha bhI hotA hai| jaise-kAMkSate-vamphaima icchati, khAdati vA vaha cAhatA hai, icchA karatA hai athavA vaha khAtA hai| yahAM kAkSi dhAtu ko 863 sUtra se 'dhampha' yaha mAdeza kiyA gayA hai| 5-pharaka pAtu kA dhAtupATha meM nIce pAnA' yaha artha hotA hai, kintu isase bhinna isakA--vi. lamba derI karanA) yaha artha bhI hotA hai| jaise-phakkatithakkainIcAM gati karoti, vilambayati vA-vaha nIce jAtA hai, athavA vaha vilamba karatA hai| yahAM pharaka dhAtu ke sthAna meM 758 sUtra se pakka prAdeza kiyA gayA hai / 6-~-dhi-upasarga-pUrvaka sam dhAtu rone partha meM tathA viprAG (A) upasarga pUrvaka labh dhAtu pAlabha isa artha meM prayukta hotA hai kintu ina dotA dhAtumoM kA prayoga 'bhASaNa karanA isa.partha meM bhI ho jAtA hai| jaise-visapati, upAlambhate maja vilapati, upAlambhate bhASate vA vaha rotA hai, vaha upAlaMbha detA hai, vaha bhASaNa karatA hai| isa taraha jhaMkhae isa pada ke tIna artha ho jAte haiN| 819 satra se vilapa ke sthAna meM tathA 127 sUtra se upAlambha ke sthAna meM bhaDaH yaha prAdeza kiyA gayA hai| isI prakAra7-pratipAlayati-paDivAlei-pratIkSate, rakSati vAvaha pratIkSA karatA hai athavA vaha rakSA karatA hai| prati upasarga pUrvaka pAl dhAtu pratIkSA artha meM dhyabahuta hotA hai, kintu prastutasUtra ke nirdeza se isakA "rakSA karanA" yaha artha bhI hotA hai| isa taraha yaha sUtra prAkRta-bhASA meM dhAtumoM ko dvayarthaka banA DAlatA hai| kaI eka AcAryoM kA mata hai ki yadi dhAtuoM ke sAtha kaI eka upasoM kA saMyojana ho to janakA artha vaikalpika (aneka arthoM kA bodhaka) nahIM rahatA hai, kintu una kA nitya hI arthAntara (dUsarA 'martha) ho jAtA hai| jaise--praharatipahara (vaha yuddha karatA hai),ha dhAtu kA artha haraNa (corI) ranA hotA hai, kintu praupasarga kA yoga hone se isa prarthAntara ho gayA aura yaha prAntara vaikalpika nahIM rahatA hai kinta nitya hI mAnA jAtA hai| isI prakAra bhAge bhI samajha lenA caahie| 2..saMharati saMharaha (vaha saMvaraNa-cunAva karatA hai), saMharati kA vaha sahAra karatA hai, aisA artha bhI hotA haiN| 8-anArati aNahara (vaha samAna hotA hai), 4---miharatinIharai (vaha mala-tyAga karatA hai),.-viharati viharai (vaha krIDA karatA hai), 6-AharatimAharaI (vaha pAhAra karatA hai, baha khAtA hai), 7-pratiharati-paDihai (phira se paripUrNa karatA hai),5--pariharati pariharai (baha parihAra karatA hai,vaha chor3atA hai),ha-upaharati uvaharaI (vaha pUjA karatA hai, vaha upahAra detA hai, 10-yAharate-vAharai (vaha bulAtA hai), 11-pravasati-pavasai (vaha pravAsa karatA hai, vaha dezA'tara (dUra manya deza ko) jAtA hai), 12---usaSupati-uccupai (vaha caDhatA hai), 13-ulluhati=3lluhada (vaha nikalatA hai) isa taraha upasargoM ke saMniyoga (sAmIpya) se dhAtuoM ke artha parivartita ho parate hai| pahale sUtra se lekara 930 sUtra taka Upara jo kucha likhA gayA hai, yaha saba prAkRta bhASA kA vidhi-vidhaan.paa| 930 sUtroM dvArA AcArya zrI hemacandra jI ne prAkRta-bhASA-sambandhI niyamoM tathA upaniyamoM kA nirdeza kara diyA hai| isa sUtra kI samApti ke sAtha hI prAkRta-bhASA-sambandhI vivecana samApta hotA hai| prAkRta-mAyA kAmA, paripUraNa pAlyAna,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ TOS 88 ......... .caturthapAdaH DAM *prAkata-vyAkaraNam * paDho paDhAmo dhyAna se, viza bano muni jJAna / * prAkRtabhASA-vivecana samApta * * atha zaurasenI-bhASA-prakaraNa * 631-to donAdI zerasenyAmayuktasya / / 4 / 260 / zaurasenyA bhASAyAmanAdAvapadAdau vartamAnasya takArasya dakAroM bhavati, na cedasau vantireNa saMyukto bhavati / tado pUrida-padineza mArudiraNA mntido| etasmAt / edAhi, edaayo| anAdAviti kim ? tathA karedha jaghA tassa rAiNo maNukampaNImA bhomi / prayuktasyeti kim? mtto| myyutto| bhasaMbhAvida-sakkAra / halA sauntale ! / 32pradhaH kvacit / 8 / 4 / 261 / varNAntarasyAdhovartamAnasya tasya zaurasenyA do bhavati / kvacillakSyAnusAreNa / mahando / niccindo / andeuraM / 933 dhAstAvati / 8 / 4 / 262 / zaurasenyo tAvacchabde AdestakArasya komA bhavati / dAva, taay| 934-zrA prAmanye sau veno nH| 8 / 4 / 263 / zIrasenyAmino nakArasya prAmantrye sau pare AkAro vA bhavati / bho kaJcuimA ! / suhimA ! / pakSe bho tavassi! / bho mgssi!| 15-mokaa||4|264 / zaurasenyAmAmantrye sau pare nakArasya mo vA bhavati / bho rAma! / bho viprayavamma ! / sukamma ! / bhaya ! kusumAuha ! / bhayavaM !titthaM pavatteha / pakSe / sayala-lobha-manteprAri ! bhayava ! hudavaha ! / 936-mavadbhagavatoH / / 4 / 265 1 mAmantrya iti nivRttam / zaurasenyAmanayoH so pare nasya mo bhavati / kiM etyabhavaM hidaeNa cintedi / edu bhavaM / samaraNe bhagavaM mhaaviihe| pajjalido bhayavaM sudaasnno| kvacidanyatrApi / maghavaM paagsaasnne| saMpAiyavaM sIso / kyaa| karemi, kAhaM ca / 137-na vA yo vyH| 8 / 4 / 266 / zaurasenyAM yasya sthAne yo vA bhavati / bhayyauta ! pasyAkulokadamhi / sumyo / pakSe / prajjo / pajjAulo / kjj-prvso| 938-yo SaH / / 4 / 267 1 zaurasenyo yasya gho vA bhavati / kadhedi, kahedi / mAdho, gAho / kaSaM, kahaM / rAja-padho, rAja-paho / apavAdAvityeva / thAma / theyo| 39-iha-hacohasya / 8 / 4 / 268 / ihazabdasambandhino madhyamasyetthAhacI [3. 143] iti vihitasya hacazca hakArasya zaurasenyAM dho vA bhavati / idha / hodha / parittAyaSa / pakSe / ih| hoha / paritAmaha /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ A Warninmarner-in-uniawwarwwwwwwwwwsror wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwe - ~~ caturpakAraH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * .640-bhavo mH| 8 / 4 / 266 / bhavatehaMkArasya zaurasenyAM bho vA bhavati / bhodi, hodi, bhuvadi, huvadi, bhavadi, habadi / 141-pUrvasya puravaH / 8 / 4 / 270 / zaurasenyA pUrvazabdasya purava ityAdezo vA bhavati / apuravaM nADayaM / apuravAgadaM / pakSe / apubbaM padaM / mapuyAgadaM / 942-vatva iya-dUNau / / 4 / 271 / zaurasenyAM ktvA-yapratyayasya iya, dUraNa ityAdezI kA bhavataH / bhaviya, bhodUNa, haviya, hoguNa / paDhiya, paDhidUNa / ramiya, randUNa / pakSe / bhottA, hotaa| paDhittA tAra 643--kR-gamo uddunH| 8 / 4 / 272 / prAbhyAM parasya ktvA-pratyayasya Dit prAma ityAdezo vA bhavati / kaDuna / gaDuna / pakSe / kariya, karidUNa / gachiya, mcchidduunn| 944-viricecoH 1 / 4 / 273 / tyAdInAmAdya trayasthAvasyevo [3.136] iti vihitayoriceco; sthAne dirbhavati / veti nivRttam / nedi / dedi / bhodi, hodi / 645-prato dezca / 8 / 4 / 274 / prakArAtparayoricevoH sthAne dezcakArAt dizca bhavati / acchade, acchadi / gacchade, gacchadi / ramade, ramadi / kisjade, kidi / mata iti kim ? basuprAdi / nedi / bhodi / 946-bhaviSyati risH| 8 / 4 / 275 / zIrasenyA bhaviSyadarthe vihite pratyaye pare sirbhavati / hi-sthA hAmapavAdaH / bhavissidi / karissidi / gamichassidi / .947-ato use do-DAda / / / 4 / 276 / prataH parasya saH zaurasenyA pAdo,prAdu ityAdezI Ditau bhavalaH / dUrAdo yyeva durAdu / 48.idAnImo dANi / 8 / 4 / 277 / zaurasenyAmidAnomaH sthAne dANi ityAdezo bhavati / anantara-karaNIyaM dAriMga prArarAvedu ayyo ! / vyatyayatvAt prAkRte'pi / bhanna dAriMga bohi / 646-tsmaattaaH| 8 / 4 / 278 / zaurasenyAM tasmAcchabdasya tA ityAdezo bhavati / tA jAva pavisAmi / tA ala ediraNA mAraNeNa / 957-monsyANNo vevetoH / 8 / 4 / 276 / zaurasenyAmantyAnmakArAt para idetoH parayogakArAgamo vA bhavati / ikAre / juttaM riMgamaM juttamiNa / sarisaM rigama, sarisamikheM / ekaare| ki raNedaM, kimedaM / evaM gadaM, evamedaM / 951-evArthe vyeva / 8 / 4 / 280 / ekArthe yeva iti nipAtaH zaurasenyA prayoktapaH / mama yyeva bmbhrnnss| so yyeva eso|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNam caturthapAdaH 652-haje ceTyAhvAne / 8 / 4 / 281 / zaurasenyAM ceTyAh vAne haje iti nipAtaH prayoktavyaH / hajje cadurike ! | 90 653 - hImANahe vismaya-nirvede / 8 / 4 / 282 / zaurasenyAM hImAraNahe ityayaM ripAto vismaye nirvede ca prayoktavyaH / vismaye / hImANa he jIvantabacchA me jANI / nirvede / hamAra palissantA hame edeA niya vidhirago duvvavaside / I 1 e54-NaM nanvarthe / 8 / 41283 / zaurasenyA~ namvarthe samiti nipAta: prayoktavyaH / NaM praphalodayA / NaM zrayya missehi puDhamaM yyeva prANattaM / raNaM bhavaM me praggado caladi / zrArSe sase hRyate / namo'tyu NaM / jayA raNaM / tathA gaM / 1 E55 - ammahe harSe / 8 / 4 / 284 / zaurasenyAM zrammahe iti nipAto harSe prayoktavyaH / ammahe emae summilAe supaligaDhido bhayaM 656 - hohI vidUSakasya / 8 / 4 / 285 / zaurasenyAM hIhI iti nipAto vidUSakAraNa harSe dyote prayoktavyaH / hohI bho ! saMpannA maraNoradhA piya- vayassassa E 657 - zeSaM prAkRta yat / 8 / 4 / 286 / zaurasenyAmiha prakaraNe yatkAryamuktaM tato'nyaccharasenyAM prAkRtavadeva bhavati / dIrgha hrasvo mitho vRttau [14] ityArabhya 'to do'nAdI zaurasenyAmayuktasya [ 4 260 ], etasmAtsUtrAtprAg yAni sUtrANi eSu yAnyudAharaNAni teSu madhye prasUti tadavasthAnyeva zaurasenyAM bhavanti, amUni punarevaMvidhAni bhavantIti vibhAgaH prati sUtraM svayamamyUhya darzanIyaH / yathA - prandAvedI / juvadi-jaNI / maNasilA / ityAdi / * samAptaM zaurasenI-bhASA-prakaraNam * atha zaurasenI bhASA prakaraNAm jagadguru mahAvIramabhivandya jinezvaram / prAkRtAnantaraM bhASA, zaurasenI vivicyate // siddhahemazabdAnuzAsanasyASTamAdhyAye prAkRta-zaurasenI-mAgadhI- paizAcI - cUlikApana - zAnAM SaDvidhAnAM bhASANAM vivaraNaM samupalabhyate, tatra prathamapAdAdArabhya itaH paryantaM prAkRtabhASAyAH vivecanaM kRtam, sAmprataM zaurasenIbhASAviSaye yadvivecanIyaM tadvivRNoti sUtrakAraH / araft bAlamanoramAkhyAyAM TokAyAM zaurasenI bhASAzabdAnAM prakriyAnuvAdamupakramAmahe / 631 -- tataH / zravyayapadamidam / 931 sU0 dvitIyatakArasya dakAre, 37 sU0 visargasya sthAne Do (zrI) ityAdeze, Diti pare'ntyastrarAderlope to iti bhavati / pUnitapratizena / pUritA pratijJA yena saH, sena / pUritapratijJa+TA prastutasUtreNa ubhayatra takArasya dakAre. 350 sU0 rephalope, 1118. su0 bhASAvyaye kRte 964 sU0 zasya tra ityAdeze, 495 lU0 TAsthAne na ityAdeze, 503 sU0 prakArasya ekAre
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TakAdvayopetam * pUribapaviNa 977 sU0 kArasya nakAre pUribapavibhannema ityapi bhavati / maarutinaa| maruto'patyaM mArutiH-hanumAn / mAruti+TA / takArasya dakAre, 513 sU0 TAsthAne NA ityAdeze mAgaviNA NakArasya nakAre mAruvinA ityapi bhavati / mantritaH / mantrita+si 1 rephalope, takArasya dakAre, 491 sU0 se?:, Diti pare'ntyasvarAderlope mantiko iti bhati / etasmAt / etad + isi / takArasya dakAre, 11 sU0 dakAralope,497 sU0 kaseHsthAne hidI ityAdezo,501 sU0 akArasya prakAre evAhi edAdo 177 sU. dakAralope evAo iti bhavati / amAvAviti kim ? / na pAdau,anAdau / anAdau vartamAnasyaiva takArasya dakAro bhavati natvAdibhUtasya takArasyApi / yathA-zathA / avyayapadamidam / prAdi-bhUtatvAttakAra. sya dakAro na jAtaH / 938 sU0 pakArasya dhakAre tathA iti bhavati / kurut| DukRJ (kR)karaNe / kR+t| ityatra 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 647 sU0 akArasya ekAre, 632 sU0 ta ityasya haca (ha) ityAdeze,139 sU0 hakArasya dhakAre kareSa iti bhavati / yathA / pranyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre, thakArasya dhakAre jayA iti bhavati / tasya --tassa, prakriyA 552 sUtre jnyeyaa| rAzaH / rAjan+ Gas / 539 sU0 isaH sthAne No ityAdeze,541 sU0 jakArasya ikAre,11 sU0 nakAralope rAiko iti bhavati / anakampanIyA ankmpniiyaa+si| 228 sa. ubhayatra nakArasya NakAre,177 sayakAra: sya lope, 111137 / sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope agukampaNImA iti bhavati / bhavAmi / bhU sattAyAm / bhU+ticha / 731 sU0 bhUdhAtoH ho ityAdeze, 940 sU0 hakArasya bhakAre, 630 sU0 mikaH sthAne mi ityAdeze bhomi iti bhavati / ayuktasyeti kim ? prastutasUtreNa prayuktasya-asaMyuktasyaiva takArasya dakAro bhavati nAnyathA / yathA-mataH / takArasya saMyuktatvAta prastutasUtrasyApravRttI,se?H, Diti pare'ntyasvarAdelope matto iti bhavati / AryaputraH / bhAryaputra+si / 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 937 sU. yasya mya ityAdeze, 177 sU0 pakArastha lope, 350 sU0 rephalope 360 sU0 takAradvittve, pUrvavadeva amauso iti bhavati / asaMbhAvitamatkAram / prasaMbhAvitaH saMbhAvanAzUnyaH satkAro yasya, tad / prasaMbhAvitasatkAra+si ! takArasya dakAre, 348 sU0 takAralope,360 sU0 kakArahittve,514 sU0 semaMkAre, 23 sU0 ma kArAnusvAre asaMbhAvikasakAraM iti bhavati / he zakuntale ! 1 466 sU0 sambodhane hallA ityasya prayogo bhavati / zakuntalA+si / 260 sU0 zakArasya sakAre, 177 sU0 kakAralope, 530 sU0 AkArasya ekAre, 1 / 1 / 37 / sU0 serikAra-lope, 10 sU0 sakAralope sauntale! iti bhavati / - prApitakArasya saMyuktatvAt prastatasa trasya prvtybhaavH| 132-varNAntarasyA'dhovartamAnasya / pranyo varSaH varNAntaraM tasya,pradhovartamAnastha, saMyuktavarNayomadhye adhaHsthitastha-pazcAdvatinaH, na tu pUrvavartinaH takArasyeti bhAvaH / cillaSyAnusAreNa / prastutasutrasya pravRttiH kvacit-kasmizcit sthale eva lakSyAnusAreNa-prayogAnusAreNa bhavati, natu sarvazretibhAvaH / yathA--mahAn / maha +zata / 910 sU0 akArasya pAgame, 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze, si-pratyaye, 932 sU0 adhovartamAnasya-pazcAdvartinaH takArasya dakAre, 491 sU0 se :, Diti pare'ntyasvarAdelope mahandI iti bhavati / nizcintaH / nizcinta+si / 349 sU0 zakAralope, 360 sU0 cakAradvittve, prastutasUtreNa takArasya dakAre, pUrvavadeva nizcindo iti bhavati / antaHpuram - anteura, prakriyA 60 sutre jnyeyaa| prastutasUtreNa takArasya dakAre anveDaraM iti bhavati / 633-sAvat / avyayapadamidam / 933 sU0 takArasya sthAne vaikalpike dakAre, 11 sU0 takArasma lope rAva,tAva iti bhavati / 934---bho / avyayapadamidaM saMskRtatulyameva zaurasenyA pryujyte| kaJcukin / kaJcukin +si|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ RArediAHIAndroximuangyeRAMJI FIMr -rvwwwwwwwwwwwwwwwww *prAkRta-vyAkaraNam * catuthapAdaH 177 sU0 dvitIya-kakArasya lope, 934 sU0 nakArasya vaikalpika prAkAre, 151137 / sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope kahA ! iti bhavati / sukhin / sukhin+si| 187 sU0 khakArasya hakAra, nakArasya vaikalpike prAkAre, selope-mahimA ! iti bhavati / pakSe / prastuna-sutrasya pravattyabhAvapakSe / bho tapasvin ! / tapasvina+si / 231 sUpakArasya vakAre, 350 sU0 vakAralope, 360 sU0 sakArastha dviske, 11 sUnakAralope, selope, savassi! iti bhavati / bhomanasthin / manastrinmi / 228 sU0 nakArasya NakAre massi ! iti tavassivat-sAdhvam / vaikalpikatvAdatra prastutasUtrasya pradRtyabhAvaH / 6.35-bho! avyayapadamidaM saMskRta-tulyameva zaurasenyA prayujyate / rAjan ! / rAjan +si / 177 sU0 jakAralope, 180 sU0 yakAraviziSTaMkAre, 935 sUta nakArasya vaikalpike makAre; 23 sU0 makArasya anusvaare,111|37 / sU0 serikArasya lope, 11 mu0 sakAralope rAyaM ! iti bhavati / bho vijayavarman ! vijayavarmana+si / 177 sU0 jakArasya lope,350 sU0 rephalope, 360 sU0 makArasya dvisve,nakArastha vaikalpike makAre,23 sU0 makArAnusvAre,serlope viayacamma ! iti bhavati / sukarman / zobhanaM karma yasya saH, tatsambodhanam / sukarmana+si / vidhaya-camma-vadeva sukamma ! iti sAdhyam / evameva bhagavan ! bhagavad+si / saMskRtaniyamena bhagavan +si iti jAte, 177 sU0 gakAralope, 180 sU0 yakArazrutto-bhaya ! iti bhavati / kusumAyudha / kusumAnyeva prAyudhAni yasya saH, tatsambodhanam / kusumAyudha+si / ityatra 177 sU0 yakAralope,187 sUdhakArasya hakAre, selope kusumAuha! iti bhavati / bhagavan! bhagavad+si bhayavaM! iti pUrvavadeva sAdhyam / tIrtham / tIrtha+mam / 350 sU0 rephalope,360 sU thakArastha visve, 361sU0 pUrvadhakArasya takAre, 84 sa0 saMyoge pare hrasve, 494 sU0 amo'kArastha lope, 23 sU0 makArAnusvAre titya iti siddham / prayataMya / prapUrvakaH vRtdhAtuH pravartane / saMskRtaniyamena pravat +Nig+ta iti jAte, 350 sU0 ubhayatrApi rephalope, 360 sU0 takAradvisve, 638 sU0 Niga: ekAre, 665 sU0 'ta' ityasya hakAre pacateha iti bhavati / pakSe / prastutasUtrasya prabRtyabhAvapa / sakalaloka-mantazcArin ! | sakalazcAsau lokaH, sakala nokaH, antazcarituzIlamaspa so'ntazcArI, sakalalokasya antazcArI sakala-lokAntazcArI,tatsambodhanam / sakalaloka-antara caarin+si| 177 sU0 kakAra-bhUyastha cakArasya ca lope, 180 sa0 prathamAkArasya yakArastha zrutau, 60 sa0 takArasthAkArasya ekAre, 11 sU0 rephasya nakArasya ca lope, selope sayala-lona-anteyAra ! iti bhavati / bhagavan ! / bhagavad+si- bhagavana +si| 177 sU0 gakAralope, 150 sU0 yakArazruto, vikarUpatvAt prastutasUtrasyApravRttI 11 sU0 makAralope, selope bhapaya ! iti bhavati / hutavaha ! / hRtabaha+si / 931 sU0 takArasya dakAre, serlope huvabaha ! iti bhavati / 636-Amantrya iti niksam / 834 sUtrataH 'mAmadhe ityasya padasyAnuvRtti rAyAti sma, paraM sAmprataM tasya nivRttijatiti bhAvaH / kima / kim +prama-kaprakriyA 569 sUtre jJeyA / atra / pradhyayapadamidam / 57 sU0 prathamAkArasya ekAre,432 sa0 asya stha' ityAdeze estha iti bhavati ! bhavAn / bhan vad+si / saMskRtaniyamena bhavAn iti jAte, 67 sU0 prAkArasya prakAre, 936 sU0 nakArasya makAra, 23 sU0 makArAnusvAre bhavaM iti bhavati / hatyena / hRdaya+TA / 128 sU0 RkArasya ikAre, 269 sU0 vaikalpikatvAt sasvara-yakAra-lopAbhAve, 177 mU0 yakAralope, 495 sU0 TAsthAne NakAre, 503 mU0 prakArasya ekAre hivaeNa iti bhavati / cintayati / cinta cintane / cinta+Nig-+tin / 635 sU0 NigaH sthAne ekAre, 628 sU0 tiva icAdeze, 944 sU0 icaH di ityAdeze cintedi iti bhavati / etu /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkA dvayopelam * iraNa gatau / i+tu / ityatra 908 sa0 ikArasya ekAre, 662 sU0 tuvaH du ityAdeze etu iti bhavati / bhagavan ! -bhavaM! iti pUrvavadeva sAdhyam / pamaNaH / zramaNa+si / 350 sU0 rephalope,260 sU0 sakArasya sakAre, 1118 sUtreNa bhASAvyatyaye kRte,958 sU0 prakArasya sthAne ekAre, 111 / 37 / sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope samaraNe iti bhavati / bhagavAn ! bhagavad +si bhagavaM, prakriyA 135 sutre yaa| kevalamantaramidaM yatta 177 gakArasthalopomA'bhavattathA 180 sa0 yakArazratira pana jaataa| mahAvIraH / mahAvIra+mi-mahAvoge, iti samavat sAdhyam / prajvalitaH / prjvlit+si| 350 sU0 rephasya vakArasya ca lope,360 sU0 jakAradvittve,931 sU0 takArasya dakAre,491 sU0 seoH, Diti parepratyasvarAdelope pasaliyo iti bhavati / bhagavAn! bhayavaM! iti 935 sUba-vadeva saadhym| hutAzanaH / hutAzana+si takArasya dakAre, 260 sU0 zakArastha sakAre, 228 sU0 nakArasya NakAre, pUrvavadeva hudAsaNI iti bhavati / kvacidanyatrApi / prastutasUtreNa bhavad-bhagavat-pada-yasyaiva nakArasya makAro vidhIyate, nAnyatra / yathA--maghavAm / maghavat +si / saMskRtaniyamena maghavAn +si iti jAte, 67 sU0 akArasya prakAre, bAhulyena nakArasya makAre, 23 sU0 makArAnusvAre maghavaM iti bhavati / paakshaasnH| pAkazAsana+si / ityatra 1118 sU0 bhASAvyatyaye kRte, 1067 sU0 kakArasya gakAre, 260 sU0 zakArasya sakAre, 228 sU0 nakArasya NakAre, pUrvavadeva 958 sU0 akArasya ekAre, selope pAgasAsaraNe iti bhavati / saMpAditavAn / saMpAdivat+si / saMskRtaniyamena saMpAditavAna+si iti jAte, 177 sU0 dakArasya takArasya ca lope, 67 sU0 dvitIyAkArasya sthAne prakAre, bAhalyena nakArasya makAre, 23 sU0 makArAnusvAre, serlope saMpAiavaM iti bhavati / ziSyaH / ziSya + si / 260 sU0 zakArasya SakArasya ca sakAre, 349 sU0 yakAralope, 43 sU0 ikArasya dIrthe pUrvavadeva sIso iti bhavati / kRtavAn / kRtavat+si / saMskRtaniyamena kRtavAn +si iti jAte,126 sU0 RkArasya prakAre, 177 sU0 takAralope, 180 sU0 yakArasya zrutI,67 sU0 prAkArasya prakAre, bAhulyena nakArasya makAre, 23 sU0 makArAnusyAre, selope kayavaM ili bhavati / karomi karemi, prakriyA 461 sUtre jJeyA / kariSyAmikAhaM, prakriyA 659 sUtre jnyeyaa| 937 - AryaputraH !| prAryaputra+si / 931 sUtrasamAnameva prayya utsa+si iti jAte, 13137 sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope prayavatta ! iti bhavati / paryAkulI-kRtA / paryAkulI kRtA+si / 937 sU0 yasya yya ityAdeze, 126 sU0 RkArasya prakAre, 931 sU0 takArasya dakAre, seloSi payyAkulI-kavA iti bhavati / asmi-mhi, prakriyA 636 sUre sheyaa| payyAkulIkadA+miha, ityatra 84 sU0 saMyoge pare hrasve payyAkulIkaba mhi iti bhavati / sUryaH / pUrya+sisUyya+si ! 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 491 sU0 se?:,Diti pare'ntyasvarAdelope suthyo iti bhavati / po / yatra prastutasUtrasya pravRttirna jAtA tali bhAvaH / yathA--prAya:- prajjo,prakriyA 527 sUtre jnyeyaa| paryAkulaH / paryAkula+si / 295 sU0 yasya jakAre, 360 sU0 jakAradvittve,177 sU0 kakAralothe,pUrva vadeva pAulo iti bhavati / kAryaparavazaH 1 kAryeNa paravazaH / kaaryprvsh+si| yasya jakAre, jakAradvisve, 84 su0 saMyoge pare hasve, 260 sU0 zakArasya sakAre, pUrvavadeva kAparavaso iti bhavati / eSu prayogeSu prastutasUtrasya pravRttina jaataa| 3kathayati / katha kathane / kath+Niga+ti / ityatra 930 sa0 vikalpena thakArasya ghakAre, 638 sU0 riNagaH ekAre, 628 sU0 tiva icAdeze, 944 sU0 icaH sthAne di ityAdeze kavedi
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * catuthaMpAdaH ghakArAbhAve 187 sU0 thakArasya hakAre kahedi iti bhavati / nAthaH / nAtha-+sinAdha+si, naah| si, 226. sa0 nakArasya NakAre,491 sa0 seoH, Diti pare'ntyasbarAdelapi NAyo,zAho iti bhavati / katham / avyayapadamidam / prastutasUtreNa vaikalpike dhakAre, pUrvavadeva kavam, kaham iti jAte, 23 sU. makArAnusvAre kadha, kahaM iti bhavati / rAjapapaH / rAjJAM panyA / rAjapatha-+si / pUrvavadeva rAjapaSo, rAjapaho iti bhavati / apavAvAvityeva / yatra yakAraH padasyAdibhuto na bhavettatraiva tasya dhakAro bhavati, edAdi-bhUtasya thakArasya na bhavatIti bhAvaH / yathA-sthAma / sthAman +si / 348 sU0 sakAralope, 11 sa nakAraloge,514 sU. 13. mahArAnusvAre thAma iti bhavati / stokaH / stoka+ si / 396 sU0 stokasya theva ityAdeze, 177 sU0 vakAralope,pUrvavadeva theo iti bhavati / atra thakArasya padAditvAt dhakAro na jaatH| 936---iha / avyayapadamidam / 139 sU0 vikalpena hakArasya dhakAre idha, iha iti bhavati / bhavatha |bhuu sattAyAm / bhU+tha / 731 sa0 bhUdhAtoH ho ityAdeze, 632 sU0 thakArasya hac (ha) ityAdeze, prastutasUtreNa vikalpena hakArasya dhakAre hoSa, hoha iti bhavati / paritrAyadhve / paripUrvakaH vaGdhAtuH pripaalne| paritra+dhve / saMskRtaniyamena paritrAya+be, iti jAte, 350 sU0 rephalope, 360 sU0 takAradvitve, 632 sU0 dhve ityasya ic (ha) ityAdeze, prastutasUtreNa hakArasya vaikalpike dhakAre parisAyaSa, parisAyaha iti bhavati / 940-bhavati / bhUdhAtuH sattAyAm / bhU+tin / 731 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho, huva, hava, ityAdezAH, 940 sU0 hakArasya vaikalpike bhakAre,628 sU0 tivaH sthAne icAdeze, 944 sU0 icaH sthAne di ityAdeze bhodi, hobi, bhuvati, yi, bhavAvi, havavi iti bhavati / / 641-apUrvam / na pUrvamapUrvam / apUrva+si // 941 sU0 pUrvasya sthAne vaikalpike purava isthAdeze, 514 sU0 samakAre, 23 sU0 makArAnusvAre apuravaM iti bhavati / nATakam / nATaka+si / 195 sU0 TakArasya DakAre, 177 sU0 kakAralope, 180 sU0 yakArasya zrutI, pUrvavadeva nADayaM iti bhavati / apUrvAgabam / prapUrvamagadam / apUrvAgada+si apuravAgada+si / pUrvavadeva apuravAgadaM iti bhavati / pakSe / AdezAbhAvapakSe / apUrva+si ityatra 350 sU0 rephalope, 360 sU0 vakAradvittve, 84 sU0 saMyoge pare hrasve,pUrvavadeva praputvaM iti bhavati / padam / pada+si-parva iti pUrvavadeva sAvyam / evameva apUrvAgada+si-prapurabyAga iti sAdhyam / 142- bhUtvA / bhU sattAyAm / bhU+ktvA / 731 sU0 bhUdhAtoH hava, ho ityAdezau, 140 sUra hakArasya baikalpike bhakAre,942 sU0 ktvA pratyayasya vikalpena iya,dUNa ityAdezI, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye bhaviya bhoNa haviya hovUNa iti bhavati / paThitvA / paTh paThane / paTh+ktvA / 199 sU0 ThakArasya DhakAre, 910 sU0 prakArAgame, prastutusatreNa ktvaH bikalpena iya dUpa ityAdezI, 10 sa0 svarasya lope patiya paDha+ dUNa,ityatra 646 sU0 akArasya ikAre pahiNa iti bhavati / ramavA / ramu krIDAyAm / ram+ktvA / ktyaH iya dUNa ityAdezI,ramiya ram+Na ityatra 23 sU0 makArAnusvAre,30 sU0 anusvArasya vargAntye radUrA iti bhavati / parcha / prastutasUtrasya pravRtyabhAva-pakSe / bhU+hatyA ho / kravA, 940 sU0 hakArasya vikalpena bhakAre, 348 sU0 kakAralope, 360 sU sakAradvisve bhottA, hotA iti bhavati / paTh+ktvA paDha+tA / 646 sU0 akArasya ikAre pahitA iti bhavati / ram+ktvAram+tA, makArAnusvAre, 363 sa0 takArasya dvittvAbhAve, anusvArasya vargAntye rantA iti bhavAta /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 caturthapAdaH saMskRta-hindo-TokAiyopetam 43-kRtvA / DukRJ (kR)karaNe / kR+katvA / 943 sU0 ktvaH vikalpena Dit pradyuma ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope kAma prAdezAbhAve...905 sU0 RkArasya prara itmAdeze,942 sU0 ktyaH sthAne iya dUNa ityAdezau, 10 sU0 svarasya lope kariya 646 sU0 prakArasya ikAre karikhUNa iti bhavati / gazvA / gAla-gam gata / gam + ktvA / prastutasUtreNa ktvaH vikalpena Dit aDuna ityAdeze, pUrvavadeva gadukha pAdezAbhAve 186 sU0 makArasya chakAre,360 sU chakAradvisve, 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, 910 mU0 prakArAgame, 10 sU0 svarasya lope,ktva: sthAne ya dUNa ityAdezo.pUrvavadeva gachiya gabhitraNa iti bhvti| Ex-veti nivRtam / 935 sUtrataH vA iti padasyAnuvRttirAyAti sma, paramasmin sUtre tasya nivRttititi bhAvaH / mayati / NItra (nau) prApaNe / nI+tiya / 909 sU0 IkArasya ekAre, 628 sU0 tivaH sayAne izAdeho,941 mA smAda di ityAdeze nevi iti bhavati / cA iti padasyAnuvRteH niyatI nAtra vaikalpikA prvRttirjaataa|vaati / dAm (dA) dAne / dA+tin / 909 sU0 prAkArasya ekAre, pUrvadhadeva vevi iti bhavati / bhavati / bhU sasAyAm / bhU+sin / 731 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho ityAdeze, 940 sU0 takArasya vaikalpike bhakAre, pUrvavadeva bhovi, hodi iti bhavati / 945--Aste / pAsa upaveze / prAsa+te / 886 sa0 sakArastha chakAre, 360 sa0 chakArasya dvizve, 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 910 sU0 prakArAgame,10 sa0 svarastha lope 628 sU0 se ityasya icAdeze, 945 sU0 icaH sthAne de, de ityAdezI,tataH acchade,mAvi iti bhavati / gacchati / gamla-gam gatI, gam+tiv / 943 sUtratulyameva gacchati iti jAte, 628 sU0 tiva icAdeze, prastutasUtreNa icaH sthAne de di ityAdezo, tataH pazye macchavi iti bhavati / ramate / ramu koDAyAm / rama+te / 110 sa0 prakArAgame, 628 sa0 te ityasya icAdeza, pUrvavadeva ramade, ramadi iti bhavati / kriyate / DukRJ (kR) krnne| kR+ky+te| 149 sa0 kyasya ijja ityAdeze,10 sU0 i. kArasya lope,ajjhIne pareNa saMyojye,pUrvavadeva kismate, kirAdi iti bhavati / ata iti kim ? prastutasUtreNa prakArAntAdeva de di ityAdezau bhavataH, nAnyatra / yathA uhAti / utapUrvaka: vAdhAtuH uuvNgto| uvA+tin / 682 sU0 udrAdhAtoH basuprA ityAdeze,tiva icAdeze,prAkArAntatvAta prastutasutrasyApravRttI 944 su0 icaH sthAne di ityAdeze vasuAvi iti bhavati / nayati / jIna (nI) praaprnne| nI+tin / 908 sU0 IkArasya ekAre,tiva icAdeze,ekArAntatvAt prastutasUtrApravRttI parvavadeva medi iti bhavati / bhavati-bhodi, prakriyA 944 sUtre zeyA / pratrApi mokArAntatvAt prastutasUtrasya pravRttina jaataa| 946-hi-tA-hAmapavAvaH / 655 sUtreNa vihitasya hi ityAyamasya tathA 656 sUtravihitayoH ssA hA ityAgamayozca 946 sUtramapavAdasUtraM bodhyam / bhaviSyati ! bhUdhAtuH sattAyAm / bhU+syati / 731 sU0 bhUdhAtoH hava ityAdeze, 140 sU0 hakArasya bhakAre, 946 sU0 pratyayasyAdau ssi ityasya prayoge, 646 sU0 bhakArasya ikAre,628 sU0 sthati ityasya icAdeze,944 sU0 icaH sthAne di ityAdeze bhavistavi iti bhavati / kariSyati / haka (ka) karaNe / kasyati / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, pUrvadeva pharissivi iti bhavati / gamiSyati gamla(gam)gatau / gam+syati / 886 sU0 bhakArasya chakAre, 360 sU0 chakAravisve, 361 pUrvachakArasya cakAre, 910 sU0 makArAgame, 10 sU0 prakArasya lope pUrvavadeva prakArasya ikAre gadhissidi iti bhavati / 17-pUrA / dUra+si / 947 sU0 hasipratyayasya pAdo, pAdu ityAdezo hito bhavataH,
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ *prAkRtanavyAkaraNam * caturthapAdaH Diti pare'ntyasvArAderlope durAho, pUrA iti bhavati / eva / adhyayapadamidam / 951 sU0 evArya myeva ityadhyayapadaM prayujyate / 148-anantarakarassIyam / anantarakaraNIya+si / 514 sU0 semakAre, 23 sU0 makArAnusvAre anantarakaraNIya iti bhavati / irAnIm / avyayapadamidam / 948 sU0 idAnImaH sthAne dANi i. syAdeze vANi iti bhavati / manApayatu / pAipUrvaka japa-dhAtuHbhAzApane / prAjJap +Nim +tum / 313 sU0 jJasya pakAre,.231 sU0 pakArasya vakAre, 638 sU0 NimaH sthAne ekAre, 662 sU0 tuvaH sthAne du ityAdeze ANadu iti bhavati / Aya: / pArya+si / 937 sU0 yasya yya ityAdeze, 84 sU0 saMyoge pare lasve, 491 sU0 seDoMH, Diti pare'ntyasvarAdelope samyo ! iti bhavati / vyatyayAtrAle'pi / prastutasUtrasya pravRttiH zaurasenIbhASAyAmeva jAyate,parantu 1118 sUtreNa bhASAvyatyaye kRte prAkRtabhASAyAmapi idAnIm ityavyayasya vANi ityAdezo bhavati / yathA-anyAm / anyA+pram / 349 sa0 yakAralope, 360 sU0 nakAravizve, 525 sU0 prAkArasya prakAre, 10 sU 0 svarasya khope, ajhIne pareNa saMyojye, 23 sU0 makArAnusvAre mAsnaM iti bhavati / idAnIm / prastutasUtreNa idAnImaH sthAne dANi ityAdeze vANi iti bhavati / doSim / bodhi+pram / 17 sU0 dhakArasya hakAre, 613 sUtreNa pradantavatvAt 494 sU0 pramo'kArasya lope, 23 sU0 makArAnusvAre kohi iti bhavati / atra prAkRta-bhASAyAmapi pra. stutasUtrasya prvRttitiaa| Exe-maa| tadasi : 949 sa0 sityayena saha tadaH sthAne tA ityAdeze tA iti bhavati / yAvada / avyayapadamidam / 245 sU0 yakArasma jakAre, 11 sU0 dakAralope jAva iti bhavati / prvishaami| prapUrvaka: vizvAtuH praveze / praviz+miv / 350 sU0 rephalope, 260 sU0 zakArasya sakAre, 210 sU0 akArAgame,630 sUmivaH sthAne mi ityAdeze, 643 sU0 akArasya prAkAre pavisAmi iti bhavati / tasmAtA iti pUrvavadeva mAdhyam / alam / avyayapadamidam / 23 sU0 makArAnusvAre pralaM iti bhavati / etena ediNA, prakriyA 558 sUtre sheyaa| mAnena / mAna-+TA / 228 sU0 nakArasya bhakAre, 495 sU0 TApratyayasya prakAre, 503 sU0 makArasya ekAre mAraNeNa iti bhavati / -ikAre / ikAre pare sati yatra NakArAgamo bhavati tadudAharaNAni pradarzayati vRttikAraH / puktam / yukta+si / 245 sU0 yakArasya jakAre,348 sU kakArasope,360 sa0 takAra-dvisve, 514 sU0 seMmakAre, 23 sU0 makArAnusvAre sutaM iti bhavati / iyam / idam + si / 561 sU0 ikSmaH ima ityAdeze, juttam + ima+si, iti sthitI, 950 sU0 ikAre pare sati, makArAtpara vaikalpiko gakArAgamaH, sataH khusamma ima+si ityatra 23 sU0 halanta-makArasyAnusvAre, 10 sa0 pakArasthasya prakArasya loM, ajjhIne pareNa saMyojye, sermakAre, makArAnusvAre jhuNima iti siddhA, kArAgamAbhAve 567 sU0 sinA saha idamaH sthAne iNaM ityAdeze isaM iti bhavati / juttam + iNaM ityatra ajhIne pareNa sayojye * zuttamira iti bhavati / sAm / sdRsh+si| 142 sU0 RkArasya ri ityAdeze,348 sU0 daphAra sope, * 364 sU0 rephadvizvaniSedhe, 260 sU0 zakArasya sakAre, pUrvavadeva sarisaM iti bhavati / idam ima+si ma imaM iti pUrvavadeva jAte, sArasam + imaM ityatrApi pUrvadeva prastutasUtreNa vaikalpike pakArAgame gimaM NakArAgamAbhAve pUrvayadeva sarisam + i =sarisamira iti bhavati / ekAre / ekAre pare sati antyamakArAtparo yatra kArAgamo bhavati tadudAharaNaM pradoyate vRttikAreNa / kim ? kim +si| 561 sU0 simA saha kimazabdasya kiM ityAdeze kiiti bhavati / ese| esa+si / 931 sU0 takArasya dakAre
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI- TIkAdvayopetam ** 11 sU0 halanta dakAro vedadeva evaM isi bharatika evaM iti sthita prastutasUtreNa vaikalpike marian fka rovaM NakArAgamAbhAve kim + evaM ityatra zrabhIne pareNa saMyojye kimevaM iti bhavati / em / zravyayapadamidam / 23 sU0 makArAnusvAre evaM iti bhavati / etad etad +si / pUrvavadeva evaM tataH evaMm + evaM ityasya pUrvavadeva evaM zevaM NakArAgamAbhAve evamevaM iti rUpaM bhavati / I 651 - mama / zrasmad + isa mama, prakriyA 600 sUtre jJeyA / eva / zravyaya-padamidam / 951 sU0 evArthe yyeva ityavyayapadaM prayujyate / brAhmaNasya brAhmaNa + is / 350 sU0 rephalope, 345 sU0 hyasya maha ityAdeze 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1118 sU0 bhASA- vyatyaye kRte 1003 sU0 mhasya mbha ityAdeze, 499 sU0 saH ssa ityAdeze zrambhaNassa iti bhavati / saH tad+si prakriyA 177 sUtre jJeyA / eva-yyeva iti pUrvavadeva sAdhyam / eSaH / etad + si= esI, prakriyA 387 sUtre jJeyA / *952 - hai / zravyaya-padamidam / 952 sU0 ceTyAH prAha vAne (he ityarthe) hamme iti nipAta: prayujyate / zaurasenI bhASAyAM nipAtA adhyayA eva manyante'taevAtra zravyayatvAt [ saMskRta bhASA samameva ] pajAyate / evamevAgre'pi bodhyam / caturike / caturikA+si / 931 sU0 takArasya dakAre 530 sU0 dhAkArasya ekAre. 101137 su0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope dharike / iti bhavati / C53 -- vismayaH / vismayArthe 953 sU0 hImAna he iti nipAtaH prayujyate / jIvatsA | jIvad vatsa yasyAH sA / jIvat vatmA + si / jIvad iti zabdaH zatR pratyayAntaH yataH jIva + zatR ityatra 910 sU0 akArAgame, 670 sU0 zatruH sthAne nta ityAdeze, jIvantavatsA+si, iti jAte, 292 sU0 tsasya chakAre, 360 sU0 chakAradvisve 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, 1 1 371 sU0 serikArasya lope, 11 sU0 sakArasya lope jIvanta iti bhavati / me / zrasmad + isme, prakriyA 602 sUtre jJeyA / janamI / jananI+si / 228 sU0 ubhayatra nakArasya NakAre, sairlope jaNaNI iti bhavati / nivedaH / pra stutasUtreNa niSedArtha-duHkhArtha homANahe ityavyayapadaM prayujyate / pariSvajantaH paripUrvakaH vajradhAtuH pa riSvaGge / pariSvaj + zatR / 1118 sU0 bhASA- vyatyaye kRte 959 sU0 rephasya lakAre, 350 sU0 va kAralope, 260 sU0 zakArasya sakAre, 360 sU0 sakAradvitve, 11 sU0 jakAralope, 670 sU0 dAtuH ta ityAdeze, jas-pratyaye, 493 sU0 jaso luki, 501 sU0 pUrvAkArasya dIrghe palisantA iti bhavati / yam / 1118 sU0 bhASA vyatyaye kRte, 972 su0 vayam ityasya hage ityAdeze hage iti bhavati / etena / etad + TA / 931 sU0 takArasya dakAre, 11 sU0 dakAralope, 495 sU0 dApratyayasya NakAre 503 sU0 kArasya ekAre eveza iti bhavati / nijaviSeH / nijasya vidhiH tasya / nijavidhi + s / 177 sU0 ja kAralope, bahulena 180 sU0 yakArazrutI, 512 sU0 isa go ityAdeze niyaviSiNo iti bhavati / 187 sUtre prAyograhaNAdadhakArasya hkAro na jAtaH / kurvyavasitena durvyavasita+TA / 350 sU0 rephalope, 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 vakAradvitve, 931 sU0 takArasya dakAre, pUrvavadeva puSdhayasideNa iti bhavati / 54 - nanu / pravyayavadamidam / 954 0 nanvarthe NaM iti nipAtaH prayujyate / praphalodayA / na phalama phalam --- niSphala udayo yasyAH sA / phalodayA + si / 1 / 1 / 37 / sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope soyA iti bhavati / AryamizraH / thAyaMmizra + bhis / 84 sU0 saMyoge pare hrasne, 937 sU0 ryasya yya ityAdeze, 350 sU0 rephalope, 260 sU0 zakArasya sakAre, 360 sU0 sakAradvittve, 496 sU0 bhisaH hi ityAdeze, 504 sU0 prakArasya ekAre amyamitsehi iti bhavati / prathamam / prathama + si / rephasya lope, 55 sU0 pakArasthAkArasya ukAre, 215 sU0 prakArasya ukAre, 514 sU0 sermakAre, 23 /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH . sa0 makArAnusvAre puDhama iti bhavati / eva==yyeva, prakriyA 951 sUtre jJeyA / Asaptam / prAjJapta+ : si / 313 sU0 zasya prakAre,348 sapakAralope, 360 sU0 takAradvittve pUrvavadeva AraNasaM iti bhavati / nanuNaM, pUrvavadeva sAdhyam / bhavAna-bhavaM, prakriyA 936.sUtre jJeyA / me| asmad + Gasa me, prakriyA 602 satra sheyaa| agrtH| adhyayapadamidam / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 gakAratirake, 931 sU0 sakArasya dakAre, 37 sU0 visargasya Do (bho) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope praggaDo iti bhavati / patati / cala calane / cal +tin / 910 sU0 prakArAgame, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze, 945 sU. ica: di. ityAdeze caladi iti bhavati / pArSe vAkyAlaGkAre'pi / pArSazaurasenyo raNaM ityadhyayapadaM vAkyAlaMkAre vAkyasaundarye'pi prayujyate / yathA-namaH-namo, prakriyA 535 sUtre jJeyA / astu / kriyApadamidam / 316 sU0 stasya dhakAre, 360 sU0 thakAra-dvizve, 361 sU0 pUrvathakArastha sakAre pratyu iti bhavati / namo pratthu ityatra prokArAt paro yo'kArastasya saMskRtaniyamena pUrvarUpe jAte namo'yu iti bhavati / namo'yu , ityatra NaM ityavyayapadaM vAkyasaundaryArtha bodhyam / evameva jayA raNaM, tathA raNaM ityatrApi saM ityatyayapadaM vAkyAlaMkArArthakaM jJeyam / yadA ityatra 245 sU. yakArasya jakAre, 177 sU0 dakAralope, 150 sU0 yakArazruto jayA evaM tabA-tamA iti bhavati ! 955-ammahe iti nipAtaH 955 sU0 hathiM prayujyate / etayA epAe, prakriyA 521 sUtre jeyaa| srmilyaa| sUmilA+TA / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 makAraspa dvitve, 54 sU0 saMyoge pare hrasve, 518 sU0 TApratyayasya sthAne ekAre summilAe iti bhavati / suparighaTitaH / suSThurUpeNa paridhaTitaH parigRhItaH / suparighaT + kta (ta)+si / 1118 sU0 bhASAvyatyaye kRte,959 sU0 rephasya sakAre, 783 sa0 ghaTdhAtoH gar3ha ityAdeze, 645 sU0 prakArasya ikAre, 931 sU0 takArasya dakAre, 491 sa0 seDoMH, Diti pare'ntyasvarAdelope supaligaDivo iti bhavati / bhavAn-bhavaM, prakriyA 936 sUtre jnyeyaa| ..: 56 hohI itti nipAta-padaM 956 sU0 vidUSakasya-rAjapramodakasya harSe dyotye prayujyate / bho / pranyayapadamidam / saMskRtatulyameva zaurasenya prayujyate / saMpAH / smpnn+js| 493 10 jaso lUki, 501. sU0. pUrvasvarastha ko sampannA iti bhavati / sanorathAH / manoratha+jasaH / 225 sa nakArasya kAre, 938 sU0 thakArasya dhakAre, pUrvavadeva maNorakSA iMti saadhym| tripakyasyasya / priyana cAso vayasyaH, sasya / priyavayasya+is / 350 sU0 rephalope, 349 sU0 saMyukta yakAralope. 360 sa0 sakAradvitve, 499 sU0 isaH sthAne ssa ityAdeze piya-vasassassa iti bhavati / 157-zaurasenyAmiha / zaurasenI-bhASAprakaraNe yAni kAryApyuktAni tadatiriktAni kAryANi prAkRta-bhASAtulyAni bojyAnIti bhaavH| prastutASTamAdhyAye caturtha-sUtrAdArabhya 930 sUtraparyanta yAni sUtrANi paThittAni, teSu sutreSu yAni codAharaNAni pradattAni,teSUbAharaNeSu madhye yAnyudAharaNAni zaurasenIprakaraNe mahIlAni santi tAni tadavasthAnItyucyante,yathA 949 sutre paThitAni jAna pavisAmi, 951 sUtroktAni mama, so, eso ityAdIni rUpANi kizcidapi parivartanarahitAni prAkRtabhASA-niyama-siddhAni zaurasenIbhASAyAM gRhItAni santyataevaitAni padAni tavavasthAnoti jnyeyaani| yAni ca rUpANi prAdhAnyena zaurasenIbhASAniyamaH niSpAditAni santi,tAni evaMvidhAni bodhyAni / tathA-931 sUtre evAhi, 951 sUtre pyeSa, 952sUtre haje, ityAdayaH prayogAH prAdhAnyena zaurasenI-bhASAniyamaH sAdhitAH santi, ataevaita evaMvidhA avgntcyaaH| kAni rUpANi tabasthAni kAni ca evaMvidhAni ? iti vibhAgaH pAThakaH svayameva pratisUtramabhyUpa-vicArya darzanIya vyAkhyAtathyaH / yathA---ansarve viH antar-vedi+si / 11
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Amawat catupAdA saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * sU0 rephalope, 4 sU0 takArasthAkArasya nAkAre, 177 sU0 dakAralope, 578 sU0 ikAradIdhe, 1315371. sU0 serikArasya lope,11 sU0 sakArasya lope asAveI iti rUpa plAkRtabhASAyAM niSpadyate,parantu zaurasenyAntu 931 sU. takArasya dakAre andAvezI iti bhavati / evameva yuvatijanaH / yuvatizcAsI janaH / yuti-jana+si / 245 sU0 yakArasya jakAre,931 sU0 takArasya dakAre,228 sU0 nakArastha NakAre, 491 sU0 seDoM:, Diti pare'ntyasvarAderlope juvAvijaego iti bhavati / manaHzilA 1 mns-shilaa+si| 228 sU0 nakArasya NakAre, 11 sU0 sakAralope, 260 sU0:zakArasya sakAre, serlopa maNasilA iti bhavati / eSu prayogeSu zaurasenIbhASAniyAmakaH sUtrairapi kArya vihita parastu ladatirikta kArya prAkRtabhASAniyAbhaH sUtraH sampAditamataeva vRttikAraNoktam---zaurasenyAmiha prakaraNe yatkAryamuktaM satomara padhAralemA prAkRta-bhASA-bova bhavati / iti zaurasenIbhASAvivecanam / prAcArya zrI hemacandreNa 931. sU. bAdArabhya 955 sUtra-paryantaM zaurasenI-bhASA-vidhividhAnaM nirUpitam, 957 sUtrataH tasya samAptirjAyatestaevocyate yacchaurasenI-bhASA-vivecanaM samAptam / yadA mUlagnanthe zaurasenI-bhASA-prakaraNaM samAptimagamatadA bAlamanoramAkhyAyAM TIkAyAmapi zaurasenIbhASA-prakaraNaM samAptimeti / zogAnetI-girA bIkA, nurNa bAlamanoramA ! prAtmArAma guruM dhyAlvA, munijJAnena nimitA // 1 // * samAptaM zaurasenI-bhASAyA vivecanam * * atha zaurasenI bhASA vidhi* . mahAvIra bhagavAna jina, jagatAraka akhileza, .. . . maGgalakArI nAma hai, sukhadAyaka parameza / bandana kara zrI vIra ko, mana meM rakha kara dhyAna, guruvara prAtmA rAma kA, karatA hai guNagAna / gurucaraNoM kI zaraNa le, natamastaka "muni jJAna", bhASA zaurasenI kA, likhatA hai vyAkhyAna / haimazabdAnuzAsana ke pATha adhyAya haiM, pahale sAta-madhyAthoM meM saMskRta-bhASA ke vidhividhAnoM kA ullekha kiyA gayA hai| zeSa pAThaveM adhyAya meM, 1-prAkRta, 2- zaurasenI, 3--- mAgadhI, 4-paizAcI, 5-calikA-paizAcika aura 6-apabhraMza ina cha: bhASAoM kA nirUpaNa kara rakhA hai| prArambha ke tIna pAdoM meM tathA caturthapAda ke 256 sUtroM meM prAkRta-bhASA ke svarUpa kA paricaya karAyA gayA hai| isake anantara prAcArya zrI hemacandra zaurasenI bhASA ke sambandha meM jAnakArI dene lage haiN| prAcInakAla meM zaurasena (*mahArAja zUrasena kA rAjya, prAdhunika prajamaNDala, jisakI rAjadhAnI zUrasena-mathurA tho) pradeza meM (mathurA ke pAsa-pAsa) yaha bhASA bolI jAtI thii| koSakAroM ke kathanAnusAra khar3I bolI hindI ke nirmANa meM zorasenI *dekho bRhat-hindI-koSa / wavim
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 - - * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH tathA apabhraMza kA bahuta bar3A hAtha hai, kyoMki ina tInoM (zaurasenI, apabhraMza tathA khar3I bobI hindI) kA kSetra (madhya pradeza, uttara pradeza) samAna hai / zaurasenI bhASA kA kyA vidhividhAna hai ? prAkRtabhASA se isakA kyA maulika bheda hai ? Adi bAtoM ke sambandha meM prastuta prakaraNa meM prakAza DAlA jA rahA hai| 11-zaurasenI bhASA meM panAdi (jo prAdi meM vidyamAna na ho) takAra ke sthAna meM dakArAdeza hotA hai| yadi vaha takAra varNAnsara (anya varNa) se saMyukta na ho| jaise-1-tataH pUrita-pratima mAtinA maMtritaHtado pUrida-padizpreNa mantido (isa ke anantara pUrNa ko huI pratijJA vAle hanumAna ne use salAha dI), 2-etasmAt = evAhi, edAyo (isa se), yahAM para prasaMyukta tathA anAdi takAra ko dakAra kiyA gayA hai| prazna upasthita hotA hai ki prastuta sUtra meM "anAvo" yaha pada dene kA kyA prayojana hai ? uttara meM nivedana hai ki sapA kurata, yathA tasya rAzaH anukampanIyA bhavAmi-tadhA kareSa jadhA tassa rAiNo praNukampaNImA bhaumi (tuma vaisA kAma karo, jaise maiM usa rAjA ko dhanukampanIyA (manukampA kA pAtra) ho jAU~ prAdi sthaloM meM pada ke prAdi meM vidyamAna takAra ke sthAna meM dakArA na ho, isa vicAra se sUtrakAra ne "anA (grAdi meM pra-vidyamAna)" yaha pada paDhA hai| punaH prazna upasthita hotA hai ki sUtrakAra ke ayuktasya (saMyoga se rahita ho)"yaha pada grahaNa karane kA kyA prayojana hai ? uttara meM nivedana hai ki-1-mattaH-matto (mada bAlA, abhimAnI), 2-AryaputraH-pravya utto (pati, svAmI kA putra), 3-asaMbhAvita-satkAram-asaMbhAvida-sakkAraM (jisa ke satkAra kI koI saMbhAvanA nahIM, usako), 4-he zakuntale !halA sauntale ! (he zakuntale !, zakuntalA kumArI ko sambodhita kiyA jA rahA hai),ina udAharaNoM meM takAra saMyukta hai,dUsare vyajana se sambandhita hai ataH yahA~ saMyukta takAra ko dakAra na ho jAye, isa duSTi se sutrakAra ne 'ayustasya' isa pada kA ullekha kiyA hai| bhAva yaha hai ki zaurasenI bhASA meM takAra ko dakAra ho jAtA hai,parantu vaha anAdi aura asaMyukta honA caahie| 32-varNAntara (manya varNa se) se saMyukta takAra yadi pradhaHvartamAna (saMyukta varNa meM dUsarA) ho to use kahIM-kahIM para lakSya (prayoga) ke anusAra kAra kA Adeza ho jAtA hai| jaise-1---- hAna mahando (saba se bar3A), 2-nizcintaH niccindo (cintA se rahita), 3-antaHpuram - andeura (rAniyoM kA nivAsa sthAna), yahAM para takAra saMyukta hone para pradhaH-vartamAna thA, saMyukta varNa meM dUsarA thA, ataH use prastutasUtra se dakArAdeza kara diyA gayA hai| 933- zaurasenI bhASA meM tAvat isa adhyayapada ke dhAdima takAra ko vikalpa se dakAra hotA hai| jaise-sAvat--dAva, prAdeza ke prabhAva-pakSa meM sAva (taba taka) yaha rUpa banatA hai| 34-zaurasenI bhASA meM ina ke nakAra ko prAmantraNa sambandhI sipratyaya pare rahane para (bhati sambodhana ke ekavacana meM) vikalpa se prAkArAdeza hotA hai| jaise-1--bho kaJcukin ! yA bho kAnuzmA ! he kancukin !, antaHpura ke sevaka!),2-sujina !-suhiyA ! (he sukhamaya jIvana vyasIta karane vAle !), prAdeza ke prabhAvapakSa meM-1-bho sapasthin ! bho tavassi ! (he tapasyA karane vAle !), 2-bho marAsthin != bho maNassi ! (he vicAraka !) aise rUpa banate haiN| yahAM para vaikalpika hone se ina ke nakAra ko prAkAra nahIM ho skaa|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 caturSapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAiyopetam * 635-zaurasenI bhASA meM prAmantraNa sambandhI sipratyaya pare rahane para nakAra ko vikalpa se makArAdeza hotA hai| jaise-1-bho rAjan ! - bho rAyaM ! (he rAjan !), 2--bho vijayavarmana ! bho viprayavamma ! (he vijayavarman !, vijaya-varmA kisI vyakti kA nAma hai, yaha usa kA sambodhana hai), 3-- sukarman ! =sukamma ! (he acche karma karane vAle !), 4- bhagavan ! bhayavaM ! (he bhagavan !), 5-kusumAdhuSa!-kusumAuha ! (he kusumAyudhA, arthAt jisa ke kusuma-puSpa hI prAyudha-zastra haiM, kAmadeva !), 6bhagavan ! tIrtha prasaMpa- bhayavaM ! tittha pavateha (he bhagavan ! zrApa tIrtha kI pravRtti karo, lokAntika deva tIrthakara bhagavAna se nivedana karate haiM ki prApa tIrtha (dharma) kI sthApanA karane kI kRpA kareM), prAdeza ke prabhAvapakSa meM-sakalaloka-antazcArin ! bhagavana hasavaha!-sayala-lona-anteyAri bhayavaM! hudavaha ! (sakalaloka meM vicaraNa karane vAle !, he bhagavan / , he agnideva !) aisA rUpa hotA hai / yahA~ para nakAra ko makArAdeza nahIM kiyA gyaa| 636 -- prastuta sUtra meM "Amanye" (AmaMtraNa sambandhI) isa pada kI nivRtti ho jAtI hai / athati-yahI 'AmantraNasambandhI' yaha pada jor3ane kI AvazyakatA nahIM hai| zaurasenI bhASA meM bhavad paura bhagavad ina zabdoM ke nakAra ko sipratyaya pare hone para makArAdeza hotA hai| jaise-1-kimatra mavAn harayema cintayati-ki ettha bhavaM hidaeNa cintedi ? (kyA Apa isa sambandha meM hRdaya se vicAra kara rahe haiM ?), 2-etu bhavAn =edu bhavaM (grApa jAeM), 3...zramaNaH bhagavAna mahAvIraH-samaNe bhagavaM mahAvIre (zramamA tapasvI. bhagavAna mahAvIra); 4-prajvalito bhagavAna hutAzanaH=pajjalido bhasava hudAsaNo (jAjvalya mAna bhagavAn agni-deva athavA bhagavAn zragnideva prajvalita ho rahe haiM), yahA~ para bhavad aura bhagavad zabdoM ke nakAra ko makArAveza kiyA gayA hai| balAdhikAra ke kAraNa 2 sUtra se ukta donoM zabdoM se bhinna padoM ke nakAra ko bhI makArAdeza ho jAtA hai| jaise ----madhamAna pAkazAsana:-maghavaM pAgasAsaraNe (madhavAn aura pAkazAsana ye donoM indra ke nAma haiM), 2-sampAditavAn ziSyaH saMpAiyavaM sIso (kAma ko pUrNa karane vAlA ziSya), 3-- kRtavAnka yavaM (vaha karane vAlA hai), 4 --karomi-karemi (maiM karatA hai), ca aura 5--kariSyAmi-kAhaM (maiM karUMgA) yahAM maghavAda Adi padoM ke nakAra ko prastuta satra se makArAdeza nahIM ho sakatA thA kintu bahalAdhikAra se nakAra ko makAra banA diyA gayA hai| karemi aura kariSyAmi kA sambandha kRtavAna pada se samajhanA cAhie / jaise kRtavAna karemi (maiM kRtavAn (jisane kAma kara rakhA hai) karatA huuN| aura kRtavAn kariSyAmi (maiM kRtavAn kruuNgaa)| yahAM para bahulatA se prastuta sUtra ko pravRtti kI gaI hai| 937--zaurasenI bhASA meM ke sthAna meM 'sya' yaha mAdeza vikalpa se hotA hai| jaise----- mAryaputra ! paryAkulIkRtA'smi ayyauta! parayAkulIkamhi (he *mAryaputra ! maiM burI taraha se duHkhI kara dI gaI hai), 2...aryaH sasyo (divAkara prAdezaka prabhAva-pakSa meM-1-AryaHprajjo (zreSTha), 2phyAkulaH-pUjAulA (du:kho), 3.-kArya-paraza: kajjaparayaso (kArya ke kAraNa para-vaza (parAdhIna) banA humA), ye rUpa banate haiM / yahA~ para prastutasUtra se 'maiM' ko '' yaha pAdeza nahIM kiyA gayA / 38-zauraseno bhASA meM thakAra ke sthAna meM vikalpa se dhakAra kA prAdeza hotA hai / jaise--- *saMtazamdArtha-kaustubha nAmaka koSa meM prAryaputra ke anekoM martha lise hai...-1-pratiSThita jana kA putra, 3-dIkSApura kA puSa, 3-sammAnita, 4-sammAnasanaka saMjJA, apane pati ke lie patnI kI prabavA apane rAbA ke lie usake hemAvikI sammAnajanaka saMjJA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdA 1- kathayati kaSedi, prAdeza ke prabhAvapakSa meM- kabi (vaha kahatA hai, 2 - nAyaH NAdho, gAho ( svAmI, prItama ), 3- katham kathaM, kahaM ( kaise), 4- rAjapaca: rAjapadho, rAjayaho ( mukhya sar3aka), yahAM paravAra ke sthAna meM vaikalpika ghakAra kiyA gayA hai| vRrtikAra pharamAte haiM ki apavAdibhUta (jo pada ke Adi meM vidyamAna na ho) thakAra ko hI ghakArAdeza ho sakatA hai, anya ko nhiiN| jaise-1sthAmadhAmaM (tAkta, zakti pracalatA, stambhana zakti), 2hato: peyo (svalpa) yahAM para yakAra pradi meM vidyamAna thA, mataH prastuta sUtra se ise ghakArAdeza nahIM ho sakA / nma 936- 'vaha' isa avyayapada se sambandhita hakAra ko tathA 632 sUtra se madhyamapuruSa ke bahuvacana ke sthAna meM vihita 'ha' isa pradeza ke hakAra ko zaurasenI bhASA meM vikalpa se dhakArAdeza hotA hai / jaise - 1 -- iha 6dha ( yahAM para ) 2 - bhavatha ho (tuma saba hote ho), 3 - paritrAyaSye paritAyaca (tuma saMrakSaNa karate ho), pradeza ke prabhAvapakSa meM vaha daha, bhavaba hoha tathA ... paritrAmadhye = parisAha, ye rUpa banate haiM / yahA~ hakAra ko dhakArAdeza nahIM kiyA gayA | 940 - zaurasenI bhASA meM bhUdhAtu ke hakAra ko vikalpa se bhakArAdeza hotA hai| jaise-1-bhavati bhodi, bhuvadi, mavadi mAdeza ke prabhAvapakSa meM hori, havadi, havavi ( yaha hotA hai) aise rUpa bana jAte haiN| Ex1--- zaurasenI bhASA meM pUrva isa zabda ke sthAna meM vikalpa se 'purava' yaha prAdeza hotA hai / jaise - 1 - apUrva nATakam - apuravaM nAyaM (nATaka-tamAzA bhapUrva-manokhA hai), 2- - apurvAgayam zra puravAda (gada=auSadhi pUrva pradabhuta hai), prAdeza ke abhAva meM 1---apUrva pavam prapuvaM parda (pada-zabda apUrva anokhA hai), 2- apUrvA gahana prapuNvAgadaM aise rUpa banate haiM / = 642-zaurasenI bhASA meM kvApratyaya ke sthAna meM 'haba' mora 'pUrA' ye pradeza vikalpa se hote haiM / jaise-- 1 - surakSA bhaviya, bhovarA, haviya, hohUNa (ho karake), 2--papaDhiya paNi (paTa karake), 3-ransvA = ramiya, randraNa (khela karake) prAdeza ke prabhAvapakSa meM- 1 - svAbhottA, hotA, 2 -- pahilyA = paDhittA, 3 - rakhAratA ye rUpa banate haiM / 643 --- aura gam ina dhAtuoMoM se ktvApratyaya ke sthAna meM Di ho) pra yaha pradeza vikalpa se ho jAtA hai| jaise- 1 - kRtvA kaDu a (jA karake), pradeza ke prabhAvapakSa meM kramazaH -- kariya, karivRta aura bana jAte haiM / (jisa kA DakAra it-saMjJaka (kara ke), 2 gaM gaccha ye rUpa 644 prathamapuruSa ke ekavacana ke sthAna meM 628 meM gatasUtra se vihita ic aura ec ina donoM zrAdezoM ke sthAna meM 'vi' yaha Adeza hotA hai / vRtikAra pharamAte haiM ki yahAM para 'vA' isa pakSa ko bha* nuvRtti kI nivRtti samajhanI caahie| sUtra ke prayoga isa prakAra haiM / 1-namati nadi ( vaha le jAtA hai), 2-mavAtidedi (vaha detA hai), 3- bhavati = modi hodi (vaha hotA hai), yahAM para prathama puruSIya ekavacana ke sthAna meM hone vAle ic Aveza ko 'di' yaha Adeza kiyA gayA hai| = E45-- yadi ic aura ec ye donoM praveza prakAra se pare hoM to inake sthAna meM 'de'tathA sUtrokta cakAra ke kAraNa 'di' yaha bhAveza hotA hai| jaise - 1 -prAste macchade, pracchudi (vaha baiThatA hai), 2gatigaccha gacchadi (vaha jAtA hai), 3 - ramate ramade, rasadi (vaha krIDA karatA hai), 4--kriyate kijja, jida ( usa se kiyA jAtA hai) yahAM para icAdi pradezoM ko de aura ye do Adeza kie kaTa
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: saMskRta-hindI TIkA-dvayopetam 103 gae haiN| prazna upasthita hotA hai ki sUtra meM to yaha pada kisa lie grahaNa kiyA gayA hai ? uttara meM nivedana hai ki- 1 - udvAti vasumAdi (vaha UrdhvaM gati karatA hai), 2- nayati nedi ( vaha le jAtA hai), 3-- bhavati = bhodi ( vaha hotA hai ) prAdi prayogoM meM ve aura di ye pradeza na ho jAeM, isa uddezya se sUtrakAra ne "to" isa pada kA grahaNa kiyA hai| ina prayogoM meM ic pradeza prakAra se Age nahIM hai| ataH yahAM prastuta sUtra kA koI kArya nahIM ho sakA / 946 - zaurasenI bhASA meM bhaviSyadartha meM kie gae pratyaya ke pare hone para 'si' isakA vikaraNa hotA hai| prarthAt dhAtu aura pratyaya ke madhya meM 'sthi' yaha prAgama hotA hai / 655 sUtra se bha viSyadarthaM pratyayoM ke prAdi meM hi tathA 656 sUtra se uttama puruSa meM bhaviSyadarthaMka pratyayoM ke AraMbha meM ssA aura hA ina donoM kA prayoga hotA hai| prastuta sUtra se hone vAlA si kA prayoga ina saba kA apavAda mAnA gayA hai| udAharaNa isa prakAra haiM- 1 - bhaviSyati bhavissidi (vaha hogA ), 2-kari vyati rissidi ( vaha karegA), 3- patiSyati gacchastithi ( vaha jAyagA), yahA~ para bhaviSyadarthaka pratyaya ke sAdi meM risa kA mAgama kiyA gayA haiN| 647- zaurasenI bhASA meM akArAnta zabda se pare Gasi pratyaya ke sthAna meM prAdo para prAdu ye do Di (jisa meM DakAra it ho) zrAdeza hote haiN| jaise- 1- dUrAd eva dUrAdo vyeva (dUra se hI), 2- dUrAd = dUrAdu (dUra se ) yahAM para Gasi pratyaya ko Ado maura mAdu ye Dit Adeza kie gae haiN| 648 - zaurasenI bhASA meM 'idAnIm' isa avyayapada ke sthAna meM dANi yaha Adeza hotA hai / jaise- anantarakaraNIyam idAnImAjJApayatu AyeM ! - manantarakaraNIyaM dANi prANavedu prayyo ! (he mA yeM ! isa ke anantara kyA karanA cAhie ? ayaM mApa prAjJA pharamAeM) yahAM para 'idAnIm' ke sthAna meM '' yaha mAdeza kiyA gayA hai| 1118 sUtra dvArA prAkRta sAdi bhASA-lakSaNoM (bhASA sambandhI niyamoM) kA vyaya hone se prAkRtabhASA meM bhI idAnIm ke sthAna meM 'dANi' yaha Adeza ho jAtA hai / jaise--anyAminISim annaM dANi bohi (aba dUsare bodhijJAna ko yahAM prAkRtabhASA meM bhI idAnIm ko 'dANi' prAdeza kara diyA gayA hai| 646 - zaurasenI bhASA meM 'tasmAt' isa zabda ko 'lA' yaha prAdeza hotA hai / jaise-1-sasmAd yAvat pravizAmi - satA jAva pavisAmi (isa lie jaba taka meM praveza karatA hU~), 2- tasmAda a lametena mAnena vA pralaM ediNA mAgeNa (isalie isa mabhimAna se basa karo ) yahAM para 'tasmAt' isa zabda ke sthAna meM 'tA' yaha prAdeza kiyA gayA hai / Exo- - zaurasenI bhASA meM ikAra aura ekAra ke pare hone para zrantyamakAra se Age vikalpa se kAra kA zrAgama hotA hai| jaise-ikAra ke udAharaNa- 1 - yuktam ivam juttaM nirma, juttamiNaM (yaha yukta arthAt ThIka hai), 2 sahazam ivam sarisaM nimaM, sarisamiNaM ( yaha samAna hai), ekAra ke udAharaNa--- 1- kim etad ki saroda, kimevaM (yaha kyA hai ? ), 2 - evam etad evaM daM, evamedaM ( yaha aise hai), yahAM para ikAra aura ekAra ke pare rahane para anya makAra ko kAra kA zrAgama vikalpa se kiyA gayA hai| www 651 - zaurasenI bhASA meM 'eva' (nizcaya, hI) isa artha meM 'zyeSa' isa nipAta kA prayoga hotA hai / jaise- 1 - mama eva brAhmaNasya mama yyaiva bambhaNassa (mukta brAhmaNa kA hI ), 2- sa eva eSaH so va eso (vaha yahI hai) yahA~ evArtha meM 'zyeva' isa nipAta kA prayoga kiyA gayA hai| zaurasenI bhASA meM nipAta ko mAnA jAtA hai, mataeva prastuta meM yyeva se sipratyaya kA lopa ho gayA hai| aise
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 caturthapAdaH hI sthiti zrAge bhI samajhanI caahie| 652 -- zaurasenI bhASA meM beTi dAsI ke sambodhana meM 'haje' isa nipAta ko prayukta kiyA jAtA hai| jaise--he caturike !haje ! cadurike / (ayi catura dAsI !), yahAM para vAsI ke sambodhana meM isa nipAta kA prayoga kiyA gayA hai| prAkRta-vyAkaraNam 953 -- zaurasenI bhASA meM vismaya aura niveda ( glAni) ina arthoM meM hImANahe isa nipAta kA prayoga kiyA jAtA hai| vismaya kA udAharaNa ho jo vatsA me jananI homANa he jIvantava me jaNaNI (bhAicarya hai ki merI mAtA jIvadvatsA (jisa kA vatsa (bachaDA, beTA) jIvita ho ) hai ) nirveda kA udAharaNa hA ! parijanto vayametena nijavidhaiH burvyavasitenahImANahe palissantA hage eNa niyavidhi du-vasideNa [ kheda hai ki hama pariSvaGga (mela, sparza athavA mAliGgana) karate hue apane bhAgya kI pratikUlatA se ( phaMsa gae ) ] yahA~ para vismaya aura nirveda artha meM 'homAnahe' isa nipAta kA prayoga kiyA gayA hai / 954 - zaurasenI bhASA meM "tu isa avyayapada ke artha meM evaM isa nipAta kA prayoga kiyA jAtA hai| jaise - 1 - nanu praphalodayA !-NaM zraphalodayA ! ( maiM pUchatA hUM ki kyA yaha nArI aphalodayA (jisa kA udaya-janma phalayukta na ho) hai ? ), 2 natu Arya- mitheH prathamameva prAjJatam ? ayyamisehi puDhamaM yyeva zrANasaM ? ( kyA zrArya mizra bhadra puruSoM ne pahale hI yaha zrAjJA pradAna kara dI thI, 3- nanu bhavAn me agrataH calatiNaM bhavaM me mamAdo caladi (mujhe sandeha hai ki bhApa mere Age cala rahe haiM yahAM 'manu' isa artha meM '' isa nipAta kA prayoga kiyA gayA hai| -zaurasenI meM paM yaha nipAta vAkya ke alaMkAra (saundarya) meM bhI dekhA jAtA hai| jaise - 1 - namo'stu namo'tyu NaM (namaskAra ho), 2--yadA jayA NaM (jaba), 3-tadAtayA NaM (saba) yahAM para gaM kA prayoga vAkya kI sundaratA ke lie kiyA gayA hai| 955 - zaurasenI bhASA meM 'hA~ (prasannatA ) ' isa artha meM 'ammahe' isa nipAta ko prayukta kiyA jAtA hai| jaise- harSaH, etayA milayA suparighaTito bhavAn ammahe emae summilAe suligaDhido bhavaM (yaha prasannatA kI bAta hai ki sumilA (koI nArI) dvArA mApa khuba parighaTita (parigRhIta) haiM) yahAM para harSArtha meM 'ammahe' isa nipAta kA prayoga kiyA gayA hai| 656 - zaurasenI bhASA meM vidUSakoM (masakharoM, bhAMDoM, hAjira-javAboM) ke harSa ko prakaTa karane ke lie 'hohI' isa nipAta kA prayoga kiyA jAtA hai| jaise--hIhI bho sampannAH manorathAH priyavayasyanahIhI bhI saMpannA maNoradhA viyavayassassa (grAhA zrAhA, priya mitra ke manoratha (icchAeM pUrNa ho ne yahAM para vidUSakoM ke harSa kA dyotaka hohI nipAta prayukta kiyA gayA hai| 657-zaurasenI bhASA meM jo-jo kArya kahe jA cuke haiM, inase anya samasta kArya zaurasenI bhASA meM prAkRta bhASA ke samAna hI hote haiM / bhAva yaha hai ki zaurasenI bhASA meM jina vidhividhAnoM kA ullekha kiyA gayA hai, una se pratirikta zaurasenI bhASA ke jo vidhividhAna haiM ve samasta vidhividhAna prAkRta bhASA ke vidhividhAna ke samAna hI samajhane caahieN| prazna ho sakatA hai ki prAkRtabhASA ke kauna-kauna se vidhividhAna haiM jo zaurasenI bhASA ke antargata jAnane cAhie ? uttara meM niveer hai ki prAkRta bhASA ke caturtha sUtra se lekara 931 veM sU. se pahale-pahale jitane bhI sUtra haiM, aura " samyagra jisakA vyavahAra koI bAta pUchane, samdeha prakaTa karane yA vAkya ke prAraMbha meM kiyA jAtA hai| stha
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkA-dvayopetam ina sUtroM meM jitane bhI udAharaNa haiM,inake madhya meM itane vidhividhAna to tadavastha (prAkRta-bhASA ke samAna) hI zaurasenI bhASA meM prayukta hote haiM / isake atirikta, ye udAharaNa zaurasenI bhASA meM isa taraha ke hote haiM, arthAt zaurasenI-bhASA-sambandhI vidhividhAna dvArA amuka udAharaNa zaurasenI ke bana jAte haiM ? isa prakAra kA vibhAga pratyeka sUtra kI apekSA svayaM vicAra karake samajha lenA caahie| jaise..... 'antarveSiHyaha zabda hai, prAkRtabhASA meM isakA antAveI, yaha rUpa banatA hai, kintu zaurasenI bhASA ke niyamAnusAra 931 sUtra se takAra ko dekAra ho jAtA hai, ataH vahAM andAvedhI (madhya kI vedikA) yaha rUpa hotA hai| isI bhAMti-----yuvahi-manaH= juvadi-aNo (javAna striyA~), 2---manaHzilA-maNasilA (lAla varNa kI eka upadhAtu) ye udAharaNa samajhane cAhieM / yuvati-jana kA prAkRta bhASA meM 'jubaha-ago' kintu zaurasenI bhASA ke niyamAnusAra takAra ko dakAra hone se tathA jakAra kA lopa na hone se yupaSi-jagI aisA rUpa banatA hai, tathA 'marAsilA yaha zabdaH prAkRta bhASA ke samAna hI zaurasenI bhASA meM prayukta hotA hai| isa zabda para zaurasenI bhASA kA koI niyama lAgU nahIM hotA, ataH yaha prAkRta bhASA kI bhAMti zaurasenIbhASA meM prayavahRta hotA hai| isI bhAMti prAkRtabhASA-prakaraNa meM vaNita anya zabdoM meM kahAM-kahAM zaurasenI bhASA kA vidhividhAna caritArtha hotA hai, aura unameM kahAM-kahAM parivartana prAtA hai ? yaha saba pAThakoM ko svayaM samajhane kA prayAsa karanA caahie| 954 3 satra kA UhApoha karane ke anantara binA kisI saMkoca ke yaha kahA jA sakatA hai ki zaurasenI bhASA kA mUla prAdhAra prAkRta bhASA hI hai| prAkRta bhASA ko yadi zaurasenI bhASA kI jananI kaheM to yaha upayukta hI pratIta hotA hai| yahI kAraNa hai ki ye donoM bhASAeM eka dUsare ke bahuta adhika nikaTa hai, ina meM bahuta svalpa antara hai| pAThaka jAnate hI haiM ki prAkRtabhASA ke vidhividhAna kA varNana karane vAle 930 sUtra haiM, jabaki zaurasenI bhASA ke vidhividhAna kA varNana kevala 27 sUtroM dvArA kiyA gayA hai| isa se spaSTa hai ki prAkRta-bhASA aura zaurasenI bhASA meM kevala 27 kAryo kI bhinnatA hai, zaiSaH saba kArya eka jaise haiM, ina meM koI antara nahIM hai| .... zaurasenI bhASA kA prAraMbha 931 ve sUtra se hotA hai, aura isakI samApti 957 veM satra meM ho jAtI hai| prastuta sUtra zaurasenI bhASA ke vidhividhAna kA antima vidhAyaka sUtra hai| isakI dhAsyA ke sAtha zaurasenI bhASA sambaMdhI vivecana bhI samApta hotA hai| zUrasena ke veza kI, bhASA kA vyAkhyAna / pUrNa huA, gurudeva ko, kirapA se muni jJAna || * zaurasenI-bhASA-vivecana samApta * * atha mAgadhI-bhASA-prayakaraNa * 158-prata etsau puMsi mAgadhyAm / 8 / 4 / 287 / mAgadhyA bhASAyAM sau pare prakArasya ekAro bhavati, puNsi-pullige| eSaH meSaH / eze meshe| eze pulize / karomi bhadanta !, karemi bhante ! / ata iti kim ? bihI / kalI / gilI / (sIti kim ? jalaM / yadapi "porANamata-mAgaha-bhAsA-niyayaM havai suttaM" ityAdinArSasya ardhamAgadha-bhASA-niyatatvamAmnAyi vRddhastadapi prAyo'syaiva vidhAnAnna vakSyamAraNa-lakSaNasya / kayare pAgacchai / se 1...jhaurasenau bhaassaa| 2. kRpA /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 caturthapAdaH tArise dukkhasa he jiindie / ityAdi / 156 - ra sola- zau / 8 / 4 / 288 / mAgadhyAM rephasya dantyasakArasya ca sthAne yathAsaMkhyaM lakArastAlavya-zakArazca bhavati / ra / nale / kle| sa / haMge / zudaM / zobhaNaM / ubhayoH / zAlaze / pulize / prAkRta-vyAkaraNam laha-za- namila zula-zila- vizraliya- mandAla - lAyihi-yuge / vIla- yiNe pakhAla sama zayala mavayya-yambAlaM // 1 // 660--sa-SoH saMyoge so'grISme / 8 / 4 / 286 / mAgadhyAM sakAra-SakArayoH saMyoge vartamAnayoH so bhavati, prISmazabde tU na bhavati / UrdhvalopAdyapavAdaH / sa / paskhaladi hastI / buhapadI / maskalI | vismaye / Sa zulka dAlu / kasTaM / vistu / zaspa-kavale / usmA / nisphalaM / dhanukhaNDaM | agrISma iti kim ? gimhavAzale / 661---SThayoH sTaH / 8 / 4 / 260 / dviruktasya TakArasya, SakArAkAntasya ca ThakArasya mAgadhyAM sakArAkrAntaH TakAro bhavati / TTa | pas / bhasTAlikA / bhasTilI / STha / zusTu kadaH / kosTAmAlaM / 662 -- stha-rthayoH staH / 8 / 4 / 261 / stha, thaM ityetayoH sthAne mAgacyAM sakArAkrAntaH to bhavati / sya / uvastide | zustide / the | grasta vadI / zasta vAhe / 663 - jAnyAM yaH / 6 / 4 / 262 / mAgadhyAM ja-ya-yAM sthAne yo bhavati / ja | yAdi / yaravade / prayu / duyyaNe / gayyadi / guNavayyide / ca / mayyaM / zrayya kila vi syAhale bhAgade / ya / yAdi / yaghA - zaluvaM / yAraNa-vattaM / yadi / yasya yattvavidhAnam "prAderyo jaH [ 1.245]" iti bAdhanArtham / I 664---bhyaNya jJarjA JaH / 8 / 4 / 263 / mAgadhyAM nya, Nya, za ja ityeteSAM dviruktI jo bhavati / nya / grahimaJju kumAle / na dizaM / zAmaJva guNe | kakA valaraNaM / Nya | puJJavante / zrahaJca / putrAha / puJJa / jJa / paJcA - vizAle / zabva / pravavA / Jja / aJcalI | dharaNaJcae / paJJale / 965 - jo jaH / 8 / 4 / 264 | mAgadhyAM vrajerjakArasya JJo bhavati / yApavAdaH / badi / 966-sya racanAdau / 84 / 265 / mAgadhyAmanAdau vartamAnasya chasya tAkhavyakArAkAntazvo bhavati / gazca gazca / uzcaladi / pizcile / puzcadi / lAkSaNikasyA'pi / Apanna-vatsalaH / prAvannanvazcale / tiryak prekSate / tiriddhi peccha / tirizci peskadi / anAdAviti kim ? chAle / I
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH 107 * saMskRta-hindI-TokAdayopetam * 967-kSasya kaH / 8 / 4 / 266 / mAgadhyAmanAdau vartamAnasya kSasya ko jihvA. mUlIyo bhavati / ya ke / lakaze / anAdAvityeva / khaya-yala-halA / kSayajaladharA ityrthH| 968-eka prekSAcakSoH / 8 / 4 / 267 / mAgadhyA prekSerAcakSezca kSasya sakArAkAntaH ko bhavati / jihvAmUlIyApavAdaH / peskadi / pAcaskadi / -tiSThasya viSThaH / 8 / 4 / 268 / mAgadhyAM sthAdhAtoryastiSTha ityAdezastasya ciSTha ityAdezoM bhavati / viSThadi / 970-pravarNAdvA isI DAhaH / / 4 / 29 / mAgadhyamavarNAtparasya iso Dita prAha ityAdezo vA bhavati / hage na elizAha kammAha kaalii| bhagadatta-zoNidAha kumbhe| pakSe / bhImazeNassa pazcAdo hiNDIadi / hiDimbAe ghaDukkaya-zoke raNa uvazamadi / 971-prAmo DAha vaa|8| 4 / 300 / mAgacyAmavarNAtparasya prAmo'nunAsikAnto Dit pAhAdezo vA bhavati / zayaNAha suhaM / pakSe / nalindAraNaM / vyatyayAtprAkRte'pi / tAheM / tumhaahai| amhAha~ / sariAhe / kmhaahuuN| 672-ah-aymohNge| 8 / 4 / 301 / mAgadhyAmaha-vayamo: sthAne hage ityAdezo bhavati / hage zakkAvadAla-tista-NiyAzI dhovale / ho zaMpattA / / 973-zevaM zaurasenI-vat / 8 / 4 ! 302 / mAmadhyAM yaduktaM tato'nyachaurasenI-vad draSTavyam / tatra "to donAdau zaurasenyAmayuktasya[4.260]" pavizadu prAvutte zAmi-pazAdAya / adhaH kvacit [4.261] / ale ! ki eze mahande kalayale ? / yAdestAvati [4.262] / mAlegha vA ghaledha vA / ayaM dAva ze pAgame / A mAmanye sau beno naH [4.263] / bho kaJcuiA ! / mo vA [4.264] / bho rAyaM ! / bhavadbhagavatoH [4.265] / edu bhavaM / zamaNe bhayavaM mhaaviile| bhaya kadante ye appaNo pakaM ujmiya palassa parakaM pamANI-kalezi / na vA yo yyaH [4.266] / ayya ! eze tu kumAle malayakedu / tho dhaH [4.267 pale kumbhilA ! kadhehi / iha-hacorhasya [4.268] / pozalaya prathyA pozaladha / bhuvo bhaH [4.266] bhodi / pUrvasya puravaH [4.270] apurave / ktva iya-dUNo [4.271] kiM khu zobharaNe bamhaNe zitti kaliya lA paliggahe dipaNe / kR-gamo uDunaH [4,272] / kaDuna / gaGgama / diricevIH / [4.273] / amacaca-la: kazaM pikkhiduido yyeva prAgazcadi / ato dezca[4.274] prale! ki eze mahande kalayale zuNImade ? / bhaviSyati ssiH [4.275] / tA kahiM nu gade luhila ppie bhavissidi / ato ise do-DAdU / [4.276] / ahaM pi bhAgulAyaNAdo muddapAvemi ! idAnomo dANi / [4.277] / zuNadha dAriNa hame zakkAvayAla-tista-NivAzo dhovale / tasmAtA:
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH [ 4.278 ] tA yAva pavizAmi / mo'ntyApo vedeto: [ 4.276 ] / yutaM pimaM / zaliza rizamaM / evArthe yyeva / [4.280] / mama yyeva / hajje ceTyAhvAne [4.281] / je cadulike ! / homAhe vismaya-niveM / [ 4.282 ] vismaye / yathA udAttarAghave / rAkSasaH / homArAhe jIvantaater me jANI / nirvede / yathA-vikrAntabhIme / rAkSasaH / homAragRhe payalissantA hage edezA niga vidhijJo dukazideza se kmpyeN| [3] / gaM avazalopazamaNIyA lAyAgo / mhe harSe [4.284 ] | ammahe emae zummilAe zupaligaDhide bhavaM / hohI vidUSakasya [4. 285] / hIhI sampannA me molavA piya vayassassa / zeSaM prAkRtavat [ 4.286 ] | mAgadhyAmapi dIrgha hrasvo mitho vRttau [ 1.4]" ityArabhya to dojnAdI zaurasenyAmayuktasya [ 4. 260]" ityasmAtmA yAni sutrANi teSu yAtyudAharaNAni santi teSu madhye asUna tadavasthAnyeva mAgadhyAmamUni punarevaMvidhAni bhavantIti vibhAgaH svayamabhyUhya darzanIyaH / * samAptaM mAgadhI bhASA-prakaraNam * atha mAgadhI-bhASA-vivecana vizvavandyaM mahAvIra, vizva kalyANa-kArakam / guru ca jJAnadaM natvA, mAgadhIgIH pratanyate // zaurasenI bhASA vyAkhyAnAnantaraM mAgadhI bhASAyA: vidhividhAnaM pradarzayatyAcAryaH / 656 - eSaH / etad + si / ityatra 575 su0 takArasya sakAre, 952 sU0 mAgadhyAM sakArasya zakAre, 11 sU0 dakAralope, 958 su0 prakArastha ekAre, 1|1|37| sU0 serikArasya lope 11 sU0 sa kAralopejhe iti bhavati / meSaH / meSa+si / 260 sU0 SakArasya sakAre, mAgacyA sakArasya zakAre, akArasya ekA re, pUrvavadetra meze iti sAdhyam / eSaH eze, iti pUrvavadeva sAdhyam / puruSaH / puruSa + si / 111 sU0 rephsyokArasya ikAre, 959 sU0 rephasya sakAre, 260 sU0 SakArasya sakAre, pUrvavadeva pulize iti bhavati / karomi / Duku karaNe / kR + min / 205 0 RkArasya zrara ityAdeze, 647 sU0 dviaterer ekAre, 630 sU0 mitra: mi ityAdeze karemi iti bhavati / bhavanta ! | bhadanta + si / 177 sU0 kAralope, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojya prastutasUtreNa makArasya ekAre, serlope bhanse ! iti bhavati / ata iti kim ? prastuta sUtreNa prakArasyaiva ekAroM bhavati nAnyatra / yathA-nidhiH / nidhi - siH / 229.0 nakArasya prakAre, 187 sU0 dhakArasya hakAre, 508 sU0 ikArasya dIrghe, selaoNpe mihI iti bhavati / kariH / kari + 951 sU0 rephasya takAre, pUrvavadeva seloMpe kalI iti siddham / giriH / giri + si / pUrvavadeva gila iti bhavati / kusIti kim ? | pulliGge eka prakArasya ekArI bhavati nAnyatra / yathA jalam / jala+si / 514 sU0 sermAre 23 sU0 makArAnusvAre jalaM iti Hafa | klIvAda prastutasUtrastha pravRttyabhAvaH / rAmaddhamAgaha-mAseti / purANAnAM tIrthaMkaragaNa* vArajuvekara, saMtatamaviruddhaM / porAmAgar3ha bhAsA nivayaM vaha guru 24|11 - vRhatkalpe laghubhASyakAra:
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ muwwwwvvvids... caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAiyopetam 109 dharANAmidaM paurANaM sUtramityasya vizeSaNamidam / ardhamAgadhAnAmityardhamAgadhAH, teSAmiyam ardhamAgadhI, arddhamAgadhI cAsau bhASA arddhamAgadhI-bhASA, tasyAM niyatam-nibaddham ardhamAgadhIbhASAniyataM bhavati, sUam-jainazAstram / "paurANamardhamAgadha-bhASAmiyataM bhavati sUtram" ityArSavAkyamAzrityaiva vRddhAcArvaiH jenAgamAnAmadhamAgadhIbhASAniyatatvamAmnAyi-svIkRtam, tadapi prAyo'syaiva 958 sUtrasyaiva vidhAnamapekSya na tu vakSyamANalakSaNasya-vakSyamANasUtrasamudAyasya vidhAnamAdhityeti bhAvaH / mAgadhIbhASAyAM 958 sUzrAdArabhya 173 sUtraparyanta sarvANi SoDazasUtrANi santi, eSu madhye janAgameSu 958 sUtrasyaiva prAyaH upayogo dRzyate, na tu sarveSAM sUtrANAm / prataeva jainAgamabhASA ardhamAgadhIbhASA bhaNyate / yadi jainAgameSu sarveSAM mAgadhIsUtrANAmupayogo'bhaviSyattadaiva jainAmamAnAM bhASA mAgadhIbhASA iti vaktumucitamabhaviSyad / paurANam / paurANa +si / 159 sU0 zrIkArasya prokAre, pUrvavadevaM porAsaM iti bhavati / wdha-mAgadha-bhASAniyatam 1 ardha-mAgadha-bhASA-niyata+si / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 dhakAra-dvitve, 361 sU0 pUrvadhakArasya dakAre, 187 sU0 dhakArasya hakAre, 260 sU0 SakArasya sakAre, 177 sU0 takAralope, 180 sUra yakArazrutI, pUrva pradeza avamAgahamAniyana miti / bhavati --havai, prakriyA 731 sUtra jnyeyaa| sUtram / sUtra+si / ityatra 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 350 sU0 rephaloghe, 360 sU0 takAradvitve, pUrvavadeva sutta iti bhavati / ktrH| katara+si / 177 sU0 takAralope, 150 sU0 yakArazrutI,958 sU0 prakArasya ekAre,selope kayare iti bhavati / Agacchati / prAipUrvaka gamla (gam)dhAtuH prAgatau / pAgam + tiva-Agacchai / prakriyA 834 sUne sheyaa| kamare ityatra prAgamIya-prayogasvAda 159 sUtreNa rephasya lakAro nAbhUd / saH / tad+si / 575 takArasya ekAre, 11 sU0 dakAralopa,praslatasamakArasya ekAra, pUrvavadevasAta bhvaataasaavshaataavsh+si| 142 sa. RkArastha ri ityAdeze, 348 sU0 dakAralope; 260 sa0 kArasya sakAre, pUrvavadeva tArise iti bhavati / khasahaH / duHkhaM mahate iti / duHkhasaha+si / 348 sU0 jihvAmUlIyasya lope, 360 sU0 khakAradvittve, 361 sU0 pUrvavakArasya prakAre pUrvavadeva dukkhasahe iti bhavati / jilekhiyaH / jitAni indriyANi yena, saH / jitendriya+si / 177 sU0 takArasya yakArasya ca lope, 84 sU0 ekArasya ikAre, 350 sa.rephalo. pUrvavadena jillie iti bhavati / nAgamoyaprayogatvAta se. tArise bAlasaha eteSa prayoge 959 sUtreNa sakArasya zakAro na jAtaH / kevalamatra 958 sUtrasthava pravRtti zyate / ardhamAgadhI-bhASAyA eka-savidhAnAthayaragenaiva jainAgamAnAM bhASA prarddhamAgadhIbhASA bhagyata iti bhAvaH / 56.naraH / nara+si / 959 sU0 rephasya lakAre, 958 sU0 prakArasya ekAre, 1 / 1137 / sU0 serikArasya lope, 11 sU0 sakArasya lope nale iti bhavati / kara kara+si 1 pUrvavadeva-kale iti bhavati / haMsaH / haMsa+si / prastutasUtreNa sakArasya zakAra, pUrvavadeva hane iti bhavati / zrutam / dhuta+si / 350 sU0 rephalope, 260 sU zakArasya sakAre, prastutasUtreNa sakArasya zakAre, 131 sUzreNa takArasya dakAre, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre zudaM iti bhavati / zobhanam / zobhana+si / zakArasya sakAre, sakArasya zakAre, 228 sU0 nakArasya NakAre, pUrvavadeva zobharasaM iti bhavati / sArasaH / sArasa+zi / prastutasUtreNa ubhayatrApi sakArasya zakAre, rephasya lakAre, 958 sU0 akArasya ekAre, serlope zAlaze iti bhavati / puruSaH / puruSa+si-pulize prakriyA 958 sUtrelayA / rbhs-vsh-nmr-surshiro-viglit-mnbaar-raajitaaghriyugH|| vIra-jinaH prakSAlayatu mama sakalamadya-ambAlam // 1 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .... .. .. . .. . .. . .. . . . . . ... * prAkRta vyAkaraNam * caturyapAdaH bhAvArtha:--pApavimuktyartha kazcitsAdhakaH bhagavantaM mahAvIraM prArthayate / rabhasasya-zraddhA vegasya; vazena mamrA:-vinatAH, surA:- devA:, rabhasavaza-namrasurAH, teSAM zirobhyaH vigalitAni-patitAni mandAsaNi-mandArapuSpANi rabhasannaza-namra-sUra-vigalita-mandArANi,taiH rAjita-zobhitam, aMtriyugama-caraNayugala yasya saH, vIrajinaH, vIraznAsau jinaH vIrajinA, mahAmora-svAmI,mama-madIyaM sakalam-samastamavacajambAla-pAparUpa-kardamaM prakSAlayatu-zodhayatu, dUrIkarotvityarthaH / : rbhs...mndaar-raajitaaghriyugH| rabhasa-vaza-namra-sura-zirovigalita-mandAra-rAjitAMghriyuga+ sigaramasa vaza ityatra 959 sU0 rephastha lakAre, sakArasya ca zakAre, 187 bhakArasya hakAre [lahazaar, mamra namanazIlaH namaH, prazna zIlA vihitasya ra-pratyayasya 416 sU0 ira ityAdeze, prastutasUtreNa rephasya lakAre mimila),sura ityatra prastutasUtreNa sakArastha zakAre, rephasya ca lakAre (zula), ziras ityatra 260 sU zakArasya sakAre, prastutasUtreNa sakArasya zahAre, rephasya ca nakAre, 11 sU0 sakAralope (zila), vilita ityatra 177 sU0 gakAralope,931 sU0 takArasya dakAre (viliya), mandAra itya prastutasUtreyaha rephasya lakAre (manvAla),rAjitApriyuga ityatra rephasya lakAre,963 20 jakArasya yakAre, 931 sUtakArasya dakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve,350 sa0 rephasya lope, 167 sU0 dhakArasyA hakAre, (sAyidahi), thuma-+-si ityatra 958 sU akArastha ekAre,111137 su0 serikAralope,11 sU0 sakAralope yuge iti bhvtiH| bodhinaH / vIrajina+si / prastutasUtreNa rephasya lakAre, 963 sU0 jakArasya yakAre,225 sU nakA rasma NakAre, vaiyadeva vIrapiNe iti bhvti| prakSAlayatu / prapUrvakaH kSAghAtuH prakSAlane-zaucakarmaNi / prakSala+Niga+tim / 650 sU0 rephalope, 274 sU0 kSasya khakAre, 360 sUkhakA radvittve, 361 sU0 pUrva khakArasya kakAre,638 sU0 NigaH sthAne akAre, 642 sU0 dhAtorAderakArastha grAkAre, 662 sU0 tivaH du ityAdeze pakkhAladu iti bhavati / mama / asmada ismama prakriyA 602 satra zeya! | sakalam / sakala+pram / prastutasUtreNa sakArasya zakAre, 177 sU0 kakAralope,157 sU0 yakAradhusI, 494 sa0 amo'kAralope zayalam iti bhavati / avadhajambAlam / pravAjambAla zrama / 963 sa0 syAyakAre, 360 kAradvittve, 163 sa0 jakArasya yakAre, 494 sapramoDakArasya lope:23 sa. makArAnasvAre pratyaya-yambAlaM iti siddhm| zayalama-avayyayambAla, ityatra ajjhIne pareNa saMyojye zayalamavayyayambAla iti bhavati / 960-Urdhva-lopAdIti / 348 sUtreNa UrdhvasthitayoH sakAra-pakArayoH lopo jAyate, 43 sUveNa ca lupta-sakArAdInAM zabdAnAmAveH svarasya dIpoM bhavati kintu prastutasUtreNa etatsarva bAdhitamata eka apavAdasUtramidApati vodhyam / praskhalati / prapurvaka: skhal-dhAtuH praskhalane / praskhala+tiv / 350 suru rephasya lope, 348 sU sakArasya lopaprAptirAsIt kintu 960 sU0 saMyuktamakArasya sakAre, 910 sUakArAgI, 628 sU tivaH icAdeze, 945 sa0 icaH sthAne di ityAdeze pasvaladi iti bhavani / hastI / hastin+si / 316 0 stasya vakAraprAptirAsIt kintu prastutasUtreNa saMyuktamakArasya sakAre, 11 sUnakAlope, 5.08 su0 ikAradIdhe, 111137 sU0 serikArasya lope, 11 sU0 sakAralope hastI iti bhavati / bRhaspatiH / bRhaspati-+si / 138 sU0 kArasya ukAre, 324 su0 spasya phakAraprAptirAsIrikantu prastutasUtreNa saMyuktasakArasma gakAre, 931 sU0 takArasya dakAre, 508 . ikAradIrSe, pUrvavadeva buhasthavI iti bhavati / mskrii| maskarina+si / 348 sU0 sakAraloyaprAptirAsIkintu prastutasUtreNa saMyuktasakArasya sakAre, 959 sU0 rephasya sakAre, 11 sU0 nakAralope, pUrvavadeva maskalI
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * iti bhavati / vismaye / vismaya --chi / 349 sU0 makAra-lopa-prAptau prathavA 348 sU0 sakAralopaprApto prastatasatreNa saMyaktasakArasya sakAre. 500 sa0 : sthAne hita-ekAre, Diti pare'ntyasvarAdelope vismaye iti bhavati / zuSkabAra / zuSka ca tadAru / zuSakadAra+si / 260 sU0 zakArasya sakAre, 959 sa0 sakArasya zakAre, 348 sU0 SakArasya kakArastha calopaprAptI, prastutasUtreNa saMyuktaSakArasya sakAre, 959 sU0 rephasya lakAre, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre suskadAlu iti bhavati / kasTama kaSTa+si / 305 sa0STasya ThakAra-prApto prastUtasareNa saMyuktaSakArasya sakAre. pUrvavadevakas iti bhavati / viSNum / viSNu+pram / 340 sU0 SakAralopaprApto prastutasUtreNa saMyukta-pakArasya sakAre, 1118 sU0 bhASAvyatyaye, 977 sU0 NakArasya nakAre, 613 sU0 pradantavadaMtidezAta, 494 .sU aso'kArasya lope, pUrvavadeva visnu iti bhavati / zapakavalaH / zaSpasya kavalaH / zaSpakavala+si / . .. 260 sU0 zakArasya sakAre, 959 sU0 sakArasya zaMkAre, 324 sU0 pasya phakAraprAptI prastutastreNa saMyuktaSakArasya sakAre, 958 sU0 prakArasya ekAre, selope zaspakavale iti bhavati / AmA / USman si / 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 346 sU0 SakAralopaprApto prastutasUtreNa saMyuktapakArasya sakAre, 545 sU0 rAjavattvAt, 11 sa. nakAralope, 538 sU0 prakArasya prAkAre, sepi usmA iti bhavati / niiphalam / nirgataM phalaM yasmAt, tat / niSphala+mi / 348 sU0 SakAraloSaprApto prastutasUtreNa saMyuktapakArasya sakAre, pUrvavadeva niephalaM iti bhavati / dhanuS-khaNDam / dhanuSaH khaNDam / dhanuSkhaNDa+si / 348 sa0 SakAra-lopa-prApto prastutasUtreNa saMyuktaSakArasya sakAre, pUrvavadeva panusvArDa iti bhavati / magrISma iti kim ? grISma-zabde prastutasUtrasya pravRttina bhavati / yathA--prISma-vAsaraH / grISmasya vAsara: grISmavAsara-+si / 350 sU0 rephalope, prastutasUtre "aprISme" iti pAuna prastutasUtrApravRttI 345 sU.. hamasya mha ityAdeza, 84 sU0 saMyoge pare hrasve,959 sU0 sakArasya zakAre, rephasya ca lakAre, pUrvavadeva-nimha-vAzale iti bhavati / 65-paTTaH / paTTa+si / 961 sU0 dRsya sTa ityAdeze, 958 sU0 akArasya ekAre, 11153:71 sU0 serikArasya lope, 11 sa0 sakAralope pasTe iti bhavati / bhttttaarikaa| bhaTTArikA si / dRsya sTa ityAdeze,959 sa 0 rephasya lakAre,selope bhasTAlikA iti bhavati / bhaTTino / bhaTTinI si-bhasTinI+ si / 225 sU0 nakArasya NakAre, selope bhasTigI iti bhavati : suSThu / adhyayapadamidam / 9.59 sa0 sakArasya zakAre, prastutasUtreNa SThasya sTa ityAdeze zusTu iti bhavati / kRtam / kRta+si / 126 10 RkArasya prakAre, 931 sa0 takArasya dakAre, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre kavaM iti bhavati / koSThAgAram / koSThAgAra-+si / prastutasUtreNa SThasya sthAne sTa ityAdeze, 959 sU0 rephasya lakAre, pUrva vadeva kosTAgAlaM iti bhavati / 962-upasthitaH / upasthita+si / 231 sU0 pakArasya vakAre, 562 sU0 sthastha sthAne sta ityAdeze, 931 sU0 takArasya dakAre, 958 sU0 prakArasya ekAre, 151137 / sU0 serikAralope 11 sU0 sakAralope upastive iti bhavati / susthitaH / susthita+si / 959 sU0 sakArasya zakAre, pUrvavadeva zustike iti bhavati / arthapatiH / arthapati+si / prastutasUtreNa yasya sta ityAdeza, 231 sU0 prakArasya vakAre, 931 sU0 takArasya dakAre, 508 sU0 ikAradI, selope assabadI iti bhavati / sArthavAhaH / sArthavAha+si / 559 sU0 sakArastha zakAre,962 sU0 yasya sthAne sta ityAdeze, 84 sU0 mAkArasya prakAre, 958 sU0 akArasya ekAre, serlope zastavAhe iti bhavati /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNa * caturthapAdaH 963-AmAti / zA avabodhane / jJA+tin / 678. sa. jJAdhAto: jANa ityAdeze, 963 sU0 jakArastha yakAre, 628 sU0 tiva icAdeze, 945 sU0 icaH sthAne di ityAdeze pANavi iti bhavati / sAnapavaH / janapada-+-si / prastuta-sUtreNa jakArasya yakAre.228 sU0 nakArasya NakAre,231 sU0 pakArasya vakAre, 958 sU0 akArasya ekAre, 1 / 1137 / sU0 serikAralApa, 11 sU0 sakAralope yaNayade iti bhavati / arjunaH / arjuna+si / 350 sU0 rephalope, jakArasya yakAre, 360 sU0 yakAradvitve, nakArastha NakAre,pUrvavadeva mayuraNe iti bhavati / durjanaH / durjanaH+si / pUrvatradeva duyyaraNe iti bhavati / garjati / gaj garjane / gaj+ti= gayya tin / 910 sU0 prakArAgame, 628 sU0 zivaH sthAne icAdeza,945 sU0 zcaH di ityAdeze gamyavi iti bhavati / guNajitaH / guNa: yajitaH / guNavajita ---si / pUrva pradeva guNarvAzyata+si iti jAte, 931 sU0 takArastha dakAre, 558 sU0 prakArasya ekAre, selope guNavyi iti bhavati / mahyam / madya+si / prastutasUtreNa dyasva yakAre, yakAra dvittve, 514 sU0 sermakAre, 23 sUH makArAnusvAre mayaM iti bhagati / adha / avyayapadamidam / prastutasUtreNa yasya sthAne yakAre, yakAraviratve ayya iti bhavati / kila / avyayapadamidam / saMskRtatulyameva mAgadhyAM prayujyate / vidyApara vidyAM dharatIti / vidyAdhara+si / dhasya yakAre, yakAradvittve, 187 sU0 dhakArasya hakAre, 959 su0 rephasya sakAre, 958 sU0 akArasya ekAre, selope birayAhale iti bhavati / AgataH / prAgata+ si / 931 sU0 takArasya dakAre,pUrvavadeva Agave iti bhavati / yaati| yA gati-prApaNa yoH / yA+tiva / 245 sU0 yakArasya jakAraprAptI, prastutasUtreNa akArasya yakAre, tica icAdeze, 944 sU0 inaH di isyAdeze yAdi iti bhavati / yathAsvarUpam / svarUpamanatikramyeti / yathAsvarUpa +si / yakArasya akAraprApto prastUtasatreNa yakArasya yakAre, 1118 sala bhASA-vyatyaye,938 sAthakArasya dhakAre, 350 sa0 vakAralope,959 sU0 sakArasya zakAre, rephasya tra lakAre, 235 sU0 pakArasya vakAre, pUrvadeva yadhAzasUrya iti bhavati / yAnapAtram / yAnasya pAtramiti / yAnapAtra+si / yakArasya jakAra-prApto prastutasUtreNA yakArasya yakAre,228 sU0 nakArastha NakAre,231 sU0 pakArasya vakAre, 350 sU0 rephalope,360 satakArahittve,64 sasaMyoge pare hrasve, pUrvavadeva yANavataM iti bhavati / yadi avyayapadamidam / meva mAgadhyA pryuujyte| yatiH, iticchAyAyAnta 245 sayakArasya jakAra-prApno prastutasUtreNa yaMkArasya sthAne yakAre eva jAte, 931 sU0 takArasya dakAre, selope yadi iti bhavati / yasya pasvavidhAnam ! 245 sUtreNa yakArasya jakAro bhavati parantu tasya bAzranArtha prastutasUtreNa yakArasya sthAne yakArAdeza eva nidissttH| 964-pabhimanyukumAraH / abhimanyukumAra+mi | 120 sa0 bhakA rasya hakAre, 964 sU0 nyasva tra ityAdeza, 959 sU0 rephasya lakAre, 958 sU0 prakArasya ekAre, 1 / 1167 / sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope ahimakumAle iti bhavati / anyadizAm / anyadizA+pram / prastutasUtreNa nyasya na ityAdeze, 260 sU0 sakArasya sakAre, 959 sU0 sakArasya zakAre, 525 sU0 AkArasya akAre, 494 sU0 pramo'kArasya lope, 23 sU0 makArAnusvAre pramavizaM iti bhavati / sAmAnyaguNaH / sAmAnyaguNa+siM / sakArasya zakAre, nyasya na ityAdeza, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, akArasya ekAre, selope zAmaJcaguraNe iti bhavati / kanyakAvaraNam / kanyakAvaraNa-si / nyasya ntra ityAdeze, rephasya lakAre, 114 sU0 sebhakAre, 23 sU0 makArAnusvAre kaJakAmalaNaM iti bhavati / puNyavAn / puNyamat + siA prastutasUtreNa Nyasya na ityAdeze, 430 sa0 matupaH sthAne vannu ityAdeze, akArastha ekAre,selope yuavante iti bhavati / brahmaNyam / abrahmaNya+si / 350 sU0 rephalope,345 sU' hmasya mha ityAdeze,
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........P NIN-AAP-. aturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAdayopetam * pUrvadhadeva pavamhajaM iti bhavati / puNyAham / puNyaM ca tadahaH-zubhadivasamityarthaH / puNyAha+si-pu. Aha+si / pUrvavadeva puzAhaM iti bhavati / puNyam / puNya + si = pujaM iti pUrvavadeva sAdhyam / pramAvizAlaH / prajJayA vizAlaH, prajJA vizAlA yasya vA,saH / prajJAvizAla+si / 350 sU0 rephasya lope, zasya ca ityAdeze,26. sU0 zakArasya sakAre,959 sU0 sakArasya zakAre, pUrvavadeva pAvizAle iti bhavati / sarvazaH / sarvajJa+si / sakArasya zakAre, 350 sU0 rephalope, 360 sU0 bakAradvizve, zastha tra ityAdeze duIvadera nAma iti bhavati shaa| atrajJA+sipravA+si / selope avasA iti bhavati / aJjaliH / ajali+zi / prastutasoga jasya na ityAdeze,508 sU0 ikArasya do selope aasI iti bhavati / dhanaJjayaH / dhanajaya-+-si / 228 sa nakArasya NakAre. ajasya baja ityAdeze. 177 sU0 kAralope, 958 sa0akArasya ekAre, selope ghAe iti bhvtiH| pajAraH / paJjara+ siMjasya vdha ityAdeze, 959 sU0 rephasya lakAre, pUrvavadeva paJcale iti bhavati / 65-paapkaarH| 963 sazreNa jakArasya yakArI bhavati, parantu prastutasUtra tasyApavAdasUtraM jJeyam / mati / 'baj gatau / praja+tin / 350 sU0 rephalope, 963 sU0 jakArastha yakAra prAptI 265 sU. jakArasya na ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze,945 sU0 icaH di ityAdeze vayadi iti bhavati / 966-gasacha / gamla (gam) gau / gam +siv / 886 sU0 makArasya chakAre, 966 sU0 chakArasya zca ityAdeze,662 sU0 sivaH su ityAdeze, 664 sa 0 soluM ki gazca iti bhavati / ucchalati / utpUrvakaH chaldhAtuH ucchalane / utchal+ti / 11 sU0 takAralope, chakArasya zca ityAdeze, 910 sU0 prakArAmame, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze, 945 sU0 icaH sthAne di ityAdeze uzcalavi iti bhavati / pizcilaH / picchila+si / prastutasUtreNa chakArasya zca ityAdeze, nimittApAye naimisakasyA pAya:. iti nyAyena vakArasya prabhAve. 958 sA prakArasya ekAre, 1137 saserikAra-lope, 11 sU, sakAralope pizcile iti bhavati / puzcati / praccha pRcchAyAm / praccha+tin / 768 sU0pra. madhAtoH puccha ityAdeze, prastutasUtreNa chakArasya zca ityAdeze, chakAra-nimittApAye naimittakasya cakArasyApyabhAve, tica icAdeze, pUrvavadeva puzkhadi iti bhavati / lAkSariekasyApi / lakSaNena-vyAkaraNasUtreNa mAgata: lAkSaNika / yadi lAkSaNikaH chakAro bhavettadApi tasya zca ityAdezo bhavati / yathA-- pApamnavatsalaH / bApannavatsala+si / 231 sU0 pakArasya vakAre, 292 sU sasya chakAre, chakArasya zca ityAdeze,pUrvavadeva Avannavazcale iti bhavati / atra chakAro lAkSaNiko bodhya / tiryaka tiryaca si / 414 sa0 tiryazabdasya tiribhicha ityAdeze,selope tirisikha iti bhavati / prekSate / prapUrvaka IkSadhAtuHprekSaro / prekss+te| 350 sa0 rephalope, 274 sU0 kSasya chakAre, 360 sU0 chakAradvittve, 361 su0 pUrvakArasya cakAre, 620 sa0 te ityasya icAdeze pecchA iti bhavati / prayogadarzanAt 84 sUtrasya pravRttina jAtA / atrApi lAkSaNikaH chakAraH, phalataH prastutasUtrasya pravRttau tirizci pezvavi iti bhavati / atra chakArApAye cakArasthAyabhAvo jAtaH / prekSate / prekSa+te / ityatra 274 sUtrasyApravRttI 968 sU0 kSasya ska ityAdeze,628 sU0 te ityasya icAdeze,945 sU0 icaH sthAne di ityAdeze peskavi iti bhavati / pranAvAviti kim ? na prAdiH, anAdiH, prastutasUtreNa anAdau vartamAnasyaiva chakArastha zcAdezo bhavati nAnyathA / yathA-chAgaH / chAga+si / 191 sU0 gakArasya lakAre, pUrvavadeva chAle iti bhavati / chakArasthAdibhUtatvAdatra prastutasUtrasya pravRtyabhAvaH / aba bAra bAra matako'sti, prataH mibhittAbhAvena maimismAyabhAyI jAyate /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ SoSMAPTOP :114 * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH 667 ---yakSaH / yakSa+si / 963 sU0 yakArasya yakAre, 967 sU0 kSasyaka ityAdeze, 95.8 sa. kArasya ekAre, 11137 / sa0 serikArasya lope, 11 sU0 sakAralopeya ke iti bhavati / rAkSasaH / rAkSasasi 959 sU0 phasya sakAra, sakArasya ca zakAre, prastutasUtreNa kSaspaka ityAdeze, 54 sU0 saMyoge pare hrasve, pUrvavadeva lamko iti bhavati / anAbAvityeva / anAdibhUtasyaiva kSasyaka ityAdezo bhavati,nAnyatra / ythaa-kssyjldhraaH| kSayasya-pralayakAlasya jaladhArA:-meghAH / kSayajalaghara+ as / kSasya mAdibhUtatvAt prastutasUtrasthApravRttI, 274 su0 kSasya khakAre, 963 sU0 jakArasya yakAre, 187 sU0 dhakArasya hakAre, 959 sU0 rephasya lakAre, 501 sU0 akAradIrve, 493 sU0 jaso lope khayapalahalA iti bhavati / ___968-jihvAmUlIyApavAdaH / 967 sUtreNa kSasya sthAne jihvAmUlIyA ko bhavati, prastutasUtra sasthApavAdasUtra jJeyam / prekSate / prapUrvakaH IkSadhAtuH prekSaNe / pre+te = peskadi, prakriyA 966 sUtre jnyeyaa| pAcakSate / AipUrvaka cakSidhAtuH vyaktAyAM vAci / prAcakSa +te / 968 sU0 kSastha sthAne ska ityAdeze, 628 sU0 'te' ityasya icAdeze,945 sU0 icaH sthAne di ityAdeze prAcaskadi iti bhavati / patra 967 sUtreNa kSasya sthAne jihvAmUlIyaH ka ityAdezo na jAtaH / 669-ziSThati / ThA-sthA gatinivRttI / sthAdhAtu + tiva / saMskRtaniyamena tiSTha+tiba iti jAte, 969 sU0 tiSThasya sthAne ciTTha ityAdeze, 625 sU0 tivaH sthAne icAdeze,945 sU0 icaH sthAne di ityAdeze viSThati iti bhavati / 970--maham / 972 sU0 aham ityasya hage ityAdeze hage iti bhavati 1 na / ityavyayapadaM saM meva mAgacyA prayajyate / haasy| iidsh-hus| 105 sa0 kArasya ekAre. 142 sa0 kArasya ri ityAdeze, 348 sU0 dakAralope, 364 sU0 rephasya dvittvAbhAve, 559 sU0 rephasya lakAre, 260 sU0 zakArasya sakAre, 959 sU0 sakArasya zakAre, 970 sU0 saH sthAne vikalpena DAha (prAha) ityAdeze,Diti pare'ntyasvarAdelope elizAha iti bhavati / karmaNaH / karmana+s / 350 sU0 rephalo, 360 sU0 makAradvitve, 11 sU0 nakAralope,prastutasUtreNa vikalpena isaH DAha (pAha) ityAdeze, pUrvavadeva kAmAha iti bhavati / kaarii| kArin+si / 959 sa0 rephastha lakAre, 11 su0 nakAralope, 108 sU0 ikAradIrgha 1 / 1137 / sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope kAlI iti bhavati / bhagavattazoriNatasya / bhagadatta-zoNita+ Gas / 260 sU0 kArasya sakAre, 959 sU0 sakArasya zakAre,931 sU0 takArasya dakAre,DasaH vikalpena DAha ityAdeze,pUrvavadeva bhagavattazoriNadAha iti bhavati / kumbhaH / kumbha / si / 958 sa0 akArasya ekAre, selopa kumme iti bhavati / pakSe / vaikalpikatvAt prastutasUtrasya prvRtybhaavpksse| bhImasenasya / bhImasena - isa ! sakArasya zakAre, 228 sU0 bhakArasya prakAre, 499 sU0 DasaH sa ityAvaze bhImazeNassa iti bhavati / pazcAt / avyayapadamidam / 445 sU0 pazcAt ityasya pazcAyo iti nipAtyate / hiNDyate / hiND bhramaNe / hiND+kya+te / 649 sU0 kyasya Izra ityAdeze, 628 sU0 te ityasya icAdeze, 945 sU0 icaH sthAne di ityAdeze hiNDoavi iti bhavati / hiDimbAyAH / hiDimbA +chas / 518 sU0 usaH sthAne ekAre hiDimzae iti bhavati / ghaTotkaca-zokaH / ghaTotkaca-zoka+ si / 195 sU0 TakArasya' DakAre, 348 sU0 takArasya lope, 360 sU0 prathama-kakArasya dvittve, 84 -sU0 saMyoge pare hrasve, 177 sU0 cakAralope, 180 sU0 yakArazrutau,260 sa0 jhakArasya sakAre, 959 sU0 sakArasya zakAre, 958 sU0 prakArasya ekAre, serlope ghAyazoke iti bhavati / prayogadarzanAt 177 sU0 dvitIya-kakArasya lopo na jAsaH / na / avyayapadamidam / 229 sU0 nakArasya sthAne NakAre
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ M. in caturtha pAdA * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam Na iti bhavati / upazAmyati / upapUrvaka: zamudhAtuH upazame / upazam + tiv / 231 sU0 pakArasya sthAne vakAre, 260 sa0 zakArasya sakAre, 959 sa0 sakArasya sthAne zakAre,910 sU0 prakArasyAgame,628 sU0 tivaH sthAne icAdeze, 945 sa0 icaH sthAne di ityAdeze vazamAdi iti bhavati / 971- svajanAnAm / svajana+pAm / 350 sa0 vakArasya lope, 959 sU0 sakA rasya zakAre, 963 sa0 jakArasya sthAne yakAre, 228 sa0 nakArastha kAre, 971 sU0 grAmaH sthAne vikaspena DAha (bhA) ityAdeze,Diti pare'ntyasvarAdelope zayaNAha iti bhavati / sukham / sukha+si / 157 sU0 khakArasya hakAre, 514 sU0 semaMkAre, 23 sU0 makArAnusvAre suha iti bhavati / mukham ityapi pATho dRzyate, taba mukha+simuhaM iti bhavati / pakSe / prAdezAbhAvapakSe / marendrANAm / narendra-+pAm / 959 sU0 rephasya lakAre, 350 sU0 rephalope, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 495 sU0 prAmaH sthAne kAre, 501 mUka pUrvAkArasya dI, 27 sU0 NakArasyAnte anusvArAgame malindAsaM iti bhavati / patra prastunasutrasya pravRttyabhAyaH / patyayAprAkRte'pi / 1118 sUtreNa bhASAvyatyaye kRte prAkRtabhASAyAmapi prAma-pratyayasya DAha ityAdezo bhavati / yathA---seSAm / tadnAm / prastutasUtreNa vaikalpika prAma: DAha (prA) ityAdeze, Diti pare'tyasvarAdelope tAha iti bhavati / yuSmAkam / yuSmad +pAm / 246 sU0 yakArasya sakAre, 345. sU0 masya mha ityAdeza, navadeva tumhA iti sAn / asmAkam , . smad+pAm / 345 sU0 smasya mha ityAdeze, pUrvavadeva amhAheM iti bhavati / saritAm / sarita+pAm / 11 sU0 takAralope, pUrvatradeva sarimAha iti bhavati / ityatra bAhulyena Diti pare'ntyasvarAderlopAbhAvo bodhyaH / karmaNAm / karmana+prAm / 350 sU0 rephasya lope, 360 sU0 prakArasya dvittve, pUrvavadeva kI mmAheM iti sAdhyam / 672-aham / asmad +si / 972 sU0 aham ityasya hame ityAdeze hame iti bhavati / kAkrAbatAra-tIrtha nivAsI / zAvatAra-tIrthanivAsin+si / 260 sU0 zakArasya sakAre, 959 sU0 sakArastha zakAre, 350 sU. rephalope, 360 sU0 kakAradvittve, 931 sU0 takArasya dakAre, 959 sU0 rephasya lakAre, 962 sU0 rthasya sta ityAdeze, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 228 sU0 nakArasya NakAre, 959 sU0 sakArasya zakAre, 11 sU0 nakAralope, 508 sU0 ikAradIrgha, 111 / 371 sU0 serikAralope, 11 sa sakAralope zakkAvadAla-tista-NivAzI iti bhavati / ssiivrH| dhiivr+si| 959 sa0 rephasya lakAre,958 sU0 akArasya ekAre,serlope ghocale iti bhavati / vayam / 972 sU0 vayam ityartha hage iti prayujyate / smpraaptaaH| sam-prApta+jas / sakArasya zakAre, 23 sa0 sam-upasargasya bhakArastha anusvAre, 350 sU0 rephasya lope, 348 sU0 pakAralope, 360 sU0 takArasya dvitve, 84 sU0 saMyoge pare mhasve, 493 sU0 jaso luki, 5.01 sU0 pukArasya dIrdhe zaMpatA iti bhavati / 673---mAgadhyAmiti 1 mAgadhI-bhASA-prakaraNe yadukta tatsarva jJAtamevAsti kintu mAgadhIbhASA-prakaraNe yannokta tatsarva zaurasenIbhASAtalyameva jJAtavyam / ayaM bhAva:-- zaurasenIbhASAniyamA mAgadhIbhASAyAmapyupAdeyAH / 131 sUtrasyodAharaNam / yathA-pravizatu / prapUrvakaH vizdhAtuH praveze / praviz-+-tuv (tu) 1 350 rephalope,260 sU zakArasya sakAre, 959 sU0 sakArasya zakAre, 910 sUta' akArasyAgame, 931 sa0 takArasya 'da' ityAdeze pavizada iti bhavati / *aadhussH| mAvuta+si / 958 sU0 prakArasya ekAre, 1 / 1 / 37 / sU0 serikArasya lope, 11 sU0 sakAralope AvRtte iti bhavati / "mAyatto:-ginIpatiH, palyA jyeSTho bhrAtA kaniSThI thaa| /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ NAM * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH svAmiprasAdAya ! 350 sU0 vakArasya rephasya ca lope, sakArasya zakAre zAmipazAvAya iti bhavati / pavizadu ityana zaurasenIprakaraNasya 931 sUtrasya prvttirjaataa| ityatra 662 sutreNApi kAryasiddhi bhavituM zaknoti sma, parantu sutrANAM paryanyavatpravRtirjAyate'taevA'tra 931 sutrasyaiva pravRttiH karaNIyA / 632 sUtrasyodAharaNaM, yathA-pare / / bhavyaya padamidam / 959 sa0 rephasya lakAre ale! iti bhavati / kim / kima +si } 569 sU0 sinA mada kimaH sthAne ki natyAdeze iti bhavati ya etad+si / 575 sU0 takArasya sakAre, 959 sa. sakArasya zakAre, 11 sU0 dakAralo, 958 sU0 prakAraspa ekAre, selope eze iti bhavati / mahAna / mahazata / 910 sa0 akArAgame, 670 sU0 zata: nta ityAdeze 932 sU0 takArasya rasya dakAre.parvavadeva mAnche iti bhavati / kalakalaH / kalakala+si / 177 sa0 dvitIyakakAralope, 150 su0 yakArazrato, pUrva vadeva kalayale iti bhavati / 933 sutrasyodAharaNaM, yathA--mArayatha / mR-prANatyAge / ma+Niga+tha 1 9050 RkArasya para ityAdeze 638 sa0Niga: ekAre,642 sU0 AderakArasya dIrthe,959 sU0 rephasya lakAre,10 sU0 svarasya lope, amone pareNa saMyojye, 938 sU0 thakArasya prakAre mAleSa iti bhavati / yA / adhyayapadamidam / saMskRta-tulyameva mAgaNyAM prayujyate / gharatha / dhUtra dhAraNe / dhuu+th| RkArasya nara ityAdeze, rephasya lakAre, 647 sU0 akArasya ekAre, pUrvavadeva dhaleSa iti bhavati ! ayam / saMskRtatulya meva prayam [ayaM iti padaM mAgadhyAM prayujyate / tAvat - bAva ityasya prakriyA 933 sUtre jJeyA / saH / tad+si / 575 sUta takArasya sakAre, 951 sU0 sakArasya zakAra, 11 sU0 dakAralope, 958 sU0 akArastha ekAre, selope ze iti bhavati / AgamaH / prAgama+ si / pUrvavadeva prAgame iti bhavati / 634 sUtrasyodAharaNaM, yathA - bho kaJcukin ! bho kaiyA!, prakriyA 934 sUtre jnyeyaa| 635 sUtrasyodAharaNaM, yathA-mo rAjan ! = bho rAya !, prakriyA 935 sUtre yaa| 136 sUtrasyodAharaNaM, yathA--etu bhavAn endu bhavaM, tathA zramaNaH bhagavAna mahAvIraH zamae bhagavaM mahAvIle,prakriyA 936 sUtre jJeyA / atra mAgadhyAM vizeSo'yam-zamaraNe ityatra 959 sU0 sakArasya zakAro jAtaH, bhaya ityatra 177 sa0 gakAralopaH,150 sU0 yakAradhutirjAtA,mahAvIle ityatra 959 sU0 rephasya lakAro'bhavad / bhagavAna bhayavaM, prakriyA 136 sUjJe jJeyA / kRtAntaH / kRtAnta+si / 126 sU0 RkArasya prakAre, 931 sU0 prathama-takArasya dakAre, 4 sU0 saMyoge pare hrasve, 958 sU0 prakArasya ekAre,serlope kavanse iti bhavati / yaH / yata+si / 245 sU0 yakArasya jakAre,963 sU0 jakArasya yakAre,11 sU0 takAralope, pUrvayadeva ye iti bhavati / aatmnH| pAtman +jasya apparago, prakriyA 468 sujJayA pkssm|pkss+prm / 967saspa ka itpAdeze,494 sapramokArasya lope,23 sa. makArAnusvAre paka iti bhavati / ubhityA / usa tyAge / ujjh+pvaa| 942 sU0 karavaH sthAne iya ityAdeze ujimaya iti bhavati / parasya / para+kus / 959 sU0 rephasya lakAre,499 sU0 sa: sa ityAdeze palassa iti bhavati / pramANIkaroSi / pramANIka+sin / 350 sU0 rephalope, 905 sU0 RkArasya para isyAdeze, rephasya lakAre, 647 sa prakArasya ekAre, 629:sa sivaH si ityAdeza,959 sa0 sakArasya zakAre pamArakhokalezi iti bhavati / 637 sUtrasyodAharaNaM, yathA-Arya / pAye si|.937 sU0 yasya yya ityAdeze,54 sU0 saMyoge pare hrasve, salope,prasya ! iti bhavati / yatra Aiye / iti pAThastatra 955 sU0 prakArastha ekAro jAtaH / essH| etasieze upari sAdhisame veda rUpam / khalukhu, prakiyA 469 sUtre jJeyA / kumAraH / kumAra+si kumAle, prakriyA 964 sUtra yA / malayaketuH / maladhaketu+si / 931 sU0 takArasya dakAre, 506 0 kArasya kakAre, selope malayakA iti bhavati /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 117 1 ku 38 sUtrasyodAharaNaM yathA--- prare / zravyayapadamidam / 959 sU0 rephasya lakAre ase iti bhavati / himalA ! | kumbhilA+si / senA ! iti bhavati + sv| 938 sU0] kAsya dhakAre. 110 sU0 akArAgame, 647 s0 prakArasya ekAre, 662 sU0 siva: sthAne su ityAdeze, 663 sU0 suityasya hi ityAdeze kahi iti bhavati / 636 sUtraspodAharaNaM yathA - aksaratha / gra papUrvakaH sudhAtuH matI / apasU+tha / 172 sU0 apa-upasargasya zrakAre, 905 sU0 RkArasya ghara ityAdeze 959 sU0 sakArasya zakAre, rephasya ca lakAre, 632 sU0 thasya ic (ha) ityAdeze, 139 sU0 hakArasya kA ovAlaya iti bhavati / AH / zrArya + jas / 84 0 saMyoge pare hasbe, 930 sU0 yaMsya ya ityAdeze, 493 sU0 jaso luki, 501 sU0 pUrvakArasya dIrghe zrayyA iti bhavati / 640 sUtrasyodAharaNa, yathA-- bhavati bhodi prakriyA 140 sUtre jJeyA / 641 sUtrasyodAharaNaM yathA - apUrvam pUrva + si| 941 sU0 pUrvasya purava ityAdeze, 950 sU0 prakAra sya ekAre, selope apurate iti bhavati / prakriyA 42 sUtraspIdAharaNaM yathA-kim / kima + siki, prakriyA 569 sUtre jJepA / khalukhu 469 sU0 jJeyA | zobhanaH zobhana+si / 260 sU0 zakArasya sakAre, 951 sU0 sakArasya zakAre, 220 sU0 nakArasya NakAre, pUrva radeva zobhaNe iti bhavati / brAhmaNaH / braahmnn+si| 350 sU0 rephalope, 345 sU0 hAsya ha ityAdeze 84 sU0 saMyoge pare hrasve, pUrvavadeva bamhase iti bhavati / asi | - bhutri / pras+ siv / 635 sU0 minA saha zrasudhAtoH si ityAdeze, 159 sU0 sakArasya zakAre da iti bhavati / iti ttiprakriyA 42 sUtre jJeyA kalisthA (kalayitvA ) 1 kala-kala saM / kalU + jig + vA / 910 sU0 akArAgame, 942 sU0 ktvaH iya ityAdeze, 10 sU0 akAralope, prajjhIne pareNa saMyojye kaliya iti bhavati / raahaa| rAjan+TA saMskRtaniyamena rAjJA iti jAte, 159 sU0 rephasya lakAre, 84 sU0 saMyoge pare hasbe, 964 sU0 jJasya tra ityAdeze lA iti bhavati / parigrahaH / parigrahaH / parigraha+si / 959 sU0 rephasya lakAre 350 su0 rephalope, 360 sU0 gakAradvitve, 958 su0 - kArasya ekAre, sela paliggahe iti bhavati / vattaH / datta+si / 46 sU0 zrakArasya ikAre, 314 sU0 ta ityasya kAre, 360 sU0 NakArasya dvitve, pUrvavadeva viSNe iti bhavati / 643 sUtraspodAharaNaM, yathA - kRtvAkaDUna, gatvA gaduzra, prakriyA 943 sUtre jJeyA / 944 sUtrasyodAharaNaM, yathA-samAsmarAkSasam / amAtyarAkSasa + gram / 84 su0 saMyoge pare hrasve, 284 sU0 tyasya cakAre, 360 sU0 cakAradive, 951 sU0 rephasara lakAre, saMyoge pare hrasbe, 967 sU0 kSasya ka ityAdeze, 951 sU0 sa kArasya zakA, 494 sU0 bhramo'kArasya lope 23 sU0 makArAnusvAre amasthala iti bhavati / prem i / prapUrvaka IkSutrAH prekSaNe prekSa+ tum| saMskRtaniyame prekSitum iti jAte, 350 sU0 rephalope, 84 su0 saMyoge pare hrasve, 274 sU0 kSamya khakAre, 360 sU0 khakAradvitve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre, 931 sU0 takArastra dakAre 23 su0 makArAnusvAre vibhikha iti bhavati / itaH / ta kArasya dakAre, 37 sU0 visargasya Do (pro) ityAdeze Giti pare'ntyasvarAdena iva iti bhavati / ekasyaiva prakriyA 951 sUtre jJethA / zAgacchati / grAhapUrvakaH gamlU (gam) dhAtuH zrAgamane / Amam+ ti / 86 sU0 makArasya chakAre, 966 sU0 chakArasya zca ityAdeze, 628 sU0 tiva ivAdeze, 944 sU0 ica: di ityAdeze prAgaivadi iti bhavati / 645 sUtrasyodAharaNaM yathA - are ! kimeSaH mahAna kalakalaH ? = prale! ki eze mahante kalayale ? prakriyA'sminneva sUtre pUrva draSTavyA / bhUpate / zrazru vara / zru+kyate / 350 sU0 rephlope, 260 sa0 zakArasya sakAre 959 sU0 sakArasya zakAre,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 prAkRtavyAkaraNam caturthapAdA 912 sU0 kArAgame, 649 sU0 kyasya Iya ityAdeze 10 sU0 svarasya lope, prajjhIne pareNa saMyojye,' 620 sU0 te ityasya ivAdeze 145 sU0 icaH svAne de ityAdeze guNomade iti bhavati / 946 sUtrasyodAharaNaM yathA tasmAt tA, prakriyA 949 sUtre yA kasmin kahi, prakriyA 549 sUtre zeSA / " tu / grvyypdmidm| saMskRtavadeva mAgadhyAM prayujyate / gathaH / gada+si / 958 sU0 akArasya ekAre, sela gaiti / 159 ubhayatrApi rephasya lakAre, 187 su0 dhakArasya hakAre 350 sU0 rephalope, 360 sU0 pakAradvittve, 177 sU0 yakAralope, pUrvavadeva lipi iti bhavati / bhaviSyati bhavisthidi prakriyA 946 sUtre jJeyA / 647 sUtrasyodAharaNaM, yathA - maham / asmad + sihaM, prakriyA 594 sUtre jJeyA / apipi, prakriyA 41 sUtre jJeyA / bhAgurAyaNA | bhArAyaNa Gasi / 159 0 rephasya lakAre, 140 sU0 Gase DAdo (prAdo ) ityAdeze diti patyasvarA bhAgulAyA iti bhavati mudrAm / mudrA + zram / 350 sU0 rephalope 360 sU0 dakAradviye, 525 sU0 zrAkArasya prakAre, 10 sU0 svarasya lope, prajbhIne pareNa saMyojyai, 23 sU0 makArAnusvAre mudda iti bhavati / prApnomi / prapUrvaka prAplu (dhAp) dhAtuH prAptI prAp + miv / 350 sU0 rephaloye, 231 sU0 dvitIya- pakArasya sthAne vakAre, 910 sU0 prakAzamame, 647 sU0 prakArasya ekAre, 630 sU0 mitra: mi ityAdeze pAvemi iti bhavati / 648 sUtrasyodAharaNaM, yathA-1 dhAtuH zrava / zru+tha / 350 sU0 rephalope, 260 sU0 zakArasya sakAre, 951 sU0 sa kArasya zakAre, 912 sU0 NakArAgame, 632 sU0 thasya hc (ha) ityAdeze, 939 sU0 hakArasya ghakAre zuSa iti bhavati / idAnIm dANi prakriyA 948 sUtre jeyA / aham hameM, akrAvatAra-tIrtha nivAsI zrIvara:: :zakAvayAla vista- NitrAzI dhItrale prakriyA 972 sUtre jJeyA / zakkAvayAla ityatra 177 sU0 dakAralope jAte sati 180 sU0 yakArazrutirabhUd / 646 sUtrasyodAharaNaM yathA-- tasmAt yAvat praSizAmikatA yAva pavizAmi prakriyA 949 sUtre jJeyA / zrayaM vizeSa:, mAgadhyAM yAva ityatra 963 sUtreNa kArasya yakAro jAtaH pavizAmi ityana 959 sU0 sakArasya zakAro'bhUd / 650 sUtrasyodAharaNaM, paMthA-- yuktamidam = yukta gimaM saTTazabhiyam zAlizaM nirma, prakriyA 950 sUtre zeyA / prayaM vizeSaH, 1 I ityatra mAga 963 sUtreNa kArasya vakAraH, zazi ityatra 159 sUtreNa ubhayatrApi sakArasya zakAra: rephasya va lakAro jAtaH / 651 sUtrasyodAharaNaM yathA mama evamamayyeva prakriyA 951 sUtre jJeyA / 652 sUtrasyodAharaNaM yathA he turike ! =hajje cadulike !, prakriyA 952 sUtre jJeyA / mAgasarg ages ! tyatra 959 sU0 rephasya lakAro jAtaH / 653 - sUtrasyodAharaNaM, yathA-yathA udAseti / uvAsarAdhaya iti nAmadheyo hi kAvyavizeSaH, tatra rAkSasAbhidhAnaH kazcid vyaktirevamavAdIt - hama jalA meM jananI - hImANahe jIvantacchA me jaNaNI prakriyA 953 sUtre jJeyA / mAgadhIbhASAyAntu 966 sU0 chakArasya zca ityAdeze jIvanta vA iti bhavati / chakArApAyaiva cakAro'pi gataH / homANahe parizyaantaH vayametena nividhinA durvyavasitenahImANahe palissantA hame eveNa niafgar, prakriyA 943 sUtre jJeyA / mAgadhyAntu 959 sUtreNa sakArasya zaMkAre kRte - afar iti bhavati / vikrAntabhIma- nAmadheye kAvye kasyacid rAkSasasyoktariyam / 654 sUtrasyodA haraNaM yathA-naNaM, prakriyA 954 sUtre jJeyA / zravasaropasarpaNIyAH / pravasareNa zravasare vA upasapaiMNIyAH / zravasopasarpaNIya + jas / 159 sU0 ubhayatrApi sakArasya zakAre 159 sU0 rephasya lakAre, 350 sU0 phalope, 360 sU0 pakAradvitve 501 sU0 pUrvAkAra dIrghe 493 sU0 jaso luki avazaMlopaza
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 human-namann caturthaMpAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * ppaNIyA iti bhavati / 1rAjAnaH / rAjan +jas / rephasya lakAre, 663 sU0 jakArasya yakAre, 11 sU0 nakAralope, 539 mu0 jasaH No ityAdeze, 501 sU0 pUrvAkAradIrgha lAyANo iti bhavati / 655 sUtrastrodAharaNaM, yathA-ammahe etathA sumilayA suparighaTito bhavAn mammahe emAe summilAe supaliga"hiMdI bhavaM, prakriyA 955 sUtre jJeyA 1 mAgadhyAntu 959 sU0 sakArasya zakAre zummilAe, zupaligadine iti bhavati / zupaligahide ityatra 958 sU0 prakArasya ekAra:, selopazca jAtaH / 656 sUtrasyodAharaNaM, yathA-hohI sampannAH me manorathAH priyavayasthAsya-hIhI saMpannA me bhagorA piyavayassassa, prakriyA 956 satra zeyA / mAgadhyAntu 951 sUtreNa rephasya lakAre jAte maNolavA iti bhavati / zerSa prAkRtapariti / mAgadhIbhASAprayogeSu mAgadhI-bhASAniyamAstu dhavaliyante eva kintu zaurasenIbhASAmiyamA api pahiyante, yatra zaurasenIbhASAniyamA api pravRtti na bhajante tatra prAkRtabhASA-niyamAmAmapi :: vyavahAro jAyate / enamevAbhiprAya saMsUcayitu zeSaM zaurasenISa, zeSaM prAkRtavara, ityeteSAM padAnA mullekho vihitH| vibhAyaH svayamanyUhma darzanIyaH / prastutASTamAdhyAye 4 sUtrAdArabhya 930 sutraparyantaM . :mAtyudAharaNAni pradattAni, tanmadhye'bhUmi udAharaNAni tasvasthAni-prAkRtabhASAniyamaH zaurasenIbhASA-niyamaizca siddhAni, mAgadhyAM gRhyante tathA pramUnyudAharaNAmi evaMvidhAnimAgadhIbhASAniya maiH sASitAni, iti vibhAga:-vibhedaH svayameva abhyUhya-samyavicArya pAThakaH darzanIya:, jnyaanvissyiikrmiiyH| samApsaM mAgadhIbhASA-prakaraNam | mAgadhIbhASAyAH prakaraNam-adhyAyaH samAsam-sampUrNatAM gatam / mUla granthe mAgadhIbhASA-prakaraNasya samAptI bAlamanoramA-TIkAyAmapi mAgadhI-bhASA-vyAkhyAna samAptimeti / sampUrNA mAgadhoTokA, ramyA bAlamanoramA / Atma-guroH prasAdena, munijhAnendu-nirmitA / / * samAptaM mAgadhIbhASA-vivecanam * * atha mAgadhI-bhASA-vidhi * mahAvIra bhagavAna kA, pAvana sukhamaya nAma, zuddha hRdaya se jo jape, jIvana ho sukhadhAma / guruvara prAtmArAma jI, zramaNa-saMgha zRGgAra, bharaNa-zaraNa jagatArikA, mahimA kA nA pAra / gurucaraNoM kI zaraNa le, harSa-citta muni jJAna, *girA mAgadhI kA kare, hindI meM vyAkhyAna / haimazabdAnuzAsana ke isa aSTama adhyAya meM prAkRta prAdi 6 bhASAoM kA varNana kiyA gayA hai| ina meM tIsarI mAgadhI bhASA hai| magadhadeza kI prAcIna bhASA kA nAma mAgadhI hai| bihAra ke dakSiNI prAnta ko pahale magadha ke nAma se pukArate the| isa prAnta ke nivAsI prA. --bhavanaropasarpaNIpA:-mavasaraNa gantamyA: rAmAno bhavansyato'vasa samIkSA teSAM samIpe gantavyamiti prAyaH / 2bhaavaa|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAyaH cInayuga meM jisa bhASA dvArA apanA vyavahAra sampanna kiyA karate the, vahIM bhASA mAgadhI kahalAtI hai| mAgadhI bhASA kA prAkRta aura zauraseno bhASA ke sAtha kitanA sambandha hai ? ye bhASAeM Apasa meM eka dUsare ke kitanI timA hai ? Adi mAhAtoM ko lekara isa prakaraNa meM cintana prastuta kiyA jA rahA hai| 958-yadi akArAnta zabda pulliGga ho to mAgadhI bhASA meM akAra ko ekArAdeza ho jAtA hai / jaise-1-eSaH meSa: eze meze (yaha bher3a hai), 2 eSaH puruSaH eze puliyo (yaha puruSa hai),3-kasemi bhavanta ! karemi bhante ! (he bhagavan ! maiM karatA hUM), yahA~ para prakAra ko ekAra kiyA gayA hai| prazna upasthita ho sakatA hai ki prastuta sUtra meM sUtrakAra ne "ataH" (akAra ko) isa pada kA grahaNa kyoM kiyA hai ? uttara meM nivedana hai ki -1-niSiH-NihI (khajAnA), 2-kariH kalI (hAthI), 3.giri-gilI (pahAr3a) ina akArAnta-bhinna zabdoM ke ikAra ko ekArAdeza na ho jAe isa uddezya se sUtrakAra ne "ataH" isa pada kA ullekha kiyA hai| ghunaH prazna upasthita hotA hai ki sUdhapaThita si (pulliga meM) isa pada ke grahaNa karane kA kyA prayojana hai ? uttara meM nivedana hai ki jalam - jalaM (pAnI) prAdi pulliGga-bhinna (strIliGga tathA napuMsakaliima) zabdoM ke prakAra ke ekArAdeza kA niSedha karane ke lie sUtrakAra ne 'si' isa pada kA prAzrayaNa kiyA hai| jala mAkaliGga kA zabda hai, ata: prastuta sUtra se yahAM para prakAra ko ekArAdeza nahIM ho skaa| bRhatkalpasUtra ke laghubhASyakAra eka sthAna para likhate haiM pukhyAdhara-saMjutaM gheragakara sataMtamaviruvaM / porANamatamAgaha-bhAsA-niyayaM havai sutaM / / arthAt---sUtra pAca prakAra kA mAnA gayA hai / jaise---1-pUrvAparasaMyukta jisa meM pahale aura pIche kA virodha ho, jisake pahale aura pichale kathana meM koI virodha na mAtA ho, 2-vairAgyakaravairAgya (viSaya-sukha ke prati udAsIna bhAya) ko paidA karane vAlA ho, 3-basaMtrAvibaddha apane sidvAnta se virodha na khAtA ho,4-paurANa-tIrthakara tathA gaNadhara prAdi pUrva puruSoM se praNIta (nirmita) ho, 5-arddhasagAva-bhASA-niyata arddhamAgadhI bhASA (prAkRta kA vaha rUpa jo paTanA aura mathurA ke bIca bolA jAtA thA athavA prAdhe magadha deza kI bhASA) se niyata (niyama dvArA sthira, bandhA humA) ho, arthAt arddhamAgadhI bhASA meM likhA huA ho| bRhatkalpasUtra ke bhASya kI ukta gAthA ke antima paurANama bhAga-bhASA-miyataM bhavati sUtram" ina do caraNoM kA prastuta sUtra meM vRttikAra ne ullekha kiyA hai / vRttikAra pharamAte haiM ki jo "sUtra paurANa aura prarddhamAgha-bhASA-niyata hotA hai"yaha kahakara buddha (pUrva) puruSoM ne prArSaprAkRta ko arddha-mAgadha kI bhASA ke niyamoM se baMdhA humA svIkAra kiyA hai,vaha prAyaH prastuta sUtra(958) ke vidhAna kI apekSA se hI svIkAra kiyA gayA hai| Age kahe jAne vAle (959 Adi) sUtroM ke vidhividhAna ko yAge rakha kara unhoMne ukta mAnyatA kA nirdeza nahIM kiyA ! bhAva yaha hai ki pArSa-prAkRta (janAgamoM) meM prAyaH isI sUtra kA kArya dikhAI detA hai, mAgadhI-bhASA meM vaNita abhya sUtroM dvArA vihita niyamoM kA pArSaprAkRtaM meM upayoga nahIM kiyA gayA / pArSaprAkRta ke udAharaNa isa prakAra haiM-1-katara mAgacchati= kayare mAgascha ? (do meM se kauna pAtA hai ?); 2-satAdRzaH khasahaH jitendriyaH= se tArise dukkha
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: saMskRta-hindI- TIkA-dvayopetam 123 ((indriyoM kAma karane vAlA) hai, vaisA duHkhoM ko bhI sahana karane vAlA hai) ityAdi udAharaNoM meM prakAra ko ekAra kiyA gayA hai| aura ye saba prAkRta ke udAharaNa haiM / ataeva vRttikAra pharamAte haiM ki zrAprAkRta meM prastuta sUtra kA hI vizeSa rUpa se upayoga hone se jainAgamoM kI bhASA ardhamAgadhI kahI jAtI hai / EZE---bhAgadhIbhASA meM repha tathA dantya ( jisa kA danta sthAna ho) sakAra ke sthAna meM yathAsaMkhya (saMkhyA ke anusAra ) lakAra tathA tAlavya (jisa kA tAlu sthAna ho / zakAra hotA hai / arthAt reka ko lakAra aura sakAra ko zakAra ho jAtA hai| jaise repha ke udAharaNa - 1 - naraHnale (manuSya), 2- karaH-kale (hAtha), sakAra ke udAharaNa- 1 - haMsa haMze (mAnasarovara meM motI cugane vAlA pakSI), 2- zrutam - zudaM (zAstra, sunA huA), 3- zobhanam zobhaNaM (sundara) donoM (repha zrIra lakAra) ke udAharaNa - 1 - sArasaH = zAlaze (sArasa nAmaka pakSI), 2-puruSaH pulize (manuSya) ina prayogoM meM prastuta sUtra kI pravRtti kI gaI hai| = rabhasa daza- sura-ziro- vigalita-mandAra- rAjitAMtriyugaH / dhIrajinaH prakSAlayatu mama sakala mava- ambAlam // 1 // arthAt pApoM se mukti pradhigata karane kI lAlasA rakhane vAlA koI sAdhaka bhagavAna mahAvIra kI stuti karatA huA kahatA hai ki zraddhAtireka ke vega kAraNa namra ( jhuke) hue devoM ke siroM se gire mandAra nAmaka puSpoM se jinakA caraNa-yugala (donoM caraNa) suzobhita ho rahA hai, ve jinendra bhagavAna mahAvIra mere sakala avadya (pApa) rUpa jambAla (kAI) ko prakSAlita kareM, use dUra kara deM / isa zloka meM paThita- 1 - ramasa laharA, 2 namila, 3- surazula, 4-ziras= zila, 5 manvAra = mandAla, 6 - rAjisa klAyida, 7-6 - vIravIla, ma-sakala-zayala ina zabdoM meM prastuta sUtra se repha ko lakAra aura sakAra ko zakAra kiyA gayA hai| 660 - mAgadhI bhASA meM saMyoga meM vartamAna (vidyamAna ) sakAra aura SakAra ko sakArAdeza hotA hai, kintu grISma zabda ke SakAra ko sa kA Adeza nahIM hotA / 348 veM sUtra se Urdhvasthita (saMyukta varNa maiM pahale rahe hue) SakAra aura sakAra kA lopa ho jAtA hai aura jina zakAra, SakAra aura sakAra ke Adi meM sthita yakAra prAdi varNoM kA lopa hotA hai, unake prAdima svara ko 43 ve sUtra se dIrgha hotA hai, kintu prastuta sUtra ne ina saba kAryoM ko bAgha kara saMyukta sakAra aura SakAra ko sakArAdeza kA vidhAna kara diyA hai| isI lie isa ko alopa Adi vidhiyoM kA apavAdasUtra mAnA jAtA hai| sakAra ke udAharaNa isa prakAra haiM - 1 -pratkhalati hastI paskhaladi hastI (hAthI giratA hai), 2- bRhaspatiH arrat (bRhaspati devoM kA guru ), 3 - maskarI maskalI (sAdhu, candramA), 4---1 - vismaye vismaye ( mAzvarya meM ), SakAra ke udAharaNa- 1 - zuSkavAda zurUka-dAlu (sUkhA lakkar3a), 2--kaTam phasTa ( duHkha ), 3 - viSNum vistu (viSNu ko), 4- zaSpakavalaH zaspa kavale ( ghAsa kA grAsa ), 5 - uSmA usmA (garamI ), 6--- niSphalam = nisphalaM (phana se rahita), 7-- dhanuS-khaNDam dhanukhaNDa (ghanuS kA Tukar3A), yahAM para saMyukta sakAra aura SakAra ko sakArAdeza kiyA gayA hai| prazna upasthita hotA hai ki prastuta sUtra meM- agrISme (grISma zabda ko chor3akara), yaha pada kisa lie par3hA gayA hai ? uttara meM nivedana hai ki grISmASasaraH gimhavAzale (grISma Rtu kA dina) Adi padoM meM saMyukta SakAra ko sakArAdeza kA niSedha karane ke lie 'grISme' isa pada kA grahaNa kiyA gayA hai| ra WA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 * prAkRta-dhyAkaraNam * caturthapAdaH 661-mAgadhIbhASA meM dvirukta (jise do bAra kahA gayA ho) TakAra ko tathA SakArAkAnta (SakAra se yukta) ThakAra ko sakArAkAnta (sakAra se yukta) TakAra hotA hai| arthAta aura 8 ko 'sTa' yaha prAdeza ho jAtA hai| ''ke javAharaNa-1-paTTA-pasTe (tastI, likhane kI paTiyA, tAMbe Adi / dhAtuoM kI cipaTI paTTI,jisa ke Upara rAjAjJA yA dAna prAdi dene kI sanada (pramANapatra) khodI jAtI thI, Adi), 2-bhaTTArikA-bhasTAlikA (pUjya nArI), 3-bhaTTinI- bhasTiNI (mahArAnI, brAhmaNa kI strI), Tha ke udAharaNa-1-suSTu kRtam mA zusTu kaI (acchA kiyA), 2-koSThAgAra-kosTAgAlaM (cAnya prApi khase mAra, yahAM para TTa aura STha ke sthAna meM kramaza: "sTa' yaha Adeza kiyA 962-mAmadhIbhASA meM stha aura paM ina saMyukta vargoM ke sthAna meM sakArAnta (sakAra se yukta) sakAra hotA hai / seksa ke bAharaNa-1-upasthitaH uvastide (hAjira),2--susthitaH- zustide (acchI taraha se rahA humA), rtha ke udAharaNa-1-arSapali:=prasta-vadI (dhana kA svAmI), 2-sArtha - bAhAma zastavAhe (sArya vyApArisoM) kA samUha) kA mukhiyA, saMdhanAyaka) yahAM para stha aura rtha ina ke sthAna meM 'ssa' yaha prAdeza kiyA gayA hai| ___ 3-mAgadhI bhASA meM z2a, dha aura ya ina ke sthAna meM pakA rAdeza hotA hai / akAra ke uvAharaNa-1-jAnAtiyANavi (vaha jAnatA hai), 2-bAnapA-yaNavade (deza), 3-arjuna:-ayyuNe (pApA-putra arjuna), 4--sujataH duyyaraNe (duSTa prAdamI), 5-pati-gayadi (vaha marajatA hai), 6-- guNa-pajita: guNa-vayyide (guNoM se rahita), bake udAharaNa-1-makhamayamayyaM (madirA), 2-atha si vidyAdharaH Agata:- ayaya kila viyyAhale mAgade (nizcaya hI prAja vidyAdhara pA gayA hai), pakAra bAharaNa---yAtima yAdi (vaha jAtA hai), 2-papAsvarUpam - yadhAzaslUvaM (svarUpa ke anusAra), 3-yAnapAtramyANa-batta (nAva, jahAja), 4-yahi (maliH)- yadi (agara athavA sAdhu), yahAM para bakAramAdi ke sthAna meM sakArAdeza kiyA gayA hai| putikAra pharamAte haiM ki yakAra kA yaha vidhAna 245 satra se yakAra ke sthAna meM hone vAle jakArAdeza ko bAdhita karane ke lie kiyA gayA hai| 964-mAgadhIbhASA meM jya, paza aura maja ina saMyukta varNoM ke sthAna meM dvirukta (jise do bAra kahA gayA ho) prakAra hotA hai| jaise-jya ke udAharaNa-1-abhimanyukumAraH prahimatru-kumAle (arjuna kA yoddhA putra),2-anya-vizAmpra adizaM (dUsarI dizA ko), 3. sAmAnyaguNaH-zAmantraguNe (sAdhAraNa guNa), 4 - kanyakAvaraNam - kamJakA-balaNaM (kanyA kA varaNa-cunAva yAcanA, yA pardA), jya ke udAharaNa-1-puNyavAna-putravante (puNya vAlA), 2-abrahmaNyam avamhanaM (brAhmaNa ke ayogya), 3-puNyAhaH-putrAhaM (puNya rUpa dina),4-puSyam-putraM (pavitra kArya), zake udAharaNa1-pranAvizAla: panAvizAle [jisakI prajJA-buddhi vizAla (bar3I) ho], 2...-sarvazaH zatrane (saba kucha jAnane vAlA),3-- azA avatA(anAdara), aja ke udAharaNa-1-aJjaliH ananI (kara-sampuTa, abhivAdana kA saMketa), 2-banAyaH dhaNajae (arjuna), 3- paJjara:- paJale (pasalo, zarIra, gau kA eka saMskAra-vizeSa), yahAM para nya Adi saMyukta vaNoM ke sthAna meM ' ' yaha zrAdeza kiyA gayA hai| 65-mAgadhIbhASA meM dhAtu ke jakAra ko 'Ja' yaha Adeza hotA hai / 963 3 sUtra se jakAra ko yakArAdeza hotA hai, kintu yaha usakA apavAdasUtra hai / jaise-vajati vaJcadi (baha jAtA hai) yahAM para jakAra ko 'ja' yaha mAdeza kiyA gayA hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuthaMpAda: * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 966-mAgadhI bhASA meM anAdi (jo prAdi meM vidyamAna na ho) chakAra ke sthAna meM tAlavya (jisa kA tAlu sthAna ho) zakAra se prAkrAnta (yukta) cakAra hotA hai| jaise-1-cha,gaccha gazca, gezca (tU jA, tU jA), 2-usachAlati ucaladi (vaha uchalatA hai), 3- pizila:- pizcile (cikanA, rapaTana vAlA, pUcha vAlA), 4-dhatiH-puzcadi (vaha pUchatA hai) yahAM para 'I' ke sthAna meM zca yaha Adeza kiyA gayA hai| vRttikAra pharamAte haiM ki lAkSaNika (lakSaNa-vyAkaraNa sUtra se niSpanla) cha ke sthAna meM bhI 'ica' yaha Adeza ho jAtA hai| jaise-1-prAyamnavatsalaH-prAvanna-vazcale (jise batsala pApanna-prApta hai),2-sikaprekSanesamiricchi pecA mAgadhI bhASA meM-tirizci pe. skadi (vaha TeDhA dekhatA hai), ye rUpa banate haiN| yahAM para sa ko cha, tithaMka ko tirischi tathA kSa ko cha kiyA gayA hai / yaha cha lAkSaNika hai,prataH ise 'zca' yaha prAdeza kara diyA gayA hai| prazna upasthita hotA hai ki prastuta satra meM "anAvoM (Adi meM vidyamAna)' isa pada kA grahaNa kyoM kiyA gayA hai| uttara meM nivedana hai ki chAga:-chAle (bakarA) isa pada meM AdibhUta chakAra ko 'iMca' yaha prAdeza na ho jAe, isa vicAra se 'anAvo' isa pada kA grahaNa kiyA gayA hai| 967-mAgadhIbhASA meM pranAdi meM vartamAna (vicamAna) kSa ke sthAna meM jihvAmUlIya xka yaha prAdeza hotA hai / jihvA ke mUla (jaDa) se upacArita varNa jihvAmUlIya kahalAtA hai| jaise-1-yakSayake (yakSa jAti kA devavizeSa), 2. rAmasala kaze (rAkSasa, vAna-vyantara jAti kA devavizeSa), yahAM para ke sthAna meM jihvAmUlIya ka yeha mAdeza kiyA gayA hai / dhyAna rahe ki yaha Adeza panAdibhUta kSa ke sthAna meM hI hotA hai, mAdibhUta kSa ko yaha Adeza nahIM ho paataaii| jaise-bhaya-alaparA: khaya-yalahalA (kSaya-pralayakAla ke jalaghara medha) yahA~ para'kSa prAdibhUta varNa hai,phalataH isa ko jihvAmUlIya ka yaha prAdeza nahIM ho skaa| E-mAgadhIbhASA meM presa aura bhAcA ina dhAtuoM ke 'ka' ko sakAra se prAkAnta (yukta) kaMkArAdeza hotA hai / yaha 967 veM sUtra se kSa ke sthAna meM hone vAle 'jihvAmUlIyaka' kA apavAda sUtra hai| jaise-1-prekSate-peskadi (baha dekhatA hai), 2-Acakate pAcaskaMdi (vaha kahatA hai), yahI para 967 veM sUtra se kSa ke sthAna meM jihvAmUlIya kama ho kara prastuta sUtra meM 'ska' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 66.-saMskRta-dhyAkaraNa ke anusAra sthAdhAtu kA jo 'tiSTha' yaha rUpa hotA hai, mAgadhIbhASA meM ise 'viSTha' vaha prAdeza ho jAtA hai| jaise-tiSThati viSThadi (vaha ThaharatA hai| yahAM para tiSTha ko 'viSTha' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 970-mAgadhIbhASA meM pravarNa se pare is-pratyaya ke sthAna meM Dita (jisameM ukAra it ho) prAha yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-1-ahama Idazasya karmaNaHkArI-hage na elizAha kamAha kAlI (aise karma kA karane vAlA maiM nahIM hU~),2-bhagavata-zoSitasya kumbhaH bhagadatta-zoNidAha kumbhe (bhagadatta nAmaka manuSya ke zoNita-rakta kA ghar3A), yahA~ para usa-pratyaya ke sthAna meM DAha (Aha) yaha prAdeza vikalpa se kiyA gayA hai| pradeza ke prabhAvapakSa meM --bhImasenasya pazcAta hiNyate bhImazeNassa pazcAyo hiMNDiIadi (vaha bhImasena ke pIche ghUmatA hai), 2-hibimbAyA ghaTotkaca-zokana upazAmyati-hiDimbAe baDukkaya-zoke ga upazamadi (hiDimbA (eka rAkSasI, jo pANDuputra arjuna kI patnI thI) kA ghaMTotkaca (hiDimbA kA putra)-abhya zoka upazAnta nahIM ho rahA hai), yahAM para Das pratyaya ke sthAna meM prastuta sUtra se DAha (mAha) yaha prAdeza nahIM ho skaa| vaise eka hI prayoga meM sUtra kI vaika.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH fore pravRtti kA nirderzana honA cAhie thA, kintu vRttikAra ne bhinna-bhinna prayogoM meM jo usa kA nirdeza kiyA hai, isakA kAraNa vRttikAra kI apanI svataMtratA hI kahA jA sakatA hai / 671- bhAgadhIbhASA meM pravarNa se pare yadi Am pratyaya ho to usake sthAna meM anunAsikAnta ( jisake anta meM anunAsika ho) aura Dita (jisameM DakAra it ho ) Aha yaha ghAdeza vikalpa se hotA hai / jaise- svajanAnAM sukham yaNA suhaM (pane manuSyoM kA sukha ) yahAM para zrAm-pratyaya ke sthAna meM DA (A) yaha vaikalpika Adeza kiyA gayA hai| pradeza ke abhAvapakSa meM- narendrANAm nalindANaM (rAjAnoM kA yaha rUpa banatA hai| yahAM para zAma ko '' yaha prAdeza nahIM ho sakA / vRttikAra pharamAte haiM ki 1118 veM sUtra se prastuta meM mAgadhIbhASA sambandhI niyamoM kA vyatyaya (parivartana) ho jAne para prAkRtabhASA meM bhI Am-pratyaya ke sthAna meM 'vAha' yaha zrAdeza ho jAtA hai| jaise- 1 - teSAm tAhaM (unakA ), 2- yuSmAkam tumhAhaM (tumhArA ), 3 asmAkam amhAI (hamArA ), 4-- saritAm = sariyA ( nadiyoM kA ), 5 - karmaNAm kammAha (karmoM kA) vyatyaya ke kAraNa yahAM para prAkRta bhASA ke ukta zabdoM ke pram-pratyaya ko bhI DA (mA) yaha Adeza kara diyA gayA hai| 13 972 - mAgadhIbhASA meM aham tathA vayam ina sarvanAma zabdoM ke sthAna meM 'hage' yaha Adeza hotA haiN| jaise - 1 - ahaM zakrAvatAra-tIrtha nivAsI zrIvarahage zakAvadAla-ti-mitrAzI ghIvale .(maiM zakAvatAra nAmaka tIrtha sthAna kA nivAsI bIyara macchImAra yA mallAha hUM), 2- vayaM samprAptAH hame saMpatA (hama samprApta haiM, prApta kara cuke haiM), yahAM para ahama aura vayam ina donoM padoM ke sthAna meM kramazaH 'haye' yaha prAdeza kiyA gayA hai / ::..: 973 - mAgadhI bhASA meM jo kucha kahA gayA hai yarthAt mAgadhI bhASA sambandhI jitane niyama batAe jA cuke haiM, una se bhinna mAgadhIbhASA ke jo niyama haiM, ve saba niyama zaurasenI bhASA ke samAna hI samajhane caahie| mAtra yaha hai ki mAgadhI bhASA ke vidhividhAna kA 958 veM sUtra se lekara 972 meM sUtra taka bana kara diyA gayA hai| isake alAvA zeSa saba niyama zauraseno ke tulya hI jAnane cAhie / zaurasenI bhASA ke jina-jina vidhAnoM kA mAgadhIbhASA meM zrAzrayaNa kiyA jAtA hai, unheM vRttikAra udAharaNoM dvArA svayaM saMsUcita karate haiN| jaise -- 1 -- pravizatu prAtaH svAmi- prasAdAya pavizadu AvRte zAmi pazAdAya (svAmI ke prasAda (anugraha, yA harSa) ke lie Ayu-bhaginIpati (bahanoI) praveza kareM), vi yahAM para zaurasenI bhASA ke 931 ve sUtra se sakAra ko bakAra kiyA gayA hai / 2 - are ! kimeSaH "mahAn kalakalaH ? prale ki eze mahande kalavale ? (bare yaha mahAna kalakala (zora) kyA hai ?, kyoM ho rahA hai ?) yahAM para zaurasenI bhASA ke 932 meM sUtra se 'mahande' isa zabda ke adhovartamAna (saMyukta varNa meM 1 dUsare) takAra ko dakArAdeza kiyA gayA hai| 3 - mAravatha vA caratha vA / ghayaM tAvat sa AgamaH - mAlaiva - vAcaledha vA / zrayaM dAvaM ze zrAgame (vaha yaha bhAgama (dhana Adi kA prAgamana) itanA hai, mAro athavA dhAraNa : karo- rakkho), yahAM para zaurasenIbhASA ke 933 ve sUtra se 'tAvat' isa avyayapada ke zrAdima takAra ko kAra kiyA gayA hai| 4-bhI kacukita ! bho kaJcu ! (he ranivAsa ke rakhavAle !, athavA he lampadA), yahAM para zaurasenI bhASA ke 934 : sUtra se in ke nakAra ko AkAra kiyA gayA hai / 5 bho - rAjan ! =bhI rAyaM ! ( he nRpa I), yahAM para zaurasenI bhASA ke 935 meM sUtra se nakAra ko makAra kiyA gayA hai / 6-- etu bhavAn zramaNo bhagavAn mahAvIraH edu bhavaM / zamase bhayavaM mahAbIle ( Apa jaaeN| * zramaNa bhagavAna mahAvIra), bhagavan ! kRtAntaH, yaH AtmanaH pakSamujjhitvA parasya pakSaM pramANI-karoSi ? . bhayavaM ! kadante ye appaNI patrake ujjhiya palassa paJcakaM pamANI kalezi ? (he bhagavan ! grApa yamarAja
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturSapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 125 haiM, jo apane pakSa ko chor3akara dUsare ke pakSa ko pramANita kara rahe haiM ?),yahAM para zaurasenIbhASA ke 936 ve sUtra se bhavada aura bhagababa ina donoM zabdoM ke nakAra ko makAra deza kiyA gayA hai| 7-Arya ! eSa khalu kumAra: malayaketuH-apa ! ezekhu kumAle malayakedUM (he prArya ! nizcaya hI yaha kusAra malayaketu hai). yahAM para zaurasenI pANA ke 93.7 veM sUtra se ya' ke sthAna meM 'ba' yaha prAdeza kiyA gayA hai| - are kummile ! kathaya - prale kambhilA! dhehi (pare kaoNmbhalA, kaho) yahAM para zaurasenIbhASA ke 938 veM sUtra se thakAra ko dhakAra kiyA gayA hai| -apasaratha AH ! apasarapa-mozaladha ayyA ! prozala he pAryo ! haTo, haTo), yahA~ para zaurasenIbhASA ke 9393 sUtra sehava'ke hakAra ko dhakAra kiyA gayA hai / 10-bhavati = bhodi (vaha hotA hai), yahAM para zaurasenI bhASA ke 940 - sUtra se bhUdhAtu ke hakAra ko bhakAra kiyA gayA hai| 11-apUrva apurave (adabhuta), yahAM para zaurasenIbhASA ke 941 va sUtra se pUrva zabda ke sthAna meM 'parava' yaha prAdeza kiyA gayA hai / 12-kilu zobhano brAhmaNo'si iti kaliyA rAzA parigrahaH saH ?==ki rakha zobhaNe bamhaNe zitti kaliya lannA paligahe diyo ? (kyA"nizcaya hI tuma acche brAhmaNa ho"yaha jAnakara rAjA ne tumheM parigraha (sampatti) diyA hai 1), yahAM para zaurasenIbhASA ke 942 veM sUtra se patyA pratyaya ke sthAna meM 'iya' yaha Adeza karake kaliya'yaha zabda banAyA gayA hai| 13 . kRtvAkaDUna (kara ke), gatyA gaDama (jA karake), yahAM para zaurasenI-bhASA ke 943 3 sUtra se ku aura gam dhAtu se pare pAe kasvA pratyaya ke sthAna meM Dita aDaa yaha Adeza karake kAma aura gaDujha ye rUpa banAe gae haiN| 14-amAtyarAkSasaM prekSita ita evaM Agacchati prama -larakazaM pikkhidu ido yyeva pragazcadi [vaha amAtya (maMtrI) rUpa rAkSasa ko prarthAt vaha rAkSasa nAmaka maMtrI ko dekhane ke lie idhara hI pA rahA hai ]; yahAM para zaurasenI bhASA ke 944 3 sUtra dvArA ic' isa tivAdeza ko 'vi' yaha Adeza kiyA gayA hai| 15-pare / kimevaH mahAna kalakalaH bhUyate ale ! ki ezeM mahande kalayale zuNI prade ? (are ! yaha kyA mahAna kolAhala sunA jA rahA hai ?), yahAM para zaurasenI-bhASA ke 945 suna dvArA eca ke sthAna meM de yaha Adeza kiyA gayA hai / 16 tasmAta kasmin gadaH rudhira-priyo bhaviSyati? =tA kahi na gade luhilappie bhavavissadi ? (usa se kisa meM - dhira-priya (rakta ko samApta karane vAlA) roga hogA?, yaha anizcata hai), yahAM para par3hA nu yaha avyaya'pada hai / isake artha haiM-sandeha, anizcaya / yaha saMbhAvamA aura avazya isa artha meM bhI prayukta hotA hai| yahAM para zaurasenI bhASA ke 946 veM sUtra se bhaviSyadarthaka pratyaya se pUrva ssikA prayoga kiyA gayA hai| 17ahamapi bhAgurAyaNAta manAM prApnomi-grahaM pibhAgalAyaNAdo muha pAvemi (maiM bhI bhAgurAyaNa se mudrA (aMgUThI, tagamA, gupta bheda, rupayA prApta karatA hai),yahA~ para zaurasenI bhASA ke 947 ve sUtra se ami-pratyaya ke sthAna meM DAdo (pAdo) yaha prAdeza kiyA gayA hai| 18-zRNutha idAnIm ahaM zakAvatAra-tIrtha-nivAsI dhovaraH zuNadha dANi hage zakkAvayAla-tista-NivAzI ghIvale (aba suno, maiM zakAyatAra nAmaka tIrtha kA rahane vAlA dhIvara hU~), yahAM para zaurasenI bhASA ke 948 veM satra se ivAnIm isa adhyaya ke sthAna meM 'vANiyaha Adeza kiyA gayA hai| 19-tasmAta pAyada pravizAmitA yAva pavizAmi (isalie jaba taka maiM praveza karatA hU~), yahA~ para zaurasenIbhASA ke 949 3 sUtra se tasmAt' isa zabda ke sthAna meM 'tA' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 20-yuktam idam - yuktaM NimaM (yaha yukta-ThIka hai), sadRzam / ivam - zAlizaM NimaM yaha samAna hai| yahAM para zaurasenIbhASA ke 950 veM sUtra se makAra se prAge, ikAra . ke pUrva, NakAra kA pAgama kiyA hai / 21-sama ebamama vyeva (merA hI), yahAM para zaurasenIbhASA ke 951 ve sUtra se evaM' isa artha meM pyeba'isa nipAsa kA prayoga kiyA gayA hai| 22 he carike ! haje.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ m `h bh bh hmh mh yh yh shmyh yh yh mydy bh wy my byd bh lh m * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH cakSulike! (he catura dAsI!),yahAM para zaurasenI ke 952veM satra se ceTi ke grAmantraNa meM 'haje isa nipAta ko prayukta kiyA gayA hai| 23---vismayaH,jIvavarasA meM jananI hImANahe, jIvantavazcA me jaNaNI [pAzcarya hai ki merI mAtA jIvadvatsA (jisa kA bachaDA jobita hai) hai, uvAttarAdhava nAmaka kAvya meM eka rAkSasa kA yaha kathana hai, usI kA uddharaNa yahAM diyA gayA hai| yahAM vismaya martha maiM zaurasenIbhASA ke 953 veM sUtra se 'homAgaheM isa nipAta kA prayoga kiyA gayA hai| tathA-khekA, parizvajasto parametena nimavidheH khurvyavasitena-hImANahe, palissantA haMge edeza niyavidhiNo duzvavazideNa kheda hai ki hama parivaGga (mAliGgana) karate hue apane bhAgya kI pratikUlatA se phaMsa gae], yahAM para nirvedaglAni prartha meM zaurasenIbhASA ke 953 ve sUtra ne 'hImAraNahe isa nipAta kA vidhAna kara rakhA hai| yaha vAkya 'vikrAnta bhIma' nAmaka kAvya meM eka rAkSasa kI ora se kahA gayA hai, usI kA ullekha yahAM kiyA gayA hai| 24-nana avasaropasarpaNIyAH rAjAnaH ?=NaM avazalopazapNIyA lAyANo ? [kyA rAjAloga avasara (mauke) ke anusAra calane vAle hote haiM ?], yahAM para zaurasenIbhASA ke 954 - sUtra se 'manu' isa artha meM 'raga isa napAsa kA prayoga kiyA gayA hai| 25-harSaH, etayA sumilayA suparighaTito bhavAn == ammahe emAe zummilAe zupaligadide bhavaM [yaha harSa kI bAta hai ki prApa milA (nArI) se suparighaTita hai,usa ne pApa ko khUba grahaNa kara rakhA hai]yahAM para zaurasenIbhASA ke 955 veM sUtra se harthi meM 'ammahe isa nipAta kA prayoga kiyA gayA hai| 26-hohI, sampannAH me manorathAH priyavayasyasyahI-hI saMpannA meM magoladhA piyavayassassa (prAhA, zrAhA !, mere priya mitra ke manoratha pUrNa ho gae), yahAM para zaurasenI bhASA ke 956 veM sUtra vidUSakoM ke harSa ko abhivyakti meM 'hohI' isa nipAta kA prayoga kiyA gayA hai| 957 ve sUtra ke anusAra mAgadhIbhASA meM bhI prAkRtabhASA ke vidhividhAna kA pAzrayaNa kiyA jAtA hai / vRttikAra pharamAte haiM ki prAkRtabhASA ke prakaraNa meM paThita caturya sUtra se lekara 931 veM sUtra taka jisane bhI sUtra haiM aura una meM jo-jo udAharaNa haiM, ina ke madhya meM amuka udAharaNa (jo mAgadhIbhASA ke sAtha milate julate haiM) tadavasya (prAkRta ke samAna) hI mAgadhI meM saMgrahIta hote haiM, aura pramuka udAharaNa una se (prAkRta-bhASA-prakaraNa meM paThita udAharaNoM se) bhinma amukaM prakAra ke (mAgadhIbhASA-sammata niyamoM se niyamata) hote haiM,yaha vibhAga-paryAlocana (samyaka vivecana)karake svayaM hI jAna lenA caahie| bhAva yaha hai mAgadhI bhASA ke vidhividhAna meM prAkRta-bhASA tathA zaurasenI bhASA ke vidhi-vidhAna kA bhI prAzrayaNa hotA hai| lopa, mAgama, prAdeza mAdi jina kAryoM kA nirdeza prAkRta tathA zaurasenI bhASA meM kara rakhA hai, unakA mAgadhI bhASA meM bhI saMgrahaNa kara lenA cAhie kintu dhyAna rahe ki jinakA mAgadhIbhASA ke niyamoM ke sAtha virodha nahIM hai, unhIM niyamoM kA isa bhASA meM saMgrahaNa hotA hai,anyoM kA nahIM / jaise---prAkRta bhASA meM saMyukta pakAra kA 348 veM satra se lopa hotA hai, kintu mAgadhI-bhASA 960 veM satra se saMyukta pakAra ko sakArAdeza kA vidhAna karatI hai| aisI dazA meM SakAralopa prasaMga meM) mAgadhIbhASA meM prAkRta bhASA kA niyama lAgU nahIM hogaa| isI bhAnti anyatra bhI samajha lenA caahie| girA mAgadhoM kA huA, paripuraNa vyAkhyAna / pato chAtragaNa ! cyAma se, vica bano "muni zAma" // * mAgadhI-bhASA-vivecana samApta *
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkA-ayopenama * 127 * atha paizAcIbhASA-prakaraNam * 974-zo jJaH paizAcyAm / 8 / 4 / 303 / paMdhAcyo bhASAyAM sasya sthAne no bhavati / paJA / sajA / savvaJco / jJAnaM / vijJAnaM / 975--rAjJo vA cim / / 4 / 304 / paMcAcyAM rAza iti zabde yo jJakAraH tasya ciJ mAdezo vA bhavati / rAcitrA lapita, rA lapitaM / rAcino dhanaM, rasao dhanaM / jJa ityeva / raajaa| 976-ya-yojaH / 8 / 4 / 305 / paizAcyAM nya-pyoH sthAne no bhavati / ka. skaa| abhimaJcU / punyj-kmmo| pujaaii| 177---No naH / / 4 / 306 / pezAcyA ekArasya no bhavati / guna-gana-yutto / gunena / .-tadostaH / / / 4 / 307 1 paizAcyA takAra-dakArayosto bhavati / tsy| bhgvtii| paccatI / sataM / dsy| mtn-prvso| satanaM / taamolro| pteso| vatanI hotu / rmtu| takArasyA'pi takAravidhAnamAdezAntara-bAdhanArtham / tena patAkA, veviso ityAdyapi siddhaM bhavati / 79-lolaH / 8 / 4 / 308 / pezAcyA kArasya lakAro bhavati / sIla / kulaM / jalaM / sakhilaM / kmlN| 980-dA-SoH saH / / 4 / 306 / paizAcyA za-SoH so bhavati / za / sobhati / sobhanaM / sasI / sakko / sngkho| ss| vismii| kisAno ! / na ka-ga-ca-jAdi-SaTa-zamyanta-sUtroktam [4.324] ityasya bAdhakasya bAdhanArtho'yaM yogH| ___51---hRdaye yasya paH / 8 / 413101 paizAcyA hRdayazabde yasya po bhavati / hilaparka / ki pi, ki pi hitapake pratyaM cintymaanii| 982-Tostu / / 4 / 3111 paizAcyA ToH sthAne turvA bhvti| kutumbakaM,kuTumbakaM / 983--yatvastUnaH / 8 / 4 / 312 / paizAcyAM ktvA-pratyayasya sthAne tuna ityAdezo bhavati / gantUna / rantUna / hasitUna / paThitUna / kadhitUna / 654-dhvana-sthUnauSTvaH / 8 / 4 / 313 / paizAcyA STvA ityasya sthAne dUna, sthUna itpAdezI bhvtH| pUrvasyApavAdaH / nadUna, natthUna ! tAdUna, tatyUna / ___985--sva-STAM riya-sina-saTAH kvacit / 8 / 4 / 314 / paizAcyA ve-sna-STAM sthAne yathAsaMkhyaM riya-sina-saTa ityAdezAH kvacid bhavanti / bhaaryaa,bhaariyaa| snAtaM,sinAtaM / kaSTa, kasaTa / mavaciditi kim ? sujjo / sunusaa| sittttii|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ SSSSS SSSS S E S TOMAmalinTARIAyoniswer 128 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAda: / 6---kyasyeyyaH / / 4 / 315 / paizAcyAM kya-pratyayasya iyya ityAdezo bhavati / giyyate / diyyate / ramiyyate / ptthiyyte| 187-kRgo ddiirH| 8 / 4 / 316 / paizAcyAM kRgaH parasya kyasya sthAne DIra ityAdezo bhavati / pudhuma-taMsane sabbassa yyeva saMmAnaM krte| 188-yAvRzAdevustiH / 8 / 4 / 317 / paizAcyA yAdRza ityevamAdInAM / ityasya sthAne ti ityAdezo bhavati / yaatiso| tAtiso / ketiso| etiso / bhvaatiso| ajAtiso / yumhAtiso / amhaatiso| -incecaH / 8 / 4 / 218 / paizAcyAmicecoH sthAne tirAdezo bhavani / basupAti / bhoti / neti / teti / / RED-prAttazca / / 4 / 316 paizAcyAmakArAtparayo icecoH sthAne teH, cakArAta tizcAdezo bhavati / lapate, lapati / acchate, acchati / gacchate, gacchati / ramate, ra. pati / prAditi kim ? hoti / neti / ___991-bhaviSyatyeyya eva / 8 / 4 / 320 / paizAcyAmicecoH sthAne bhaviSyati e. cha evaM bhavati, na tu ligaH tadUna cintitaM kA esA haveyya / 992-prato useddrddaatoddaatuu| 8 / 4 / 321 / paizAcyAmakArAtparasya seDito pAto prAMta ityAdezau bhvtH| tAva ca tIe tUrAto pyeva tittttho| turAtu / tumAto, tumAtu / mamAto, mmaatu| 693--tadidamoNTA nena striyAM tu naae|84|322| paizAcyA tadidamoH sthAne TApratyayena saha lena ityAdezo bhavati, strIliGge tu nAe ityAdezo bhavati / tattha ca nena katasinAnena / striyAm / pUjito ca nAe pAtagga-kusuma-ppatAtena / iti kim ? evaM cintayanto pato so tAe samIpaM / 94-zeSaM zaurasenI-vat / / 4 / 323 / paizAcyA yaduktaM tato'nyaccheSa paizAcyA zaurasenIvad bhavati / adha sasarIro bhagavaM mkr-dhjo| ettha paribhamanto huveyya / evaMvidhAe bhagavatIe kathaM tApasa-vesa-gahanaM kataM / etisaM pratidva-puravaM mahAdhanaM tadUna / bhagavaM ! yati meM varaM payacchasi / rAja! ca dAva loka / tAva ca tIe tUrAto yyeva tiho so prAganchamAno raajaa| - 65-naH ka-ga-ca-jAvi-SaT-zamyanta-sUtroktam / 8 / 4 / 324 / pezAcyA ka-ga-caja-ta-da-pa-ya-vAM prAyo luk [1.177] ityAramya SaT-zamI-zAva-sudhA-saptapaNeSvAdezchaH [1. 265] iti yAvadyAni sUtrANi tairyaduktaM kArya tanna bhavati / makaraketU / sagara-putta vacanaM / vi. IIMArwwwimstt....... ..
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ABI caturthapAdaH saMskRta-hindI-TokAiyopetam * __jayasenena lapitaM / matanaM / pApaM / prAyudhaM / tevro| evamanyasUtrANAmapyudAharaNAni draSTavyAni / * samAptaM paizAcI-bhASA-prakaraNam * * atha paizAcI-bhASA-bibetranam * boraM tIrthapati natvA, jJAnAloka-prasArakam / vandhavandhaM guruM natvA, paizAcI amiSIyate // mAgadhI-bhASA-vivecanAnantaraM paizAcI-bhASAyA vidhividhAnaM prtipaadytyaacaaryH| 974-UAEE prajJA+si / 350 sU0 rephalope, 974 sU zasma kA ityAdeze, 151437 / sU0 serikAralope, 11:sUka sakArasya lope pAnA iti bhavati / saMzA / saMzA+si / 28 sU0 anusvArasya lope, pUrvabadeva sanA iti bhavati / sarvajaH / sarvajJa+si / 350 sU0 rephasya lope,360 sU0 vakAradvittve, jasya Ja ityAdeze,491 sU0 sejhaiH,Diti pare'ntyasvarAdelapi sambAo ili bhavati / mAnam / jJAna+ si-jJAna+si / 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre amAnaM iti bhavati / vijJAnam / vi. jJAna+si / pUrvabadeva vijJAnaM iti sAdhyam / 675-rAjJA / 975 sU0 zasya vikalpena ciJ ityAdeze sacitrA AdezAbhAve 974 sU0 zasya na ityAdeze rAnA, goge po so sAmaji sathihA / 23 sU0 makArAnusvAre lapitaM iti bhavati / rAjo dhanam-rAcitro (23 sU0 makArAnusvAre) a prAdezAbhAve pUrvavadeva rao dhanaM iti bhavati / za ityeva / yajJo bhavati tatraiva 975. sUtrasyaH pravRttiyite, nAtyatra ! ataeva rAjA ityatra jasyAbhAvAt citrAdezo naH jAtaH / saMskRtatulyameva paizAcyA pryujyte| 976-kamyakA kanyakA+si / 976 sUtreNa nyasya na ityAze, 111137 / sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope katrakA iti bhavati / abhimnyuH| abhimanyu+si-abhimanu+si / 508 sU0 ukAradIrdhe, serlopa abhima iti bhavati / puNyakarmA / puNyakarman +si| vyasya atra ityAdeze, 350 sU0 rephalope, 360 sU0 bhakAradvittve, 11 sU0 nakArasya lope, 491 sU0 seDoH, Diti pare'ntyasvarAdelopa puakammo iti bhavati / puNyAham / vyasya na ityAdeze, 23 sU0 makArAnusvAre puAhaM iti bhavati / 977--guNa-garaNa-yuktaH / guNa-gaNena yuktaH / gunn-gnnyukt+si| 977 sU0 ubhayatrApi NakArastha nakAre, 348 sa0 kakAralope, 360 sa0 takAradvittve, 491 sa0 seoH Diti pare'ntyasvarAdIpa gunagana-yutto iti bhavati / atra 245 sU0 yakArasya jakAraprAptirAsIt kintu 995 sUtreNa sA niSiddhA / guNena / 977 sU0 NakArasya nakAre gumena iti bhavati / -bhagavatI / 177 sU0 takAralopaprAptI 978 sU0 sakArasya takAre evaM vihite bhagavatI iti bhavati / pArvatI / 350 sU0 rephalope,360 sU0 vakArasya dvittve, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 177 sU0 takAra-lopa-prApto prastutasUtreNa takArasya takAra eva sthite pavyatI iti bhavati / zatam / 980 sU0 zakArasya sakAre, pUrvavadeva takArasya takAre eva sthite, 23 sU0 prakArAnusvAre sataM iti bhavati / mvn-prmshH| madanena-kAmadebena paravaza:-parAdhInaH / madana-paravaza+si / 177 sa. dakAralopa-prApto prastulasatreNa dakArasya sakAre, 980 sU0 zakArasya sakAre, 49120 seDoM:, Diti pare'ntyasvarAderlope matanaparavaso iti bhavati / sabamam / sadana+pam / 177 sU0 dakAralopa-prApto prastutasUtreNa dakArasya takAre, 414 sU0 amo'kArasya lope, 23 sa0 makArAnusvAre satanaM iti bhavati /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ malAma * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAda! bAmodaraH / dAmodara+si / dakAralopa-prApto, ubhayatrApi dakArastha sakAre, pUrvavadeva sAmotaroM iti bhavati / pradezaH / pradeza+si / 350 sa0 rephalope, dakAralopaprAptau dakArasya takAre,980 sU zakArasya sakAre, pUrvadhadeva pateso iti bhavati / vanakam / dakAralopaprAptI dakArastha sakAre, 23 sU0 makArAnusvAre patamakaM iti bhavati / bhavatu / bhUdhAtuH sattAyAm / bhU+tum / 731 sU0 bhUdhAtoH ho ityAdeze, 662 sAtavaH da ityAdezedakAralopaprAptI pra veNa TakArasyamabAremona iti bhavati / rama koddaayaam| ramatAma.910sa0prakArAmame. 62 sa0 tAma ityasya da ityAdeze, dakAralopa. prApto prastatasatreNa dakArasya takAre ramata iti bhvti| takArasthApIti / prastutasatreNa takAradakArayoM sthAne takArAdezo vihitaH, kintu takArasya sthAne punaH takAravivAnaM kimartha miti praznaH / uttarayati 'vRttikAro yattakArasyApi takA ravidhAna tattakAra-sthAne prAdezAntarasAdhanArtham / anyaH prAdezaH, prAdezAntaram, tasya bAghanArthamiti bhAvaH / tena patAkA, betiso ityAdayaH prayogA: sidhyanti / yathA - patAkA ityatra 206 sU0 takArasya kAraprAptirAsIskintu prastutasUtreNa tasya parihAge vihitaH / vetasaH / vets+si| 46 sU0 prAderaphArasya ikAre, 207 sa0 takArasya ukAra-prAptirAsIt parantu pra. stutasatraNa sA niSiddhA, 491 sU0 seDoMH, Diti pare'ntyasvarAdelope vetiso iti bhavati / 179-zolam / zIla+si / 980 sU zakArasya sakAre, 979 sU0 lakArasya lakAre, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre solaM iti bhavati / evameva ----kulam / kula+si= kulaM, jalam / jala+sijalaM, salilam / salila+si salilaM, kamalam | kamala+si - kamalaM iti sAdhyam / lakArasya sthAne lakAra-vidhAnam / 255, 256 tathA 257 sUtreNa lakArasya rephA, NakArazca jAyate, paizAcI-bhASAyAM tannivRttyarthakaM sUtramidaM bodhyam / atra tu sutrANAM paryanyavRttitvAt prvRttirjaataa| -zobhate / 950 sU zakArasya sakAre, 628 sU0 te ityasya icAdeze, 989 sU0 ica! 'sthAne ti ityAdeze sobhati iti bhavati / yobhanam / prastutasUtreNa zakArasya sakAre, 228 sU0 nakArasya 'kAra, 977 sU0 kArasya nakAre, 23 sU0 makArAnusvAre somama iti bhavati / shshii| prastutasUtreNa ubhayatrApi zakArasya sakAre sasI iti bhavati / zakaH / za+si / prastutasatreNa zakArasya saMkAre, - 350 sU0 rephalope,360 sa0 kakAradvitve,491 sU0 se?:,Diti pare'ntyasvarAderlope sakko iti bhavati / ' zAikha+si pUrvatradeva sane iti bhavati / viSamaH / vissm+si| prastutasUtreNa SakArasya sakAre, pUrvavadeva visamo iti bhavati / *kRzAno !,128 sU kArasya ikAre, prastutasUtreNa zakArasya sakAre kisAno! iti bhavati / vRSANaH iti pAThe tu RkArasya ikAre, prastutasUtreNa SakArasya sakAre, 977 sU NakArasya nakAre,491 sU0 seDoMH, pUrvavadeva visANI iti bhavati / na kamA-ca-jAdi / 260 sUtreNa zakArasya SakArasya ca sakAro bhavatyeva tahi prastutasUtrasya kA'sIdAvazyakatA? iti praznaH / praznasyai- tasya samAdhAnaM kurvan vRttikAro'bhaNad yad 177 sUtrAdArabhya 265 sUtra-paryantaM yAni sUtrANi santi, taH sUtraH yadyat kAryamuktaM tatsarva paizAcyA 995 sUtreNaM niSiddhamataeva prastutasUtrasyAsIdAvazyakatA / ayaM 'bhAvaH-995 sUtrasya bAdhanArthameva prastutasUtrasya yogaH-racanA vihito'sti| . . 981-haNyakam / 128 sU0 RkArasya ikAre,978 sU0 dakArasya takAre, 981 sU0 yakAra sya pakAre,23:10 makArAnusvAra hitapaka iti bhavati / kim -kiprakriyA 569 sUtre jJeyA / api pi, prakriyA 41 sUtre jJeyA / hRdayake / hRdayaka+Di / pUrvavadeva hitapaka+Di iti jAte,500 sU0 ki*abhyarthakastha kanAnumandasya sambodhanabhivam /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: saMskRta-hindI-TokAdvayopetam meM 1.31 pratyavasya sthAne Di- ekAre, Diti pare'ntyasvarAderlope hilapake iti bhavati / artham | artha+am / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 thakAra dvitve, 361 su0 pUrvathakArasya takAre, 494 sU0 pramo'kAralope, 23 sU0 makArAnusvAre asthaM iti bhavati / cintayantI / citI cintaayaam| saMskRta-niyamena Nijantatvena citay + zatR + si iti jAte. 110 sU0 prakArAgame, 670 sU0 zatuH sthAne mANa ityAdeze, 521 sU0 DI (I) pratyaye, 10 sU0 svarasya lope, sabhIne pareNa saMyojye, 1137 sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope vintayamANI iti bhavati / 182 -- kuTumbakam / kuTumbaka +si / 982 sU0 Tu ityasya sthAne vaikalpike tu ityAdeze, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre kutumbaka, kuTumbakaM iti bhavati / 683 - gavA | gamlU ( gam ) gatI / gam + ktvA / 23 sU0 yakArAnusvAre, 183 sU0 ktvaH sthAne tUna ityAdeze 30 sU0 anusvArasya varNAntye mantUna iti bhavati / rahavA / ramu-ram krIDAyAm / ram + ktvA pUrvavadeva rattUna iti bhavati / evameva hasiyA / has hAMse / has + ktvA / 910 sU0 akArAgame, 646 sU0 prakArasya ikAre, pUrvavadeva hasitUna iti bhavati / paThitvA / paTh paThane / paT + / pUrvavadeva paThitUna iti bhavati / ityatra 199 sU0 ThakArasya DhakAraprAptirAsItkintu 995 0 sAniSiddhA | kathA | kath kathane kath + ktvA / 930 sU0 thakArasya dhakAre, hasitUna-vadeva kaSikhUna iti bhavati / 684 --- pUrvasyApavAvaH / pUrva gatasya 983 sUtrasya apavAdasUtramidaM bodhyam / naSTA / 964 su0 TvA ityasya sthAne jUna, thUna ityAdeza tataH mayUna, natthUna iti bhavati / dRSTrA 126 0 RkArasya prakAre, 978 sU0 dakArasya sakAre, nadbhUna-vadeva sasUna, satthUna iti bhavatiH / 85 - bhAryA / 985. sU0 ryasya riya ityAdeze bhAriyA itiH bhavati / snAtam / prastutasUtreNa snasya sina ityAdeze, 23 sU0 makArAnusvAre sinAtaM iti bhavati / kaSTam / kaSTa+si / prastutasUtreNa TaH sa ityAdeze, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre kasaDhaM iti bhavati / kukSaciditi / ba - sUryaH / sUrya +si / 64 sU0 lAdhikArAt prastutasUtrasya pravRttiH kutracideva bhavati natu sarvatra / yathA-saMyoge pare hrasve, 295 sU0 yasya kAreM, 360 sU0 jakAradvittve, 491 sU0 seDa:, Diti pare'ntyasvarAdeiti bhavati / snuSA | bAhulyena 384 sUtreNa ukArasya vikaraNe jAte, 980 sU0 SakArasya sakAre sunumA iti bhavati / dRSTaH / dRSTa+si / 978 sU0 dakArasya takAre, 120 sU0 RkArasya ikAre, 305 sU0 STasya ThakAre, 360 sU0 ThakAradvisve 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre, 491 sU0 seDa, Dili pare'ntyasvarA to iti bhavati / ukteSu prayogeSu bAhulyena prastutasUtrasya pravRttyabhAvaH / 686 - gIyate / zabde / ge+kyate / ityatra 986 su0 vayasya iyya ityAdeze 10 sU0 svarasya lope, grIne pareNa saMyojye, 620 sU0 te ityasya ivAdeze, 990 sU0 ica: sthAne te ityAde giyyate iti bhavati / dIyate / DudAJ (dA) dAne / dA+k+te / pUrvavadeva divyate iti bhavati / ramyate / ramu-ram krIDAyAm / ram +kya + te / pUrvavadeva ramiyyate evavameva paThyate / paTh paThane / paTh + k + te paThiyyate iti bhavati / 687 - prathamatrayaM / 350 sa0 ubhayatrApi rephalope, 55 su0 pakArasya thakArasya cAkArasya ukAre, 938 sU0 thakArasya ghakAre, 349 sU0 yakArasya lope ghumataMsane iti bhavati / sarvasya sarva + Gas / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 vakAradvisve 499 sU0 isa: sthAne ssa ityAdeze sabbassa 1
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAda: iti bhavati / evarapaba, ityasya prakriyA 951 sUtre jJeyA / sanmAnam / smmaan+si| 25 sU0 nakArasyAnusvAre,514 sU0 sersakAre,23 sU0 makArAnusvAre samAna iti bhavati / kriyate / sukRJ (kR) karaNe / k+ky+te| 987 sa. kyasya sthAne DIra (Ira) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, 628 sU0 te ityasya icAdeze, 990 sU0 icaH sthAne te ityAdeze korate iti bhavati / -yAhavAH / yAdRza+si / ityatra 958 sU0 da ityasya ti ityAdeze, 980 sU zakArastha sakAre, 491 sU0 seDoMH, Diti pare'ntyasvarAdelope yAtikho iti bhavati / atra 999 sUtreNa paizAcIvaravAta 995 sUtrabalena 245 satreNa prAptaH yakArasya jakArona jAtaH / evamevA'gre'pi bodhyama / tAdRzaH tAdRza+si ! pUrvavadeva sAtiko iti bhavati / kIdRzaH / kIdRza+si / 105 sU0 IkArasya ekAre, pUrvavadeva ketito. iti bhavati / IzaH / IdRza+si / IkArasya ekAre, pUrva vadeva eliso iti bhavati / bhavAdazaH / bhavAdRzaH+si / pUrvavadeva bhavAsilo iti bhavati / manyAdRzaH / anyAvRza+si / 976 sU0 ghasya sthAne tra ityAdeze pUrvadeva mamAtiko iti bhavati / yuSmAdRzaH / yuSmAdRza+si / 345 sU0 masya sthAne mha ityAdeze, pUrvavadeva mumhAlisI 246 40 pakArapada sakAre tumhAlA iti bhavati / asmAizaH / asmAdRza+si 1 345 sU0 smasya mha ityAdeze, pUrvavadeva amhAtiso iti bhavati / -vAti / utpUrvakaH vA-dhAtuH Urdhvagatau / uddhA+-tin / ityatra 682 sU0 udvAdhAtoH sthAne vasudhA ityAdeze, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze, 989 sU0 icaH sthAne ti ityAdeze vasuAti iti bhavati / bhavati / bhU sattAyAm / bhU+tin / 731 sU0 bhUdhAtoH ho ityAdeze, 1118 sU0 bhASAdhyatyaye, 940 sU0 hakArasya bhakAre, pUrvavadeva bhoti iti bhavati / nayati / gItra-nI)-dhAtu: nayane / nI+ tiya / 90 sa0 IkArastha ekAre, pUrvavadeva neti iti bhavati / babAli / idAja (dA) dAne / dA+ti / 978 sU0 dakAra-takAre, 909 sU0 mAkArasya ekAre, pUrvavadeva seti iti bhavati / Eeo-lapati lapU zyaktAyAM vApi / sap+tin / 910 sU0 dhAsorante'kArAgame, 628 sU0 tivaH sthAne ityAdeze, 190 sa0 icaH sthAne se, ti ityAdezo, sataH lapate, lapati iti bhavati / aaste| prAsa upavezane bhaas+te|886 sa0 sakArasya chakAre,360 sa0 chakAradvittve,361 sa0pUrva-kArasya trakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, pUrvavadeva acchate, acchati iti bhavati / gavati / gamla (gam) dhAtuH gtii| gam+tin / 886 sU0 makArastha chakAre, pUrvavadeva gachate, gacchati iti bhavati / ramate / rama koDAyAm / ram +te / pUrvavadeva-ramate,ramapti iti bhavati / prAviti kim / prakArAnta-dhAtuSveva prastutasUtrasya pravRsirjAyate,nAnyatra / yathA-bhavati / bhU sattAyAm / bhU+tin / 731 sU0 bhUdhAtoH ho ityAdeze, 628 sU0. tikaH sthAne icAdeze, 989 sU0 icaH sthAne ti ityAdeze bhoti iti bhavati / nayati / NI-(nI)-nayane / nI+ti neti,prakriyA 981 sUtre sheyaa| pratra prakArAntattvAbhAvAt prastutasUtrasya pratyabhAko bodhyaH / . 981-tAm / tada+am / 11 sU0 dakAralope, strItvAdApa-(A)-pratyaye, 5 sa0 dIrgha-sandhI, 525 sU0 prami pare hrasve, 494 sU0 pramoDakArasya lope, 23 sU0 makArAnusvAre taM iti bhavati / dRSTAmpatalUna, prakriyA 984 sUtre jJeyA / cintitam / citI-dhAtuH cintAyAm / saMskRtaniyamena cinta+ tata iti jAle, 910 sU0 prakArAgame, 645 sU0 bhakArasya ikAre, sipratyaye, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre, pistitaM iti bhavati / rAkSA / raJA, prakriyA 975 sUtre zeyA / kaa| kim + si| 560 sU0 kimaH sthAne ka ityAdeze, strItvAdAp-(pA)-zyaye, 5 sU0 dIrgha-sandhau, 11137 / sU0
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI-nIta 133 sefrakArasya lope, 11 sU0 sakAralope kA iti bhavati / eSA etad + si esA prakriyA 574 sUtre yA / bhaviSyati / bhU sattAyAm / bhuu+syti| 731 sU0 bhU-dhAtoH sthAne huva ityAdeze, 620 sU0 svataH sthAne cAdeze, 991 sU0 ica: sthAne eyya ityAdeze, 1110 sU0 bhASAvyatyaye, 946 sUtreNa prAptasya 'fta' seats front va niSedhe, 10 sU0 svarasya lope, prajIne pareNa saMyojye hRvedhya iti bhavati / 662 -- tAvat / zravyayapadamidam / 11 sU0 takAralope lAva iti bhavati / ca / zravyayapada midam / saMskRtatulyameva paizAcI bhASAyAM prayujyate / tathA tad+TAtIe, prakriyA 464 sUtre jJeyA / atra 1081 sU0 uccAraNasya lAghavaM na jAtam / dUrAt / dUra + Gasi / 978 sU0 dakArasya takAre, 992 sU0 use: sthAne DAto (prAto) tathA dAtu (prAtu) ityAdezI, diti pare'ntyasvarAdepeiturAto, rAtu iti bhavati / evayyeva prakriyA 951 sUtre jJeyA / dRSTatiTTho prakriyA 985 sUtre jJeyA / zvat / yuSmad + isi / 585 sU0 yuSmadaH sthAne tuma ityAdeo, prastutasUtreNa ise: sthAne bAto,DAtu ityAdezau pUrvavadeva tumAto, mAtu iti bhavati / mat / zrasmad + isi / 600 sU0 usa: sthAne mama ityAdeze, tumAto-tumAtu vadeva mamAto mamAtu iti bhavati / I EE3 -- tatra / avyayapadamidam 432 sUtreNa tra ityasya sthAne ttha ityAdeze tasya iti bhavati / ca // avyypdmidm| saMskRta- samAnameva paizAcyAM prayujyate / tena tad+TA / 993 sU0 TApratyayena saha tadaH sthAne nena ityAdeze nena iti bhavati / kRta-snAnena / kutaH snAno yena tena kRtasnAnena / ityatra 126 sU0 ikArasya prakAre, 985 sU0 snasya sthAne sina ityAdeze kRtasinAnena iti bhavati / striyAm / strIliGga tu dApratyayena saha tad-zabdasya sthAne nAe ityAdezo bhavatIti bhAvaH / yathA- pUjitaH / pUjila+si / 491 sU0 seDa, Diti pare'ntyasvarAdeloMpe pUjito iti bhavati / ca / pravyayapadamidam / saMskRtasamameva paizAcyAM prayujyate / tathA tad+TA / prastutasUtreNa strIliGge tad + vA ityasya nAe ityAdeze nae iti bhavati / pAdAkusumapradAnena / 970 sU0 ubhayatrApi dakArasya takAre 350 sU0 ubhayatrApi rephalope, 360 sU0 gakArasya pakArasya ca dvitve 64 sU0 saMyoge pare hrasve pAtA-kusumatAna iti bhavati / Teti kim ? | dApratyayayena sahaiva prastutasya sUtrasya pravRttirbhavati nAnyathA / yathAevam / vyayapadamidam / 23 sU0 makArAnusvAre evaM iti bhavati / cintayan / citIdhAtuH cintAthAm / gijantatvena saMskRtasamameva cintay + zatR iti jAte. 910 sU0 makArAmane, 670 sU0 zatruH syAne nta ityAdeze, sipratyaye, seDaH pUrvavadeva cintayanto iti bhavati / gataH / gata+si / pUrvavadeva gata iti bhavati / saH / tad + siso, prakriyA 575 sUtre jJeyA / tasyAH / tad + i / 11 sU0 dakAralope, strIsvAdAp-(grA)-pratyaye, 5 sU0 dIrghasandhI, 518 sU0 sa: sthAne ekAre tAe iti bhavati / zratra is-pratya svena prastutasya pravRtyabhAvaH / samoSam / 23 sU0 makArAnusvAre samIpa iti bhavati / I EE4 -- paizAcyAm / paizAcI bhASAyAM yadukta tato'nyatsarvaM zaurasenI bhASA- tulyameva bodhyam / yathA --- atha / gravyayapadamidam / 930 sU0 yakArasya dhakAre aba iti bhavati / sazarIraH / sazarIra+ si| 980 sU0 zakArasya sakAre, 491 sU0 seDa:, Diti pare'ntyasvarAderlope sasarIro iti bhavati / bhagavAn = bhagavaM, prakriyA 936 sUtre jJeyA / makaradhvajaH / makaradhvaja +si / 350 sU0 vakAralope ke pikatvAt 368 sU0 dhakArasya dvitvAbhAve, pUrvavadeva makarajo iti bhavati / atra ettha, prakriyA 57 sUtre jJeyA | paribhraman / paripUrvakaH bhramudhAtuH paribhramaNe / paribhram+za 350 sU0 rephalope 360 sU0 bhakAradvitve, 361 sU0 pUrvabhakArasya vakAre, 910 sU0 prakArAgame, 670 sU0 zatuH bhta ityAdeze, sipratyaye pUrvadeva paribhramanta iti bhavati / bhaviSyati huvethya, prakriyA 991 sUtre jJeyA T
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH evaMvidhayA / evaMvidhA+TA / 518sa TAsthAne ekAre evaMvidhAe iti bhavati / bhagavatyA / bhgvtii| tt|| 515 sU0 TAsthAne ekAre bhagavatIe iti bhavati / katham dhaM,prakriyA 938 sUtre zeyA / tApasabeSa-praNAma / tApasa-veSa-pranhANa-si / 980 sa.0 pakAraspa sakAre, 350 sa0 rephalope, vaikalpikatvAt 368 sU0 gakArasya dvittvAbhAve, 977 sU0 kArasya nakAre, 514 sa0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre, tApasavesaMgahana iti bhavati / kRtam / 126 sa. RkArasya prakAre, 23 sU0 makArAnusvAre kataM iti bhavati / IdRzam / 105 sU0 IkArasya ekAre, 988 sU0 dR ityasya ti ityAdeze, 180 sU0 zakArasya sakAre, 23 sU0 makArAnusdAre etisaM iti bhavati / aSTapUrvan / 128 sU0 RkArasya ikAre, 978 sU0 dakArastha takAre, 305 sU0 STasya ThakAre, 360 sa0 ThakAradvitve, 361 sU0 pUrvaThakArastha TakAre, 941 sU0 pUrvazabdasya purava ityAdeze, 23 sU0 makArAnusvAre atidupuravaM iti bhavati / mahAdhanam / 23 sU0 makArAnusvAre mahAyanaM iti bhavati / dRSTayA -taddhana, prakriyA 984 sUtre jJeyA / bhagapan / bhagavad+ti / saMskRtaniyamena bhagavan + si iti jAte, 935 sU0 nakArasya makAre, 23 sU0 makArAnusvAre, 11 / 37 sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope bhagavaM / iti bhavati / yadi / adhyayapadamidam / 978 sU0 kArasya takAre yati iti bhvti| mAm / asmad +amma ,prakriyA 596 sUtre jJeyA / varam / 23 sU0 makArAnusvAre vara iti bhavati / prayacchasi / 350 sa0 rephalope payacchasi iti bhavati / rAjan ! / rAjana+si / 935 sU0 nakArastha makAre, 23 sU0 makArAnusvAre rAjaM ! iti bhavati c| avyypdmidm| saMskRtasamameva paizAcyA prayujyate / tAvat-dAva, prakriyA 933 sUtra jnyeyaa| lokasva / lokadarzane / loka+sin / 910 sa0 prakArAgame, 662 sa0 sivaH sthAne su ityAdeze.664 sa. sola ki loka iti bhavati |taayc tayA darAva khatAvaca toe rAto peva tiTo, prakriyA 992 sUtra jnyeyaa| sH| tad+si / 575 sU0 takArasya sakAre, 11 sU0 dakAra-lope, seDoH, Diti pare'ntyasvarAderlope so iti bhavati / Agacchan / prAparvakra: gamla-gam)-dhAtuH prAgamane / prAgam+zata / 886 sU0 makArasya ikAre,360 sU0 kAradvittve, 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, 670 sU0 zatuH sthAne mANa ityAdeze,977 sU0 NakArasya nakAre, 491 sU0 sejhaiH, Diti pare'ntyasvarAdelopa mAgamachamAno iti bhavati / rAjA / saMskRtasamameva paizAcyA prayujyate / uparyukteSu prayogeSu prastutasUtrabalena zaurasenIbhASA-vidhAnasya pravRttititi bhAvaH / 5.paizAcyAmiti / prAkRtabhASAgatAni 177 mUtrAdArabhya 265 sUtraparyantaM yAni sUtrANi bhaNitAni, taduktAni nikhilAni kAryANi paizAcIbhASAyAM na bhavantIti bhAvaH / ythaa-mkr-ketuH| pratra 177 sUtraNa kakArayoH, nakArasya ca lopaprAptiH,kintu 995 sUtreNa sA niSiddhA / tataH 508 sU0 ukArasya UkAre, 1 / 1 / 37 / sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope makaraketU iti bhavati / sagaraputravacanam / atrApi 177 sU0 gakArasya cakArasya ca lopaprAptI,prastutasUtreNa tanniSedhe 350 sU0 rephalope, 360 sU0 takAradvittve,23 sU0 makArAnusvAre sagara-pusa-vana iti bhavati / vijayasenena lapitam / atra 177 sU0 ja, ya, pa, ta ityeteSAM varNAnAM lopaprAptirAsIt, prastutasUtreNa tanniSedhe,228 sUtreNa nakArasya kAra-prAptau tamniSedhe ca, 23 sU0 makArAnusvAre vijayasenena lapitaM iti bhavati / bhavanam ityatra 177 sUtreNa dakArasya lopaprAptiH, prastutasUtreNa tanniSedhe, 978 sU0 dakArasya takAre, pUrvavadeva matanaM iti bhavati / pApam / atra 177 sUtreNa pakAra-lopa-prAptI, prastutasUtreNa tanniSedhe, pUrvavadeva pApaM iti bhavati / pAyuSam / ityatra 177 sUtreNa yakAralopa-prAptiH,tathA 187 sU0 dhakArasya hakAraprAptirAsIta
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ MA.* caturthayAdA *saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * parantu prastutasUtre taniSedhe, pUrva badeva mAyudhaM iti bhavati / beyaraH / atra 177 sUtreNa dakAra-dhakAralopa prAptI prastutasUtreNa tanniSedhe,pUrvavadeva 978 sU0 dakArastha sakAre,491 sU0 seOMH, Diti pare'ntyasvarAveope sekro iti bhavati / evamantrANAmapi / yathA --- 177 sUtrAdInAmudAharaNAni pradatAni, evameva anyasUtrANAmapyudAharaNAni strabudyA samavagantavyAnIsi bhaavH| samApta paizAcobhASeti ! paizAcIbhASAyAH prakaraNam-adhyAyaH samAptam-sampUrNatAM gatam / mUlagranthe yathA paizAcIbhASA-prakAra sasAptimagamattathaiva bAlamanoramATIkAyAmapi tadvivecanaM samAptimeti / / paizAcyAH lalitA pAlyA, munijJAnena nimitA, AtmaguroH prasAna, gatA maraNatA khalu / * samApta pezAcIbhASA-vivecanam * * atha paizAcI-bhASA-vidhi * trizalAnandana vIravara, mahAvIra bhagavAna, manasA vAcA, karmaNA, palapala karUM praNAma / apI, tapI vidvAna the, guruvara bhAtmArAma, dharmadivAkara yogi-vara, maGgalamaya zubha nAma / gurucaraNoM kA dhyAna kara,likhatA hai"muni zAna"; aba pezAcI girA kA, hindI meM dhyAkhyAna / ... . haimazabdAnuzAsana ke AThaveM adhyAya meM prAkRta aura zaurasenI Adi cha: bhASAmoM kA vivecana kiyA gayA hai| paizAcI bhASA kA jana meM caturtha sthAna hai / kramAnusAra aba isa kA vivecana karane lage haiN| paizAcI zabda ke koSakAroM ne anekoM artha likhe haiN| jaise-------dhArmika kRtya ke avasara para dI jAne vAlI bheMTa,2-rAtri,3-kisI dhArmika vidhAna ke samaya banAyA humA naivedya-bhojya padArtha jo kiso devatA ko arpaNa kiyA jAtA hai, 4- prAkRtika (prakRti se utpanna) bhASA kA eka bheda / prastuta meM paizAcI zabda eka prAcIna bhASA kA bodhaka hai| yaha bhASA kabhI prAcIna yuga meM bolI jAtI rahI hai| isa ke kyA vidhividhAna haiM ? prAkRta, zaurasenI tathA mAgadhI bhASA se isakA kitanA antara hai ? prastuta prakaraNa meM ina saba bAtoM para prakAza DAlA jA rahA hai| 974-paizAcIbhASA meM '' ke sthAna meM yaha prAdeza hotA hai| jaise-1-prajJA pannA (buddhi), 2-saMjA-sA (cetanA, hoza, jJAna, vyAkaraNa meM baha vikArI zabda jisase kisI yathArtha yA kalpita padArtha kA bodha ho), 3-sarvajJaH sadhvastro (saba kucha jAnane vAlA), 4-jJAnam strAnaM (bodha), 5. vijJAnam vimAnaM (viziSTa jJAna), yahA~ para zake sthAna meM 'ja' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 975-paizAcI bhASA meM 'rAja' isa zabda meM jo 'za' hai, isake sthAna meM cija' yaha prAdeza
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ a * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdA vikalpa se hotA hai| jaise--1-rAmA lapitam-rAcitrA lapitaM prAdeza ke prabhAvapakSa meM raUA lapitaM (rAjA ne kahA), 2-rAjJo banama rAcino,dhana,rayo dhana (rAjA kA dhana), yaha rUpa hotA hai / vRtikAra pharamAte haiM ki pezAdhIbhASA meM 'jJa' ko hI 'ja' yaha pAdeza hotA hai, kisI anya varNa ko nhiiN| jaise-rAjA-rAjA (nRpa) yahAM para za kA prabhAva thA, ataH yahAM 'S' yaha Adeza nahIM ho skaa| 976-paizAcIbhASA meM nya aura pya ina saMyukta varNoM ke sthAna meM 'utra' yaha prAdeza hotA hai| jaise-1-kanyakA katrakA (lar3akI), 2-abhimanyu:-abhimanyu (arjuna kA putra), 3~-puNyakarmApunakammo (puNya karma-pavitra kAma karane vAlA), 4-puNyAham-putrAhaM (puNya rUpa dina) yahAM para nya aura bhaya ko 'ba' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 977-paizAcI bhASA meM kAra ko nakArAdeza hotA hai| jaise-1-guNa-gaNa-yuktaH = guna-ganayutto (guNoM ke samudAya se yukta),ra-guNena=sunena (zuSpa se),yahAM para NakAra ko nakAra kiyA gayA hai| 7-paizAcI bhASA meM takAra.aura dakAra ke sthAna meM sakAra hotA hai| jaise-takAra ke - dAharaNa-1-bhagavatI bhagavatI (aizvayezAlinI, bhagavatsvarUpA), 2-pArvatI pannatI (gaNeza jI kI jananI,ziva-patnI),3-zatam sataM (100 kI saMkhyA), dakAra ke udAharaNa-1-madana-paravazaHmatana-paravaso (kAmadeva ke adhIna), 2-sadanam - satanaM (ghara),3-dAmodaraHtAmotaro (zrIkRSNa), 4-pradezaH= pateso (deza kA eka bhAga), 5-vavanakam -vatana (mukha), 6-bhavatu-hotu (vaha ho), 7-ramatAma-ramata (vaha krIDA kare), yahAM para takAra tathA dakAra kotakArAdeza kiyA gayA hai yahAM prazna upasthita hotA hai ki takAra ke sthAna meM takAra kA vidhAna karane kA kyA prayojana hai ? uttara meM nivedana hai ki takAra ke sthAna meM bhI jo takAra kA vidhAna kiyA gayA hai, isase takAra ke sthAna meM samAdezoM kA nivAraNa kiyA gayA hai| jaise-...sAkA yahAM para 206 satra se takAra ko DakAra honA thA, isI prakAra-vetasaH. yahAM para vaitasa ke prakArako 46 veM satra se ikAra hone para 2072 sUtra se takAra ko ukArAdeza kI prApti thI kintu prastuta saSa ne takAra ke sthAna meM takArAdezakA vidhAna karake DakArAdeza nahIM hone diyA paizAcIbhASA meM patAkA kA patAkA (jhaNDI) tathA vetasaH kA tiso (baita) yahI rUpa rahatA hai| ___976-paMzAcIbhASA meM lakAra ko lakArAdeza hotA hai / jaise-1-zolamsIla (svabhAva), .2...--kulam mA kUla (kUla, khAnadAna), 3---salilama--salilaM (pAnI), 4---kamalamakamala (kamala), yahAM para lakAra ke sthAna meM lakArAdeza kiyA gayA hai| prazna upasthita hotA hai ki lakAra ke sthAna meM lakArAdeza karane kI kyA nAvazyakatA thI ? uttara meM nivedana hai ki prAkRtabhASA meM 255 3 sUtra se lakAra ko repha aura 256 veM evaM 257 veM sUtra se lakAra koNakArAdeza hotA hai, parantu paizAcI bhASA meM aisA nahIM hotA,mataH yahA~ lakAra ke sthAna meM lakArAdeza kA vidhAna kiyA gayA hai| prastuta meM zIlam Adi jo udAharaNa die gae haiM, ina ke lakAra ko prAkRtabhASA ke kisI sUtra se koI Adeza nahIM hotA, tathApi ina kA jo ullekha kiyA gayA hai, isa kA kAraNa- "sUtra ko paryanyavat pravRtti hotI hai" yaha sUcita karanA hI samajhanA caahie| -paizAcIbhASA meM zakAra aura kAra ko sakArAdeza hotA hai| zakAra ke udAharaNa, jaise-1-zobhate sobhati (baha zobhA pAtA hai), 2-zobhanam = sobhanaM (sundara), 3-zazI-sasI (candra), 4--zakaHsakko (kendra mahArAja, pahale devaloka ke svAmo), 5---zaGkha-sajo (zaMkha) -
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * kAra ke udAharaNa, jaise----*-viSamaH-visamA (jo sama na hI,asamAna,pravyasthita bhISaNa, kaSTa janaka), 2.-kRzAno ! kisAno ! (he agni deva !), yahAM para zakAra aura SakAra ko sakAra kiyA gayA hai| kahIM para vRSANaH-visAnoM (sIMga) aisA pATha bhI upalabdha hotA hai| yahAM para prazna upasthita hotA hai ki zakAra aura SakAra ke sthAna meM sakArAdeza to 260 va satra se hI ho sakatA thA phira yahAM para yaha vidhAna karane kI kyA AvazyakatA thI? uttara meM nivedana hai ki 915 veM sUtra ne 177 ve mUtra se lekara 265 veM sUtra taka sabhI sUtroM dvArA hone vAle, sabhI kAryoM kA paizAcIbhASA meM niSedha kara diyA thA, ataH isa bAdhaka sUtra ko bAdhita karane ke lie isa yoga (sUtra) kI racanA kI gaI hai| 951-paizAcIbhASA meM hRdaya zabda ke yakAra ko pakAra hotA hai| jaise-1-hatyakam = hitapaka (hRdaya, dila), 2-kimapi, kimapi hadaye ayaM cintayantI-ki pi, ki pihitapake atthaM citayamAnI (baha hRdaya meM kucha bhI, kucha bhI artha socatI huI), yahAM para yakAra ko pakAra kiyA gayA hai / 682-paMzAcIbhASA meM ' ke sthAna meM tu' yaha mAdeza hotA hai| jaise-1-kuTumbakam // kutumbakaM, Adeza ke prabhAvapakSa meM-phuTumbakaM (parivAra) yaha rUpa banatA hai| 983-paizAcIbhASA meM azvA pratyaya ke sthAna meM tana yaha Adeza hotA hai| jaise--- gatvA-- gantUna (jA karake), 2--rantyAmaratUna (krIDA karake), 3-hasitvA hasitUna (haMsa karake), 4.-pakisvAm paThitUna (par3ha karake), 5--kayitvA kadhituna (kaha karake), yahAM ktyA pratyaya ke sthAna meM 'tUna' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 64--paizAcIbhASA meM 'STrA' ke sthAna meM khUna aura tthUna ye do. prAdeza kie jAte haiM / yaha sUtra 953 3 sUtra kA apavAdabhUta sUtra hai / jaise-nayA naddhana, natyUna, yahA~ pichale sUtra se pasyA ke sthAna meM "tUna prAdeza honA thA, kintu use bAdhakara prastuta sUtra ne STA ke sthAna meM dUna aura sthUna ye do mAdeza kara diye haiN| phalataH nasUna, natthUna (naSTa karake) ye rUpa banate haiN| isI prakAra---dRSTAntaddhana, tatthUna (dekhakara) ye rUpa bana jAte haiN| 5-paizAcI bhASA meM ye, sna aura ina saMyukta vaNa ke sthAna meM kahIM para yathAsaMkhya (saMkhyA ke anusAra) risa, sina aura saTa ye prAdeza hote haiN| jaise-1-bhAryA bhAriyA (patnI),2-- snAtam - sinAtaM (snAna kiyA hayA), 3-kaSTam=kasaTaM (duHkha) yahAM para yaM ko riya, sna ko sina aura STa ko saTa yaha prAdeza kiyA gayA hai| sUtra meM paThita kacit (kahIM-kahIM para) isa pada ko grahaNa karane kA kyA prayojana hai ? isa prazna kA samAdhAna karate hue vRttikAra pharamAte haiM ki 'zacit' isa padagrahaNa ke kAraNa-1--sUryaH-sujjo (sUrya), 2-snuSAsunusA (putravadhU), 3-STa:-tiko (dekhA huA), ina sthaloM meM prastuta sUtra kI pravRtti nahIM ho skii| 986---paizAcI bhASA meM kya-pratyaya ko iyya yaha Adeza hotA hai| jaise---pIyate-giyyate (usa se gAyA jAtA hai), 2- dIyate-disyate (usa se diyA jAtA hai), 3-ramyate - ramiyyate (usase khelA AtA hai), 4.--paThyate- paThiyyate (usa se par3hA jAtA hai) yahAM para kya-pratyaya ke sthAna meM ivya yaha prAdeza kiyA gayA hai| ___97-paizAMcIbhASA meM kum (DukRJ-kR) dhAtu se pare yadi kya-pratyaya ho to usake sthAna meM aura (Ira) yaha pAdeza hotA hai| jaise-prathama-jyasane sarvasya evaM sammAnaM kriyatemma pudhumatasane savvassa dhyeva saMmAna kI rate (pahale dhyasana meM sabakA hI sammAna kiyA jAtA hai), yahA~ para kya-pratyaya ko Dora
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 prAkRta-vyAkaraNam caturthapAdaH (Ira ) yaha zrAdeza kiyA gayA hai| saMsane kA darzane yaha rUpa bhI hotA hai, 26 veM sUtra se prAtha svara ko anusvArAgama, 978 ve sUtra se dakAra ko takAra, 350 veM sUtra se rephalopa aura 980 ve sUtra se zakAra ko sakAra ho jAtA hai / - paizAcI bhASA meM yAdRza isa jaise zabdoM ke 'ha' isa avayava kI ti yaha pradeza hotA hai| jaise - 1 - yAdRzaH yAtiyo (jaisA), 2- tAhaza: tAtiso (sA), 3 - phoharAH ke tiso ( kaisA ), prajAtiso 4- IdRza: aitiso ( aisA ), 5 - bhavAdRzaH savAtiyo ( prApa jaisA), 6--anyAdRza: zramhAtiso (hamAre [ zranya ( dUsare ) jaisA ]. 7 - puSmAdRzaH yuddhAtiyo (tumhAre jaisA), 8 - asmAdRzaH zru jaisA), yahAM para hai ke sthAna meM ti yaha mAdeza kiyA gayA hai / EGE - paMzAcI bhASA meM ic aura ec ina donoM pradezoM ke sthAna meM ti yaha Adeza hotA hai / jaise - 1 - uddvAti vasudhAti ( vaha Urdhva gamana karatA hai|, 2 bhavati bhoti (vaha hotA hai), 3-napratimeti ( vaha le jAtA hai), 4 - bAti teti (vaha detA hai), yahAM ica kI ti Adeza kiyA gayA hai| 60 paizAcI bhASA meM prakAra se pare jo i aura eca haiM, inake sthAna meM te tathA sUtrokta cakAra se ti yaha Adeza hotA hai / jaise- 1 - sapatilapate lapati ( vaha spaSTa bolatA hai), 2-vAste - acchate, pracchati ( vaha baiThatA hai), 3-paddhati gacchate gacchati ( baha jAtA hai), 4- ramate ramate, ramati (vaha kIr3A karatA hai), yahAM para akAra se paravartI i aura e ko se aura tithe dro pradeza kie gae haiN| prazna upasthita hotA hai ki prastuta sUtra meM chAt (prakAra se yaha pada kyoM par3hA gayA? isako - nayati grahaNa karane kA kyA uddezya hai ? uttara meM nivedana hai ki-- 1 bhavati hoti (vaha hotA hai), 2neti ( vaha se jAtA hai) Adi akArAnta-bhinna dhAtuoM se pare Ae ic aura eca ko te tathA ti ye pradeza na ho jAeM, isa dRSTi se sUtrakAra ne At isa pada kA ullekha kiyA hai| TER-paizAcI bhASA meM bhaviSyat kAlIna is maura eka ke sthAna para ethya kA hI Adeza hotA hai, ssi kA Agama nahIM ho paataa| jaise - tAM dRSTA cintitaM rAjJA kA eSA bhaviSyati ?==taM tadbhUna cintitaM ramnA kA aisA huveyya ? ( usako dekha kara rAjA ne socA, yaha kauna hogI ?) yahAM para ec ke sthAna meM yaha Adeza kiyA gayA hai| yahAM para 946 veM sUtra se bhaviSyadarthaka pratyaya ke Adi meM sli 'kA zrAgama honA thA kintu prastuta sUtra ne usakA niSedha kara diyA / 662 -- paizAcI bhASA meM prakAra se pare usa pratyaya ke sthAna meM Dit ( jisa meM DakAra it ho ) Ato aura Asu ye do yAdeza hote haiN| jaise 1- tAvat ca tathA dUrAdeva dRSTaH tAvaca tIe tUrAto, tUrAtu yyaiva tiTTho (aura taba taka usa ne dUra se ho dekhA), 2-tvat-tumAto, tumAtu (tujhase), 3maMda mamAto, samAtu (mukta se) yahAM para isi pratyaya ko DAlo aura tu ye do Adeza kie gae haiN| 963 - paizAcI bhASA meM TA-pratyaya ke sAtha tad aura idam ina zabdoM ke sthAna meM nena aura strIliGga meM nae yaha Adeza hotA hai / jaise- tatra ca tena kRtasnAnena tattha sameta kata-sinAnena (aura snAna kie hue usa puruSa ne vahA~ para ) strIliGga kA javAhara pUjitazca tathA pApa-kusuma-pravAnena pUjito va nAe pAtamA kusuma-ppAnena (aura usa devI ke dvArA pAMvoM ke Age kusumoM ke samarpaNa se pUjisa sammAnita ) yahAM para pulliGga bhIra strIliGga meM TA pratyaya ke sAtha idam zabda ke sthAna meM mena aura nAe ye Adeza kiye gaye haiM / prastuta sUtra meM "TA (TA pratyaya ke sAtha ) " yaha pada par3hane kA kyA uddezya haiM ? isa prazna kA samAdhAna karate hue vRttikAra pharamAte haiM ki-- evaM cintayan gataH sa tasyAH samIpas evaM cintayanto gato so tAe samIpaM (isa taraha socatA huA vaha usa devI ke nikaTa gayA) bAdi udA --
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * haraNoM meM TA-pratyaya ke abhAva meM is Adi pratyayoM ke sAtha bhI tad zabda ko nena yA nAe ye Adeza na hoM isa dRSTi se sUtrakAra ne TA isa pada kA ullekha kiyA hai| 694-paizAcI bhASA meM jo kucha kahA gayA hai arthAta paizAcI-bhASA-prakaraNa meM jo niyama batAe gae haiM, ina niyamoM se anya jo niyama haiM, ve saba zaurasenI-bhASA ke hI paizAcI bhASA meM lAgUhote haiM / dUsare zabdoM meM paizAcI-bhASA ke zeSa sabhI niyama zaurasenI-bhASA kI bhAMti hI samajhane caahie| jaise-1-atha sazarIraH bhagavAna mAra-dhvano mantra paridhamana bhaviSyati adha sararIro bhagavaM makarabajo, etya paribhamanto huveyya [isa ke pazcAt bhagavAna kAmadeva zarIra-sahita (sAkAra) yahAM para paribhramaNa karate hue hoMge], 2-evaMviSayA bhagavatyA kathaM tApasa-veSayaharaNaM?=evaMvidhAe bhagavatIe kadhatApasa-vesa-gahana kataM ? (isa prakAra kI bhagavatI ne tapasviyoM kA veSa kaise grahaNa kara liyA ?), 3... IDazam aSTa-pUrva mahAdhanaM iSTA- etisaM atiTTapuravaM mahAdhanaM tadadUna [aisA adRSTa-pUrva (jo pahale kabhI na dekhA ho) mahAna dhana dekha kara], 4-bhagavan ! yadi mAm paraM prayacchasi bhagavaM! yati maM varaM paya chasi (he bhagavana! yadi Apa mujhe bara dete haiM), 5-rAjana ! ca tAvata lokasva rAja!ca dAva loka (he rAjan ! taba taka usa ko dekho) aura 6-tAvacya tayA dUrAdeva rASTaH, sa Agachan rAjA-tAva ca tIe turAto syeva ticho so prAgacchamAno rAjA (aura taba taka usa devI ne vaha prAtA humA rAjA dUra se hI dekhA), ina udAharaNoM se vRttikAra ne yaha saMsukti kiyA hai ki paizAcI bhASA meM zaurasenIbhASA kI bhAMti bhI kArya ho jAtA hai / bhAva yaha hai ki paMzAcI bhASA meM prAkRta bhASA aura zaurasenI bhASA ke kArya bhI ho sakate haiN| jina-jina niyamoM kA vizeSa rUpa se paizAcI bhASA meM vidhAna kiyA gayA hai, una ke atirikta prAkRta tathA zaurasenI ke niyamoM kA bhI isa bhASA meM prAdhayaNa kara liyA jAtA hai| paizAcI bhASA ke kisI zabda ko siddha karane ke lie zaurasenI yA prAkRta bhASA ke sUtra kA upayoga karate samayaH yaha mAzaMkA utpanna hotI hai ki paizAcIbhASA meM prAkRta Adi bhASAoM ke niyamoM kA upayoga kyoM kiyA gayA? isI AzaMkA kA uttara dete hue sUtrakAra kahate haiM ki paizAcI-bhASA meM jo kucha nahIM kahA gayA vaha saba vidhividhAna zaurasenI bhASA ke samAna hI samajhanA caahie| prastuta meM punaH prazna ho sakatA hai ki sUtrakAra na to 'zaurasenI-cat' (zaurasenI ke samAna) yaha kahA hai, isameM prAkRta-bhASA ke nAma kA to grahaNa nahIM kiyA gayA phira prAkRta bhASA kA koI niyama paizAcIbhASA meM nahIM laganA cAhie ? uttara meM nivedana hai ki 157 veM satra se zaurasenIbhASA ko prAkRta bhASA ke tulya mAna lene ke kAraNa zaurasenI bhASA meM prAkata-bhASA mantAhita ho hI jAtI hai| prataH zaurasenI ke samAna kahane se hI 'prAkRta bhASA ke samAna' yaha bhAva svataH prApta ho jAtA hai| 95-prAkRta-bhASA ke 177 veM sUtra se lekara 265 ve sUtra taka jitane bhI sUtra haiM aura ina ke dvArA jina kAryoM kA vidhAna kiyA gayA hai, ve saba kArya paizAcI-bhASA meM nahIM kie jaate| jaise1-mAraphetuH- makara-ketU (kAmadeva kI eka upAdhi) yahAM para 177 ve sUtra se makara aura ketu ina donoM zabdoM ke kakAroM tathA takAra kA lopa honA thA,parantu isa sUtra ne isa lopa kA niSedha kara diyaa| 2-- sagarapura-vacanam - sagara-puttavacanaM (sagara rAjA ke putra kA vacana) yahA~ para 177 veM sUtra se gakAra aura cakAra ke lopa kI prApti thI tathA 228 veM sUtra se nakAra ko NakAra honA thA, kintu prastuta sUtra ne ina saba kAryoM kA niSedha kara diyaa| isI prakAra---vijayasenena lapitam = vijayasenena lapita (vijayasena nAmaka puruSa ne spaSTa kahA), 2.-mavanamma tanaM (kAmadeva), 3-pApam = pArya (aniSTa AcAra), 5-prAyudham AyudhaM (zastra), 6-devaraH- tevaro (pati kA choTA bhAI) ina udAharaNoM
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - ---.. - ... . a ni.......... ... . . ..... * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH meM jakAra prAdi vargoM kA lopa honA thA,nakAra ko kAra ke Adeza kI prApti ho rahI thI, grAdi sabhI kAryoM kA prastuta sUtra ne niSedha kara diyaa| vRttikAra pharamAte haiM ki isI prakAra anya sUtroM ke udAharaNa bhI dekha lene caahieN| bhAva yaha hai ki 177 veM satra se lekara 265 veM satra taka jitane bhI vidhividhAna kahe gae haiM, ve paizAcIbhASA ke jina udAharaNoM meM caritArtha nahIM hote, unakI kalpanA yA vi. cAraNA svayaM karane kA prayAsa kara lenA caahie| paizAcIbhASA kA vidhividhAna 974 veM satra se prArambha hokara 995 ve sUtra meM samApta hotA hai| isa taraha isa bhASA ke vyavasthApaka 22 satra haiN| ina satroM meM hI isa bhASA ke vidhi-vidhAna kA varNana kiyA gayA hai| ina satroM meM jo varNana kara rakhA hai, usa se anya paizAtrIbhASA kA jo vidhividhAna hai vaha saba zaurasenI bhASA ke samAna hotA hai, yaha nirdeza karake satrakAra ne zaurasenIbhASA ko pazAcIbhASAkA mulAghAra svIkAra kiyA hai| paizAcIbhASA ke prakaraNa kA yaha antima satra hai| isa prakaraNa kI samApti ke sAtha ho hamArI prAtma-gaNa-prakAzikA hindI TIkA meM bhI paMzAcIbhASA kA vivecana samApta hotA hai| yaha paizAcI kA huA, paripUraka vyAkhyAna, dhyAna sahita isako par3ho, vijJa bano 'muni jJAna / ___ * paizAcI-bhASA-vivecana samApta * * atha cUlikA-paizAcI-bhASA-prakaraNan * 996-cUlikA-paizAcike tRtIya-turyayorAdya-dvitIyau / / 4 / 325 / cUlikApaizAcike vargANAM tRtIya-turyayoH sthAne yathAsaMkhyamAdya-dvitIyau bhavataH / nagarama,nakaraM / maargnnH,mkkno| giritaTama kiritaTa / medhaH,mekho / vyAghraH,vakkho / dhrmH,khmmo| rAjA, rAcA / jarjarama, ca. caraM / jImUtaH, ciimuuto| nirbharaH, niccharo / jhajharaH, chcchro| taDAgama, taTAkaM / maNDalam, maNTalaM / DamarukaH, damaruko / bADham, kAThaM / SaNThaH, sayaTho / DhakkA, ThakkA / madanaH, matano / kandarpaH, kntppo| dAmodaraH, taamotro| madhuram, mathuraM / bAndhavaH, panthayo / dhuulo,thuulii| bA. lakaH, pAlako / rabhasaH, rphso| rambhA,ramphA / bhagavatI,phakavatI / niyojitama, niyocitaM / kacillAkSaNikasyA'pi / paDimA ityasya sthAne paTimA / bADhA ityasya sthAne taatthaa| 997-rasya lo yA 84 / 326 / cUlikApazAcike rasya sthAne lo vA bhavati / panamatha panaya-pakuppita-golo-calanagga-lagga-pati-bimbaM / tasasu nakha-tappanesu ekAtasa-tanu-thalaM sudda // 1 // naccantassa ya lIlA-pAtukkhevena kampitA vsuthaa| ucchallanti samuddA sailA nipatanti taM halaM namatha // 2 // 985nAdi-yujyoranyeSAm / 8 / 4 / 327 // cUlikApaizAcike'pi anyeSAmAcAryANAM matena tRtIya-turyayorAdau vartamAnayoyujidhAtau ca pAdyadvitIyau na bhavataH / gatiH, gtii| dharma:
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ nR.M.LAAAAAAA....-, caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokA-dvayopetam * dhammo / jImUtaH, jIbhUto 1 ajharaH, maccharo / DamarukaH, Damaruko / DhakkA, DhakkA ! daamodr:daamotro| bAlakaH, bAlako / bhagavatI, bhkvtii| niyojitama, niyojitaM / RECzeSa prAgvat / / / 4 / 328 / cUlikApaizAcike tRtIyaturyayorityAdi yadukta tato'nyaccheSaM prAktana-pazAcikravad bhavati / nkr| mkkno| anayo! khatvaM na bhavati / raNasya ca natvaM syAt / evamanyadapi / * samApta calikA-paizAcIbhASA-prakaraNama * * atha cUlikA-vaizAcI-bhASA-vivecanam * mahAvIraM guruM natvA, yoginAyaM divAkaram / paizAcI cUlikA bhASA, jJAnendunA vivicyate / / paizAcA bhASA-vyAkhyAnAnantaraM. cUlikApazAcIbhASAyA vivecanaM kriyate--- 996-cUlikA-zAstri ke vAraNAmiti / cUlikApaizAcI-bhASAyAM vargANaI tRtIyasya turyasya-caturthasya ca varNasya sthAne kramaza: prathama dvitIya-vaNI bhvtH| prathA-garam / 996 sU0 gakArasya kakAre, 23 sU0 makArAnusvAre makaraM iti bhavati / bAhulyena 360 sUtreNa kakArastha visvaabhaavH| mArgaNaH / mArmaNa+si / 350 sa0 rephalope,prastutastreNa gakArasya sthAne kakAre,360 sU0 kakAradvittve, 84 sU0 sayoge pare hrasve, 977 sa0 kArasya nakAre, 491 sU0 seDoM, Diti pare'ntyasvarAdelope makkamo iti bhavati / giritAm / prastunasUzreNA gakArastha kakAre, 195 sUtreNa TakArasya ikAra-prAptI, 999 sUtreNa paMzAcIvatvAt 995 tastiSedhe,23 sU0 makArAnusvAre kiritadaM iti bhavati / meghaH / medha+si / prastuta sUtreNa dhakArasya khakAre, pUrvatradeva mekho iti bhavati / vyAghraH / dhyAna-si / 349 sU0 yakAralope, 84 su0 saMyoge pare hasve, 350 su0 rephalope. prastutasUtreNa dhakArasya khakAre, 360 sU0 khakAradvittve, 361 sU0 pUrvakhakArastha kakAre,pUrvavadeva bakkho iti bhavati / dhrmH| dharma +si / prastutasUtreNa dhakArasya khakAre, rephasya loye,360 sa0 makAra-dritve,pUrvatradeva sammo iti bhavati / rAjA / prastutasUtreNa jakArasya cakAre rAcA iti bhavati / arjaram / prastutasUtreNa jakArasya ubhayatrApi cakAre,350 sa0 rephasya lope,360 sU0 dvitIya-cakAra dvitve, 23 sU0 makArAnusvAre cancara iti bhavati / jImUtaH / jImUta +si / prastutasUtreNa jakArasya cakAre,pUrvavadeva cImUto iti bhavati / nijharaH / nirbhara+si / 350 sU0 rephasya lope,prastutasUtreNa jhakArasya chakAre, 360 sU0 chakAradvitve, 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, pUrvavadeva nimcharo iti bhavati / bhAraH / jhajhara+si / prastutasUtreNa ubhayatrApi jhakArasya chakAre, pUrvavadeva chamcharo iti bha* vati / taddhAgam / prastutasUtreNa DakArasya TakAre, gakArastha ca kakAre, 23 sU0 makArasthAnusvAre tathA iti bhavati / maNDalam / prastutasUtreNa DakArasya TakAre, pUrvavadeva madhalaM iti sAdhyam / amarakaH / imaruka+si / prastutasUtreNa DakArasya TakAre, pUrvavadeva Tamako iti bhavati / gAham / prastutasUtreNa gakArarasya kakAre, DhakArasya ca ThAre, pUrva pradeva kAThaM iti bhavati / SaNDaH ! SaNva-+-si / 980 sU0 pakArasya sakAre, prastutasUtreNa hakArasya ukAre, 514 sU 0 sema kAre, 23 sU0 makkArAnusvAre saNThaM iti bhavati / evameva DhakkA / prastuta sUtreNa hakArasya ThakAre ThavakA iti bhavati / manaH / madana+si / prastutasUtreNa dakArasya sakAre, pUrvavadeva matano iti bhavati / kandarpaH / kandarpa-+-si / prastutasUtreNa dakArasya takAre,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasta 142 * prAkRta vyAkaraNam * caturtha pAdaH 350 sU0 rephasya lope, 360 sU0 pakAra-dvittve, pUrvavadeva kantappo iti bhavati / bAmovaraH / dAmodara +si / prastutasUtreNa ubhayatrApi dakArasya sakAre, pUrvavadeva lAmosaro iti bhavati / madhuram / madhura+ si / prastutasUtreNa dhakArasya thakAre, 514 su0 semakAre, 23 sU0 makArAnusvAre mathura iti bhavati / bAndhavaH / bAdhava+si / prastutasUtreNa bakArasya prakAre, dhakArasya ca thakAre, 84 sUka saMyoge pare hasve, pUrvavadeva panthavo iti bhavati / dhUlI / dhulI+si / prastutasUtraNa dhakArastha thakAre, 1 / 1 / 37 / sU0 serikAralope, 11 sU0 sakAralope dhUlI iti bhavati / dhUliH iticchAyAyAntu dhUli+zi, ityatra dhakArasya thakAre, 500 sa0 ikAradIdhe, selope dhUlo iti bhavati / bAlakaH / bAlaka+si / ityatra prastutasUtreNa bakArastha pakAre, pUrvavadeva pAlako iti sAdhyam / rabhasaH 1 rasabha-+si / prastutasUtreNa bhakArasya phakAre pUrvavadeva raphaso iti bhavati / rambhA / rambhA+si / prastutasUtreNa bhakArasya phakAre, serlope ramphA iti bhavati / bhgvtii| prastutasUtreNa bhakArasya phakAre, gakArasya ca kakAre, selope phakavato iti bhavati / niyojitam / ityatra prastutasUtreNa jakArasya pAre, 23 sU0 makArAnusvAra niyocita iti bhavati / kacillAkSaNikasyA'pi / bAhulyena kasmizcita sthale lAkSaNikasya-sUtraniSpannasyApi DakArasya TakAraH, DhakArasya ca ThakAro bhavati / ythaa-prtimaa| ityatra 350 sU0 rephalope, 206 sU0 takArasya DakAre, 'Nakasya DakArasya TakAre paTimA iti bhavati / evameva dNchaa| 410 sa0 daMSTAzabdasya dADhA ityAdeze, prastutasUtreNa lAkSaNikasya dakArasya takAre, lakArasya ca ThakAre sAThA iti bhavati / 967--- praNamata praNayaprakupita-gaurI-caraNAna-lagnapratibimbam / yazasu nakhavaraNeSu ekAvaza-sanuparaM hanam // 1 // bhAvArtha:-mahAdevapraNAmavyAjena kazcitkavi: gaurIcaraNayoH nakhAnAM samujjvalatA pratipAdayati / candram-mahAdevaM yUyaM praNamata-namaskAraM kuruta / kiviziSTaM sanam ? praNayena-premNA prakupitA-prakarSaNa kruddhA praNayaprakupitA, praNayaprakupitA cAsau gaurI-pArvatI tasyAH caraNayoragne lagnam-sambaddhama, caraNalagnaM pratibimba-pratyAkRtiryasya tathAbhUtam / punaH phiviziSTa rukham ? nakhAnyeva darpaNAni nakhadarpaNAni, teSu daMzasudezasaMkhyakeSu, ekAdaza ca imAH tanavaH zarIrANIti ekAdazatanayaH, tAH dharatIti ekAdaza-tanudharaH tathAbhUtam / gauryAH caraNAnayoH ye dazanakhAH santi, teSAmatyujjvalalayA mahAdevasya pratibimba teSu pratibhAti / anena gaurAH caraNanakhAH darpaNatulyakAntimantaH santi, iti saMsucyate / praNamata / prapUrvakaH Nama-(nam)-dhAtuHpraNAme / atra loTa-lakAraH, kintu 1118 sUtreNa lakAravyatyaye jAte sati loT lakArasthAne laTlakAro jAtaH,tata:pra+nam+tha iti jAte 350 sU0 rephalope, 228 sU0 kArasya kAraprAptI, 999 sUtreNa paizAcI-battvAt 195 sa0 taniSedhe,910 sU0 prakArasyAgame, 632 sU0 thasya hac-ha ityAdeze, 939 20 hakArasya dhakAre,996 sa0 dhakArasya SakAre panamaya iti bhavati / praNayaprakupita-gaurI-caraNAna-lagna-pratibimbam / praNaya ityatra 350 sU0 rephasya lope,977 sANakArasya nakAre pinaya,prakRpita ityatra 350 sa0 rephasya lope,901 sapakAradvittve papita), gaurI ityatra 159 sU0 aukArasya lokAre,997 sU0 rephasya sthAne lakAre (golI),caraNAna ityatra 197 sU0 rephasya lakAre, 977 sU0 NakArasya nakAre,84 sU0 saMyoge pare hrasve,350 sU0 rephalope, 360 sU0 gakArasya dvittve (calamagga) lagna ityatra 349 sU0 nakAralope,gakArasya dvittve (lagga) pratibimbama ityatra 350 sU0 rephasya lope, 23 sU0 makArAnusvAre patibim iti bhavati / dazasu ityatra 978 sU0 ikArasya takAre, 980 sU0 zakArasya sakAre tahasu iti bhavati / nakhadarpaNeSu / ityatra 229 sU0 nakArasya ..
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI TIkAdvayopetam 143 kAraprApta 999 sUtrasya balena 995 su0 nakAraniSedhe, 187 sU0 khakArasya hkAraprAptau 991 sU0 niSedhe, 999 * sUtrasya balena 978 sU0 dakArasya takAre 350 sU0 rephasya lope, 360 sU0 pakArasya dvive, 977 sU0 ekArasya nakAre, 980 sU0 SakArasya sakAre 20 sU0 prante'nusvArAgame nakhatapyatr iti bhavati / ekAdaza-tanudharam / ityatra 178 sU0 dakArasya takAre, 980 sU0 zakArasya sakAre, 228 sUtreNa NakAraprAptI, pUrvavadetra 995 su0 taniSedhe, 996 sU0 vakArasya sthAne vakAre, prastutasUtreNa rephasya lakAre, 23 sU0 prakArAnusvAre ekAsasa- sanuthalaM iti bhavati / rudram prastutasUtreNa rephasya lakAre, 350 rephasya lope, 360 sU0 dakArasya dvitve 23 sU0 makArAnusvAre sukhaM iti bhavati / loke'smin golI calanagga, tanuyalaM, luvaM ityeteSu zabdeSu prastutasUtrasya pravRttirvodhyA / nRtyatA lIlAvAvItkSepeNa kampitA vasudhA / chalata samudrAH zailA nipatanti taM haraM samata ||2|| bhAvArtha:--nRtyataH ityatra saptamyarthe SaSThI vibhaktirva saM / 623 sUtreNa saptamyarthe SaSThIvibhaktijItA / tato'sya zlokasyAyamanvaya: - lIlAvAdotkamepeNa, lIlayA vinodena pAdasya caraNasya utkSepeNa-u sthApanena unnayanena vA yasmin mahAdeve nRtyati tANDavanRtyaM kurvati sati, vasudhA pRthvI kampitA calitA, samudrAH ucchanti maryAdAmatikrAmayanti, zailAH parvatAH nitAnta nizzeSaNa patanti etAdRzaM haram-ziva namata- namaskAraM kuruteti bhAvaH / sUpataH / nRtI- dhAtuH mAtravikSepe / saMskRtaniyamena nRtya + zatru iti jAte, 229 sU0 nakArasya NakAra prAptI 999 sUtratralena 995 sU0 NakAraniSedhe, 126 sU0 RkArasya prakAre, 284 sU0 vyasya vakAre, 360 sU0 cakArasya dvitve, 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze, spratyaye jAne, 499 sU0 sa: sthAne ityAdeze sa iti bhavati / ca / gravyayapadamidam / 177 sU0 cakAralope, bAhulyena 180 sU0 terrat iti bhavati / lIlApAyotkSepeNa / ityatra 970 sU0 vakArasya takAre 84 sU0 saMyoge pare hrasva, 348 sU0 takAralope, 274 sU0 kSasya khakAre, 360 sU0 khakAradvitve 361 sU0 pUrvakArasya kakAre, 231 sU0 pakArasya vakAre, 970 sU0 NakArasya nakAre lIlApAtuzlevena iti bhavati / kampitA / saMskRtatulyameva cUlikApaizAcyAM prayujyate / vasudhA / 996 sU0 dhakArasya thakAre vasudhA iti bhavati / ucchala / utpUrvaH chaladhAtuH ucchalane / utchal+ki / 348 0 takAralope, 360 sU0 chakArasya dvive, 361 sU0 pUrva - chakArasya cakAre, 910 sU0 prakArasthAname 631 sU0 bhitratyayasya sthAne nti hatyAdeze ucchanti iti bhavati / samudrAH / samudra + js| 351 sU0 vaikalpike rephalope, 360 sU0 dakArastha dvitve, 493 sU0 jaso luki, 501 sU0 pUrvAkAravorthe samuddA iti bhavati / zeSAH / zaila+jas / 980 su0 zakArasya sakAre, 152 sU0 aikArasya zrai ityAdeze, jaso luki, pUrvavadeva sahalA iti bhavati / nipatanti / nipUrvaka: pallU (vat) - zrAtuH nipalane / nivat + 910 sU0 dhAtorante'kArAmame, ucchalantiyadeva nipatanti iti bhavati / tam / tad + bhram / ityatra 11 sU0 vakAralope, 494 sU0 amo'kAralope, 23 sU0 makArAnusvAre taM iti bhavati / haram / prastutasUtreNa rephasya lakAre, 23 sU0 makArAnusvAre iti bhavati / namata | 1118 sUtreNa lakAravyatyaye loT-lakArasya laT-lakAre jAte nama prathamazloka-paThita-panamatha-vadeva sAdhyam / zloke'smin hataM ityatra prastuta sUtrasya pravRttitA / 668- culikA - paMzAcike'pi / 996 sUtreNa vargANAM tRtIyavarNasya sthAne prathamo varNaH, caturthaaritra dvitIyavarNo jAyate, kintu keSAJcidAcAryANAM mate zrAdivartamAnayoH tRtIya- caturthavarNayoH kramazaH *996 : pUrvASANAM yadyatra prakaraNe pravRtirbhavadi tathA 199 sUtra balenaiva bhavatIti sarvatra bodhyam /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ - S P A wwww wwwwwwwwwwwwwAVAL 144 prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH prathamadvitIya-varNo na bhavataH / tathA yudhAtorapi jakArasya cakAro na bhavati / 998 sUtre mUtrakAraNa 996 sUtra-sambandhimatAntaraM pradazitamiti bhaavH| yathA---gatiH / gti+si| ityatra 996 sUbeNa gakArastha kakAraprApsirAsItparantu prastula-sUtreNa tanniSedhe 508 sU0 ikAradIrgha 1137 / sU0 serikAralope,11 sU0 sakAralope gatI iti bhavati / evamevAgrimA api zabdAH yodhyAH / ythaa-dhrmH| dharma+ si / 350 sa0 rephalope, 360 sU0 makAradvittve, 491 sU0 seDoMH, Diti pare'ntya-svarAdoMpe dhammo iti bhavati / atra 996 sU0 dhakArasya sthAne khakAra prAptaH,kintu prastuta-sUtreNa tamniSedho vihitaH / omRtaH / jImUta-+si ! pUrvavadeva jImUto iti sAdhyam / atra prastutasUtreNa jakArasya cakAro nA'bhUd / jharbharaH / jhajhara+si / 350 sU0 rephalope,996 sU0 dvitIya-bhakArasya chakAre,360 sU0 chakArahittve, 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre,pUrvavadeva maccharo iti bhavati / atra prastutasUtrabalena prathamajhakArasya chakAro na jAtaH / samaskaH / Damaruka+si / pUrvavadeva umarako iti bhavati / atra DakArasya TakAro na jAtaH / DhakkA / kA+si / selope kA iti bhavati / atra DhakArasya ThakAro na jAtaH / vAmodaraH / dAmodara+si / ityatra 996 sU0 dvitIyadakArasya takAre, pUrvavadeva vAmotarI iti bhavati / atra prathamadakArasya takAro na jAta bAlakaH / bAlaka+si / pUrvavadeva bAlako iti sAdhyam / atra prastuta-sUtreNa bakArasya pakAro na jAtaH / bhgvtii| bhagavatI+si / 996 sa0 gakArasya kakAre, selope bhakaztI iti bhavati / matra bhakArasya phakAro na jAtaH / niyojitam / niyojita-+si / 229 satreNa nakArastha jakAraprAptI 999 sUtrabalena 915 sUtreNa kAra-niSedha, 996 sU0 yudhAtoH jakArasya cakAraprAptI, parantu prastutasUtravalena tasya jakArasya cakArAbhAve, 514 sU0 sema kAre, 21 sU0 makArAnusvAre niyojitaM iti bhvti| ___ERE--prAktana-paizAcikavad / dhUlikApaizAcIbhASAyAM khalu 926 satrAdArabhya 158 sUtraparyanta yAni kAryANyuktAni tadatiriktAni kAryANi prAktana-(pUrvabhaNita)-paizAcI-bhAtulyAni jJeyAni / 974 sUtrAdArabhya 995 sUtraparyantaM paMzAcIbhASA-prakaraNa vidyate tatprakaraNe yAni kAryANi bhaNitAni, teSAM kAryANAM cUlikApezAcI-bhASAprakaraNe'pi grahaNa bodhyamiti bhAvaH / yathA--nagaram / nagara+sinakara, prakriyA 996 sUtre draSTavyA / atra paizAcI bhASAprakaraNasya 995 sUtreNa 228 satravihitA nakArasya nnkaarpraalinissiddhaa| paizAcI-bhASA-vihita-kArya 999 sUtra-balena cUlikA paizAcIbhASAyAmagni saMjAtamiti bhAvaH / evamevAne'pi bodhyam / ythaa--maargnnH| mArgaNa+simabAno prakriyA 996 so jJeyA / anayonoM evaM na bhavati / nakara ityatra nakArasya 228 sUtreNa prAptaH NakAraH,995 sUtreNa niSiddhaH / makano ityatrApi pUrvacadeva 228 sU0 nakArasya sthAne NakAro na jAtaH / raNasya ca natvaM syAt / mAgaNa:makkano,ityatra 977 sU0 pAkArasya nakAze jAtaH,NakArasya nakAravidhAyaka kimapi satra cUlikApazAcI. bhASAyAM nAsti, kintu paizAcyAM tadvartate / 999 sUtrabalena tastha paizAcIbhASA-niyamasya balikAzAcyAmapi pravRtitiA ekamanyapi / evamevA'nye prayogA api smnvgntvyaaH| samAptaM cUlikApaMzAmIprakaraNam / cUlikApaizAcIbhASAyAH prakaraNam-adhyAyaH samAptam / mUla granthe cUlikApazAcIbhASA.pra. karaNasya samApto bAlamanoramA-TIkAyApi tadvivecanaM samAptimeti / paMzAcI cUlikA TIkA, pUrgA bAlamanoramA / AtmaguroH prasAdena, jJAnendu-muni-nimitA // * samAptaM dhUlikApaizAcI mASA-vivecana *
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ans ...... 145 caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkA-dvayopetam 145 * atha cUlikA-paizAcI-bhASA-vidhi * vizyavandha prabhu vIra haiM, jagatI ke prAdhAra, svayaM tara jaga tArate, mahimA aparampAra / yanvana kara prabhu vIra ko, prAtamaguru kA dhyAna, cUlikA paizAcI kA, karatA hUM vyAkhyAna / / haimazabdAnuzAsana ke aSTamAdhyAya meM varNita prAkRta prAdi Savidha bhASAoM meM pAMcavIM bhASA cUlikApazAcI hai| ise cUlikA-paizAcika bhI kahate haiN| isa prakaraNa meM isI bhASA ke vidhi-vidhAna kA varNana kiyA jA rahA hai| 996--culikApaizAcika bhASA meM vargoM ke tIsare aura cauthe varNa ke sthAna meM yathAsaMkhya (saMkhyA ke anusAra,kamazaH) pahalA aura dusarA varNa hotA hai| arthAt tIsare varNa ke sthAna meM pahalA aura cauthe ke sthAna meM dUsarA varNana ho jAtA hai| jaise-1-nagaram nakara (zahara), 2-mAgaraNaH-- makkano (yAcaka), 3-girisaTama-kiritaTa (parvata kA kinArA), 4... meghaH-- mekho (bAdala), 5-vyAghraHbaklo (vAcA, 6-dharmaH khammo (dhUpa),7---rAjArAcA nareza), 4-jarjaram-caccaraM (kamajora) 8-jImUta, cIbhUto (bAdala),10-nirbharaH miccharo (srota,jharanA),11-jhajhara chaccharo (Dola, deta-beta kI chaDo,kaliyuga), 12-taDAgama taTAka (tAlAba), 13 maNDalam maNTala (samUha, gola, jilA), 14 asAphaTamaruko (umarU, vAdyavizeSa), 15-pAm samma kATha (kaThina, majabUta), 16SaSThaHANTho (napuMsaka), 17-DhakkA ThakkA (vAcavizeSa, baDA hola), 18-bhavana: matano (kAmadeva), 19 kandarpaH kanlappo (kAmadeva),20-cAmodaraH tAmotaro (zrIkRSNa),21-madhuram-madhuraM {mIThA), 22-bAndhavaH panthayo (bhAI, bandhu), 23-ThUlI 4 thUlI (raa), 24...-bAlaka, pAlako (baccA), 25-rabhasaH= rephaso (sahasA, ekadama, krodha, harSa, kheda), 26--rambhAramphA (apsarAvizeSa), 27. bhagavatI=phAvatI (bhagavatstrApA nArI),28-- niyojitam -- niyocita (kArya meM lagAyA huA), yahAM para varga ke tIsare varNa ko pahalA aura cauthe varNa ko dUsarA varNa kiyA gayA hai / sikAra pharamAte haiM ki kahIM para varga ke lAkSaNika (lakSaNa-vyAkaraNa ke niyama se prApta) tIsare varNa ko pahalA mora cauthe ko dusarA varNa bhI ho jAtA hai, jaise ---1-pratimA ke repha kA 350 veM sUtra se lopa, tathA 206 ve sase usake takAra ko DakAra hokara parimApaura-grA kA 410veM satra se dADhA yaha rUpa banatA hai| yahAM para DakAra aura DhakAra lAkSaNika hai.-.-vyAkaraNa ke lakSaNoM-sUtroM se samprApta hai, ataH prastuta sUtra se varga ke tRtIya varNa ko pahalA varNa hone para paDimA - paTimA (phoTo) aura varga ke caturtha varNa ko dUsarA varNa hone para dAdA-tAThA (dADha, bar3A dAnta) yaha rUpa ho jAtA hai| 967-cUlikA-paizAcika bhASA meM repha ke sthAna meM vikalpa se lakAra hotA hai| jaise prazamata praNayaprakupita-gaurI-dharaNAna-lagna-pratibimbam / sazasu makhadaparaNeSu ekAdaza-tanu-varaM rudram / / 1 / / *jaina-dharma-divAkara, pAcAryasamrAT gurudeva pUjya zrI mAtmArAma jI mhaaraaj| .
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 prAkRta-vyAkaraNam nRtyase lIlA- pAyokSepeNa kampitA vasudhA / zailA nipatanti taM haraM namata // 2 // arthAta praNaya (prema) ke kAraNa prakupita (ruSTa) huI pArvatI ke caraNAoM (caraNoM ke agrabhAgoM) ke nakharUpI daza darpaNoM meM jisa kA pratibimba (parachAI) par3a rahA hai, ekAdaza- zarIra-dhArI aise rudrazaMkara ko tuma namaskAra kro| bhAva yaha hai ki pArvatI ke pAtroM ke daza nAkhuna darpaNa (zIze ke samAna itane camakIle haiM ki una meM zivazaMkara ko pratimUrti spaSTa rUpa se dikhAI de rahI hai / nakhoM ke daza pratibimba tathA eka mahAdeva svayaM isa taraha zaMkara ke gyAraha rUpa bana jAte haiN| isIlie kavi kahatA hai ki 11 zarIradhArI zaMkara ko namaskAra karo // 1 // caturthapAdA fter (faria) ke kAraNa jisa ke pAdotkSepa (pAMva ko Upara uThAne) se nRtya karane para vasudhA (jagatItala) kampita ho gaI hai, samudra uchala paDe haiM, zraura parvata girane kI sthiti meM A gae haiM, usa hara (mahAdeva) ko namaskAra karo / yahAM para ---1--- gaurI - golI, 2 caraNa calana, 3- tanuSaraM tanudhalaM, 4 - rudra - harahalaM, ina zabdoM ke repha ko lakArAdeza kiyA gayA hai / ees - cUlikA-paizAcika bhASA meM bhI dUsare prAcAryoM ke mata se Adi meM vartamAna (zabda ke prArambha meM vidyamAna varga ke tIsare aura cauthe varNa ko tathA yuj dhAtu ke tIsare varNa ko pahalA aura dUsarA varNana nahIM hotA / bhAva yaha hai ki cUlikA-paizAcika bhASA ke vidvAna kaI eka prAcAryo kI aisI mAnyatA hai ki yadi varga kA tIsarA varNa zabda ke Adi meM ho to use pahalA varNa nahIM hotA, isI taraha yadi varga kA cauthA varNa zabda ke Adi meM ho to use bhI varga kA dUsarA varNa nahIM ho pAtA / isa ke atirikta, dhAtu ke jakAra ko varga kA prathama varNa arthAt cakAra nahIM ho sakatA / jaise-1patiHgatI (gamana, jAnA), 2 -- dharmaH - yammI (pa), 3 jImUtaH jImUto (bAdala), 4--: jhaccharo (Dhola), 5 - amarukaH Damaruko (Damaru), 6 DhakkA DhakkA (baDA Dhola), 7 -- dAmodaraH = dAmotarI (zrIkRSNa), 8 - bAlakaH - bAlako (baccA), 6 - bhagavatI bhakabatI (bhagavatsvarUpA nArI), 10niyojitam = niyojita ( kAma meM lagAyA huA ) ina udAharaNoM meM varga ke yAdibhUta tIsare varNa ko pahalA varNa tathA cauthe varNa ko dUsarA varNa nahIM ho sakA / niyojitam, yaha yuj dhAtu kA udAharaNa hai| yahAM kAra zrAdibhUta nahIM thA, kintu vizeSarUpa se yuj dhAtu kA nirdeza hone se isa ke akAra ko cakAra nahIM ho skaa| isa sUtra se yaha spaSTa ho jAtA hai ki AdibhUta (zAdi meM vidyamAna) varga ke tIsare varNa ko pahalA tathA cauthe varNa ko dUsarA varNa banAne kA jo vidhAna hai, yaha vaikalpika hai, kisI zrAcArya ke mata meM yaha kArya ho jAtA hai aura kisI ko yaha kArya iSTa nahIM hai / EEE - cUlikAzAcI bhASA meM "varga ke tRtIya varNa ko pahalA tathA caturtha varNa ko dUsarA varNa hotA hai" Adi jo vidhividhAna kahA gayA hai, isa se grantha jI zeSa kArya haiM, ve saba pahale kahI paizAcika (paizAcI bhASA ke tulya hote haiM / bhAva yaha hai ki cUlikA paizAcI ke jo niyama batAe jA cuke haiM ina ke atirikta, isakI saba niyamAvali pezAcI bhASA ke samAna hI jAnanI caahie| jaise - 1 - nagaram karaM (zahara), 2- mArgaNa :- bhakkanI (yAcaka), ina zabdoM meM nakAra ko NakAra nahIM hotA aura NakAra ko nakAra ho jAtA hai| isI prakAra zeSa niyamoM ke sambandha meM bhI jAna lenA caahie| ina pra yogoM ko dikhalAne kA uddezya yaha hai, ki nakara ke nakAra ko 229 ve sUtra se gakArAdeza kI prApti thI -
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ $ caturthapAdA saMskRta-hindI- TIkAdrayopetam 147 kintu paizAcI bhASA ke 995 meM sUtra se usa kA niSedha ho gayA, tathA mArgaNaH- makkana, yahAM para paizAcIbhASA ke 977 meM sUtra se kAra ko nakAra kiyA gayA hai| ye donoM kArya paizAcI bhASA ke haiM, tathApi dhUlikA-paizAcI meM ina kA zrAzrayaNa kiyA gayA hai / isIlie prastuta 999 vA sUtra kahatA hai ki cU featurebhASA meM 996 ve sUtra se lekara 998 veM sUtra taka jo kArya batalA die gae haiM, ve to isa bhASA meM hote hI haiM, kintu inake atirikta 995 veM sUtra se nakAra ko pakAra kA niSedha tathA 977 veM sUtra se zakAra ko nakArAdeza prAdi pUrva varNita paizAcI bhASA ke satra kArya bhI dhUlikApaizAcika bhASA meM ho jAte haiN| vRttikAra ne " evamanyadapi ( isa prakAra anya niyama bhI jAnane cAhieM ) " yaha kaha kara pAThakoM ko sUcanA dI hai ki paizAcI bhASA ke anya niyama cUlikA-paizAcI bhASA ke kina-kina udAharaNoM meM lAgU hote haiM, isa kI kalpanA svayaM kara lenI caahie| isa sUcanA ke sAtha hI vRttikAra ne cUlikApaizAcI bhASA kA prakaraNa samApta kara diyA hai| bulikA-paizAcI bhASA ke prakaraNa kI samApti ke sAtha hI hamArI prAtmaguNa- prakAzikA hindI TIkA meM bhI isa bhASA kA vivecana samApta hotA hai| atha apana zanAkAm [atha svaravidhiH ] 1000 svarANAM svarAH prAyo'pAzai 18141326| apabhraMze svarANAM sthAne prAyaH svarA bhavanti / ka, kAcca / verA, vIraNa / bAha, bAhA, bAhu / paTTi, piTTi, puTTi / tara, tilu, tRSu / sukidu, sukipro, sukudu / kinna, kilinnayo / liha, loha, leha / gauri, gauri / prAyo praharaNAdyasyApabhraMze vizeSo vakSyate, tasyA'pi kvacit prAkRtavat zaurasenIvacca kAryaM bhavati / 1001 - syAdau dIrgha hrasvau / 8 1 4 330 | apabhraMze nAmno'ntyasvarasya dIrgha hrasvo syAdI prAyo bhavataH / sau | DhollA Amantraye afeterizAcI kA huA pUrNa vyAkhyAna | dhyAna sahita jo bhI par3he, prAjJa bane sunijJAna * cUlikA-paizAcika - bhASA - vivecana samApta* striyAma jasi - sAmalA dhaNa aur aurt | suvaNNa-reha kasa-baTTa diNNI // 1 // gA DholA ! mA~ tu bAriyA, mA kuru dIhA mANu / nie gamihI rataDI daDavaDa hoi vihANu // 2 // biTTIe ! maha bhaNiya tuhu~ mA karu bahu kI diTTi / puti ! sakaNNI bhalli jiveM mArai hizra paTThi // 3 // ei ti ghoDA eha thali ei ti nisizrA khamA / ettha muNIsisa jANIi jo na vi vAlai vagga // 4 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAAAAAAAAAAMA *.prAkRta-vyAkaraNama .. caturthapAdaH evaM vibhaktyantareSvapyudAhAryam / ... .1002-syamorasyot / 8 / 4 / 331 / apabhraze ajhArasya syabhoH parayoH ukAro bhavati / bahamuha bhuvaNa-bhayaMkara tosima-saMkaru Niggau raha-vari caDiprAu / caumuha chamuha mAivi ekkAhi lAivi NAvaha daiveM ghaDiau // 1 // * atha apanaza-bhASA-vivecanam * [atha svaravidhiH] sarvamaGgalamAGgalyaM, sarvakalyANakArakam / mahAvIraM, guruM natvA, apana zo nigdyte|| prastutASTamAthyAye prAkRta-zaurasenI-mAgadhI-paizAcI-cUlikApaizAcI apabhraMza-nAmadhe. yAH SaDbhASA: vidyante,tAsAM madhye paMcabhASAH prAga variNatA eva santi,sAmprataM SaSThyA apabhraMzabhASAyAH varNanaM kriyte| apabhraza-bhASAyAM svarANAM sthAne prAyaH ye vibhinnAH svarA bhavanti, tAna prdrshytyaacaaryH| yathA 1000 kAzmiAt / iSTapraznArthakamidamavyayapadam / 1000 sU0 ikArasya sthAne ukAre,1117 sUtrabalena zaurasenI-vattvAt 11 sU0 sakAralope kaccu prastumasUtreNa prathamasya prakArasya AkAre, ukArasya ca prakAre kArakha iti bhavati / beriNaH / veNi-zi / ityatra prastutasUtreNa ikArasya prakAre, 1015 sU. selopa deraMga ekArasya IkAra, ikArasya ca prakAre jAte kSINa iti bhavati / bAhuH / bAhu+si / prastuta sUtrega ukArasya prakAre, serlopa bAha ukArasya prAkAre jAte bAhA yatra kimapi na jAtaM taba bAhu iti bhavati / pam / pRSTha+si / prastutasUtreNa RkArasya prakAre, ikAre, ukAre ca, 348 sU0 SakArastha lope, 360.sU. ThakAradvisve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre, prastutasUtreNa dvitIyAkArasya ikAre, bAhulyena 508 sU0 ikAradIrghAbhAne,1015 sa0 seloMpe-paTTi,piTiha,pudi iti bhavati / zuNam / tRNa+ si / prastutasUtreNa RkArasya prakAre,ikAre ca tathA akArastha nakAre,pUrvadeva taNu,tiNu yatra RkArasya RkAra eva sthitastatratA iti bhavati / suktam / sukt+siN| ityatra stuta sUtreNa kArasya ikAre, 931 sa0 sakArasya dakAre, prastutasUtreNa akArasya ukAre,selope suzina vADhalyena yatra lakArasya dakAro na jAtastatra 177 sU0 takAralope,prastutasavega akArasya prokAre sukilo yatra RkAra evaM avasthitastatra pUrvavadeva sukadu iti bhavasi / limakaH / klinaka+si / ityatra 350 sa0 lakAralope, 177 sa 0 dvitIyakakArasya lope, prastutastreNa bArastha sthAne prokAre, 1015 serlope kinnao 377 sU0 lakArAt pUrva ikArAgame kilinamo iti bhavati / lekhaa| lekhAsi / ityatra prastutasatreNa ekArasya ikAre,IkAre ca jAte, 17 sU0 khakArasya hakAre, 1001 sa0 AkArastra sthAne prakAre,serlope-lihaloha yatra ekAra evaM avasthitastatra leha iti bhavati / gaurI / gaurI-+-si / ityatra 162 sU0 naukArasya au ityAdeze, 101 sU0 IkArasya ikAre, 1015 sU0 seboMpe gari prastutasUtreNa aukArasya prokAre gori iti - vati / prAyograhaNAd / 1000 sane prAyograhaNAd yasya prayogastha, apabhraze-apazabhASAyAM vizeSo
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * bakSyate-viziSTaniyamaH pratipAdayiSyate, tasyApi prayogasya kvacita Rsmiricarasthale prAkRtavata prAkRtabhASA-tulyaM zaurasenI-bacca-zaurasenIbhASA-sulyacca kArya bhavati / ayamatra bhAvaH-apabhraMzabhASA-niyameSvapi kutracitta prAkRta-zaurasenIbhASA-niyamAH pravartante / 1001-nAmnosyeti / nAmnaH pAni dikarA pAne manogatAH pravAsI svaro'ntyasvarastasyeti bhAvaH / dozva-hasvapana dIrgha-hasvau iti dvandvasamAsaH / so : sipratyaye pare sati prastutasUtrasya pravRtti pradarzayati vRttikAraH / yathA--- nAyakaH zyAmalaH nAyikA campakavarNa / iva suvarNarekhA kaSapaTTake basA / / 1|| bhAvArtha:-kazciAt kaviH nAyakasya nAyikAyAzca varNasaundaryamupamayannAha nAyaka-kAvyavizeSasya carita-nAyakastu, zyAmala... zyAma evaM zyAmala: kRSNavarNa ityarthaH / kintu nAdhikA=nAyakabhAryA,kAvye yasmAH prAdhAnyaM bhavati sA naariivaa| campakavargA-campakaM pApavizeSa tasya varga: campakavarNa:, campakavarNa iva varSoM yasyAH sA campakapuSpasamAnA ityarthaH / yathA kRSNavaNe kaSapaTTake-nikaSe[kasoTI iti bhASAyAm ] suvarNarekhA suvarNasya rekhA-cinhe dattA - likhitA zobhate,tadiya campakavarNa samAnavarNavatI mAthikA zyAma-nAyakena saMyuktA zobhA bhajate / nAyakaH / nAyaka+si / apabhraMze 1093 sU0 nAyaka-sthAne dolla iti zabdaH prayujyate, 1001 sU0 akArasya prAkAre,1015 sU0 selope DhollA iti bhavati 1 zyAmalaH / zyAmala+si / ityatra 260 sU zakArasya sakAre,349 sU0 yakAralope,prastutasUtreNa antyAkArasya prakAre,selIpe sAmasA iti bhavati / nAyikA / nAyikA+si / apabhraMze nAyikAsthAne dhaNa" iti zabdaH prayujyate,strItvAdA-(prA)pratyaye,dIrgha-sandhau,prastutasUtreNa prAkArasya prakAre,serlope dharaNa iti bhavati / samyakathA ! campakavarNAsi / 177 sU0 kAralope 5 sU0 dIrghasandhau,350 sU0 rephasya lope,360 ma0 NakAradvittve,prastutasUtrega prAkArasya sthAne prakAre, strIttvavivakSAyAM 521 sU0 lI-(I)-pratyaye, 10 sU0 strare pare svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye,1015 sU0 serlope-campAvaNI iti bhavati / prastuta-sUtre prAyo-grahaNAdatra IkArasya ikAro na jAtaH / iva / anyayapadamidam / ityatra 1115 sU0 ibArthe nAi iti prayujyate, 228 sU0 nakArasya NakAre gAi iti bhavati / suvarsarekhA / suvarNarekhA-+si / ityatra 350 rephalope, 360 / sU0 kArahittve, 187 sU0 khakArasya hakAre, prastutasUtreNa prAkArasya prakAre, 1015 selope sukhajyareha iti bhavati / kaSapaTTake / kaSapaTTaka+Gi / 260 sU0 pakArasya sakAre, 231 sU0 pakArasya sthAne bakAre, 177 sU0 kakAralope, 1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre kasabaTTai iti bhavati / vattA dattA--si / 46 surU AkArasya ikAre, 314 sU0 tasya prakAre, 360 su0 kAradvittve, campAvaNIsamameva diNI iti bhavati / hollA, sAmalA, dhaNa, campApaNNI, suvaNNareha. diNNI ityatra prastutasUtrasya pravRttirdazyate / Amanye / prAmanyaro----sambodhane prastutasUdhamA pravRtti pradarzayati vRttikAraH / yathA nAyaka ! mayA svaM vAritaH,mA kuru dIrgha mAnam / / nityA gamiSyati rAtriH,zIghra bhavati vibhAtam / / 2 / / bhAvArtha:-nAyaka ! priya ! mayA svaM vAritaH-nivAritaH, satyamidam tathApi tvaM bIma-adhika mAna-garva mA kuru, yataH rAtristu nidrayA gamiSyati, vibhAta-prabhAtaM ca zIdhra-satvarameva bhavati-bhaviSyatIti krodhAvezena maunAvalambina nijanAyakaM prati kasyAzcinnAyikAyA uktiriyam /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAyA maayk!| nAyaka+si hollA ityastha padasya prakriyA upayuktazloke jnyeyaa| patra sambodhatApaka padamidam / atra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| mayA ! asmad +ttaa| 1048 sU0 TApratyayena saha asmadaH sthAne maI ityAdeze maha iti bhavati / svam / yuSmad+si / 1039 sU0 yuSmadaH sthAne tuhuM ityAdeze, 1052 sU0 anusvArasya anunAsike, 1015 sU0 serlore tuha iti bhavati / vAritaH / vArita+si / ityatra 177 sUtakAralope,180 sU0 yakArazrutI, prastutasUtreNa anyAkArasya prAkAra, selope bAriyA iti bhavati / mA avyayapadamidaM saMskRtasamameva apabhraze prayujyate / kuru / DukRJ-karame / kR+hi / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 909 su0 prAdhAkArasya ukAre, 662 mU0 hi ityasya su ityAdeze, 1058 sU0 so sthAne ukAre,10 sU0 svarasya lope,ajjhIne pareNa saMyojye kuru iti bhavati / bIrgham / dIrgha+ am / 350 sU0 rephalope,157 sU0 dhakArasya hakAre,prastulasUtreNa akArastha prAkAre,1015 sU0 bhamo lope bIhA iti bhavati / mAnam / mAna + am / 228 sU0 nakArasya NakAre,1002 sU0 prakArasya ukAre, pramo lope mAya iti bhavati / nidryaa| nidrA ttaa| ityatra 350 sU0 rephasya lope, 360 sU0 dakAradvittve, prastutasUtreNa prAkArasya prakAre,1020 su0 TAsthAne ekAre nidae iti bhavati / gmissyti| gamla-(gam +NI: pArasyAgo, 655 sU0 pratyayasyAdau hi ityasya prayoge, 646 sU0 prakArasya ikAre,628 sU0 spa: sthAne ica (i) ityAdeze,gami+hi+ i ityatra 5 mU0 dIrghasandhI gamihI iti bhavati / raatriH| rAtri---si! 84 sU0 saMyoge pare hasthe,350 sU0 rephalope 360 sU0 sakArasya dvisve, 1100 sU0 svArthe DaDa-(aDa)-pratyaye Diti pare'ntyasvarAdelapi,prajmIne pareNa saMyojye, strItvavivakSAyAM 1102 sU. DI.(I)-pratyaye, dviti pare'ntyasvarAdelope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 serlope rasar3I iti bhavati / zIghram / zIghrArtha daDavaDa itizabdo'pabhraze prayujyate / bhavati hoi, prakriyA 731 sUtre sheyaa| vibhAsam / vibhAta+si / apanaze vibhAtArthe vihANa iti-zabdaH prayujyate, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 serlope vihANu iti bhavati / dollA, vAriyA, bohA, nihae ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / striyAm / strIliGge prastutasUtrasya pravRttiH pradarzyate / yathA --- puni ! bhayA bhaNitA tvaM, mA kuru vakA dRSTim / putri! sakaraNa bhallIryathA mArayati hakye praviSTA / / 3 / / bhAvArtha:-hai putri ! vasse !,mayA svaM pUrva bhariNatA-kathitA yad dRSTi vakrA-vikArayukta mA kuruvidhehi, he puni ! yathA hRdaye-vakSaHsthale pravidhA sakarNA-karNena saha vartamAnA, tIkSyAgrabhAgA bhallI:tIraM mArayati-prAriNanaM hanti,tathaiva bakrA dRSTirapi jIvAnAM prANanAzaM karoti / mAtuH,pituH gurorvA putrI pratIyamuktiH / putri!| apabhraze putrI ityarthe biTTI iti-zabdaH prayujyate / tataH biTTI+si iti jAte,1100 sU0 svArtha apratyaye, strItvavivakSAyAm mApa-(grA)-pratyaye,5 sU0 dIrghasandhau biTTImA+si iti sthite, 530 sU0 prAkArasya ekAre,1015 sU0 selope biTTIe! iti bhavati / mayA-mai, prakriyA 598 sUtre sheyaa| bhariMgatA / bhaNitA+si / ityatra 177 sU0 takAralope, bAhulyena 180 sU0 yakArazrutI, prastutasUtreNa prAkArasya prakAre, 1015 sUta selapi bhaNiya iti bhavati / tvam = tahu~, ityasya padasya prakriyA prastutasUtrasya vitIya-zloke jJeyA / maa| avyayapadamidaM saMskRtasamameva apabhraze prayujyate / kuru / DukRJ-kU karaNe / kR+hi / 905 su0 RkArasya para ityAdeze, 1058 sU0 he: sthAne ukAre, 10 sU0 svarasya *sAraNasya lApavaravamanunAsikasvamityarthaH /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ mys -v- - - - - - - -V yavhauth SEAN asukh / * saMskRta-hindI-TokAyopetam * lope, ajjhIne pareNa saMyojye kara iti bhavati / bakAm / bakra+am / 26 sU0 prAdisvarasya anusvArAgame,30 sU0 amusvArasya vargAntye,350 sU0 rephalope, strItvAdhA-prasaMge 521 sU0 hI-(6)-pratyaye, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye vaTTI+am iti jAte, 1015 sU0 pramo lope baho iti bhavati / dRSTim / dRSTi + am / 128 sU0 kArasya ikAre, 305 sU0 Tasya prakAre, 360 sU0 ThakAradvitve, 361 sU0 pUrvaThakArastha TakAre 1015 sU0 amo lope viddhi iti bhavati / putri ! / putrI+ di ; 60 sa lo , 36, kArasya jimago, prastulasUtreNa IkArasya ikAre, 1015 sU0 seloM puti ! iti bhavati / sa / sakaf+si / ityatra 350 sU0 rephasya lope, 360 sU0 NakAravizve, strItvAdAprasaMge 521 sa. DI-(E)-pratyaye, 10 sa0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1015. selope sapharaNI iti bhavati / bhallIH / bhallI+si / prastutasUtreNa IkArasya ikAre, selope bhalli iti bhavati / yathA / avyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre,1072 sU0 thA ityasya DimAima) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelapi,1068 sU0 makArasya sAnunAsike vakAre jirva iti bhavati / mArayati / mRGa(mR) prANatyAge / sR+Nig+tim / 905 RkArasya ara ityAdeze,638 sU0 miga makAre,10 sa0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 642 sU0 prAderakArasya prAkAre, 628 sU0 tiba icAdeze mANDa iti bhavati / hRdaye / hRdaya+li 128 sU0 RkArasya ikAre, 177 sU0 dakArastha yakArasya ca lope, 1005 sU0 GinA saha sakArastha ikAre hiAI iti bhavati / praviSTA / praviSTA+si / 350 sa0 rephasya lope, 177 su0 bakAralope, didi-badeva paTThA iti jAte, prastutasUtreNa AkArasya prakAre, 1000 sU0 akArasya ikAre paTTi iti bhavati / bhaNiya, putti !, bhalli, paTTi ityatra prastutasUtrasya pravRttitiA / ali / jas-pratyaye pare sati prastuta-sUtrasya pravRtti pradarzayati vRttikAraH / yathA... ete te'zvAH, eSA, sthalI ete te nizitAH samAH / aba manuSyatvaM mApate, yo mAmi vAlapati yalagAm // 4 // bhAvArtha :-ese te-taba, athavA tad-zabdasyaiva bahuvacanam te, pazvA:-dhoTakAH, eSA sthalIraNAGgaNam, ete se nizitAH tIkSNAH; khagAH-prasayaH santi, ava etAdRze anukula-yuddha-sAmagrI-saMgrahe yuddhakAle ityarthaH / manuSyatvam-manuSyasya bhAvaH manuSyatvaM-pauruSa-puruSabalamityarthaH, zAyate jJAtuM zakyate, maH valgAm---prazva-bandhana-rajju-vizeSa nApi-na kadAcidapi, vAlayati pazcAdAyalayati / ete / etad++jas / 1034 sU0 etadaH sthAne ei itAdeze, 1015 sU0 jaso luki iti bhavati / te / tad + jas / ityatra 1000 sU0 akArasya ikAre, 11 sU0 dakAralope, jaso lukiti iti bhavati / zyAH | aztra + jas / apabhraMze azvArye ghoDa-zabdaH prayuJjayate, 501 sU0 prakArasya prAkAre, jaso luki ghoDA iti bhavati / eSA / etad +si / ityatra 1033 sU0 etadaH sthAne eha ityAdeze, 1015 sU0 selope eha iti bhavati / sthalo / sthalo+si / 348 sU0 sakAralope, prastuta-sUtreNa IkArasya ikAre, sope thali iti bhavati / nizitAH / nizita jas / ityatra 260 sU. zakArasya sakAre, 177 sU0 takArasya lope, prastutasUtreNa prakArasya prAkAre, 1015 sU0 jaso luki nisimA iti bhavati / smaaH| khaDga+jas / 348 sU0 DakAralope,360 sU0 gakA ravitve, 501 sU0 prakArastha prAkAre, prastutasUtreNa akArastha prAkAre, 1015 sU0 jaso luki khAga iti bhavati / atra / avyayapadamidam / 1076 sU0 3. stha sthAne Atthu (etyu) ityAdeze, ditti pare'ntyasvarAdelope ezyu iti bhavati / manuSyatvam / manuSyasya bhAvaH / manuSyatva+si / 1000 sU0 prAdhAkArasya ukAre, 228 sU0 nakArasya NakAre, 1000 sU0 .. .
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 prAkRta vyAkaraNam caturthapAdA ukArasya IkAre, 260 sU0 pakArasya sakAre, 349 sU0 yakAralope, 425 sU0 tvapratyayasya sthAne DimA (i) ityAde, Giti pare'nyasvarAdeloMpe, prastutasUtreNa zrAkArasya prakAre, 1015 su0 serlope muNIsima iti bhavati / jJAyate / zA-dhAtuH pravabodhane jJAne / jJA+kya te| 678 sU0 jJAdhAtoH sthAne jANa ityAdeze, 649 sU0 vayasya strAne Itra ityAdeye, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye 6280 sU0 te ityasya ic (i) ityAdeze jANIgraha iti bhavati / yaH / yad + si / 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 0 kAralo, 1003 sU0 zrakArasya yokAre, selope jo iti bhavati / na / gravyayapadamidaM saMskRtasamaprayujyate / api / zravyayapadamidam / ityatra 481 sU0 dhapparthe vi ityasya prayoge vi iti bhUyati / vAlayati / vala va calane-pazcAdAvartane / bal+bhag+ tib / 630 sU0 miga: sthAne akAreM, 642 sU0 AderakArasya zrAkAre, 628 sU0 tiva icAdeze vAlai iti bhavati / valgAm / valgA + am / 350 sU0 lakAralope, 360 sU0 gakAradive, prastutasUtreNa zrAkArasya prakAre, 1015 sU0 zramo lo da iti bhavati / thali, nisiyA, khagma, muNIsima, vagga ityeSu prayogeSu prastutasUtrasya pravRttirjAtA / evaM vibhaktyantareSu / evam pUrvoktaprakAreNa vibhaktyantareSu zranyAsu viktiSvapi udAhAryam anyAni ja dAharaNAni bodhavyAnIti bhAvaH / 1002 - dazamukhaH suvanabhayaMkarastoSitazaMkaro nirgataH rathavare zrArUDhaH / pramukha upAntra iva devena ghaTitaH || 1 // caTu bhAvArtha:- dazamukhAni yasya sa dazamukhaH rAvaNaH kodRzo'sau rAvaNaH bhuvanabhayaMkaraH, bhuvane bhuva nasya kRte vA bhayaMkaraH- bhISaNaH punaH kIdRzo rAvaNaH ?, toSitazaMkaraH, toSitaH prasannatAM nItaH zaMkara:mahAdevo yena saH punaH kIdRzo rAvaNaH ? rathabare - rathazcAsau varaH tasmin viziSTa-rathe, prArUDhaH sthitaH, punaH kIdRzo rAvaNaH ? nirgataH yuddhArthaM niSkrAntaH / etAdRzo rAvaNaH evaM pratibhAti iva yathA caturmukham catvAri mukhAni yasya saH taM brahmANam, SaNmukhaM SaDmukhAni yasya saHtaM kArtikeyaM mahAdevaputraM dhyAtvAfficer tayoH dazamukhAni ekasmin ekasmin manuSye lAtvA mAdAya, vaivena vidhinA rAvaNo gha ditaH nirmitaH / dshsukhH| dazamukha +si / ityatra 262 sU0 zakArasya sthAne vaikalpike hkAre, 187 sU0 khakArasya sthAne hakAre, 1002 su0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selapi dahamuhu iti bhavati / bhuvanabhayaMkaraH / bhuvanabhayaMkara +si / 228 sU0 nakArasya NakAre, prastutasUtre phasyAkArasya ukAre, 2015 su0 serlope geetrine iti bhavati / toSitazaMkara: / toSizaMkara + 260 prakArasya zakArasya va sakAre, -177 sU0 takArasya lope, pUrvavadeva tosi saMkara iti bhavati / nirgataH / nirgata+si / 229 sU0 nakAras kAre, 350 sU0 rephalope, 360 sU0 gakArasya dvitve, 177 sU0 takArasya lope, pUrvavadeva nimgata iti bhavati / rathavare / rathavara+Gi / 187 sU0 thakArasya sthAne hakAre, 1005 sU0 GinA saha prakA rasya ikAre rahavari iti bhavati / ArUDhaH / mrAGpUrvaka: ruha dhAtuH prArohaye / zrAruh + ktataH / ityatra 877 sU bAraha dhAtoH sthAne caDa ityAdeze, 645 sU0 prakArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, si pratye, 435 sU0 svArthe ka-pratyaye 1100 sU0 svArthe pratyaye svArthika-kapratyayasya ca lope caDimazra + si iti jAte, prastutasUtreNa zrantimasyAkArasya ukAre, 1015 sU0 seloMpe Diara iti bhavati / catucaturmukha+zram / 177 sU0 takAralope, 350 sU0 rephasya lope, vaikalpikatvAt 368 sU0 ma kArasya dvitvAbhAve, 187 sU0 khakArasya kAre, prastutasUtreNa mandhyAkArasya ukAre, 1015 sU0 zramo lope
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ reennnnn aturmapAdaH *saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * bajaha iti bhavati / SaNmukham / SaNmukha+pam / ityatra 265 sU0 SakArasya chakAre, 25 sU0 NakArasyAnusvAre,157 sU0 khakArasya hakAre,pUrvavadeva chaMmuha iti bhavati / dhyAtvA / dhyadhAtuH cintAyAm / dhye+paravA / ityatra 677 sU0 dhyadhAto sthAne bhA ityAdedeze, 1110 sU0 ktvaH sthAna ivi ityAdeze bhAiti iti bhavati / ekasmin / eka+Di / 370 sU0 kakAradvitve,bAhulyena 4 sUtrasthApravRttau,1028 sU0 : sthAne hi ityAdeze pati iti bhavani ! lAkSAndA sAdAne ! lA+ktvA / upayukta-bhAivi-madeva lAiva iti sAdhyam / iva / yadhyayapadamidam / 1115 sU0 ivArthe nAvaI ityasya prayoge, 229 sU0 nakA rasya NakAre jAvada iti bhavati / devena dev+yaa|151 sU0 aikArasya maha ityAdeze, 1004 sU0 antyAkArastha ekAre,1013 sU0 TApratyayasya anusvAre vA iti bhavati / aditaH / ghaTita+si / ityatra 195 sU0 TakArasya ukAre,177 sU0 takAralope,435 sU0 svArtha ka-pratyaye, 1100 sU0 svArthe apratyaye kapratyayasya lope ca, prastutasUtreNa prakArasya ukAre, 1015 sU0 selIpe ghahita iti bhavati / bahamuha, bhuvana-bhayaMkara,tesima-saMkara,NigaDa,baDiumuha cha muhapaniSata ityatra prastutasya [1002] sUtrastha prvRttirjaataa| *atha apabhraza-bhASA-vidhi* mahAvIra parameza haiM, karuNA ke avatAra, dhotarAga akhileza haiM, jAeM saba blihaar| zAnsisuSA ke puJja haiM, kSamA kyA sAkAra, karatA hUM prabhu vIra ko, vavata bArambAra / dayAzIla gurudeva haiM, munivara AtmArAma, dharma-divAkara jilamavana,japa tapa saba abhirAma / guruvara kI zuma zaraNa le, hindI meM vyAkhyAna, apabhraMza kA dhyAna se, karatA hai "muni jnyaan"| haimazabdAnuzAsana meM prAkRta aura zaurasenI Adi jina 6 bhASAnoM kA vivecana kiyA gayA hai, una meM apabhraMza bhASA kA antima sthAna hai| koSakAroM ke mata meM apabhraMza bhASA prAkRta bhASAmoM kA vaha paravartI rUpa hai, jina se uttara bhArata ko Adhunika prArya bhASAoM kI utpatti mAnI jAtI hai| prastuta prakaraNa meM apabhraMza bhASA ke vyAkaraNa sambandhI vidhividhAna kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai / prAkRta, zaurasenI, mAgadhI, paMzAcI tathA culikA-paizAcI ina bhASAoM se apanaza bhASA kyA bhinnatA lie hue hai ? isa prazna kA prastuta prakaraNa meM samAdhAna kiyA jaaygaa| 1000-apabhraMza-bhASA meM svaroM ke sthAna meM prAyaH anya svaroM kA Adeza ho jAtA hai| arthAt kisI bhI svara ke sthAna meM koI bhI svara kiyA jA sakatA hai| jaise ----kazcit kantu,kAcca (yaha mampayapada-prazna, harSa aura maGgala kA bodhaka hai),2riNaH- veNa, vINa (kezoM kI coTI, gus)| :
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... .... -men-ahe......... . * prAkRta vyAkaraNam * catuthapAda: mAhuH= bAha, bAhA, bAhu (bhujA), 4--pRSTham = paTTi, piDi, puddhi (pITa), 5---tRNam --taNu, tiNu, tRNu (tinakA), 6-sukRtam = sukidu, sukilo, sukadu (acchA kAma), 7-klinaka: kinna pro, kilinnI (ghAI), lekhA liha,lI,leha (rekhA, lakIra,bAha), gaurIgari, gori (pArvatI, sundasaGgI), yahAM para svaroM ke sthAna meM anya svaroM kA Adeza kiyA gayA hai| vRttikAra pharamAte haiM ki prastuta sUtra meM sUtrakAra ne "prAyaH (Ama taura para)" isa pada kA jo grahaNa kiyA hai, isa ke bala se "apabhraMza bhASA meM jo vizeSa niyama batAe jA rahe haiM"vahAM para bhI kahIM prAkata aura kahIM para zaurasenI-bhASA ke samAna kArya kiyA jA sakatA hai| bhAva yaha hai ki prastuta sUtrokta prAyaH yaha pada apabhraMza bhASA meM bhI prAkRta paura zaurasenI bhASA ke niyamoM ko lAgU kara detA hai| 1001-apabhraMza bhASA meM si Adi pratyayoM ke pare rahane para nAma-prAtipadika ke antima svara ko prAyaH dIrgha aura lasva svara ho jAtA hai| arthAt hastra svara, dIrgha aura dIrghasvara, hrasva svara bana jAtA hai| si-pratyaya kA udAharaNa mAyakaH zyAmalaH, nAyikA bampaka-varNA / isa suvarNarekhA kaSa-paTTake basA || arthAta kavi nAyaka aura nAyikA ke varNa-gata saundarya kA varNana karatA humA kahatA hai ki nAyaka (kisI kAvya kA caritanAyaka, mukhyapuruSa) zyAma (kRSNa) raMga kA hai aura nAyikA (kAzya kI pradhAna pAzrI svAmI, bhAvI, sammAna : sargaraMga) vAlI hai| ina donoM kA sambandha aisA hai,jaise kaSapaTTaka (sonA parakhane ke lie ghisAne ke kAma meM Ane vAlA kAlA-patthara kasauTI) para suvarNa kI rekhA (lakIra) de rakhI ho| yahAM para mAyaka: bolA tathA prayAmataHsAmalA ke prakAra ko prAkAra, nAyikAvaNa tathA suvarNarekhA-suvaNNareha ke prAkAra ko prakAra kiyA gayA hai / prastuta sUtra meM prAyaH isa pada kA grahaNa hone se campA-vazI tathA viSayI yahAM para IkAra ko ikAra nahIM ho sakA / AmantraNa sambandhI si-pratyaya kA udAharaNa nAyaka! mayA svaM vAritaH, mA kucha vIrgha mAnam / nidrayA gamiSyati rAtriH, zoghra bhavati vibhAtam // 2 // . prati-nAyikA kupita nAyaka se kaha rahI hai ki he nAyaka ! maiMne tujhe rokA thA, yaha satya hai kintu lambe samaya taka abhimAna mata kara,kyoMki rAtri to nidrA se hI atIta ho jAegI, aura phira zIghra prabhAta ho jAne vAlA hai| yahAM para 1-pAyaka ! holla ko hollA ! (prakAra ko prAkAra), 2-vAritaH vAriya ko pAriyA (prakAra ko prAkAra), 3. vIrghamvIha ko bohA (akAra ko prAkAra), 4-ninayA ko nihae (mAkAra ko prakAra) banAyA gayA hai| strIliGga kA udAharaNa --- tri! mayA bhariNatA tvaM, mAkura vakro dRSTim ! ...: putri! sakA~ bhallIryamA mArapati hRdaye praviSTA // 3 // arthAta--mAtA apanI putrI ko samajhAtI huI kahatI hai ki he putri ! maiMne tujhe kahA thA ki daSTi ko vakra-kuTila (vikAramaya) mata kara,kyoMki putri! vakra dRSTi hRdaya meM praviSTa hokara sakarNa (tIkSNa bhoka vAle bhAle kI bhAMti manuSya ko mAra detI hai|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkA-dvayopetam jaise pulliGga meM si Adi pratyayoM ke Age rahane para zabdoM ke dIrgha svara ko hrasva tathA hastha svara ko dIrgha svara ho jAtA hai, vaise strIliGga meM bhI dIrgha svara ko hrasva maura hasva svara ko dIrgha svara ho jAtA hai| jaise yahAM para tIsare zloka meM),1-bhariNatA-bhaNiyA ko bhariNaya (mAkAra ko prakAra), 2-putri! = puttI ko pusi! (IkAra ko ikAra), 3-bhallIH bhallI ko bhalli (IkAra ko ikAra), tathA 4-praviSTA paTThA ko paiTTi (prAkAra ko ikAra) banAyA gayA hai / jas-pratyaya kA udAharaNa ete se'zvAH, eSA sthalI ete te nizitAH khagAH / / atra manuSyatvaM jAyate yo nApi bAlayati valmAm // 4 // " arthAt-yuddhakAla meM senApati apane sainikoM se kaha rahA hai ki ye ve thor3e haiM, yaha yuddha-bhUmi hai aura ve ye tIkSNa khaDma haiM, yuddha-sAmagrI se paripUrNa aise yuddhakAla meM jo yoddhA apane ghor3e kI lagAma poche nahIM khIMcatA, arthAt mAge bar3hatA hai, usI yoddhA kA bIratva jAnA jAtA hai / yahAM para 1-sthalI balI ko yali (IkAra ko ikAra), 2-nizitAH=nisina ko nisiA (prakAra ko thAkAra), 3-valgAm = bagAko vagga (AkAra ko prakAra),4-khaDgAH khaggA kA khagga (prAkAra ko prakAra), banAyA gayA hai| vRttikAra pharamAte haiM ki isI prakAra anya vibhaktiyoM meM bhI aise udAharaNoM kI kalpanA kara lenI cAhie, jinameM dIrdha ko hrasva aura hrasva ko dIrgha svara banAyA 1002-apanaza mAvAsa dhAra mama, i, modI payoM ko rahane para prakAra ke sthAna Vi meM ukArAdeza se - . . . . . . bazamukhaH bhuvanabhayaMkarastoSita-zaMkarI mirgataH raNavare aart|| caturmukhaM. SaNmukhaM dhyAvA ekasmin lAtvA debena dhadilaHzA arthAt-bhuvana (saMsAra) ke lie bhayaMkara aura toSita-zaMkara (jisane tapasyA dvArA zaMkara ko prasanna kara rakhA ho) dezamukha (dazamukha vAlA) rAvaNa zreSTha ratha para pArUDha (savAra) ho kara niklaa| aisA pratIta hotA hai ki mAnoM caturmukha (cAra mukha vAle) brahmA tathA 6 mukha vAle kArtikeya kA cintana karake dazamukhoM ko eka hI zarIra meM lAkara deva (bhAgya) ne use banAyA hai / siMpratyaya pare rahane para 1--vazamukhaH (dahamuha),2--bhuvana-bhayaMkaraH (bhuvaNa-bhayaMkaru),3--toSitazaMkaraH (tosina-saMkara),4-mirgataH iNigmAu),5-AratuH (caDimAu),6-ghaTitaH dhaSThiprau) ina zabdoM ke prakAra ko ukAra huA tathA am-pratyaya pare rahane para-1-caturmukham (caumuhu) aura2-SaSamulam (chaMmuha) ina zabdoM ke prakAra ko ukAra kiyA gayA hai| jaise ina zabdoM meM si tathA am pratyaya pare hone para prakAra ko ukAra kiyA gayA hai, vaise prathamA tathA dvitIyA vibhakti ke eka vacana ke pare hone para anya udAharaNoM meM bhI prakAra ko ukArAdeza kara lenA caahie| * * atha julliGgIya-syAkSi-viniH * 1003-sau pusyodvA / 8 / 4 / 332 / apabhraze pullioM vartamAnasya nAmno'kArasya sau pare prokAro vA bhavati / agalipa-neha-nibaTTAhaM jomaNa-lakkhu vi jAu / , barisa-saeNa vi jo milai sahi ! sokkhahaM so ThAu // //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 prAkRta-vyAkaraNam puMsIti kima ? praGgahi~ zraGgu na miliDa hali ! prahareM graharu na pattu / kohi gae buddha rAma // 2 // 1004 - eTTi / 5 14 / 333 | apabhraM ze prakArasya TAyAmekAro bhavati / je mahu diNNA vigrahaDA vahaeM pavasanteNa / tANa gaNantie aMguliDa ajjaribhrAu naheNa // 1 // 1005 - Dinecca / 8 / 4 / 334 | apabhraMze prakArasya GinA saha ikAraH, ekArazca bhavati / sAyada upari taNu gharai tali dhallai rayaNAI / sAmi sumicchu vi pariharai samAroha khalAI // 1 // caturthapAda: tale ghallai / 1006-- bhisyedvA / 514 // 335 // zrapatra meM akArasya bhisi parai ekArI vA bhavati / guNahi na saMpas, kitti para phala lihithrA bhuJjanti / kesari na lahai boDi vi gaya lakkhehi ghepyanti // 1 // 1007- ise hai / 8 / 41336 // zrasyeti paJcamyantaM vipariNamyate / apana se prakAzasparasya se, hu ityAdezau bhavataH / vaccha gRha phalaI jaNu kaDu-pallava bajjei | to vi mahaddumu suzraNa jithe te ucchaGgi parei // 1 gRha 1008 - yaso huM 18641337 | apabhraMze prakArAtparasya bhyasaH paJcamI-bahuvacanasya huM ityAdezo bhavati / dUruDDANeM paDiu khalu prappaNu jaNu mArei / jiha giri-siGga pani sila annu vi cUrukarei // 1 // 1006 - usaH su-hossavaH | 8 | 4 | 338 | apabhraMze prakArAtparasya saH sthAne su, ho, ssu iti zraya prAdezA bhavanti / jo guNa govai prapaNA payaDA kara parassu / tasu hajeM kali-jugi dullahahI bali-kijjau~ suzraNastu // 1 // 1010 - zramo haM / 8 / 4 / 336 | apabhraMze nakArAtparasyAmo hamityAdezo bhavati / taha~ tajjI bhafGga na vi teM avaDa-Di vasanti / aha jaNu laggivi uttara graha saha saI majjanti // 1 //
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 157 1011 - huM cedudbhyAm 8 4340 zastra se kAkAcyA mohaM haM cAdezau bhavataH / are astas aft tarahu~ sauhi~ pakka-phalAI / so vari sukkhu paTu Na vi kaNNahiM khala-vayaNAI // 31 // prAyo'dhikArAt kvacitsupo'pi hUM / dhavalu visUras sAmizraho garunA maru piklevi / ha kina jusa duhu~ disihi khaNDa doNi karevi // 1 // 1012 - Gasi bhyas GInAM hai-huM-hayaH / 8 / 4 / 341 / prapabhraMze idudbhyAM pareSAM Gasi myas. Gi ityeteSAM yathAsaMkhyaM he, huM, hi ityete traya AdezA bhavanti / GaseheM / giri silAyalu tarahe phalu gheppara nIsAnnu / yaso huM dharu melleviNa mANusahaM to vi na rucca rantu // 1 // taru vi vakkalu phalu muNi vi parihaNu asaNu lahanti / sAmihu~ eti zrangalauM prAyaru bhiccu gRhanti // 2 // Gehi / maha virala mahAu ji kalihi ghambhu / 1013 - prATTo NAnusvAro 841342 | prapatra se prakArAtparasya TAvacanasya pAinusvArAvAdezau bhavataH / bahueM pavasanteNa / [ 333.4] / 1014 --eM cedutaH / 8 / 4 / 343 | apabhraMze ikArokArAbhyAM parasya TAvacanasya paM cakArAt sA'nusvArau ca bhavanti / eM rnnaa'nusvaarau| zraggie~ uNhara hoi jamu vAeM solu te / jo puNa aggiM sIlA tasu uNhattaNa phe 11211 vipina zrArau jai vi piu to thi taM zrANahi ajju / pragmiNa daDDA jai vi ghara to leM aggiM kajju // 12 // evamukArAdapyudAhAryAH / 1015-syam - jas-zasAM luk / 8 / 4 / 344 / prapatra zesi grama, jas, zas ityeteSAM lopo bhavati / ei ti ghoDA eha thali / [330.4] ityAdi / atra syam-jasA lopaH / jiva jivaM vakima lonaNahaM Niru sAmali sikkhei / titi vamma niyansara khara-patthara tikkhei // 1 // ityapi pAThAntara vidyate /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ memade 158 atuSAdaH patra syam-zasA lopH| 1016-SaSThyAH / 5 / 4 / 345 / apabhra se SaSThamA vibhaktyAH prAyo lug bhavati / saMgara-saehi ju vaNNiA devaskhu amhArA kantu / .. aimattahaM catta kusahaM gaya kumbhaI dArantu // 1 // pRthagyogo lakSyAnusArArthaH / 1017-grAmantrye jaso hoH|| 4 / 346 / apabhraze aAmantrye'rthe vartamAnAnnAmnaH parasya jaso ho ityAdezo bhavati / lopA'pavAdaH / taruNaho!,tarurigaho! muNiu maI karahu ma appahI ghaau| 1018-bhissupohi / 8 / 41347 / apabhraMze bhissupoH sthAne hiM ityAdezo bhavati / guNahi~ na saMpai kitti para [335.4] / sup / bhAIrahi jiveM bhArai magge hi tihiM vi pytttti| * atha pukhilaNIya-syAdividhiH * bhapabhraMza-bhASAyAM pulliGga-prakaraNe syAdi-pratyayaH sambandhitaM yadvidhividhAna samIhitaM bhavati, tatpradarzayatyAcAryaH / yathA. .. 1003-- . . agalita-sneha- nisAnAM yojana-lakSamapi yAtu / / varSazatenA'pi yaH milati sakhi! saukhyAna sa sthAnam // 1 // bhAvArtha:-he sakhi ! saH me priya iti yAyata, saukhyAnAM sukhameva saukhyaM teSAm sthAna-kAraNaM vidyate / kozAnA saukhyAnAm ? agalita-sneha-nivatAnAma, agalito avinaSTaH snehaH tena nivRttamniSpannam, teSAm / yaH priyaH yojanalakSamApi, casvAraH krozAH gojanaM teSAM lakSamapi yAtu-gacchatu, kica, yaH varSazatenA'pi, varSANAM zataM, tena, varSazatavyatikrAnte'pi milati--sanmukhamAyAti tathApi saH saukhyAnAM jana jAyate / ayaM bhAvaH-yatra pArasparikaH snehastatra varSazatenApi yadi sammilanaM bhavettadApi tat sukhotpAdakaM bhavati / prataevocyate-. dUrastho'pina dUrasthaH, yo yasya havaye sthitaH / yo yasya havaye nA'sti, samIpasmopi purataH / / 1 / / pragalita-sneha- nisAnAm / pragalita-sneha-nivaMta+pAm / 177 sU0 takAralope, 348 sU0 sakAralope, 350 sU0 rephalope, 126 sa0 RkArasya prakAre,300. sU. ttasya TakAre, 360 sU0 TakArahirave, 1010 sU0 prAmaH sthAne ha ityAdeze, 1001 sU0 antyAkArasya prAkAre agalia-neha-nivaTTAhaM iti bhavati / yojana-lakSam / yojanalakSa+si / ityatra 245 sU0 yakArasya jakAre,177 sU0 jakAralope,228 sU0 nakArasya kAre,274 sU0 kSasya khakAre,360 sa0 khakAradvittve,361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre,1002 sUt antyA kAraNa ukAre,1015 sa. selope joaraNa-lakya iti bhavati / api / adhyayapadamidam / 489 sa0 adhyarthe vi ityavyayapadaM prayujyate / yAtu / yaa-dhaatuHpraapnne| yA+tuva / ityatra 245 sU0 yakArasya jakAre, 662 sUtreNa tuvA sthAne du ityAdeze, 177 sU0 dakAralope jAu iti bhavati /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturbhapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * parvazatena / varSazata+TA 1 376 sU0 rephAt pUrve ikArAgame, 260 sU0 SakArasya zakArasya ca sakAre, 177 sU0 takArasya lope,1013 san TA-pratyayasya NakAre, 1004 sU0 akArasya sthAne ekAre varisasaeNa iti bhavati / yaH / yad+si / ityatra 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 sU0 dakAralope, prastutasUtreNa akArasya prakAre, 1015 sU0 serlope jo iti bhavati / milati / mila saMgame-milane / mila+ likhu / 910 sU0 prakArAgame,628 sa0 tivaH sthAne icAdeze milA iti bhavati / sakhi !! sakhI+si / ityatra 187 sU0 strakArasya hakAre,1001 sU0 IkArasya ikAre,1015 sU0 selope sahi! iti bhavati / saukhyAmAm / saukhya+mAm / 159 sa0 praukArasya okAre,349 sU yakAralope, 360 sU0 khakArasya dvittve, 361 sU0 pUrvavakArasya kakAre, bAhulyena 84 sUtrasyApravRttI, 1010 sU0 mAmaH sthAne hai ityAdeze,1082 sU0 anusvArasya anunAsike jAte soksaha iti bhavati / 1001 sUtre prAyo-grahaNAdatra akArasya prAkAro na jAtaH / tat / td+si| 575 sU0 takArasya sakAre, 11 sa0 dakAralope, 1003 sU0 prakArasya okAre, 1015 sU0 selope so iti bhavati / sthAnam / SThA (sthA) dhAtuH gatinivRttau / sthA+lyuTa ana / 687 sU0 sthAdhAtoH sthAne ThA ityAdeze,bAhulyena na ityasya lope, sipratyaye, 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selope ThAu iti bhavati / go, so ityatra prastutasUtrastha pravRttirjAtA / pusauti kim ? pullige eva prastutasUtrasya pravRttirbhavati, nAnyatra / yathA ____ aGgaiH paGga na milita, sakhi ! apareNAgharamaprAptaH / priyasya pazyantyAH mukhakamalameSa surataM samAptam / / 2 / / bhAvArtha:-kAcit sakhI nijasakhI prati nijadUnaM kathayati / yathA- he sakhi ! aGgaH zarIrAvayavaiH saha aGga ma militama, aSareNa adhastanauSThena saha prabara:-adhastanauSThAna prAptaH, kintu priyasma 'mukSakamalaM kamalatulyaM priyasthAnanameva pazyantyAH-pravalokayantyAH mama surataM samAptam, kAmakoDA smaaptaa| saMbhogehA na pUrNatAM gateti bhAvaH / / mnH| aGgamAbhis / ityatra 1018 sa0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 anusvArastha anunAsike aDmahi iti bhavati / aGgamam / aGga+si / klIbatvAdatra prastutasUtrasyApravRtto 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope aGgu iti bhavati / na / avyayapadamida saMskRtasamameva apameM prayujyate / mililama / milita+si / ityatra 177 sU0 takAraloge, klIbatvAvatra prastutasUtrasyApravRttI, pUrvavadeva milija iti bhavati / sakhi ! skhii+si| ityatra 466 sUtreNa sakhyA grAmaMtraNArtha hale iti prayujyate, 1000 sU0 ekArasya ikAre, avyayatvAt seloye hali! iti bhavati / praghareNa / adhara + ttaa| 187 sU0 dhakArasya hakAre,1004 sU0 prakArasya ekAre,1013 sU0 TApratyayasva anusvAre prahare iti bhavati / adharaH / adhara-+-si-ahara+si / vaikalpikatvAt prastuta-sUtrasyApravRttI, 1002 sU0 akArastha sthAne ukAre 1015 sU0 selope aharu iti bhavati / praaptH| prApta+si / 350 sa0 rephasya lope, 84 sa0 saMyoge pare hrasve, 348 sU0 pakAralope, 360 sU0 takAradvittve, vaikalpikatvAtra prastutasUtrasyApravRsau, pUrvavadeva patta iti bhavati / priyasya / priya + us / ityatra 350 sU0 rephasya lope,177 sU0 yakArasya lope, 1016 sU 0 iso lope pima iti bhavati / pazyantyAH / zira (dRza) darzane / apabhraMze zArthe 1066 su0 joya iti dezya-dhAtuHprayujyate tataH joma+tu iti jAte,671 sa0 zatuHsthAne nta ityAdeze, strItvavivakSAyAM 521 sa0 DI-I)-pratyaye,10 sU0 svarasya lope,prajjhIne pareNa saMyojye, as-pratyaye, jomantI+isa iti sthite. 1001 sU0 IkArasya ikAre,1021 sU0 i-seH sthAne he ityAdeze,
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ wasunnyleonymmyamARMAAAAAAA 3. ". .. * prAkRta-vyAkaraNam * catupAya: 1051 sU0 uccAraNalAghave amti ati bhavati / mukhakamalam / mukhakamala+mam / 187 sU0 khakArasya hakAre, klIbatvAdatra prastutasUtrasyApravRttI,1002 sU0 antyAkArasya ukAre,1015 sU0 pramA lope muhakamalu iti bhavati / evameva / adhyaya-pada-dvayam / 1011 sU0 evameva ityasya sthAne embai ityAdeze embana iti bhavati / suratam / surata-+-si / 177 sU0 takAralope, klIbatvAdatra prastutasUtrasyApravRttI, 1002 sU0 mantyAkArasya sthAne ukAre, 1.15 sU0 selope suraja iti bhavati / samAptam / samApta+si / 64 sasaMyoge pare hrasve, 348 sa0 pakAralope, 360 sa0 takAradvisve,klIbatvAyatra prastutasUtrasyApravRttI 1002 sU0 prakArasya ukAra, 1015 selope samatu iti bhavati / asu, miliDa, muha kamalu, surata, samata ityatra klIbatvAt prastuta sUtrasya pravRttinaM jaataa| 1004 ye mama vasA vimA:, yitena prvstaa|| tAn gaNayantyAH aGgulya jarjaritA nakhena // 1 // bhAvArtha:--pravasatA-dezAntaraM gacchatA satA pitena-priyeNa mama-madartha ye divasA:-dinAni basA:niyatIkRtAH, iyato divasAna yAbadahaM punarAgamiSyAmi evaMvidhana vacasA ye divasAH saMketitAH mAsana, tAna divasAn makhena-karAgreNa paNamasyAH mama amulyaH sarjaritAH-jIrNatAM gatAH / ye| yad+jas / ityatra 245 sayakArasya sthAne jakAre, 547 sU0 jasaHsthAle De(e)ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope je iti bhavati / mam / asmad + Gas / ityatra 1050 sUisA saha asmadaH sthAne maha ityAdez maha iti bhavati / tA: / datta+jas / 60 prAdhAkArasya ikAre, 314 sUtta ityasya sthAne NakAre,360 sU0NakAradvittve,1001 su0 akArasya prAkAre,1015 sU0 jaso lope viSNA iti bhavati / vivasAH / divasa+ jas / ityatra 177 sU0 vakAralo,263 sU0 sakArasya hakAre,435sU. svArthe kA pratyaye,1100 sU0 DaDa-(aDa)-pratyayasya,kapratyayasya lo ca,diti pare'ntyasvarAdelope,10010 akArasya prakAre, jaso loye viDA prati bhavati / bapitena / dyit--ttaa| ityatra 177 sU0 yakArasya takArasya ca lopa, 1004 sU0 makArasya ekAre, 1013 sU0 dAsthAne'nusvArevAeM iti bhavati / prvstaa| prapUrvaka:-vas dhAtuH pravAse / prvs+shtR| ityatra 350 sU0 rephalope, 910 sU0 akArAgame, 670 sU0 shtu| sthAne nta ityAdeze,1004 sU0 akArasya ekAre,1013 sU0 dAsthAne prakAre pabasanterA iti bhavati / tAn / tad+zas / ityatra 11 sU0 dakAralope, 1001 sU0 prakArastha prAkAre, 415 sU. zasaH sthAne NakAre tANa iti bhavati / gaNayanyAH / gaNa gaNanAyAm / ga+zata / 910 sU0 prakArAgame, 671 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeyo,strItvavivakSAyAM 521 sa. DI-(I)-pratyaye,10 sa0 svare pare svarasya loNe, 518 sU0 husaH sthAne ekAre, 1001 sU0 IkArasya ikAre gaNantie iti bhavati / amulyaH / / aguli+jas / 1019 sU0 jasA sthAne ukAre aliu iti bhavati / arSaritAH / jrjritaa+js| 350 sU0 rephasya lope, 360 sU0 jakAra-dvitve. 177 sU0 takAra lope, pUrvavadeva amarimAja iti sA'yam / nakhena / nakha+TA / 187 sU0 khakArasya hakAre, 1004 sU0 prakArasya ekAre, 1013 sU0 TApratyayasya NakAre naheNa iti bhavati / vAieM, pAlamteNa, naheNa ityatra prastutasUtrasya prvRttiaaNtaa| . 1005-- sAgara upari tuNaM parati, tale kSipati ratnAni / svAmI subhatyamapi pariharati sammAnayati khalAn // 3 // bhAvArtha:-sthAmI-nAyakaH, subhatyamapi zobhano mRtyaH-sevakA,tamapi pariharati-tiraskaroti,athaca salAma-duSTAna smmaanyti| kaH iva yathA sAgara:-samudraH ratnAni sAropeta vastUni tane adhomAge hila
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 Hanuman Smelar caturthapAdaH *saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * pati-pAtayati teSAM kSepa karoti kintu taga-dhAsamupari-jAkhasyolabhAge dharati-dhAra yati / yathA sAgara. sthA prAkRtikaH svabhAvaH, evameva svAmino'pi svagAyo'stIti bhaavH| sAgaraH / sAgara+ si / 177 sU0 gakAralo, 180 sU0 yakArazrutau, 1002 sU0 antyAkArasya. ukAre,1015sala selopesAyaha iti bhavati / upri| adhyayapadamidam / 370 sa0pakArasya dvittve upari iti bhavati / tamam / tRNa-pam / 126 sU0 RkAsya prakAre, 1002 sU0 akArastha ukAre, 1015 sU0 pramo lope tA iti bhavati / dhrti| dhar3a (dha) dhaarnne| 5+ti / ityatra 905 sU0 RkArasya para ityAdeze. 120 sa0 tivaH sthAne icAdeze va dati bhavati / tle| tala+Di? sU0 minA saha prakArastha ikAre tali iti bhavati / kSipati / kSi-dhAtu: prakSepe / kSip +liva / apaaze zipArthe dhalla iti dezyadhAtuH prayujyate, 628 sa0 tiba icAdeze dhallA iti bhavati / ratnAni / rasta jis / 372 sU0 nakArAt pUrve akArAgame, 177 sU0 takAralope, 180 sU0 yakArabhuto, 228 sU0. nakArasya NakAre, 1001 sUka prakArastha prAkAre, 1024 sU0 jasaH sthAne I ityAdeze rayagAI iti bhavati / samAya: syaamidaa-hi| 3500 akArala, 11 10 nakAralope, 1015 sU0 seopa sAmi iti bhavati / subhRtyam / subhRtya-am / ityatra 12% sU0 RkArastha ikAre, 284 sU0 tyasya sthAne cakAre, 360 sU0 cakAradvittve, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 samo lope subhincu iti bhavati / api / adhyayapadamidam / 489 sU0 apyarthe vi iti pryujyte| pariharati / paripUrvakaH hRdhAtuH pariharaNe / 905 sU0 RkArasya ara ityAdeze, 628 sU0 tivaH sthAne ilAdeze pariharA iti bhavati / samAnapati / sampUrvaka mAn-dhAtuH samAnane / sam-mAn +Nig-+tin / 23 sU0 makArAnusvAre, 638 sU0 riNagaH sthAne ekAre, pUrvavadeva saMmAnera iti bhavati / bAhulyenAtra 228 sU0 nakArasya NakAro na jAtaH / khalAn / khala+zas / 1001 sU0 pakA rastra prAkAre, 34 su0 klIbarave, 1024 sU0 zasa: sthAne iM ityAdeza khalAI iti bhavati / tali ityatra prastutasUtreNa khimA saha prakArasya ikAro jAtaH / yatra DinA saha akArasya ekAroM bhavati, tadudAharaNaM pradaryate / yathA--tale / tala + ddi| 1005 sU. DinA saha akArasya ekAre tale iti bhavati / kSipati =callai, pUrvavadeva sAdhyam / 1006- gugaH na saMpat kosiH para, phalAni likhitAni bhuanti / kesarI kapavikAmapi na labhate gajA: lakSaH gRhyante // 1 // bhAvArtha:-gugaH zauryAdiguNaiH kItirbhavati,yazas-sampadaH prAptirjAyate, paraM-kintu taiguNaiH sampata na prApyate / phalAni-karma-phalAni likhitAni, lalATapaTTake-mastake yathA'GkitAni santi tathaiva bhujantiprAptuM zakyAni bhavanti / bhAgyAdeva lAbho jAyate / enamevAbhiprAya dRSTAntena spaSTayati ilAkakAraH | yathA--kesarI siMhaH zauryAdiguNasampanno'pi padakAmAtramapi mUlyaM na labhate kintu gajAH siMhamapekSya vIravAdiguNa honA api lauH gAnte-prApyante / guNebhyo bhAgya balavattaramiti bhaavH| guragaH / guNa+bhis / 1006 sU. akArasya vaikalpike ekAre, 1018 sU0 bhisaH sthAne hiM ityAdeze, 1082 sU0 anusvArasya anunAsike guraNehi guNahi iti bhavati / na / avyayapadamidaM saMskRtasamamevApabhra ze prayujyate / saMpat / saMpad si / 1071 sU0 dakArastha ikAre, 1015 sU* selope saMpaha iti bhavati / kIrtiH / koti+si / 84 sU0 saMyoge pare hrasve,350 sU0 rephasya lope,360 sU lakAradvitthe, sesoMpe kisi iti bhavati / param / avyayapadamidam / 1089 sU0 'param' ityasya para ityAdeze para iti bhavati / phalAni / phala + shs| 1015 sa.0 zaso lope phala iti' bhavati / likSitAni / li. jita+zas / 187 sUtreNa khakArasya hakAre, 177 sU0 takAralope,1001 sU0 prakArasya prAkAre, so
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ amr nAmARA.AMARo. meanROMIRRIBNKRANSMISS * prAkRta-vyAkaraNam caturtha pAdA lope lihiA ili bhavati / bhumanti / bhujadhAtuH pAlanA'bhyavahArayoH / saMskRtanigramena bhuJja+anti iti jAte,910 sa0 prakArAgame, 631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze bhajanti iti siddham / kesrii| kesarin+si / ityatra 11 sa nakAra lope,1015 sU0 selope kesari iti bhavati / na 1 avyayapadamidam / / saMskRtasamamevApabhraze prayujyate / labhate / labhaSa-(labha)-dhAtuH lAbhe / labh +te / 910 sU0 prakArAgame, 187 sU0 bhakArasya hakAre. 628 sU0 te ityasya sthAne icAdeze sahai iti bhavati / parikAm / kapadikA+pram / apabhraze kapadikArthe 1093 sU0 boDiyA itiH zabdaH prayujyate,100120 AkArasya prakAre, 1015 sU0 amo lope boDisa iti iti bhavati / adhi-vi,prakriyA 489 sUtre jJeyA / gajAH / gaja+jas / ityatra 177 sU0 jakAralope, 150 sa0 yakArazratau, 1015 sU0 jaso lope gaya iti bhavati / loH / lakSa+bhis / ityatra 274 sa0 kSasya khakAre,360 sa0 khakArasya dvitve, 361 sU0 pUrva'khakArasya kakAre,1006 sa0 akArasya vaikalpike ekAre,1018 sa0 bhisaH sthAne hi ityAdeze lakkhehi iti bhavati / gahante / graha -dhAtuH upAdAne / graha+kya+ante / 927 sU0 graha-dhAtoH sthAne gheppa ityAdeze, kyasya ca lope,631 ante ityasya nti ityAdeze gheppanti iti bhavati / guraNehi, gurapahi, lakhehi .ityatra prastutasUvasya prvRttirjaataa| 1007-aspaiti paJcamyantam ! 5002masya sidaM SaSThyantaM vartate,kintu prastute (1007) satre tatpadaM paJcamyantena vipariNamyate-parivartyate / vyAkaraNa-zAstre-'arthavazAda vibharita pariNAmaH' iti nyAyaH mAdriyate / ataevA'tra sssstthyaa| sthAne paJcamyA: vipariNAmo jAtaH / phalataH ita prArabhya,akArAt' ityasya pdsyaanuvRttirbodhyaa| ... vRkSAda gRha NAti phalAni, janaH kaTupallavAn varjayati / tato'pi mahAnumaH sujano yathA sAnussaGage parati // 1 // bhAvArtha:-jana:-manuSyaH vRkSAda pAsvAdayogyAni phalAni gahNAti, parantu kaTupallamAna-kaTavacAbhI pallavAH, tAn, madhurasvAda rahitAni patrANi varjayati-parityajati / tato'pi-tathApi mahAdrumaHmahAzcAsI drumaH-vRkSaH sujana ivanyathA zreSThajana: durjanamapi mAzraye dharati tathaivetyarthaH / sAm kaTu-pallabAnu utsaGge koDe parati. tebhyaH prAzrayaM dadAtIti bhaavH| ... : vRkSA / vRkSa+ isi / 126 sU0 RkArasya prakAre, 288 sa 0 kSasya sthAne chakAre, 360 sa0 chakAradvitve, 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, 1007 sU0 usaH sthAne he ityAdeze, 1081 sU0 ekArasya uccAraNe lAghave anunAsike jAte baccAhe iti bhavati / gallAti / graha, upAdAne / graha, +ti / ityatra 880 sU0 graha-dhAtoH sthAne geNha ityAdeze,1000 sU0 ekArasya RkAre, 628 sU0 titrA sthAne icAdeze gaNhata iti bhavati 1 phalAni / phl+js| 1024 sa0 jasa: sthAne I ityAdeze phala iti bhavati / janaH / jana+si / 228 sU0 nakArasya rAkAre,1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selo jagu iti bhavati / kaTupallavAn / kaTupallava+ zas / 195 sU0 TakArasya DakAre,klIbavAmAvAta 1024. sU0 zasaH sthAne I ityAdezAbhAve, 1015 sa0 zaso lope kapallava iti bhvti| varjayati / vRjI-(karja)-dhAtuH varjane / saMskRtaniyamena varja+Nig+tiv iti jAte, 350 sU0 rephasya lope, 360 sUjakArasya dvitve, 638 sU0 NimaH sthAne ekAre, 628 sU0 titraH sthAne icAdeze vajei iti bhayati / tataH / avyayapadamidam / 1088 sU0 tataH ityasya sthAne to ityAdeze to iti bhavati / api ki, prakriyA 451 sUtre zeyA / mahAva maH / mahAdruma+si / 84 sUtreNa prAkArasya prakAre, 350 sU0 rephasya Hindi mummmmmwwwwwwwwwwwwwda6600AAAAAAAAAAAAA A AAMRO
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH 163 saMskRta-hindI- TIkAdvayopetam lope, 360 sU0 dakArasya dvizve, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 sinpratyayasya lope mahakuma iti bhavati sujanaH / sujana+si / 177 sU0 jakAralope, 228 sU0 nakArasya NakAre, 1002 sU0 pra kArasya ukAre, selo sua iti bhavati / yathA jiyeM, ityasya padasya prakriyA 1001 sUtrasya tRtIya-isIke jJeyA / tAn / tad + zas / ityatra 11 sU0 dakAralope, 503 sU0 prakArasya sthAne ekAre, 1015 sU0 zaso luki te iti bhavati / utsaGge / utsaGga+Gi / 292 0 tsasya sthAne chakAre 360 sU0 kArasya dvitve, 361 sU0 pUrvakArasya sthAne cakAre, 1005 0 DinA saha prakArasya ikAre uccha Ggi iti bhavati / dharati ghRG (dhU) dhAraNe / dhU+ti / ityatra 905 sU0 RkArasya bhara ityAdeze, 647 sUna prakArasya ekAre, 620 sU0 tivaH sthAne icAdeze baredra iti bhavati / vaccha ityatra prastuta sUtreNa uti pratyayasya he ityAdezo jAtaH / yatra Gasi pratyayasya sthAne hu ityAdezo bhavati, tadudAharaNaM pradazyate, yathA-vRkSAt / vRkSa + iti vaccha+ isi / 1007 sU0 ise: sthAne hu ityAdeze va iti bhavati / gRhNAti = gaNhai, iti pUrvavadeva sAdhyam / 2008 resent patitaH khalaH, AtmAnaM janaM mArayati / yathA giriH patitA zilA anyadapi cUrNIkaroti // 1 // .. bhAvArtha:- rohayanam - dUraca tad uDDayanam Urdhvagamanam tena patitaH khalaH- durjanaH zrAtmAnamsvaM, janam anyajjanaM ca mArayati / Urdhvagato'pi durjanaH zravaH zrAgataH zrAtmAnaM svanikaTavartinaM ca jana vija-snehabhAjanamapi puruSaM paripIDayati, kimitra, yathA yena prakAreNa girizRGgebhyaH, gireH zragANi, tebhyaH 'patitA skhalitA zilA prakhaNDa svayamapi cUrNI bhavati, svasamIpasthitamanyadapi ca vastu cUrNIkaroti / durjana: na kevala svayaM nazyati, kintu svasambaddhAnapi janAn nAzayatIti bhAvaH / T romena dUroDayana +TA 1 64 sU0 saMyoge pare hrasye, 177 su0 yakAralope, 5. sU0 dIrghasandhI, 228 su0 nakArasya kAre, 1004 sU0 akArasya ekAre, 1013 sU0 TApratyayasya sthAne anu svAre hA iti bhavati / patitaH / patita+si / =90 sU0 takArasya DakAre, 177 sU0 takAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 seloMpe paDiu iti bhavati / khalaH / khala+si / 1002 sU0 prakArasya ukAre seloM khalu iti bhavati / AtmAnam / Atman + zram / ityatra 322 sU0 tmasva sthAne prakAre, 360 sU0 pakAradvitye 84 sU0 saMyoge pare hasbe, 545 sU0 an ityasya grANa ityAdeze, prajbhIne pareNa saMyojye, 1000 sU0 AkArasya akAre, 1002 sU0 akArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 zramo . lope adhyaNu iti bhavati / janam / jana+gram / 228 sU0 nakArasya sthAne NakAre, pUrvavadeva jaNu iti bhavati / mArayati / mRGa (mR) prANatyAge m+ Nig+ tin / 905 0 RkArasya sara ityAdeze, 638 sU0 jiMga: sthAne ekAre, 642 sU0 zrAdyAkArasya AkAre, 10 sU0 svarasya lopejhIne pareNa saMyojye, 620 sU0] titra: sthAne icAdeze mAre iti bhavati / yathA / shrvyypdmidm| 245 sU0 prakArasya ja kAre, 1072 sU0 thA ityasya Diha (daha) ityAdeze Giti pare'ntyasvarAderlope jiha iti bhavati / girizRGgebhyaH / girizRGga+bhyas / ityatra 260 sU0 zakArasya sakAre, 130 sU0 RkArasya ikAre, prastutasUtreNa bhyasaH sthAne hUM ityAdeze giri-siGgahuM iti bhavati / patitA / patitA+si / 810 sU0 takArasya * DakAre, 177 sU0 takAralope, 1001 sU0 zrAkArasya prakAre, 1015 su0 seloMpe paDila iti bhavati / zilA / zilA+si / 260 sU0 zakArasya sakAre, 1001 sUtreNa mAkArasya prakAre, selaoNpe sila iti bhavati | anya | zranyad + si / ityatra 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 nakArasya dvitve 11 sU0 da0
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ S A ILURIAL * prAkRta-vyAkaraNam * cAturSayAya! kArasya lope, 1002 sU0 akArasya akAre.1015 sU0 sepi anna, iti bhavati / apivi, prakriyA .489 sUtre jnyeyaa| cUrNIkaroti / acUrNa cUrNa karotIti / cUrNIka ---ti / apabhraMzabhASAyAM 1093 sU0 cUrNI ityasya cUru iti zabdaH prayujyate, 905 mU0 RkAsya para ityAdeze, 647 sU0 pratyAkArasya ekAre,628 sU0 tivaH sthAne icAdeze cUhakarei iti bhavati / giri-siGgAI ityatra prastutasUtrasya pravRtti taa| ... .- so guNa moca AtmIyAn, prakaTa karoti parastha / tasyA'haM kaliyuge vurlabhasya balokriye sujanasya // 11 // bhAvArtha:--ya:-majjanaH, AtmIyAna-stra kIyAna guNAn gopati-pAcchAdayati, parantu parasya gumAn prakaTaM karoti tasya durlabhasya-duSprApyasya sujanasya,lobhanazvAsI janaH, sujanastasya kRte prahaM kaliyuge balIkiye najaM balidAnaM karomi, prAtmAnaM tasmai samarpayAmIti bhAvaH / __ yaH / yad +si jo, prakriyA 1001 sUtrasya caturthazloke jJeyA 1 guNAn / guNa+zas / 1015 sU0 zaso lope guNa iti bhavati / gopayati / gupU gupa) rakSase / gup +Nig + tin / 1000 sU0 ukArasya bhokAre,231 sU0pakArasya vakAre,638 su0Niga: sthAne prakAre, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeza, gAvA iti bhavati / AtmIyAn / prAramIya+zasa / ityatra 1053 sU0 prAtmIyasya sthAne appaNa ityAdeze 1000 sU0 antyAkArasya prakAre,1015 sU0 zamo lope apparatA iti bhavati / prakaTam / prakaTa -pram / 1.069 sU0 rephAlope, 177 sU0 kakAralIpe, 180 sU0 yakAra zrutI, 195 sU0 TakArasya DakAre, 1001 sU0anlyAkArasya prAkAre,1015 sU0 pramo lope payaDA iti bhvti| karoti / DukRt-(ka)-dhAtuH kro| +ti / 905 sU0 RkArasya ara ityAdeze,628 sa0 tiva: sthAne icAdeze karai iti bhavati / parasya / para+ Gas / ityatra 1009 sa0 ima: sthAne sma ityAdeze parassa iti bhavati / tasya / ta+us / 11 sU0 dakAralope,prastutasUtreNa UsaH sthAne su ityAdeze tasu iti bhavani / aham / prsmd+si| 1046 sU0 asmadaH sthAne hau~ ityAdeze, 1082 sa0 anusvArasya anunAsike, 1015 sU0 selopa have iti bhavati / kali-yuge / kaliyuga+li / 245 sU0 yakArasya jakAre,1005 sU0 GinA saha prakArasya sthAne ikAre kali-jumi iti bhavati / labhastha / durlabha+is / ityatra 350 sU0 rephalope, 360 sU0 lakAradvisve, 187 sa0 bhakArasya hakAre, prastutastreNa asaH sthAne ho ityAdeze dullahaho iti bhavati / bliikiye| balipUrvakaH DukA (ka) dhAtuH blihaare| saMskRta-niyamena balIka+kya iti jAte, 1000 sU0 IkArasya ikAre, 649 sa0 kyasya sthAne iuja ityAdeze,10 sa0 svarasya lope,e-pratyaye, 1056 sU0 epratyayasya sthAne u ityAdeze, 1052 sa0 anusvArasya anunAsike balikijja iti bhavati / sujanasya / sujana+is / ityatra 177 sa0 jakAralope, 298 su. nakArasya NakAre, prastutasUtreNa isaH sthAne ssu ityAdeze suaNassu iti bhavati / parassu, sasu, dullaho, suaNassu ityatra prastutasUtrasya prvRttijiitaa| 1010 -- tRNAnAM tRtIyA bhaGgI,nA'pi tena avastaTe tiSThanti / aya janaH lagiravA uttarati atha saha svayaM majjanti ||1 // bhAvArtha:-tRNAnAM tRtIyA bhaDo-prakAra: nA'pi-netra vartate, iti sunizcitam tena-prataeva tAni tRNAni pravadataTe kUpasya taTe uparibhAge tiSThanti / atha jana:-prANivarga: jalasya pAragantumadhikAmo manuSyaH tAni tRNAni lagitvA-prAdhitya avalambya vA uttarati-pAramadhigacchati / atha-athavA tAni tRNAni tena majjatA janena saha svayamapi-svasthAnAdatmAkSyamAnAnyapi majjanti-jalamagnAni bhavanti / tRNAni paropakAra-kArakANi bhavanti,prataeva tAni jalavaTe sthiti kurvanti / tAni tRNAni nimajjato janasya sAhAyya
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ / caturtha pAdaH * saMskRta-hindI-TokAiyopetam * karvanti,yadi majjantaM janaM pAramita mAla bhavanti,tadA tAni"upakAra-zUnyaspa jIvana ghira"iti hetoH nimajjatA janena sArddhameva nimajjanti / taNa jIvanasya "asahAyasya sAhAyyakaraNam" athavA "jIvanossarga:" etada lakSyadvayameva vartate, eteSAM tRtIyA gatinAstIti bhAvaH / tRNAnAm / tRNa- pAm / 126 sU0 RkArasya prakAre, 1010 sU0 prAmaH sthAne ha ityaadeshe| 1082 sU0 anusvArasya anunAsike tagaha iti bhavati / tRtIyA / tRtIyA+si / RkArasya prakAre, 177 su. dvitIya-takAralope,248 sU0 yakArasya sthAne jaja datyAdeze, 84 sU0 saMyoge pare hrasve. strIsvavivakSAyAmAprasaMge,521 mU0 ko-(I)-pratyaye, 10 sUka svarasya lope, prajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sa0 selopi tAjajI iti bhvti| pAyograhaNAdana 100sagAIkArasya ddkaaraabhaadobodhyH| bhaGgI+si / 1001 sU0 IkArasya ikAre, selope bhani iti bhavati / na / avyayapadamidaM saMskRta samamevApabhraMze prayujyate / api =dhi,prakriyA 489 sutre jJeyA / tena / td+ttaa| 1120 dakAralope, 1004 sU0 sakArasya sthAne ekAre,1013 su0 TAsthAne anasvAreta iti / prvttttte| avaTa-taTa+Di / 195 samayamApiTaka kAre, gusakaralApa,180sa0 yakArasya zrato,1005 sU0 DinA saha akArasya ikAra avasyati iti bharati! vasanti / vasa (vasa nivAse / vasa- anti / ityatra 9100 akArAgame, 631 mU0 anteH sthAne nti ityAdeze vasanti iti bhavati / atha / adhyayapadamidam / 187 sU zakArasya hakAre aha iti bhavati ! janaH -- jaNu prakriyA 1007 sutra jayA / lagisvA / laga-dhAtuH lagane / lag+ktvA / 901 sU0 gakAra-dvitve,1110 sU0 ktvaH sthAne idi ityAdeze lagivi iti bhavati / uttarali / ut-pUrva kaH tRdhAtuH uttara / uttR+tin / 905 sU0 RkArasya para ityAdebo, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze uttara iti bhavati / saha / adhyayapadamidam / saMskRtasamamevApanaze prayujyate / svayam / avyayapadamidam / 350 sU0 kAralopai, 177 sU0 yakAralope, 1000 sU0 akArasya ikAre, 23 sU0 makArAnusvAre saI iti bhavati / majanti / Tumasjo (masja) zuddhau / mas+pranti / 348 sU0 sakAralope, 360 sU0 jakAradvitve,910 sU0 prakArAgame,vasansivat majjanti iti bhavati / tasahaM ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1011- devaM ghaTayati vane taruNI zakamInA pakvaphalAni / tada varaM saukhyaM praviSTAni nApi kararNayoH skhalavacanAni // // bhAvArtha:-vaiva-prakRtiH bane zakunInAM pakSiNAM kRtetahaNA-vRkSANAM samavaphalAni-pakvAni ca tAni phalAni, padayati-nirmApayati, tattaSAM bhakSapAMghara-zreSTham, saukhya-sukhotpAdaka kintu bahujana-samAkIrNe'pinagare karNayoH-zrotrayoH praviSTAni khalavacanAni khalAnA-durjanAnAM vacanAni-bacAsi nA'pi naiva na kadAcidapi sunakarAni bhavantItyarthaH / bane bhivasana dheSThatama na tu duSTajanAkIrNe nagara iti bhaavH| devam / deva - si / 153 sU0 aikArasya prAi ityAdeze,1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 serlope vAvu iti bhavati / ghaTayati / ghaT-dhAtuH cessttaayaam| ghaT+Nig+tiv / ityatra 195 sU0 TakArastha vakAre,638 sU0 Niga: sthAne Aba ityAdeze,10 sU0 svaralope,prajjhone pareNa saMghojye, 620 sU0 tivaHsthAne icAdeze dhAva iti bhavati / bane / vana+Di / ityatra 228 sU0 nakArasya kAre,1005 sU0 DinA saha prakArasya sthAne ikAre variSa iti bhavati / tarUNAm / taru+mAm / ityatra 1011 sU0 AmaH sathAne huM ityAdeze, 1082 sU0 anusvArasya anunAsike samahu~ pati bhavati / zakunInAm / zakuni+zrAm / 260 sU0 zakArastha sakAre, 177 sU0 kakAralope, 228 sU0 nakArasya prakAre, 1011
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 AmAAML-MARA--. *prAkRtandhyAkaraNam * caturthapAya: sU0 prAma: sthAne he ityAdeze, pUrvavadeva anusvArasya anunAsike sauNi iti bhavati / pazya-kalAni / pavaphala+jas / 350 sUta vakAralope,360 sU0 kakAra-dvisve, 1071 sU0 akArasya prakAre, 1024 sU0 jasaH sthAne I ityAdeze pakaphalAI iti bhavati / t| tad +si / 33 sU0 tadbAbdasya liGga tya. 575 matakArasya sakAre. 11 sa0 dakAralA. 2003 sa0 akArasya prakAre, 2015 sU0. selope so iti bhavati / param / vara+si / ityatra 1000 sU0 antyAkArasya ikAre, serlope vari iti bhavati / solyam / saukhy+si| 160 ma0 zrIkArasma ukAre, 349 sU0 kAralope, 360 sU0 khakAra-dvittve, 3.61 sU0 pUrva khakArasya kakAre, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre 1015 sU0 sope sukkha iti bhavati / praviSTAni / praviSTa + jas / 350 sU0 rephasya lopo, 177 sU0 bakAralope, 305 sU0 STasya ThakAre, 360 sU0 ThakAradvittve,361 sUta pUrva ThakAraspaTakAre, 1015 sU0 jaso lope paDcha iti bhavati / na / avyayapadamidam / 228 sU0 nakArasya sthAne NakAreNa iti siddham / api=vi,prakriyA 489 sUtre zeyA / kararNayoH / karNa+pros / 350 sU0 rephasya lope, 360 sU>> kAradvittve, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane,1018 sala sup-pratyayasya sthAne hiM ityAdeze, 1082 sU0 anusvArasya anunAsike karaNahi iti siddham / khalabacanAni | khalavacana + jas / 177 sU0 cakAralope, 180 sU0 yakArasya zrutI, 228 sa0 nakArasya NakAre. 101 sa: akArasTA prAkAre, 1024 sU0 jasaH sthAne I ityAdeze khalavayAI iti bhavati / saraha, sauNiha, karaNahi ityatra prastu nasUtrasya pratirjAtA / prAyo'dhikArAt / .1000 sUtre paThitasya prAyaH iti padasyAtra sUtre'nuvRttirAyAti, tena sup-pratyayasyApi hu ityAdezo bhavati / yathA dhavalaH vidhati svAminaH gurubharaM prekSya / ahaM kina yuktaH yoviMzoH khaNDe ke kRtvA // 1 // bhAvArtha:-- cit svAmibhaktaH pavala:-zveto vRSabhaH svAmimaH guru-mahantaM bhara-bhAraM prekSya, ma. , hadbhAra vahamAna svAmina samIkSyetthaH / yadA khiti-duHkhI bhavati tadA vicArayati yadahaM yo:vizo: ubhayoH pArvayoH khaNDa-bhAgadyaM kRtvA-vidhAya ki-kathaM na yaktAyojitaH? kasyacit sArthasya eko bu. pabhaH paJcatvamupagataH,tadA'sau zakaTaM vApabhaya kasyacid vyakta: pAveM tyaktvA svayameva cAvazyaka bhAraM mastakopari nidhAya calitaH / tadA dvitIyo vaSabhaH etAdazI dahA prekSya cintayatIti bhaavH| pathalaH / ghaMvala+si / ityatra 1002 sU0 antyAkArasya ukAre,1015 sU0 selope dhavalu iti bhavati / khiti / khida-dhAtaH paritApe / khida+tiva / hatyatra : sU0 khida-dhAtoH sthAne visUra ityAdeza,628 sU0 tinaH sthAne icAdeza visarAi iti bhavati / svAminaH / svAmina-s / ityatra 350 sa0 vakAralope, 1120 nakArasya lope, 435 sa0 svArtha kA pratyaye, 1100 sa0 svArthe apratyaye ka-pratyayasya ca lope,1009 saH saH sthAne ho ityAdeze sAmimahoM ili bhavati / gurum / guru + am / ityatra 109 sU0 zrAderukArasma sthAne prakAre, 435 sU0 svArtha kapratyaye, 1100 sU0 svArtha apratyaye pratyayasya ca lope, 1001 sa0 prakArasya prakAre,1015 sU0pramo lope gA iti bhavati / bharam / bhara : +am / 1002 sU0 akArasya sthAne ukAre, amo sope bharu iti bhavati / prekSya / prapUrvakaH IkSa-dhAtuH :prekSase / pre+vA / ityatra 350 sa0 rephalope, 84 sU0 saMyoge pare hasve, 274 sU0 kSasya khakAre, : 360 sU0 khakArasya dvitve,361 sU0 pUrvakhakArasya sthAne kakAre. 1111 sU0 kta: sthAne evi ityA. . deze; 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye pivavi iti bhavati / aham / asmad |si / i. tyatra 1646 sU0 asmadaH sthAne hara ityAdeze, 1082 sU0 anusvArasya sthAne anunAsike, 1015 sU0
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam selope hau~ iti bhavati / kim / kim +si / ityatra 23 sU0 makArAnusvAre,29 sU0 anusvArasya lope, 1015 sU0 selope ki iti bhavati / , 1 adhyayapadamidaM saMskRtasamamevApanaze prayujyate / yuktaH / yukta+ si / 245 sa0 yakArasya jakAre, 348 sa0 kakAra-lope, 360 sa0 takAradvitve, 435 sU0 svArtha kapratyaye,1100 sU0 svArthe apratyaye kapratyayasya ca lope, 1072 sa0 prakArasya sthAne ukAre,1015 sU0 selope jusa ra iti bhavati / drayoH / dvi+ pros / 94 sU0 ikArastha ukAre,350 sUka vakAralope, 619 sU0 dvivacanastha sthAne bahudharane,stute[1011] sUtre prAyo'dhikArAt supaH sthApi hu~ ityAdeze,1052 sUta anusvArasya sthAne anunAsike buheM iti bhavati / vizoH diz+yos / 19 sU0 zakArasya sakAre, disa+os iti jAte, 1000 sU0 prakArasya ikAre,619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1018 sU0 supaH mAne hiM irAde, 2. anuvArasya anunAsike visihi iti bhavati / khaNDe / khaNDa +au / dvivacanasya bahuvacane, 1024 sU0 basa: sthAne i~ ityAdeze khaNDaI iti bhavati / / dvi+pro-doSNi, prakriyA 601 sUtre zeyA / kRsvA / DukRJ-ka karaNe / kanaktvA / 905 sU0 RkArasya parAdeze, 1111 sUktyaH sthAne evi ityAdeze, 10 sU. svarasya lope, ajjhIne pareNa sayojye karavi iti bhavati / prAyograhaNAda buha ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1012---kuse haiM / 1012 sUtreNa yatra iseH sthAne he ityAdezo bhavati, tadudAharaNaM pradIyate vRktikAreNa / yathA--- gireH zilAtalaM taro: phalaM gRhAte niHsAmAnyam / gaha mukyA mAnuSANAM tato'pi na rokhate'raNyam // 1 // . bhAvArtha:-ni:sAmAnya ni:-nizzeSa, sarvaca tat sAmAnya sAdhAraNamiti, savairapi janairiti yA..vat / athavA niH-nirgataM sAmAnyam-sAdhAraNa yatra tannisAmAnya vizeSarUpeNetyarthaH sakalaMHprANibhirityadhyA hAryam / zayanAdyartha "gire:-parvatAta zilAtalaM,zilAyAH talamuparibhAgaM gRhyate-prApyate, kiMca,taro:vRkSAd phala-phalAni janaH gRhyate,tathApi gRhaM tyaktvA mAnavebhyaH vana na rocate / mAnavaH vame'pi svajIvananirvAha nivighnatayA kartuM zaknoti, tathApyaso dhana-dhAnya-parivArAdInAM mohAda gRhaM tyaktuna samartha iti bhaavH| gireH / giri-+ Gas / izyatra 1012 sU0 usaH sthAne he ityAdeze,1051 sU0 uccAraNasya lAghane anunAsike girihe iti bhavati / zilAtalam / zilAtala+mam / 260 sU0 zakArasya sakAre,177 sU0 takAralope,180 sU0 yakArazrutI,1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 amo lope silAyata iti bhavati / saro: tiru+Das / 1012 sU0 isa: syAne he ityAdeze, 1051 sU0 uccAraNasya lAghave sarahe . iti bhavati / phalam / phala+am / 1002 sU0 prakArastha ukAre,amo lope phalu iti bhavati / gRhyate / graha upAdAne / grh+v+te| 627 sa0 graha-dhAto: sthAne gheppa ityAdeza,kyasya ca luki,628.sa.te ityasya sthAne icAdeze pAca iti bhavati / nissAmAnyam / kriyAvizeSaNamidam / nissAmAnya-+zrama / 348 sU0 saMyukta-sakAralope,43 sU0 prAdisvarasya dIrgha,1068 sU0 makArasya sthAne sAnunAsike vakAre, 54 sU0 saMyoge pare hrasve, 349 sU0 yakAralope,360 sU0 nakAradvittve, 1002 sU0 akArasya ukAre, ..1015 sU0 amo lopa mIsAvantu iti bhavati / gRham / gRha + pram / 415. sU0 gRhasya sthAne.dhara isyAdeze,1002 sUakArastha ukAre,pramo lope ghara iti bhavati / muktvA / mucala (muc)socane / muc+ktvA 762 sU0 mundhAtoH sthAne mella ityAdeze, 1111 sU * svaH sthAne eppiNu ityAdeze, 10 sU0 svarasya *gireH zilAtalam, taroH phalam, eteSu padeSu NAtAvakavacanaM bodhyam / . . . . :
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 caturthapAda: sope, abhIne pareNa saMyojye meleSpiNu iti bhavati / 0 kAra sya NakAre, 260 sU0 SakArasya sakAre, 1010 sU0 zrAmaH sthAne hUM ityAdeze mANusahaM iti bhavati / tataH so, ityasya prakriyA 1007 sUtre jJeyA / apivi, prakriyA 481 sUtra jJeyA / na / avyayapadamidaM saMskRtasamamevApAze prayujyate / zeSate / ruca ruc dIptI zrabhiprItI ca / ruc + te / 901 sU0 cakAradive, 910 sU0 akArAgame, 628 sU0 te ityasya sthAne icAdeze ruva iti bhavati / gharaNyam / araNya + si / 66 sU0 prAderakArasya lope, 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 NakAdvisve 1002 sU0 zrakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope rantu iti bhavati / nirihe", taruhe" ityatra prastutasUtrasya pravRttitA / myaso 1012 sUtreNa yatra yataH sthAne huM ityAdezo bhavati, tadudAharaNaM pradazyate vRttikAreNa / yathAtadabhyo'pi valkalaM phalaM munayo'pi parizrAnamazanaM labhante / svAmibhyaH 6yavapraka. m zAvara mRtyA: gRhNanti // 2 // prAkRta vyAkaraNa meM bhAvArtha:- munayo'pi santajanA api paridhAnaM paridhAnArthaM, vastrArthaM, tarumyaH taruNAM sakAzAt valkalaM tarutvacaM, bhojanArtham - azanaM-phalAdikaM labhante, parantu bhRtyAH yat svAmimya AvaraM sammAna gRhNanti ik-etAvadeva prakam adhikam viziSTatvaM prApnuvanti / bhRtyAH sammAnArthameva bhRtyatvamaGgIkurvanti na tu bhojanAdyArtham / bhojanAdikaM tu akiMcanA munayo'pi labhanta eveti bhAva: : tadabhyaH / taru + bhyas / 1012 sU0 bhyasaH sthAne huM ityAdeza, 1082 sU0 uccAraNalAghave taruhU~ iti bhavati / api / pravyayapadamidam / 481 sU0 zrapyarthe viityasya prayoge vi iti bhavati / valkalam / valkala + am / ityatra 350 sU0 sayukta-lakAralope, 360 sU0 kakAradvitve, 1002 sU0 prakArasya u-kAre, 10.15 sU0 zamo lope vakphalu iti bhavati / phalam phalu iti prathamavalokayat sAdhyam / munayaH / muni + jas / ityatra 228 sU0 nakArasya NakAre, 1015 sU0 jaso lope mukhi iti bhavati / paridhAnam / paridhAna + 187 sU0 dhakArasya hakAre 1000 sU0 grAkArasya prakAre 220 sU0 nakArasya - kAre, 1002 sU0 akArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 zramo lope pariha iti bhavati / azanam - zana+dham / 260 sU0 zakArasya sakAre, 228 sU0 nakArasya NakAre, pariNu-vadeva asa iti bhavati / labha / DulabhaS (labh) nAbhe / labh + ante / 187 sU0 bhakArasya hakAre, 910 sU0 vAtorante'kArAgame, 631 sU0 ante ityasya sthAne nti ityAdeze lahanti iti bhavati / svAmibhyaH / svAmin + bhyas / ityatra 3.50 sU0 vakAra-lope, 11 sU0 nakAralope prastutasUtreNa yaH sthAne huM tyAdeze 1082 sU0 sarve earth sAmi iti bhavati / iya / iya zabdasya prakRtiH idam vartate / saMskRtavyAkaraNena idamaH sthAne isa (i) ityAdeze, ghatu (atu) pratyaye i + Rtu iti jAte, 428 sU0 pratupratyayasya sthAne titha (etti) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope zram-pratyaye eti zram iti jAte. 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 pramo lope ettita iti bhavati / yatrakam / agra + zram / ityatra 350 sU0 rephalope 360 sU0 gakAradvitve, 445 sU0 praNazabdasya nipAtena lakArA 435 sU0 ka prasthaye, 1100 sU0 svArthI - pratyaye kapratyayasya ca lope aggala + zram iti jAte. 1025 sU0 prakArasya sthAne sAnusvAre ukAre 1015 sU0 gramo lope aggala iti bhavati / Adaram / Adara+mam / 177 sU0 dakArajotre, 150 sU0 yakArazrutI 1002 sU0 akArasya ukAre, amo lope Ayaha iti bhavati / - syAH / bhRtya+jasH / 120 sU0 RkArasya ikAre, 284 sU0 tyasya cakAre, 360 sU0 cakAradvive 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 jaso lope bhiccu iti bhavati / gRhNanti graha dhAtuH upA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ Parivre: saMskRta-hindI- TIkA-dvayopetam 169 dAne / graha + zranti / 350 sU0 zephasya lope, 1000 sU0 prakArasya RkAre, 910 sU0 prakArAgame, 631 sU0 prante: sthAne nti ityAdeze gRhasti iti bhavati / taruhu~, sAmi ityatra prastutasUtrasya pravRttitA / unhoMti / yatra : sthAne hi ityAdezo bhavati, tasyodAharaNaM pradarzayati vRttikArI yathA-atha viralaprabhAvaH evaM kalau dharmaH / prayaM bhAvaH matha avyayapadamidaM nizcayArthe vartate / kalau kaliyuge dharma: ahiMsA-saMyamAanuSThAnaM, virala prabhAvaH, virala-svalpaH prabhAvo mahatvam, mahimA yasya saH tucchaprabhAva evaM jAtaH ityarthaH / atha / 187 sU0 thakArasya hakAre graha iti bhavati / birala- prabhAvaH / viralaprabhAva +si / ityatra 350 sU0 rephasya lope, 187 sU0 bhakArasya hkAre. 177 sU0 vakAralope 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selaoNpe virala- pahA va iti bhavati / eva / zravyayapadamidam / ityatra 1091 sU0 evArthe ji ityasya prayoge ji iti bhavati / kalau kali+di / ityatra 1012 sU0 : sthAne hi ityAdeze kalihi iti bhavati / dharmaH / dharma + ti / 350 sU0 rephasya lope, 360 sU0 makAradviskhe, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 selope ghammu iti bhavati / kalau kalihi ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / I 1015 - dayitena pravasatA = daddaeM pavasanteNa eteSAM padAnAM prakriyA 1004 sUtre jJeyA / matra prastutasUtreNa TA-pratyayasya sthAne anusvAro NakArazca vihitaH / 1014 -eN| eM (eN ityapi pAThAntaramupalabhyate ityAdezasyodAharaNaM pradarzayatyAcArthaH / yathAagninA uSNakaM bhavati jagad, vAtena zItalaM tathA 1 yaH punaragninA zItalaH, tasyoSNatvaM katham ? // 1 // bhAvArtha:-- agnimA jagat saMsAraH, jIvasamudAyaH, uSNakaM bhavati tApamupayAti / tathA vAlena-zItAnilena zItalaM zItalatAmupagacchati / yaH punaH agninA'pi zItalam - zaityamanubhavati, tasyoSNatvaM katham ? nAva:- anukUla samaye sarve janAH zAnti vindante, kintu pratikule'pi kAle yo dhairyadhurINaH sukhamupaiti, sa eva uttamaH / yaH sampadi na hRSyati, vipadi na viSIdati sa mahApuruSa iti bhaNyate / t agninA / prati +TA | 349 sU0 nakAralope, 360 sU0 gakAradive, 1014 sU0 TAsthAne eN ityAdeze aggie~ iti bhavati / braNakam / uSNaka+si / 346 sU0 SNasya sthAne yaha ityAdeze, 1100 su0 svArthe zrapratyaye, ka-pratyayasya ca lope, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 seloMpe uNDa iti bhavati / bhavati hoi, ityasya padasya prakriyA 731 sUtre jJeyA / jagat / jagat +si / 11 sU0 takArasya lope, 10020 zrakArasya ukAre, selapi jagu iti bhavati / vAtena / vAta +TA / 177 sU0takArasya lope, 1004 sU0 prakArasya ekAre, 1013 sU0 TAsthAne manusvAre vAeM iti bhavati / zItalam / zItala + si 260 sU0 zakArasya sakAre, 177 sU0 takAralope, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope sIa iti bhavati / tathA / zravyayapadamidam / ityatra 1072 su0 vA ityasya sthAne Dema (ema) ityAdeze, fafe patrAlape, prajjhIne pareNa saMyojye, 1068 sU0 makArasya sthAne sAnunAsika vakAre seve iti bhavati / yaH / yad + sijo prakriyA 1001 sutrasya caturthazloke zeyA punar / avyayapadamidam / 228 sU0 nakArasya NakAre, 1097 sU0 svArthe Du ( u ) pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelapi, abhIne pareNa saMyojye puNu iti bhavati / agninA / zragni+TA / ityatra 349 su0 nakArasya lope, 360 sU0 gaMkAradvitve 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre aggiM iti bhavati / zItalaH / zItala +si / 260sU0 zakArasya sakAre, 177 sU0 takAralope, 1001 sU0 granyAkArasya prakAre, 1015 sU0 selope somalA iti bhati / tasya / tad + is / 11 sU0 dakAralope, 1009 sU0 isa: sthAne su ityAdeze sa iti bhavati / =
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturtha pAdA uSNatvam / uSNatva+si / ityatra 346 sU0 ruNasya sthAne ha ityAdeze, 425 sU0 svasya sthAne saNa ityAdeze, 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selope upahattaNu iti bhavati / katham / avyayapadamidam / 1072 sU0 thakArasya sthAne Dema (ema) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelopa, ajjhIne pareNa saMyojye, 1068 sU0 makArasya sthAne sAnunAsike vakAre kevaM iti bhavati / aggie~ ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / nnaanusvaarau| NakArasya anusvArasya ghodAharaNaM pradIyate, vRttikAreNa / yathA-- vipriya-kArako yadhapi priyastato'pi tamAnaya prdh| agnimA kSadhaM yadhapi gaha, tatastenAgninA kAryam / / 2 / / bhAvArtha:-he sakhi ! mama priyo yadyapi vipriyakArakaH apriyakA vidyate tato'pi tathApi mama kRte svamaya tamAnaya | pApa-yatohi kadAcana agninA-banhimA gahaM paTAdikaM vA bandhaM bhavati,tathApi tenAgninA kAlAntare kArya bhavatyeva tenaivAgminApoTAdIni niyamita jAdAnana vipriyakArako'pi mama bhartA na sarvadAkRte bahiSkaraNIyaH / vipriya-kArakaH / vipriya-kAraka+si / ityatra 350 sa0 rephalope,360 sU0 pakAradvittve, 177 sU0 yakArasya kakAradvayasya ca lope,1002 sU0 prakAraspa ukAra,1015 sU0 selope vipina-pArasa iti bhavati / yadi / adhyayapadamidam / 245 sU0 sakArasya sthAne jakAre,177 sU0 dakAralope jA iti sidam / api / avyayapadamidam / 462 sU0 prapyarthe vi ityasya prayoge vi !ta bhavati / priyaH / priya-+ si / ityatra 350 sU0 rephalope,177 sU0 yakAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selapi piu iti bhavati / tataH / avyayapadamidam / 1044 sU0 tataH ityasya to ityAdeze to iti bhavati / sam / tad+mam / ityatra 11 sU0 dakAralope, 494 sU0 amo'kAraslope, 23 sa0 makArAnusvAre saM iti bhavati / mAnaya / prApUrvakaH NI-(nI)-dhAtuH pAnayane / pAnI+hi / ityatra 1000 sU0 IkArasya prakAre, 228 sU0 nakArasya sthAne NakAre, 1058 sa0 hi ityasya sthAne vaikalpikA: i, u, e ityAdezAH prAptA:, kintu vaikalpikatvAdeva teSAmabhAve ANahi iti bhavati / atha / avyayapadamidam / 295 sU0 yasya jakAre, 360 sU0 akAradvittve, 1002 sU0 prakArasya ukAre antu iti bhavati |gnimaa / agni+rA / 349 sU0 nakArasya lope, 360 sU0 gakAradvisve, 1014 sU0 TApratyayasya zakAre aggie iti bhavati / bagyam / dAdha+si / ityatra 311 sU0 gdhasya hakAre, 360 sU0 DhakArasya dvittve, 361 sU0 pUrvaDhakArasya DakAre, 1001 sU0 prakArasya yAkAre, 1015 sU0 serlope vaDDhA iti . bhavati / gRham / gRha+si / 415 sU0 gRsya ghara ityAdeze, 1002 sU0 akArasya sthAne ukAre, serlope yaha iti bhavati / tena / ta+TA / 11 sa0 dakAralope,1004 sU0 prakArasya ekAre, 1013 sU0 TApratyayasya anusvAre te iti bhavati / parimanA / agni+TAaggi+TAprastutasUtreNa TApratyayasya - nusvAre ariga iti bhavati / kAryam / kArya+si / 14 sU0 saMyoge pare hrasve, 295 sU0 yasya jakAre, 360 sa0 jakAradvittve, 1002 sa0 prakArastha ukAre, 1015 sa0 selope kanju iti bhavati / prANi, agni ityatra prastutasUtreNa TAsthAne gakAraH, anusvArazca vihitaH / evamukArAvapi / evam-anenaiva :kAreNa ukArAntAdapi zabdAt TAsthAne e, NakArAnusvArI ca ityAdezA bhavanti / ukArAntAnAMza. dAnAmudAharaNAni svayameva kalpanIyAnIti bhAvaH / .1015-ete te azvAH, eSA sthalI-ei ti ghoDA, eha thali, eteSAM padAnAM prakriyA 1001 sUtrasya caturyazloke jJeyA / atra prastutena[1015] sUtreNa si,am,jas ityeteSAM pratyayAnAM lopo jaataa|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuthaMpAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * sthA yathA vakrimAraNaM locanayoH nitarAM zyAmalA shiksste| tathA tathA mammayaH nijakazarAn varaprastare tIkSNayati // 1 // bhAvArtha:-yapA, yathA zyAmalA-etannAmadheyA kAcid vanitA, athavA zyAmavarNA kAcinnAyikA locanayoH parimANa-vakratvaM nitarA-paryApta kriyAvizeSaNamidaM zikSate-kaTAkSakaraNe kauzalyamApadyate, sathA tathA manmatha:kAmadevaH, kharaprastare-kharazcAsau prastaraH, tasmin, tIkSNapASANa ityarthaH, nijakArAn-nija eva nijakaH, tasya bANA:, svakIyazarAna iti yAvat, toraNayati-tIkSaNAn karoti / yathAnyathA kura ga-locanAnAM nAyikAnAM kaTAkSaddhirjAyate tathA tathA kAmukAnAM manAMsi prakhara-vAsanA. taraDigalAni bhavantIti bhaavH| yyaa| mavyayapadamidam / jirSe,ityasya prakriyA 1001 sUtrasya tRtIyazloke sheyaa| vakrimAraNam / dakiman+sama / 26 sa. prAderakArasya anusvArAgame, 350 sa0 rephalope,11 sa. nakAralope, 1015 sa.pramo lope kima iti bhavati |locnyoH| locana-1osa / 177 sa0 cakAralope, 228 sa.na. kArasya NakAre. 119 sa0 dvivacanasya sthAne vavacane loaNa+mAma iti jAte. 1010 sa0 mAma-pratyayasya hai ityAdeze loati bhavati / nitarAmA avyayapadamidamA apabhraMza-bhASAyAM 1093 sU0 nitarAma mi iti zabdaH prayujyate / shyaamlaa| zyAmalA+si ! 260 sU0 zakArasya sakAre,349 sU0 yakAralope, 1000 sU0 prAkArasya ikAre, 1015 sU0 selope sAmali iti bhavati / zikSate / zikSadhAtuH vidyopAdAne / zikSA tyA mAnasazAre, 4 sUkSasya khakAre, 360 sU0 khakAradvittve.3.6.1 saparvakhakArasya kakAre10 sa dhAtoraskArAgame647:sa0prakAra 28 ma0 te ityasya icAdeze siktA iti sikSama / tathA adhyayapamidam / 172 sUpA ityasya sthAne Dima (isa) ityAdeze Diti pare'ntyasvarAdelope,1068 sU0 makArasya sAnunAsike vakAre zivaM iti bhavati / manmayaH / manmatha-+si 1242 sU0 makArasya dhakAre,332 sanmasya makAre,360 sU0 makArasya dvitve, 157 sa0. thakArasya hakAre,1002 sala akArasya ukAre,1015 sa. serlope bammaha iti bhavati / mijakazarAna / nijaka-zara+s / 177 sa0 jakArasya kakArasya ca lope,180 sa0 dvitIyAkArasya sakArabhutI,260 sa0 zakArasya sakAre,1015 sa0 zaso lope miaya-sara iti bhavati / saraprastare / khrprstr+ddi| 350 sU0 rephalope,316 sa. stasya thakAre,360 suthakAradvisve, 361 sU0 pUrvathakArasya takAre, 1005 sa0 DimA saha prakArasya ikAre varaparathari iti bhavati / lovaNayati / tIkSNa-tIkSa tIkSaNa krnne| tIkSa+Nig+tin / 274 sa0 kSasya khakAre, 360 sa0 khakAravisve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre,84 sa0 saMyoge pare hasve,638 sa0 vigaH sthAne ekAre, 10 sU0 svaralope, 628 sU0 liva icAdeze tikkhei iti bhavati / baMkrima,sAmali,vammaha, miayasara ityatra prastutasUtrasya prvRtijtiaa| pratra syamazasAm / asmin zloke si yam-zasA pratyayAnA lopa udAhato'sti / 1016--- saMgarazateSu yo vaya'te pazya bhasmadIyaM kAntam / pratimasAno syaktAikuzAno gajAnAM kummAna vArayantam // 1 // bhAvArtha:-kAcinnArI nijapateH bIratvapradarzanAya nijasakhI pratyAha he sakhi ! ityadhyAhA. yam / yaH puruSaH saMgarazateSa-saMgarANAM-yuddhAnAM zatAni teSu saMgarazateSu varNyate-prazasthate, yattadonityasambandhaH, iti nyAyena tam, asmadIyaM kAntam, asmAkamayamasmadIyaH, taM prANanAthaM pazya-abalokaya / punaH kIdRzaM kAntam ? atimattAnAm-atitarAM mattAH, atyadhikama dayuktAH, teSA, tyastAGakuzAnAm-tyatAtiraskRtAH
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ - *- - HinatonnessPEE 172 ..marvatat....v vsna..Mysn........... . . * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH aMkuzA:-hasti vaza-kArakAH astra-vizeSAH yaiH tejakuzapaTArAnapyugezya svairiNaH, teSAM gajAnAM kumbhAnmastakAni dhArayantam-bhedayantam / evaMvidhasya prANavallabhasya jIvanasahacarItvamAsAdayantyA mayApi bhA. gyazAlinyA bhUyate, iti vyajyate / saMgarazateSu / saMgarazata+sup / 260 sU0 zakArasya sakAre, 15 mulakAralope, 504 sU0 akArasya ekAre, 1018 sU0 supaH sthAne hiMityAdeze, 1082 su0 uccAraNa-lApave saMgarasaehi iti bha. vati / yH| yad + si / ityatra 245 sU0 yakArasya jakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selopa ju iti bhavati / vadhyate / varNadhAtaH zlAghAyAm / barNa - km+te| 350 sU.. rephasya lope, 360 sU0 NakAradvittve, 649 sU0 kyasya sthAne Igra ityAdeze, prajjhIne paregA saMyojye, 1001 sU0 IkArasya ikAre,628 sU0 te ityasya icAdeze valiai iti bhavati / pazya / zira (daza) dhAtuH darzane / daz+hiM / 852 sU0 dRzaH sthAne devakha ityAdeze,1058 sU0 hi-sthAne u ityAdeze,10 sU0 svarasya lope,prajjhIne pareNa saMyojye vektu iti bhavati / asmadIyam / asmadIya+am / 345 sU0 smasya sthAne mha ityAdeze, 1905 sU0 Iyasya DAra (bhAra) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdepi,ajjhIne pareNa saMyojye, 1001 sU0 antyAkArasya prAkAre, 1015 sU0 amo lope amhArA iti bhavati / kAratam / kAnta- am / 14 sU0 saMyoge pare haske, 1002 sU0 prakArastha ukAre, pramo lope kantu iti bhavati / pratimattAnAm / atimatta+mAra / 177 sU0 prasaMyukta-takArasya lope,1010 sUta grAmaH sthAne ha ityAdeze aimattahaM iti meM vati / 1016 sUtre prAyograhaNAdava SaSThI-vibhaktaH lopona jAtaH / tyaktAMkuzAnAm / tyaktAMkuza+mAm / 284 sU0 tyasya cakAre,348 sU0 kakAralope,360 sU0 takAradvitve,30 mU0 anusvArasya vagantyi,84 sUpare saMyoge hasve,260 sU0 zakArasya sakAre, pUrvayadeva cattaikusahaM iti bhavati / patrApi prastutasutre prAyomahaNAt SaSThIvibhakteH lopo nA'bhavad / gajAnAm / gaja+pAm / 177 sU0 jakAralope,160 sU0 yakArayutI, 1016 sU0 pAmpratyayasya lope gaya iti bhavati / atra prastutasutrasya pRvRttirjAtA / kumbhAn / kumbha+za patra kumbhazabda: puliGgastasya 1116 su0 mApusakatve vihite, 1024 sU0 zasaH sthAne I ityAdeze kumbhaI iti bhavati / vArayantam / da-dhAtuH vicAraNe / dR-+Nig+zatR / 105 sU0 RkArasya bhara ityAdeze, 638 sU0 NigaH sthAne prakAre, 642 su0 AderakArasya dIrSe, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze, pram-pratyaye, 1002 sU0 akArasya sthAne ukAre,1015 sU0 pramoM lope vArantu iti bhavati / gaya ityatra prastutasUtrasyapra vRttirjAtA / pRthagyogeti / 1015 tathA 1016 ityetat sUtradvayaM vartate,prathamasUtreNa syam-jas-zA pratyayAno lopo bhavati, dvitIya sUtreNa is-prosAma-pratyayAnAM lopo jAyate / aAzaMkA jAyate yat 1015 sUtra eva SaSThIvibhakterapi grahaNaM karaNIyamAsIt, 1016 sUtrasya nAsIdAvazyakatA, tahi kimarthaM pRthaksUtrasya racanA vihitA? vaiyAkaraNAstu 'ekamAtrAlAghavena putrotsavaM manyante,' tahi kathamatra gurutAzritA? praznasyatasya samAdhAna kurvan vRttikAro bhagati yat pRthak-yogaH-pRthaksUtrakaraNaM lakSyAnusArArthaH-lakSyasya-prayogasya anusAra:anusaraNam tadartha vartate / ayaM bhAvaH-pRthagayogena prayogamanusatyeva SaSThyAH lopaH karaNIyaH, yatra lopo dRzyate tatraiva lopo vidheyaH, yatra SaSThyA lopo na dRzyate, tatra lopo na kAryaH / 1017-lopA'pavAdaH / 1015 sUtreNa jaso lopo jAyate,kintu 1017 sUtreNa tasya niSedho nihitaH / ataH prastutasUtramidaM 1015 sUtrasyApavAdasUtraM jJAtavyam / yathA-taruNAH ! taruNyaH!, zAsvA mA, kuruta mA Atmano ghAtam / ayaM bhAvaH-upapatinA saha rantu kAcid yuvatiH saMketitasthalegacchat, tatra
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ IAMNHA-. caturtha pAdaH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * 173 kenacit puruSeNa to ramamANI avalokitI, tavA saMjAtatrapau zarIra-pAtAya udyatau,tadA tau prati sa puruSaH zaMsati-he takSaNAH !, he taruNyaH ! mAM jJAtvA AtmanaH-nijasya dhAta-hananaM mA kuruta / taruNAH / taruNa + js| ityatra 1017 sU0 jasaH sthAne ho ityAdeze takarAho iti bhavati / ptakayaH / taruNI+jas / 1001 sU0 IkArasya ikAre, prastutasUtreNa jasaH sthAne ho ityAdeze taruNiho iti bhavati / jJAtvA / jJAdhAtu: avabodhane / jJA- ktvA / 678 sU0 jAdhAtoH sthAne muNa ityAdeze, 1110 sU0 ktvaH sthAne iu ityAdedo,10 sU0 svarasya lope,prajjhIne pareSa saMyojye muNita iti bhavati / mAm / asmad+mam / 1048 sU0 pram-pratyayena saha asmadaH sthAne mai~ ityAdeze maI iti bhavati / phukta / dukRJ (kR) karaNe / kR+ta / 905 sU0 RkArasya sthAne para ityAdeze,1055 sU0 ta ityasya hu isyAdeze karaha iti bhavati |maa| avyayapadamidam / 1000sa0 prAkArasya prakAre ma iti bhavati / prAtmanaH / bhAraman+is / ityatra 322 sU0 smasya sthAne pakAre, 360 sU0 pakArasya dvittve, 84 sU0 saMyoga para hrasve, 11 sU0 nakArasya lope, 1009 sU0 GamaH sthAne ho ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNasya lAdhave mappahoM iti bhavati / ghAtam / ghAta+si / ityatra 177 sU0 takAralope, 1002 sU0 prakArastha ukAre, 1015 sU0 selope ghAu iti bhvti| . 1018---bhis-pratyayasthodAharaNaM prdryte| yathA-guNaiH na sampat, kItiH param =guNahi na saMpai kitti para, eteSAM padAnAM prakriyA 1006 sUtre jnyeyaa| patra prastuta-sUtraNa bhisaH sthAne hi ityAdezoM vihitaH / supa / sAmprataM sup-pratyayasya udAharaNa pradIyate vRttikAreNa / yathA---- bhAgIrathI yathA bhArate mArgeSu triSu api pravartate / bhAvArtha:-bhAgIrathI-gaGgA bhArate bharatasyAyaM bhArataH tasmina, bhArate deze ityarthaH / viSvapi mArgaSu-Urdhvaloka-madhyaloka-pAtAla-lokeSa pravartate-prabahatItyarthaH / ataeva kathyate-bhAgIrathI tripathagA" itymrH| bhAgIrathI-prabhRtInAM zabdAnAM sAdhanA svityam-bhAgIrathI / bhAgIrathI+si / 177 sU0 gakArasya lope, 187 su0 thakArastha hakAre, 1001 su0 antyasya IkArastha ikAre, 1015 sU0 selapi bhAIrahi iti bhavati / yathA-jivaM, prakriyA 1001 sUtrasya tRtIyazloke jnyeyaa| bhArate / bhArata+Gi / 177 sUtakAralope,1005 su0 GinA saha prakArasya ikAre bhArai iti bhavati / mArgeSu / mAga+sup / ityatra 350 sU0 rephalope, 360 sU0 gakArasya dvittve, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 504 sU0 prakArastha ekAre, 1081 sU0 ekArasya uccAraNalAghave,1018 sU0 supaH sthAne hi ityAdeze, 1082 20 uccAraNasya lAghave maga hi iti bhavati / triSu / tri+sup / 3.50 sUta rephasya lope,mamge hi-vadeva tihi iti bhavati / papi-vi, prakriyA 455 sUtre jnyeyaa| pravartate / prapUrvakaH vatAvata)dhAtuH pravartane, kaarysNlgne| prayata+te / saMskRta-niyamena pravat + te iti jAte 1 350 sU0 prathama-rephasya lope,177 sUcakAralope, 180 sU0 yakAra-zrutau,910 sU0 dhAtorante'kArAmame, 301 sU0 tasya sthAne TakAre,360 sU0 TakAradvittve, 698 sU0 te ityasya icAdeze payaTTaH iti bhavati / * atha pulliGgIya syAdividhi * apabhraMza-bhASA ke pulliGga-prakaraNa meM si mAdi pratyayoM ko lekara jo vidhividhAna pAyA jAtA hai, aba sUtrakAra usa kA nirdeza kara rahe haiM-- 1003---apabhraza-bhASA meM si-pratyaya ke pare rahane para pulliGga meM vartamAna (vidyamAna) nAma
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 prAMta * prAkRta vyAkaraNam * catuvapAdAH prAtipadika ke prakAra ko vikalpa se prokAra hotA hai| jaise pragalita-snehami sAnAM yojana-sakSamapi yAtu / varSa-zatenA'pi yaH milati sakhi ! saukhyAnA sa sthAnam // 12 // kA sneha agalita-avinaSTa (sthAyI) hotA hai, ye lAkha yojana ko dUrI para bhI cale jAeM. aura sau varSoM kI avadhi ke bAda bhI unakA milana ho to bhI ve saukhya-sukha ke sthAna hote haiM / arthAt jina hRdayoM meM pArasparika anurAga hotA hai, ve bhale hI lAkha yojana dUra baiThe hA. tathA. sau varSoM ke anantara bhI unakA samAgama hotA ho tathApi unakA sammilana bar3A sukhaprada lagatA hai| isake viparIta sneha-hIna vyakti prazikSaNa bhI milate raheM taba bhI vahAM sukhAnubhUti nahIM ho paatii| yahAM para prastutasUtra se si-pratyaya pare hone para yaHko bo tathA saH ko so banA kara prakAra ko mokAra kiyA gayA hai| yahAM eka prazna upasthita hotA hai ki prastuta sUtra meM sUtrakAra ne pusi (pulliGga meM)" isa pada kA grahaNa kyoM diyA hai ? vRttikAra isa prazna kA uttara pradAna karate hue pharamAte haiM aGgaiH agaM na militaM sakhi ! adhareNa prabaraH na praaptH| bikA pAlAH [nAma sugara jammAnela sucanAmAptam || arthAta he sakhi ! apane prItama ke aGgoM ke sAtha merA aGga bhI nahIM mila sakA, tathA maiMne adhara se adhara bhI prApta nahIM kiyA / arthAt adhara-pAna (cumbana) bhI nahIM ho sakA, kintu priya ke mukhakamala ko nihAratI huI mujha prabhAginI kA vyartha hI surata (kAma-krIDA) samApta ho gyaa| isa zloka meM paThita---'akSara' zabda akArAnta hai, tathA isa ke prAge sipratyaya bhI avasthita hai, kintu yaha napuMsakaliGgI hai, pulligI nahIM hai, aise pulliGga-bhinna prakArAnta zabdoM ke prakAra ko sipratyaya pare hone para prokAra na ho jAe. isa dRSTi se sUtrakAra ne prastuta meM pusi isa pada kA ullekha kiyA hai| - 1004....apabhraMza bhASA meM TA-pratyaya ke pare hone para prakAra ke sthAna meM ekAra kA prAdeza hotA hai| jaise-. ye mama batA divasAH, dayitena prssaa| tAm gaNayanspAH agulyaH paritA makhena // 1 // arthAta-pravAsa karate (videza jAte hue mere priya (protama) ne jo dina die the, arthAta "amuka dina taka maiM vApisa lauTa AU~gA" aisA kahA thA, una dinoM ko nAkhUna se milatI huI mujha bhAgyAhonA kI aguliyo jarita ho gaI haiM, dhisa gaI haiN| yahAM para dayita tathA nakha zabda se TApratyAya ke pare rahane para ina ke prakAra ke sthAna meM prastuta sUtra se ekArAdeza hone para daieM tathA maherA graha rUpa banatA hai| 1005-apabhraza bhASA meM hi-pratyaya ke sAtha prakAra ke sthAna meM kramazaH ikAra aura ekAra ye do prAdeza hote haiN| jaise --- sAgaraH pari taNAni parati, tase kSipati ratnAmi | __svAmI sumRtyamapi pariharati sammAmayati salAn // 1 // arthAta-sAgara-samudra jisa prakAra tinakoM ko to Upara rakhatA hai, kintu ratnoM (bahumUlya padAoM) ko nIce pheMka detA hai, isI prakAra svAmI bhI acche naukara ko chor3a detA hai aura khalo duSToM kA sammAna karatA hai|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI TIkA-dvayIpetam {{ yahAM para tale isa zabda ke Gi-pratyaya ko prakAra ke sAtha ikAra aura ekAra banA karake - tali tathA tale ye do zabda banAe gae haiN| zloka meM paThita tale zipati kA sali ghallaDa tathA tale callai yaha rUpa hotA hai / 9006 deza hotA hai / jaise --- bharubhASA meM guNe : na sampata, kItiH paraM phalAni likhitAni bhuJjanti / kesarI naamraft na labhase, gajAH lakSaH gRhyante ||1|| Aye hone para akAra ke sthAna meM vikalpa se ekArA arthAt- guNoM se sampatti nahIM, kintu kIrti milatI hai, aura sukha, du:kha Adi phala to apane bhAgya ke anusAra hI likhe hue milate haiN| kyoMki zaurya Adi guNoM se sampanna hone para bhI kesarI- siMha kA mUlya eka kauDI bhI nahIM hotA, kintu hAthiyoM kA mUlya lAkhoM rupaye par3atA hai| yahAM para guNaiH guNahi~, tathA lakSa lakkhehi, ina do udAharaNoM meM bhis pratyaya ke pare hone para prakAra ko ekArAdeza vikalpa se kiyA gayA hai| 1007 - vyAkaraNa-jagata meM eka niyama prasiddha hai- arthAt vibhakti-pariNAmaH / marthAt pra .yojana va vibhakti kA pariNAma parivartana kara liyA jAtA hai, isa niyama ke AdhAra para prastuta sUtra : meM vRttikAra ne SaSThyanta pada kA paJcamyanta pada ke rUpa meM parivartana kiyA hai / 1002 meM sUtra se asya (prakAra ko isa pada kI anuvRtti calI zrA rahI hai| yaha SaSyanta pada hai| prastuta meM vRttikAra ko yaha pada paJcamyanta apekSita hai| prataH vRttikAra pharamAte haiM ki "asya" yaha SaSThyanta pada paJcamyanta pada ke rUpa meM parivartita kiyA jAtA hai| vibhakti kA parivartana kara lene ke anantara sUtra kA artha hotA haiapabhraMza bhASA meM prakAra se pare Ae isi pratyaya ke sthAna meM he dhaura hu ye do pradeza hote haiM / jaisevRkSAt gRhNAti phalAni janaH kaTu-pahalavAna varjayati / tato'pi mahAdrumaH sujano yathA tAn utsaGge gharati ||1|| arthAt - manuSya vRkSa ke (madhura) phaloM ko to grahaNa kara letA hai, kintu usa ke kaTuka (kaduve) pallavoM (pattoM) ko tyAga detA hai, tathApi sujana ( zreSTha manuSya) ke samAna mahAvRkSa ( mahAna vRkSa ) una kaDuve pattoM ko bhI apane utsaMga (goda) meM dhAraNa kie rahatA hai, unakA paristhAma nahIM karatA / gRha, baha gRha ( vaha vRkSa se grahaNa karatA hai) ye do rUpa banate haiN| yahAM prastuta sUtra se isi pratyaya ke sthAna meM hai aura hu ye do Adeza kie gae haiM / 1008- apabhraMza bhASA meM akArAnta zabda se pare yadi paJcamI vibhakti kA bahuvacana bhyas: verr par3hA ho to usake sthAna meM 'hU~' yaha prAdeza hotA hai| jaise vRkSAt gRhNAti isa vAkya ke roDUyanena patitaH khalaH zrAtmAnaM janaM mArayati / yathA girizRGgebhyaH patitA zilA manyadapi cUrNIkaroti // 2 // - jaise parvata kI coTiyoM se girI huI zilA apanA tathA anya vastunoM kA bhI vinAza kara DAlatI hai, vaise hI dUra kI ur3Ana se arthAt bahuta UMce caDha kara yadi khala-duSTa vyakti kA patana hotA hai to vaha bhI apane mApa ko tathA anya logoM ko bhI mAra DAlatA hai / yahAM giribhyaH girisiGga (parvata kI coTiyoM se), isa prayoga meM prastuta sUtra se bhyas ke sthAna meM '' yaha Adeza kiyA gayA hai /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNama * caturvapAdA 100 -- apabhraMza bhASA meM prakArAnta zabda se pare pAe usa-pratyaya ke sthAna meM su, ho aura ssu.ye tIna prAdeza hote haiM / jaise yo guNAn gopayati mAtmIyAna prakaTa karoti parasya / tasya ahaM kaliyuge durlabhasya balokiye sujanasya // 1 // arthAt-jo manuSya apane guNoM ko chipAtA hai, aura dUsare ke guNoM ko prakaTa karatA hai, kaliyuga meM aise durlabha (jisa kA prApta karanA muzkila ho) sujana zreSTha manuSya) ke maiM balihArI jAtA huuN| yahAM para----paraspa rastu (dUsare ko -REE - (usa ke), 3-durlabhasya- dullahaho (laMbha ke),4-sujaNasya suaNassu (sujana puruSa ke) ina zabdoM meM yathAsthAna prastuta sUtra se is-pratyaya ke sthAna meM 'su, ho aura ssu ye tIna prAdeza kie gae haiN| 1010-apabhraMza bhASA meM prakArAnta zabda se pare prAe grAm-pratyaya ke sthAna meM 'ha' yaha Adeza kiyA jAtA hai / jaise tRNAnA tRtIyA bhaGgI nApi tena pravaTa-taTe vasanti / atha janaH lagitvA uttarati atha saha svayaM bhajjanti ||1|| '. arthAta-jo pAsa kUpa prAdi ke kinAre para paidA hote haiM, una kI do hI avasthAeM hotI haiM, tosarI avasthA nahIM hotii| ve ghAsa pravaTa-taTa (kUpa,jalAzaya ke taTa) para rahate haiM, una ke sAtha lagA manuSya (unako pakar3a kara) pAra uttara jAtA hai, anyathA ve ghAsa DUbane vAle manuSya ke sAtha hI DUba jAte haiN| bhAva yaha hai ki yAto ghAsa manuSya ko bacA letA hai yA phira usake sAtha hI samApta ho jAtA hai| . : yahAM-taraNAnAm-taNaha (tinakoM kI) isa zabda meM prastuta sUtra se pAm pratyaya ke sthAna meM hai yaha Adeza kiyA gayA hai| 1011- apabhraMza-bhASA meM ikAra aura ukAra se prAge pAe prAm-pratyaya ke sthAna meM hUM aura hai ye do mAdeza hote haiN| jaise devaM ghaTayati bane tarUNAM zakunImA pakvaphalAni / sanvara saukhyaM praviSTAni mAya karayoH khalavacanAmi ||1 // arthAta-bana meM pakSiyoM ke lie deva-prakRti (bhAgya) ne vRkSoM ke phala paidA kara die haiM, unako khAkara vana meM rahanA sukhadAyaka hai, parantu nagaroM meM raha kara duSToM ke durvacanoM kA kAnoM meM praviSTa honA zreSTha nahIM hai| . . . yahAM-1-saharaNAm -- tashu~, (vRkSoM ke), 2--zakunInAm==sa uNihU~ (pakSiyoM ke) ina zabdoM meM prAma-pratyaya ke sthAna meM kramazaH huM aura haM ye do prAdeza kie gae haiN| vRttikAra pharamAte haiM ki yahAM para 1000 veM satra se 'prAyaH' isa pada kA adhikAra calA A rahA hai| yahAM para 'prAyaH' zabda bahulatA' isa prarya kA bodhaka samajhanA caahie| ataH bahulAdhikAra se kahIM para supa-pratyaya ke sthAna meM bhI yaha mAdeza ho jAtA hai / jaise ghavataH khicate svAminaH ru bharaM prekSya / ahaM kina yuktaH, yoviMzoH khaMDe kRtvA // 1 // maryAta-svAmibhakta zveta vRSabha apane svAmI ke mahAna bhAra ko dekha kara viSAdayukta ho rahA hai aura mana meM vicAra karatA hai ki mere do Tukar3e karake donoM dizAoM meM (gADe ke donoM bhora) mujha
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI TIkAdvayopetam 177 hataria at faaa gyaa| yahAM para-dvayo: duhu~ (donoM) isa zabda meM sup-pratyaya ke sthAna meM atasUtra meM prAyaH kA adhikAra hone se 'hUM' yaha Adeza kiyA gayA hai / 1012 - apabhraMza bhASA meM ikArAnta aura ukArAnta zabdoM se pare thAe Gasi bhyas aura ki ina pratyayoM ke sthAna meM yathAsaMkhya (saMkhyA ke anusAra, kramazaH ) he, hUM aura hi ye tIna pradeza hote haiM / isa pratyaya ke sthAna meM hone vAle hai isa pradeza kA udAharaNa isa prakAra hai gireH zilAtalaM tazeH phalaM gRhAte niHsAmAbhyam / gRhaM sukyA mAnuSANAM tato'pi na rocate'raNyam // 1 // prarthAt binA kisI bhedabhAva ke pratyeka manuSya vizrAmArthaM parvatoM se zilAtala (zilA kA UparI bhAga vANapura) tathA bhArya vRkSoM se phala prApta kara sakatA hai, tathApi duHkharUpa ghara ko chor3akara manuSyoM ko vana meM rahanA pasanda nahIM hai / yahAM para -- 1 - gireH giri ( pahAr3a se ), 2 -- tarI:- taruhe" (vRkSa se ) ina zabdoM ke asi-pratar ko prastuta sUtra se hai yaha praveza kiyA gayA hai| bhyas ke sthAna meM hue hUM isa Adeza kA udAharaNatapo'pi valkalaM phalaM munayo'pi paridhAnamazanaM labhante / svAminyaH surukamAvaraM bhRtyAH ti // 2 // 'janArtha phala prA arthAt munijana vRkSoM se paridhAnArtha (pahanane ke lie) valkala- chAla aura pta kara lete haiM, itanI hI adhikatA hai ki svAmijanoM se naukara loga Adara prApta kara lete haiM / bhAva yaha hai ki manuSya naukarI kevala sammAna kI dRSTi se hI karatA hai na ki bhojanAdi ke lie, kyoMki bhojana aura vastra kI samasyA to kicana muni bhI banoM se samAhita kara lete haiM / athavA- bhojana kI samasyA to vana meM bhI samAhita ho sakatI hai, manuSya vyartha ho jarA se zrAdara kI bhUkha se vivaza hokara apane zrApa ko paratantra banA letA hai| wwwww yahAM para - 1 - takasyaH taruhu~ (vRkSoM se ) 2 - svAmisyaH sAmihu~ (mAlikoM se ) ina zabdoM meM yasa ke sthAna meM hUM yaha Adeza kiyA gayA hai| Dipratyaya ke sthAna meM hue hi isa Adeza kA udAharaNa" atha virala prabhAvaH eva phalo dharmaH" arthAt nizcaya hI kaliyuga meM dharma virala prabhAva (jisa kA prabhAva bahuta kama ho ) ho gayA hai / bhAva yaha hai ki kaliyuga meM dharma kA prabhAva (zakti) bahuta kama dekhane meM zrAtA hai| yahAM para kalauM = kalihi (kaliyuga meM) isa zabda meM Dipratyaya ke sthAna meM hi yaha Adeza kiyA gayA hai| 1013 - apabhraMzabhASA meM prakArAnta zabda se pare bhAe TAnpratyaya ke sthAna meM kha aura anusvAra (0) ye do pradeza hote haiN| jaise--dayitena pravasatA daieM pavasanteNa (pradeza ko gae prItama ne) yahAM para TAnpratyaya ko kramazaH anusvAra tathA raMga ye do Adeza kie gae haiN| dayitena pravasatA yaha iloka kA eka hissA hai / sampUrNa zloka 1004 veM sUtra meM diyA gayA hai| 1014- apabhraMza bhASA meM ikAra aura ukAra se pare Ae TA-pratyaya ke sthAna meM eM tathA sUtrokta cakAra ke kAraNa Na aura anusvAra isa taraha tIna prAdeza hote haiN| eM isa pada kA eN yaha pAThAtara bhI anya pratiyoM meM upalabdha hotA hai / zrataH pradeza ke ye donoM prakAra yathAsthAna grahaNa kie jA sakate haiM / 'aiM' isa Adeza kA udAharaNa affer uSNakaM bhavati jagad vAtena zItalaM tathA / bhaH puna agninA zItalaH, tasya uSNatvaM katham ? // 1 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ www. prAkRta vyAkaraNam caturthapAdA marthAda-saMsAra agni se uSNatA (garamI) aura (zIta) vAyu se zItalatA prApta karatA hai, parantu jo puruSa pragni se bhI zItalatA kA anubhava karatA hai, usa ke lie uSNatA kahAM ? bhAva yaha hai ki zA nti se paripUrNa vAtAvaraNa meM saba zAnta rahate haiM, kintu prazAnta vAtAvaraNa meM bhI zAnta rahanA, yaha bahuta bar3I bAta hai / duHkha meM bhI samatA ko saMbhAlane vAlA vyakti mahApuruSa hotA hai / yahAM para - agninA gae~ (agni se ) isa zabda meM yA pratyaya ke sthAna meM eN yaha Adeza kiyA gayA hai / Na aura anusvAra ke udAharaNa -- vipriyakArakaH yadyapi priyastato'pi tamAnaya madya / affect of gRhaM tatastena agninA kAryam ||2|| arthAta- he sakhi ! yadyapi priya ( prItama ) pratikUlatA karane vAle haiM, tathApi Aja tuma una ko (wafa unake binA merA nirvAha nahIM ho sakatA), yadyapi agni se ghara jala jAtA hai to bhI usa se hI kAma calatA hai / yahAM para- 1 - pratimA zramiNa (aNi se), 2-magnimA-aggiM ( agni se ) isa ikArAnta zabda meM pratyaya ke sthAna meM kramaza: 'Na' tathA anusvAra [0] ye do prAdeza kie gae haiN| vRttikAra pharamAte haiM ki ikArAnta zabda kI bhA~ti ukArAnta zabda se thAe TA-pratyaya ke sthAna meM kie eja tathA anusvAraH ina AdezoM ke udAharaNa bhI samajha lene cAhieM, arthAt ina ke udAharaNoM kI kalpanA bhI svayaM kara lenI cAhie / 178 1015 -- apabhraMza bhASA meM si, am, as aura zas ina cAra pratyayoM kA lopa hotA hai / jaise- ete te'zvAH, eSA sthalI e ti ghoDA, eha bali (ye ve ghor3e haiM, yaha raNasthala hai) / ityAdi padoM maiM siM, dhammaura jas ina pratyayoM kA lopa kiyA gayA hai / yaha pUrNa zloka hai, pUrNa zloka 1001 sUtra meM diyA gayA hai| vaha isa prakAra hai eka ti ghoDA eha pani ei ti nisidhA khagya / etyumukhIsima jANIvaha jo na vi vAlai vA // 1 // yahAM para- 1 - ete eDa (ye), 2 seti (ve), 3 ghoTakA ghoDA (ghor3e ), 4 - nizitAH = nisiyA ( tIkSNa), 4 khaDgAH khagga (talavAreM ) ina zabdoM meM prastuta sUtra se jas-pratyaya kA, 1 - eSA eha (eha), 2-sthalI thali (yuddhasthala), 3--manuSyatyam = munIsima (puruSatva), 4- yaH jo (jo) yahA~ para siprasthaya kA tathA valgAm bama (lagAma ko ) yahAM para am pratyana kA lopa kiyA gayA hai| yathA yathA varimANaM locanayoH nitarAM zyAmalA zikSate / qnt tathA tathA manmathaH nijakazarAn vara prastare tIkSNayati // 1 // maryAda-- jaise-jaisa] zyAmalA (zyAma varNa kI kanyA) netroM kI vakratA (kaTAkSapUrvaka va dekhanA) sokhatI calI jA rahI hai, arthAt isa ke nayanoM meM vakratA yAtI jAtI hai, vaise-vaise manmatha (kAmadeva ) apane bANoM ko kaThora patthara para tIkSNa karatA jA rahA hai / = yahA~ para 1-bakrimANam - kima ( vakratA ko ) isa zabda meM zramapratyaya kA, 2- zyAmalA sAmala (kRSNa varNa kI lar3akI), 3- manmaya: == bamma (kAmadeva ) ina zabdoM meM sipratyaya kA, tathA4- nijakazarAn nizraya-sara (apane vANoM ko yahAM para prastuta sUtra se zas-pratyaya kA lopa kiyA gayA hai| 1016 - apabhraMzabhASA meM SaSThI vibhakti kA prAya: (mAmataura para) lopa ho jAtA hai / jaise---
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. MAHAL caturSapAvaH *saMskRta-hindI-TokAiyopetam saMgara-bhateSu yo ayete pazya asmIyaM kAntam / atimattAnAM tyaktAkuzAnAM gajAnAM kumbhAn vArayantam // 2 // arthAta-atyadhika madase unmasa tathA niraGkuza hAthiyoM ke mastakoM kA bhedana karate hue, tathA saikaDoM yuddhoM meM jisa ke yaza kA varNana kiyA jAtA hai, aise mere kAnta (dhIlama) ko tu dekha ! yahA~-jAnAm gAya (hAthiyoM ke) isa zabda meM prastuta sUtra se SaSThI vibhakti ke prAm-pratyaya kA lopa kiyA gayA hai / yahA~ para eka prazna upasthita hotA hai ki prastuta sUtra se jisa kArya kA vidhAna kiyA gayA hai, yaha vidhAna to gata 1015 veM sUtra se hI ho jAnA cAhie thA, vaha sUtra aho para si. jas, pram aura zas huna pratyayoM kA lopa karatA hai,vahAM isa maura zrAma kA bhI lopa kara sakatA thaa| phira isa satra kI svatantra rUpa se racanA kyoM kI gaI?,uttara meM nivedana hai ki prastuta sUtra kI jo pRthak racanA kI gaI hai, usa kA prayojana lakSya-prayoga kA anusaraNa karanA hai,bhAva yaha hai ki jisa prayoga meM SaSThI ke lopa kI prAvazyakatA pratIta ho, vahAM isa satra se lopa kara denA cAhie, anyathA nahIM / isI bAta ko vRttikAra ne-'pRthak yoga (sUtra kI racanA) lakSya (prayoga) ke anusaraNa ke lie hai ina zabdoM se saMsacita kiyA hai| isI kAraNa prastuta gAthA meM..--pratimasAnAma-prAimattaha, 2-tyaktAzAnAm cattaikusahaM tathA 3-gajAnAma-gaya ina tIna SaSThyanta padoM meM se kevala 'gaja' zabda ke prAmpratyaya kA hI lopa kiyA gayA hai, zeSa kA nhiiN| . 1017---apabhraMza bhASA meM AmantraNa (AmantraNa-sambandhI) artha meM vartamAna (vidyamAna) nAmaprAtipadika se pare prAe jas-pratyaya ke sthAna meM 'ho' yaha Adeza hotA hai| yaha sUtra 1015 3 sUtra se hone vAle as ke lopa kA bAdhaka hone se lopA'pavAba-sUtra kahalAtA hai| jaise- sAtayaH / mAyA mAM, hasta mAmAtmanoM ghAtam-taruNaho !, saruNiho ! muNi maI karahu ma apyaho ghAu [he taruNA-puruSo!, he taruNa nAriyoM ! mujhe jAna kara, apanI ghAta (AtmahatyA) mata karo] yahAM para mAmantraNasambandhI jas pratyaya ke sthAna meM 'ho' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1018 - apabhraMzabhASA meM bhis aura sup ina pratyayoM ke sthAna meM 'hi' yaha Adeza hotA hai| bhis pratyaya kA udAharaNa, jaise-guNaH na sampat, kautiH param - guNahi~ na saMpada, kitti para [guNoM se sampatti nahIM,kintu kIti prApta hotI hai] yahAM bhis pratyaya ke sthAna meM hi' yaha prAdeza kiyA gayA hai| yahAM zloka kA eka bhAga diyA gayA hai| sampUrNa zloka 1006 veM sUtra meM diyA jA cukA hai| sup kA sabAharaNa-bhAgIrathI yathA bhArate mArgeSu vipi pravartate bhAIrahi ji* bhArai magge hi tihi vi payaTTa [jaise gaMgA nadI bhArata meM tIna mArgoM meM bahatI hai] yahAM mArgeSu tathA triyu ina zabdoM meM sup-pratyaya ke sthAna meM hi' yaha zrAdezaza karake mamme hi, tihi ye rUpa banAe gae haiN| atha strIliGgIya smAdividhiH 1016-striyAM jas-zasorudot / / 4 / 34 apabhraze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasya jasaH zasazca pratyekamudotAvAdezo bhavataH / lopA'pavAdau / jasaH / aMguliu jajjariyAu mahaNa [333,4] zasaH / sundara-savvaGgAu vilAsiNozro pecchantANa / vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / 1020-Ta e|8|4|346 / apabhraze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasyASTAyAH sthAne e ityAdezo bhavati /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ wk' prAkRta vyAkaraNam for-- karahiM vimuddha kara andhAra paDipeklas | afe-maNDala canmie puNu kAI na dUre devakha // 1 // jahi maragaya-kantie saMvalizraM / caturthapAdaH 1021 -- is-isyo / 8 / 4 / 350 / apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parayos, Gasi ityetayoH he ityAdezo bhavati / isaH -- tuccha mamhe tuccha japirahe / tucchaccha-romAvalihe tuccha- rAya ! tucchayara -hAsahe / piya-vayaNu hatigrahe tucchakAya vammaha nivAsahe / an tucchau~ taheM dhaNahe taM zrakkhaNahaM na jAi / kari thaitara muDa meM maNu vicci Na mAi // 1 // phoDemti je hiu~ zrappaNau~ tAhaM parAI kavaNa ghRNa rakkhejhu loho pravaNA bAlahe jAyA visama yaNa // 2 // 1022 - bhyasAmohuH / 435 pase sviyoM vartamAnAnAmnaH parasya bhyasa pAmazca ha ityAdezo bhavati / mallA huA ju mAriyA bahiNi ! mahArA kantu / lajjejjantu vayaMsiddha jai bhaggA ghara entu // 1 // arrrrrt attnAM vetyarthaH / 1023-4 hi / 8 / 4 / 352 / apana se striyAM vartamAnAnnAmnaH parasya : saptamyekavacanasya *hi [hi ] ityAdezo bhavati / vAyasu uDAvantie piu diTTha sahasa si / zraddhA valayA mahihi gaya zraddhA phuTTa taDa tti // 1 // atha strIliGgIya-syAdi-vidhiH patra - bhASAyAH strIliGga - prakaraNe sthAdi-pratyayAnAM sthAne yaha vidhividhAnaM vi dhIyate tatpradarzayatyAcArthaH / 1019 - lopA'padAdeti / 1015 sUtreNa jas-zasoH lopo jAyate, kintu tasyApavAdbhUto ukAra. okA 1019 sUtreNa vidhIyete / zrataH prastutasUtraM tasyApavAdasUtraM jJeyam / jasaH / jas-pratyayasyodAharaNaM. : pradIyate, yathA-atulyaH jarjaritA: nakhena praGguliGa jajjaribhAu naheNa, prakriyA 1004 sUtre jJeyA / aMgulija ityatra 25 su0 ukArasyAnusvAro jAtaH / jajjariyA ityana bAhulyena 180 sUtreNa yakArasya zrutiH sNjaataa| aMgulita, jajJjariyAja ityatra prastutasUtreNa jasa: sthAne ukAroM jAtaH / zataH / zas-pra* hi iti pAThAntaramupalabhyate /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ . caturpapAda: * saMskRta-hindo-TokAdvayopetam * 181 tyayasyodAharaNaM pradarzayatyAcAryaH, yathA-sundarasA vilAsinIH prekSamANAnAm / ayaM bhAvaH-sunda. rANi sarvANyaGgAni yAsAM tAH sundara-sarvAGgAH vilAsinI:-vilAsavatI: nArI: prekSamANAnAM pazyatAM puruSANAmityadhyAhAyaMma / sandarasarvAgAH / sandara-sADA+zusa / 350 sa0 rephalope, 360 sa0va. ve, 840 saMyoge pare hasve,1019 sa0 zasaH sthAne ukAre sandarasambaDagAja iti bhavati / vilAsinIH / vilAsinI+zas / 228 sU0 nakArasya kAre,1019 sU0 zasasthAne prokAre vilAsipIo iti bhavati / asmin prayogadvaye prastutasUtreNa zasaH sthAne kramazaH ukAraH, prokArazca vihitaH / prakSamANAnAm / prapUrvaka IkSadhAtuH prekSaNe / prekSa+prAna+pAm / ityatra 350 sU0 rephalope, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame,288 sUkSasya chakAre, 360 sa0 chakArasya dvirave, 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, 670 sU0 pAnazaH sthAne nta ityAdeze, 495 sU0 prAmaH sthAne NakAre, 501 sU0 pUrvAkArasya dIrSe meM bhvti| manamevAnna ythaasNkhym| vacanayoHbhedaH, vacana-bhedaH, tasmAdana yathAsaMkhyamasaMkhyAmanatikramyeti yathAsaMkhyam / ayaM bhAvaH-1019 sUtre jas-zasoH [jas ca zas ceti jas-zaso, tayoH] iti dvivacanAntaM padama / udo ucca proca tayoH samAhAra:.udosa] ityekavacanA sthAninoH dvivacanAntanatvaM bhavati tatrAdezayorapi dvivacanAntatvaM bhavitumarhati,kimarthamannA'tra vacana-bheda upanyastaH ? ityAzaMkAyA uttara pradIyate vRttikAraNa, yat sthAnyAdezayoH vacana-bhedakaraNenedaM jJApyate yad "yathAsaMkhyamanuvezaH samAnAma" iti nyAyo nAtra pravartate / ataeva jas-pratyayasya yathA ukArokAro bhavataH, tathaiva zas-pratyayasyA'pi ukArokArau jAyate / 1020-- nijamukhakaraiH api sugdhA karamaprakAre pratiprekSate / zazimaNDala-candrikayA puna: ki ma dUre pazyati // 1 // bhAvArtha:-kAcid pugghA sundarI nArI yadA nijamukhakaraiH-nijasya mukhaM tasya kareH kiraNaH,andhakAre-bAnte'pi nijaM karaM-hastaM pratiprekSate-pazyati,zazimaNDalacantikayA-zazinaH candrastha maNDala-golaka, tasya candrikayA-kAntyA, sA mugdhA punaH dUra ki-kathaM na pazyati ? apitu pazyatyeveti bhAvaH / yathA candraprabhayA janAH durasthitAnapi padArthAn pazyanti tathaiva caMdrakAntivada-mukhI iyaM sundarI nibiDendhakAre samIpasthI karAvavalokayet, ko nAma vismayo'tra ? na ko'pIti / nija-mukha-kAraH / nija-mukha-kara+bhis / 177 sU0 jakAralope, 187 sU0 khakArasya hakAre, 1.018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave mia-muha karahi iti bhavati / apimma vi,ityasya prakriyA 489 sUtre jJeyA / mugdhA / mugdhA+si / 348 sU0 gakArasya lope,360 mU0 dhakArasya dvittve,361 sU0 pUrvadhakArasya dakAre,1001 sU0 bhAkArasya prakAre, 1015 sU0 seloMpe mukha iti bhavati / karam / kara+am / ityatra 1015 sU0 pramo lope kara iti bhavati / andhkaar| andhakAra+Di / 177 su0 kakAra-lope,5 sU0 dIrghasandhau, 435 sU0 svArthe ka-pratyaye, 177 sU0 kakArasya lope,1005 sU0 DinA saha akAraspa ikAre anbArada iti bhavati / pratiprekSate / pratipUrvaka: IkSadhAtuH prtipreshge| pratiprekSa+te / 350 sU0 ubhayatrApi rephalope, 206 sU0 takArasya DakAre,910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 274 sU0 kSasya sthAne khakAre,360 sU0 khakArasya dvisve, 361. sU0 pUrva-khakArasya sthAne kakAre, 628.sU0 te ityasya icAdeze paripezkhai iti bhavati / shshi-mnnddl-bndrikyaa| zazimaNDala candrikA+TA.! ityatra 260 sa0 ubhayatrApi zakArasya sakAre, 350 sU0 rephalope, 185 sU0 kakArasya makAre, 1002 sU0 prAkArasya prakAre, 1020 sa0 TAsthAne e ityAdeze sasimAsa-vadhi
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 *prAkRta-vyAkaraNam * vatupAcA mae iti bhavati / punara - puraNa prakriyA 1014 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| kim / kim +si / itpatra T RAN. . . 1038 sU0 kimaH sthAne kA ityAdeze, 1015 sU0 serlope kAI iti bhavati / na / avyayapadamidaM saskRtavadevApabhra ze prayujyate / dUre / dUra+Di / 500 sa : sthAne De (e) ityAdeze, Diti parejayasva. rAdelope, ajjhIne pareNa saMyojye dUre iti bhavati / pazyati / dRzira-(dRz-dhAtuH darzane / dRz +liva / 552 sU0 dRzaH sthAne devakha ityAdeze,628 sa tivaH sthAne incAdeze dekha iti bhavati / zazi-maNDala antrikayAsasi-maNDala candimae ityatra pyUnasya prazani / mana paTakalA-kApalyA vali sam / ayaM bhAva:- yasmin marakatakAntyA, marakata-maNivizeSaH, tasya kAntiH, tayA saMvalitaM-mizritamityarthaH / yasmin / yadna-Di / 245 su0 yakArasya jakAre, 11 sU0 dakAralope, 1028 sa0 chi ityasya sthAne hi ityAdeyo jahi iti bhavati / mrkt-kaayaa| mrkt-kaanti+er| 1067 sU0 kakArasya gakAre, 177 sU0 takAralope 180 sU0 yakArazrutI, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1020 sU0 hApratyayasya sthAne e ityAdeze, maragaya kantie iti bhvti| saMbalitam / sNvlit+si| 177 sa0 takAralope, 514 sU0 semakAre, 23 sU0 makArAnusvAre saMvaliyaM iti bhvti| marakata-kAnsyA-maragayakantie ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1021-isaH / us-pratyayasyodAharaNa pradarza pati vRttikAraH / yathA-- subhachamadhyAvA. tumachajaspizyAH [tuccha jalpanazIlAyA:], tucchAccharomAvasyAH tuccharAga ! tucchatara-hAsAyAH / priyavacanamalabhamAnAyAH pucchakAya-manmatha-nivAsAyAH, anyad yacchaka tasyAH ghanyAyAH tadAtyAtuM na yAti / prAzcayaM stanAntaraM maravAyAHyesa manovatmaminamAti // 2 // bhAvArtha:--pranyAsaktaM priyaM prati nAyikayA preSitA dUtI zaMsati--he tumcharAga!-tucchaH-svalpo rAgo'nurAgo yasya saH, tatsambodhanam / tasyAH ghanyAyA:---puNyayatInAyikAyAH anyatra prastutavarNanAtiriktaM yasa paTaka jAtaM savAkhyAtaM na yAtina kazcit paaryti| kiMbhUtAyAH tasyAH? tucchamadhyAyA:--- tuccho madhya:--madhyabhAgoM yasyAH sA, tasyAH / punaH kiMbhUtAyAH tasthA? sunchajalpizyAH, tucchajalpanazIlAyAH, punaH ki bhUtAyAstasyAH ? tucchAmacharomAvalyaH-romNAmAvalI paMktiH, romAvalI, macchAH (nirmalAH) ca sA: romAvalyaH, tucchAH accharomAvasyaH yasyAH sA, tasyAH / punaH kiMbhUtAyAstasyAH? tucha-tara-hAsAyara:-atizayena tuccha: tucchataraH, tucchataro hAso yasyAH sA tsyaaH| punaH kisUtAyAtaspAH? priyavacanam-priprasya kAntasya vacanaM saMbhASaNamalabhamAnAyAH / punaH kiNbhuutaayaastspaaH| zunya kAya-manmatha-nivAsAyA:--tucchazcAsI kAmaH- zarIra, tasmin manmathasya kAmadevasya nivAsaH-nibasanaM yasyAH sA tasyAH / etAdRzyA: mugdhAyA:-- sundaryAH stanAntaraM-stanayoH antara-madhyabhAgaH Azcaryam -prAzcaryajanakaM jAtamiti / yena ataeva mano'pi tatra varmanina mAti / ayaM bhAvaH-stanI iyantI pInatamI mithaHsampRktau ca vartate attayoH madhye'lpamapi sthAna nAsti / ataeva tatra pratisUkSmamanasA'pi praveSTuM na zakyate / stamayoratipInazvamabhivyajitaM kavineti / tumchamadhyAyAH / tucchamadhyA+is / 297 sU0 vyayasya jhakAre,360 sU0 jhakArasya dvittve, 361 sU0 pUrvajhakArasya jakAre, 1001 sU0 zrAkArasya sthAne prakAre, 1021 sU0 isaH sthAne 'he' ityAdeze tumaya-majhiAhe iti bhavati / tucha- jaspizyAH / tuccha jalpitrI+Gas / jalpa-dhAtuH jalpane / jalp +tun
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 yh = drjh dwlh sm`h m`ywb hdyh myh sy dy d yh y'h mh yh sh mydhmyn caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * +is / ityatra 350 sU0 lakAralope, 26 sU0 prAderakArasya anusvArAgame, 30 sU0 anusvArasya vamantyei makAre jAte jamp+ta+is [athavA jampirahe ityasya padasya kaviNyAH iti saMskRta-rUpe kam+Nim + tR+is iti jAte, 673 sU0 kath-dhAtoH sthAne jampa ityAdeze, 638 sU0 kiMga: sthAne prakAre, 642 sU0pAvarakArasya prakAre,84 sUtreNa prAdhAkArasya prakAre.10 sU0 antyAkArasya lope, prAjhIne pareNa saMyojye jampa+tR+is] itisthite, atra zIlAryaka; tRnpratyayo'styataeva 416 sU0 tanaH syAne ira ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, prajjhIne pareNa saMyojye tucchajampira-is iti jAti, strIvAda mApa-(mA)-pratyaye, 5 sU0 dIrghasandhI, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, prastutasUtreNa ise sthAne he ityAdeze sazasammirahe iti bhavati / tucchAmadharomAvalyaH / tumchAccharomAvalI+is / 54 sU0 saMyoge pare hrasve. 1071 sU0 IkArastha ikAre, prastutasUtreNa insaH sthAne he ityAdeze tumaccharomAvaliha iti bhavati / hundharAga.! | tucchraag+si| 177 sU0 gakAra-lope,180 sU0 yakArazrutau, 1015 sU0 selapi tuccharAma ! iti bhavati / sundsrhaasaayaaH| tucchatarahAsA + Gas / 177 sU0 takArasya lope, 180 sU0 yakArazrutau,1001 sU0 bhAkArasya prakAre,prastutasUtreNa usaH sthAne he ityAdeze tumacayarahAsaha iti bhavati / priya priya +an / 350 sU lI , 177 sU0 cakAralope 180 surU yakArazrutau, 228 sU0 nakArasya NakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 amolope pipavapA iti bhavati / alabhamAnAyAH / nApUrvakAlam dhAtuH aprAptau / a-lam + prAna+is / 187 sa0 bhakArasya hakAre, 910 sUtreNa dhAloranto' kArAgame, 671 sU0 pAnazaH sthAne nta ityAdeze, strItvAdApa-pratyaya-prasaMge 521 sa0 kopa-(I)-pratyaye, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1001 sU0 IkArasya ikAre, prastutasUtreNa isaH sthAne he ityAdeze asahanti iti bhavati / sundhakAya-mamayanivAsAyAH / tunchakAya-manmatha-nivAsA+ Gas / 242 sU0 prAdima-makArasya vakAre, 332 sU0 masya makAre, 360 sU0 makArasya dvittve,187 sU0 thakArasya hakAre, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, prastutasUNa saH sthAne he ityAdeze zubhakAya-bammAha-niyAsahe iti bhavati / anyat / anyad+si, 349 sa0 yakAralope, 360 sU0 nakArasya dvitve, 11 sU0 dakAralope, 1002 sU0 akArasya prakAre, 1015 sU. selapi mannu iti bhavati / yas / yad+hi / 245 sU0 yakArasya jakAre,11 sU0 dakAralope, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope chu iti bhavati / sundhakam / tumchaka+si / 177 sU0 kakAralope, 1025 sU0 sinA saha sakArasya uM ityAdeze,1062 sU0 uccAraNasya lAdhave tumchaH iti bhavati / sasmAH / tad+sa / 11 sU0 dakAralope, prastutasUtreNa usaH sthAne he ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNasya lAghave taheM iti bhavati / anyAyA / dhanyA+hus / 349 sayakAralope, 360 sutre pazcima bhavati" iti bacanAt dvisvAbhAve, 228 sU0 nakArasya NakAre, 1001 sU0 prAkArasya akAre, prastuta-sUtreNa husaH sthAne he ityAdeze paragahe iti bhavati / tam / tad+pram / ityatra 11 sU. vakArasya lope, 494 sU. pramo'kArasope, 23 sU0 makArAnusvAre taM iti bhavati / AkhyAtum ! ApUrvakaH lyAdhAtuH kayane / maakhyaa+tum| 4 sasaMyoge pare hasva.349 sayakAralope, 360 sa0 khakArasya dvittve, 361 sa. pUrva-khakArasya kakAre, 1912 sU0 tumaH sthAne praNahaM ityAdeze, 5 sU0 dIrgha-sandhau, 1001 sU0 prAkArasya prakAre bhakSaNahaM iti bhavati / na / adhyayapadamidaM saMskRtavadevApabhraMze prayujyate / yAti / yA gatiprApaNayoH / yA+tim / 245 sU0 yakArasya jakAre, 628 sU0 tiva icAdeza jAha iti bhavati / AbAna-zolAmA, jayanagIlAvA ityarthaH / - nAmamA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ *prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH paryam / avyayapadamidam / apabhraMze pAzcaryam ityarthe 1093 sU0 kaTarizabdaH prayujyate / stanAntaram / stanAntara+si / 316 sU0 stasya sthAne thakAre,,228 sU0 nakArasya NakAre,54 sUsaMyoge pare hasve, 25 sU0 nakArAnusvAre, 1702 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 sepi tharAMtaka iti bhavati / mu. gSAyAH / mugdhA+is / 348 sU0 gakArasya lope, 360 sU0 dhakArasya dvittve, 361 sU. pUrva-dhakArastha dakAre, 435 sU0 svArthe kapratyaye, 110. . svArthe : (Da)-prA, nAmapada camole, Diti pareM'ntyasvarAdelope, prastutasUtreNa usa: sthAne he ityAdeze muDahe iti bhavati / yena / yad+TA / 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 sU0 kAralope, 1004 sU0 akArasya ekAre, 1013 sU0 pratyayasya sthAne anusvAre meM iti bhavati / manaH / manas +si / 228 sU0 nakArasya NakAre,11 sU0 sakAralope, 1002 sU0prakArasya ukAre,1015 sU0 selope maNu iti bhavati / vama ni / varman + Di / ityatra 1092 sU0 varmanaH sthAne vicca isyAdeze,1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre vicci iti bhavati / na / pratyayapadamiyam / ityatra 229 sU0 nakArasya vaikalpike NakAreNa iti bhavati / mAti 1 mA(mA)dhAtuH mAne / mA+tiva / 628 sU0 tivaH sthAne ityAdeze mAi iti bhavati / tucchamajhahe, tucchajampirahe ityAdiSu navasu prayogeSu prastutasUtrasya pravRttiAMtA / patra prastutasUtreNa Das-pratyayasya sthAne he ityAdezo jAtaH / seH / samprati isi-pratyayasyodAharaNaM pradarzayatyAcAryaH / yathA-- sphoTayataH yo havayamAtmIyaM tayoH parakIyA kA dhuNA / rakSata lokAH ! pAramA bAlAyAH jAto viSamau stanau / / 2 / / bhAvArtha :-- bAlAyAH stanayoH atizayena vikArajanakatva-pradarzanAya kazcinnAyako bhnnti| yo stano mAramIyam-nija, havayam-vakSaH-sthala,sphoTayataH-bhintaH,tamo.-kucayoH parakIyA-paraviSaye kA ghaNA? nakApi anukampA bhavituM zaknoti / prato he lokAH! yo bAlAyA viSamau-bhayaMkarovikArajanako vA stanau staH, tAbhyAm mAtmAnaM rakSata-svasya rakSAM kuruta / etayorapari na dRSTiH prakSepaNIyeti bhAvaH / sphoTayataH / sphuT sphoTane-vidAraNe / sphud+nnig+ts| 348 sU0 sakAralope, 1000 sU0 ukArasya prakAre, 195 sU0 TakArasya DakAre, 638 sU0 NigaH sthAne ekAre, 619 sU0 dvivacanastha bahuvacane, 631 su0 pranti ityasya nti ityAdeze phoDenti iti bhavati / yo / yd+o| ityatra 245. sU. yakArastha jakAre, 11 sU0 kArasya lope,619 sU0 dvivacanasya bahuvacane,547 sU0 jasaH sthAne De (e) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, 1081 sa. uccAraNasya lAghave meM iti bhavati / hRdayam / hRdaya kama / 128 sU0 RkArasya ikAre, 177 sU0 dakAralope, bAhulyena 180 sU0 yakArazrutau, 269 sa0 dvitIya-sasbara-yakAralope,435 sU0 svArthe ka-pratyaye jAte,1101 sU0 strArthe DaDaa- aDasa)-pratyaye ka-pratyayasya ca lope, Diti pare'ntyasvarAderlope, 1025 sU0 prakArastha u ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave, 1015 sU0 pramo lope hiya iti bhavati / AtmIyam / prAtmIya-am / 1093 sU0 prAtmIyasya zabdasya dhappaNa ityAdeze,435 sU0 svArthe ka-pratyaye,177 sU0 kakArasya loye, 1025 sa0 prakArasya u ityAdeze,1015 sU0 amo lope,1082 sU0 anusvArasya uncAraNasya lAghave mAraNa iti bhavati / tayoH / tad+pros / 11 sU0 dakAralope, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane,1001 sU0 prakAna 'rasya prAkAre,1010 sU0 prAmaH sthAne haM ityAdeze,1052 sU0 uccAraNasya lAghavetAha iti bhavati / "parakIyA / parakIyA+si / prapatraMze parakIyArtha 1793 sU0 parAI zabdaH prayujyate, 1015 sU0 selope parAI iti bhavati / kaa| kim +si / ityatra 1038 sU0 kima: syAne kavaNa ityAdeze, strIvAdApU
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthazAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * (A) pratyaye,1001 sU0 prAkArasya prakAre,1015 sU0 serlope karaNa iti bhavati / ghaNA / dhunnaa::si| 126 sU0 RkArasya prakAre,1001 sU0 prAkArasya prakAre,selapi paNa yA bAhulyena akArasya prakAse na vihitastatra tu ghRNa iti bhavati / rksst| rakSavAtuH rakSaNe / rkss+s| 910 sU0 dhAtorantakArAma, 24. ma zvasya lakAle 360 matakArasya dvitve,311 sU0 pUrvakhakArasya kakAre,647 sU0 bhakArastha ekAre, 'bahulAdhikArAd 667 sa0 prakRti-pratyayAmadhye 'jaja' ityasya prayoge,1055 sU0 'ta' ityasya ha ityAdeze rabakheja iti bhavati / athavA-rakSata khalu, iticchAyAyAM tu / rakSata / rakSatam rakkheta ityatra 666 sa0'ta' ityasya sthAne jja'isyAdeze khejana iti bhavati / khalu / adhyayapadamidam / 46 sU0 khalvartha hu' ityasya prayoge 'he' iti bhavati / lokA: !! loka jas / 177 sUjakAralope, 1717 sU0 jasaH sthAne ho ityAdeze loaho! iti bhavati / prAtmAnam / prAtman + am / 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 322 sU0 smasya sthAne pakAre, 360 sU0 pakAradvitve, 545 sU0 an ityasya prANa ityAdeza, majjhIne pareNa saMyojye,1001 sU AkArasya prakAre, antyAkArasya ca prAkAre, 1015 sU. pramo lope apparagA iti bhavati / bAlAyAH / vaalaa+ddsi| 1001 sa. dvitIyasya prAkArasya prakAre, 1021 sU0 i-seH syAne he ityAdeze bAlahe iti maryAla / jAtau / jaat-pro| 177 sU0 takArasya lope, 180 sU0 yakArazrutI, 619 sU0 dvivaca nasya bahuvacane, 1001 sU0 akArasya prAkAre, 1015.sU.0 jaso slope jAyA iti bhavati / viSamau / viSama+au / 260 sa0pakArasya sakAre,619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1015 sU0 jaso lope visama iti bhavati / sanau / stana + prau| 316 sU0 stasya thakAre, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane,228 sU nakArasya NakAre,1015 sU0 jaso lope tharaNa iti bhavati / bAlA bAlahe ityatra prastuta-sUtreNa vasi-pratyayasya sthAne hai ityAvezo jAtaH / ..... 1022-- bhavyaM bhUtaM yasmAritaH, bhagini ! asmadIyaH kaantH|. .: : alakhiye vayasyAbhyaH yadi bhagnaH gRhameSyata / / 2 / ... : bhAvArtha:-he bhagini ! idaM bhavya-sAdhu bhUtam jAtam,yad yuddhe asmadIyaH kAnta:-priyaH mAritAzatruNA hataH / madyaso bhaglaH-zatruNA parAjitaH, gRhameSyata gRhabhAgamiSyat tadA'haM kyasyAmpa:-sakhIbhyaH, vayasyAnA vA, sakhInAM madhye ityrthH| alajimaNye-lajjAmaprApsyam / yuddhe bharaNaM zraSThaM na tu pazcAdAvartamiti bhaavH| ___ bhavyam / bhabdha+si / apabhraMze 1093 sa0 bhavyArthakaH malla zabdaH prayujyate, 1001 sU0 prayAkArasya prAkAre,1015 sU0 seoye bhallA iti bhavati / bhUtam / bhU sattAyAm / bhU+kta-ta / 732 sU0 bhU-dhAtoH sthAne hu ityAdeze, 177 sU0 sakArasya lope, 1001 sU0pakArasya prakAre, sipratyaye, selope huA iti bhavati / yaH / yad+siju, prakriyA 1016 sUtre jJeyA / maaritH| mArita+si / 177 sUka takAralope,1001 sU0 prakArasya prakAre,selope mAriA ili bhvti| bhagini ! bhaginI+si / 397 sU0 bhaginI-zabdasya bahiNI ityAdeze,1001 sU0 IkArasya ikAre,selope bAhiNi ! iti bhavati / asmabIyaH asmAkamayamiti asmdiiyH| prasmada+ Itha-+ is| bAhulyena 602 sU0 asmadaH sthAne maha ityAvese, 1105 sU0 Iyapratyayasya DAra(pAra)ityAdeyo,Diti pare'ntyasvarAderlope,prajmIne pareNa saMyojye mahAra+si iti jAte,1001 sU0 akArasya zrAkAra,1015 sU0 selope mahArA iti bhavati / kAntaH / kAnta+si / 84 sa0 sayoge pare hasye, 1002 sa0 bhakArasya ukAre, selopa kamta iti bhvti| algmidhye| lajja manoglAnau / ljj+sye| 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 646 sU0 prakArasya ekAre, 668 sU0 sye itpabahalAdhikArAda halanta-dhAtorapi sparAsaghAtoriva a ityasya bikaraNa jaayte|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ SEASESSISASEA SESH 186 * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH sya jja ityAdeze, 26 sa "vavacid chandaHpUraNe'pi" iti vacanAt anusvArAgame lajma iti bhavati / tu| avyayapadamidaM pAda-pUraNe pryujyte| lajjeja+tu pratyatra 30 sU0 anusvArasya vargAntye lamjejantu iti bhavati / vapasyAbhyaH / vayasyA+bhyas / ityatra 26 sU0 dvitIyasvarasyAnte'nusvArAmame, 341 sU0 yakAralope, 1070 sU0 prAkArasya ikAre, 435 sU0 svArtha kapratyaye, 1100 sa0 svArthe apratyaye kapra. tyayasya ca lope,strIsvAda prAp-(prA)-pratyaye,5 sU0 dIdhasandhI vayaMsigrA+bhyasa iti jAte,1001 sUtreNa prAkArasya prakAre,1022 sU0 bhyasaH sthAne hu ityAdeze vayaMsipala yatra kyasyAnAma iticchAyA tatra vayaspA+Amva yaMsidha+prAm iti sthite,1022 sU0 prAmaH sthAne hu ityAdeze kyaM siAhu iti bhavati / yadi / athyaya-padamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre, 177 sU0 dakAralope jA iti bhavati / bhanmaH / bhAna+si / 349 sU0 navAralope, 360 sU0 gakArasya dvizve. 1001 sU0 prakArasya prakAre, 1015 su0 selope bhaggA iti bhavati / gRham / gRha +am = gharu prakriyA 1012 sUtrastha prathame zloke jJeyA / e. vyat / iNadhAtu: gatau |+syt / 1000 sU0 ikArasya ekAre,669 sU0 syat ityasya nta ityAdeze, siMpratyaye, 1002 sU0 akArastha ukAre, 1015 sU0 selopa emtu iti bhavati / entu ityasmin prayoge sthala kriyAtipatteH-laGgaH prathamapuruSasya ekavacanam ] ityasya sthAne 669 satraNa 'kta' ityAdezo bhavati, anayA rItyeva entu iti prayogaH sidhyati / 670 sUtreNa zata, pAnam ityetayoH pratyayayoH sthAne pratyeka mata. mANa, ityAdezau bhavataH / zata, pAnaz ityeto kRt-pratyayI staH / etayoH sthAne bhavanto nta, mAma ityeto AdezAvapi sthAnidattvAt kRtpratyayau eva bhavataH / 669 sUtra pathA 'nta' ityasya vidhAnaM vidyatetathaiva 670 satre'pi sta' ityasya vidhAna vidyate / itthaM [nta ityatra] varNasAbhyAta,zabdazaktisvAbhAvyAt kRdantAdhikAravihitavAdvA 662 sUtreNa vidhIyamAnasya 'nta' ityetasya pAdezasyApi kRttvaM. kuta-pratyaya tvaM bhavati / etatkRtapratyayAntasya kRdantatvAt nAmatva-prAtipadikatvamasti / prAtipadikalbAcca enta, ityasmAt prAtipadikAt sipratyayo jaatH| naitatsandegdhavyaM yattiD-mAdezAntasya | tiGaH sthAne ya mAdena, tadantasya] prAtipadikatvaM na bhavati / yatohi vyAkaraNe tiG-prAdezAntasyApi prAtipadikatvasAdhaka pramANamupalabhyate / tathAhi 5-2-2 haimazabdAnuzAsanasya 2sUtreNa parokSA-[liT-lakAra -viSaye dhAtoH parI basukAnau vidhIyete,etat-pratyayAntAH zuzruvAn,aidivAn pecivAn ityAdayaH zabdA: zabdazaktisvAbhAvyAt kRdantAdhikAra-vihitattvAcca prAtipadikasaMjJA labhante / evameva enta ityayaM tiha-prAdezAnta-zabdo'pi prAtipadikasaMjJAbhAga bhavatIti bodhym| . . 1023-- hiH / hi iti pAThAntarapi samupalabhyate / prayogAnusAraM pratibidheyA / bAyasamuDDApayantyA [nAyikayA] priyo dRSTaH sahaseti / arSAni valayAni mahAM gatAni, arSAni sphuTitAni tajiditi // 1 // ... bhAvArtha:--vAyasaM-kAphama uhApayantyAH priyaviraha-janita kAzyamanubhavantyAH nAyikAyA daurbalyAdhikyena ani valayAni kakaNAni mahyA-prathivyAM gatAni-patitAni / tasminneva prasaMge sahasA-prakasmAsayaiva vAyasamuDApayatyA nAyikayA bahirAgataH lijaH priyaH-patiH, dRSTaH avalokitaH, tadA tasyAH ... pANinIyamatAnusAreNa kRtaddhita-samAsAca // 246 [kRtaddhitAto samAsAzva tathA (prAtipadikAni) syuH] i. spanena suSeNa rughantAH zamdAH prAtipadika-saMjAyatAH bhavati / 2. na svasukkAmo savat ||2sraa parokSAmAtraviSaye pAto: parI vasuphAno spAsAm, to na parokSeva / zuzravAn / levivAna / aSikAn / pezivAn / pecAnaH / - hemandAnuzAsane / Rane
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ : caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * priyadarzana-janita-harSAtirekA/ni-pravaziSTAni balayAni taDiTa iti dhvani vidhAya sphuTitAni-truTitAni / priyadarzana-janitaharSabAhulyena bAhvoH sthaulyaM saMjAtamityabhivyaktaM kavineti / vAyasam / vAyasa-+am / ityatra 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 amo lope pAyasu iti bhavati / uDDApayatyA / utpUrvaka: DIi(DI)dhAtuH vihAyasA gtii| ityatra saMskRtaniyamena utaDI-Niga+zata+TA iti jAte / 345 sUtakArasya lope, 360 sU0 DakArasya dvittve, 638 sU0 NigaH sthAne prAva ityAdeze, 10 su0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 670 sUtreNa zatuH sthAne nta ityAdeze,strItvAdA-prasaGge,521 sU0 DI-(I)-pratyaye kRte,10 sU0 svarasya lope,prajjhIne pareNa saMyojye ucAbantI+TA iti jAte,1000 sU0 IkArasya ekAre, 435 sU0 svArtha ka-pratyaye, 1100 sU0 svArtha apratyaye kapratyayasya ca lope,2|4|18| sa 0 *prApa-(mA)-pratyaye kRte,5 sU. dIrgha-sandhau, 1001 sU0 mA kArasya prakAre, 1020 sU dAsthAne ekAre uDAyantiae iti bhavati / priyaH / priya+si 1 350 su0 rephasya lope, 177 sU0 yakAralope, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope piu iti bhavati / dRSTaH / dRSTa+si / 128 sU0 RkArasya ikAre, 305 sU0 STastra ThakAre, 360 sU0 ThakAra-dvittve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre,1100 sa0 svArthe apratyaye, 1002 sU0 akArastha ukAre, selope viThThala iti bhavati / sahasA / avyayapadamidam / 1000 sU0 prAkArasya prakAre sahasa iti bhavati / iti / a. vyayapadamidam / 42 sUtreNa prathamasya ikArasya lope,takArasya ca dvittve ti iti bhavati / arthAni / ardha +js| rephalope, 36. sadhakArastha dvittve, 361 saH pUrvadhakArasya kAre, 1001 sU0 sakArasya prakAre,1015 sU0 as-pratyayasya lope prayA iti bhavati / valayAni / balaya+jas / praddhAvadeva valayA iti bhavati / mahyAm / mahI+DiH / ityatra 1001 sa0 IkArasya ikAre,1023 sU0 . sthAne hi ityAdeze mAhihi iti bhavati / gatAni / gata+jas / 177 sU0 sakAralope, 150 sU0 yakArazrutI, 1001 sU0 akArasya prAkAre, 1015 sa0 jaso lope gayA iti bhavati / sphuTitAni / sphuTita+jas / apabhraMze 1093 sU0 sphuTitArthakaH puTTa-zabda: prayujyate, 1015 sU0 jaso lope phaTTa iti bhavati / tasti / dhvanyanukaraNakArthakamavyaya-padamidam / 1000 sa0 ikArasya prakAre, 11 sU0 takArasya lope taka iti bhavati / iti-tti iti padaM pUrvavadeva sAdhyam / mahihi ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / * atha strI-liGgIya myAdi vidhi * apaza-bhASA meM strIliGga-sambandhI si Adi pratyayoM ke sthAna meM jo vidhi-vidhAna pAyA jAtA hai, aba sUtrakAra usakA nirdeza kara rahe haiM 1016----apabhraza bhASA meM, strIliGga meM vartamAna nAma (prAtipadika) se pare jas aura zas ina pratyayoM ke sthAna meM pratyeka ko ja aura o ye do prAdeza hote haiM / 1015 ve sUtra se jama aura zas kA lopa hotA hai, kintu isa sUtra ne isa lopa kA niSedha kara diyA,prataH yaha donoM kArya lopa ke apavAdasvarUpa kArya samajhane cAhie / as kA udAharaNa-prahagulyaH arjaritA nakhena- aMguliu jariyAu na. heNa (nAkhUna se aMguliyAM jarjarita ho gaI haiM, ghisa gaI haiM) yaha zloka kA eka avayava hai, sampUrNa zloka 1004 ve sUtra meM diyA jA cukA hai| yahAM para pragulyA aMguliu.tathA marjaritA-jamariyAu, ina zabdoM meM as-pratyaya ke sthAna meM u'yaha Adeza kiyA gayA hai| zas-pratyaya kA bavAhara-sundara sarvAGgAH vilAsinIH prekSamANAnAm sundara-savaGgAjavilAsiNIyo pecchantANa [sabhI aGgoM se sundara striyoM *bAt |264018kaaraataat striyAm mAp syAt / khaTvA / yA / saa| --haimazamdAnusAsane /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAsAya ANMAMAVPNP.INNINN....PRAM.dhn.sal.mne.. . . .. .. . .. 186 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH ko dekhate huoM kA] yahAM para sundara-sarvAGgAH=sundara-subaGgAu,tathA bilAsinI-bilAsiNIgro ke zas pratyaya ke sthAna para kramazaH 3 aura o ye mAdena kie gae~ haiM / yahA~ para eka pAzaMkA utpanna hotI hai ki 'jas-zasoH yaha syAnirUpa pada dvi-vacanAnsa hai aura udot' yaha pAdeza rUpa pada eka-vacanAnta hai,yaha baMcana-bhedha kyoM hai ? uttara meM nivedana hai ki yaha vacana-bheda yahAM vyartha nahIM hai, kyoMki isa vacanabheda ke kAraNa yahAM para 'yathAsaMkhyamanudezaH samAnAma',yaha paribhASA pravRtta nahIM hotii| isa paribhASA kA artha hai-samasambandhI vidhi yathAsaMkhya hotI hai, jahAM para sthAnI aura prAdeza kI saMkhyA samAna ho ko prathama maura dvitIya ko bilIya. isa taraha yathAsaMkhya hote haiN| isa paribhASA ke pravatta na hone se yahAM paramAdeza yathAsaMkhya nahIM ho paate| ....1020-sapabhraMza-bhASA meM strIliGga meM vartamAna nAma-prAtipadika se pare pAe TA-pratyaya ke sthAna meM yaha prAdeza hotA hai| jaise nija-makha-karaH api mugdhA karamandhakAre pratiprekSate / zazimAla-cIndrakayA punaH kina dUre pazyati / / 1 / / arthAtaapane mukha kI kiraNoM se jaba ki vaha mugdhA-sundarI andhakAra meM bhI apane hAtha ko bekha sakatI hai to phira candra-maNDala kI candrikA (rozanI) ke dvArA dUra-stha vastu ko kyoM nahIM dekha sktii| uttara spaSTa hai ki avazya dekha sakatI hai| yahA~ para--zazimaNDalacandrikayAsa simaNDala-candimae isa zabda meM TA-pratyaya ke sthAna meM 'e' yaha mAdeza kiyA gayA hai / dUsarA udAharaNa.. yasmina marakata-kAntyA saMvalitam = ahi maragaya-kantie salioM jisa meM marakata-maNi kI kAnti (prAbhA) se milA huA] yahAM para kAnlyA kantie, isa zabda meM TA-pratyaya ke sthAna meM 'e' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1021-apana'za-bhASA meM strIliGga meM vartamAna mAma-prAtipadika se pare mAe Gas aura Gasi ina pratyayoM ke sthAna hai| yaha prAdeza hotA hai / usa-pratyaya kA udAharaNa tucchamadhyAyAH tuccha-alpitryAH (tucchajalpana-zIlAyAH), tucchAccharImAvalyAH tuccharAga ! : tRcchsr-haasaayaaH| priya-vacanamalabhamAnAyAH tumachakAya-manmatha-nivAsAyAH, anya pattacchaka tasyAH dhanyAyAH tadAtyAta na yAti / Azcarya stanAntaraM mugdhAyA yena mano bama'ni ma mAti || arthAta-he tuccharAga [anyAsakta hone se jisa meM anurAga kI svalpatA ho] nAyaka ! nAyikA kA madhyabhAga tuccha sUkSma] hai. yaha bahuta kama bolane ke svabhAva vAlI hai, usake zarIra kI romAvalI [roma-pakti svalpa hai, usakA hAsya-vinoda-pratyanta kama ho cukA hai, usako apane prItama kA vANIvilAsa bhI aprApta hai, tathApi usa ke dubale patale zarIra meM manmatha [kAmadeva ] kA nivAsa hai,usa nApikA ke jIvana meM jo kucha aura tucchatA svalpatA] hai,usa kA varNana nahIM kiyA jA sakatA! yaha saba kula hone para bhI eka bAta kA mahAna prAzcarya hai ki usa mundarI ke stanAntara [stanoM kA madhyabhAga] kI tucchatA itanI adhika hai ki usa ke madhya meM mana jaisA ati sUkSma padArtha bhI nahIM samA sktaa| yahA~ para-1-tumchamadhyAyAH, 2 -- tunchajaspidhyA, 3-tumachAcharomAvasyAH, 4 - tumacatarahAtAyA-alabhamAnAyAH, 6 . tucchakAya-manmatha-nivAsAyAH, 7- amyAyAH,-tasyA,E- mugdhAyAH ye 9 pada SaSThyanta haiM / prastuta sUtra se ina ke Das-pratyaya ke sthAna meM hai yaha prAdeza karake 1-tumcha-ma
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: saMskRta-hindI- TIkA-iyopetama 189 2-ambira 3 tucchacchra- romAvalihe, 4 succhara hAsahe. 5 alahalli ahe, 6- tucchakAyamahanivAsa, 7 tahe, paNa he muhe ye 9 rUpa banAe gae haiM / Gasi pratyaya kA udAharaNaEnter at garertnIyaM tayoH parakIyA kA ghRNA / 5 rakSata lokAH / zrAtmAnaM bAlAyAH, jAtI viSama stanau // 2 // - paryAta - jo stana apane hRdaya ko phor3a DAlate haiM, ve dUsaroM para kaise anukampA kara sakate haiM ? ataH he logo ! apanI rakSA karo, kyoMki isa bAlA ke stana viSama [ bhISaNa ] ho cuke haiN| yahAM para bAlAyA:bAlahe (lar3akI se), isa pada meM isa pratyaya ke sthAna meM prastuta [ 2021] sUtra se 'he' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1022 - apabhraMza bhASA meM strIliGga meM vartamAna vidyamAna nAma prAtipadika se pare thAe yas aura mAm ina pratyayoM ke sthAna meM 'hu' yaha prAdeza hotA hai / jaise-- rai mRtaM yanmAritaH, bhagini ! asmadIyaH kAntaH / asajjinye vayasyAmyaH yadi bhagnaH gRhameSyat // 1 // arthAt-he bahina ! acchA huA, jo merA kAnta ( prItama ) yuddha mArA gayA, zranyathA yadi ho [riter ana] kara ghara meM AtA to mujhe sakhiyoM ke madhya meM lajjita honA par3atA / : vRttikAra pharamAte haiM ki 'vayaMsi' isa pada ke vayasyAbhyaH [ saheliyoM se ] athavA vayasyAnAm [ saheliyoM ke madhya meM ] ye do saMskRta rUpa hote haiN| yahAM para eka sthAna para svas ke sthAna meM tathA eka sthAna para Ama ke sthAna meM 'ha' yaha prAdeza kiyA gayA hai / 1023- apabhraMzabhASA meM strIliGga meM [vartamAna ] nAma prAtipadika se pare Ae saptamI ke eka vacana sea ke sthAna meM 'hi' [hi] yaha Adeza hotA hai / hi ke sthAna para hi aisA pAThAntara bhI upalabdha hotA hai | ataH zrAdeza ke donoM prakAra yathAsthAna grahaNa kie jA sakate haiM jaisearrerrarrar [[nAyikayA ] priyo dRSTaH sahaseti / aft valaya hyAM gatAni, arthAni sphuTitAni taditi // 1 // arthAt kAga ur3AtI huI nAyikA ke pativirahajanya durbalatA ke kAraNa Adhe valaya-kaMgana pRthvI para gira paDe aura jaba usane akasmAt apane prItama ko dekhA to harSAtireka ke kAraNa bhujAna ke sthUla hone se usa ke Adhe kaMgana tar3Aka se TUTa ge| yahAM para mahyAmamahihi (bhUmi para ) isa zabda meM saptamI vibhakti ke eka vacana hi-pratyaya ke sthAna meM 'ha' yaha Adeza kiyA gayA hai| atha manu saka-1 -liGgIya syAdividhiH 1024- klIne jas-zori / rayos zaso: * I [3] ityAdezo bhavati / 4 / 353 | apabhraMze klove vartamAnAnnAmnaH pa see Heefe afla ulaI kari gaNDAI mahanti / prasulahamecchaNa jAha~ bhali te Na vi dUra gaNanti // 1 // 1025 - kAntasyAta uM yamaH 43548 apabhraMze balIbe vartamAnasya kakArAntasya " ityapi pAThAntaramupalabhyate /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ -em-wiywwwwwwranAm ----- * zakRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH nAmno yo'kArastasya sthamoH parayoH u ityAdezo bhavati / annu ju tucchau~ tahe dharaNahe [350.4] maggau~ dekkhidhi nipraya-balu balu pasariau~ parassu / ummillai sasireha jiyeM kari pharavAlu piyassu // 1 // * atha nasakra-liGgIya-syAdividhiH * apabhraMza-bhASAyAM napusaka-liGga-prakaraNe garAdi-pramAlA dAna gam vinivijAna samIhitaM vartate, tatpratipAdayatyAcAryaH / yathA 1024----iM ityAdezaH / prastutasUtreNa jas-zamoH sthAne iM ityAdezo bhavati / I ityasya sthAne I iti pAThAntaramapi dRzyate / ataH prastutasUtreNa jasa-zasoH sthAne kucid I ityAdezaH, kunicid I ityAdezazcA'pi bhavatIti jJAtavyam / / kamalAni muktvA'likulAni karigaNDAna kazinti / asulabhameSTu' yeSAM nirjanyaH tenApi gharaM gaNayanti // 1 // bhAvArtha:-alikulAni-pralInA bhramarANAM kulAni-samUhAH, kamalAni-pabhAni muktyA-tyaktvA karigavAna-kariNI hastinAM gaNDA-kapolAH tAn kAMkSanti-prabhilaSanti, yatohi yeSAmasulabha-duSprApaM pavArthameSTu-prApta nibandha-utsAhaH samasti, te bhramarAH nA'pi-neva, dUra-viprakRSTaM gnnynti| dRDhanizcayAnA vyaktInAM kRte na kimapi dUrama-na kimapi alabhyaM bhavatIti bhaavH| kamalAmi / kamala+zas / 1024 sU0 zasaH sthAne haiM ityAdeze kamalAI iti bhavati / muktvA / mulA-muca mocne| muc+ktvA / 762 sU0 mucaH sthAne mella ityAdeze, 1110 sU0 kvaH sthAne pravi ityAdeze,10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye mellaSi iti bhavati / ali-kulAni / alikula +jas / 177 sU0 kakAralope,prastutasUtreNa jasaH sthAne I ityAdeze ali-ulAI iti bhavati / karigahAm / karigaNDa+vAs / 1001 sU0 antyAkArasya prAkAre,34 sUtreNa gaNDazabdasya klIvatve,prastuta. sUtreNa zasasthAne ityAdeze karimaNDAI iti bhavati / kAmanti / kAkSi aakaaNkssaayaam| saMskRtaniyamena kAMkSa+pranti iti jAte,863 sU0 kAMkSadhAtoH sthAne maha ityAdeze,631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze mahanti iti bhavati / prasulabham / asulabha-am / ityatra 107 sU0 bhakArasya hakAre, 494 sU0 amo'kArasya lope, 23 sU0 makArasyAnusvAre asulaha iti bhavati / eSTum / iS icchAyAm / i + tum / 1000 sU0 ikArasya ekAre, 886 sU0 SakArasya chakAre, 360 sU0 chakArasya dvittve, 361 sU0 pUrva-chakArasya cakAre, 1112 sU0 tuma: sthAne praNa ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye ekUNa iti bhavati / asulaham + ecchaNa ityatra ajjhIne pareNa saMyojye asulahamecchaNa iti bhavati / yeSAm / yadyAm / ityatra 245 sU0 yakArasya sthAne jakAre, 11 sU0 dakAralo, 1001 sU0 prakArasya prAkAre, 1010 sU0 prAma: sthAne haiM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave Ahe iti bhavati / nirbandhaH / nibandha+si / apabhraMze 1093 sU0 nibaMndhArthe bhali-zabdaH prayujyate, 1015 sU0 selope bhali iti bhavati / te ! tad+jas / ityatra 11 sU0 dakAralope, 547 sU0 jasaH sthAne he (e) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope,prajmIne pareNa saMyojye kSe iti bhavati / na / avyayapadamidam / 229 sU0 nakArasya vaikalpike NakAreNa iti bhavati / api / adhyayapadamidam / 41 sU0 prakArasya lope,231 sU0 pakArasya vakAre vi iti bhavati / cUram / dUra+pram / 1015 sU0 pramo lope tUra iti . .
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 . caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 191 bhavati / garagayanti / gaNa-(gaNa)-dhAtu: saMkhyAne gaNanAyAm / gaNa+Niga+ anti| 635 sU0 giH sthAne prakAre, bAhulyana 642 sU0 prAderakArasya dIrghAbhAve, 631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze gaNamita iti bhavati / kamalaI, aliulAI, karigaDAI ityeSu zabdeSu prastuta-sUtrasya prvRttirjaataa| 1025---anya yava sunchaka tasyAH dhanyAyAH annu ju tucchau~ tahe dhaNahe, prakriyA 1021 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| supachau~ ityatra prastutena [1025] sUtreNa si-pratyaye pare sati akArasya sthAne dekho nA . piyasyodAharaNa pradaryate / yathA...... bhagnaka iza nijaka-balaM balaM prasRtakaM parasya / unmIsati zazi-rekhA gayA kare karabAlaH priyastha // 1 // bhAvArtha:-kAvinAyikA nija sahacarI prati nijapaleH vIratvamupadarzayati / he sakhi ! nijakaala-nijamena nijakama, tasya balaM-sabhyam, svakIyasanyamityarthaH / bhagnaka-naSTa pRSTA-samIkSya tathA parasyaripoH, zatroH balaM prasRtakam-pratyuditaM dRSTvA svApakarSa zatrorutkarSamavalokyeyaH,priyasya-mama patyuH kare-haste karavAla: kapANa: evamunnIlati-zobhate yathA zazirekhA candra rekhA dIpyate / parAhataH kandukaH yathA pUrvasmAd dviguNamutplavate tathaiva yuddhe zatrubhirAhato'pi me patiH pUrvApekSayA dviguNotsAhana yudhyate iti bhAvaH / bhagnakam / bhagnaka+am / 349 sU0 nakArastha lope, 360 sU0 gakAradvittve,177 sU0 kakAralope,1025 sU0 akArasya sAnusvAre ukAre, 1082 su0 uccAraNasya lAdhava,1015 sU0 amo lope, bhagga" iti bhavati / dRSTA / dRzira (dRz) darzane / dRz + ktvA / 852 sU0 dRzaH sthAne devakha ityAdeze, 1110 sU0 ktvApratyayasya sthAne ivi ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye veSikSati / nijaka-balam / nijaka-bala+pam / 177 su0 jakArasya kakArasya ca lope, 180 sU0 yakArazrutau,1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope nimaya-balu iti bhavati / balam / bala +am / pUrva vadeva balu iti sAdhyam / prasRtakam / prapUrvakaH sRdhAtuH prasAre-vistAre / prasa+kta-ta / ityatra 350 sU0 rephasya lope, 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 645 sU0 prakArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, am-pratyaye kRte, 435 sU0 svArthe ka-pratyaye, 177 sU0 kakAralope, prastutasUtreNa akArasya uM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAdhaye jAte, 1015 sU0 amo lope pasaripa iti bhavati / parasya / para+is / 1009 sU0 isaH sthAne ssu ityAdeze parassu iti bhavati / janmolati / utpUrvaka: mIladhAtuH unmIlane zobhAyAm / unmIl + tiv / 332 sU0 masya makAre, 360 sU0 makArasya dvittve, 903 sU0 lakAradvittve, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 910 sU0 prakArasthAgame, 628 sU0 tiva-pratyayastha sthAne ic- ityAdeze ummillai iti bhavati / zazirekhA / zazirekhA+si 1 260 sU0 ubhayatrApi zakArasya sakAre, 187 su0 khakArasya hakAre, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sU0 selope sasiraha iti bhavati / yathA--jivaM,prakriyA 1001 sUtrasya tatIyazloke sheyaa| kre| kara+Gi / 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre kari iti bhavati / krvaalH| krvaal+si| 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope karavAlu iti bhavati / priyasya / priya +Das / 350 sU0 rephalope, 1009 sa0 DasaH sthAne ssu ityAdeze piyassu iti bhavati / bhagga, pasaria ityatra prastutasUtrasya pravRttiAMtA / atha nanu sakkalinIya sthAvividhi * apabhraMza-bhASA meM napuMsaka-liGga-sambandhI si prAdi pratyayoM ke sthAna meM jo mAdezAdi kArya hote haiM, aba sUtrakAra unakA nirdeza kara rahe haiM
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ ESIRLS wwwvvvvmrvivrammar gaa tnnu taanu muN 192 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthaMpAdaH 1024-apabhraMzabhASA meM, napuMsakaliGga meM vidyamAna nAma-prAtipadika se pare pAe jasa aura zAma ina pratyayoM ke sthAna meM hAI] yaha Adeza hotA hai / I ke sthAna para aisA pAThAntara bhI milatA hai / ataH Adeza ke donoM prakAra yathAsthAna grahaNa kiye jA sakate haiN| jaise ..: ... : kamalAni muktvA alikulAni karigaNDAna kakSante / / ... sulabhameSTu yeSAM nibaMdha se nA'pi dUraM gAyanti / / 1 / / arthAta--alikula (bhramara-samUha) kamaloM ko chor3akara sugandhi ke lie hAthiyoM ke gaNDasthaloM ko cAhate haiM / vAstava meM jinakA prAgraha asulabha-durlabha padArthoM ko prApta karane kA hotA hai, ve dUrI kI paravAha nahIM kiyA karate, kisI padArtha ko alabhya nahIM mAnate / ..::: yahAM para 1-kamalAmi kamalai (kamaloM ko),2-alikulAhi ali-ulaI (bhramara-samUha), 3-karigapaDAna karimaNDAI (hAthiyoM ke gaNDasthaloM ko ina zabdoM meM zas aura asa ke sthAna meM lthaa| yaha prAdeza kiyA gayA hai| .......1025-- apanaMzabhASA meM napusakaliGga meM vizvamAna kakArAnta (jisa ke anta meM kakAra ho) nAma-prasipamA kAragAra hai vo siaurAna isa pratyayoM ke pare rahate 'u' yaha Adeza hotA hai| si-pratyaya kA udAharaNa, jaise-pranyad yad tucchakaM tattyAH dhanyasyAH =annu ju tucchau~ tahe dhaNahe (usa nAyikA kA jo aura tuccha hai) yahAM para ...tucchata', isa pada meM sipratyaya pare hone para prastuta sUtra se prakAra ko yaha Adeza kiyA gayA hai / am-pratyaya kA bAharaNa--- bhagnakaM dRSTA nijaka-balaM balaM prasRtakaM parasya / unmIlati zazi-rekhA yayA kare karAlaH priyastha / / 1 / / ... arthAta- apanI senA ko bhAna hatotsAha) huI dekhakara tathA zatru kI senA ko bar3hI huI nihAra kara mere prItama ke hAtha meM salavAra zazi-rekhA (candra kI kiraNa) ke samAna camaka rahI hai| .: yahAM para bhagnakama bhagau~ (naSTa huI ko), 2-prasatakamA pasarinau~ (baDhI huI ko ina zabdoM meM am-pratyaya pare rahane para prakAra ko 'I' yaha Adeza kiyA gayA hai| .: : . . . * atha sarvAdizabdAnA vidhiH * 1026-sarvAvesehA~ / 8 / 4 / 355 / apabhraze sarvAderakArAntAt parasya asehIM ityAdezoM bhavati / jahAM hontau paagdo| tahA~ hontau praagdo| kahAM honta u praagdo| .......1027-kimo Dihe yA / / 4 / 356 / apamraze kimo'kArAntAtparasya DaseDihe ityAdezo vA bhvti| ....... :: .. jA tahe tuTTau nehaDA mai~ sahu~ na vi til-taar!| taM ki bake hi lonaNeMhi~ joijjau~ saya-bAra // 1 // ...1028-dehi / / 413571. apabhraze sarvAdarakArAntAtparasya : saptamyekavacanasya hiM ityAdezo bhavati / .. . jahi kapijjai sariNa saru chijjA khamgiNa khaggu / tarhi tehai maha-ghaDa-nivahi kantu payAsai maggu / / 1 / /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta-hindI- TIkA-ryopetam sarakha / ekahi prakkhihi sAvaNa sannahi bhaddavaDa, mAha mahizrala-satthari gaNDasyale aGgihi gimha suhacchI-tila-vaNi bhaggasiru, tahe muhe muha-pass zrAvAsiu sisara ||2|| hiDA ! phuTTi taDa tti kara kAla-yavedeM kAI ? | deraj hama vihiM kahi~ Thabas pahu~ viNu dukkha-sayAI // 3 // 1026 - yattatkabhyo Gaso DAsuna vA / 8 / 4 / 358 | apabhraMze yattatkim ityetemyo'kArAntebhyaH parasya Gaso DAsu ityAdezo vA bhavati / aurat kantu mahArau hali sahie ! nicchaI rUsa jAsu / thihi sathiha harithahi~ vi ThAu vi pheDai sAsu // 1 // jIvaja kAsu na vallahau~ dhaNu puNu kAsu na ichu / dofor a avasara - nivaDacaI tiNasama gaNa visi // 2 // 1030 - striyAM uhe 1814 / 356| apana meM strIliGge vartamAnebhyo yattatkimya parayaso uheM ityAdezo vA bhavati / jaheM kerau / taheM kerau | kaheM kerau / 193 1031 - yattavaH syamo naM 84360/ prapatra ze yattado: sthAne syamoH parayoryathAsaMkhyaM bhrU, zraM ityAdezo vA bhavataH / prANa cihnadi nAhu dharaNi karadi na bhranti / pakSe / taM bollii ju nivvaha / 1032 - ivama imuH klIbe 18 / 4 / 361 | apabhraM se napuMsakaliGge vartamAnasyedamaH syamoH parayoH imu ityAdezo bhavati / imu kulu tuha tarahauM / imu kulu dekchu / 1033 - eSaH strI-punIne eha eho eha / 44362 // zrapabhraMze striyAM, puMsi, napuMsake vartamAnasyaitada: sthAne syamoH parayoryathAsaMkhyam eha, eho, ehU ityAdezA bhavanti / eha kumArI, eho naye eha maNoraha-ThANa ehaje va cintantAhaM paccha ho vihANu // 1 // 1034 - eirjas - zasoH / 8141 363 / prapabhraMze etado jas-zasoH parayoH eva ityAdezo bhavati / ei ti ghoDA eha pati [ 330.4] ei cha 364 prapatra meM maMdasaH svAne jas-zasoH parayoH bho i 1035 - pravaso tyAdezo bhavati | jaha puchaha ghara baDDAI to bar3A ghara moDa / viliya-jaNa- prabhuddharaNa kantu kuMDIra joha // zA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ *.prAiMsa yAkaraNam .. caturthapAdA pramUni vartante pRccha vA / 1036-idama prAyaH / 8.14 / 365 / apabhraMze. idamzabdasya syAdau prAya ityAdezo bhavati / prAyaI lograhoM loaNaI jAI saraI na manti / appie viTThA mAliahi. pie dii vihasanti // 1 // sosau ma sosala mitra unahI baDavAnalassa ki tenn?| jaM jalai jale jalaNo AeNa vi kina pajjattaM // 2 // prAyahA~ baTTa-kalevaraho jaM vAhiu taM sAru / jai ubhai to kuhAi maha. Dabhai to chAra // 3 // 1037---sarvasya sAho vA / 8 / 4 / 366 / apabhraze sarvazabdasya sAha ityAdezo vA bhavati / ...... ..... : sAha vi lou taDaphaDa baDDattaNahoM taNeNa / * baDDappaNu paripAvitrai hasthi mokkalaDeNa // 1 // pakSe / savvu vi| 1038 kimaH kAI-kavaNau vA / 8 / 4 / 367 / apabhraze kima: sthAne *kAI [kAI], kavaraNa ityAdezo vA bhvtH| jaina subhAvaha dUI! ghara kAI aho-muha tujjhu / bayaNu ju khaNDai ta sahie !, so piu hoi na majhu // 1 // kAIna dUre devakhA [346,4] / .... .. . .. . .. ... . phoDenti je himaDau~ appaNau~ tAheM parAI kayaNa dhRnn| ....... rakkhejjaha lomaho! appaNAbAlaheM jAyAvisamAyaNa // . supurisa kaGaguhe. aNuharahiM maNa kameM kvnnenn| jiva jiveM vaDasaNu lahahi liva tiva navahi~ sireNa // 3 // pakSe- jaisasohI to muina aha jIvai ninneha / ..:.:. vihi vi. payArehi gaina dhaNa ki gAjahi khala-meha ! // 4 // 1036-yuSmadaH sau tuhuM / 8 / 41368 / apabhraze yuSmadaH sau pare tuI ityAdezo bhvti|| . bhamara ! ma ruNajhuNi raNDa i sA visi joi ma roi| ..... sA mAlai desantarima jasu tuhu~ marahi viznoI // 1 // 1040-jas-zasostumheM tumhii| 8 / 4 / 366 / apabhraze yuSmado jasi zasi ca / kAI ityapi paatthaantrmuplbhyte| .:. :.....
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ SASTEmainingitivulaniyamire aprimarigomer atupAdA * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * pratyekaM tumhe, tumhaI. ityAdezau bhvtH| tumhe, tumhaI jANaha / tumhe tumhaI pecchada / vacana bhedo yathAsaMkhya-nivRtyarthaH / 1041--TA-jyamA paI taI / 8 / 4 / 370 / apabhraMze yuSmadaH TA, Di, ama ityetaiH saha paI [paI], taI [taI] ityAdezau bhavataH / TA-- :, ... : pai~ mukkA, vi vara saru phiTTai pattattaNaM na pattANaM / tuha puNu chAyA jadda hojja kaha vi.tA tehiM pattehi // 1 // mahu hiu~ taI, tAe tuha, sa vi anne vinddijji| / : . . . pina kAI kara hau~,kAI tuha,macche macchu gilijja // 2 // hinA- paI maI behi vi raNa-gahi ko jaya-siri tabakecha / . : kesahi leppiNa jama-ghariNi maNa suhaM ko thakke // 3 // evaM taaii| pramA- paI mellantihe mahu maraNa mA mellantaho tum| : :::: sArasa ! asu jo veggalA so vi kRdantahoM samjhu // 4 // evaM tii| + 1042-misA tumhehiM / / 4 / 371 / apabhraze yuSmado bhisA saha tumhehiM ityAdezo bhavati / . . S ... 1043-isi isa bhayo tara tumjha tudha / / 4 / 372 / apabhraze yuSmado si-s-bhyA saha taDa,tujha,tudhra ityete traya prAdezA bhavanti / tatra hotau paagdo| tuma hontau paagdo| tudhra hontaja mAgado ! isA ... tau guNa-saMpaGga tujha madi tudhra aNuttara khanti / ... ... ... .. jai umpati anna jaNa mahi-maMDali sikkhanti // 1 // ... : :1044--bhyasAmbhyAM tumhahaM / 8 / 4 / 3.73 / apabhraze yuSmado bhyas, pAm ityetAbhyAm saha tumhahaM ityAdezo bhavati / tumhahaM honta u praagdo| tumhahaM keralaM ghaNu / 1045----tumhAsu supaa|8|4| 374 / apabhraze yuSmadaH supA saha tumhAsu ityAdezo bhavati / tumhAsu ThiyaM / / 11046-sAbasmado hauM / 8 / 4 / 375 / apabhraze asmadaH sau pare hau~ ityAdezo : bhavati / tasuhAu~ kali-jugi dullahaho [338.4] / 1. paI ityapi pAThAntaraM samupalabhyate / 2. uI ityapi pAThAntaramupalabhyate / ataH yathAsthAnaM prayogAnusAriNI pravRttiH viSayA / . . . . .
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAkira mAra hai caturvapAza 1047-jas-zasoramhe amhii|8|4|376 / apabhra' prasmado jasi, zasi ca pre| pratyekam amhe, pramha ityAdezau bhavataH / amhe thovA riu bahana kAyara emba maNanti / muddhi ! nihAlahi gayaNa-patu kai jaNa joha karanti // 1 // ambaNu lAivi je gayA pahina parAyA ke vi| pravasana sumAhi suhamichayahi jiyeM amhaI tivaM te vi // 2 // amhe dekkhAi, amhaI dekhAi / vavanabhedI ythaasNkhy-nivRtyrthH| 104-TA-yamA mii| 8 // 4 // 3771 prapanna ze asmadaH TA, Di, pram ityetaiH saha *maI [ma.] ityAdezo bhavati / ttaa| mAI jANi pina ! virahimahaM kavi para hoi vimAli / Navara mizrA vi tiha tavA miha viNayaha khaya-gAli 1 DinA / pa bhaI behi vi raNagayahiM [370,4] prmaa| maI mellantahoM tujha [370,4] / 1046-amhehi bhisaa|8|4| 378 apabhraze asmado bhisA saha amhehi ityAdezo bhavati / tumheM hi, mamhe hi aMkipau~ [371, 4] / 1050-mahu-majha sis syAm 1841376 / apabhraze prasmado sinA, jasA ca saha pratyeka mahu, maj ityAdezI bhavataH / maha hontau gdii| majhu hontau gado / kasA / mahu kantahoM ve dosaDA helli ! ma bhAravAhi paalu| bentaho hau~ para uvyariza jummantahoM karavAlu // 1 // jai bhaggA pArakkaDA to sahi ! majjha pienn| maha bhaggA amhahaM taNA to se mAriprajeNa // 2 // 1051-pramhahaM myasAmmyAm / / 4 / 380 // apanaze asmado bhyasA, prAmA ca saha amhaha ityAdezo bhavati / pramhahaM honta paagdopaamaa| aha bhagmA amhahaM taraNA [376,4] / 1052-supA amhaasu|8|4 / 381 / apabhraze asmadaH supA saha bhamhAsu ityA. dezo bhavati / pramhAsu tthi| * atha sarvAvidyabdAnAM vidhiH * sarva, vizva, ubha, ubhaya, tara, Datama, anya, anyatara, iyat, tvat, tva, nema, sama, tyada, tad, yad, etad, idama,padas,eka, Di, yuSmada, asmad, kim ityAdayaH zabdAH sadiyo bhavanti / apabhraza-bhASAyAM sarvAdizabdaiH sambandhitaM yadvidhividhAnaM bhavati, tatpradarzyate / yathA *maI ityapi pAThAntaramasti, pramomAnusAriNI pravRttiH vidhayA / /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 iraram raamannamruarurituanwrrr caturvapAdA * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 1026-yasmAd bhavana paagtH| yasmAd / yad+si / 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 sU0 dakAralope, 1026 sU0 DaseH sthAne hAM ityAdeze jahAM iti bhavati 1 bhavan / bhU sattAyAm / bhU+zat / 731 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho ityAdeze,670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze,1100 sU0 svArthe apratyaye, sipratyaye, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 serlope hotau iti bhavati / pAgataH / mAgata+ si / 1067 su0 takArasya dakAre,37 sU0 visargasya Do (pro) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope Agayo iti bhavati / tasmAd bhavan AgataH / tasmAda / tad+si / 11 sU0 dakArasya lope,jahAM-vadeva tahAM iti sAdhyam / bhavan hontaja, AgataH prAgado, iti pUrvavadeva sAdhyam / kasmAd bhavan AgataH / kasmAd / kim + Disi / 560 sU0 kimaH sthAne ka ityAdeze, vahA~lata kahA~ iti sAmyam / bhavan prAgata:hontau prAgado, ityapi pUrvavadeva sAdhyam / jahA~, tahAM, kahA~ ityeSu padeSu prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1027- yadi tasyAH zruTitaH snehaH mayA saha nA'pi lilatAra ! / tat kasmAra bakAmyA loNamAmyA dRzye zatavAram // 3 // bhAvArtha:-he tilatAra !-tilavat snigdhA tArA-kanInikA yasya saH, tatsambodhanam / yadi tasthA:-kasyAcinnAyikAyAH snehaH mayA saha nApi-naiva zruTitaH chinnaH, tatkasmArahaM tayA patrAmyAM roSapUrNAbhyAM, locamAbhyAM zatadhAraM zatAnAM vArANA samAhAraH zatavAram, kathaM dRzya ? snehA'stitve dRSTiH vakA-roSapUrNA na bhavitavyeti bhaavH|| __ yadi jai, prakriyA 1014 sUtrasya dvitIya-loke sheyaa| tasyAH / tad+Gas / 11 sU0 dakArasope, strIsvAdApa-(prA)-pratyaye, 5 sU0 dIrghasandhI, 1001 sU0 zrAkArasya prakAre, 1021 saH sthAne he ityAdeze, 1051 sU0 uccAraNasya lAyace saha iti bhavati / aditaH / zruTa Tu bicchede-binaashe| ad+kta-ta / 350 sU0 rephasya lope,901 sU0 TakAradvittve, 910 sU0 prakArAgame, 177 sU0 takAralope, sipratyaye, bAhulyena 645 sUtrasthApravRttI, 1002 sa0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope saTTA iti bhavati / snehaH / sneha+si / ityatra 348 sU0 sakAralope, 1170 sU0 svArthe Dara-(praDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope, 1001 sa0 prakArasya prakAre, selope nehA iti bhavati / mayA / asmad+ TA / 1048 su0 TApratyayena saha asmadaH sthAne maha ityAdeze maI iti bhavati / saha / avyayapadamidam / 1090 sU0 saha ityasya sthAne sahaM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAdhave sAI iti bhavati |n| avyayapadamidaM saMskRtavadevA'pabhraMze prayujyate / api / adhyayapadamidam / 41 sU0 prakArasya lope, 231 / / sU0 pakArasya vakAre vi iti bhavati / simasAra ! 1 tilatAra+si / 2015 sa0 selope tilatAra ! iti bhavati / sat / tad +-si / 11 sU0 kAralope, 514 sU0 sebhakAre, 23 sU. bhakArasyAnusvAre taM iti bhavati / kasmAt / kim +si / 560 sU0 kimaH ka ityAdeze,1027 sU0 iseH sthAne Dihe [ihe] ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderloSa, 1051 sa. uccAraNasya lAdhare ki ti bhavati ! bakAmyAm / vaka+bhyAm / 26 sU0 Adisvarasya anusvArAgame,350 sU0 rephaloye, 30 sU0 anusvArasya vargAntye, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane,1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, 1006 sU akArasya sthAne ekAre, 1081 sU0 ekArasya uccAraNasya lAghabe, 1082 sa0 anusvArasya uccAraNalAghave baDake hi iti bhavati / lodhanAbhyAm / locana+bhyAm / 177 sU0 cakAralope, 228 sU0 nakArasya NakAre, dvivacanasya bahuvacane, bakehi-badeva loakhe hi iti bhavati / ho / dRzira-dRz darzane / dRsh+vy+e| apabhraMze 1093 sU0 dazarthe jo iti dezyadhAtuH prayujyate, 649 sU0 kyasya sthAne ijja ityAdeze,bAhulyena
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ . * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdA 10 sUtrasthApravRttI, 1056 sU0 e ityasya sthAne uM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave joijja iti bhavati / zattayAram / zata-vAra+am / 260 sa0 zakArasya sakAre,177 sU0 takAralope,180 sU0 yakArazruto, 1015 sU0pramo-lope sayavAra 1002 sUtrasya pravRttI tu sayavAra iti bhavati / tahe, ki itya prastutasutrasya prvRttirjaataa| 10.28- yasmin kalpyate zareNa zaraH dikhate khaDgena khagaH / tasmin tAdRze bhaTa-ghaTA-nivahe kAntaH prakAzayati mArgam // 1 // . bhAvArtha:-yasmin-yuddhe, zare bANena, zara: bANaH, kalpyate-kRtyate, tathA khagena-asinA, saaga: prasiH, chicate-bhidyate, tAdRze-sISaNa-saMgnAme, bhaTa-ghaTA-nivahe-bhaTAnA-subhaTAnA ghaTA-dalAni tAsa nivaha: samudAyaH yatra tasmin bhaTa-ghaTA-nivahe bhayaMkaratame yuddhe, kAntaH-prANezvaraH, mArga prakAzayati-meMtutvaM karoti, kartavyaM bodhayatItyarthaH / maMtra kAcinAyikA nijakAntasya vIratvamukhena zlAghAM karoti / yasmin / yada+Di / ityatra 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 sU0 dakAralope, 1028 sU0 ke. sthAne hi ityAdeze, 1082 sa uccAraNasya lAde niti bhavati / kalpyate / kalpa-dhAtuH chedane / kalpa+kya+1 350 sU0 lakAralope,360 sUpakAra dvattve, 649 sU0 kyasya sthAna ija ityAdeze, jIne pareNa saMyojye, 628 sU0 te ityasya icAdeze kapi iMli bhavati / zareNa / shr+ttaa| 260 se zakArasya sakAra,1000 sa0 asyAMkArasya ikAre, 1093 su0 TAsyAne NakAre sariza iti bhavati / zaraH / zara+si / 260 sU0 zakArasya sakAre,1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selapi saha iti bhvti| vidyate / chidira-khida vaidhiikr| chidakya +te| 11 sU0 dakAralope, 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, 10 sa0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, kapijjai-vadeva vimA iti saMdhyam / khaDgena / khaDga+TA 348 sU DakAralIpe, 36. sU0 gakAradvittve, 1000 sU0 prakArasya ikAre, 1014 sU0 TAsthAne NakAre samima iti bhavati / khamaH / khar3aga sikhagga+si / ityatra 1002 sUtreNa antyAkArasya sthAne ukAre,1015 sU0 selopa khaggu iti bhavati / tasmin / tad +chi| 11 sU0 dakAralope, 108 sura meM sthAne hi ityAdeza,1082 sUuccAraNasya lAghave hi iti bhavati / tAdRze / tAdeza+hiM / 1773 sU daza isthasya sthAne leha (eha) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope, ajjhIne pareNa saMyojye,1140 sU0 svArthe pra-pratyaye, 1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre sahA iti bhavati / bhaTa-ghaTA-nivahe / bhaTa-ghaTA-nivaha+Di / 195 sU0 ubhayatrApi TakArasya DakAre,4 sU0 prAkArasya prakAre,1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre bhara-ghara-niyahi iti bhavati / kAsaH / . kAnta sikantu, ityasya prakriyA 1016 sUtre jnyeyaa| prakAzayati / prapUrvakaH kAza-kAz)-dhAtuH doptikaraNe / prkaash+nni+liH| 350 sU0 rephasya lope, 177 sU0 kakAralope, 180 sU0 yakAra. zrutI,260 sU zakArasya sakAre, 6.38 sU girA prakAre,bAhulyena 642 sUtrasyApravRttau, 628 sU0 tivaH : sthAne icAdeze pAsa iti bhavati mArgam maarg+am| 84 sU0 saMyoge pare hrasve,350 sU0 rephasya lope,360 sU0 gakArastha vizve,172 sU0 prakArasya ukAre,1015 supramo lope magu iti bhavati / * jAhi sahi ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtAhiM ityAdezasyAnyAnyudAharaNAnyapi pradarzayati vRttikaarH| ...yathA- ekasmin paviNa pAvaNaH, abhyasmin bhAdrapadaH / mAdhavaH [vasantaH] mahItala-sassare gaNDasthale zarat / / maGgeSu sImaH sukhAsikA-tisabane maargshiraaH| tasyAH mugdhAyA mukhapaje AvAsitaH zizirA // 2 //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 199 bhAvArtha:- priyaviraha khinnAyAH kasyAzcinnAyikAyAH RtUnAM tulanayA tadaGgAni varNyante viguNA kavinA / zyAH sugyAyA mudI, koilAlAH mumbAyAH? proSitabhartRkAyAH virahavedanayAnavarata ruda Por: ekasmin akSi-netre bhAvaraNa, anyasminnetre bhAdrapadaH pratIyate / yathA zrAvaNa bhAdrapadamAsI varSAmAsI * jalasrAviNI bhavatastatra tasyAH naitre'pi zrazru- sAviNI saMjAte / jalasrAvitvena netrayugalaM va nomi tam / virahajanya zokAtu mahItala khastare mahyAstalaM tatra srastaraH- saMstArakaH zayyeti yAvat tasya navInapallavamayatvAd mAghavaH vasantaH upakalpitaH / gaNDasthale kapola prAnte zaradatu nopamite zaravatu: kAzakusumAdibAhulyAdyathA pANDurUpA jAyate tathaiva priya-viyogAd virahAtyAH kapole kAnti hI utvAt pAuged saMjAte, prayameva hetuH yatkapolI zaravRnA upamIyete / aGgeSu zarIrAvayaveSu kAmajanyatApa Page vartate, ataevAGgAni prISma nA tulyatAmA bahanti, sukhA sikA- silavane, sukhasya zrAsikA pravasthAna, 'tierat at featm, sukhAsikA evaM tilavanaM sukhAsikA- tilavanam, tasmin, mArgazirAH yathA mArgazIrSa tilavAnAmucchedo jAyate tathaivAsyAH api pati viyogAt sukhAvasthAnasyocchedaH saMjAtaH iti heto: dvayoH sukhAvasthAna -- grISmayoH sAdRzyamuktam / mukhapaGkaje mukhameva paGkajaM - kamala, tasmina ziziraH zrAvAsitaH sthito vartate, mAghaphAlguNI kila zizirasaMjJako, tasmin zizire yathA kamalAnAM zAtanaMlAnatvaM bhavati tathaivAsyA api mugdhAsaH mukhaM mlAnaM jAtam / mlAnatvasAmyena mukhaM ziziratu nopamitam / kRtsnasyApi zlokasyAjyaM bhAvo yannAyikAyAH kRte priyaviyogo'to jAyate ! 1. eka eka+Gi // 370 sU0 kakArasya dvizve 1028 sU0 : sthAne hi ityAdeze ekkAha iti bhavati / akSiNa / makSin + Gi / 274 su0 kSasya khakAre, 360 su0 khakAradvitve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre, 11 sU0 takAralope, ,jalyAdi-gaNa-vatistrAt 35 0 strIliGgatve jAte. 1023 0 ko sthAne hi ityAdeze avivAha iti bhavati / zrAvaNaH / shraavnn+si| 350 sU0 rephasya lope, 260 sU0] [zakArasya sakAre 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selapi sAvasu iti bhavati / anyapin / manyada+di / 349 sU0 yakAralope 360 sU0 nakAra dvive, 11 sU0 dakAralope prastutasUtreNa . sthAne hi ityAdeze antahi iti bhavati / bhAnapadaH / bhAdrapada + si / 64 sU0 saMyoge pare hrasve, 350 sU0 rephasya lope, 360 sU0 dakAradvistre, 231 sU0 pakArasya vakAre, 177 sU0 dakAralope, 1002 sU akArasya ukAre, 1015 sU0 selapi bhava iti bhavati / mAdhavaH / mAghava+si 180 sU0 dhakArasya hakAre, 177 sU0 vakAralopai 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selapi mAha iti bhavati / ma hota tare / mahItala- srastara+Gi / 4 sU0 IkArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, 350 sU0 repha(lope, 316 sU0 stasya zrakAre, 360 sU0 thakA ra dvive. 361 sU0 pUrvakArasya takAre, 1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre mahiala-satyari iti bhavati / gaNDasthale / gaNDasthala + hi / 340 sU0 sakAralope, 360 sU0 thakAradvitve, 361 sU0 pUrvayakArasya takAre, 1005 sU0 GimA saha prakArasya ekAre, 1081 sU0 uccAraNasya lAghave gaNDasthale iti bhavati / zarat / zarat+si / 260 sU0 zakArasya sakAre, 18 sU0 takArasya prakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015. sU0 sipratyayasya lope saraja iti siddham / aGgeSu / aGga + sup / 1000 sU0 antyAkArasya ikAre, 1018 su0 supaH sthAne hi ityAdeze ahi iti bhavati / grISmaH | grISma +si / 64 sU0 saMyoge pare hrasve, 350 sU0 rephalope, 345 sU0 Smasya sthAne mha hatyAdeze 1015 sU0 seloMpe gim iti bhavati / sukhA zikA-tila bane / sukhAsikA -tilavana + Di prapatra . 1093 sa sukhAsikA'rthe suhRdI iti-zabdaH prayujyate, 228 0 nakArasya nakAre, 1005 sU0
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 wnawwwsnANIRAMAnnapranav Mamme * prAkRta-vyAkaraNam caturSapAyA DinA saha akArasya ikAre suhanchI silavariNa iti bhavati / mArgazirAH / maargshirs+si| 84 sU0 saMyoge pare hrasve,3500 rephalope,360 sa0 gakAradvisve,260sU zakArasya sakAre.11 samakAralope, 1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 selope magga-sima iti bhavati / lasyAH tada us / 11 sU06kAralope,strotvAd pApa-(mA)-pratyaye,1001 sU0 prAkArasya prakAre,1021 sU0 usaH sthAne he ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNasya lAghave tahe iti bhavati / muSAyAH / mugdhA+is / 348 sU0 gakAralope, 360 sU0 dhakAradvisve,361 sU0 pUrvadhakArasya dakAre,1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1021 sU0 iseH sthAne he ityAdeze,1081 sU0 uccAraNasya lAghave mubaha iti bhavati / mukhapaDUche / mukhpngkj+ki| 157 sU0 khakArasya hakAre,177 sU0 jakAralope,1005 sU0 DinA saha akArastha ikAre muhapada iti bhavati / AvAsitaH / pAvAsita+si / 177 sU0 takAralope, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope prAvAsiddha iti bhavati / shishirH| zizira+si / 260 sU0 ubhayatrA'pi zakArasya sakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope sisiru iti bhavati / ekkAha, annahiM ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| hasya ! sphuTa taDivisi zabdama] kRtvA kAlakSepeNa kim ? / pazyAmi hatavidhiH kasmin sthApayati svayA vinA burakhAtAni // 3 // bhAvArtha:-kalyAnicaTa dAkhAkalAyA nAyikAyAH saktiriyam / he hakya! sahida iti zabda kRsvA kona sphuTa-bhidyatAm, kAlakSepeNa-kAlasya kSepaH-vilambaH,tena kima / tvayA kimartha vilambo vidhIyate? pazyAmi hatavidhiH-hatazcAso vidhiH-bhAgyam dIrbhAgyamityarthaH / svayA hRdayena vinA-duHkhazakSAni-duHkhAnAM zatAni,kasmin pradeze sthApayati / "vartamAnasAmIpye samAnA" ti siddhAntena sthApayiSyatIti bhAvaH / prayamabhiprAya:-duHkhAnA sthAna hRdayam / hRdayanAze tadAzritAnAM duHkhAnAmapi nAzo'vazyaMbhAvI / havaya ! / hRdy+si| 128 sU0 kArasya ikAre, 177 sU0 dakAralope, 269 sU0 sasvarayakAralope, 1100 su0 svArthe DaDa-(praDa)-pratyaye,Diti pare'ntyasvarAderlope, 1001 sa0 akAraspa prAkAre, 1015 sU0 selope himaDA! iti bhavati / sphuTa / sphuTa-sphuda bhedane / sphuda+hi / 348 sU0 sakAralope, 901 sU0 TakAradvisve,1058 sU0 hi ityasya ikAre phuTTi iti bhavati / tati / avyayapadamidam / 1000 sU0 ikArasya prakAre, 11 su0 takAralo tara iti bhavati / iti-tti, prakriyA 42 sUtre jJeyA / kRtvA / buja-ka krnne| kR+vatvA 1905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 1110 sU0 karavaH sthAne ikAre,100 svarasya lope,prajjhIne pareNa saMyojye kari iti bhvti|kaal-kssepenn / kAlakSepa TA / 274 sU0 kSasya khakAre,360 sU0 khakAradvitve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre, 231 sU0 pakArasya vakAre, 1004 sU0 akArasya ekAre, 1013 sU0 TAsthAne anusvAre kAsakkhe iti bhavati / kim / kim +si / 1038 sU0 kimaH sthAne kAiM ityAdeze,1015 sU0 leoke kAI iti bhavati / 4 zyAmi / dRzira-dRz darzane / dRz +mit / 852 sU0 dRzaH sthAne devakha ityAyo, 1056 sU0 mikaH sthAne uM ityAdeze, 1052 sU0 uccAraNasya lAghave akkhaDe iti bhavati / hatavidhiH / hatavidhi+si / 177 sU0 lakArasya lope,180 sU0 yakArazrutI,187 sUdhakArasya hakAre,1015 sU0 selopehayavihi iti bhavati / kasmin / kim+Di / 560 sU0 kimA sthAna ka ityAdeze, prastutasUtreNa he sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave kAhi iti bhavati / sthApayati / SThA-sthA gatinivRttau / sthANiga+ sin / 687 sU0 sthA-bAtoH sthAne ThA ityAdeze, 638 sU0 jiMgaH sthAne bhAva ityAdeze, 5 sU0 dIrthasandhI, 909 sU0 mAkArasya prakAre,628 sUtikA sthAne icAdeze yA iti bhavasi tvyaaH| yuSmad
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ dist. AA ----- how-mAAPPLhn-enter. atupAdA saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * +ttaa| 1041 sU0 TApratyayena saha yuSmadaH sthAne paI ityAdeze para iti bhavati / vinA / avyayapadamidam / 228 sU0 nakArasya NakAre, 1097 sU0 svArthe Du-(3)-pratyaye, ddhiti pare'ntyasvarAdelope, pra jhone pareNa saMyojye viNu iti bhavati / dukha-zatAni / dukha-zata+as / 348 sU0 jihvAmUlIyastha lope, 360 sU0 svakAradvitve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre, 260 sU0 zakArasya sakAre, 177 sU0 takAralope, 150 sU0 yakAra zrutI, 1001 sU0 prakArasya prAkAre, 1024 sU0 jasaH sthAne iM ityAdeze ghurakSasapAI iti bhavati / kahi ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1026- kAnto'smadIyaH halA sakhike ! nizcayena Syasi yasya / astraH, zastraH, harapi sthAnamapi bhrazayati tasya // 1 // bhAvArtha:-halA-nAroNAM kRte sambodhanArthakamavyayapadamidam, sakhike !, he sakhi ! ityarthaH, asmadIyaH kAntaH-nAyakaH,nizcayena yasyopari Syati-manTo bhavati tadA'sau,tasya-zoH astra:-kSepta yogyaiH bANAdibhiH, atyihi ityasya aryaH ityapi chAyA bhavati, ataH arthaH-dravyadAnaH, zastra:-kSeptumayogyaH karavAlAdibhiH, hastazcApi sthAnamapi bhrazayati, zatroH mUlocchedaM karotIti bhaavH| kAnta. / kaant+si| 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selopa kantu iti bhavati / asmavIyaH / madAya+ sira para nadI vAvarga:013, gahArama-zabda! prayujyate,1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selope mahArau iti bhavati / halA adhyayapadamidam / 1070 sU0 prAkArasya ikAre hali iti bhavati / sakhike ! / sakhikA+si / ityatra 157 sa0 svakArasya hakAre,177 sa0 kakAralope,530 sU0 mAkArasya ekAre,seloMpe sahie ! iti bhavati / nizcayena / nisma+TA / 292 sU0 zcasya sthAne chakAre,360 sU0 chakArasya dvisve,361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, 7 sU0 yakAralope, 1000 sU0 prakArasya ikAre, 1014 sU0 TAsthAne anusvAre nibhAI iti bhana patiH / ruSyati / rugha-ruSa rope / ruSa+tiv / 907 sU0 ukArasya UkAre, 260 sU0 SakArasya sakAre, 910 sU0 prakArAmame, 328 sU0 tiva icAdeze isaI ili bhavati / yasya / yad+s / 245 sU0 yakArasya jakAre, 1029 sU0 sa: sthAne DAsu [mAsu] ityAdeze, Ditti pare'ntyasvarAdelope jAsu iti bhavati / astraiH / astra+bhis / 350 sU0 rephalope, 316 sU0 stasya thakAre, 360 sU0 thakArAdvatve, 361 sU0 pUrvathakArasya takAre, 1000 sU0 annpAkArasya ikAre,1018 sU0 bhisa: sthAne hi ityAdeze pasthihi arthaH iticchAyAyAntu zrartha+bhis ityatra rephalope,thakAradvittve, pUrvathakArasya takAre, atyihivadeva ariyahi iti sAdhyam / zas:1 zastra+bhis / 260 sa0 zakArasya sakAre,rephasya lope, stasya dhakAre, mayihi-vadeva sasyahi iti sAdhyam / hstH| hasta--bhis / 316 sU0 stasya thakAre, pUrva'badeva hariyahi iti sAdhyam / 1082 sU. uccAraNasya lAghave hariyahi iti bhavati / prapi-vi,prakriyA 41 sUtra jJeyA / sthAnam / SThA-sthA gatinivRttau / sthA+ lyuTa-ana+si / 687 sU0 sthAdhAtoH sthAne ThA ityAdezo,5 sU. dIrgha-sandhI ThAna+si iti jAte, bAhulyena nakArasya lope ThAmasi iti sthite, 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selopiThAu iti bhavati / bhrazayati / bhrazu-z binaashe| bhraMza+Niga+tin / 848 ma0 bhraMzdhAtoH sthAne phiDa ityAdeze, 1000 sU0 ikArasya ekAre, 638 sUNiga: sthAne prakAre, 10 sa0 svarasya lope, prajjhIne pareNa saMyojye, 628 sU0 tiva icAdeze pheba iti bhavati / tasya / tada+s / 1029 sU. usaH sthAne DAsu (prAsu) ityAdeze,hiti pare'ntyasvarAdelaoNpa sAsu iti bhavati / bAsa tAsa ityatra prastutasUtrasya prvRsirjaataa| PORRsssmirchautatutiyriranduta . .
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyyaa| * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH jIvitaM kasya na vallabhaka, dhanaM punaH kasya neSTam ? / ve'pi avasara-nipatite tRNasame gaNayati viziSTaH // 2 // bhAvArtha :-jIvita-jIvanaM kasya na ballabhaka-priyaM bhavati ? apitu sarveSAM bhavati / dhanam-prathaH kasya nanam ? abhilaSitam ? pratyuta dhanaM sakalAnAmeva puruSANAM priyaM bhavati / kintu viziSTaHguNajJaH puruSaH pi-jIvitadhane'pi, kIdRze dve avasaraniyatite-avasarasya nipAtaH, avasaranipAtaH, tena yukta avasaranipatite-samprAptAvasare te dhanajIvane tasAsame-tRraNena same-tulye gaNapati--manyate / uttamaprakRtiko janaH avamare sampropritizamanIgane vArtha tyajatIti bhAvaH / bIvitam / jIvita+si / 177 sU0 takArasya lope,1002 sU0 akArasya ukAreM,1015 sU0 selope jISiu iti bhavati / kasya / kim +is / 560 sa0 kimaH ka ityAdeze, prastutasUtreNa DasaH sthAne DAsu (mAsu) ityAdeze, Diti pare'nsyasvarAdelope kAsu iti bhavati / / avyayapadamidaM saMskRtasammeva apabhraMze prayujyate / ballabhakam / vallabhaka+dham / 187 sU0 bhakArasya hakAre, 177 sU0 kakArastha lope, 1025 sU0 akArasya u ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave, 1015 sU0 selope ballahau~ iti siddham / panam / dhana+si / 228 sU0 nakArasya NakAre,1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 selopa pANu iti bhavati / punara---puNu, prakriyA 1014 sUtrasya prathamazloke jJeyA / iSTam / iSTa+ si / 305 sU0 STasya ThakAre,360 sU0 ThakAradvittve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre,1002 sU0 makArasya ukAre, 1015.sU. selope ichu iti bhavati / chai / dvi+prau| 619 20 dvivacanasya bahuvacane, 609.sU.dvaHsthAne jasA saha doNi ityAdeze doNi iti bhavati / api-vi, prakriyA avasaranipatite / avasaranipatita+o / 231 sU0 pakArastha vakAre,890 sU0 takArasya DakAre, 177 sUtakArasya lope, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1024 sU0 jasaH sthAne iM ityAdevo abasara-niSahibAI iti bhavati / tRNasame / taNasama+o / 128 sU0 RkArastha ikAre, 619 sU0 dvivacanasya bahuvayane, 1015 sU0 jaso lope likhatama iti bhavati / gaNayati / gaNa-gaNa gaNanAyAm / bhaNa+Nig+ ziva / 638 sU0 miga prakAre, prayogadarzanAta 642 sU0 akArasya dIrdhAbhAve, 625 sU0 tiva icAdeze gamA iti bhavati / viziSTaH / viziSTa si. 260 sU0 zakArasya sakAre,305 sU0 sya ThakAre,360 sU. ThakAradvisve, 361 sU0 pUrvaThakArastha TakAre,1002 sa0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selapi visiThTha iti bhavati / kAsu ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1030-yasyAH / yad+chas / 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 sU0 dakAralope, strotvAd mAp-(mA)-pratyaye,1030 sa0 sAsthAne Dahe [ahe] ityAdeze,Diti pare'ntyasvarAderlope, ajhIne pare saMyojye he iti bhavati / sambandhI smbndhin-n-si| 1093 sU0 sambandhin ityasya kera ityAdeze, 1100 sa0 svArtha prapratyaye, 1002 sa. akArasya ukAre. 1015 sa0 selope kara ti bhavati / sthAH / tad + Gas / 11 sa0 vakAralope, jahe-bat sahe iti sadhyam / kasyAH / kim +is / prastutasUtreNa ispratyayasya Dahe [ahe] ityAdeze, tahe-badeva kahe iti bhavati / ahe. tahe, kahe ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1031-- "prAGgaNe tiSThati mAyo yaH sa raNe karoti na bhrAntim" bhAvArtha:-kAcinnArI svaprANanAtha zlAghate yatprAGgaNe gRhAGgaNe yo nAthaH tiSThati-madIyaH yo nAthaH, yadi sa prAGgaNe tiSThati-avasthito vartate tadA'sau raNe-yuddhaviSaye bhrAntiM na karoti, bhrAntimAnnAsti, apitu nizcayavAnasti / yuddhArtha sadA'sau sannaddho'vatiSThata iti bhaavH|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * 203 prAGgaNe / praanggnn+chi| 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1005 sa0 chinA saha akArasya ikAre pragariMga iti bhavati / atra 350 sUtreNa rephalopaprAptirAsIt kintu 1069 sUtreNa sA vaikalpikA kihitAtaevA'tra tasya pravRttirna jAtA / tiSThati / SThA-sthA gatinivRttau / sthA+tin / 687 sU0 sthAdhAto: sthAne ciTTha ityAdeze, 628 sU0 tivaH sthAne ic ityAdeze, 945 sU0 icaH sthAne di ityAdeze ciDhadi iti bhavati / nAyaH / nAtha-+si / 187 sU0 thakArasya hakAre, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 serlope nAha iti bhavati / yaH / yad+si / 1031 sU0 yad ityasya dhru ityAdeze, selope ghaM iti bhavati / saH / tad+si / 1031 sU0 tad ityasya ityAdeze, serlope aM iti bhavati / rnne| raNa+di / 1005 sU0 hinA saha bhakArasya ikAre raNi iti bhavati / karoti / Duka-kR karaNe / kR +nin / 605 sU0 RkArasya ara ityAdeze, 628 sU0 tiva ic ityAdeze, 945 sU0 intraH sthAne di ityAdeze karavi iti bhavati / na / adhyayapadamidaM saMskRta-samamevA'pabhraMze prayujyate / bhrAntim / bhrAnti+ am / 350 sU0 rephasya lopaprAptI, 1069 sUtrasya vaikalpikatvAttasthA'bhAve,54 sU0 saMyoge pare hrasve, 1015 sU. amo lope bhranti iti bhavati / dhru, ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / pakSe / prastutasUtrasya pravRtyabhAvapakSa ityarthaH / mAse yaha nirvdti| ma bhAva:--anena puruSeNa tadeva kadhyate-prati-jhAyate, yadayaM nihati-pratipAlayati / tayA tdsi| 24 satre "bahalAdhikArAba pranyasyA'pi vyaJjanasya makAraH" iti pAThAd dakArasya makAre, 23 sU0 makArAnusvAre, 1015 sU0 serlope taM iti bhavati / kathyate / katha-katha kathane ! kth+ky+te| 673 sU0 kathdhAtoH sthAna bI 0 kyasya Ibha ityAdeze, 10sa0 svarasya lope.prajjhIne pareNa saMyojye. 1000 sa. IkArasya ikAre 628 sU0 te ityasya icAdeze molliA iti bhavati / yada / yad+si / 245 sU0 yakArasya jakAre,11 sU0 dakAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selapi ju iti bhavati / nirvahati / nira-pUrvaka: vaha-(vaha )-ghAtuH nirvAha ! nirvaha +tiv / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 vakAra-dvittve, 910 sU0 akArAgame,628 sU0 tiva icAdeze nivvahada iti bhavati / prastutasUtrasya vaikalpikatvAd sat-taM, yat-ju ityatra pravRttinaM jaataa| 1032-imam / idam+si / 1032 sU0 idamaH sthAne imu ityAdeze, 1015 sU0 selope imu iti bhavati / kulam / kula+si / 1002 sU0 prakArasya ukAre, serlope kulu iti bhavati / tava / yuhama + Gastu ha, prakriyA 588 sUtre jnyeyaa| sambandhI smbndhin+si|1093 sU0 sambandhin ityasya taNa ityAdeze, 435 sU0 svArtha ka-pratyaye, 177 sa0 kakAralope, 1025 sa0 prakArasya uM ityAdeze, 1015 sU0 selepi taNa iti bhavati / evaM kula imu kulu iti pUrvavadeva sAyam / pazya deva,prakriyA 1016 sUtre jJeyA / idam-imu ityatra prastutasUtrasya pravRttitiA / 1033- eSA kumArI, eSa naraH, etam manoraSa-sthAnam / etad mUDhAnAM cintayatA pazcAda bhavati vibhAtam // 1 // bhAvArtha:-eSA-samIpasthA zayyAsIneti yAvat / kumArI kanyA vidyate, eSo hi, naro vartate, esaba manorayasthAnam-manorathAnAmabhilASANAM sthAnam kendram / etava cintayatA-vicArayatAmeva mUkAnAm-mUrkhapuruSANAM vibhAtam-prabhAtaM bhavatIti bhaavH| . eSA / etad+si / 1033 sU0 etadaH sthAne eha ityAdeze, 1015 sU0 serlope eha iti bhaati / kumArI / kumArI+si / 1015 sU0 selope kumArI iti bhavati / eSaH / etada+si ! 1033
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 * prAkRta vyAkaraNam * catuthapAdaH sU0 etadaH sthAne eho ityAdeze, serlope eho iti ati 1 rnr+si|1002 suakArasya ukAre, selepi naru iti bhavati / etad / esada+si / 1033 sa0 etadaH sthAne eha ityAdeze,selopa eha iti bhavati / manoraNa-sthAnam / manorathasthAna+si / 228 sa0 prathama-nakArasya NakAre, 187 sU0 thakArasya hakAre, ThA-sthA gatimivRtau / SThA+tyuda-ana] 697 sa0 SThA-dhAto: sthAne ThA ityAdeze, 5 sa0 dIrgha sandhI,228 sU0 nakArasya NakAre,1002 sa0 prakArasya ukAre,1015 selope manoraha-ThANu iti bhavati / etad / etad +am / 1033 sU0 etadaH sthAne eha ityAdeze, 1000 sU0 ukArasya - kAre, 1100 sa0 svAyeM apratyaye, 1025 sa0 prakArasya uM ityAdeze, 1082 sa0 uccAraNasya lAghave, 1015 sU0 pramo lope eha iti bhavati / muhAnAm / mUDa+pAm / 1093 sa0 mudasya vaDha ityAdeze, 1016 sU0 pAmo lope vaha iti bhavati / cintayatAm / citI cintaayaam| saMskRtaniyamena cint + zatR iti Ate, 910 sU0 prakArAgame, 670 saH zatuH sthAne ta ityAdeza, pAm-pratyaye,1001 sU0 prakArasya prAkAre, 1010 sU0 dhAmaH sthAne he ityAdeze cinsantAhaM iti bhavati / pazcAt / adhyayapadamidam / 1091 sU0 pazcAda ityasya pacchada ityAdeze pacchaha iti bhavati / bhavati / bhU sattAyAm / bhUtikahoI,prakriyA 731 sUtre jnyeyaa| vibhAtam / vibhAta+si / apabhraze 1093 sU0 vibhAtArthe vihANa-zamdaH prayujyate; 1002 sU0 prAkArasya unAre, 1015 serlope vihANu iti bhavati / eha, eho, e ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1034---ese te'sthAH, eSA sthalI-ei ti ghoDA, eha thali, eteSAM padAna prakriyA 1001 sUtrasya caturthazloke jnyeyaa| eDa ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| sAdhanA svistham / ete / etad + jas / prastutasUtreNa etadaH sthAne ei ityAdeze, 1015 sU0 jaso lope ei iti bhavati / etAn / etad +zas / prastutasUtreNa etadaH sthAle ei ityAdeze, 1015 sU0 zaso lope eka iti bhavati / pazya 1 dRzira-dRz darzane / dRza+hi / 852 10 dRzudhAtoH sthAne peccha ityAdeze, 662 sa. hi ityasya su ityAdeze, 664 sU0 soluM ki peccha iti bhavati / eDa ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / 1035- yadi pRcchaya gRhANi vRhanti tato bRhanti gRhANyamUni / vihvalita-anAmayuddharaNaM kAntaM kuTIrake pazya / / 1 / / bhAvArtha:kAcinnAyikA kazcita pathika pratyAha-yadi yUyaM bahanti-mahAnti gRhANi pacchAya, tato-tadA tAni gRhANi amUni pratyakSopalabhyamAnAni vartante / yadi tvaM dAnAdInAmabhilASI tadA tu ku"Torake sammukhasthitAyAM kuTyAM vihvalita-janAmpuddharaNam-vihvalitAzca te janAH teSAM,vyAkula-janAnAm, abhyudaraNam-samudvArakaM madIyaM kAnta-prANanAthaM pazyeti bhAvaH / yadi / avyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre, 177 sU0 dakAralope jai iti bhvti| pRcchaya / pracch-dhAtuHjIpsAyAma-prazne / ach+th| 768 sU0 pracchadhAtoH sthAne puccha ityAdeze, 632 sU0 thakArasya haca (ha) ityAdeze pucavaha iti bhavati / gRhaarinn| gRha+zas / 415 sU0 gRhastha dhara ityAdeze,1915 sU0 zaso lope ghara iti bhavati / hanti / bRhat + jas / 126 sU0 RkArasya prakAre, bAhulyena 237 sU0 bakArasya vakAre,445 sU0 hakArasya Da ityAdeze 11 sU0 takAralope.1001 sU0 prasyAkArasya prakAre,1024 20 jasaH sthAne iM ityAdeze baDAI iti bhavati / ttH| avyypdmidm| 1088 sU0 tataH itsya to ityAdeze to iti bhavati / bRhamti / bahat+jas / pUrvavadeva bddddaa+js| iti jAte, 1015 sU0 jaso lope vA iti bhavati / mahANi / gRha+jas / gRhastha ghara ityAdeze, 1015 sU0 jaso lope ghara iti bhavati / mamUni / padas+jas / 1035 sU0 padasaH sthAne moi ityAdeze,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 1015 sa0 jaso lope oha iti bhavati / vihvalita-anAbhyuddharaNam / vihvlit-jnaammuddhrnn+am| 350 sU0 kAralope, 177 sU0 takAralope, 228 sU0 nakArasya NakAre, 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 bhakAradvittve, 361 sU0 pUrva bhakArasya vakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1002 saH dhakArasya udA, 2015 sU0 amaH lopa bihAna-masAkhara iti bhavati / kAntam / kAnta-am / 84 sU0 saMyoge pare hrasve,1002 sU0 prakArasya ukAre, amo lope kantu iti bhavati / kuTIrake / kuTIraka+Di / 195 sU0 TakArasya DakAre, 177 sU0 kakAralope,1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre kuDorai iti ati / pazya / dRzira-dRz darzane / dRz+hi / apabhraMze 1066 sU0 dazarthe jo iti prayujyate, 1056 sU0 he sthAne ikAre joi iti bhavati / pramUnimoha ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1036- imAni lokasya locanAni jAti smaranti na bhraantiH| apriye dRSTe mukulitAni priye iSTe vihasanti / / 1 / / bhAvArtha: - lokasya imAni locanAni-netrAriNa, Atim-svasamAnajAtIyaM kamala-puSpaM smarantismRtipathamAnayanti, nayanayoH kamalatulyasvabhAvatvAt, iti na bhrAnti:-meM saMzayaH / yataH apriye, na priyaH, apriyaH-aniSTaH tasmin apriya dRSTe netrANi mukulitanti-saMkocamApadyante, priye ca dRSTe vihantivikasanti / ayaM bhAvaH-locanAni kamalanibhAti bhavanti / yathA sUrya-vikrAsi-kramalAni nijaM priyaM bhAskara vilokya trikasanti, apriyaM zazadhara nirIkSya saMkocatAmupayAnti, tathaiva locanAnyapi snehinaM dRSTvA vikAsatAM yAnti, apriyamuvIkSya mukulitAni jaaynte| amUni / idam + jas / 1036 sU0 idamaH sthAne prAya ityAdeze,1024 sU0 jasaH sthAne i ityAvaze yAI iti bhavati / lokaspA loka +Dasa / ityatra 177 sU0 kakArasya lope,1009 sU. usaH sthAne ho ityAdeze. 1081 sU0 uccAraNasya lAghave logahoM iti bhavati / locanAni locana+jas / 177 sU0 cakAralope, 228 sU0 nakArasya prakAre, 1024 sU0 jasaH sthAne i~ ityAdeze loagaI iti bhavati / jAtim / jAti + am / 177 sU0 takAra lope,1001 sU0 ikArasya IkAre,1015 sU0 amo lope jAI iti bhavati / smaranti / sma smaraNe / sm+anti| 349 sU0 makArasya lope,905 sU0 RkArasya para ityAdeze,1053 sU0 pranti ityasya hi ityAdeze, bAhulyena hakArasya lope jAte saraI iti bhavati / ma / avyayapadamidamapabhraze saMskRtavadeva prayujyate / zrAntiH / bhrAnti-+si / 350 sU0 rephasya lope, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1015 sU0 selope bhanti iti bhavati / apriye / apriya ddi| 350 sU0 rephasya lope, 360 sU0 pakArasya dvisve, 177 sU0 yakAralope, 1005 sU0 DinA saha akArasya ekAre appie iti bhavati / dRSTe / dRSTa+Di / 128 sU0 RkArasya ikAre, 305 sU0 STasya ThakAre, 360 sU0 ThakAradvittve, 361 sU0 pUrvaThakArasya sthAne TakAre, 1100 sU. svArthe apratyaye, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre viThThaha iti bhavati / mukulilAni / mukulitapadasya prAcArAdhaka-kibantAt pAtusaMzAya asti-pratyaye mukulita+pranti iti sthite, 157 sU0 kakArastha takArastha 'dha lope, 1053 sU0 mante: sthAne hi ityAdeze malihaiti bhavati / priye / priya+ki! 350 sU0 rephasya lope,177 sUra yakAralope, 1005 sU0 DinA saha prakArasya ekAre pie iti bhavati / vihasanti / vipUrvakaH hasdhAtuH bihAse-vikAse / vihas + anti| 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze vihasanti iti bhavati / yAyaH ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| zuSyatu mA zuSyatu boSiH, vaDavAnalasya kimtena ? / yajvalati le jvalanaH mamenA'pi kista paryAptam //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 * prAkRta-vyAkaraNama caturthapAdaH bhAvArtha:-kaviH vaDavAnalasya-samUdra vanhe sAmarthya stauti / uvadhiH-samudraH vanhimA zuSyala-jalazUnyo bhavatu,athavA mA zuSpasa,tena vacanAnasya kim ? samajanhaH kA nAma hAniH? ma kApIti bhAvaH / vA iti nizcintama,parantu ali sano niyata samlekA tarIkApi kina paryAptam / jale vanherabhAvo jAyate, iti sarve'vagacchanti, tathApi tasya jalarAzau prajvalanaM mahi kimapi sAdhAraNa kArya vartate, 'banheriyamasAdhAraNatA'vase yeti bhaavH| zudhyatu / zuSa-zuSa zoSaNe / zuS+tum / ityatra 260 sU0 zakArasya SakArasya ca sakAre, 100 sU0 ukArasya prakAre, 910 sU0 akArAgame, 662 sU0 tuvaH sthAne du ityAdeze, 177 sU0 dakArasya lope sosaja iti bhavati / maa| adhyayapadamidam / 1000 sUpAkArasya prakAre ma iti bhavati / vaa| avyayapadamidam / avyayazabdAH nipAtAH bhavanti, tathA "nipAtA: pAtazca anekArthakAH bhavanti" iti nyAyena vA-padamapyatrAvadhAraNArthaka bodhyam / tataH 455 sU0 avadhAraNAthai cina ityasya prayoga, 370 sU0 pakAradvitve misa iti bhayati / avadhiH / udadhi+si / 177 sU0 'dakAralope,167 sU0 dhakArasya hakAre, 1001 sU0 ikArasya IkAre,1015 sU0 selope amahI iti bhavati / vaDavAnalasya / vaDavAnala+ Gas / 499 su0 insaH sthAne ssa ityAdeze baDavAnalasa iti bhavati / kim / kim +si / 569 su0 sinA saha kima: sthAne ki ityAdeze ki iti bhavati / tena / tada+TA / ityatra 11 mU0 dakArasopa: 1004 sU0 prakArasya ekAre,1013 su0 TA-pratyayasya NakAre terA iti bhavati / yat / yada+si / 245 sU0 yakArasya jakAre, 24 sUtra "bahalASikArAvanyasyApi vyajanasya makAraH" iti pAThA dakArasya makAre,23 sU0 makArAnusvAre 1015 sU0 sepi iti siddham / jvalati / jvala-[jval]-dhAtuH jvalane / jvala+tin / 350 sU0 kAralope,910 sU0 pAtorante'kArAgame,628 sU0 titra icAdeze alA iti bhavati / ale / jala+hi 1005 sU0 DinA saha prakArasya ekAre ale iti bhavati / jvalanaH / jvln+si| 350 sU0 vakAralope, 228sa nakArastha kAre,1003 su0prakArasya mokAra, selApa alaNo iti bhavati / banena / idam +TA / 1036 sa0 idama: sthAne prAya ityAdeze, 177 sU0 yakAralope, 1013 sU0 TApratyayasya NakAre, 1004 sU0 prakArastha ekAre AeNa iti bhavati / api-vi, prakriyA 41 sUtre jnyeyaa| m| pradhyayapadamidamapabhraMze saMskRtavadeva prayujyate / paryAptam / paryApta+si 215 sU0 ryasya jakAre,360 sU0 jakAradvittve, 348 su0 ekAralope, 360 sUtakAradvittve, 84 sU0 prakArasya prakAre, 514 su0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre pAsa iti bhavati / AeNa ityatra prastutasUtrasya prvRtirjaataa| asya gyAleSarasya yA vAhitaM satsAram / yadi mAmachAyase savA kuSpati atha bahAte sayA kSAraH / / 3 / / bhAvArtha:-asya vAyakalavarasya, dagdha-nikRSTaM ca tat kalevaram-zarIra, nikRSTadehamityarthaH,tasyatasmAditi yAvata yA vAhita-niSkAsita, sadamuSThAnAvika kRtamiti bhAvaH ? taveva saarm-ttvm| maraNAntaraM tu yavIvamAte-paTAdinA prAviyate tavA kuNyati-vikRtimApadyate, dorgandhyaM bhajate / atha yadyetasya bAte-agnisaMskAraH kriyate savA taccharoraM kSAra:-bhasmasAd bhavati / ato'munA nazvareNa kAyena yacarmAdikamAcaritantadeva sAphalyaM zarIsyeti bhAvaH / asya / idam + Gas / ityatra 1036 sU0 idamaH sthAne prAya ityAdeze, 1001 sU0 DasaH sthAne ho isyAdeze, 1081 sU0 uccAraNasya lAghave AyahA~ iti siddham / baraba-kalevarasya / dagdhakalevara+ is| 311 sU0 bhisya hakAre, 360 sU kAradvitve, 361 sU0 pUrvakArasya DakAre, 1009 sU0 saH
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkA-iyopetam sthAne ho ityAdeze baDDa-kalevaraho iti bhavati / yad / yad+sija prakiyA'syaiva mUtrasya dvitIya-zloke upabhyastA / vAhitam / bAhita+si / 177 sU0 takAralope.1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 selopa vAhiu iti bhavati / tadU / sad+si / 24 sUtreNa (bahulAdhikArAda) dakArasya makAre, 23 sa0 makArAnasvAre. 2015 sa selopetaMti bhvti|saarm| saar+si| 10020 akArasya ukAre 1015 sU0 selope mAra davi bhavati jada, jilA 14 mata dvitIya-zloke jJeyA / prAcchAdhate / pAipUrvakA adi-(chada)-dhAtuHprAvaraNemA -chd+ky+te| apabhraMze 1066 sa. 'mA-chada+kya' ityasya ulubbha itidezyadhAtuH prayujyate,tataH 628 sU0 te ityasya icAdeze ubhai iti bhavati / tdaa| avyayapadamidam / 1088 sU0 tadA ityasya to ityAdeze to iti bhavati / kuSyati / kutha-kutha durgandhe / kuth+tin / 187 mU0 thakArasya hakAre, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 628 sU0 tiba icAdeze kuhAi iti bhavati / atha / avyayapadamidam / 157 sU0 thakArasya hakAre maha iti bhayakti / bahyate / daha-daha, dAhe / daha+kya+te / 218 sU0 dakArasya ikAre, 917 sU0 hakArasya jjha ityAdeze kyasya ca lope, 628 sU0 te ityasya icAdeze ujjhA iti bhavati / kSAraH / kSAra+si / 285 sU0kSasya chakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 se.pe cAra iti bhavati / prAyahoM ityatra prastuta-sUtrasya pravRttirjAtA / 1037- sarvo'pi lokaH praspada bahasvasya kRte / / bRhasvaM pariprApyate, hastena muktena // 1 // bhAvArtha:-sarvo'pi lokaH praspandate-ceSTate, udyoga karoMtIti bhAvaH / kimartham ? bRhasvasyamahattvasya kRte paraM vRhastha muktena hassena-dAnAdikarmaNA pripraapyte-lbhyte| mahattvaM kAmamAnanivaruparidhiyA dAnAdikamAcaraNIyamiti bhaavH| sH| srv+siN| 1037 sU0 sarvasya vikalpena sAha ityAdeze, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015.sU0 selope sAhu iti bhavati / api=vi, prakriyA 41 sUtre jJeyA / lokaH / loka+si / 177 su0 kAralope,1002 sa0 akArasya ukAra,serlope lou iti bhavati / praspandate 1 prapUrvaka: spanda-dhAtuH praspandane ceSTAyAm / praspand +te / apabhraMze praspandArthe 1066 sU0 taddhapphaDa iti dezyadhAtuH prayujyate, 628 sU0 te ityasya icAdeze taphAi iti bhavati / bRhatvasya / bRhat-tva- us / bAhulyena 237 sU0 bakArasya vakAre, 126 sU0 RkArasya prakAre,445 sU0 hakArasya hu iti nipAtite, 11 sU0 takAralope, 1108 sutre prAyo'dhikArAd tvasya paNa ityAdezAbhAve, 425 sU0 tvasya taNa ityAdeze, 1009 sU0 sa: sthAne ho ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNastha lAghave bahutaNahI iti bhavati / kate / avyayapadamidam / ityatra 1096 sU0 kRte ityasya sthAne tAdarthe [tasmai idaM tadartham, tasya bhAvaH tAdarthyam, tasmin ] zrotye taNeNa ityasya prayogoM bhavati / vRhastham / bRhat-tva-+si / pUrvaradeva bakArasya vakAre, RkArasya prakAre hakArasya Da ityAdeze,takArasya lope, 1108 sU0 svasya paNa ityAdeze, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope pappA iti bhavati / pariprApyate / pari-mAjh-(prA)-pUrvakaH prAplu-dhAtuH pariprAptI-lAbhe / pariprAp + kya+te / 350 sU0 saMyukta-rephalope,231 sU0 tRtIya-pakArasya vakAre,649 sU0 kyasya sthAne Ia ityAdeze,ajhone paresa saMyojyeparipAbI+te iti sthite,1000 sU0 IkArasya ikAre, 628 sU0 te ityasya icAdeze paripAviai iti bhavati / hastena / hst+ttaa| 316 sU0 stasya yakAre, 360 sU0 akAradvittve,361 sU0 pUrvathakArasya takAre, 1000 sU0 prakArasya ikAre,1014 sU0 TAsthAne anusvAre hariyaM iti bhavati / muktena / mukta+TA apabhraMze muktArthe 1013
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 prAkRta-vyAkaraNam caturthapAdaH ka sU0 mokkala-zabdaH prayujyate, 1013 sU0 TAsthAne NakAre, 1004 sU0 prakArasya ekAre mokkala iti bhavati / sarvaH sAhu ityatra prastuta sUtrastha pravRttitA / pakSe vaikalpikatvAt vastutasUtrasya pravRttyabhAvapakSa ityarthaH / yathA - sarvaH / sarva+si / 350 sU0 rephasya lope 360 sU0 vakAradvitve 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope sa iti bhavati / atra vaikalpikatvAtprastutasUtrasya pravRttinaM jaataa| avi, prakriyA 41 sUtre jJeyA / 1036 - kAI / mUlasUtra kAI ityAdezasyollekho dRzyate, paraM pratyantare kAha~ ityapi pAThAntaraM samupalabhyate / prayogAnusAriNIH pravAsaH vidheyA / aft na se AyAti vRti ! gRhaM feesigkhaM tava ? 1 vacanaM yaH khaNDayati taya sakhike ! sapriyo bhavati na mama // 1 // bhAvArtha :-- kasyacana parapuruSastha sAMketita-samaya- skhalanamavalokya khiyamAnAM dUta nAyikA prIvAca- he iti ! yadi saH mama priyaH gRhaM na AyAti prAgacchati, tahi taba adhomukhaM kima ? kA lajjA, ? tvayA na lajjitavyamiti bhAvaH / he sakSike ! yaH priyaH kAntaH tava vacanaM kathana khaNDayati-ullaGghayati saH samA'pi priyo nAsti / / bhavi [jai, prakriyA 1014 sUtrasya dvitIyazloke jJeyA / na / avyayapadamidama saMskRtasamametra prayujyate saH / tad + si / 575 sU0 takArasya sakAre, 11 sU0 dakArasya lope 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope su iti bhavati / prAyAti / prAGpUrvakaH yAdhAtuH AgatI / zrAyA+ti apabhraMze prAyA ityarthe 1066 sU0 yAva itidezyadhAtuH prayujyate, 620 sU0 tiva: sthAne icAdeze Avada iti bhavati / dUti / dUta +si / 177 sU0 takAralope 1001 sU0 IkArasya ikAre, serlope bujha iti bhavati / gRham gRha + pram / 415 sU0 gRhastha sthAne ghara ityAdeze, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 zramo lope ghara iti bhavati / kim / kim+ si / ityatra 1030 sU0 krima: sthAne kAI ityAdeze, selapi kAI iti bhavati / adhomukham / adhomukha+si / 157 sU0 dhakArasya khakArasya ca hakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope ahomuha iti bhavati / tava / yuSmad + Gas / 1043 sUisA saha dusmadaH sthAne tujjha ityAdeze, 1000 sU0 prakArasya ukAre tujbhu iti bhavati / vacanam / vacana + si / 177 sU0 cakArasya lope, 180 sU0 yakArasya zrutau 228 su0 nakArasya NakAre, 1002 su0 prakArasya ukAre seloMpe vayatu iti bhavati / yaH prakriyA 1016 sUtre jJeyA / khaNDayati / khaDi dhAtuH khaNDane / saMskRtaniyamena khaNDa + Nig + tiv iti jAte, 638 sU0 giH sthAne akAre, 642 sU0 pradirakArasya yAkAreM, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 628 sU0 tiva: sthAne ivAdeze khaNDa iti bhavati / tava / yuSmad + Gas / 1043 sU0 GasA saha yuSmada: sthAne tau ityAdeze ta iti bhavati / [[khA + sa / 180 sU0 khakArasya hakAre 177 sU0 kakAralope, 530 sU0 prakArasya ekAre 1015 sU0 serlope sahie / iti bhavati / saH so prakriyA 1003 sUtrasya prathamazloke jJeyA / priyaHpiu, prakriyA 1014 sUtrasya dvitIya - zloke zeyA / bhavati hoi, ityasya padasya prakriyA 731 sUtre jJeyA / na / avyypdmidm| saMskRtavadeva apabhraMze prayujyate / mama / zrasmad + Gas / 1050 sU0 isoM saha zrasmadaH sthAne majbhu ityAdeze mam iti bhavati / kimkA ityatra prastutasUtrasya pravRttijatA / kina pUre pazyati kAI na dUre devakha prakriyA 1020 sUtre zeyA / kim-kAI ityatrApi prastuta sUtrasya pravRttirdRzyate /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ahmukh-Ahmah catuthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 209 skorayata: yo hRdayamAtmAya sayo: parakIyA kA vRkSA / / rakSata lokAH! prAtmAnaM bAlAyAH jAsI viSamo stnoN||2|| zlokAsthA'sya vyAkhyA 1021 sUtre vihitA / zabdasAdhanA'pi tatraivAvalokanIyA / yo je i. tyatra 1081 sUtreNa uccAraNasya lAdhavaM na jAtam ! lokA: loaho !, bAlAghA:-bAla ityatra 1081 sUtreNa uccAraNasya lAghavaM jAtam / kavaraNa ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| supuruSAH kaloH anuharanti bhaNa kAryeNa phena / yathA yathA bRhasvaM labhante, tathA tathA namanli zirasA || bhAvArtha:-vinamrapuruSa dhAnyavizeSa dRSTAntenotprekSate kaviH / supuruSA:-zobhanAH puruSAH,kahago:dhAnyavizeSasya anuhAramti-anukurvanti, sahazA bhavantItyarthaH / bhaNa-kathaya, kena kAryeNa kathA rItyA ? ucyate, yathA yathA te kaGgavaH bRhasva-mahattvaM labhante tathA tathA te zirasA namanti,vinamrA bhavanti / yathA kaDagunAmadheyo dhAnyavizeSaH samvRddhi prApta: namro bhavati,evameva sajjano'pi mahattvamadhigamya namaH-mAnarahito bhavati / idameva teSAM sAdRzya bodhyamiti / supuruSAH / supuruSa jas / 111 sU0 rorukArasya ikAre, 260 sU zakArasya sakAre, 1015 sa0 jaso lope saparisa iti bhavati / kddgii| kam+dus / 35 sa0 strIliGgatve,1021 sa. isa! sthAne he ityAdeze.1051 sa0 unsacAraNasya lAghave kahe iti , sauccAraNastha lAghave kA iti bhavati / anuharanti / anupUrvaka hatra(ha-dhAtuHanukaraNe / anuhu+pranti / 228 sU0 nakArasya NakAre,905 sU0 RkArasya ara ityAdeze, 1053 sUna anteH sthAne hi ityAdeze praharahi iti bhavati / bhnn| bhaN kathane / bhaN +hi / 910 sU0 dhAtorasakArAgame,662 sU0 hi ityasya su ityAdeze,664 sU0 solope bharapa iti bhavati / kAyegA / kArya+TA / 295 sU0 yasya jakAre, 360 sa0 jakAra-dvitve,54 sA saMyoge pare hrasve, 2013 sa.TA-sthAne anusvAre, sthAnivasvAt 1004 sU0 akArasya ekAre kAle iti bhavati / kena / kim + ttaa| 1038 sU0 kimaH sthAne kavaNa ityAdeze,1013 sU0 TA-sthAne SakAre, sthAniyatvAt 1004 sU0 akArasya ekAre kavaraNa iti bhavati / yathA-jiva,prakriyA 1001 sUtrasya tRtIyazloke jJeyA / bahattvam / bahatatva+mam / 1037 sUtratulyameva baDDattaNa+am iti jAte, 1002 sa0 akArasya ukAre, 1015 sUamo lope bahutaNu iti bhavati / labhante / dulabha labha prAptI / lam + ante / 187 sU0 bhakArasya sthAne hakAre,910 sa0 dhAtorante'kArAgame,1053 sU0 ante' ityasya hi ityAdeze lahA~ha iti bhavati / tathA / avyayapadamidam / 1072 sU0 thA ityasya Dima (ima) ityAdeze,Diti pareantyasvarAde pe, 1068 sa0 makArasya sAnunAsike vakAre tivaM iti bhavati / samamti / Nama (nam) namane / nam+yanti / 897 sa0 bhakArasya vakAre, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 1053 sU0 anteH sthAne hi ityAdeze nahi iti bhavati / shirsaa| ziras+TA / 260 sU0 zakArasya sakAre, 11 sU0 sakAralope, 1013 sU0 TAsthAne kAre, sthAnivazvAt 1004 sU0 akArasya ekAre sireNa iti bhavati / kena-kavaNe ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / parcha / prastutasUtrastha pravRtyabhAvapakSa ityarthaH / yathA yadi sasnehA tavA mRtikA atha jIvati ni:snehA / dvAmyAmapi prakArAnyAM gatikA SamyA ki gajeli khalamegha 4 // bhAvArtha:-kasyAzcid nAyikAyAH priyatamaH dezAntaraM gataH, tatra tad-viraha-vyathito'sau kAmAtirekamabhivya jayanta medhaM pratyAha- he makhamedha !,duSTabhegha ! tvaM kiM vRthA gati? kolAhalaM karoti? BPO
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ vsPANAANA. ...AAAAAAAAAnumornemorrhand -~~urun----------wran.amarrrrrrrrrrrrren 210 *prakRita-vyAkaraNam caturtha pAdaH yatohi sA mama nAyikA yadi sasnehA-snehena saha vatamAnA spAsavA tu sA'vazyameva mRtikA-mRtA syAt, mama virahAddhetoriti zeSaH / atha-athavA yadi sA jIvati prANAn dhArayati tadA ni:snehA-sneha zunyA evaM vartate iti meM dRDho nizcayaH / prAbhyAM dvAbhyAmeva sasneha-niHsneha-lakSaNa-prakArAbhyAM mama dhanyA priyA gatikA gatA, mRtA bhaviSyatIti yAvat / yadi / avyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre,177 sa0 dakArasya lope jAI iti bhavati / sasnehA / sasnehA+si / 343 sU0 nakArAt pUrve'kArAgame, 228 sU0 nakArasya NakAre, strItvAdApaprasaMge 521 sU0 DI-(I)-pratyaye, 10 sa0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 selope sasarohI iti bhavati / tavA-to, prakriyA 1007 sUtre jJeyA / dhRtikA / mRtikA+si / ityatra 131 sU0 iti RkArasya ukAre,177 sU0 takArasya kakArasya ca lope,1001 sa0 AkArasya prakAre,selope maima iti bhavati / atha / avyayapadamidam / 187 sU0 thakArasya hakAre aha iti bhavati / jIvasi / jIvadhAtuHprApadhAraNe / jo+tim / 910 sU0 dhAsorantakArAgame, 62820 tiva icAdeze jIvaI iti bhavati / niHhanehA / nisnehA+si / 13 sU0 rephalope, 43 sU0 ikArasya dIrdhe, 348 sU0 skaarlope| 360 sa0 nakAradvittve,84 sU0 saMyoge pare hrasve,1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sU0 selope nibhneha iti bhavati / dvAbhyAm / dvi+bhyAm / 608 sU dvizabdasya ve ityAdeze,1000 sUta ekArasya i. kAre, bAhulyena 237 sU0 vakArasya bakAre,619 sU0 dvivacanasya bahuvacane,1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze bihiM iti bhavati / api vi,prakriyA 41 sUtre jJeyA / prakArAbhyAm / prakAra+bhyAm / 350 sU0 rephalope, 177 sU0 kakAralope, 180 sU0 yAtrutI, 625 e dviArA alavara, 58. sU. akArasya ekAre. 1051 sU0 uccAraNasya lAghave, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze payAre hiM iti bhavati / gtikaa| gatikA+si / 177 sa0sakArasya kArasya ca lope,10010 sAkArasya prakAre, 1015 sU0 sepi gaima iti bhavati / panyA / dhanyA+si / 349 sU0 yakAralope; 228 sU0 nakArasya NakAre,1001 sU0 prAkArasya prakAre,serlope paNa iti bhavati / kim / kim +si=ki prakriyA 569 sUtre zeyA / garjasi / garja-(ga)-dhAtuH garjane / garja +sin / 350 sU0 rephasya lope,360 sUjakAradvitve, 910 sU0 prakArAgame, 1054 sU0 sidhaH sthAne hi ityAdeze gAjahi iti bhavati / khalamegha / khalamegha-si 187 sU0 dhakArasya hakAre, 1015 sU0 selope khalameha ! iti bhavati / kim - ki ityatra vaikalpikatvAt prastutasUtrasya pravRttinaM jaataa| 1036-tuhuM / yuSmadaH sthAne sau pare tuhu ityAdezo bhavati / tuI ityapi pAThAntaraM samupalabhyate / yathAsthAnaM prayogAnusAriNI pravRttiH vidhayA / bhramara ! mA karaNajhuNi [iti] zAya, sAM vizaM dRSTA mA hadihi / sA mAlalI dezAntaritA yasyAH [kRta] svaM pise viyoge| bhAvArtha :-- kasmiMzcidudyAne mAlatIlatA'sIt, tasyAM kazcid bhramara prAsakto'bhUt, kintu sA mAlatI kenacidutpATya dezAntaraM nItA, sadA'so bhramaraH mAlatIzunya sthAnamavalokya tadviyogenAturaH san duHkhapUrNa ruNajhupita' iti zabdaM karoti sma / taM zikSamANaH kazcidAha-he bhramara !-dvirepha !, dvau rephau yatra sadvirephaH,tatsambodhanam / svamaraNye mA jhaNi zampama ruNajhuriNa iti zabda mA kuru, yasyAM dizAyA mAlatIlatA''sIta, tarapuSpANi vA''sana, sAM vizaM STAmA dihi, rodanaM mA kurA, yataH sA mAlatI vezAmharitA, manyo dezaH dezAntaraM, dezAntaraM gatA dezAntaritA / yasyA:-mAlatyAH piyoge-vira he tvaM priyase.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAANVaan caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopaitam * maraNAya prayatase / priya-jana-viyoge dhairyamavalamya sthAtavyamiti bhaavH| bhramara !! bhramara+si / ityatra 350 sU0 rephalope,1015 su0 selope bhamara iti bhavati / maa| adhyayapadamidam / 1000 sU0 mAkArasya prakAre ma iti bhavati / ruNajhaNi iti bhramarasya dhvaniH, ebamevApaze prayujyate / zayyaya / zabda-dhAtuH dhvani-karaNe shbd+hi| apanaze zabda ityarthe 1066 sU0 raNNaDa iti dezyadhAtuH prayujyate, 1055 su. hi ityasya sthAne i ityAdeze ragaDada iti bhavati / tAm / tad+am / bAhulyenA'tra dvitIyA'rthe prathamA vibhaktiH prayujyate,tena tad+si iti jAte,575 sU0 takArasya sakAre, 11 sU0 dakAralope, strItvAdAp-(bhA)-pratyaye, 5 sU0 dIrgha-sandhI, 1015 sU0 selope sA iti bhavati / vizam / diza+am / 19 sU0 zakArasya sakAre,bAhulyenA'tra dvitIyA'rthe prathamA-vibhakto disa+si iti jAte,strItvAda prAp-(prA)-pratyaye,5 sU0 dIrghasandhau,1000 su0 mAkArasya ikAre, selopa visi ili bhavati / dRSTA / dRz-dhAtuH darzane / dRz+ktvA / 1093 sU0 dRzarthe jo iti dezyadhAtuH prayujyate,tataH jo+ktvA iti jAte,1110 sU0 ktvaH sthAne i ityAdeze joi iti bhavati / kahi / ha-dhAtuH shbd|+hiN| 900 sa0 ukArasya sthAne dhokAre, 1058 su0 hi ityasya sthAne ikAra roi ta bhavati / sA / tad+si / 575 sU0 takArasya sthAne sakAre,11 sU0 dakAralope,strItvAdApa-(yA)-pratyaye, 5 sU0 dIrgha-sandhau,1015 sU0 selope sA iti bhavati / maaltii| mAlatI+si 1 177 sU0 takAralope, 1001 sU0 IkArasya ikAre,serlope mAlAi iti bhavAta 1 shaantrito|pshaasni-shi / ' itra 1 sU0 zakArasya sakAre,84 sU0 saMyoge pare hrasve, 177 sU0 asaMyukta-takAralope, 1001 sU0 prAkArasya sthAne prakAre,serlope asantarima iti bhavati / yasyAH / yad +Das / 245 sU0 yakArasya jakAre,11 sU0 dakAralope,strItvAda prAp-(mA)-pratyaye,5 sU0 doghaM-sandhau,1001 sU0 bhAkArasya prakAre,1009 sU0 isaH sthAne su ityAdeze asu iti bhavati / svam / yuSmad+si / 1039 sU0 yuSmadaH sthAne tuhuM ityAdeze,1062 sU0 uccAraNasya lAyave, 1015 sU0 selope tuI iti bhavati / ghriyase / mRG-mR prANatyAge / ma+sin / 905 sU0 kArasya para ityAdeze, 1054 sU0 sivaH sthAne hi ityAdeze marahi iti bhavati / viyoge / viyoga+kiM / 177 sU0 yakArasya gakArasya ca lope, 1005 sU0 binA saha pakArasya ikAre vibhoi iti bhavati / tvam-tuI ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1040-yUyam / yuSmad + jas / ityatra 1040 sU0 yuSmadaH sthAne tumhe,tumhaI ityAdezI,1015 sU0 jaso lope tumhe,tumhaI iti bhavati / jAnIya / jJA-dhAtuH avabodhane / jJA+tha ! ityatra 678 sU0 jJAdhAtoH sthAne jANa ityAdeze,632 sa0tha ityasya sthAne haca (ha) ityAdeze Aragaha iti bhavati / yuSmAn / yuSmada+zasa 1 prastatasatreNa yuSmada: sthAne tamhe.tamhaI ityAdezau.1015 sa0 asolope tamhe,tamhAiM iti bhavati / prekSate / prapUrvaka: IkSadhAtuHprekSaNe prekSa+te / 350 sU0 rephalope, 288 sU0 kSastha sthAna chakAre, 360 sU0 chakAradvitve,361 sU0 pUrvachakArasya cakAre,620 sa0 te ityasya icAdeze desacA iti bhavati / dhananado pathAsaMkhyanivRtyarthaH / prastutasUtre jAsa-zasoH iti sthAnipada dvivacanAntaM vartate, parantu tumhe, khu. mhaiM ityAdezapade ca ekavacanAnte vartate / pratotra "yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm" iti nyAyo na prayatate / vacanabheda evA'tra kAraNaM bodhyam / 1041--paI taI iti / paI taI ityapi pAThAntaraM dRzyate / prayogAnusAriNI pravRttiH vidheyaa| ttaa| TApratyayasthodAharaNaM pradarzayati vRttikAraH / yathA-- svayA muktAnAmapi varataro!, bhrazyati patratvaM na patrANAm / saba punaH chApA yadi bhavet, kapamapi tAvat seH ptrNH||1||
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH bhAvArtha:-he varataro ! bayAsI taruH tarasambodhanam he uttamavRkSa ! ityarthaH / svayA muktA nAmapi-parityaktAnAmapi pAraNAma kisalayAnAM patratvaM ma bhrazyati-nA'pagacchati / puna:-kintu kathamapikenApi prakAreNa, tAyata nizcitamidaM yad yadi tava svadIyA chAyA bhaveta, chAyA bhavita zaknoti, tadA taiH pareSa bhavati, naanythaa| patraiH sahaiva vRkSANAM zobhA saMbhavitu zaknotIti bhaavH| svayA / yuSmad + ttaa| 1041 sU0 TApratyayena saha yuSmadaH sthAne pai~ ityAdeze paI iti bhavati / muktAnAm / mukta+prAm / 273 sUta ktasya kakAre,360 sU0 kakAradvittve, 1001 sU0 akArastha grAkAre,1010 sU0 prAmaH sthAne haiM ityAdeze,1082 sU0 uccAraNasya lAghave jAte mukkAhaM iti bhavati / api-vi,prakriyA 41 sUtra jnyeyaa| vrtro!| varataha+si / 1015 su0 serlope varatara ! iti bhavati / prazyati / aMzu-bhraMza bhrazane / bhraMz+tin / 848 sU0 bhraMzadhAtoH sthAne phiTTa ityAdeze, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze phiTTaI iti bhavati / patratvam / patratva+si / 350 sa0 rephalope,360 mU0 takAradvitve, 425 sU0 svasya sthAne taNa ityAdeze,514 sU0 sermakAre,23 sU0 makArAnusvAre pattasaraNaM iti bhavati / na / avyayapadamidamapabhraMze saMskRtasamameva prayujyate / patrANAm / patra+yAmpa tta+prAm / 425 supAmaH sthAne mAre, 1001 sU0 akArasya prakAre, 27 sU0 NakArasyAnte'nusvArAmame pasAraNaM iti bhavati / tava / yuSmada +Das / 585 sU0 yuSmadaH sthAna tuha ityAdeze, 427 sU0 iso luki taha iti bhavati / pumaH / avyayapadamidam / 228 sU0 nakArasya NakAre, 1097 sU0 svArthe hu-(u)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdeope puSa iti bhavati / chaayaa| chaayaa+si| ityatra 1015 sU0 serlopa chAyA iti bhavati / yavijaha,prakriyA 1014 sUtrasya dvitIyazloke jnyeyaa| bhavet / bhU sattAyAm / bhU+yAt / 73 1 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho ityAdeze, 666 sU0 yAt ityasya jaja ityAdeze hojja iti bhavati / katham / avyayapadamidam / 187 sU0 thakArasya hakAre, 23 sU0 makArAnusvAre, 29 sU0 anusvAralope kAha iti bhavati / tAvat / avyayapadamidam / 271 sU0 sasvara-vakAralope, 11 sU0 takAralope tA iti bhavati / teH| tad+bhis / 11 sU0 dakAralope,1006 sU0 akArasya ekAre,1018 sU0 bhisa: sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave tehi iti bhavati / patrapatra+bhis / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 takAradvitve,1006 sU0 prakArastha ekAre,1018 sa0 bhisaH sthAne hi ityAdeze pattehi iti bhavati / tvayA paI ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| mama havayaM svayA, tayA tvaM, sA'pi anyena vinATyate / priya ! ki karomyaha, kiravaM ?,matsyena matsyaH gizyate // 2 / / bhAvArtha:-kAcinnAyikA anyanAdhikAsaktaM svapati prativakti-..he priya ! mama hRdayaM svayA gRhItam, svaJca tayA vanitayA gRhIto'si, sA'pi anyena puruSeNa vinATyate-viDamyate / priya ! kathaya ahaM ki karomi tvaca ki kuryAH ? jagatItale matsyena matsyaH nisyle-mkssyte| ladhIyAn matsyaH garIyasA matsyena bhakSyate iti bhAvaH / mama / asmad +is / 1050 sU0 is-pratyayena saha asmadaH sthAne mahu ityAdeze maha iti bhavati / hRdayam / hRdaya+si / 128 sU0 RkArasya ikAre, 177 sU0 dakAralope, 269 sU0 sasvara-yakArasya lope,435 sU0 svArtha ka-pratyaye,177 sU0 kakAralope,1025 sU0 akArasya u ityAdeze,1082 sU0 uccAraNasya lAdhave, 1015 sU0 serlopa hiu~ iti bhavati / tvayA / yussmd+ttaa| 1041 sU0 TA. pratyayena saha yuSmadaH sthAne taI ityAdeze saI iti bhavati / tayA / tad+TA / ityatra 11 sU0 dakAralope,
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAvayopetam * 213 strItvAd prApa-(prA)-pratyaye,5 su0 dIrgha-sandhau,518 sU0 TApratyayasya ekAre tAe iti bhavati / tvam / yudhamasi / 1039 sU0 yuSmadaH sthAne tuhaM ityAveta.0827.anUrakAra le 15 su serlope tuhUM iti bhavati / sA / tad+si / 575 sU0 takArasya sakAre,11 sU0 dakAralope,strItvAda prAp-(prA)-pratyaye.5 sa0 dIrgha-sandhau,1001 sU0 prAkArasya prakAre, serlope sa iti bhavati / api-vi, prakriyA 41 sUtre jnyeyaa| anyena / anya+TA / 349 sU0 ya kAralope,360 sU0 nakArasya dvitve, 1013 sU0 TApratyayasya anusvAre, sthAnivatvAt 1004 sU0 akArasya ekAre anne iti bhavati / vinAdayate / vipUrvaka: naddhAtuH vinartane / binada+kya+te / ityatra 195 sU0 TakArasya DakAre,649 sU0 kyasya sthAne ijja ityAdeze, ajjhIne pareNa saMyojye, 628 su0 te ityasya icAdeze vinaDijjA iti bhavati / priy!| priya+si | 350 sU0 rephalope, 177 sU0 yakAralope, 1015 sU0 selapi pi! iti bhavati / kim / kim +si / 1038 sa0 kimaH sthAne kAI ityAdeze. 1015 selope kAI iti bhavati / karomi / DukRJkR karaNe / kR+min / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 1056 sU0 mivaH sthAne uM ityAdeze, 1052 sU0 uccAraNasya lAghave karau~ iti bhavati / aham / asmad +si / 1046 sa0 asmadaH sthAne haja ityAdeze, 1052 sa0 uccAraNasya lAdhane hameM iti bhavati / matsyena / mtsy+ttaa| 349 sU0 yakAralope,292 sU tsasya chakAre,360 sU0 chakAradvitve, 361 sU0 pUrvacha kArasya,cakAre, 1013 sU0 TAsthAne anusvAre, sthAniyatvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre macche iti bhavati / matsyaH / matsya+ si = maccha+ si / 1002 sa0 kArastha ukAre,1015 sU0 se ye machu iti bhavati / gilyate / gRvAtuH nigarane / saMskRtaniyamena gil+kya+te iti jAte, 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, anajhone-pareNa saMyojye,628 sU0 te ityasya icAdeze giliyama iti bhavati / svayAta ityatra prastutasUtrasya pravRttijarjAtA / hinA / pUrvoktamudAharaNa-dvayaM apratyayasya bodhavyam, paransvagrime udAharaNe Di-pratyayena saha yumadaH sthAne maI ityAdezo bhavati / yathA svayi mayi dvayorapi raNagatayoH ko ayazriyaM tarkapati / kezaH lAtvA yamapuhiNI bhae surkha kastiSThati ? // 3 // bhAvArtha:-raNazUro dvau puruSo nijavIratvaM prazaMsayanto zahatuH asvayi mayi cAvayoH yorapi ragalayoH raNe-yuddhe gatayo:-gatavatoH ko nAma abhiyaM-vijayalakSmI tayati-zaMkase ? prAvayoH sammukhe / ko nAma yoddhA vijaya prAptuzaknoti ? na ko'pIti bhAvaH / yataH samagRhiNIm yamasya kAlasya gahiNIpramadA kezaH sAtyA-gRhItvA kaH sukhaM sukhapUrvakaH tiSThali-sthAtu zaknoti ? etattvameva bhae / yathA yama'sajasthAparAdhaM kurvato janasya prANAntatva sunizcitaM bhavati tathaivA'kyorapi dvayoH saMgrAmAya prasthitavatoH yaH ko'pi yoddhA yuddhArtha samApamidhyati, tasya sarvasvaM vinAzamupayAsyatIti nAtra saMzayaH karaNIyaH / svayi / yuSmad+Gi / ityatra 1041 sa0 DinA saha yuSmadaH sthAne pai~ ityAdeze paI iti bhavati / mapi / asmd+ki| 1048 sU0 hinA saha asmadaH sthAne maI ityAdeze maI iti bhavati / dvayoH / dvi+pros / 608 sU0 dvizabdasya sthAne ve ityAdeze, bAhulyena 237 sU. vakArasya bakAre, 611 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1018 sU0 supaH sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNAsya lAghave dehi iti bhavati / api-vi, pakriyA 41 sUtre jJeyA / raNamatayoH / raNagata+pros / 177 sU0 takAralope, 180 sU0 yakArazrutI, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1018 sU0 supaH sthAne hi ityAdeze, ragagaryAha iti bhavati / kaH / kim +si| 560 sU0 kimaH sthAne ka ityAdeze, 1003 sU0 prakArasya
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ PassmirmHAJIUALIL ----- -ammar -- - - - - -- - 214 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAda: prokAra, 1015 mU0 serlope ko iti bhavati / ayazriyam / jayazrI+yam / ityatra 375 sU0 rephAta pUrve ikArAgame, 260 sU0 zakArasya sakAre,100 1 10 IkArasya ikAre,1015 20 pramo lope jayasiri iti bhavati / sarkayati / tarka-tarka vitarkane / ta+gig+tin / ityatra 350 sU0 rephasya lope,360 sU0 kakArAdvisye, 638 sa0 pigaH sthAne ekAre, 642 sU0 prAderakArastha AkAre, 84 sU0 sayoge pare hrasve, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze sakkei iti bhavati / kezaH / keza+bhis / 260 sU0 zakArasya, sakAre, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeza, 1082 sa0 uccAraNastha lAghave sahi iti bhavati / lAsthA / lA mAdAne / lA+ktvA / 1111 sU0 ktvaH sthAne eppiNu ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareza saMyojye lepiNa iti bhavati / yamagRhiNom / yamagRhiNI+am / 245 sU0 yakArasya jakAre, 415 sU0 gRhastha sthAne dhara ityAdeze, 1001 sU0 IkArasya ikAre,1015 sU0 pramo lopeja. madhariNi iti bhavati / bhaNa / bhaNa-maNa bhaNane / bhaN+hi ! 910 sU0 prakArAgame,662 sU0 hi ityasya sthAle ma hAtAdeze, 14 : sohi bhaNa iti bhavati / sukham / kriyAvizeSaNamidam / sukha+pram / 187 sU0 khakArasya hakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 mamo srope suha iti bhavati / kA kima+si / 560 sa0 kimaH sthAne ka ityAdeza,1003 sa0prakArasya prokAre,1015 sU0 selopa ko iti bhavati / tiSThati / ThA-(sthA) dhAtuH gatinivRttI / sthA+tin / 687 sU0 sthAdhAtoH sthAne thakama ityAdeze,647 akArasya ekAre, 628 sU0 tiva icAdeze pakke iti bhavati / svapipaI ityatra prastutasUtrasya pravRttitiA / evaM tii| ebametra ta ityAdezasthApi prayogaH kalpanIya: / prmaa| ampratyayena sahA'pi yuSmadaH sthAne paI ityAdezo bhavati / yathA svA madhalyA mama maraNaM. mA mannataH tv| sArasa ! yasya yo dUra-vartI so'pi sAntasya sAdhyaH // 4 // bhAvArtha :... kAcid vanitA svasyAmanuraktaM kAntaM prati sArasAndhoktyA kathayati-he sArasa ! svA mubhacantyAH mama maraNameva bhaviSyati, tatha virahAusahanAditi bhAvaH / mAM muJcatastava tvadIyamapi bharaNaM bhaviSyati, mama biyogA'sahanAditi yAvat / yo yasya raktoM-parokSo bhaviSyati so'pi-sa evaM kRtAntasya yamarAjasya sAdhya:-bhojanamasti, tasya maraNaM dhavamiti / syAm / yuSmad +am / 1041 sU0 amA saha yuSmadaH sthAne pai~ ityAdeze paI iti bhavati / muJcantyAH / muclu-muc mocane / muc + zatR / 762 sU0 mucaH sthAne mella ityAdeze, 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze, strItvAd Apa-(prA)-pratyayasya prAptI, 521 sU0 DI-(I) pratyaye, 10 sU0 svarastha lope, ajjhIne pareNa saMyojye,ispratyaye,1001 sU0 IkArasya ikAre, 1021 sU isaH sthAne he ityAdeze, 1051 sU0 uccAraNasya lAghave meslamtiheM iti bhavati / mama / asmad + Gas / 1050 sU0 sA saha asmavaH sthAne mahu ityAdeze maha iti bhavati / maraNam / maraNa+si / 1001 sa0 akArasya ukAre,1015 sU0 se pe maraNu iti siddham / mAm / asmad+am / 1048 sU0 pramA saha asmadaH sthAne maI ityAdeze maI iti bhavati / muJcataH / munta (muc} mocane / muc + zatR + Gas / pUrvavadeva mellanta--- is iti jAte, 2009 sU0 isaH sthAne ho ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNasya sAyave mellamtahoM iti bhavati / tava / yuSmad + Das / 1043 sUDasA saha asmadaH sthAne tujjha ityAdeze,1000 sU0 prakArasya ukAre tujha iti bhavati / sArasa ! / sArasa+si / 1015 sU0 selope sArasa ! iti bhavati / yasya / yada+is / 245 sU0 yakArasya jakAre,11 sU0 dakAralope,1009 sU0 isaH sthAne su ityAdeze
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ : caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 215 jalu iti bhavati / yaH / yad+si pUrvavadeva ja+si / iti jAte, 1003 sU0 prakArasya prakAre, selapi jo iti bhavati / brUravartI / dUravartin + si / 1093 sU0 dUravartin ityartha veggala zabdaH prayujyate, 1000 sU0 prakArastha grAkAre, selapi vegalA iti bhavati / saH tad+si / 575 sU0 takArasya sakAre, 11 sUrI, 1003 dhokAre, 1015 sU0 seloMpe so iti bhavati / avivi prakriyA 489 sUtre zeyA / kRtAntasya / kRtAnta + Gas / bAhulyena 126 sU0 RkArasya prakArAbhAve, 1067 sU0 kArasya dakAre 84 sU0 saMyoge pare haste, 1001 sU0 GasaH sthAne ho ityAdeze, 1081 sU0 uccAture lAghave kuntoM iti bhavati / sAdhyaH / sAdhya+si / 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 297 sU0 vyasya jhakA re, 360 sU0 jhakArasya dvitve, 361 sU0 pUrva kakArasya jakAre, 1002 sU0 zrakArasya ukAre, 1015 sU0 sela sa iti bhavati / svAm pa ityatra prastutasUtrasya pravRttitA / evaM taI / evameva ta ityAdezasyA'pi udAhaNaM kalpanIyam / 1042 yuSmAbhirasmAbhiH yat kutaM dRSTaM bahukajanena / tAvat samarabhara, nizitaH ekazaraNena // 1 // bhAvArtha:- vIrAH parasparaM svavIratvaM dalAdhante / tathAhi yuSmAbhirasmAbhiH yatkRtam - yuddhe vijayaH sampAdita iti bhAvaH / tad bahukajanena, bahureva bahukaH, bahukadacAsI janaH bahukajanaH tena dRSTam zravalokitam, tatkRtaM kisvarUpamityAha-sattAvat kriyAvizeSaNamidam samara-bhara:, samarasya yuddhasya bhara:bhAraH mahAn yuddhaH iti bhAvaH / ekakSaNen ekaM ca tat kSaNaM tena nirjitaH vijitaH / mAbhiH / yuSmad + bhis / 1042 sU0 bhisA saha yuSmadaH sthAne tumhehi ityAdeze, 1081 sU0 . ekArasya uccAraNalAghave, 1082 sU0 anusvArasya uccAraNalAghave tumheM hi~ iti bhavati / asmAbhiH / zrasmad + bhis / 1049 sU0 bhisA saha masmadaH sthAne mhehiM ityAdeze, 1081 sU0 ekA roccAraNasya lAghave, 1082 sU0 anusvArasya uccAraNalAghave bramhe hiM iti bhavati / yav / yad + si / 245 sU0 ya kArasya jakAre, 11 sU0 dakAralope, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAnusvAre iti bhavati / kRtam / kRta + si / 128 sU0 RkArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, 435 sU0 svArthI kapratyaye 177 sU0 ke kArasya lope, 1025 sU0 prakArasya u ityAdeze, 1015 sU0 selapa kiajaM iti bhavati / dRSTam / dRSTa +si / 128 sU0 RkArasya ikAre, 305 sU0 STrasya sthAne ThakAre, 360 sU0 ThakArasya dvitve, 361 sU0 pUrvakArasya TakAre, 435 sU0 svArthe kapratyaye, 177 sU0 kakArasya lope, 1025 sU0 prakArasya u isvAdeze, 1081 sU0 uccAraNasya lAghave biu" iti bhavati / bahujanena / bahukajana + ttaa| 177 sU0 * kakAralope, 228 sU0 nakArasya NakAre, 1013 sU0 TAsthAne NakAre, sthAnivasyAt 1004 sU0 akArasya ekAre bahuavaraNa iti bhavati / tat / tat+si / 24 sUtre "bahulAvikArAd anyasthA'pi vyaJjanasya : makAraH" iti pAThena takArasya makAre, 23 sU0 makArAnusvAre taM iti bhavati / tAvat / tAvat + si / 1078 sU0 vat ityasya DevaDa [ evaDa ] ityAdeze Giti pare'ntyasvarAdelope, 435 sU0 svArthika- kapratyaye, 177 sU0 kakArasya lope, 1025 sU0 prakArasya uM ityAdeze, selave sevakajaM iti bhavati / samarabharaH / samarabhara + si / 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selapi samarabhada iti bhavati / nizitaH / nijita +si / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 jakAradvit 177 sU0 takAradvitve, 1002 sU0 akArasya kAre, 1015 sU0 selope niji iti bhavati / ekakSaNena / ekkssnn+ttaa| 370 sU0 kakArasya dvitve, : bAhulyena 40 hrasvAbhAve, 274 sU0 kSasya khakAre prayogadarzanAt 360 khakArasya dvitvAbhAve
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH 1.13 sU0 TAsthAne NakAre, sthAnivasvAt 1004 sU0 akArasya ekAre ekAraNa iti bhavati / yuSmAbhiH- tumheM hi itpatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / / 1043- svat / yuSmad+isi / 1043 sU0 asinA saha yuSmadaH sthAne tau, tujma, tudhra ityAdezAH bhavanti / tataH-- tata, tu, tudhra iti rUpANi bhavanti / bhavan / bhU sattAyAm / bhuu+sht| 731 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho ityAdeze, 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze, 1100 sU0 svArthe pra. pratyaye, sipratyaye, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope honta iti bhavati / AgataH / bhAgata+si / 1067 sU0 lakArasya dakAre, 1003 sU0 prakArasya mokAre,1015 sU0 selapi Agado iti bhavati / saa| is-pratyayena saha yuSmadaH sthAne ye prAdezA bhavanti, tAn pradarzayati vRttikaarH| yathA tava guNasampavaMsaya matiM taba anuttarI kSAntim / yadi satpasthA agyajanAH, mahAmaNDale zikSante // 1 // bhAvArtha:---taba guraNasampavam guNasampattim, taba matim samyag-jJAnam , tava anutarAma,nAsti uttarA utkRSTA yasyAHsAtI zAnti-zAmita.mahomaNDale-jagatItale,pranyajanAH-anye ca te janAH pratyajanAH yadi aspasyA,utpattiH niSpattiH-janma, tayaMva,janma labdhvavetyarthaH / zikSa-zikSA prApnuyurityarthaH, tadA teSAM jIvana saphala bhaviSyati / kazcida bhaktajanaH kazcit jagatAraka mahApuruSamuddizya bhaNati-he prabho! yadi manujAH tava guNasampadaM zikSeran, gRllIyuH, tada mati-jJAnaM, taba prazastAM kSamA ca gRllIyustadA te sukhino bhaveyuriti bhAvaH / - lava / yuSmad+ us / 1043 sU0 isA saha yuSmadaH sthAne tau ityAdeze lau iti bhavati / puramasaMvaram / guNasaMpad+yam / 1071 sU0 dakArasya ikAre, 1015 sU0 pramo lope guNasaMpada iti bha. vati / tava / yuSmad + Gas / prastutasUtreNa isA saha yuSmadaH sthAne tujha ityAdeze sujjha iti bhavati / maMtim / mti+am| 1067 sU0 sakArasya vakAre,1015 sU0 pramo lope mavi iti bhavati / tk| yumad-us / prastutasUtreNa isA saha yuSmadaH sthAne sudhra ityAdeze zubhra iti bhavati / anuttarAm / anuttarA +am / 228 sU0 nakArasya NakAre, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, amo lope agattara iti bhavati / kSAntim / zAnti pram / 274 sU0 kSasya khakAre, 84 sa. saMyoge pare hrasve, amo lope khanti iti bhavati / ydi| avyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre, 177 sU0 dakAralope jA iti bhavati / satpasyA / utpatti+TA ! 348 sU0 takAralA,360 sU0 ekAradvitve,1014 sU0 TAsthAne anusvAre sampatti iti bhavati / anya janAH / pranyajana+jas / 349 sU0 yakAralope,360 sU0 nakArAMdrattve,228 sa0 takArasya prakAre, 1015 sU0 jaso lope annajaNa iti bhavati |mhiimgrle| mahImaNDala+Di 4 sa. IkArasya ikAre, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre mahimaNDali iti bhavati / zikSante / zikSa (zikSa) zikSAyAm / zikS +mante / 260 sU0 kArasya sakAre, 910 sU0 ghAtorante'kArAmame, 274 sakSasya khakAre,360 sU0 khakArasya dvittve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre, 631 sU0 ante ityastha nti ityAdeze sikyanti iti bhavati / taba va 3, tuma, tudhra ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1044-yuSmabhyam / yuSmad +bhyas / 1044 sU0 bhyasA saha yuSmadaH sthAne tumhaha ityAdeze samhahaM iti bhavati / bhavan / bhU+zata hotAta, pAyataH prAgado, ityasya prakriyA 1043 sutra jJayA / yuSmAkam / yuSmad+prAm / 1044 sU0 mAmA saha yuSmadaH sthAne tumhahaM ityAdeze tumhahaM iti bhavati / . Anity ......... ... .
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ Palom caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkA-yopetam * 217 sambandhI / sambandhina+si / 1093 sU0 sambandhin ityasya kera ityAdeze,34 sa0 klIvatve, 435 sU0 svArthe ka-pratyaye, 177 sU0 kakAralope,1025 sa0 prakArasya uM ityAdeze,1015 sa0 selope kera iti gAyaka : mam / bara:- si kAramA padakAre,1002 sa0 prakArasya jakAre,1015 sU0 selope ghaNu iti bhavati / yuSmamyam - tumhaha, puSmAkam-tumhaha ityatra prastutasUtrasya pravRttiAMtA / 1045-puSmAsu / yuSmad +sup / 1045 sU0 supA saha yuSmadaH sthAne tumhAsu ityAdeze tumhAsu iMti bhavati / sthitam / SThA-(sthA) dhAtuH gatinivRttau / sthA+-ta / 657 sU0 sthAdhAtoH syAne ThA ityAdeze, 1000 sU0 pAkArasya ikAre, 177 sa0 takArasya lope,514 sa0 sermakAre, 23 sU0 makArasya anusvAre Thi iti bhavati / puSmAsu-tumhAsu ityatra prastutasUtrasya pravRtitiA / 1046-tasya ahaM kaliyuge dukhabhasvatasu hA~ kalijugi dullahaho, prakriyA 1009 sUtre jnyeyaa| aham =hau~ ityatra prastutasUtreNa sau pare asmadaH sthAne ha ityAdezo jaatH| 1045-- barva stokA, ripavo bahavaH, kAtarA evaM bhavanti / mugme ! nibhAlaya gaganasalaM kati janA: jyotsnA kurvasi // 1 // bhAvArtha:-ayaM stokA:-alpasaMkhyakAH sma, ripavaH zatravaH, yahavA-atyadhikAH santi, evaM kAtarA:-bhIravaH nirbalA vA bhaNanti-nigadanti, yatohi he mumne!-sundari !, gaganatalam gaganasya talaM, nabhomaNDalaM taM nibhAlaya--avalokasva, kati-kiyanto janAH jyotsnA prakAzaM kurvanti ? "ekazcandraH tamo hantinaca tArAgaNo'pi" iti vicArya asmadIyA yA saMkhyA-svalpatA vartate,tayA na bhItiH krnniiyaa| ekAkino'pi vayaM kArya vidhAsyAma iti bhAvaH / kyam / asmad +jas / ityatra 1047 sU0 bhasmadaH sthAne amhe ityAdeze,1015 sU0 jaso lope amhe iti bhavati / stokAH / stok+as| 396 sU0 stokasya thova ityAdeze, 1001 sU0 prakArasya prAkAre, jaso lopeM yogA iti bhavati / ripavaH / ripu+jas / 177 sU0 pakAralope, jaso lope risa iti bhavati / bahavaH / bahu+jas / 1100 sU0 svArthe apratyaye, jaso lope bahuma iti bhavati / kAsarA kAtara-+jas / 177 sU0 takArasya lope, 180 sU0 yakAra-zrutau, 1015 sU0 jaso lope kAyara iti bhavati / evama avyayapadamidama / 1089sA evama ityasva emva ityAdeze emba iti bhavati / bhaNantiA bhaNa-bhaN bhaNane / bhaN+anti / 910 sU0 prakArasthAgame,631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze bharagansi iti bhavati / mumcha ! / mugdhA+si / 348 sU0 gakAralope,360 sU0 dhakAra dvizve,361 sU0 pUrvadhakArasya dakAre, 1000 sU0 prAkArastha ikAre, 1015 sU0 selope muddhi ! iti bhavati / nibhAlaya / nipUrvakaH bhAla-dhAtuH nibhAlane-darzane / nibhAl+hi / 187 sU0 bhakArasya hakAre,910 sU0 prakArAgame, 662 sU0 hi ityasya su ityAdeze.663 sU0 su ityasya hi ityAdeze nihAlahi iti bhavati / gaganatalam / gaganatala+si / 177 sa0 dvitIya-gakArasya takArasya ca lope,180 sU0 ubhayatrApi yakArathuto,228 sU0 nakArasya NakAre, 1002 sa0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope gayarapayalu iti bhavati / phati / kati+jas / 177 sU0 takAralope,1015 sU0 jaso lope kA iti bhavati / jamAH / jana+jas / 228 sU0 nakArasya NakAre, 1015 sU0 jaso lope jaya iti bhavati / yossmAm / jyotsnA+pam / 349 sU0 yakAralope,348 sU sakAralope,346 sU0 snasya sthAne paha ityAdeze, bAhulyena 84 sUtrasyApravRttI 1001 sUpAkArasya prakAre, 1015 sU0 dhamo lope joha iti bhavati / kurvasti / DukRt-kR karaNe / ka+pranti / 905 sU0 akArasya bhara ityAdevo, 631 sUante: sthAne nti ityAdeze karanti iti
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ catathapAdA -1--0000.0.0.0. ---- *prAkRta-vyAkaraNam * bhavati / vayam Amhe ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| amlasvaM lAravA ye gatAH paSikAH parakIyAH ke'pi / avazyaM na svapanti sukhAsikAyo, yA vayaM tathA te'pi // 2 // bhAvArtha:-ye ke'pi kecana parakIyA:- snehaparavazAH papikA.....pAnthAH, amlasva sneha lAvA prAdAya gatAH, teSAM viyogena yayA vayaM sukhAsikAyo-sukhazayyAyAM na svapAmaH, tathA-evameva te'pi pathikA avazyaM nizcitarUpeNA'smaka viyogena ma svayanti zayiSyante iti bhAvaH / etena pathikAnAM pArasparika snehaatireko'bhivyjitH| amlasvam / amlatva+si! 1093 sU0 amlatvA'rthe prambaNa zabdaH prayujyate,1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sa0 selope a ti bhavati / lAtvA / lA mAdAne / lA+vatvA / 1110 sU0 tva: sthAne ivi ityAdeze,bAhalyena 10 sUtrasyApravRttau lAAvi iti bhavati / ye / yd+js| 245 sU0 yakArasya jakAre,11 sU0 kAralope,547 sU0 jasaH sthAne De (e) ityAdeze,Diti pare'ntya-svarAdelope ne iti bhavati / gatAH / gata jas / 177 sUtakAralope,180 sU0 yakAra-zrutau,1001 sU0 akArasya prAkAre,1015 sU0 jaso lope gayA iti bhavati / pyikaaH| pathika jas / 157 sU0 thakArasya hakAre, 177 sU0 kakAralope, jaso lope pahilA iti bhavati / prkiiyaaH| parakIya+jas / 177 sU0 kakAralope,1000. sU0 IkArasya prAkAra,10 sU0 sva rasya lope,ajhIne pareNa saMyojye,1001 sU0 kArasya prAkAre, bAhulyena 177 sU0 yakArasya lopA'bhAve, 1015 sU0 jaso lope parAyA iti siddham / ke| kima+jaske , prakriyA 560 sUtre jJeyA / api-vi, prakriyA 41 sUtre jJeyA / avazyam / avyayapadamidam / 260 sU0 zakArasya sakAre, 349 sU0 yakAralope, 1098 sU0 svArthe i-(a)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelope avasa iti bhavati / na / avyayapadamidaM saMskRta samamevA'pabhra ze prayujyate / svapanti viSvap-vyA svaape| sva+manti / 260 sU0 ekArasya sakAre,64 sU0 prAderakArasya ukAre, bAhusyena 350 sU0 vakAralope,910 su0 prakArAgame, 177 sU0 pakAralope, 1053 sU0 anteH sthAne hiM ityAdeze, 1082 sa0 uccAraNasya lAghave subaha iti bhavati / sunAsikAyAm / sukhAsikA+Di / 1013 sU0 sukhAsikA'rthe suhacchimA-zabdaH prayujyate, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1023 sU0 ke . sthAne hi ityAdeze suhasilahi iti bhavati / yathA / adhyayapadamidam / 245 sa0 yakArasya jakAre, 1072 sU0.thA ityastha Dima-(ima)-ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope, prajjhIne pareNa saMyojye, 1068 sa0 bhakArasya sAnunAsike vakAre jiveM iti bhavati / vayam / prasmad+jas / 1047 sU0 asmadaH sthAne pramhaI ityAdeze,1015 su0 jaso lope amhAI iti bhavati / tathA / avyayapadamidam / jiva-deva ti iti sAdhyam / te / tada + jaste , prakriyA 5.47 sUtre jJeyA / vayam samhAiM ityatra prastutasUtrasya pravattirjAtA / asmAn / asmad + shs| 1045 sU0 asmadaH sthAne amhe, amhaI ityAdezI, 1015 sU0 zaso lope amhe amhaI iti bhavati / pazyati / zira-dRza darzane / dRza+ti dekkhai, prakriyA 852 sUtre jJeyA / mamhe amhe ityAdezadvayaM prastutasUtreNeva niSpannaM bhavati / acala-meyo ythaasNkhyaamivsyrthH| prastutasUtre as-zasoH ityanayoH limittabhUtapadayoH dvivacanaM dRzyate, parantu "amhe amhaI" ityatra mAdezabhUtapayayoH dvivacanAbhAvo vartate, vacanaHbhevAdevA "yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm" iti nyAyo na pra. vartate / 1040 sUpi prakArAntareNa bacanabhedasya hAdaM samullikhitaM vidyate, tattatha samavalokanIyam / - 104 mA bhaI ityapi pAThAntaraM samupalabhyate / prayogAnusAriNI pravRttividheyA / daa|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam TA-pratyayasyodAharaNaM pradarzayati vRttikAraH / yathA maya vihida bharA bhavati vikAle / kevalaM mRgAho'pi tathA tapati, yathA dinakaraH kSayakAle // 1 // bhAvArtha:-priye ! virahitAnA priyAvidhaktAnAM puruSANAM kRte vikAle sanyAkAle kA'pi dharAavalambanaM bhavati ? na bhavatIti adhyAhAryam / etatsarvaM mayA zAtam-avagatam / kimadhikam, yataH mRgAthA-mRga eva aGguH-cinhaM yasya saH, candra ityarthaH / so'pi tathA tapati-anayA rItyA tApaM karoti yathA kSayakAle-pralayakAle dinakara:-sUryaH tapati / candro hi zItalo bhavati, kintu tasya zItalatApi birahitAnAM kRte mahantaM tApaM janayati, yathA kalpAntakAle sUryastA prasArayati, tathaiva candro'pIti bhaavH| mayA ! asmad +TA / ityatra 1048 sU0TA-pratyayena saha asmadA sthAne mai~ ityAdeze maI Ili bhavati / zAlam / jJA-dhAtuH avabodhane / zA+kta (ta) / 678 sU0. jJAdhAtoH sthAne jANa ityAdeo,645 sU0 akArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, si-pratyaye, 1002 su0 akArasya ukAre, 514 sU0 semakAre,23 sa0 makArasyAnusvAre, 1082 sa. uccAraNasya lAghave jANi iti bhavati / priye ! priyA .+si / 350 sU0. rephalope, 177. sU0 yakAralope, 1001 sU0 yAkArasya prakAre, 1015 sU0 sepi pima! iti bhavati / virahitAnAm / virahita+prAm / 177 sa0 takArastha lope, 1010 sU0 prAmaH sthAne haM ityAdeze virahilAhaM iti bhavati / kA / kim+si / 560 sa0 kimaH sthAne ka ityAdeze,strItvAd prAp-(prA)-pratyaye, 5 sU0 dIrghasandhI, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sU0 serlope ka iti bhavati / api-vi, prakriyA 41 sUtre zeyA / pcaa| dhraa+si| 1001 sU0 prAkArasya prakAre,1015 selope para iti bhavati / bhavati-hoi,ityasya prakriyA 731 sUtre jnyeyaa| vikAle / vikAla+Gi / 177 sa0 kakAralope,1005 sU0 linA saha akArasya ikAre viAli iti bhavati / kevalam / kevala+si / 458 sU0 kevalArthe Navara ityavyayapadaM prayujyate, avyayatvAt saMskRtavadeva selope gayara iti bhavati / mRgADUH / mRgAGka+si / 128 sU0 RkArasya ikAre, 177 sU0 gakAralope, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1002 sa 0 akArasya ukAre 1015 sU0 selope miyA iti bhavati / tathA| adhyayapadamidam / 1072 sU0 thA ityasya Diha (iha) ityAdeze,Diti pare'ntyasvarAderlope tiha iti bhavati / tapati / tapa-tapa tApe / tapa+tin / 231 sU0 pakArasya bakAre, 910 sU0 prakArAgame, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze savai iti bhavati / yathA / avyaya-padamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre,1772 sU0 thA ityasya Diha (iha) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope jiha iti bhavati / dinkrH| dinakara-+-si / 228 sU0 nakArasya NakAre, 177 sU0 kakAralope, 160 sU0 yakAravatI, 1002 sa0 akArasya ukAre,1015 sU0 selapi viNayaha iti bhavati / bhayakAle / kssykaal+ddi| 274 sU0 kSasya khakAre, 1067 sU0 kakArastha ga sa. rinA sahakArasya DakAre khayagAli iti bhavati / mayA-maI ityatra prastutasasya DinA / Di-pratyayasyodAharaNaM pradazyate / yathA-vayi mayiyoravi raNagatayoH-paI maI behi vi raNa-gahi, prakriyA 1041 sUtrasya prathamazloke sheyaa| tvami ityatra 1041 sU0 Dipratyayena saha yuSmadaH sthAne paI iti. sanasvAra prAMdezo jaatH| behi ityatha 1082 sa0 uccAraNasya lAghavAbhAdo : 1 prastatasatreNa mayi ityatra DinA sahaprasmadaH sthAnema ityaadeshobhd| amaa| yatra pramA sahamasmadaH sthAne maha. ityAdezo jAyate, tadudAharaNaM pradIyate / yathA-mo muzvatastava maI mellantahoM tuH prakriyA 1041 sUtrasya caturtha-zloke jJeyA / tumbhu ityasya prakriyA 1038 sUtrasya prathamazloke jJeyA . bodhyaH
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ --mornhd *prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAyaH 1046-puSmAbhiH asmAbhiyaMta kRtam = tumheM hiM amhe hi jaM kipaDe, prakriyA 1042 sUtre sheyaa| kRtam - kima ityatra 1082 saccAraNasya lAdhalaM jAtam / asmada - bhisa ityatra prastutasUtreNa bhisA saha asmadaH sthAne amheM hi" ityAdezo jAtaH / 1050-- ma / asmad + isi / 1050 sU0 sinA saha asmadaH sthAne mahu, ma ityAdezo, tataH maha mAmu iti bhavati / bhavana = honta,prakriyA 1043 sUtre jJeyA / gataH / gata+si / 1067 sU0 takArasya dakAre, 1003 sU0 akArasya prakAre, 1015 sa serlope gamo iti bhavati / asmad + asi ityatra prastutasUtreNa isipratyayena saha prasmadAsthAne mahama ityAdezI jaatii|isaa / chas-pratyayena saha yatra asmadaH sthAne mAha ityAdezo bhavati, sadudAharaNaM pradarzayati vRttikaarH| yathA-- mama kAsasya chau doSoM sakhi !, upAsambhasva alIkam / bavato'haM paramadaSatA, pujyamAnasya karavAlaH // 1 // bhAvArtha:-- kAcinnAyikA nijapateH guNa-yamukhena stutimAha he sakhi ! mama kAratasya-priyasya ko boSo duguNI staH, etattvam alIka-vyarthameva mA upAlambhasva-na upAlambha dehi vad-dRSTo yo doSI vartate to tu guNAveva vidyate / yathA-ekastAva dAnaM dhaktA satA paramutkRSTaM yathA syAttathA hamazdhatA. mamodArovihitaHpraparastAva yuddhadhamAnasya-yuddhaM kurvataH mama patyuH yuddhana karavAta-kRpANa uddhRtaH sphliikRtH| yadA mama patiH dAnaM dadAti tadA kasyAH patiH dAnaM dadAtoti pipRcchayA mama nAma sarvatra prasiddham / tathA yadA mama patiH yuddhe karavAla zrAmati, tadA sainikAH jhaTiti vadanti-varzanIyaH khasvayaM khaDgacamatkAraH, iti kathanena karavAlasya sarvatra khyAtirjAyate iti bhAvaH / / mama / asmada+is / 1050 sa0 sA saha.asmadaH sthAne maha ityAdeze mahu iti bhavati / kAtasya ! kAnta+is / 84 sU0 saMyoge pare hasve, 1001 sU0 husaH sthAne ho ityAdeze,1081 sU0 u. jcAraNasya lAghave kantAhoM iti bhavati / shau| dvi+yo| 619 su0 dvivacanasya bahuvacane,609sU. jasA saha dizabdasya de ityAdeza, bAhulyena 237 sa. vakArasya bakAre be iti bhavati / doSau / doss+prau| 260 sU0 SakArasya sakAre, 611 sU0 dvivacanasya bahuvacane,1100 sU0 svArtha DaDa-(praDa)-pratyaye, Diti parantyasvarAdelopa, amone pareNa saMyojye, 1001 sU0 prakArastha prAkAre,1015 sU0 jaso lope dosasA iti bhavati / sa!i sastrI+si / 1093 sUtreNa he sakhi !' ityarthe helli ityasya prayoge,1015 sU0 sipratyayasya lope helli! iti bhavati / prayogadarzanAdatra 4 sU0 ekArasya sthAne ikAro na jaatH| mA / niSedhArthakamavyayapadamidam / 1000 sU0 prAkArasya sthAne prakAre jAte ma iti bhavati / upAsambhasva / upa-mAG-pUrvaka; lambhu-dhAtuH upAlambhe / upAlambhava / 827 sU0 upAlambha-dhAto: sthAne jhakha ityAdeze, 30 sU0 anusvArasya vantyei, 662 sU0 svapratyayastha sthAne su ityAdeze, 663 sU0 su ityasya hi ityAdeze bhAhi iti bhavati / malIkam / alIka+am / 1093 sUtreNa alIkArthe pAlu iti dezya zabdaH prayujyate, 1015 su0 amo lope Alu iti bhavati / saH / hudA-(dA)-dhAtuH dAne / dA+zata / 10000 prAkArasya ekAre,670 sU0 zatu: sthAne nta ityAdeze, us-pratyaye,1009 sU0 has-pratyayasya ho ityAdaze, 1081 sU0 uccAraNasya lAghave pentahoM iti bhavati / aham / asmada +-si / 1046 sU0 asmadaH sthAna hau~ ityAdeze,1015 sU0 serlope hara iti bhavati / param / avyayapadamidam / 23 sU0 makArAnusvAre, 108990 para ityasya para ityAdeze para iti bhavati / uddhtaa| uddhRtA+si / 1093 sU0 uddhRtArthe uvariprAzabdaH prayujyate. 1001 50 prAkArasya prakAre,serlope uvAridha iti bhavati / yudhyamAnasya / yudha-yudha saMprahAre / yuS+pAnaz / 245 sU0 yakArasya jakAre,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ Homen vasudhapAdaH * saMskRta-hindI-TIkA-yopetam * 888 sU0 dhakArasya jhbha ityAdeze,361 sU0 pUrvakArasya jakAre, 670 sU0 prAnazaH sthAne nta ityAdeze, us-pratyaye, 1009 sU0 isa sthAne ho ityAdeze, 1081 sU0 upacAraNasya lAghave jujjhatahoM iti bhavati / karavAlaH / karavAla+si / 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selope karavAlu iti bhavati / mama manu ityatra prastutasa tasya sitA ! yadi bhAnAH parakIyAstataH sakhi mama priyeNa / pratha bhagnA prasmAkaM sambandhinastadA tena mAritena // 2 // bhAvArtha:-he sakhi ! yadi parakIyAH-zatrusainikAH, bhagnA:-mAritAH,lata:--tadA mama priyena-kAntena,nA'nyeneti bhaavH| pratha-yadi cAsmAkaM sambandhinaH-sainikAH bhagnA:-hatAHtamAtena mAritena-tasmin prANanAthe mRtyumupagate sati, na tasya jIvanAvadhikAle ityarthaH / yavijai, prakriyA 1043 sUtre jJeyA / bhAnAH / bhagna + jas / 349 sU0 nakAralo, 360 sU0 gakAradvitve, 1001 sU0 akArasya prAkAre, 1015 mu0 jaso lope bhaggA iti bhavati / parakIyAH / parakIya+jasa / 44 sU0 prAderakArasya prAkAre, 419 sU0 kIyapratyayasya kka ityAdeze, 1100 sU0 svArthe DaDa-(aDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope, ajhone pareNa saMyojye, 1001 sU0 akArasya prakAre, jaso lope pAravADA iti bhavati / tataH / avyayapadamidam / 1088 sU0 tattaH ityasya to ityAdeze to iti bhavati / sakhi ! sakhI+sisahi !, prakriyA, 1003 sUtrasya prathama-zloke jJeyA / mama / asmad +isa majma,prakriyA 1038 sUtrasya prathamazloke sheyaa| priyena / priy+saa| 1069 sUzreNa rephasya vaikalpike lope, 177 sU0 yakAralope, 1013 sU0 TAsthAne NakAre, sthAnivatvAt 1004 sU0pakArasya ekAre pieNa iti bhavati / atha praha,prakriyA 1038 sUtrasya caturtha zloke yA / asmAkam / asmad+prAm / 1051 sU0 dhAmA saha prasmadaH sthAne amhaha ityAdeze pamhaha iti bhavati / sambandhinaH / sambandhin + jas / 1093 sU0 sambandhit ityasya taNa ityAdeze,1001 sU0 prakArasya prAkAre 1015 sU0 jaso lope taNA iti bhavati / tadA / avyayapadamidam / 1085 sU0 tadA ityasya to ityAdeze to iti bhavati / tena / tad+TAteM.prakriyA 1010 sUtre jeyA / mAriteca / maarit+ttaa| 177 sUtakAralope, 1100 sU0 svArtha DaDa-(aDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelope, 1013 sU0 dAsthAne pAkAre sthAnivatvena 1004 sU0 akArasya ekAre mAriona iti bhavati / mamama ityatra prastutasUtrasya prvRttitiaa| 1051-- asmad bhavan mAgataH samhaha honta u mAgado,prakriyA 1044 sUtre jethA / amhahaM ityasya zabdasya sAdhanA tvittham-asmada+bhyam / 1051 sU0 bhyasA saha asmadaH sthAne pramhahaM ityAdeze pamhahaM iti bhavati / bhaamaa| grAma-pratyayena saha asmadraH sthAne amhaha ityAdezo bhavati / yathA-atha bhagnAH asmAkaM sambamdhinaHsaha bhagmA pramhahaM taNA, prakriyA 1050 sUtre jnyeyaa| asmada+grAm ityatra prastutasUtreNa mAmpratyayena saha asmadaH sthAne amhahaM ityAdezo jAtaH / 1052----asmaasu| asmad+sup / 1052 sU0 supA saha asmadaH sthAne amhAsu ityAdeze manhAsu iti bhavati / sthitam ThimaM, ityasya prakriyA 1045 sUtra yA / bhasmAsu-samhAsu ityatra prastutasUtrasya pravRttimAlA * atha sarvAdiloM kI vidhi* apabhraMza bhASA meM sarva prAdi zabdoM se sambandhita jo kArya hote haiN| aba sUtrakAra
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ *prAkRta vyAkaraNam * caturSapAdaH una kAryoM kA nirdeza kara rahe haiM 1026-apabhraMza bhASA meM akArAnta sarva prAdi zabdoM se pare prAe si pratyaya ke sthAna meM 'hA~ yaha aAdeza hotA hai| jaise-1-yasmA bhavana bhAgatA nahIM honta u prAgado jahAM se hotA huA prAyA hai], 2- tasmAd bhavana mAgataH tahAM domaTa mAgato ho se hotA humA prAtA hai], :--- smAd bhavan AgataH- kahAM hontau pAgado [kahAM se hotA huA pAyA hai] yahAM para prakArAnta sarvanAma yad, tad aura kima zabda se pare.mAe isi-pratyaya ke sthAna meM 'hA~ yaha mAdeza kiyA gayA hai| 1027-apabhraMza bhASA meM kim zabda ke prakArAnta svarUpa se pare prAe asi-pratyaya ke sthAna meM zihe [ihe] yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-~ yapi tasyAH zruTitaH snehaH mayA saha nA'pi sisatAra ! / tat kasmAda vakAmyA lobanAnyAM dRzye (maha) zasavAram // 1 // arthAt-he tilatAra ! [lila ke samAna jisa kI mAMkha kI tArA-kanInikA snigdha ho] yadi usa nAyikA kA sneha mere se samApta nahIM ho pAyA hai to phira vaha mujhe vakra roSapUrNa locanoMnayanoM se kyoM nihAratI hai ? bhAva yaha hai ki jahAM hRdayoM meM sneha-sambandha hotA hai, vahAM para nayanoM meM vakratA-kaTutA nahIM huA krtii| ___ yahAM para karamA=ki [kisa kAraNa se] isa zabda meM prastuta sUtra se isi-pratyaya ke sthAna meM bihe [ihe] yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1028-apabhraMza bhASA meM prakArAnta sarva Adi zabdoM se pare pAe saptamI ke ekavacana dvipratyaya ke sthAna meM yaha Adeza hotA hai / jaise---- yasmin kalpyate bareNa zara, vidyate sagena khddgH| sasmim sAdRze bhaTa-ghaTA-nivahe kAmsaH prakAzayati mArgam // 1 // ___ arthAta-jisa yuddha meM bANa se bANa kATA jAtA hai, talavAra se talavAra kATI jA rahI hai, yoddhA-sapa ghaTAnoM ke samUha vAle aise yuddha meM merA kAnta [prItama] mArga prakAzita karatA hai, yoddhAoM ko yuddha-kalA kI zikSA de rahA hai| yahA~ para1-yasmin jahi [jisa meM ],2-tasmim tahiM [usa meM ] ina zabdoM ke hi-pratyaya ke sthAna meM 'hi' yaha Adeza kiyA gayA hai| ekasmin akSiNa zrAvaNaH, anyasmin bhAipalA, mAdhavaH mahItala-lassare, gaNasthale zarada / pragaSu grISma; sukhAtikA-tilavane mArgazirAH, tasyAH mugdhAyA mukhapaGkaje mAvAsitaH ziziraH // 2 // . arthAt-pati-viyoga-janya duHkha se vyAkula kisI nAyikA kA varNana karatA humA kavi kahatA hai ki usa kI eka AMkha meM zrAvaNa aura dUsarI meM bhAdrapada mAsa nivAsa kara rahA hai arthAta dhAvaNa-bhAdrapada kI bhAMti usa ke donoM netroM meM azrubaha rahe haiM / pRthvI-tala ke stara [vichaune] para mAgha mAsa vidyamAna hai, pRthvI para pattoM kA bichaunA kie hue hai| gaNDasthala [kapoloM para zarad Rtu hai-lAlimA ke sthAna para zvetimA AI huI hai| viyoga-janita uSNatA ke kAraNa aMgoM meM grISmatu-grISmatA hai| sukhAsikA [sukha ko avasthiti] rUpa tilavana [tiloM kA bana] meM mArgazIrSa hai| arthAt mArgazIrSa
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ - A merm ......... ... ... . . ..... ... caturthaMpAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * mAsa meM jaise tiloM kA anta ho jAtA hai, usI prakAra usa biyoginI ke sukha rUpI tiloM kA manta ho dhukA hai, aura usa musthA-sundarI ke mukhapaGkaja [mukharUpI kamala] para zizira kA prAvAsa hai, viyoga ke kAraNa mukha kI kAnti mlAna ho cukI hai| 1-ekasmina ekkahiM (eka meM),2---anyasminma nnahiM (dUsare meM ina donoM padoM meM kipratyaya ke sthAna meM 'hi' yaha praveza kiyA gayA hai| haSaya ! skuTa sajiva iti kRtvA kAlakSepeNa kim ? / pazyAmi hatavidhiH kasmin sthApayati tvayA vinA du:khazatAni ||3|| arthAta-he hRdaya ! 'talAka' aisA zabda karake vidIrNa ho jA, phaTa jA, tU kAlakSepa[vilamba] kyoM kara rahA hai ? tere vidIrNa ho jAne para maiM dekhatI hUM ki hatavidhi-durbhAgya tere binA saikar3oM duHkhoM ko kahAM sthApita karatA hai ? yahAM para kasmin kam i / kisa meN| isa zabda ke li-gAya ke sthAna meM prastuta sUtra ke dvArA hi' yaha Adeza kiyA gayA hai| 1026-apabhraMzabhASA meM yata, sat aura kim (jaba ye prakArAnta bana jAte haiM taba) ina akArAnta zabdoM se prAge pAe is pratyaya ke sthAna meM mAsu (prAsu) yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise kAntaH AtmadIyaH hasA sakhike ! nizcayena iSyati yasya / astra zastraiH hastairapi sthAnamapi bhrazayati tasya // 1 // ati-he *halA sakhi ! merA kAnta [prItama] jaba jisa para ruSTa ho jAtA hai, taba vaha usa ke nivAsa sthAna ko prastroM [pheka ke mAre jAne vAle hathiyAroM] zastroM [binA phaike mAre jAne vAle hathiyAroM] aura adhika kyA] hAthoM se bhI naSTa kara DAlatA hai| yahAM para... yasya mAsu (jisake), 2-tasya tAsu (usa ke) ina do zabdoM meM prastutasUtra se us-pratyaya ke sthAna meM 'su' yaha prAdeza kiyA gayA hai| jIvitaM kasya ma ballabhaka, bana punaH kasya meham ? / ve api avasara-nipatise tRNasame gaNayati viziSTaH // 2 arthAt-jIvana kise priya nahIM hai ? maura dhana kise iSTa nahIM hai? arthAt ye donoM vastueM saba ko priya haiM, iSTa haiM, parantu avasara prAne para viziSTa vyakti (mahApuruSa) jIvana aura dhana ina donoM ko tRNa ke samAna hI samajhatA hai, donoM kA parityAga kara detA hai| yahAM para kasyakAsu (kisa ko) isa zabda meM is-pratyaya ko 'DAsu' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1030-apabhraMzabhASA meM strIliGga meM vartamAna-vidyamAna yat, tat aura kima ina zabdoM se mAge pAe mas-pratyaya ke sthAna meM maha(mahe)yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise-1-pasyAH sambandhI mjahe kerau [jisa nArI kA riztedAra],2-tasyAH sambandhI tahe kerau [usa nArI kA sambandhI], 3-kasyAH sambandhI-kahe keraukisa nArI kA sambandhI] yahA~ para yava Adi zabdoM ke usa-pratyaya ke sthAna meM 'he' yaha Adeza kiyA gayA hai| 1031-apabhraMza bhASA meM yadU aura tada ina donoM zabdoM ke sthAna meM si aura am ina pratyayoM ke prAge rahane para yathAsaMkhya-kramazaH aura ye do mAdeza vikalpa se hote haiM / jaise-prAGgANe striyoM ko sambodhita karane kA prayaya / jaise-bhulA zakumtale / /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 *prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdA tiSThati nAthaH, yaH saH raNe karoti madhAntim praNi cidi nAhu dhru raNi karadina amti (mere patideva prAGgaNa meM virAjamAna haiM, vo jo yuddha meM bhrAnti nahIM karatA hai, bhAva yaha hai ki usa vyakti ko yuddha meM jo sandeha nahIM hai, isakA kAraNa hai ki mere pati-deva usake sAmane prApana meM khar3e haiN| yahAM para yaH ko dhru porasako ye do prAdeza kamazaH vikalpa se kie gae haiN| prAdezoM ke abhAvapakSa meM-ta kamyate pada nivahati -taM bolliAi ju nivvahai (usa se vaha kahA jAtA hai, jo baha nibhAtA hai) yahA~ para yad aura taba ina zabdoM ko kramazaHqaura traM ye do Adeza nahIM ho ske| 1032-apanaMzabhASA meM, napusakaliGga meM vartamAna-vidyamAna ivam zabda ko si aura ama ina pratyayoM ke prAge rahane para mu'yaha prAdeza hotA hai| jaise--idaM kulaM taba sambandhI / idaM kulaM pazya imu kulu tuha taNauM / imu kulu dekyu [yaha kula-khAnadAna terA sambandhI hai,isa kula ko dekho] yahAM para idam zabda ko 'imu yaha Adeza kiyA gayA hai| 1033 - apabhraMza bhASA meM strIliGga,pulliGga aura napusakaliGga meM vartamAna-vidyamAna etad zabda ke sthAna meM si aura am ina pratyayoM ke pare hone para yathAsaMkhya-kramazaH eha, eho aura eha ye tIna Adeza hote haiM / arthAt--etad zabda ko strIliGga meM eha puslima meM eho aura napuMsaka-liGga meM etad zabda ko eha yaha prAdeza ho jAtA hai / jaise eSA kumArI, eSa naraH, etad manorama-sthAnam / etad muDhAmA cintayato pazcAt bhavati vibhAtam ||shaa ati--yaha kumArI hai-kanyA hai, yaha puruSa hai, yaha manorathoM kA sthAna hai, mukhoM ke isa prakAra cintana karate-karate hI pIche prabhAta ho jAtA hai| yahAM para-eSA ko eha / (yaha kanyA) eka: ko eho (yaha puruSa) aura etad ko e (yaha sthAna) ye pAdeza kie gae haiN| 1034-apabhraMza bhASA meM as praura zas ina pratyayoM ke pare rahane para etad zabda ke sthAna meM 'e' yaha prAdeza hotA hai / jaise-1-ete tevAeSA sthalI ei te ghor3A,eha thali [ye ve ghoDe haiM, yaha yuddhabhUmi hai], 2-etAn pazpa-ei peccha [ina ko dekho] yahAM para--1-ete - e i (ye), 2. etAnubhaecha (ina ko) ina padoM meM kramazaH as aura s pratyaya ke pare rahate esa zabda ke sthAna meM 'e' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1035-apabhraMza-bhASA meM as aura zas ina pratyayoM ke pare rahate avas zabda ke sthAna meM 'bhoI yaha Adeza hotA hai| jaise yadi pRcchaya gRhANi vRhanti, tato vRhanti gRhANi amUni / vihvalita-anAmyuzaraNaM kAntaM kuTIrake pazya // 1 // ..arthAt yadi tuma bahe gharoM ko pUchate ho,to dekho,bar3e ghara ke sAmane haiM / yadi pIDita janoM kA uddhAra karane vAle mahApuruSa ko dekhanA ho to kuTIra[choTI kuTiyA meM baiThe mere kAnta ko dekho / bhAva yaha hai ki vaha kuTIra bhI bar3A ghara hotA hai, jahAM jana-kalyANa karane vAle logoM kA nibAma rahatA hai| . .yahAM para 1-abhUmi-moi [ve haiM] isa pada meM asa. pratyaya ke pare rahate adas zabda ko ora yaha mAveza kiyA gayA hai| athavA-2-abhUmi pRSya [una ko pUcho] aisI vyAkhyA hone para amUni ko 1.sUtra kA caturtha zloka /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAmainnary -...AANWAAAAAAt AnamaAAAAnnnnnn caturthapAdA * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam yahAM para avas zabda kA zas pratyaya ke pare rahate 'oI' yaha rUpa bana jAtA hai| 1036-apabhraza bhASA meM si Adi prazpayoM ke pare hone para idam zabda ke sthAna meM 'Aya' yaha Adeza hotA hai / jaise-- imAni lokasya socamAni jAtima smaranti na bhrAntiH / priya dRTe bukulitAni priye haNTe vihasanti // 1 // arthAta logoM ke ye locana-nayana apanI jAti kA apanI jAti vAle kamaloM kA] smaraNa karate haiM, isa meM koI bhrAnti sandeha nahIM hai, apriya ke dekhane para ye mukulita [banda] ho jAte haiM aura priya ke dekhane para vikasita / bhAva yaha hai ki jaise sUryavikAsI yA candravikAsI kamala sUrya yA candra ko dekha kara vikasita tathA ina ke asta ho jAne para mulita ho jAte haiM, vaise hI prANijagata ke nayana bhI priya ko dekhakara vikasita-prasanna aura apriya jana ko nihAra kara mukulita-udAsIna ho jAte haiN| yahAM para imAni prAyaI [2] isa pada meM prastuta sUtra se as pratyaya pare hone para idam zabda ke sthAna meM 'Aya' yaha Adeza kiyA gayA hai| pAya-yAdeza kA dUsarA udAharaNa zuSyatu mA zuSya kA savadhiH, paravAnalasya kina ? / / yad vilAsa jale jvalanA, anenApi kina paryAptam // 2 // arthAta-udadhi-samudra' sUkhe athavA na sUkhe, vaDavAnala samudra kI agni] ko isa se kyA prayojana hai ? jala ke madhya meM vaha agni jalatI rahatI hai, kyA itanA hI paryApta nahIM ? arthAt jala meM - gni kA sadA jAjvalyamAna rahanA, yaha bhI bahuta bar3I bAta hai| zaktizAlI zatru kA bhale hI bIjanAza na ho tathApi azakta vyakti kA sazakta vyakti ke virodha meM khar3A honA hI baDe sAhasa kA kArya hai|| ___ yahAM para anena eNa (isa se) isa pada meM TA-pratyaya pare hone para ivam zabda ke sthAna meM prAya yaha pAdeza kiyA gayA hai| prAya-yAdeza kA tIsarA udAharaNa asya vadha-kalevarasya yada vAhita tassAram / yadi ApachAdhate tavA kuSyati, atha vahyate tadA bhAraH // 3 // praryAta-isa dagdha-kalevara [nikRSTa zarIra] meM se saMyama prAdi adhyAtma anuSThAnoM ke dvArA jo prApta kara liyA jAe, vahI sAra hai, uttama hai kyoMki yadi ise dabAyA (daphanAyA) jAe to yaha sar3a jAtA hai, aura yadi ise jalAyA jAe to isa kI rAkha bana jAtI hai| yahAM para paThita --asya prAyaho" (isa kA) isa pada meM usa-pratyaya pare hone para prastuta sUtra se idam zabda ke sthAna meM 'Apa' yaha mAdeza kiyA gayA hai| 1037. apa, zabhASA meM sarva zabda ke sthAna meM sAha'yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise---- sarvo'pi lokaH praspanvate bRhasvasya kRte / braharavaM pariprApyate hastena muktena // 1 // arthAta---saba loga bar3appana ke lie becaina ho rahe haiM,parantu yaha baDappana to mukta hasta se arthAt dAna karane se hI prApta hotA hai| yahAM para sarvasAhu (saba) isa pada meM sarva zabda ko 'sAha' yaha Adeza vikalpa se kiyA gayA hai| jahAM para yaha Adeza nahIM ho sakA, vahAM para "sarvaH api" kA 'sandhu vi (saba hI) yaha rUpa bana jAtA hai| 1036-apabhra yA bhASA meM kim zabda ke sthAna meM kAI(kAI)aura mavaraNa ye do mAdeza vikalpa
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ AURA 226 * prakRta-kSyAkaraNam * catupAdaH se hote haiM / kAI ke sthAna para kAI aisA pAThAntara bhI upalabdha hotA hai| ataH prAdeza ke donoM prakAra yathAsthAna prayukta kie jA sakate haiM / jaise yadi ma sa AyAti iti ! gRhaM zimadhomukhaM taba? / vacanaM yaH khaNyati sabasakhikesa priyo bhavati na mama // 1 // patahe dUti yadi ve ghara nahIM pAte to terA mukha praghaH (avanata) kyoM ho gayA hai ?, tU udAsIna kyoM ho gaI hai ?, he sakhi ! jo terA vacana khapiData karatA hai, terA kahanA nahIM mAnatA hai, vaha merA bhI priya nahIM ho sakatA / arthAt merA bhI usa se koI sambandha nahIM hai| yahAM para-kima ke sthAna meM 'kAI" yaha Adeza kiyA gayA hai| dUsarA udAharaNa-kina dure pAni ?-kAI nadare hedakhada? [ vaha hara nahIM dekhatA hai] yahAM para bhI kima zabda ke sthAna meM 'kAI yaha Adeza kara rakhA hai| yaha zloka kA caturtha caraNa hai, sampUrNa zloka 1020 veM sUtra meM diyA jA cukA hai| tIsarA uvAharaNa sphoTayataH yo hukmamAramIya samoH parakIyA kA ghumA ? | rakSata lokAH ! bAtmAnaM bAlAyAH mAtI viSamA stamau / / / isa loka kA artha 1021 ve sUtra meM likhA jA cukA hai| yahAM para kAra ke sthAna meM kavaNa yaha prAdeza kiyA gayA hai / caturtha ubAharaNa--- supuraSAH kaloH anuharamti bharaNa kAryeNa phena ? | yathA yathA bRhasvaM labhante lapA sapA namasti zirasA // 3 // ati---sajjana puruSa kagu nAmaka maudhe kA anusaraNa-anukaraNa karate haiM ? yaha anukaraNa kaise kiyA jAtA hai? isa bAta ko spaSTa karate hue ilokakAra kahate haiM ki jaise kAgu ke paudhe ko jyoM-jyoM phala Ate haiM tyoM-tyoM baha nIce kI ora jhukatA calA jAtA hai, vaise hI sajjana puruSa jyoM-jyoM bar3appana prApta karate haiM, tyoM-tyoM zira ke dvArA vinata-vinamra hote cale jAte haiN| bhAva yaha hai ki sajjana vyaktiyoM kI mahAnatA namratA meM hai, abhimAna meM nhiiN| yahAM para ke kavaraNa [kisa se] isa pada meM hama-pratyaya ke pare rahane para kima zabda ke sthAna meM 'karaNa' yaha prAdeza kiyA gayA hai| jahAM para prastuta sUtra kI pravRtti nahIM hotI hai vahAM para kim zabda ko kAI aura kavA ye prAdeza nahIM hote / jaise yathA sasnehA sabA mRtikA, apa jIvati ni:snhaa| dvAbhyAmapi prakArAbhyAM gatikA panyA, kimarjasi khalamedha ! // 4 // arthAta-yadi vaha sneha se yukta hai, to vaha mara cukI hai, yadi jIvita hai to sneha se rahita hai| mere lie vaha donoM avasthAoM meM hI mRtaka ke samAna hai| isalie he duSTa medha! tU kyoM garaja rahA hai ? yahAM para vaikalpika hone ke kAraNa prastuta sUtra se kim zanda ke sthAna meM kAI yA kavaNa yaha mAdeza nahIM ho skaa| prataH kim zabda kA ki yaha rUpa banAyA gayA hai| 1036----apabhraMza-bhASA meM si-pratyaya ke pare hone para yuSma zabda ke sthAna meM 'tuhaM yaha mAdeza hotA hai| jaise --- bhramara ! mA pariNa [iti] zambaya, to viza dRSTA mA vihi / sA mAlatI dezAntaritA paspA: [] niyase viyoNe / / 1 / /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuSaMpAda: AAAAAM * saMskRta-hindo-TIkAdvayopetam arthAta-he bhramara! tu ruNajhuNi isa prakAra ke zabda mata kara aura usa dizA ko dekha kara rudana bhI na kara kyoMki jisa ke viyoga meM tU mara rahA hai. vaha mAlatI [eka latAvizeSa, isa ke phula baDe khuzabUdAra hote hai] dezAntara [anya deza] calI gaI hai ! / yahAM para svam-tuhaM (tU) isa zAda meM si-pratyaya pare hone para yuSmad zabda ke sthAna meM 'tuhUM' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1040-apabhraMza bhASA meM susampada mAnya ke sthAna meM kAra mora mAra balAya go gAne para pratyeka ko tumhe aura tumhAM ye do Adeza hote haiM / arthAt-jas pratyaya pare hone para bhI yuSmad zabda ke sthAna meM tumhe aura tumhaI ye do prAdeza hote haiM, bhaura zas pratyaya ke pare hone para bhI yuSmad zabda ke sthAna meM sumhe aura tumhAM ye do prAdeza kie jAte haiN| jaise 1-yUyam jAnIya-tumhe, tumhaI jANaha (tuma saba jAnate ho), 2-yuSmAna prekSate-tumhe tumhaI pecchai (vaha tuma ko dekhatA hai) yahA~ para as paura zAs pratyaya ke pare hone para yuSmada ke sthAna meM tumhe aura tumhaI ye do prAdeza kie gae haiN| yahAM para eka prazna upasthita hotA hai ki prastuta sUtra meM 'as-zatoH' yaha dvivacanAnta pada hai, aura 'tumhe tumheI' ye pAdeza pada ekavacanAnta hai / sthAnI aura prAdeza meM yaha bacana-bheda kyoM rakhA gayA hai ? uttara meM nivedana hai ki isa vacanabheda kA kAraNa yayAsaMkhyamanudezaH samAnAm [sthAnI aura prAdeza kI saMkhyA samAna ho to vahAM para Adeza krama se prathama ko prathama aura dUsare ko dUsarA isa prakAra yathAsaMkhyA hote haiM] isa. paribhASA ko nivRtti karanA hai / arthAt-vacana-bheda ke kAraNa yahAM para isa paribhASA kI pravRtti nahIM hotI hai| . . . . .1041-apabhraMza bhASA meM TA, ki tathA pam ina pratyayoM ke sAtha yuSmad zabda ke sthAna meM paI [pa] aura taI [ta]i ye do prAdeza hote haiN| para aura taI aisA pAThAtara bhI upalabdha hotA hai / prataH prAdezoM ke donoM prakAra mAvazyakatAnusAra yathAsthAna prayoga meM lAe jA sakate haiM / TApratyaya kA bAharaNa isa prakAra hai-- tvayA muktAnAmapi barataro! adhyAti patratvaM na patrANAm / taba punaH chAyA yadi bhavet, kathamapi tAvat teH patraH || arthAta-he zreSTha vRkSa! tujha se chor3a dene para bhI patroM (pattoM) kA patra-tva samApta nahIM hotA, parantu terI chAyA to una patroM ke astitva para hI nirbhara hai / bhAva yaha hai ki he vRkSarAja ! tumhAre se viyukta ho jAne para bhI patroM kA patratva [una kA apanA svAbhAvika guNa] kahIM nahIM jAtA, kintu patroM ke abhAva meM tumhArA to svarUpahI laDakhaDA jAtA hai, kyoMki patroM ke binA chAyA pradAna karane kI tumhArI kSamatA hI samApta ho jAtI hai| ataH tumhArI zobhA to patroM ke sAtha hI hai| . yahAM para svamApaI (tujha se) isa pada meM TA-pratyaya ke sAtha yuSmada zAbda ke sthAna meM 'paI yaha prAdeza kiyA gayA hai| TA-pratyaya kA dUsarA udAharaNa mama evama ! svayA, tayA svaM, sApi anyena vinATyate / priya !ka karompaha ki tvaM matsyena matspa: gilyate // 2 // arthAt-tujha se merA hRdaya tathA usa se tU viDambita ho rahA hai aura vaha kisI pratya puruSa se vimbita kI jA rahI haiM [khinnatA anubhava kara rahI hai ] priya ! maiM kyA karUM aura tU bhI kyA kare ? ... saca to yaha hai ki bar3e matsya ke dvArA choTe matsya ko nigalA jA rahA hai|...
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ rANaWARLD. 228 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdA yahAM para-svayA taI (tujha se) isa pada meM hA-pratyaya ke sAtha yuSmada zabda ke sthAna meM 'saI' yaha prAdeza kiyA gayA hai| Di-pratyaya kA sA svayi mayi dvayorapi ragatayoH ko jayadhidha trkyti?| kezaH lAsthA yamapuhiNI bhaNa sukhaM stiSThati // 3 // arthAta-tere aura mere isa taraha donoM ke raNa-yuddha meM jAne para vijayalakSmI meM kauna sandeha kara sakatA hai ? bhAva yaha hai ki vijaya-lakSmI ko hama avazya prApta kareMge, kyoMki yamarAja kI gRhiNI ko kezoM se pakar3ane vAlA kauna sukha se raha sakatA hai ? prati koI nahIM / __ yahA~ para- svayi paI (tere) isa pada meM Di-pratyaya ke sAtha yuSmada zabda ke sthAna meM 'pa" yaha mAdeza kiyA gayA hai| vRttikAra pharamAte haiM ki jaise Di-pratyaya ke sAtha yuSmad zabda ke sthAna meM 'paI yaha mAdeza kiyA gayA hai, vaise prastusa satra se hone vAle 'saha" isa dUsare pradeza kA udAharaNa bhI samajha lenA cAhie / am-pratyaya kA udAharaNa svAM mundhasyAH mama maraNaM, mA mukhyataH taya / sArasa ! yasya yaH pUravartI, so'pi kRtAntasya sarathyaH / / 4 / / arthAta--tujha ko choDatI huI kA merA maraNa hai, aura mujha ko chor3ate hue kA terA maraNa hai| he sArasa ! jo jisa ke dUra hai, vahI mRtyu ke mukha meM hai| yahAM para svAm = paI (tujha) ko) isa pada meM am-pratyaya ke sAtha yuSmada ko paI yaha mAdeza kiyA gayA hai| pAI isa prAdeza ke samAna hI saI" isa pAdeza kA udAharaNa bhI samajha lenA caahie| 1042-apana'za-bhASA meM bhis-pratyaya ke sAtha yuSmada zabda ke sthAna meM tumhehi yaha prAdeza hotA hai| jaise yuSmAbhiH asmAbhiH yat kRtaM dRSTaM bahaka-Amena / tat tAvat samarabharaH nijitaH eka-saraNena ||1|| arthAt-tumane aura hama meM jo kucha kiyA hai, use bahuta se logoM ne dekhA hai| vaha itanA mahAna yuddha eka kSaNa meM hI jIta liyA gayA thaa| yahA~ para-yuSmAbhiH-tumheki (tuma meM) isa pada meM prastuta sUtra se mis-pratyaya ke sAtha yuSmada 'zabda ke sthAna meM 'tumhahi' yaha Adeza kiyA gayA hai| 1043- apabhraMza bhASA meM asi aura chas pratyaya ke sAtha yuSmada zabda ke sthAna meM 1-, 2-tujha aura 3--tubhra ye tIna prAdeza hote haiM / jaise-1-vaMda bhavana AgataH-tau hontau prAgado, tujjha hontau pAgado athavA tudha hontata bAgado [tujha se hotA humA A gayA] yahAM para isi-prasthaya ke sAtha yuSmada zabda ke sthAna meM tAdi tIna pradeza kie gae haiM / as-pratyaya kA udAharaNa taba guNasampavaM, taba mati, anusarA zAntim / yadi utpatyA ampajanAH mahImaNDale zikSante // 1 // ... .. .. . arthAt-he prabho ! mahI-maNDala (jagata) meM terI guNasampatti, terI mati (buddhi) aura terI .. anuttarapradhAna zAnti-kSamA se yadi anya loga janma se hI zikSA prApta kara leveM to unakA avazya hI kalyANa ho jaae| yahA~ para 1.taba-tau, 2-tapa-tujhaaura 3-taba-tuna, ina padoM meM usa-pratyaya ke sAtha
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 caturthapAdaH saMskRta-hindI-TokAiyopetam yuSmad zabda ke sthAna meM kramazaH tatra zrAdi tInoM Adeza kie gae haiM / 1044- apabhraMza bhASA meM bhyas aura mAm ina pratyayoM ke sAtha yuSmad zabda ke sthAna meM 'tumha' yaha Adeza hotA hai| jaise - yuSmabhyaM bhavam AgataH tumhaha honta zrAmado [ tumhAre se hotA huA yA gayA ], 2 --- yuSmAkaM sambandhI dhanam tumhaha keraDaM dhaNu [dhana tumhArA sambandhI hai] yahAM para bhyas aura Am pratyaya ke sAtha hama zabda ke sthAna meM 'tumhahaM' yaha Adeza kiyA gayA hai| 1045 - apabhraMza bhASA meM suSa-pratyaya ke sAtha yuSmad zabda ke sthAna meM 'tumhAsu' yaha Adeza hotA hai| jaise - yuSmAsu sthitam = tumhAsu ThiyaM [tuma logoM meM ThaharA huA ] yahAM para sup pratyaya ke sAtha yuSma zabda ke sthAna meM 'tumhAsu' yaha Adeza kiyA gayA hai| 1046- prapanaza bhASA meM si-pratyaya pare hone para asmad zabda ke sthAna hotA hai| jaise-tasya ahaM kaliyuge burlabhasya tasu hau~, kalijuga dullahaho / aham ha yahAM para sipratyaya pare rahate asmad zabda ke sthAna meM prastuta sUtra se 'ha" yaha Adeza kiyA gayA hai| meM "ha" yaha prAdeza 2047 pa za bhASA meM jas aura zas pratyaya pare hone para asmad zabda ko ahe maura res ye do pradeza hote haiM / jaise- vayaM stokAH, ripavaH bahavaH kAtarA evaM bhaNanti / 1 mugdhe ! nibhAlaya- gaganatalaM kati jamA: jyotsnAM kurvanti // 1 // arthAt-- hama thoDe haiM aura zatru bAdhaka hai, isa prakAra kI bhASA kAyara loga bolA karate haiN| mugdhe ! [he] sundari !] dekha, gagana tala ko kitane loga prakAzita karate haiM? arthAt akelA sUrya hI gaganamaNDala ko prakAza pradAna karatA hai / ataH akelepana se DaranA nahIM cAhie / www yahAM para - 1 vayaM bramhe hama isa pada meM jas-pratyaya ke Age hone para asmad zabda ko ahe yaha Adeza kiyA gayA hai| dUsarA udAharaNa amlatvaM (sneha) lAvA ye gatAH pathikAH parakIyAH ke'pi / atharyaM na svaparita suvAsikAyAM yathA vayaM tathA te'pi ||2|| arthAt jo parakIya-dUsare pathika loga sneha lagAkara cale gae haiM, avazya hI ve sukha kI zayyA para nahIM so skte| jaise hama duHkhI haiM, vaise hI ve bhI duHkhI hoNge| yahAM para bayam ==mhaI [ hama ] isa zabda meM as-pratyaya pare rahate asmad zabda ke sthAna meM ayaha Adeza kiyA gayA hai| zasa kA udAharaNa prasmAn pazyati bhramhe devakhAi, mhaI devakha viha hama ko dekhatA hai ] yahAM para zasa pratyaya ke pare rahate asmad zabda ke sthAna meM 'amhe' aura 'amhaI' ye do Adeza kie gae haiN| yahAM eka grAzaMkA utpanna hotI hai ki prastuta sUtra meM paThita "jassI" yaha dvi.. vacanAnta pada hai, aura "bramhe amhAM" ye donoM pada ekavacanAnta hai| aisA kyoM ? uttara meM nivedana hai ki vacanabheda se yahAM " yathAsaMkhyamanuvezaH samAnAy [ sama-sambandhI vidhi yathAsaMkhya hotI hai| arthAt yadi sthAnI aura pradeza kI saMkhyA samAna ho to vahAM para Adeza krama se prathama ko prathama aura dvitIya ko dvitIya, isa prakAra se yathAsaMkhya hote haiN|" isa paribhASA kI pravRtti nahIM ho pAtI / 1048 - prapatra za bhASA meM TaoN, hi aura am ina pratyayoM ke sAtha asmad zabda ke sthAna meM maha [ma] yaha pradeza hotA hai / maha aisA pAThAntara bhI upalabdha hotA hai / ataH zrAdeza ke ye donoM * ke lie 1009 va sUtra dekho |
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam caturthavAdaH prakAra yathAsthAna gRhIta kie jA sakate haiN| jahAM para jaisA prayoga mile vaisA hI Adeza kara lenA cAhie / TA-pratyaya kA uvAharaNa mayA zAtaM priye ! virahisAnAM kA'pi dharA bhavati vikAle ? / kevala mRgAso'pi tathA tapati yayA dinakaraH kSayakAle // 1 // bhAda... priye / maiM yaha jAnanA hai ki vihita-viyogI vyaktiyoM ko vikAla [sandhyAkAla meM bahuta burI dazA hotI hai, unheM kahIM para bhI zAnti nahIM prApta hoto / adhika kyA, usa samaya candramA bhI aise tapatA hai, jaise pralayakAla meM sUrya / / yahAM para--mayA maI (maiMne) isa pada meM prastuta sUtra se TA-pratyaya ke sAtha prasmada zabda ke sthAna maiM 'ma' yaha prAdeza kiyA gayA hai| Di-pratyaya kA javAharaNa-svayi mayi dvayorapi raNa-pAtayo:-paI maI behi vi raNagayahi [tere mere donoM ke hI raNa meM jAne pare] yahAM-mayi maI isa pada meM hi-pratyaya ke sApa asmada zabda ke sthAna meM 'maI" yaha Adeza kiyA gayA hai / yaha zloka kA eka avayava hai / sampUrNa zloka 1041 3 sUtra meM diyA gayA hai| prama-prasthaya kA udAharaNa-mAma muJcataH tava maI mellantahI tujmu [mujha ko choDate hue terA] yahAM para ama pratyayAnta mAm isa zabda ke sthAna meM 'maI" yaha prAdeza kiyA gayA hai| yaha bhI zloka kA eka avayana hai / sampUrNa zloka 1041. sUtra meM dekho| .... 1046-apabhraza bhASA meM bhis-pratyaya ke sAtha prasmana zabda ke sthAna meM "amhehi" yaha Adeza hotA hai| jaise --yuSmAbhiH asmAbhiH yat kRtam = tumhe hi kimAu~ [tumane aura hamane jo kiyA yahAM para asmAbhiH isa bhis-pratyayAnta asmad zabda ke sthAna meM pramhahi yaha prAdeza kiyA gayA hai| yaha zloka kA eka caraNa hai, sampUrNa zloka 1042 ve sUtra meM diyA jA cukA hai / 1050 apabhraMza bhASA meM sati aura isa ina pratyayoM ke sAtha ahamada zabda ke sthAna meM 'mahu' aura 'mAjha' ye do prAdeza hote haiN| jaise--maya bhavana gasaH maha hontau gado, majha hontau gado [mere se hotA humA gayA yahAM si-pratyayAnta prasman zabda ke sthAna meM maha aura majhu ye do prAdeza kie gae haiN| isa pratyaya kA udAharaNa mama kAntasya to vauSI, sakhi ! mA upAlambhasva alIkam / bavato'haM paramavatA yadhyamAnasya pharavAlaH // 1 // ___ arthAt-he sakhi ! mere kAnta (prItama) meM do doSa-avaguNa haiM, yaha tu vyartha upAlambha de rahI hai, kyoMki ve to guNa hI haiN| dekha,dAna karate hue usane merA uddhAra kara diyA hai, merA nAma amara banA diyA hai| dUsare yuddha karate hue usane talavAra kA uddhAra kara diyA hai,prarthAt -- yuddha meM talavAra ke kamakAra dekhakara loga talavAra ke gIta gAte nahIM bakate haiN| yahAM para s-pratyayAnta smad-zabda (mama) ke sthAna meM 'maha' yaha prAdeza kiyA gayA hai| isa prarathama kA dUsarA udAharaNa isa prakAra hai padi bhagnAH parakIyAH tataH sakhi mama priyernn| apa bhagnA asmAkaM sambaSinA, tavA tena mAritena // 2 // ......arthAta-yadi zatrupakSa ke sainika mAre gae haiM to he sakhi ! ve mere priya ke dvArA hI mAre gae hai, aura yadi hamAre sainika mAre gae haiM to usa ke mAre jAne ke bAda hI / bhAva yaha hai ki mere prItama . kI avasthiti meM hamArA koI nukasAna nahIM kara sakatA thaa| rawwwsewinitineethambodinanimwantewoo-vo-o-000000000000000000 -om g an A LARIOMMARIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAILITPTAarmommmmmmmmmmmunlodwapMMAANTHANNOSHANGARAMM A R
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: saMskRta-hindI TIkAdvayopetam 239 yahAM para isa pratyayAntasmad zabda (mama) ke sthAna meM prastutasUtra ke dvArA maja yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1056-za bhASA meM aura mAm ina pratyayoM ke sAtha asmad zabda ke sthAna meM ahaM yaha Adeza hotA hai / jaise- 1 - prasmad bhavan AgataH = zramhahaM homsau prAgado [hamAre se hotA huA bhA gayA hai ] yahAM para s-pratyayAnta asmad zabda (masmad) ke sthAna meM 'amhahaM' yaha prAdeza kiyA gayA hai| Am-pratyaya kA udAharaNa bhagnAH asmAkaM sambandhinaH aha bhaggA amhahaM tathA [ yadi hamAre sambandhI pakSa vAle mAre gae haiM] yahAM para Am-pratyayAnta bhasma zabda (asmAkam ) ke sthAna meM 'ahaM' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1052 - prapatra 'zabhASA meM suSa-pratyaya ke sAtha asmad zabda ke sthAna meM 'bamhAsu' yaha Adeza hotA hai| jaise - asmAsu sthitam mhAsu ThipraM (hamAre meM rahA huA hai| yahAM para sup-pratyayAnta asmad zabda (asmAsu ) ke sthAna meM 'amhAsu' yaha Adeza kiyA gayA hai| atha syAdi vidhiH * * 1053 - syAderAva - zrathasya saMbandhino hi na vA / 8 / 4 / 382 / tyAdInAmAdya trayasya saMbandhita bahuSvartheSu vartamAnasya vacanasyA'pabhraMze hi ityAdezo vA bhavati / sahe soha dharahi, na malla-jujbhu sasi rAha kahi / taheM sahahiM kula bhamara-ula-tuliza, na timira Dimbha khellanti mili // 1 // 1054 - madhya trayasyAzrvasya hiH / 141383 tyAdInAM madhya trayasya yadAdyaM vacanaM tasyApabhraMze hi ityAdezo vA bhavati / muha-kariba zrAtmanepade / saptamyAm / audieaa ! piu piu bhaNavi kittiu runahi hamAsa ! | tuha jali maha puNu vallahai bihu~ vi na pUriya prAsa // 1 // aupohA ! kaI bollieNa, nigviNa ! vAra i vAra / sAyari bhari vimala-jali lahahi na ekkai dhAra // 2 // zrahiM janmahiM anahiM vi gori ! su dijjahi kantu / gaya mattaha~ casakusahaM jo prabhiss hasantu // 3 // pakSe / rumasi / ityAdi / 1055 bahutve huH / 141384| tyAdInAM madhyama trayasya sambandhi bahuSvartheSu vartamAnaM yadvacanaM tasyApA se ha ityAdezo vA bhavati / bali pramaNi maha-mahaNu lahuIhUnA so i / jara icchahu, vaDDasaNa, dehu ma magaha ko i // 1 // pakSe / icchat / ityAdi /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH 1056 -- zrantya trayasyA''dyasya u / 8 / 4 / 385 / tyAdInAmantya trayasya yadAdyaM vacanaM tasyApatra ze se ityAdezo vA bhavati / 232 bali jiu~ sussu / ( 338, 4) pakSe / kaGkSAmi ityAdi / fate viDau pIDantu yaha maM dhaNi ! karahi visAu / saMpas kaDuDeM vesa jiyeM chuDu ages babasAu // 1 // 1057 - bahutve huM / 8 / 4 / 3861 syAdInAmantya trayastha sambandhi bahuSvartheSu vartamAnaM yadvacanaM tasya ha ityAdezo vA bhavati / pakSe / lahimu / ityAdi / 1058 - hi svayorivadet / 8 14 / 387 pAhilayorapa e ya AdezA vA bhavanti / it / ut khagga-bisAhiu jahi~ lahahuM piya ! tarhi desahi~ jAhu~ / raNa-dubhikyeM maggAI viNu jujjheM na balAhuM // 1 // kuMjara ! sumari ma sallaiu saralA sAsa meM melli / kavala ji pAviya vihi-vasiNa te cari mANu ma melli // 1 // bhamarA ! etthu vi limbaDa ke vi viyahaDA vilambu / ghaNa-pattalu chAyA - bahulu phullai jAma kayambu // 2 // priya ! emahi~ kareM" sellu kari chaDuhi tuhu~ karavAlu / jaM karafra bapuDA lehiM prabhaggu kAlu // 3 // pakSe / sumarahi / ityAdi / etu 1056-- vatsyati syasya saH / 8 / 4 / 388 | apabhraMze bhaviSyadartha viSayasya tyAdeH svasya so vA bhavati / fever janti jhaDapaha par3ahiM manoraha pachi / jaM zraccha taM maNizrai hosai karatu ma acchi // 1 // pakSe | hohi / atha lyAdi-vidhiH apabhraMza bhASAyAM tiv, tas, anti ityAdi pratyayAnAM sthAne yadvidhi-vidhAnaM vartate, tatpradarzayati vRttikAraH / yathA 1053 - mukha-karI-bandhI tasyAM zobhAM parata:, isa mahala yuddhaM zAzi- rAhU kurutaH / tasyAH rAjante kuralAH bhramara-kula- tulitAH iva timira DimbhAH telanti militaaH|| | 1 || bhAvArtha:- kasyAzcana nAyikAyAH zobhAtizayaM vaNyate / yathA zazirA zrazI va rAhuzca
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAiyopetam * zazirAhU, mallayuddham-mallayoH yuddhaM kurutaH, eva evameva sasthA:-pratyopalabhyamAnAyAH kasyAdicaramAthikAyA: mukha-kavarI-bandhI, mukhaM ca kabarIbandhazca, mukhakabarobandhI, kabaryAH vezyAH bandhaH-racanAvizeSaH, to zobhA dharataH / aMka mukhaM zazitulya gauravarNatvAla, kaba bandhaH rAhusamaH kRSNavarNasAmyAt / tasyAH lalanAyAH mukha-kabIrabandhAvanyo'yaM zazi-rAhU iva yuddhaM kurvantau pratIyete / punarutprekSyate, tasyAH karalA:kezAH, rAjante, kimbhUtA: kezAH, bhramara-kukha-tulitAH, bhramarANAM kula-samUhaM tasyeva tulitA-samAnAH, athavA cplaaH| punaH kiMbhUtAste kuralAH? timira-DimbhA itha, yathA timirasya andhakArasya DimbhAHbAlAH, te militAH sammilya khelanti-krIDAM kurvanti, evameva zazirAhu-bhUtAste kuralAH api krIDA kurvatIti bhAvaH / ' ::: mukha-kabarI-bandhau / mukh-kbrii-bndh+prau| 187 sU0 khakArasya hakAre,4 sU0 IkArasya ikAre, 619 sU0 dvivacanasya bahuvandane, 1015 mA janmotye saha-kavaribandha ili bhavati / tasyAH / tad+is / 11 sU0 dakAralope, strItvAda prAp-(prA)-pratyaye, 5 sU dIrgha-sandhI, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1030 sU0 Dasa sthAne Dehe (ahe) ityAdeze,Diti pare'nyasvarAdelope,1081 sUta uccAraNasya lAghave tahe iti bhavati / zobhAm / zobhA-+ am / 260 sU0 zakArasya sakAre, 187 sU0 bhakArasya hakAre, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sU0 amoM lope soha iti bhavati / dhrtH| dhU-dhR dhaarhoN| + tas / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1053 sU0 pranti ityasya sthAne hi ityAdeze dharahi iti bhavati / iva / avyayapadamidam / 1915 sU0 ivArthe naM ityasya prayoge meM iti bhavati / malla-yuddham / mallayuddha+am [yudh-dhAtuH sNprhaare| yudhU / ta-ta / 245 sU0 yakArastha jakAre, 888 sU0 dhakArasya jhajha ityAdeze, 361 sU0 pUrvajhakArastha jakAre, bAhulyena 645 sUtrasyA'pravRttI, 177 sU0 takAralope, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye mallajujjha+am, iti jAte] 1002 sUakArasya ukAre, 1015 sU amo lopeM mallajum iti bhavati shshi-raahuu| zazirAhu+au / ityatra 260 sU0 ubhayatrApi zakArasya sakAre,619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1015 sU. jaso lope sasirAhu iti bhavati / kurutaH / DukRJ- karaNe / kR+tas / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1053 sU0 anti ityasya hi ityAdeze karahi iti bhavati / rAjante / rAja-rAja dIptau / rAja+ante / 771 sU0 rAjdhAtoH sthAne saha ityAdeze, 1053 sU0 ante ityasya sthAne hiM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave sahahiM iti bhavati / kuralAH / - rala+jas / 1015 sU0 jaso lope kurala iti bhavati / bhramara-kula-tulitAH / bhramarakulatulita+jas / 350 sU0 rephalome, 177 su0 kakArasya antima-takArasya ca lope, jaso lope bhamara-ula-tuli iti bhavati / bAhulyenA'tra 177 sU0 takArasya lopo na jAtaH / timir-ddimbhaaH| timira-Dimbha+s / 1015 sa0 jaso lope limiraDimbha iti bhavati / khelanti / khela-khela koDAyAma / khel +anti / 901 sU0 lakAra-dvisbe, 910 sU0.dhAtorante'kArAgame, 631 sU0 aMnteH sthAne nti ityAdeze khellanti iti bhavati / militaaH| milita + jas / 177 sU0 takaralope, 1015 sU0 jaso lope miliga iti bhvti| gharataH dharahi, kucala karahiM, rAjante-sahahiM ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1054--- cAtaka ! piDa piu [iti] bhAmitvA kiyada roviSi hatAza!) sada ale, mama punavallo dvayorapi na pUritAzA // 1 // . bhAvArtha:---- kAcid viyoginI nAyikA cAtakAnyotsthA manaH samAdhAtu veSTate / he cAtaka !
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 aan aanwarmyanmamtara * prAkRta-vyAkaraNam - catuthapAH kiMbhUto'sau cAtakaH, hatAza, hatA-bhagnA pAzA yasya, saH, tatsambodhanam nirAza-cAtaka ! piu piu iti bhaNitvA kiyat roviSi ? kiyarakAla-paryanta rodanaM kariSyasi ? rodanaM na vidheyamiti yAvat / heturAha-sava prItiH ase vartate, mama punaH vaslame-priyatame vidyate, paraM dudairvAda dvayorapi AzA na pUritA bhaviSyati, mataH cintA na vidhehIti bhaavH| pAtaka ! / cAtaka+si / 1093 sU0 cAtakA'rtha prappIha-zabdaH prayujyate,1001 sU0 akArasya prAkAre,1015 sU0 serlopevappIhA! iti bhavati / pipita iti dhvaneranukaraNamapabhraze evameva pryujyte| nAyikApakSe tu priyaH priyaH evaM bhavati / tadA-priya+si,priya+si iti sthite, 350 sUtreNa rephalope, 175 sa0 kAralope. 1102 sarakArasya prakAre.1015 sU0 selope pija piu iti bhavati / bhariNasvA / bhaNa-bhaN bhaNane / bhaN+ktvA / 1110 su0 svaH sthAle avi ityAdeze, amjhIne pareNa saMyojye bharagati iti bhavati / kiyada / ki mAnaM yasya tad / haimazabdAnuzAsanasya saMskRtavyAkaraNasya *7111148 / sU0 atupratyaye kimaH sthAne kiya ityAdeze ca kim+prata itijAte, 428 sU0 pratoH sthAne Dit ettima ityAdeze Disi pare'ntyasvarAdelopa, ajhIne pareNa maMyojye,mam-pratyaye, 84 sU0 saMyoge pare hrasve,1002 sU0 prakArasya ukAre, 101590 amo lope kiliu iti bhavati / rovidhi / rudira-ruda arthatyAge / ru+sin / 910 sU0 akArasyAgame,177 sU0 dakAralope, 1054 sU0 sivaH sthAne hi ityAdeze iahi iti bhavati / htaa| htaash+si| 177 sU0 takAralope, 180 sU0 yakArazrutau, 260 sU0 zakArastha sakAre, 1015 sU0 selope hayAsa ! iti bhavati / tava / yuSmad +is-tuha, prakriyA 588 sUtre jJeyA / jale / jala+DiH / ityatra 1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre ali iti bhavati / mama mahu, prakriyA 1050 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| punarpu Nu, ityasya prakriyA 1041 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| bllme| vllbh+ddi| 157 sU0 bhakArasya hakAre, 1100 sU0 svArthe apratyaye, 1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre ballahA iti bhavati / dvyoH| dvi+pros / 608 sU0 dvizabdasya ve ityAdeze,bAhulyena 237 sa0 bakArasya bakAre, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1000 sU0 ekArasya ikAre, 1011 sU0 prAmaH sthAne huM ityAdeze, 1082 sU0 upacAraNasya lAghave biI iti bhavati / apijya vi, prakriyA 41 jheyA |n| adhyayapadamidaM saMskRtasamamevA'pabhraMze prayujyate / pUritA / pUritA+si / ityatra 177 sU0 takAralope, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sU0 selope pUrima iti bhavati / AzA / prAzA+ si| 260 sa0zakArastha sakAre,100120 prAkArasya prakAre,1015 sa0 selope Asa iti bhavati / roviSimya hamAhi ityatra prastutamasya pravRttirjAtA / prAtmanepade / roviSi iti parasmaipadasya prayogaH, patra prastutasUtreNa sivapratyayasya sthAne hi ityAdezo vihitaH / samprati AtmanepadIya-kriyApadasyodAharaNa pradarzayati vRttikAraH / yathA ghAtaka ! ki kathitena, nirSaNa ! bArambAram / sAgare mRte vimalajale lamase na ekAmapi dhArAm / / 2 / / bhAvArtha:--he niNa!, nirgatA ghRNA-lajjA yasmAt saH,sarasambodhanam, he cAtaka ! bAra bAram paunaH puNyena kathitena-kathanena kim ? na kimapItyarthaH / yataH vimalajale, vimala-nirmala jala yasmin, tasmin mRta paripUrNe sAgare-payodhau ekAmapi cArA na labhase / ayaM bhAvaH-re nirlajja cAtaka ! sammukhe . kimo'surikiya cAsya 71 / 148 prAbhyA mAnAbhyo SaSThyartha maye'tu: smAda, satyoge cA'nayoH payAsalyamiyakiyo spAtAm / imAna kimAna paTaH |siddhemlmbaamushaasne /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ S C caturthapAda: saMskRta-hindI TIkA-dvayopetam suweonbo fareedato yaH sAgaro vidyate tatra tvamekAmapi bindu pAtu na zaknoSi tahi vyarthameva pi piu itikathanena ko nAma lAbho bhaviSyati ? na kimapIti yAvat / 'ghAtaka' ! | cAtaka+si bappIhA prakriyA'sminnetra sUtre pUrvazloke jJeyA / kim kAi~, prakriyA 1041 sUtrasya dvitIyazloke jJeyA / ityatra 1001 sU0 prAkArasya syAne prakAre kRte ityapi bhavati / fada | katha (ka) dhAtuH kathane pratipAdane / kay + kta-ta / ityatra 673 sUtreNa kathdhAtoH sthAne bolla ityAdeze, 645 sU0 prakArasya sthAne ikAre, TA pratyaye, 177 sU0 takAralope, 1013 sU0 TAsthAne NakAre, sthAnivatvAt 1004 sU0 prakArasya sthAne ekAre bollieNa iti bhavati / nirghuNa ! | nirghuNa + si 350 sU0 rephalope, 120 sU0 RkArasya ikAre, 360 sU0 cakAradvitve, 361 sU0 pUrvadhakArasya gakAre, 1015 su0 serlope nidhana ! iti bhavati / bAram baarm| vAra+zram bAra + zram / bAhulyena 237 sU0 bakArasya vakAre, 1015 sU0 zramo lope vAra, vAra 488 sUtreNa pAdapUraNArthAya ikArasya prayoge bAra 6 vAra iti bhavati / sAgare / sAgara + Gi / 177 sU0 gakAralope, 180 sU0 yakArazrutau 1005. sU0 dinA saha prakArasya ikAre sAyari iti bhavati / zrute / DubhRJ- [bhR] cAraNa-poSaNayoH / bhU+kta ta / 905 sU0 RkArasya aura ityAdeize, 645 su0 prakArasya ikAre, Dipratyaye, 177 sU0 takAralope, 1100 sU0 zrapratyaye 1005 sU0 DinA saha kAra ikAre rAtabhari vimalajala + Gi / 1005 0 hinA saha akArasya ikAre vimalaali iti bhavati / sabhase / DulabhaS - labh prAptau / labh + se / 910 sU0 akArAgame, 187 sU0 bhakArasya hakAre 1054 sU0 se ityasya hi ityAdeze lahahiM iti bhavati / na / avyayapadamidamapatra do saMskRtasamameva prayujyate / ekAm / ekA + am / 370 sU0 kakArAdvittve, bAhulyena 84 sU0 hrasvasyAbhAve, 1001 sU0 zrAkArasya prakAre, 1100 sU0 apratyaye, 1000 sU0 akArasya ikAre, 1015 sU0 pramo lope ekkai iti bhavati / dhArAm / dhArA + am / 1001 sU0 AkArasya prakAre, amo lope cAra iti bhavati / labhate -lahahi ityayamAtmanepadasya prayogaH atra prastutasUtrasya pravRttitA / saptamyAm / saptamyAm [ vidhiliG-lakAre] prastutasUtreNa yatra madhya-trayAdya-nacanasya sthAne hi ityAdezo bhavati, tadudAharaNena pradarzayati vRttikAH / yathA SA grasmin janmani samyasminnapi gauri ! saM bacAH kAntam / gajAnI mAnI tyaktAGkuzAnAM yaH [sammukhe] saMgacchate hasan || 3 // bhAvArtha:-- zraddhAbharayuktA kAcinnAyikA nijapataye pArvatIM prArthayate / yathA- he gauri !, pAveti!, taM tAdRzaM kAntaM prANanAthaM hi asmin janmani tathA'nyasminnapi janmani dadyAH dehi yaH kAntaH tyaktAGkuzAnAm tyaktAH praGkuzAH yai:, teSAmaGkuza - niyantraNa hi tAnAM, masAnAm-madayuktAnAM gajAnAma- hastinAmadhya hasana saharSa saMga-sammukhamabhyeti / asmin / idam + Gi / 1036 sU0 idama: sthAne pAya ityAdeze, 1020 sU0 De: sthAne hi 6tyAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave AvahiM iti bhavati / janmani / janman + Gi / 332 sU0 namasya makAre, 360 sU0 makArasya dvis, 11 suM0 nakAralope 35 sU0 strItve, 1023 sU0 hai: sthAne hi itthAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya sAghaveM janmahiM iti bhavati / amyasmin / anyada + Gi / 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 nakAra visve 11 sU0 dakAralope, 1028 sU0 hai: sthAne hi ityAdeze amnAhiM iti bhavati / prapatra ityasya prakriyA 41 sUtre jJeyA gauri / / gaurI+si / 1590 zrIkArasya zrokAre, 1001 sU0 IkArasya ikAre, 1015 sU0-selaoNpe gori ! iti bhavati / sam / taMdu + am / bAhulyena 575 sU ww +
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ moharopaka * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH sakArasya sakAre,11 sU0 dakAralope,1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 amo lope su iti bhavati / vadyAH / idA-dAdAne / dA+yAs / 667 sU.0 prakRti-pratyayayormadhye jaja ityasya vikaraNe, 1000 sU0 prAkArasya ikAre, 105.4sU0 yAs ityasya hi ityAdezeM bijahi iti bhavati / ayaM saramyA:-vidhiliGgasya prayogoM jnyaatvyH| kAntam / kAnta-+pam / 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1002 sU0 prakArasya u / kantu iti bhavati |jaanaam / gaja+prAm / ityatra 177 sU0 jakAralope, 180 sU0 yakArazrutau,1016 sU0 pAmo lope gaya iti bhavati / masAnAm / matta+pAm / 1010 sU0 prAmaH sthAne ha ityAdeze.1052 sa0 uccAraNasya lAghave matta] iti bhavati / tyaktA-kuzAnAm / tyaktAGkuza+mAm / 284 sU0 tyasya cakAra,34: su0saMyuktakakArasya lope, 360 sutakAradvittve,25 sU0 DakArasyAnusvAre, 30 sU0 anusvArasya variye, 84 sU0 sayoMge pare hrasve, 260 sU zakArasya "sakAre, 1010 sU0 prAma: sthAne ha ityAdeza vatsahakusaha iti bhavati / yaH / yad+si / 245 sU0 ya kArasya jakAre,11 sU0 kAralope,1003 sU0 prakArasya prokAre,1015 sU0 selope jo iti bhavati / 'saMgamyate / sampUrvakaH gamla (gam dhAtuH saMgamane / sam-gama+te 1 83.5 sU0 samgamaH sthAne abhiDa ityAdeze, 624 sU0 te ityasya icAdeze amira iti bhavati / hasan / has hAse / has+zatR / 910 sU0 prakArAgame 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze,sipratyaye,1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selapi hasamta iti bhavati / badhA:- vijahi. itpatra prastutasUtrasya pravRtti jItA / pakSe / prastutasUtrapravRtyabhAvapakSa ityarthaH / yathA-roviSi / rudir-rud rodane / rud+siva / 110 ma0 akArAgame, 177 sUda. kAralope, 1054 sa0 sicu-pratyayasya vaikalpike hi ityAdeze asi, hi ityAdezebhAvapakSe tu 629 sU0 sivaH sthAne si ityAdeza asi iti bhavati / vaikalpikatvAdatra prastutasUtreNa siva: sthAne hi ityAdezo na vihitaH / ityAdi / evamevAnye'pi prayogAH svayameva kalpanIyAH / 1055-.. ..balerasyane madhumayanolaghukI bhUtaH so'pi / . . . . . . . . .savi icchatha baharatra vatsa, mA mArgayata kamapi // 1 // bhAvArtha:-- kaviH dAsasya maharavaM dRSTrAsadvAreNa varNayati / yadi yUyaM bRhas-mahattvamicchAya-abhilaSaya tadA utta-dAnaM kuruta, kintu kamapi mAnna mArgayata-kasyApi dAtR sajjanasyAnveSaNaM na karaNIyam, yAcanA mA: kuruteti bhAvaH / yatohi sa jagatprasiddhaH madhumathanaH, madhuma-madhunAmakarAkSasaM maTanAti-hina...stIti madhumathanaH viSNuH so'pi bale:-pAtAla-rAjAda abhyartha me-yAcane laghukIbhUtaH, vAmanAvatAra-dhAra. aina laghutamo bhuutH| ataH kadAcidapi yAcanA na karaNIyeti bhAvaH / .. . .baleH / bali isa 1 ityatra 1016 sU0 Gaso lope bali iti bhavati / abhyartha ne. abhyarthana+ 'bi / 349 sU0 kAralope, 360 sU0 bhakAradvitve,361 sU0 pUrvabhakArasya bakAre,350 sU0 rephalope, --.". 3.60 sU0 thakArasya dvitve, 361 sU0 pUrvathakArasya takAre, 226.sU0 nakArasya kAre, 1005 sU0 ...binA saha prakArasya ikAre ambharapariNa iti bhavati / madhumaanaH / madhumathala-+- si / 187 sU0 dhakAra....sya thakArasya ca hakAre, 228 sU0 nakArasya NakAre, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 serlope .. mahamAhA iti bhavati / laghukIbhUtaH / laghukIbhUta+si / ityatra 18.7 sU kArasya bhakArasya ca hakAre, :. 177.sU. kArastha takArasya ca lope, 1001 sU0 prakArasya pAkAre, 1015 sU0 selope lahuI hA iti bhavati / saH / tad +si / 575 sa0 takArasyaH sakAre, .11 sU dakAralope, 1003 sU0 prakAra.: sprokAre, 1015 su0 selope to iti bhavati / api avyayapadamidam / 41 sU0 aperAderakArasya
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuthapAdaH saMskRta-hindI - TIkAdvayopetam 237 lope, 177 sU0 pakAralope i iti bhavati / yadi / 245 sU0 yakArasya jakAre, 177 sU0 dakAralope jai iti bhavati / icchth| iSu- iSa icchAyAm / iS +tha / 886 sU0 pakArasya ukAre 360 sU0 chakAradvitve, 361 sU0 pUrvaM chakArasya cakAre, 1055 sU0 ya ityasya sthAne hu ityAdeze icchAha iti bhavati / bRhasvam / bRhattva +si / 126. sU0 RkArasya prakAre, bAhulyena 237 sU0 bakArasya vakAre, 445 sU0 hakArasya DDa ityAdeze, 11 sU0 takAralope, 425 sU0 tvasya saNa ityAdeze, 435 sU0 ka-pratyaye, 177 sU0 kakAralope, 1025 sU0 akArasya sthAne uM datyAdeze, 1015 sU0 zramo lope bahutaNa' iti bhavati / vasa / DudAJa - (dA) -vAne dAta 1000 sU0 grAkArasya ekAre, 1055 sU0 ta ityasya hu ityAdeze ve iti bhavati / mA / zravyayapadamidam / 1000 sU0 zrAkArasya prakAre ma iti bhavati / mArgamata mArga (mArga) anveSaNe yAcane vA mArga + jig+ta 350 rephalope, 360 sU0 gakAradvitve, 638 sU0 giga: sthAne prakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1055 sU0 ta ityasya hu ityAdeze mahu iti bhavati / kam / kim+zram / 560 sU0 kimaH sthAne ka ityAdeze 1000 sU0 akArasya prakAre, 1015 sU0 zramo lope ko iti bhavati / api i iti pUrvatra deva sAdhyam / iSa iva dasa behu mAyata maggahu ityatra prastutasUtrasya pravRttitA / pa / prastutasUtrasya pravRttyabhAvapakSa ityarthaH / yathAincha / iS+tha iccha+tha / 632 sU0 tha ityasya hun (ha) ityAdeze iccha iti bhavati / vaikalpikasvAda prastuta sUtreNa hataH sthAne hu ityAdezo na jAtaH / - = 1056 - vidhiH vinATayatu, pIDayantu grahAH, sA banye! kuru vighAvam / saMpada karSAmi vezyAM yathA yadi rAjate vyavasAyaH ||1|| bhAvArtha:-sampavihInasya kasyacid vyApAriNaH priyAM pratyuktiriyam / he banye ? he priye 1 vidhiH- bhAgyaM vinATayat - tikUlo bhavatu grahAH- pApagrahAH, pIDayantu pIDAkArakAH bhavantu / tathA'pi vibA cintAM mA kuru kArSIH / yadi vyavasAya:- vyApAraH, rAjate vRddhimApnuyAH sadA, yathA dravyena gaNikA prAkRSyate, tatra vezyAM vezyArUpAM sampadaM lakSmI karSAmi zrAkarSayiSyAmi, grahISyAmIti bhAvaH vidhi: / vidhi + 1 ityatra 187 sU0 dhakArasya hakAre, 1015 sU0 selope vihi iti bhavati / fernica | vipUrvaka dhAtuH vinartane / vinaT + Nig + tu / ityatra 228 sU0 nakArasya NakAre 638 sU0 gi: sthAne akAre, 195 sU0 TakArasya DakAre, bAhulyeta 642 sa0 pUrvakArasya dIrghAbhAve, 662 sU0 tuvaH sthAne duityAdeze, 177 sU0 dakAralope viSDa iti bhavati / pIDayantu / pIDAH upatApe / pIr3a + Nig+ prantu / 638 sU0 jiMga: sthAne prakAre, 665 sU0 cantu ityasya ntu ityAdeze pIDantu iti bhavati / prahAH / graha + jas / 350 sU0 rephalope, 1015 sU0 jaso lope gRha iti bhavati / mA / zravyayapadamidam / 1081 sU0 mA ityasya meM ityAdeze meM iti bhavati / dhan ! dhanyA+si / 349 sU0 yakAralope, bAhulyena 360 sUtreNa nakArasya dvitvAbhAve. 228 sU0 nakArasya NakAre, 1000 sU0 grAkArasya ikAre, 1015 sR0 seloMpe dhaNi ! iti bhavati / kuru / DukRJ kR karaNe / kR + hi / ityatra 905 sU0 RkAra ara ityAdeza, 2054 sU0 hi ityasya hi ityAdeze karahi iti bhavati / vivAdam / viSAd + am / 260 sU0 SakArasya sakAre, 177 sU0 dakAralope 1002. sU0 zrakArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope 'bisAu iti bhavati / saMpadam / saMpad + gram | 1071 sU0 dakArasya ikAre, 1015 sU0 bhramo lope saMpada iti bhavati / karSAmi / kR kRS karSaNe / kRS + mizra 858 sU0 kRS dhAtoH sthAne kaDDa ityAdeze, 1056 sU0 mitra: sthAne uM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave kaDuDa" iti bhavati / vedayAm / vezyA + 1
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam caturthapAH am / 3.49 sU0 yakAralope, 260 sU0 zakArasya sakAre, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 pramA lope vesa iti bhavati / yathA / avyayamadamidam / 245 sa0 yakArasya jakAre, 1072 sU0 thA ityasya Dima-ima ityAdeze,Diti pare'ntyasvarAdelope,1065 samakArasya sAnunAsike prakAre jivaM iti bhavati / yadi / avyayapadamidam / 1093 sU0 yadi ityasya chuDu ityAdeze chu iti bhavati / rAjate / rAja-rAj dIptau / raaj+te| 771 sa 0 rAjdhAtoH sthAne agdha ityAze, 628 sU0 te ityasya icAdeze agghana iti bhavati / vyavasAya: / vyavasAya+si / 349 sU0 saMyuktayakArasya lope, 177 sa0 yakAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selope vanasAu iti bhavati / kami kaTThA ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / bali karomi subanasya - bali kijja sumaNassU,prakriyA 1009 sUtre jyaa|kromishijjaa ityatrApi prastutasUtrasya pravRttirjAtA / pakSe / pravRttyabhAvapakSa ityarthaH / yathA--karSAmi / kRSa-kRS karSaraNe / kRSa+mi kaDamiva / 630 sU0 midaH sthAne mi ityAdeze, 643 sU0 prakArasya prAkAre kahAmi ili samati / vaikavAra sarasva prazIta jaataa| ityaadi| evamevAnye prayogA mari svayameva kalpanIyAH / 1057- khaDga-visASitaM yasmin labhAmahe priye ! tasmin deze pAmaH / raNabhikSeNa bhagnAH vinA puDhena na balAmahe // 1 // bhAvArtha:-he priye ! yasmina deza khaDga-visASitam-khaDgena visAdhitam-niSpAditaM draSyamityadhyAhAryama,labhAmahe-prApnumaH,tasminneva veze yAmaH-yAsyAma iti bhAvaH / vayaM raNadubhikSaNa-raNasya-dubhikSaH, raNAbhAvastena bhagnA naSTA: duHkhitAH saMjAtAH / ataH yuga vinA na valAmahe-pratyAvartAmahe / yoddhAna kRte yuddhameva jIvanasya nirvAhaka bhUSaNaJca bhavatIti bhAvaH / khaDga-bisAvitam / khaDga-visAdhita+mam / 348 sU0 DakAralope,360 sU0 gakAradvittve,187 sU0 dhakArasya hakAre, 177 sU0 takAralope,1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 pramo lope khAyavisAhiu iti bhavati / yasmin / yad+Di / 245 sU0 yakArastha jakAre, 11 sU* dakAralope, 1028 sU0 Dipratyayasya hiM ityAdeze, 1082 sUtreNa uccAraNasya lAghave jAte mAhi iti bhavati / sabhAmahe / hulabhaSa-lam lAbhe / lam+mahe / 910 sa0 prakArAgame, 187 sa0 bhakArasya hakAre, 1057 sU0 mahe ityasya hu~ ityAdeze lahAI iti bhavati / priye ! / priyA+si / 350 sUla rephasya lope, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sa0 serlope piya ! iti bhavati / tasmin / ta+Di / 11 sa0 dakAralope, jahi vadeva ptahi iti sAdhyam / veze / deza+kiM / 260 sU0.zakArastha sakAre,bAhulyena 1028 sU0 Dipratyayasya hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAdhave sahi iti bhavati / yAmaH / yAdhAtuHprApNe / yA+mas / 245 sU0 yakArasya jakAre, prastutasUtreNa masa: sthAne hU~ ityAdeze jAhuM iti bhavati / raNasubhikSeNa / raNa-dubhikSa+TA / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 bhakArasya dvittve, 361 sU0 pUrva-bhakArasya yakAre,274 sU0 kSasya khakAre, 360 sU0 khakArasya dvittve,361 sU0 pUrvasvakArasya kakAre, 1013 sU0 sU0 TAsthAne'nusvAre, sthAnivatvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre raNavugbhikkheM iti bhavati / bhagnAH / bhagna-+jas / 349 sU0 nakAralope, 360 sU0 gakAradvitve, 34 sU0 klIbattve, 100120 prakArasya AkAre, 1024 sU0 jasaH sthAne iM ityAdeze bhaggAI iti bhavati / vinA / adhyapapadamidam / 228 sU0 nakArasya NakAre, 1097 sU0 svArthe Du-(u)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope, ajkone pareNa saMyojye viSu iti bhavati / yuddhana / yudha---yudha saMprahAre / yudh + kta-ta / 245 sU0 yakArasya jakAre, 888 sU0
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ h aatangewonel caturthavAdaH * saMskRta-hindI-TokA-yopetam * dhakArasya jhama ityAdeze, 361 sU0 pUrvakArasya jakAre, bAhulyena 645 sUtrasthA'pravRttI, 177 sUka takAralope, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyodhye, TA-pratyaye, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre, anusvArasya sthAnivatvAt 1004 sU0 akArasya ekAre surameM iti bhavati / na / avyayapadamidamapabhraMza saMskRtasamameva prayujyate / palAmahe / vala-vala pratyAvRtto / bala+mahe / 910 sa0 dhAtArante kArAgame 1000 sU0 prakArastha prAkAre, prastutasUtreNa mahe ityasya hu ityAdeze balA' iti bhavati / sabhAmahe sanna lahAhUM.yAma: mAvalamahabalA itya prastutasUtrasya pravRttAMtA / pakSe / pravRttyabhAvapakSa ityarthaH / yathA-labhAmahe / ilbhss-lbh-laabhelm-mhe-lh-mhe| 633 sa. mahe ityasya ma ityAdeze.144 sU0 prakArasya ikArelahima iti bhavati / vaikalpikatvAdatra prastutasa trasya pravRttine jaataa| ityaadhi| etAdRzA anye'pi prayogAH svayameva klpniiyaaH| 105 -pakasammAH / loT lakArasya hi-svayoH pratyayayoH sthAne i u e ityAdezAH vaikalpikA bhavantIti bhAvaH / it / ikArasyodAharaNa pradarzayati vRttikAraH / yathA-- kumAra ! smara mA sallakoH, saralA zvAsAn mA mukhy| kavalAH ye prAptAH vidhivazena tAMbara mAma mA mukhya // 1 // bhAvArtha:--kumjara !-he hastin ! sallako karipriyavRkSavizeSAn, mA smara, tAsAM smaraNaM mA kArSIH, tathA sarasAn dIrghAnityarthaH, zvAsAna mA mukhya vidhivazena, vidheH ghazena-bhAgyavazena ye prAptAH kavalA:-grAsAH, tAna para-bhakSaya, mAna-svAmibhAna mA mukhya-tyAkSIH / dIno mA bhaveriti bhAvaH / kuar!| kuzmara+si / 1015 sU0 selapi kumAra! iti bhavati / smara / sma cintAyAm / smR+hi / 745 sa 0 smRdhAto: sthAne sumara ityAdeze, 1058 sU0 hi ityasya ikAre, 10 sU0 svarasya lope, prajjhIne pareNa saMyojye sumari iti bhavati / mAma, prakriyA 1055 sU0 sUtre zeyA / sallakoH / sallako+zas / 177 sU0 kakArasya lope,1001 sU0 IkArasya ikAre,1011 sU0 jasa: sthAne ukAre sallA iti bhavati / saralAn / sarala+zas / 1001 sU0 prakArasya prakAre,1015 sU0 zaso lopesaralA iti bhavati / zvAsAna / zvAsa+zas / 350 sU0 vakAralope,260 sU0 zakArasya sakAre,zaso lope sAsa iti bhavati / mumc| mucala-mun mocane / munnahi / 762 sU0 muc-dhAtoH sthAne mella ityAdeze, prastutasutreNa hi ityasya ikAre, 10 sU0 svarasya lope,prajjhone pareNa saMyojye melli iti bhavati / kavalA:kavala+jasa / 1015 sa0 jaso lope kavala iti bhavati / the| yad+jas / 245 sayakArastha jakAre, 547 sU. jasaH sthAne De (e) ityAdeze, dviti pare'ntyasyarAdelope, 1000 sa0 ekArasya ikAre ji iti bhavati / prAptAH / prapUrvakaH prAplu [prAp] dhAtuH praaptau| prAp+kta-ta / 350 sa0 rephalope, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 231 sU0 dvitIya-pakArasya vakAre, 177 sU0 takAralope, 180 sU0 yakArazruto,645 sU0 akArasya ikAre, as-pratyaye, 1015 sU0 jaso lope pAviya iti bhavati / vidhivazena / vidhivsh+21| 187 sU0 dhakArasya hakAre, 260 sU zakArasya sakAre, 1000 sa.prakArastha ikAre, 1014 sU0 TAsthAne NakAre vihi-basiNa iti bhavati tAn / tad+zas / 547 sU0 zasaH sthAne Dit e ityAdeze, Diti pare'ntyasvarArlope te iti bhavati / ghara / car-dhAtuH gtau| car+hi / 910 sU0 prakArAgame, prastutasUtreNa hi ityasya ikAre, 10 sU0 svarasya lope, prajjhIne pa. reNa saMghojye bari iti bhavati / mAnam / mAna+mam / 228 sU0 nakArasya NakAre, 1502 sU0 prakAra stha jakAre,1015 sU0 pramo lope mAsu iti bhavati / smarasamari, muzcamelli,para pari ityatra
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ aunlode varamaninor -rrrrr *prAkRta-vyAkaraNam.* caturthapAdaH prastutasUtrasya pravRttirjAtA / ut / ukAradezasyodAharaNa pradarzayatti vRttikAro yathA bhramara ! atrA'pi nimbake; kAnapi viSasAn vilambasva / ghanapatraSAn chAyAbahulaH phullati yAvat kadambaH // 2 // bhAvArtha:-... kamapi vipadmastaM puruSaM kazcana ghaTyadhAraNAya prAzvasanAya ca bhramaroktyA kaviH zikSayati / bhramara ! praza'pi asminleva nimbake-kSavizeSe kAnapi vivasAna- kAnicid dinAni yAbada, vilambasva-pratIkSasva, tisstthetyrthH| yadA kadamba vakSavizeSa: dhanayavAna-dhanAni nibiDAni patrANi, tAni santi yasya sa dhanapatravAn chAyAmahalazca chAyA bahulA--pradhikA yasya saH,phullati-puSyito bhavati, tadAtAvarakAlaparyanvava nivAsaM kuru, tadanantaraM svAbhISTasthAne gantavyamiti bhAvaH / bhramara ! / bhrabhara+si / 350 sa0 rephalope,1001 saprakArasya prAkAre, 1015 sU0 selopa bhamarA iti bhavati / atra / prAyapadamidam / 1076 sU0 pratra ityasya ettha ityAdeze esthu iti bhavati / api-vi, prakriyA 41 sUtre yA! nimbake / nimbara-Di / 230 sa0 nakArasya lakAre, 1101 sU0 DaDa-(paDaya)-pratyaye, svArthika-pratyayasya: ca..lope, Diti pare'ntyasvarAdelope,1005 sU0 DinA saha akArastha ikAre limbana iti bhavati / kAn / kim -zas / 5.60 sU0 kimaH sthAne ke ityAdeze,503 sU0 akArasya ekAre, 1081 sU0 ekArasya uccAraNalAghave, 1015 sU0 zaso lope ke iti bhavati / viSasAn / divasa+zas / 177 sU0 vakAralIpe, bAhulyena 180 yakArazrutI, 263 sU0 sakArasya hakAre, 1100 sU0 iDa-(aDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelope, prajajhIne pareNa saMyojye, 1001 sU0 prakArastha prAkAre, 1015 sU0 zaso lope viyahaLA iti bhavati / vilambastha / vipUrvaka: labidhAtuH vilamthe / saMskRtaniyamena vilamb+hi iti jAte, 910 sU0 prakArAgame, prastutasUtreNa hi ityasya ukAre, 10 sU0 svArasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye vilambu iti bhavati / dhanapatravAn / dhanapatraman+si / 228 sU0 nakArasya prakAre, 350 sU0 rephalope, 360 sU0 takAradvittve, 430. sU0 matoH sthAne pAlu ityAdeze, 5 sU0 dIdha- sandhI, 1000 sU0 mAkArasya prakAre, 1015 sU0 selopa ghaNapatatu iti bhavati / dhAyAbahalaH / chAyAbahula+si / 1002 sU0 akArasya ukAre, serlope chAyAvahalu iti bhavati / phullati / phullA (phulla} vikAse / phulla + tiv / 110 sUakAramame 28 sU0 tivaH sthAne icAdeze phullA iti bhavati / yAvat / avyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre, 1077 sU. bat ityasya makAre jAma iti bhavati / kayambaH / kdmb+si| 177 sU0 dakAralope, 150 sU0 yakArazrutI, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope kayacha iti bhavati / bilambasva-bilambu ityatra prastutasUtrasya pravRttiarjAlA / et / e ityAdezasyodAharaNaM pradarzaryAta vRttikAraH / yathA--- priya ! ivAnoM kucha bhAla kare, muJca svaM karavAlam / yema kApAlikAH varAkAH lAntyamagnaM kapAlam // 3 // bhAvArtha:-priya! svaM karavAlam-asi munnA-tyaja kintu ivAnoM bhalla-kuntaM kare-haste kuru-gRhANa / bhallagrahaNa kAraNamAha vena varAkAH dayanIyAH kApAlikA:-kapAlA:-naramuNDAH, teSAM dhArakAH, bhikSubizeSAH,mabhagnama-akhaNDita kapAtaM sAnti-grahaNaM kuyu: / lAnti ityatra 1118 satreNa lakArakhyatyayasvAt . saptamyA:-vidhiliGgasya sthAne vartamAnA[laT lakAraH] jAtA'sti / karavAlena tu zirobhedA'zaMkA bhavati, ataH karavAla bihAya bhallagrahaNAyA'so bhnnitH|| priyaH / priya-+si / 350 sU0 rephalopa-prAptI, 1069 sU0 vaikalpikatvAd rephalopAbhAve ARRAPawaRRRRImhindime
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 caturthapAda: saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 241 1015 sU0 selapi priya ! iti bhavati / idAnIm / gravyayapadamidam / 1091 sU0 idAnImaH sthAne embahi ityAdeza, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave embahiM iti bhavati / kuru / DukRJ [ka] karaNe | ku+hi / 905 sU0 RkArasya zrara ityAdeze prastutasUtreNa hi ityasya svAne ekAre, 10 sU0 svarasya lope, prabhone pareNa sayojye, 1081 sU0 uccAraNasya lAghave kare iti bhavati / bhahalam / bhalla + zram / 1093 sU0 bharalArthe sellazabdaH prayujyate, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 zramo lope sellu iti bhavati / kare / kara+Gi / 1005 sU0 GinA saha prakArasya ikAre kari iti bhavati / mukkha muphalR [ mutra ] mone | muc+ hi / 762 sU mucaH sthAne chaDDa ityAdeze 1054 sU0 hi ityasya hi ityAdeze ghaDDahi iti bhavati / svam / yuSmad + si / 1039 sa0 yuSmadaH sthAne huM hatyAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave, 1015 sU0 selapi tu iti bhavati / karabAlam / karavAla +yam / 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 pramo lope karavAlu iti bhavati / yena yad+dA 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 sU0 dakAralope, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre jaM iti bhavati / kApAlikAH / kApAlika + jas / 231 sU0 pakArasya cakAre, 177 sU0 antya - kakAra lope, bAhulyena 150 sU0 yakArazrutI 1015 sU0 jaso lope kAvAliya iti bhavati / yazakAH / varAka + jas / 1093 sU0 barAkAyeM cappuDa-zabdaH prayujyate, 1001 su0 zrakArasya prakAre 1015 sU0 jaso lope bappuDA iti bhavati / lAnti / lA bhAdAne / lA+anti / 1000 sU0 zrAkArasya ekAre, 1053 su0 anteH sthAne hi ityAdeze 1082 sU0 uccAraNasya lAghave hi iti bhavati / abhannam / zrabhagna+ am / ityatra 349 sU0 nakAralope, 360 sU0 gakAradvive 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope prabhA iti bhavati / kapAlam / kapAla + am 231 sU0 pakArasya vakAre, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 zramo lope kavAlu iti bhavati / kuru == kareM" ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA | pakSe prastutasUtrasvabhAvapakSa ityarthaH / yathAsmara smRcintAyAm / smR + hi / 745 sU0 smRdhAtoH sthAne sumara ityAdeze 1054 sU0 hi ityasya sthAne hi ityAdeze sumarahi iti bhavati / vaikalpikasvAdatra prastutasUtrasya pravRtyabhAvaH / ityAdi / evamevAnye prayoga zrapi svayameva kalpanIyAH / 1056- farar: yAnti vergaH patanti manorathAH pazcAt / vAste sammanyate bhaviSyati kurvan mA Astha ||1|| 1 bhAvArtha:- kazcit samyak zemuSIko janaH sAmAnyajanAnupadizati / divasAH- dinAni, verga:-sasvaraM yAnti macchanti manorathAH pazcAt patanti pazcAdavatiSThante, pUrNAH na bhavantItyarthaH / yavAste yadvidyate mAnyate prAdriyate yaH kAlo gataH sa tu gata evAsti kintu yo'vaziSTo'sti sa eva vicAraNIyaH, aafat kAle kimapi samAdaraNIyam, yadA vRddhAvasthA bhaviSyati, tadA dAnA''dikaM dAsyAmIti kurvancintayan mAnna Asya tiSTheti bhAvaH / sAH / divasa + jas / ityatra 177 sU0 vakAralope, 263 sU0 sakArasya hakAre, 1001 sU0 akArasya prAkAre, 1015 sU0 jaso lope vigrahA iti bhavati / yAnti / yA prApaNe yA + zranti / 245 sU0 yakArasya jakAre, 631 sU0 zranteH sthAne nti ityAdeze 84 sU0 saMyoge pare hrasve janti iti bhavati / vegaH / vega+bhis / 1093 sU0 vegArtha jhaDapa-zabdaH prayujyate, 1010 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze ppa iti bhavati / patanti / patlu [ pat] patane / pat+anti / 910 sU0 akArAgame 890 sU0 sakArasya DakAre, 1053 sU0 anteH sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave paDahi deti bhavati / 1
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAda: mnorthaaH| manoratha+jas / 167 sU0 thakArasya hakAre, 1015 sa0 jaso lope mamoraha iti bhavati / pazcAt / avyayapadamidam / 1011 sU0 pazcAt ityasya pacchai ityAdeze, 10 sa0 stharasya lope, adhjhIne pareNa saMyojye pacchi iti bhavati / yada / yada+si / 245 sU0 yakArasya jakAre, bAhulyena 24 sU0 dakArasya makAre,23 sU0 makArasyAnusvAre.1015 sU0 selope va iti bhavati / prAste / prAsa-mAsa upadhezane / mAs+te macchapa,prakriyA 856 sUtre jJeyA / tat / tad+si / 24 sU0 bAhulyena dakArasya makAre, 23 sU0 makArAnusvAre, 1015 sU0 selope taM iti bhavati / mAnyate / mAna [mAn] pUjAyAm / mAn+kya+te ! 228 sU0 nakAraspa NakAre, 649 sU0 kyasya sthAne Ina ityAdezo, ajhone pareNa saMyojye, 1000 sU0 IkArasya ikAre, 628 sU0 te ityasya icAdeze mANiaba iti bhavati / bhvissyti| bhU-dhAtuH sattAyAm / bhU+syati / 731 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho ityAdeze,prastutasUtreNa sya ityaMzasya sthAne vikalpena sakAre,628 mU0 ti ityasya ic (i) ityAdeze hosai iti bhavati / kurvan / DukRJ [ka] dhAtuH karaNe / kR+zatR / 905 sU0 RkArasya bhara ityAdeze, 670 sU0 zatuH sthAne la ityAdeze, 25 sU0 nakArasyA'nusvAre, 29 sU0 anusvAra-lope, sipratyaye, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope karatu iti bhavati / mAsa meM, prakriyA 1055 sUtre jJeyA / As / pAsa upavezane / aas+hi| 886 sU sakArastha chakAre, 360 sU0 chakAradvittve, 361 mU0 pUrvacha kArasya cakAre,84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1058 sU0 hi ityasya ikAre,10 sU0 svarasya lope, ajhone pareNa saMyojye acchi iti bhavati / bhaviSyati hosaha ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| pakSe / prastutasUtrasya pravRsyabhAvapakSa ityarthaH / yathAbhaviSyati / bhU sattAyAm / bhU+sthati ho+syati / 655 sU0 hi ityasya vikaraNe, 628 sU0 syateH sthAne icAdeze hohi iti bhavati / vaikalpikatvAdatra prastutasUtrasya pravRttyabhAvo bodhyaH / * atha cyAvi prasthayoM ko hone vAlI vidhi * apabhrazabhASA meM ti, tas aura anti prAdi pratyayoM ke sthAna meM jo jo kArya hote haiM, paba sUtrakAra dvArA una kA nirdeza kiyA jA rahA hai--- 1053-tyAdi (vartamAnAdi kAla) ke mAdya traya (prathamapuruSa ke tInoM vacanoM) se sambandhita paneka arthoM meM vartamAna (vidyamAna) vacana marthAt vartamAnAdi kAla ke prathamapuruSIya bahuvacana ke sthAna meM hi' yaha prAdeza vikalpa se hogA hai| jaise--- mukha-kabarI-bandhau taska: zobhA dharataH, ica mallayuddhaM zazirAhU kurutaH / tasyAH rAjante kuralA amara-kula-sulitAH, iva timira-DimbhAH khelanti militAH / 1 // arthAta-usa strI kA mukha aura usakA kabarI-mandha (keza-racanA) isa prakAra zobhA ko dhAraNa kara rahe haiM, jaise candramA aura rAhu donoM mila kara yuddha kara rahe hoN| tathA usake bhramarakula (bhramarasamUha) ke samAna, kurala-dhu gharAle bAla isa prakAra suzobhita ho rahe haiM, mAnoM timira-zizu (andhakAra ke bAlaka) mila kara khela rahe haiN| yahAM para parata:parahiM (dhAraNa kara rahe haiM),2 - kusta: karahiM (kara rahe haiM) aura 3rAjante-sahahiM (zobhA pA rahe haiM) ina tIna padoM meM prathamapuruSa ke bahuvacana (anti tathA ante) ke sthAna meM hiM' yaha Adeza vikalpa se kiyA gayA hai| 1054-~-apabhraza meM tyAdi (vartamAnAdi kAla) ke madhyatraya (madhyama puruSa ke tInoM vacanoM) meM jo mAdya vacana (sid) hai, usa ke sthAna meM prati vartamAnAdi kAlika madhyamapuruSIya eka vacana
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * ko 'hi' yaha Adeza vikalpa se hotA hai / jaise cAlaka : Na (timazilA kIyad rodidhi hatAza ! taba ale, mama punasalame, morapi na pUritA AzA // 2 // arthAta he hatAza (jisa kI prAzAeM naSTa ho rahI hoM) cAtaka ! piu, piu isa prakAra kaha kara kahAM taka rudana karegA? terI jala-prApta karane kI prAzA tathA mero prItama ko pAne kI prAzA isa taraha donoM ko prAzAeM kabhI pUrNa nahIM ho sktii| yahAM para--roviSi rUhi (tU rotA hai| isa zabda meM madhyama puruSa ke ekavacana sida ke sthAna meM 'hi' yaha prAdeza kiyA gayA hai / rovidhi yaha prayoga paraspada kA hai| aba vRttikAra pAtmanepara kA udAharaNa de rahe haiM cAtaka! kiM kapitena nirghaSa ! bArambAram / sAgare bhUte vimala-jale labhase na ekAmapi dhArAm / / 2 / / arthAta he nirSaNa nirlajja) cAtaka ! bAra-bAra bolane se kyA lAbha prApta kara sakegA? vimala jala se bhare sAgara meM se bhI jaba tU eka bUnda prApta nahIM kara rahA, taba vyartha bolane kI kyA pAvazyakatA hai? yahAM para labhase-lahahi (tU prApta karatA hai| isa pada meM prAtmanepadIya madhyamapuruSa ke eka vacana se ke sthAna meM hi yaha zrAdeza kiyA gayA hai| aba vRttikAra saptamI (vidhiliGga) ke madhyamapuruSIya ekavacana kA udAharaNa dene lage haiM asmin janmani anyasminnapi gauri saMvadyAH kAntam / gajAna masAnA tyaktAha kuzAnAM ya: saMgamachate hasan // 3 // arthAta he gauri ! (he pArvati !) isa janma meM tathA anya janma meM bhI usa kAnta (prItama) ko denA jo niraGkuza aura madonmasa hAthiyoM ke sanmukha haMsatA humA gamana kare / bhAva yaha hai ki isa janma meM tathA dUsare janma meM aisA pati dene kI kRpA karanA jo nirbhayatA kI sAkAra pratimA ho tathA jo vIraziromaNi ho| ___ yahAM para badhA:-dijjAha (tu de) isa saptamI ke madhyama-puruSIya ekavacana-sambandhI yAs pratyaya ke sthAna meM hi yaha mAdeza vikalpa se kiyA gayA hai| . jahAM para prastuta satra dvArA madhyama puruSa ke ekavacana-sambandhI sin pratyaya ke sthAna meM hi yaha prAdeza ho jAtA hai, vahAM para so sahi yaha rUpa banatA hai| jahA~ para hi kA Adeza nahIM hotA, vahA~ para....zediSi asi (tu rotA hai) yaha rUpa niSpanna hotA hai| isI prakAra prAdezAbhAva meM prAtmanepadIya tathA saptamI ke madhyamapuruSIya ekavacana ke anya udAharaNa bhI samajha lene caahie| 1055-apabhraza bhASA meM tyAdi sambandhI (vartamAnAdi kAlika) madhyamavaya (madhyamapuruSa) ke vahubacana ko ha yaha prAdeza vikalpa se hotA hai / jaise baleH abhyartha ne madhumayano laghukI-bhUtaH so'pi / yadi icchaya baharavaM basa mA mArgayata kamapi // 1 // arthAt-bali rAjA se yAcanA karane para madhumathana (viSNu) ko bhI laghu (vAbhana) honA par3A thA, yadi mahatva cAhate ho to kisI se kucha bhI yAcanA mata karo kintu apane hAthoM se kucha dAna do|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAvA ___yahAM para-1-inchaya- icchahu (tuma cAhate ho),2-vasa-dehu (tuma dAna do) aura 3-mArgayata-maggahu (tuma yAcanA karoM), ina tInoM padoM meM madhyamapuruSa ke bahuvacana ko ha yaha prAdeza vikalpa se kiyA gayA hai| prAdeza ke bhAvapakSa meM sAtha kA isachaha (tuma cAhate ho) yaha rUpa banatA hai| isI taraha prAdezAbhAvapakSa meM anya rUpoM kI bhI kalpanA kara lenI caahie| 1056-apabhraMza bhASA meM tyAdisambandhI (vasamAnAdi kAlika) antyatraya (uttamapuruSa) kA jo mAdha (pahalA) vacana hai, usake sthAna meM yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise vidhiH sinATayatu, poSayantu grahAH, mA dhanye ! kuru viSAdam / saMpavaM karSAni vezyAM yathA yadi rAjale vyavasAyaH // 1 // arthAta he dhanye! he priye !] cAhe vidhi-bhAgya viDambita (santapta.) kare. aura graha bhI pIDita kareM so bhI viSAda karane (duHkhI hone) kI AvazyakatA nahIM,kyoMki yadi merA vyavasAya vyApAra) cala par3A to sampatti ko vezyA ke samAna prAkarSita kara ke choDeM gaa| ... yahAM para-----kAmikaDDau~ (maiM khIMcatA hai) isa pada meM uttamapuruSa ke ekavacana ko 'I' yaha Adeza kiyA gayA hai| 2-bali karomi sujanasva-bali kijjau~ suaNassu [dheSTha puruSa ke maiM balihAra jAtA hai] yahAM-karomi-kija u~, isa pada meM uttama-puruSa ke ekavacana ko 'u' yaha prAdeza vikalpa se kiyA gayA hai| Aveza ke prabhAvapakSa meM karSAmi-kaDhAmi [maiM socatA hUM] yaha rUpa banatA hai / isI prakAra prAdezAbhAvapakSa meM anya rUpoM kI bhI kalpanA kara lenI caahie| 1057-apabhraMza-bhASA meM tyAdi sambandhI antyatraya (uttamapuruSa)kA jo bahuvacana hai, usake sthAna meM hai yaha prAdeza vikalpa se hotA hai| jaise.... khaDga-visAdhitaM yasmin sabhAmahe priye ! tasmin deze yAmaH / raNa-bhikSeNa bhagnAH binA yuddhana na valAmahe / / 1 / / arthAta-he priye ! jisa deza meM talavAra se ajita (kamAyA huA dhana prApta hogA, vahIM para jaaeNge| raNa ke durbhikSa (prabhAva) se vinaSTa hue hama yuddha ke binA vApisa nahIM lautteNge| yahA~ para-1-labhAmahe-lahaha (hama prApta karate haiM), 2-yAmaH-- jAhuM (hama jAte haiM, aura 3-valAmahe-balAI (hama lauTate haiM ina padoM meM uttamapuruSa ke bahuvacana ko 'u' yaha Adeza vikalpa se kiyA gayA hai| Adeza ke abhAvapakSa meM labhAmahe - lahimu (hama prApta karate haiN| yaha rUpa banatA hai : ityAdi zabda ke ullekha se vattikAra pharamAte hai ki isI prakAra anya udAharaNa ? 1058 apabhraMza-bhASA meM paJcamI (loda) kehi aura su ina pratyayoM ke sthAna meM i, u aura e ye tIna Adeza vikalpa se hote haiN| ikAra kA udAharaNa, jaise phuljAra ! smara mA sallakI, saralAn zvAsAna mA muzca / / kavalA: ye prAptAH vidhivazena sazcira mAnaM mA muJca // 1 // prati--he kumjara ! (he gajarAja !) sallako nAmaka vRkSoM ko yAda mata kara, aura sarala zvAsoM ko mata chor3a / arthAta hA~ke mata bhara / vidhivaza (bhAgyavaza) jo katrala-grAsa prApta hue haiM, unhIM kA bhakSaNa kara, tathA svAbhimAna kA parityAga mata kara / yahA~-para1-hamara--sumAra,(smaraNa kara),2---muJca- melila (chor3a), aura 3-ghara-cari (bhakSaNa kara) ina padoM meM paMcamI (loT) ke 'hi' isa pratyaya ke sthAna meM 'I' yaha mAdeza vikalpa se kiyA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mondament 245 AAAAAAAMAAVAMAAVarnmarate.aur.aar.. catuthaMpAdaH * saMskRta-hindI-TIkAddhayopetam * gayA hai| ukAra kA udAharaNa bhramara ! prazrAvinimbake kAnapi vivasAna bilambasva / ghana-patravAna chAyAbahulaH phullati yAvat kadambaH / / 2 / / arthAt-he bhramara / jaba taka dhane pattoM vAlA tathA vistRta chAyA bAlA kadamba nAmaka vRkSa vikasita nahIM ho pAtA taba taka yahIM nIma ke vRkSa ke Upara kucha dina vyatIta kara / yahAM para-vilambasva vilambu (tU vyatIta kara), isa pada meM paMcamI ke hi isa pratyaya ke sthAna meM ukArAdeza kiyA gayA hai| ekAra kA udAharaNa priya / ivAnoM para bhasla kareM, muzca tvaM karavAlam / yena kApAlikAH parAkAH lAnti abhagnaM kapAlam / / 3 / / arthAta-he prItama ! tu talabAra ko chor3a de aura aba bhAle ko hAtha meM grahaNa kara,tAki becAre kApAlika [zaivasampradAya ke antargata eka upasampradAya, isa sampradAya ke loga apane pAsa khopar3I rakhate haiM,aura usI meM bhojana banA kara yA rakha kara khAte haiM, vAmAcArI] akhaNDita kapAla (khopar3I) ko prApta kara ske| yahAM para 1-kuru-kareM (tu kara) isa pada meM paMcamI hi pratyaya ke sthAna meM ekAra kA Adeza vikalpa se kiyA gayA hai / 2-smara- sumari yahAM para prastuta satra se hi pratyaya ke sthAna meM vaikalpika i yaha prAdeza kiyA gayA hai kintu Adeza ke abhAva-pakSa meM smara-suma rahi [tU yAda kara aisA rUpa banatA hai, vaikalpika hone se yahAM para prastuta sUtra se paMcamI ke hi pratyaya ko yaha Adeza nahIM ho skaa| ityAdi kA ullekha karake vRttikAra pharamAte haiM ki isI prakAra anya udAharaNa bhI samajha lene caahieN| 1056-apabhraMzabhASA meM bhaviSyadartha-viSayaka [bhaviSyatkAla ke artha ko apanA viSaya banAne vAle] ti mAdi pratyayoM ke sya ke sthAna meM vikalpa sesa kA prAdeza hotA hai| jaise divasA yAnti begaH patanti manorayAH pazcAt / yabAste sanmAbhyate bhaviSyati (iti) karvan mA Assya ||| arthAt-dina zodhatA se vyatIta ho jAte haiM, aura manuSya ke manoratha pUrNa nahIM ho pAte, vartamAna meM jo kucha hai, usI kA prAdara karo aura bhaviSya kI prAzAeM mata baaNdho| yahAM para-bhaviSyatim hosai hogA), isa pada meM bhaviSyadarthaka tyAdi pratyayoM ke sya ko 'sa' yaha Adeza vikalpa se kiyA gayA hai, Adeza ke prabhAvapakSa meM-bhavisyati hohii (hogA) yaha rUpa banatA hai| * athaM dhArayAdeza-vidhiH* 1060-kriyeH kosu / / 4 / 386 / kriye ityetasya kriyApadasyA'pabhraze kosu i. tyAdezo vA bhavati / - santA bhoga ju pariharai, tasu kamtahoM bali kosu / tasu daiveNa vi muNDiyau~ jasu khallihaDau~ sIsu // 1 // pksse| sAdhya mAnA'vasthAt kriye iti saMskRta-zabdAdeSa prayogaH / bali kijjA sunaessu [338,4]1 1061...-bhuvaH paryApto husavaH / 8 / 4 / 360 1 apabhraze bhuvo dhAtoH paryAptAvarthe
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAAAmnhavimanara aaaaaaa.....mpMAAAA AA * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAvA vartamAnasya hucca ityAdezo bhavati / praituMgattaNu jaM thaNahaM so cheyau na hu lAhu / sahi ! jai ke i tuDivaseMNa ahari pahucAi nAhu // 1 // 1062--bra go a vo vA / / 4 / 361 / apabhraze bra go dhAtova ityAdezo vA bhavati / avaha suhAsiu ki pi / pakSe / ittau~ broppiNu sauNi Thiu puNu dUsAsaNu broppi| to hau~ jANau~ eho hari jAi mahu aggA broppi // 1 // 1063- jervajaH / 8 / 4362 / apabhraze vrajaterdhAtorvaja ityAdezo bhavati / vuaha / bune ppi / vuppiNa / 1064-dRzeH prssH| 8 / 4 / 363 / apabhraze dRzerdhAtoH prassa ityAdezo bhavati / prssdi| 1065---grahe haH / 8 / 4 / 364 / apabhraze herdhAtoha ityAdezo bhavati / paDha gRNheppiNu vrtu| 1066-takSyAdInAM chollAdayaH / 8 / 4 / 365 / apabhraze takSi-prabhRtInAM ghAtUna cholla ityAdaya prAdezA bhavanti / jive ti tikkhA levi kara jai sasi chollijjantu / to jai gorihe muha-kamali sarisima kA vi lahantu ? // 1 // Adi-grahaNAd dezISu ye kriyAvacanA upalabhyante te udaahaaryaaH| cUDullau cuNIhoi sai muddhi ! kavoli nihittau / sAsAnala-jAla-jhalakkimau vAha-salila-saMsitau // 2 // abbhaDavaMciu be papaI pemmu niprattai jaaveN| sabyAsaNa-riu-saMmavahI kara pariprattA tAveM // 3 // hipai khuDukkai goraDI gaNi ghuDukkai mehu / vAsA-rasi-pavAsugrahaM visamA saMkaDu ehu // 4 // ambhi ! pohara vajjamA niccu meM saMmuha thaMti / mahu kantahoM samaraGgaNada gaya-ghaDa majiu janti // 5 // putteM jAeM kavaNu guNu ?, avaguNu kavaNu mueNa? / jA bappIko muMhaDI campijjAi pravareNa // 6 //
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...caturthapAdA * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 247 taM tettiu jalu sAyarahoM so tevaDu vitthAru / tisahe nivAraNu palu vina vi para dhumai asAra // 7 // 1 glp naaihaallikhi: 1 apabhraMzabhASAyAM akRta [kR] ityAdibhiH dhAtubhiH sambandhitaM yadvidhividhAnaM bhavati. tatpradarzayati vRttikaarH| yathA--- 1060- sato bhogAn yaH pariharati, tasya karasya blikiye| saspa iMdhenApi muNDitaM yasya khalvATa zIrSam // 1 // bhAvArtha:-bhogyapadArthAbhAve tyAgaM kurvataH puruSasyApekSayA,sati bhogyapadArthe teSAM bhogyapadArthAnAM tyAgaM kurvataH puruSasyA'dhikya nAyikA varNayati / ya: kAntaH sato-vidyamAnAn bhogAn-bhogyapadArthAn pariharati-parityajati, tasya kAmsasyopari bali kriye,mAtmasarvasvena tasya pUjAM karomoti bhAvaH / yasya zIrSam-ziraH khalvATaMkezazUnyaM bhavati, tasya tu vaidenA'pi-devenaiva mukhitaM ziraH / ataH tyAgastu teSA. meva saphalo bhavati, ye khalu vidyamAnAn bhogyapadArthAn parityajanti / / stH| as muvi / as+zata / saMskRtaniyamena prakArasya lope, 910 sU0 prakArAgame, 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze,zas-pratyaye, 1001 sU0 antyAkArasya prAkAre,1015 sU0 zaso lope santA iti bhavati / bhogAn / bhoga+zas / 1015 sU0 zaso lope bhoga iti bhavati / yaH / yad+si / 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 sU0 dakAralope, 1002 sa0 bhakArasya ukAre, 1015 sU0 selope bu iti bhvti| pariharati / paripUrvaka: hRJ (ha) dhAtuH prihrnne| pariha-+tin / 905 sU0 kArasya para ityAdeze, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze parihara iti bhavati / tasya / tad +Gas / 11 sU0 dakAralope 9 sU0 DasaH sthAne su ityAdeze tamu iti bhavati / kAntasya-kantaho,prakriyA 1050 sUtrasya prathamazloke jJeyA / bali / bli+si| 1015 su0 serlore bali iti bhavati / kriye| kriyApadamidam / 1060 sU0 kriye ityasya kriyApadasya sthAne kosu ityAdeze kosu iti bhavati / devena / deva+TA 151 sU0 aikArasya a6 ityAdeze, 1013 sU0 TAsthAne NakAre, sthAnivattvAt 1004 sU0 prakArastha ekAre baiveNa iti bhavati / api - vi, prakriyA 41 sUtre jnyeyaa| muNDitam / muNDita+si / 177 sU. takAralope, bAhulyena 180 sU0 yakArazrutau, 435 sU0 ka-pratyaye, 177 sU0 kakAra-lope, 1025 sU0 akArasya uM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave, 1015 sU0 selope muNDiyaH iti bhavati / yasya-jasu, prakriyA 1041 sUtrasya caturthazloke jJeyA / khalvATam / khalvATa+si / 1013 sU0 khalvATArthe khallihaDa-zabdaH prayujyate,435 sU0 ka-pratyaye,177 sU0 kakArasya lope,1025 sU0 prakArasya 3 ityAdeza,1052 sU0 uccAraNasya lAghave khalihAu~ iti bhavati / zoSam / zoSa+si / 260 sa0 zakArastha SakArasya ca kramazaH sakAre, 35.0 sU0 rephalApe, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sa0 sailauMpe sIsu iti bhvti| kIsu ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / pksse| prastutasUtrasya pravRsyabhAvapakSa ityarthaH / sAdhyamAnA'vasthAta sAdhya mAnA avasthA yasya sa sAdhyamA kriya iti saMskRtazabdAt kIsu iti prayogo niSpanno bhavati / kiye iti padaM sAvyamAnAvasthApannamiti kathane rahasyamidaM vartate, yad dhAtvarthoM *dvividho bhavati / yathA-siddhAvasthApanna:, sAbyAvasthApanAca / "tiha-vAcya liGgasaMkhyAvayAyogyaM sAmyAvasthApana, vAcyaM tu liGgasaMSyAnvayayogya visthApannam / iti sikhA. stakImudyAH bhAye 3 / 3 / 18 / isvalya sUtrasya bAlamanoramATIkAta udhRto'yaM grNshH|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH kRd-vAcyo liGga-saMkhyA'nvaya-yogyaH [kRto vAcyaH kRdvAcyaH, liGgaJca saMkhyA ca liGgasaMkhye, tayoratrayaH, liGgasaMsthAnvayaH / tastra yogyaH liGga saMkhyAnyayogyaH / dhAtvarthaH siddhAvasthAyanta ucyate / yathArAtra svAgaH panaM gandhaprasthayo vidyate zratra liGgaM (pustvAdikaM ), saMkhyA (ekavacanAdika) prati vartate / bhrataH ete prayogAH siddhAvasthApannAH samavagantavyAH / yatra kRdvAcyo na bhavet, liGgasaMrUpAnvayazca na bhavettatra sAdhyAvasthA bhavati / yathA-pavati, gacchati ityAdiSu tiGantaprayogeSu yo dhAtvarthaH saH stvAdivamaMyukto na vidyate / prataeva pacati, kiye ityAdayaH zabdAH sAdhyAsthApanA bhavanti / sAmyAvasthApannAH zabdAH sAdhyamAnA sthApannA api ucyante / zrataevokta sAdhyamAnazvasyAt kriye iti saMskRta zabdazveSaH prayogaH / ayaM bhAvaH kriye iti dhAtvarthaH sAdhyAvasthApanno vartate natu siddhAvasthApannaH iti dyotanAyaitra vRttikAraNa sAdhyamAnAvasyAt kriye iti saMskRtasyAdeSa prayogaH iti samullikhitam / balikriye sujanasya vali kijjau~ sugraNassu, eteSAM padAnAM prakriyA 1009 sUtre jJeyA / vaikalpikatvAt kriyejiDeM ityatra prastuta - sUtrastha pravRtinaM jAtA / 1061- atituGgatvaM yatstanayo:, tacchedakaM na khalu lAbhaH / safa ! yadi kathamapi truTivazena prapare prabhavati nAthaH || 1|| bhAvArtha:- yat stanayo:- kukhayora liGgatvam-- prayunnatatvam, pratisthUlatvaM vA vartate tat khalu chedakaM hAnikAraka, bAdhakamityarthaH / stanathora tituGgatvena na ko'pi lAbho dRzyate / kA nAma bAdhA ? tadAha-he sakhi ! mama nAthaH kAntaH yadi kathamapi pratyAyAsena truTivazena kAlavilamba rUpayA abarenimnaSThe prabhavati ra cumbanaM karoti / stanayoH sthUlatamatvAt dIrgha kAlAntaramadhara cumbane samartho bhavati iyameva atituGga-stanayoH hAnikArakatA bodhyA / tvam / pratituGgatva+si / 177 sU0 prathama takAralope, 425 sU0 tvasya sthAne taNa ityAdeze 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope aituGgataNu iti bhavati / yat / yad + si / 245 sU0 yakArasya akAre, bAhulyeta 24 sU0 dakArasya makAre, 23 sU0 makArAnusvAre jaM iti bhavati / tayoH / stana +os / 316 sU0 svastha sthAne thakAre, 220 sU0 nakArasya NakAra, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1010 sU0 bhAm-pratyayastha sthAne haM ityAdeze ca iti bhavati / tatu / tad + si / bAhulyena 575 sU0 takArasya sakAre, 11 sU0 dakAralope 1003 sU0 prakArasya prakAre 1015 sU0 serlope so iti bhavati / devakam / chedaka +mi / 177 sU0 dakArasya kakArasya ca lope 180 sUtre " kavi bhavati" iti pAThAt yakArazrutI, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 seloMpeya iti bhavati / na vyapadamidaM saMskRtasamamevA'pabhraMze prayujyate / khalu vyapadamidam / 469 0 khacar hu iti prayujyate / lAbhaH / lAbha + si / 187 sU0 bhakArasya hakAre, 10020 prakArasya ukAre, 1015 sU0 sepe lAhU iti bhavati / sakhi ! / makho+si / 187 tU khakArasya hakAre 1001 sU0 IkArasya ikAre, 1015 sU0 selaoNpe sahi ! iti bhavati / yavijai, prakriyA 1014 sUtrasya dvitIyazloke jJeyA / katham / avyayapadamidam / ityatra 1072 sU0 vam ityaMzasya Dema-ema ityAdeze, Diti pareantyasvarAderlope abhIne pareNa saMyojaye, 1068 sU0 makArasya sAnunAsike vakAre ke iti bhavati / api padamidam / 489 sU0 zradhyarthe vi iti prayujyate, bAhulyena 177 sU0 vakAralope i iti bhavati / truTivazena | truTivaza + dA / 350 sU0 rephalope, 195 sU0 TakArasya DakAre, 260 sU0 zakArasya sakAre, 1013 sU0 TApratyayasya NakAre sthAnivatvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre, 1081 sU0 I
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pages agenre: saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 249. ekArasya uccAraNa lAghave tuviga iti bhavati / aghare ara+Gi / 187 sU0 dhakArasya haikAre,1005 sU0 GivA saha prakArasya ikAre ahari iti bhavati / prabhavati / prapUrvakaH bhUdhAtuH sAmaye / prabhU + tiv / 350 sU0 rephalope, 1061 sU0 bhUvAto: sthAne hucca ityAdeze, 620 sU0 tiva: sthAne. ivAdeze pahuca iti phati / nAthaH-nAhu ityasya padasya prakriyA 1031 sUtre jJeyA / prabhavati pahu es ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / 1062 - brUta / brUka (Ja) - vyaktAyAM vAci / brUta / 1062 sU0 brUghAtoH sthAne vikalpena buba ityAdeze, pradezasAmarthyAt 350 sU0 rephasya lopAbhAve, 665 sU0 ta ityasya hakAre subaha iti bhavati / subhASitam / subhASita: / 107 260 ekArarUpa sakAre, 177 [0 takArasya lope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 pramo lope suhAsija iti bhavati / kim / kim+am / 562 sUtreNa pram-pratyayena saha kima: sthAne kiM ityAdeze ki iti bhavati / kapi, prakriyA 489 sUtre jJeyA / brUta buva ityatra prastuta sUtrasya pravRttitA / pakSe vaikalpikatvAt prastutasUtrasya pravRttyabhAvapakSa ityarthaH / yathA sU o tra upasvA zatrutiH sthitaH punarbu izAsana utthA tavA'haM jAnAti eSa hariH yadi mamAyataH uktvA ||1|| bhAvArtha:- duryocanasya garyoktiriyam / zakuniH duryodhanasya mAtulaH iya uktvA mamAye sthitaH, punaH tathA buvazAsanaH duryodhanasya kanIyAn sahodaraH, iyaduktvA mamAjye sthitaH / zrahantu tadA jAnAbhi yadi mAtaH eva hariH zrIkRSNaH uktvA tiSThet / prayaM bhAvaH- zrIkRSNasyeyannA'sti sAmarthyaM yadasau mamAye fear tiSThet / idaMparimANamasyeti / idaM parimANamastra ityarthe 71 148 sU0 atupratyaye idamazca sthAne iyU ityAdeze iyU + pratu iti jAte, 428 sU0 gratoH sthAne Detina ( etti) ityAdeze Giti pare'ntyasvarAdeloMpe, 84 sU0 saMyoge pare haste, sam-adhyaye, 1000 sU0 dvitIyasya ikArasya prakAre, 1002 sU0 dvitIyasya akArasya kA 613 sUtreNa tavadatidezAt 494 sU0 amoDakAralope, 23 sU0 ma kArasyAnusvAre, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave isa iti bhavati / uktvA / brUJ- brU vyaktAyAM vAci / brU + ktvA / vaikalpikatvAt 1061 sU0 rephalopAbhAve, 1111 sU0 batdAsthAne epi ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope prabhone pareNa sodhye 1000 sU0 ekArasya zrokAre boviNu iti bhavati / zakuniH / zakuni + 260 sU0 zakArasya sakAre, 177 sU0 kakAralope, 220 sU0 nakArasya NakAre, 1015 sU0 sepi sa iti bhavati / sthitaH / SThAnsthA gatinivRttau / sthA + ktanta / ityatra 687 sU0 sthAdhAtoH sthAne yA ityAdeze 1000 sU0 grAkArasya prakAre, 645 sU0 prakArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selapiThiu iti bhavati / punaH pukhu prakriyA 1041 sUtrasya prathame loke jJeyA / buzAsana: duzvAsana + si / 340 sU0 saMyukta zakArasya lope 43 sU0 ukArasya bI, 260 sU0 zakArasya sthAne sakAre, 220 sU0 nakArasya NakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, selape sAsa iti bhavati / uktvA / brUkU brU vyaktAyAM vAci / brU+ktvA pUrvavadeva vaikalpikatvAt 1069 sU0 rephasya lopAbhAve, 1111 sU0 : sthAne eppi ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareza saMyojye, 1000 sU0 ekArasya zrakAre bodhi iti bhavati / tadA / avyayapadamidam / 1088 sU0 sadA ityasya tI ityAdeze to iti bhavati / aham / zrasmada+si / 9046 sU0 asmadaH sthAne ha ityAdeze 1
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 * prAkRta-vyAkaraNam * . caturthapAdaH 1082 sU0 uccAraNasya lAghave, 1015 sa0 selapihau~ iti bhavati | jAnAmi / zA avabodhane / jJA +miv / 678 sU0 jJA-dhAtoH sthAne jANa ityAdeze,1056 sa0 bhivaH sthAne uM ityAdeze,bAhulyena 10 sUtrasayA pravRttI, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave jAma iti bhavati / eSa:- eho, prakriyA 1033 sUtre jnyeyaa| hariH / harinasa / 1015 sU talapihAra timasi / yadi jaha, prakriyA 1055 sUtra zeyA / mama-maha,prakriyA 1050 sUtre jnyeyaa| agrataH / avyayapadamidam / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 gakAradvittve,177 20 takAralope,37 sa0 visargastha sthAne 'Do (pro)ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope, 1000 sU0 prakiArasya ikAra agaha iti bhavati / ukravA-broppiNu,uyatvA bropi ityatra vaikalpikatvAt prastutasUtrasya pravRttinaM jaataa| 1063-vajali / baja-dhAtuH gamane / ba+ti / 1063 sa0 vraja-dhAtoH sthAne buna ityAdeze, 628 sa0 tivaH sthAne icAdeze babai iti bhavati / vajiyAbraja+ktvA / prastutasUtreNa ajdhAtoH sthAne vubha isthAdeze, 1111 sU0 ktvaH sthAne epi,eppiNu ityAdezo, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye payi bujepitu iti bhavati / 1064-pazyati / dRzir-dRz drshne| daza+ti / 1064 sU0 dRzthAto sthAne prassa ilyAdeza, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze, 945 sU0 icaH sthAne di ityAdeze prassadi iti bhavati / 1065-paTha / paTh-dhAtuH paThane / paTha-+hi / 910 sa0 prakArAgame, 191 sU0 ThakArasya DhakAre, 662 sU0 hi ityasya su ityAdeze,664 sU0 su ityasya lope paDha iti bhavati / gRhItvA / graha -dhAtuH upAdAne / graha+ktvA / 1065 sU0 graha -dhAtoH sthAne gaNha ityAdeze,1111 sU0 ktvaH sthAne eppiNu i. svAdeze,10 sU0 svarasya lope, amjhIne pareNa saMyojye gahepiNu iti bhavati / ktam / prata+am / vaikalpikatvAt 10690 raipha-lopA'mAve,bAhulyena 177 sa 0 takAralopA'bhAve,1002 sU0 akArasya cakAre,1015 sU0 amo lopevatu iti bhavati / gahIsvAgaNhepiNu ityatra prastutasUtrasya pravRttidRzyate / 1066-yA yathA tIkSNAn sAtvA karAna yadi zazI atakSiSyata / tavA jagati gopAH mukhakamalasya savRkSavaM kimapi alapsyasa // 1|| bhAvArtha:-kazcidumAbhaktastasyAH zobhAtireka stauti / yathA yathA-yena kenApi prakAreNa zazIcandraH, yadi tIkSaNAn bhayaMkarAn AyudhAna lAravA-mAdAya karAna-svarazmIn patakSiSyata-teSAM takSaNamakariSyat,tadA jagati-saMsAre gaurayA:-pArvatyAH,mukhakamalasya-mukhaM kamalamiva mukhakamalaM tasya sazatva-samAnatvaM kimapi-kiJcidapi,svarUpameva alapsyata-prAptamakariSyat ? tathApi gaurAH mukhamaNDalasya saundaya'sya sAdRzyaM prAptuM na zaknotIti bhaavH| yatohi zazI prAyudhaH svakarAna takSayitunA'lamasti,ataeva sa zazI goyAH sAdRzyamapi prAptuna samartho'sti / anena gaurImukhasya rUpalAvaNyaM zobhAtithi upamArahitaM ca vartate iti banyate kavinA / yathA--jiveM, prakriyA 1001 sUtrasya tRtIyazloke zeyA / tathAti, prakriyA 1047 sUtrasya dvitIya-iloke jnyeyaa| tIkSNAn / tIkSaNa+zas / ityatra 54 sU0 saMyoge pare hrasve,353 sU0 NakArasya lope,274 sU0 kSasya sthAne khakAre,360 sU0 khakAradvittve,361 sU0 pUrva svakArasya kakAre,1001 sU0 bhakArasya prAkAre, 1015 sU0 zasI lope tiktA iti bhavati / lAtvA / lA praadaane| lA+ktvA / 1111 sU0 vasvaH sthAne evi ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye levi iti bhavati / karAn / kara+zas / 1015 sU0 zaso lope kara iti bhavati / yadi jAi,prakriyA 1055 sUtre
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkA-dvayopetam * jJeyA / zazI / zazina +si / 260 sU0 ubhayatrApi zakArasya sakAre,11 sU0 nakAralope,1015 sU0 selopa sasi iti bhavati / atakSiSyata / takSatikSadhAtuH takSaNe / takSa+syata / 1066 sU0 lakS-dhAtoH sthAne cholla ityAdeze,667 sU0 prakRti-pratyayayormadhye jja ityasya vikaraNe,646 sU0 akArasya ikAre chollijja+syata iti jAte, 669 sU0 syata ityasya nta ityAdeze, sipratyaye, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 serlope chohilajjantu iti bhavati / tadA / mavyayapadamidam / 1088 sU0 tadA ityasya to ityAdeze to iti bhavati / jagali / jagat +ki / 177 sU0 gakAralope, 11 sU. takAralope 1005 sU0 dinA saha akArasya ikAre jai iti bhavati / gauyA / maurI+isa 1 159 sU0 pokArasya sthAne okAre, 1001 sU0 IkA rasya sthAne ikAre, 1021 sU0 insaH sthAne he ityAdeze, 1001 sU0 uccAraNasya lAghavegorihe iti bhavati / mukhakamalaspa / mukhakamala+is / 187 sU0 khakArasya hakAre, 1016 sU0 inso lope, 1000 sU0 prakArasya ikAre muhakamali iti bhavati / sazasvam / sadazatva+am / 142 sa0 RkArasya ri ityAdeze, 348 su0 dakAralope, 260 sU0 zakArasya sakAre, 425 sUtva pratyayasya DimA (imA) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye sarisimA+am iti dAte, 1001 sU0 prAkArA 2065 pramo ko zAnilima iti bhavati / kim / kim +am / 560 sU0 kima: sthAne ka ityAdeze, 1001 su0 prakArasya prAkAre, 1015 sU0 amo lope kA iti bhavati / pravidhi, prakriyA 481 sUtre jnyeyaa| alakyata / Dulabha labha laabhe| labha+sthata / 910 sU0 akArAgame, 187 sU0 bhakArasya hakAre, 669 sU0 syata ityasya nta ityAdeze, sipratyaye, 1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 selope sahantu iti bhavati / prataziSyata kholinantu ityatra prastutasUtrasya pravRttitiA / prAvigrahaNAn / 1066 sUtremAdi-pada-grahaNAd dezISu-- tasaddezya-bhASAsu ye kriyAvacanAH, tiGanta-kRdantAdayaH kriyAvAcakAH zabdA upalabhyante,te udAhAryAH, teSAmudAharaNAni bodhavyAni / yathA cUTaka: sUrNIbhavati svayaM, mugdhe! kapole nihitaH / zvAsAmala-jyAlA-santaptaH, vASpa-salila-saMsiktaH // 2 / / bhAvArtha:-virahavatyAH nAyikAyAH duHkhapUrNI dazAM vIkSya dhairya-dhAraNAya kazcittA pratyAha-- mugdhe !...he sundari !, kapole-gaNDasthale nihitaH-sthApitaH cUTaka:---vivAhakAle paridhApito maGgalabhUto hastidanta nimito navavadhU-bhujAyA prAbhUSaNavizeSa: pIbhavati macUrNa: cUrNo bhavatIti / kimbhUtaH cUTakaH ? zvAsAnala-jvAlA-saMtaptaH, zvAsAnAmanala:-vanhiH, tasya jvAlA, tAbhiH santaptaH-dagdhaprAyaH / puna: kimbhUtaH cUTakaH? vASpa-salila saMsiktaH,vASpasya salilam azrujalamityarthaH tena saMsikta sicitaH / cUTakaH / cUTaka+si / 1093 sU0 cUTakArthe cUDullama-zabdaH prayujyate,1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selope cUDullau iti bhavati / cUoM bhavati / cUrNIbhU- tin / ityatra 350 sU0 rephalope, 360 sU0 NakAradvitve,84 sU0 saMyoge pare hrasve,731 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho ityAdeze,628 sU0 tiva icAdeze cuNNIhoi iti bhavati / athavA --cUrNIbhavati ityasya kriyAvacanasya sthAne prastutasUtreNa cupaNIhoi ityAdeze guNNIhoi iti bhavati / svayam / avyayapadamidam / 350 sU0 dakAralope, 177 sU0 ya. kArasya lope,23 sU0 makArA'nusvAre,29 sU0 anusvAralope,1000 sU0 prakArasya ikAre sai iti bhavati / mugdhe ! - muddhi !,prakriyA 1047 sutrasya prathamazloke jnyeyaa| kapole / kpol+ddi|231 surU "amuka-deze bhava: dezapaH, dezavizeSa-prasiddha ityarthaH /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ marwana 252 * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH pakArasya vakAre,1005 sU0 hinA saha prakArasya ikAre kayoli iti bhavati / nihitaH / nihita +si / 370 sU0 takAradvittve, 435 sU0 kapratyaye, 1100 sU0 svArtha apratyaye kApratyayasya ca lope, 1002 sU0 prakArastha ukAre,1015 sU0 selope nihisau iti bhavati / zvAsAnala-jyAlA-saMtaptaH / zvAsAnalajvAlA-saMtapta+si / 260 sU zakArasya sakAre, 350 sU0 ubhayatrApi vakAralope, 4 sU0 dvitIya-lakArasthasyAkArasya prakAre kA praya zabda: sama-pUrva ke upa-dhAtuna niSpannaH, ataHprastutasUtreNa sampUrvakataphdhAtoH sthAne jhalakka ityAdeze jhalakka na ta iti jAte, 645 sU0 akArasya ikAre,177 sU0 takAralo,sipratyaye,435 sU0 ka-pratyaye, 177 sU0 kakArasya lope, 1003 sU0 akArastha ukAre,1015 sU0 selope sAsAnala-jAla-bhAlavikAu iti bhavati / pApa-salila-saMsiktaH / vASpasalila-saMsikta+ si / 341 sU0 pasya hakAre,348 sU0 kakAralophe,360 sU0 ta kAratittve,435 mU0 ka-pratyaye, 1100 sU0 svArthe apratyaye, pratyayasya ca lope, pUrdavadeva bAha-salila-saMsittau iti bhavati / saMtapta jhalavikata ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa|| managamya paye prama nivartate yAvata / sozala-ripu-saMbhavasma karAH parivasAH tAvat / / 3 / / bhAvArtha:-premeti / lakSaNayA premapadAt premavatI-nAyikA gRhyte| kAcit dhemavatI nAyikA pradeza gantu-kAmasya svakIya-patyuH upade'nugamya-prAsthAnika dvipadAnugamanaM vidhAya yAvat-yasmin kAle nivartatepratyAvartate tAyat-tasmin kAle sA evaM pratIyate yathA sarvAzana-ripusaMbhavasya-sarvagaramAtIti sarvAzana:dhanhiH tasya ripuH zatruH sAgara ityarthaH / tasmAt saMbhavaH-utpattiryasya sa sarvAzana ripu-saMbhava:-candraH, tasya karA:-kiraNAH parivRttA:-pratyAvartitAH / nAyikAyAH saundayotizayaM dhyajyate / ...anugamya / kriyApadamidam / 1066 sU0 anugamyA'rthe abhaDavaMciu-zabdaH prayujyate / / dvi+ au| 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 609 20 zaMsA saha dvizabdasya ve ityAdeze, bAhulyena 237 sU0 vakArasya bakAre be iti bhavati / pare / pd+au| ityatra 619 sU0 dvivacanastha bahuvacane. 177 sU0 dakAralope,180 sU0 yakArazrutau,1024 sU0 zasaH sthAne iM ityAdeze gbaI iti bhavati / prema / preman na-si / ityatra 1069 sU0 rephalope,370 sU0 makArasya dvittve,11 sU0 nakAralope,1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope pemma iti bhavati / nivartate / nipUrvaka: vRtu-vRta nivartane / nivRt+te / saMskRtaniyamena niyat +teti jAte,177 sU0 yakAra lope,910 sU0 prakArAgame,350 sa0 rephasya lope,360 sa0 takArasna dvittve, 628 sU0 te ityasya ibAdeza nitai ini bhavati / yAvat / ayAdamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre,1077 sU0 vat ityasya makA re,1068 sU0 makArastha sthAne sAnunAsike bakAre jA3 iti bhavati / sazima-ripu-saMbhavasya / sarvAzana-ripu-saMbhava'+'is / 350 sU0 rephalope,360 sa0 vakAradvittve,260 sU0zakArasya sakAre,228 sU. nakArasya kAra.177 sU0 pakAralope,1009 sUisa: sthAne hI ityAdeze saNyAsa-riu-saMbhavahI iti bhavati / karAH / kara+jasa / ityatra 1015 sU0 jaso lope kara iti bhavati / parivRttAH / parivRtta / jas / 126 sU0 RkArasya prakAre,177 80 vakAralope, 1001 sU0 akArasya prakAre,1015 sU0 jaso lope pariasA iti bhavati / tAvat / adhyayapadamidam / 1077 sapreNa vat ityasya makAre, 1068 sa0 makArasya sAnunAsike vakAretAya iti bhavati / anugamya = abhaDasikha ityatra prastutasUtrastha prvRttijiitaa| habame lyAyate gaurI, gagane parjati meghaH / varSArAtri-pravAsinAM viSama saMkaTametad ||4||
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ in...AnnapriywRNA caturtha pAdaH * saMskRta-hindo TIkAdvayopesam * __ bhAvArtha:- kavicakAmuka barSatI nAyikA-virahAda duHkhI bhavannAha / yad yadA gagane-nabhasi mero garjati sadA hRdaye gaurI-priyA zalyAyate zalyamivAcarati, zalyamiva pauDayanIti yAvat / hetumAha-varSArAtri-pravAsinA-varSANAM rAtriH tasyAM ye pravAsinaH-pradezayAtrikA:, teSAM kApukAnAM kRte etada meghagarjana viSama-bhISaNaM saMkaTa-duHkhotpAdaka bhavatIti bhaavH| / hadaya+Di / ityatra 128 sa. RkArasya ikAre,177sa dazArasya yakArasya ca lope, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre himAda iti bhavati / zalyAyate / zalyAya+te / ityatra prastutasUtreNa zalyAya+te ityarthe khuzkai iti zabdaH prayujyate / gaurI ! gorI+si / ityatra 159 sA aukArasya pro. kAre, 435 sU0 kapratyaye,1100 svArthe iDa-(graDa)-pratyaye kapratyayasya ca lope,Diti pare'tyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1172 sa0 vI-(I)-pratyaye, Diti pare'nyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 seoSe goraDI iti bhavati / gagane / magana+Di / ityatra 177 sa0 dvitIyAkAralope,180 sa0 yakArabhutI,226 su0 nakArasya NakAre,1005 sa0 DinA saha akArastha ikAre gayaNi iti bhavati / garjati / gaje ghAtuH garjane / garja +tin / prastutasUtreNa garja+liva ityarthe ghaTukkA-zabdaH prayujyate / meghaH / medha+si / 187 sU0 prakArasya hakAre,1002 su0 prakArastha ukAre,1015 sU0 selope meha iti bhavati / varSA-rAtri pravAsinAm / varSA-rAtri-prabAsin / prAm / 1069 sa0 rephalope, 43 sU0 prAderakArastra prAkAre, 260 sU0 SakArasya sakAre,1069 sUtreNa punaH ubhayatrA'pi rephaloye,360 sU0 takAradvittve, 84 sa0 saMyoge pare hrasve,11 sUtramanusRtya samAse vAkya-vibhaktyapekSAyAmantyatvamanantyatvaca bhavati / tena pakArasya prAdibhUtatvAt 360 sa0 dvittvA'bhAve,95 sa0 sakArasthasya ikArasya ukAre,11 To nakAralope, 1100 sa0 svArtha prapratyaye, 1010 sU0 grAmaH sthAne haiM ityAdeze vAsA-ratti-pavAsugraha iti bhavati / viSamam / viSama+si / 260 sU0 SakArastha sakAre, 1001 sa0 akArasya prakAre, 1015 sU0 selope visamA iti bhavati / saMkaTam / saMkaTa+si / 195 sU0 TakArasya DakAre, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope saMkaDu iti bhavati / etad - eha prakriyA 1033 sUtre jnyeyaa| zalyAyate --khuDukkara, garjali dhuDakA ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| amba ! payodharI vanamayo nityaM mau saMmukha tisstthtH| mama kAntasya samarAGgaNake gajaghaTA bhavasthA pAnti // 5 // bhAvArya :-kAcinnAyikA nija-kaca-dAvyAdhikyaM vIkSya prAzcaryacakitA jAtAtaeva sAnijamAtaramevamuvAca he amba!-mAtaH mama payodharau-slanI,vanamayo-vanasadRzau dRzyete,yataH etI niyaM-sarvadA mama kAntasya sambhukhaM yathA syAttathA tiSThataH, pratidinaM mardane'pyetayoH kinidapi zaithilyaM na jAyate / kimbhUnasya kAntasya ? sAmarAGgaNaka-yuddhabhUmau tiSThataH, yuddhaM kurvata ityarthaH, yasya mama kAntasya sammukha gajaghaTA:-jAnA-hastinA ghaTA:-samUhA prapi bhavaravA yAnti-bhagnIbhUya palAyante / parantu svabhayorupari tasya prabhAvaH na kiJcidapi upalakSito bhvti| ataH madoya-stanAbhyAM siMhapuruSo'pi me kAntaH parAjita iti bhaavH| prmb!| ambA+si / ityatra 350 sa0 bakAralope,360 sU0 makAradvittve,1000 sa0 sAkAra. sya ikAre,1015 sU0 selope ammi! iti bhavati / pyossro| payaH-dugdhaM gharatIti payodharastau / payodhara +au / 177 sU0 yakAralope, bAhulyena 150 sU0 yakAra-zrutirna jAlA, 187 sU0 dhakArasya sthAne hakAre, 619 sU0 dvivacanasya sthAne bahuvacane, 1015 sU0 jaso lope paohara iti bhavati / vanamayo /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 prAkRta-vyAkaraNam caturthapAda vajjamaya + zrau / 1061 sU0 phlope 350 sU0 jakA radvitve, 1770 sU0 yakAralope zrApa bAhul 180 sU0 yakArabhUti jAtA, tataH vajjamaya + au iti jAte, 5 sU0 dIrgha sambho, 611 sU0 dvivacanastha bahuvacane, jaso lope va jamA iti bhavati / nityam / nitya +si / 284 sU0 tyasya cakAre, 360 sU0 cakAradvizve, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 0 selaoNye niz iti bhavati / yau / yad +yo / 245 sU0 yakArasya jakAre, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, : 1,540 sU0 jaya: sthAne Dit e ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope, abhIne pareNa saMyojye, 1081 sU0 uccAraNa- lAghave je iti bhavati / sammukham / kriyAvizeSaNamidam / sammukha + am / 23 sU0 makArasyAnusvAre, 187 sU0 khakArasya hakAre, 1015 sU0 zramo lope saMmuha iti bhavati / tiSThataH / SThAsthA gatinivRttau / sthA+ tas / 348 sU0 sakAralope, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 631 sU0 zranti ityasya nti ityAdeze 84 sUla saMyoge pare hrasve yanti iti bhavati / mama mahu, prakriyA 1050 sUtrasya prathamadalo jJeyA / kAntasya kanta ho", ityasya prakriyA 1050 sUtrasya prathamazloke jJeyA / samarAGgaNake / samarAGgaNaka + Gi / 84 sU0 saMyoge pare hrasve 177 sU0 kakAralope, 1005 sU0 GinA saha prakArasya ikAre samaraGgagai iti bhavati / gajaghaTAH / gajaghaTA+jas / 177 sU0 jakAralope, 180 sU0 yakArazrutau 195 sU0 TakArasya DakAre, 1001 sU0 zrAkArasya prakAre, 1015 sU0 jaso lope gayaghaDa iti bhavati / bhaktvA / bhanjo (bhaj) vinAze bhaj + ktvA / prastutasUtreNa bhabja ityasya bhaja ityAdeze, 1110 sU0 ktva: sthAne ija ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, jjhIne pareNa saMyojye bhajjita iti bhavati / athavA bhaj + ktvA ityatra 25 sU0 Da kArasyAnusvAre, 28 sU0 manusvAralope, 370 sU0 jakAradvitve 1110 sU0 ktvaH sthAne isa ityA deze, abhIne pareNa saMyojye bhajjiDa iti bhavati / manayA rotyA'pi padamidaM niSpannaM bhavati / yAnti / orang: gamane | yA + zranti / 245 sU0 prakArasya jakAre, 631 sU0 bhanteH sthAne nti ityAdeze, 84 sU0 saMyoge pare hrasve janti iti bhavati / bhavA bhajjaDa ityatra prastutasUtrasya pravRttitA / putreNa jAtena ko guNaH ? avaguNaH ko mRtena ? | yA [ yasmin jIvati ] paitRkI bhUmiH, Akramyato'yare ||6|| bhAvArtha:- putreNa jAtena ko guNaH ? zrathavA jAtasya putrasya mRtena ko'vaguNaH, apakRSTo guNaH:-hAni, nakospIti bhAvaH yataH yasmin putre jIvati sati yA paitRkI-pitRsambandhinI bhUmiH sthAnaM bhavati sA apareNa zatrujanena prAkramyate zrAtramyAcchidyate / yA puruSaH paitRkI bhUmyAdisampattimapi rakSitu nAlamasti tasya jIvitamaraNe tulye staH sa hi kApuruSo bhUmau bhArAyate, prataeva IdRzaH kula ghAtakaH puruSaH nindanIyo cikkaraNIyazcA'sti / putreNa / putra+TA / ityatra 1069 sU0 rephasya lope, 360 sU0 sakArasya dvitve, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre, sthAniyasvAt 1004 su0 prakArasya ekAre puroM iti bhavati / jAtena / jAta+TA / 177 sU0 takAralope, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre, sthAnivattvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre jAeM iti bhavati / kaH / krima+si / 10380 sU0 kimaH sthAne kavaNa ityAdeze, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selane kavazu iti bhavati / guNaH / guNa +si / 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 seloMpe guNa iti bhavati / apaguNaH / zrapaguNa +si / ityatra 231 sU0 pakArasya cakAre, pUrvavadeva avaguNa iti bhavati / mRtena / mRta+TA 131 sU0 RkArasya ukAre, 177 sU0 takAralope, 1013 sUTasthAne kAre, sthAnivastrAt 1004 sU0 prakArasya sthAne ekAre mue iti bhavati / yA yadu
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ For ".. -sale-.-.nha... - caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkA-dvayopetam * +si / 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 sU0 dakAralope, strItvAd prAp-(A)-pratyaye, 5 sa0 dIrghasandhau, 1015 sU0 selope jA iti bhavati / paitRko / paitRkI+si / 1093 sU0 paitRkI ityarthe bappokozabdA prayujyate, 1015 sa0 serlope cappIko iti bhavati / bhUmiH / bhUmi-+si / 1093 sU0 bhUmyarthe bhu. haDI-zabdaH prayujyate, pUrvavadeva seoye muMhI iti bhavati / prAkramyate / mApUrvakaH kramu kram ] dhAtuH aAkramaNe / prAkram + kya+te / prastutasUtreNa prAkamyate ityarthe cAmpiAI iti prayujyate / apareNa / apara +21 1 231 sU0 pakArasya vakAre, 1013 sU0 TAsyAne kAre,sthAnivattvAt 1004 sU0 akArasya ekAre avareNa iti bhavati / Akamyate-dhampibaI ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| hasAvajjalaM sAgarasya, satAvAna vistAraH | tRSAyAH nivAraNaM palamapi nApi para zabvAyate'sAraH // 7 // bhAvArtha:-sAgaronyoktyA kaJcid kRpaNaM dhaninaM prati kazcidAha-tat tAvajalam-sa mahAn jalarAzirityarthaH, tathA sa tAvAna vistAra:-mahAn vistAraH sAgarasya-samudrasya vidyate tathA'pyaso tRSAyAH-tRSitasya pipAsAyAH palamapi-kizcinmAvapi niSAeka-nivRtti mA'pi-naiva karoti, parakintu sAgaro'yamasAra-na vidyate sAro yasmin saH prasAra:-sArazUnyaH,vyarthamiti yAvat vAmbAyate-zabda karoti / ayaM bhAvaH sena dhanena ki yo na dadAti na bhukte| tatta prakriyA 1059 sUtre sheyaa| tAvat / tAvat + si / 428 sU0 vat ityasya Dit ettima ityAdeze, Diti pare'tyasvarAdelope,prajjhIne pareNa saMyojye, 1002 sU0 bhakArasya ukAre, 1015 sU0 selope tiH iti bhavati / bAlyenA'tra 84 sahasbona jAtaH / jAlam ! jala+si / 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selapijatu iti bhavati / sAgarasya / sAgara+Das / ityatra 177 sU0 gakAralope,150 sU0 yakArazrutau,1009 sU0 asaH sthAne ho ityAdeza,1051 sU0 uccAraNasya lAghave sAyarahoM iti bhavati / saH-so, prakriyA 1055 sUtre jnyeyaa| tAvAn / tAvat+si / 1078 sa0 vat ityasya Dit evaDa ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, prajjhIne pareNa saMyojye, 1002 sa0 prakArasya ukAre, 1015 sa0 selope tevaDa iti bhavati / bistaarH| vistAra--si / ityatra 316 sa. stasya thakAre, 360 sU0 thakAradvitve, 361 sU0 pUrvathakArasya takAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selepi vitthAra iti bhavati / tuSAyAH / tRSA + hus / ityatra 128 sU0 RkArasya ikAre, 260 sU0 SakArasya sakAre,1001 sa. prAkArasya prakAre,1021 sU0 usaH sthAne he ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNasya lAyave tisahe iti bhavati / nivAraNam / nivAraNa-+si / 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope nivAraNa iti bhavati / palam / pala+si / 1002 sU0 prakArasya ukAre, pUrvavadeva phlu iti bhavati / apivi, prakriyA 489 satre jJeyA |m / madhyayapadamidaM saMskRtasamamevA'pabhraze prayujyate / param / avyayapadamidam / 1081 sU0 param ityasya para ityAdeze para iti bhavati / zabdAyate / zabdaM karotIti / zabdAya dhvanikaraNe / zabdAya +te| prastutasUtreNa zabdAyate ityasya sthAne ghuTaai iti-zabdaH prayujyate / asAraH / prsaar+si| 1002 sa0 prakArasya ukAre, 1015 sa0 selopi prasAra iti bhavati / zadAyate-- ghuTaThuai ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / / * atha kR Adhi dhAtuoM ko khone vAlI Adeza-vidhi * apabhraMza-bhASA meM DukRJ (ka) Adi dhAtuoM ke sthAna meM jo prAdezAdi kArya hote haiM, aba sUtrakAra dvArA unakA nirdeza kiyA jA rahA hai| -
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNam caturthapAda: 1060 apabhraMza bhASA meM 'kriye' isa kriyApada ke sthAna meM kI yaha pradeza vikalpa se kiyA jAtA hai / jaise-- 256 sato bhogAn yaH pariharati tasya kAntasya balijiye / tasya vaMbenAsvi muNDitaM yasya svatvATaM zIrSam ||1|| arthAta --- jisa ne vidyamAna (samprApta) bhogoM (bhogya padArthoM) kA parityAga kara diyA hai, usa kAnta (zrItama) ke maiM balihArI jAtI hai| jisa kA sira khallATa (gaMjA) hai, use to daiva (bhAgya) ne hI fuse fkayA huA hai / yahAM para kiye isa kriyApada ke sthAna meM kI ( karatI hU~) yaha grAdeza vikalpa se kiyA gayA hai| Adeza ke prabhAvapakSa meM sAdhyamAna avasthA vAle kriye isa saMskRta zabda kA bali kriye sujanasya bali kija suNa ( maiM sujana zreSTha manuSya ke balihAra jAtA hUM) yaha rUpa banatA hai| yahAM para eka prazna upasthita hotA hai ki vRttikAra ne sAyamAna avasthA kA jo ullekha kiyA hai, isakA kyA abhiprAya hai ? uttara meM nivedana hai ki dhAtvarthaM do prakAra kA hotA hai| eka siddhAvasthApanna dUsarA sAdhyAvasthApanna | sAdhyAvasthApana ko sAdhyamAnAvasthApana bhI kahA jAtA hai| liGga aura saMkhyA ke pranvaya ( sambandha ) se yukta kRdanta prayoga siddhAvasthApanna ghAtvartha kahalAtA hai| jaise -- pAka ( pakAnA ), paTana ( par3anA) Adi kRdanta zabda liGga aura saMkhyA ke anvaya se yukta hote haiM / inameM pulliGga, strIliGga yA napuMsaka koI na koI liGga avazya rahatA hai tathA eka vacana, dvivacana Adi saMkhyA bhI pAI jAtI hai / ataH ye zabda siddhAvasthApanna kahe jAte haiN| isake viparIta, jo dhAtvartha kRdanta na ho, liGga zrIra saMkhyA ke pratyaya se bhI yukta na ho vaha sAdhyAvasthApanna mAnA gayA hai / jaise-pacati (vaha pakAtA hai)| yaha tiGanta zabda kRdanta nahIM hai / tathA pulliGga zrAdi dharmoM se bhI rahita hai| isalie ise sAbyamAnAvasthApanna kahA jAtA hai| isI prakAra "kriye" yaha kriyApada bhI tiGanta hone se pustva bhAdi dharmoM se rahita hai| ataH yaha sAdhyamAnAvasthApanna zabda svIkAra kiyA gayA hai| isa dRSTi ko prAge rakhakara vRtikAra ne - sAdhyamAna avasthA vAle kriye isa saMskRta zabda kA ullekha kiyA hai| 1061 - apabhraMza bhASA meM paryApta ( paryApta hone kA bhAva, samartha, tRpti) artha meM bhU dhAtu sthAna meM yaha pradeza hotA hai| jaise pratigatvaM yatstanayo: Hee na khalu lAbhaH / afa ! yadi kathamapi truTivezana praghare prabhavati nAthaH // 1 // arthAt hai sakhi ! stanoM kA pratituGgatva (adhika UMcAI) lAbhadAyaka nahIM hai, kintu hAnikAraka hai, kyoMki mere prItama kaThinAI ke sAtha tathA derI ke sAtha hI ghara (nIce kA hoMTha ) taka pahuMcane meM samartha ho pAte haiN| bhAva yaha hai ki stanoM kI adhika UMcAI ke kAraNa hI prItama ke lie gradhara cumbana karanA bhI kaThina ho gayA hai / yahAM para paryAvyarthaka sU dhAtu ke sthAna meM huva yaha Adeza karake prabhavati kA pahucca (vaha samartha hotA hai, vaha tRpta hotA hai) yaha rUpa banAyA gayA hai| 2012 - apabhraMza bhASA meM brUg (yU) dhAtu ke sthAna meM buba yaha Adeza trikalpa se hotA hai / jaise-- mUla subhASitaM kimapi hAsi ki pi (kucha bhI subhASitasundara ukti kahIM yahAM para gUgu dhAtu ko bruva yaha pradeza vikalpa se kiyA gayA hai| Adeza ke abhAva pakSa meM
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 257 yada samasyA zakutiH sthitaH puna zAsana uktvA / tadA'haM jAnAmi eSa hariH yadi samAprataH uktvA // 1 // arthAta-duryodhana abhimAnapUrNa bhASA meM bolatA humA kahatA hai ki mere sAmane itanA kaha kara zani baiTha gayA,phira duzzAsana bhI itanA bola kara baiTha gayA,kintu taba jAna yadi mere prAge yaha kRSNa bhI pUcha kaha kara dikhAe ? athIta zrI kRSNa kA mere sAmane bolane kA sAhasa nahIM hai| yahAM para-uvAloppiNu tathA bodhi (kahakara) ina padoM meM g dhAtu kA prayoga kiyA gayA hai, kintu vaikalpika hone ke kAraNa prastuta sUtra se ise dUdha yaha prAdeza nahIM ho skaa| 1063 apaza-bhASA meM va dhAtu ke sthAna meM 'yuja' yaha prAdeza hotA hai / jaise---- majali ==bubai (vaha jAtA hai), 2-ajisvA=ppi, vujepiNu (jAkara) yahA~ para aj dhAtu ko buna yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1064-~-apabhraMza bhASA meM hama-dhAtu ke sthAna meM 'prassa'yaha prAdeza hotA hai| jaise-pazyati prassadi (vaha dekhatA hai| yahAM para dRz dhAtu ko prassa yaha mAdeza kiyA gayA hai| 1065-apabhrazaM bhASA meM graha, dhAtu ke sthAna meM 'gRNha' yaha prAdeza hotA hai| jaise--pagahotyA vratam = paDha guNheppiNu tu (vata ko grahaNa karake paDho) yahAM para graha, dhAtu ke sthAna meM gRha yaha mAdeza kiyA gayA hai| 1066-apabhraMza bhASA meM takSi Adi dhAtuoM ke sthAna meM 'zolla' Adi prAdeza hote haiM / jaise yaa ythaa raag laaN e ydhi saadhn| tathA jagati gauH makhamalasya saMzava kimapi alapspata ||shaa prayata-yadi tIkSNa zastroM ko lekara candramA prapanI kiraNoM ko takSaNa kareM candramA panI zele to hI vahA candramA ] gaurI[gauravaNaM vAlI nAyikA yA ziva-patnI pArvatI] ke mukha-kamala kI kucha [thor3I sI samAnatA ko prApta kara sakatA hai / arthAta---gaurI kI sundaratA ke sAmane candramA kA saundarya nagaNya hai| yahAM para pratikSiSyata- chorilajjantu (takSaNa kiyA jAe) isa pada meM prastuta sutra se takSidhAtu ke sthAna se cholla yaha Adeza kiyA gayA hai| vRttikAra pharamAte haiM ki sUtrokta tasyAdInAm' isa pada meM paThita dhAdi-pada se bezIya prAkRta-bhASAmoM meM jo-jo bhI kriyA-bacana upalabdha hote haiM, una saba ke udAharaNa bhI grahaNa kara lene caahieN| jaise ghaTakaH pUrNIbhavati svayaM mUgdhe ! kapole mihitaH / vAsAnala-cAlA-saMtaptaH bApa-salila-saMsiktaH // 2 // arthAta he mugdhe ! (he sundari ! ) kapola para rakhA hudhA kaMkaNa zvAsarUpI agni-jvAlAmoM se saMtapta tathA azru-jala se saMsikta (sIMcA huA) ho jAne ke kAraNa apane Apa hI cUrA-cUrA ho rahA hai| yahAM para zvAsAnala-vAsA-saMtaptaH isa samasta pada meM paThita saMtapta isa kriyApada ke sthAna meM jhalakka yaha prAdeza kiyA gayA hai / dUsarA udAharaNa anugamya hai pade prema nivartate yAvat / sazima-ripu-saMbhavasya karA: paribalAH tAvat / / 3 / / arthAta yo kadama pIche cala kara prema [premavatI nAyikA] jisa samaya vApisa lauTa rahI thI
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdA to usa samaya aise pratIta ho rahI thI,jaise sarvAzana ripu-saMbhaya candramA) kI kiraNeM vApisa lauTa gaI haiN| marthAt nAyikA kA raMgarUpa candrakiraNoM jaisA tejasvI thaa| yahAM para 'anugamya' isa kriyApada ke sthAna meM prastutasUtra se-'bhavaMcita' yaha prAdeza kiyA gayA hai| tIsarA rakhAharaNa havaye zalyAyase gaurI, gagane garjati meghaH / varSA-rAtri-pravAsinAM viSama saMkaTameta // 4 // arthAta-pAkAza meM medha garaja rahA hai, hRdaya meM gaurI sandarI kA zalya-kAMTA vedanA kara rahA hai| sacamuca pravAsiyoM [pradeza meM yAtrA karane vAloM ke lie varSA kI rAtri baDI saMkaTa maya hotI hai ! yahAM para mAlyAyateM isa kriyApada ke sthAna para 'khuTukkaI' yaha mAdeza kiyA gayA hai| tathA 'garjati' isa kriyApada ke sthAna para 'ghuDakaI yaha Adeza kara rakhA hai| cauthA udhAharaNa ____ amba ! payoSaro dhanamamau misrya yo sammukhaM tisstthtH|| mama kAntasya samarAhagarAke gajaghaTAH bhasvA yAnti // 5 // arthAta-jisa mere kAnta-prItama ke sAmane raNabhUmi meM hAthiyoM ke jhuNDa bhI hAra kara bhAga jAte haiM,usa ke sAmane bhI ye stana vaise hI khaDe rahate hai| ataH he mAlamire ye stama vajamaya pratIta ho rahe haiM. yahAM para prastutasUtra ke dvArA 'bhajo (bhaja) isa dhAtu ke sthAna para 'bhAja' yaha prAdeza kiyA gayA hai / pAMcavoM udAharaNa-- putreNa jAsena ko guNaH apaguNaH ko mRtena ? / yA paitakI samiH Akramyate'pareNa // arthAta-usa putra ke paidA hone se kyA lAbha hai ? tathA usake mara jAne para bhI.kyA hAni ho sakatI hai ? jisa ke hote hue paitRko bhUmi dUsare se AkrAnta ho jAtI ho| - yahA~ Aphampate isa nartha meM campijjaI isa kriyApada kA Adeza kiyA gayA hai / chachA udAharaNa tattAvat jalaM sAgarasya, sa tAvAn vistaarH| saSAyAH nivAraNaM palamapi, nApi para zabdAyate'sAraH / / 7 / / prarthAta- sAgara meM itanA mahAna jala hai aura isakA itanA vizAla vistAra hai, tathApi yaha pyAse kI thor3I sI tRSA kA bhI nivAraNa nahIM kara sakatA aura vyartha hI zabda kara rahA hai / yahAM para 'zambAyate' isa kriyApada ke sthAna meM dhudAi yaha prAdeza kiyA gayA hai| * atha kA''viyajanAnAM gA''AdezaviniH* 1067 anAdau svarAvasaMyuktAnAM ka-kha-ta-tha-pa-phAM g-dh-v-dh-b-maaH|8|4 / 366 / apabhraze'padAdau vartamAnAnAM svarAtpareSAmasaMyuktAnAM ka-kha-ta-tha-pa-phA sthAne yathAsaMkhyaM ga-ghada-dha-ba-bhAH prAyo bhavanti / kasya gH|| jaM viTThau~ soma-gahaNu prasaihi hasiu~ nisaGaku / pina-mANusa-vicchoha-garu gili gili rAha! mayaku // 1 // ammIe ! satthAvatthehi sudhi cintijjai mANu / pie biThe hallohaleNa ko khemai appANu ? // 2 //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANIMAwaamailon Ad'AAPIMAHAANIA RturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * ta-tha-pa-phAnA da-dha-ba-bhAH / savadhu kerapiNu kaSidu maI tasu para samalau~ jammu / jAsu na cAu, na cArahaDi, na ya pamhaTTau dhammu // 3 // anAdAviti kim ? sabadhu kareppiNa / atra kasya gatvaM na bhavati / svarAditi kim ? gili gili rAhu ! mayaDa ku / prasaMyuktAnAmiti kim ? ekkahi prakkhihi sAvaNu [357,4] prAyo'dhikArAt kavacinna bhavati / __jai ke i pAvIsu piu akimA kuDa karIsu / pANita... navaha sarAvi jina savvaGga paisIsu // 4 // una kaNimAru paphullinAu knycnn-knti-pyaasu| gorI-vayaNa-viNijjinau naM sevaI vaNa-vAsu // 5 // 1068-mo'nunAsiko yo vA / 8 / 4 / 367 / apabhra ze'nAdI vartamAnasyA'saMyuktasya makArasya anunAsiko vakAro vA bhavati / kalu, kamalu / bhava'ru, bhamaru / lAkSaNikasyA'pi / jiveM / tivaM 1 jeveM / teva~ / anAdAvityeva / mayaNa / asaMyuktasyetyeva / tasu para sabhalau ja. mmu [366,4] / 1066-vA'dho ro luk / 8 / 4 / 398 / apabhraze saMyogAdadho vartamAno repho lug vA bhavati / jai ke i pAvIsu piu [396,4] 1 pakSe / jai bhaggA pArakkar3A to sahi ! majhu priyeNa [376,4] / 1070-abhUto'pi kyacit ||4|36haa apabhraze kvacidavidyamAno'pi repho bhavati / vAsu mahArisi eu bhaNai jai sui-satyu pmaannu| __ mAyaheM calaNa navantAhaM vivi divi gaGgA-hANu // 1 // kvaciditi kim ? vAseNa vi bhAraha-khambhi baddha / 1071-ApadvipatsaMpadA dH|8|4|400 / apabhraze pApad, vipad ,saMpad ityeteSA dakArasya ikAro bhavati / "araNau karantaho purisaho prAvaha zrAvai"1 vivai / saMpana ! prAyo'dhikArAt / guNahi~ na saMpaya kitti para [335,4] / * atha kAbdi-vyaJjanAnAM gAdizyajanAdezanidhiH * apabhraMzabhASAyAM ka, kha, ta, tha,pa,pha ityAdi-vyaJjanAnAM sthAne gakArAdayaH ye prAdezA saMjAyante, tAn pradarzayati vRttikAraH / yathA--- 1067-kasya gaH / apakSabhASAyAM kakArasya sthAne gakArI bhavati / yathA--- yad dRSTaM soma-grahaNamasatIbhiH tivA] hasitaM nizaMkam / priya-mAnuSa-vikSobha-karaM gila gila rAho ! mRgAthAm // 1 //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNa caturthapAdA bhAvArtha:- asobhiH kulaTAbhiH nArIbhiH yat somapAm- somasya candrasya grahaNaM prasanaM, rahucandra-sammilanaM vASyaM tadA tAbhiH nizzaMka- zaMkAyAH nirgataH tadiva nizaMka yathecchaM yathA syAttathA hasitam candrasya upahAso vihitaH / kimutrastAH he rAho ! mRgAm-mRgo'Gka -koDe yasya saH prathavA mRgaH kaH cinhaM yasya saH taM candraM gila mila-yasa grasa, candrasanaM kuru iti yAvat / yatohyayaM candraH asmAdazAnAM kRte duHkhayaH grataH etasya grasanameva varam / kimbhUtaM candram ? priya-mAnuSa- vikSobha karam, priyAzca te mAnuSAH janAH te prathamAnuSAH teSAM viyoge yaH vikSobhaH-- vyAkulatvaM saM karotIti priyamAnuSavikSobhakaraH tam / lokadarzana bhayA upapatiH prakAze rantumnoTsahate, apitu bhItimApnoti anta nihite ca nizAkare jAtAndhakAratayA saH nizzaMkarasyatIti bhAvaH / 260 mad, prakriyA 1061 sUtre jJeyA dRSTam / dRSTa+si / 128 sU0 RkArasya ikAre, 305 sU0 Tastha sthAne ThakAre, 360 sU0 ThakAradvive 361 sU0 pUrva ThakArasya TakAre, 435 sU0 svArthe ka-pratyaye, 177 sU0 kakAralope, 1025 sU0 prakArasya sthAne ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave, 1015 sU0 seloMpe biTu iti bhavati / soma-grahaNam / somagrahaNa +si / ityatra 1069 sU0 rephalope, 360 sU0 kAradvitve, 1002 sU0 prakArasya ukAre, seloMpe somAha iti bhavati / asatIbhiH / prasatI + bhikSu / 177 sU0 takArasya lope, 1001 sU0 IkArasya ikAre, 1010 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave zrasahi iti bhavati / hasitam / hasita+si / ityatra 177 sU0 takAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 514 sU0 serbhakAre, 23 sU0 makArasyA'nusvAre, 1082 su0 uccAraNastha - vAgha hasita iti bhavati / niHzaMkam / nizzaMka+as / 340 sU0 sakAralope, bAhulyena 430 ikArasya dIrghAbhAve, 260 sU0 zakArasya sakAre, 30 sU0 pranusvArasya varNAntye, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 zramo lope misa iti bhavati / priya-mAnuSavikSobha karam / priya-mAnuSa - vikSobhakara + am / 1069 sU0 rephasya lope 177 sU0 yakArasya lope, 228 sR0 nakArasya NakAre, 260 sU0 Sa kArasya sthAne sakAre 20 sU0 kSasya chakAre, 360 sU0 chakAradviskhe, 361 sU0 pUrvakArasya cakAre, 187 sU0 bhakArasya hakAre, 1067 sU0 kakArasya bhakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 mAsa iti bhavati / fre | gila dhAtuH vigalane / gila + hi / ityatra 1058 0 hi ityasya ikAre, prabhIne pareNa saMyojye gili iti bhavati / rAho || rAhu+si / 1015 sU0 sela rAhu ! iti bhavati / mRgAGkam / mRgAGka + zram / 126 sU0 RkArasya prakAre, 177 sU0 ga kAralope, 180 sU0 yakAraka sU0 saMyoge pare hrasve, 100 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 zramo lope maiku iti bhavati / priya-mAnuya vikSobha karam - pitra- mANUsa vicchohAra ityatra pra stutasUtreNa kakArasya sthAne gakAro jAtaH / khasya ghaH / sAmprataM prastutena (1067) sUtreNa khakArasya sthAne ghakAro vidhIyate / yathA---- lope efore ! exterere: sukhena cintyate mAnaH / priye dRSTe vyAkulatvena kazvetate zrAtmAnam ? ||2|| bhAvArtha :- he ambike !-mAtaH ! sukhane-sukhapUrvakaM svasthAvastheH, svasmin tiSThatIti svasthA avasthA yeSAM te svasthAvasthAH taH, svasthapitarityarthaH, mAno'haGkAraH citte, paraMtu priye de sati tadAgamana janita prasannatAitirekena vyAkulatvena AtmAnaM kaH tate jAnAti ? na koItyarthaH / ambike / / ambikA+si / ityatra 350 sU0 bakArasya lope, 360 sU0 makArasya dvitve 177 sU0 -
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdA saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 261 kakAralope, 530 sa0 prAkArasya ekAre, 1015 sU0 selope mammie ! iti bhavati / svsthaavsyaiH| svasthAvastha+bhis / 350 sa0 saMyukta-vakAralope, 348 sU0 ubhayatrApi anAdi-saMyukta-sakAra-lope, 360 sU0 ubhayatrApi thakAradvittve, 361 sU0 ubhayatrApi pUrvakArasya takAre, 504 sa0 akArastha ekAre, 1018 sa0 bhisaH sthAne hi ityAdeze satyAvaha iti bhavati / sukhena / sukha-+TA / prastutasUtreNa khakArasya dhakAre, prayogadarzanAt 360 sU0 ghakArastha dvittvAbhAve,1000 sU0 prakArasya ikAre, 1014 sU0 TApratyayasya sAnunAsike ekAre, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1000 sU0 ekArasya ikAre sudhi iti bhavati / vinsyate / citIcintAyAm / saMskRtaniyamena cint+kya+se iti jAte, 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, ajhone pareNa saMyojye, 628 sU0 te ityasya icAdeze cintimA iti bhavati / mAmaH / mAna+si / 228 sU0 nakArasya NakAre, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope mAzu iti bhavati / priye / priya +Di / ityatra 1069 sU0 rephalope, 177 sU0 yakAralope, 1005 sU0 DinA saha akArasya ekAre pie iti bhavati / dRSTe / dRSTa+ki / 128 sU0 RkArasya ikAre,305 sU0 STasya sthAne ThakAre,360 sU0 ThakAradvitve,361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre,1005 sU0 DinA saha akArasya ekAre di? iti bhavati / vyAkulatvena / vyaakultv+ttaa| 1093 sU0 vyAkulatvA'rthe hallohala-zabdaH prayujyate, 1013 sU0 TApratyayasya NakAre, sthAnivasvAt 1004 sU0 akArasya ekAre hallohaleraNa iti' bhavati / kaH / kim + si / 560 sU0 kima: sthAne ke ityAdeze, 1003 sU0 prakArasya prokAre,1015 sa0 selapi ko iti bhavati / tte| citaapitaasaavdhaantaayaam| cit+te| 1000 sU0 ikArasya ekAre, 910 sU0 prakArasyAgame, 177 sU. takArasya lope,628 sU0 te ityasya icAdeze nepAi iti bhavati / AtmAnam / pAtman +am / 322 sU0 ramasya sthAne pakAre, 360 sU0 pakArasya dvittve, 84 sU0 saMyome pare hasve,545 sU0 man ityasya prANa ityAdeze,prajjhIne pareNa saMyojye, 1002 s0 akArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope appAraNa iti bhavati / sulena-sudhi ityatra prastutasUtreNa khakArasya ghakAro jAtaH / s-th-p-ph-naav-dh-b-bhaaH| prastutasUtreNa yathA takArasya sthAne dakAro bhavati, tathA thakArasya sthAne dhakAroM bhavati / evameva pakArasya bakAraH, phakA rasya ca sthAne bhakAro bhavati / etadeva pradarzayati vRtikAraH / yathA--- zapathaM kRtvA kapita mayA sasma para saphala janma / yasya na tyAgaH, na cArabhaTI, na ca prabhuSito dharmaH // 3 // bhAvArtha:-zapatha-praNaM kRtvA mathA kathitaM bhaNitam, yata para-kevalaM tasya eva janma saphalam-phalena saha vartamAna saphala vidyate, yasya tyAgaH na pramuSita:-na naSTaH, yasya ca ArabhaTI--sAhasaH, puratA, na naSTA, tathA yasya va dharmaH kartavyaparAyaNatA na naSTo bhavati / yAvajjIvana tyAma-zauyaM-yutaiH, kartavyaparAyaNezca' mA yamiti yAvat / zapathaM vidhAya bacmi yat teSAmeva narANAM janma saphalaM jagati bhavati, yaiH puruSaH dAna datta, yeSAM sAhasaH dharma-saMrakSakaH janagaNa-kalyANakArakazca vidyate, yaizca dharmo na parityaktaH, te eva prANi: jIvitAH santIti bhaavH|| ___ ApaNam / zapatha pam / ityatra 260 sU0 zakArasya sthAne sakAre,prastutasUtreNa pakArasya bakAre, thakArasya ca dhakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 pramo lope sabadhu iti bhavati / kRtvA / DukA [ka] karaNe + kamA / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze,1111 sU0 karavaH sthAne epiNu ityAdeze,10 sU0 svArasya lope,prAjhIne pareNa saMyojye karepitu iti bhavati / kathitam / kathita+si /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pop u TIARLonym -~ y av-.An/heatrakar.... viya.Vvvvr . * prAkRta-vyAkaraNama* caturthapAdaH prastutasUtreNa thakArasya dhakAre,takArasya ca dakAre,1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope kapitu iti bhavati / mayA / asmad +ttaa| ityatra 1048 sa0 TApratyayena saha asmadaH sthAne maI ityAdeze maI iti bhavati / tasya / tad + isa / 11 sU dakArasya lope, 1009 sU0 sa: sthAne su ityAdeze sasu ili bhavati / param / avyayapadamidam / 1089 sU0 parama ityasya sthAne para ityAdeze para iti bhavati / saphalam / saphala+si / prastutasUtreNa phakArasya bhakAre,435 sU0 svArtha pratyaye,177 sU0 kakA ralope, 1025 sU0 prakArasya uM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNastha lAghave, 1015 sU0 selo pe sabhala iti bhavati / janma / janmana+si / 332 sU0 masya sthAne makAre, 360 su0 makAradvitve, 11 sU0 nakAralope, 1002 sU0 akArasya sthAne ukAre, 1015 20 serlope jambhu iti bhavati / yasya jAsu,prakriyA 1021 sUtrasma prathamazloke jnyeyaa| na / avyayapadamidam / saMskRtasamamevAupabhraze prayujyate / tyAgaH / tyAga+si / 284 sU0 tyasya cakAre,173 sU0 gakAralope,1002 sU0 prakArastha ukAre, selapi pAu iti bhavati / cha / avyayapadamidaM saMskRta-tulyamevA'pabhraze prayujyate / *aarbhttii| prArabhaTI+si / 187 sUka bhakArasya hakAre, 195 sU0 TakArasya DakAre, 1001 sU0 IkArasya ikAre, 1015 sU0 selope AraDi iti siddham / ca Arahadi ityatra 5 sUtrepaNa dIrghasandhau cArahari iti bhavati / / avyayapadamidam / 177 sU0 cakArasya lope,150 sU0 yakArasya zrutIya iti bhavati / pramuSitaH / pramuSita+si / 1026 sa0 [athavA 9021 sUtreNa] pramuSitasya sthAne pahuTa ityAdeze, 1000 sU0 ukArasya prakAre 1100 sU0 svArthe apratyaye, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope pamhaTa u iti bhavati / dhrmH| dharma+si / 350 sU0 rephalope. 360 sa0. makAradvitve, 1002 sala akArasya ukAre, 1015 sU0 selope dhammu iti bhavati / zapatham sabadhu, kathitam kadhi, saphalam labhala isyatra prastutasUtrastha pravRttiAMtA pranAmAvati kim ? anAdi-bhUtAnAmeva kakArAdiSyajanAnAM sthAne gakArAdivyajanAni bhavanti, nAnyathA / yathA--ApathaM kRsvA-sabadhu kareSiNu, prakriyA prastutasUtrasya tRtIyazloke samavalokanIyA / atra kakA rasyAdibhUtattvAt makAro na jAtaH / svarAviti kim ? svarAtpara-batinAmeva kakArAdivyajanAnAM gakArAdivyamsanAni bhavanti, nAnyathA / yathA--gila gila rAho! magAukam-gili gili rAhu ! mayaDaku, prakriyA'syaiva sUtrasya prathamazloke jJeyA / mayA ityatra kakArasya svarAtparatvAbhAvAt gakAro na jAtaH / asaMyuktAnAmili kim ? saMyoga-zUnyAnAmeva kakArAdivyajanAnAM gakArAdivyajanAni bhavanti, nAnyathA / yathA-ekasmin akSiNa bhAkaraNa: ekkahiM akhihiM sAvaNu, prakriyA 1028 sUtrasya dvitIyazloke zeyA / ehi,pravihi ityatra kakArasya saMyuktatvAd gakAro na jAtaH / tathA svakArasthA'pi ca saMyuktatvAt prakAro na jAtaH / prAyo'dhikArata vavinna bhavati / prastuta sUtre 100 sUtrataH prAyaH ityasya padasthA'nuvRttirAyAti, ataH kacit kasmiricat sthale prastutasUtrasya pravRttina jAyate / yathA---- yadi kathaMcit prApsyAmi priyamakataM kautukaM kariSyAmi / pAnIyaM navake zArAve, yA sarvAiNa pravezyAmi / / 4 / / bhAvArtha:-kAcinnAyikA nijanAyaka prati snehA''dhikyaM saMsUcayati / yathA-yadi kapaMcitakenApi prakAreNa priyaM nijakAntaM prApsyAmi nijapAvatinaM kurvAni tadA'haM akRtaM na kRtam, prakRtam.. apUrva kautuka kutUhalotpAdaka kimapi kRtya kariSyAmi / pathA--navaka-nUtane zarAve mRNmayabhAjanavizeSa .. koSeSu pArabhaTI-zudA mRtyavizeSa, sAhase, roga-bhayAnaka-dhIra-rasa-vivecA vRttau ca prayujyase /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ MANIRAMMAun.newsmpurana caturthapAda: * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * pAnIyaM jalaM sarvAGgaNa sarveSAmaGgAnAM samAhAraH iti sarvAGgam , tena sarvAGgena pravezaM karoti, evameva ahamapi nijakAnte sarvAGgiNa pravakSyAmi, kAntAya sarvasvamapi samarpayiSyAmIti bhAvaH / yadi jAi,prakriyA 1055 sUtre jeyaa| katham keve,ityasya prakiyA 1014 sUtrasya prathama-zloke jnyeyaa| cit / avyayapadamidam / ityatra 177 sU0 cakAralope,11 sU0 takAralope / iti bhavati / prApsyAmi / prapUrvaka prAp-la-(mA)-dhAtuHprAptau / prApa+sya+miva / 1069 sU0 rephasya lope,910 sa0a. kArAgame,231sU 0 pakArasya sthAne vakAre,1020 sU0 akArasya IkAre,1056 sU0 sthasya sakAre, 1056 sU0 miva: sthAne uM ityAdeze,10 sa0 svarasya lope,prajmIne phreNa saMyojye pAvosu' iti jAte, bAhulyena anusvArasya lope pAvIsa iti bhavati / priyam / priy+am| ityatra 1069 sU0 rephalope, 177 sU0 akAralope,1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sa0 pramo lope piu iti bhavati / akRtam / prakRta+am / 128 sU0 RkArasya ikAre, 177 sU. takAralo, 1001 sa0 prakArasya prAkAre, 1015 sU0 pramo lope aphimA iti bhavati / prastutasUtre prAyo'dhikArAdatra kakArasya makAro na jAtaH / kautukam / kautuka-am / ityatra 1093 sU0 kautukArthe koDa-zabdaH prayujyate,84 sU0 saMyoge pare hrasve,1015 sU0 pramo lope kuDu iti bhavati / kariSyAmi / DukRJ (kR) ka raNe / kR+sya+min / 905 sU0 RkArasya para i. tyAdeze, 1000 sU0 dvitIyasya prakArasya IkAre, 1059 sa0 syasya sakAre,1056 sU0 mivaH sthAne uM ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, bAhulyena anusvArasya lope karIsa iti bhavati / pAnIyam / pAnIya+si / 228 sU0 nakArasya NakAre, 101 sU0 IkArasya ikAre, 177 sU0 yakArasya lope,1002 sa0 akArasya ukAre,1015 sU selopa pAsija iti bhavati / navake / navaka+ chi| 177 sU0 kakAralopa, 1005 sa0 hinA saha prakArasya sthAne ikAre, bAhulyena 10 sa0 svarasya lopAbhAve nabai iti bhavati / zarAve / zarAva+Di 260 sU0 zakArastha sakAre, pUrvavadeva sarAva iti bhavati / yathA-jivaM,ityasya prakriyA 1056 sUtre jJeyA / sarvAGgaNa / sarvAGga+TA / ityatra 350 sU0 rephalope,360 sa0 vakAradvittve,84 sa0 saMyoge pare hrasve,1013 sadAsthAne'nusvAre,anusvArasya sthAnivattvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre samvana' iti bhavati / pravakSyAmi / prapUrvaka: viz-dhAtuHpraveze / praviz + sya+min / ityatra 1069 sU0 rephalope,177 sU0 yakAralope,260 sU zakArasya sakAre, 910 sa0 dhAtorante'kArAgame,1000 sU0 dvitIyasya prakArasya IkAre, 1051 sU0 syasya sthAne sakAre, 1056 sU0 mivaH sthAne u ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope,ajjhIne pareNa saMyojye, bAhalyena anusvArasya lope paisIsu iti bhavati / akRtam akiA ityatra prastutasUtrasya prAptirAsIt kintu prAyodhikArAt kakArastha gakAro na jaatH| pazya kaNikAra: praphullitakaH, kaamcn-kaanti-prkaashH| gaurI-vacana-vinijitaka:, iva sevate vanavAsam ||shaa bhAvArtha:---gauryAH saundayo'dhikyaM knnikaar-pusspennotprekssyte| he sakhi sthametatpazya yaskaNikAra:puSpavizeSaH (kanera iti nAgAma) gaurImukhasaundaryeNa parAjito bhUtvA khinnamanAH iva banavAsambanasya vAsaH, te sevate / kimbhUtaH kaNikAraH? praphullitakaH, prakarSeNa vikasitaH, punaH kimbhUtaH ? kAmamakAnti-prakAzaH, kAJcanasya-suvarNasya kAnti:-dIptiH, tadiva prakAzo yasya sH| punaH kimbhUtA ? gaurIbavana-binijitakaH, gauryA:-sundAH badana mukhaM tena vinijitakA-parAjitaH / paramasaundaryasampanno'pi kaNikAraH gaurImukhasaundaryA'tiyAyena parAjitaH sam salajjaH vanamAzrita iti bhAvaH /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ vvvvvvwsnrnniw..nxn. * prAkRta-vyAkaraNam * caturtha pAdA pazya / dRzira(dRza)darzane / dRza+hi / saMskRtaniyamena pazya iti jAte / 482 sU0 pazyArtha usa READyapadaM pagRlagate / kaNikAra: / kaNikAra+si / 350 sU0 rephalope, bAhulyena 360 sU0 NakAradvisvAbhAve,177 sa0 antima-kakAra-lope, 1002 sa0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selopa kaNimA iti bhavati / praphullitakaH / praphullitaka+si / ityatra 1069 sa 0 rephalodhe, 1067 sUtre prAyo'dhikArAkSatra phakArasya sthAne bhakArona jAtaH, 177 sa0 takArasya kArasya ca lope. 1002 sa0akArastha ukAre,1015 sa0 selIpe pahilAja iti bhavati / kAma-kAnti-prakAzaH / kAJcana-kAnti-prakAzana si| 24 . ubhayatrApi saMyoge pare hrasve,228 sa0 nakArasya kAre,350 sa0 relopa, 177 sU0 kAralope, 150 sa0 kArasya zrI.260 sa0zakArasya sthAne sakAre.1002 sa0 prakArasya ukAre selope kaNa-karita-payAsu iti bhavati / prastutasatre prAyo'dhikArAdatrA'padAdo vartamAnasya kakArasya makAro nAbhUd / paurI-vana-vinijitakaH / gaurI-badana-vinijitaka+si / ityatra 159 20 aukArastha prokAre, 177 sU0 dakAralope, 180 sU0 yakArazrutau, 228 sU0 ubhayatrA'pi nakArasya NakAre, 350 sa0 rephalope, 360 sU0 jakAradvittve, 177 sU0 takArasya kakArasya ca lope, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selope gorI-kyala-viriNama iti bhavati / atrApi prastutasUtre prAyoadhikArAt kaMkArastha gakAro na jAtaH / iva / avyayapadamidam / 1115 sa 0 ivAthai naM iti prayujyate / khevate / gheva (seva) sevAyAm / se+te / 910 sU0 prakAra syAgame, 628 sU0 te ityasya sthAne ic (i) ityAdeze sevA iti bhavati / banavAsam / banavAsa+am / 228 sU0 nakArastha kAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope varakhavAsu iti bhavati / prastutasUtra prAyo'dhikArAt praphullitaka: pallimaDa, kAcama-kAnti-prakAzakavaNa-kasti-payAsa. gaurI-bavana-vinijitaka: gorI-bayaNaviNijjimau ityatra prastusasUtrasya pravRttinaM jaataa| 1064----kamalam / kamala+si / 1068 sU0 makArasya vaikalpike sAnunAsike vakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope karbalu kamalu iti bhavati / bhramaraH / bhramara+si / ityatra 1069 sU0 rephalope, 1068 sU0 makArasya vaikalpike sAnunAsike vakAre, pUrvavadeva bhayaha bhamara iti bhavati / lAkSaNikasyApi / lakSaNena-sUtreNa jAtam-niSpannaM lAkSaNikaM tasya lAkSaNikasyApi makArastha sthAne sAnunAsiko vakAro bhavati / yathA---tathA ityasminnavyayapade 1072 sa0 thA ityasya sthAne Dema (ema) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope tema iti bhavati / ityatra makAraH lAkSaNikaH, natu pratipadoktA-svAbhAvikaH / ato'trApi prastutasUtrasya pravRttirjAyate / kamalam ityatra makAro na kenApi sUtreNa jAto'to'yaM makAraH pratipadoktaH / vyAkaraNazAstre lakSaNa-pratipadoktayoH pratipadoktasyaiva praharaNaM bhavatIti nyAyena 1068 sUtreNa makArasya sthAne yaH sAnunAsiko vakAro bhavati sa pratipadoktasyaiva makArasthAseyaM na tu lAkSaNikasyApi / parantu bAhulyena prastutasUtreNa lAkSaNikasya makArasya sthAne'pi sAnunAsiko vakAro bhavati / atra apizabdaH samuccayArthakaH / tena pratipadoktasya makArasya, lAkSaNikasya ca makArasya sthAne'pi sAnunAsiko vakAra: karaNIyaH / sAhi-yathA / avyayapadamidam / 245 sa0 yakArasya jakAre, 1072 sa0 thA ityasya sthAne Dima(ima),Dema (ema) ityAdezI, Diti pare'ntyasvarAderlope, ajhone pareNa saMyojye, 1068 sa0 lAkSaNikasya makArasya sthAne sAnunAsike vakAre jive jevaM iti bhavati / tayA / avyayapadamidam 1 1072 sa0 thA ityasya Dima(ima),Dema (ema) ityAdezI, jivaM-jeveMvadeva tiva te iti sAdhyam / eSu prayogeSu. lAkSaNikara ya makArasya sthAne sAnunAsiko dhakAro jAtaH /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ dh y by mrm w `yly - caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 265 panAmAvityeva / anAdau vartamAnasyaiva makArasya sthAne sAnunAsiko bakAro bhavati,nAnyathA / yathA-madhanaH / madana+si / makArasyA''dibhUtatvAdatra prastutasUtrasyA'pravRttI 177 sU0 6 kAralope,180sU0 yathArazruto,228 sU0 nakArasya NakAre,1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 serlope mayaNu iti bhavati / aseyuklaspedha / prasaMyuktasya[saMyoga rahitasya makArasyaiva sA'nunAsiko bakAro bhavati naanythaa| yathA---- tasya paraM saphalaM anma: tasupara sabhala u jammu,prakriyA 1067 sUtrasya tRtIyazloke jheyA / saphalam / saphala +si / ityatra tu 1067 sU0 phakArasya sthAne bhakAre,435 sU0 kapratyaye,177 sU0 kakArasya lope,1002 sU0 kArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 se.pi sabhala iti bhavati / janma-ammu ityatra makArasya saMyuktatvAt prastutasUtrasya pravRtyabhAvaH / 1066--saMyopAdaSo vartamAnasya / yasya varNasyocAraNaM saMyuktavati pUrva jAyate tada UdhrvavarNamucyate, yasyoccAraNaM saMyuktavyamjanayoH pazcAda bhavati tad-varNamadhaH ucyate / patrAdvartI varNaH adhovarNaH, pUrvavartI ca varNaH pravarNa : sabhava seyH| yadi kathaMcit prApasyAmi priyam- jai ke i pAthImu piu, prakriyA 1067 sUtrasya caturtha-zloke jJeyA / prApsyAmipAvIsu ityatra prastutasUtreNa rephasya lopo'bhavad / pakSe / prastutasUtrasya pravRttyabhAvapakSa ityarthaH / yathA-yadi bhagnAH parakIyA saptaH sakhi! mama priyeNa jaya bhagA pArakkaDA to sahi ! majjha priyeNa, prakriyA 1050 sUtrasya dvitIyazloke jnyeyaa| priyeNa priyega ityatra prastutasUtreNa vaikalpikatvAda sapodhAbhApA, 17 // sUma lona porAbhAvazca samavasedhaH / 1070 ...abhUto'pIti / abhUtaH-pravidyamAnaH, asya pUrvamabhAva ityarthaH / aApana zabhASAyo yasmin zabde rephasya sarvathAbhAvo dRzyate,tasmina vidyamAnarephe'pi zabde rephasya yojanA vidheyaa| yathA ___vyAso maharSiH etaba bhagati, yadi etizAstraM pramANam / mAtaNAM caraNau mamatA, divA diyA gaGgAsnAnam // 1 // bhAvArtha:-mAtRcaraNa-namaskAra-mahimAnaM vyAsapiH bhaNati / vyAsaH-vyAsanAmadheyaH prasiddhastapasvI mahaSiH-mahAzcAso RSiH, mahadhiH, etada bhaNati-pratipAdayati / yadi zrutizAstram-zrutayaHvedAH, zAstrANi-vedAtiriktAH dharmagranthAH, teSAM samAhAraH atizAstram,pramANam -ziSTajanasammata tadA mAtaNAM-- jananInAM caraNau namatAM satAM puruSANAM vivA-vivA---pratidinaM gaGgAsnAnaM bhavati / vaidikasaMsAre gaGgAnAno pavitrA nadI, tatra snAna yathA kalyANakara, maGgalakaraM, duHkhaharaJca manyate tathaiva mAtRcaraNanamaskAro'pi tattulyamevA'vagantavyaH / vyAsaH / vyAsa+si / ityatra 349 sU0 yakAralope,1070 sU0 rephasyA'game,1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selope vAsu iti bhavati / mhviH| mahad-RSi+si / ityatra vAkyApekSayA antyasve, 11 sU0 dakAralope,4 sU0 hakArasthAkArasya prAkAre,141 su0 RkArasya ri ityAdeze, 260 sU0 SakArasya sakAre,1015 sU0 serlope mahArisi iti bhavati / etat / etad+yam / ityatra 177 sU0 takArasya lope, 11 sU0 dakAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 seopa eja iti bhvti| bhaNati / bhaNa [bhaN] bhaNane / bhaNa+ti / 910 sU0 prakArAgame,628 sU0 tiba icAdeze bharaNai iti bhavati / yadi jAi, prakriyA 1055 sUtre jnyeyaa| zrutizAstram / zrutizAstra+si / ityatra 1069 sU0 ubhayatrApi rephalope, 260 sU0 ubhayatrApi zakArasya sakAre,177 sU0 takAralope,84 sU0 saMyoge pare lasve,316 sU0 stasya sthAne thakAre,360 sU0 thakAradvittve,361 sU0 pUrvathakArastha takAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 serlope sui-satya iti bhavati / pramANam / pramANa+si / 1069 sU0 repha
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...... . . ... ..r r .......... .. ...... ... .. anv JRAMAAAAA" * prAkRta-vyAkaraNam * caturthavAdA lope, akArasya ukAre,serlope pamArae iti bhavati / mAtazAm / mAtR+Am / 126 sU0 RkArasya prakAre, 117 sU0 takArasya lope,180 sU0 yakArasya zrutI,1010 sU0 prAmaH sthAne haM ityAdeze, 2012 sU0 uccAraNastha lAdhaye mAyaha iti bhavati / prsau| caraNa+o / 254 sU0 rephasya lakAre,619 sU0 dvivacanasya bahuvacane,1015 sU0 jaso lope calaNa iti bhavati / namatAm / Nama [nam] namane / nm| zatR / 910 sU0 prakArasyA''game,897 su0 makArasya prakAre,670 zatuH syAne ta ityAdeze,1001 sU0 akArasya prakAre, prAm-pratyaye,1010 sU0 prAmaH sthAne he ityAdeze navantAhaM iti bhavati / vidhA / pravyayapadamidam / 1090 sU0 divAsthAne dive ityAdeze,1000 sU0 ekArasya ikAre vidhi iti bhavati / gamA-smAnam / gaGgAsnAna+si / 346 su0 snasya sthAne eha ityAdeze,vAhulyena 84 sUtrasyA'pravRttI, 228 sU0 nakArasya NakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 selope gaGgAhAraNa iti bhavati / vyAsa:vAsu ityatra prastutasUtrasya pravRttitiA / kadhiditi kim ? prastutasUtreNa kacit --- kasmiMzcita sthale eka rephA''gamo vidhIyatena tu sarvatra / yathA-vyAsena / vyaas+ttaa| 349 sUkasakAralope,1013 su0 TAsthAne NakAre, sthAnivatvAt 1004 sU0 akArasya ekAre vAseNa iti bhavati / api-vi, ityasya prakriyA 489 sUtra sheyaa|bhaartstmbhe / bhAratastambha+Di|214 su. takArasya hakAre,279 sU0 stasya khakAre,11 sUtramanusRtya samAse tu vAkyavibhaktyapekSAyAm antyatvam anantyatvaM ca" svIkRtam tena khakArasthA''dibhUtatvAt 360 sUtreNa dvisvAbhAve,1005 sU0 hinA saha akArasya sthAne ikAre bhArahakhamti iti bhavati / baddham / baddha+si / 1015 sU0 selope baddha iti bhavati / prastutasUtre kvacit iti pAThabalAda dhyAsema-vAseNa ityatra prastutasUtrasya pravRttyabhAvaH / / 1071-- anayam / na nayA-nItiH, anayaH-pranItistam / anaya+am / 228 sU0 nakArasya NakAre, 177 sU0 yakAralo, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope aNa u iti bhavati / durvataH / DukRJ [va]karo / kR+zat / ityatra 905 su0 RkArassya para ityAdeze, 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze,ispratyaye,1009 sU0 usaH sthAne ho ityAdeze karantaho iti bhavati / puruSasya ! puruSa+ is / 111 sU0 rorukArasya ikAre,260 sU0 SakArasya sakAre,pUrvavadeva purisaho iti sAdhyam / mApada / prApa+si / 231 sU0 pakArasya vakAre; 1071 sU0 dekArasya ikAre, 1015 mU0 selope AyA iti bhavati / AyAti / prAGapUrvakaH yAdhAtuH bhAgamane / prAyA+tiya / apabhraze 1066 sU0 mAyA ityartha Ava izyasya prayoge,628 sU0 tiva icAdeze Avar3a iti bhavati / vipad / vipad+si / ityatra 231 sU0 pakArasya vakAre,prastutasUtreNa dakArasya ikAre,selope vivai iti bhavati / saMpada / sapad+si / bAhulyena 231 sU0 pakArasya vakArAbhAve,pUrvavadeva saMpai iti sAdhyam / prApa-prAbai, vipad --vivai, saMpad = saMpai ityatra prastuta sUtrasya pravRttirjAtA / prAyo'dhikArAt / prastutasUtre prAyaH iti padasya adhikArAt kacit prastutasUtrasya pravRttirna bhavati / yathA-guNaiH ma saMvat kItiH paraM guNahi~ na saMpaya kitti para, prakriyA 1006 sUtre jnyeyaa| prAyo'dhikArAt saMpat-- saMpaya isyatra prastutasUtrasya pravRttirna jaataa| saMkya i. tyasya padasya sAdhanA svitvam-saMpan / saMpad+si / bAhulyena 231 sU0 pakArasya sthAne bakArA'bhAve, 15 sU0 dakA rasya sthAne mAkAre,180 sU0 yakArasya zrutI,1001 sU0 prAkArasya sthAne prakAre,1015 sU. sipratyayasya lope saMpaya iti bhavati / * atha kAdi vyaGajanoM ko hone vAlI kArAdi Adezavidhi * apama zabhASA meM ka, kha, ta maura tha Adi vyaJjanoM ke sthAna meM jo ga aura gha mAdi
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * prAdezakArya hote haiN| aba sUtrakAra dvArA unakA nirdeza kiyA jA rahA hai.-- 1067.--apabhra bhASA meM, para ke nAdi meM vartamAna (vidyamAna svara se pare, asaMyukta ka, sva, ta, tha, pa aura pha ina vyajanoM ke sthAna meM prAyaH yathAsaMkhya (kramazaH) ga, gha, da, pa, cha aura bhaye Adeza hote haiN| kAra ke sthAna meM kie gae gakAra kA udAharaNa --- yA dRSTaM soma-grahaNamasatImiH hasitaM nizzaMkam / priya-mAnuSa-vikSobha-karaM gila, gila rAho ! mRgAGkam // 1 // arthAt-asatI[kulaTA] striyoM ne jaba candra-grahaNa ko dekhA, to ve khilakhilAkara haMsI aura kahane lagI ki he rAho!priya manuSyoM ke viraha ke kAraNa azAnti paidA karane vAle candramA ko tu binA kisI zaMkA ke nigala jA, nigala jaa| yahAM para----priya-mAnuSa-vikSobhakaram = pina-mANusa-vicchoha-garu [priya manuSyoM ke viyoga ke kAraNa vikSubdha karane vAle ko isa pada meM kAra ke sthAna meM gakAra kA Adeza kiyA gayA hai / khakAra ke sthAna meM kie jAne vAle dhakAra kA udAharaNa ___ambike ! svasthAvasthaH, sukhena cintyate mAnaH / / priye dRSTe vyAkulasvena kazcetate AsmAnam ? // 21 // arthAt-he janani ! svastha avasthA meM svAbhimAna kA cintana karanA sugama hai, parantu priyajana ke dikhAI dene para vyAkulatA ke kAraNa apane-mApa kA kisa ko bhAna rahatA hai ? yahAM para sukhena- sudhi (sukha ke sAtha) isa pada meM khakAra ke sthAna' meM dhakAra kA prAdeza kiyA gayA hai / sakAra, thakAra, pakAra tathA phakAra ke sthAna meM kramazaH kie jAne vAle vakAra, dhakAra, bakAra tathA bhakAra rUpa Adeza ke udAharaNa zapathaM kRtvA kathitaM mayA, tasya paraM saphalaM janma / yasya na tyAgaH, na cArabhaTI, na ca pramuSito dharmaH // 3 // arthAta- maiM zapatha [saugandha] khAkara kahatA hai ki usI vyakti kA janma saphala hotA hai ki jisa kA tyAga [dAnadharma], bhArabhaTI [zUravIratA] tathA dharma naSTa nahIM huA hai| yahAM para--1-kathitam kadhidu [kahA hai| isa pada meM yakAra ko dhakAra aura sakAra ko bakAra kA Adeza kiyA gayA hai| 2-zapaSam - sabadhu [saugandha] isa pada meM pakAra ko dhakAra tathA thakAra ko SakAra kara rakhA hai| 3- saphalam sabhalau~ [phala vAlA], isa pada meM phakAra ko bhakAra banAyA gayA hai / prazna upasthita hotA hai ki prastuta satra meM "anAvo[prAdi meM avidyamAna] isa pada kA grahaNa kyoM kiyA gayA hai| uttara meM nivedana hai ki-zapathaM kRtvA =sabadhu kareppiNu[zapatha karake]prAdi prayogoM meM Avita kakAra ko gakArAveza na ho jAe.isalie satrakAra ne anAdI isa pada kA ullekha kiyA hai / punaH prazna upasthita hotA hai ki prastuta sUtra meM "svarAda[svara se pare ho]"yaha pada kyoM paDhA hai ? uttara meM nivedana hai ki-gila pila rAho ! magAkam - gili gili rAhu ! mayaGku [he rAho ! candra ko nigala jA,nigala jA] isa prayoga meM ikAra vyaJjana] se pare kakAra ko sakArAveza na ho, isa dRSTi se sUtrakAra ne svarAt isa pada kA prAzrayaNa kiyA hai| puna: pAzaMkA utpanna hotI hai ki sUtrakAra ne "asaMyuktAnAm saMyoga-rahitoM ko isa pada kA ullekha kisa uddezya se kiyA hai ? uttara meM nivedana hai ki-ekasmin akSiNa dhAvaNaH- ekkahi prakkhihiM sAvaNu[eka mAMkha meM zrAvaNa mAsa hai ] yahAM para
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdA ekkahiM, azvihiM ina padoM meM saMyukta kakAra ko gakAra tathA saMyukta rakhakAra ko dhakAra na ho, isalie sUtrakAra ne 'asaMyuktAnAm yaha pada par3hA hai / isa ke pratirikta-prastuta sUtra meM prAyaH [Amataura para isa pada kA 1000 veM sUtra se adhikAra pA rahA hai| "prAyaH" yaha zabda prastuta meM bahulAka kA bodhaka hai| prataH kahIM-kahIM para prastuta sUtra kI pravRtti nahIM bhI hotI / jaise yadi kathit prApsyAmi priyamakRtaM kautukaM krissyaami| pAnIyaM navake zarAve yathA sarvAGgeNa pravakSyAmi 1141! arthAta--di kisI taraha apane priya ko prApta kara to akRta[jo kiyA na ho] kautuka [tamAzA] karU gI / navIna pyAle meM pAnI kI bhAMti sarva prakSoM se praveza karU go| bhAva yaha hai ki nUtana pyAle ke kaNa-kaNa meM jaise jala samA jAtA hai, vaise maiM bhI apanA sarvasva prItama ke caraNoM meM nichAvara kara duuNgii| " yahAM para prakRtam prakiyA [jo kiyA na ho] isa pada meM kAra ko gakArAdeza honA thA, parantu bahulAdhikAra ke kAraNa nahIM ho paayaa| pazya kaNikAra: praphullitakaH kaanycn-kaanti-prkaashH| gaurI-yavana-vinijitaka: iva sevate banavAsam / / 5 / / arthAta-svarNa kI kAnti ke samAna prakAza vAle aura phale hue kanera ke phUla ko dekha. mAnoM gaurI [sundarI] ke sundara mukha se parAjita ho kara yaha vanavAsa kA sevana kara rahA hai| yahAM para---praphullitakaH- paphullima vikasita Jisa pada meM prastuta sUtra se phakAra ke sthAna meM bhakAra,takAra ke sthAna meM bakAra aura kAra ke sthAna meM gakAra kA prAdeza honA thA,parantu bahulAdhikAra ke kAraNa vaha nahIM ho sakA / 106.-apabhraMza-bhASA meM anAdi meM vartamAna tathA prasaMyukta makAra ke sthAna meM vikalpa se sAnunAsika (anunAsika vAle) kAra kA prAdeza hotA hai| jaise-----kamalam = kavalu, kamalu (kamala), 2-pramaraH bhavaMru, bhamaru (bhaMvarA) yahAM makAra ke sthAna meM sAnunAsika vakAra kA vikalpa se Adeza kiyA gayA hai| vRttikAra pharamAte haiM ki lAkSaNika arthAt lakSaNa- sUtra se niSpanna makAra ko bhI sAnunAsika vakAra kA prAdeza ho jAtA hai| jaise-1-yathA-jima-jiva (jaise), 2-tathAtima tiva (vaise),3---mathA- jema-jevaM (jaise),4-tathA-tema-teve (vaise) yahAM para lAkSaNika makAra ko sAnunAsika dakArAdeza kiyA gayA hai| vRttikAra pharamAte haiM ki anAdibhUta makAra ko hI sAnunAsika bakArAdeza hotA hai, AdibhUta ko nahIM / jaise -- bhavana:- mayaNu (kAmadeva)yahAM makAra nAdibhUta thA, ataH ise sAnunAsika vakArAdeza nahIM ho skaa| isake alAvA-~makAra yadi asaMyukta ho to hI ise ukta Adeza hotA hai, anyathA nahIM / jaise- tasya para saphala janmatasupara sabhalau jammu (usa kA janma bar3A saphala hai) yahAM para saMyukta hone se makAra ke sthAna meM sAnunAsika bakArAdeza nahIM ho skaa| 1066. apabhraza-bhASA meM saMyoga se adho-vartamAna (saMyukta varNa meM dUsarA varNa) repha kA vikalpa se lopa hotA hai| jaise-yadi kathaMcit prApsyAmi priyam - jai ke i pAbIsu piu (yadi kisI taraha priya ko prApta karalU) yahAM para-priyam-piu (prItama ko) isa pada meM aghovartamAna repha kA vikalpa se lopa kiyA gayA hai| lopa ke prabhAvapakSa meM-yavi bhanmA parakIyAH, tataH sakhi mama priye jai bhaggA pArakkaDA, to sahi ! majhu priyeNa (he sakhi ! yadi zatruSoM ko bhagAyA hai, to mere prItama
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: 'yaha rUpa banatA hai| yahAM para se repha kA lopa nahIM ho sakA / 269 saMskRta-hindI- TIkA-prayopetam priyaMNa = priyeNa (prItama ne isa pada meM sUtra kA vidhAna vaikalpika hone 1070- prapatra za bhASA meM kahIM kahIM para pravidyamAna (jo vidyamAna na ho), repha bhI prayukta ho jAtA hai / jaise-- upAso maharSiH etad bharagati yadi bhUtizAstraM pramANam / mAtRnt caraNI namatA divA divA gaGgA-snAnam ||1|| arthAt maharSi vyAsa aisA kahate haiM ki yadi zruti zAstra pramANa hai, pramANasvarUpa haiM, sacce haiM to mAtA ke caraNoM meM kiyA gayA dainika praNAma gaMgA snAna ke samAna hai| yahAM para vyAsaH vAso (vyAsa RSi) isa pada meM repha kA sarvathA prabhAva thA, kintu prastutasUtra ne usakA prayoga karake vAso yaha rUpa banA diyaa| prazna ho sakatA hai ki sUtrakAra ne 'kvacit (kahIM para), isa pada kA zrAzrayaNa kyoM kiyA hai ? uttara meM nivedana hai ki sarvatra avidyamAna repha kA prayoga na ho jAe isalie sUtrakAra ne kvacit isa pada kA ullekha kiyA hai| jaise vyAsenApi bhAratastamme baddhamvAseNa vi bhArahakhambhi baddha (vyAsa RSi ke dvArA bhI bhArata-rUpI stambha meM bAMdhA gayA hai) yahAM se isa pada meM repha kA prayoga nahIM kiyA gayA hai / bhAva yaha hai ki rephakA prayoga sArvatrika nahIM samajhanA caahie| 1071 - apabhraMza bhASA meM Apada, vipad aura saMpa ina zabdoM ke vakAra ko ikArAdeza hotA hai| jaise - 1 - abhyaM kurvataH puruSasya prApad AyAti praNa karataho purisaho bhAvai zrAvai [zranyAya karane vAle manuSya para musIbata bAtI hai] 2 - vipad [vipatti ], 3-saMpada saMpada [ sampatti ] yahAM bApa Adi zabdoM ke dakAra ko ikAra kiyA gayA hai| prastuta sUtra meM prAya: [ bahula ] nir fere hone para kahIM para prastuta sUtra kI pravRtti nahIM hotii| jaise - guNaiH na sampad, kIrtiH pa ram = guNahi~ na saMpaya kitti para [guNoM se sampatti nahIM, parantu kIti milatI hai| yahAM sampat zabda thA, prastuta sUtra se isake vakAra ko ikAra honA cAhie thA, parantu bahulAdhikAra ke kAraNa nahIM ho sakA / atha kathanAdizabda sambandhI AdezavidhiH 1072 - kathaM yathA tathAM thAderememehedhA DitaH / 8 / 4 / 401 / apabhraMze kathaM, yathA, tathA ityeteSAM yAderavayavasya pratyekam ema, ima, iha, itra ityete DitazcatvAra zrAdezA bhavanti / kema samapyaja buTTha viNu kidha rayaNI chuDa hoi / manoraha soi ||1|| baddala nava-bahU - daMsaNa- lAlasara vahas zrI gorI-muha-nijji antu vi jo parihaviya taNu so ki bimbAri ta rayaNanvaNu kiha Thiu sirizrAnanda ! | froen rasu pieM frafva jaNu sesahoM diSNI mudda | 3|| lukku miyaku / bhai nisaku // 2 // bhaNa sahi! nimra tevaM mahaM jar3a piu viThTha sadoSu / jeva na jANai majbhu maNu pakkhAvaDiyaM tAsu ||4||
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 -- --- - - - vongAAAY * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAkSA ji jivaM vaGkima loparagaha / ti tivaM vamma nimaya-sara (344,4) / majANiu priya ! virahimahaM kavi dhara hoi vishraali| navara migra ku vi tiha tabai jiha diNayara khaya-gAli // 5 // (377,4) evaM tidha-jidhAvudAhAyauM / 1073-yAdRktAdRkkIdRgIdRzA dAvehaH / / 4 / 402 / apabhraze yAhagAdInAM dAderavayavasya Dit eha ityAdezo bhvti| . maI maNigrAu balirAya ! tuhaM kehaja maggaNa ehU / jehu tehu na vi hoi, vaDha ! saI nArAyaNu eha // 1 // 1074-pratAM uisH|8|4 / 403 / apabhraze yAhagAdInAmadantAnAM yAdRza-tAdRzakohahazAnAM dAderavayavasya Dit aisa ityAdezo bhavati / jiso| taisI / kaiso / aiso| 1075-yatra-satrayostrasya Didezavatta / 8 / 4 / 404 / apabhraze yatra-tatra-zabdayostrasya etthu, atU ityetau Dito bhavataH / jai so ghaDadi prayAvado kestha vi leppiNu sikkhu / jetyu vi tettha vi etthu jagi bhaNa to tahi sArikkhu // 1 // jattu Thido / tattu ddido| 1076-etyu kutraa'| 14 / 405 // apabhraze kutra, atra ityetayostra-zabdasya Dit etthu ityAdezo bhavati / ketthu vilepiraN sikkhu / jetthu vi tetthu vi etthu jagi / (404,4) / 1077-yAvasAvatodima umahi / / 4 / 406 / apabhraze yAvattAvadityavyayayorvakArAderavayavasya ma, uM, mahiM ityete traya prAdezA bhavanti / jAma na nivaDai kumma-paDi sIha-caveDa caDakka / tAma samattaha~ mayagalaha pai pai bajjai dakka // 1 // tilaheM tilasaNu sAu~ para jAu~ ma neha galanti / nehi paNaTraite ji tila tila phiTTavi khala honti // 2 // jAmahi visamI kajjagai jIvaha majjhe ei| tAmahi acchau iyara jaNu supraNu dhi antaru dei // 3 // 1079-vA yttdoto.vddH| 8 / 4 / 407 / apabhra ze yad tad ityetayoratvantayoryAvattAyatorvakArAderavayavasya Dit evaDa ityAdezo vA bhavati / jebaDu antara rAvaNa-rAmaha, tebaDu antara pttttnn-gaamheN|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta-hindI- TIkA-yopetam caturthapAdaH pakSe / jetulo tetulo / 1076 - veda- kimoryAdeH / 8 / 4 / 408 | apabhraMze idam kim ityetayoratvantayorikiyatorya kA rAderavayavasya Dit evaDa ityAdezo vA bhavati / evaThu antaru / kevaDu antara | pakSe tulo | ketulo / 271 1000 - parasparasyA'viraH / 84 / 4003 apakSa se parasparasyAdirakAro bhavati / se muggA harAvinA je parithiTTA tAhaM / varoru jotAI sAmi gajjiDa jAI // 1 // 1081 -- kAdi sthaiotoccAra- lAghavam 8 / 4 / 410 | apabhraMze kAdiSu vyaJjaneSu sthitayo: e o ityetayoruccAraNasya lAghavaM prAyo bhavati / sudhe" cintijjai mANu / ( 366, 4) / tasu hau~ kalijuga dullahaho ( 338, 4) / 1082 --- padAnte u-huM-hi-haMkArANAm / 8 / 4 / 411 / apanaze padAnte vartamAnAnA uM, huM, hiM, haM ityeteSAM uccAraNasya lAghavaM prAyo bhavati / antu ju tucchau~ tahe dhaNahe / ( 350, 4) / bali kijjau~ supraNastu / ( 338, 4) / dadda ghaDAvara vaNi taruhu~ / ( 340, 4) / taruhu~ vi vakkalu / ( 341, 4) / khagga-visA hiu jahiM lahahuM / ( 386,4) / tanaha~ taijjo bhaGgi na vi / ( 336, 4) / 1063 mho bho vA / 8|4|412 / prapatra ze mha ityasya sthAne mbha iti makArAkAto bhakAro vA bhavati / mh iti pakSma-ma-ma-ma-hma mhaH (512074) iti prAkRta- lakSaNa - vihito'tra gRhyate, saMskRte tadasaMbhavAt / gimbhI / simbho / vambha se viralA ke vi nara je sabaGa ganchailla / je vaGkA te vaJcayara je ujjuna te baddalla // 1 // 1084 - dhanyAdRzo'nnAhasA'varAisau / 8/4/413 / prapatra ze dhanyAdRza-zabdasya annAisa, pravarAisa ityAdezau bhavataH / zrannAiso, bhavarAiso / 1085 - prAyasaH prAu-prAiva-prAimya parigamvAH / 8 / 4 / 414 | apabhraMze prAyas ityetasya prAu, prAitha, prAimva, parigamva ityete catvAra prAdezA bhavanti / anne te dohara loNa, antu taM bhuna- julu / antu sudha Na-vaNa-hAra, taM prantu ji muha kamalu / prantu ji kesa kalAvu su prantu ji prAu vihi / jeNa nimambiNi ghaDica sa guNa-lAyaNNa-nihi // 1 //
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadio * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdA prAiva muNihU~ thi bhantaDI te maNipADA gaNanti / akhai nirAmaha parama-pai prajja vi laja na lahanti // 2 // aMsu-jaleM prAimva gorigrahe sahi! uvyattA nayaNa-sara / teM saMmuha saMpesizrA denti sirinchI chatta para // 3 // esI piu rUsesu hau~ haTThI maI aNuNeha / paggimba ei. maNorahaI dukkaru vau karei // 4 // 1086-vaa'nytho'nu|8|41415| apabhraze anyathA zabdasya anu ityAdezo vA bhavati / virahANala-jAla-karAlibau pahiu ko vi bujhivi au / pranu sisira-kAli somala-jalahu dhUmu kahantihu udiprau / 1 // pakSe / annaha / 1087-kutasaH kau kahantihu / / 4 / 416 / apabhraze kutas-zabdasya kau, kahantihu ityAdezau bhavataH / mahu kantahA~ guTTha-dvigraho kau sumpaDA valanti / aha riu-ruhireM ulhavai aha appaNe na bhanti // 1 // ghUmu kahantihu uThThiprau [415,4] / 1085-tatastadostoH / 8 / 41 417 / apabhraze satasa tadA ityetayosto ityAdezo bhavati / jai bhaggA pAravakaDA to sahi ! majbhu pienn| aha bhaggA amhahaM taNA to teM mArinaDeNa // 1 // [376,4] 1086-evaM-para-sama-dhrubaM-mA-manAka emva-para-samANu-dhruvu-ma-maNA / 8 / 4 / 418 // apabhraze evamAdInAM embAdaya AdezA bhavanti / evama emba / piya-saMgami kara niddaDI pinahoM parokkhaho kemva / maI biNi vi vinnAsimA nidda na emba na temva // 1 // paramaH paraH / guNahi na saMpa6 kitti para [335,4] / samamaH samANuH / kantu ju sIhahoM uvamizrai taM mahu khaNDiu mANu / sIha nirakkhaya gaya haNai piu paya-rakkha-samANu // 2 // dhruvamo dhra vuH paJcalu jIvita, dhruva maraNa, pina! rUsijjaha kAI / hosahi vigrahA rUsaNA divdhaI parisa-sayAI // 3 // mo meM / ma pariNa karahi visAu [385.4] prAyograhaNAt
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRtta-hindI-TIkAdvayopetam * mANi paNadui jai na taNu to desaDA caijja / mA dujjaNa-kara-pallave hi dasijjantu bhamijja // 4 // loNu vilijjai pANieNa ari khala-meha ! ma gajju / vAlija galA su jhumpar3A gorI timmada ajju / / 5 / / manAko magAuM / vihathi paNadui bAkuDau riddhihi jaNa-sAmannu / ___kiM pi maNAu maha pigraho sasi aNuharai na annu // 6 // 1090-kilA'thavA-divA-sahannahaH kirAhavai dive sahuM nAhi / / 4 / 416 / apanaze kilA''dInAM kirA''daya AdezA bhavanti / kilasya kirH| kira khAina piprAina vivai dhammina becvai ruughddu| iha kivaNu na jANai jaha jamaho khaNe Na pahucAI aDau // 1 // prathavo havAi / ahavai na suvaMsaha eha khoDi / prAyo'dhikArAt-- jAijja tahi veDa labha piyahIM pmaannu| amAvada to pANigraha havA taM ji nivANu // 2 // divo dive / divi divi gaGgA-hANu / [366,4] / sahasya sh| jau pavasantai sahu~ na gaya na mua viznoeM tassu / ___ lajjijjai saMdesaDA dinte hi suhaya-jaNassu // 3 // nahe hiN| etahe meha pipranti jalu etahe vaDavAnala pAvaTTai / pekkhu gahorima sAyaraho ekka vi kaNi nAhi prohaTTa // 4 // 1061-pazcAdevamevaivedAnI-pratyutetasaH pacchai emvai ji emvahi paccaliDa etahe / 8 / 4 / 420 / apabhraze pazcAdAdInau paccha ityAdaya AdezA bhavanti / pazcAta: paccha / paJchaI hoi vihANu [362,4] / evamevasya embai / emvai surau samattu [332,4] / evasya jiH| jAu ma jantau pallavaha dekhAu~ kai paya dei / hinAi tiricchI hau~ ji para piu DambaraI karei // 1 // idAnImaH emvahiM / hari naccAviu paGgaNai vimhAda pADiu lou / / emvahi rAha-poharahaM jaM bhAvai ta hou / / 2 / / pratyuttasya paccaliu / sAba-saloNI goraDI nabakhI ka vi visa-gaNThi / mA paccalimo so marai jAsu na laggai kaNThi // 3 // isasa isahe / ettahe meha piyanti jlu| [416,4] /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam caturthapAda: 1062 - viSaNNokta-vatrtmano bunna butta-viccaM / 8 / 4 / 421 | apabhraMze viSaNNAdInAM bundAdaya zrAdezA bhavanti / viSaNNasya vunnaH / 274 maI busauM tuhu~ ghuru gharahi kasarehiM viguttAI / paI viNu dhavala na caDai maru embai bunnau kAI ? // 1 // uktasya buttaH / maI buktta [ 4214] / vartmano viccaH / je magu vicci na mAi [ 350, 4] 1013 - zIghrAdInAM vahillAdayaH / 8 / 4 / 422 / apabhraMze zIghrA''dInAM vahillAssdaya: pradezA bhavanti / I ekku karagraha vi na zrAvahI antu vahillau jAhi / ma mittaDA pramANizrau paI jeha khalu nAhi // 1 // kalahasya ghaJcalaH / jirva supurisa tiva~ dhacalaI jiba~ nai tiyeM balaNAI / jiva~ DoGgara ti koTTaradaM hitrA ! visUrahi kAI // 2 // praspRzya-saMsargasya viTTAlaH / je chaDDaviSu rayaNanihi appa taDi ghallansi / taha sahaM biTTAlu para phukkijjanta bhamanti // 3 // bhayasya dravakka:- divahiM vittau~ khAhi yaDha ! saMdhi ma ekku vi dramsu / ko vi area so paDai jeNa samappai jammu ||4|| mAtmIyasya praNaH | phoDenti je hiDavaM zrappaNa [ 367,4 ] / dRSTeH / rastana as fa joedi hari khuTTu samvAyareNa, to vi hi jahi kahi vi rAhI / ko sakkas saMvare va baDU nayaNA nahi palluTTA // 5 // gADhasya niccaTTaH / vihave kassu thirataNauM jovvaNi kassu maraTTu | so lekhass torfars jo laggai niccaTTu // 6 // kautukasya koDa: sAdhAraNasya saDDalaH- kahi~ sasaharu kahi~ mayaraharu kahi~ barihiNu kahi~ mehu / dUra-ThiprAha thi sajjaNahaM hoi zrasaGkalu nehu // 7 // kuJjara anna taruprarahaM kuDDeNa ghallai hatthu / maNu puNu ekkahi~ sallaihi jaba pucchaha paramatthu ||8|| kheDayaM kayamahi nicchyaM kiM payaspaha | caya sAmi ! ne krIDAyAH khehu: aNuratA bhattAu bhramhe mA
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ catupAda: * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * ramyasya ravavaraNa:--- sarihi na sarehi na saravare hi na vi ujjANa-vahiM / desa ravaNNA honti baha !, nivasantehi sunahi // 10 // adbhutasya Dhakkari:-hiDA ! paI eha bollio maha agai saya-bAra / phuTTisu pie pavasanti hau~ bhaNDaya ! Dhakkari-sAra ! // 11 // he sakhItyasya helliH / helli ! ma jhasahi pAla [376,4] pRthakpRthagityasya juaMjumaH ekka kuDallI paJcahi ruddhI taha paJcaheM vi jujubha buddhii| bahiNue ! taM ghara kahi ki nanda jetyu kuDambau~ adhyaNa-chandau~ // 12 // mUDhasya nAlima-vaDhI-jo pUrNa maNi ji khasaphasihaprau cintai dei na dammu na sprAu / raha-vasa-miragullAsiDa'gharahi phoTu juNako lAliu // 13 // dive hi vidattau~ khAhi bar3ha ! [422,4] navasya navakhaH / navakhI ka vi visagaNThi [420, 4], avaskandasya daDavaDa:-- cale hi calante hi lodhaNe hi~ je taI diTThA bAli ! / tahi mayaraddhaya-daDavAu paDai apUrai kAli // 14 // yadezchuDa:-chuDu agghA yaksAu [385,4] saMbandhinaH kera-taNI-- gayau su kesari pinahu jalu nizcinta hariNAI ! / jasu kerae huMkAraDaeM muhahu~ paDanti tRNAI // 15 // maha bhaggA amhahaM taNA [376,4] mA bhaSorityasya mabbhIseti strIliGgam---- satthAvasthaha pAlavaNa sAha vi loDa karei / prAvannaha~ mammIsaDI jo sajjaNu so dei // 16 // yadyadRSTaM tattadityasya jAiTThiA-- jai raccasi jAiTipae hinaDA! ,muddh-shaav!| loheM phuTTaNaeNa jivaM ghaNA sahesai tAva // 17 // 1064-huhuru-ghugghAdayaH zabda-ceSTAnukaraNayoH / / 4 / 4233 apabhraze huharvAdayaH zabdA'nukaraNe, ghugghAdayazceSTA'nukaraNe yathAsaMkhyaM prayoktavyAH / / maI jANije buDDIsu hau~ pemma-drahi huharu ti / navari pracintiya saMpaDiya vippiya nAva jhaDa tti // 1 // AdigrahaNAt- khaNjaina u kasarakkehi pijjai na u ghuNTehi / / embai hoi suhacchaDI pieM dir3he nayaNehiM // 2 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ WHydouwenPA NEML-Mondslegessemetallowan S SARHARSINGur 276 * prAkRta vyAkaraNam caturthapAvA ajja vi nAhu maha sija dhari siddhatthA bandei / tAu~ ji viraha gavaka hi makkaDa-dhugghiu bei // 3 // siri jara-khaNDI lopaDI gali maNiyaDA na vIsa / to vi godaDA karAvimA muddhae ubaIsa // 4 // ityAdi / * atha kathamnAdi-zabdasamvandhI vidhiH * mapannaza-bhASAyAM kathama, yathA ityAdi-zabdaiH sambandhitaM yavidhividhAnaM samupalabhyate, tatpradarzayati dhRttikAraH / yathA1072-thAveriti / tha prAdiryastha avayavasya sa thAdistasya thAderavayavasyetyarthaH / paM samAyalA duSTaM vibha, kathaM rajanI zIghra bhavati / maya-vadhU-varzana-lAlasaH [kAmuka, vahati manorayAna so'pi // 1 // bhAvArtha:---kAma-vAsanAkulaH kazcid navavivAhito khudhA advicArayati tadAha-duSTaM dinaM kathaM samApyatAm kena prakAreNa samAptiM gaccheda ? tathA rajanI-nizA kathaM zIghra bhavati, sasvarameva bhavediti yAvad / so'pi-navavivAhitayuvakraH eva etAdRzAn manorayAn prAyaH bahati-dhArayati / kibhUtaH yuvakaH ? mava bandhu-darzana-lAlasaH, navA cAso vadhu:-patnI, tasyAH darzana, tastha lAlasA-abhilASA'sti yasya sH| katham / avyayapadamidam / 1072 sU0 tham ityaMzasya Dema (ema) syAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope,majjhIne pareNa saMyojye kema iti bhavati / samApyatAm / sampUrvakaH prApla (grApa) dhAtuH smaaptaa| samAp+kama+sAm / saMskRtaniyamena samApya+tAm iti jAle,349 su0 yakAralope, 360 sU0 pakAradvittve,84 sU0 saMyoge pare hrasve,662 sU0 sAm ityasya du ityAdeze,177 sU0 dakArasya lope samApau iti bhavati / duSTam / duSTa+si / 305 sU0prasya TakAre,360 sU0 ThakAradvizve,361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre, 1002 sU0 akArastha ukAre,1015 sU0 serlopa chu iti bhavati / dinam / dina+si / 228 sU0 nakArasya NakAre, akArasya ukAre, selope vizu iti bhavati / katham / prastutasUtreNa tham ityaMzasya dvidha (idha) ityAdeze, diti pareantyasvarAderlophe, ajjhIne paregA saMyojye kiMvA iti bhavati / rjnii| rajano+si / 177 sU0 jakAralope, 150 sU0 yakArasya zrutau,228 sU0 nakArasya NakAre,1015 sU0 selope ramaNI iti bhavati / zoghram / zIghraM yathA syAttathA bhavatIti kriyAvizeSaNamidam / zIna+samapabhraMze 1093 sU0 zIghrArthe jhuDu-zabdaH prayujyate,1015 sa0 amo lope jhuDu iti bhavati / bhavati hoi, prakiyA 731 sUtre jJeyA / mava-vadhU-varzana-lAlasaH / nava-vadhU-darzana-lAlasa+si / 157 sU0 dhakArasya hakAre, 4 sU0 - kArastha ukAre,26 sU0 kArasthasyAkArasya anusvArAgame,350 sa0 rephalope,363 sU0 zaphArasya dvisvaniSathe,260 sU0 zakArasya sakAre,228 sU0 nakArasya prakAre, 1100 sU0 svArthe apratyaye, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope naba-ba-bataraNa lAlasAu iti bhavati / vahati / vaha bAtuH prApaNe / vaha +tin / 910 sa0 prakArAgame, 628 sU0 sivaH sthAne icAdeze bahai iti bhavati / manorathAn / manoratha+zas // 228 sU0 nakArasya NakAre,157 sUcakArasya sthAne hakAre, 1015 sU0 zaso lope manoraha iti bhavati / saH / tada+si / 575 sUtakArasya sakAre, 11 sU0 dakAralope,1003 sU0 prakArasya bhokAre,1015 sU0 selope so iti bhavati / api / avyayapadamidam / 489 sU0 apyarthe vi ityasya prayoge,177sU0 vakAralIpei iti bhavati / kathamma katham - kidha ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 277 o! gaurImukha-nijitakaH, vAIle nilInaH bhagAGkaH / anyo'pi yaH paribhUta-sanuH, sa kathaM bhramati nizzakam // 2 // bhAvArtha:-- yadA nizAkara: kRSNatameSu medheSu pravizati tadA gaurI-mukha-saundarya-prabhAvitana kenacita puruSeNa yad bhaNitaM tadAha-o ityvyypdmbhimukhiikrnne| athavA padamidaM sUcanAyAM prayujyate / bho lokAH! ityrthH| yadA gaurImukha-nijitakaH,gauryAH mukhaM tena nijita kaH vijitaH parAjito yaH sAmagAracandraH, vAdale-meghasamUhe nilonaH nirohito jAtaH, gaurI-mukha-saundaryAtireka vIkSya salajjaH candraH medheSu pracchanna iti bhAvaH / yadA candrasyaitAdazI dazA vidyate tadA yaH anyo'pi-anyaH-sAmAnyo janaH kIdRzo'nyo janaH ? parimUtatanuH paribhUtaM tiraskRtaM tanu-zarIraM yasya saH,sAdhAraNa-jana iti yAvat / kathaM nizzaka-yatheccha bhramati-bhramitu zaknoti ? na ko'pIti yAvat / yo / adhyayapadamidam / ityatra 474 sU0 sUcanArthe o ityavyayapadaM prayujyate / gaurI-mukha-nijitakaH / gaurI-mukha-nijitaka+si / 159 sU0 aukArasya zrIkAre,187 sU0 khakArasya hakAre,350 sU0 rephasya lope,360pU0 jakAradvitve,177satakArastha kakArasya ca lope,1002 su0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope gorI-mAha-nijiau iti bhavati / vaaiile| vArdala+Di64 su0 saMyoge pare hasve, 350 sU0 rephalope, 360 sU0 dakAradvittve, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre vali iti bhavati / nilInaH / nilIna+si / ityatra 929 sU0 nilInasya lukka ityAdeze,1002 sU0makArasya ukAre, 1015 selope lukku iti bhavati / magAkhuH / mRgAka+si / ityatra 130 sU0 RkArasya ikAre,177 sU0 gaya ralope,bAhalyena 150 sayakArazrato.4 sasaMyoga parehasva.akArastha ukAre,selauMpa miyaDaka iti bhavati / anyaH / anya+si / ityatra 349 sU0 sakAralope,360 sU0 nakArasya dvisye,1002 sU0prakArasya ukAre.1015 sU0 selope pragnu iti bhavati / api-vi,ityasya prakriyA489 sUtre jJeyA / yaH / yad +si / 245 sU0 yakArasya jakAre,11 sU0 dakAralope,1003 sU0 akArastha prokAre,1015 sU. selope jo iti bhavati / paribhUta-tanuH / paripUrvaka: bhUdhAtuH paribhAve-tiraskAra / paribhU+ta+ta+si / 731 sU0 bhUdhAtoH sthAne hava ityAdeze, 645 sU0 prakArasya ikAre,177 sa0 takArasya lope,bAhulyena 180 sU0 yakArazrato, parihaviyatanu+si iti jAte, 228 sa0 nakArasya kAre, 1015 sa0 selope parihAviya-sasu iti bhavati / saH 1 ta+si / 575 sU0 takArasya sakAre, 11 sU0 dakAralope,1073 sU0 akArasya prokAre, selope so iti bhavati / katham / avyayapadamidam / prastutasUtreNa tham ityaMzasya Dima (ima) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, adhjhIne pareNa saMyojye, 1068 sU0 makArasya sAnunAsike kAre ki iti bhavati / bhramati / bhrama(bhramabhramaro / bhram+ti / 1069 sU0 rephasope, 910 sU0 prakArAgame, 1068 sU0 makArasya sAnunAsike vakAre, 628 sa0 tivaH sthAne icAdeze bhavei iti bhavati / nivarzakam / kriyAvizeSaNamidam / nizzaMka+am / 348 sa. kAralope, bAhulyena 43 sUtreNa ikArasya dIrghA bhAve, 260 ma0 zakArasya sakAre, bAhulyena 360 sakArastha dvittvAbhAve,30 sU0 anusvArasya vargAntye, 1002 sU0 akArastha sthAne ukAre, 1015 sU0 amo lope nisaku iti bhavati / kapam = ki isa prastutasutrasya prvRttirjaataa| bimbAdhare tandhyA: rakhana-praNaH, kathaM sthitaH zrI-Ananda ! nirUpamarasaM priyeNa, poraveva zeSasya dasA mudrA // 3 // bhAvArtha:--zRGgAra-rasa-rasikaH kazcitpuruSaH pRcchati --he zrImAnanda ! / eSA kasyacit kAmuka
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27F *prAkRta-vyAkaraNam aturthapAdA vyakteH saMjJA, tatsambodhanam / thadA zrImAnandazabdaH radananaNasya vizeSaNIbhUtaH, tadA nA'yaM sambodhanaH / zriyaH mAnandaH, zrImAnandaH-zobhAkAraka ityarthaH / tankhyA:-- kuzAgyA: nAyikAya: bimbAdhare --nimvaM raktatamapuSpavizeSastadiva adhara:-ninoSThaH iti bimbAdharaH, tasmina radanavAraNa:---radanaH-dantaiH kRto daNaH dantakSatam [kIdRzaH radanaNa: ? zrImAnandaH-nAyikAyAH kRte zobhAvardhakaH] kathaM sthitaH jAtaH? iti praznaH ladA dhI-pAnanda uttarayati-yat priyeNa adharasya niyamarasam,nirupamaH, nirgataH upamAyAH, upamAhInaH iti yAvat / nirupamazca saH rasaH,nirupama-rasaH,tamadbhutarasaM potyA iva tena priyeNa zeSasyaavaziSTasya rasasyopari punaH pAnArtha suvA dasA / nimmAdhara- mudrAGkita iya kRta iti bhAvaH / bimbaadhre| bimbaadhr+ngi| ityatra 157 sU0 dhakAraspa hakAre, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre bimbAhari iti bhavati / tsvyaaH| tanvI+ Gas / 350 sU0 vakAralope, 228 sU0 nakArasya zukAra sa0IkArasya ukAra,2016sa0 solopeta iti bhavati / rahana-yaNaH / danavaNa+ si| 177 sU0 dakAralope,180 sU0 yakArazrutI,228 sU0 nakArastra NakAre,1069 sU0 rephalope,1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope rayae-bahu iti bhavati / katham / avyayapadamidam / ityatra prastutasUtreNa tham ityaMzasya sthAne Diha[ihaityAdeze,Diti pare'ntyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye kiha iti bhavati / svitH| ThA[sthA] gatinivRttau / sthA+kta-ta / ityatra 687 sU0 sthAdhAtoH sthAne deze.1040 sAkArasya prakAre.645 sa0 akArastha ikAre,1770 takAralope,1002 sUka prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope Thiu iti bhavati / zrImAnandha ! / zrImAnanda+si / 375 sU0 rephAta parne dakAnAgame, 26 sU zakAlA saphAre, 4 . IkArasya ikAre, 228 sU0 asaMyukta-nakArasya NakAre 1015 sU0 selope siriANanva! iti bhavati / nirupama-rasam / nirupama-rasa+mam / 231 sU0 pakArasya vakAre,1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 pramo lope niyama-rasu iti bhavati / priyeNa / priya+TA / 1.069 sU0 rephalope, 17720 yakAralope, 1013 sU0 TA-sthAne'nusvAre, sthAnivatvAta 1004 sU0 prakArasya sthAne ekAre pieM iti bhavati / pItvA / pAdhAtuH pAne / pA+ktvA / ityatra1000 sUH prAkArasya sthAne ikAre, 1110 sU0 ktvaH sthAne adi ityAdeze, bAhulyena 10 sUtrasyA'pravRttI pimAvi iti bhavati / ek| avyayapadamivam / 1115 sU0 evArthe jaNu ityasya prayoge jaNa ili bhavati / zeSasya / zeSa+ Gas / 260 sUtreNa zakArasya SakArasya ca sakAre,1009 sU0 usa sthAne ho ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNasya lAdhave sesahoM iti bhavati / vattA / dattA+si / ityatra 46 sU0 prAderakArasya ikAre, 314 sU0 tasya prakAre, 360 sU0 kAradvittve, strIvivakSAyAmAprasaMge 521 sU0 DI-(I)pratyaye, 10 sU0 svarasya lope, ajhone pareNa saMyojye, 1015 sU. selope digpo iti bhavati / mudrA / suhaa+si|.1069 sU0 rephalope, 360 sU0 dakAradvittve, 1001 sU0 sAkArasya prakAre, 1015 sU0 selome muha iti bhavati / katham kiha ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA hai bhaNa sakhi! nibhUtakaM tathA mayi pavi priyo dRSTaH sdossH| yathA - jAmAti mama mamaH panApatitaM lastha / / 4 / / bhAvArtha: - kAcinmAyikA nija-nAyaka-viSaye sandihAnA kAzcita nijasakhoM pRcchantyAha-he sakhi ! yadi mama priyaH---kAntaH mayi-madviSaye saboSaH-doSopeto'sti, madupari saroSo vartate'thavA matkAtena madIyaH kazcidaparAdhaH kRto bhavediti yAvat, hi tathA bharaNa-tatsarva mA prati kathaya / yato mama manaH tasya kAntasya pakSA''patitaM pakSe ApatitaM, pakSapAtayuktaM vartate, pratastad meM manaH, yathA-samyaka
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ nokarnitiewincipanipataniwo 279 m ant eraimirmin". caturthapAda: saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * .......... - prakAreNa doSAnna jAnAti / pakSapAtapUrNa manaH prama tasya doSAta tunAmoDijiTalAm-pracchannaM. guptarUpeNeti yAvat, tvaM tadIyAna-mama kAntasya doSAn ahi, yato'haM vAstavikI sthitimavagaccheyam / bhaNa! bhaNa[bhaN] bhnnne| bhaN+hiM / 910 sU0 prakArAMgame, 662 sUtreNa hi ityasya su ityAdeze,664 su0 sorlo bhaNa iti bhavati / sakhi! sakhI+si / 17 sU0 khakArasya sthAne hakAre,1001 sU0 IkArasya sthAne ikAre,1015 sU0 selope sahi ! iti bhavati / nimRtakam / kriyAvizeSaNamidam / nibhRtaka+mam / 187 sU0 bhakArasya sthAne hakAre,131 sUtreNa RkArasya ukAre, 177 sU0 takArasya kakArasya ca lope, 1025 sU0 ansyAkArasya uM ityAdeze, 1082 satreNa undhAraNasya lAghave, 1015 sU0 pramo lope, nimaH iti bhavati / tathA pradhyayapadamidam / 1072 sU0 thA ityaMzasya Dema(ema)ityAdeze Diti pare'ntyasvarAderlope,prajjhIne pareNa saMyojye,1068 su0makArasya sthAne sAnunAsike vakAre te iti bhavati / mayi ! asmd+chi| 1048 sAipratyayena saha prasmadaHsthAne maI ityAdeze maI iti bhavati / yadi-jai,prakriyA 1055 sUtre jJeyA / priyaH / priyasi / ityatra 1069 sU0 rephasya lope,177 sU0 yakAralope,1002 sU0 akArasya sthAne ukAre, 1015sU0serlope piu iti bhavati / dRSTaH / dRSTa-+ si / ityatra 128 sU0 RkArasya ikAre, 305 sU0 STasya ThakAre,360 sU0 ThakAradvitve, 361 sU0 pUrvaukArasya TakAre,1002 sa0akArasya ukAra,1015 sU0 selaoNpa viThThAta bhava bhvti| sbossH| siN| 260 sU0 SakArasya sakAre,pUrvavadeva sadosu iti bhavati / yathA / mavyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre,1072 sU0 thA ityasya Dema(ema)ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope,majjhIne pareNa saMyojye, 1068 sU0 makArasya sAnunAsike vakAra java iti bhavati / / madhyayapadamidaM saMskRtatulyamevAupabhraze prayujyate / mAnAti / jJA-dhAtuHavabodhane / jJA+ti-jANai, ityasya padasya prakriyA 678 sujnyyaa| mama ==majha,prakriyA 1050 sUtrasya dvitIya-zloke jJeyA / manaH 1 manas+si / 228 sU0 nakArasya prakAre, 11 sU0 sakAralope,1003 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 serlopi maraNa iti bhavati / pakSApatitam / pakSApatita+si / 274 sU0 kSasya svakAre,360 sa0 khakArastha dvisve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre, 231 sU0 pakArasya vakAre,890 sU0 prathama-takArasya DakAra,177 sU0 takAralope, 514 sa0 sermakAre, 2310 makArAnusvAre pakkakhADiiti bhavati / tasya / tad+is-tAsu prakriyA 1029 sUtrasya prathamazloke jJeyA / lathA- teya,yavA-jeve ityatra prastuta sUtrasya pravRittAMtA / yathA yathA bakrimAraNaM locanayoH / tathA tathA manmatha: nijakazarAna-jiva jivaM baDima lopraNahaM / ti tiva cammahu nizraya-sara, prakriyA 1015 sUnne jnyeyaa| jivaM,tivaM ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA sAdhanA svitym-ythaa| avyayapadamidam / 245 sU0 yakArastha jakAre, 1072 sa0 thA ityaMzasya Dima (ima) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelo, ajjhIne pareNa saMyojye, 1068 sa0 makArasya sAnunAsike vakAre jivaM iti bhavati / tathA / avyayapadamidam / 1072 sa0 thA ityasya Dima (ima) ityAdeze, jiveM-badeva ti iti sAdhyam / mayA zAtaM priye ! virahitAnA, kApi dharA bhavati vikAle / kevala mRgAko'pi tathA tapati yathA binakaraH kSayakAle // 5 // eteSAM padAnAM zabdasAdhanA 1048 sUtre samavalokanIyA / bhAvA'rthazcA'pi ttraivaa'vlokniiyH| jANijJAtam) ityatra 514 sU0 semakArona jAtaH kintu 1015 sUtreNa tasya lopo'bhavat / priya ityatra vaikalpikatvAd 1069 sUtreNa rephasya lopo nA'bhavata, bAhulyena 177 sU0 yakArasya lopo'pi na jAtaH / ( mavara ityatra kevalazabdA'rthe 458 sU0 vara ityAdeze,bAhulyena kArasya nakAre nabara iti bhavati / evaM
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH vijAvAhAya / evameva tiva[tathA ], jidha [ yathA ] ityanayorapyudAharaNAni kalpanIyAni / sAdhanA svittham-tathA avyypdaapdm| 2072 rA yA ityaMzasya sthAne Diva(i) ityAdeze Giti pare'nsthasvarAderlope abhIne paNa saMyojye titha iti bhavati / yathA / avyypdmidm| 245 sU0 yakArasya sthAne jakAre, 1072 sU0 yA ityaMzasya sthAne vidha-hatyAdeze, pUrvavadeva jina iti bhavati / mayA bhaNitaH balirAja !, tvaM kI mArga eSaH / yAvRk tA nApi bhavati, mUTha !svayaM nArAyaNaH IdRk // 1 // 1073 260 bhAvArtha:- he balirAja ! - pAtAlAdhipa / mayA tvaM bharigataH pRSTaH, yadeSaH vAmano mArgaNaH- yAcakaH. ko ? ko nAma mahAtmA vidyate ? iti pRcchAyAmuttarayati balirAjaH he mUDha ! eSaH yAcakaH, yAk tAga mA'pi naiva bhavati vartate, kintu vRgyantu mArgaNaH svayaM bhagavAn nArAyaNaH - viSNurvartate / mayA / zrasmad+TA / ityatra 1040 sU0 TApratyayena saha grasmadaH sthAne maI ityAdeze maI iti bhavati / bhaNitaH / bhaNita+si / 177 sU0 takArasya lope, 435 sU0 svArthe kapratyaye 177 sU0 kakArasya lope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope bhaNia iti bhavati / balirAja || balirAja + si / 177 sU0 jakAralope, 180 sU0 yakArazrutau sena balirAya ! iti bhavati / tvam / yuSmad + si 10390 sU0 yuSmadaH svAne tuhuM ityAdeze, 1015 sU0 selane tuhuM 1082 sU0 uccAraNalAI iti bhavati / kIdRg / kIdRk +si / 1073 sU0 dRk ityaMzasya sthAne Deha (eha ) ityAdeze, diti pare'ntyaFarari kone vareNa saMyojye 1100 sU0 svArthe prapratyaye 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 seloM ke iti bhavati / mArgaNaH / mArgaNa +si / 1069 sU0 rephasya lope, 360 sU0 gakArastha dvi, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1015 sU0 selove maggaNa iti bhavati / eSaH ehu prakriyA 1033 sUtre jJeyA / yAdgu / yAdRk + si / 245 sU0 yakArasya sthAne jakAre, 1073 sU0 dRk ityaMzasya Deha (e) ityAdeze Giti pare'syasvarAderlope abhIne pareNa saMyojye, 1002 sU0 akArasya ukAre, serlope nehu iti bhavati / sA / tAdRk + si / prastutasUtreNa dRk ityaMzasya Deha ( eha) ityAdeze Giti pare'nyasvarAdeloM, abhIne pareNa saMyojye, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope tehU iti bhavati / na / pravyayapadamidaM saMskRtatulyameva apabhraMze prayujyate / api =vi, prakriyA 489 sUtre jJeyA / bhavati = ho, prakriyA 731 sUtre jJeyA / mUDha ! muDa +si / 1093 0 mUDhazabdasya sthAne vaDha ityAdeze, 1015 sU0 sela vaDha iti bhavati / svayam / zravyayapadamidam / 350 sU0 vakAralope, 177 sU0 yakAralope, bAhuna 10 sUtrasthApravRttau 1000 sU0 prakArasya ikAre 23 sU0 makArAnusvAre saI iti bhavati / mAdarAyaNaH / nArAyaNa +si / 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope nArAyaNu iti bhavati / IvRg / Ivak+si / prastutasUtreNa dRk ityaMzasya sthAne Dit eha ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdeloM, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 serlope ehu iti bhavati / koharA keha, yAdRk je. tAraka teha, IharU ehu ityeteSu padeSu prastutasUtrasya pravRttitA / 1074 - yAvRgAvInAm / yAdRk-zabdastrividho bhavati / yathA - 1 - kip pratyayAntaH- yAdRk 2--Tak-pratyayAntaH yAzaH 3 - sak-pratyayAntadaca yAdRkSaH / prastutasUtre sUtrakArasya Tak-pratyayAnta sya yAdRza-zabdasya grahaNamabhISTamasti / yathA - yAdRzaH / yAdRza+si / 245 sU0 yakArasya jakAre, 1074 sUtreNa dRza ityaMzasya sthAne Dit isa ityAdeze Giti pare'ntyasvarAdeloMpe, abhIne pareNa saMyojye, 1003 sU0 prakArasya dhokAre, 1015 sU0 serlope aso iti bhavati / tAdRzaH / tAdRza+si /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mren patupaMpAda: * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetama * pUrvavadeva taiso iti bhavati / kozaH / kIdRza+si / pUrvatradeva kaiso iti bhavali / IdRzaH ! IdRza + si / prastutasUtreNa dRzasya sthAne Dit aisa ityAto. hili pareDamArajanadena ka ra, rAmArasya sthAne mokAre, 1015 sU0 selope Aiso iti bhavati / 1075.-... pari sa ghaTapati prajApatiH kutrApi lAvA zikSAm / yatrApi tatrApi atra jagati bhaNa savA lasyAH sAdRzyam // 1 // bhAvArtha:-adisa prajApatiH, prajAnAM patiH-svAmI brahmA ityarthaH / kutrApi zikSA lAtvA-prApya paTayati-agasmiArasaM karoti tadA-tadaiva atra-prasmin jagati tasyAH nAyikAyAH nirmANa jAtam / brahmaNA paripUraNa-satarkatayA etasyAH nAryaH racanA kRtAsti, ataeya yatrA'pi tatrA'pi-kucidapIti tasyAH nA. vikAyAH sAdRzyam-sAdRzya, samAnarUpatA nahi prApnotIti bhaNa-kathaya,mayA etat satyamuktamiti tvamapi svIkuru / brahmA yadi kutracit zikSA lakavA jamataH nirmANaM kuryAt tadaiva etAdRzIM kAJcinnAyikA nirmAtprabhavennAnyathA / ataeva sAmtaM jagati tatsapradazI kA'pi sundarI nAstIti paramArthaH / yadi-jai, prakriyA 1055 sUtre jJeyA / saH-so, prakriyA 1072 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| ghaTayati / ghaTa [ghaT] ceSTAyAm / ghaT+Nim + sin / ityatra 195 sU0 TakArasya DakAre, 638 sU0 NigaH sthAne prakAre, bAhulyena 642 sUtreNa pAderakArasya prAkArAbhAve, 945 sa0 tiSaH sthAne di ityAdeze pani iti bhavati / prajApatiH / prajApati+si / vaikalpikaravAd 1069 sUtreNa rephasyA'lope, 177 sU0 akArasya lope, 180 sU0 yakArazrutau, 231 sU0 pakArastha vakAre, 1118 sUtreNa bhASAvyatyaye, 931 sU. takArasya dakAre, 1001 sU0 ikAradIrghe, 1015 sU0 selope prayAvadI iti bhavati / kutra / avyayapadamidam / 1076 sU. asya sthAne Dit etthu ityAdeze,Diti pare'ntyasvarAderlope,prajjhone pareNa saMyojye sthu iti bhavati / api-vi, ityasya prakriyA 489 sUtre zeyA / lAtvA / lAdhAtuH paadaane| lA+vA / 1111 sU0 ksva: sthAne eppirA ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajIne pareNa saMyojye leppina iti bhavati / zikSAm / zikSA+pam / ityatra 260 sU zakArasya sakAre, 274 sU0 kSastha khakAre, 360 sU0 khakArasya dvittve, 361 sU0 pUrvakhakArastha kakAre, 1001 sU0 zrAkArasya prakAre, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 pramo lope sikkha iti bhavati / yatra / avyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre, 1075 sU0 vasya Did etyu ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope, ajjhIne pareNa sayodhye atyu iti bhavati / tatra avyayapadamidam / 1775 sU0 asya Did etyu ityAdeze, jetthuvadeva sesyu iti bhavati / atra / avyayapadamidam / 1076 sUtrasya sthAne Did etthu ityAdeze, tetthuvadeva etyu iti bhavati / jagati / jagat+Di / 11 sU0 takAralope, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre jagi iti bhavati / bAhulyenA'tra 177 sU0 gakArasya lopo na jAtaH / bhaNa / bhaNa [bhaN] dhAtuH bhaNane / bhaN +hi / 910 sU0 prakArAmame,662 sU hi ityasya su ityAdeze, 664 sU0 soluMki bhaNa iti bhavati / tadA / madhyayapadamidam 108 su0 tadA ityasya to ityAdeze to iti bhavati / tasyAH / tad+is / 11 sU0 dakAralope,strIvAda prApa-(prA)-pratyaye,5 sU0 dIrgha-sandhau,1001 sa0 AkArasya prakAre,1030 sU0 isa sthAne Dahe (mahe) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdeope, pIne pareNa saMyojya tahe 1001 sU0 ekArasya ikAre jAte tahi iti bhavati / sAhakSyam / sAdRzya / 142 sU0 RkArasya sthAne ri ityAdeza,348 sU0 dakArastha lope,349 sU0 yakArasya lope,274 sU0 kSasya khakAre, 360 sU0 sakAravista, 11 sU. pUrvakSakArasya kakAre, 1002 sU0prakArasma ukAre, 1015 sU0 selope sArivadhu iti
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 bhavati / yatrajetyu, tatra tetyu ityatra prastutasUtrastha prvRttirjaataa| samprati attu ityAdezasthodAharaNavayaM pradarzayati vRttikAro yathA-patra / avyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya jakAre, prastutasUtreNa trastha sthAne Did attu ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye asu iti bhavati / sthitaH . SThA-[sthA]-dhAtuH gatinivRtau / sthaa+kt-t| 657 sU0 sthAdhAtoH sthAne ThA ityAdeze, 1000 sU0 prAkArasya prakAre, 645 sU0 prakArasya ikAre, sipratyaye, 1118 sU0 bhASAvyatyaye,931 sU0 sakArasya dakAre, 1003 sU0 akArasya prokAre, 1015 sU0 selope Thiko iti bhavati / tatra / avyayapadamidam / 1075 sU0 asya sthAne Did attu ityAdeze, atu-vadeva sattu iti bhavati / sthitaH / pUrvavadena vivo iti. saadhym| *1076--kutrA'pi lAtvA zikSA, yatrApi tatrA'pi pratra jagati ketthu thi leppiNu sikyu, jetyu vi tetyu vi etyu jagi, eteSAM padAnAM prakriyA 1075 sUtre jJeyA / atra etthu ityatra prastutasUtreNa trapratyayasya sthAne Did erathu ityAdezo vihitaH / sApanA svittham atra / sampayapadamidam / 1076 sU0 trasya sthAne hid etthu ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope etyu iti bhavati / 2003--- cAya napasammita sih-spettaa-bddhaatkaarH| tAbassamastAnAM madakalAnA pane pade bAdhate DhakkA // 1 // bhAvArtha:--pAvat kumbhanade-kumbhasya hastimastakasya Ar:-zarIrasya avayavAnAM saMjJA, yathA-jaghanataTa kayataTa: prastataprakaraNe mastaka-taTogrAhyaH, tasmina siMhacapeTA-caTArakAra: siMhasya capeTA, tajjanitaH caTAkAra:-baneranakaraNa siMhasya bhISaNaH prahAra ityarthaH / manipatati. tAvatsamastAnA malAnAM. madamattAnAM majAnAma-hastinAma padepo pratipadaM vaphA-mahAna paTahaH vAyate / ayaM bhAva:-abhimAnI tadeva vAcAlo bhavati yadA vidvAna maunAvalambI pravatiSThate / yApata / prdhyypdmidm| 245 sa0yakArasya jakAre, 1077 sU0 vat ityasya makAre jAma iti bhavati / / avyayapadamidaM saMskRtasamamevA'pabhraMze prayujyate / nipatati / mipUrvakaH pallU [pat]. ghAtuH nipatane / nipat+tiv / 231 sU0pakArasya vakAre, 910 sU0 prakArAgame, 890 sU0 takArasya DakAre, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze nivA iti bhavati / kammataTe ! kumbhataTa + Di.1 177 60 takAralope, 180 sU0 yakArazruto, 195 sU0 TakArasya sthAne DakAre, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre kumbhayati iti bhavati / siMha-capeTA-caTArakAraH / siMha-capeTA-ghaTAtkAra+si / 29 sU0 anusvAralope, 92 sU0 ikArasya IkAre, 231 mU0 pakArasya vakAre, 195. sUTakArasya sthAne DakAra, 4 sa. prathamA''kArasya prakAre, 1093 sU0 caTAtkArA'rtha caDakka-zabdaH prayujyate, 1015 sU0 serlope soha-maveDa-upaka iti bhavati / tAvat / avyayapadamidam / prastutasUtrega vat ityasya sthAne makAre tAma iti bhavati / samastAnAm / samasta+mAm / 348 sU0 saMyukta sakArasya lope, 360 sU0 takArasya dvittve, 1010 sU0 grAmaH sthAne hai ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lApade samatta iti bhavati / marakalAnAm / madakala+mAm / 177 sU0 kAralope, 180 sU0 yakArazrutI, 1067 sU0 kakArasya gakAre, 1010 sU0 prAmaH sthAne ha ityAdeze mayagalAha iti bhavati / pade / pada+Di / 177 sU0 dakAralope, 1005 sU0 jinA saha prakArasya ikAre paha iti bhavati / vAyate / vada (bad) sndeshkthne| pd+ky+te| saMskRtaniyamena bAdha+te iti jAte,295 sU0 asya jakAre,360 sU0 jakArastha dvittve, 64 sU0 saMyoge pare hrasve, 628 sU0 se ityasya sthAne icAdeze bajjai iti bhavati / DhapakA / lakAkA si| 1001 sU mAMkArasya prakAre, 1015 sU0 selope uraka-iti bhavati / tAvat = tAma, yAvat
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ A rvinven-v- --- -- - - vaturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * jAma ityatra prastuta-sUtrastha prvRttirjaataa| silAmA silavaM tAvatparaM yAvanna snehA: galanti / sme he praNaSTe se eka silA:, tilA bhraSTvA khalA bhavanti / / 2 / / bhAvArtha:-svatvasampannatava sthiteH sammAnakAraNa bhavati, ni:svatsvAnAM bAdazI dazA bhavati tAMtilA'nyoktyAha--tilAnAM tilasvaM tAvad bhavati yAvataM snehA:-telAni na galanti-na nazyanti, paraM-kintu snehe-taMle praNaTe sati te eva tilA:-tilavRkSasya bIjAni, tilA azA-tilatvena naSvA khalA: nissArAH bhavanti / sasnehaH eva tilaH, tila ucyate, anyathA sa eka tilaH khalatvamupayAtIti bhAvaH / tilAnAm / tila+mAm / ityatra 1010 sa0 grAmaH sthAne haiM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave tilaha iti bhavati / tilasvam / tilatva+si / 425 sU0 tvapratyayasya taNa ityAdeze, 1002 sU0 sakArastha ukAre, 1015 sU0 selope tilasA iti bhavati / sAvat / avyayapadamidam / 1077 su0 vat ityasya sthAne uM ityAdeze, 1082 sa0 uccAraNasya lAye tA iti bhavati / param / avyayapadamidam / 1089 sU0 param ityasya sthAne para ityAdeze para iti bhavati / yAvat / mavyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya jamA, hA- zaha iti saba } padamidaM saMskRta-samamevA'naze prayujyate / snehAH / sneha+jas / ityatra 348 sU0 sakAralope,1015 sU0 jaso lope neha iti bhavati / galanti / gal-dhAtuH galane / gala + pranti / 910 sU0 prakArasyAgame, 631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze galanti iti bhavati / snehe / sneha+ddhi / 348 sU0 sakAralope, 1005 sU0 DinA saha prakArasya jhAre mehi iti bhavati / praNaSTe / praNaSTa-+-Di / 1069 sU0 rephaloye,305 sU0 STasya sthAne kAre,360 sU0. ThakArasya dvive,361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre,1100 sa0 svArthe apratyaye,1005 sU0 DinA saha. prakArasya ikAre paNa iti bhavati / te ! tad+jaste , ityasya prakriyA 547 sUtre zeyA / eva / avyayapadamidam / 1091 sU evArthe ji ityasya prayoge, 360 sa0 jakAradviradekhi iti bhavati / tilAH / tila+jas / 1015 jaso lope tila iti bhavati / bhraSTA / bhraMzu-[bhraMz]-dhAtuH nAze / bhraMz + ksvA / ityatra 840 sa0 bhrazdhAto: sthAne phiTa ityAdeza,1110 sa0 kvaH sthAne adi ityAdeze, 10 sU0.svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye phidRSi iti bhavati / khalAH / khala+jas / 1015 sU0 jaso lope savAla iti bhavati / bhavanti honti, prakriyA 731 sUtre jJeyA / tAvat-tA, yAvat jAu~ ityatra prastuta nasya prvRttirjaataa| pAvaH viSamA kAryagatiH, jIvAnAM madhye eti| tAvad prAstAmitaro janaH sujano'pyantaraM dadAti // 3 // ::::. bhAvArtha:--yAvada-yadA jovAmA-prANinAM madhye-jIvanamadhye kAryagati:-kAryasaMcAlanaM,jIvanasya nirvAhaH karmagatirvA viSamA eti-bhavati, vaiSamyaM bhajate, tAvan tadA itaro jana mAstAm tiSThatu, tasya kA carcA ?, kintu sujano'pi-ziSTajano'pi, antaraM dadAti-pRSThaM dadAti / karmapratikUlatAyAM duHkhavelAyAM bAna ko'pi sahAyako bhavatIti bhAvaH / / pAvat / avyayapadamidam / ityatra 245 sU0 yakArasya jakAre, prastutasUtreNa vatpratyayasya mahiM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave jAmahi iti bhavati / viSamA viSamA+si / 260 sU0 pakArasya sakAre, 1000 sU0 mAkArasya IkAre, 1015 sU0 selope visamI iti bhavati / kAryagatiH / kAryagati+siM184 sU0 saMyoge pare hrasve,295 sU0 ryasya jakAre,360 sU0 jakArasya dvittve,177 sU0 takArasya lope,selope kAmagA iti bhavati / jIvAnAm / jIvanamAm / ityatra 1010 sU0 pAmaH sthAne
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 * prAkRta-vyAkaraNam * catupAdaH haM ityAdeze, 1052 sa0 uccAraNasya lAghave jIvaha iti bhavati / madhye / mana Di / 297 sU0 dhyasya jhakAre,360 sU0 jhakArasya dvisve,361 sa. pUrvabhakArasma sthAne mahAre.100 sa0 DinA saha akArasya ekAre mAjhe iti bhavati / eti / iNa-(i)-dhAtuH gatI-gamane / saMskRtaniyamena eti iti jAte, 177 sU0 sakArastha lope e iti bhavati / tAvat / adhyayapadamidam / prastutasUtreNa vatpratyayasya sthAne mahiM ityAdeze jAmahi-vadeva sAmahi iti bhavati / AstAm / pAsa (pAsa) upavezane / 886 sa0 sakArasya sthAne chakAre, 360 sU0 chakA rahittve, 361 sa. pUrvakArasya cakAre, 662 sU0 hAm ityasya du ityAdeze, 177 sU0 dakAralope acchau iti bhavati / itrH| itara+si / 177 sU0 sakAralope, 180 sU0 yakArazrutI 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope iyara iti bhavati / janaH / jana+si / 228 sU0 nakArasya kAre, pUrvavadeva jazu iti bhavati / sujanaH / sujana+si / 177 sU0 jakAralope, pUrvavadeva supazu iti bhavati / prayi - vi, ityasya prakriyA 459 sUtre jJeyA / antaram / antara+si / 1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sa0 selope prata iti bhavati / bavAti / DudA (dA) daane| dA+tin / 1000 sU0 prAkArasya ekAre, 628 sU0 tivaH sthAne ic (i) ityAdeze ve iti bhavati / yAvat jAmahi, sAvat-tAmAha ityA prastutasya sUtrasma pravRttirjAlA 1078 "yAvad antaraM rAma-rAbaraNaoH, tAvantaraM paTTAnagrAmayoH"-ayaM bhAvaH-rAmarAvaNa yo:, rAmazca rAvaNazca rAmarAvaNau,tayoH yAvadantaraM --pArthakyaM vidyate tAvadevA'ntara paTTana-prAmayoH-paTTanaca grAmazca paTTana-grAmI,tayorantara nagara-grAmayorbhavati / eteSAM padAnAM sAdhanA svittham-yAvada / yAvada si / 245 sU0 yakArasya jakAre, 1077 sa0 vatpratyayasya vikalpena Dida evaDa ityAdeze, diti pare'ntyasvarAdelopeM, amIne pareNa saMyojye, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selope jevara iti bhavati / antaram antaru, prakriyA 1077 satrasya tRtIyazloke jnyeyaa| rAma-rAvaNayoH / rAmarAvaNa+ pros / 619 sU0 vivavacanasya bahuvacane, 1010 sU0 prAma: sthAne haM ityAdeze, 1082 tU0 uccAraNasya lAyave rAma-rAvagaheM iti bhavati / sAyada / tAvada+si / prastutasUtreNa vaspratyasya sthAne DevaDa (ebaI) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye. 1002 sa0 akArastha ukAre, 1015 sU0 sope tevaDu iti mAdhyam / paTTana-prAmayoH / paTTana-grAma+pros / 228 sU0 nakArasya kAre, 1061 sU0 rephasya lope, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, pUrvavadeva paTTaNagAmaha iti bhavati / po / prastutastrasya pravRtyabhAvapakSa ityarthaH / yASad / yAvad +si / 245 sa ya kArasya jakAre, vaikalpikaravAt prastuta sUtrasya prvRshybhaavH| pratyaya-grahaNe tadantasthApi prahamamiti paribhASayA DAvatorapi grahaNam, tataH 1106 sU0 atu-pratyayasya sthAne Did ettala ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, majjhIne pareNa saMyojye, 1003 sa. akArasya sthAne prokAre, 1015 sa0 selope asaso iti bhavati / tAvad / tAvat +si / vaikalpikatvAt prastutasUtrasyApravRttI, 1106 10 pratu ityasya pratyayastha sthAne hetula (estukhI ityAdeze, Diti pare'tyasvarAdelope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1003 sa0 akArasya sthAne prokAre, 1015 sa0 sipratyayastha lope tesulo iti bhavati / 1079-iyat / yat parimANamasyeti / iyada+si / 1079 sa0 yad ityasya sthAne vikalpena jida evaMDa ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 sipratyayasya lope ebaTu iti bhavati / antaram / antara+si / 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selopa antata iti bhavati / kiya / ki parimANamasyeti / kiyat+si / prastutasUtreNa yat ityasya
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ declalsaum hhhh wb`dh qm `myH * * saMskRta-hindI TokA-TTayopetam * amacmanirna sthAne vikalpena rida evaDa ityAdeza, Dili pare'ntyasbarAdelopa, abhIne parega saMyojye, evaDu-badeva ke kA iti bhavati / pakSe / prastutasUtrasya pravRttyabhAvapakSa ityarthaH / iyat / idam +tu iy +atu iti saskamiyamena jAte, 1106 sU0 aso sthAne hetula (etula) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope, sipratyaye, 1003 sU0 prakArasya mokAre, 1015 sU0 selopa esulo iti bhavati / kimat / kim +atu kiya + atu iti saskRta-niyamena jAte, 1106 sU0 sad ityasya sthAne hetula [ettula) ityAdeyo, esuno-yadeva kara lo iti sAdhyam / matra vaikalpikatvAt prastutasya [1079] sUtrasya pravRttyabhAvaH / 1080- mudamAH hAritAH ye pariviSTAsteSAm / parasparaM yudhyamAnAnAM svAmI pIDito yeSAm // 1 // bhAvArtha:-parasparama-mitho yudhyamAnAnAM yeSA-kalahakAriNAM manujAnAM svAmI pIDita:-dukhito bhavati, seSAM puruSANAM kRte ye mugA:-dhAnyavizeSA: pariviSTA:-pradattAH santi se hAritA:-vyarthIbhUlA evaM bhavantIti zeyam / kalahapriyANAM nagaNAM bhojanAdinA poSaNaM bhavyarthameva bhavatIti bhAvaH / / hai| tad + jamate,prakriyA 517 sUtre jnyeyaa| pRgAH / mudga+jas / 348 sU0 dakArasya lope, 360 sa0 gakAradvisve, 1100 sa. svAtheM DaDa-griDA-pratyaye. Diti pare'ntyasvarAderlopa, amjhIne pareNa saMyojye, 1001 su0 akArasya sthAne prAkAre, 1015 sa0 jaso lope mugaDA iti bhavati / hAritAH / hA (ha) haraNe / hu+Nim + kta-ta / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 638 sU0 Niga sthAne prAva ityAdeze, 10 sa0 svarasya lope, ajajhIne pareNa saMyojye, 645 sU0 prakArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, as-pratyaye,1001 sa0 prakArasya prAkAre, jaso lopeharAvimA iti bhavatti / ye-je,prakriyA 547 sUtre zeyA / pariviSTA 1 parivaSTa / jasa / 305 sa0 Tisya sthAne ThakAre, 360 sU0 TakArasya dvittve, 361sa.pUcaTakAsya sthAne kAre, 1001sa prakArasya sthAne prAkAra,1015 sa0 jaso lope pariviTThA iti bhavati / teSAm / tada+pAm / 11 sU0 daka rasya lope, 1001 sU0 prakArasya sthAne bhAkAre, 1010 sa0 prAmaH sthAne he pratyAdeze tAha iti bhavati / parasparam / paraspara+am / 1080 sU0 parasparasadasya prAdo prakArasya prayoge, 231 sa0 prathama-kArasya vakAre, 62 sU0 prathamarephasyAkArastha prokAre, 348 sa. kA loai.363 sU0 pakAradvisve, bAhulyena 4 sUtrasyA'pravRttI. 1002 sU0 akArastha ukAre,1015 saprama.pratyayasya lopaM adharoppara iti bhvti| yudhyamAnAmAm / yudhadhAtuH sNprhaar| yuthna prAnaz / apabhraMze 1066 sa0 yudha-dhAtoH sthAne jona ityasya prayoge,670 sa0 pAnazA sthAna nta ityAdeze, prAm-pratyaye, 1001 sa0 akArasya prAkAre, 1010 sU0 prAma: sthAne haM ityAdeze joyantAhaM iti bhavali / svAmI / svAmina si / 350 sa0 sakArasya lope, 1120 nakArasya lope, 435 sa0 svA pratyaye, 177 sU0 kakAralope, 1002 sU0 akArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selope sAmiu iti bhavati / pojisaH / poDita+si / 1093 sa. pIDitArthe gajjinazabdaH prayujyate,1002 sU0 akArasya sthAne ukAre, seloMpe gajita iti bhavati / yeSAm / yad prAm / 245 sa0 yakArastha jakAre, 11 sU. dakArasya lope, 1001 sU0 prakArastha prAkAre, 1010 sa0 grAmaH sthAna hU~ ityAdeze jAhaM. iti bhavati / parasparam avaroppara ityatra prastulasUtrasya prvRttirjaataa| 1081-uccAraNasya lAghavaM prAyo bhavati / ekArasya, prokArasya ca dIrghatva sarve yAkaraNA mavagacchantyeva, parantu apabhraMzabhASAyAM kAdi-vyajaneSu ye ekArA:, prokArA sthitAH bhavanti, teSAmuccAraNaM laghu hisvaH] jAyate / yathA--sukhena cimsyate mAnaH-sughe cinsijjA mAraNa, prakriyA 1067
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ fyh my@ my@ my@ my@ my@ w mywh bh mn bh shy yh wh wh yh myh myh myh myh hw ..* prAkRta-vyAkaraNam caturSapAdA sUtrasya dvitIyazloke jJeyA / sughe" ityatra sukha+sAita sthite, 1067 sU0 kAra kAre, '1033 su0 dAsthAne'musvAre, sthAniyattvAt 1004 sU0 prakAraspa ekAre, 1081 sU0 ekArasthoccAraNasya lAdhave sudhe iti bhavati / tasyAhaM kaliyuge burlabhasya- tasu hAu~ kalijugi dullahahoM. prakriyA 1001 sUtre jJeyA / dullahaho" ityatra 1051 sUtrega mokArasyoccAraNasya lAdhavaM jAtam / 1052-uruvAraNasya lAdhavaM prAyo bhavati / yasyoccAraNe jihvAnopAya+-madhya-mUlAnAM zaithilyaM jAyate,talladhUccAraNam / anusvArasyoccAraNa guru bhavati, parantu prastutasUtreNA'nusvArasyA'nunAsikarava vidhIyate / anunAsikoccAraNasya lAghavaM sarvaprasiddhameva / yathA--anyad yasudhakaM tasyAH dhanyAyAnnu ju tucchau~ tahe dhaNahe, prakriyA 1021 sUtre zeyA.! tucchakam = tubhyaH ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| malikiye sujanasya bali kijjau suaNassu, aiSAM padAnAM prakriyA 1001 sUtre jJeyA / bali kriye-bali kijjA ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA dabaM ghaTayati ghane lakAm = daiu ghaDAvai vaNi taruhu~, prakriyA 1011 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| devam / deva+si / ityatra 153 sU0 aikArasya ai ityAdeze, 177 sU. bakAralope.1002 sU prakArasya ukAre,1015 sU0 selope bAja iti bhavati / tarUNAm tara ityatra prastutasUtrastha pravRttirjAtA / sarubhyo'pi valkalam - taru? vi vakAlu, prakriyA 1012 sUtrasya dvitIyazloke jJeyA / tasamyaH yA taruhu~ ityatra prastutusUtrasya pravRttAMtA / vadavisAdhitaM yasmin labhAmahe kharagavisAhiu jahiM lahahuM,prakriyA 1057 sUtra jJeyA / yasmin = ahiM ityatra prastutasUtreNoccAraNasya lAghavaM jAtaM, kintu prastutasUtre prAyo'dhikArAt lahaha ityatra uccAraNasya lAghavaM na jAtam / tRNAnAM tRtIyA bhagI mAvi taNahaM taijjI bhaGgina vi, prakriyA 1010 sUtre jnyeyaa| tRNAnAm taNaheM ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / ukteSu prayogeSu yathAsthAnaM prastutasUtreNa vihitamuccAraNasya lAdhavaM dRzyate / : : 1003-saMskRle tabasaMbhavAt / mha ityasya saMskRtabhASAyAmupayogo na bhavatyataH 345 sUtreNa pamazabda-sabandhina: saMyuktasya, ima-ma-sma-mAM sthAne vihito yo mha ityAdezastasyaivAtra grahaNaM bhavati, tena mha ityasya sthAne mbha ityAdezo jAyate ityuktam / yathA-prISmaH / grISma+si / 1069 sU0 rephasya lope, 84 sUtreNa saMyoge pare hasve, 345 su0 umasya sthAne mha ityAdeze, 1083 sU0 mhasya sthAne mbha ityAdeze, 1003 sa0 akArasya mokAre, 1015 sU0 selope gimbho iti bhavati / zleSmA / zleSman +si / 350 sa0 lakAralope, 260 sU0 sakArasya sthAne sakAre, 54 sU0 saMyoge pare hrasve, 345 sa. imasya mhAdeze, pUrvavadeva simbho iti bhavati / nimroktazloke'nyadudAharaNaM pradIyate / yathA--- brahman ! te viralAH ke'pi narAH ye sarvAGgachekAH / ye vakAH te vacakatarAH, ye Rjavaste balIvAH // 1 // bhAvArtha:-he brAhman !, he vidhAtaH !, te ke'pi narAH biralA:-svalpAH vartante the sarvAgachekAH, sarvANi ca tAnyaGgAni sarvAGgANi-sarvakAryANi teSu, chekAH-dakSAH, heyopAdeyavivekakuzalAH narA: alpIyAMsa evaM santi, yatohi ye vakrAH-saraletarAH, te vacakatarA:-pratizayena dhUrtAH bhavanti / ye ca punaH Rja-saralAH santi te khalu balIyaH- vRSabhatulyAH, mUrkhAH bhavantIti bhAvaH / brahman ! / brahman + mi / atra bAhulyena 237 sU0 bakArasya vakAre, 1069 sU0 rephalope, 345 sU0 hmasya sthAne mha ityAneze. 1053 sU0 mhastha sthAne mbha ityAdeze, 11 sU0 nakAralope, 1015 sU0 serlope dhambha ! iti bhavati / te / tada+jaste , prakriyA 547 sUtre jnyeyaa| viralAH / virala+jas / *upAnama-masabhAgasya samIpavartI bhAgaH /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ RAHASRAM caturthapAdaH .. .:" Purt... . * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 1001 sU0 prakArasya sthAne prAkAre,1015 sUta jaso lope viralA iti bhavati / ke-ke, prakriyA 547 sUtre jnyeyaa| api-vi, prakriyA 459 sUtre jnyeyaa| narA: 1 mara+jas / ityatra 1015 sU0 jaso lope nara iti bhavati / ye-je, prakriyA 547 sUtre jJeyA / sarvAGgachekAH / sarvAGgacheka+jas / 1069 sU0 rephalope,360 sU0 vakArasya dvisve, 84 sUtreNa saMyoge pare hrasve, 1093 sU0 chekA'rthe challazabdaH prayujyate, 1015 sU0 jaso so sambana-chAla iti bhavati / bakAH / vkr+js| 26 sU0 prathamastra rasyAgnusvArAgame,30 sU0 anusvArasya vargA'ntye varNe,1069 sU0 rephasya lophe.1001 sU0 prakArasya prakAre,1015 sU0 jaso lope vaGkA iti bhavati / pAkatarAH / vaJcakatara+jas / 177 sU0 kakArasya lope,bAhulthena 180 sU0 yakArasya zrutyabhAve [vAca ---+tara+las, 10 sU0 svarasya lope,ajjhIne pareNa saMyojye, 177 sU0 takArasya lope,180 sU0 yakArasya zrutI,jaso lope vaJcayara iti bhavati / RjayaH / Rju+ as / 131 sU0 kArastha ukAre, 370 sU. jakArasya dvitthe, 1100 sU0 svArthe a-pratyaye, jaso lope ujnua iti bhavati / te / tad + jas=te, prakriyA 547 sUtre zeyA / 1051 sUtreNa uccAraNasya lAghave se iti bhavati / balIvaH / bliivrd| jas / 445 sU0 balIbardasya balla iti nipAtite, 1015 sU0 jaso lope balla iti bhavati / brahmAna ! - ghambha | ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 104-anyAdRzaH / anyAdRza+si / 1084 sU0 manyAdRzasya zabdasya annAisa, aba isa ityAdezI, 1003 sU0 prakArasya mokAre, 1015 sU0 serlope annAiso, bhavarAiso iti bhavati / 1085--- azye te vIrdhe socane, pamya tad bhumayugalam / anyaH sa dhana-stana-bhAraH, tavAyaveva mukhakamalam / / anyaH sa kezAkalApaH, sojya evaM prAyo viSiH / yena nitambinI ghaTitA sA guNa-lAvaNya-nidhiH / / 1 / / bhAvArtha:-kasyAzcana nAyikAyAH lAvaNyaM saundaryAtizayazca nirUpyate---te zIrSa-lambAyamAne socane-netre, anye -vilakSaNe, anupame eva jJeye / tad bhujapugalam-bhujayoH yugalamanyadeva-apUrvameva, sa dhamastanabhAraH, ghanau-azithilI ca to stano-kunI, tayoH bhAraH, anya:-adbhuta iti yAvat / tamukhakamalaM, murkha kamalamiva mukhakamalam, tabanyadeva, sa kezakalApA, kezAnAM-kacAnAM kalApaH anya eva, etasarva vilakSametasyAH iti yAvat / prAyaH sa vidhi-vidhAtA anyaH vilakSaNa evaM pratibhAti, yena sA mitambinI-prazastanitambavatI [nitambaprazastye iniH] kAcit paramasundaro-paramalAvaNyamayI nAyikA ghaTitA-nirmitA / kimbhUtA sAmAyikA ? guNalAvayanidhiH, guNAzca lAvaNya ca teSAM samAhAraH, guNalAvaNyam, tasya nidhi -bhaNDAraH guNa-lAvaNya-nidhiH / sahiSNutA, kAryakuzalatA ityAdayo guNAH jJeyA ! lAvaNyazca maGgopAGgAnAM saundarya bodhyam / / anye / anyad+zrI / 349 sU0 yakArasya lope, 360 sU0 nakAradvittve, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 547 sU0 jasaH sthAne Dit et (e) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope, ajjhIne pareNa saMyojye anne iti bhavati / te / tad-+o / 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, anna-vadeva te iti sAdhyam / sI / dIrtha+o / ityatra 350 sU0 rephalope,363 sU0 dhakArasya dvittvaniSedhe, 187 sU0 kArastha sthAne hakAre,442 sU0 svArthe rephasyA'game, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1015 sU0 jaso lope dohara iti bhavati / socane / locana+yo / ityatra 157 sU0 cakAralope, 228 sU0 nakArasya ekAra, dvivacanasya bahuvacane, jaso lope loaNa iti bhavati / anyat / anyad+si / 349 sU0 yakArasya lope, 360 sU0
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 prAkRta vyAkaraNam catuthapAdA nakAradvitve, 11 sU0 dakArasya lope, 1002 sU0 akArasya ukAre 1015 sU0 sela dhantu iti bha vati / evameva anyaH / anyad + sintu iti sAdhyam / tad / tad + i bAhulyena 24 sU... karArasya sthAne makAre, 23 sU0 makArAnusvAre, 1015 sU0 seloMpela iti bhavati / bhujayugalam / bhujayugala + si / 177 sU0 jakAralope, 11 sUtramanusRtya vAkyApekSayA padasyAvibhUtavAt 245 sUtreNa yakArasya sthAne jakAre, 177 sU0 gakAralope 1002 sU0 prakArasya ukAre, serlope zubhajuala iti bhavati / saH / tad+si / 575 sU0 takArasya sakAre, 11 sU0 dakAralope 1002 sU0 akArasya u kAre, serlope su iti bhavati / ghana stana bhAraH / ghana stana bhAra+mi / 228 sU0 ubhayatrApi nakArasya kAre, 316 sU0 stasya thakAre, 11 sUtramanusRtya ra vAkyAvekSayA yakArA''dezasya padA''dibhUtatvAt 360 sU0 thakAra dvisvA'bhAve, 187 sU0 bhakArasya hakAre, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selope ghara-tha-hAra iti bhavati / eva / zravyayapadamidam / 1091 sU0 evArthe ji ityaya prayoge ji iti bhavati / mukhakamalam / mukhakamala +si / 187 sU0 khakArasya hakAra, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope muhakamalu iti bhavati / kezakalApaH / kezakalApa +si / 260 sU0 zakArasya sakAre, 231 sU0 pakArasya vakAre, pUrvavadeva sakalA iti bhavati / prAyaH / zravyayapadamidam / 1085 sU0 prAyaH ityasya prAu ityAdeize prAu iti bhavati / vidhiH / vidhi+si / 187 sU0 dhakArasya sthAne haikAre, 1015 sU0 serlope brihi iti bhavati / yena yad+TA / ityatra 245 sU0 vakArasya sthAne ja kAre, 11 sU0 dakAralope, 1013 sU0 TAsthAne nakAre sthAnivattvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre jer iti bhavati / nitambinI / nitambinI + si / 229 sU0 nakArasya sthAne nakAre 177 sU0 ta kAralope, 220 sU0 nakArasya sakAre, 1001 sU0 IkArasya ikAre, selope nimbiNi iti bhavati / ghaDitA / 195 sU0 TakArasya sthAne DakAre 177 sU0 takArasya lope 1001 sU0 grAkArasya sthAne re, off iti bhavati / sA / tad+si / 575 sU0 takArasya sakAre, 11 sU0 dakAralope, strIvAda prApa- (prA)-pratyaye, 5 sU0 dIrgha sandhI, 1001 sU0 grAkArasya prakAre, 1015 sU0 serlope sa iti bhavati / guNa-lAvaNya-nidhiH / guNa-lAvaNya-nidhi+si / 177 sU0 vakArasya lope, 349 sU0 thakArasya lope 360 sU0 NakArasya dvittve, 220 sU0 nakArasya sthAne nakAre 1857 sU0 dhakArasya sthAne hukAre 1015 sU0 selo guNa lAvaNNa- Nihi iti bhavati / prAyaH prAu ityatra prastuta sUtrasya pravRttirjAtA | prAyaH munInAmapi bhrAntiH tena maNikAn gaNayanti / akSaye nirAmaye paramapaye adyApi layaM na labhante || 2 || bhAvArtha:- prAyo munInAmapi tapazcaraNa-parAyaNAnAmapi bhrAntirvartate, tena -- prataeva te munayaH maNikA - bhAlA saMlagnAn maNIn gaNayanti - japanti / yad adyApi te akSaye, na kSayo yasya saH, tasmin mirAmaye, zrAmayAd -- utpAdavinAzAbhyAM nirgataH saH tasmin paramapade, paramaM ca tatpadaM - mokSaH tasmin, layaM - tallInatAM na labhate / kevalaM bAhyADambareNa na kimapi hastagataM bhavati, parantu zuddhamanasA sahaiva vihitaM jApAdikaM saphalaM jAyata iti bhAvaH / 1. 11 sUtre mAse suvAkyavizrayapekSAyAm antyatvam dhanasyatvaM va" ityuktm| tena vAkyApekSayA padasamUho tadapekSayA padasya prAvibhUtatvAt yakArasya kAro jAtaH / - tu- Rr 11 sUtre "samAsAvasthAyAM vAkyApekSayA vibhaktyapekSayA ca antyazvam, anarasyatyaca bhavati" ityuktam pAnavApekSayA prakArAdevasya prAdivAda 360 sUtra prakArasya dvizvaM na bAdham /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAVE caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkA-iyopetam * 289 prAyaH / avyayapadamidam / prastutasUtreNa prAyaH ityasya prAiva ityAdeze prAiva iti bhavati / munImAm / muni+bhAm / 228 sa. nakArasya NakAre, 1010 sa0 prAma: sthAne hai ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave maNiha iti bhavati / adhi-viprakiyA 485 sUtre jJeyA / bhrAnti' / bhrAntina-si / 1069 sU0 rephasya lope, 54 sU0 saMyoge pare hrasve,1100 sU0 sthArthe DaDa-(gaDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, strItvavivakSAyAM 1102 sU0 DI-(I)-pratyaye, ddhiti pare'ntyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 selope bhantalI iti bhavati / lena ! td+ttaa| 11 sU0 dakArasya lope, 1013 sATAsthAne'nasvAre, anusvArastha sthAnivasvAt 1004 sa0 prakArastha ekAra se iti bhavati / maNikAn / maNika+zas / 1100 sU0 svArthe DaDa-(praDa)-pratyaye, ka-pratyayasya ca lope, bAhalyena Diti pare'ntyasvarAdelopAbhAve, 1001 sa0 prakArasya AkAre, 1015 sU0 zaso lopemariNakA iti bhavati / gAyanti / gaNa [maNa] gaNanAthAma / gaNa+Niga+ anti / 638 sU0 Niya prakAre, bAhalyena 642 saH prAderakArasya dIghAbhAve, 631sa0 ante: sthAne nti ityAdeza gaNanti iti siddham / prakSaye / akssy+chi| 274 sU0 kSasya sthAne khakAre, 11 sUtramanusRtya *bAkya spekSayA khakArAdezasya padAdibhUtatvAt 360 sa0 khakArasya dvittvA'bhAve, 177 sa0 yakAralope, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre akhaH iti bhavati / nirAmaye / nirAmaya+ji / 177 sU0 yakAralope, pUrvavadeva nirAmai iti bhavati / paramapadai / paramapada+Gi / 177 sa0 dakAralo, pUrvavadeva parama-paI iti bhavati / aba / avyaya-padamidam / 215 sa0 asya jakAre, 360 sa0 akArasya dvitve ajja iti bhavati / layam / laya+mam / 177 sa0 yakAralope, 1002 sU. akArasya ukAre, 1015. sU0 amA lope la ! iti bhavati / na / adhyayapadamidaM saMskRtasamamevA'pabhraMze prayujyate / labhanle / mulabhaSa [la] lAbha / labh +ante / 910 sU0 prakArAgame, 187 sUka bhakArasya hakAre, 631 sU0 ante ityasya nti ityAdeze lahanti iti bhavati / prAyaH-prAiva ityatra prastuta-sUtrasya prvRttirjaataa| anujalena prAyaH govyAH sakhi ! use nynsrso| te saMmakhe sampreSile dattaH tithaMga ghAta param // 3 // bhAvArtha:-he sakhi ! patiSiyogAt samudbhUtena gaugyA:-sundarInAyikAyA: anujalena, prabhurUpaM jalaM, tena mamamasarasI nayane evaM sarasI-taDAgI, cavase-ucchalite, te nayana sarasI kasvacita puruSasya sammukhaM sampreSite tiryak yathA syAttathA vyApArite para vilakSaNaM ghAta hananasvarUpaM duHkhaM vattaH / pati-viraha-janyaduHkhena vyAtA kAcinnAyikA azrupUrNa-nayanAmyAmapi yadi kazcit puruSaM tiyaMga-dRSTyA, kAmapUrNadRSTyA samavalokate sadA'sau dRSTaH puruSaH kAmavAsanAjanyAM mahtI vedanAmanubhavati / kAmakAyA azrupUrNanayanayorapi vakA dRSTi: bhayaMkarA bhavatIti bhAvaH / abujalena / majala-+dA ! 26 sa. prazramasvarA'nte'nusvArAgame, 260 sa0 zakArasya sakAre, 1069 sU0 rephalope, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre, sthAnivattvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre aMsujAle iti bhavati / praayH| avyayapadamidam / prastutastreNa prAyaH ityavyayastha sthAne prAimba iti pryujyte| pauryAH / gaurI+chas / 159 sU0 zrIkArasya prokAre, 1001 sU0 IkArasya ikAre, 1100 sU0 svArthe apratyaye, 1021 sU. husaH sthAne he ityAdeze goriahe iti bhavati / sakhi!- sahi !, prakriyA 1003 sUtrasya pratha zloka jJayA / uDusa / ubRtt+o| 346 sU0 dakArasya lope, 360 sU. vakArasya 1065 sUtramA prathamAlokasya mAdhyAyAH TippaNI smvlokmaayaa|
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ Anyahurmara ~ n Hindimawwwmemanavran 290 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH dvisve, 126 sU0 RkArasya prakAre, 619 sa0 dvivacanasya bahuvacane, 1001 sU0 akArasya prAkAre, 1015 sU0 jasare lope udhatA iti bhavati / nynsrsii| nynsrs+shrii| vaikalpikalbAda 229 sUtreNa prAdimasya nakArasya NakArAbhAve, 228 sU0 dvitIya-kArasya NakAre, 11 sU0 sakAralope, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1015 sU0 aso lope mayaNasara iti bhavati / te / sad+o / 611 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 11 sU0 dakAralope, 1024 sU. jasaH sthAne iM ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa sayojye, 1000 sU0 ikArasya ekAre te iti bhavati / sNmukhe| semukh+au| 187 sU0 khakArasya hakAre, dvivacanasya bahubacane, jaso loye saMmuha iti bhavati / saMpreSite / saMpreSita+o / 2069 sU0 rephalope, 260 sU0pakArasya sthAne sakAre, 177 sU0 takAralope, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1001 sU0 prakArasya prakAre, 1015 sU0 jaso lope saMpesiyA iti bhavati / vaptaH / adAJ [dAdAne / dA+tas / 1000 sU0 nAkArasya ekAre, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 631 sU0 prAtaH sthAne ti ityAdeze benti iti bhvti| tirthaka / kriyAvizeSaNamidama liyakA pram / 414 satiryaca-zabdasya tiricchi ityAdeze, 1001 sa0 antyasya ikArasya IkAre, 1015 sU0 pramo lApa sirinchI iti bhvti| dhAtam / dhAtamam / 370 sa0 takAradvisve, 84sa. saMyoge pare hrasve, mamA lope ghara iti bhavati / param / adhyayapadamidam / 1089 sU0 param ityasya para ityAdeze para iti bhavati / prAyaH prAimsa ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAlA / ejyati priyaH roSiSyAmyahaM kaSTI mAmanunayati / prAyaH etAna manorayAna bukarAna vayitA karoti / / 4 / / bhAvArtha:-kAcana sagarvA nAyikA prAha---yadA mama priyaH kAntaH, ejyati gamiSyati, tabAha roSiSyAmi haSTA bhaviSyAmi / yato'sI mama priyaH kAntaH iSTA saroSAM mAmanubhamati-anukUlA kartu prArthayiSyati / prAyaH vamitA-nAyikA etAn buSkarAna kaThinAn pUrvoktamanorathAn karoti / priyavallabhA nAryaH prAyaH praNaya-prakopaviSayakaM cintanaM kurvantIti bhaavH|| eSyati / iNa-(ha)-dhAtuH gtii| saMskRtaniyamena e-+sya-tib iti jAte, 1059 sU0 spasya sthAne sakAre,628 sUtiyaH sthAne icAdeze esa+6 iti jAte,10 sa0 svarasya lope, samjhIne pareNa saMyojye, 1000 sU0 ikArasya IkAre eso iti bhavati / priyaH / priya+si / 1065 su0 rephasya lope, 177 sayakAralope,1002 sU0 akArasya sthAne ukAre,1015 sa0 serlope pita iti bhavati / roSidhyAmi / ru rope / rupa + sya+syAmi / ityatra 907 sU0 ukArasya sthAne UkAre, 260 sa0 SakArasya sakAre,910 sUakArAgame,646 sU0 akArastha ekAre,1056 sa0 syAmi ityasya sthAne saM ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope,majjhIne pareNa saMyojye,bAhulyena anusvArasya lopesesu iti bhavati / aham - haprakriyA 1011 sUtrasya dvitIya-iloke jJeyA / ruSTAm / ruSTA-nasam / 305 sU0STasya sthAne ThakAre, 360 sU0 ThakAradvive, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre,1000 sU0 prAkArasya IkAre, 1015 sU0 amo lope sahI iti bhavati / mAm / asmad+pram / 1048 sU0 mA saha asmadaH sthAne mai~ ityAdeze maI iti bhavati / anunayati / anupUrvaka: jIn-(nI)-dhAtuH anunayane / anunI+tin / 228 sU0 ubhayatrA'pi nakArasya NakAre, 908 sU0 IkArasya ekAre, 628 sU0 titra icAdeze apuraNei iti siddham / praamH| pavyayapadamidam / prastutasUtreNa prAyas ityasya pagyimya ityAdeze parigamya iti bhavati / etAm / etad+zasaei, prakriyA 1034 sUtre zeyA | manorathAn / manoratha+zas / 228 sU0 nakArasya - kAre, 187 sU0 pakArasya hakAre, 34 sU0 klobatve, 1024 sU0 zasaH sthAne iM ityAdeze maNorahAI iti
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturyapAdA * saMskRta-hindI-TIkAsyopetam bhavati / buSkarAn / duSkara+zas / 348 sU0 SakAralope, 360 sU0 kakAradvittve, 1002 sU0 prakA'rasya ukAre,1015 sU0 zaso lope dukkA iti bhavati / ymitaa| pitA+si / 177 sU0 yakArasya sakArasya ca lope, 1000 sU0 prAkArasya prakAre, 1002 sa0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selapi baiu iti bhavati / karoti / kukRJ kR] karaNe / kati / 905 sa0 RkArasya para ityAdeze. 647 sU0 dvitIyAkArasya ekAre,628 sa0 tiva icAdeze kare iti bhavati / prAyaH pampimya ityatra prastutasUtrasya prvRttitiaa| 1096-virahAnala-jyAlA-marAlitaH, pathikaH ko'pi maravA sthitaH / ____ anyayA zizirakAle zItala alAda dhUmaH kutaH utthitaH // 1 // bhAvArtha:--jale dhUma prekSya kazcit puruSaH prAha-virahAnala-jvAlA-karAlitaH, kAntAyAH virahA-viyogaH, tajanito'nalaH bandiH tasya nAlA, tayA karAlitaH-pIDitaH dagdha iva iti yAvat / etAdRzaH ko'pi kazcit pathikaH jale maikravA-nimadhya sthito'sti, anyathA zizirakAle, zizirasya zItoMH kAlaH tasmin, zItala jalAt, zItalaM ca tajjalaM tasmAt kutaH kathaM dhUmaH usthitaH / virahAnala-jvAlA-karAlitaH / virahAnala-jvAlA-karAlita+si / 228 sU0 nakArasya NakAre, 350 sU0 saMyukta-vakAralope, 4.sa. lakArasthAskArasya prakAre, 177 10 takAralope, 1100 sU. svArtha apratyaye,1002 sU0 akArasya sthAne ukAre,1015 sU0 seloye virahArapala-jAla-barAliau iti bhavati / pathikaH / pathika+si 117 sa0 yakArasya hakAre,177 sU0 kakAralope,1002 sU0 akArasya ukAre,selope pahiDa iti bhavati / kaH 1 kim+si| ityatra 560 sU0 kimaH sthAne ka ityAdeza,1003 sUakArasya mokAre, serlope ko iti bhavati / api-vi, prakiyA 481 sUtre zeyA / makavA / TumasjU [mas] vizuddhau / masj+ktvA / 772 sU0 masdhAtoH sthAne buDDa ityAdeze, 1110 sU0 ktvaH syAne idi ityAdeze,10 sa0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye buDidhi iti bhavati / sthitaH / SThA[sthA] gatilivRttI / sthA+kta--sa / 687 sU0 sthAdhAtoHsthAne ThA ityAdeze,1000 sU0 AkArasya prakAre, 645 sUtreNa prakArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, 1100 sU0 svArthe apratyaye, 1002 sU0 prakArasya ukAre, sipratyaye, 1715 sU0 selope ThiAu iti bhavati / anyathA / avyayapadamidam / prastutasUtreNa panyathAzabdasya vikalpena anu ityAdeze anu ili bhavati / zivirakAle / zizirakAla+li 1260 sU0 ubhayatrApi kArasya sakAre, 1005 sa0 chinA saha akArasya ikAre sisirakAli iti bhavati / zIsalamasAt / zItalAla+si / 260 sa0 zakArasya sakAre, 157 sU0 takAralope, 10017 sU0 useH sthAne Da ityAdeze soalamalAhu iti bhavati / dhUmaH / dhUma+si / 1002 sU akArasya ukAre, selope dhUmu iti bhavati / kutaH / adhyayapamidam / 1787 sU0 kutaH ityasya sthAne kahantihu ityAdeze kahAnti iti bhavati / usthitaH / utpUrvaka: sthAdhAtuH utthAne / udsthA+kta-ta / 348 sU0 dakAralope 687 sU0 sthAdhAtoH sthAne ThA ityAdeze,360 sU0 ThakAradvittve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre, 1000 sU0 prAkArasya prakAre,645 sU0 akArasya ikAre, 177 sa0 takAralo, 1100 sa0 svArtha pra. pratyaye, si-pratyaye,1002 sa0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope udviau iti bhavati / anyathA-- anu ityatra prastutasUtrasya vaikalpikA prvRttirjaataa| pksse| prastutasUtrasya pravRtyabhAvapakSa ityarthaH / a. bhyathA / ityatra 348 sU0 yakAralope,360 sU0 nakAra dvive,157 sU0 dhakArasya hakAre, 1000 sUtreNa mAkArasya prakAre mannaha iti bhavati / atha vaikalpikatvAt prastutasUtrasya pravRttinaM jaataa|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ wammahraananewwwwwwwwwwwwwwwwwww Movieraman - - - -- * prAkRta-vyAkaraNam * catuSaMpAdA 1087- mama kAntasya goSThasthitasya kutaH kuTIrakAriga balanti / atha ripurudhireNa vidhyApayali, athA''tmanA na prAntiH // 13 // bhAvArtha:-goSThasthitasya-gozAlAyAM sthitasya-virAjitasya mama kAntasya kuTIrakAriNa-gRhANi kathaM valamti ?-ubalanti? mama kAntasyA'vasthitAvapi gRhANi jvalantIti mahadAzcaryam / atha athavA yadImAni kuTIrakANi kenit mAgdumA jvAlinAni tadA ragatama tipucireNa ripoH-zatroH rudhireNa tAni kuTIrakAriNa vidhyApayati-vidhyApayiSpati-zayiSyatIti yAvat / pratha-athavA yadImAni kAragAntareNa svayameva jvalanti tadAtmanA-svayameva kasyA'pi sAhAyya vinaya mama kAntaH tAni kuTIrakANi vidhyApayiSyati, nA bhrAnti:-sandehaH kartavyeti bhAvArthaH / etAvatA kathanena kA'pi nArI svapatyuH zogyaM shlaaghte| mamadhya mahu, prakriyA 1050 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| kAntasya kantaho. ityasya prakriyA 1050 sUtrasya prathamazloke sheyaa| goSTha-sthitasya ! goSTha-sthita+s / ityatra 84 sa0 saMyoge pare hrasve, 348 sU0 SakArasya lope, 360 sUTakArasya dvittve, 361 su. pUrvakArasya TakAre, (sthA+kta =ta ityatra 687 sU0 sthAdhAtoH sthAne ThA ityAdeze,360 sU0 TakArasya dvitve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 645 sa0 prakArasya ikAre) 177 sU0 takaparalope, 1009 sU0 isa sthAne ho ityAdeze muha- diaho iti bhavati / kutaH / avyayapadamidam / 1087 mU0 kus ityasya sthAne kaDa ityAdeze kau iti bhavati / kttorkaarinn| kuTIraka + jas / apaze 1093 sU0 kuTIrakArthe jhumpaDa-zabdaH prayujyate, 1001 sU0 prakArastha prAkAre, 1015 su0 jaso lope jhumpamA iti bhavati / balanti vl-dhaatuHpriinnne| "anekArthA: hi bAtayaH" iti nyAyenA'tra valadhAtuH jvalane'pi prayujyate / tataH val +zranti iti sthite,910 sa0 akArasyA''game,631 sU0 anteH sthAne ti ityAdeze balanti iti bhavati / atha graha, ityasya prakriyA 1010 sUtra jnyeyaa| ripu-badhireNa / ripu-rudhir+ttaa| 177 sU0 pakAralope, 187 sU0 dhakArasya hakAre, 1013 sa0 TAsthAne'nusvAre, sthAnivatvAta 1004 sU0prakArasya ekAre riuhAhira iti bhavati / vidhyApayati / vipUrvaka: dhye-(dhyA)-dhAta: vidhyApane vi. dhyA+Niga+ti / apabhraze vidhyA+Niga ityartha 1066 sa. ulhava ityasya prayoge, 628 sU0 livaH sthAne icAdeze ahavAi iti bhavati / prAtmanA / prAtman +TA / 322 sU0 smasya sthAne pakAra, 360 sU0 pakArasya dvitve, 84 sU0 saMyoge pare hasve. 545 sU0 an ityasya prANa ityAdeze, ajjhIne pareNa saMyojye, 1000 sU0 prAkArasya prakAre, 1013 sU0 sAsthAne'nusvAre, sthAniyasvAt 1704 10 akArasya ekAre apapaNe iti bhavati / na / adhyayapadamidaM saMskRtatulyamevA'padhra prayujyate / bhrAntiA / 1069 sU0 rephasya lope, 54 sU0 saMyoge pare hasve, 1015 sU selope bhanti iti bhavati / kutaH - kara ityatra prastutasutrasya prvRttitiaa| dhUmaH kutaH utthitaH-dhUma kahantihu udvigraDa, prakriyA 1056 sUtre jJeyA / atra kutaH ityavyayasya sthAne prastutasUtreNa kahantiha ityAdezo jAtaH / 10- yadi bhAnAH parakIyAH tataH sakhi ! mama priyeNa / matha bhagnA: asmAkaM sambandhinastavA tena mAritena / / 1 / / eteSAM padAnAmarthaH, zabdasAdhanA ra 1050 satre samavalokanIyA / atha tataH ityavyayasya tathA tavA ityavyayasya ca sthAne prastutena [1058] sUtreNa to ityAdeze to iti bhavati / 1006-evama emba / evam ityasya zabdasya sthAne emva ityAdezo bhavati / yathA--
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ Awaranananarane caturyapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopaitam * priyasaMgame kaptaH nidrA, priyasya parokSasya katham ? / mayA dve'pi vinAzite, nidrA navaMma tathA // 1 // bhAvArtha:-kAcinnAyikA nAyaka prati premA'tireka prakaTa yati / priyasaMgame, priyasya-kAntasya saMgamaH-samAgamaH, tasmin saMjAte to nidA ? saMyogajanyaharSa hetoH nidrAmA''yAtItyarthaH / priyasya paro. asthapriye parokSesalika nidA? atra saptamyartha paSThI.akSaNoH paraMparokSamatasmina parokSa jayanAmocare sati priye kathaM nidrA samAyAti? nAyAtIti yAvat / mayA dve'pi vinAzita saMyogaviyoga-kAlayo: niAdhyamapi sapUrNatA nAsam / saMyogariyogAcAdaye'pi mama nidrA vinaSTA / ayaM bhAvaH--evaM-patisa. mAgame sati ma-nidrA na prApyate,tathA-pativiyoge'pina-nidrA naiva labhyate iti bhAvaH / priyasaMgame / bhiyasaMgama+Di / ityatra 1069 sU0 rephasya lope, bAhulyena 177 sU0 yakArasya mopAbhAve, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre piyasaMgama iti bhavati / kRtaH / avyayapadamidama / 1057 sU0 kunaH ityasya kau ityAdeze kau iti bhavati / nidrA / nidraa+si| ityatra 1069 sU0 rephalope, 360 sU0 dakA dvittve, 1150 sU0 svArthe DaDa-(aDa)-pratyaye, Diti pare'ntyascarAdelope, ajjhIne pareNa saMyojye,1102 satreNa DI-I-pratyaye, Diti pare'ntyasparAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 selope nidavaDI iti bhavati / priyassa / priya+ isa 1 ityatra 1069 mU0 rephalope, 177 sU0 yakArasya lope,1009 sU0 isa sthAne ho ityAdeze,1081 sU0 uccAraNasya lAghave pimhoM iti bhavati / parokSasya / parokSa+ Gas / ityatra 274 sU0 sasya sthAne khakAre, 360 sa. khakAradvittve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre, bAhulyena 84 sU0 saMyoge pare hrasvA'bhAve piaho -vadeva paropavahA~ iti bhavati / katham / avyayapadAmadam / apabhraze 1093 sU0 katham ityasya zabdasya sthAne kemca ityAdeze kemba iti bhavati / mayA mai~,prakriyA 1001 sUtrasya dvitIyazloke jnyeyaa| bigNi, ityasya prakriyA 609 sUtre zeyA / praba bAhulyena 237 su0 ekArasya bakAro jAtaH / api-dhi, prakriyA 489 sUtre sheyaa| vinAzite / vinaashitaa+pro| 370 sU0 nakArasya dvitve, 260 su0 zakArasya sakAre, 177 sU0 takArasya lope, 619 sU0 dvivacanasya syAne bahuvacane, 1001 sU0 akArasya sthAne prAkAre, 1015 sU0 jaso lope vimnAsimA iti bhavati / vinA / nidraa+si| 1069 sU0 rephalope, 360 sa0 dUkAradvitve, 1001 sU0 zAkArasya prakAre, 1015 sU0 selopa nidda iti bhavati / na / avyayapadamidaM saMskRtasamamevA upabhraze prayujyate / evam / adhyayapadamidam / 1089 sa0 evam ityasya sthAne emba ityAdeze egdha iti bhavati / tayA / avyayapadamidam / apabhraMze tathA'rthe 1093 sUtreNa tebhya iti zabdaH prayujyate / evam = emva ityatra prastuta sUtrasya pravRttirjAtA / paramaH paraH / param ityasya zabdasya sthAne para ityAdezo bhavati / yathA... guragaH na saMpat kItiH param = guNahi na saMpaha kitti para, eteSAM padAnAM prakriyA 1006 sUtre sheyaa| antaraM svittham -guraNeH / guNa+bhis / 1118 sU0 bhASAvyatyaye jAte sati, 496 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze guraNahi iti bhavati / parampa ra, ityatra prastutasUtrasya pra. dRsirjAtA / samamaH samANuH / samam ityasya zabdasya sthAne samAzu ityAdezo bhavati / yathA-- kAnto yat tihaspopamIyate tanmama khaNDito maanH|| siMhaH nIrakSakAn gajAna hamti priya: pabarakSeH samam / / 2 / / bhAvArtha:--yanme kAtaH siMhasya uzmIyate . siMhenopamIyate, tat-sadA, mama-madIyaH, mAnaH abhimAnaH, ajita:-vinAzitaH, yata: siMha nIrakSakAna, nirgatAH rakSakebhyaH puruSabhyaH,nIrakSakAH, tAn---rakSa
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 prAkRta vyAkaraNam caturthapAda karahitAn gajAn hanti- mArayati, kintu mama kAmataH / padarakSaiH -- padAti-rakSakaH samam saha padAtirakSakeSu vidyamAneSvapi gajAn ra hanti, ataH mama kAntaH siMhAdadhikaH parAkramI, iti vyavacArthaH / kAmataH / kAnta+si / ityatra 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 serlope kantu iti bhavati / yat / yat + si / ityatra 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 sU0 dakArasya lope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope ju iti bhavati / siMhasya | siMha + Gas / ityatra 29 sU0 canusvArasya lope, 92 sU0 ikArasya IkAre, 1009 sU0 sa: sthAne ho ityAdeze 1081 sU0 uccAraNasya vAcave sIhaho' iti bhvti| upamIyate / upapUrvakaH sAdhAtuH upamAne / upamA - sya + te / 231 sU0 pakArasya vakAre, 649 sU0 vayasya sthAne I ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1000 sU0 IkArasya ikAre, 628 sU0 te ityasya ivAdeze uvania iti bhavati / zad taM ityasya prakriyA 1085 sUtrasya prathama- zloke jJeyA / mama / zrasmad + sma ityasya prakriyA 1050 sUtrasya prathamaloke jJeyA / khaNDitaH / khaNDita+si / 177 sU0 takAralope, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 serlope sa iti bhavati / mAna: mANu, prakriyA 1067 sUtrasya dvitIyazloke zeyA / siMhaH / siMha+si / pUrvavadetra soha+ si iti jAte, 100.20 prakAra ha. iti bhavati / nIrakSakAn / nIrakSaka + zas / 1000 sU0 IkArasya ikAra, 274 sU0 kSasya sthAne vakAre, 360 sU0 khakAradvitve, 361 sU0 pUrva khakArasya sthAne kamare, 107 sU0 kakAralope, 180 sU0 yakArazrutI, 1015 sU0 dAso lope nirakkhaya iti bhavati / gajAn / gaja + zas / 177 sU0 jakArasya lope 180 sU0 yakArazrutI, saso lope gaya iti bhavati / hanti / hana [han ] hiMsAyAm / han+tiv / 910 sU0 prakArAgame, 228 sU0 nakArasya NakAre 628 sU0 tiva: sthAne icAdeze haha iti bhavati / yipi, prakriyA 1085 sUtrasya caturdhazloke jJeyA / pavarakSeH / padarakSa + bhis / ityatra 177 sU0 dakAralope 180 sU0 yakArazrutau 274 sU0 kSasya khakAre, 360 sU0 khakArasya dvitve, 361 sU0 pUrva kArasya kakAre, bAhulyena 1016 sU0 bhiso lope paravala iti bhavati / samam / zravyayapadamidam / prastutasUtreNa samam ityasya samANu ityAdeze samANu iti bhavati / samam samANu ityatra prastutasUtrasya pravRttijatA / dhruvamI zruvuH / dhruvam ityasya zabdasya sthAne dhruva ityAdezo bhavati / yathA---- cavalaM jIvitaM bhuvaM maraNaM, priya ! rASyase kim ? / bhaviSyanti divasAH roSaNasya divyAni varSazatAni ||3|| bhAvArtha:- priya !-svAmin !, jIvitam jIvanaM caJcalam kSaNabhaGguram vinAzazIlamiti yA vat / maraNam - mRtyuzca dhruvam nizcitam grato bhavatA kim kathaM ruSyate ?-roSaH kriyate / yataH roSa - roSayuktasya narasya divasAH -- dinAni divyAti -- devasya imAni divyAni varSazatAni varSANa zatAni bhaviSyanti / duHkhAvasthAyAH kAnicid dinAnyapi zatavarSatulyAni pratIyata iti bhAvaH / calam / caJcala+si / ityatra 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 selope ca iti bhavati / jIvitam / jIvita +si / 177 sU0 takAralope prakArasya ukAre, serlope jIvita iti bhavati / dhruvam / avyayapadamidam / prastutasUtreNa dhruvam ityasya dhruva ityAdeze dhruva iti bhavati / maraNam / maraNa + si / ityatra 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selaoNpa mara iti bhavati / priya hai| priya + si / 1069 sU0 rephalope, 1977 sU0 yakAralope, serlope pina ! iti bhavati / ruSyate / ruSa [ruS] roSe / 3Saya+te / itra 907 sU0 ukArasya ukAre, 260 sU0 SakArasya sakAre, 649 sU0 kyasya sthAne I
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ aloiesselnkeditorAIRIT -ANAwarmniwanNAMAN caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * ijja ityAdeze, ajmIne pareNa saMyojye, 628 sU0 te ityasya icAdeze rUsijjai iti bhavati / kim / avyayapadamidam / 1038 sU0 kimaH sthAne kAI ityAdeze kAI iti bhavati / bhaviSyanti / bhUdhAtuH satAyAm / bhU+sya+anti / 731 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho ityAdeze, 1059 sU0 spasya sakAre,1053 sU0 anteH sthAne hi ityAdeze,1052sa0 uccAraNasya lAghave hosahi isi bhavati / vivsaaH| divs+js| ityatra 177 sU0 vakArasya lope,263 sa0 sakArasya sthAne hakAre,1001 sU0 akArasya prAkAre,1015 sU0 jaso lope vihA iti bhavati / roSaNasya / ruSyatIti roSaNastasya / ruS-dhAtuH roSe / ra lyuTa (mn)|2 . ukAra kA,950 97 prakArAma,260 sa0 SakArastha sakAre rUsa+ana iti jAte, 10 sU0 svarasya lope, ajamone pareNa saMyojye, 228 sU0 nakArasya kAre pratyaye, 1001 sU0 akArasya prAkAre,1016 sa. iso lope sarasaratA iti bhavati / vinyAni / dikSya+jas / ityatra 349 sU0 yakAralope,360 sUtreNa vakArasya dvitve, 1024 sU0 jasaH sthAne I ityAdeze digdha iti bhavati / varSapratAni / varSazata+jas / ityatra 376 sU0 rephAtpUrva ikArAgame,260 sU0 SakArasya zakArasya ca sakAre 177 sU0 sakAralope,150 sa0 yakAra-zrutau,1001 sU0 akArasya prAkAre,1024 sU0 jasa: syAne I ityAdeze parisa-sayAI iti bhavati / pravam = prava ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| moma mA ityastha zabdasya sthAne meM ityAdezo bhavati / yathAmA pamye! kuda vivAdama-maM dhaNi ! karahi visAu,prakriyA 1056 sUjJeyA / atramA ityavyayasya sthAne prastutasUtreNa meM ityAdezo jAtaH / prAyograhaNAt / prastutasUtra prAyaH ityasya padasya grahaNAt kutracit mA ityasya meM ityAdezo na bhavati / yathA mAne praNATe yAvina tanu tavA pezaM tyaja! mA durjana-kara-pallavaiH vazyamAnaH bhrAmya // 4 // bhAvArSaH-mAne svAbhimAne praNaSTe sati yadi tanu-zarIraM na tyaktuM zakyaM tadA dezaM vavazyameva syaba-parihAra,tyaktavyo deza iti yAvat / yataH durjanakara-pallava,karAraca te pallavA, karapallavAH durjanAnAM karapallavAH, taiH durjanakarapallavaiH pazya'mAnaH bho lokA: prasau sa eva yAti, iti prakAreza karaiH daryamAnaHmA bhrAmya --bhramaNaM mA kuru / saMbhAvitasya cAkattiH, maraNAdatiricyate, iti hArdam / ___ mAne / mAna+Di / 228 sU0 nakArasya NakAre, 1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre mArie iti bhavati / pararASTe / praNASTa+Gi / 1069 sU rephasya lope,305 sU0 STasya sthAne ThakAre,360 sU0 TakAradvitve,361 sU0 pUrvakArasya TakAre,1100 sU0 svArthe apratyaye,1005 sU0 DinA sahakArasya ikAre,bAhulyena 10 sUtrasthA'pravRttI paragaDaI iti bhavati / yadi jai,prakriyA 1055 sUtre jJeyAna madhyayapadamidaM saMskRta-samamevASa prayujyate / tanu / tanu+si / ityatra 228 sU0 nakArasya sthAne - kAre,1015 sU0 selope taNu iti bhavati / tadA / pranayapadamidam / 1088 sU0 tadA ityasya to ityAdeze to iti bhavati / dezam / deza+dham / 260 sU zakArasya sthAne sakAre, 1100 sa0 DaDa-(maDa)pratyaye Diti pare'ntyasvarAdelope,prajjhIne pareNa saMyojye,1001 sU0 akArasya prAkAre,1015 sU0 amo lope sahA iti bhavati / tyaja / tyaja [tya] tyAge / tya hi / 757 sUtre svajateravi nayA" iti pAThAt tyajdhAtoH sthAne vaya ityAdeze, 177 sU0 yakAralope, 1000 sU0 prakArasya ikAre, bAhulyena 10 sUtrasyApravRttI, 666 sa0 hi ityasya jaja ityAdeze ghAija iti bhavati |maa / avyayapadamidam ! prastutasUtre prAyograhaNAt mA-zabdasya sthAne meM ityAdezA'bhAve, saMskRtavadevA'pabhraMze prayujyate / durjana. kara-pallayaH / durjanakarapallava+bhis / 350 sU0 rephalope,360 sU0 jakArasya dvisve,228 sU0 nakA.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ walll ---*- MARGAnno-0....... * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdA rasya sthAne NakAre, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, 504 sU0 prakArasya sthAne ra kAre, 1081 sU0 uccAraNasya lAghave dujjaraNa-kara-pallave hi iti bhavati 1 dazyamAnaH / dakSira [daz] darzane / dRz + Niga+kya+pAnaza / 703 sU0 prayantasya dRzaH sthAne daMsa ityAdeze,649 sU0 kyasya sthAne ibha ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 670 sU0 pAnazaH sthAne sta ityAdeze, sipratyaye, 1002 sU0 akArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selope vasimyantu iti bhavati / bhrAbhya / bhramu (bhram) dhAtuH bhramaNe / bhram +hi / 1069 sU0 rephasya lope, 910 sU0 prakArasyAgame, 666 sU0 hi ityasya sthAne ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye mijja iti bhavati / prAyograhaNAd mA ityatra prastutasUtrasya pravRttina jAtA savaNaM vilIyate pAnIyena are khalameTa ! mA gii| cAlitaM galati satkuTIrakaM gaurI timyati adya / / 5 / / bhAvArtha:-garjantaM me ani kariva ekAti--ani sAmeSa !-duSTamedha ! mA garja gajanaI mA kuru / yataH vAlilaM-bahi bAdhaM kuTIrakam-sadanaM pAnIyena-jalena galati-vinaSTo bhavati, tathA gaurI-nAyikA anya timyati viSIdati, garjanena vA nAtireko jAyate, ataeva nAyikA khedakhinnA bhavati, tathA tasyAH lavara-lAvaNyaM saundaryamapi bilIyate...kSayate / lavamam / lavaNa+si / 171 sU0 pareNa sasvarAjanena saha prAdisvarasya sthAne prokAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 su0 selope loNu iti bhavati / vilIyate / vipUrvaka: lIGlI )ghAtu: vilaye-kSaraNe / vilI+kya+te / ityatra 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze,10 sU0 svarastha lope,prajjhIne pareNa saMyojye 125 sa0te ityasya icAdeze vilijjaDa iti bhavati / pAmIna / paaniiy+ttaa| 101 sU0 IkArasya ikAre, 228 sU0 nakArasya NakAre, 177 sU0 yakAralope, 1013 sU0 TApratyayasya jakAre 1004 sU0 prakArasya ekAra pANieNaiti bhvti| prre| avyayapadamidam / 1000sa0 ekArasya ikAre ariti bhvti| khalamegha! khalamegha si / 157 sa. thakArasya hakAre, 1015 sa0 selope salameha! iti bhavati / mA / avyayapadamidam / 1000 sU0 mAkArasya prakAre ma iti bhavati / prastutasUtre prAyo'dhikArAta mA ityasya sthAne meM ityAdezo na jAtaH / garma / garja, bAtuH garjane / garja + hi| 350 sU0 rephasya lope,360 jakArasya dvitve, 910 sU0 akArAgame,1058 sU0 hi ityasya sthAne u ityAdeze,10 sU0 svarasya lope,bajhIne pareNa saMyojye gajju iti bhavati / vAlitam / vAlita+si / 177 sU0 takAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope bAliu iti bhavati / galati / gal malane / gal + tin / 910 sU0 prakArAgame,628 sU0 tiva icAdeze galai iti bhavati / sat / tad si / bAhulyena 575 sU0 takArastha sthAne sakAre,11 sU0 dakArasya lope,1002 sU0 akArastha ukAre, 1015 sU0 selope su iti bhavati / kuTIrakam / kuTIraka+si sampaDA, prakriyA 1067 sUtre sheyaa| tatra kuTIra-kAriNa vartate pratra kuTIrakam,masaH tatra jaso lopo jAtaH,atra tu sipratyayasya lopo jJAtavyaH / gaurI / gaurI+si / 159 sU0 praukArasya prakAre,1015 sU0 selopa gorI iti bhavati / timyati tim prAbhAve / tim+lin / 910 sU0 prakArAgame, 90 1 2 0 makArasya dvittve, 628 sU0 tiba icAdeze timmA iti bhavati / adya / avyayapadamidam / 295 sU0 yasya prakAre,360 sU0 jakAradvittve, 1000 sU. prakArasya sthAne ukAre anju iti bhavati / prayograhaNAt mALama ityatra prastutasUtrasya pravRttinaM jAtA / samAko mamA prastutasUtreNa manAk ityasya zabdasya manAI ityAdezo bhavati / yathA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ HowwwA AAAAAP caturthapAdA * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * vibhave praNaSTe vakra, RddhibhiH janasAmAnyaH / kimapi manAka mama priyasya vAzI anuharati naanyH||6|| bhAvArtha:-kAcitlAdhikA vigatavibhavasya nija-priya-nAyakasya candramasA saha sAdRzya pratipAdayati / vibhave-- sampattI praNaSTe---vigate mama priya-kAnto vo bhavati-vakrimo jAyate / yadA mAnavaH samRddho bhavati, tadA'sau vakSaHsthala muttamya pracalati, parasadA'sau samRddhihIno jAyate tadA sa naiva tathA gacchati, natakaNTho yAtIti / evameva marakAntaH dhanahInatayA vakra:-natakaNThaH pracalati / vibhave praNaSTe satyevA'sau natakaNTho na gacchati, kintu kAddhi pampanno'yasI janasAmAnyo bhavati,sampannadazAyAmapi sAmAnyajana iva mAnaM parityaktvA natakaNThaH pracalati,vaibhavazAli-dazAyAmapi asAvabhimAnaM na kroti| vinazrIbhUya jIvana-yApana karoti / evambhUtasya mama ballabhasya yadi kimapi manAka-svalpamapi anuharatianukaraNaM karoti tadA sa zazI-candra evaM vartate nA'nyaH / ayaM bhAyaH--yathA candraH vibhave-kiraNasamUhe praNaSTe mati nApAra guno tumagale,sAlAnAM sampUrNatAyAntu saralo jAyate / evameva mama patyurdazA vidyate / vibhave / vibhava Di / ityatra 187 sU0 bhakAraspa hakAre, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre vihavi iti bhavati / pragaSTe / praNaSTa+Gi- paNadui, ityasya padasya prakriyA'syaiva sUtrasya caturthazloke jeyA / vH| vakra+si / ityatra 2680 prAdisvarasyA'nusvArA''game,30 sU0 anusvArasya vargAntye, 1069 sU0 rephasya lope, 1101 sU0 svArtha uDama-(aDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdeoye, ajjhIne pareNa saMyojye, 1000 sU0 dvitIyasya antyasya ca prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 serlope bajakurAu iti bhavati / adibhiH / Rddhi+bhis / 140 sU0 RkArasya ri ityAdeze, 1018 sU0 bhisaH sthAne hiM ityAdeze, 1052 sU0 uccAraNasya lAdhave rikhihi iti bhavati / jana-sAmAnyaH / jana-sAmAnya+si / 220 sU0 nakArasya sthAne NakAre, 349 sU0 yakArasya lope, 360 sU0 nakAra-dvitve, 84 sU0 saMyoge pare sve, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sa0 selope jarAsAmantu iti bhavati / kim / kima+si-ki, prakriyA 569 sUtre jJeyA / api-pi, prakriyA 489 sUtre jJeyA / mamAk / pratyayapadamidam / prastutasUtreNa manAk ityasya zabdasya maNA ityAdeze maNA iti bhavati / mama - maha, prakriyA prathama-khoke jJeyA / priyshy| priya+Dasa / 1069 sa rephasya lope, 177 sayakArasya lope, 1009 sU0 isa: sthAne ho ityAdeze piaho iti bhavati / zazI / zazin +si / 260 sU0 ubhayatrA'pi zakArasya sakAre, 11 sU0 nakAralope, 1015 sU0 serlope sati iti bhavati / anuharati / anupUrvakaH haGka-(ha -cAtu: anuharaNe--anukaraNe / manuha+tin / 228 nakArasya prakAre, 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze aNuharahA iti bhavati / na | avyayapadamidam / saMskRtatulyamevAupabhraze prayujyate / anyaH annu,prakriyA 1072 sUtrasma dvitIyazloke zeyA / manAkmamAya ityatra prastutasUtrasya pravRsirjAtA / :: - 16.:--philasya kiraH 1 kila ityatyayasya sthAne kira ityAdezo bhavati / yathA-- kilA sAvati, na pibati, na bidravati, dharmena vyayati pyam / / iha kRpaNIma AmAti pathA yamasya kSaraNena prabhavati putaH // // ... .. bhAvAyaH-ha jagati kRpaNaH prAyaH na kimapi khAvati,zila-nizcayaH,nA'Sa sandeha iti yAvat / meM kizcit dugdhAdika pauSTika peya padArtha pibati, na kiJcid dharma-paramArtha rupyama-rUpyakaM vyayati vyayaM karoti, evaM na kimapi vinayati kutrA'pi dAnAdikaM davAti, tathA'sau kRpaNa etadapi na jAnAti,
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ ------punh ----- - PINAA-- - - * prAkRta-vyAkaraNam catupAdA yad yathA yamasya dUtaH kSaraNena prabhavati-yamarAjasya sandezavAhakaH kSaNamAtreNaiva jIvanalIlAyAH samApti karoti / kRpaNasthatAdRzI zocanIyA dazA bhavatIti bhAvaH / phila / avyayapadamidam / prastutasUtreNa kila ityavyayasya kira ityAdeze kira iti bhavati / khApati / lA(khAdAbhojane / khAd+lin / 899 sU. dakArasya lopa,628 20 tivaH sthAna ibAda sAha iti bhavati / na avyayapadamidam / saMskRtavadevA'pabhraMze prayujyate / pibati / pAdhAtuH pAne / saMskRtaniyamena piba+liv iti jaate| 177 sUtreNa bakArasya lope,628 sU0 tivaH sthAne invAdeze piyA iti bhavati / vivati / vipUrvakaH dravadhAtuH dAne / vidva+ti / 1069 sa. rephasya lope, 360 sU0kAradvisve, 910 sU0 akArAgame, pUrvavadeva vidavA iti bhavati / dharma / dharma+di / 1069 sU0 rephasya lope,360 sa0 makArasya dvitve, 1005 sa0 Di-pratyayena saha prakArasya ikAre dhammi iti bhavati / vyyti| vipUrvaka prayadhAtuH vyykrge| vyaya + tiva / apabhraze vyaya ityarthe 1066 sUtreNa becca itipadaM prayujyate, 628 sa0 tiva isAdeze vescara iti bhavati / rUpyam / rUpya+si / ityatra 348 sU0 yakArasope, 177 sU0 pakAralope,1101sa0 svArthe DaDama-praDA)-pratyaye,Diti pare'ntyasvarAdelope, bAhalyena 10. sUtrasyApravRttI, 1002 sa0 asyAkArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selope samaya iti bhavati / vaha bhavyayapadamidam / saMskRta-tulyamevA'pabhraze prayujyate / kRpaNaH / kRpaNa+si / 128 sU0 kAkArasya ikAre,231 sU0 pakArasya vakAre, 1002 sa0 kArastha ukAre, 1015 sU0 selopa kivA iMti bhavati / jAnAti / jJA pravabodhane / jJA+tin / 678 sa0 jJAdhAtoH sthAne jANa ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze jArapa iti bhavati / ythaa| mavyayapadamidam / 245 sU0 yakArasya sthAne jakAre, 167 sU0 thakArasya hakAre,1000 sa0 AkArasya sthAne prakAre jaha iti bhavati / yamasya / yama+is / 245 sU0 yakArasya jakAre, 1009 sU0 husaH sthAne ho ityAdeze amahI iti bhavati / kSaraNena / kSaNa +ttaa| 274 sU0 kSasya sthAne khakAre, 1013 sa0 dApratyayasya NakAre, sthAnivatvAt 1004 sU0 bhakArasya sthAne ekAre, 1081 sU0 ekArasya uccAraNalAdhave khaNe raNa iti bhavati / prabhavali / pra kA bhUdhAtuH prabhutve / prabhU+sin / 1069 sU0 rephalope, 1061 sU0 bhUdhAtoH sthAne hundha ityAdeze, 628 sU0 tiva icAdeze paharAyA iti bhavati / itaH / dUta+si / 177 sU0 takAralope, 1101 sU0 svArtha DaDama-(praDa)-pratyaye jAte, Diti pare'ntyasvarAdeopa, bAhulyena 10 sUtrasyApravRttI, 1002 sU0 prakArasya ukAre. 1015 sU0 selope ghAu iti bhavati / kila-kira ityatra prastutasUtrasya pravRttijAtA / athabohavA athavA ityasya padasya sthAne ahavAi ityAdezo bhavati / yathA---payavAna suvaMzA mAmeSaH boSaH / ayaM bhAvaH-suvaMzAno shobhnaa| vaMzAH yeSAM, teSAM puruSANAmeSo doSo nAsti / athavA / avyayapadamidam / prastutasatraNa pathavA ityasya sthAne ahavAi iti prayujyate / ma ! adhyayapadamidaM saMskavadevApaze prayujyase / suvaMzAnAm / suvaMza + prAm / 260 sU0 zakArasya sakAre, 1010 sU0 pAma: sthAne iM ityAdeze nuvaMsaha iti bhavati / essH| pulliGgo'yaM zabda:, kintu doSa-zabdasya sthAne yA khoDizabdaH prayujyatesAstrIliGgako'sti, ato'yamapi strIligako jAtaH / atra-vimoSaNa-vizeSyayoH samAnaliGgakatya, samAnavibhaktikatvaM samAnavAcanasvaM ca bhavati" iti nyAya: pravartate / tena-etada+si / ityatra 2033 sU0 strIlietakA sthAne eha ityAdeze, 1015 sU0 sesope eha iti bhavati |possH / doSa+ si.| apanaze zeSA'rthe 1093 sa0 khohi-zabdaH prayujyate,1015 sa0 se.pe khodi iti bhavati / - avAma mahuvAi ityatra prastuta-sUtrasya pravRttirjAtA / prAyo'dhikArAta / prastutasUtre prAyaH ityasya padasyA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * aMdhakArAta kadAcid athavA-padasya sthAne prahabaI ityAdezo'pi na bhavati / yathA yAyate tasmin deze sabhyate priyasya prmaannm|| vi AyAti sabAnIyate athavA toba nirvANam // 2 // bhAvArtha:-proSitabhartRkA kAcin nAyikA duHkhabhareNa vihalA satI idaM vicintayati-yat ta vivAda meze mArale garI pani yo niyasya pramANam-zubhAzubhA'disUcakaM kizcid vRttAntaM cihna vA lamyate / yaso prArthanayA AyAti-gahamAgacchati, tathA'mIyate-mAnetanyaH, apavA-yaghasI nAspAchettavA tu tadeva-tatraiva nivAraNam-mRtyurAliGganIyo bhayeti bhaavH| yaayte|yaa-ghaatuHgtau / yA+kya+te / 245 sU0 yakArastha jakAre, 649 sU0 kyasya ija itvAdeko,bAhulyena 10 sU0 svaralopAbhAve,628 sU te ityasya icAdeze jAijjai iti bhavati / tasmin / ta+chi / 1990 dakArasya lope,1028 sU0 Dipratyayasya hi ityAdeze hi iti bhavati / / deza+ misa ityatra 260 sU0 zakArastha sakAre,1101 sU0 svArthe aDa-(praDama)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelopa,maramIne pareNa saMyojye,1005 sU0 hinA saha akArasya sthAne ikAre,bAhulyena 10..sUtrasyApravRtto desabai iti bhavati / lbhyte| hulabha-(lo-dhAtuH lAbhe / labha+kya+se / saMskRta-niyamena labhyate iti pAte, 349 sUtreNa yakArasya lope, 360 sU0bhakAradvisve, 361 sU0 pUrva-bhakArasya bakAre, 628 sU0 te ityasya iyAdeze lAsa iti bhavati ! priyasya pigraho, ityasya zabdasya prakriyA 1089 sUtrasya SaSThe zloke thaa| 1051 sUtreNa uccAraNasya lAghave pahoM iti jaayte| pramANam / pramANa+si ! ityatra 2069 sU0 rephasya lope, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre; 1015 sa0 setopa panAha: iti bhavatiH / pavijaI,prakriyA 1055 sUtre sheyaa| AyAti prAG-(mA)-pUrvaka yA-dhAtuH prAgamane / prAyA+tim / apabhraMze pAyA ityarthe 1066 sU0 mAva ityasya prayoge,628 sU0 tiva icAdeze mAvai iti bhavati / tathA to, ityasya prakriyA 1088 sUtre jJeyA / AmIyate / pAG-(mA)-pUrvakaH NI-(nI)-dhAtuH prAnayane / pAnI+kya+te / 228 sU0 nakArasya sthAne NakAre, 649 sU0 kyasya I ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope,prajjhIne pareNa saMyojye,1000 ma0 IkArasya ikAre,628 su0 te ityasya sthAne icAdeze ANiaba zati bhavati / athavA / avyayapadamidam / prAyograhaNAt prastutasUtrasyApravRttI, 187 sU0 thakArastha sthAne hakAre mahabA iti bhavati / ta-taM, ityasya prakriyA 1085 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| eka / adhyayapadamidam / 1091 sU0 evArtha ji ityasya prayoge ji iti bhavati / nirdhAraNam / nirvANa+si / 350 sU0 rephasya lope,bAhulyena 360 sa0 NakArasya dvitvA'bhAve, 1002 satreNa akArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 serlope nivArA iti bhavati / prAyograhaNAda agravAla prahavA, ityatra prastutasUtrasya pravRttirna jAtA / vivo vive| divA ityasya padasya sthAne dive ityAdezo bhavati / yathA-divA diyA pamA snAnam -divi divi gaGgAhANu, prakriyA 1070 sUtre zeyA / natra prastutasUtreNa divA ityasya padasyA sthAne dive ityAdezo jAtaH / sahasya saha / saha ityasya padasya sthAne saha ityAdezo bhavati / yathA--. yataH pravasatA sahana gatA. mRtA viyogena tasya / / sajjyate sandezAn bhavatIbhiH subhagamanasya // 3 // bhAvArtha:-kasyAzcita proSitamata kAyAH (proSita:-pravAsaM gato bhartA yasyAstasyAH) nAyikAyAH svasakhI pratyuktiH / he sakhi subhagajanasya,subhagazvAsau janA subhagajana, tasya subhagajanasya saubhAgyavataH mama kAmvastha sandezAna-vRtAna vasIbhiH-preSayantIbhirasmAbhiH samyate lapyate, mataH pravasatA-prabAsaM-de
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ h -AAAAmmar..xnn.. *prAkRta-vyAkaraNam * caturtha pAdA zAntaraM gacchatA kAntena saha nAhaM gatA-gatavatI,tasya kAntasya viyogena ca nA'haM mRtA-paJcastramupagatA / ataH kathanAma sandezarasmAbhiH dAtumucina: ? mocita iti bhaavH| ptH| avyypdmidm| ityatra 245sayakArasya jakAre,177 satakAralApa.37savisasya Do(pro) ityAdeze,Ditipare'ntyasvarAdelope,bAhulyena 10 sUtrasthAavRttI,1000 sU0 prokArasya ukAre jAu iti bhavati / pravAsamA / prapUrvakaH vasa-dhAtuH pravAse / pravas + zat / 1069 sU0 rephalope. 910 sU0 prakArasyA''game,670 sa0 zata: sthAne ta ityAdeze, TApratyaye,1013 sudAsthAne'nusvAre,sthAnivasvAt 1004 sU0 akArasya sthAne ekAre pavasanta iti bhavati / saha / avyayapadamidam / prastutasUtreNa saha ityasya sahu~ ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave saI iti bhavati / na ! adhyayapadamidam / saMskRtabadevA'pabhraMze prayujyate / yatA matAsi / 177 satakArasya lope,180 sayakArasya zrato, 1001 sU0 prAkArasya sthAne prakAre, 1015 su0 selope gaya iti bhavati / mRtaa| munA +si ! 131 sU0 RkArasya sthAne ukAre,177 su0 takArasya lope,1001 sU0 AkArasya prakAre, selopa puSa iti bhavati / viyogena / viyoga+TA / 177 sU0 yakArasya gakArasya ca lope,1013 sU0 sAsthAne'numbAre, sthAniyatvAt 1004 sU0 prakArasya sthAne ekAre vinoeM iti bhavati / tastha / tad+is / 11 sU0 6kAralope, 1009 sU0 usaH sthAne ssu ityAdeze tassu iti bhavati / lamjyate / zrolasj (las / lajaakrrnne| laraja+kA+te / ityatra 349 sU0 sakAralope, 360 sU0 jakAradvittve, 649 sU0 kyastha ijja ityAdeze, prajjhIne pareNa saMyojthe, 628 sU0 te ityasya imAdeze lajima iti bhavati / - mvezAn / sandeza+zas / 260 sU0 zakArasya sakAre, 1100 sU0 svArthe DaDa-(aNDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasyarAderlope, prajjhIne pareNa saMyojye,1001 sU0 prakArasya prakAre, 1015 sU0 zaso lope saveSAma iti bhavati / dadatIbhiH / hudAJ-(dA)-dhAtuH daane| dA+zat / 1000 sU0 prAkArasya ekAre, 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze, strItvavivakSAyAM 521 sU0 DI-(I)-pratyaye, 10 sU0 svarasya lope, pabhone pareNa saMyojye, 1000 sU0 IkArasya ekAre, 1081 sa. uccAraNastha lAghave, bhis-pratyaye, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, 1052 sU0 uccAraNasya lAdhaye dente hi 64 sU0 saMyoge pare hrasve vintehi ityapi bhavati / subhagajanasya / subhaga jana+Das / 157 sU0 bhakArasya hakAre,177 sU0 gakAralope, 180 sUja yakArazrutau,11 sUtravRttimanusRtya jakArasyAdibhUtatvAt 177 sUtrasyA'prabRtI, 228 sU. nakArasya NakAre, 1001 sa0 utsaH ssu ityAdeze suhaya-aNassu iti bhavati / saha sahU~ ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| nahenAhi / nahi ityasya padasya sthAne nAhi ityAdezo bhavati / yathA --- itaH meghAH pibanti asamitaH vayAnala: prAvartate / prekSasva bhIrimAraNaM sAgaraskA'pi kaNikA nApanazyate / / 4 / / bhAvArtha:-sAgarastha gAmbhIrya pratipAdyate / ita:-asmAt pAzcAt meghAH jaladAH jalaM pibamti, ita:-asmAt pAzcAta yAvAla: sAmudro banhi AvataMtate-prAvartanaM karoti,sAgarasya jalaM zoSayatIti yAvat / tathApi he mitra! sAgarasya gabhIrimANam-gAmbhIrya prekSasva-pazya yad ekA'pi kaNikA-bindumAtramapi nAhi apabhrazyate hInatA, nyUnatAM na yAtIti bhAvaH / itaH / avyayapadamidam / 1091 sU0 ilas ityasya sthAne ettahe ityAdeze,1081 sU0 hakAragatasya ekArasya uccAraNastha lAghave esa iti bhavati / meghAH / medha+jasa 1 ityatra 157 sU0 pakArasya hakAre, 1015 sU0 jaso lope meha iti bhavati / pibanti / pA pAne / saMskRtaniyamena piva+pranti iti
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturvapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * jAte, 177 sU0 bakAralope,631 sa 0 anteH sthAne nti ityAdeze pipranti iti bhavati / mAlam / jala+ siN| 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre,1015 sU0 selpa babalu iti bhavati / vAmalaH / vaDavAnala +si / 1015 sU0 selope vayAnala iti bhavati / mAvartate / prAAmA)-upasarga-yurvakaH vRtu-vita) dhAtuH pAvarsane / saMskRta-niyamena mArata+te iti jAte,301 sUtaspa TakAre,360 sa0 TakArasya dvizve,628 sU0 te ityasya sthAne icAdeze AvAi iti bhavati / prekSasva / pra-pUrvaka: IkSadhAtuH prekSaNe-darzane / prekSa+ hiM / 1069 sU0 rephalophe,274 sUkSastha sthAle khakAre,360 sU0 khakArasya dvitve,361 sU0 pUrva khakArasya kakAre,1058 sa0 hi ityasya sthAne ukAre,10 sU0 svarastha lope,prajjhIne pareNa saMyojye pepatu iti bhavati / paurimANam / gabhIriman + ama / 157 sU0 bhakArasya sthAne hakAre,11 su0 nakArasya lope 1015 sU0 amo lope gahorima iti bhavati / sAgarasya / sAgara-+s / 177 sU0 gakArasya lope, 180 sa0 yakArasya zruno, 1009 sU0 saH sthAne ho ityAdeze lAyaraho iti bhavati / ekA / eka+ si / 370 sU0 kakAradvittve,1001 sU0 prAkArasya sthAna prakAre,1015 sU0 selopa ekka iti bhavati / api-vi, ityasya prakriyA 489 satre yA / kaNikA / kaNikA+si / 177 sU0 kakAralope, 1001 sU0 prAkArasya prakAre,1015 sU0 selope kaNi iti bhavati / mahi / avyayapadamidam / prastutasUtreNa nahi ityasya nAhiM ityAdeze nAhi iti bhavati / apabhrazyate / apapUrvakaH bhra dhAtuH apabhraMze / apabhraz +te| 1093 sU0 apabhrazdhAtoH sthAne pohaTTa iti prayujyate, 628 sU0 te ityasya icAdeze ohaTTA iti bhavati / nahi nAhi ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| 1061-pazcAta: paayaa| pazcAt ityavyayasya sthAne paccha6 ityAdezo bhavati / yathA-4bAda bhavati vibhAtam pachA hoi vihANu,eteSAM padAmA prakriyA 1033 sUtre yA / pazcAta-pacchA ityatra prastutasUtrasya nirjAnA / evamevasya embA / evameva ityasya padasya sthAne embA ityAdezo bhabati / yathA---evameva surataM samAptam embai surau samattu, eteSAM padAlA prakriyA 1003 sUtrasya dvitIyazloke zreyA / evameva -emvA ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / eksya miH| eva ityasya padastha sthAne prastutasUtreNa ji ityAdezo bhavati / yathA--- yAtumA yAntaM pallavata drakSyAmi kati padAmi vavAti / haraye tiryagahameva paraM priyaH barANi karoti !! bhAvArtha: kAcinAyikA kathayati-he sakhi ! yAtu maso mama priyaH gacchatu, yAntaM gacchansaM mA palvavata-tasyA'varodhAya vastrAcalaM na gRhIta,azyAmi---pravalokayiSye kati pAni dadAti kati padAni galchatIti bhAvaH yatastasya havaye hRdayasya tiryaga---madhye tu ahameva sthitA'smi, ataH draDhIyAn me vizvAsaH na yAsyati me bhartA, paraM-- kevalaM priyaH DambarANimADambarANi karoti / mama dhayaM parIkSate / pAtu / yA prAparaNe / yA+tu / 245 sU0 yakArasya jakAre,662 sU0 tuvaH sthAne du ityAdeze, 177 sU0 dakAralope bAja iti bhavati / maa| mavyayapadamidam / 1000 sU0 prAkArasya prakAre ma iti bhavati / yAsam / yA-dhAtuH gatI / yA +zatR / 245 sU0 yakArasya jakAre, 670 sU0 zatuH sthAne mata ityAdeze,84 sU0 saMyoge pare hrasve,pram-pratyaye,1100 sU0 svArthe apratyaye,1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope janta iti bhavati / pallavata / pallavam-pracalaM gRhIteti pallavata / pallava+ t| 632 sU0 ta ityasya hac (ha) ityAdeze pallavaha iti bhavati / kyAmi / sidRiz] darzane / dRz +miva / 852 sU0 dazaH sthAne devakha ityAdeze,1056 sU0 mivaH sthAne u ityAdeze,bAhulyena 10 sU0
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0000pmdhoklewanayn 302 * kRta-vyAkaraNam * svarasya lopA'bhAva,1062 sU0 uccAraNasya lAghave dekha iti bhavati / kati / kati+zas / 177 sU0 takAralope, 1015 sU0 zaso lope kaha iti bhavati / padAni / pada+jas / 177 sU0 dakAralope, 180 sU0 yakArazrutau,1015 sU0 jaso lope paya iti bhavati / bavAti-dei,prakriyA 1077 sUtrasya tatIya-zloke jJeyA / haraye / hRdaya+ji / 128 sU0 RkArasya ikAre,177 sU0 dakArasya yakArasya ca lope, 1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre hiai iti bhavati / tiryag 1 tiryac +si / 414. sU0 tiryacaH sthAne tiricchi ityAdeze,1001 sU0 antyasya ikArasya sthAne IkAre, 1015 sU0 selope tina riccho iti bhavati / aham -ho, ityasya padasya prakriyA 1009 sUtre sheyaa| eva / avyayapadamidam / prastutasUtreNa eva ityasya padasya ji ityAdeze ji iti bhavati / param / avyayapadamidam / 1089 sU0 param ityasya para ityAdeze para iti bhavati / priyaH / priya-+si / 1066 sU0 rephalope, 177 sU0 yakAralope, 1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 selope piDa iti bhavati / DambarANi / Dambara-+jas / 1024 sU0 jasaHsthAne I ityAdeze DambaraI iti bhavati / karoti karei, ityasya padasya prakriyA 1085 sUtrastha caturthazloke sheyaa| eji ilyA paraturAsUmaya pramilA / iAlImaH emaah| prastutasUtreNa iyA. nImaH sthAne embahi ityAdezo.bhavati / yathA--- hariH natitaH prAgaNe, vismaye pAtito lokaH / ivAnI rAdhA-payodharayoH, yat bhAti ta bhavatu // 2 / / bhAvArtha:..pAtAlarAjena balidaityena hazi-viSNuH, prAGgaNe-tribhuvanAGgaNe matitA-tANDavaM kAritaH / vAmanAvatAra-grahaNAttasya natyatve samavaseyam,tara shaariirik-vilkssnn-vyaapaar-sttvaadityrthH| tena lokaH vismaye pAzcarye pAtitaH / vAmanaH sannapi trilokamekapade kRtavAniti vismayakArakam / izAnI kAmAturA'vasthAyAM rAdhA-payoparayoH rAdhA-kucayoH mAti-zobhate tad bhavatu / nijasvAmino vAmanAvatAra-rUpaM vIkSya rAdhAmanasi kAmAtireko jAta iti bhAvaH / hariH hri+si| 1015 sU0 selope hari iti bhavati / natitaH / nRtI[nRt] gAtravikSepa narsane / nRt+nnig+ktt+si| 126 sa0 RkArasya prakAre,896 sU0 takArasya ca ityAdeza 63. sUka NigaH sthAne prAvi ityAdeze,5 sU0 dIrghasandhau,177 sU0 takArasya lope, 10.12 sU0 prakArasya ukaare| selope nacAviu iti bhavati / prAGagaNe / praanggnn+hi| 1069 sU0 rephalope, 84 sU0 saMyoge pare lasve,1100 sU0 svArthe apratyaye,1005 sU0 hinA saha akArasya ikAre pakSaNai iti bhavati / bismaye / vismaya+ki / 345 sU0 smasya mha ityAdeze,177 sU0 yakAralope,paGgagai-vadeva vimhai iti bhavati / pAtitaH / pAtita+si / 9sa prathamatakArasya DakAre,277 satakAralope, 1002 sa0 makArasya ukAre, 1015 sU0pAdiDa iti bhavati / lokaH / loka+si / 177 sU0 kakAralope, akArasya uphAre, selo loDa iti bhavati / idhAnIm / pratyayapadamidam / prastutasUtreNa idAnImaH sthAne emvahi ityAdeza emvahi iti bhavati / rAdhA-payodharayoH / rAdhA-payodhara+pros / 187 sU0 ubhayatrApi dhakArasya hakAre, 4 sU0 hakArasthA''kArasya prakAre,177 sU0 yakAralope, bAhulyena 180 sU0 yakAra zrutyabhAve, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1010 sU0 bhAmaH sthAne haM ityAdeze rAha-paoharahaM iti bhavati / yat / yad +si / 245 sU0 yakArasya jakAre,bAhulyana 24 sU0 dakArasya makAre,23 sU0 makArAnusvAra,1015 sU0 seope iti bhavati / bhAti / bhAdhAtuH dIptau / bhA+-Nig+sin / 638 sU0 NigaHsthAne bhAva ityAdeze 5 sa0 dIrghasandhI, 628 sU0 tiva icAdeze bhASada iti bhavati / tata-taM, prakriyA 1385
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ vir caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokA-drayopetam * sUtrasya prathama-zloke se yam / bhavatu / bhUdhAtuH sattAyAm / bhU+tu / 731 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho ityAdeze, 662 sU0 tuvaH du ityAdeze, 177 sU0 dakAralope hoDa iti bhavati / ivAnIm-embahi, ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / pratyutasya pasaliGa / prastutasUtreNa pratyuta ityasya padasya paccalita ityAdezo bhadhati / yathA--- sabalAvaNyA gorI navA kApi viSapanthiH / bhaTaH pratyuta samriyate yatya na lagati kaNThe / / 3 / / bhAvArtha:--iyaM gaurI-gaura-varNa-vatI nAyikA kA'pi kAcit mavA-navInAadbhutetyarthaH,viSagranthi: viSasya halAhalasya grandhirvartate, pratyusa-yato yasya bhaTasyeyaM kaNThe na lagati-spRzati, tayA'spaSTo'pisa bhaTa:-yoddhA mriyte| yA loka-prasiddhA viSandhividyate, sAtu kaNThe vilagnA sati prANinaM mArayati, krintviyaM gaurIrUpA viSaasthiratAdazI bhImA vartate yat kaNThe'lagneca prANinaM mArayatIti bhaavH| srvsaavnnyaa| sarvalAvaNyA+si / 1069sU0 rephalope,1000 sU0 mAghAukArasya prAkAre,dIrghasvAt 363 sU0 vakArasya dvizvA'bhAve,atra lavaNArthako lAvaNyazabdo'styataH 171 sU0 pareNa sasvaravya janena saha prAdhAkArasya sthAne prokAre,349 sa0 yakArasya lope, 363 sU0 NakArasya dvisvAbhAve strItvavivakSAyAM 521 sa0 DI-(I)-pratyaye,10 sU0 svarasya lope ajjhIne pareNa saMyojye,1015 sa0 seope sAbaloNI iti bhavati / gaurI / gIrI+si / 159 sU0 praukArasya sthAne prokAre, 1100 sU0 svArtha 4-(maha)pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdeope,prajjhIne pareNa saMyojye,1102 sU. DI.(I)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelope, pajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 selope gorI iti bhavati / nyaa| mathA+si / 1023 sU0 nava ityasya sthAne navakha ityAdeze,strIsvavivakSAyAmApa-prasaMge 521 sU0 sI-(I)-pratyaye,10 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, selope navakhI iti bhavati / kaa| kim +si / 560 sa0 kimaH sthAne ka ityAdeze,strItvavivakSAyAmApa-(prA)-pratyaye, 5 sU0 dIrgha-sandhI, 1001 sUja AkArasya sthAne prakAre, selope ka iti bhavati / api-vi, prakriyA 489 sUtre jnyeyaa| viSagranthiH / viSagranthi+si / 260 sU0 SakArasya sakAre, 791 sU0 granth-dhAtoH gaNTha sthAne ityAdeze visagaNTha++si iti jAte, 10 sU0 svarasya lope, prajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 sipratyayasya lope visaNThi iti bhavati / bhasaH / bhaTa+si / ityatra 195 sU0 TakArasya sthAne DakAre,1002 sa0 akArasya ukAra,selopa bhara iti bhvaat| pratyatA adhyayapadamidama prastatasatreNa pratyata ityasya paccaliuhatyAdeza.1000 sa0ukArasya prokAre paJcalio iti bhavati / sH| tada+si-so,prakriyA 1003 sUtrasya prathama-zloke jnyeyaa| priyate / mUDaprANatyAge / mR+te / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze,620 sU0 tivaH sthAne icAdeze marA iti bhavati / yasya jAsu,prakriyA 1029 sUtrasya prathamazloke zeyA / na / madhyayapamidaM saMskRtavadevA'pabhraze prayujyate / lagati / laMga-pAtAlagane / laga+tivalagaha, ityasya prakriyA 901 satre jnyyaa| knntthe| knntth+ddi| 1005 sU0 vimA saha akArasya ikAre phaNThi iti bhavati / pratyuta-paccalipro ityatra pra. stutasUtrasya prvRttirjaataa| itasa ekahe / itaH ityasya padastha sthAne ettahe ityAdezo bhavati / yathA--itaH meghA-pibanti jasam ettaheM meha piasti jala,eteSAM padAnAM prakriyA 1090 sUtrasya caturthazloke sheyaa| batAettahe ityatra prastutasUtrasya pravRttidaMzyate / 1092-~-viSaNNasya kunnaH / prastutasUtreNa viSaNNazabdasya bunna ityAdezo bhavati / yathA---- bhayoktaM ravaM dhurI para galivRSabhaH viguptAni / svamA vinA Savala ! mArohati bharaH evameva viSaNNA kilA ||
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNam caturthapAda bhAvArtha:- yuga kASThavikSepakaM vRSabhaM prati kasyacana zAkaTikasya utiriyam - gatiSuSarbhaH, galayazca te vRSabhAH gativRSabhAH taiH zakticauravRSabhaiH viguptAni prarakSitAni mIcaiH pAtitAni zakaTAdInItyarthaH he dhavala ! zvetavRSabha ! svayA vinA kenacidapyanyena vRSabheta eSa bharaH- bhAraH nArohati nA'varoddhuM orts:, iti for freeyo'sti / zrataH prayoktaM yasvaM ghurA ghara-bhAraM vAhaya evameva zranyarthavaM viSaNNaHduHkhitaH san kiM kariSyasi ? na kimapIti bhAvaH / 304 mayAma, prakriyA 1041 sUtrasya tRtIya- zloke zeyA / uktam / ukta +si / prastutasUtreNa uityasya vRtta ityAdeze, 435 sU0 svAyeM kapratyaye, 177 sU0 kakArasya lope 1025 sU0 prakArasya uM ityAdeze, 1015 sU0 sela ivuttauM iti bhavati / evam tuhu~, prakriyA 1039 sUtre jJeyA / ghurAm / ghurA+ zram / 1001 sU0 AkArasya sthAne akAre, 1015 sU0 zramo lope ghura 1000 sU0 prakArasya ukAre da iti bhavati / para / ghRtra (dhR ) dharaNe / dhR+ hi / 905 0 RkArasya cara ityAdeze, 1054 sU0 hi ityasya hi ityAdeze parahiM iti bhavati / galibuSarbhaH / galivRSabha+bhis / apabhraMze galivRSabhAyeM 1093 sU0 kasara-zabdaH prayujyate, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, 504 sU0 prakArasya ekAre kasarehiM iti bhavati / viguptAni / vigupta + jas / 349 sU0 pakAralope, 360 sU0 takAradvizve, 1001 sU0 prakArasya AkAre, 1024 su0 jasaH sthAne I ityAdeze vigusAI iti bhavati / tvayApa prakriyA 1041 sUtrasya prathamazloke jJeyA / binA / zravyayapadamidam / 220 sU0 nakArasya NakAre, 1097 sU0 svArthe - ( u ) - pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope prajjhIne pareNa saMyojye viNu iti bhavati / ghabalaH / dhavala +si / 1015 sU0 seloMpe dhavala iti bhavati / na / pravyayapadamidaM saMskRtavadevA'pabhraMze prayujyate / Arohati dhApUrvaka : ruha dhAtuH prArohaNe / prAruha + tiv / 877 sU0 zrAruh ityasya sthAne caDa ityAdeze, 628 sU0 liva icAdeze ca iti bhavati / bharaH / bhara+si / 1002 sU0 prakArasya ukAre, seloMpe bhara iti bha vati / evameva = embai, prakriyA 1091 sUtre jJeyA / viSaNNaH / viSaNNa +si / prastutasUtreNa viSaNNazabdasya vuna tyA deNe, 1100 sU0 zrapratyaye, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope bunna iti bhavati / kim kAI prakriyA 2038 sUtre jJeyA / viSNana ityatra prastuta sUtrasya prvRttirjaataa| uktasya kutaH / ukta ityasya padasya vRtta ityAdezo bhavati / yathA mayA usammaI duttaraM, prakriyA'sminneva sUtre samu llikhitA'sti / mayA / zrasmad + dA / ityatra 1048 sU0 TApratyayena saha asmadaH sthAne maha ityAdero ma iti bhavati / to vica / vatrtman ityasya padasya sthAne vizvaca ityAdezo bhavati / yathA yena mano vartmani na mAti ma vizci na mAi, prakriyA 1021 sUtre jJeyA / na ityatra vaikalpikatvAt 229 sU0 nakArasya NakAro na jAtaH / vartmani vizci ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / ekaM kasmina hai ! api nA'yAsi anyat zodha yAti / www I 1063 aur fmatra ! pramANitaH tvayA yAdRzaH khalaH nahi // 1 // bhAvArtha:- mitraM prati roSapUrNamupAlambhavAkyaM kazvidAha ha iti sambodhane, he ityarthaH / ekaprathamaM tu svamasmAkaM gRhe kasmin kadAcivapi nA'yAsi yadi kadAcidAyAsi tadA zIghrameva pAsi-prasthito bhavasi / tvayA zrAcaritamidaM vyavahAraM samIkSya he mitra mayA'yaM pramANitaH nizcitaH padyAdRzastvaM khalaH- kaThoraH tAdRzaH khalu na ko'pi khalo vartate / tvaM bahuniSThuro'sIti bhAvaH / ekam 1 eka+si / 370 sU0 kakArasya dvitve 1002 sU0 prakArasya ukAre 1015 sU0 haft ekku iti bhavati / kasmin / kis+Gi / ityatra 560 sU0 kima: sthAne ka ityAdeze 554 sU0
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ // caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 305 fsster sthAne ityAdeze, bAhulyena 10 sUtrasyApravRttau, 1001 sU0 zrAkArasya prakAre kadda iti bhavati / / prvyypdmidm| saMskRta tulyamevA'patra the prayujyate / api viprakriyA 489 sUtre jJeyA / ma abhyayapadamidaM saMskRtasamamevAjpabhraze prayujyate pUrva si / prapatra mAyA ityarthe 1066 sU0 bhAva iti prayujyate, 1054 sU0 sipratyayasya sthAne hi ityAdeze, 1000 sU0 ikArasya IkAre AvahI iti bhavati / anyat / granyad+si / ityatra 349 sU0 yakArasya lope, 360 sU0 nakArasya dvizve 11 sU0 dakAralope, 1002 sU0 zranyAkArasya ukAre, 1015 sU0 selapi an iti bhavati / zIghram / zIghra + mam prastutasUtreNa zIghra padasya valli ityAdeze, 1100 sU0 svArthI - pratyaye 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 zramo lope bahillau iti bha / yAsi / yA dhAtuH gatau yA + sin| 245 sU0 yakArasya jakAre, 1054 sU0 mitra: sthAne hi ityAdeze jAhi iti bhavati / mayA mai~, prakriyA 1048 sUtre jJeyA / mitra / mitra+si / 1069 sU0 rephalope, 360 sU0 takAradvitve 1100 sU0 svArthe uDa- (zraDa) - pratyaye, Diti pare'nyasvarAdelapi, abhI pareNa saMyojye, 1001 sU0 prakArasya zrAkAre, 1015 sU0 selapi mittakA ! iti bhavati / pramANitaH / pramANita + si / vaikalpikatvAt 1061 sU0 rephasyA'lope, 177 sU0 takAralope 1100 sU0 svArthe zrapratyaye 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope pramANita iti bhavati / svayA pai~, ityasya prakriyA 1041 sUtrasya prathamazloke jJeyA / yAdRzaH / yAdRza / si / 245 sU0 yakArasya jakAre, 1073 sU0 vRza ityasya deha ( eha ) ityAdeze Giti pare'ntyasvarAdelapi, jbhIne pareNa saMyojye 1100 sU0 svAyeM apratyaye 1002 sU0 makArasya ukAroM, serlope mehara iti bhavati / zaH / khala+si / 1001 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope khalu iti bhavati / nahi / avyayapadamidam / 1090 sU0 nahi ityasya nAhi ityAdeze nAhi iti bhavati / zIghram vahila ityava prastuta - sUtrasya pravRttitA / kalahasya balaH / kalaha zabdasya sthAne ghaGkhala ityAdezo bhavati / yathA -- supuruSAH tathA kalahAH, yathA madyastathA ghalamAni / yathA parvatAH tathA koTarANi, hRdaya ! khidyase kim ? ||2|| bhAvArtha:- duHkha bhAra vikalaM puruSaM prati kasyacana puruSasya zrAzvAsanoktiriyam - yathAnyAdRzAH, supuSA:-- zobhanAH puruSAH bhavanti tathA tAdRkSA eva kalahA zrapi bhavanti / yathA nadyaH sabalAH paropakA riNyazca bhavanti / tathA tAsu valamAni vakatvAnyapi bhavanti / yathA vizAlAH parvatAH tathaiva teSu koTarAmi - gahvarANyapi bhavanti / zrataH he hRdaya ! duHkhena kim katham khise - kimarthaM duHkhI bhavasi ? yAvanto mahApuruSAH sambhUtAH te sarve duHkhAnyanubhUyaiva mahasvamupagatAH / zrataH svalpena duHkhena nirAzI mA bhava / rat = jiva ityasya prakriyA 1068 sUtre jJeyA / puruSAH / supuruSa + js| 111 sU0 rorukArasya ikAre, 260 sU0 SakArasya sakAre, 1015 sU0 jaso lope supurisa iti bhavati / tathAtivaM prakriyA 1068 sUtre jJeyA kalahAH / kalaha + jas / prastutasUtreNa kalahasya ghaJcala isthAdeze, bAhulyena 1024 sU0 jasaH sthAne SaM ityAdeze ghana iti bhavati / nadyaH / nadI + jas / 177 sU0 dakArasya lope, 1001 sU0 IkArasya ikAre, 1015 su0 jaso lope na iti bhavati / vasanAmi / valana + jas / 220 sU0 nakArasya NakAre, 1001 sU0 akArasya prakAre, 1024 sU0 jasaH sthAne hUM ityAdeze balakhA iti bhavati / parvatAH / parvata + jas / apanna parvatA'rthe prastutasUtreNa DoGgara-zabdaH prayujyate, jasI lope Dora iti *sya mama iti pAThAntaramapi samupalabhyate /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwvv -anwwwwwwwviwww. * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdo bhavati / koTarANi / koTara+jasa / 370 sU0 TakArasya dvittve,84 sU0 saMyoge pare hrasve,116 sU0 ukArasya bhokAre, 1024 sU0 jasaH sthAne iM ityAdeze koTTaraI iti bhavati / huvaya !! hRdaya ---si / 128 sU0 kArasya ikAre, 17 : skAra' loga, 26... sarakAra hoNe, 1001 sU0 prakArastha prAkAre, 1015 sU0 selope himA! iti bhavati / siMdhase / khid khede 1 khi+se / 803 sU0 khidadhAtoH sthAne visUra ityAdeze, 1054 sU0 se ityasya hi ityAdeze visurahi iti bhavati / kim kAI, prakriyA 1038 sUtrasya prathamazloke jJeyA / kalahA ghadhalaI, parvatA: Dogara, ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / aspRzyasaMsargastha vidyAlaH / maspRzyasaMsarga-zabdasya sthAne biTTAla ityAdezo bhavati / yathA the mukkA rasmanidhimAtmAnaM saTe kSipanti / teSAM zaranAmaspRzyasaMsargAH paraM phUrakurvAsA bhramanti // 3 // bhAvArtha:-- yogyasthAnaM parityajya gacchanta kaJcinnaraMprati zaGkhAnyoktyA kazcidAha-ye zaGkhAH, manidhima, ratanAnAM nidhiH,rasnanidhiHta ratnanidhima-ratnAkara samudra muktyA-vaktvA AtmAnaM taTe---- samudrataTe kSipanti sthApayanti,teSAM zalAnAM saMgrahaNaM kRtvA,aspRzyasaMsargAH,aspRzyaH saMsargo yeSAM te'dhamajanAH gopAlakA vA kurakurvANA-vAdanaparA itastataH bhramanti paryaTantIti bhAvaH / ye-je, prakriyA 547 sUtre zeyA / muktvA / muclu(muca)mocane / munnatvA / 762 sU0 mucdhAtoH sthAne chaDe ityAdeze, 1111 sU0 ktvaH sthAne ethiNu ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope,ajjhIne pareNa saMyojye chamDevizu iti bhavati / ratnanidhim / ratnanidhi+am / 372 sU0 nakArAtpUrve'kArA'game, 177 sU0 takAralope, 180 sU0 yakArazrutau, 228 sU0 prathamanakArasya NakAre, 187 sU0 dhakArasya hakAra, 1015 sU0 selapi rayaNanihi iti bhavati / 11 sUtrasya vRttimanusRtya nakArasyAdibhUtatvAdatra 228 sU0 NakAro na jAtaH / AtmAmam / prAtmana+am / 322 sU0 smasya pakAre, 360 sU0 pakAravira, 4 sU0 saMyoge pare hrasve, 11 sU0 nakAralope, 435 sU. svArthe kapratyaye, 177 sU0 kakArasya lope,1025 sU0 prakArasya u ityAdeze,1062 sU0 uccAraNasya lAghave, 1015 sU0 amo lope appa iti bhavati / taTe / v+ddi| 195 sU0 TakArasya akAre, 1005 sU0 hinA saha prakArasya ikAre tara iti bhavati / kSipanti / kSip kSepe / kSip + anti / apabhraMze kSiparSe 1066 sU0 ghalla' iti dezyadhAtuHprayujyate,631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze ghallanti iti bhavati / seSAm / tad prAm / / sU0 dakAralope, 1010 sU0 bhAmaH sthAne haM ityAdeze tahaM iti bhavati / zaGkhAnAm / zaGkhadhAm / 26. sU0 zakArasya sakAre, pUrvavadena saha iti bhavati / aspRshysNsrgaaH| aspazya-saMsarga+jes / prastatasUtreNa aspRzyasaMsasya sthAna viTTAla-zabdaH prayujyate, 1002 sU0 makArastha ukAra, 1015 sU0 jaso lope viTThAlu iti bhavati / param-para,prakriyA 1081 sUtre jJeyA,1000 sU0 akArasya ukAre para isyapi bhavati / phUtkuriNAH / phUtapUrvakaH DukRJ (ka) dhAtuH phUta-karaNe / phUka+pAnaz+jas / ityatra prapabhraze 1066 sU0 phUlka ityasya sthAne phukkijja iti dezyadhAtuH prayujyate,670 sU0 pAnaza: sthAne sta ityAdeze,1015 sU0 jasA lope phukkijjanta iti bhavati / bhramanti / bhrama(bhram)bhramaNe / bhram+pranti / 1069 sU0 repha-lope, 910 sU0 prakArAmame. 631 sU0 ante| sthAne nti ityAdeze bhamanti iti bhavati / asaMsnuSA-saMsaH-viTTAlu ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / bhayasya pravakaH / prastutasUtreNa madhazabdasya sthAne bAka ityAdezo bhavati / yathA--- vidhaH ajitaM khAka mukha / saMcinu mA ekamapi brammam / kimapi bhayaM taspati yena samApyate amma // 4 //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturmapAdaH saMskRta himbI-TIkAdrayopetasa 307 bhAvArtha:-kRpaNaM naraM prati kasyacit puruSasyoktiriyam / he mUDha ! he vivekavikala !, vive:-diva saraijitam - upArjitaM dravyaM-vanAdika khAva-bhakSaya, seva / ekamapi gaNitazAstraprasiddhaM mAnam, taM mAtyavyayapadaM niSedhe saMcina-saMgrahaM kuru yataH aditi Sada pati-pAti Titi janma-jIvanaM samApya samAptimeti / karmaNo gatiH vicitrA vartate, ataH na jAne kadA karmaNaH prakopo bhavediti bhAvaH / free / diva+bhi / 1006 sU0 zrakArasya sthAne ekAre, 1081 sU0 uccAraNasya lAghave, 1018 sU0 bhisA sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave vive hiM iti bhavati / tam / ajita+si / 929 sU0 bharjitasya sthAne vitatta ityAdeze, 435 sU0 svArthe kapratyaye, 170 sU0 kakAralope, 1025 sU0 prakArasya uM ityAdeze, 2002 su0 uccAraNasya lAghave, 1015 sU0 sela visa iti bhavati / khAda | khAd bhakSaye / bAda+hi / 899 sU0 dakAraloye 1054 sU0 hi ityasya hi ityAdeze khAhi iti bhavati / mUDha ! / mUDha+si / prastutasUtreNa mUDhasya sthAne vaDha ityAdeza, serlope vaDa ! iti bhavati / cinu / sampUrvaH citra (ci) dhAtuH svaya-saMcaye / saMci + hi 1058 sU0 hi ityasya ikAre, 10 sU0 svarasya lope, grIne pareNa saMyojye saMci iti bhavati / mA / zravyayapadamidam | 1000 sU0 prakArasya prakAre ma iti bhavati / ekam / eka + zram / ityatra 370 sU0 kakAradvitve, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 pramo lope ek iti bhavati / api viprakriyA 489 sUtre jJeyA / drammam / I P + vaikalpikavAda 1061 sU0 rephalopasyADamAke, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 bhramo lope tu iti bhavati / kim / kim+ si / zratra kim-zabdaH napuMafast a fetu bhayasya sthAne yaH dravakka-zabdAdezo bhavati sa pulliGgaH tadvizeSaNatvAt mayaM far-cast for evaM saMgRhItaH / tataH 560 sU0 kima: sthAne ka ityAdeze, 1003 sU0 prakArasya thAne prakAre 1015 sU0 seloM ko iti bhavati / bhayam / bhaya+si / prastutasUtreNa bhayasya sthAne iti pulliGgA'deze jAte, 1100 sU0 zrapratyaye, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selaphe ' iti bhavati / tadso, ityasya prakriyA 1011 sUtrasya prathamazloke zeyA / patati - pahai, prakriyA 890 sUtre jJeyA / yena =jeNa prakriyA 1085 sUtrasya prathamazloke zetrA / samApyate / sampUrvakaH prAplu( zrApa ) - dhAtuH samA / samAp +kya + te| saMskRtaniyamena samApya + te iti jAte, 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 prakAradive, 84 sU0 saMyoge pare hasbe, 628 sU0 te ityasya inAdeze samaya iti bhavati / khamma janman + sijammU, prakriyA 1067 sUtrasya tRtIyazloke jJeyA / bhayam = dravakkara ityatra prastutasUtrasya pravRttitA / AtmIyasva adhvaNaH / prastuta sUtreNa zrAtmIya zabdastha sthAne prathama-zabdaH prayujyate / yathA-sphoTayataH yo hRdayamAtmIyam - phoDenti je hiuM paga prakriyA 1038 sUtrasya dvitIyaaath aara, appaNasaM ityatra bAhulyena 1082 sUtreNa uccAraNasya lAghavaM na jAtam / zrArabhIyam ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / hRSTerte hiH / dRSTizabdasya sthAne hi ityAdezo bha vati / yathA ekamekaM yadyapi pazyati hariH suSThu sarvAvareNa, tato'pi hRSTi: yasmin kasminnapi rAdhA / kaH zaknoti saMvat havanayane snehena paryaste // 56 bhAvArtha: sarvapriyasyApi kRSNasya rAdhAyA upari snehA'tirekaM vIkSya kasyacanoktiriyam / hariH kRSNaH yadyapi, ekamekaM pratyeka priyajana suzobhanena prakAreNa sarvAdareNa sarvazvAso Adarastena va
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ par kRta-kA caturvapAdaH yatIti satyaM tato'pi tathApi yasmin kasminnapi yatra kutrA'pi rAghA bhavati tatraiva tasya kRSNasya dRSTi:patati / yataH mehena paryaste paripUrNa vRDhanayane, dRDhe sabale nayane, saMdazetu niroddhuM kaH zaknoti ? ko nAma samarthA bhavati ? na ko'pIti / yatra snehA''dhiSayaM bhavati, tatraiva dRSTitIti bhAvaH / ekamekam / eka+zram, eka + am / ityatra 370 sUtreNa prathamasya kakArasya dvittve, 490 sU0 pade pare m-pratyayasya makAre, ajjhIne pareNa saMyojye ekkameka + pram iti jAte, 370 sU0 kakArasya hirave, 435 su0 kapratyaye 177 su0 kakAralope, 1025 su0 prakArasya u ityAdeze, 1015 sU0 zramo lope ekkamevaka iti bhavati / bAhulyenAtra 84 sU0 hrasvo na jAtaH / yadi jar3a, prakriyA 1055 sUtre jJeyA / avivi prakriyA 489 sUtre jJeyA / pazyati / dRzir (dRz)-mAtuH darzane / dRz + tic / apabhraMze dRz ityarthe 1066 sU0 jogra iti dezyadhAtuH prayujyate 620 sU0 tiva: sthAne dacAdeze, 944 0 ica: sthAne di ityAdeze, 647 sU0 prakArasya ekAre oevi iti bhavati / hari hari + si / 1015 sU0 serlope hari iti bhavati / suSThu / zravyayapadamidam / 348 sU0 ekAralope, 360 sU0 ThakArasya dvitve, 361 sU0 pUrvakArasya TakAre suTTu iti bhavati / sarvAdareNa / sarvAdara +TA / 350 sU0 rephasya lope, 360 sU0 vakArasya dvitve 177 sUtreNa dakAralope, 180 sU0 yakArato. 1093 sU0 TAsthAne nakAre sthAnivastrAt 1004 sU0 prakArasya ekAre sabhvAyareNa iti bhavati / tataH to, ityasya prakriyA 1050 sUtrasya dvitIyazloke jJeyA / dRSTiH / dRSTimi / prastutasUtreNa dRSTi zabdasya dehi ityAdeze, 1015 su0 serlope drohi iti bhavati / yasmin jahi prakriyA 549 sUtre jJeyA / kasmin - afg, prakriyA 549 sUtre jJeyA / rAdhA rAdhA+si / ityatra 187 sU0 SakArasya hakAre, 1000 sU0 yAkArasya IkAre, 1015 sU0 selope rAhI iti bhavati / kaHko prakriyA 1067 sutrasya dvitIyazloke zeyA / zaknoti / zaklR [ zak ] zaktau / zak+ sivsakai prakriyA 901 sUtre jJeyA / saMvatm / sampUrvaka: vR dhAtuH saMvaraNe / saMvR + tum / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, prajbhAne pareNa saMyojye, 1112 0 tum-pratyayasya sthAne evi ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, grajjhIne pareNa saM jye, 1081 sU0 uccAraNasya lAghave saMvare vi iti bhavati / DaDhanavane dRDhanagrana + zrau / 126 sU0 RkArasya zra kAre, 370 sU0 DhakArasya dvitve, 361 sU0 pUrvaDhakArasya DakAre 11 sUtramanusRtya "samAse tu vAsyavibhaktyapekSAyAmastyatvamanantyamavaJca bhavati, prato'tra nayanasya zrAdimanakArasya Adi strAt 229 sUtreNa prAptaH NakAraH vaikalpiko bhavati, vaikalpikatvAdevAstra nakArasya NakArA'bhAve 220 sU0 asyanakArasya NakAre, 611 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1001 sU0 prakArasya prakAre, 1015 sU0 jaso lope vayaNA iti bhavati / snehena / sneha+dA / 348 sU0 sakAralope, 1000 sU0 prakArasya ikAre, 1014 sU0 TAsthAne'nusvAre nahi iti bhavati / paryaste / paryasta + prau / 339 sU0 ryasya lla ityAdeze, 310 sU0 stasya TakAre, 360 sU0 TakArasya dvitve 1000 sU0 rula-sthasya prakArasya ukAre, 611 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1001 sU0 prakArasya sthAne prAkAre, 1015 sU0 jas-pratyayasya lope palbuTTA iti bhavati / vRSTi: dehi, ityatra prastutasya [ 1093] sUtrasya pravRttitA / gADhasya nivaTTaH / mADhazabdasya sthAne nicca ityAdezo bhavati / yathA 1 I fara eta fereevaM yodhane kasya garvaH ? 229 saH lekhaH prasvApyate yaH lagati gADham ||6 // bhAvArtha:---yauvana-vaibhava mAna dyotaka patrake vIkSya kasyacana jJAnina uktiriyam -- vibhave-satreat her feereem ? ko nAma sarvadA dhanI bhavati ? na ko'pIti bhAvaH / yauvane kasya garvaH ?,
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAta. caturthapAdA * saMskRta-hindI-TIkA-mopetam * abhimAna: sthirI bhavet ? na kasyApi / iyaM vastusthitiH parantu tena puruSeNa sa eva lekha:-yauvana-vaibhavamAna-paripUrNaH lekhaH prasyApyate-preSyate, yaH gAvaM lagati matizayatA-pUrNam, atizayokti-yuktaM pratIyate / vibhave / vibhava-+dviH / 187 sU0 bhakArasya hakAre,1005 sU0 DinA saha akArastha ekAre viha iti bhavati / katyA kim + isa / ityatra 560 sa0 kimaH sthAne ka ityAdeze,1009sa0 sa: sthAne ssU ityAdeze kassu iti bhavati / sthiratvam / sthiratva+si 1 348 sU0 sakArasya lope,425 sa tvasya taNa ityAdeze, 435 sa0 svArtha kapratyaye, 177 sa0 kakAralope, 1025 samakArasya ityAdeze,1015 sU0 serlope virataNa iti bhavati / yovane / yauvana+Di / ityatra 245 sU0 yakArasya jakAre,159 sU0 maukArasya prakAre,370 suvakAradvittve,bAhulyenA'tra 4 sU0 hrasvAbhAve,228 sU0 nakArasya NakAre, 1005 DinA saha akArasya ikAre joNi iti bhavati / gardaH / gavaM+si / apabhraMze garvA'rthe 1093 sU0 maraTTa-zabdaH prayujyate, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selapi maraTu iti bhavati / saH ma so, prakriyA 1072 sUtrasya prathamazloke jJeyA / lekhaH / lekha+si / prAyograhaNAdatra 157 sU0 khakArasya hakArAbhAve, 1101 sa0 svArthe uddhana-(maDapra)-pratyaye,Diti pare'ntyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1072 sU0 akArasya ukAre, selope lekha iti bhavati / prasthApyate / prapUrvakA SThA-[sthA]-dhAtuHpra. sthApane prasthA+Niga+te / ityatra 1069 sa0 rephalope,6570 sthAdhAtoH sthAne ThA ityAdeze,bAhusyena 360 sa0 ThakArastha dvitvA'bhAve, 639 sU0 NigaH sthAne avi ityAdeze, 5 sU0 dIrghasandhI,zyapratyaya, 649 sa0 kyastha pra ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope,prajjhIne pareNa saMyojye paThAvI+te iti 28 sU0 te ityasya icAdeze paThAvinA iti bhavati / yaH-jo, prakriyA 1001 sUtrasya caturthazloke jJeyA / sagati laggai, prakriyA 901 sUtre zeyA / gAum / kriyAvizeSaNamidam / gADha+am / prastutatasUtreNa mAha-zabdasya sthAne niccadra ityAdeze, 1002 sa0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope mizca TaTu iti bhavati / gADham = niccaTu ityatra prastutasUtrasya pravRttijatiA / sAdhAraNasya saDalA / sAdhAraNazabdasya sar3ala ityAdezo bhavati / yathA kutra zazaMSaraH, kutra makaradharaH, kutra bahiNaH, kutra medhaH ? dUrasthitAnAmapi sajjanAnAM bhavatyasAdhAraNa snehaH / / 7 / / bhAvArtha:-katra-kazazadharaH zazama-zaza dharatIti zazadharaH candraH, katra makarabara:-samudraH, tathA kutra bahiNa:- mayUra,kutra medhaH-dhanaH,samasti,tathApi eSAM mipo-parasparaM mahAn sneho vidyate, candraM samIkSya samudraH ucchalati, tathA bahiNA:-mayUrA: medha-garjanaM nizamya kekAravaM kurvanti, pratrA'sAdhAraNaH snehaH evaM kAraNa pratIyate / satyametat yad pUrasthitAnAmapi dUravartinAmapi sajjanAnAM satAM, sahRdayAnAM, puruSANAm asAdhAraNa:-pratizayitaH sneho bhavati / kutra / atra kasmin ityartha kaH kutra-zabdo bodhyA / prato'tra kim -+-Di iti jAte, 560 sU0 kimaH sthAne ka ityAdeze, 549 sU0 De: sthAne hiM ityAdeze 1082 sU0 uccAraNasya lAghave kahi iti bhavati / zazadharaH / zazadhara+zi / 260 sU0 ubhayatrApi zakArasya sakAre,187 sU0 dhakArasya hakAre, 1002 sR0 prakArastha ukAre,1015 sU0 selope sasaharu iti bhavati / makara-baraH / makaradhara+si / 177 sU0 kakArasya lope, 180 sU0 yakArazrutau, 157 sU0 dhakArasya sthAne hakAre,pUrvavadeva mavara-harU ili bhavati / bahiNaH / bahiNa + si / 375 sa0 rephAda pUrve ikArAgame,pUrvavavadeva parihizu iti bhavati / meSaH / meSa+si / 187 sU0 ghakArasya hakAre,pUrvavadeva meha iti bhavati / dUrasthitAnAm / dUra-ThA (sthA)
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ -----APawwamnnapshunpuhan * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdA +ktanta / 687 sU0 sthAdhAtoH sthAne ThA ityAdeze,11 sUtramanusRtya ThakArastha prAdibhUtatvAt 360 sU0 ThakArasya dvittvA'bhAve,1000 sU0 prAkArasya prakAre,645 sU0 prakArasya ikAre,177 sU0 takAralope, 1001 sU0 akArasya prAkAre, nAm-pratyaye, 1010 sU0 prAmaH sthAne haM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNastha lAghave raThimAha iti bhavati / api =vi, prakriyA 489 sUtre jJeyA / sajjanAmAm / sajjana+ pAm / 228 sU0 nakArasya kAre, 1010 sU0 prAmaH sthAne haiM ityAdeze sajaNahaM iti bhavati / bha. pati hoi, prakriyA 731 mujhe jnyeyaa| mAmayaH / samAcAramami ! prastutasUtreNa sAdhAraNazabdasya saGghala ityAdeze, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre,1015 sa0 sipratyayasya lope prasaGghalu iti bhavati / snehaH / sneha+si / 348 sU0 sakArasya lope, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre, 1015 sU0 selope meSTra iti bhavati / asAdhAraNaH yasa prasaGghalu ityatra prastutasUtrasya pravRttiAMtA / kautukasya koDaH / kautukabdasya sthAne koDa ityAdezo bhavati / yathA kumaro'nyeSAM tazvarANAM kautukena kSipatti hastam / bhamaH punarekalyA sahalakyAM yadi pazcatha paramArtham // bhAvArtha:-kaviH gajAmA sallayAM snehAdhikyaM varNayati-kuchAro-hastI, pratyeSAM tasvarANAm, taruSu varAH, taruvarAH, teSAm / atra saptamyartha SaSThI / anyeSu tarumvityarthaH, kauta kena-kutUhalena hasta kara kSipati,kintu yavi yUyaM paramArya paramacArasau arthaH, paramArthastaM vastutattvamiti yAvat pRcchaya, tadA'haM kapayAmi yattasya manastvekasyA sallalyA,sallakiriti hastipriyaH kazcid bRkSavizeSaH, tasyAM vartate / hastI khalu sallakipriyo bhavatIti bhaavH| kumAra / kujara+si / ityatra 1002 sa0 akArasya ukAre,1015 sU0 selope kujara iti bhavati / anyeSAm / anyat+mAm / 349 sU0 yakAralope,360 tU0 nakAra dvitve,11 sU0 dakAralope, 1010 sU0 mAmaH sthAne haiM ityAdeze, 1052 sU0 uccAraNasya lAghave annaha iti bhavati / taruvarAraNAm / tasvara+mAm / ityatra 177 su0 bakAralope, 1010 sU0 prAmaH sthAne haM ityAdeze taha-arahaM iti bhavati / kautuphena / kautuka+TA / prastutasUtreNa kautukalya sthAne koDa ityAdeze,84 sa0 saMyoge pare hasve, 1013 sU0 TAsthAne NakAre,sthAniyascAt 1004 sa0akArasya ekAre,1082 sU0 uccAraNalAghave kuDoNa iti bhvti| kSipati / kSip-dhAtuH kSepe / kSip+ti / apabhraMze kSipa ityasya dhAtoH sthAne 1066 sU0 ghalla ityasya prayoge, 628 sU0 siva icAdeze ghallai iti bhavati / hastam / hasta+dham / 316 sU0 stasya sthAne thakAre, 360 sU0 tha kAradvisve,361 sU0 pUrvayakArasya takAre, 1002 sU0 ana kArasya ukAre, 1015 sU0 pramo lope hatyu iti bhavati / manaH=mazu, prakriyA 1021 sUtrasya prathamazloke jJeyA / punaH-- puNu, prakriyA 1014 sUtrasya prathamazloke jJeyA / ekasyAm / ekA+Di 1 ityatra 370 sU0 kakAradvitve, 1001 sU0 zrAkArasya sthAne prakAre, 1028 sU0 Dipratyayasya hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave epakahi iti' bhavati / sahalakyAm / sallaki+Di / 177 sU0 kakAralope,pUrvavadeva sallaihi iti bhavati / atra 1023 su0 : sthAne hi ityAdezo jAtaH ! yavijaya, prakriyA 1055 sUtre jJeyA / pRcchapa ! praccha-dhAtuH pacchAyAm / pracchu+tha / 768 sU0 pracchavAtoH puccha ityAdeze, 632 sU0 tha ityasya hava (ha) ityAdeze pucchaha iti bhavati / paramArtham / paramArtha + am| 350 sU0 rephalope, 360 sU0 thakAradvitve, 361 sU0 pUrvadhakArasya lakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 prabho lope paramaldhu iti bhavati / kautukena-kuDDeNa ityatra
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arranthalayatio n ---- caturthapAdA * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * prastutasUtrasya pravRttirjAtA / kIDAyAH kheDDaH / krIDAzabdasya sthAne kheDDa ityAdezo bhavati / yathA.. krIDA kRtA asmAbhiH, nizcaya ki prakathayatha / anuraktAH bhaktAH asmAna mA tyaja svAmin ! // 6 // bhAvArtha:-kAzcana nAyikAH upahAsajanya-nijA'parAdhena saroSa nAyakaM pratyA''hu:-he svAmin ! asmAbhistu krIDA kRtA, upahAso vihitaH, kintu yUyaM ki nizcayaM-satyameva prathayatha-manyadhve ? vayantu bhavadIyAH bhaktAH, anuraktAH-anurAgiNyaH smaH, ataH he svAmin ! roSa mA kArSIH, tathA bhaktAH, anuraktAzca asmAn mA syaja / kosaa| koDA-+si / ityatra prastutasUtreNa krIDAzabdasya kheDDa ityAdeze, 435 sU0 svArtha kapratyaye, 177 sU0 kakAralope, 180 sayakArazrutI, 514 sU0 semakAre,23 sU0 makArA'nusvAre kheDya iti bhavati / kRtA / kalA+si / 126 sU0 RkArasya prakAre,175 sU0 takAralope,180 sU0 yakArazrutI, kheDDazabdaH pulliGgaH, tasya kriyApadamapi puliGgameva bhaviSyati, prato'tra prAppratyayo na jAtaH, tataH 514 sU0 semaMkAre, 23 sU0 makArAanusvAre kayaM iti bhavati / asmAbhiH pramhehi prakriyA 1049 sUtre jJeyA / atha bAhalyena 1082 sa0 uccAraNastha lAghavaM na jAtam / katham +amhehiM / ityatra ajjhIne pareNa saMyojye kayamamhehi iti bhavati / nizcayam / nizcaya + am / 292 sU zvasya sthAne chakAre, 360 sU0 chakAradvisve, 361 sa0 pUrvachakArasya cakAre, 494 sU0 amo'kAralope, 23 sU0 makArA'nusvAre nisacaya iti bhavati / kim / kim +a kiM, prakriyA 569 sUtre jJeyA / prakamayatha / prapUrvakaH kadhAtuH prakathane / prakaTa+tha / 1069 sU0 rephalope,673 sa0 kadhAtoH sthAne jampa ityAdeze,177 sU0 jakAralope, 180 sU. yakArabhuto,632 sU0pa ityasya hakAre pathampaha iti bhavati / anuraskAH / anuraktA+zas / 220 sa0 nakArasya prakAre,348 sa0 kakAralope, 360 sU0 takAradvittve, 516 sU0 dhAle ukAre tarasAlati bhavati bhakabhaktAsa 34-sa0kakArasya lope.takArasya dvittve,zasaH sthAne ukAre bhattAu iti bhavati / asmAn / asmad+zas / 1047 sU0 asmadaH sthAne pramhe ityAdeze, 1015 sU0 zaso lope amhe iti bhavati / maa| adhyayapadamidam / saMskRtavadevApabhraMze prayujyate / tyaja / tyaja [tyaja] tyAge / tyaj+hi / bAhulyena 757 sU0 tyaj-dhAtoH sthAne caya ityAdeze, 662 sU0 hi ityasya su ityAdeze, 664 sU0 solu ki zcaya iti bhavati / svAmin ! / svaamin+si| 350 sU0 vakAralope,11 sU0 nakArasya lope, 1100 sU0 svA apratyaye,1015 sU seopa sAmitra ! iti bhavati / koDA kheDDayaM, ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / ramyasya ravamaH / ramya-zabdasya sthAna ravaNa ityAdezo bhavati / yathA--- saribhiH na sarobhiHna sarovaraH nApi prdhaanmH| vezAH ramyAH bhavanti mUDa ! nivasaddhi sujanaiH / / 1018 bhAvArya:--satA puruSANo mahimAnaM varNayan kavirAha-he mUDha ! saribhiH nadIbhiH, vizAmyAma bhavanti,sarobhiH-taDAgaH dezAH ramyAH na bhavanti,sarovara,sarassu varAH sarovaraH, taiH uttamasarovaraiH,tathA udyAnavana:,puSpavATikA-kAnanadibhirapi dezAH rasyAH na bhavanti,dezAstu dezanivasabhiH sumana:-sajjanaH satpuruSazca ramyAH bhvntiityrthH|| saribhiH / sarid-+-bhis / 11 sU0 dakAralope, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze,1082 sU0 uccAraNasya cAyave sarihi iti bhavati / na | avyayapadamidaM saMskRtasamamevAupabhraMze prayujyate / DA
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ noramhamhemamathrmmercr---------------- -AMANNAMAnna AhatAta.kAraNa caturSapAdA sarobhiH / sarasa+bhis / 11 sU0 sakAralope,1006 sU0 prakArasya ekAre,1018 sU0 bhisaH sthAne hiM ityAdeze,1052 sU0 uccAraNasya lAghave sarehi iti bhavati / sarovaraiH / saras-vara +bhis / vAkyApekSayA sakArasyA'ntyatvena 11 sU0 sakAralope,1006 sU0 prakArasya sthAne ekAre,1051 sU0 ekArasya uccAraNalAghave, 1 2015 sa0 bhisaH sthAne hi ityAdeza.1082 sa. uccAraNalAghade sara-bare iti bhavati / api-vi,prakriyA 489 sUtre jeyA / udyAnavanaH / udyAnavana+bhis / 295 sU0 asya jakAre, 360 sU0 akAradvittve, 228 sU0 ubhayatrApi nakArasya NakAre, 1006 sU0 prakArasya ekAre, 1018 bhisaH sthAne hi ityAdeze,prayogadarzanAta 1012 satrasyApravRttau ujANa-varohi iti bhavati / dezAH / deza-+ jas / 260 sU0 zakArasya sakAre, 1015 sU0 jaso lope vesa iti bhavati / ramyAH / ramya+ as| prastutasUtreNa ramyasya sthAne ravaNa ityAdeze,1001 sa0 prakArasya prAkAre,jaso lope ravaNNA iti bhavati / bhavanti honti prakriyA 731 sUtre jJeyA / muu| mUDha+si / prastutasUtreNa mUDhasya vaDha ityAdeze, 1015 sU0 selope baDha! iti bhavati / nivasadbhiH / nipUrvaka vas-dhAtu nivAse / nivas + zatR / 910 sU0 prakArAgame,670 sa0 zatuH sthAne nta ityAdeze,bhis-pratyaye,1018 sU0 bhisa sthAne hiM ityAdeze, 1006 sU0 akArasya. ekAre,1081 sU0 ekArasya uccAraNalAghave, 1052 sU0 anusvArasya uccAraNalAdhave nivasante hi iti bhavati / sumanaH / sujana+bhis / 177 sU0 jakAralope,228 sU0 nakArasya sthAne NakAre,1006 sU0 akArasya sthAne ekAre, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze suaNehi iti bhavati / ramyAH-ravaNNA, mU! vaha != ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / avbhutasya kri|| adbhuta-zabdasya sthAne upakariH ityAdezo bhavati / yathA--- haraya! svayA etatkaSitaM mamA'prataH zatavAram / sphuTiSyAmi priye pravasati mahaM bhaNDa ! abhutasAra / // 11 // . bhAvArtha:-kAcit bhoSitabhartu kA nivapatpuH viyogo'sahamayo bhavati, iti vyakti-he adbhutasAra, adbhutaH sAro yasya saH vilakSaNasasvAdilakSaNapariNAmo vA,tatsambodhanam 1 bhaNDa !-bhAjanavizeSaH, tatsambodhanam, 'kutsitapAtravizeSarUpa ityarthaH, hasya ! he hRdaya-bhaNDa ! svayA mama aprataH-sammukhe etat zatavAram zataghA karitam, yat priye-kAnte pravasati, pravAsa-pravezaM gate sati sphuTiSyAmi-nAzamupayAsyAmi / he hRdaya ! tvaM kaThoratamo'si, yatpriye pravAsamupagate'pi na sphuTito'sIti bhAvaH / havaya / / hRdaya+si / 128 sU0 RkArasya ikAre, 177 sa0 dakAralope, 269 sU0 sasvarayakAralope, 1100 sU0 svArtha DaDa-(bhaDa)-pratyaye, Diti pare'nsyasyarAdelope, 1001 sU0 antyAkArasya mAkAre, 1015 sa. serlopa hipA! iti bhavati / tvyaa| yuSmad+TA / 1041 sU0 TApratyayena saha yuSmadaH sthAne paI ityAdeze pAI iti bhavati / etat / etad+si-echa, prakriyA 1033 sUtre jnyeyaa| kabhitam / kathAkath)kayane / kath+ktanta / 673 sU0 kathbAto sthAne bolla ityAdeze, 645 sU0 prakArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, 1100 sU0 apratyaye, 1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 selope boslima iti bhavati / agrataH mavyayapadamidam / 1069 sU0 rephalope, 360 sU0 gakArasya dvisve, 177 sUtakAralope, 37 sU0 visargasya Do. (o) ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAvelope, 1000 sU0 mokArasya ikAre apaha iti bhavati / zatabAram / zatabAra+am / 260 sU zakArasya sakAre, 177 sU0 takAralope, 180 sU0 yakArazruto, 1015 amo lope sayavAra iti bhavati / sphuTipyAmi / sphuT-dhAtuH aze / sphuda+sya+min / 348 sU0 sakAralope,902 sU0 TakAradvisve,910
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta - hindI - TIkAiyopetam 313 sU0 akArAgame 1059 sU0 syasya sakAre, 646 sU0 prakArasya ikAre, 1056 sU0 miya: sthAne uM ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, akone pareNa saMyojye, bAhulyena anusvAralope phuTTisu iti bhavati / priye / priya+Gi / 1069 sU0 rephasya lope 177 sUtreNa yakAralope, 1005 sU0 GinA saha prakArasya ekAre pie iti bhavati / pravasati / prapUrvakaH vas-dhAtuH pravAse / pravas + zatR / 1069 sU0 rephalope 910 sU0 prakArA'game, 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze, Dipratyaye, 1005 sU0 GinA saha prakArasya ikAre pavasanti iti bhavati / aham prakriyA 1009 sUtre jJeyA / bhaNDa || bhaNDa + si / 435 sU0 svArthI ka-pratyaye 177 sU0 kakArasya lope 150 sU0 yakArasya zrutau, 1015 sU0 serlope bhaNDaya ! iti bhavati / adbhutasAra / / adbhutasAra+si / prastutasUtreNa adbhutasya zabdasya sthAne Dakkari ityAdeze, 1015 sU0 selape DhakkarisAra ! iti bhavati / adbhutasAra ! DhakkarisAra ! ityatra prastutasUtrasya pravRttitA / he sakhItyasya hehilaH / he sakhi ! ityasya padadvayasya sthAne helli ! ityAdezo bhavati / yathA-hesakhi ! mA upAlambhasva alIkam - helli ! ma hi zrAlu eSAM padAnAM prakriyA 1050 sUtraprathama jJeyA / he sakhi ! helli ! ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| pRthak pRthagityasya sujunaH / pRthakapraya ityasya padadvayasya sthAne aMjua ityAdezo bhavati / yathA--- ekA kuTo paJcabhiH daddhA teSAM paJcAnAmapi pRthaka-pRthaka buddhiH / I bhafife! taba gRhaM kathaya kathaM nandatu yatra kuTumbamAtman kam // 12 // bhAvArtha:- kayAcid vanitayA nija-parivArasya svacchandAcAritvaM paraspara-vicAra pArthakyaJca zarIrasya udAharaNena nivedayantyA svasakhI bhaginIpadena sambodhya ucyate ekA kUTI- zarIraM paJcabhiH zrotraprabhRti jJAnendriyaiH padyA vazIkRtA, teSAM jJAnendriyANAM pazvAnAmapi pRthak pRthak suddhiH, svacchAyArisvaM fe se prANino vikalAH khedakhinnAzca dRzyante indriyANAM svatantratve kutaH sukhaprAptirbhaved ? na bhaviSyatIti bhAvaH / evameva he bhagini ! kathaya-pratipAdaya tad gRhaM-sadanaM kathaM nanvatu hai sukhI bhavet ? patra kuTumbam parivAra:, Atmachandakam ucchRGkhalo, uddaNDo vA bhavet / zrataH pArivArikI vyavasthA safer sammAnIyA snehapUrNA ca bhAvyeti bhAvaH / ekA ekA+si / 370 sU0 kakAradvitve 1001 sU0 AkArasya prakAre, 1015 sU0 selaoNpe eka iti bhavati / bAhulyenAtra 84 sUtrasya pravRttimaM jAtA kuTI kuTI + si / 1950 sU0 TakArasya DakAre, 1100 sU0 svA'yaM Dulla -( ulla) - pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope majjhIne pareNa saMyojye, 1102 sa0 DI- (I)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope abhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 selapi kuhalo iti bhavati / pacabhiH / pavan + bhis / 11 sU0 nakAralope, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNasya lAghave paJcahi~ iti bhavati / rhaa| ruddhA+si / ityatra 1000 sU0 zrAkArasya IkAre, selaruddha iti bhavati / teSAm / tad + am / 11 sU0 dakAralope, 1010 sU0 prA ma sthAne ityAdeze 1082 sU0 uccAraNalAghave saha iti bhavati / paJcAnAm / paJcan+ nAm / 11 sU0 nakAralope, laha~ vadeva paJca iti bhavati / prapivi, prakriyA 489 sUtre jJeyA / pRthkpRyk| More frm / prastutasUtreNa pRthakpRthak ityasya padadvayasya jujubha iti prayujyate / buddhiH / buddhi + si / 1001 sU0 ikArasya IkAre, 1015 sU0 selave buddhI iti bhavati / bhagini / bhaginI + si / 397 sU0 bhaginIzabdasya bahiNI ityAdeze, 1000 sU0 IkArasya sthAne ukAre, 1100 sU0 svArthe zrapratyaye, strItvavivakSAyAmApa - (zraI ) - pratyaye, 5 sU0 dIrgha sandhI, 530 sU0 zrAkArasya ekAre, 1015 sU0 selapi bahie ! iti bhavati / sa taM prakriyA 1065 sUtrasya prathamavaloke jJeyA / gRham gharu st
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 prAkRta-vyAkaraNam caturthapAdA prakriyA 1022 sUtre jJeyA / kathaya / katha ( kay ) kathane / kath+hi / 187 sU0 thakArasya hakAre, 1058 sU0. hi ityasya ikAre, abhIne pareNa saMyojye kahi iti bhavati / kayam - kivaM prakriyA 1072 sUtrasya dvitIyaloke yA | tu / nadi (nad) samRddhI | saMskRtaniyamena nand + tuv iti jAte, 910 sU0 prakA rAjA, 662 sU0 tuva: sthAne du ityAdeze 177 sU0 dakAralope nanda iti bhavati / yatra / zravyaya midm| 245 sU0 yakArasya jakAre 1075 sU0 ap-pratyayasya Di etthu ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdeloMpe, kI pareNa saMyojye jet iti bhavati / kuTumbam / kuTumba si / 195 sU0 TakArasya DakAre, 435 su0 svArthe kapratyaye 177 sU0 kakAralope, 1025 sU0 akArasya u ityAdeze 1082 sU0 ucAraNalAghave, 1015 sU0 selope kum iti bhavati / Atyachatvakam / zrAtmanyandaka+si / 3.22 sU0 samasya pakAre, 360 sU0 pakAradvitve, 4 sU0 saMyoge pare haste, 545 sU0 an ityasya zrANAdeze zrabhIne pareNa saMyojye, 1000 sU0 zAkArasya prakAre 177 sU0 kakAralope, 1025 sU0 kArasya ityAdeza, 1082 sU0 uccAraNalAghave, 1005 su0 selapi zrappaNa- chanda iti bhavati / uM pucakupajujuSa ityatra prastuta sUtrasya pravRttirjAtA / mUDhasya nAlia baDho / mudazabdasya nAliya kada ityAdezau bhavataH / yathA yaH puno manasyaiva vyAkulIbhUtaH vizvavati zvAti na drammaM na rUpakam / ratikSazabhramaNazIlaH karAprollAlitaM gRhe eva kuntaM guraNayati sa mUDhaH || 13|| bhAvArtha:- mUrkhasya lakSaNaM pratipAdayatyAcAryaH / yathA -- yaH punaH manasyaiva-hRdaye eva vyAku lIbhUtaH valIbhUtaH san cintayati- vicArayati, kintu brammam-- zralpaparimANa vizeSamyakaM mudrAM bAta na vitarati / nojakumuda gRhavAmine nAyati, tathA ratibhramaNazIlaH ratyAH - kAmavAsanAyAH vazaH - zradhInaH tena bhramaNazIlaH, kAma-vAsanA'dhItaH, paryaTanasvabhAvaH san gRhe nija- sadane eva karAgrollAlitam, hastAgrabhAgenoccAlita kuntaM - bhalla guNapaticAlayati, sa mUtra:- mUrkhaH lIkairucyate iti zeSaH / yaH == jo, prakriyA 1001 sUtrasya caturthazloke jJeyA / punaH pugu, prakriyA 1094 sUtrastha prathamaloke jJeyA / manasi / manasU+Di 226 0 nakArasya sthAne nakAre 11 sU0 sakAralope, 1005 su0 GinA saMha akArasya ikAre marila iti bhavati / evaM ji, prakriyA 1091 sUtre prathamazloke zeyA / dhAkulIbhUtaH / vyAkulIbhUta+si / apabhraMze 1093 su0 vyAkulIbhUtArthe khasaphasa dUgra iti zabdaH prayujyate, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 2014 sU0 sela yasakasi hua iti bhavati / cintayati / citi saMjJA| saMskRtaniyamena cint + Nig + tiv iti jAte, 638 sU0 giga: sthAne prakAre, ajjhIne pareNa saMyojye, 628 sU0 tivaH sthAne pracAdeze vinta iti bhavati / dadAti / dAJ (vA) dAne / dA+tivdei, prakriyA 1077 sUtrasya tRtIyazloke zeyA / na / avyayapadamidaM saMskRtavadevAya bhraMze prayujyate / brammam da mu, prakriyAsyaiva sUtrasya caturthazloke jJeyA / rUpakam / rUpaka + am / 177 sU0 pakArasya kakArasya ca lope, 1002 sU0 dvitIyasya prakArasya ukAre, 1015 su0 zramo lope rUma iti bhavati / ratibhramaNazIlaH / ratibhramaNazIla+si / 177 sU0 takAralope, bhramaNazIlaH ityarthe tun-pratyayo bhavati, tena bhram + tana iti te 1069 sU0 rephalope, 416 su0 tanaH sthAne ira ityAdeze, abhIne pareNa saMyojye raddabhamira+si iti sthite 1002 sU0 prakArasya ukAre 1015 sU0 serlope radda-bhami iti bhavati / ka rAmrolAlitam / karAgrollAlita+zram / 84 0 saMyoge pare hrasve, 1069 sU0 rephalope, 360 sU0
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * 315 gakAradvittve, 84 sU0 pokArasya ukAre, 177 su0 takAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope karangullAlija iti bhavati / gRhe / gRha+DiH / 415 sU0 gRha-zabdasya ghara ityAdeze, 1025 sUtre bahulAdhikArAt : sthAne hiM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave gharahi iti bhavati / kuntam / kunta+am / 116 sU0 ukArasya prakAre,1002 sU0 akArastha ukAre, 1015 sU0 prabho lope kontu iti bhavati / guNayati / guNa-dhAtuH cAlane / guNa-+Nig+tin / 638 sUNigaH sthAne prakAre, prajjhIne pareNa saMyojye, 628 sU tivaH sthAne icAdeze guNAI iti bhavati / saH so, prakriyA 1030 sUtrasya prathamazloke jJayA / mUraH / mUDha+si / prastutasUtreNa mUDhasya zabdasya sthAne nAlima ityAdeze,1002 mU: akArasya ukAre, 1015 sU0 selo pAlita iti padAdhi : mahApAliTa ityatra pasnulasUtrasya pravRttirjAtA / samprati baDhA''dezasyobAharaNaM pradIyate / yathA--vivasarajita khAdamUha !-dive hi viDhastaI khAhi vada , prakriyA'sya sUtrasyaiva caturtha zloke jJeyA 1 mUDa ! vaDha' ! ityatra prastutasUtrasya pravRttijAtA / navasya navakhaH / navazabdasya sthAne navakha isyAdezo bhavati / yathA-nayA kA'pi vivAminavakhI kavi visaNThi, eteSAM padAnAM prakriyA 1091 sUtrasya tRtIyazloke sheyaa| avaskambasva bddvaa| avaskandazabdasya sthAne bajavara ityAdezo bhavati / yathA--- calAbhyAM baladamyA lodhamAbhyAM ye svayA dRSTA bAle ! / . teSu makaradhvanAvaskandaH pasatyapUre kAle // 14|| bhAvArtha:---kasyAzcana nAyikAyAH saundaryAtireka thyajayati-he bAle! locanAmyA-nayanAbhyAM kathambhUtAbhyAM locanAbhyAM ? calAbhyA-capalAbhyAM, punaH kimbhUtAnyAsa locanAbhyAm ? casamyA-parispandamAnAbhyAM tvayA ye puruSAH dRSTAH dRSTiparya nItAH,leSu apUre-mapUrNa kAle-samayAtpUrvameva, makaradhyAnAbaskandaH, makaradhvajA-kAgadevaH, tastra avaskandaH-aAkramaNam, pati-jAyate / ataH he bAle ! etAdRzaM kAmavAsanottejaka dRSTikSepa mA kArSIriti bhAvaH / calAbhyAm / cala+bhyAm / ityatra619 sU0 dvivacanasya bahuvacane,1006 sU0 prakArasya ekAre, 1081 sU0 uccAraNalAghave, 1018 sUta bhisaH sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave caleM hi iti bhavati / palabhyAm / cala-dhAtuH clne| cala+zata+bhyAm / 910 sU0 prakArAgame,670 sU0 zatuH nta ityAdeza, 619 sa0 dvivacanasya bahuvacane, pUrvavadeva akArasya ekAre, ekArasya uccAraNalAghave, bhisaH sthAne hi ityAdeze, anusvArasya uccAraNalAye alaga hi iti bhavati / lodhanAbhyAm / locana+bhyAm / 177 sU0 cakAralope, 228 sU0 nakArasya NakAre, pUrvavadeva lopaNe hi iti bhavati / ye-je, prakriyA 547 sUtre seyA / tyayA- yussmd+ttaa| 1041 sa0 sAMpratyayena saha yuSmadaH sthAne tAI ityAdeze taI iti bhavati / dRSTAH / dRSTa+jas / 128 sU0 RkArasya ikAre,305 sU0 STasya sthAne chakAre,360 sU0 TakArasya dvitve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre,1001 sU0 akArasya prAkAre, 1015 sUH jaso lope viTThA iti bhavati / bAle ! / bAlA+si / 1000 sU0 antyasya AkArasya ikAre,1015 sU0 selope bAli ! iti bhavati / seSu / tad + suva / ityatra 11 sU0 dakAralope, 1018 sU0 suvaH sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave tahi iti bhavati / mkrdhvj-avskmbH| makaradhvaja-avaskanda +si / 177 sU0 kakAralope, 180 sU0 dhakArazrutI, 350 sU0 vakAralope, 360 sU0 dhakAradvisve, 361 sU0 pUrvadhakArasya dakAre, 17:5 sU0 jakAralope, 180 sU. yakArazrutau, prastutasUtresA avaskandasya sthAne daDavaDa ityAdeze,1100 sa0 apratyaye,1002 sa0 akArasya ukAre, 1015 sara selope mayaralaya
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ *prAkRta vyAkaraNam caturthapAda! . bAu iti bhavati / pasati-paDai, prakriyA 590 sUtra jnyeyaa| apUre / apUra+si / 1100 sU0 apratyaye, 1005 sU0 DinA saha prakArastha sthAne ikAre apurA iti bhavati / kAle / kAla+Di / 1005 sU0 DinnA saha akArasya ikAre kAli iti bhavati / makara-dhvaja-avaskandamayara-ya-daDabaDau, ityatra prastutasUtrasya prvRtirjaataa| vezcaH / yadi ityasya padasya buddha ityAdezo bhavati / yathA--yadi rAjate dhyavasAyaH= chuDu agdha vavasAu, prakriyA 1056 sUtre jnyeyaa| yadi :- chuDa ityatra prastutasUtrasya prvRttijiitaa| saMbandhina: kera-tayo / sambandhin ityasya padasya sthAne' kera, laNa ityAdezau bhavataH / yathA-- gataH sa kesarI pivata jalaM nizcintaM hariNA: / / yasya sambandhimA huMkAreNa bhukhebhyaH patanti taraNAni | // 15 // bhAvArtha:-he hariNA! he mRmAH !, yasya siMhasya sambandhimA haMkAreNa-garjanazabdena yuSmAkaM mukhebhyaH tuNAni-ghAsakavalAni patanti-adhastAt skhalanti, sa kesarIsiMho gataH, ato yUyaM mizcintam, nirgatA cintA yasmAttat nizcinta cintArahitaM yathA syAttathA, kriyAvizeSaNamidam, jalaM pivata, jalapAnaM karaNIyam, bhayakAraNA'pagame sati bhayaM na kAmiti bhAvA / gataH / gata+si / 177 sU0 takArasya lope,140 sU0 yakArazruto, 1100 sU0 apratyaye, 1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sa0 selope gayau iti bhavati / saH / tada+si / ityatra 575 sU0 takArasya sakAre, 11 sU0 dakAralope, 1002 sa0 akArastha ukAre, 1015 sa0 seloge su iti bhavati / phesrii| kesarin+si / 11 sU0 nakAralope, 1015 sU0 serlope kesari iti bhavati / pivata / pAdhAtuH pAne ! pAte / saMskRtaniyamena piba+ta iti jAte,177 sU0 bakArasya lope,1055 sU0 ta ityasya sthAne hu ityAdeze pigraha iti bhavati / jalam / jala+am / 1002 sU0 akArasya, sthAne ukAre, 1015 sU0 maMso lope jalu iti bhavati / nizcintam / nizcinta+m / 348 sa0 kAralope, 360 sU0 cakAradvittve, 1100 sU0 svA'rthe apratyaye, 1000 sU0 akArasya sthAne ikAre, 613 sU0 pradantavadalidezAta 494 sU0 amo'kArasya lope,23 sU0 makArA'nusvAre nizcinta iti bhavati / hariNAH hariNa+jas / 34 sUtreNa krIyatve, 1001 sU0 akArasya prAkAre, 1024 sa0 jasaH sthAne I ityAdeze hariNAI iti bhavati / yasya / yad + Gas / ityatra 245 sU0 yakArasya sthAne jakAre,10 sU0 dekAralope, 1009 sU0 isa sthAne su ityAdeze jasu iti bhavati / sambandhinA / sambandhin +TA / prastutasUtreNa sambandhina ityasya sthAne kera ityAdeze, 1100 sU0 svArtha prapratyaye, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre, sthAnibattvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre kerAti bhavatirakAre kAraTA ityA 1000 sA svArtha haDana-(pramapratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre, sthAnivasvAt 1004 sU0 akArasya ekAre hukArakhaeM iti bhavati / mukhebhyaH / mukh+bhys| ityatra 187 sU0 bhakArasya hakAre, 1008 sU0 bhyasaH sthAne huM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave muhahu~ iti bhavati / patanti / pallU (pat) patane / pat+anti / 890 sU0 takArastha DakAre, 110 sU0 prakArAgame, 631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze paDanti iti bhavati / tRNAni / tRNa+jas / 1000 sU0 RkArasya RkAre eva sthite, 1000 sU0 prakArasya prAkAre, 1024 sU0 jasaH sthAne I ityAdeze tRNAI iti bhavati / sa vadhimAkeraeM ityatra prastutasUtrasya pravRttiAMtA / samprati vRttikAraH taNAdezasthodAharaNaM pradarzayati / yayA-atha bhagmA asmAkaM sambandhinaH-maha bhaggA amhaM taNA, eteSAM padAnAM prakriyA 1050 sUtrasya dvitIyazloke zeyA sambandhinaH taNA ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| mA bhaiSIrispasya / mA bhaiSI,i
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 AM -PAI caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokA-dvayopetam * tyasya pada-dvayasya sthAne mammIsA ityAdezo bhavati / zabdo'yaM strIliGgako bodhyaH / yathA--- svasthAvasthAmAmAlapanaM sarvo'pi lokaH karoti / mAlAnAM mA aulI..... yaH . sajjanaH sadAti 113. . . . . bhAvArtha:-sajjanAnAM lakSaNaM nirUpyate-svasthAvasthAnAma,svasthA-zobhanA avasthA yeSAM te, svasthAvasthA:, seSAmAlapana saMlApaM sasneha vAlA sarvo'pi loka-janasamudAyaH karoti, kintu AAnApIdhitAnA narANAM mA bheSI:-bhayaM mA kArSIH, iti prAzvAsanaM yaH bAti, sa eva samana:, zobhano janaH sajjano, mahAjano bhavati / panAmathAnAM tu sarveH janAH sahAyakAH bhavanti, kintu nidhanAnAM, nirAzritAnAM parivyathitAnAca puruSANAM yaH sahAyako bhavati sa eva satpuruSo jJeyaH / ___ svasthA'vasthAmAm / svasthAvastha+pAm / 350 sU0 saMyukta-vakAralope,348 sa0 ubhayatrApi saMyukta-sakAraloye,360 sU0 ubhayatrApi thakA radvittve,361 sU0 ubhayatrApi pUrvathakArasya takAre.1010 sU0 prAmaH sthAne haM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave sasthAvatyaha iti bhavati / mAlapamam / prA. apana+am / 231 sU0 pakArasya bakAra, 228 sU0 nakArasya NakAre, 1002 sU0 akArastha ukAre, 1015 sU0 am-pratyayasya lope AlavaNu iti bhavati / sarvo'pi loka: sAhu di lou, prakriyA 1037 sUtre jJeyA karotima karei,prakriyA 1008 sUtre zeyA / vArtAmAm / pArla-+-prAm / apabhraMze mAtaM ityasya 1093 sU0 mAdana ityasya padasya prayoge,1010 sU0 mAmaH sthAne haM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAdhave Avannaha iti bhavati / mA bhaiSIH / mA ityavyayapadambhaiSIH iti tribhodhAtoH lui-lakAre madhyamapuruSasyaikavacanam / mA bhaiSIH ityanayoH padayoH sthAne prastutasUtreNa mabbhIsA ityAdeze sipratyaye,1170 sU0 svArtha DaDa-(aDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelope, ajjhIne pareNa saMyojye, strItvavivakSayAM 1102 sU0 DI-(I) pratyaye, Diti pare'ntyasvarApi , prajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 selope mambhIsadI iti bhavati / yaH jo prakriyA 1001 sUtrasya caturthazloke jJeyA / sammAnaH / sajjana si { 228 sU0 nakArastha NakAre,1002 sU0 prakArasya ukAre,1015 sU0 serlope sajmaNu iti bhavati / saH so, prakriyA 1072 sUtrasya prathamazloke jJeyA / vavAti 1 hudA (dAdAne / dA+tin / 1000 sU0prAkArastha ekAre; 628 sa0 tivaH sthAne icAdeze vei iti bhavati / mA bhaiSIH--mabhosaDI ityatra prastuta sUtrasya pravRttitiA / padyadRSTaM zatadityasya / yadyaddaSTaM tattad ityasya sthAne jAiTimA ityAdezo jAtaH / yathA-- yadi rajyale anyat vRSTaM tasada hukma ! muSasvabhAva ! / lohena sphuTiyA yayA ghanaH sahiSyate tApam // 17 // bhAvArtha:-kazcit mahAmanAH puruSaH yatra tatra vastubhyAsaktaM hRdayamupadizati-puravasvabhAva ! mugdhaHmohaM prAptaH svabhAva:-prakRtiryasya saH, tatsambodhanam / hai hadaya ! yadi bhramaNazIlena tvayA yA yaSTaM tasat-tasmin-tasmin tatra tatreti yAvat anurajyase-padArtheSvAsakto bhavasi tavaM tApa-duHkhaM shissyse| sphuTitrA-sphoTamupagamyatA lohena yayA dhanaH-lohakuTTanAdhAra: tApaM sahiSyate-sahate ityarthaH / evameva tvamapi paripIDito bhvissyti| ayaM bhAva:-sapto lohaH yadA kuTTito bhavati, tataH utpAsitaiH sphuliGgakai dhano nitAnta tApa yayA sahate tathaiva viSayeSu vyAsaktastvamapi tApaM vAsanAjanitaM duHkhaM shethaaH| yadi jai,ityasya padastha prakriyA 1014 satrasya dvitIyazloke jnyeyaa| rajyase / kaja-[ra]dhAtuH raage| raj+se / apanaze 1066 sUtreNa rachaj ityasya dhAtoH sthAne raca ityasya prayoge, 625 sa se ityasya sthAne si ityAdeze racasi iti bhavati / yada-yada dRSTaM tattad / apabhraMze yad yad dRSTaM tattad'
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 prAkRta vyAkaraNam caturthapAda eteSAM padAnAM sthAnejAdaTTiyA ityAdeze, talad iti padadvayaM tasmin tasmin iti saptamyarthabodhakaM vartate, zrataevAtra Dipratyayo bhavati / tataH jAiDiyA + Gi iti jAte, 1001 sU0 zrAkArasya sthAne akAre, 1100 sU0 svArthe zrapratyaye, 1005 sU0 GinA saha prakArasya ekAre jAie iti bhavati / hRdaya ! hiDA, prakriyA'syaiva sUtrasya ekAdaze loka jJeyA / mugdhasvabhAva ! | mugvasvabhAva +si / 248 sU0 gakAralope, 360 sU0 dhAradvitve, 361 sa0 pUrvadhakArasya dakAre 350 sU0 saMyuktakAralope, 187 sU0 bhakArastha hakAre, 1015 sU0 selapi mukha- sahASa ! iti bhavati / lohena / loha +TA | 1013 sU0 dAsthAne'nusvAre, sthAnivastrAta 1004 sU0 akArasya ekAre loheM iti bhavati / skuTiyA / sphuT-dhAtuH bhraMze / sphuT + tun / 348 sU0 sakAralopai, 902 sU0 TakAradvitve, 1114 sU0 tRna: sthAne praNa ityAdezeone pareNa saMyojye 1013 1004 sU0 akArasya ekAre paNa iti bhavati / yathAjiva prakriyA 1001 sUtrasya tRtIyazloke zeyA dhanaH / dhana+ si / 228 sU0 nakArasya NakAre, 1001 sU0 prakArasya AkAre, 1015 sU0 serlope dhaNA iti bhavati / shissyte| yaha [saha ] dhAtuH sahane / saha +sya+kyate / ityatra 649 sUtre 'cit kyo'pi vikalpena bhavatIti' pAThAt kyAbhAve, saha +sya + te iti sthite 910 sU0 dhAtorante prakArAgame, 646 sU0 prakArasya sthAne ekAre, 1059 sU0 syasya sthAne sakAre, 620 sU0 te ityasya sthAne dacAdeze sahela bhavati / sApa tApa + mam / ityatra 231 sU0 pakArasya sthAne vakAre, 1015 sU0 zram-pratyayasya lopetA iti bhavati / yad yad dRSTaM tattadjAiTTie, ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / mayA jJAtaM makSyAmi ahaM prema have haru iti / kevalamacimitatA saMpatitA vipriyanaH jhaTiti ||1|| 1064 bhAvArtha:- kAkA sva-priya-viyogena duHkhA''dhikyaM vyanakti-mavedaM jJAtam avagataM yavahaM haharu iti zabda kRtvA malave, prema eka hRdastasmin snehasarovare nimazyAni - nimajjanaM kariSyAmi, etatsarvaM mayA kevala nizcitarUpeNa yathA syAttathA cintitamAsIt kintu durdaivAt mama sammukhe'cintitAurafrat viprayo: viyAgarUpA naukA Titi saMpatitA samAgatA / mAma ityasya prakriyA 1048 sUtre jJeyA / jJAtam / jJAdhAtuH avabodhane / jJA+kta-ta / 678 sU0 jJAdhAtoH sthAne jANa ityAdeze, 645 sU0 prakArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, sipratyaye 1002 sU0 akArasya ukAre, 514 sU0 sermakAra, 23 sU0 makArAnusvAre 1082 sU0 uccAraNalAghave jANi iti bhavati / madhyAmi / masjU - [ masja ] zuddhau / masj + sya+miv / 772 sU0 masvAto: sthAne buDDa ityAdeze, 1000 sU0 akArasya IkAre, 1059 sU0 syasya sakAre, 1056 sU0 mitra: sthAne uM ityAdeze 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, bAhulyena anusvAralope khuDDIsu iti bhavati / aham =hau~ prakriyA 1009 sUtre jJeyA / mahaye / prema hrada + ki / 1069 sU0 rephalope, 369 sU0 makAradvitve, 391 sU0 hakArayakArayoH vyatyaye parivartane vaikalpikatvAt 1069 sU0 raeNphAilope. 1005 DinA saha prakArasya ikAre pemmadrahi iti bhavati / huhuda iti zabdAnukaraNaM vidyate prastutasUtreNa za erse iti zabdaH prayujyate / isitti prakriyA 42 sUtre jJeyA / kevalam / kriyAvizeSaNaMmidam | kevala + am / ityatra 458 0 kevalArthe navara ityasya prayoge, 1000 sU0 zrakArasya ikAre, rore padasvAta amo lope navari iti bhavati / acintitA / zracintitA+si / 177 sU0 prasaMyukta-lakAralope, bAhulyena 180 sU0 yakArazrutau, 1001 sU0 mAkArasya prakAre 1015 sU0 selope abiliya sU 1
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * iti bhavati / saMpatitA / saMpatitA+si / 890 sa0 takArasya DakAre, 177 sU0 antya-takAralope, bAhulyena 180 sU0 yakArazrutI,strItvavivakSAyAmApa-(prA)-pratyaye,5 sU0 dIrgha-sandhau, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sU0 selope saMpar3iya iti bhavati / biniyamoH / vipriya nii+si| 1069 sU0 rephalope, 360 sU0 pakArasya dvitve,164 sU0 praukArasya bhAva ityAdeze, ajjhone pareNa saMyojye,prApta (mA)-pratyaye, 5 sU0 dIrgha-sandhau, 1001 sa0 AkArasya prakAre, 1015 sU0 selope vipiya-nAva ili bhavati / jhaTiti / avyayapadamidam / 195 sU0 TakArasya DakAre, 1000 sU0 prathamasyekArasya prakAre, 370 sU0 lakAradvisva jhati iti bhvti| haharumA hAharu / ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / AdigrahaNAt / prAvipadasya grahaNAt ninoktasthaleSvapi prastuta--sUtrasya pravRttirbhavati / yathA sAdhatenasa kasarapaka zabdaM kRtvA, popatemata chuNTa zabdaM kRtvA / evameva bhavati sukhAzA priyeNa dRSTena navanAmpAm // 2 // bhAvArtha:-kasyApicannAyikAyAH priya-darzanajanitaM premAtireka varNyate / yathA--nayanAmyAM-priyeNa saSTama ityatra heto tRtIyA saptamyarthe vA sUtIyA, prataeva priye dRSTe satItyarthaH kadAcit nAyikAhRdaye sukhAzA--sukhasya prAzA-bAchA evameva-etAdazI vyadhikA samutpannAM bhavati, yatsA anma-pAnagrahaNasya svAbhAvika prakriyAmapi katuM na zaknoti / yathA-tayA kasarakka-zadena carvaNadhvaninApi na khAdhate, bhojanasamaye the kasaraka-zabdAH jAyante, harSA'sirekeNa sA nAyikA tAn zabdAnapi na karoti, carvaNamakRtvaMda bhojanamatti / tathA tayA dhuNTazavena ma pIyate, jalapAna karaNa-samaye dhuNTa iti zabda: prAyo bhavati,parantu priyadarzana-janita-harSA'dhikyena sA nAyikA iyatI vihvalA saMjAtA,yad dhuNTazabdAnapi na karoti, dhuNTa-zabdamakRtya va jalaM pivatIti bhAvaH / / khAdyate / khAvAtuH bhojane / khAd+kya+te / saMskRtaniyamena khAdyate iti jAte, 295 sa0 dyasya jakAre, 360 sU0 jakAradvisve, 84 sa0 saMyoge pare hrasve, 628 sU0 te ityasya icAdeze khamjA iti bhavati / ma / avyayapadamidaM saMskRtavadevApabhraze prayujyate / tu / avyayapadamidam / ityatra 177 sU0 takAralope u iti bhavati / kasarakka-zabdaM kRtvA ityartha prastutasUtreNa kasarakka iti zabdaH prayujyate, bhisa-pratyaye, kasarakka+bhis iti jAte, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, sthAnivatvAta 1006 sa. akArasya ekAre kasarabakehi iti bhavati / pIyate / pAdhAtuH pAne / pA+kya te / 649 sa. kyasya ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, prajjhIne pareNa saMjyoye, 628 sU0 icAdeze pijjai iti bhavati / ghuNTa zamdaM kRtvA ityarthe prastutasUtreNa ghuNTa ityasya padastha prayoge, bhispratyaye ghuNTa+bhis iti jAte, kasarabakehivadeva dhuNTehi iti bhavati / evameSa embai,prakriyA 1011 sUtre jJeyA / bhavati hoi,prakriyA 73.1 sUtre jJeyA / sukhAzA / sukhAzA+si / apabhraze sukhAzA-sthAne 1093 sU0 suhacchaDI-sabdaH prayujyate, 1015 sa0 selope suhamI iti bhavati / priyeNa / priya+TA / 1069 sU0 rephalope, 177 sU0 yakAralope, 101390 TAsthAne'nusvAre, sthAnivattvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre pieM iti bhavati / dRSTena / dRSTa-+TA / 128 sU0 RkArasya ikAre, 305 sU0 STasya ThakAre, 360 sU0 ThakAradvittve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre, sthAnivastrAt 1004 sU0 bhakArasya ekAre vido iti bhavati / mamanAmyAm / nayana-bhyAm / 228 sU0 dvitIya nakArasya NakAre, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, sthAnivasvAt 1006 sU0 - kArasya ekAre nayahi iti bhavati / kasarakka-zabda tyAsarakkehi, dhuSTa zamvaM kRtvA dhuNTehi
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ mywYAmms .............ruardi.m e ...... .320 ........* prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdA ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| adyApi nAyaH mamaiva gRhe siddhAryAn banyate / sAvadeva viraha: gavAkSeSu marphaTaceSTA bavAti / / 3 / / bhAvArtha:-adyApi-madhunA sunAthaH mama gRhe siddhArthAna-sarSapAn dhandate-namaskaroti, purAtanasamaye gantukAmo naraH sAn bandate smaH / ataeva nAyakasya sarSapavandanAd priyo gantumicchattIti nAyikA pratyeti, samprati tu mama kAntaH gRhe evA'vasthito'sti, nA'tha tasyA'bhAva ityarthaH / tathApi tAdadeva-patyuH gamanAtpUrvameva virahaH-viyogaH gavAkSeSu-vAtAyaneSu makara-ceSTA, markaTasya-vAnarasya ceSTAM, vyApAra vAti-nartanaM karoti / iSTajanastha gamanAtpUrvameva viyogaH parivIDayatIti bhAvaH / adhaLa prajja, ityasya prakriyA 1085 sUtrasya dvitIyazloke sheyaa| api-vi, prakriyA 489 sUtre zeyA / nAya nAhu, prakriyA 1031 sUtre zaMyA / mama-mahu, prakriyA 1050 sUtrasya prathamazloke sheyaa| eva / avyayapadamidam / 1091 sU0 evapadasya ji' ityAdeze, 370 sU0 jakAradvittve mi iti bhavati / gRhe / gRha+ki / 415 sU0 gRhasya ghara ityAdeze,1005 DilA saha prakArasya ikAre ghari iti bhavati / siddhAn / siddhArtha+zas / 350 jhU, kAlope,360 0 bhakAmA dine sUtra pUrvathakArasya takAre,84 sU0.saMyoge pare hrasve,1001 sU0 akArasya prAkAre, 1015 sU0 zaso lope siddhasthA iti bhavati / banyate / vadi abhivAdanastutyoH / saMskRtaniyamena vanda +te iti jAte,910 sU0 prakArAgame,647 sU0 prakArasya sthAne ekAre, 628 sU0 te ityasya icAdeze bandei iti bhavati / tAvad=tAU~, prakriyA 1077 sUtrasya dvitIyazloke zeyA / eva-ji,prakriyA 1091 sUtrasya prathamazloke jJeyA 1 virahaH / viraha+ si| 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 se.pe viraha iti bhavati / gavAkSeSu / gavAkSa-sun / ityatra 274 sU0.kSasthaH khakAre,360 sU0 khakAradvizve,361 sU0 pUrvakhakArastha kakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1018 sU0 suvaH sthAne hiM ityAdeze, sthAnivatvAt 1006 sU0 akArasya ekAre, 1051 sa0 uccAraNalAdhave gamakkhe hi iti bhavati / makaMTaceSTAm / markaTa-ceSTA+pam / 1069 sU0 rephalope, 360 sU0 kakAradvittve, 195 sa0 TakArasya DakAre, prastutasUtreNa ceSTAnukaraNa-cotakasya ceSTAzabdasya dhugdha ityAdeze, 1000 sU0 akArasya ikAre, 1100 sU0 svArthe apratyaye, 1002 sU0 prakAra 'rasya ukAre, 1015 sa0 amo lope makkA-ghumdhiH iti bhavati / vAti de6, ityasya padasya prakriyA 1093 sUtrasya SoDaze zloke jJeyA / makaTaceSTAm = makkaDadhugdhiu ityatra prastutasUtrasya prvRttirjaataa| zirasi jarAkhaNDA lomapaTo gale mariNakA na vizatiH / sato'pi goSThA kAritA: mugbhayA vasthAnopavezanam // 4 // bhAvArtha:-kasyAzcida nAyikAyA: saundaryAtireka dhyajayati kaviH-mumbAyA-sundayoH zirasizIrSe lomapaTI-UNIprAvaraNe vartate,kodazI lomapaTI? jarAkhaNDA jarayA-vRddhatvena khaNDA-khaNDazo jAtA, atipurAtanetyarthaH tasyAH gale-kaNThe vizatiH-vizatisaMkhyakAH maNikA api na vartante,zobhAvardhaka-bahamUlyahArAdikamapi tasyAH pArvemA'stIti / sato'pi tathApi tayA mugSayA goSThA-gokule tiSThantIti goSThAH, atra "tAtssyAta sadhyapavezaH" iti nyAyAt goSThasthAH puruSAH, gopAlAH utthAnovezanam, utthAnaM ca upabezana cetyusthApanopavezanaM kaaritaaH| dInahInadazAyA api tasyAH sundayAH sammule gopAlAH vaddhAjalayaH, prAjJAkAriNazca tiSThantIti bhAvaH / zirasi / ziras+Gi / 260 sU0 zakArasya sakAre, 11 sU0 sakAralope, 1005 sU0 DinA
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 Moranmnmanara caturbhapAdA saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * saha akArasya ikAre siri iti bhavati / jarA-khaNDa jarAkhaNDa+si / 4 sU0 prAkArasya prakAre, strItvavivakSAyAM 521 sU kI-(I)-pratyaye, 10 sa0 svarastha lope, ajhone pareNa saMyojye, 1015 sU0 selope jarakhaNDI iti bhavati / lomapaTo / lomapaTI+si / apabhraMze, 1093 sU0 lomapadI ityartha lomaDI-zabdaH prayujyate, selope loaDI iti bhavati / gale / gala+chi / 1005 sU0 dinA saha kArasya ikAre gali iti bhavati / maNikAH / maNika+as / ityatra 157 0 kakArasya lope, bAhulyena 180 sU0 yakArasya zrutau, 1100 sU0 baDa-(aDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope, prajmIne pareNa saMyojye, 1001 sU0 akArasya prAkAre,1015 sU0 jaso lope maNiyaDA iti bhvti| na / avyayapadamidaM saMskRtavadevA'pabhraze prayujyate / vizatiH / vizati+si / 28 sU0 anusvArasya lope,92 sU0 tizabdena saha ikArastha kAra, 260 kAra sakArAtyakSikSAcAmApa-(mA)-pratyaye, 5 sU0 dIrghasandho.1001 90 prAkArasya prakAre, 1715 sU0 selope vosa iti bhavati / sataH to, ityasya prakriyA 1008 sUtre jJeyA / prapi-vi, prakriyA 489 sUtre jJayA / goSThAH / goSTa+jas / 340 sU0 SakAralope, 360 sU0 ukAradvittve,361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre,bAhulyena 84 sUtrasyApravRttI,1100 sU0 DaDa-(praDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope,ajjhIne pareNa saMyojye,1701 sU0 prakArasya mAkAre, 1015 sU0 jaso lope golA iti bhavati / kAritAH / DukRJ (kR)-dhAtuH karaNe / kR.+Nig+kta / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 638 sU0 Niga prAva ityAdeze, 5 sU0 dIrgha-sandhau, 645 sU0 akArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, jas-pratyaye, 1001 sU0 akArastha prAkAre, 1015 sU0 jasare lope karAviyA iti bhavati / mugdhyaa| mugdhaa+ttaa| 348 sU0 gakAralope 360 sU0 dhakAradvittve, 361 sU0 pUrvadhakArasya dakAre, 1001 sU0 AkArasya prakAre,518 sU0 TA-sthAne ekAre mukhae iti bhavati / utthAnopavezanam / usthAnopavezana+am / apabhraze 1094 sU0 utthAnopavezanasya uTubaIsa iti prayukte. 1015 sU0 pramo lope car3hanaIsa iti bhavati / utthAnopavezanam = uTTha-baIsa ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / ityaadi| evamevA'nyAnyapi udAharaNAni bodhyaami| * atha kathama Adi padoM ko hone vAlI Adezavidhi * apabhrazabhASA meM katham Adi zabdoM se sambandhita jo-jo prAdezAdi kArya hote haiM, aba sUtrakAra dvArA una kA nirdeza kiyA jA rahA hai.---- 1072--apabhrazabhASA meM katham yayA aura tathA ina zabdoM ke bAda jisa ke grAdi meM pakAra ho] avayava ke sthAna meM Dema ema, hima-ima, Diha m iha aura ziSa-iSa ye cAra Dit [jisa meM - kAra is-lupta kiyA gayA ho] mAdeza hote hai / jaise---- kathaM samApyatA duSTaM dina, karya rajanI zodha bhavati / aSa-yadhU-varzana-lAlasaH vahati manorapAna so'pi // 1 // arthAta yaha duSTa dina kaise samApta ho, aura zIghra hI rAta ho jAe, nava-vadhu ke darzana kI lAlasA rakhane vAlA manuSya isa prakAra ke manorathoM ko dhAraNa kara rahA hai| yahAM para 1-katham --kema [kisa taraha],2 thamma kidha [kaise] ina pado meM thAdi avayava __ ko zema-ema aura viSa:-ipa ye do Dit pAdeza kie gae haiM / hima-ima Adeza kA jabAharaNa bho! gaurI-makha-nijitakaH, cAIle nilInaH magATa anyo'pi yaH paribhUta-tanuH sa kathaM bhramati nizvAMkam // 2 // har
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 prAkRta-vyAkaraNam"* caturthapAdA arthAt-are ! gaurI [sundarI] ke sundara mukha se parAjita yaha mRgAGka [candra] bAdaloM meM chipa gayA hai,jaba candramA kI yaha dazA hai,to dUsarA vyakti jisa kA ki parAbhava | tiraskAra ho gayA hai, vaha nizzaMka ho kara kaise bhramaNa kara sakatA hai? yahAM para kapam-kiva (phaise), isa pada meM pAvi pravayava ko Tima [dhit ima] yaha prAdeza kiyA gayA hai / biha-hamAdeza kA udAharaNa bimbAdhare sankhyAH rakhana-vaNaH kathaM sthitaH zrI-Ananda / / nirupamastha priyaNa pItvA zeSasya tA mudrA // 3 // arthAta he zrI mAnanda [kisI vyakti kA nAma hai] tanu-patale zarIra vAlI strI ke bimba phala ke samAna lAla para nicale hoMTha ga [ pratIta hotA hai ki mAnoM nirupama [anupama] rasa pIkara priya ke dvArA zeSa rasa para mudrA [mohara] aMkita kara dI gaI ho| - yahAM para katham - kiha [kaise] isa avyayapada ke thAvi avayava ko Diha arthAt cit iha yaha mAdeza kiyA gayA hai| dema-ema prAdeza ke anya javAharaNa-- bharaNa sakhi ! nibhUtakaM tapA mayi yadi primo dRSTaH sadoSaH / yathA na jAnAti mama manaH pakSA'patitaM tasya / arthAta he sakhi ! yadi tU ne priya ko mujha meM sadoSa [doSa vAlA,nArAja] dekhA hai,to guptarUpa se kaha de kyoMki usa ke pakSa meM par3A hamA merA mana usa ke doSa ko nahIM jAna sktaa| - yahAM para -tathA-teva (vase), 2-yathAvaM (jaise) ina donoM padoM meM yAdi avayava ke sthAna meM rema [Dit ema] yaha prAdeza kiyA gayA hai| khim-ima ke anya udAharaNa--yathA yathA - himAlocanayoH / tapA tathA manmayaH nijakArAna-jiva ji vakhima lomaNahaM ! ti ti vammaha nimaya-sara[jaise-jaise netroM kI vakatA hotI hai| vaise-vaise manmatha kAmadeva apane bANoM ko yahAM para1-yapA-jiveM (jaise), 2-tavAti (se) ina padoM meM pAkSi avayava ke sthAna meM dima [jita ima] yaha prAdeza kiyA gayA hai| mapAsAtaM priye! virahitAnA, kApi dharA bhavati vikAle ? 1 kevala magAro'pi tathA sapati, yathA binakaraH kSayakAle // 5 // isa zloka kI vyAkhyA 1048 veM sUtra meM kI jA cukI hai| pAThaka vahAM dekheN| yahAM para-tathAtihAvise] 2-yA jiha se ina padoM meM pAdhi avayava ke sthAna meM biha [Dit iha] yaha prAdeza kiyA gayA hai| vRttikAra pharamAte haiM ki isI prakAra tapA-tina(vaise )mora yathA jidha(jaise)ina padoM ke udAharaNa bhI samajha lene caahieN| ina padoM meM pAvimavayava ko hita iSa yaha mAdeza kiyA gayA hai| 1073-apabhraMza bhASA meM pAka mAdizabdoM ke zAvi [jisa ke mAdi meM dakAra ho] avayava ke sthAna meM DiTa (jisa meM DakAra it ho) eha yaha mAdeza hotA hai / jaise mayA bhaNitaM balirAja ! svaM phohara mArgaNa essH|| pAhaka tAhA nA'pi bhavati, bhUkha ! svayaM nArAyaNaH Ihaka // 1 // arthAta-he balirAja ! (baliyoM ke svAmin !) maiMne tujha kahA hai ki yaha mAMgane vAlA kaisA hai? kauna hai ? / isa prazna kA samAdhAna karate hue balirAja' pharamAte haiM ki he murkha ! yaha jaisA taisA marthAt sAdhAraNa yAcaka nahIM hai, kintu yaha to svayaM nArAyaNa [viSNu] hI ho sakatA hai|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ ri -AAT caturtha pAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 323 __ yahAM --1-phodA kehau (kaMsA), 2--yAga jehu (jasA), 3---sAhAtehu (paisA), 4IDagAha (aisA) ina padoM meM zAvi avayaba ke sthAna meM ha [hit eha] yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1074.....apabhraza bhASA meM avanta [jisa ke anta meM prakAra ho] yAhA Adi arthAt yAiza sAvaza, kohaza tathA ITTayA ina zabdoM ke dAdi [jisa meM dakAra prAdi meM ho] avayava ke sthAna dida [jisameM tAra it ] Asa pahaM nA hotA hai| jaise ----yAvRzaH jaso [jaisA], 2tAdhA:-taiso [vaisA], 3---kozaH kaiso [kaisA], 4.-IzA-aiso [aisA] yahAM para yAdRza Adi zabdoM ke dAdi avayava ko Dit ahasa yaha grAdesa kiyA gayA hai| 1075-- apabhraza-bhASA meM yatra aura tatra ina zabdoM ke 'ba' pratyaya ke sthAna meM etya aura pratta ye do Dit prAdeza hote haiN| jaise--- yadi sa ghaTayati prajApatiH, kutrApi sAtvA zikSAm / yatrApi tatrApi atra jagati bhaNa tabAlasyAH sAdRzyam ||1|| arthAta-yadi vaha prajApati-prajhA yahAM para, vahAM para prathavA kahIM para bhI zikSA prApta karake racanA kare to kyA isa saMsAra meM usa strI ke samAna [kisI puruSa kI racanA kara sakatA hai ? kabhI nahIM / bhAva yaha hai ki isa nArI kA saundarya pradvitIya hai| yahAM para ---yatra-jetthu (jahA~ para), 2-tantratetyu (vahAM para) ina donoM padoM meM ', ke sthAna meM ritu etyu yaha prAdeza kiyA gayA hai| isa ke atirikta-1-patra sthitaH astu Thido (jahAM para ThaharA humA hai), 2-satra sthitaH tattu Thido (vahA~ para ThaharA humA hai) yahAM para pratyaya ke sthAna meM Dit atta yaha Adeza kiyA gayA hai| 1076-apabhrazabhASA meM kutra aura atra ina zabdoM ke '' ke sthAna meM hita espa yaha prAdeza hotA hai| jaise-kutrA'pi lAvA zikSA, patrApi tatrApi atra agatiH ketyu ki leppiA sikkhu, betyu vi, tetyu vi, etthu jagi [yahA~ para, vahAM para prathavA kahIM para bhI zikSA prApta karake isa jagata meM] yahA~ para-1-kuna- kettha kahAM para], 2-pratra etyu [yahA~ para] ina padoM meM '' pratyaya ke sthAna meM bit 'esthu' yaha mAdeza kiyA gayA hai| 1077-apabhraMza bhASA meM yAvata aura sAvat ina donoM avyayapadoM ke vAvi [jisa ke Adi meM vakAra ho] avayava ko ma, aura mahi ye tIna prAdeza hote haiN| jaise yAvat na nipatati kabha-saTe siha-capeTA-paTAtkAraH / sAvat samastAnA mavakalAnAM pade pade bAdhate darakA // 1 // arthAt---jaba taka samasta madonmatta hAthiyoM ke kumbha-taTa para caTAtkAra zabda karatA para siMha ko capeTA nahIM par3atA tabhI taka una para paga-paga para DhakkA (bar3A Dhola) sunAI detI hai| yahAM para-1-- yAvat jAma (jabataka}, 2--tAvat-tAma (taba taka) ina padoM meM bAvi avayava ko 'ma' kA prAdeza kiyA gayA hai| 'u' Adeza kA udAharaNa tilAnA tilavaM tAvata, paraM yAvat ma snehAH galanti / sneha praNaSTe te eva tilAH, tilAH bhraSTA khatAH bhavanti // 2 // ___ arthAt ---tiloM kA tilatva [tilapanA] tabhI taka hai, jaba taka una meM se sneha [cikanAhaTa, mApI ke mAthe ke do mAMsapiSTa | taTa zarIra ke katipaya avayavoM kI saMkA hai| jaise-kaTitaTa, kuzcataTa paadi|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ A ARAMATIPAL.mummy 324 * prAkRta vyAkaraNam * caturtha pAdaH tela]nahIM nikalatA / sneha ke nikala jAne para vetila bhI tila rUpa se bhraSTa ho kara khala rUpa ho jAte haiN| yahA~ para-1-tAvata-tAu~ (taba taka), 2-dhAvata jAu~ [jaba taka] ina padoM meM vAdi pratyaya ko '' yaha mAdeza kiyA gayA hai| 'mahi' Adeza kA udAharaNa yAvada viSamA kArya-siH, jInAmAM madhye eti / tAsa prAstAmitaro jamaH, sUjano'pyantaraM vadAti // 3 / / arthAta--jaba jIvoM para viSama kArya gati [karmagati ] grAtI hai,arthAt jIvoM kA azubha pharmodaya hotA hai, taba pauroM [sAdhAraNa manuSyoM kA kyA kahanA, ve to badala hI jAte haiM kintu sujana [zreSTha vyakti meM bhI antara pA jAtA hai| yahAM para-----yAva-jAmahi [jaba ta], 2. sAvatAmahi [taba taka] ina padoM meM vAvi avayava ko 'moha yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1075-apabhraMza bhASA meM prasthamsa [jisa ke anta meM atu pratyaya ho] yad aura lava ina zabdoM ke arthAt yAvala aura sAvat ina zabdoM ke vAdi jisa ke Adi meM vakAra ho] avayava ko jit [jisa me ukAra ita ho] ekA yaha Adeza vikalpa se hotA hai| jaise-yAva antara rAmarAvaNayoH, tAvaddhamtaraM paTTana-prAmayogyamaya jevaDa antara rAvaNa rAmaha, tevaDu antara paTTaNagAmaha [jila nA antara rAma aura rAvaNa meM DakAra hai, utanA hI antara paTTana-nagara aura grAma meM hotA] yahAM para 1-yAyava jevA (jitanA), 2-tAbad--tebar3a (utanA) ina padoM meM yAdi avayava ko hid evaI' yaha prAdeza vikalpa se kiyA gayA hai| pradeza ke prabhAva pakSa meM--pAvada kA jettulo [jitanA] aura sAvana kA sesa lo [utanA] yaha rUpa banatA hai| 1076-apabhraMza bhASA meM pravanta idam aura kim arthAt iyat aura kiyat ina zabdoM ke ghakArAvi [jisake prAdi meM yakAra ho] avayava ko cita evaI' yaha Adeza vikalpa se hotA hai / jaise1-sapa antaram - ekaDu antaru [itanA antara hai],2-kiya antaram kevaDa antara? [kitanA antara hai?] yahA tara yakArAdi avayava ke sthAna meM jit 'ecaDa' yaha mAdeza vikalpa se kiyA gayA hai| pAdeza ke prabhAvapakSa meM- iyam kA esulo aura riyA kA kesulo yaha rUpa bana jAtA hai| 100-apabhraza bhASA meM paraspara' zabda ke prAdi meM akAra joDa diyA jAtA hai| jaise-- te mudamAH haritAH ye pariviSTAH seSAm / parasparaM yudhyamAnAnAM svAmI pIDitaH yeSAm ||1|| arthAta--paraspara lar3ane vAle jina logoM ke svAmI pIDita duHkhI ho, unako parose gae mUga vyartha hI jAte haiN| bhAva yaha hai ki jo sevaka paraspara lar3ate rahate haiM, aura svAbhI ko kheda khinna banAte rahate haiM, unako diyA gayA betana yA pAritoSika niSphala hI samajhanA caahie| yahAM para..parasparam avaroppara prApasa meM] isa pada meM Adi meM prakAra kA saMyojana kiyA gayA hai| 1091-apabhraMza-bhASA meM kAra prAdi gyajanoM meM yadi ekAra aura okAra sthita ho to prAyaH ina ke uccAraNa meM lAghava kiyA jAtA hai| arthAt inake uccAraNa meM laghutA mA jAtI hai, ekAra aura okAra ko hastha mAna liyA jAtA hai| jaise---sukhena cinyale mAnaH-sudhe cintijjai mANu [sukha kI dazA meM svAbhimAna kA cinlana kiyA jAtA hai], 2 ...lasya ahaM kaliyuge durlabhasya tasu haH kaliyugi dullahaho [kaliyuga meM usa durlabha ko] yahAM para-sukhena---sughe isa pada meM e
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 325 kAra ke tathA durlabhasya dullahaho, isa pada okAra ke uccAraNa meM lAghava lAyA gayA hai| arthAtuccAraNa karate samaya inako halakI zrAvAja se [hrasva kI bhA~ti ] bolA jAtA hai| 1082- apabhraMza bhASA meM pada ke anta meM vidyamAna jaM, hai, hi aura hUM ina zabdoM ke uccAraNa meM prAyaH lAghava hotA hai / zrarthAt apabhraMza bhASA meM uM hUM, hi aura haM inakA anusvAra anunAsika ho jAtA hai| dhyAna rahe ki anusvAra ko guru mAnA jAtA hai aura anunAsika ko laghu / zrataH ucAraNa ke lAghava kA artha hai --- usa kA hrasva bana jAnA / jaise 1 - anyad yat luchakaM tasyAH dhanyAyAH prantu jutucchau~ ta ghaNa [una nAyikA kA asya jo tuccha hai ], 2-bali kriye sujanasya bali kijjau~ suNa [ sajjana puruSa ke maiM balihArI jAtI hUM], 3 -- devaM ghaTayati bane tarUNAm = daiu ghaDAvadda [noM ke lie yoM ke phala didA kara detA hai], 4--hampo'pi valkataru vikkalu [ vRkSoM se chAla bhI ], 5-- khaDga visAditaM yasmin sabhAmahe lagga-visAhi jahiM haM [jisa deza meM talavAra se visAdhita-kamAyA huA prApta karate haiM], 6- tRNAnAM tRtIyA bhaGgI nApitahu~ ta ijjI bhani tri [tinakoM kI tIsarI avasthA nahIM hai] yahAM para -1cham tucchau~ tathA kriye== krijjauM, ina padoM meM 'u' ke 2 taharaNAm taruhu~, isa pada meM hUM ke tathA 3- tRNAnAm tanahu~, ina padoM meM haM ke uccAraNa meM lAghava lAyA gayA hai| prAyaH [ bahula ] kA adhikAra hone se lahahuM vahAM para prastutasUtra kI pravRtti nahIM ho skii| af -tu T w www 1083- apabhraMza bhASA meM 'vha' isa ke sthAna meM makArAkAnta [ makAra se yukta ] bhakAra prarthAt 'mbha' yaha pradeza vikalpa se hotA hai / vRttikAra pharamAte haiM ki 345 sUtra se kSama, ima, hama aura sma Adi saMyukta vyaJjanoM ke sthAna meM hone vAle 'mha' isa pradeza kA yahAM para grahaNa kiyA jAtA hai, kyoMki saMskRtabhASA meM 'mha' yaha saMyuktavarNa sambhava ho nahIM hai| jaise - 1 - prosaH gimho gimbho (garamI kI Rtu), aura 2 - ilamA simho = simbho (balagama) ina padoM meM 'mha' ke sthAna meM 'mbha' yaha Adeza kiyA gayA hai| brahman 1 te viralAH ke'pi narAH sarvAGga chekAH / ye vanAH te thakatarAH ye zramaya se yatovardAH ||1|| arthAt he brAhmaNa ! aise manuSya saMsAra meM bahuta kama haiM, jo sarvaprakAra se dakSa [ra] hoM, kyoMfe jo haiM, to vacaka [ dhokhA dene vAle ] haiM, aura jo Rju-sarala hai, ve balIvarda-baila ke samAna haiM, mUrkha haiN| yahAM parabrahman !!mbha ! [he brAhman ] isa pada ke 'ha' ko 'bha' yaha zrAdeza kiyA gayA hai / 1084 - apabhraMza bhASA meM pratyAha isa zabda ke sthAna meM annAisa aura avarAima ye do Adeza hote haiM / jaise- anyAdRzaH annAiso, zravarAiso [ mauroM jaisA ] yahAM para dhanyAdRza zabda ke sthAna meM annAisa aura avarAisa ye do zrAdeza kie gae haiN| 1085 - yapabhraMza bhASA meM "prAyaH " isa avyayapada ke sthAna meM prAu, prAdava, prAhamba prauda pa ye cAra zrAdeza hote haiM / jaise amye te doghe locane, abhyava tava bhuja-yugalam 1 granyaH sa dhana-stana- bhAraH, tadanyadeva mukha-kamalam // anyaH sa kezakalApaH so'nya eka prAyo vidhiH / yena nitambino ghaTitA, sA guNa-lAvaNya-niSiH // 1 //
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH arthAt - ve vizAla netra, vaha bhuja-yugala [bhujAmoM kA jor3A], vaha dhana-stana-bhAra [dhana-kase hue, stanoM kA bhAra-bojha], vaha mukha-kamala aura vaha keza kalApa [bAloM kA Dhera] andha hai, arthAt asAdhAraNa [vilakSaNa] hI hai| yahAM taka ki vaha vidhi [bhAgya] bhI anya [pora] hI hai jisa ne ki guNoM aura lAdaNya kI niSisvarUpa usa nitambinI [bar3e aura sundara nitamboM vAlI strI] kI racanA kI hai| yahAM para 'prAyaH' isa azyayapada ke sthAna meM 'prAu' yaha Adeza kiyA gayA hai / 'prAiva' prAdeza kA udAharaNa-- prAyo munInAmapi bhrAntiH, tena maNikAn gaNayanti / akSaye, nirAmaye paramapade, adhA'pi layaM na labhante ||2|| arthAt-munijanoM ko bhI prAyaH bhrAnti banI huI hai, isI lie ve mAlA ke maNikoM [manakoM] ko ginate haiM, arthAt mAlAeM pherate haiN| ina muniyoM ne abhI taka akSaya aura nirAmaya [roga-rahita] paramapada meM lInatA ko prApta nahIM kiyaa| yahAM para 'prAyaH' isa pada ke sthAna meM 'prAiva' yaha prAdeza kiyA gayA hai / 'prAramba' kA udAharaNa--- anujalena prAyaH goyAH sakhi! patta mynsrsii| se sammukhe sampreSite dattaH tiryag ghAtaM param // 3 // ___ aryAt-he sakhi ! gaurI ke nayana-rUpa sarovara yadyapi azrujala se udvatta haiM, arthAt uchala rahe haiM, phira bhI ve kisI kAmuka vyakti ke sanmukha preSita kie gae tiryaka [TeDhA] evaM dilakSaNa dhAta kara DAlate haiN| akathanIya duHkha pahuMcAte haiM / bhAva yaha hai ki pati-viraha-janya duHkha se vyAkula sundarI azru pUrNa nayanoM se bhI yadi kisI kAmI vyakti ko nihAratI hai taba bhI usake vikAra-pUrNa nayana usa kAmuka vyakti ko parivyathita kara dete haiM / isake viparIta, yadi vaha sundarI prasanna nayanoM dvArA kisI kAmuka vyakti ko dekha le taba to usa vyakti ko durdazA kA kahanA hI kyA hai ? yahAM para prAyaH isa avyayapada ke sthAna meM prastutasUtra se prAima yaha prAdeza kiyA gayA hai| parigada kA udAharaNa eNyati priyaH roSiSyAmi, ahaM kaSTA mAmanunayati / prAyaH etAn manorathAna duSkarAn payitA karoti // 4 // prarthAta---prItama jAyagA, maiM ruSTa ho jAUMgI, ruSTa huI mujha ko vaha manAyagA, isa prakAra ke duSkara [jina kA pUrNa honA kaThina ho] manorathoM ko prAya: dayitA [nAyaka kI priya nAyikA hI kiyA karatI hai| yahA~ para 'prAyaH' isa avyayapada ke sthAna meM parigamba' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1086--apabhraMza bhASA meM 'anyathA' isa azyayapada ke sthAna meM anu' yaha Adeza vikalpa se kiyA jAtA hai| jaise --- virahAUnala-jvAlA-kAlitaH payikaH ko'pi mAkvA sthitH| anyayA zizirakAle zItalajalAe ghUmaH kRtaH utthitaH // 1 // arthAt-pratIta hotA hai ki virahA'gni kI jvAlAoM se dagdha koI pathika DubakI lagAe hue jala meM sthita hai, yadi aisA na hotA to zizira kAla [mAdha aura phAlguNa mAsa] meM zItala jala se dhUpro kaise nikalatA ? yahAM para anyathA isa avyayapada ke sthAna meM anu' yaha prAdeza vikalpa se kiyA gayA hai| Adeza ke abhAvapakSa meM anyathA annaha [nahIM to] yaha rUpa banatA hai| 1057--apanaza-bhASA meM "phataH" isa avyayapada ke sthAna meM kara aura kahantiha ye do
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH zrAdeza hote haiN| jaise saMskRta-hindI-TIkAlam mama kAntasya goSThasthitasya kutaH kuTIrakANi balanti / atha ripurudhireNa vidhyApayati atha bhrAtmanA, na cAntiH // 1 // varSA-goSTa [ gozAlA, mahIroM kA maDDA, jamAva ] meM sthita hone para bhI mere priya ke kuTIraka [ choTI kuTiyAeM ] kyoM jala rahe haiM? yadi ye kisI zatru ne jalAe haiM to vaha svayaM ripu ke rudhira se unheM bujhaaegaa| prathavA zrapane Apa hI ye jala rahe haiM to bhI yaha binA kisI se sahAyatA lie pApa hI ina ko bujhA DAlegA, isa meM koI bhrAnti [ sandeha ] nahIM karanI cAhie / yahAM para 'kuta:' isa avyayapada ke sthAna meM 'ka' yaha Adeza kiyA gayA hai| kahanti kA udAharaNa - dhUmaH kutaH utthitaH dhUmu kahantihu uTTi [dhU kahAM se uThA huA hai ] yahAM para 'kutaH' isa avyayapada ke sthAna meM 'kahantiha' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1088-- apabhraMza bhASA meM tataH aura savA ina zabdoM ke sthAna meM 'to' yaha Adeza kiyA jAtA hai| jaise yadi bhagnAH parakIyAH tataH sakhi ! mama priyeza / atha bhagnA asmAkaM sambandhinaH tadA tena mAritena // 1 // 327 isa zloka kA artha 1050 meM sUtra ke dUsare loka meM diyA jA cukA hai| yahAM para 'tata' isa earera ke sthAna meM 'to' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1089 pa 5 - maM bhASA meM sUtrokta 1---evam, 2 param 3 - samam, 4- dhruvam, 1 - mA, aura 6-manAk ina padoM ke sthAna meM kramazaH 1 - emva, 2- para, 3 - samANu, 4 - aura 6 - majA ye zrAdeza hote haiM / evam ke sthAna meM hone vAle emya kA udAharaNa---- priyasaMgame kutaH nidrA, priyasya parokSasya katham / bhayA dve api vinAzite naivaM na tathA // 1 // arthAt prItama kA saMgama hone para nidrA kahAM ? aura usa ke parokSa [ viyoga ] meM bhI nidrA kaho ? donoM prakAra se merI nidrA kA nAza ho cukA hai| bhAva yaha hai ki na nidrA isa taraha [ pati kI upasthiti meM] prAtI hai, aura nAhI usa taraha [pati ke viraha-kAla meM] nidrA kI sthiti banatI hai| yahAM para evam' [ isa prakAra ] isa mavyayapada ke sthAna para emba yaha mAdeza kiyA gayA hai| param ke sthAna meM kie para prAdeza kA javAharaNa- guroH na sampat kIrtiH param guNahi na saMpai kitti para [guNoM se sampatti nahIM, kintu kIrti milatI hai ] yahAM para 'parama' ke sthAna meM 'para'' yaha Adeza kiyA gayA hai| samam ke sthAna meM kie gae sabhA kA udAharaNa kAnto yat siMhasya upamIyate tanmama khaNDitaH mAnaH / siMhA morakSakAn gajAn hanti priyaH eva-raH samam ||2|| dharSAt -- mere zItama ko jo siMha se upamA dI gaI hai, isa se merA mAna khaNDita huA hai kyoMki siMha to nIrakSaka [ jisa kA koI rakSaka na ho ] hAthiyoM ko hI mAratA hai, kintu merA prItama padAsiyoM [ paidala senA ] se rakSita hAthiyoM ko mAratA hai| yahAM para - samam [ sAtha ] isa pada ko samA yaha prAdeza kiyA gayA hai| bhuvam ke sthAna meM kiye gae abu dhAdeza kA udAharaNa calaM jIvitaM pravaM maraNaM, priya ! vadhyase kim / bhaviSyanti divasAH roSaraNasya divyAni varSazatAni ||3||
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... caturthapAdaH / * prAkRta vyAkaraNam * arthAt -he priya ! jIvana caJcala hai, asthira hai, aura mRtyu dhruva-nizcita hai. ataH tU kyoM ruSTa ho rahA hai / roSayukta vyakti ke thoDe dina bhI saikaDoM didhya [svargIya ] varSoM ke samAna ho jaaeNge| bhAva yaha hai ki duHkhI jana ko kucha dina bhI saikar3oM varSoM tulya pratIta hote haiN| yahAM para 'dhruvam' isa pada ke sthAna para 'dhra' yaha Adeza kiyA gayA hai| 'mA' ke sthAna meM kie gae 'ma' isa Adeza kA udAharaNa .. mA dhandhe ! kucha vidhAnammaM dhaNi ! karahi visAu [he sundari! viSAda mata kara] yahAM para 'sA' ko 'ma" yaha Adeza kiyA gayA hai| prastuta bhUtra meM 1000 veM sUtra se prAyaH [bahula] isa pada kI anuvRtti pAne se kahIM para 'mA' ke sthAna meM 'ma' yaha Adeza nahIM bhI hotA / jaise mAne prasaSTe yati na tanu, sadA dezaM zyaja / ___mA durjana-kara-pallaveH vayaM mAnaH bhrAmya ||4|| arthAta-svAbhimAna ke naSTa ho jAne para yadi zarIra nahIM to deza ko avazya choDa denA cA. hie, kyoMki durjanoM se kara-pallavoM [kara rUpI pallava-koMpala] dvArA dikhAe jAte hue vyakti kA bhrama karanA sarvathA anucita hai| yahAM para 'mA' isa pada ke sthAna meM maM yaha Adeza nahIM ho skaa| labaNaM bilIyate pAnoyana dhare ! khalamegha mA grm!| bAlitaM galati sarakaTorakaM gaurI timyati // 5 // arthAta--are duSTa megha ! tU Aja garajanA mata kara, kyoMki pAnI se lavaNa-lAvaNya [saundarya] vilIna (naSTa) ho rahA hai aura jalAyA humA kuTIra gala rahA hai tathA gaurI [sundarI] vAsanA anya antaveMdanA se pIDita ho rahI hai| yahAM para bhI 'mA' isa avyayapada ke sthAna meM 'ma' yaha Adeza nahIM ho sakA / manAka ke sthAna meM kie gae 'mamA' isa Aveza kA javAhapaNa vinave praSTe bakaH dvibhiH jana-sAmAnyaH / kimapi manAk mama priyasya zazI anuharati nAnyaH // 6 // ___arthAta-vaibhava ke naSTa ho jAne para merA prItama vakra aura Rddhi ke hone para janasAmAnya kI bhA~ti calatA hai| arthAt vakratA se rahita ho jAtA hai| mere priya kI isa sthiti kA candramA hI kuchakucha anukaraNa karatA hai, anya koI nahIM / yahAM para 'manAka' isa avyayapada ke sthAna meM 'maraNAyaha mAdeza kiyA gayA hai| 109. bhApabhrazabhASA meM ----kila, 2----athavA, 3 - vidhA, 4-~saha aura 5--nahi ina zabdoM ke sthAna meM kramazaH 1-kira, 2-mahadai, 3-hiye, 4-sahUM aura 5-mAhiM ye mAdeza hote haiN| kila ke sthAna meM kie gae 'kira' kA udAharaNa---- kila khAdati, ma pivati, na vinavati, dharma ma payati rUpyam / iha kRpaNo na jAnAti yathA yamasya dhAraNena prabhavati dUtaH // 1 // arthAta-nizcaya hI kRpaNa vyakti na to kucha khAtA hai, na pItA hai, na dharma meM hI rupayA dAna karatA hai, aura nAhI [anya kisI kArya meM] vyaya karatA hai, kyoMki vaha nahIM jAnatA ki yama kA dUta kSaNabhara meM apanA prabhutva jamA legaa| tAtparya yaha hai ki vyakti kisI bhI kSaNa mRtyu ke muMha meM A sakatA hai, tathApi vaha apanA hAnilAbha socane kA yatma nahIM krtaa| yahAM para 'kisa' ke sthAna meM "kira' yaha prAdeza kiyA gayA hai| athA ke sthAna meM kie gae 'mahabaI' isa Adeza kA udAharaNaathavA ma suzAnAmeSa bodha-pravadana suvaMsaha eha khoDi [athavA acche vaMza vAloM kA yaha doSa nahIM ATARISM
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ / " "- - ........ ......" caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAdayopetam * hai] yahAM para 'athavA' isa avyayapada ko 'ahavaI' yaha Adeza kiyA gayA hai| prastuta sUtra meM "1000 meM sUtra meM paThita 'prAyaH [bahula ]' isa pada kA adhikAra [anuvRtti hone se" kahIM para athavA ke sthAna meM 'mahabaI' yaha Adeza nahIM bhI hotA / jaise yAyate (gamyate) tasmin deze, lamyate priyasya pramANam / yavi lAyAti AmIpate. azavA saveva (tatraya) nirmANam // 2 // aryAla - jisa deza meM prItama kA pramANa [cinha ] milegA usa deza meM jAUMgI, yadi vaha prAegA to le grAUMgI, yadi vaha nahIM pAyagA to vahIM para nirmANa [mRtyu] ko prApta ho jaauuNgii| yahAM para 'athavA' ke sthAna meM 'ahavAI' yaha Adeza nahIM ho sakA / biyA ke sthAna meM kie gae vive isa prAdeza kA udAharaNa-diyA divA gaGgA-snAnam-divi-divi gaGgA-hANu [pratidina gaGgAsnAna hai| yahAM para vivA' ke sthAna meM 'dive yaha Adeza kiyA gayA hai / 'saha' ke sthAna kie 'saha' kA udAharakha pataH pravasatA sahana gatA, ma mRtA viyogena sasya / lajjyate sanvezAn vacatIbhiH subhaga-janasya ||3|| arthAt na to maiM pravAsa [videza manA karate hue ke sAtha gaI aura mA~ho maiM usa ke viyoga meM marI, ataH aba saubhAgyazAlI priya ko sandeza detI huI mujha ko lajjA pA rahI hai| yahAM para 'saha' ke sthAna meM 'sahaM yaha prAdeza kiyA gayA hai| nahi ke sthAna meM kata nAhi' isa Adeza kA ubAharaNa-- itaH meghAH pibanti jalama, itaH vacavAnala: Avartate / / premasva gamIrimAraNaM sAgarasya, ekApi kariekA nahi apabhrazyate // 4 // parthAt idhara to bAdala pAnI pI rahe haiM aura udhara bar3avAnala (samudra kI prAga) pAnI ko zoSita kara rahA hai, phira bhI pAnI kI eka bunda bhI usameM se kama nahIM hotii| samudra kI isa gambhIratA ko dekho| yahAM para baha isa bhavyayapada ke sthAna meM 'nAhi yaha prAdeza kiyA gayA hai| ... 1061 -apabhraMza-bhASA meM-1-pazcAn, 2-- evameva, 3--eka, 4---ivAnIm, 5-pratyuta aura 6 isasa, ina zandoM ke sthAna meM kramazaH--.-pamachA, 2-emvai, 3-ji, 4---embahi, 5paJcaliu pora6-ettahe ye prAdeza hote haiN| pazcAt ke sthAna meM kie gae panchAi isa prAdeza kA udAharaNa -pazcAda bhavati vibhAtam -pacchA hoi vihANu, ina padoM kA artha 1033 3 sUtra meM likhA jA cukA hai| yahAM pazcAda ke sthAna meM 'pesA' yaha prAdeza kiyA gayA hai| evameva ke sthAna meM kie embada kA udAharaNa-evameva surataM samAptam -- embaI suraja samatu [isI taraha sambhoga samApta ho gayA] yahAM para evameva isa pada ke sthAna meM embA yaha prAdeza kiyA gayA hai| eka zabda ke sthAna meM kie gae ji isa bhAdeza kA udAharaNa isa prakAra hai-.... yAtu mA yAntaM pahalavata drakSyAmi padAni badAti / haraye tiryag ahameva paraM priyaH sambarANi karoti // 5 // prati-he sakhi ! mere prItama ko jAne do, jAte hue kA pallA mata pakar3o, maiM dekhUgI ki vaha kitane paga jAtA hai ? usa ke hRdaya meM to maiM hI chipI huI hai, aisI sthiti meM vaha jA hI nahIM sakatA, vaha merA priya kevala jAne kA prADambara karatA hai| yahAM para eva' isa pada ko 'ji' yaha mAdeza kiyA gayA hai| dAnIm ke sthAna meM kie gae 'embAha' prAdeza kA udAharaNa---- hari natitaH prAGgaNe, vismaye pAtitaH lokaH / javAnI rASA-payodharayo, mad bhAti taba bhavatu // 2 // EMALE
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . .. .. . .. . . . . . .. .. .. ..... *prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdA arthAt-prAGgaNa [mAMgana] meM hari ko nacAyA gayA hai, aura saba logoM ko vismaya meM DAla diyA gayA hai,aba rAdhA ke payodharoM ko jo acchA lagatA hai,vaha ho / bhAva yaha hai ki pAtAla ke rAjA bali ke bar3hate hue prabhAva ko rokane ke lie viSNu bhagavAna ko bAmana avatAra dhAraNa karanA pdd'aa| eka pA~va se tIna loka ko prAvRta kara lene ke kAraNa samasta saMsAra prAzcaryacakita raha gayA / bhagavAna ko vAmana rUpa meM dekhakara rAdhA ke mana meM kAmavAsanA aMgaDAie lene lgiiN| yahIM para izAnIm' isa avyaya pada ke sthAna meM 'embahi' yaha mAdeza kiyA gayA hai| pratyuta isa adhyayapada ke sthAna meM kie gae 'bali' isa pAdeza kA udAharaNa-- sarpalAvaNyA gaurI navA kApi vissynthiH| bhaTaH pratyuta samriyate yasya na lagati kaNThe / / 3 / / .... arthAta--sarva prakAra ke lAvaNya se yukta gaurI [gaura varNa vAlI nAyikA koI navIna hI viSapranthi viSa kI gola] hai, kyoMki jisa yoddhA ke kaNTha meM yaha nahIM lagI, vaha yoddhA bhI mArA jA rahA hai| taba jisa ke kaNTha kA yaha sparza karatI hai, usakI maraNadazA kA to kahanA hI kyA hai ? yahAM para--'pratyuta' ke sthAna pascalija yaha Adeza kiyA gayA hai| itaH ke sthAna meM kie esahe kA uvAharaNa-itaH meghAH pibanti jalam - ettahe meha pizasti jalu [idhara medha pAnI po rahe haiM] yahAM para itaH isa avyayapada ke sthAna meM 'esahe' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 1062-apabhraMza bhASA meM 1-viSaraNa, 2-ukta aura 3-varlsa ina tIna zabdoM ke sthAna meM kramaza:1-dhuna, 2-yutsa aura 3----visaca ye tIna Adeza hote haiM / viSaNa ke sthAna meM kie gae tula isa prAdeza kA udAharaNa isa prakAra hai| jaise mayA zaktaM zvaM dhurA para, galiSabhaH viguptAni / svayA vinA pavala ! nArohati bharaH evameva viSaNNaH kim ?||shaa arthAt-maiMne tujhe kahA hai ki tu dhurA ko dhAraNa kara, galivRSabhoM [zakti ke cora bailoM] ke dvArA hama viDambita ho cuke hai / he dhavala [zveta] vRSabha! tere binA yaha bhAra nahIM uThAyA jA sakegA, prataH aba tU vyartha hI viSaNNa [viSAdayukta] kyoM ho rahA hai ? yahAM para "viSapaNa' zabda ke sthAna meM 'culla' yaha mAdeza kiyA gayA hai| 'ukta ke sthAna meM kie gae 'dhutta' prAdeza kA udAharaNa-mayA :sammAI cuta [maiMne kahA hai yahAM 'ukta' ke sthAna meM "dhusa' yaha Adeza kiyA gayA hai| 'varma' ke sthAna meM kiye gae viccha' isa mAdeza kA uvAharaNa ---yena mano varmati na bhAti meM maNu vicci na mAi [kyoMki mana mArga meM samAtA nahIM hai| yahAM para 'ghama' ke sthAna meM vicca yaha Adeza kiyA gayA hai| 1093-apabhraMza-bhASA meM zIdhra prAdi zabdoM ke sthAna meM vahilsa prAdeza Adi hote haiN| 1-zIghra ke sthAna meM kie gae 'vahilla' Adeza kA udAharaNa- . eka kadA ha! prapi mAyAsi, anyata zIghra yaasi| mayA mitra ! pramAriNataH, svayA pAhAH khalaH nahi // 1 // arthAta he mitra ! pahile to tU kabhI pAlA hI nahIM hai, yadi prAtA bhI hai to zIghra hI calA jAtA hai, mujhe yaha pramANita ho gayA hai ki tere jaMsA duSTa koI nahIM hai| yahAM para 'zIna' ke sthAna meM bahirUla' yaha Adeza kiyA gayA hai| 2-kalaha ke sthAna meM kie gae 'ghaGghala' Adeza kA udAharaNa yathA supuruSAH layA kalahAH, yathA nadyaH tathA balanAni / / pathA parvatA tathA koTarANi, huNya / zibase kim // 2 //
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI- TIkAdvayopetam 331 arthAt- jaise satpuruSa vaise kalaha / zrarthAt satpuruSoM ke sAtha kleza lage hue haiN| jaise- nadiyAM, vaise valana mor3a tor3a | arthAt nadiyoM meM bahuta mor3a-tor3a hote haiN| jaise parvata base koTara / arthAt parvatoM meM koTara he bahuta hote haiN| ataH he hRdaya ! tu khinna kyoM ho rahA hai ? yahAM para "kalaha" ke sthAna '' yaha Adeza kiyA gayA hai| 3-aspRzya-saMsarga isa zabda ke sthAna meM kie gae 'vihAna' isa prAdeza kA udAharaNa isa prakAra hai ye muktyA ratnanidhi AtmAnaM tade kSipanti / deferrinrgAH paraM kurakurvANAH bhramati || 3 || arthAt jo zaGkhalAkara samudra ko chor3akara apane Apa ko taTa para pheMka dete haiM, una zaGkhoM ko aspRzya-saMsarga [ jina kA saMsarga sahabAsa aspRzya hai, karane yogya nahIM hai, aise prathamajana ] bajAte hue bhramaNa karate rahate haiM / arthAt samudra ko chor3akara zaGkha nIcajanoM ke saMsarga se nIca ho jAte haiN| yahAM para-- 'aspRzya-saMsarga' isa zabda ke sthAna meM 'vidyAla' yaha Adeza kiyA gayA hai / 4--bhaya isa zabda sthAna meM kie gae ka isa Adeza kA udAharaNa vi: (fert: ) ajitaM khAda mUDha !, saMcinu mA ekamapi mmam / kimapi bhayaM tat patati yena samApyate janma // 4 // arthAda- he mUDha ! bahuta dinoM se jo ghana upArjita kiyA gayA hai, usakA upabhoga kara, usameM se eka bhI dramma [ prAcIna sikkA yA nApa taulavizeSa ] kA saMgraha mata kara, kyoMki koI usa taraha kA bhaya (bImArI, roga yA Dara ) grA jAyegA ki jisa se yaha jIvana hI samApta ho jAyegA | yahAM para bhaya ke sthAna meM prakka yaha prAdeza kiyA gayA hai| 5-mAtmIya zabda ke sthAna meM vihita appana isa pradeza kA udAharaNa-sphoTayataH yo hRdayamAtmIyam phoDensi je hithaDajaM zrappaNaDaM (jo donoM apane hRdaya ko phor3a DAlate haiM) yahAM para AtmIya isa zabda ke sthAna meM appaNa yaha Adeza kiyA gayA hai / 6dRSTi isa zabda ke sthAna meM kie gae meM hi isa Adeza kA udAharaNa ekamekaM reaf sea hathi suSThu sarvAvareNa / tato'pi dRSTi: yasmin kasmin api rAdhA // kaH zaknoti saMvArISu dRDhanayane mehena paryaste ||5|| arthAta- hari [kRSNa ] yadyapi pratyeka ko bar3e Adara ke sAtha dekhate haiM, tathApi jana kI dRSTi vahIM para par3atI hai, jahAM ki rAdhA hotI hai| sneha se paripUrNa netroM ko bhalA kauna niyaMtrita kara sakatA hai ? arthAt koI nhiiN| yahAM para 'dRSTi' isa zabda ke sthAna meM 'vehi' yaha zrAdeza kiyA gayA hai / 7gaDha [atizaya, vRddha] ke sthAna meM triti 'niccaTTa' isa prAdeza kA udAharaNa fara kasya sthiratvam ?, yauvane kasya garthaH ? saH lekhaH prasthApyate yaH lagati gADham ||6|| arthAt vibhava dhana kisa kA sthira hai ? arthAt kisI kA nahIM, aura yauvana para kauna garva [mAna] kara sakatA hai ? arthAt koI nahIM / yaha vastusthiti hai, tathApi usa vyakti ne yovana aura vaibhava kA abhimAna sUcaka jo lekha bhejA hai vaha gADha [ zratizayokti pUrNa ] pratIta hotA hai| yahAM para - 'gAva' isa zabda ke sthAna meM 'niccaTTa' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 'sAdhAraNa' isa zabda ke sthAna meM kie gae 'sala' isa pradeza kA udAharaNa-
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ -332 prAkRta-vyAkaraNam I kutra zazadharaH kutra makaravaraH kutra bahiNaH ? kutra meghaH ? dUrasthitAnAmapi sajjanAnAM bhavati basAdhAraNaH snehaH ||7|| arthAt---kahAM to zarAba candramA aura kahAM makaradhara samudra ? kahA~ bahiNa- mora aura kahAM megha - bAdala ? tathApi ina meM adbhuta pyAra pAyA jAtA hai| vastutaH dUra sthita hone para bhI sajjanoM kA sneha sAdhAraNa [ jo sAdhAraNa na ho ] ho hotA hai| yahAM para sAdhAraNa zabda ke sthAna meM 'saGkala' yaha Adeza kiyA gayA hai| &-kautuka [kutUhala, utsava, harSa, Amoda-pramoda, haMsI majAka ] isa zabda ke sthAna meM kie gae 'koDa' isa Adeza kA udAharaNa--- restart tarubarANAM kautukena kSipati hastam / manaH punaH ekasyAM sahalazyAM, yadi pRcchaya paramArtham ||8|| caturthapAdA arthAt kuJjara] [ hAthI ] anya vRkSoM para bhI bar3e kautuka - harSa ke sAtha sUNDa ko pheMkatA hai, bisAtA hai, parantu yadi saca pUcho to usakA mana to kevala sallaki [vRkSa-vizeSa, jo hAthI ko atya Sika priya hotA hai ] meM hI rahatA / yahAM para 'koka' isa zabda ke sthAna meM 'koDa' yaha zrAdeza kiyA gayA hai / 10 -- krIDA [ khela ] ke sthAna meM vihita 'beDa' isa Adeza kA udAharaNakrIDA kRtA asmAbhiH, nizcayaM ki prakayayata ? www anuraktAH bhavataH asmAn mA tyaja svAmin // // maryAdra(- hama ne to kevala krIDA [ upahAsa ] kI thI, Apa ise nizcaya kyoM mAna rahe haiM ? hama to prapa ke [sneho ] evaM bhakta [bhakti rakhane vAle ] vyakti haiM / isalie he svAmin ! hama snehI mora bhakta janoM ko mana chodd'o| yahAM para 'koDA' zabda ke sthAna meM 'kheDa' yaha prAdeza kiyA gayA hai / 11 ramya (sundara) ke sthAna meM kie gae 'raba' isa Adeza kA udAharaNa-saribhiH na sarobhiH na, sarovareH nA'pi udyAna dharmaH / P dezar: ramyA: bhavanti mUDha, nivasadbhiH sujanaH ||10|| arthAta he mUrkha ! nadiyoM se, saroM [jalaprapAtoM-jala ke bharaNoM se, sarovaroM [jhIloM] se, udyAnoM se tathA vanoM se deza ramaNIka nahIM hote kintu vahAM rahane vAle sujanoM [zreSTha puruSoM] se hI ve ramaNIka bana sakate haiN| yahAM para 'ramya' zabda ke sthAna meM 'raNa' yaha Adeza kiyA gayA hai / 12ata [ pUrva ] isa zabda ke sthAna meM vihita 'Takkara' isa grAdeza kA javAhararaNa--- jhUThA upAlaMbha mata de] / 14 - " pRthaka pRthaka * 'hRvaya ! tvayA etat kathitaM mama apataH zatavAram / sphuTiSyAmi priye pravasati ahaM bhaNDa! adbhutasAra ! ||11|| arthAt he hRdaya rUpa bhaNDa ! tU mere Age sau bAra kaha cukA hai ki priya ke pravAsa karate hI maiM phUTa jAUMgA, ana: he adbhutasAra [adbhukta-vilakSaNa sAra [zakti yA pariNAma ] vAlA ] bhaNDa ! akSa tU phUTa jA bhAva yaha hai ki he hRdayabhaNDa ! tU mahAna kaThora hai, jo priyatama ke pradeza cale jAne para bhI phUTa nahIM paayaa| yahAM para 'adbhuta' isa zabda ke sthAna meM 'Takkara' yaha zrAdeza kiyA gayA hai| 13 -- "he sakhi !" ina padoM ke sthAna meM kie gae 'helli !' isa pradeza kA udAharaNa- sakhi ] mA upAlambhasya alokam helli ! ma ha bAlu [he sakhi ina padoM ke sthAna meM 'helli !' yaha prAdeza kiyA gayA meM kie jAne vAle 'jujua' isa Adeza kA udAharaNa ! yahAM para 'he sakhi !' ina padoM ke sthAna
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * maMskRta-hindo-TIkAdvayopetam 333 ekA kuTo paJcabhiH ddhA, teSAM pacAnAmapi pRthaka-pRthaka buddhiH| bhagini ! tad gRhaM kathaya, kathaM nandatu patra kuTumbamAtmAnandhakam // 12 // aryAta-kuTiyA eka hai, kintu pAMcoM ne use roka rakhA hai, phira ina pAMcoM kI buddhi bhI pRthakpRthak (alaga-alaga) hai| he bahina ! tU hI batalA, usa ghara kI vRddhi kaise ho sakatI hai, jisa meM rahane vAlA kuTumba svacchanda ho, svecchAcArI ho ? bhAva yaha hai ki ekatA ko hI Rddhi, vRddhi aura samvRddhi kA mUla srota samajhanA caahie| yahAM para 'pRthaka-pRthak ina padoM ke sthAna meM 'junaM jujha' yaha prAdeza kiyA gayA hai / saMskRta-zabdArtha-kaustubha nAmaka koSa meM adbhutasAra zabda ke adbhuta rAla, sarjarasa yakSadhUpa ye artha likhe haiM / prastuta meM isa zabda kA "jisa kA sAra [zakti yA pariNAma] padbhuta ho, prAzcarya janaka ho" yahI artha pratIta hotA hai| 15-mUha (mUrkha) zabda ke sthAna meM kie gae 'nAlija aura baDha ina do AdezoM ke bAharaNa isa prakAra haiM yaH pumaH manasyeva vyAkUlImUtA cintayati vavAti na amma ma rUpakam / rati-vaza-bhramaNa-zIlA karAgrollAlitaM gRhe eva kunta guNayati sa mahaH / / 13 // arthAta-jo rupayA mora dramma [paisA] dAna to nahIM karatA hai, kintu vyAkula ho kara mana meM hI cintana karatA rahatA hai, tathA jo rati [kAma-krIDA, harSa, anurAga] vaza bhramaNazIla hai, arthAt amoda-pramoda ke lie sadA bhramaNa karatA rahatA hai aura ghara meM hI kunta [bhAle] ko hAtha meM uchAlatA rahatA hai,vaha puruSa mUrkha hotA hai / athavA mUrkha ke cAra lakSaNa hote haiN| jaise-1-jo hRdaya meM vyAkulatA rakhakara socatA rahatA hai / 2-jo dhana kamA kara mAlika ko nahIM sauMpatA hai, svayaM hI rakha letA hai| 3-dhanArjana [dhana karane meM azakta hone para bhI kAma-vAsanA ke adhIna ho idhara-udhara bhramaNa karatA hai| aura 4-ghara meM hI bhAle ko uchAla-uchAla kara apane ko vIra samajhatA hai| yahAM para 'mata' zabda ke sthAna meM nAliba' yaha Adeza kiyA gayA hai| 'ma' ke sthAna meM vihita 'baDha' isa mAdeza kA udAharaNavivasaH ajitam khAda mata ! dive hi viDhattau~ khAhi vaDha ! [he mUha ! dinoM se kamAe ko khA, sevana kara] yahAM para muDha ko 'vaDha' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 16-mava ke sthAna meM kRta 'navakha' isa prAdeza kA udAharaNa-navA kApi viSadhiH -navakhI ka vi visa-gaNThi [yaha koI naI viSa kI gA~Tha hai] yahAM para 'ma' ko 'navakha' yaha pAdeza kiyA gayA hai| 17-pravaskanda [prAkramaNa, Upara se nIce utarane kI kriyA, chAvanI] isa zabda ke sthAna meM kie gae 'bajayaH' isa prAdeza kA udAharaNa palAyA khalamA locanAmyA the zvayA dRSTA bAle / / teSu makaradhvajAvaskandaH patati apUre kAle // 14!! arthAt-he bAle ! caJcala aura vakra nayanoM dvArA tU ne jinheM dekha liyA hai una para apUrNakAla meM [samaya se pahale hI] makaradhvaja [kAmadeva kA avaskanda [AkramaNa] ho jAtA hai / yahA~ para 'abaskanda' ke sthAna meM 'baDabaDa' yaha Adeza kiyA gayA hai / 15-yadi [agara] ke sthAna meM kie gae chuDa isa mAdeza kA udAharaNa-yadi rAjate vyavasAyA- chur3a agdha vavasAu [agara vyavasAya-vyApAra sundara cala rahA hai] yahAM para 'yavi' ke sthAna meM 'chuDa' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 19-sambandhI zabda sthAna meM kie gae kera aura taNa ina do prAdezoM ke udAharaNa-- gataH sa kesarI, pibata jalaM, nizcinta hrinnaa!| pasya sambandhinAkAraNa, mukhempaH patamti tRNAni // 15 //
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH arthAta - jisa kI huGkAra [garajanA ] ke kAraNa mukha se tinake gira jAte haiM, vaha kesarI siMha calA gayA hai| ata: hai hiraNo ! aba tuma saba nizcinta ho kara pAnI piimro| yahAM para sambandhI ke sthAna meM 'ra' yaha Adeza kiyA gayA hai / sambandhI ke sthAna meM kie gae 'taNa' pradeza kA udAharaNa - aya bhagnA asmAkaM sambasthitaH graha bhaggA bramhahaM taNA [ zrathavA hamAre sambandhI jo mAre gae haiM] yahAM para 'sambandhI' ke sthAna meM 'ta' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 20 - " mA bhayoH (tU mata Dara ) " ina padoM ke sthAna meM kie gae manbhIsA isa strIliGgIya pradeza kA udAharaNa svasthA'vasthAnAmAlaya sarvo'pi lokaH karoti / prAtanAM mA bhaiSIH yaH sajjanaH sa dadAti ||16|| 334 arthAta- svastha [ roga rahita] avasthA vAloM ke sAtha sabhI loga vArtAlApa karate haiM, parantu duHkhiyoM ko "bhaya mata kara" aisA vahI kahatA hai, jo sajjana hotA hai / bhAva yaha hai duHkhI aura nirdhana vyaktiyoM ko vizeSarUpa se sammAna denA caahie| yahAM para 'mA bhaiSI' ina padoM ke sthAna meM 'mambhIsA' isa zabda kA pradeza kiyA gayA hai / 21- "yad ya dRSTaM tad tad" ina padoM ke sthAna meM kie gae 'AiDiyA' isa Adeza kA udAharaNa isa prakAra hai yadi rAjyase yakSa yad dRSTaM tasmin tasmin hRdaya ! mugdhasvabhAva ! | hega dhanaH sahiSyate Tica tApaH // 173 [jisa kA bholA svabhAva ho ] hRdaya ! yadi tU pratyeka dRSTa padArtha meM anurAga karegA to dhana [ hathoDe ] dvArA tor3e jAne vAle lohe ke samAna tujhe tApa [ santApa ] kaSTa sahana karanA paDegA | yahA~ para "yad yad dRSTaM tad tad" ina padoM ke sthAna meM "jAiTi" isa zabda kA wide for gayA hai| loka meM paThita " yaha dRSTaM tasmin tasmin " ina padoM meM 'tasmin tasmin ' ye tad zabda ke hI saptamyanta rUpa de rakhe haiM / 1064 - apabhraMza bhASA meM haharu Adi pada zabda ke anukaraNa' isa artha meM tathA 'chugdha' prAdi zabda beSTA ke anukaraNa meM yathAsaMkhya [kramaza: ] prayukta karane caahieN| jaise-- mayA jJAtaM makSyAmi ahaM prema have haru iti ( zambaM kRtvA) 1 kevalamacintitA saMpati vipraya-nau: bhaviti // 1 // arthAt-- maiMne samajhA thA ki premahRda [ prema ke tAlAba ] meM gRha yaha zabda karake nimajjita [jalamagna ] ho jAUMgA, kintu akasmAt aura zIghra hI vipriyannAvA [viyoga kI naukA ] samprApta ho gii| prarthAt zIghra hI paraspara viyoga ho gyaa| yahAM para zabda ke anukaraNa meM 'huharu' yaha prayoga kiyA gayA hai| prastuta sUtra meM paThita mAdi zabda ke grahaNa se zabdAnukaraNa meM prayukta kie jAne vAle kasarakka Adi anya zabdoM kA bhI AzrayaNa kiyA jA sakatA hai| jaise khAte na tu 'kasarakka' (iti zabda kRtvA), pokte na tu ghuNTa (iti zabvaM kRtvA) 1 evamevaM wafa sukhAzA priyeNa duSTena nayanAmyAm ||2|| arthAt prapane priya nAyaka ko nihArane se vihvala huI kisI nAyikA ke bhAvAveza kA varNana karatA huA kavi kahatA hai ki nayanoM se priya ko dekha lene para nAyikA ke hRdaya meM sukha kI prAzA itanI adhika aeNDAiyA~ lene lagI ki vaha anya saba kucha bhUla baitthii| adhika kyA, bhojana ko cabAte samaya kara yaha jo svAbhAvika dhvani hotI hai, vaha dhvani bhI nikalanI banda ho gaI, tathA jalapAna
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 caturthapAdaH saMskRta-hindI-TokAiyopetam karate samaya ghU~Ta bharane kI jo ghuSTa yaha AvAja bhAyA karatA hai, vaha bhI samApta ho gaI / aarsfpa nAtha: mameva gRhe siddhArthAna bambate / arata fure: gavAkSeSu markaTaceSTAM dadAti // 33 // arthAt - abhI to merA nAtha ghara meM hI siddhArtha ( devavizeSa) ko vandana kara rahA hai, tathApi face-fant gavAkSa ( jharokhe) meM markaTa veSTA ( vAnara kA hAvabhAva ) kara rahA hai / arthAt patideva ke videza jAne se pUrva hI unakA viraha mujhe paripIDita banA rahA hai| yahAM para ceSTA ke anukaraNa meM zabda kA prayoga kiyA gayA hai| sUtra meM paThita yAdi zabda se ceSTA ke anukaraNa meM anya zabdoM kA bhI grahaNa kiyA jAtA hai / jaise zirasi jarA-khaNDa lomapuTI gale maNikA na vizatiH / tato'pi poSThAH kAritAH, mugdhayA utthAnopavezanam ||4|| arthAt -- usa mugdhA sundarI ke sira para jarA khaDita ( bahuta purAnI, phaTI huI), lomapuTI (loI) hai bhIra gale meM bIsa manake bhI nahIM hai / zrarthAt usa ne koI hAra bhI nahIM pahana rakhA hai, sathApa apane svAbhAvika saundarya ke kAraNa vaha goSTha (gozAlA ) meM sthita vyaktiyoM ko utyAnopavezana (uThanA, baiThanA ) karavA rahI hai, unheM sacavA rahI haiN| yahAM para uThane baiThane kI ceSTA ke anukaraNa meM 'uTTabaIsa' isa zabda kA prayoga kiyA gayA hai| atha lipnAta - zabda-vidhiH 1065 - ghaimAdayo'narthakAH / 8 / 4 / 424 / prapatra se ghaimityAdayo nipAtAH ma prayujyante / ammafDa ! pacchAyAvaDA piu kalahiu vivAli / at farit buddhast hoi viNAsahoM kAli // 1 // AdigrahaNAt khAI ityAcayaH / 335 1066 - tAdoM kehi tehi-resi-resi-taNeNAH / 8 / 4 / 425 | apabhraMze tAdaya dyotye kehi, tehi, resi, resi, tA ityete paMca nipAtAH prayoktavyAH / DhollA ! eha parihAsaDI as ! saNa kavaNahi~ desi ? | hau bhijja ta kehiM pizra ! tu puNu annahi resi // 1 // evaM tehi resimAdAhAryo / vaDattaNahoM tA (366, 4) 1 atha miAnazabda vidhiH nipAta-zabdasya yadarthasambandhi-cintanamapekSitaM vartate tat 626 sUtre vihitamasti / patra -bhASAyAM nipAta-zabdAnAM yatsvarUpaM svIkriyate tannirUpyate / 1015 - ghaddamityAdayaH / ghaI, khAI ityAdayo'narthakAH, na vidyate'rtho yastha, so'narthakaH, tadevAkaH te nipAta-zabdAH prapabhraMzabhASAyAM prayujyante / yathA 488 sUtreNa pAdapUtoM ne sa ityAdayaH prayante evamevApabhraMza bhASAyAmapi prastutena [ 1095] sUtreNa - ityAdayo'nyaH
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ *prAkRta-dhyAkaraNam * caturthapAda: vividhAH zabdAH pryujynte| yathA amba ! pazcAsApaH priyaH kalahApitaH vikaale| [paI) viparItA buddhiH bhavati vinAzasya kAle // 1 // bhAvArtha:-vivAdA'nantaraM kAcid mugdhA duHkhAnubhUti vyasjayati / hai amba ! adya vikAle, vigataH kAlaH, tasmin-asamaye priyaH kAntaH kasahAyita:-klezaM prAritaH, tena saha kalaho jAtaH / iti mahAn me pazcAtApa:-duHkhaM vartate / satyumuktam-vinAzasya kAle dhuddhiH viparItA-pratiktalA, lAbhAlAbhajJAna-vikalA bhavatIti bhaavH| ghaI ayaM zabdo'tra nirarthako bodhyaH / amba !! ambA+si / 350 sU0 bakArasya lope, 360 sU0 makArasya dvisve, 1100 sU0 DaDa(praDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdIpe,abhIne pareNa saMyojye,1102 sU0 DI-(I)-pratyaye,diti pare'ntyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1001 sU0 IkArasya ikAre, 1015 sU0 selapi ammahi ! iti bhavati / pazcAtApaH / pazcAttApa+si / ityatra 292 sU0 zcasya chakAre, 360 sU0 chakAradvitve, 361 sa0 pUrvachakArasya cakAre,348 sU0 saMyukta-takAralope,177 sU0 takAraloye,180 sa0 yakArazrutI,231 sU0 pakArastha vakAre, 1100 sU0 DaDa-kATa pratyaye, dili parasparamAdejoMge, gajamole pareNa saMyojye, 2001 sU0 akArasya prakAre, 1015 sU0 serlope pacchAyAvA iti bhavati / priyA-piu, prakriyA 1014 sUtrasya dvitIyazloke jnyeyaa| kalahAyitaH / klhaayit+si| 1000 sa0 prAkArasya ikAre, ikArasya ca prakAre,177 sa0 yakArasya takArasya ca lope,1002 sa0 antyasya prakAra sa. selope kahi iti bhavati / vikAle / vikAla+hi / 177 sU0 kakAraloye, 1005 sU0 DinA prakArastha ikAre viAli iti bhavati / dhimAsi ityasyAnantaraM pAdapUrtyarthakaH ghaI ityanayaMkaH zabdaH prayujyate / viparItA / viparItA+si / apabhraMze viparItArthe 1093 sU0 vivarIrI-zabdaH prayujyate,1015 sa0 sope viparIrI iti bhavati / buddhiH| buddhi+si / 1100 sU0 DaDa-(aDa)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelopa, ajhIne pareNa saMyojye,1102 sa0 DI-(I)-pratyaye,Diti pare'ntyasvarAderlope,prajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 selope buddhage iti bhavati / bhavati hoi, prakriyA 731 sUtre sheyaa| vinAzasya / vinAza+is / 228 sU0 nakArasya NakAre, 260 sUtreNa zakArasya sakAre, 1009 sU0 saH sthAne ho ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNalAghave viraNAsahI iti bhavati / kAle / kAla+Di / 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre kAli iti bhavati / ghaI ityatra prastutusUtrasya pravRttirjAtA / prAdigrahaNAt / 1015 sUtrAdipadasya grahaNAt mA ityAdInAmapyanartha kapadAnAM grahaNa karaNIyamati bhaavH| 1096-tAva khotye| tasmai idaM tadartham tasya bhAvaH,tAdathyam,tasmin dyotye-prakaTite ityarthaH / mAyaka ! eSaH parihAsA, yi ! bhaNa kasmin deshe| ahaMkSIye taba kRte, priya ! tvaM punaranyasyAH kRte ||shaa bhAvArtha:-anyAsaktaM nAyakaM prati nAyikopAlambhamukhena pratikti-pradhi nAyaka ! eSaH parihAsa:-upahAsaH, kasmin deze vartate ? athavA prayi nAyaka ! eSA paribhASA-rItiH kasmin deze vartate ? iti bhaNa-kathaya / he priya ! tava kRlehaM kSIye--kSINA bhavAmi / tvaM punaH pranyasyAH kasyAzcidanyAyA: premikAyAH kRte kSINo bhavasi / nocitamidamiti bhaavH| nAyaka! / nAyaka+si / apabhraMze nAyakArthe Dholla-zabdA prayujyate, 1001 sU0 akArasya mAkAre, 1015sU0 selope DollA! iti bhavati / essH| etad+si / vizeSaNaviSyayoH samAnaliGga
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: saMskRta-hindI-TokA-yopetam 337 nearer parihAsazabdasya vizeSaNatvAt zabdaH eva vArale. 1033 sU0 etadaH sthAne eha ityAdeze 1015 sU0 selope eha iti bhavati / parihAsaH / parihAsa+si / ityatra 1100 sU0 Da - (zraDa) - pratyaye, Diti pare'ntyastraggadeloMpe, prajjhIne pareNa saMyojye, 1116 sU0 strIke, 11020 DI- (t)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdeloMpe, majjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 sela parihAsahI iti bhavati / paribhASA iticchAyAyAntu 187 sU0 bhakArasya hakAre, 260 sU0 SakArasya sakAre, 1100 sU0 as-(zraDa) - pratyaye, pUrvavadeva parihAsahI iti bhavati ayi zravyayapadamidam 177 sU0 sakAralope a iti bhavati / bhaNa- [ aN ] - zrAtuH bhagane / bhaN + hi / 910 sU0 pakArAme, 662 sU0 hi ityasya su ityAdeze, 664 sU0 solu ki bhaNa iti bhavati / kasmin / kim + Gi / ityatra 1038 sU0 kima: sthAne kavaNa ityAdeze, 1028 sU0 Gi ityasya hi ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNa-nAghave kavahiM iti bha vati / deze / deza + Gi / 260 sU0 zakArasya sakAre 1005 sU0 GinA saha akArasya ikAre besi iti bhavati / aham ityasya padasya prakriyA 1009 sUtre jJeyA / kSIye / kSighAtuH kssye| kSi+miv 1 274 sU0 kSasya sthAne jhakAre, 667 sU0 prakRti-pratyayayormadhye jja ityasya prayoge, 1056 sU0 mitra: sthAne jaM ityAdeze 1082 sU0 uccAraNalAghave ni iti bhavati / bAhulyenA'tra 11 sU0 svarasya lopAbhAvaH / taba tau, prakriyA 1043 sUtre jJeyA / kRte / zravyayapadamidamasti tAdayyadyotakaJca / itya 1096 sU0 tAdarthye dyotye kRte ityasya padasya sthAne kehi ityasya prayoge, 1082 sU0 uccAraNalAghave kehi iti bhavati / priyaH / priya+si / 1069 sU0 rephasya lApe, 177 sU0 yakArasya lope, 1015 suseloM / iti rUpaM bhavati / zvam tu ityasya prakriyA 2039 sUtra zA / punaH puNu itya spa prakriyA 1014 sUtrasya prathamazloke heyA / anyasyAH / manyad+Gas / 349 sU0 kAralA 360 su0 nakAradvitve 11 sU0 dakAralApe, strIvAdAn- grA)-pratyaya, 5 su0 doSa-sandhI, 1021 sU0 saH sthAne he ityAdeze, 1000 sU0 AkArasya prakAre, ekArasya ca ikAre annahi iti bhavati / kRta vyayapadamidaM tadabhyadyotakam, prataeva prastutasUtreNa ityastha padasya sthAna rasi ityasya nipAtasya prayoge resi iti bhavati / kRte kehiM kRte resi ityatra prastutasUtrasya pravRtirjAtA / evaM hi remiti / evameva hi resa ityanayo: nipAtayorapi udAharaNAni kalpanoyAnAti bhAvaH / takheNa ityasya nipAtastrIdAharaNaM pradIyate--gRhasvasya kRte vaDasaNahoM toNa, eSAM padAnAM prakriyA 1037 sUtra jJayA / kR taraNa ityatra prastutasUtrasya pravRttitA / - atha nipAtasambandhI vidhi marw nipAtazabda kI prartha- vicAraNA 926 ve sUtra meM kI jA cukI hai| apabhraMzabhASA meM nipAtoM ko lekara jo vidhi-vidhAna hotA hai, aba sUtrakAra usakA nirUpaNa kara rahe haiM1095-apabhraMza bhASA meM anarthaka [athahIna ] ghaI Adi nipAtoM kA prayoga kiyA jAtA amba ! paerrare, priyaH kalahAbitaH vikAle / hai| jaise [I] viparItA buddhiH bhavati, vinAzasya kAle // 1 // prarthAt he amba ! [ he mAtaH !] mujhe pazcAtApa hai, hArdika duHkha hai ki maiMne trikAla samasyAkAla ke samaya prItama se kalaha kara liyaa| yaha satya hI hai ki vinAza-kAla meM buddhi viparIta ho jAtI hai| yahAM para viparItAvivarIrI (ulaTI) isa zabda se pUrva ghaI isa prarthahota nipAta kA prayoga kiyA gayA hai| arthAt baI isa pada kA apanA koI artha nahIM hai, tathApi isakA prayoga kara liyA
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 prAkRta vyAkaraNam caturthapAdaH jAtA hai| sUtra meM pati Adi pada ke grahaNa se khAI Adi nirarthaka nipAtoM kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| 1066 - apabhraMza bhASA meM yadi tAdarthya ( usake lie) zrartha dyotya (vyakta) ho to 1 - kehi 2 sehi, 3-resi, 4 ra 5 - to ina pAMca nipAtoM kA prayoga kiyA jAtA hai / jaisenAyaka ! eSaH parihAsaH, ayi ! bhaNa kasmin deze ? | ahaM zrI lava kRte for !, svaM punaH anyasyAH kRte // 1 // - arthAt he nAyaka ! mujhe batalA, yaha parihAsa [majAka] kisa deza meM hotA hai ? priya ! meM to tere lie kSINa ho rahI hUM aura tU kisI dUsarI premikA ke lie mara rahA hai| yahAM para paThita taba kRteta ke haiM, ina padoM meM 'te' yaha pada tAdarthya kA dyotaka hai, ataH isake sthAna para 'kehi' isa nipAta kA prayoga kiyA gayA hai / vRttikAra pharamAte haiM ki isI prakAra 'si' aura 'resi' ina donoM nivAloM ke udAharaNa bhI jAna lene caahieN| 'toraNa' isa nipAta kA udAharaNa isa prakAra hai - bRhasvasya kRte: batta ho to [ mahattva ke lie ] yahAM para paThita 'kRte' yaha pada tAdaya kA ghotaka hai, ataH isa ke sthAna meM bhI 'to' isa nipAta kA prayoga kara diyA gayA hai / atha pratyaya-vidhiH 1067 - punathinaH svArthI DuH | 8 | 4 | 426 | apabhraMze punavinA ityetAbhyAM paraH svA'rthe du-pratyayo bhavati / sumarijjai taM vallahau~, jaM bIsarai maNAu~ / bahiM puNu sumaraNa jA, gaja taho nehaho kaI nAuM ? // 1 // viraSu juj navalAI (3864) / 1068 - pravazyamI DaeNDau / 8 / 4 / 427 | prapatra ze'vazyamaH [ sthAne] svAyeM deM, Da pratyetI pratyayo bhavataH / jibhindiu nAyagu vasi karahu jasu pravinnaI grannaI / mUli viNags tu biNihe prathase *sukkaI paNNaI // 1 // sana suprasuiha [ 376.4] / 1066 - ekazaso Di: / 6 / 4 / 428 | apabhraMze ekazarazabdAtsvArthe virbhavati / sola- kalaMkigrahaM bejjahiM pacchittAI / rasfe jo puNu khaNDa zraNuvigrahu, tasu pacchite kA ? // 1 // 1100 -- DaDa-DullAH svA'dhika ka luk ca / 6 / 4 / 426 / paze nAmnaH parataH svArthI, DaDa, Dulla ityete zrayaH pratyayA bhavanti tatsaMniyoge svArthe ka-pratyayasya lopazca / virahAnala jAla - karAli pahiu panthi jaM viTuu / ife of parigrahaM so ji vizra agiu // 1 // pAThA samudralabhyate /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * DDa / mahu kantahoM be dosaDA / / 376 4] Dulla / ekka kuDullI paJcahi~ ruddhI [422.4] / 1101-yogajAzcaSAm / 8 / 4 / 430 / apabhraze aDaDa-DullAnAM yogabhedebhyo ye jAyante DaDama ityAdayaH pratyayAste'pi svA'rthe prAyo bhavanti / ddngm| phoDenti je hinaDauM appaNa [350.4] atra kisa gaya0 [ 1.666] pAvinA gaju / hullama: vUDallA cunnIhoi sai [395.4] hunlaDaDa sAmi-pasAu salajju piu, sImA saMghihi vaasu| pekkhivi bAhu-balullaDA, dhaNa mellai nIsAsu / // atrA'mi "syA''do dopahrasvI" [330,4] iti dIrghaH / evaM bAhu-balullAu / patra trayANAM yogH| 1102-striyAM tabantADDIH / 8 / 4 / 431 / apabhraze striyAM vartamAnebhyaH prAktanasUtradvayokta-pratyayAnvebhyo DI-pratyayo bhavati / pahiA ! viThThI goraDI ?, diTThI mAgu nimanta / aMsasAse hi kaJca prA tituvvANaM karanta // 1 // ekka kuDullI paJcahi~ raddhI [422.4] / . 1103-pAntAntADDAH / 8 / 4 / 432 / apabhraze striyAM vartamAnAdapratyayAnta-pratyayAntAt DA-pratyayo bhavati / apavAda: / / pira prAiu suna vatsaDI jhuNi kaNNaDa pitt| tahoM virahahA~ nAsantaaho dhUlaDiyA vi na diTTha // 1 // 1104-asyede / 8 / 4 / 433 / apabhraze striyAM vartamAnasya nAmno yo'kArastasya prAkAre pratyaye pare ikAro bhavati / dhUlaDiprA vi na diTTa / [432.4] striyAmityeva / jhaNi kaNNaDai paTTa [432.4] / 1105-yuSmadAderIyastha ddaarH|8|4| 434 / apabhraze yuSmadAdibhyaH parasya Iyapratyayasya DAra ityAdezo bhavati / saMdeseM kAI tuhAreNa, jaM saGgahoM na milijjai / suiNantari pieM pANieNa pitra ! pinAsa ki chinmaai||1|| vikkhi amhArA kantu [345.4], bahiNi ! mahArA kantu / [351.4] / . 1906-pratottataH / 8 / 4 / 435 / apabhraze idaM-kiyattadetadbhyaH parasya pratI pratyayasya Dettula ityAdezo bhavati / ettulo| kettulo| jettulI / tetulii| ettulo| -
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam caturthapAdaH 1107-asya utthe|8|4|436|| apabhraze sarvAdaH saptamyantAtparasya tra-pratyayasya Dettahe [ettahe] ityAdezo bhavati / ettahe tesaheM vAri dhari lacchi visaNThula dhaai| pina-panma? ya goraDI niccala kahiM vi na ThAi // 1 // 1108-sva-taloH ppaNaH / 8 / 4 / 437 / apabhra se tva-talo pratyayapo. paraNa ityAdezo bhavati / bahuppaNu pripaavitrh| [366.4] / prAyo'dhikArAt / vaDasaNahoM taNeNa / [366.4] / 1106-tavyasya ievvaLa evvaLa ekA / 8 / 4 / 438 / apabhraMze tavya-pratyayasya ievvauM, evyaGa, evA ityete traya prAdezA bhavanti / / eu gRNheppiNuna maI jaha priu ugvArijjaha / mahu kariekvau~ ki pi Na vi marievvau~ para dejja // 1 // desuccAuNu sihi-kaDhaNu ghaNa-kuTTaNu jaM loDa / maMjiTue prairasie sambu sahevau~ hoi||2|| soevA para vArimA puSphabaIhi samANu / jagmevA puNu ko dharaha?, jA so beDa pamANu // 3 // 1110-vatva i-iu-ivi-avyH| 8 / 4 / 436 / apabhraze ktvA-pratyayasya i, iu, ivi, avi ityete catvAra prAdezA bhavanti / i-- hisaDA ! jai verina ghaNA, to kimi cddaah| amhAhi ke hatthaDA jaha puNu mAri marAhuM // 1 // dau-gaya-ghaDa bhajjiu janti [ 365.4] idi| rakkhai sA visa-hAriNI bekara cumbiyi jIu / paDivimbina-muMjAlu alu jehiM aDohiu pou // 21 // prvi| bAha vichoDavi jAhi tuhu~ hau tevaM i ko dosu / hipraya-diu jai nIsarahi jANau~ muJja ! sarosu // 3 // 1111-eppyeppiNvevyeviNavaH / 14 / 440 / apabhraze ktvApratyayasya eppi, eppiNu, evi, eviNu ityete catvAra prAdezA bhavanti / jeppi asesu phasAya-alu deppiNu prabhau jayassu / levi mahabdhaya siyu lahahi jhAeviNu tattassu // 1 // pRthagyoga uttarA'rthaH /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ Samolonianiesleesinenesinomenon caturthapAdaH pakSe... * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 341 1112-tuma evamaNANahamahiM ca / 8 / 4 / 441 / apabhraMze tumaH pratyayasya evaM, praNa, aNahaM, ahiM ityete catvAraH, cakArAt eppi, eppiNu, evi, eviNu ityete, evaM cA. aSTAvAdezA bhavanti / devaM dukkara nipraya-dhaNu karaNa na taja pddihaai| embai suhu bhujaNaheM maNu para bhujaNAhiM ma jAI // 1 // jeppi caeppiNu sayala dhara leviNa tava pAlevi / viSu santa titsareNa ko sakkai bhuvaNe di // 2 // 1113-mereppiNveppyoreluMga vA / 8 / 4 / 442 / apabhraze gamerdhAtoH parayoreppiNu, eppi ityAdezayorekArasya lug vA bhavati / gamppiNu vANArasihaM nara, graha ujjeNihi gamppi / muDA parAlI ramA- vizvantaraI ma japi // 1 // gaGga gameppiNu jo mubhAi jo siva-tittha gamepi / kIladi tivasAyAsa-gau so jama-lou jiNepi // 2 // 1114-tRno'NataH / / 4 / 443 / mapanaze tunaH pratyayasya aragama ityAdezo bhavati / "hatthi mAraNau / lou bollaNau, par3aha vajjaNau, suNau bhasaNau / " * atha pratyayAnAM vidhiH* kasyacid dhAtoH, athavA kasyacit prAtipadikazabdasyA'nte yat kimapyakSaramathavA kazcit zabdaH prayujyate tat pratyaya-zabdenA'bhidhIyate / apamraza-bhASAyAM pratyayAnAM yad vidhividhAnaM samupalabhyate, prAcArya devaiH zrI-hemacandraiH tannirUpyate--- 1067 - smayate tad-vallabhaka, pada vismayate manA / yasmin punaH smaraNaM jAtaM, gataM tasya snehasya ki nAma ? // 1 // bhAvArtha:--sAmAnyataH premaviSayaka kathanamidam-sada vallabhaka-priyaM bastu bhavatIti yAvat, yat smaryate, smRtipathe pAnIyate / yad vastu manAk ISA, premazUnyaM bhavati, tad vismayate-smRtipathAt bhrazyate / tasya vastuna eva smaraNaM kriyate, yena saha snehasambandho bhavatIti shessH| yasmin vastuni punaH smaraNaM jAtam, yasya vismRtasya punaH smaraNa kriyate, tata-tatsambandhi prema gatam-vinaSTama, tAdRzasya vismaraNazIlasya prema-vastunaH na kimapi mahattvam / tasya snehasya ki mahattvaM yasya vismaraNamapi jAyate, yastha kadAcidapi vismaraNaM naiva bhavettadeva prema vAstavika jJeyamiti bhAvaH / smaryate / smR dhAtuH cintAyAm / sm+ky+te| 745 sU0 smRdhAtoH sthAne sumara ityAdeze,649 sU0 kyasya sthAne ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, prajjhIne pareNa saMyojye, 628 sU0 te ityasya icAdeze sumariSmada iti bhavati / tad / tad + sitaM, prakriyA 1021 sUtrasya prathamazloke jJeyA / balla
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ *prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAyA bhakam / ballabhaka+si / 187 sU0 bhakArasya hakAre,177 sU0 kaMkAralope,1025 sU0 prakArasya sthAne uM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave, 1015 sU0 serlope ballahaH iti bhavati / ya = jaM, prakriyA 1091 sUtrasya dvitIyazloke sheyaa| vismayate / bipUrvaka: smRdhAtuH vismaraNe / visma+kya+te 1 746 sU0 bismRdhAtoH bImAra ityAdeze,649 sUtre bahulAdhikArAt kyasya prabhAve,628 sU0 te ityasya icAdeze bIsarA iti bhavati / manA-maNA, prakriyA 1069 sUtrasya pache loke jJeyA / 1052 sU0 ucAraNalAghave magAiti bhavati / yasmin- jahi,prakriyA 1057 sUtre jJeyA / punaH avyayapadamidam / 228 satanakArasya NakAre,prastutena 09 mA svArthe ajA-pratyaye. Diti pare'ntyasvarAderloge, ajjhIne pareNa saMyojye puNuH iti bhavati / smaraNas. / smRdhAtuH cintAyAm / smR + lyud-ana ! 745 sU0 smR. prAto sthAne sumara ityAdeze,10 sU0 svarasya lope, majjhIne pareNa saMyojye,228 sU0 nakArasya kAre, sipratyaye,1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sa0 selope sumaraNu iti bhavati / jAtam / jAta+si / 177 sU0 takAralo, 1002 sU0 akArasya ukAre, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makArAanusvAre A iti bhavati / gatam / gata+si / ityatra 174 sU0 takAralope,akArasya ukAre, selope gau iti bhavati / sasya / tada+ Gas 1, 1.180 dakAralope, 1009 sa0 sa: sthAne ho ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNalAghave tahoM iti bhavati / snehasya / sneha+kusa / 348 sa0 sakAralope nahIM badeva nehahoM iti bhavati / kim / avyayapadamidam / 1038 sU0 kimaH syAne kAi~ ityAdeze, 1000 sa0 prAkArasya prakAre kaI iti bhavati / nAma / avyayapadamidam / apabhraze 1093 sU0 mAmArthe bhAI ityavyayasya prayoge, 1082 sUsancAraNAlAghave mAiti bhavati / punara---puNu ityatra prastutasUtraspa pravRtti aataa| binA ityasya padasyodAharaNaM pradIyate / yathA--vinA ghuma na balAmahe-vigu jujmeM na balAhuM, prakriyA 1057 sUtre sheyaa| vinAviNa istra prastutasavasya prbttirjaataa| sAdhanA tvitthm-vinaa| avyayapadamidam / 228 sU0 nakArasya sthAne NakAreM, prastutena [1097] sUtreNa Du-(u)-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope, prAjhone pareNa saMyojya viSNu iti bhavati / 109-. mindriya nAyaka caze, kuruta yasyA'dhImAnyamyAni / mUle vinaSTe sumbiyA, avazyaM zubhakANi parNAni ||3|| bhAvArtha:---ayi mAnavAH ! yUyaM nAyaka-pradhAnaM jihandriyaM jihvA ca tadindriya-jihvendriyamrasanendriyaM vaze kuruta,yasya jivandriyaM vazIkRta bhavati tasyAnyAnondriyANi adhInAni bhavanti / dRSTAntayati-yathA tuminyA, tumbinIti vRkSavizeSasya saMjJA, tasyAH bhUle vinaSTe sati pani-patrANi avazyameva zuSyanti zuSkANi bhavanti, evameva yasya puruSasya eka jihvandriyaM svAvInaM vartate, tasya anyAni. prANAdIni sarvANyapIndriyANi baze sajAyante / nAtra sandehaH krtvyH| jihaniyam / jihandriya+pam / 328 sahasya sthAne bhakkAre, 360 sa0 bhakArasya dvittve, 3.61.sU.pUrvabhakArasya bakAre, 84. sU0 saMyoge pare hrasve, 1069 sU0 rephalore, 177 sU0 yakAralope, 1002 sU0 prakArasya sthAne ukAre,1015 sU0 pramo lope minimanviu iti bhavati / nAyakam / nAyaka +am / 1.067 sU0 kakArasya prakAre, pUrvavadeva akArastha ukAre,amo lope nAyagu iti bhavati / bshe| vr+chi| 260 sU zakArasya sakAre,1905 sU0 DinA saha akArasya ikAre vasi iti bhavati / kuchata / ikaJ (ka)-karaNe / kR+ta 1905 sU0 kArasya para ityAdeze,1055 sU0 ta ityasya sthAne hu ityAdeze karaha iti bhavati / yasya jasu, prakriyA 1041 sUtrasya caturthazloM ke jJeyA / pradhAnAni / adhIna+jas /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI- TIkAdvayopetam 343 370 sU0 nakArasya dvitve, 84 sU0 sayoge pare hrasve, 1024 sU0 jasa: sthAne dU~ ityAdeze abhinna iti bhavati | bAhulyenAtra 187 sU0 dhakArasya hakAroM na jAtaH / abhyAni / zranyad + jas / ityatra 349 sU0 kArasya lope, 360 sU0 nakAradvitve, 11 sU0 dakAralope pradhinnaI-vadeva annaI iti bhavati / zra 1024 sU0 jasa: sthAne I ityAdezo jAtaH / mUle / mUla+Gi / 1005 sU0 GinA saha prakArasya ikAre mUli iti bhavati / vinaSTe / vinaSTa + Gi / 228 sU0 nakArasya NakAre, 305 sU0 Ta ThakAre 360 sU0 prakArasya dvisve 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre 1100 sU0 svArtha pratyaye 1005 sU0 binA saha prakArasya ikAre viSahui iti bhavati / tumbinyAH / tumbinI + Gas | bAhulyena 24 sU0 ma kArasyA'nusvAre 228 sU0 nakArasya zAkAre, 1001 sU0 IkArasya ikAre, 1021 sU0 isaH sthAne he ityAdeze tu viNi iti bhavati / zravazyam / pravyayapadamidam / 349 sU0 yakAralope, 260 sU0 - kArasya sakAre, prastutasUtreNa svArthe DeM- ( eM) -pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdeloMpa, ajjhIne pareza sayojye ase iti bhavati / zuSkANi / zuSka + jas / 260 sU0 zakArasya sakAre, 348 sU0 SakArasya lope, 360 sU0 kakAradvitve, 1024 sU0 jasaH sthAne ityAdeze sukkaI iti bhavati / sunahiM ityapi pA ThAntaraM samupalabhyate / atra zuSka + as sukka + jas iti pUrvavadeva jAte, bAhulyena 1010 sU0 jasaH sthAne hi ityAdeze 1082 sU0 uccAraNalAghave suzkahiM iti bhavati / parNAti / parNa + js| 350 sU0 rephalope, 360 sU0 NakAradvisve pUrvavadeva paNNavaM iti bhavati / pravazyam pravaseM ityatra prastutasUtreNa ityasya pratyayasya pravRtirjAtA / ipratyayasyodAharaNaM pradIyate / yathA- avazyaM na svapanti suerfecture - zravasana sugrahiM suhahi prakriyA 2047 sUtrasya dvitIyazloke jJeyA / avazyam satya-pratyayo jAtaH / sAdhanA svittham avazyam / bhavyayapadamidam / 260 sU0 zakArasya saMkAre, 341 sU0 yakAralope prastutasUtrena u ( pra ) - pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdeloMpe, majjhIne pareNa saMyojye vasa iti bhavati / 1 1066- ekazaH zola- kalaGkatAnAM dIyante prAyazvitAni / yaH punaH khaNDayati anudivasa tasya prAyazcitta ena kim ? // 1 // bhAvArtha:-- ekazaH- ekavAraM zIla kalaGkitAnA, zIlaM -sadAcAraM kalaGkitaM yeSAM te zIlakalaGkitAH, teSAM kRte prAyazvitAni daNDAni AcAryapravaraiH dIyante, kintu yaH punaH anudivasaM divasa divasamiti manudivasa-pratidinaM vrataM khaNDayati tasya prAyazcittena kim ? na kimapIti bhAvaH / ekazaH / pravyayapadamidam / ekazas ityatra 370 sU0 kakAradvitve, 260 sU0 zakArasya sakAre, 1091 sU0 svArthI Di- (i)-pratyaye, dviti pare'ntyasvarAdermApe, majhote pareNa saMyojye ekkasi iti - vati / bAhulyenAva=4 sU0 hrasvo na jAtaH / zIla-kalaGkitAnAm / zIla- kalaGkita + zrAm / 260sU0 zakArasya sakAre, 25 sU0 GakArasvA'nusvAre 177 sU0 takArasya lope, 1010 sU0 Ama: sthAne ha ityAdeze sIla- kalaMkiahaM iti matrati / dIyante / sudAJ [dA]-dAne / dA+kyante / 641 sU0 kya sva-ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, grajbhIne pareNa saMyojye, 1000 sUtreNa ikArasya sthAne ekAre, 1053 sU0 ase ityasya hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave vaijjahiM iti bhavati / prAyazcitAni / prAyazcita + jas / 1069 sU0 rephalope, 177 sU0 yakAralope, 5 sU0 dIrghasandhI, 292 sU0 icasva sthAne chukAre, 360 sU0 chakArasya dvitve, 361 sU0 pUrvakArasya cakAre, 84 sU0 saMyone pare hrasye, 1001 sU0 prakArasya prAkAre 1024 sU0 jasA sthAne I ityAdeze pachitAI iti bhavati /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH majo, prakriyA 1001 sUtrasya caturthazloke shegaa| punaH-puNa, prakimA 1014 sUtrasya prathamazloke jeyaa| khaNDayati / khaDi-bAtuH khaNDane / saMskRtaniyA limi iti zAle. 138 sU0 Nima: sthAne prakAre, 642 sU0 prAderakArasya prakAre, 84 sU0 sapome pare hrasve, 628 sa0 tiva icAdeza khaNDada iti bhavati / anuviSasam / anudivasa+pram / 228 sU0 nakArasya kAre, 177 sU. vakAralope, 263 sU0 sakArasya hakAre,1002 sa0akArastha ukAre, 1015 sU0 bhamo lope pazuvimAha iti bhavati / tasya-tasu,ityasya padasya prakriyA 1009 sUtre jnyeyaa| prAyazcittena / praayshcitt+ttaa| 1069 sU0 rephalope, 177 sU0 yakAralope, 5 sU0 dIrgha-sandhI, 292 sU0 zcasya chakAre, 360 sU0 chakAradvitve, 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre, sthAnivatvAt 1004 sU0 prakArastha ekAre pachise iti bhavati / kim-kAI, prakriyA 1038 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| atra 1038 sU0 kimaH sthAne kAI ityAdeze, 1015 sU0 amo lope kAI iti bhavati / ekaza: ekasi ityatra prastutasUtreNa Di-pratyayo jaatH| 1100 svArthika-ka-pratyaya lopAva / prastutasUtreNa mapabhraMzabhASAmAM nAmnaH-prAtipadikAt parataH svArtha a, Da4 [aDa], Dulla [ulla] ityete trayaH pratyayAH pratipAditAH santi, tathA tatsanniyoge yadi svAthika-ka-pratyayo bhavettadA tasya lopaH karaNIyaH, anyathA 1 ka-pratyayAbhAve] sUthoktAH pratyayAstu bhaviSyantyevetyapi saMsUcitam / / virahA'nala-jvAlA-karAlitaH pathikaH pathi yat vRSTaH / ta militvA sarvaH paSika: sa eva kRtaH agnisstthH||1|| bhAvArtha:--virahAnala-jyAlA-karAlitaH / viraha-viyogaH, sa eva analaH vanhiH, virahA'nalaH, tasya jvAlAH, tAbhiH karAlitaH-pIDitaH, pathika:-pAnthA pabhi-mArge yada vaSTaH-yAvalokitaH tada-tadA sarvaH pathika: militvA sa eva agniSTha: agnisAt kRtaH / ayaM bhAvaH kazcit pAnthaH priyA-virahA'nalena na kevalaM santaptaH, apitu tena damaH san mRta eva / virahAnala-jvAlA-karAlitaH / virhaanl-jvaalaa-kraalit+si| 220 sa0 nakArasya NakAre, 350 sa0 vakAralope, 4 sAla-sthasyAkArasya prakAre, 177 satakAralope, 1100 sa0svArtha prapratyaye, 1002 sU0 bhakArastha ukAre, 1015 sU0 selope dhirahANala-bAla-karAlima iti bhavati / pssikH| pathika+si= pahiu, prakiyA 1086 sUtra jnyeyaa| panthe / pndh+ddi| 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre panimA iti bhavati / padmajaM prakriyA 1091 sUtrasya dvitIyazloke jJeyA / vRSTaH / duSTa+ si / 128 sU0 RkArasya ikAre,305 sU0 STasya sthAne ThakAre,360 sU0 ThakAradvittve, 361 sU0 pUrva ThakArasya TakAre,1100 sU0 apratyaye,1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 selope vidacha / iti bhavati / taba taM, prakriyA 1085. sUtrasya prathamazloke zeyA / miliyaa| mila [mila] sammilane / mil + svA / 1000 sU0 ikArasya ekAre, 1110 sa0 ktvaH sthAne madi ityAdeze, ajjhIne pareNa saMyojye, melavi iti bhavati / sarvaH / sarva+bhis / 350 sa0 rephalope,360 su0 vakAradvitve, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze,1082 sU0 uccAraNalAve sambahi iti bhavati / pApaH / pAntha+bhis / 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1000 sU0 antyasya prakArasya ikAre, 1100 sa0 apratyaye, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze pasthihi iti bhavati / saH so, prakriyA 1072 sUtrasya prathamazloke sheyaa| eSa-ji, pra. kiyA 1012 sutrasya tRtIyazlokAMze zeyA |kRtH / kuta+si / 128 sU0 kArasya ikAre, 177 sU. sonoundicsSARASHIERnAyakamAla
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..." AAAAAmram caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * takAralope,1100 sU0 apratyaye, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selopa kiau iti bhavati / agniSThaH / agniSTha+si ! 349 sU0 nakAralope, 348 sU0 SakAralope, 360 sU0 gakArasya kArasya cadvitve, 361 sU0 pUrvakArastha TakAre, 5100 sU0 apratyaye,1002 sU0 akArasya ukAre,1015 sU0 selope aggiThana iti bhavati / birahAnala-jvAlA-karAlitaH virahANala-jAla-karAlibha u, dRSTa: diu, pAnyaH panthihila:kigrAu, agniSTa:-aggiThTha u ityatra prastulasUtreNa apratyayo jaatH| dddd| DaDa-pratyayasyodAharaNaM prdiiyte| yathA-mama kAntasya dvau boSau samahu kantaho ve dosaDA, prakriyA 1050 sUtrasya prathamazloke jJeyA / doSo dosar3A ityatra prastutasUtreNa DaDa-pratyayo jAtaH / Dulla / dullapratyayasyodAharaNaM pradazyate / yathA-ekA kuTI paJcabhiH raddhA-ekka kuDullI paJcAhiM rUbI,eSAM padAnAM prakriyA 1093 sUtrasya dvAdaze zloke jnyeyaa| kuTI-kuDullI ityatra Dulla-pratyayo jAtaH / 1101-yogmeshyH| 1100 sUtreNa a, sa, hulla ityete zrayaH sthAthikAH pratyayA: vihitAH santi / ityeteSAM trayANAM pratyayAnAM yogabhedAt-bhinna-bhinAprakAreNa yojanAkaraNAta ghe pratyayAH saMjAyante, te'pi pratyayAH prAyaH prastutasUtreNa svA'rthe vidhIyante / yathA---bATa, ityanayoH sammIlanena sa a iti pratyayo bhavati / gurula, , ityanayoH saMyoge jAte DullA iti patyayo'jAyata / evamevA'nyeSAM pratyavAnAmapi kalpanA karaNIyA / baDA / DaDa-pratyayasyodAharaNaM pradIyate / yathA--sphoTayataH yo hRdayamAmIgram - phoDenti je hinaDauM appaNa,prakriyA 1021 sUtrasya dvitIyazloke jnyeyaa| huNyam-hiDa ityatra prastuta sUtreNa iDana-pratyayo jaatH| prAyograhaNAd je ityatra 1051 sUtreNa uccAraNasya lAghavaM na jAtam / himA tathA apapaDe ityatra cApi 1042 sUtreNa uccAraNastha lAghavaM na jAtam / patra kilalaya / hRdayam himAuM ityatra 269 sUtreNa sasvara-kArasya lopo'bhavad / gulla-a / Dullama-pratyayasyodAharaNaM pradarzyate / yathA-pUTakaH sUrNIbhavati svayam-cUDulla u cuNIhoi sai, prakriyA 1066 sutrasya dvitIyazloke zeyA / cUTaka:-cUDulla u ityatra prastutena [1101] sUtreNa Durula-a-pratyayo jAtaH / saDaka / DullaDa"-pratyayasyodAharaNaM pradarzayati vRttikAro yathA... svAmiprasAva salajyaM priyaM sImAsandhI zAsama / praya bAhubalaM dhanyA muJcati niHzvAsam ||111 bhAvArthaH kasyAzcana nAyikAyA: viyogajanaka kAraNa-kalApamAha-panyA-puNyavatI patiparAyaNasvAt, kAcinnAyikA nivAsaM muJcati,ki karavA ? tadAha-svAmiprasAdam, svAminaH prasAdamkRpAbhAvaM prekSya-vIkSya, ye khalu sevakAH svAminaH kRpA-pAtrA bhavanti, tAn svAmI na kadAcidapi paristhati,nijapA eva sadA saMrakSati / etatsarva viyoga-mUlakameva bhavatyataeva nAyikA ni:zvAsAna mu cati / punaH kiM kRtvA ? salansama, lajjayA saha vartamAna priyaM vIkSya / nAyakasyeyameva salajjatA yadasau nijasvAmina prAdezaM na kadAcidapyullaMghayati, etadapi viyogamUlaka vidyate, yataH salajjatayA saH rAjJaH mAjhA sAnnidhya na parityajati, prataeva nAyikApAva na samAyAti / punaH kiM kRtvA ? nAyakasya sImAsambo, sImayoH-vibhinna pradezayoH pArthakya saMsUcakasthAnayoH bAsa-nivAsaM vIkSya, dezAnte vAsaM viyogasampAdaka, mRtyubhayotpAdakaJca bhavatIti hetoH, punaH kiM kRtvA ? bAhubalaM bAhoH balaM, yuddhakaraNakSamatAM ca vIkSya, ye khalu yuddhotsukA: narAH bhavanti, te khalu na nijagRhe tiSThanti, pratyuta yuddhasthale eka nivasanti, phalataH teSAM sajjanAnAM sAnnidhyaM parivAra-sadasyAnAM kRte na sArvakAlikaM bhavati, ataevA'sau nA. yikA khedakhinnA niHzvAsAta mukhyatIti bhaavH| +ITE
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNaM caturthapAdA svAmiprasAdam / svAmi-prasAda + m + 350 sU0 vakArasya rephasya ca lope 177 sU0 dakArope 1002 sU0 aMkArasya ukAreM, 1015 sU0 zramo lope sAmipasAra iti bhavati / 11 sUtrasya vRttimanusRtya vakArasyA''dibhUtasvAdava 360 vRttiH pUrvadeva prakArasya ukAreM, mamo lope sasajju iti bhavati / priyam / priya+zram // 1069 sU0 rephalope, 177 sU0 yakAralope, pUrvavadeva pi iti bhavati / sImAsanyau / sImAsandhi + Gi / 1023 sU0 Gipratyayasya hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave somAsandhihi~ iti bhavati / bAsam / vAsa+ zram / ityatra 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 zrabho lope vAsu iti bhavati / prakyaM / prapUrvakaH Iz dhAtuH prekSaNe darzane prekSaM + ktvA / 1061 sU0 rephalope, 274 sU0 kSasya khakAre, 360 sU0 khakAradviye, 361 sU0 pUrvakhakArasya krakAre 1110 sU0 kvaH sthAne ivi ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, pareNa vaidi iti bhavati / bAhulyenAtra 84 sutrasya pravRtirna jAtA | bAhubalam / bAhubala + zram / prastutasUtreNa Dulla DaDa - [ ullaDa ] -pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdeloM, sabhI pareNa saMyojye bAhubalullaDa + zram iti jAte, 10 sU0 svarasya lope, paMjbhIne pareNa saMyojye, 1001 sU0 kArasya prakAre 1015 sU0 gramo lope bAhubalaDA iti bhavati / dhanyA dhanyA+si / 349 sU0 kAralope, bAhulyena 360 sU0 nakArasya dvitvAbhAve 228 su0 nakArasya NakAre, 1001 sU0 mAkArasya prakAre 1015 su0 selope gharaga iti bhavati / muJcati = mellara ityasya padasya prakriyA 762 sUtre jJeyA vizvAsam / nirvasa+zram / 13 sU0 rephanope, 43 sU0 ikArasya sthAne IkAre, 260 sU0 zakArasya sakAre, 350 sU0 vakAralope, 1002 su0 prakArasya ukAre, 1015 su0 serlope nIsAsu iti bhavati / bAhubalam = bAhubalullaDA ityatra prastutasUtreNa Dulla-DaDa-pratyayo jAtaH / atrAma sthAdau / bAhubalullA ityatra am-pratyaye pare sati 1001 sU0 pratyAkArasya zrAkAro jAtaH / evaM bAhulullaDa evameva bAhubalullanDara ityaya sulla, DaDa, a ityeteSAM trayANAM pratyayAnAM yogena sambandhena rUpaniSpattidRzyate / yathA bAhubalaH / bAhubala +si / 1101 sU0 svArthike julla DaDa - [ ulla-]-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdeloMpe, grabhone pareNa sayAjye 10 sU0 ela sthasya prakArasya lope, bhone pareNa saMyojye bAhubalullaDa+si iti jAte. 1002 su0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 lapi bAhubala iti bhavati / atra trayANAM pratyayAnAM yogaH-sambandho zeyaH / zrayaM bhAvaH--1 -hiaDarDa ityatra DaDa-pratyayasya yogaH / Dulla ityatra Dulla pra-pratyayasva sambandhaH / bAhubalullaDA ityatra Dulla- pratyayasya saMyoga:, tathA bAhubalullaDa- ityatra bulla-haDa-pra-pratyayasya sthitidRzyate / 146 1102 pathika ! dRSTA gaurI, dRSTA mArga parayanto / _re are: kaJcukamA zuSkaM kurvantI // 1 // bhAvArtha :- he pathika ! - pAntha !, tvayA gaurI-sundarI dRSTA ? tena pathikenotaritam - mayA sA mArga pazyantI-avalokayamAnA dRSTA- pravalokitA / punaH sA ki kurvatI ? azrUccha bAseH zrazrUNi u cchvAsAca azrUcchvAsAH taiH kaJcukaM paridhAnavizeSamA zuSkam, bhAI ca zuSkaM vAgnayoH samAhAraH, taM kurvatI / vayaM mAvaH tvadviyogena yadA sA rudantI prazrUNi muJcati tadA'zrUjalena kabukamA yati yadA samAsAnAdatte tathA tajjanitauSNyena kaJcukaM zoSayati / pathika ! | pathika+si / 187 sU0 yakArasya hakAre, 177 sU0 kakAralope, 1001 sU0 - kArasya zrAkAre, 1015 sU0 seloMpe pahiyA ! iti bhavati / dRSTA / dUSTA+si / 128 sU0 RkAra
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI-yopetam 347 sya ikAre 305 sU0 STasya ThakAre, 360 sU0 ThakAradive, 361 sU0 pUrvaTakArasya TakAre, 1001 sU0 prAkArasya IkAre 1015 0 kheloM viTThI iti bhavati / gaurau / gorI +si / 159 sU0 auMkArasya prokAre, 1100 sU0 strArthe DaDa- (a)- pratyaye, Diti pare'ntyasvarAderlope zrajbhIne pareNa saMyojye, 1102 sU0 DI. (I) - pratyaye Diti pare'ntyasvarAdelapi, ajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 selaoNpa goraDI iti bhavati / mArgam / mArga m / 350 sU0 rephalope 360 sU0 gakAradvitve 84 sU0 saMyoge pare hasbe, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 su0 zramo lope mAgu iti bhavati / pazyantI / dakSir [ dRzuM ] -dhAtuH darzane / vRzu + zatR / 852 sU0 dUza: sthAne nima ityAdeze, 670 sU0 zatuH sthAne ntaM ityAdeza, strItvavivakSAyAmApU (mr) pratyaye 5 sU0 dIrgha-sandho, si-pratyaye 1001 sU0 grAkArasya prakAre, 1015 sU effy niyanta iti bhavati / azrUcchvAsaH / prabhu-ut-zvAsa + bhis / 26 sU0 zrAdisvarasyAnusvArAgame, 1069 0 rephalope, 260 sU0 zakArasya sakAre 3630 sakArasya dvisvA'bhAve, 5 sU0 dIrgha-sancha 11 sU0 takAralope, 260 sU0 zakArasya sakAre 350 sU0 vakAralope, 1010 sU0 misaH sthAne ityAdeza, sthAnivattvAt 1006 sU0 prakArasya ekAre, 1081 sU0 ekArasya ucAraNalAghave, 1082 sU0 hkAragatasya anusvArasya uccAraNalAghave sUsAse hi iti bhavati / kaJcukam / kaJcukam / 177 sU0 antyakakArasya lope, 1001 sU0 prakArasya prAkAre, 1015 su0 zramo lope cuA iti ma afa | zukam / zuSka + dham / apa ze zrAzuSkasya sthAne 1093 sU0 tilubbANa iti zabdaprayukte 1015 sU0 zramo lope tiSvAsa iti bhavati / kuvaMsI / Dhukkaj [ka] karaNe ku+kSatR / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 670 sU0 zatruH sthAne nsa ityAdeze, strItvavivakSAyAmApa- (zrA)-pratyaye, 5 sU0 dIrghasandhI, 1001 su0 prAkArasya prakAre 1015 sU0 seloMpe karanta iti bhavati / gaurI - goraDI ityatra prastutasUtreNa DIpratyayI vihitaH / ekA kuTIbhiH ru ekka kuDallI paJcahi~ rukhI, prakriyA 1093 sUtrasya dvAdaza-zloke jJeyA / phuTI = kuDallI ityatrApi prastutasUtreNa DI-pratyayaH kRtaH / 1103 -strayAM vartamAnAdapratyayAnta pratyayAntAt / zrapratyayo'nte yasya saH prayayAntaH / yathA - ayaM pratyaya: pa-pratyAyAntaH / etAdRzaH apratyayAntaH pratyaya: [ DaDa ] ante yasya so'pratyayAnta-pratyayAntaH / yathA dhUli - dhulahana +si, grayaM zabdaH pratyayAnta-pratyayAnto bodhyaH / etAdRzAt zabdAt DApratyayo bhavatIti bhAvaH / vyapavAdaH / 1102 sUtreNa DIpratyayo jAyate parantu 1103 sUtreNa prapratyayAnta-pratyayAnta-zabdAt DApratyayo bhavatyataH tasya [1102] sUtrasya zrapavAdasUtramidaM bodhyam / samprati DA pratyayasyodAharaNaM pradIyate / yathA--- priya prAyAtaH zrutA vArtA, dhvaniH karNa praviSTA / tasya virahasya nazyataH dhUtirapi na naSTA // 1 // bhAvArtha:--videzAt pratyAgataM nijapati prApya nAyikAyAH harSokoktiriyam - priyaH kAntaH, AyAtaH samAgataH iti vArtA sAntaH zrutA, tasya samAgacchataH pAdayoH dhvanireva ka-praviSTA, tadA patyurAgamanavelAyAM tasya pUrvoktasya, virahasya-viyogasya nazyataH- dhAvataH dhUlirapi na dRSTA, priyaH samA yAtaH iti jJAtvA virahajanyaM duHkhaM tatkSaNameva samAptamiti bhAvaH / priya: pitra, prakriyA 1014 sUtrasya dvitIya - zloke zeyA / AyAtaH / zrAGpUrvakaH yASAtuH mahagabhane / AyA + ktata / 1000 sU0 ya-sthasya grAkArasya ikAre, 177 sU0 yakArasya takArasya ca lope 1002 su0 prakArasya prakAre, 1015 su0 seloMpe Aiu iti bhavati / tA / zrutA+si / 1069
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAtA SEBEER ... ......AMya. rane * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdA sU0 rephAlope, 260 sU0 zakArasya sakAre, 177 sU0 takAralope, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, se rlope subha iti bhavati / vArtA / vArtA+si / 84 sa0 saMyoge pare hrasve, 350 sa0 rephalope, 360 sU0 takAradive, sU0 ita-zata-patyaye, dviti pare'nyastarATelope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1102 sU0 DI-[I-pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelope, prajmIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 serlope vAsaDo iti bhavati / dhvaniH / dhvani+si 1 286 sU0 dhvasya sthAne bhakAre, 52 sU0 akArasya sthAne ukAre, 228 sU0 nakArasya prakAre, selope aNi iti bhavati / karoM / karNa - ddi| 350 sa0 rephalope, 360 sa0 NakAradvizve, 1172 sU0 iDana-(praDa)-pratyaye, dviti pare'tyastha rAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre kaSNai iti bhavati / praviSTA / prantriSTA+si / 1061 sU0 rephalope, 177 sU0 vakAralope,305 sa0 STasya ThakAre, 360 sU0 ThakAradvittve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sU0 selope paDada iti siddham / tasya-tahoM, prakriyA 1097 sUtre jnyeyaa| virahasya / viraha+ Gas / 1009 sa0 i.saH sthAne ho ityAdeze, 1081 sU. uccAraNalAghave virahahoM' iti bhavati / mshytH| Naza-[naza]-dhAtuH naashe| na+zatR / 1000 sa0 akArasya prakAre, 910 sU0 prakArAgame, 260 sU0 zakArasya sakAre, 670 sU0 zatuH sthAne mata isyAdeze, 1100 sa0 apratyaye, 1009 sa. usa sthAne ho ityAdeze, 1051 sU0 uccAraNalAghavenAsantaahoM iti bhavati / dhUliH / dhuli+si / 1101 sUtreNa DaDagra-(aDagra)-pratyaye, Diti pare'ntyastrarApi, ajbhIne parega saMyojye, 1102 sU0 DI-pratyayasya prAptirAsIt kintu 1103 sU0 DA-(A)pratyaye, Diti parastyasvarAderlope, bAhulyena 5 sU0 dIrgha-sandhyabhAve, 1104 sU0 dvitIyasya akArasya ikAre, 1015 sU0 selope dhUlaDiyA iti bhavati / bAhulyenAztra 10 sUtrasya pravRttinaM jAtA / api vi, prakriyA 489 sUtre jJeyA / na / adhyayapadamidaM saMskRtavadevA'pabhraze prayujyate / dRSTA / dRSTA+si / 128 sU0 RkArasya ikAre, 305 sU0 STasya ThakAre, 360 sU0 ThakAradvittve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre, 1001 sU0 AkArasya prakAre, 1015 sU0 sepi biTu iti bhavati / liH =puDiyA ityatra prastulasUtreNa DA-pratyayo vihitH| 1104-dhUlirapi ma pRSTA= dhUlaDiyA vina diva, prakriyA 1103 sUtre jheyaa| bhUtiH- dhUlaDigrA ityatra prastutasUtreNa akArastha ikAro jAtaH / sAdhanA vittham-dhUliH / dhUli+si / 1101 sU0 DaDaa-(aDa)-pratyaye, Diti pare'nyasvarAderlopa, ajjhIne pareNa saMyojye, 1103 sU0 DA-[mApratyaye, khiti pare'ntyasvarAderlope, vAhulyena 5 su0 dIrghasandherabhAva, prastutasUtreNa dvitIyasya prakArasya ikAre, 1015 sU0 selope dhUlaDiA iti bhavati / striyAmityeva / strIliGge evaM prastutasUtrasya pravRttijayite, nAnyatra / yathA-- dhvaniH karaNe praviSTA jhuNi kaNDa paTTa,prakriyA 1103 sUtre jJeyA / kapaNama ityatra strIliGgatvA'bhAvAt prastutasUtreNa akArasya ikAro na vihitaH / sAdhanA vittham karaNe karNa+ki / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 kAradvitve,1101 sU0 DaDaa-(praDa)-pratyaye, hiti pare:tyasvarAderlope, prajjhIne pareNa saMyojye kaNNaDa+Di iti jAte, 1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre mANasai iti bhavati / vRttikArakathanamanusRtya strIliGgatvA'bhAvAdazra prastutasUtrasya pravRttina jAtA / idamatra vicAraNIyaM yat strIliGge'pi prAkAra-pratyaya-paravartitvAdeva 1104 sUtrasya pravRttijAyate, mAnyathA / parantu kaNNa-zabde prAkAra-pratyaya evaM nAsti, 1103 sUtreNa DA-(prA)-pratyayo'pi strolika eva bhavati, prastroliGgi-karNa-zabdAt DA-pratyayasya 1103 sUtreNa prAtireva na bhavitumarhati /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARAAN caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * asara 4 sUtrAgare za nanoti, tathA'pi vRttikAreNa kapaNA ityasyaudAharaNasyoslekhaH karya kRtaH ? iti tasvavidbhiH cintanIyam / 1105- samzena ki yuSmavIyena, yatsaMgAya na milyate / svapnA'ntare potena pAnIyena,priya ! pipAsA ki vidyate ? // 1 / / bhAvArtha:-priyaviyogo'sahyo bhavatIti vyajyate / yuSmadIyena, yuSmAkamayaM yuSmadIyastena stradIyena, saMvekSena-samAcAreNa kim ? na kimapIti 1 yat saMgAya-sambhogAtha, kAmakrIDA'rtha na milpate. atrasaro na prApyate / dRSTAntayati, priya ! svapnA'nsare,svapnasyAntaraM svapnAntaraM tasmin svapna-madhye ponena pAnoyena-jalena ki pipAsA vidhate, zAntimupayAti ? na kadAcidapIti bhaavH| samzena / sandeza + ttaa| 25 sU0 nakArasyA'nusvAre,260 sU0 sakArasya sakAre, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre, sthAnivattvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre saMvese iti bhavati / kim- kAi~, prakriyA 1038 sUtre jnyeyaa| yuSmavIyena / yuSmAkamayamiti yuSmadIyaH / saMskRtaniyamena yuSmad + Iya+TA itti jAte / 246 sU0 yakArasya sakAre, bAhulyena samasya hakAre, 1105 sU0 Iya-pratyayasya DAra (mAra) ityAdeze, Diti pare'tyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, TApratyaye, 1013 sU0 TApratyayasya gakAre, sthAnivasvAt 1004 sU0 akArasya ekAre tuhAreNa iti bhavati / pat-jaM, prakriyA 1091 sUtrasya dvitIyazloke sheyaa| salAma / sdd+.| 620 su. caturthyAH sthAne SaSThIvibhakto, 1009 sU0 insaH sthAne ho ityAdeze, 1081 sU0 uccAraNalAdhava saGkahoM iti bhavati / na / avyayapadamidaM saMskRtavadevA'pabhraze prayujyate / milyate / minTa samAgame / mila+kya+te / 641 sU0 kyastha ijja ityAdeze, prajajhIne pareNa saMyojye, 628 sa0 te ityasya icAdeze milijA iti bhavati / svapnAtare / svapnAntara +Di / ityatra 350 sU0 bakArasya lope,46 sU0 pAdyasya prakArasya sthAne ukAre, 379 sU0 nakArAtyUrve ikArAgame, 177 mU0 pakAralope, 228 sU . nakArasya NakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1005 sU0 DinA saha kArastha ikAre sAsari iti bhavati / pItena / pIta+T! 177 sa.takAralope, 2013 sU0 TAsthAne'nusvAre, sthAnivattvAta 1004 sU0 prakArasya ekAre pieM iti bhavati / pAnIbena / pAnIya+TA / 228 sU0 nakArasya NakAre,101 sa0 IkArasya ikAre, 177 sU0 yakAralope, 1013 sU0. Topratyayasya NakAre, sthAnivattvAta 2004 sa0 akArasya ekAre pANieNa iti bhavati / priya ! pinA,ityasya padasya prakriyA 1089 sUtrasya tRtIyazloke jJeyA / pipAsA 1 pipAsA+si / 177 sU0 dvitIya-pakAralope, bAhalye nAtra 10 sutrasyA'pravattI, 1001 sU0 prAkArasya prakAre,1015 sU0 selope piNAsa iti bhavati / kim / kim + am / 569 sU0 amA saha kimaH sthAne ki ityAdeze ki ili bhavati / bikhate / chidi-[chid]-dhAtuH bhedane / chida+te / 649 sUtre bahulAdhikArAta kyasya prabhAve,895 sU0 dakArasya jja ityAdeze, 628 sU0 te ityasya icAdeze chijja iti bhavati / yuSmabIyena tuhAreNa ityatra prastutasUtrasya pravRttirjAtA / pazya asmavIyaM kAntam-dikkhi amhArA kantu, eSAM padAnAM prakriyA 1016 sUtre jheyaa| duz+hi ityatra 852 sU0 dRzaH devakha ityAdeze, 14 sU0 saMyoge pare harave, 1058 sU0.hi ityasya ikAre, 10 sa0 svarasya lope vikkhi iti bhavati / asmadIyamapramhArA ityatra prastutasUtreNa Iya-pratyayasya DAra ityAdezo jAtaH / sAdhanA svisthama-asmadIyam-asmad+am / 345 *Amada-zabdAra haimazabdAnuzAsamaspa vyAkaraNasya 6 / 3 / 67) sUtreNa IyaraNa-(Ima)-pratyayo vAyate / simAntakaumudyAH yuSmadasmadoranyavaraspI bamba manena sUtreNa cha-(65)-pratyayo bhavati /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ ......... * prAkRta-jyAkaraNam * caturthapAva sU0 smasya mha ityAze, 1105 sU0 Iyasya DAra [prAra] ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1001 sU0 antyA kArastha prAkAre, 1015 sU0 amo loye amhArA iti bhavati / bhagini ! asmadIyaH kAnta:-bahiNi ! mahArA kastu, prakriyA 1022 sUtre jheyA / asmavIyaH- mahArA i. tyatra prastutasUtrasya pravRttitiA / sAdhanA svistham-asmadIyaH / asmadIya si / bAhulyena 602 sU0 asmadaH sthAne maha ityAdeze, 1105 sU0 Iya-pratyayasya hAra-mAra] ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1001 sU0 akArasma prAkAre, 1015 sa selo mahArA iti bhavati / 1506-- iyAn / idaM parimANaM yasya / idama + pralu / ityatra 1mAnArthe 27 / 1 / 148 / ityanena sUtraNa pratu-(prata)-pratyayaH, idama: sthAne iya ityAdezazca jAsaH, 1106 sU atupratyayasya hetula [ettula] ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelope, si-pratyaye, 1003 sa0 akArasya prakAre, 1015 sU0 selope esalo iti bhavati kisAna kisarilAyanasyatA / nimA 1148 sU0 atu-pratyaye kimazca kiya ityAdeze, prastutasutreNa pratu-pratyayasya uttula ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdeoga, ajjhIne pareNa saMyojye,pUrvavadeva kezalo iti bhavati / yAvAn / yat parimANamasyeti yAbad / ityatra 7 / 1 / 149 / sUtreNa ramAnArthe DrAvatu-pratyayo jAyate, tataH saMskRtaniyamena yad+DAbatu iti jAte, 245 sU0 yakArasya jakAre, pratyayagrahaNe tadantasyApi grahaNaM bhavati, iti niyamena atu-kathanena DAvatu-pratyayasyA'pi grahaNa jAyate / talaH prastutasUtreNa DAvat-pratyayasya hetuna (enala) ityAdeze, pUrvatradeva jettulo iti bhavati / tAvAn / tatparimANamasyeti / tad +DAvatu / pratyayagrahase sabantasyApi grahaNam, iti niyamena pratu-pratyayasya grahaNena DAvatorapi grahaNaM bhavati / tataH 1106 sU0 DAvatupratyayasya sthAne hettula ityAdeze, pUrvavadeva tesulo iti bhavati / etAvAn / etata parimANamasyeti etAvAn / etat +DAvatu / saMskRta niyamena iy +DAvatu iti jAte, prastusasUtreNa DAyatupratyayasya sthAne hetula ettula] ityAdeze, bAhulyena 427 sU0 etad-zabdasya lukti, 1003 sU0 akArasya dhokAre, 1015 sU0 serlope esa lo iti bhavati / 1107... azra satradvAre gRhe lakSmIH visaMSThalA pAvati / priyabhraSTeva gaurI mizcalA kasminnapina tiSThati // 1 // bhAvArtha:--lakSamyAH cAcalyaM varNayati-atra tatra dvAre, tathA gRhe, lakSmIH visaMSThulA-caMcalA dhAvati, caMcalA lakSmIriti bhaavH| kaviratra udAharaNa mAha-ina-yathA, priyaprabhraSTA, priyAt-kAntAt priyanAyakAdvA bhraSTA-prakarSeNa bhraSTA, priya-prabhraSThA gaurI-sundarI, kasminnapi sthAne nicalA-cAcalya-rahitA, sthAyirUpeNa na tiSThati / evameva vakSyAH cAcalyaM vartate / __ ana / asminniti atra avyayapadamidam / 1107 sa0 apratyayasya uttahe [rattahe] ityAdeze, sopa, 1012 sa0 hakAragatasya ekArastha uccAraNalAghave esa. iti bhavati / satra / tasminniti tatra / avyayapadamidam / prastutasUtreNa apratyayasya sthAne detahe [ettahe] ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAdelapi, ajjhIne pareNa saMyojye, 1082 sahakAragatasya ekArasya uccAraNalAghave tettahe iti bhavati / dvAre / dvaar+chi| 348 sU0 dakAralope, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre 1. idaM kAraya-kiya cAsya 71114 / pAmpA mAmAbhyAM SaSThapartha meyetuH sthAta, sadamoMge cAnayodhAsaMkhyAmikiyo syAtAm / IyAm / kiyAn paTaH / -hemazamdAnuzAsane / 2. yasa dezakoDavAdhika 2149ebhyaH mAnArthabhyaH SaSThaya medhe'tukAdi: syAlU yAvAn / sAthAm / esAvAn / dhaanyraasiH| . maamdaanushaas|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ aturyapAdA * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * 351 bAri iti bhavati / gRhe / gRha+hi / 415 sU0 gRha-zabdasya ghara ityAdeze, vAri-vadeva ghari iti bhvti| lAmIH / lakSmI+si / 349 sU0 makAralope, 274 sU0 kSasya chakAre,360 sU0 chakArasya dvittve, 361 sU0 pUrvachakArasya cakAre, 1001 sU0 IkArasya ikAre, 1015 sU0 selope lacchi iti bhavati / visaM. tulA visaMSThulA+si / 348 sa. SakAralope, 363 sU0 ThakAra-dvitvA'bhAve, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, selopa visaMtula iti bhAti / dhaavti| ghAy-yAtuH dhAyane / pAna--liva / 891 sa. bakAralope, 628 sU0 tikaH sthAne icAdeza dhAI iti bhavati / priya-prabhraSTA / priyaprabhraSTA-+-si / 1069 sU0 sarvatraya rephalope, 177 sU0 yakAralope, 360 sa0 bhakAradvittve, 361 sU0 pUrvabhakArasya dakAre, 305 sU0 STasya ThakAre, 360 sU0 ThakAradvittve 361 sU0 pUrvaTha kArasya TakAre, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sUna selope pitra-pabhaTra iti bhavati / 51 sUtramanusatya samAse vAkyavibhaktyapekSayA zinnapadasvAdana prAdibhutasya pakArastha 177 sUtraNa lopo na jAtA tathA 231 sU0 pakArasya cakAro'pi na jAtaH / savamAyA dama.452 sAlArzama iti prayUjyate / goro moraDo, prakriyA 1102 satra sheyaa| nizcalA / nizcalA+si / 348 sa zakAralope, 360 sa0 kAraddhirake, 1001 sa0 kArasya prakAre, 1015 sU0 sepi micala iti bhavati / kasmin / kim + Gi / 560 sa0 kimaH sthAne ka ityAdeze, 1020 sa0 Dipratyayasya hi ityAdeza, 1082 sa0 uccAraNalAghave kahi iti bhavati / apilA vi, prakriyA 489 sUtra jJeyA / tiSThati - ThAI, prakriyA 687 sUtre jayA / atra ettahe, tatratettahe ityatra prastuttasUtreNa a-pratyayasya Detahe ityAdezo jaat:| 1105--bRhatvaM pariprApyate - vaDDappaNu paripAvinai, prakriyA 1037 sUtre jnyeyaa| yahasvam = vaDappaNu ityatra prastutasUtreNa svapratyayasya paNa ityAdezo jAtaH / sAdhanA svittham / bRhatvam / bRhata-tva +si / 126 sU0 kArasya prakAre, bAhulyena 237 sU0 bakArasya vakAre, 445 sU0 kArasya iityAdeze. 11 sa0 takAralope, 1108 sa. svapratyasya sthAne paNa ityAdeze. 100 yasya sthAna ppaNa ityAdeze, 1002 sa0 prakArasya ukAre,1015 sa0 selope var3appaNu iti bhavati / prAyodhikArAta prastutasatre prAyaH ityasya padasyA'dhikArAt kasmizcit sthale sva-pratyayasya paNa ityAdezo na bhavati / yathA---bahattvasya kRte-baDDattaNahA~ tararoNa, prakriyA 1037 sUtre yA / prAyAMgrahaNAd bRhattvasya bahutaNahI ityatra prastutusUtrasya pravRttina jAtA / sAdhanA svityam / bRhasvasya / bRhatva+isavaDDa-va+is / 425 sU0 svasya sthAne taNa ityAdeze,1009 sU0 sa: sthAne ho ityAdeze,1082 sU0 uccAraNa-lAghave vakSasaNahA~ iti bhavati / 1104- etad gRhItvA yanmayA yadi priyaH upavAyate / mama kartavyaM kimapi nApi martavyaM para bIyate // 1 // bhAvArtha :- pativratA-nArI jIvanasya patireva sarvasvaM bhavati, natu dhanAdikamiti vyajyate / yA etava rajata-suvarNa-bhavanAdikaM dhana sampatti vA gRhItvA yadi mayA priyaH-kAntaH uvAryate--tyajyate, tataH patidAnAnantaraM mama kartavyaM karaNIya kArya nA'pi-navA'nyat kimapi vartate,para-kevalaM marsayamamaraNAmevadhIyate / pativiyogaH nArI-jIvane mRtyureva bhavatIti bhaavH| esan / etat +am / 177 sU0 takAralope, 11 sU0 dakAralope, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope eu iti bhavati / gRhItyA-gRNheppiNu, prakriyA 1065 sUtre jnyeyaa| yada / yad+si= dhru, prakriyA 1031 sUtra jnyeyaa| mayA / asmad+TA / 1048 sU0 TApratyayena saha asmadaH sthAne maI ityAdeze maI iti bhavati / yadi jai, prakriyA 1014 sUtrasya dvitIyazloke jnyeyaa| priya :
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNam * catuyaMpAdA priya+si / 1069 satrasya vaikalpikatvAd rephalopA'bhAve, 177 sa0 yakAralope,1002 sa0 prakArasya ukAre, 1015 sa0 selope priu iti bhavati / uvavAryate / utpUrvaka: vRdhAtuH tyaage| udaya + ky+te| 348 sU0 dakAralope, 360 sU0 dakAradvittve, 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, 1000 sU0 prAderakArasya dIrgha, 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 628 sa0 te ityasya icAdeze jatvArija iti bhavati / mama mahu , ityasya prakriyA 1550 sUtre jJeyA / karta. vyam / DukRJ [ka] karaNe / kR+tavya / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze,1109 sa0 tavyapratyayasya ievArDa ityAdeze, 10 sa0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye,sipratyaye, 1082 sU0 anusvArasya u. icAraNalAghave, 1015 sU0 selope karieva iti bhavati / kim -ki, prakriyA 1105 sUtre jnyeyaa| mapi pi, prakriyA 489 sUma agaa| milam / 129sa kArasya NakAreNa iti bhavati / api / avyayapadamidam / 489 sU0 prapaNe vi ityasya prayoge vi iti bhavati / matavyam / mRGa [mR] mrnne| mR+taka+si / 905 sU0 RkArasya ara ityAdeze, kariekAu~-badeva bhariecau~ iti sAdhyam / parama para, prakriyA 1089 sUtre jJeyA / dIyate / dudAna-[dA dhAtuH dAne / dA+++te / 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, 5 sU0 guNa-[+ie]-sandhauM, dA+ijjanate-dejja+te iti jAte, 628 sU0 te ityasya icAdeze vaijaI iti bhavati / bimAi iti pAThe tu dA+ijja+te ityatra 10 sU0 prAkArasya lope, prajjhone pareNa saMyojye,pUrvadeva diujai iti bhavati / kartavyam karie vvau~, matavyam bharievaNu~ ityatra prastutasUtreNa tavyapratyayasya ieva ityAdezo jAtaH / dezoscATana zikhikavana dhanakuTTanaM yad loke / maniSThayA atiriyA sarva soDaNyaM bhavati // 2 // bhAvArtha:-dezoccATanaM-dezasya-janmabhUmeH uccATanaM-tyAjanaM, dezaparityAga ityarthaH,zikhikathanaM, zikhinA-banhinA kathanaM (ubAlanA iti nAgAm ), dhanakuTTanam dhanaiH-lohanirmitaH zastravizeSaH kuTTa nam nitarAM tADanam, etatsarvaM yada loke dartate tatsarvamatiraktayA-pratilohitayA majiThayA soDavyaM bhavati / pratirAgatvAd mazijaSThA yathA mahAnti duHkhAnyanubhavanti evameva atra loke yo naraH khalu pratirAgI, panajanAdiSu mahAn prAsatto bhavati, so'pi majiSThAvad bhUyAMsi duHkhAnyanu bhaviSyatIti bhaavH|| dezopacATanam / dezoccATana+si / 260 su0 zakArasya sakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 195 sU0 TakArasya DakAre, 228 sU0 nakArasya NakAre, 1002 sU0 akArastha ukAre, 1015 sU0 selope besumAraNu iti bhavati / zikhi-kathanam / zisvi-kathana+si / 260 sU0 zakArasya sakAre, 187 sU0 khakArasya hakAre, 350 sU0 kAralope, 891 sU0 thakArasya kAre, bAhulyena DhakArasya 360 sU0 dvittvA'bhAve, 228 sU0 nakArasya pakAre, 1002 sa0 akArasya ukAre, selope sihikadA iti bhavati / ghana-kuTTanam / dhana-kuTTana-+si / 228 sU0 ubhayatrA'pi nakArasya NakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 mU0 se.pe SaNA iti bhavati / ya =ja,prakriyA 1011 sUtrasya dvitIya-zloke jnyeyaa| loke / loka+Gi / 177 sU0 kakAralope, 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre loi iti bhavati / maniSThayA / maniSThA+TA / 25 sU0 prakArAnusvAre, 348 sU0 dhakAralope, 360 sU0 kAradvittve, 361 sU0 pUrva ThakArasya TakAre, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 515 sU0 TApratyayasya ekAre maMjiTThae iti bhavati / pratirakkayA 1 pratirakta+TA / ityatra 177 sU0 sakAralope,348 sU0 kakAralope,360 sU0 takAradvitve, prAp-(mA)-prasaMge 521 sU0 DI-(I)-pratyaye,10 sU0 svarasya lope,pramone
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mirror pratupapAyA * saMskRta-hindI-TokAiyopetam * 353 pareNa saMyojye, 1001 sU0 IkArasya ikAre, pUrvavadeva zAsthAne ekAre praharatie iti bhavati / sarvam / sarva+am / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 vakAradvittve, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 abhI lope savvu iti bhavati / soDhavyam / Saha-saha-dhAtuH sahane / saha, +tavya / 1109 sU0 tathyapratyayastha evaja ityAdeze, ajjhIne pareNa saMyojye, sipratyaye, 1082 sU0 uccAraNalAdhave, 1015 sU0 serlope saheva iti bhavati / bhavati hoi, prakriyA 731 sUtra jJeyA / soDhavyam-sahenvau~ ityatra prastutasUtreNa tavyapratyayasya sthAne evya ityAdezo jAtaH / svapittavyaM paraM vAritaM, puSpa-ktIbhiH samam / jAgaritamyaM punaH kaH parati ?, yadi sa vedaH pramANam // 3 // bhAvArtha:-RtumatI-nArIbhiH saha samAgarma niSedhayatyAvAryaH / puSpavatIbhiH RtumatIbhiH strIbhiH saha rAtrAvapi svapitavyam-zayana param-pratyantaM bArita-niSiddhamasti / yadi ityarthapratipAdakA sa:-vevaH-zrutiH pramANam / tadA bAgaritavyaM kaH parati ? jAgRtadazAyAm-divase puSpavatIpramadayA saha saMbhogAdikaraNaM pramANayitukaH zaknoti? na ko'pIti / ayaM bhAva-puSpavatIstriyA saha rAtrau zayana ceniSiddha hi divasepi tayA sAddhaM vihitaM saMbhogAdika sarvathA niSiddhamevA'vaseyam / svapitavyam / triSvap-[svap]-dhAtuH svapane / svap +tavya + si / ityatra 350 sU0 dhakArasya loye, 64 sU0 prAderakArasya sthAne mokAre, 177 sa0 pakAralope, prastutasUtreNa tavyapratyayasya evA i. tyAveze, prajmIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 selope soebA iti bhavati / bAhulyenA'tra 10 sUtrasya pravRttine jAtA / parampa ra, prakriyA 1059 sUtre jJeyA / vAritam 1 bArita+si / 177 sU0 takAralope, 1001 sU0 prakArasya AkAre, selope vArio iti bhavati / puSpavatIbhiH / puSpavato+bhis / 324 sU0 pasya phakAre, 360 sUta phakAradvittve, 361 sU0 pUrvaphakArasya pakAre, 177 sUtakAralope, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAghave puSphabaIhi iti bhavati / samam == samAraNu, prakriyA 1089 sUtrasya dvitIyazloke jnyeyaa| jAgaritavyam / jAgR-dhAtuH nidrAkSaye, jaagrnne| jAgR+tavya / 751 sU0 jAgR-dhAtoH jaga ityAdeze, prastutasUtreNa tavyapratyayastha evA ityAdeze,10 sU0 svarasya lope, prajmI ne pareNa saMyojye, sipratyaye, 1015 sa 0 selope jagovA iti bhavati / punaH -puNu, prakriyA 1014 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| kaHko, prakriyA 1067 sUtrasya dvitIyazloke jJeyA / dharati = dharaha,prakriyA 905 sUtre jJeyA / yadi-jadda,prakriyA 1014 sutrasya dvitIyazloke jJeyA / saH / tad +si / 575 sU0 takArasya sthAne sakAre,11 sU0 dakAralope,1003 sU0 akArasya prokAre,101590 selapi so bhavati / vaivaH / veda+si / 177 sU0 dakAralope,1002 sU0 prakArasya ukAra,1015 sU0 sepi veva iti bhavati / pramANam - pamANu, prakriyA 1070 sUtra jJeyA / svapitavyam soevA, jAgaritavyam - jammevA ityatra prastutasUtreNa tavya-pratyayasya sthAne evA ityAdezo jAtaH / 1910---i / prastutasUtreNa ktvaH sthAne i ityAdezo bhavati / ikArAdezasyodAharaNaM pradIyate vRttikaraNa / yathA-- havaya ! pavi vairiNo ghanAH, tataH kimanna ArohAmaH / / asmAkaM hastau yadi punaH mArabisvA niyAmahe // 1 // bhAvArtha:-he hRdaya ! yadi variNaH zatravaH, dhanA-bahavaH santi, sataH-tadA kiSayamaneprAkAze, mArohAmaH-pracchannA bhavAmaH, prataH bhIti mA kuru iti hArdam / yadi punaste bahavaH santi, savAsmAkamapi dvau hastau staH, ataH tAn zatrUn mArayitvA mrissyaamH| bahubhyo'pi vairibhyo bhItvA
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ rnsar-Hasy-sup * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH vivekijanA na palAyitavyaM, pratyuta taiH saha sa-sAhasa yoddhavyamiti bhaavH| havana !, pradiyo 2 mA tRtIyazloke jJeyA / yadi - jaI, prakiyA 1014 sUtrasya dvitIyazloke zeyA / vairiNaH / vairin+jas / 146 sU0 aikArasya ekAre, 11 sU0 nakAralope, 1100 sU0 apratyaye, 1015 sU0 jaso lope veriba iti bhavati / ghnaaH| dhana+jas / 228 sU nakA. rasya NakAre,1001.sU0 prakArasya prAkAre,1015.sU0 jaso lope dharaNA iti bhavati / tata:sto,prakriyA 1058 satre sheyaa| kim ki prakriyA 1105 satre jnyeyaa| / mabhra+Di / 1069 sa0 rephalope, 360 sa0 bhakAradisve, 361 sU0 pUrva-bhakArastha bakAre,1005 sU0 linA saha akArasya ikAre abhi iti bhavati / ArohAmaH prAhu-zrA-pUrvakA rahandhAtaH praarohnne| prAruta+masa / 177 sa0 prAraha ityasya bar3a ityAdeze, 647 sUtre "kaci Aravamapi" iti pAThAt antyasya prakArasya prakAre, 1057 sU0 masaH sthAne hu~ ityAdeze paDAhu iti bhavati / asmAkam pramhaha, prakriyA 1051 sUtre sheyaa| bomabe prakriyA 609 sUtre jnyeyaa| bAhulyenA'tra 237 sUtreNa vakArastha vakAre be iti bhavati / hsto| hasta+mo : 316 sU0 stasya thakAre, 360 sU. thakAradvisve, 361 sU0 pUrvathakArasya takAre, 1100 sU0 DraGa-(praDa)-pratyaye, ddhiti pare'ntyasvarAdelope, mAjhIne pareNa saMyojye, 619 sU0 dvivacanasya bahupavane, 101.sU.prakArasya prakAre,1015 sU0 jaso lope hatyA iti bhavati / punaH-puNu, prakriyA 1.014 sUtrasya prathamazloke jJeyA / mArayitvA / mRG-[mR]-dhAtuH prANatyAge / mR+Nim + ktvA / ityatra 905 sU0 kArasya sthAne para ityAdeze, 638 sU0 NigaH sthAne prakAre,642 sa0 grAdisvarasya dIrgha, 10 saM0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, prastutasUtreNa ktvaH sthAne ikAre, 10 sa0 svarasya lope, ajIte pareNa saMyojye mAri iti bhavati / niyAmahe / mRA-(mR)-dhAtuH gnntyaage| mR+mahemara+ mahe / 647 sUtre cida Asthamapi iti vidhAnAd akArasya prakAre, 1057 sU0 mahe ityasya huM ityAdeze marAI iti bhavati / mArayitvA-mAri ityatra prastutasUtreNa ktvA-pratyayasya sthAne cha ityAdezo jAtaH / bj| isa ityAdezasyodAharaNaM pradarzayati vRttikaarH| yathA--AjaghaTA: bhaktyA yAntiLa gayaghaDa bhajiu anti prakriyA 1066 sutrasya paJcame zloke jeyA / bhaktvA bhajijau ityatra prastutasUtraNa patvApratyayasya sthAne iu ityAdezo jAtaH / iti / ivi ityAdezasyodAharaNaM prdshyte| yathA-- - rakSati viSa-hAriNI dvau karoM dhumbitvA jIvam / - prativimbita-mumAla jalaM yAsyAmanavagAhitaM pItam / / 2 / / bhAvArtha:-sA strI viSahAriNI viSasya-jalasya hAriNI hA~ zolamasyAHsA viSahAriNI [panihArinI iti nAMgAm] chau karo saharSa cumbitvA jIvam-prAtmAnaM rakSati, viSahAriNyAH sarvANi kAryANi hastAbhyAmeva siddhAnta, ataH sA to hastI cumbati / cumbanasya kAraNamAha-yAbhyAM hastAmyAmeva jIvana-nirvAharUpaM jalaM tayA potaM bhavati / kimbhUtaM jalam ? prativimbita-majjAlam pratibimba jAsamasyeti prativimbitaM lAni mujAlAni-tRNAni yasmin tat / punaH kimbhUtam-anavagAhitam, abagAharahitam, anavaloDitam / tatra kenacit pravezAdika, snAnAdikaM vA na kRtaM, svacchamityarthaH / rakSati / rakSa-[rakSa] dhAtu: rakSaNe / rakSa+tin / 910 sU0 akArAgame,274 sU0 kSasya khakAre, 360sa0 khakAradvitve, 361 sU0 pUrvakhakArasya kakAre, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze rakhA iti bhadati / saa| tad+si / 575 sU0 takArasya sakAre,11 sU0 dakAralope,strItvAdAp-(prA)-pratyaye. 5 sU0 dIrgha-sandhI,101.5 su0 selope sA iti bhavati / viSa-hAriNI / viSahAriNI+si / 260 sU0pakArasya
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvapAdaH saMskRta-hindI-kAnuyopetam 355 == sakAre, 1015 sU0 serlope vihAriNI iti bhavati / dvau ve prakriyA 601 sUtre jJeyA / zratra bAhulyena 237] sU0 vakArasya vakAre be iti bhavati / karoM / karI / 619 sU0 trivacanasya bahuvacane, 1015 sU0 jas-pratyayasya lope kara iti bhavati / bisvA subidhAtuH cumbane / saMskRtaniyamena cumba+ ktvA / iti jAte, prastutasUtreNa vattva: sthAne ivi ityAdeze, prajjhIne pareNa saMyojye dhumbivi iti bhavati / jovam | ra + zram 177 sU0 vakAralope 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 prabho lope jo u iti bhavati / pratikSita munAlam / prativimbita muchAla +si / 1069 sU0 rephalope, 206 sU0 takArasya DakAre, 177 sU0 takAralope, 25 sU0 prakArasyA'nusvAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope biajAlu iti bhavati / jalam / jala +si / 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selopa iti bhavati / vAbhyAm / yasyAm 245 sU0 yakArasya jakAre, 11 sU0 dakAralope, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1018 sU0 bhisaH sthAne hi ityAdeze, sthAnivattvAt 1006 sU0 kArastha ekAre, 1082 sU0 uccAraNalAghave jehiM iti bhavati / anavagAhitam / navagAhita + si / apabhraMze navagAhitArtha 1093 sU0 aDoha ityasya zabdasya prayoge 1002 sU0 prakArasya use mahaja iti bhavati / pItam / pota +si / 177 sU0 takAralope, 1002 sU0 prakararasya ukAre, 1015 sU0 selapi pIDa iti bhavati / cumbitvA cumbivi ityatra prastutasUtreNa ktvaH sthAne ivi ityAdezo jAtaH / madi / zravi ityAdezasyodAharaNaM pradIyate / yathA--- bAhU tyAjayitvA yAhi tvaM bhavaMtu tathA kI doSaH ? 1 hRdaya sthitaH yadi miHsarasi jAnAmi mu ! saroSaH || 3|| bhAvArtha:-fairfooA priyAnurAgaM pradarzayati / he priya muJja! muJjanAmadheyo nAyakaH, tatsambodhanam / evaM bAhU bhujI tyAjayitvA motrayitvA mAhi- gaccha ko nAma atra doSaH bhavituM zaknoti, kavidityarthaH / yatastvaM mama hRdayasthitaH hRdaye sthito'si / yadi hRdayAttvaM niHsarasi-nirgaccheH, tadA jAnAmi zravagamiSyAmi yad bhavAn saroSaH ruSTaH san nirgataH / enamevA'bhiprAyaM hindIkacinA evaM saMsUcitam - yaha bharore jAta ho, abala jAnake moya / hRdaya se aba jAoge, sabala bakhAnU toya || 1 // I bahU / bAhu + zrI / 36 sU0 ukArasya dhAkAre, 619 sU0 dvivacanasya bahuvacane, 1001 sU0 zrIkArasya prakAre 1015 sU0 jaso lope bAha iti bhavati / tyAjayitvA / tyaja [ svaj tyAge / syAj + jig + ktvA prapatra 'ze tyaj + giga ityasya 2066 sa0 fasts irAde, 1910 sU0 ktva: sthAne afe ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, prabhIne pareNa saMyojye vivi iti bhavati / yAhi / yAdhAtuH rAtau yA + hi / 245 sU0 yakArasya jakAre 1054 sU0 hi ityasya hi ityAdeze jAhi iti bhavati / tvam tuhu~, prakriyA 100 1 sU0 sUtrasya dvitIyailoke jJeyA / bhavat / bhRdhAtuH sattAyAm / bhU tuk / 731 sU0 bhUdhAtoH sthAne ho ityAdeze 1000 sU0 grokArasya prakAre, 662 sU0 tuvaH sthAne kR ityAdeze, 177 sU0 dakAralope hau iti bhavati / tathA teveM, prakriyA 1014 sUtrasya prathamazloka jJeyA / = I padamidam / 488 sU0 pAdapUraNA'rthe prayujyate / kaH / kim+si / 560 sU0 kima: sthAne ka ityAdeze, 1003 sU0 prakArasya prakAre, 1015 sU0 serlope ko iti bhavati / doSaH / doSa +si / 260 sU0 kArasya sakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selope su iti bhavati / hRdaya sthitaH / hRdaya sthita + 128 sU0 RkArasya ikAre, 177 sa0 dakAralope [SThA-sthA+kala ], 687
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ WWW.WILD www.ornncondianm prAkRta vyAkaraNam * caturSapAdA sU0 sthAdhAtoH ThAisthAdeze, 360 sU. ThakA radvitve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre, 1000 sU0 mAkArasya prakAre, 645 sa0 akArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, 1002 sa0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope hiNya-diu iti bhavati / yavijai, prakriyA 1014 sUtrasya dvitIyazloke sheyaa| nisarasi nira-pUrvakA sa-dhAtuH nissaraNe / nirsa+tin / 13 sU0 rephaloya, 93 sU0 ikArasya dIrghe, 905 sU0 sAkArasya para ityAdeze, 629 sUta sivaH si ityAdeze nIsarasi iti bhavati / mAnAmi / zA prabodhane / jJA+miva / 678 sa0 jAdhAtoH sthAne jANa ityAdeze, 1056 sU0 minaH sthAne ke iyAdeza, 2052 sU0 uccAraNAlAghave jANa iti bhavati / bAhulyenA'Sa 10 sUtrasya pravRsina jaataa| mujhaja! / mu si / 1015 sU0 selope mukhna / iti bhavati / saroSaH / sross+siN| 260 sU0 pakArasya sakAre,1002 sU0 akArasya sthAne ukAre,.1015 sa0 selope sarosu iti bhavati / syAvisvA-vichoDavi ityatra prastulena 1110] sUtreNa svaH sthAne avi ityAdezo jAtaH / 1111 jisvAzeSa-kaSAyabalaM svA'bhayaM jgtH| sAsvA mahAnataM zivaM labhante dhyAtvA tasvasya // 1 // bhAvAma-mokSalAbhozayAnAha-prazevaM, na vidyate zeSo yasmin tadazeSa-sampUrNa, kaSAyabalaM kaSAyANAM balaM sainya zakti lamiti / kakSa:-janmamaraNarUpa-saMsAra: tasya prAyaH-lAbhaH kaSAyaH krodhmaanmaayaa-lobhruupH| yena saMsAre janmamaraNa vRddhirjAyate sakaSAya:,taM kaSAya jitvA jagataH kRte'bhayaM na vikSate bhayaM yasmin tadabhayaM dayAdharma nirbhayatA mAvasyA,mahAnatam,mahaccedaM zrataM mahAvratam, janAnAM pAribhASiko'yaM zabdaH / jainasAcUnA kate'nuSThAna-vizeSaH, manasA bacasA karmaNA ca prANAtipAtaviramaNa-muSAdhAdacirama---caurAyaviramaNa-madhunaviramaNa-parigrahaviramaNarUpa: enaM lAtvA-saMgA lasvastha-sayata jIva- ajIva-puNya-pApa-pAzrava-saMbara-nirjarA-bandha-mokSa-svarUpasya vyAyAdhyAnaM vidhAya,patra sambandha sssstthii| etatsarva saMyaya vivekavantaH saMyatA: zivaM-mokSaM labhante-prApnuvantIti bhaavH| jitvA / ji-dhAtuH aye / ji+ktvA / 1111 sU0 klvaH sthAne eppi ityAdeze,10 sU0 svarasya lope, prakhajhIne pareNa saMyojye jeppi iti bhavati / azeSama azeSa-am / 260 sa0 zakArasya pakArastha ca sakAre,1002 saprakArasya ukAre,1015 sa.pramo lope asesa iti bhavati / kaSAyabalam / kApAyabala+mam / 260 20 SakArasya sakAre, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sUpramo lope kasAyabalu iti bhavati / basvA / DudA-[dA]-dhAtuH vAne / dA+ktvA / 1111 sU0 ktvaH sthAne epiNu ityAdeza,10 sa0 svarasya lope,agjhIne pareNa saMyojye veppiNu iti bhavati / abhayam / abhaya + mam / 177. sU0 yakAralope,1002 sU0 kArasya ukAre,amo lope abhau iti bhavati / jagataH / jagat +hus / 177 sU0 gakAralope, 180 sU0 yakArazrutau, 11 sU0 takAralope,1009 sU0 khAsaH sthAne ssu ityAvaze ayastu iti bhavati / lAsvAlA-dhAtuH pAdAne / sA+ktvA / prastutasUtreNa ktvaH sthAne evi ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope,ajajhIne pareNa saMyojye levi iti bhavati / mahAvatam / mahAvata+pram / 84 sU saMyoge pare hasve,1069 sU0 rephalope,360 sU0 vakAradvittve,177 sU0 takAralope, 150 sU0 yakArabhutI 1015 sU0 amo lope mahatvapa iti bhavati / zivam / ziva+am / 260 sU0 zakArasya sakAre, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope sidhu iti bhavati / labhante / DulabhaS [lam] lAbhe / labh + mante / 187 sU0 bhakArasya hakAre,910 sU0 prakArA''game,1053 sU0 ante ityasya hiM ityAdeze sahahi iti bhavati / dhyaasthaa| ye cintAyAm / dhy+ktvaa| 677 sa. dhya-dhAtoH sthAne jhA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ Haryana caturbhapAdaH * saMskRta-hindI-ThokA-dvayopetam * ityAdeze,prastutasUtreNa varavaH sthAne eviNe ityAdeze,bAhu yena 10 sa0 svarasya sropAbhAve bhAravisA iti bhavati / tasvasya / tattva-+ us / 350 sU0 bakAralope,1009 sU0 isaH sthAne ssu ityAdeze tasassu iti bhavati / zitvA jepti,vasthA deppiA,lAsthA-levi,pyAsthAna bhAeviNu ityatra prastutasUtreNa kramazaH kravaH sthAne eppi, eppiA, evi, ebisu ityAdezAH saMjAtAH pugyogaH isarArthaH / 1110 sUtre i,ija, ivi, avi ityete catvAra prAdezA: paThitAH santi / 1111 sUtre eppi, eppiNu, evi,eviNu ityete catvAra AdezAH nirdiSTAH vrtnte| ete aSTAvapi AdezAH ktvaH sthAne jAyante / yadi ktvaH sthAne eva etejaTa prAdezAH kriyante, tahi ekasminneva sUtre teSAM saMgrahaNamucitamAsIta, kimartha sUtradayasya nirmANa vihitamiti praznaH / uttarayati vRttikAraH-pathagayo / pRthaka-sUtrakaraNamuttarArthI uttarasUtramaHprayojana yasya sa uttarArthaH / 1112 sUtreNa tumpratyayasya sthAne evaM, praNa, praNahaM, ahiM, epyi, eppiNu, evi, eviNu ityeteSTa prAdezAH vidhIyante / eppiprabhRtInA caturNAmAdezAnAM 1111 sUtrato'nuvartanaM kRtaM, yadi sarveSAM svAsthAnIyAdezAnAmaSTAnAma ekasminneva sUtre vidhAnaM sUtrakArA akariSyan, tadA 1111 sUtrataH tvaH sthAnIyAdezAnAmaSTAnAmeva 1112 satre grahaNamAvazyakamAsIt iSTantu caturNAmeva grahaNam, enamevA'bhiprAyamupalakSya 1111 sUtrasya pRthak racanA kRtaa| . 1112-- vAsuduSkaraM nijaka-dhanaM katu na tapaH pratibhAti / __ evameva sukhaM bhoktu manaH bhogata' na yAti // 1 // . bhAvArtha:-nijakadhanam, nijameva nijakaM, nijakaM ca tad dhanaM nijakamAnam-svakIyadhana bAsudukara kaThinam,nijasampatteH dAnakaraNaM na sukaramityarthaH / tathA tapaH mata bhano prtibhaati-smutshte| tathApi mAnasamida evameva-dAnatapo binaiva sukhaM bhoktumicchati, paraM kintu bhoktu na yAti-samartho na bhavati / sukhantu dAnena, tapasA caina samupalabhyate, etadvinA sukhaprAptina na sulabheti bhAvaH / dAtum / idAna-[dA]-dhAtuH dAne / dAtum / 1112 sU0 tumaH sthAne evaM ityAdeze, 10 khU svarasya lope, prajjhIne pareNa saMyojye devaM iti bhavati / Skaram / duSkara+si / 340 sU0pakAralope, 360 sU0 kakAravittve, 1002 sa0 akArasya ukAre, 1015 sU0 selope dukkA iti bhavati / min-dhnm| nijaka-dhana+si / 177 sa0 jakArasya kakArasya ca lope, 150 sU0 dvitIyA'kArasya yakArabhutI, 228 sU0 nakArasya NakAre, pUrvavadeva prakArasya ukAre, selope miaya-yA iti bhavati / 11 sUtrasya vRttimanusRtya dhakArasyAdibhutatvAt 187 sUtreNa hakAro na jAtaH / kartum 1 DukRJ [ka] karaNe / kR+tum / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze, prastutasatreNa tumaH sthAne praNa ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye karaNa iti bhavati / na / avyayapadamidaM saMskRtava devApabhraMze prayujyate / tapaH / tapas+si / 177 sU0 pakAraloye, 11 sa0 sakAralope, 1002 sU0 prakArasya u. kAre, 1015 sU0 serlope ta ili bhavati / pratibhAti / pratipUrvakaH bhAndhAtuH rocane / pratibhA+tin / 1069 sU0 rephalope, 206 sU0 sakArasya DakAre, 187 sU0 bhakArasya hakAre, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze parihA iti bhavati / evameva emvai, prakriyA 1091 sUtre jnyeyaa| sukham suhu, prakriyA 1041 sUtrasya tRtIyazloke jeyaa| bhoktum / bhuja-[bhuja-dhAtuH pAlanA'bhyavahArayoH / bhuja+tum / saMskRtaniyamena bhuJja + tum iti jAte, prastutasUtreNa tumaH sthAne aNaha ityAdeze,ajjhIne pareNa saMyojye, 1082 sa0 uccAraNalAghave bhuNa, iti bhavati / manaH- maraNu, prakriyA 1021 sUtrasya prathamazloke zeyA / param .. para, prakriyA 1089 sUtre jJeyA / bhoktum / bhuja-[bhuja-dhAtuH pAlanA'bhyavahArayAH /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * catuSaMpAdaH bhuj+tum / saMskRtaniyamena bhuja+tum iti jAte,prastutasUtreNA tumaH sthAne aNahi ityAdeze, ajhoMne pareNa saMyodhye, 1052 sU0 uccAraNalAghave bhujagahi iti bhavati / pAti- mAiprakriyA 1021 sUtrasya prathamazloke sheyaa| dAtum -deva, katu makaraNa, bhoktum = bhujagaheM, bhoktum bhumaNahi~ ityatra prastuta-sUtreNa tum-pratyayasya sthAne evaM, paNa, aNahaM, ahi ityAdezAH jAtAH / jetu syaktu sakalAM gharAM lAtu tapaH pAlayitum / binA zAmtyA tIrthezvareNa kaH zaknoti bhuvane'pi // 2 // bhAvArtha:-tIvareNa, tIrtha:-caturvizvasaMghaH, sAdhu-sAdhvI-dhAvaka-zrAvikA-samudAyarUpaH tasya IzvareNa-svAminA, tIrthAdhipatinA zAntyA-zAntinAthema vinA samAlA-sampUrNA gharAma-pathavI otu punaH spaksumoktu, sapo sAtam-grahItu pAlayitu bA tribhane'pi-triloke'pi kaH zanoti ? na ko'pi samartho'sti / ayaM bhAva cakravartizAntinAthena prathama pRthivI jitA, punaH vairAgya-vAsitAnta:-karaNena tasyAH syAgo vihitaH, punazca tapazcArabdham / sato vastunaH tyAgo duSkara evaM bhavati / ata eva zrIdazavakAlikAharavye jainAgame jainAcAryaH bhaNyate -- eje pa kante pie bhoe, lakhe vipiTTi kumvai / / sAhoNe yA bhoe, se hu cAi si vudhAi / / [dazavakAlikasU0 pra0 2] bhagavAn zAntinAthaH tyAgaziromaNi rAsIt / lokatraye'pi vizvakalyANakaraH, ahiMsAsvarUpaiH etaiH prabhuvarI vinA etAdRzamadvitIyaM tyAgaM katuna ko'pi zaknotisma / anena jinadevasya bhagavataH zAntinAthasyA'sAdhAraNA'smazaktirAsIda, idameva prakaTitaM kavinA / tum / ji-dhaatu| jaye / jitum / 1112 sU0 tumpratyayasya sthAne evina ityAdeze, 10 sU0 svarasya lopeM; ajjhIne pareNa saMyojye jendhi iti bhavati / tyaktum / tyaja-[zya]-dhAtuH tyAge / tya + tum / 757 sU0 yajadhAtoH sthAne racaya ityAdeze, 177 sU0 yakAralope, prastutasUtreNa tuma: sthAne eppiNu ityAdeze, 10 sU0 svarasya lopethaeppiA iti bhavati / sakalAm / sakalA+am / 177 sU0 kakAralope, 150 sa0 yakArasya zrutI, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sU0 pramo lope sayala iti bhavati / dharAm / dharA+am / sayalavadeva para iti sAbhyam / lAtum / lA-dhAtuH pAdAne / lA+tum / prastutasUtreNa tumaH sthAne eviNu ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, prajjhIne pareNa saMyojye leviSu iti bhavati / tapaH / tps| am / 231 sa. 5kArasya vakAre, 11 sa. sakAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU' pramo lope tava iti bhavati / pAlayitum / pAla-pAl-dhAtuH pAlane / pAla+tum / prastulasUtreNa tumpratyayasya evi ityAdeze, prajjhIne pareNa saMyojye pAleSi iti bhavati / vimA-viSNu,prakriyA 1092 sUtre jJeyA ! zAntimA / zAnti+TA / 260 sU0 zakArasya sakAre, bAhulyena 25 sU0 nakArasthA'nusvArA'bhAve, 84 sa0 saMyoge pare hrasve, 1014 sU0 TAsthAne'nusvAre santi 1001 sU0 3kArasya ekAre sante iti bhavati / tIrthezvareNa / tIrthezvara-+TA / 84 sa0 saMyoge pare hasve,350 sa0 rephalope,360 sa0 thakAradvitve,361 sa. pUrvathakArasya sakAre, 350 sU0 vakAralope, 260 sU0 zakArastha sakAre, 1013 sU0 TApratyayasya NakAre, sthAnivatvAt 1004 sU0 prakA1pazca kAntAna priyAn bhogAn, lamdhAna vipRSThokurute / svAdhInAna sthati bhogAna, sahi tyAgI ityukyate // 1 // 2. 717 pUrva "evaM syajaterapi" iti paatthaat| .
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........r r r - 4-- caturtha potaH * saMskRta-hindI-TolAyopetam * rastha ekAre tirasareNa iti bhavati / ka: ko,prakriyA 1067 sUtrasya dvitIyazloke jJeyA / zaknotisakkA , prakriyA 901 sUtre zeyA / bhavane / bhUvana+Di / 228 sU0 nakArasya NakAre,1005 sU0 DinA saha akArasya ekAre bhuvaraNe iti bhavati / api-vi, prakriyA 459 sUtre jJayA / jesum -- jeppi, svapatumya vaeppiNu,lAtum leviNu,pAlayitum - pAlevi ityatra prastutasUtreNa tum-pratyayasya sthAne eppi, eppiA, epiNu, evi ca ityAdezAH saMjAtAH / 1113- gatvA vArANasyAM narAH, zya ujjayinyAM gatvA / mutAHprApnuvanti paramaparva, divyAntarANi mA kathaya // 13 bhAvArtha:-vArANasyA ujjayinyAzca mahattvaM varNayati-ye bharA vArANasyAM gatvA, matra dvitIyA'rthe saptamI vartate,vANArasIM gatvetyarthaH ! pratha-athavA ujjayinyAM gatvA ujjayanImadhigamya matAH paJcatvamupagatAH, te paramapadam ---mokSa prApnuvanti ! prataH divyAnsarANi / anyAni divyAni,tIrthAntarANi mA rupaya / anyasmin tIrthe gamanasya na kA'pyAvazyakatA'sti, pratyuta maraNa kAle vArANasyAmujjayinyAM vA gantavyam / iti zlokA'rthaH, kintu naitat satyam, yata:--"AcArahInaM na punanti vevA:" "zAnakriyAbhyo mokSaH" ityAdivacanaiH sadAcaraNazIlaH puruSaH eva svahiH, mokSAhazca pramANIkRtaH / durAcAriNaH puruSAH kutrApi paJcatyamupagaccheyuH, paraM te na kadApi mokSAsH saMbhavitu zaknuvanti / / gatvA / gamlu-[gam ]-dhAtuH gatau / gam+ktvA / 1111 sUH ktyA sthAne eppiA ityAdeze, 1913 sU0 bikalpena ekAralope gamppiA iti bhavati / bAhulyena 25 sU0. makArasyA'nusvAro na jAtaH / vArANasyAm / vaaraannsii+hi| 387 sU0 rephaNakArayoH vyatyaye,1001 sU IkArasya ikAre,1023 sU0 Di-pratyayasya sthAne hi ityAdeze, 1052 sU0 uccAraNalApa vAraNAsahi iti bhavati / narAH nr+js| 1015 sU0 jaso lope nara iti bhavati / pratha / avyayapadamidam / 187 sU0 thakArasya ha. kAre aha iti bhavati / ujjayinyAm / ujjayino+ki / 177 sU0 yakAralope, ujjainI+Di isthA 5 sU0 saMskRtavyAkaraNena guNasandhau [akArasya ikArastha ca saMgame sati guNasandhau-ekAre jAte], ujjenI+Di iti sthite.228 sU0 nakArastha NakAre,1001 sU0 IkArasya ikAre, 1023 sU0 vi-pratyayasya hi ityAdeze,1082 sU0 uccAraNalAdhave ujjeNihi iti bhavati / gatvA / gamla-[gam]-vAtuH gato / gam + ktvA / 1111 sU0 ktvaH sthAne vikalpena eppi ityAdeze, 1113 sU0 ekAralope pampi iti bhavati / yatrApi bAhulyena 25 sU0 makArasthA'nusvAro na jAtaH / mRtaaH| mRta jasa / 131 sU0 RkArasya ukAre, 177 sU0 takAralope, 1001 sU0 makArasya prAkAre, 1015 sU0 jaso lope munA iti bhavati / prApnuvanti / pra-pUrvakaH prApala-(prA)-dhAtuH praapnne| pra-mApa + prati / apabhraMze 'pra ityasya parA ityAdezo jAyate, 5 sU0 dIrghasandhau, parAp + anti iti jAte, 910 sa0 akArAgame, 231 sU0 dvitIya-pakArasya vakAre, 1053 sU0 anteH sthAne hiM ityAdeze, 1082 sU0 uccAraNalAdhave parAvahi iti bhavati / paramaparam / paramapada+mam / 177 sU0 dakAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 pramo lope paramapalaM iti bhavati / vigyAnsarAmi / divyAntara+as / 349 sU0 yakAralope, 360 sU0 vakAradvittve, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1024 sU0 jasaH sthAne hai ityAdeze visvantarAI iti bhavati / maa| adhyayapadamidam / 1000 sU0 prAkArasya prakAre ma iti bhavati / kathaya / kathi-[kath]-dhAtuH jlpne| kth-+-nni+hi| 673 sU0 kakSAtIH sthAne jampa i. syAdeze, 635 sU0 NigaH sthAne prakAre, 642 sU0 AderaphArasya prAkAre, 24 sU0 saMyoge pare hrasve,
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 prAkRta-vyAkaraNam * caturSapAdaH 10 sU0 svarasya lope, prajjhIne pareNa saMyojye, 1050 sU0 hi ityasya ikAre, 10 sU0 svarasya lope jhIne pareNa saMyojye pi iti bhavati / gatvAgapiNu, garabA gamppi ityatra empi, epi atruatterer kalpiko lopo jAtaH / pakSaM / prastutasUtrasya pravRsthabhAvapakSa ityarthaH / gaGgAM gatvA yaH mriyate yaH zivatIrthaM gatvA / krIDati trivazavAsagataH sa yamalokaM citvA ||2|| bhAvArtha:- gaGgAyAH zivAlayasya ca mAhAtmyaM vyAkurute yaH paGgAM gatvA prApya triyate tathA row zivatIrtha, zivasya tIrtha - zivAlayaM kAzIM vA gatvA zriyate sa yama- lokam gramasya loka: narakalokAM taM jitvA vijitya vivazAvAsagataH, tridazAnAM devAnAmAvAsaH sthAnaM svargaH tatra gataH - samprAptaH, sa tridazAssvAsagataH san krIDati svarge sAnandaM nivasati / iti ilokArtha kintu nADyaM vAstavikosrthaH yataH sthAnavizeSeSu gatAnAM narANAM na pApavimuktirjAyate, muktistu pApakarmANi bhuktvaM pariyaafe ca bhavati, nAnyathA / uktazva jainAgame-- * ubaga je siddhimudAharanti sAyaM ca pArtha ubagaM phusaratA / usa phAse siyA va siddhI simsuvANA bahavA vargasi / / 14 / / macchAya kumbhA va sirosiyA va maggU ya uTThA vArasA ya / aTTaNameyaM kusalA vayanti jaba ye siddhimudAharanti // 15 // // upa jai kammamalaM harejA evaM suhaM icchAmi tameva / nethAramasaritA pAraNAraNa sevaM vihita maMdA || 16 || pAvAI ho| fer or deeghAI musaM vayante jala siddhimA ||17|| sUtrakRtAGgasUtra 07 gaGgAm / gaGgA+gham / 1001 sU0 zrAkArasya sthAne prakAre 1015 sU0 moloGga iti bhavati / gazvA / gamlu [ gam ] - dhAtuH gatau / gam + ktvA / 1111 sU0 ktva: sthAne eppiNu vAdeze vaikalpikavat 1113 sU0 ekArasya lopAbhAve, prajjhIne pareNa saMyojye gamepizu iti bhavati / jo prakriyA 1001 sUtrasya caturtharaloke zeyA / bhiyate / muG [[ ] dhAtuH prANatyAge / mRte / 131 sU0 RkArasya ukAre, 435 su0 svArthe kapratyaye, 177 sU0 kakArasya lope, 620 sU0 se tyastha vAde suara iti bhavati bAhulye mAtra 10 sUtrasya pravRtti jAtA / zivatIrtham / zivatIrthaM +mam / 260 sU0 zakArasya sakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasye, 350 sU0 rephalope, 360 sU0 thakAradvisveM, sidinti sAyakaca prAtadakaM spRzanta / udakasya spardhAta smAthi sidhyeyuH prANAH vaha udake // 114 // matsyAzca kUrmAzva kharIpApatha madganazyoSTrA udaka rAkSasAca pAva dasyudakena vidimudAharanti / / 15 / / udaka maMdi *maMmala devaM gumanAmAtrameva / difee tarengeya prANinazcaivaM vibhinanti manvAH // 163 // pApAni karmANi prakurvaer fha zotodakantu vibhAtino mRtaM vadanti yadi satuH / siddhimA // 17 //
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAdaH saMskRta-hindI TIkAdayopetam 361 361 sU0 pUrvakArasya takAre, 1015 sU0 zramo lope nitya iti bhavati / gatvA / gamlu- [gam]dhAtuH gatau ! gama + ktvA / 1919 sthAne dityAdeze vaikalpikatvAt prastutasUtreNa ekArasya lopAbhAve, grIne pareNa saMyojya gamedhi iti bhavati / krIDati / koDa-dhAtuH krIDAyAm / kroD + ti / 1069 sU0 rephalope, 910 sU0 prakArAgame 202 sU0 ikArasya lakAre, 628 sU0 tiva: sthAne vAdeze, 945 sU0 ica: sthAne di ityAdeze kIla iti bhavati / vizavAsa gataH / zradazAbAsanagata+si / 1069 sU0 rephalope, 260 sU0 zakArasya sakAre 177 sR0 prantyannakAralope, bAhuyenAtra 180 sUtrastha pravRttinaM jAtA, tataH 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 sepa disAvA saga iti bhavati / saH :so, prakriyA 1109 sUtrasya tRtIyaloke zeyA yamalokam / yamaloka + zram ityatra 245 sU0 yakArasya jakAre, 177 sU0 kakAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015. sU0 lape jamalo iti bhavati / jitvA ji-dhAtuH jaye / ji+kvA / 912 sU0 NakArAgame, 1111 sU0 kva: sthAne eppi ityAdeze vaikalpikatvAt prastutasUtrasyAvRttI 10 sU0 svarasya lope prajbhIne pareNa saMyojye jiropi iti bhavati / garavA gamepiraNu, garabA gampi, brisvA jiropi ityatra prastutasUtrasya vaikalpikatvAt eppa, eppi ityAdezayorekArasya lopo na jAtaH / 4 1114 - hasto mAramitA, lokaH kathayitA, paTahaH vAdayitA, zunakaH bhaSitA / bhAvArtha:- hastyAdi svabhAva-mukhena kasyacana dayAlupuruSasya svabhAvena pIDita janaM prati sA nAvAkyamAha / yadayaM duSTastvAM ced duHkhI karoti tathApi tvayA zAnteH parityAgAM na vidheyaH / duSTAnAM svAbhAva evaM para poDanamatastvaM mA duSTamAcara / yathA-loka: janasamudAyaH kavitA-kathanazIloM ma ti / paTa:- vAdyavizeSaH, vAvavitA-vAdanazIlo bhavati evametra duSTAnAmapi parapIDanasya svabhAvo bodhyaH / hastI gajaH mAravitA-mAraNazIlo bhavati, zunakaH- kukkuraH bhavitA-bhaSaNazIlo bhavati / hastI / hastin+si / 316 sU0 stasya thakAre, 360 sU0 thakAra dvive, 361 sU0 pUrvakAra sya takAre, 11 sU0 nakAralope, 1015 sU0 selaoNpa haritha iti bhavati / mArayitA / mRG [mR] bAluH prANasvAge / mR + Nig+ tRn / 905 sU0 RkArasya para ityAdeze 638 sU0 gi: sthAne prakAre, 642 sU0 zrAdekArasya zrAkAre, 10 sU0 svarasya lope, zrajjhAne vareNa saM jye, 1994 sU0 tan- tyayasya praNama ityAdeze mAra+praNaya iti jAte, 10 sU0 svarasya lope, zrabhIne pareNa sayAjye, sipratyaye, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 seloMpa mAraNa iti bhavati / lokaH loDa, prakriyA 1037 sUtra jJeyA ! kathayitA / kathi dhAtuH jalpane / kathi + tun / 673 sU0 kavidhAto: sthAne bolla ityAdeza 1914 sU0 tRt-pratyayasya praNazra ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, sipratyaye 10020 ma kArasya ukAre, 1015 sU0 selope bollaTa iti bhavati / paTahaH / paTah+si / 195 sU0 TakArasya DakAre, 1002 sU0 prakArasya ukAre, seloMpe paDaDU iti bhavati / vAvayitA / vad-dhAtuH vyaktAyAM yAci / vad + Nig + tRn / 895 sU0 dakArasya dvikte jakAre, 638 sU0 giga: akAre bajja + a + sUn, iti jAte, 642 sU0 zrAkArasya zrAkAre 84 sU0 saMyoge pare hrasve 10 sU0 svarasya lope, jhopareNa saMyojye, prastutasUtreNa tRnaH sthAne praNaya ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, prajjhone pareNa saMyojye bolaNa u vadetra vajragaDa iti bhavati / zunakaH / zunaka+si / 260 sU0 zakArasya sakAre, 228 sU0 nakArasya NakAre, 177 sU0 kakArasya lope 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selapi suragaDa iti bhavati / bhavitA / bhaSa - [ bhaS ] dhAtuH bhaSase / bhaS + tun / 110 sU0 prakArAjhAme, 260 sU0 ww
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ imminiAIMIMITHowwwwwwwwwimirmisarta anukaMpAdaH pakArasya sthAne sakAre, prastuta-sUtreNa tunpratyayasya sthAne aNAra ityAdeze, 10 sa0 svarasya lope, bha jhIne pareNa saMyojye, 1002 su. akArasya ukAre, 1015 sU0 sepi bhasADa iti bhavati / mArayitAmAraNa u, kavitA kollaNau, cAvayitA- vajjaNa, bhaSitA bhasaNau ityatra prastutasUtreNatRn-pratyayastha sthAne aNama ityAdezo jaatH| * atha pratyayoM se sambandhita vidhi* vaha akSara yA zabda jo kisI dhAtu yA zabda ke anta meM saMjJApada yA kriyApada Adi padoM ke banAne ke lie jor3A jAtA hai, usa ko pratyaya kahate haiM / apabhraMzabhASA meM pratyayoM se sambandhita jo vidhividhAna pAyA jAtA hai, aba usa kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai 16-apabhraMza bhASA meM punara aura binA ina donoM anyaprapadoM se prAge 'Da[u]' yaha pratyaya hotA hai| jaise- smayate tada pallamaka, yad vismayate manAe / yasmina punaH smaraNaM jAtaM, pataM tasya snehasya ki nAma // 1 // marthAta jo priya vastu hotI hai, usI kA smaraNa kiyA jAtA hai, jo kabhI vismRta ho jAe, baha priya vasta nahIM hotI? vismata kara dene ke anantara jisakA smaraNa kiyA jAe usa vastu ke sneha kA koI mUlya nahIM hai| prati vAstavika sneha vahI hai jo sadA smaraNa rhe| yahAM para paThita 'punar' isa avyayapada se []' pratyaya karake 'puNu yaha rUpa banAyA gayA hai| binA kA udAharaNa isa prakAra hai-binA mujhena na balAmahe - vigu jujjha na balAhuM yuddha ke binA nahIM lauTate haiM] / yahAM para paThita vinA' isa adhyayapada se '[3] yaha pratyaya karake viNu' yaha rUpa banAyA gayA hai| 1098-apabhraMza-bhASA meM 'avazyam' isa zabda se Age [e] pora - [bha] ye do pratyaya kie jAte haiN| jaise mizriyaM mAyakaM kaze kukta yasya adhInAni anyAni / mUle vinamTe tumhinyAH pravanaya zurukAriNa pani // 1 // aryAta-jisa vyakti ke rasanendriya adhIna hotI hai, usake anya saba indriyAM adhIna ho jAtI hai| ataH saba indriyoM ke nAyaka (pradhAna] jihandriya rasanA ko vaza meM kro| jaise-tumbinI [tumbI] ke mUla kA nAza ho jAne para usake patra avazya hI sUkha jAte haiM, aise hI rasanendriya' ke vaza ho jAne para zeSa indriya vaza meM prA jAtI haiN| yahAM para prastuta sUtra se avazyam pravase isa pada se [8] yaha pratyaya kiyA gayA hai| -pratyaya kA udAharaNa isa prakAra hai-avazyaM na svapanti sukhAsikAyAm-- basana sumahiM suhacchimahi [avazya hI ke sukhazayyA para nahIM sote haiM] yahAM para paThita avazyam-prabasa isa pada se [a] yaha pratyaya kiyA gayA hai| . 106-apabhraMza-bhASA meM ekazaH isa zabda se pare svArtha meM ji-pratyaya hotA hai| jaise ekazaH zola-kalaGkitAmA bIyante praayshcittaani| yaH punaH khaNyati amuvivasaM tasya prAyazvisana kim ? / 1 / arthAta-jinhoMne eka bAra zIla ko kalaGkikata kiyA ho,unheM prAyasicatta diye jAte haiM,parantu ko pratidina zIla ko khaNDita karatA hai, usako prAyazcitta dene se kza lAbha ho sakatA hai ? yahA~ para paThita ekaza: ekkasi, isa zabda se Di-[5] pratyaya kiyA gayA hai| 1100--apabhraMza-bhASA meM nAma [prAtipadika] se pare svArtha meM a, (aDa) aura dulla (ulla)
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdA saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam 363 ye tIna pratyaya hote haiM, aura ina kA saniyoga [sAnnidhya ] hone para svArtha meM kie gae kapratyaya kA lopa ho jAtA hai| dhyAna rahe, yadi ka-pratyaya kI avasthiti ho tabhI usa kA lopa hotA hai, anyathA nahIM / zrarthAt ma aura Adi pratyaya to kapratyaya ke prabhAva meM bhI hote haiN| jaisevirahAnala- jvAlA-karAlitaH pathikaH pathi yad [yadA ]] dRSTaH / tad [ tathA ] militvA sarvoH pathikaH sa eva kRtaH agniSThaH / 1 / / arthAt -- anya pathikoM ne triyoga rUpI zragni kI jvAlAyoM se dagdha pathika ko jaba patha (mArga) meM dekhA, to saba pathikoM ne mila kara usakA vahIM agni-saMskAra kara diyaa| bhAva yaha hai ki virahAgni janya vedanA jaba apanI carama sImA pAra kara jAtI hai taba virahI vyakti ke prANoM ko bhI lUTa letI hai| yahAM para pati1lika virAga kAlimanDa 2 dRSTaHdiTThau, 3- pAthai: panthimahi 4 kRtaH kina u, 5- agniH zraggiduu ina padoM meM karAlita mAdi zabdoM se svArtha meM a- pratyaya kiyA gayA hai| -pratyaya kA udAharaNa isa prakAra hai-mama kAntasya drI doSI - mahu kantaho ve donadA [mere pItama ke do doSa haiM ] yahAM para paThitra doSI -dosaDA, isa doSa pada meM - [ ] - pratyaya kiyA gayA hai| khulla-pratyaya kA udAharaNa isa prakAra hai- ekA kuTI paJcabhiH ekka kullI paJcahi~ ruddhI [ eka kuTiyA pAMca janoM ne roka rakhI hai ] yahAM para kuTI =kuDallI, isa zabda se hala - (ulla) - pratyaya kiyA gayA hai / 1101 - apabhraMza bhASA meM -1 - 2 (a), aura 3-Dulla (ulla) ina pratyayoM ke yogabheda [ yoga mela kA bheda bhinnatA arthAt pratyayoM kA bhinna-bhinna prakAra se mela karane ] se jo '' mAdi pratyaya bana sakate haiM, ve bhI prAyaH svArtha meM hote haiM / jaise-1-a kA udAharaNa enteen a garertmIyam = phoDeni je highaDa appaNa [ jo sapane hRdaya kI phor3a DAlate haiM ] yahAM para pati- hRvayam se dadha [ya] pratyakSa karake hi [hRdaya ko ] yaha rUpa banAyA gayA hai| yahAM para 269 sUtra ke dvArA hRdaya zabda ke sasvara vakAra kA lopa kiyA gayA hai| 2 - bullaa [ Dulla aura ina do pratyarthI ke yoga-milApa se banA huA pratyaya ] kA udAharaNa isa prakAra hai-TakaH cUrNI bhavati svayam la cunnIhoi sai [cUDA svayaM cUra-cUra ho rahA hai ] yahAM para paThita : isase a [] yaha pratyaya karake 'hullaDa' yaha rUpa banAyA gayA hai| [dulla-balla aura DaDa praDa ina do pratyayoM ke saMyoga se bane] pratyaya kA udAharaNa isa prakAra haisvAmI prasAda salaNaM priyaM somA sandhI vAsam / Da preer arga rat mumcati niHzvAsam ||1|| arthAt- nAyikA ke pati para usa ke svAmI kA prasAda hai, pUrNa anugraha hai, nAyikA pati salajja [lajjA vAlA] bhI hai, lajjAvaza hI apane svAmI ke pradeza kA pAlana karane se kabhI vaha mana nahIM rAtA, vaha deza kI sImA para nivAsa kara rahA hai, use deza kA paharedAra banane kA saubhAgya prApta ho rahA hai, usakI bhujAyoM meM zradamya vala hai, yuddha karane ko vilakSaNa kSamatA hai, isI kSamatA ke kAraNa vaha yuddhArtha sadA utsuka bhI rahatA hai, nAyikA ke pati ke bhale hI ye [svAmiprasAda mAdi ] guNa haiM, parantu nAyikA ke lie ye guNa viyoga kA kAraNa bana rahe haiN| isI lie nAyikA apane nAyaka kI yaha guNasampadA dekhakara niHzvAsa le rahI hai, grAheM bhara rahI hai| yahAM para paThita- 'bAhubalam' isa zabda se laDaDa [ulla Da] pratyaya karake 'bAhubalullaDA' yaha rUpa banAyA gayA hai| yahAM para ampratyaya
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 prAkRta-vyAkaraNam caturthapAdA hone para 1001 sUtra se prakAra ko dIrgha kiyA gayA hai| isI prakAra bAhubalam bAhubalullaDau [bhujA kA bala ] yaha rUpa banatA hai| yahAM para -1 hula [ uzla] 2 3 ina tIna pratyayoM kA yoga [mela ] pAyA jAtA hai| arthAt yahAM para bAhubala-zabda se bulla-Da- pra [ulla zraDa-ullaDa ] ye tIna pratyaya karake bAla isa rUpa kI niSpatti kI gaI hai| [] 1102-- apabhraMza bhASA meM, strIliGga meM vartamAna vidyamAna prAktana [ pahale ] sUtrokta [ do sUtroM dvArA ukta ] pratyayAnta (prAya hai anta meM jisa ke zabdoM se arthAt - 1100 ve sUtra se pratipA dita a, Da, aura Dulla ina tIna pratyayoM vAle tathA 1101 veM sUtra se ukta DaDa, Dulla-a, Dulla-aya tathA Dulla-Da-a ina pratyayoM vAle zabdoM se strIliGga meM DI-pratyaya hotA hai / jaise - pathika ! dRSTA goro ? dRSTA mArga pazyantI / ava cukamA zuSkaM kurvantI || 1 || vikA] kI devA kA uttara dete hue usane kahA- hA dekhA hai, vaha mArga dekha rahI thI, mAMsUtroM se bharane ka [zraMgiyA ] ko bhAI banA rahI thI mora sAtha hI garama ucchvAsoM [mAhoM] dvArA use sukhA bhI rahI thii| yahAM para paThita gaurI-gogoraDI [gaura varNa vAlI mArI ] isa pada meM uDa-pratyaya se dhAne DI- [I] atyaya kiyA gayA hai| gula-pratyaya se kie gae DI-pratyaya kA udAharaNa isa prakAra hai - ekA kuTI paJcabhiH ruddhA ekka kudullI pahiM rukho [eka kuTina pAMcoM ne roka rakhI hai] yahAM para paThita kuTI kuDulla = kuDullI [kuTiyA] isa pada meM Dulla-pratyaya se DI-pratyaya kiyA gayA hai| arthAt-he pathika tU gaurI was 1103 - apabhraMza bhASA meM strIliGga meM vartamAna [vidyamAna] "apratyayAnta vAle pratyayAnta zabda se pare DA pratyaya hotA hai| yaha 1102 sUtra se hone vAle DI-pratyaya kA apavAda sUtra hai / jaiseyi AyAtaH zrutA vArtAf, soft: karaNe praviSTA / tasya virahasya maiyataH dhUlirapi na hRSTA // 1 // arthAt prItama zrAgae haiM, yaha bAta sunI, prItama ke Ane kI vvati [AvAja ] jaba kAnoM meM paMDI, taba naSTa hote hue viraha kI vRti bhI dikhAI nahIM dii| yahAM para paThita vRliH ghulaumra dhUlafor [r] isa pada meM pratyayAnta [] vAle pratyayAnta [jisa ke anta meM pratyaya ho ] dhUlaDaa isa zabda se DA pratyaya karake laDiyA yaha rUpa banAyA gayA hai / 1104 - apabhraMza bhASA meM, strIliGga meM vartamAna nAma prAtipadika kA jo prakAra hai, usako AkAra pratyaya pare hone para dakAra hotA hai / jaise- dhUsirapa na dRSTA = ghulaDiyA bina diTTha [ buli bhI dikhAI nahIM dI ] yahAM para AkAra [DA ] pratyaya pare hone para dhUla ghulaDa +thA+siMisa pada meM kAra ke sthAna meM ikAra karake "dhUlaDio" yaha rUpa banAyA gayA hai| dhyAna rahe ki yaha prakAra ke sthAna meM hone vAlA ikArAdeza strIliGga meM hI hotA hai, anyatra nahIM / jaise dhvaniH karaNaM praviSTA jhuNi * jisa pratyaya ke anta meM pratyaya ho use pra-pratyaya pratyaya kahate kahate haiN| jaise--44 - yaha pratyaya hai, isake anya meM pratyava hai, pata: yaha pratyayAntapratyaya samajhanA cAhie tathA jisa zabda ke anta meM pratyayAnta vAlA pratyaya ho vaha zabda tyAta pratyayAnta kahalAtA hai| jaise dhUli dhUla +dhA+si isa prakriyA se dhUla-sA yaha zabda banatA hai / zabda ke anta meM ghapratyayAnsa vAlA pratyaya [ kaba-ma ] dRSTigocara ho rahA hai, mataH laTiyA yaha zabda - pratyagAnta pratyayAnta jAnanA caahie| JAN
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ agenre: saMskRta-hindI- TIkAdvayopetam 365 horss paTTa [ni kAnoM meM pravRSTa huI ] yahAM para strI-liGgI zabda na hone se kara kRSNaDa + ki, isa pada prakAra ko ikArAdeza nahIM ho skaa| kaNNa zabda kI prakriyA isa prakAra hai -kr| karNa + Gi / yahAM para 350 sUtra se rephatopa 360 veM sUtra se NakAradvitva, 1101 sUtra se Dama[s] - pratyaya hotA hai / tatpazcAt Dit-pratyaya paravartI hone se mantyasvarAdi varNa [NakAragata akAra ] kA lopa, ajjhauna vyajana meM svara kA saMgama tathA 1005 veM sUtra se Dipratyaya ke sAtha prakAra kI ikArAdeza ho jAne para kaNNabaha yaha rUpa siddha hotA hai| vaise kaNDama + Di yahAM para prakAra se . pare zrAkAra pratyaya kA abhAva hone se prastuta sUtra kI prApti hI nahIM hai / tathApi vRttikAra ne isa udAharaNa kA kyoM ullekha kiyA hai ? yaha vicArakoM ko vicAra karanA cAhie / 1105 - prapatra - bhASA meM yuSmad bhAdi zabdoM se pare prAe Iya-pratyaya ke sthAna meM bAra (bhAra) yaha Adeza hotA hai| jaise samvezena fr greatyena yatsaMgadhya na milyate ? / svA'ntare pItena pAnIyena, priya ! pipAsA ki chite ||1|| ---- arthAt hai priya patideva ! tumhAre sandeza se kyA lAbha ? kyoMki tuma saMgamArtha to kabhI mi late hI nahIM ho / bhalA svapna meM kie jAne vAle jala pAna se kyA pipAsA [pyAsa ] zAnta ho sakatI hai ? yahAM para paThita yuSmoyena tuhAreNa [tumhAre ] isa pada meM yuSmada-zabda sambandhI 'I' - pratyaya ke sthAna 'DAra' yaha prAdeza kiyA gayA hai| 2 para asmadIyaM kAntam dikvi zramhArA kantu [hamAre kAnta [priya ] ko dekho ] yahAM para paThita-asmadIyam zramhArA [hamAre] isa pada meM asmad-zabda ke I-pratyaya ke sthAna meM 'bAra' yaha Adeza kiyA gayA hai| 3-bhagini ! asmadIyaH kAntaH bahiNi ! ma hArA kantu [bahina ! hamArA kAnta prItama ] yahAM para paThita asmadIyaH mahArA [ hamArA ] isa pada meM madada ke pratyaya ko 'DAra' yaha prAdeza kiyA gayA hai| = = tyaMtha 1106-- apabhraMza bhASA meM ivam, krim, yad, tad aura etad ina pAMca zabdoM se prAe atu-prasthAna meM Dela [ etula] yaha Adeza hotA hai| jaise -1 iyAn = etulo [ itanA ], 2kimAna kelo [kitanA ] 3 yAvAn jetulo [jitanA ] 4 - sAmAntettulo [ utanA ], 5- etAvAn = etulI [ itanA ] yahAM para paThita 1 - idam + Rtuetulo, 2 kim + Rtu = ketulo, 3 - yaS + DAva = jetulo, 4- tad + DAtu-tettulo, zrIra 4- etad + DAvatu = etulo ina padoM meM - pratyaya ke sthAna meM prastutasUtra se Dela prAdeza kiyA gayA hai| pratyaya-prahale tadantasyA'pi grahaNam [pratyaya kA grahaNa karane para, vaha pratyaya jisa ke anta meM ho usa pratyaya kA bhI grahaNa kara liyA jAtA hai] isa paribhASA ke prAdhAra para atu-pratyaya kahane se DAva isa pratyaya kA bhI grahaNa kara liyA jAtA hai| isI lie pAdAna, tAvAn tathA etAvAn ina zabdoM ke DAvatu pratyaya ko bhI prastuta sUtra se khela la yaha Adeza kiyA gayA hai / 1107 - prapatra za- bhASA meM sarva prAdi zabdoM se saptamyanta artha meM vihita tra pratyaya ke sthAna meM utta [esa] yaha zrAdeza hotA hai / jaise-- atra tatra dvAre gRhe lakSmIH visaMSThulA dhAvati / priya pranaSTeva gaurI nizcalA kasminnapi na tiSThati ||1|| arthAta - visaMSThula caMcala lakSmI yahAM, vahAM dvAroM aura gharoM meM bhramaNa karato rahatI hai| jase
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 prAkRta vyAkaraNam caturthapAdA priya [prItama ] se bhraSTa [ cyuta yA parityakta ] gaurI [gore varNa vAlI nArI] kahIM bhI sthira hokara nahIM rahatI, vaMsI hI sthiti lakSmI kI dRSTigocara ho rahI hai| yahAM para paThita--a = etaheM [ gAM para ] tathA sateta [vahAM para ], ina padoM meM saptamyantArtha [saptamyanta hai artha jisa kA] - pratyaya ke sthAna meM De he [esa] yaha Adeza kiyA gayA hai| 1108 -- prapabhraMza bhASA meM tva aura tala ina pratyayoM ke sthAna meM 'paNa' yaha prAdeza hotA hai / jaise- bRhattvaM pariprApyate vaSNu paripAvisa [usa se mahattva prApta kiyA jAtA hai] yahAM para paThita bRhattram bahupa [mahatvam] isa pada meM tva-pratyaya ke sthAna meM 'paNa' yaha prAdeza kiyA gayA hai / prastuta sUtra meM 1000 ve sUtra se 'prAya:' isa pada kA adhikAra zrI rahA hai| prAyaH kA artha hai - * bahula | grataH kahIM-kahIM para sva-pratyaya ko 'paNa' yaha Adeza nahIM bhI hotA / jaise bahatvasya kRte = bahuta ho taroNa [mahatva ke lie ] yahAM para paThitatva-pratyaya ko 'paNa' yaha Adeza nahIM ho sakA / 1106-- apabhraMza bhASA meM tathya-pratyaya ke sthAna meM iembara evbauM aura evA ye tIna prAdeza hote haiM / jaise-etad gRhItvA yanmayA yadi priyaH udvAryate / mama kartavyaM kimapi nA'pi martavyaM paraM dIyate // 1 // arthAt rajata aura suvarNa grAdi dhana sampadA le kara yadi maiM priya kA tyAga kara dU~, to marane ke atirikta, merA koI bhI kartavya zeSa nahIM raha jAtA kyoMki nArIjIvana meM pati hI sarvasva hotA. hai / pativihIna jIvana prarvathA vistAra hotA hai| yahAM para kartavyam kariegnau~ [karane bogya kArya], martavyam = mariebbau~ [ maranA cAhie, maraNa] ina padoM meM tayat-pratyaya ke sthAna meM 'ie' yaha Adeza kiyA gayA hai 'eca' kA udAharaNa isa prakAra hai carrated fafanthanaM dhanakuTTanaM yat loke / maMjiSThayA atiraktayA sarva soDhavyaM bhavati // 2 // arthAt- deza se uccATana pRthaka honA, jar3amUla se ukhAr3A jAnA, tatpazcAt kvAtha ke rUpa meM agni para ubAlA jAnA tathA hathaur3oM se kaTA jAnA, ye saba ke saba saMkaTa saMsAra meM atyadhika rAgaraMgavAlI majITha [ eka latA jisa kI jar3oM aura DaMThaloM ko ubAla kara tathA kUTa kara lAla raMga nikAlA jAtA hai] ko sahana karane paDate haiN| rAya [raMga] kI adhikatA jaise maJjiSTha ke lie sakaTadAyikA hotI haiM, vaise rAga [mahAvikya] karane vAle manuSya ko bhI bhISaNa saMkaTa sahana karane par3ate haiN| yahAM para paThita soDhavyam - saheba [sahana karane yogya ], isa pada meM tavyat-pratyaya ke sthAna meM 'eba" yaha zrAdeza kiyA gayA hai| 'evA' kA udAharaNa afrai paraM vAritaM puSpavatIbhiH samam / jAgaritavyaM punaH ko dharati yadi sa vedaH pramANam ||3|| *arthAt RtumatI - rajasvalA nAriyoM ke sAtha rAtri ko zayana saMgama karanA niSiddha hai| yaha vAtaH yadi vedazAstra dharmazAstra se pramANita mAnate haiM to jAgRta dazA [dina] meM rajasvalA nArI ke sAtha kie jAne vAle saMgama ko kaise zAstra sammata mAnA jA sakatA hai ? yahAM para paThita 1 sthapitavyam -soebA [zayana karanA cAhie, yA zayana] tathA 2 jAgaritavyam jaggevA [jAganA cAhie, jAgRta dazA meM] ina padoM ke tathyat pratyaya ke sthAna meM 'evA' yaha zrAdeza kiyA gayA hai| * zabda ke artha ke lie dekho prastuta grantha ke prathama khaNDa kA caturtha pRSTha (0921
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda: saMskRta-hindI- TIkAdvayopetam 67 1110 - apabhraMza bhASA meM ktvA pratyaya ke sthAna meM i i ivi aura avi ye cAra prAdeza kie jAte haiN| i isa pradeza kA udAharaNa isa prakAra hai hRdaya ! yadi vairiNI ghanAH, tataH kima ArohAmaH ? | Here at hastau yadi punaH mArayitvA priyAmahe // 1 // arthAta he hRdaya ! yadi vairI [zatru ] adhika haiM, bahuta jyAdA haiM to kyA hama prakAza para caDha jAeM, hamAre bhI to do hAtha haiM, mataH hama una ko mAra kara ho mreNge| yahAM para paThita-mArayitvA mAri [mAra kara ] isa pada meM ktvA pratyaya ke sthAna meM 'i' kA Adeza kiyA gayA hai| 'iu' kA udAharaNa isa prakAra hai- gajaTAH bhaGktvA yAnti gayaghaDa bhajiu janti [ hAthiyoM ke samUha ko bheda karake jAte haiM] yahAM para paThita bhaktvA bhajiu [bheda karake] isa meM ktvA pratyaya ke sthAna meM 'i' yaha pradeza kiyA kiyA gayA hai| 'isa' ko udAharaNa isa prakAra hai rAti sA viSahAriNI ho karo cumbitvA jIvam / prativimbita- mujAlaM jalaM yAbhyAmanavagAhitaM pItam ||2|| arthAta - viSahAriNI [panihAriNI] mahilA apane hAthoM ko cUma-cUma kara apane jIvana kA saMrakSaNa kara rahI hai| hAthoM se ho vaha usa jala kA pAna karatI hai, jisa meM kisI ne snAna nahIM kiyA tathA jisa meM muja pratibimbita ho rahI hai| isa taraha hAthoM dvArA apane jIvana kI samasta samasyAtroM ko samAhita kara lene ke kAraNa hI vaha apane hAthoM ko cUmatI rahatI hai, hAthoM ko upakAritA ke lie unako sneha pradAna karatI hai| yahAM para paThita cumbitvA = cumbivi [cUma kara, cumbana lekara ] isa pada meM pratyaya ke sthAna meM 'ivi' yaha prAdeza kiyA gayA hai| adhi kA udAharaNa isa prakAra haibAhU syAjayitvA yAhi tvaM bhavatu tathA ko doSa ? | hRdaye sthitaH yadi niHsarati jAnAmi muJja ! saroSaH ||3|| arthAt - he muJja ! yadi tu bAhu [bhujA ] chur3A kara jAtA hai, to bhale hI calA jA, parantu yadi hRdaya se bho tU nikala jAe to maiM samajha ki tU saroSa hai, roSayukta hai| yahAM para paThita-tyAjayivA vichoDafa [chuDA karake] isa pada meM katthA ke sthAna meM adhi yaha zrAdeza kiyA gayA hai / 1111 prapabhraMza bhASA meM karavA pratyaya ke sthAna meM eppi eppa, evi aura evi ye cAra prAdeza hote haiN| jaise jitvA azeSaM kaSAyabala vazvA prabhayaM jagataH / lAtvA mahAvrataM zivaM labhante dhyAtvA tattvam // grAmadanI, lAbha ho, koSa abhayadAna dekara ahiMsA, ----- arthAt sampUrNa kaSAya [jisa se kaSa-janma-maraNarUpa saMsAra kI prAya mAna, mAyA aura lobha ye cAra mahAdoSa ] ke bala ko jItakara saMsAra ko satya, acaurya, brahmacaryaM tathA aparigraha ina pAMca mahAvratoM ko dhAraNa karake tathA jIva aura majIva Adi aat kA cintana karake saMyata prANI mokSa ko prApta karate haiN| yahAM para paThita 1 - jilvA jepi [jIta kara], isa pada meM ravA-pratyaya ko epi 2 baravA depizu [de kara ] isa pada meM baravA - pratyaya ko epiNu, 3- lAmA lekhi [le kara] isa pada meM pratyaya ko evi maura 4- dhyAtvA jhAeviNu [[cintana karake ] isa patra meM kvApratyaya ke sthAna meM evie yaha prAdeza kiyA gayA hai| yahAM eka prazna upasthita hotA hai ki 1110 va sUtra kA pratyaya sthAna meM i i yadi cAra pradeza karatA hai aura ke
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ auntya.viArvLovwwwwwww 368 * prAkRta dhyAkaraNam * caturthapAda! prastuta sUtra bho ktvA ke sthAna meM hI eppi prAdi cAra AdezoM kA vidhAna karatA hai, isa taraha ye pATha mAdeza pasyA ke sthAna meM kie gae haiM, ina AdezoM kA eka hI sUtra se vidhAna kiyA jA sakatA thA, phira sUtrakAra ne do sUtra banA kara grantha-gauraba kyoM kiyA ? uttara meM nivedana hai ki ktvA-pratyaya ko vihita pATha AdezoM kA nirdeza eka hI sUtra dvArA ho sakatA thA, yaha satya hai kintu isa sUtra kA jo yoga racanA kiyA gayA hai.yaha vaha kevala uttara pragale satra ke nimitta kiyA gayA hai. 1112vo sUtra tum pratyaya ke sthAna meM 1-evaM, 2-aNa, 3-aNahaM, 4 araNaha, 5---eppi, 6-eppiA , 7-evi aura evizu, ina mATha prAdezoM kA vidhAna karatA hai| ina pATha prAdezoM meM se eppi, epiNu, evi aura ekNui ina cAra AdezoM kI anuvRtti 1111 veM sUtra se grahaNa kI gaI hai| yadi ktvA ke sthAna meM hone vAle i, u, ivi, avi tathA eppi, eppiA , edhi aura eviNu ina sabhI pATha mAdezoM ko eka hI sUtra meM saMkalita kara lete to 11123 sutra meM ina sabhI prAThoM AdezoM kI anuvRtti ho jAtI, parantu 1112 veM sUtra ko kvAsthAnIya samasta prAdezoM kA grahaNa karanA iSTa nahIM hai, use to kevala epi, epyiNu, eghi aura evie ye cAra prAdeza hI apekSita haiN| ataeva sUtrakAra ne 1110 tathA 1111 ina sUtroM kA pRthak yoga [nirmANa kiyA hai| isa pRthak yoga se 1110 veM sUtra meM paThita , ila, ithi aura adi ina cAra prAdezoM kI anuvRtti kI 1112 sUtra meM nivRtti ho jAtI hai : 1112---apabhraMza-bhASA meM tum-pratyaya ke sthAna meM, 1-~-evaM. 2-praNa, aura 3-aNahaM, 4ahi ye cAra tathA sUtrokta pakAra ke kAraNa 1-epi, 2 eppiNu, 3-evi-aura 4-eviyu ye bAra, isa taraha samasta ATha prAdeza hote haiM / jaise dhAtu duSkaraM nijakapana, kAnuna tapa: pratibhAti / evameva sukhaM bhoktu manaH, paraM bhoktuma yAti // 1 // prati---apane dhana kA dAna karanA kaThina hai, tathA tapa karanA bhI acchA nahIM lagatA hai| aise hI [dAna aura tapa ke binA hI] yaha mana sukha kA upabhoga karanA cAhatA hai, kintu isa taraha aise sUkha kA upabhoga kaise ho sakatA hai| yahAM para paThita-1 bAtama-devaM [dene ko] isa pada meM tum-pratyaya ko evaM, 2-kartum karaNa [karane ko] isa pada meM tum-pratyaya ko arA, 3-bhoktumabhujaNahU~ | bhogane ko] isa pada meM tum-pratyaya ko agaha aura 4 -- bhoktam- bhujahiM [bhogane ko] isa pada meM tam-pratyaya ke sthAna meM ahiM yaha Adeza kiyA hai| eka hI zloka meM vRttikAra ne ukta cAroM bhAdezoM kA nirdeza karane kI kRpAlutA kI hai| jeta tyastu sakalAM dharA lAta tapaH pAlayitum / binA zAntyA tIrthezvareNa kaH zaknoti bhravane'pi // arthAt-sampUrNa pRthvI ko pahale to jItamA, phira usa kA parityAga karanA, phira tapa kA prahaNa karanA aura phira usa kI paripAlanA karanA, tribhuvana[tIna loka ] meM ye saba bAteM tIrthakara zrI zAnti nAtha ke binA aura kauna kara sakatA hai ? yahAM para-paThita-1--jetum = jeppi[jItane ko] isa pada meM tum-pratyaya ke sthAna meM eppi, 2 maktum eppiNu [choDana ko] isa pada meM tum pratyaya ke sthAna meM epiNa, 3-lAtum -- leviNu [lAne ko, dhAraNa karane ko] isa pada meM tum-pratyaya ke sthAna meM epikha bhaura 4-pAlayitum = pAlevi [pAlana karane ko] isa pada meM tum-pratyaya ko evi yaha
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ratin-animun caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokA-dvayopetam * prAdeza kiyA gayA hai| yahAM para bhI vRttikAra ne tam-pratyaya ke sthAna meM hone vAle eppi Adi cAroM pAdezoM kA eka hI zloka meM ullekha kara diyA hai| 1113---apabhraMza-bhASA meM gamla [gam ] dhAtu se pare prAe eppiA aura eppi ina prAdezoM ke ekAra kA vikalpa se lopa ho jAtA hai| gatvA cArAgasyA narAH atha ujjayinyAM gatvA / masAH prApnuvanti paramapadaM diyA'ntarANi mA kathaya |1| prarthAta-bArANamI athavA ujjayanI meM jA kara marane vAle vyakti paramapada ko prApta kara lete haiM, prataH anya tIrthoM ko carcA mata kara / arthA: anya tIrthoM meM jAne kI AvazyakatA nhiiN| yahAM para paThita 1-gatvA / gamla-gam + ktvA = gam + eppiNu = gam - ppiNu = gamppiNu [jA kara]. isa pada meM 'eppiNu' ke ekAra kA vikalpa se loga kiyA gayA hai|2-msyaa / gamla-gam +ktvA gam+eppigam +ppi-gampi [jAkara ] isameM 'eppi' ke ekAra kA vikalpa se lopa kiyA gayA hai| lopa ke abhAvapakSa meM epiNu tathA eppi ke ekAra kA lopa nahIM hotA / jaise-- - gaGgA gatvA yaH mriyate yaH zivatIrtha gatvA / kIpati trivazAvAsagataH sa yamaloka jitvA / / 2 / / arthAt ....gaGgA athavA ziva-tIrtha para A kara jo maratA hai. yaha yamaloka ko jIta bAra svargIya prAvAsoM ko prApta karake sAnanda una meM krIDAeM karatA hai / yahAM para paThita gatvA / gamla-gam + ktvA -gam + eppiNu-gappiNu [jAkara] isa pada meM eppizu ke ekAra kA lopa nahIM ho skaa| tathAgatvAI gamla-gam+kyA gam + epigameppi [jA kara] aura jitvA / ji+ktvA-jiNa+ epi-jiropi [jIta kara] ina padoM meM 'eppi' ke ekAra kA lopa nahIM kiyA gayA / 1914-apabhraza-bhASA meM tRn-pratyatha ke sthAna meM praNA yaha Adeza hotA hai| jaise--- hastI mArapitA, lokaH kathayitA, parahaH vAdayitA, zunakaH bhaSitA-hasthi mAraNau, lou bolaNau, paDaha vajjAu, sUjAu bhasaNau [hAthI mArane kI vRtti vAlA hotA hai, loka-prANivarga bolane kA. svabhAva rakhatA hai. paTahaDhola] kA svabhAva bajanA aura kRtaM kA svabhAva bhI kanA hotA hai| yahAM para paThita 1-mArathilA mAraNau [mArane ke svabhAva vAlA], 2~-kathayitA-bollaNau [bolane ke svabhAva vAlA], 3. vAyitA banAu [bajane ke svabhAva vAlA], 4-bhaSitA bhasaNau bhauMkane ke sva. bhAna vA] ina samasta padoM meM hanu-pratyaya ke sthAna meM 'apa' yaha Adeza kiyA gayA hai| * atha vArdhA''deza-vidhiH .1115-ivA'rthe nN-ju-naai-naavi-mnni-annvH| 8 / 4 / 444 / apabhraze ikazabdasyA'rthe naM, na u, nAi, nAvai jariNa, jaNu ityete SaD zrAdezA bhavanti / naM / naM mallajuj sasi-rAha karahiM [4,382] nau / ravi-asthamaNi samAuleNa kaNThi viiSNu ma chinnu / cakke khaNDa muNAlimahe nau jIvaggala viSNu // 1 // nAi valayAvali-nivaDaNa-maeNa ghaNa uvambhuna jAi / ballaha-viraha-mahAvahaho thAha gavesai nAi // 2 //
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 prAkRta-vyAkaraNam caturyapAdaH nAvai pekleviNu muha jiNa-varaho dohara-nayaNa saloNu / mAvA guru-macchara-mariu jalaNi pavIsai loNu // 3 // jariNa campaya kusumahoM mamjhi sahi ! masalu paiTThau / sohai indanIlu jaNi kaNa baiTThau // 4 // . jaNu / nizvama-rasu pieM pievi jaNu [4,401] / atha svArthA''deza-vidhiH* apabhraMza-bhASAyAm iva ityavyaya-padasyA'rthe naM, nau, nAi, nAvai ityAdayaH ye prAdezAH saMbhavanti, samprati tAna pradarzayatyAcAryaH / yathA---- 1115.--- / naM ityAdezasyodAharaNaM pradIyate vRttikAreNa / yathA-iva mallayuddhaM zazirASTra kustA... malaju sagirA kAma pakriyA 1053 satra jJeyA / iva = na, ityatra prastuta-sUtreNa iva ityavyayasya sthAne meM ityAdezo vihitaH / na / naDa ityAdezasyodAharaNaM pradazyate / yathA--- rabhyastamane samAkulena chaThe vitIrNaH na chinnH| bakaraNa khaNDa: mRNAlikAyAH iva jIvAbhalaH ittaH / / 1 / / bhAvArtha:-- cakravAkayoH snehAtizayo vyajyase / rabyastamane,raveH-sUryasya prastabhane-tirodhAnesUryAstasamaye, samAkulena-vyAkulena, cakreNa-cakravAkeNa, rAtrau cakavAkI-cakavAkayo: viyogo bhavati, prataH priyA-viyogajanaka sUryAstamanaM samAlokya cakravAkaH [cakavA iti bhASAyAm ] vyAkulo jAtaH, vyAkulena tena cakravAkaNa kaNThe vilI:-sthApitaH san mRNAlikAyA:-kamalinyAH khaNDaHna chinn:-bhkssitH| utprekSyate / ava yathA cakravAkeNa jIvAlolA / tena cakravAkeNa kamalinyAH khaNDaH etadarthaM na bhakSitaH, yad rAtrIcakravAkI-viyogena mamAtmA na niyaMccheda, saH kamalinyAH khaNDo jovaanltven:paattH| jIvasya argalaH, jovAnalaH / yathA kapATayo pRSThe argalo dIyate tena na ko'pi bahirgantUza. phnoti / evameva mRNAlikAyAH khaNDo'pi mukhe'rgalaH iva sthaapitH| ravi-astamane / ravi-mastamana+Di / 316 sU0 stasya thakAre, 360 sU0 thakAradvitve; 361 sU0 pUrvathakArasya takAre, 228 sU0 nakArasya SakAre, 1005 sU0 DinA saha kArasya ikAre raviasthamariNa iti bhavati / vaikalpikatvAt 5 sUtreNA'tra yaNa-sandhirna jaataa| samAkulena / samAkula+ ttaa| 177 sU0 kakAralope, 101.3 sU0 TApratyayasya prakAre, sthAnivatvAt 1004 sU0 akArasya ekAre samAjalekha iti bhavati / kaNThe - kaNThi, prakriyA 1091 sUtrasya tRtIyazloke jeyA / vitIrNaH / bitiirnn+si| 177 sU0 takAralope, 84 sU0 saMyoge pare hrasve,350 sU0 rephalope, 360 sU0 kArasya dvizve,1002 sU0 bhakArasya sthAne ukAre,1015 sU0 selopi viiNA iti bhavati / na / avyayapadamidaM saMskRta-vadevA'pabhraze prayujyate / chimaHchinna+si / 1002 sU0 prakArasya ukAre, selope cinnu iti bhavati / carama / cakra+TA / 1069 sU0 rephalope, 360 sU0 kakAradvittve, 1013 sU0 TAsthAne'nusvAre,sthAniyasvAt 1004 sU. akArasya ekAre sak iti bhavati / khnnddH| khaNDa+si / 1002 sU0 prakArastha ukAre, chinnuvadeva aNNu iti sAdhyam / mRNAlikAyA: / mRNAlikA + is / 131 sU0 RkArasya ukAre, 177 sU0 kakAralope, 1001 sU0 antyasya prAkArasya prakAre, 1021 sU0 usaH sthAne he
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 371 ityAdeze mugAliahe iti bhavati / iva / agApidam / prastutasUbhegama raja iNi paheM pryujyte| jovArgalaH / jIvArgala+si / 350 sU0 rephalope, 360 sU0 gakAradvittve, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope govaggalu iti bhavati / vsH| data+si ! 46 sU0 AderakArasya ikAre,314 sU tasya NakAre, 360 sU0 NakArasya dvisve, 1002 mU0 prakArasya ukAre, 1015 selope dinzu iti bhavati / iva-nau, atra prastuta-sUtreNa iva-zabdasya sthAne naI ityAdezo jAtaH / nAi / nAI ityAdezasyodAharaNaM pradazyate / yathA--- valayAvali-nipatana-bhayena dhanyA Urdha-bhrajA yAti / ballabha-viraha-mahA-havasya stAcaM gaveSayatIva / / 2 / / bhAvArtha:-nAyikAyAH pativiyoga-janitaM dainyaM varNayati / kAcidanyA-nAyikA, sukRtinIti yAvat, pativiraha-duHkhena atIva kRzAGgI jaataa| ataeva sA valayAvali-nipatama-bhayena, valayo hastAlaGkAravizeSaH, teSAmAvali: paMktiH, tasyAH nipatana,tasya bhayena, UrzvabhUnA, UdhvI bhujI yasyA,sA yAtigacchati / utprekSyate ! sA anayA rItyA vyarthameva na gacchati, kintu ballama-viraha-hAsya vallabhasya priyasya, viraha-viyogaH sa eva mahA chadaH, mahAzcAsau hradaH-saDAgaH, tasya stAgha-gAmbhIrya gaveSayatIvaanveSayatIva / kiyAn virahastha-mahA-hradaH ?, etasya antastalaM kiyadasti ? etadarthameva sA bhujI OM pUrvI kRtya thAtIti kalpyata iti bhaavH| balayAvali-nipatama-bhayena / vlyaavli-niptn-bhy-ttaa| 231 sU0 pakArasya vakAre, 590 sU0 takArasya DakAre, 228 suru nakArasya NakAre, 177 sU0 antya-yakAralope, 1013 sU0TApratyayasya NakAre, sthAnivattvAta 1004 sU0 prakArasya ekAre balayAvali-nivavaraNa-bhaeNa iti bhavati / banyA kSaNa, ityasya padasya prakriyA 1101 sUtre zeyA / kbbhujaa| UdhrvabhujA+si / 350 sU0 rephasya vakArasya ca lope, 360 sa0 dhakAradvisve, 361 sa. pUrvadhakArasya dakAre, 84 sU0 saMyoge pare hrasve, 368 sUtre "bahulA'dhikArAva prazeSAvezayorapi' iti pAThAda bhakArasya dvizve, 361 sU0 pUrvabhakArasya bakAre, 1757 sU0 jakAralope, 1001 sU0 prAkArasya prakAre, 1015 sU0 selapi baddha bhu iti bhavati / yAti-jAi, prakriyA ityasya padasya 1021 sUtrasya prathamazloke sheyaa| bllbhvirh-mhaa-dsy| vallabha-viraha-mahA-hada-usa / sara bhakArasya sthAne hakAre, 391 sa0 hukAra-dakArayovyatyaye, 350 sU0 saMyuktarephalope, 1009 sU0 isa sthAne ho ityAdeze bhAlAha-virahamahAvahaho iti bhvti| stAdham / stAdha+am / 316 sa 0 stasya thakAre, 187 sa0 dhakArasya hakAre, 1015 sU0 amo lope thAha iti bhavati / gaveSayati / gaveSa- [gaveSa dhAtuH gaveSaNAyAm / gaveSa+Nim +tiva / 910 sU0 akArAgame, 260 sa0 SakArasya sakAre, 638 sU0 Niga prakAre, 10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye,642 sU0 prAdhAkArastha prAkAre, 1000 sa0 mAyAkArasya prakAre, 628 sU0 tiva icAdeze gavesai iti bhavati / iva / avyayapadamidam / prastutasUtreNa vAthai mA iti pryujyte| ivanA ityatra prastutasazreNa ivazabdasya sthAne bhAi ityAdezo jAtaH / naavaa| nAva i. tyAdezasyodAharaNaM pradazarmatyAcAryaH / yathA-- prekSya mukhaM jinavarasya paudhanayana salAvaNyam / iva guru-massara-bharitaM jvalane pravizati lavarapam // 3 // bhAvArtha:-jinavarasya paramapAvanaM saundaryAdhikyaM vyamjapati / jinavarasya, rAga-dveSo jayatIti
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH jinaH jinazcAsau bara: jinabaraH,tasya mahato bhagavata: mulaM prekSya-gamokSya,vimbhUta mukham ? dIrdhanamAma, dIrgha lambAyamAle nayane tetre yasmina tata, punaH kimbhUtaM mukham ? salAvaNyam, lAvaNyasahitam, saundaryAdhikyopetamityarthaH / etAdRzaM parama-vilakSaNa-suSamA-lalitaM mukhaM vIkSya / lAvaNya zabdasya sundarArthakatAtho'pi gRhyate, ataH labaraNaM-lAvaNyaM, saundarya yalane-banho pravizatIva pratIyate / kIdRzaM lAvaNyam ? gurumatsara-bharitama, guruzcAsau matsara: IrSA, tena bharitam-paripUrNam / jinavAra-rasaundo'tizayaM vIkSya lAvajyaM bhasmasAdiva jAtamiti bhAvaH / - prekSya / prapUrvaka: IkSadhAtuH preraNe / prekS + ktvA / ityatra 1069 sa0 rephasya lope, 274 sU0 kSasya svakAre, 360 sU0 khakAradvittve, 361 sU0 pUrvakha kArastha vakAre, 1111 sa ta tvaHstrAne eviNu ityAdekheM, 10 sa0 svarasya lope, ajamone pareNa saMyojye pekkheviNa iti bhavati / pukham ! muva+am / ..187 sU0 svakArasya hakAre,. 1.002 sU0 sakArasya sthAne ukAre, 1015 sa0 amo lope muha iti bhavati / jinavarasya jinavara husa / ityatra.226 sa nakArastha NakAre, 1009 sa. isaH sthAne ho ityAdeze jiNabArahoM iti bhavati / bonayanama / dIrdhana yana-am / 350 sU0 rephalope. 363 sU0 dhakArasya dvitvAviSedhe. 187 sU0. dhakArasya hakAre, 442 sa0 svAbhike rephe, 228 sa0 antya-nakArasya NakAre, pramo lopeniyaNa iti bhvti|" sanasatya samAse vAkya-vibhaktya manantyatvaca bhavati, ataH nakArasyAdibhutattvAt. 222 sUtre kArastha NakAra-prApizavatate, parannasya vaikalpika mAtra nayana-gA-prathama-nakArasya NakAro na jAtaH / salAvaNyam / salAvaNya+am / 171 sU0 vakAreNa antyavyaJjanena saha prAde: svarasya sthAna prokAre salaNya+iti jAte, bAhulyanAta 84 sUtrasya pravRtina jAtA, 349 sa0 yakAralope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 pramoM lope salozu iti bhavati / iva / avyypmidm| prastutasUtreSA ivA'rthe nAvaha iti prayujyate / guru-matsarabharitam / guru-magara-bharita !- am / 292 sa sabhya chahAre, 360 sa0 chakAradvitve, 361 sUH pUrvachakArasya canAre, 177 sUtakAralope, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope gurumacchara-bhariu iti bhavati / ubalane / jvln+chi| 350 sa0 kAralope, 228 sU0 nakArasya NakAre 1005 sU0 DinA saha akArasya ikAre jalaNi iti bhavati / pravizati / prapUrvaka: viza-dhAtuH praveze / pravizati / 1069, sU0. repha pope, 1000 sa ikArasya IkAre, 110 sU0 akArAgame, 260 sU0 zakArastha sakAre,628 sa0 tina ibAdeze pavIsaha iti bhavati / lavaNam - loNu, prakriyA 1059 satra.. stha paJcame zloke jnyeyaa| iva mAvaha ityatra prastutasUtreNa vazabdasya nAva ityAdezo jAtaH / aNi / . jaNi ityAdezasyodAharaNaM pradarzyate / yathA. : . : . . . . . . campaka-samasya madhye sakhi ! bhramaraH praviSTaH / ....... .." zobhate indranIla va kanake upaviSTaH / / 4 / / .. . .. bhAvArtha:-he sasthi ! campaka-samasya-campakanAmnaH kusumasya-puSpasya madhye asara:-dvirephA prvissttH| bhramareNa tatra pravezaH kRtaH, ma ta evaM zobhate, zobhA dadAti', ina-yathA karake suvarNa indranIla:kRSNavarNI maNivizeSaH apavitaH sthito'stIti utprekSyate / kanakavarNa-samAnavarNavat campaka-kusumama, indranIla-samAna-varNavAzna bhramaro bhavatIti bhAvaH / campaka kusumsy| campaka-kusuma+ Gas ! 177 sU0 prathama kAralope, 180 sU0 yakArazrutI, 1009 sU0 isa sthAne ho ityAdeze, 1001 sU0 uccAraNalAyave campaya-kusumaho" iti bhavati / 11 .
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda: saMskRta-hindI TIkAhayopetam 373 sUtrasya vRttimanusRtya kakArasya pradibhUtatvAdava 177 sU0 kakArasya lopo na jAtA madhye madhya + Gi / 297 sU0 vyasya kAre, 3600 bhakAradvitve, 361 sU0 pUrvekakArasya jakAre, 1005 sU0 GinA mera sort of iti bhavati / sa sahi !, prakriyA 1003 sutrasya prathamazloke zemA | bhramaH / bhramara+si / 1069 0 rephalope, 244 sU0 makArasya sakAre, 254 0 sU0 rephasya lakAre, 1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU0 serlope bhalu iti bhavati / praviSTaH prtisstt+si| 1069 su0 rephalope 177 sU0 trakAralope 305 sU0 kRsya sthAne ThakAre. 360 sU0 kAradvitve 361 sU0 pUrva-kArasya TakAre 1100 sU0 1002ti bhavati / zobhate / zubha-vAtuH zobhAyAm / zubha + se / saMskRtaniyamena zobhate iti jAte, 260 sU0 zaMkArasya sakAre, 910 su0 prakArAname 1800 sakArasya prakAre 628 sU0 te hAdase sohara iti bhavati / indranIlaH / indrniil+mi| 1061 sU0 rephasya lope, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 serlope isI iti bhavati / iva / gravyayapadamidam / prastutasUtreNa inameM ariya iti prayujyate / kanake kanaka + Gi / 228 sU0 nakArasya kAre, 277 sU0 dvitIya- kakArasya lope, 1005 0 DinA saha prakArasya ikAre aus iti bhavati / upaviSTaH / upaviSTa+si / apabhraMze 1093 sU0 upaviSTa ityasya zabdasya sthAne bahu iti prayujyate 1100 sU0 a- pratyaye, 2002 su0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 selape bahu iti bhavati / evajaNi ityatra prastutasUtreNa va-zabdasya jaNi hatyAdeza jAna: jatu | jaNu 1 deodAharaNaM pradazyate / yathA-- nirupamarasaM priyeNa pItveva nirumarasu pie pievi jasNu, prakiyA 1072 sutrasya tRtIya-loke jJeyA vA / pAtrAtuH pAne para + ktvA ityatra tu 1111 sU0 tva: sthAne evaM ityAdeze, 1000 sU0 grAkArasya ikAre pieva bhavati / bAhulyenAtra 10 sU0 svara* sya lopAbhAvaH / iva jara ityatra prastutasUtreNa ina zabdasya sthAne jaNu ityAdezo vihitaH / zabda ke artha meM hone vAlI Adezavidhi * atha bhASA meM iva isa avyayapada ke sthAna meM naM nakha, nAi dhaura nAvai prAdi jo cha pradeza hote haiN| aba sUtrakAra una kA nirdeza kara rahe haiM 1115 - apabhraMza bhASA meM avyayapada ke artha meM 1 naM 2 na. 314lAvaha, 5---aNi aura 6 - jagu ye cha Adeza hote haiN| naM kA udAharaNa prakAra hai-iva malla-pUrva zazi-rAha kuruta nimala sami-rAhu karA [mAna candra aura rAhu yuddha karate haiM ] yahAM para pati 'iva' isa zabda ke artha meM 'na' isa zabda kA Adeza kiyA gayA hai| na kA udAharaNavyastama samAkulena kaNThe vitaH naH i cakreNa khaNDaH pAlikAyAH iva jIvAlaH vaktaH // 1 // arthAt sUryAsta ke samaya vyAkula hue cakravAka ne nAke khaNDa ko gale meM hI dhAraNa kara rakhA thA, usane usa kA chedana nahIM kiyA, mAnoM jIvana [jANadhAraNa] ke lie usane yaha yala de rakkhI ho yahAM para paThita 'i' isa pada ke artha meM ma isa pada kA pradeza kiyA gayA hai| nAiisa pakSa kA udAharaNa isa prakAra hai valayAli nipatana bhayena dhanyA UM- bhUjA yAti / vallabha-viraha- mahAvasya stAcaM gatI ||2||
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ hh l dh f mhyhyhyh `ynh `lyd my grdm Hh myh myh myh myh myh hw y`y hh yh yh y'h m hmh y - `h mh tmyh yh yh yh mh yh m`Swmh myh myh dy, m` w `mwmy w mh bh Hj 374 * prAkRta-vyAkaraNam * caturthaprAdA arthAta- valayAbali [kaMkaNAvali-kaMganoM kI zreNI] ko girane ke bhaya se nAyikA UMcI bhujA karake cala rahI hai, mAto vaha ballabha [prItama ke viraha-[viyoga]-rUpa mahA-hada [mahAna tAlAba ke antastala kI gaveSaNA kara rahI ho / yahAM para paThita 'iva' isa pada ke artha meM 'mAI' isa zabda kA prA. ...deza kiyA gayA hai| nAsA kA udAharaNa isa prakAra hai -- prekSya mukhaM jinavarasya bodhanayataM salAvaNyam / iva guhAra-marisaMbala pravizati samam / 3 / / : pati--jinavara ke vizAla netroM vAle aura lAvaNya [saundarya] se yukta mukha ko dekha kara atyanta IvI se bharA huA lavaNa lAvaNya-saundarya ] mAnoM agni meM praveza kara rahA hai| yahAM para paThita 'iva' isa avyayapada ke artha meM bhASA isa zabda kA prAdeza kiyA gayA hai| pariNa isa adhyayapada kA udAharaNa isa prakAra hai---- campaka-kusumamadhye sakhi! bhramaraH prvissttH| zobhate indra-nIla iva kanake upaviSTaH / / 4 / / ati-he sakhi ! campalatA ke puSpa ke madhya meM bhramara praviSTa kyA ho gayA, mAnoM indranIla maNi kRSpara varNa vAlI marakata maNi, pannA] kanaka svarNa] ke Upara zobhA pA rahI hai| yahAM para paThita 'iva' isa pada ke artha meM 'jaNi' isa pada kA prAdeza kiyA gayA hai ! jaNu kA udAharaNa isa prakAra hai-mizSama-rasaM priyeNa pItveva-niruvama-rasu pieM pIevi jaNa mAnoM anupama rasa pIkara prItama ne] yahA~ para paThita 'iva' pada ke artha meM azu' isa zabda kA mAdeza kiyA gayA hai| * atha liGga-prakaraNam * 1116-liGgamatantram / 8 / 4 / 445 ! apabhraze liGgamatantra vyabhicAri prAyo bhavati / gaya-kumbhaI dArantu [4,345] / pratra pulliGgasya napusakatvam / praumA laggA DuGgarihiM pahiu raDantau jaai| jo eho giri-gilaNa-maNu so kiMdhaNaheM dhnnaaii?||1|| pratra 'prabhA' iti napusakasya pustvam / pAi vilaggI antraDI siru lhasiuM khandhassu / to vi kaTArai hatthA bali kijjaH kantassu // 2 // atra 'annaDI' iti napusakasya strItvam / siri caDimA khanti phalaI puNu DAlaI moDanti / to vi mahabuduma sauNAhaM pravarAhiu na karanti // 3 // atra 'DAlaI' ityatra strIliGgasya napusakatvam / * atha linakraraNan * liGgatvaM prAkRta-guNa-gatAvasthAtmako dharma eva bhavati / tadvizeSazca pu-napusaka
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindo-TokA-dvayopetam * tvAdiH / vikRta-sattvAdInAM tulyarUpeNa pravasthAnAt napusakatvam / sattvasyA'dhikye pustvam / sattvasya alpasve, rajasazca prAdhikye strItvam / sarveSAM triguNAtmaka-prakRtikAryatayA zabdAnAmapi tathAsvena guNa-gata-vizeSAt zabdeSu liGgavizeSa iti kalpyate / so'pi ca pustvAdibhedena trividho bhavati / apabhraMza-bhASAyAM liGga-sambandhi yada vidhi-vidhAnaM bhavati, tat pratipAdayatyAcAryaH / yathA-- 1116-liGgamatantram / atantraM vyabhicAri prAyo bhavati / atra atantrapadasya paryAyavAcipada vyabhicAri iti vartate / vyabhicAri-aniyatamityarthaH / saMskRtabhASAyAM yathA rAmAdizabdAH niyata svena pulliGgAH, ramAdizabdAH strIliGgAH, tathA jJAnAdizabdAzca napusakaliGgAH vartante, apabhraMza-bhASAyAM sAsusI sthiti jage, matrapadA nija-gata-niyatatvaM prAyo na vidyte| yathA-bAnA - mmAna vArayantam = gaya-kumbhaI dArantu, prakriyA 1016 sUtre jJeyA / kumbhazabdaH pulliGgaH, kintvapabhraMzabhASAyAM tasya klIbatva jAtam / tadevA'tra 1024 sUtreNa jasaH sthAne ityAdezo jaatH| ___ abhrANi lagnAni parvateSu pathikaH raTana yAti / yaH eSa giri-gilana-manAH sa ki nyAyA ghaNAyate ? // 1 // bhAvArtha:---abhrANi-meghAH parvateSu-mahIdhareSu lagnAni etad dRSTvA pathika:-pAnyaH sTan-zabdAyamAno yAti-gacchati / prAcAryaH uttarArdhana zabda karaNa-kAraNamAha-eSa yo meghaH girigilana-manA, gireHparvatasya gilanaM-prasana bhakSaNaM vA tasmin mano yasya, saH, etAdRzaH sa ki vitarke panyAyAH nAyikAyA: ghanAyate / atra dvitIyA'rthe SaSThI, dhanyA kathamanukampyate ? nA'nukampicyate, dhanyAyA gilanamavazyameva kariSyati, tAM kAmavihvalA vidhAya niHsandehaM mArayiSyatIti bhaavH| ___ abhrANi / abhra + jas / prastutena [ 1116] sUtreNa napuMsakaliGgo'bhrazabdaH pullite prayujyate, 1069 sU0 rephalope, 360 sU0 bhakAradvitve, 361 sU0 pUrvabhakArasya bakAre, 1001 sU0 akArasya pAkAre,1015 sU0 jaso lope abhA iti bhavati / napuskasvAbhAvenA'tra 1024 sUtratha jasaH sthAne iM isthAdezo na jAtaH / lagnAni / lagna+jas / vizeSaNa-vizeSyayoH samAnaliGgakasvamiti nyAyena abhrazabdasya pulliGgatvAttasya vizeSaNasyA'pi pulliGgatve jAte, 349 mU0 nakAralope,360 sU0 gakAradvitve, 1001 sU0 prakArasya prAkAre,1015 sU0 jaso lope lagA iti bhavati / parvateSu / parvata+ suva / apabhraze parva tArthe 1093 sUtreNa DuGgarizabdaH prayujyate, 1018 sU0 suvaH sthAne hi ityAdeze zArihi iti bhavati / pathikaH pahiu, ityasya prakriyA 1086 sUtre jnyeyaa| raTan / radhAtuH shbdkrnne| rad+zata / 910 sU0 prakArAgame, 195 sU0 TakArasya DakAre, 670 sU0 zatu: rata ityAdeze, 1100 sU0 apratyaye, sipratyaye, 1002 sU0 akArastha ukAre, 1015. sU0 selopa raDanta u iti bhavati / yAtijAi, prakriyA 1021 sUtrasya prathamazloke sheyaa| yajo , prakriyA 1001 sUtrasya caturthe zloke jJayA / eSaH / etd+siN| 1033 sU0 etadaH sthAne eha ityAdeze, 1003 sU0 prakArasya prokAre, 1015 sU0 selope eho iti bhavati / giri-gilana-manAH / giri-gilana-mAnas+si | 228 sU0 ubhayatrApi nakArastha thakAre, 11 sU0 sakAralope 1002 sU0 akArasya ukAre, serlope giri-gilaNa-maNu iti bhvti| saH so, prakriyA 1109 saMsya tatIyazloke jeyaa| kima-ki, prakriyA 1105 satre jnyeyaa| dhanyAyA:-SaNahe. prakriyA 1021 sUtrasya prathamazloke sheyaa| atra 1081 sUtreNa uccAraNastha lAghave jAte paNa iti
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 prAkRta-vyAkaraNam agegres bhavati / ghRNAyate / ghRNAM krotiiti| ghRNAyadhAtuH ghRNAkaraNe / ghRNAvate / 126 sU0 RkArasya prakAre, 177 su0 yakAralope, 5 sU0 dIrghasamdhI, 628 sU0 te ityasya icAdeze ghaNA iti bhavati / or worries zloke paThitaH atha zabdaH napuMsakaliGgako'sti parantu prastutasUtreNAsI pulli ko jAtaH / pAve bilagnamantraM free wei skandhasya / aats kaTArikA hastaH balikriye kAntasya // 2 // bhAvArtha:- kAcinAyikA nijanAntasyAdbhutaM vIratvamupadarzayati / he sati ! mama patyuH pAyecara, an [ a~tar3I iti nAgam ] bilagnam, tasya ziraH - zIrSa smyasya, pratra paJcamyarthe SaSThI, skandhAt ityarthaH / svastaM patitam, tato'pi tathApi etAdRzyAmavasthAyAmapi tasya mama kAntasya hastaHkaraH kaTArikA churikAyAmeva vartate evaMvivastra ati calavataH kAntasya kRte'hamAtmAnaM vali kiyetadupari balihAraM gacchAmi, tasya pUjAM karomi / varyavatI dayitasyArddhAGgityA svasya mahobhAgyatvaM vyabjitam / yAde / pAda+Gi / 177 sU0 dakAralope, 1005 sU0 GinA saha prakArasya ikAre pAi iti bhavati / vilagnam | vilagna+vi / 1112 sU0 klIvasya antra ityasya zabdasya strIsve, vizeSaNasya vilagna ityasyApi vizeSaNa- vizeSyayoH samAnaliGgatve 521 sU0 DI (I) - pratyaye, 341 sU0 takAralope, 360 sU0 gakAradvisve 10 sU0 1015 sU0 sela bilaggI iti bhavati / antram / atra+si / 1069 sU0 vaikalpikavAda rephasya lopAbhAve 1100 sU0 DaDa(zraDa) - pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdeloMpe, prajjhIne pareNa saMtrIjye, prastutasUtreNa grasya napuMsakaliGga zabdaspa strIliGgatve, 1102 sU0 DI- (I) pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdeloMpe, zrajjhIne pareNa saMyojye, sipratyaye, 1015 sU0 serlope yantrako iti bhavati / ziraH / ziras+si / 260 sU0 zakArasya sakAre, 11.sU0 sakAralope 1002 sU0 zaMkArasya ukAre, seloM siru iti bhavati / srastam | su- [s]arg: fear a s + kta-la 860 sU0 srastrAto: sthAne lDsa ityAdeze 645 sU0 prakArasya ikAre, 177 sU0 takAralope, vipratyaye 100 sU0 prakArasya ukAre, 514 sU0 sermakAre, 23 sU0 makarAnusvAre rahasi iti bhavati / svasya / skandha + Gasa / 275 sU0 skasya sthAne khakAre, 1009 sU0 sa: sthAne ssu itvAdeze khanyastu iti bhavati / tataH tI prakriyA 1088 sUtre jJeyA / pivi, prakriyA 489 sUtre jJeyA / kadArikAyAm / kaTArikA+Di | apabhraMza bhASAyAM kaTAri kAyA: sthAne 1093 sU0 kaTAra-zabdaH trayujyate 1100 sU0 apratyaye 1005 sU0 GinA saha prakA rasya ikAre kaTAra iti bhavati / hastaH / hasta+si / 316 sU0 stasya sthAne thakAre, 360 sU0 kAra- dvive, 361 sU0 pUrvakArasya takAre 1101 sU0 Da - (Da) - pratyaye, Diti pare'ntyasvarAdelaoNpa, abhIne pareNa saMyojye, 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 su0 selapi hRtya iti bhavati / bali / bali+zram | 1015 sU0 zramo sope va iti bhavati / kiye| kuJa - [kR] dhAtuH karaNe ! ka+kya+e / 128 sU0 RkArasya ikAre 649 sU0 kyasya ijja ityAdeze, 10 sU0 svarasya lope, grIne pareNa saMyojye, 1056 sU0 e ityasya uM ityAdeze, bAhulyenAtra 10 sU0 antyasvarasya lopAbhAve, 10862 sU0 uccAraNalAghave kijjau~ iti bhavati / kAntasya / kAnta+s / =4 sU0 saMyoge pare hrastre, 1001 sU0 isa: sthAne ssu hatyAdeze kantastu iti bhavati / zrazra amDa iti / zrasmin loke paThitaH atra zabdaH napuMsakaliGgI vartate, parantu prastutasUtreNA'sau zabdaH strIliGgako jAtaH
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ baturthapAyaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 377 sena 521 sUtreNa kI-pratyayA jAtaH / zirasi prArUDhAH svAdanti phalAni, punaH zAkhAH moTayanti / tato'pi mahAdrumAH zakunAnAmaparASitaM na kurvanti // 3 // bhAvArtha:. upadrUyamANenApi dhairya na hAta vyamiti phalavad-vRkSa-dRSTAntenopadizati / zirasizIrSe, AraDAH khagA: phalAni khAdanti-bhakSayanti, punaste zAkhA: moTyanti-troTayanti, sato'pi-tathApi mahAnumAH mahApaMcAso dUmaH mahAdrumaH, te mahAnto drumAH, zakunAnAma-pakSiNAM kRte'parAdhisam-aparAdhamaniSTa vA va kurvanti / yathA vRkSAH sarveSAmupakAra : bhavanti, tathaM va sarveSAmati bhAvaH / zirasi / ziras+hi / 260 sU0 zakArasya sthAne sakAre, 11 sU0 sakArasya lope, 1005 sU0 DinA saha prakArasya ikAre siri iti bhavati / ArUDhAH prAG-pUrvakaH raha-dhAtuHprArohaNe / prAraha+ta / 877 sU0 bhAruha, ityasya sthAne caDa ityAdeze, 645 sU0 akArasya ikAre, jaspratyaye, 177 sU. takAralope, 1001 sU0prakArasya prAkAre, 1015 sU0 jaso lope ajimA iti bhavati / khAdanti / khAdR-[.]-dhAtuH bhojane / khAd+anti / 899 sU0 dakAralope, 631 sU0 pranti ityasya nti ityAdeze,84 sU0 saMyoge pare hrasve khanti iti bhavati / phalAni / phala+zas / bAhulyena 370 sU0 phakArasya dvitve, 361 sU0 pUrvaphakArasya pakAre,1024 sU0 zasaH sthAne iM ityAdeze phalaI iti bhavati / puna:puNu,prakriyA 1014 sUtrasya prathamaraloke zayA : zAkhAH / zAkhA+zas / apabhraza zAkhA'rtha 1013 sU0 DAlazabdaH prayujyate,prastuta-sUtreNa DAlazabdasya klIbatve, 1024 sU0 zasaH sthAna i ityAdeze zAlAI iti bhavati / moTayanti / moda-dhAtuH mottne-bottne| moTa + signamanti / 910 sU0 prakArasyA'game, 195 sa0 TaphArasya DakAre, 635 sa0 Niga prakAre, 10 sU0 svarasya lope, prajjhone pareNa saMyojye, 631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze moDanti iti bhavati / tataH-to, prakriyA 1007 sUtre sheyaa| api-vi, prakriyA 489 sUtre jnyeyaa| mhaatrumaaH| mahAdruma + jas / 84 sU0 sayAMge pare hrasve, 1069 sU0 rephalope,360 sU0 dakArasya dvitve,1015 sU0 jaso lope mahadda, ma iti bhavati / 11 sUtraspa vRttimanusRtya dakArasyAdibhUtavAd yatra 360 sUtraNa dakAradvittvaM na jAtaM tatra mahaduma iti bhavati / zakunAnAm / zakuna+mAm / 260 sU0 zakArasya sakAre, 177 sU0 kakAralope, 228 sU0 nakArasya NakAre, 1001 sU0 akArasya prakAre, 1010 sU0 prAma: sthAne ha ityAdeze sauNAhaM iti bhavati / apadhaSitam / * parAdhita + am / 231 sU0 pakArasya prakAre, 187 sU0 dhakArasya hakAre, 177 sU0 takAralope, 1002 sU0 prakArastha ukAre, 1015 sU0 pramo lope abarAhiu iti bhavati / na / pradhyayapadamidaM saMskRtabadevA'pabhraMze prayujyate / kurvanti / DukRJ-[ka]-dhAtuH karaNe / kR+ anti / 905 sU0 RkArasya para ityAdaze, 631 sU0 anteH sthAne nti ityAdeze karanti iti bhavati / atra DAlAI itpanna strIliGgasya / atra zloke paThitaH zAkhA-zabdaH strIliGgI vartate parantu prastutasUtreNA'sau napuMsakaliGgI vihitaH / tena DAlA ityatra 1024 sUtreNa jasaH sthAne I ityAdezo jAtaH / * atha linasambandhI prakaraNa * liGga zabda kI arthavicAraNA prastuta prAkRta vyAkaraNa ke prathama khaNDa ke 42 veM pRSTha para kI jA cukI hai| apabhraMza bhASA meM liGgasambandhI jo vidhi-vidhAna pAyA jAtA hai| aba sUtrakAra usa kA nirdeza karane lage haiM
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- -Marava d *prAkata-vyAkaraNam * baturthapAza 1116 apabhraMza-bhASA meM liGga prAyaH pratantra vyabhicArI] arthAt aniyata hotA hai / saMskRta bhASA meM jaise rAmaH yaha zabda hai / isa zabda kA niyatarUpa se pulliGga meM prayoga hotA hai| ramA zabda kA strIliGga meM aura jalam zabda kA niyatarUpa se naMpusakaliGga meM prayoga kiyA jAtA hai, vaise apabhraMza bhASA meM rAma Adi sabhI zabda prAyaH aniyata liGga vAle hote haiM, ina kA koI nizcita liGga nahIM hotA hai| isa taraha apabhraza-bhASA-gata zabdoM kA prAyaH sabho liGgoM meM prayoga ho jAtA hai| jaise-jAna kumbhAna vArayantam gayakumbhaI dArantu hAthiyoM ke kumbhoM-mastakoM ko vidIrNa karate hue ko] yahA~ para paThita pulliGgI kumbha zabda kA napusakaliGga meM prayoga kiyA gayA hai| aANi lagnAni parvateSu pathikaH ran yAti / / ya eSa girigilana manAH saki anyAyA ghRNAyate ? // 1 // pratiparvatoM ke sAtha lage hue bAdaloM ko dekha kara koI pathika nAkrandana karatA humA jA rahA hai, aura yaha kaha rahA hai ki jaba ye bAdala parvatoM ko hI nigala jAnA cAhate haiM to ye mege nAyikA para kyA anukampA kareMge? yahAM para paThita napusakaliGgI-abhram isa zabda kA pulliGga meM prayoga kiyA gayA hai| pAde vilagnamantraM, ziraH sastaM svastha / tato'pi kaTArikAyAM hastA, baliH kiye kAntasya / / 2 / / ___ arthAta-aute pAMva para prA lagI haiM, aura sira kandhe se lur3haka gayA hai, tathApi isa kA hAtha kaTArI [talavAra] para hai, aise kAnta ke maiM balihAra jAtI hai| yahA~ para paThita antram mantraDI [AMta] isa namusalimI zabda kA strIliGga meM prayoga kiyA gayA hai| zirasi AzvAH khAvanti phalAni punaH zAkhAH moTayanti / tato'pi mahAmAH zakunAnAmaparASitaM na kuvanti / / 3 / / aryAta-pakSI sira (zikhara] para car3ha kara phaloM ko khA rahe haiM, aura zAkhAmoM ko tor3a-maroDa, rahe haiN| tathApi mahAna vRkSa ina pakSiyoM ko daNDa nahIM dete haiN| paropakArI hone se vakSa aNDa pakSiyoM kA bhI burA nahIM krte| yahAM para paThita zAlA:==DAlaI [TahaniyoM kA] yaha strI-liGgI zabda napuMsaka liGga meM prayukta kiyA gayA hai| * atha zaurasenI-bhASA-sammAna-vidhiH * 1115-zaurasenIvat / 841446 / apabhraze prAyaH zauramenIvat kArya bhavati / sIsi seharu khaNu viNimmavidu, khaNu kaNThi pAlaMbu kidu rdie| vihivu khaNu muNDa-mAlie jaM paNaeNa,taM namahu kusuma-dAma-kodaNDa kAmaho // 1 // * atha zauraseno-bhASA-samAna-vidhiH* zauraseno bhASAyAH niyamAH 931 sUtrAdArabhya 156 sUtraparyantaM pUrva bhariNatAH santi / teSAM zaurasenobhASA-niyamAnAmapabhrazabhASAyAmapi pravRttirjAyate / apabhrazabhASAyAM zaurase nobhASAtalyamapi kArya bhavatIti bhAvaH / prastute prakaraNe iyameva zaurasenI-bhASAyAH tulyatA nirUpyate vRttikAreNa / yathA-- 1117 --zaurasenIvasa / apabhraMzabhASAyAM prAyaH zaurasenI-bhASA-sulyaM kArya jAyate, zaurasenI
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ IMAnAAAANAADARAHAARAAM AAR moviMAINAMAanemnnrmmmAAAAAAAAA caturthapAdA * saMskRta-hindI-TokAiyopetam * bhASAyA ye niyamAH manli, teSAM pratirapadaMza-bhASAyAmapi jAyate / yathA--- zIrSa zekharaH kSaNaM vinirmAstim, zaraNaM kaNThe prAlambaM kRtaM rtyaa| vihitaM kSaNaM muNDamAlikAyAM yatpraNayena,tannamata kusuma-dAma-kodaNDaM kAmasya / / 15 // bhAvArtha:-kAmadevaprabhAvaM viniSTi / kAmasya-kAmadevasya, tat kusuma-dAma-kodaNDam, kusumAnApuSpANAM dAma-mAlA sadeva kodaNDa:-dhanuH yasya taM namata namaskAraM kurut| koza nada dhanaH ? bhagavatyA ratyA-kAmadevagA pura kSaNa bhArata kI zikSA hAzirobhUSaNaM vinirmASitam-vihitam / punaH kimmUtaM tada dhanaH ? rasyA kaNThe kSaNaM yAvat prAlamba-kaNThAbharaNaM kRtam-prIvA-hAratayA sthApitam / punaH kimbhUtam tava dhanuH? yatnara praNayema-snehena 'nijakaNThalambiyAM muNDa-mAlikAyAm-mAlA eva mAlikA, muNDAnA-naramuNDA mAlikA, tasyAM vihita-saMyojitam / zIrSe / zIrSa + hi ! 260 sa0 zakArasya SakArasya ca sakAre, 350 sa0 rephalope, 1005 sU0 DinA saha akArasya sthAne ikAre sIsi iti bhavati / atra 363 sU0 dvitIya-sakArasya dvitvaM na jAtam / shevaaH| zekhara + si / 260 ma0 zakArastha sakAre, 187 sU0 khakArasya hakAre, 1002 sa0prakArasya ukAre,1015 sa0 se noMpe meharU iti bhavati / kSaNam / kSagA + am / 274 sUkSasya svakAre, 1002 sU0 prakAsya ukAre,1015ma pramo lope khaNa iti bhavati / vinirmApisama / vi-nira-pUrvakaH mAdhotaH vinirmaanne|vinirmaa-jig+kt-t / 226 sakArasya NakAre 350 sa0 rephasya lope, tara makAradvittve, 636 sa0 NigaH sthAne prati ityAdeze,10 sa0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, sipratyaye, prastutasya-" ze'pi zaurasenovata kArya bhavati" iti kathanena 931 sa0 takArasya dakAre, 1002 sU0 prakArastha raka re, 1015 sU0 selope viNimmayitu iti bhavati / kaNThe - kaNThi, prakriyA 1011 sUtrasya tRtIyazloke jJeyA / prAlambam / prAlamba+si / 1069 sU0 rephasya lope,23 sUtre "vacida amanapasthApi" iti kathanena makArasyA'nusvAre,1002 sU0 akArasya ukAre, 1015 sU. selopa pAlaMtu iti bhavati / kRtam / kRta+si / 128 sU0 RkArasya ikAre, prastutasUtrasya balena 931 sU0 takArasya dakAre, 1002 sU0 akArastha ukAre, 1015 sU0 serlope kidu iti bhavati / rsyaa| rtittaa| prastutasUcasya balena 931 sU0 takArasya dakAre, 518 sU0 TApratyayasya ekAre ravie iti bhavati / vihitam / vihita+si / sdui-vadeva vihidu iti sAdhyam / muNTa-mAlikAyAm / munndd-maalikaa+ddi| 177 sU0 kakAralope, 10 sa0 svarasya lope, ajjhone pareNa saMyojye, 1001 sa0 lakArasthasya prAkArasya ikAre,518 sU jiyatyayasya ekAre muNDamAlie iti bhavati / yat-je, prakriyA 1091 sUtrasya dvitIyazloke shegaa| praNayena / praNaya +ttaa| 1069 sU0 rephasya lope, 177 sU0 yakAralIye, 1013 sU0 TApratyayasya Na kAre, sthAnivatvAt 1004 sU0 prakArasya ekAre paragaeNa iti bhavati / tatru - taM; prakriyA 1021 sUtrasya prathamazloke jnyeyaa| namata / ma-nim]-dhAtuH namane / nam + ta / 910 sa0 akAgaga me,prajjhIne pareNa sayojye, 1055 sU0 ta ityasya hu ityAdeza namahu iti bhavati / kusumabAma-kodayam / kusuma-dAma-kodaNDa-+-am' ! 1002 sU0 prakArasya ukAre, 1015 sU0 amo lope kusuma-dAma-kodaNDa iti bhavati / kAmasya / kAma +s / 1009 sU0 isaH sthAne ho ityAdeze kAmaho iti bhavati / vinirmApitam - viNimmavidu, kRtam - kidu, ratyAradie, vihitam vihidu ityatra prastutasUtravalena zauraseno-bhASA-battvAt 931 sUtreNa takArasya dakAro jAtaH / / *muDamAlikA mAniyA para vAyata, hAta paurANikI-fafani
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ VISTARTAPAYAYATSAPNAXAYNIPunnicARINNm * prAkRta-vyAkaraNam * caturpapAdA * atha zaurasenI bhASA ke sammAna vidhi zaurasenI bhASA ke vidhi-vidhAna kA varNana poche 631 veM sUtra se le kara 156 veM sUtra taka kiyA jA cukA hai| apabhraza-bhASA meM bhI zauraseno bhASA ke vidhividhAna kA prAzrayaNa kiyA jAtA hai| isI tathya ko prastuta prakaraNa meM sUtrakAra batalAne lage haiM 1917-apabhraMza-bhASA meM prAyaH zaurasenI-bhASA ke samAna kArya hotA hai| jaise --- zIrSe zekharaH kSaNa vinirmApitam, kSaNaM kaNThe pAlamcaM kRtaM rtyaa| vihitaM kSaraNaM muNDamAlikAyo yat praNayena, tannamata kusuma-vAma-koNa kAmasya // 1 // arthAta-kAmadeva ke usa puSpa-mAlA-pa dhanuSa ko prema ke sAtha namaskAra karo, jise rati [kAmadeva kI patnI ne eka kSaNa meM to sira kA prAbhUSaNa banA liyA hai, aura kSaNa bhara meM use apanA pAlamba hAra [vaha hAra jo kutroM taka lambA ho] banA DAlA hai aura kSaNabhara meM muNDamAlikA [khopar3iyoM ko mAlA] ke Upara rakha diyA hai| yahAM apabhrazabhASA meM 1--vimarmApitam - viNibhmavidu [banA diyA hai], 2--kRtam -kidu [kiyA], 3-rasthA--radie [rati ne], 4-vihitam =vihidu [kiyA] ina padoM meM zaurasenI bhASA ke 931 meM satra se takAra ko dakAra kiyA gayA hai / * atha vyatyaya-vidhiH * . 1118-vyatyayazca / 8 / 4 / 4471 prAkRtAdi-bhASA-lakSaNAnAM vyatyayazca bhavati / yathA mAgadhyA nizciA : [4,26ma itguna ta prAkRta-paizAco-zaurasenISvapi bhavati / ciSThadi / apabhraze rephasyA'dho vA lugukto mAgadhyAmapi bhavati / zaha-mANuza-maMza-mAlake kumma-zahana-bazAhe zaMcide ityAdyanyadapi draSTavyam / na kevalaM bhASA-lakSaNAnAM tyAcAdezAnAmapi vyatyayo bhavati / ye vartamAne kAle prasiddhAste bhUte'pi bhavanti / aha pecchai rhu-tgaano| atha prekSAMcakre ityarthaH / prAbhAsaha rayaNIpare / pAvabhASe rajanI varAnityarthaH / bhUte prasiddhA vartamAne'pi / sohIna esa vnnttho| zRNotyeSa vaNTha ityarthaH / * atha vyatyaya-vidhiH * vyatyaya-zabdaH parivartanA'rthako vidyate / prAkRta-zaurasenI-prabhRti-bhASA-niyamAnAmapabhraMza-bhASAyAM vyatyayo jAyate / ayaM bhAvo yat prAkRtAdi-bhASANAM niyamA apabhraMza-bhASAyAmapi prAdriyante / prastuta-prakaraNe'yameva vyatyayo nirUpyate / yathA 1918-prAkRtAdi-bhASA-labharaNAnAm / prAkUla-zaurasenI-pratibhASAsu yAni lakSaNAni-niyamAH santi,teSAM vyatyayaH-parivartanaM jaayte| prAkRtabhASAniyamAH zaurasenyAdi bhASAsu samAzritA bhavanti, zorasainyAdibhASA-niyamAzca prAkRtabhASAyAM prayujyante / yathA--- mAgadhI-bhASAyAM 969 sUtreNa sthAdhAtuniSpannasya tiSTha ityasya padasya viSTha ityAdezo jAyate, tathaiva prAkRta-pazAco-zaurasenI bhASAsvapi saMjAyate / yathA-tiSThati / SThA [syA]-dhAtuH gatinivRttI / sthA-+-tin / saMskRtaniyamena tiSTha+tib iti jAle, 1118 sU0 bhASAvyatyaye jAte, 969 sU0 tiSTha ityasya ciSTha ityAdeze. 628 sU0 ziva icAdeze, 945 sU0 ica: sthAne di ityAdeze ciThavi iti bhavati / ciThaviyatra prastutasUbabana 969 ityasya i PRIML" .. ....
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arrrrrrrmanormarwari y aaryainnar suryapAH saMskRta-hindI-TIkAdvayopaitam * mAgadhIbhASA-niyAmakasya sUtrasya mAgadhIbhinnabhASAyAM prvRttijiitaa| apabhro rephasyA'dho bA / papabhraMza bhASAyAM 1069 sU0 adhotinaH-pazcAlinaH rephasya lope vidhIyate, sa ca mAgaNyAmapi bhavati / yathA--zatamAnuSa-mAMsa-bhArakaH / kumbhasahana-vasAyAH samitaH / zatAni mAnuSAH zatamAnuSAH, teSAM mAMsAni,zatamAnuSamAMsAni,teSAM bhAraka:-bhAravAhakaH, saH / kumbhAnAm-ghaTAnAM sahasrANi,teSu vasA [carabI iti bhASAyAm] kumbhasahasrabasA, tasyA:-tayA pratra tRtIyA'rthe SaSThI vartate, sNcit:-puurnnH| zata mAnuSamAMsabhArakaH / zatamAnuSa-mAMsa-bhAraka+si / 260 sU0 zakArasya SakArasya ca sakAre,959 sU0 ubhayapA'pi sakArasya zakAre, 931 sU0 takArasya dakAre,228 sa nakArasya NakAre,70 sU0 mAMsa-sthasyA kArasya prakAre, 959 sU0 mAsasthasya sakArampa zakAre,959 sa0 rephasya lakAre,958 sU0 prakArasya ekAre, 1137 / sU0 serikArasya lope, 11 sU0 sakArastha lope zaba-mAza-maMza-bhAlake iti bhavati / mbharAhatA-ATREE sadasa- sAhasi / 959 sa0 sarvatra sakArasya zakAre,vaikalpikalAt 1069 sU.0 rephasya lopA'bhAve, 1021 sU0 seH sthAne he ityAdeze kumbha-zahanavazAhe iti bhavati / prastutasUtrabalena zahana ityatra mAgadhI-bhASA-zabde apabhraza-bhASA-niyAmakasya 1061 sUtrasya prvRttijaataa| saMSitaH / saMcita+si / 959 sU0 rAkArasya zakAre, 931 matakArasya dakAre, 958 sU0 akArasya ekAre, sh1137| sa0 serikArasya lope, 11 sU0 sakAralopekhiye iti bhavati / ityAcanyapi draSTavyam / ityAdIni anyAnyapi zabdAni draSTavyAni, mAgadhyA saMbhAvitumarhanti / na kevalaM bhASA-samaraNANAm / bhASANAm-prAkRtAdi-bhASANAM lakSaNAni-niyamAH, bhASAlakSaNAni, seSAmeva kevalaM dhyatyayo na bhavati, pratyuta tyAnA dezAnAmapi vyatyayo bhavati / ti prAdiyeSAM te pAdayaH, teSAmAdezAnAM tyAkhAvezAnAm / prAkRttAdibhASAsu ye tyAdyAdezAH vartamAnakAle prasiddhAH, te bhUtakAle'pi bhavanti / yathAapaprekSAdhake raghulanamaH / zrama avyayapadamidam / 187 sa. thakArasya sthAne hakAre aha iti bhavati / prekSAmA prapUrvaka: IkSa-dhAtuH prekSaNe / pre ma / 1061 sa0 rephalope, 910 sU0 dhAtorante'kArAgame, 274 sU0 kSasya chakAre, 360 sU0 chakAradvisve, 361 sU. pUrvachakArasya vakAre, prastutasUtreNa tyAcAdeza-vyatyayo jAtaH, ataevAtra bhUte'rthe vartamAnakAlike tiva-pratyaye kRte, 628 sU0 tivaH sthAne icAdeze pecchAi iti bhavati / radhutanayaH ! ragho; tanayaH radhutanayaH / raghutanaya si / 187 sU0 dhakArasya hakAre, 228 sU0 makArasya NakAre, 177sU0 yakAralApe, 491 sU0 seDoH, Diti pare'nsyasparAdelopa rahutaramao iti bhavati / pAvabhAve / prAi-pUrvakaH bhAS-dhAtuH praabhaassnne| AbhASa + / 910 sU0 prakArAmame, 260 sa0 SakArasya sakAre, [AvabhASe ityayaM prayogaH bhUlakAliko vartate, kintu prastutasUtreNa bhUtakAlikasya pratyayastha sthAne vartamAnikAlike tiva-pratyaye jAte] 628 sU0 tiva icAdeze prAbhAsada iti bhavati / rajanIcarAn / rajanIM varantIti, taan| rjniicr+shs| 177 sUjakAralope, 180 sa0 yakArabhutI, 228 sU0 nakArasya prakAre, 177 sU0 cakAralope, 493 sU0 jaso lope, sthAnivatvAt 503 sa0 akAraspa ekAre rayasI-are iti bhavati / sUte prasiddho vatamAne'pi / bhUtakAle prasiddhA:-TAH ye pratyayAH bhavanti te vartamAne'pi sajAyante / yathA--bhUragAti / zru-dhAtuH shrvnne| zru+ti / 1069 sU0 rephalope, 260 sU0 zakArasya sakAre, 908 sU0 ukArasya prokAre, bhaNoti iti vartamAnakAlikA prayogaH,prastutasUtrasya balena bhUtakAle ye iSTA: pratyayAste vartamAnakAle'pi bhavanti, prataebAba bartamAnakAlika tiva-pratyayasya sthAne 651 sU0 bhUtakAlike homa ityAdeze sohI iti bhavati / essH| etd+si| 574 sU0 sinA eha etakA sthAne esa sthAveze ela iti bhavati /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyyinrnvirAwarmarwain your---Muv.. 382 * prAkRta-vyAkaraNam * catuSaMpAdA ghaNThaH / vA+si / 1003 sU0 prakArasya prokAre, 1015 sU0 selope vaNTho iti bhavati / vaNThaH pravivAhitaH puruSaH bhUtyo vA bhavati / zRNoti sohIna ityasmin vartamAnakAlike prayoge prastutasUtrasya balena vartamAnakAlika-tiva-pratyayasya sthAne 651 sUtreNa bhUtakAlikaH hIna ityAdezo jAtaH / * atha vyatyaya se sambandhita vini vyatyaya parivartana kA nAma hai / prAkRta aura zaurasenI prAdi samasta bhASAyoM ke niyama prapanaza-bhASA meM bhI parivartita kie jA sakate haiN| prastuta prakaraNa meM iso parivartana [vyasyaya kA nirdeza kiyA jA rahA hai 1115 prAkRta Adi bhASAoM ke lakSaNoM [niyamoM kA vyatyaya ho jAtA hai| arthAt eka bhASA ke niyama dUsarI bhASA meM bhI lAgU ho jAte haiM / jaise-mAgadhIbhASA meM 969 sUtra se sthASAtu se sambazcita tiSTha ke sthAna meM miTha yaha prAdeza hotA hai,parantu yahI mAdeza prAkata, paizAcI aura zaurasenI bhASA meM bhI ho jAtA hai| jaise - tiSThati' isa pada kA siSThadi [vaha ThaharatA hai] yaha rUpa mAgaNIbhASAgata hone para bhI prAkRta prAdi sabhI bhASAoM meM prayukta kiyA jA sakatA hai| apane za-bhASA meM aSo-repha saMyukta varNa meM dUsarA repha] kA 1069 3 sUtra dvArA vikalpa se lopa kiyA jAtA hai, parantu yahI niyama mAgaSI bhASA meM bhI grahaNa ho jAtA hai / jaise. .. samAnuSa-mAMsa-bhAgakaH / kumbha-sahala-vasAyAH saJcitaH zada-mANuza-maMza bhAlake / kumbha-zahasambazAhe zaMcide [sekar3oM manuSyoM ke mAMsa ko uThAne vAlA, hajAroM ghar3oM kI gharavI se pUrNa] yahAM kumbha-sahastra-vasAmA: kumbha-zahara bazAhe hajAroM ghar3oM meM vidyamAna carabI kA] isa pada meM paThita zahana isa zabda meM apabhraMza bhASA ke 1069 ce sUtra dvArA vaikalpika repha-lopa nahIM ho skaa| isI prakAra anya udAharaNa bhI samajha lene caahiye| isa ke atirikta, yaha bhI samajha lenA cAhie ki kevala prAkata, zorasetI aAdi bhASA ke niyamoM kA tathA ti pAdi pratyayoM ke sthAna meM hone vAle vAda ghAdezoM kA hI pratyaya [parivartana] nahIM hotA,pratyuta jo pratyaya vartamAna kAla meM prasiddha haiN| arthAt vartamAna kAla meM hote haiM,ve bhUtakAla meM bhI ho jAte haiM / jaise .. atha prekSAyake raghutanayaH graha pecchai rahu-taNano [isa ke anantara radhu ke tanaya-lar3ake ne devA), 2-AvabhASe rajanIbArAnAbhAsada rayaNImare [pAkSasoM ko kahA] yahAM para paThita 1-prekSAMcakre tathA -mAyabhAye ye bhUtakAlIna kriyA-pada prasiddha hai kintu vyatyaya-vidhAyaka prastuta sUtra ne bhUtakAla meM vartamAna kAlika pratyaya karake prekSAMcake kA pecchA [usa ne dekhA tathA AsamAye kA AbhAsa usa ne kahA yaha rUpa banA diyA hai| yahA~ pratyaya batamAna kAlika hai, kintu artha bhUtakAlIna kiyA jAtA hai| kahIM para pratyaya bhUnakAla kA rahatA hai parantu artha vartamAna kAla kA kiyA jAtA hai / jaise-zRNotyeSa vaNThaH sohIna esa baghaTho [yaha baNTha [avivAhita puruSa, naukara] sunatA hai] yahAM bhUtakAlika pratpatra hone para bhI martha vartamAmakAlika hai| * atha saMskaepa-bhASA-jammAna-vidhiH * 1116-zeSaM saMskRtavat siddham / 8 / 4 / 448 / zeSaM yadatra prAkRta-bhASAsu aSTame nokta tatsaptA'bhyAyo-nibaddha-saMskRta-vadeva siddham / .. m atm.... ...........
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAsyopetam * heTa-TThiya-sUra-nivAraNAya chatta praho isa vhntii| jayai sasesA barAha-sAsa-dUrupalayA puhavI // 1 // atra caturthyA: Adezo noktaH / sa ca saMskRtavadeva siddhaH / uktamapi kvacit saMskRta-badeva bhavati / yathA prAkRte uras-zabdasya saptabhyeka-vacanAntasya ure,urammi iti prayogau bhavatastathA kacidurasi ityapi bhavati / evaM sire, sirimmi, sirasi / sare, sarammi, sarasi / siddha-grahaNaM maGgalArtham / tato hyAyuSmacchrotRkatA'bhyudayazceti / ityAcArya-zrI-hemacandra-viracitAyAM siddhahema-candrAbhidhAna-svopaza-zabdAnuzAsana-vRttAvaSTamasyA'dhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / samAtA ceyaM siddha-hemacandra-zabdAnuzAsana-vRttiH prakAzikA nAmeti / * 'yArthaH pAta: samAptaH * * atha saMskRta-bhASA-samAna-vidhiH * haimazabdAnuzAsanasya vyAkaraNasya aSTAdhyAyAH santi / prAdima-saptA'dhyAyeSu saMskRtabhASAyAH vivecanaM vihitam antime'STamA'dhyAye ca prAkRta-zorasenI-prabhRti-SaD-bhASANAM vidhividhAna nirUpitamasti / saMskRtabhASAyAH niyamAH prAkRtAdibhASAsvapi samAzritAH bhavanti / prataeva prastutaprakaraNe sUtrakAreNa saMsUcyate yat prAkRtAdibhASAsu ye niyamAH na pratipAditAH santi te sarve niyamA: saptAghyAyI-nibaddhasya saMskRtabhASA-vyAkaraNasya tulyameva prAkRtAdibhASAsvapi saMgRhItavyAH bhavanti / yathA 1996-zeSaM yatra / haimazabdAnuzAsanasya aSTamA'dhyAye vaNitAsu prAkRta-zaurasenI-mAgadhIpaizAcI-cUlikApaizAcI-apabhraMza-bhASAsu yad vidhividhAna novataM tatsarva saptAdhyAyI-nibaddha-saMskRtabhASA-badeva jayam / saptAnAmadhyAyAnAM samAhAraH iti saptAdhyAyI, tasyAM nibaddham-vinimitaM yat saMskRtam-saMskRtavyAkaraNam, tat saptAdhyAyI-nibaddhasaMskRtam, tena tulyamiti saptadhyAyo-nibaddha-saMskRtavaditi / saskRta-bhASAyA ye niyamAste prAkRtAdibhASAsvapi samAzriyanta iti bhAvaH / yathA---- apasthita-sara-mivAraNAya chatra praSaH iva vhntii| jayati sazeSA varAha-zvAsa-dUrokSiptA pRthivI 31 // bhAvArtha:--paurANika-matAnusAreNa yadA hiraNya-rAkSasena sarvameva brahmANDamAlaM nyujIkRtamAsIttadA bhagavatA nArAyaNena tatsamIkaraNAya varAhasyA'vatAro gRhItaH,tameva varNayati-pramasthita-sUranivAraNAya / ayaM bhAva:-- pRthvyAH nyubjIkaraNa dazAyAM pAtAlasthitAnAM prANinAmAtapanivAraNAya bhagavatA nArAyaNena pRthvyAH pUrvAvasthAsampAdanaM kRtapataeva pAtAlasthitAnAM prANinAM kRte chatratvamupapanna pRthvyAH,phalataH adhaHsthita-sUra-nivAraNAyetyuktam / pRthivI-bhUmiH, kimsUtA pRthivI ? abachAnamiva vahantI-pradhaHsthitAnAM prANinAM kRte chavamiva jAyamAnI, punaH kimbhUtA ? varAha-zyAsa-pUroskSiptA, varAhasya-zUkarasya zvAsaH, tena dUrokSiptA, dUre utkSiptA, iti durakSiptA, punaH kismRtA pRthivI ? sazeSA / zeSeNa zeSanAgena saha vartamAnA, jayati-sarvotkRSTA dRzyate, jayazIlA vartate /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 *--.vie-rivuAAAAAyummmmu nname * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAdaH aSAsthita-sura-mivAraNAya / adhHsthit-suur-nivaarnn+he| 412 sU0 adhasUzabdasya he? isyAdeze, sthita-ityatra SThA [sthA] + kta-sa iti jAte, 687 sU0 sthAvAtoH sthAne hA ityAdeze, 360 sU0 ThakAradvitve, 361 sU0 pUrvaThakArasya TakAre,1000 sU0 prAkArasma prakAre, 645 10 akArasya IkAre,177 sU0 takAralope,bAhulyena 180 sU0 yakArazrutau,saMskRta-niyamena De ityasya pratyayasya yakAre, pUrvadIrdheca heTa-hiya-sUranivAraNAya iti bhavati / chatram / chatra+mam / 1069 sU0 rephasya lope, 360 sasakAradvistha 494 sa.pramo'kAralope, 23 sa. makArAnusvAre chasa iti bhavati / aSaH / vyayapadamidam / 187 sU0 SakArasya hakAre, 37 sU0 visargasya Do ityAdeze, Diti pare'ntyasvarAderlope, majjhIne pareNa saMyojye aho iti bhavati / iva / adhyayapadamidaM saMskRtavadevA'pabhraze prayujyate / bhsii| vaha praapnne| baha+zatR / 910 sU0 prakArAgame, 670 sU0 zatuH sthAne nta ityAdeze, strItvavivakSAyAM 521 sU0 DI-(I)-pratyaye,10 sU0 svarasya lope,prajjhIne pareNa saMyojye, 1015 sU0 seope bahatI iti bhavati / jayati / ji jye| ji+ti / saMskRtaniyamena jaya+liv iti jAte, 628 sa0 tivaH sthAne icAdeze jayA iti bhavati / sazeSA / sazeSA+si / 260 sU0 zakArasya SakArasya ca sakAre, 1 / 1137 sU0 serikAralope, 11 sU0 sakArasya lope sasesA iti bhavati / vraah-shvaas-duurosptr| varAha-vAsa-dUrokSiptA+si ! 350 sU0 saMyukta-vakAralope, 260 sa0 zakArasya sakAre, 929 sU0 utkSiptA-zabdasya uktuyA ityasya prayoge varAha-sAsa-dura+ sukkhuvA+si iti jAte,10 sU0 svarasya lope, ajjhIne pareNa saMyojye, 1137 sU0 serikArastha lope, 11 sU sakArasya lope varAhasAsa-dRzyakhayA iti bhavati / pRthivI / pathivI+si / 131 sU0 RkArasya ukAre, 187 sU0 thakArasva hakAre, 8 sa. prAderikArasva prakAra, pUrvavadava selopa puhavI iti bhavati / atra caturthAH Avezo noktaH / prAkRtAdibhASAsu caturthIvibhakteH sthAne na ko'dhyAdezo vihitH| sa cA'tra saMskRta-bhASAnulya eva bodhyaH / yathA saMskRte Depratyayasya sthAne yakAra: pUrvadIrghazca bhavati, tathaiva prAkRtAdi-bhASAsvapi bhavati / yathA-heTa-Triya-sara-nivAraNAya ityasya prAkRtAdi-bhASA-zabdasya prastutasUtrabalena saMskRta-bhASAvadeva hepratyayasya sthAne yakArAdezaH pUrvadIrghazca jaatH| upatamapi-kazcida 1 prAkatAdi-bhASAsu kacita-kasmizcit sthAne uktam-maNitamapi saMskRtavadeva bhavati / yasya zabdasya vidhividhAnaM prAkRta bhASAyAM bhaNitamapi vartate tathApi kutracittasya zabdasya saMskRtabhASAniSpannamapi rUpa prAkRta-bhASAyo graadriyte| yathA-prAkRtabhASAyAm urasa-zabdasya saptamyeka vacanAratasya care, urammi iti dve rUpe bhavataH, saMskRtabhASAyAmasya zabdasya saptamyekavacanAntasya urasi iti rUpa bhavati / prastuHsUtrasya balena umi iti saMskRta-bhASA-niSpannamapi rUpa kasmiMzcit sthale prAkRta-bhASAyAM saMgRhyate / ure, urambhi ityanayoH sAdhanA svittham --urasi / uras +Ti / 500 sU0 Dipratyayasya sthAne he [e], ityAdezau bhavataH, yatra De [e] ityAdezo jAtastatra uras+e iti jAte, Diti parechantyasvarAderlope ure, mi ityAdeze tu urasa+mmi iti jAte,11 sU0 sakAralope urammi iti bhavati / evam / evameva-anayeva rIlyA zirasi ityAdIni saMskRtabhASAniSpannAni rUpANyapi prAkRtabhASAyAM kutracit saMgRhyante / yathA--zirasi / zirasa+Di / 260 sU0 zakArasya sakAre, 500 sU0 3: sthAne De [e], mmi ityAdezo, pUrvavadeva tire, siramima iti bhavati / kintu saMskRtabhASAsiddha sirasi iti rUpamapi prAkRte kvacid aadriyte| sarasi / sarasa+ki / pUrvabadeva sare, sarammi iti bhavati / kintu prastutasUNa prAkRte kvacit sarasi iti saMskRtasiddharUpamapi gRhyate / vivAha maGgalArtham ! 1119 sUtre "zeSa saMskRtavan" iti kathanavAsI
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ amunaraineratipawanrinarennian caturSapAdA * saMskRta-hindI-TokAiyopetam * kAryaviH , sahi kimaya skhapadasma grahaNam ? uttarayAta vRttikAro yAtra mikSapadagrahaNaM malArtha sambodhyam / maGgalam yaH-prayojanamastha sad maGgalArtha : maGgalazamadhasyeme bodhyA: 1-magyate-- madhirAmpate hitamaneneti maGgalam / 2-mAM galati bhavAta, saMsAgadapanayIti maGgalam, 3-mahAjyate alahipate prAtmA yenati maGgalam,4 madyante--pUjyante'neneti magalama,5--mobante'neneti maGgalam, 6 .... ma hilA samaya : manAnam siddhapa6 mAGgalikamiti sArAMzaH / sato hA. zokatAyuvayA sida-zabdasya mahagala-jamakatvaM bhavatIti sarvaviditaM basase,sena maGgalena kAryadvayaM sidhyati / yathA--zrItagAmadhyetRNAcAdhyayanakartRtvaM cirasthAyi bhUmAt, tathA leSAmabhyudayazva bhavediti / abhyudayaH lokakI ThiA unnatizca / grahaspidam zrAtA eva zrotRkA, tasya bhAvaH zrotRkatA, prAyurasti prasyAmiti ghAyuSmatI, zrAyuSmatI cAso zrotRkatA iti aayussmnch|tRktaa / ___ ityAcArya zrI-hemacannaH / iti zabdo'tra pUrvasandarbhastha saMsUcakaH / prAcAryazcAsau zrI-hemacandrA prAcArya-zrI-hemacandraH, tena viracitAyAm-nirmitAyAm, ityAcArya-zrI-hemacandra-viracittAyAm / siddha hemacandraH abhidhAla-nAma yasya tat siddhhemcndraa'bhidhaanm| svasya upajJA-svayaM prApta jJAna,yatparamparayA nopalabdha tat svoparza, svopajJa va sat zabdAnuzAsanam [vyAkaraNam ] svopakSa-zabdAnuzAsanam / siddha hemacandrAbhidhAnaM ca tat svopajJa-zabdAnuzAsanam, siddha-hemacandrAbhidhAnasvopajandAnuzAsanam, tasya vRttI-sUtrArya, siddha-hemacandrAbhidhAnasvopana-zabdAnuzAsanavRtto prasTamasya madhyAyasya [prastutasya prAkRta vyAkaraNasya ] caturthaH pAdaH samApta-samAtiM gataH / . samAsAdheyam / iyaM prakAzikA nAmadheyA siddhahemacandra-zabdAnuzAsanasya [hemazabdAnuzAsanasya] vRttiH-TIka vyAkhyA samAptA-samApti gtaa| yadA mUla granthe bi-hemacandra-zabdAnuzAsana-vRttiH samAna pti gatA tadA'smadIyA tad-yAkhyAzrI bAlamanoramA'khyA saMskRtavyAkhyAdhi samAptimeti / apabhraMza-girAyA hi, DhokA bAlamanoramA / pAtmaguroH prasAdana, pUrNa mAnenirmitA // 1 // *AturthapAko'yaM vipulatara-sAjhAma-bharitaH, sahAyo myutpitsobhavatu mitarA kaNvakasitaH / svacit syAt tadA pani kaThinatA kasyacipi, sadepaM TokA syAta su-suhadiva sAhAsyakaraNI // 2 // havaM hemaM sA-vyAkarabamabhitaH prAkRtamirAma samartha vyAkhyA punarapi tavarSA'vagataye / *vipulattara-peSTa-mAnena bharita:-pUriso'yaM catupAvaH myuspiraso:-tyutpattimilato asya mitarAmatira kanchakaliyaH sama-smRtI dhAritA san mahAya:-sahAyako bhavatu / yadi kucita kasmizcit sthale. do, bhyAkarasa-mUmasutrAlA mAne vimalane kambacidapi kaThinatA svetavA iyaM prastumA bAmamanoramA saMsAta-TIkA su-mahAta-primiya isa sAraNI-sahAyatAdhAtrI mahata tApama zirvANI annH| mana-hemacAribhiiimataM sada-ne manyebhyA AkRtamyA aimyA, sAkaraNam-sammAnumAsanam atamirAma pApAmavi prAnabhASANAma. abhitaH sarvatobhAvena kyAmyAnusAyaM pradAta yAvat / punarapi adhikAdhika samayasAre-pAkaraNasUvAlAmadha-vibodhAya pracalita-girAyA saMskRte hindIbhAvAyAca susaralA pratyanta saralA TIkAmAso. tasmAda toevaM prayAso mayA munizAnendunA kRtaH / iti sUbamadhuzmA Dimo vivAgtu pikSiriNI-mA
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ pmmmAIIIIIom SEARBRE catuSapAdA ... papekyA TokAsIta pracalita-girAyAM sasaralA, . . . pramAso'yaM sasmAvata iti vijAnantu sudhiyaH // 3 // * caturpaH pAraH sampUrNaH * kathAmA-mAdA yo ramAna hone vAlI vidhi * prAkRta aura zauraseno prAdi SaDvidha bhASAoM kA vidhi-vidhAna haimazabdAnuzAsana nAmaka vyAkaraNa ke aSTamAdhyAya ke 1118 sUtroM meM nirUpita kiyA gayA hai| prAkRta prAdi samasta bhASAoM ke kucha eka niyama aise bhI haiM jo ukta 1118 sUtroM meM varNita nahIM kie jA sake haiN| prataH una niyamoM ko haimazabdAnuzAsana ke saptAdhyAyorUpa saMskRta-vyAkaraNa se grahaNa kara lenA caahie| prastuta prakaraNa meM isI bAta kA varNana kiyA jA rahA hai| .. 111-isa maSTama adhyAya meM 1- prAkRta, 2-zaurasenI, 3-mAgadhI. 4-pezAcI, 5pratikAryazAcI.maura 6-apanaza ina 6 bhASAoM ke jo niyama nahI batAe gae haiM, ve saptAdhyAyI meM die gae saMskRta-bhASA ke niyamoM ke samAna hI jAnane caahie| hamazamyAnuzAsana vyAkaraNa ke ATha adhyAya haiN| pahale ke sAta adhyAyoM meM saMskRta bhASA ke vidhi-vidhAna kA varNana kiyA gayA hai aura mAThaveM adhyAya meM prAkRta prAdi yaha bhASAmoM kA nirUpaNa kara rakhA hai| sUtrakAra pharamAte haiM ki prastuta moTasAdhyAya meM prAkRta mAvi bhASAmoM kA jo vidhividhAna nahIM kahA gayA,vaha saba pahale sAta pradhyAyoM meM varNita saMskRta-bhASA kI bhAMti hI siddha hai / arthAt usI ke samAna samajha lenA cAhie / base-- pravAspita-sUra-nivAraNAya, chatraM padhaH iva vahantI / bapati savA darAha-zvAsa-zerikSaptA pRSiko / 1 // arthAt varAha ke zvAsa dvArA dUra taka Upara ko uThAI gaI tathA zeSa nAga se yukta pRthvI bhAnoM adhaHsthita sUrya ke prAtapa kA nivAraNa karane ke liye chatra kA rUpa dhAraNa kara rahI hai / aisI pRthvI kI vijaya ho / paurANika mAnyatA hai ki hiravyA rAkSasa ne samasta brahmANDa ko ulaTA diyA thaa| brahmANDa ko ulaTA dene para sUrya deva bhUtala ke nIce A gae / pradhaHsthita sUrya ke bhayaMkara paritApa ko sahana na kara sakane ke kAraNa pAtAla-nibAsI janajIvana ko sUrya janya paripa se surakSita karane ke liye bhagavAna viSNu ne varAha [sayara kA avatAra dhAraNa kiyA / tadanantara barAla rUpa dhArI bhagavAna ne apane prabala ucchavAsoM se brahmANDa ko sIdhA kiyaa| brahmANDa ke apane svarUpa meM avasthita ho jAne para paTavI ne pAtAla-nivAsiyoM ko chatra kI bhAMti sUryajanya paritApa se surakSita kara diyaa| yahAM para paThita adha:-sthita vara-nivAraNAyam- heTa-TThiya-sUra-nivAraNAya nIce vidyamAna sUrya ko rokane ke lie] isa pada ke nivAraNAya isa zabda meM caturthI vibhaksi kA prayoga kiyA gayA hai, parantu prAkRta prAdi bhASAmA meM catUthI vibhakti ke pratyaya ke sthAna meM kisI prakAra ke pAdeza kA vidhAna nahIM kiyA gayA hai| prataHsUtrakAra pharamAte haiM ki prAkRta prAdi bhASAmoM meM jisa niyama kA vidhAna nahIM kiyA gayA, vaha vidhAna saMskRta bhASA ke samAna hI prAkRtAdi bhASA meM grahaNa kara lenA cAhiye / phalataH caturthI-vibhakti meM pratyaya ke sthAna meM saMskRta vyAkaraNa se yakAra kA prAdeza karake nivAraNAya yaha rUpa banatA hai| isa taraha saskRtabhASA ke niyama kA prAkRta pAda bhASAoM meM bhI pAzraSaNa kara liyA jAtA hai|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ nanPnAmARARAMHArum AmAAARAANANLAR caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TokA-pUthopetam * isake atirikta, prAkRta prAdi bhASAoM meM jisa zabda kA vidhividhAna batAyA jA cukA hai, usI zabda kA saMskRta-vyAkaraNa ke AdhAra para saMskRta-bhASA meM jo vidhividhAna batalAyA gayA hai, kahIM-kahIM para saskRta bhASA ke usa vidhividhAna ko bhI prAkRta bhASA meM grahaNa kara liyA jAtA hai| jaise...rasAda ke saptamI ke eka bacana meM prAkata-bhASA meM saura uramichAtI meM ye do rUpa banate haiM, aura saMskRta bhASA meM isa zabda kA urasi yaha rUpa hotA hai| vRttikAra pharamAte haiM ki prAkRta bhASA meM bhI kahIM-kahIM para saMskRta-bhASA-niSpanna 'usi' isa rUpa kA prAzrayaNa kara liyA jAtA hai| isI prakAra zirasa zabda ke manamI ke eka vacana meM jahAM sire,sirammi ina rUpoM ke prayoga prAkRta prAdi bhASAoM meM calate haiM, vahIM saMskRta bhASA-niSpanna sirakhisira meM isa rUpa kA bhI prAkRtAdi bhASAoM meM upayoga hotA hai| zisa zabda ko bhAMti sarasa zabda ke sare,sarammi aura sarasa [tAlAba meM] ina tInoM rUpoM kA bhI prAkana Adi bhASAoM meM upayoga kara liyA jAtA hai| bhAta yaha hai ki prAkRta zrAdi bhASAoM meM, prAkRta prAdi bhASAoM ke niyamoM se niSpanna zabdoM kA to prayoga hotA hI hai kintu kahIM-kahIM para saMskRta-bhASA-niSpanna zabdoM kA bhI prayoga ho jAtA hai| prastuta sUtra meM paThina 'sijum" yaha zabda maGgala-sUcaka hai| maMgala kA artha hai-1-jisa se hita kI prApti ho, jo AtmA ko janma-maraNa rUpa saMsAra se alaga karatAho,3-jisa se pAsmA zobhAyamAma ho, 4-jisa se Ama tathA harSa kI upalabdhi hotI ho, samA 5-dviArA bhAtmA vizvayUjya, lokavandha tathA lokapriya bana jAtA ho| maMgala se pratyetA. vidyArthI] aura pradhyApaka [paDhAne vAlA] saba dIrghAyu hote haiM aura abhyudaya [unnati, vRddhi] ko prApta karate haiM........ isa taraha prAcArya zrI hemacandra jI mahArAja dvArA apanI upajJA svayaM prApta bodha] se viracita haima-zabdAnuzAsana kI 'siddha-hemasa' nAmaka vRtti [vyAkhyA meM maTamAdhyAya kA caturtha pAda pUrNa hotA hai| arthAta prAcArya hemacandra dvArA racita haimazamdAnuzAsama nAmaka cyAkaraNa ke aSTanAdhyAya [prAkRta-vyAkaraNa] ko prakAzikA nAma vAlI vRtti [vyAkhyA] samApta hotI hai| mUla manya meM prAkRtavyAkaraNa ke caturtha pAva tathA usa kI prakAzikA byAkhyA ke samApta ho jAne para isa para likhI hamArI AtmagaNa-prakAzikA" hindI-TIkA bhI samApta ho rahI hai| munivara AtmArAma haiM, guna mere bhgvaan| dharmavivAkara saMyamI, pAvana jJAna-nidhAma // 1 // guruvAranoM ko hoga, hillI meM yUnibhAna / surya pAda kA hai huA. paripUraka vyAlyAnAzA * caturthapAda kA vivaraNa samApta * * atha granthakRt-prazasti:* prAsIdvizA patiramudracatuHsamudra . mudrAtikata-kSitibhara-kSama-bAhudaNDaH / ...:. :: zrImUlarAja iti khurdhara-bairi-kumbhi - ...:. . . . . . . .... kanThIravaH zuci-puNya gulAvataMsA // 1. . .
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ Monnamrapar wwwwwwwwwwwww * prAkRta vyAkaraNam * caturthapAyA tasyAko samaja ni mAna-prasAra tigma-dhrutiH kSiti-patirjayasiMhavedhaH / yena svavaMza-savitaryaparaM sudhAMzI, zrIsiddharAja itinAma nijaM vyalekhi // 2 // samyag niSevya caturazcaturo'pyupAyAn, jisvopabhujya ca bhuvaM caturabdhi-kAJcIm / vidhA-catuSTaya-vinIta-matijitAtmA, kASThAmavApa puruSArtha-catuSTaye yaH // 3 // tenAti-vistRta-durAgama-viprakIrNa zabdAnuzAsana * samUha - kathitena / sabhyathito niravama vidhivad vyavatta, zabAnuzAsanamidaM muni-hemacandraH // 4 // pranyA 1195 balokAH / * prAkRtavyAkaraNaM samAptam * * atha grandhya-prAsteH zAlyA * prayakRta prazastiH / anya-zAstra karotIti grangakRta, tena kRtA prazastiH prazaMmAgAM nirmitA padyamayI racanA, virudAvalI iti grnthkRt-prshstiH| AsIdvizAma / zrI-mUlarAja iti nAmadheya vizAma-vaizyAnA pati: svAmI AsIt / bhU-rAjaM viziSTi-anuva-catuH-samudra-trAGkita-kSiti-bhara-samabAda / vidyamAnI mudrA [mohara iti nAgaryAm ] yeSAM te pramudrA:-svAmirahitA ityarthaH / catvArazca se samudrAH iti cAsamudAH, amudrAzcA'mI catu:samudrAH amudracatuHsamudrAH, teSu yA mudrA tayA aGkitA-dhinhIkatA yA kSiti:-pRthivI iti amudra catuHsamudra-mudrAtikSitiH, tasyAH yo bharaH-bhAraH, saMrakSaNAdikadAyitva tasmin kSamo samI, amana-catu:samudra-mudrAta-kSiptimara-kSamo bAhRdaNDI majadaNDI zasya sH| punaH kimbhUtaH ? durghara-bari kumbhi-kaNTIyA, vairiNaya kubhina:-sinamA kubhina, durdhana [du:khena vazIkatuM zakyAH] te vairi-kumbhina dudharavarikumbhinA, tebhya: kUte kaNThIraha: i / dudhaM vari-kumbhi-kaNTha ravaH / pu mbhUtaH zudhi-dhuluksa-kulAvataMsaH, culukyAbhidhAna kulaM,culuka kulaM zuci-gAvanaM tat culukAkulaM, zuci-dulukya-kulaM tasva avadhiH-prAbhUSaNamiva zuni-culUkA kulAvataMsaH // 1 // tasya vizA arg: zrI mUlagajasyAntaye-vaMze asihovaH kSitipani: samajani-prabhUt / kimbhUtaH jayasiMhadevaH ?, prabala-pratApa-timatiH, prakRSTa bala prayalam, pratApazabdaH pulliGgaH, pratApazabdasya vi. zeSaNatvAt prabalazabdo'pi pulliGgaH eva saMgRhyaH, prataH prabalazcAmo pratApaH, prabalapratApaH, tigmA:-tIvA: khutayaH-kiraNAH yasya saH timadhutiH / punaH kimbhUtaH jayasiMhadevaH ? yena jayasiMhadevena svadezasavitari, svasya vaMzaH svavaMzaH svaMza kRte yaH savitA-divAkaraH, svavaMza vitA,tasmina mArama-pathavA supAMsI, sudhA-amRtamiva aMzavaH-kiraNA:yasya saHsudhAMzuH. sasmin-candradivAkaratasye stravaMze zrIsiddharAja iti nAma liva-svakIya mAnakA pUrva zrI mUlarAjasya vaMzajasya nAma zrI jayasihadeva pAsIt
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH wwwanayam saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * kinzvagne tasya zrIsiddharAja iti nAma jagataprasiddhaM jAtamiti bhAvaH / / 2 / / ghr:-prtibhaasmpnnH| vidyA bAluSTaya-vinItamatiH / catvAro'vayavAH yasya lat catuSTayaM vidhAnAM tuSTayaM vidyA-catuSTayaM, tena vinItA-vinamrA maliyasya saH vidyA catuSTaya-vinIta-matiH / vidyAnAM catuSTayantu bedhyamittham .. 1... aAmdIkSikI,2-prayo, 3-vArtA, 4-daNDamotiH / anu-zAstravaNAnantaram IkSA-parIkSaNam, andhokSA, sA prayojanamasyAH tatra sAdhuH nA iti AmdhIkSiko-adhyAtmavidyA, nyAyadarzanaM, tarkazAstraM vA / yo'vayavAH yasyAH sA trayI,yI punaH Rga-yajuH sAma-vedAH syuH / vArtApravRttiH, vRttAntaH, udantaH / vRtti:-lokavasamasta prasyAM sA vA / athavA-yAjIvikAsAdhanopAyapradhAna zAstra vArtA / daNDyate'neneti daNDA, daNDa evaM nItiH daNDanItiH / yasmin zAstre nAgariko zAsanapaddhatiH, sainikazAsanapaddhatizca vaparyate tazAstraM bamoti-nAmnA bodhyate / etA: catasraH vidyAH vartante, etAsu zrIsiddharAjasya nidhigatirAsIt / jita prAsmA yena sa jitAtmA / yaH caturo'pi upAyAn / upati-kArya siddhi prApnoti ebhiriti upaayaa| sAma-nAma-meva-baNDA upAyA: sAma sAravanam / sthativinazyati vairamaneneti sAma priyvcnaadi| prAbhataM. Dhokanamiti dAma, suvarNAdidravya-pradAnena zatrujanasya nijapakSe karaNamityarthaH / * upajApaH punarbhedaH / daNDa:-sAhasam / etAn upAyAn samyaga niSedhya catura vidhakAJcIm catvAraH abdhaya: caturandhayaH, caturabdhaya eva kAJcI [taDAgI iti nApAm ] yasyA. sA caturadhikAJcI, tAm, bhurva-pRthvIM jitvA upabhujya puruSArthacatuSTaye, puruSArthAnAm dharmArthakAmamokSarUpANAM catuSTayaM puruSArtha-catuSTayam, tasmin kASThA-caramasImAm avApa-prAptaH ityarthaH // 3 // tena zrIsiddharAjena nirayama-vinamramabhyayita:-prApitaH, mumihemacandraH, kalikAla-sarvajJa prAcAryazrIhemacandraH idaM, sanniSTa evaM [isamastu sammikRSTe, samIpatara-vati tayo rUpam / abasastu viprakRSTe, taviti parokSe vijAnIyAtra] prastutamityarthaH / zabdAnuzAsana-zabdAnAmanuzAsana-vyAkaraNa zabdAnuzAsanama, vidhivat-vidhisahitam vyavata-kRtavAn / kimbhUtana zrIsiddharAjena ? ativistRta-dusagama-citrakoNa-zabAnuzAsana-pamUha-kathitena, ativistRtam-ativizAlaM ca tad durAgamam-duradhigamam [duHkhena khojyam], ativistR:-durAgamam, prativistRta-durAgamaJca tat viprakIrNam-yatra tatra prasRtam, mati-vistRta-durAgamaviprakIrNam, prativistRtaviprakIrNaJca tat zabdAnuzAsana-vyAkaraNa, teSAM -mUhaH,tena kadayitena-duHkhisena, pativistRta-durAgama-viprakIrNa-zabdAnuzAsana-samUha-kadayiteneti bhAvaH // 14 // pranyAnaM 1185 shlokaaH| pranyasya-prAkRtadhyAkaraNasya agram-samUhaH, parimANaM vA 1185 zlokaparimitaM bhavati / nikhilasva prAkRtavyAkaraNasya 1119 sUtreSu yAthAn pATho vartate, tasya pararUpeNa gaNanA iSTA bhavecce tadA sA 1185 zloka-paribhitA saMbhavituM zakamotIti bhAvaH / ekasmin pustake granthAgraM 2185 ityapi samullikhitaM dRzyate / kiM satyam ? iti tu tasyavidbhiH cintanoyam / samAso'yaM dhanyaH / prAkRtaNyAkaraNa-nAmadheyo'yaM granthaH, samAptaH-sampUrNatAM gataH / prAkRtavyAkaraNastha samAptI satyAmasmadIyAsrAdhyAno jainadharma-divAkarANAm, AcAryasamrATa-pUjya-vara-zrImahAmArAmajImahArAjAnAM vandanIya-guru-caraNAnAmanugraheNa asmadIyA bAlamanoramAcyA saMskRta-vyAkhyA'pi samApti gacchati / rasthA-prAkRta-bhASAyAH, zabdAnuzAsanastha hi / mAlamanoramA vyAkhyA, pUrNA mAnegyu-nimitA // 1 // * samAptaM prAkRta-vyAkaraNam * *upANu-re karanA kAmakAjamAtA, vidrocArya rolsAhama-prasAmiravaNaH / .
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNam * tupAdaH atha granthakAra dvArA kI gaI prazasti grantha ke nirmAtA ko grantha kahate haiN| usake dvArA kI gaI prazasti ko granthat prazasti kahA jAtA hai / prazasti zabda "virudAvalI, vistRta yazogAna, prazaMsA, kisI kI prazaMkA meM lI gaI kavitA, prAcIna grantha yA pustaka kA prAdi aura anta vAlA vaha aMza jisa se usa ke racayitA, kAla, viSaya zrAdi kA jJAna hotA hai" Adi artha hote haiM / 390 prazna ho sakatA hai ki prAcArya zrI hemacandra jI ko haimazabdAnuzAsana nAmaka vyAkaraNa ke ni off karane kI AvazyakatA thI ? isa ko inhoMne apanI icchA se hI likhA hai yA isake likhane meM kisI anya vyakti kI preraNA rahI haiM ? grAdi bAtoM kA bodha karAte hue AcArya zrI hemacandra granthakRt prazasti meM mahArAjA jayahi deva "siddharAja" kA prazaMsA pradhAna paricaya karAte hue pharamAte haiMvyApAriyoM ke nAyaka, cAra samudroM kI bhUmi ke zAsana-gata bhAra ko uThAne meM samartha bhulAdaNDa vAle, durdhara [ jinheM bar3I kaThinatA se vaza meM lAyA jA sake] zatru rUpI hAthiyoM ke liye kaNThIravasiMha ke samAna aura parama pavitra lukya vaMza bhUSaNa zrI mUlarAja nAma ke bhUpati the / / 13 / bhUpati mUlarAja ke vaMza meM jayati deva ke eka rAjA hue haiN| ye sUrya ke samAna tejasvI the / inakA vaMza sUrya kI bhA~ti prakAzamAna tathA candramA kI bhA~ti saumya evaM zAnta thA / ye sUrya tathA candra tulya vaMza meM 'siddharAja' isa upAdhi se vibhUSita ho rahe the ||2|| nareza siddharAja catura [ pratibhA sampanna ] vyakti the| 1 - [stra, bhavAna vidyA] 2 [jisa vidyA ke 1 Rgveda, 2 yajurveda aura sAmaveda ye tIna zravayava hoM ], 3- vArtA [jima vidyA meM kRSi, vANijya, gorakSA mora kusIda ke dhaMdhe kA varNana ho athavA jisa meM AjIvikA ke upAyoM kA varNana ho] aura 4-nIti [jisa vidyA meM nyAyavidhAna, nAgarika dhara sainika zAsanapaddhati, rAjanIti aura zAmana-vyavasthA kA paryApta varNana ho] ina cAra vidyAoM ke jJAnabhaNDAra the, tathApi ve vinota mati vAle the / 1- sAma [zAntikaraNa, rAjAoMoM ke lie zatru ko vaza karane kA sAvazeSa, 2-bAna [ghusa, bheMTa jisa se zatru kI apane meM milAyA jAtA hai ], 3meda [jisa ke dvArA zatru aura usake mitroM meM paraspara jhagar3A utpanna kara diyA jAtA hai ] aura 4 - [sajA, jurmAnA, yAkramaNa, kArAgRha-vAsa, zArIrika daNDa ] ina cara upAyoM kA acchI taraha sevana karake inhoMne cAra samudra hI jisa kI kAJcI [ tar3AgI ] ho, aisI bhUmi para vijaya prApta kI aura usa kA sAnanda upabhoga kiyA / zranta meM, ye dharma, artha, kAma aura mokSa ina cAra puruSArthoM kI sAdhanA meM carama sImA prApta karake jitAtmA [jitendriya] bana gae || 3 | ati vistRta, durAgama [durbodha ] aura vikIrNa [ bikhare hue, prastavyasta ]] zabdAnuzAsanoM [vyAkaraNa granthoM, zAstroM] ke samUha se madati [ vedakhinna ] zrI siddharAja jayasiMhadeva ne vistArarahita, subodha zrI suvyavasthita nUtana vyAkaraNa kI racanA ke lie muni hemacandra [ kalikAla sarvajJa AcArya zrI hemacandra ] se vinayapUrvaka prArthanA kii| zrI siddharAja kI isa prArthanA ke kAraNa hI mAcArya zrI indra ne isa zabdAnuzAsana [ vyAkaraNa] kI vidhipUrvaka [ praNAlI ke sAtha ] racanA sampanna kii| prathA zabda kA artha hai-grantha kA parimANa haimazabdAnuzAsana meM jo kucha bhI likhA gayA.... hai, isakI yadi padyaracanA karane lageM to isakA parimANa lagabhaga 1185 zloka bana sakate haiN| bhA
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvA * saMsthata-hindI-TokAisopetasa * yaha hai ki hamazabdAnuzAsana kA parimANa 1185 zloka jitanA samajhanA cAhie / eka pustaka meM prasthAna 2155 bhI likhA hai| arthAt kisI vidvAna ke. mata meM prAkRta vyAkaraNa kA zloka-parimANa 2185 bhI svIkAra kiyA gayA hai| vastusthiti kyA hai ? maha vyAkaraNa zAstra ke manISI vidvAnoM ko svayaM vicAra karanA caahie| * prAkRta vyAkaraNa samApta * *hamArA apanA nivecana * prAcArya zrI hemacandra ko "hema-zammAnuzAsana" kI racanAmayoM karanI par3I? isa prazna kA samAdhAna unhoMne pratya-kRta-prazAsti meM kara diyA hai / isa haimazabdAnuzAsana vyAkaraNa para "Atma-guNa-prakAzikA hinbI-TokA" likhane kA kyA uddezya rahA hai ? yaha prakaTa kara denA bhI anAvazyaka nahIM hai| prataH dohoM kI bhASA meM "hamArA apanA nivedana" dvArA hama yaha aMkita karane lage haiM , mahAvIra bhagavAna ke hae sapUta aneka / amarasiMha munirAja jo, una meM se the eka zA bana vAcAya the, apAtI guggavAna [ magalamaya Avarza the, saMyama vidhya nidhAna // 2 // 1 paMjAba ke zAsana ke zRgAra rAmupama inakA teja thA, mahimA aparampAra // // zAsana inakA prAja bhI. harA bharA gulajAra / gaurava hai paMjAba kA, mAne yaha saMsAra |4|| amsavAsora pAMcaveM, inake kabImAna | mAnI dhyAnI saMyamI, kSamA dayA ko svAna // 5 // vidyA ke bhaNDAra the, jIvana eka zAna / guNasaurabha se bhAA, surabhita sakala jahAna // 6 // sukhanAyaka zubha nAma thA. munivara motI rAma / tapa, saMyama, basAya ke, mAnoM the ArAma // 7). pUjyapAda vAcAya the, mamyA ke patavAra / bar3e pratApI satase tejasvI avikAra // 6 // gaNapatirAe ziSya , inake parama udhAra / zAnta, bAsa po bovanI, jAte saba balihAra Met prajhamajha ke the banI, pAvana zuba vicAra / raya syAga kA thA car3hA, pAyA bovana-sAra // 10 // jayarAmadAsa jI hue,. inake ziSya mahAna / "bAmA jo" ke nAma se jAne inheM nahAna // 11 // bar3e nigale santa the, jaga nahIM abhimAna / sahanazIla mana svaccha thA, komala kyA-nidhAna / / 12 / / ansevAmI the guraNI, inake zAligrAma / sevAbhAvI jyotiSI, harSita mAThoM yAma // 13 // vinaya-dharma ke pArakhI, UMcA pA mAcAra | mokSa-sAdhanA lakSya thA, jIta sabhA vihAra ||14|| ziSya Apake the bar3e, guruvAra prAtmA gama / binakara ye jinadharma ke, bhAgyavAna guNadhAma // 15 // zraSTA ye sAhitya ke, bayA ghasa avatAra / inake Atma jJAna para, jana-gaNa-mana balihAra // 16 // amarapasaMgha ke nAtha ye, ve bhASAya praSAna / ratnAkara the mAna ke, kSamAvIra balavAna // 17 // camatkAramaya jIvanI, jIta liyA thA kAma / kalpavRkSA, yugapuruSa the, jIvana yA abhirAma // 18 // .. paMjAba ko sthAnakavAsI paramparA meM pApa jo sAdhu-sAyo-varga upalabdha ho rahA hai, isake dhAdiguru pujya zrI amara siMha jI mahArAja, pataeva re paMjAba ke mUlapuruSa kahe gae haiN| 2. pUjya zrI amara siMha jI mahArAja porave ziSya pUjya zrI motI rAma jo yahArAja the| 3. apavana / 4. janadharma-divAkara, sAhityaratna, nAgama-ratnAkara, zrI karbhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMdha ke prAcArya samrATa murudeva pUjya zrI mAtmArAma jI mhaaraaj| 5. kAmadeva /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mrmonymnasty anemunnnnn * prAkRta-vyAkaraNam * caturthapAdaH mere ye guDeva hai, ina kA hI AdhAra / meno jIvana-nAya ke, ghane yahI patabAra !|19| AjJA ina ko pI huI, mujha ko yaha ika bAra / prAkRta bhASA ko par3ho, isakA karo prakAra // 20 // pAzA pA gurudeva ko, caraNoM kA kara dhyAna / prApta kiyA phira pala se, prAkRta-bhASA jJAna // 21 // hemacandra gurunAta hai, jyeSTha bar3e vidvAna / prAkRta, saMskRta Adi kA, ina ko jJAna mahAna / / 22 / / paNDita meSAdhAna hai, karate vidyAvAna / na, sarala, gaMbhIra hai. milanasAra guNavAna // 23 // mAma bar3A gambhIra hai| karase pUrI zoSa / maiM bhI hama se hUM par3hA, pAyA hai kucha bodha // 24 // zamazAstra saba kaThina hai, kahate the vidvAna / pratibhAzAlI chAtra bhI, ho jAte hairAna 1125 // prAkRta-bhASA-vyAkaraNa, yaha bhI kaThina mahAna / binA sAmagrI ho bhalA, kaise isakA jJAna / // 26 // mana meM yaha saMkalpa mA, isa kA ho anuvAda / binA kaTa ke ho sake, chAtroM ko yaha yAra // 27 // varSa sahasa bo, pAMca[2005]thA,vikrama kA sukhakAra / ludhiyAnA meM kara rahe, guruvara the upakAra // 28 // guru-caraNoM meM baMTa ke, le ina kA prAdhAra / vyAkhyA phira Arambha kI, dila meM harSa pAra // 26 // eka varSa ke madhya meM, humA anya taiyAra | zodhana phira hotA rahA, jaise mile vicAra // 30 // TokAeM haiM do likhIM, kiyA bahuta vistAra / saMskRta-dIkA hai bar3I, hindI meM hai sAra / / 31 // mUlasUtra ke bhAva kA, hidI se ho jJAna / zaba-sAdhanA iSTa ho, saMskRta se lo jAna ||32 / / TIkA maiM jo hai likhA, aura kiyA anuvAda / bandamoya gurudeva kA, hai yaha saphala prasAda // 33 / / mukhamA isakA zIghra ho, sabakA thA aramAna / kintu huI mA kAmanA, pUrNa humA vyavadhAna // 34 // duSkarmoM ne Ana ke, pAyA aisA jAla / svarga-purI guru cala die, kAla bar3A vikarAla // 35 // guruviyoga ke dukha se, hubA pUrNa vyavadhAna / mataH prathama chapa sakA, samaya bar3A balavAna // 36 // bIsa varSa saba ho gae, kiyA prayatna mahAna / taba ambAlA meM kiyA, pUrae anusandhAna // 37 // yahI binati hai bhamta meM, karoM doSaparihAra / Isa-sulya mAnasa karo, prAkRta-bhASA-pyAra // 3 // kArya bar3A yaha kaThina thA, samajho ma mAsAna / kRpA huI gurudeva kI, saphala humA munijJAna // 39 // * Aramagurave namaH * +turdAvalI-viSaye kiMcidaisihAn soSo'yam5 RSilavajitaH svacchatA prApya gancha, makhA'vacyA pracalatitarAmuttare bhArate'smin ! tasyA'cAryo guramarasiMhaH sa paJjAbasiMhaH, gacchA''yakSastavanu cha muno rAmabakSA babhUva // 1 // 1. bAdhA, vin| 2. . pramAlA bahara (hariyANA praanv)| 3. prAyojana / 4. gurvAvalI-viSaye / gurUNAm-prazAnatimira-parihastAM mahApuruSANAma, prAvalI-paramparA, sadviSaye kiJcid ainigama-paurANikavRttAnta pratyarthaH / 5. amaM sodhoM paccha pUrva kAjimmalinatAM gato'pi lavaDIRSisakAgAta svatAM prApya mA padyAvadhi:-padAvadhi pAvata, prapalalita rAmatizayana prcltiityrthH| asminuttare bhArate pazcAba-dillI-hariyANAdiprAnteSu, tasyaiva samAcAryaH pamjAsiMha:-basarI ityAbhavAta bhayo'marzamaDeti nAmnA gumazAsIt / tatana va sevAmamantAraM gacA'dhipatiH samayAnAmadheyo muniH samabhavat / munI ispaka thIyaH, ilope pUrvasya dIyos: 6 // 3 // 11||ti sidAntakaumudI-sUvala 16
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ Digestinationed SHAHNAINIT ARIAN " " ' ' caturthapAdaH * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * 393 motIrAmo guma-gaNa-yutaH zAsane thAroha, sarva saMgha khalu niyamayan saMyamA rASanAthAm ! tasyaivA''soca gaNapatirANa-nAmadheyo vinayaH, zanto dAnto vividha-viSayeSvAsa-prajJA-pracAraH // 2 // bAyopAvara sadanu jayarAmeti nAmnA tadIyaH, ziSyoM bhikSuH sumadhura-manA ikSatulyastitikSuH / zAligrAmastapanucarakaH sat-guNa-prAmadhArI, so'bhUjjyotividiti kathapA progataM yatra satra // 3 // antevAsI3 yamiha sujanAH saMstubante ca tasya, prAtmArAmo'ti-adhukyasi dhvastakAmo nikAmam / madhyetAtIta zruta-patavira zuddhacetA manasvI, sopAdhyAyoM mahati zuzubhe zubhra-svAdhyAya-saudhe / / 4 / / zAstrAviSaya parAn gAhayan gADhavAn saH, TIkA: zodhAnutaraNa-saraNItaH sughoSAH vyvs| 1 saskAryasminnatha kalitavAn bhArata bhAratIyAm, ma ciyA jA rUpeNa vA'mUtrA ajhe5 aMghAbala-virahitaH sAdhu-saMghAgrayAyo, AvAryatvaM svayamapi babhau yavagataM smArtha-zobham / puNyArAmo vikasita-taraH zAzvaduddAma-dhAmA, svaryAto'pi surabhirabhitaH stUyamAno banodhA tasyavAha sukRtavazata: ziSya-saMjJAmavApaM, nAmnAvati svamana-niyaho jJAnacandreti meM mAm / :: tena vivA munimaya guru-bhAtara hemacandram, TIkAkAri prama-manasA pUrNatA prApitA ca // 7 // * Atmagurave namaH OM 1. pratha-anantare guNagaNayuto motIrAmo munipravara : zAsane prAcAryapadanyAmAruvAn / sa ca sarva saMgha saMghamArA mAyA~ niyamyana-vataMyannAsIt / teSAM vineyaH-ziSyaH, gaNapativAda (gaNapatirAya) iti nAmadheyaH sAnto vAmtoM vividhazAstrAdiviSayeSu prAsaprazApracAra-gRhItabuddhitika prAptamatiprasAro pAUsIva / / 2 / / sadanu-saMbanantaraM tadIyaH gaNapatirAyamuneH ziSyaH sumadhuramanAH sAmme pekSusulmo mithaH karmabhedanazIlaH, titikSA sahanazIlA kSAmAyAstasvI bAbA isi upAhA saMjJA yasya, bAbA jI mahArAja ityupanAmadhArI pAisIs / saba paraphAsteSAM rUsAmantavAsI. sadagAnI grAma dhArayana zAligrAmanAmA bbhuuv| sa jyotivid abhUdAsa kaSayA-bAsayA yatra tatra deze deze prodgatam-amRtamiti bhAvaH // 3 // tasya zAligrAmagurorantevAsI, miha bhArate sujanA: saMstuti, sa AtmArAma nAmnA praSAmalabhata "pAlikA sadhuvayasi-zipayavasthAyAmeva nikAmama-samasta dhvasakAmo-nAzitAzeSavAsana:, zutamata-mirA bhAgamakANyAsa dhpayanazIla:, zukhayetA:-manasvI, manobalasara:,sa upAdhyAya-padavIM vibhrada mahati svAdhyAyarUpe sodhe mahAmavane zuzubhe-zobhA kalitavAn / / 4 / / sa upAdhyAyapravaraH zAsvasAmaraM svayaM gADhavAna, avagAhayAmAsa, parISayAvayA hayannAsIt / zoSAnusarama-rakhIta research anurUpalyA suvodhAH dIkA: vyavasa-akArSIta. prasmipaca satkArya TIkAsampAdamadhye bhAratIyoM bhAratI hiravIbhASI kalitavAnu-svIkAratena rUpeNa aAgamaTIkAkAra apeNa dheza deza-bhAraanyatrApi pita sUyazo yasya sa prathitasuyazA abhUta // // samunipradara; aMdhAbala-viditaH, kSomA-gamana-zaktijajAyata, kyA'pi sAdhusaMSasya pra yAtunIla vastra IdRza mAsIt, yAnakA'tra na dharaNAmyAmapitu zrutacAritrAbhyAmiti jayam / yadgata yasa savidhai samAnatA mAghAyasva svayamapi bhabho-zomA vitene, spAyaMzobham, padhunA'pi smAyA~ zomA yasya sa mAtmArAma Ivaka gulArAmaH zumodyAnamAsoT, yo'tizcayena vikasitaH, zazvannirantaram, udAbhadhAmA:-prakhaNDaprabhAvaH, surabhi somava madhena yuktaH, yat svagaM gato'pi anovaH stUyamAno'dhumA stutiviSayo'sti // 1 // 6. sukRtazata:-puNyodayenA'haM tasyabAcArya khattamasya ziSyasaMjhAmavAyam- prAptavAna, mAM svajala-nivAra pariSita asamUho zAnacandra (mAnamuni) iti nAmnA avaiti-bhAnAti, sena-mayA gurubhrAtaraM hematha muni pazilamavahAra lakSAtaM zrisvA-caraNasevAM vidhAya ithaM TIkAkAri-kRtA / pramadamanasA-prasannatA va pUrvatI-samApviM yaab ||||
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ r ioriasisamadi Hindi.immeditimate prAkRtadhAtUnAmanukramaNikA dhAtupAThaH "prAkRtadhAtuH sUtrAMka prAkRtadhAtuH sUtrAMkaH prAkRtadhAtuH sUtrAMkaH avajjasa (pam) 4/162 pAluGa (daha.) 4208 ayavaccha (dRza) 4/151 zrAvukka (vijJapa) 438 prathayajjha (daz) 4/181 AsaGgha (saMbhAvi) 4/35 mamatokie) 4158 aSayAsa (zliSa) 4/190 mAha (kAGkSa) 4/192 abaseha (gam) 4/162 AhoDa (taD) 427 anya rAsa) 4/100 avaseMha (nae) 4/178 iccha (i) 4215 avaha (rac) 4/94 ukkusa (gam) 4162 avahara (gam) 4/162 ukkhuddha (tui) 4/116 mavahara (naz) 4/178 ugma (ud ghaT) 433 mamAsa) 4/215 avahAba (kRpa) 4/151 uggaha (rac) 4/94 (kRS) 4/587 abaheDa (muc) 491 umghusa (mRja) 4105 mA (ka) 4/119 avukka (vijJap) 438 usa ni, drA) 4/12 ma (aTu) 4/230 ahijala (dah) 4208 utthA (ud nam) 4/36 ahipacuA (pATa gam) 4/163 utthA, kSip) 4/144 marAba kRS) 4/187 ahipazcua {graha) 4/209 usthA (rudh) 4/166 ahirema (pUra) 4169 utthAra (AGkram) 4160 ahilaGgakAz) 4192 atyalla (ut zal) 4174 apa (saMdiz) 4/180 ahila () , uddAla (prAG chida) 4125 mambhira (saMgama) 4164 AmaDDa (vyA 5) 481 udamA (pura) 4169 samata (pradIpa) 4/152 Aigdha {prAG dhA) 413 upAla (ka) 42 Ai (kRS) 4157 uppela (ud nam) 436 (kRSa) 4/157 Au (masja) 4101 ubhAva (ram) 4:168 mAlaya (ut kSip) 4144 Aska (AG cakS) 4227 / unbhuta (ud kSi) 4/144 mAsmina (upa sUpa) 4139 ADhapparam) 4254 ummaccha (ka) 493 ummatha (abhyAi gam)4/165 Ayajha (vep) 4147 mAlI (mAGlI).4/54 Ayamva .),, ullAla (ud nam) 436 mayamAna (daza) 4/181 Aroa (ud las) 4/202 uttuSaka (tur3a) 4116 bhAvavAccha (lAda) 4/122 pArola (puja) 4102 ulluNDa viric) 4/26 bharavAsa (dRza) 41181 Aliha (spRz) 4/182 Aluja (spRz) 4183 ucahatya (samA rac) 4/9.5 mahayAtupATha bhAvanagara se prakAzita prAsa-yAkaraNa [aSTamAdhyAyasUtrapATha] se sAbhAra uddhRta kiyA gayA hai| bhAmA ra
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ and MBERRoostx m en....... / dhAtu pATha * saMskRta-hindI zAyopetA: aviva (ud vij) 4227 kuNa (kR) 4165 udhveTa, veSTa) 4223 kuSpa (kupa) 4/230 uzyella (,) 4223 kelAya (samA raca) 4195 udhvella (prasa)4/77 koA (vi kas) 4115 urisAka (ud kSip) 4/144 . kocaka (dhAha) 476 ustiSaka (mun) 91 koTuma (ram) 4168 Usala (ud las) 4/202 kha ura (kSu) 4/154 Usumbha (17) 4/202 khaDDa (mRda) 4126 oakla (daza) 4181 khamma (kha) 4244 oamga (vi zrA) 4141 . khA (saM styai) 4/15 oanda (mAichida) 4/125 rakhA khAd) 4228 oggAla (romantha) 4/46 khijma (khida) 4224 sombAna (cha) 421 khira (kSara) 4/173 bhombAla (plAvi) 441 khuTTa (tuD) 4116 aurasa (aba ta) 4/5 ohammA (udbA) 4/11 khuppa (masja) 4101 moluNDa (vi ric) 426 osubaka (tij) 4/104 kheDDa (ram 4/168 moha (avata) 4/5 gaccha (gam) 4215 mohAma (tula) 4/25 gacchaM (gam) 3/171 ohAya (prAG Rm) 4160 gaha (ghaT) 4.112 ohora (ni drA) 4.12 gaNTha (granth) 4/120 kaDha (kRSa) 4/187 gamma (gam) 4/249 phaDa (katha) 4/220 gamesa (gaveSa) 4189 katya (ka) 4/249 pala (saM ghaT) 4/113 kamavasa (svap) 4/146 galasya (kSip) 4143 kamma (kR) 4/72 gA (ga) 46 kamma (bhuja) 4.110 gijma (gRdh) 4/215 kammaya (upa bhuj) 4/111 gulna (has) 4196 karajA (bha) 4/106 guJjolla (ut ls| 4202 kA (ka) 4/214 guNTha (ud dhUla) 4/29 kiraNa (krI) 4/52 guma (bhram) 4161 philikisa (ram) 4168 gumma (muha)4/2017 kIra (ka) 4/250 gummaDa (.., kukkura (ud SThA) 4/17 gulala (kR) 4473 kumbha (adh) 4 / 217 gulaguJcha (ut kSip) 4144 ::::.:..:315 gulaguJcha (ud nam) 4/36 guNha (graha.) 4/394 geha (1)4/209 ghatta (kSip) 4/143 dhatta (gaveS) 4/181 ghisa (grasa) 4204 ghumma (pUN) 4117 ghusa .) "" ghusala (mantha) 4/121 gheppa (graha) 4/256 ghoTTa (pib) 410 ghola (cUrNa) 4/117 caSakamma (bhram) 4161 samathuppa (api) 4/39 bancha (takSa) 4/194 bADa (mAi raha) 4/206 pA (mRd) 4/126 caDDa (piS) 4/185 baDDa (bhuja) 4110 bama (1) caya (zaka) 486 balla (cala) 4/231 caya (ka) 42 vizva (maNDaya) 4/115 vicA,) .. vicillA) // viTTha (sthA) 416 viraNa (ci) 4/241 cimma (ci) 4/243 vizva (ci) 4/242 cukka (bhraMza) 4/177 ghopA (mrakSa) 4/191 aja (rAja) 41100 (muc) 4/91
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 zin (chida) 4/216 chipa (spRha. ) 4 / 257 (,, ) 4/182 hi (spRzU) 4 / 182 (0: kram) 4 / 160 chuppa (grupa) 4/249. ha (kSa) 4/143 (cha) 3/171 (ba) 4/170 janma (jAgR) 4/ (m) 4/215 jampa (ka) 4/2 jambhA (pratha0 jambhU ) 4/157 amma (jat) 4/136 baba (yApi) 4/40 (jan) 4/136 bAga (jJA ) 4/7 (ji) 4/241 jima (bhuja) 4/110 jimma (,, ) 4 / 230 jiva (ji) 4 / 242. kIra (ja) 4/250 koha (lajjU) 4/103. zuja (yuja) 4/109 jumbha (yudh ) 4/217 juna (sudha) 4/109 juppa (yuja) 4/109 (khi) 4/132 kUra (gha) 4/135 jara (c) 4/93 khema (bhuja ) 4/110 bhava (zad) 4/130 jhampa (bhram )4/161 jhara (sma) 4/74 : bhara (kSa) 4/173 2. prAkRtavyAkaraNam jhala (saM)4/140 bhaTTa (vi0 lapa) 4 / 14= bhaGka ( upA0 lambha) 4 / 156 (niH zvasa) 4/201 bhaNTa (bhram) 4 / 161 jhA (dhye) 4/6 jhuNa (jugups) 4/4 bhUra (smR) 4/74 TiriTilla (bhram ) 4/161 fefaferee (nus) 4/115. (30747) /qu ThA (sthA) 4/16 (daha) 4/246 Dara (s) 4/198 Dahala (pi) 4:10 Dimbha (s) 4/197 Bee (chad) 4/21 DaNDala (bhrama) 4 / 161 iNDola ( gaveSu) 4/189 (N) 4/155. sa (vi0 vRt) 4/198 fare : ma ) 4 / 99 dulla (ga) 4/189 huNDulla (bhram ) 4/161 tuma (bhram) khusa (,, ) #3 13 jja (jJA) 4/252 gaDa (gup) 4 / 150 (jJA) 4/252 11 12 Ara (kR) 4 / 66 NiuDDu (bhajj) 4 10 1 (kSa) 4/173 cila (di) 4 / 124 nikara (kSi) 4/20 koDa (chi) 4 / 124 dhAtupAThA piTuA (kSar ) 4/273 hi (vi0 gal) 4) 175 hi (ku) 4 / 67 mi (ni0 as) 4/199 jimmaha ( gam ) 4/162 NiraNAsa (naz) 4/178 NiriNaJja (pi) 4/185 niridha (ni0 lIDa ) 4/55 giraNAsa ( gam ) 4/162 future (pa) 4/185 : (utu liG) 4 / 202 giloya (ni0 loDa) 4/55 khilukka (,,,, ) fugee (tu) 4/116 pilluccha (muc) 4/99 pillara (chid) 4/124 1 "" vaha ( gam ) 4 / 162 fras (naz) 4 / 178 viha (pi) 4 / 185 rivvaDa (nU) 4/62 vivara (ka) 4/3 vira (chiMd) 4/124 khila (muc) 4/12 pivA (vi zram ) 4/159 nikola (ka) 4/619 vi (kam ) 4/44 sihoDa (nir0 vR0 pat) 4 / 22 free (nam) *4/128 NI ( gam ) 4 / 162 (..). nIrava (bubhukSa) 4/5 nIrava (grA0 kSip) 4 / 145 gas ( gam ) 4/162 goluJcha (kR) 4 /71 posara (ram) 4/168 WILDASANGGAPAN=
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ A ndamayan 397 dhAtu-pAThaH pIhara (nir: ) 4/71 pIhara (AG Rnda) 4131 guma (cha) 4/21 guma (ni0 pras) 4192 gubdha (pra0 kAsa) 4/45 gorula ikSip) 4/143 tAcha (takS) 4.194 taba (tan) 4/137 taDyA ). " tamAsa (bhrama) 430 tara (zak) 4/86 salaaNTa (bhram) 4.161 tAlipraNTa (bhram) 430 tIra (zak) 456 tIra (ta) 4/250 tuTTa (tuD) 4/116 tuTTa (tuT) 4/230 sura (svara) 4/152 tuvara (.)4170 tura, 4171 teMva (pra0 dIpa) 4152 toDa (tui) 4/116 thakka (sthA) 416 thakka (phakka)4/87 thippa (tRp) 41138 thiSpa (vi0 gala) 4175 thuNa (stu) 4241 thuvya () 4242 ekkhada (vRz) 4/32 bajha (daha) 4/246 vaha (dhA) 4/9 basa (daza) 4/32 vAtra (,) 4/32 duguccha (jugupsa) 44 * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetam * duguJcha (jugups) 44 pajjara (katha) 4/2 dubbha (duha)4/245 pajjhara (kSara) 4/173 duma (dhavala) 4/24 paTTa (pib) 4/10 duhAya (chinda) 4124 padava (pra. sthApaya) 4/37 dUma (duG) 423 pada (pat) 4/219 devakha (daza) 4/181 parijaraga (anu0 aj) 4107 dhaMsa muca) 411 pahisA (zam) 4/167 dhA (dhAva) 4228 paDisA (naza) 4/178 dhAz2a (nir sU) 4179 paha (zubha) 4/154 ghuraNa (dhUtra) 4241 paNAma (api) 4/39 dhumA (uda0 dhyA) 48 padA (gam) 44162 dhuvAMdhUJ) 4:59 pamnADa (mRda) 4/126 dhu03 () 4242 paTTasa (vi0 smR) 4/75 nacca (tRt) 4225 pahuha (smR) 434 naTTa (na) 4220 paga (grag) 4209 nava (nam) 4/226 pathara (smR)4/74 massa (nA) 4/230 payAla (ka) 4/70 nAsava (..) 4/31 pamalla (30 su) 477 ni (duza) 41181 niaccha(.), paripransa (zliS) 419. nimaya (nira0 mA) 4119 pariala (gam) 4/162 rimpAraNa (..) , pariala (... " niraya (sthA) 416 pariAla (veSTa) 4/51 niruvAra (graha) 4209 parivADa (gha) 4/50 nIraja (bhaja) 4106 parisAma (zam) 4/167 nIla (nira0 mR) 4/79 . parihaTTa (mRda) 4/126 cUma (chad) 4/21 parI (kSipa) 4/143 paTala (patra) 4/90 parI (bhram) 4161 pakkhoGa (di0 koz) 4/42 / palAva (naz) 4/31 payasthoDa (zad) 4130 pallaTTa (paripras) 4/200 paccaDa (kSara) 4173 palAhastha (pari0 pras) 4/200 paccaDDa (gam) 4/162 palahatya (vi. rica) 426 paccAra (upA0 lamma) 4/156 paloTTa (pratyAGga gam) 4/166 pacchada (gam) 4/162 palo (pari0 as) 4/200 pajja (pad) 4/224 pavAya (mlai) 418
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ RAUNSAHAftinen e KINGMAIMIMAMIUMIHARIAILY dhAtu-pAThaH innnnirnwwwwwwwwwwwr ` mly@ mnh fylm shm l prAkRta vyAkaraNa * bIbhItara bIha (bhI) 4/53 bukka (garja)/98 buka (bu) 4/217 pavyAsa (chada) 4/21 : pamvAla (plAdi):4/4 .. paviraJja (bha) 41106 / pahala (cUrNa) 4117 . pAra (ka) 4/66 ... pAsa (dRz) 4181 pija (piva) 4/10. pisuraNa (kath) 42 puccha (maccha) 4.97. puJcha (mRja) 4/05 bojja (s41128 bolla (kath) 42 bhaNNa (bhaN) 4249 bhamaDa (bhram} 4161 bhammaDa (m) bhamADa (..),. bhara (smR) 4/74 bhala (D) " mahasa (pra0 mRza-muS) 4184 mUra (bhaja) 4106 moccha (muc) 3 / 171 moTTAya (ram) 4/168 melava (mi) 4/28 mela (muca) 411? rampa (nakSa) 4/114 rampha (,) . rambha (grA0 ram) 4/155 rambha (ga) 4162 rasola (dola) 448 rAkara) 4/49 bhinda (bhid) 4216 bhisa (bhAsa)4/203 bhukka (bhaSa) 4186 bhulma (bhuja) 4/249 roDa (maND) 4/115 roSa (rAja) 4.100 rakha (ruta) 4/57 iNTa (1) pulajha (dazI 4181 pulAma (uta lasa) 4/202 pulona (dRza) 4/181 puca (1) 4/242 pusa (mRja) 4105 pusa) poSaka (cyA ha) 476 peccha (daza) 4151 peja sthApaya) 4/37 pella (kSip) 4143 kaMsa (visaM0 adu) 4/129 phasa (spRza) 4182 pharisa (.,,, kAsa (spRz) 4152 phiTTa (bhraMza) 4/177 bhuma (bhrama) 4/161 bhulla (bhraMza) 4/177 bheccha (bhid) 39171 bhoccha (bhuj) 3/171 mAga (maga) 4/230 maJca (mada) 4/225 majja (nira0 sada) 4123 maDDa (mR) 4126 maha (1) mala (mRd) 4/126 maha (kAkSa) 4/192 mahamaha (prasa)4/75 milla (mIla) 4232 sujma (muha) 4217 muNa (jA) 47 mura (ghaT) 41114 musumUra (bhaja) 4/106 rundha (ru) 41218 sambha () 4245 rambha (,) 4218 rukha (rud) 4/226 rocha / ,,) 31171 rozca (pie) 4/185 rodha (ruda) 4126 aisAraNa (mRja) 4105 reba (muc) 4/91 reha (rAja) 4100 laga (laga) 4/230 lala smR) 4174 labha (lam) 4/249 lahasa (rasa) 4/197 liSaka (nila lID) 4.55 lihakka (, , .. limpa (lim) 4/149 phudaH (sphuda) 4123:: :: pura(sphuTa 4/231 bama (bandha) 4246
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 mary -.--.nrrrrr- n - limbha (lihU.) 4245 lisa (svap) 4146 lukka (ni0 lID) 4/55 . subcha (mRj) 4/105 luNa (lU) 4241 luma (..) 4242 laha (mRja) 4105 sUra (chid) 4/124 soTa (svapa) 4/146 loTTa (luda) 4/230 bAgola (romantha) 4/43 vamana (kAkSa) 4112 va, (ba) 4/225 .::...bAma (sa)-4/118 bama (dRz! 4/151 vajjara (kath)4/2 baDabaDa (vi0 lUpa)4/148 baddha (ardha | 4220 dhamAla (puja) 4102 pampha (bala) 4/146 bampha (kAipa) 4152 * saMskRta-hindI-TokAdvayopetam * viSaka (vi0 kR) 4/52 bosaTTa (vi0 kas) 4/195 vilola (kampi) 4/46 bosira (sRj) 4/229 vidhiDDa (raca) 4/94 sAka (zaka) 4/230 viSya (arja) 4/251 saGkhuDDa (ram) 4/168 vinaya (,) 4105 saGgha (kath) 4/2 vippAla (naz) 4/31 saDa (sad) 4/219 vimhara (vi0 smR) 4/75 sandAkha (ka) 4/67 . bimhara .)4/74 sanduma (pra0 dIpa) 4/152 . . vira (bha) 4/106 . kamyukta (pra. bIpa) 4/152 . . vira (gup) 4150 - sannAma (bhA dRGa) 4/53 viramAla (prati0 IkS) 4193. sannuma (chada) 421 virala (tan) 4/167 . . samAraNa (muja) 4110 virA (vila lIG) 4/56 samAga (sam0 prApa4142 vizela (matth) 4121 samAra (samA0 raca) 4/95 vilumpa (kAjh) 41192 . saMbhAva (lum) 4153 viloTTa (visaM bada) 4/122 saMbekha (saM0 veST) 4/222 visaTTa (dal) 4/176 salaha (zlAgh) hA visUra (khid) 4/132 sambhava (dRz) 4151 vihIra (prati0 IkS 4193 vihoMDa taD) 4/27 sAGka (kRS) 4/150 vIsa (nika smR) 4/55 sAmanga (zlipa) 190 bIsAla (mizra4/25 sAmaya (prati.0 IkSa) 4.193 ghumbha (vaha) 41245 sAra (pra hai|4/84 veaDa (svac) 489 sAratha (samA0 rac) 4/95 veDha (veSTA 4/221 sAha (katha) 4/2. bemaya (bha) 4106 sAhaTTa (saM0 ) 4/82 belaya (upA0 sambha) 41156 velava (baJca) 4/93 sina (khid) 4/2.24 vella ram) 4/168 sikjha (sigha) 4/217...: :.. behava (vaJca) 4/93 sidha (sic) 496: ......... thoka (vi0 zay) 4.30 sippa (sneha sic) 4/255 ... voccha (vaca) 3/171 simpa (siMca):49.6 boja (vI) 45 sindha (siba) 44230 bot (vac) 4211 siha (spRha).4/34. yokha (gam) 4/162 siMha (kAma) 41192 * bala (mAi rogi 44.3 bala (nir pad) 4/128 bala (graha)4/209 valaga (Ai saha.) 4/206 vasuA (ud0 vA) 411 kA (mla) 4/15 vAyampha (kR) 4/68 ghAsa (ava0 kA) 4179 bAha (, gAha) 4/205 pAhipya (vyA0 ha) 4253 / / vibhaTTa (visaM0 pad) 4/129 vikhaddha (naza) 431
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 sIsa (ka) 4/2 sukha (dhu) 4/242 sumara (smR) 4/74 sudhva (3) 4/241 sUDa (bha) 4 / 106 sUra (,, ) " 72 seha (naz) 4/178 sola (pac) 4/10 sola (zipa) 4/143 [ a ] 1, 151 graha sambhAvane 2, 205 ajaH parAyoM ca 1, 162 reet 19 ajUbeThe laH 1, 200 acalapure - 2, 115 puMsaH 3, 32 a- DaDa-dullA: svAcika 4, 429 mAI nama 2, 190 tajjajje 3, 1975 eso pusi 4, 207 ata eva se 3, 145 sI- sAtavAhane 1211 4 403 prAkRta vyAkaraNam hakka (fro sigh) 4 / 134 havuva ( u0 kSip ) 4/143 haraNa (zu) 4/5 akArAdikrameNa prAkRta-vyAkaraNasya sUtra-sUcI to ribhAra-rijja 2. 67 zrataH samRddha yAvau 1, 44 ataH sarvAsaH 3.58 ataH se: 3, 2 atha prAkRtam 1, 1 asthistyAdinA 3, 148 avasa o 4, 364 mataH sUkSme vA 1118 prallukyAta 3, 153 adhaH kvacit 4 261 aso he 2 181 aSo mannanyAm 2, 78 anoThAt tailasya 2 155. anAdI svarasaMyuktAnAM 4, 396 anAdI zeSAdeza 2,89 anutsAhosa 1, 114 anuvraje: paDiaggaH 4 107 antya prayasyAdyasya 4, 385 ato iseto 4, 321 ato ise 4 276 pratI ito-DAsa 4, 321 moDela: 4, 435 ato ko visargasya 137 toca 4, 274 ZH hamma (n) 4/244 hara (graha) 4/209 hava (bhu) 4/60 hasa (has ) 4/249. hArava (naz) 4 / 31 hIra (ka) 425. ha (bhU) 4/61 huraNa (hu) 4/249 huppa (bhU) 4/63 ansyathyaJjanasya 1, 11 anyAzonnAisa 4, 413 abhimanya 2, 25 hula (mRj) 4/105 kUla (kSipa) 4/143 huba (bhU) 4/60 hun (hu) 4/242 hU (bhU) 4/64 ke (bhU) 4/60 sUtra - sUcI bhUto'pi kvacit 4, 399 abhyAGatemmatthaH 4, 165 amekham 3,78 ammahe harSe 4. 204 mo'sya 3, 5 zramo Azcarya 2,200 maha amhe aho 3. 106 amha-pama-mah 3, 116 ahaM myAmyAm 4,300 amhe amho aha 3. 108 mha ahaha 3 110 amhehi bhisA 4, 338 a veda 1,169 arihaMte 1, 144 arje vivaH 4 108 arje vipaH 4 25.1 ahila-caccupa 4, 39 chalAhi nivAraNe 2, 189 raar so 4, 299 avara yazrutiH 1, 180 avatareroha-porasa 4, 85 *
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ C sUtra sUcI avazyamo - 4, 427 prAkAzo 4, 179 ree gAvahaH 4 205 1, 172 461. ave bho 4,157 adhyayam 2, 175 raat sUcanA - kha 2, 204 prasAda khoDa: 4, 18 asmadami 3, 105 aye 4, 433 mo4, 301 [ thA ] mI dharA mAtuH 3, 46 mAmadhye 4263 mA kRNo 4, 214 AkramehA 4, 160 mAkanveH 4 131 AkSipeNavaH 4, 145. Ana igdhaH 4 13 bhAkara mahiSacacua: 4, 163 pAr3A odhanyo 4, 125 ADorame 4 135 AcAyeM cocca 1 73 prAgaura 1, 163 zrAjasya TA isi 3 55 zrATTo jAnusvArI 4, 342 tukazmIre 1100 zrAkRzA mRka- 1, 127 Ala kha 4319 zrAramamaSTo vidyA 3, 57 AhaDe: sannAmaH 4 83 Averyo : 1,245 AdeH 1, 39 AdeH madhuH 2, 86 saMskRta-hindI-TIkAdvayopetasya ye di. 1,143 Anantarye gavari 2, 188 AntAntaNDAH 4, 432 Apa viSat 4,400 2177 zrAmantraye jaso 4, 346 AmoDA vA 4, 300 Amosa 3,61 AmohaM 4, 339 AryAyAM yaM 1, 77 Apura sarasorvA 1. 20 AraH syAdo 3.45 AramerADhappaH 4 254 Araica-balagI 4, 206 AropevalaH 4, 47 prArdham 1, 3 AlA ne loH 2 117 mAlIohalI 4 54 prAvillolsAla 2, 159 Ava 2,66 prAliSTe lapau 2, 49 zrI sona vA 3, 4 [] ica: 4, 318 itha mo. mu- me 3, 15.5. i-je-rA: pApUra iNamAmA 3, 53 2217 isa ekvA 1,85 i: svarAt 1, 42 tato vAkyA 1, 91 kRpA 1,128 itve vetase 1207 1. 149 kimaca beti 2, 157 ikma prAya: 4, 365 idama ema. 3. 72 idama ima: 4 361 idamarthasya keH 2 147 idametattad 3,69 saran dAri 4, 277 idito vA 4, 1 to dIrghaH 2 16 et baTa-vRSTi 1 137 isa pure 1,123 1139 iyaM 2 157 indho kA 228 ijesya No-rA-DI 3.52 kuTo 1. 110 vArtha - 4, 444 chaharA itarathA 2 212 iha hos 4 268 sarat 1,46 ka. sadAdau vA 1, 72 [*] I- 173, 160 I va striyAm 3 182 ItaH sevA 3,28 I 1,155 Ida bhis-syatA 3, 54 to : 342 IvabhyaH ssA 3 64 IsyAtmano 2, 153 jilhA-siMha- 1.92 vyUDhe 1. 120 Ihare vA 1, 5.1 I: kSule 1, 112 I. sthAna-sthA 1, 74 401 [3] apazya 2. 211
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ YAR. yA 2,19 RSabha 1,141 pela 4,144 uta2111 samasyaiH 1154 jala utpalaH 4, 174 344 1126 todvA339 vasyAH 4 234 sajja 1,102 uda-saunvaryA 1,160 rAto kula 1. 107 1. 131 [ya] luta ili: 1,145 [e] eharja asoH 4, 363 - 417 mRSa 1,136 182 udoko 48 uddhaTeggaH 4, 3.3 dhUleH 4 29 jAterummA-vasubhrA 4, 11 ubuddhiH 4 227 sannamekatva lAla- 4, 36 upareH saMkhyA 2 166 upasarveraliaH 4 139 upAlambhaM 4 156 H ekaso: 4, 428 eka-svare 2, 114 ekkasari 2,213 ecakvA tu 2, 157 evaM 1, 153 ecyA 1.57 eTi 4, 333 e e 2134 eva 3, 129 ela idvA vedanA 1 146 maniSa 1. 174 hanumada 1, 121 ullase hasalo sumbha- 4, 202 etaH paryante 2,65 etro 1, 165 esava: strI 4, 362 etthu kutrA 4, 405 elapIyUSApIDa- 1, 105 sthAnaH 4 233 jaH sAsnA- 1, 75 [3] UnakSepa 2, 199 evA 1,78 evolo svare 1, 7 epyepidhye 4, 440 thope 1,173 - subhaga- 2, 113 ka- sokha bAse 1, 157 eravIsI 3, 84 evaM paraM samaM - 4,418 evAyaM syeva 4 280 - 1,192 kAsAre 1,76 kahA~ vihone 1, 103. eM ceta: 4, 343 [ e ] kraH sone vA 1, 147 aita eva. 1. 148 [ a ] karaNasya sUtra-sUtrI mocca dviSA 1, 27 protkuSmANDI- 1, 124 ot pame 1,61 ot tara-badara 1.170 ot saMyoge 1,116 so'nyonya- 1 156 olyA 1,83 o sUcanA- 2, 203 [o] auta ot 1,159 kakuve haH 1, 225 kakubho haH 1, 21 pha-ga-ca-ja- 1. 177 ka-ga-Ta-ha-ta-da- 2, 77 kajjara 4, 2 kathaM yathA tathA 4, 401 kadambe va 1,222 kathile va 1, 224 kavalyAmame 1,220 karikA bhidi 238 kandhe ma yo 1,239 efuge: 4, 44 kampela 4, 46 karavore : 1253 kare-vArANasya 2, 116 karaNAre vA 2, 15 kamarebho vA 2,60 kAGkSarAhAhi 4, 192 kAraNekSite giraH 4 66 kAvi-svoto 4, 410 kAntasyApta 4, 354 kA 2, 71 kilo prazne 2,216 kima: kastra loka 3, 71
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-sUcI kimaH kiM 3, 80 kima: kArya- 4, 367 kimo hi 4,356 kimo Diso-DosI 3,68 kirAte caH 1, 183 kiri-mere roDa: 1, 251 kire hara kilA 2, 186 kilAya - 4,419 kisalaya- kAlAyasa - 1, 269 ki tadyAsaH 3 62 fast- 3, 33 yattayo3, 63 zuke vA 1, 86 aH 4 272 kulasa: kaDa 4, 416 kahale vA 1, 197 kukarma 1 181 kuDyo 273 kR-gamo kRge: kuNaH 4, 65 kugoM Dora: 4, 316 kRti- catvare caH 2, 12 kuravaso hula 2,158 kR-vo haM 3. 170 kRSaH kaDU-sA- 4, 187 kRSNe vara thA 2 110 ke bho : 1. 240 kaukSeya vA 1. 161 te 3, 156 senApraNAdayaH 4 258 bate hU: 4, 64 -- 4, 439 va iya 4, 271 stuttUra 2, 146 vastutaH 4, 312 vAsu savyeSu 4 210 saMskRta-hindI- TIkAdvayopetasya -sthA- 1.27 3,138 vayasyedhyaH 4, 315 poho4, 151 kriyaH kiNo 4. 5.2 kriyAvisa 3 179 kriyeH kI 4, 389 kuberaH 4 135 klobe jassori 4, 353 klIbe syameda- 3, 79 klIve svarAnm seH 3 25 kacid dvitIyAH 3 134 DhaH 4 220 4116 vipaH 3, 43 kSaH svaH paci 2, 3 kSaraNa utsave 2.20 mAyAko 2, 18 kSara: khira-bhara- 4, 173 kSasya kaH 4 296 kSipergalasyA- 4, 143 kSudho hA 1, 17 kSa: khara- 4154 kSure kammaH 4, 72 kSeNi vA 4, 20 damA-zlAghA- 2, 101 kA 2, 6 [5] kha ghatha va bhAm 1. 187 khacita-pizAcayo 1. 193 a: 489 khAda-pAyo 4 228 khajUra - visUrI 4, 132 [ga] gamera- 4, 162 403 mAdInAM dvitvam 4 249 afeserent 4 215 mere yog4, 442 gajebuka: 4 98 teM : 2, 35 gar3havA 2,37 gamalA'timuka 1 208 gavaye vaH 1, 54 4, 189 gavya u-Ama: 1, 158 guNAyA: klove 1 34 gupyevara DI 4 150 gurau ke vA 1.109 gurava 3, 150 gRhasya gharI 2144 goraNAdayaH 2, 174 gauNasthala 2 129 gaurApasya 1 134 gmo vA 2,62 grantho gaNThaH 4 120 prasedhiH 4 204 grahaH 4, 394 heyaH 4 256 graho valage 4,209 [gha] mAyo 4,424 - vRddha 1,68 ghaTaH parivADa: 4, 50 ghaTe: 4, 112 pUrNo ghula-ghola- 4, 117 [5] i-a-ma-no 1:25 isaH saH 3 10 usa: su-ho-ssavaH 4,338 isa isbo 4,350
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAROOMARRIAL sUtra-sUcI mAgamatipaye 1, 250 Dihala-dullo bhave 2,163 404 si-plo puSalo 3, 23 imimmasa-DInA 4.341 hari-usayAM laDa4, 372 zuluka 3, 126 isemhA~ 3.66 isehaha 4, 336 humesto -do-du-3,8 himaca 4,334 ssi-mmi 3, 55 3, 128 iMDahi DAlA iA3, 65 meM haH 3.75 Di 4, 352 hi 4, 357 Do vI? vA 3,38 Dola: 1, 202 ima-moH 2, 52 * prAkRta-vyAkaraNasya * ja-dha-yAM yaH 4,212 jano jA jammako 13hai... asa-zasa i-I-lamaH 3. 26 jas-zAsa-si-usa 3, 50 jasa-sasa-si-so-3, 12 jasa-zaso! bA 3, 22 as-moluka 3, 4 as-zasoramhe 4, 376 jAsa-zasostumhe 4, 369 jAgrenaggaH 4,50 agupsemuNa-4,4 jeNa teNa lakSaNe 2.183 jjA-je 3, 156 jajAt saptamyA 3, 165 jJo jANamuNau 4, 7 jJo . 2,53 jo jJaH 4,303 zo Natve'bhijJAdI 1,56 jho jayapajjau 4,252 jyAyAmIt 2. 115 [] ragAva ce cigha 2, 184 khabara kevale 2, 187 pati baparItye 2, 178 se raga mi 3, 107 khe jo majha3, 114 rogdevAbAve3, 149 No'm-zas-TA 3,77 bho na: 4, 306 ragaM manvarthe 4, 283 cataroSA 3,17 bataraNatAro 3, 122 . : cayAH paSThI-3, 13.1 . ambikAyo mA 1,185 capeTA-pATI.vA 1,195 . ghATI gulalaH 4, 73... ci-ji-dhu-hu-4, 241 . . cinhe dho vA 2. 50 vRlikA-pazAcike 4, 325. khadeNaguma-4, 21 asya zcobhAdo 4, 295 . chAye la. 1, 191. chAyAyo ho-1, 249 chAyA-hariyo3, 34 / chi-bhivo nyaH 4,216 khi hAva-4, 124 cho'dhyAdau 2, 17 - [ja]. jaTile bojho 12.194 . . -prAmoNeH 3,6 dhAraNazasyet 3, 14 TA-sa-heravAdi-3, 29 Tara-dhamA paIsAI 4, 370 TA-idhamA maI4, 377 hoDa 1, 195 ToNA3,24 ToNA 3,51 Tos 4, 311 ha-yoH sTa: 4, 290 tA tu te 3. 99 tA-va-tuma 3, 96 takSestaccha-cancha-4, 194 tapAvona chollAdayaH 4, 395 tagara-asara-1, 205 to hoDa 4, 27 tatastadAstoH 4, 417 tAvamAzaza bhena4,322 taSazcataH3,66 tako ko. 3, 67 tadoSaH spAyau 3.70 tabostaH 4, 305 tanestacantA-4,135 tanvItuSu 2, 113 tavyasya ievyavaM 4,438 tasmAt tAH 4, 278 taM tu tuma tukaM 3, 92 The'sthi-visaMsthule 2, 32 ThoH 1. 199
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHREE sUtra-sUcI Rimmin.p-prom-am--.-.-.--- -- . ..... ............ . rien"" saMskRta-hindI-TIkAdvayopetastha * taMbAkyopamyAse 2, 176 tyAde:19 budhe doNi veNi 3. 120 tAyaDervA 3. 132 syoJcatye 2, 13 dusuma viSyAdi 3, 173 tAkaye kehi 4, 425 apo hi-ha-sthA: 2. 161 duhita-bhaginyo--mA 2, 126 vAmana mbaH 2, 56 zrI -bojja- 4. 118 duHkha-dakSiNa 2,72 sijerosuzmAH 4, 104 prastasya histha- 2, 136 duHkhe riNavalA 4, 92 sisira 1.90 . aspa zetAhe 4.436. ... ....... du:khe NizvaraH 4, 3 liyastimicchiH 2.143 astiSNaH3, 121 dUDo dUmaH 4, 23 timita4, 298 astI tRtIyAdau 3, 118 hapte 2, 96 toraNe NaH2,82 svatalo paNa: 4,437 dRzastena duH4, 213 tI hai 1,104 sva-ba--dhvA 2 15 dRzaH vivA-Taka-- 1,142 svarassuvara-jaako 4, 170 dRzi-baDauMsa---3, 161 sukhastoga-saTTa- 4. 116 svasya himA-saNau 2, 154 dayoH prassaH 4,393 su-subantuma-3. 102 svAdeH saH 2. 172 dRzeva-daMsa - 4, 32 tubama-tubaha ho. 3, 98 zo liaccha-pecchA-4,181 suma evamaNANa- 4,441 tha-ThAyaspande 2,9 de saMmukhokaraNe 2. 196 same samae tamAi 3. 101 dhU kutsAyAm 2, 200 dole ra lohAH 4,48 tumhAsu supA 4,374 thopaH 4,267 baMza-bahoH 1, 218 tamahatalo 3, 97 daMSTAyA bADhA 2,139 turo'tyAvI 4, 172 vakSiraNa he 1.45 zvatthUnau 4, 313 lerohAmaH 4, 25 vAdhivagdha-vRddhiH 2. 40 -ya-yAMjA 2, 24 vo me zumbha 3,100 barAlye 2.215 dre roma yA 2, 80 sRtIyasya miH 3, 141 balivalyovisaTTa-4, 176 dvAre yA 1,79 tRtIyasya mo- 3.144 vazana-daSTa-vAgha-1, 217 dvitIya-ryayo-2, 60 tRzo'NaH 4,443 basa-pASANI hA 1, 262 dvitIyasya si3 140 tRpasthiyaH 4. 138.. bAI 2,85 dvitIyA-tRtIyayoH 3135 senAla rAsyahalI 3, 164 bahera hiUlAlulo 4, 208 hinyorata 1, 94 telAdI 2, 98 baho maH 4, 246 dvivacanasya bahuvacanam 3, 130 to'ntari 1,60 dvo ye 3, 119 dika-prAvRSoH 1, 19 to bonA zaura-4, 260 birirecoH 4, 273 to vo laso 2, 160 vikhane saH1,263 dhanuSo vA 1,22 sthe ca tasya 3, 83 dIpo dho vA 1, 223 dhavalevumaH 4, 24 tyavAyavyayAta1,40 vIghaMhasvo miyo 14 ghAzyAma 2,81 syAvizatrosturaH 4, 171 dI vA 2, 91 dhAtathA'rthAntare'pi 4, 259 svAdhInAmAvasyA-3, 139 / / dukUle bA lazca 1, 119 dhUgedhu yaH 4, 59 sthAvarAtrayastha 4, 352 duvidhudumbara 1, 270 ghRtevihiH 2, 131
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 dhRSTadyumneH 2 94 dhairye vA 264 yA-4, 6 dhvaje bA 2, 27 caft - bicaH 1, 52 [=] na kanga-cajAdi 4, 324 na hathaH 3, 76 na dIrghAnusvArAta 2, 12 na dIrgho go 3, 125. namaskAra paraspare 1, 62 na yuvA 1,6 na vA karma-bhAve - 4, 242 na vAnidame 3, 60 na yA mayUkha lavaNa- 1, 171 na vA ya yaH 4 266 na dubo: 1, 12 nazeSirAsa-siMha- 4, 178 nazeviDa mAsava-4, 31 nAva : 1, 179 nAt punaryAdAI 1, 65 nAt Atu 3, 30 nAdiyujyoranyeSAm 4, 327 nAmAt so 3, 37 nAmnacaraM vA 3, 40 nAmvyaraH 3, 47 sAvadhAna: 1, 164 nizeSa-sphaTikaH 1, 186 nidvArohIro 4, 12 nimna- nApite 1, 230 nira: padevalaH 4 128 ni zerpA 1, 13 nima nimmAraNa- 4, 19 nilolI- 4, 55. nityo i422 prAkRta-vyAkaraNastha 1, 132 nizItha - pRthivyorvA 1216 niSadaH 1226 nikkaH 4, 134 niSprato zrotrI 1,38 4 67 lidhyAtAcchoTe 4, 71 nissarehara nIla- 4, 79 niHzvaseddhaH 4 201 nIDa-pIThe vA 1, 106 lIpApoDe mo vA 1, 234 naiH savo majjaH 4, 123 bhogaH 1,228 nta-mANI 2,180 momaH 2,61 nyaNya-za-ajAM 4 293 -yoH 4, 305 yaso mamau 4, 199 [4] pakvAGgAra- lalATe 1,47 pakSma-ma-ma-ma-hmAM 2, 74 pace: sohala paDalo 4, 90 pacAzat pavaza- 2, 43 paJcamyAstRtIyA ca 3, 136 pathi pRthivI pratin - 1,88 patho jasyekad 2, 152 yo sandhi 1, 5 pArdA 1,41 padA-huM-hi- 4, 411 padma chadma- sUkhaM - 2, 112 para-rAjayAM eka 2, 148 parasparasyAdira: 4, 409 paryasa: caloTTa- 4, 200 paryasta paryAraNa- 2,68 paryaste thau 2, 47 parmANe DA yA 1, 252 palite vA 1,212 pazcAdevameve vedAnoM 4, 420 pATi paruSa- parigha 1,232 pAnIyAvicit 1 101 pApa ra 1, 235 pArApate se vA 1,80 sUtra - sUcI piThare ho vA 1201 pibeH pijja-Dalla - 4, 10 piSeNavaha giriNAsa- 4, 185 pIte ko le yA 1, 213 pujerola mAlI 4, 102 puraNa kulakara 2, 179 punavamaH svArthI : 4, 426 punnAga - bhAginyoH 1. 190 puruSe roH 1. 111 paMsthana ANo rAja--- 3, 56 puMstriyorna vA'yam 3, 73 puMsi jaso 3, 20 purezvara-- 4, 169 pUrvastha purava: 4, 270 pUrvasya purama: 2 135 pRthak spaSTe spiDa 4,62 pRthaka gho vA 1, 108 pRSThe khAnuttarapade 1, 12 poH 1, 231 vyAdaya 2. 218 prakAzavaH 4, 45 pracchaH puchaH 4 97 pratIkSeH sAmaya- 4, 193 pratyaye Dorna vA 3, 31 pratyayAdI DaH 1, 206 pratyAsa paloTaH 4 166 pratyUSe baca ho vA 2, 14 pratyekama: pASika 2, 210
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ EMAITREARRIMA" sUtra-sUtrI *saMskRta-hindI-TIkAdvayopetasya * prathame pa-yo 1, 55 bodhaH 1,237 bhyaso hu~ 4, 337 pravIpi-bohadelA 1,221 moha-kau 3, 104 bhramare so vA 1,244 pravIpastema-sama- 4, 152 / / ubho buha-liha-baha-4, 245 bhramerADo vA 3, 151 prabhute yaH1,233 apo buvodA 4,391 amedhiriTilla-4, 161 prabhauhappo vA 4, 63 brahmacarya dha 1, 59 bhramestAliprapada-4, 30 pravAsIko 1, 95 brahmacarya-sUrya-saunvayaM-2, 63 bhraH phiDa- phidda- 4, 177 pravizeriH4.153 bhra vo mayA imayA 2, 167 prasareH payaslovello 4, 77 bhajervemaya-mumumUra- 4, 106 prasthApeH paTTaba-4, 37 bhavada-bhagavatoH 4, 265 bhaviSyati sisa: 4,275 maro vimaza 2, 207 prAvimoleH 4, 232 bhaviSyati hinAdiH3, 166 madhuke bA 1, 122 prAnmRpA-muSoIsaH 4, 154 / bhaviSyatyeyya evaM 4, 320 maNTezciJca-vicaa-4, 115 prAyasaH prAu-prAiva 4,414 . bhasmAtmanoH po bA 2, 51 madhyamakatame 1, 48 prAvaraNe abAU 1, 175. bhaSe ekaH 4, 186 madhyayasthA'sya 4,383 prApuTazala-saraNayaH 1, 31 bhArAkAnte namasutaH 4, 158 madhyamasyetyA-hacau 3, 143 lakSe lAt 2,103 bhAsebhivaH 4, 203 madhyAhna haH 2,84 plAvarombAla-pavvAlI . maga bhAcIhI , 2 .. . .' madhye ca svarAntAvA 3. 178 bhisabhyas-sumi 3, 15 manAko ma vA 2, 169 phakasyavakaH 4,87 bhisyed vA 4,335 mantheSu sala-cirolo 4, 121 pho bha-ho 1, 236 * bhimansupohi 4, 347 manmathe kaH 1,242 bhisA tumhehi 4, 371 manyunoSTha-mAlinye 4, 65 bAyo gdhaH 4, 247 miso hihihi 3,7 manyo nto vA 2, 44 base nirdhAraNa-2, 185 bhISme maH 2,54 mamA'ho bhyasi 3, 112 bahiso bAhi 2, 140 bhujo bhuja-jima- 4, 110 mayasyahI 1, 50 bahulam 1.2 bhaSaH paryAptauhaccaH 4. 350 marakata-mavakale.maH1, 182 bhubehA~ huva-havAH 4, 60 malinobhaya-zukti-2, 138 bahutve hu~4, 386 bhuvo bhaH 4, 269 masUNa-mRgAGka-mRtyu 1, 130 bahuSu stu.ha.mo 3, 176 me tubbhe tujjha tumha 3, 91 masjerAva-rilauDDa- 4, 101 bahuvAdyasya rita. 3, 142 me tumahiM ujjhehi 3, 95 mahamaho gandhe 4, 78 bAhorAt 1, 36 meM vi se sai3 14 mahArASTra 1, 69 mAdhyeho'dhati 2,70 bhyasastI bo-hu-3. 1 mahArASTra hoH 2, 111 vitinyo bhaH1, 238 / bhayasazca hi: 3, 127 mahu majhu si-sasyAm 4,371 bubhukSi-bIjyoNIrava-4, 5 bhyasAyA tumhahaM 4, 373 mAI mArtha 2, 191 vRhaspati-banaspatyoH 2,69 bhyasAmortu: 4, 351 mArispa majhara-2.532 bRhaspatI baho mayaH 2, 137 bhavasi yA 3, 13 bhAturidvA 1, 135
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ thalnad ........... / mUtra-sUcI sate varuNTo 4. 57 rUva-bhuma-mucA to 4, 212 ruda-lamAryaH 4, 226 kakti dilA gNaH 1,209 rughahatyaGgaH 4, 133 hayodha-bhoca4,218 ruSAdInAM vIryaH 4, 236 reare saMbhASaNe 2, 201 robordhAta 2, 171 romanthe rojagAla- 4, 43 ro rA 1,16 saMsthA'dhUrtAvau 2, 30 yaM-sna-gI 4.314 luki duro vA 1. 115 luka nira: 1,93 za-dha-lapta vanna 2,105 I-zrI-hI-kRtana-2.104 mAtR-pitaH svasuH2, 142 yat-tat-kimyo 4, 358 mAtraTikA 1,81 yat-tamaH sthamo4, 360 mAmihalAhale 2, 195 yasavelako'sIrisi. 2, 156 mAMsAviSvanusvAre 1,70 yatra-tatrayostrasya 4,404 mAMsAdervA 1, 29 yamunA-cAmuNDA-1,170 mima mamA 3, 115 yakRyA sa.1, 247 mi meM mama mamae 3, 109 thAhaka-sAdRk-kohapI-4,402 mi-mo-mu-me 3, 167 yAhazAba stiH 4, 317 mi-mo-mamiha-maho-3, 147 . yApenavaH 4, 40 misayAm 1, 7 . . yAvasAvajIvitA 1, 271 miva pica viva 2, 162 dhAvattAvatoma 4,406 midhADAlimaH 26 270 yujo juna-juja- 4,109 mitrAsAla-melako 4, 28 yudha-dudha-gRSa-4, 217 bhucezchaDDA'vahesa. 4, 91 yudhiSThira vA 1,96 muH syAko 3, 88 4,237 muhegumma-gummaDau 4, 207 puNmayapara taH 1,246 mRjevagghusa-suncha-4, 105 yuSmadaH so tu4. 368 mRdo mala-mada-parihada-4,126 ghuSmastaM tu tuva 3.90 methi-zithira-zipila-1,215 yuSmavasmayo'na-2, 149 me mahasama maha 3, 113 yuSmavAderIyasya bAraH 4,434 maH 3, 161 yogajAzcaSAm 4, 430 mo'nusvAraH 1,23 ya-sna-To riya- 4, 314 mo'ntyAyo vevetoH 4, 279 mo'nunAsiko vo vA 4, 397 rakte govA 2.10 mo-mu-mAnI 3.168 racegahAva- 4, 54 moraullA muSA 2, 214 rajaje zavaH 4, 49 movA 4, 264 rameH saMkhuhu-kheDDo 4, 168 mothA 3, 154 rasya lo bA 4, 326 mnamArNa:2,42 ra-sola-zo 4, 288 mmAceH 4, 243 ra-joH 2,93 mbhAvayezI vA 3, 69 rAjeraggha-khAna-4, 100 prakSepo baMdaH 4, 191 mle-pavAyo 4 18 rAlo vA si 4, 304 mho bho bA 4,412 rAtrIyA 2,88 riTavalasya 1,140 laghuke la-hoH 2. 122 khalATeca1,257 lalATela-2, 193 lasbohaH 4, 103 lAt 2, 106 lAla-lAla- 1.256 liGgamatantram 4,445 po limbeH 4, 149 luka 1,10 luga-bhAjana-bamuja- 1, 267 lugAvI kta-bhAva-3, 152 lupta-ya-ra-va-za-e- 1,43 lupse zasi 3, 18 lumeH sambhASaH 4, 153 lola: 4,308 lalo navakAvA 2, 165
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMskRta-hindI-TokAdvayopelasya * bakAdAvantaH 1,26 visasti-vasati-bharata-1,214 vesenAmiNamo sinA 3, 85 amro yot 4, 211 vidha-patra-2, 173 dhosarIyA'nIya-sIma-1, 248 vadher3abadhelana- 4, 93 viriverolalaNDo-4, 26 po sumsa tubame 3, 53 dharaNe nizya-vikalpa-2, 16 dila mahato.48 progo Davo 3, 21 vodhaH 2. 150 vilIvirA 4, 56 votsAhe tho 2, 40 vadhADAizca vA 3, 133 vivRterhasaH 4, 118 khodaH 4, 223 bandra-khaNDite jA 1,53 viSame mo ho vA 1.241 yo 2, 59 yanitAyA bilayA 2, 128 viSaNNota-vatmano 4,421 voparI 1, 108 vargajatyo vA 1, 30 bopena kammayaH 4, 111 visaMvadeviaTTa-4, 129 / vartamAnA-paJcamI-3, 158 vismuHpamhusa-virahara- 4, 75 dhauSadhe 1, 227 yajamApadAle 4, 239 yasamAmA-bhaviSyansyozca 3,177 vizrameNivA 4, 159 ghayati-spasya saH 4. 388 vizatyAdecka 1, 28 dhyaJjanAvIH3, 163 vallyutkara-paryantA-1,58 dhyatyayazca 4,447 dhIpsyAt syAH31 vyAkaraNaprAkArAgate 1.268 bAso dalya 3 87 vRkSa-kSiptayoH 2, 127 pyAperoaggaH 4,141 pAdho rolaka 4, 398 vRta-pravRta-mRtikA. 2, 29 zyAprerAaDDaH 4.51 vAmatho'na: 4,415 vRnte padaH 2, 31 dhyAhageH koka- 4, 76 vAbhimanyau 1.243 . vRzcike paceJcuMdhA 2, 16 bAyayoskhAlAbAca-1,67 vRSame vA vA 1. 133 dhyAhage hippaH 4, 253 vAvau 1, 229 baSAdInAmariH 4, 235 baja-nRta-pakSa 4, 225 vA''pa e3,41 bajevuaH 4, 392 vRSe vikkaH 4, 99 vAkavale 1. 167 beraNau No vA 1, 203 ojaH 4, 294 vAzyartha-vacanAdyAH 1,33 vetaH kaNikAre 1 168 vAstAvati 4, 262 vevaM-kimodiH 4,400 zata-mukta-vaDa- 2,2 vA nijhare vA 1,98 ye tabetako 3,81 hAkAdInAM hiravam 4, 230 pA gRhaspatau 1. 138 veperAyambA''pabho 4, 147 zakezcaya-tara-sIra-4, 86 bAyasavotoH 4,407 dhemAjasyAcAH 1,35 zatrAnAzaH 3,151 pArSoM 1, 63 verakha AmantraNe 2, 194 zako bhA-pasoza, 130 vAkhyayoskhAtAvASavAtaH 1,67 yeve bhaya-bAraNa- 2, 193 zanaiso Dinam 2. 168 vAlAdharaNye luka 1, 66 veSTa:4, 221 zabare bomaH 1,259 thA vihale bo 2, 58 veSTaH pariAla: 4,51 zameH paDisA-parisAmo, 167 yA svare mazca 1, 24 baMzAH si si 2, 162 zaravAdera 17 vikase: koAsa-4, 195 baMDUryasya veruliya.2133 za-yoH saH 1, 260 vikroza paloDa 4,42 batatsavaH 3, 3 . za-SoHsa, 309 vigalesthiApa-4, 175 ghesako sesto 3, 12 zArgeAtpUrvotu 2, 100 vizapevAvakA dhuvako 4, 35 vaizadI yA 1, 152 zithile'gude bA 189
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ R oymmellUULILIALLL prAkRta-vyAkarazasva:* sUtra-sUcI zirAyAM vA 1, 266 . "sana-pattoH 219 : iso vA 2, 46 zokare bha-ho bA 114 . samato raH1, 210 . . . . stasya yo'sa-2, 45 zIghrAdInAM mahilAyA 4, 422 sa-paNe vA 1, 49 . stokasya thoka-2, 125 zolAcaryasyeraH2, 145. saptamyA dvizIyA3, 137 sthAna-catathA 2,33 zulke ko dhAra,.11 .":. nagA 24 striyA isthI 2, 130 zukra-skandhe vA 2, 5 . samA abhiDaH.4, 164 . striyo jasa-zatoH4, 348 bhAile khaH kaH 1,151 : samApaH samANaH 4,142 striyAM Dahe 4,359 zeSe'vasavata3,124 . samAracezvahattha-4.95 .. striyAM santADoH 4431 zeSa prAkRtavat 4,256 samAle vA 2.93. .. .. striyAmAvavidhuta 1.15 doSa prApayata 4,328 samA galaH4..1.13 . striyAmoto3.27 zeSa zaurasenIyata4,302 samo slaH4, 222 stha-rthayostaH 4,291 zeSaM zaurasenIvat 4,323 samaH syaH khA 4, 15... sthavira-vicAphilA-1,166 zeSa saMskRtavat-4, 448 sambhAdherAsasaH 4, 35 sthaSThA-dhakka- 4,16 zaithilya-sahane 4,70 saMmaI-vidi 2, 36. sthANAvahare 2,7 zaurasenIvat 4,446 sarvatra labarAma 2,79 sthUNa-tU vA 1, 125 zyAmAke maH1,71 sarvasya sAho vA 4,366 sthUle lo raH 1, 255 zravo gho dahA 4,9 saGgiAbInaspekaH 2,151 snamavAziro, 32 ddhi-mUTho 2, 41 savilehA 4, 355 snAlebhutaH 4, 14 thame vAyamphA 465 sa-boH saMyoge 4,289 snigdhe vAditau 2.101 bhU-gami-dadi-vivi 3, 171 / saMtapebhalaH 4, 140 sniha sicoH 4, 255 buTehaNaH 4, 58.:.. : saMvizerappAhaH 4, 180 ... ... snuSAya ho 1, 261 zrI harizcandra 2057 saMyuktasya 2.1 . :. snehAnyo 2, 102 ilAmaH salahaH / 8. ... ... .. saMdhuNeH sAhara-sAhaTTo 4, 52 spandevaculuculaH 4, 127 zliSeH sAmAgAvayAsa- 4, 190 sAdhvasa-ya-hAM 2,26 . spRzaH phAsa-phaMsa 4, 182 ileSmariSadA 2, 55 sAmanyAssukotsave 2.22 spazezchipyaH 4, 257 sAyasmado haDaM 4, 375 svahaH siMha 4, 34 pada-zamI-zAkha 1,265 liceH sica-simpo 4, 96 spahAyAma 2.23 SaSThyAH 4, 345 sinAste siH 3, 146 . sphaTike laH 1, 197 ka-skayo ni2,4 so ho hI bhUtArthasya3, 162 sphuTi-valiH 4, 231 vasyA'nuSTraSTAsamdaSTe 2.34 supA amhAsu 4,351 smarejhara-dUra-bhara-4, 74 65-spayoH phaH 2, 53 supi 3, 103 sthama-jasa-zasAM 4, 344 supi 3, 117 syamorasyot 4, 331 saGkhyA -gadgadhe 1, 219 sthAdI doghaMhasthI 4, 330 sakhyAyA Amo 30 123 sajo 2H4, 229 sthAda-bhavya-catya-2, 107 saTA-zakarakaMdrame 1, 196 sevAdo bA 2.99 sra sehaMsa-hinI 4, 197
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re -reprm----- warenemy . :. zAbda-sUcI * saMskRta-hindI-TokArakSepetastha 411. sainye yA 1, 150 . sthalAve 3.3 ... ho-hI khidUdhakasya 4, 205 .. socchAmayaH 3, 172 svArtha kAca vA 2, 16.4 .... khunazcaya--2, 198 sohirvA 3, 154 svikSA jajaH 4, 224 . cedammAm 4340 sau pusyo vA 4, 332 . ssiM-ssayorata 34 74. ..... bhAlacchA -nivArarale 2, 197 sphA prekSAcakSuSoH4, 297 ha] -ghugyAvayaH4,423 / / stabdhe hau 2, 39 ... haje ceTyAhvAta 4, 251 .... -kRta-zrAmIraH4, 250 / stambha sto vA 2.8 . . ... hadI nide 20192.. .. haraye yasya : 4, 310 svapAsava 1.64 .... han-khano'ntyasya.4, 244... ... ... ho dho'nusvArAta 1,264 svapeH kramavasa 4, 146 *handa va gRhANArthe2. 181 hA jhoH 20124 svapne nAt 2, 106 . handi viSAda-vikalpa2, 180 have ha-voH 2, 120 .. svapna-nIgyo 1, 259 harilAle ra-lonaM vA 2, 121 : . hrasvaH saMyoge 1, 84 svayamo'rtha apaNo 2,209 / haridrAvI laH1, 254 ... hrasvAt dhya-ca-ra--- 2, 21 svarasyovRtta 1,8 harItakyAmoto'ta 1,99 .. svarANAM svarAH 4, 238 hare kSepe ca 2, 202 llAderabaacchaH4, 122 svarANAM svarAH prAyo 4,321 / / hasegujaH 4, 196 ho lhaH 2, 76 svarAvanatA vA 4, 240 hAsena sphuTanu.4, 114 hro bho bA 2, 57 svarAkSasaMyuktasyAmAdeH 1, 176 hi-svayoridut 4, 387 [Atmagurave namaH] svare'ntarazca 1, 14 homANahe vismaya-4,282 prAkRta-vyAkaraNasya caturtha-pAdasya akkamAI (mAkramate) 4, 160 aggija (pratiSThaH) 4, 429 ai (prati) 4, 425 AkusaI (gacchati) 4, 162 pAgoM (agniA ) 4, 343 aicchA (gacchati)4, 162 akhaNa (AkhyAtum ) 4, 350 agghA (ahati) 4, 385, 422 tuGgatvam)4, prakkhibaI (AkSipati) 4, 145 mAgha (rAjate)4, 100 aksihi (akSibhiH) 4, 357, adhivaI (pUrayati) 4, 161 aimattahaM (pratimattAnAma) 4, 396 agghA (Ajinnati) 4, 13 praloDei (karSati)4, 150 agdhAi (pUrayati) 4, 169 prAisie (atiraktayA)4, 438 prakhai (akSaye) 4,414 aGakusahaM (akuzAnAm) 4, ahaso (IdazaH) 4,403 prAga (prana) 4,326 aIha (macchati)4, 162 prAvo (agrataH) 4, 253 paDga, aGmu (aGga) 4, 332 aMguliu (aGgulyaH)4, 358 mAgAI (agnata:) 4,391, 422 pragahi (aGgaH) 4,332, 357 aMsu (azru} 4,414, 431 agla Da (praya+la+ka:) 4, mage (prajeM) 4, 63 aMhi (adhi) 4, 205. aAmaha (pUrayati) 4, 169 abakambaI (prAdati)4, 131 pragatu (argalaH)4,444 paguliu (aGgulyaH) 4, 333
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ M ouwaodMMMModawMANApnMARRIAL.ILIATALIMULILAAL mmaNDROMES 264 * prAkRta vyAkaraNasya * caturthapAdasya ahamulio (agulya:).4, 348 asthamaNi (prastama) 4, 444 apaNo 4, 302, apaho 4, asintima (pacintitA)4,423 asthati (astraiH) 4, 358. 346, appAraNa 4, 396 . amacha, acchAi (prAste) 4, 215 addhA (ardhAni 4, 352 appAhaH (sadizati) 4, 180 388 acchate acchati, 319 ahamAgaha (ardhamAgadha) 4, 287 apie (apriye) 4, 365 acchade pracchadi 4, 274; acachA aSa (pratha) 4, 323 aphaNNI (mAkAntaH) 4,258 prathama adhanya 4, 367 praphalovayA (praphalodabhA) 4.283 praccha (accha) 4, 350 madhignaI (adhInAni) 4,427 avAjhaM (prabrahmaNyam) 4.293 abhicha (prAstra) 4, 388 pramaTha (anama:) 4,400 ambhaka (anugamya) 4, 395 amicanda (mAcchinatti) 4.125 anu (prAyathA) 4,415 prakabhariNa (abhyarthane) 4,384 aja pratha) 4,414,423 basata (antaram) 4, 350,406, ammA (abhrANi 4,445 agnu (pratha) 4, 343, 418 407,408 pratibhA (saMgacchati) 4, 353 prajjo (mAryaH) 4, 266 anteprAri (antazcArina) 4, prabhuddharA (abhyuddharaNam) 4, maJca (karSati)4, 17 aadhika anyadizaM) 4, 213 prabaDI (mantra) 4, 445 abhAu (abhayam) 4,440 amalI (prajali:) 4, 293 andA inf 29 aNvAvadhI antavAdaH)4,286bhabham (prabhagnama) 4,387 atiso (anyAdRzaH)4,293 ambeura (antaHpuram) 4, 261 abhimaJja (abhimanyu:) 4, 305 ada, pariaDa (paryaTati)4,230 andhAra (andhakAre) 4, 349 amaca (amAtya) 4, 302 aTTA (kvathyate) 4, 119 anna (anyaH) 4, 372, annu 4, anu (amum) 4, 439 aDohiDaM (anavagAhitam) 4, 337, 350, 354, 401, ambaNu (amlatyam) 4, 376 411,414,418, 422, anna ammaDi! (pramya !) 4, 424 aduvA (zipati) 4,143 4, 277, bhanne 4,370 mannahe ammahe (harSe nipAtaH) 4, 284, ajambAI (karSati) 4, 187 4, 425, annahiM 4, 357, 302 amantara (manantara) 4, 277 383, 422, manne 4, 494, ammi ! (amba !)4, 395, praasAla (pranala) 4, 395, 415, annaI 4,427. annaha 4,422 mmIe 4, 396 429 annAha (anyatra) 4, 415 pramha (vayam,masmAn) 4,376, maraNAija (na jJAyate) 4, 252 annAiso (anyAdRzaH) 4, 413 ta) 4, 252 annAiso (anyAdRsaH 4, 413 amhahaM 4, 379, 380, 417, aAsara (anuttara) 4, 372 apurava (apUrva) 4, 270 422.439, mamhAsa 4,381, asuvina (anudivasam) 4,428 apuraba, apuravaM (apUrvam ) 4, amhAhaM 4,300,gramhe 4, 376, aAratAu(anuraktAH) 4, 422 270, apurave 4,302 / 422, amhehiM 4,731, 378, azuvacana (anuvrajati) 4, 107 apurA (apUrNa) 4, 422 prAyajA (gacchatti)4, 162 appaNa (prAtmAnam) 4, 350, amhAtiso asmAdRzaH) 4, 317 pramahA (bhunakti) 4, 110 367, 422, 430 appara 4, amhArA (asmadIyaH) 4, 345, ati? (adRSTa) 4, 323 422, apaNA 4,338, 350, 434 asA (mAtmA)4, 123 367, appaNe 4, 416, appaNa ayaM (prayam 4,302, as (partham) 4,310 4, 422, apaNu 4, 337 ayacchada (karSati) 4, 187
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-sUcI * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetasya * ayya (pradya) 4, 292 avayajhA (pazyati) 4,181 ahiUlaha (dahati) 4, 208 azya (mArya) 4, 302, ayyo 4, avayAsaha (shlissyti| 4, 190 ahipasaai (mAgacchati) 4, 277 avasya (ava) 4, 288 163, 201 usa mAryaputra) 4, 266, pravarAiso (anyAdRzaH) 4,413 mahimA (abhimanyuH) 4, 293 ayautto 4, 260 avarAhi (aparAdhitam)4,445 ahiremA (pUrayati)4, 169 adhyamisse hi (AyamidhaH) 4, avari (upari) 4,331 mahilaMkhA (kAGkSati) 4, 192 pravareNa (apareNa) 4, 395 ahilaMghana ( kAtti ) 4,192 avyA (prAryA) 4, 302 prayaropyA (parasparam) 4,409 aho (adhaH) 4, 367 adhuro (arjunaH) 4, 292 avAla (prapasara) 4,302 [pA] artha, appeha apayati) 4, 39 pravasa avaza) 4,376, 427 AabaDeDa vyApriyate) 4,51 are (are) 4,418 avasara (avasara) 4, 358 mAu (aAyAtaH) 4, 432 marja, ajja arjati) 4,108, aba (avshym| 4, 427 Agcha }4, 13 prajijajbai 4, 252 avahai (gacchani) 4, 162, AiJchaha (karSati) 4, 187 alaM (pralam) 4, 278 pAuDDai (majjati) 4, 101 alahantiahe (alabhamAnAyAH)4, avahai (racayani) 4, 94 pAuta (prAvuttaH)4, 302 aba mali // 13.1978 mA (etena) 4, 365 aliulAI (alikulAni) 4, prabahAdei (kRpAM karoti)4, 151 Agame (mAgamaH)4,302 avaheDai (muJcati) 4, 91 prAyaskAMda (mAcaSTe) 4, 297 ale ! (are!)4, 302 pravukkAi (vijJApayati) 4, 30 Appar3a mArabhyate) 4, 254 allasthA (rikSapati) 4,144 prasa, mhi 4, 266, zi 4,302, mADhavA (prArabhate) 4, 155 alli (upasarpazi4, 139 / tthu 4,283, santA 4, 389 AdavI (mArabhyate) 4, 254 ahilavA (arpayati) 4, 39 asahi (asatIbhiH) 4, 396 prANandu (mAnandaH) 4,401 prallIAI (prAlIyate) 4, 54 asaGkhalu (prasAdhAraNaH) 4, 422 / ANa ha (prAnaya) 4, 343 asalINo (prAlInaH) 4, 54 / asaNu (prazanam 4, 341 prAyanna haM (vyaakulaanaam| 4,422 pavAksAi (pazyati) 4,181 prasAda (asAra:) 4, 395 prAvaraha (prAdriyate) 4,84 aba acchA lAdayati) 4, 122 prasulaha (grasulabha) 4, 353 Apa (pari-upasargapUkampa jasaM abamAsA(pazyati)4, 151 asesu (azeSam : 4, 440 ( paryAptam ) 4, 365 pAvemi avaskhA (pazyati) 4,181 hai astavamI arthapatiH 4, 291 4, 302, pAvai 4, 239, avaguNa (avaguNa ) 4, 395 a (pratha; 4,339,341, 365. . pAdhIsu 4, 396, 398, pAdi. ga tij4,162367. 379, 380,390,416, pra4, 366, 437. patta abaA (pravajJA) 4, 213 (prAptam) 4, 332, pAvina avasyAMDa (avadataTe) 4,339 ahaM (aham) 4, 302 (prApita) 4, 387 (sama-pra. patthaha ( avasthAnAm ) 4, aharU (madhara) 4, 332 upasarga-pUrvakam)zaMpattA 4,301 422, abatthe 4, 396 ahavAi (athavA) 4, 419 (vi-upasarga-pUrvakam) dAve adhayA (pazyati) 4, 181 ahayA (athavA) 4, 419 4, 141 (sam-upasarga-pUrvakam) pra
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ manApaalu-MADAALALUALLL 414 * prAkRta-vyAkaraNasya * caturthapAdasya samAvei 4, 142, samappar3a, 4, 6 (api) 4, 353, 384, 390, ucAi (nidrAti) 4, 12 422, samApau4, 401, samat 439 uccuyaha (cati) 4, 259 4, 322, 420 i.eDa (eti) 4, 406, esI 4, ucchaGge (utsaGge) 4,336 AbhAsaha (prAbhASate) 4. 445 414, entu 4, 351 (prA-upa- uchallanti ( uccalanti } 4, mAya (imAni) 4,365 prAyahI sarga-pUrvakam) edu 4,265.302 326 4, 365 pAeNa 4, 365 igraha (itaraH) 4.406 ujjAca (udyAna) 4, 422 prAyahi 4,383 iraNaM (idam) 4, 271 ujju (Rjuka) 4, 412 Ayama (bepate)4, 147 isa iyat) 4, 391 ujjeNihi ( ujjayinIm ) 4, Ayambara (vepate) 4, 147 ittha (pratra) 4,323 442 Ayaru(prAdara) 4,341, prA. do (.), 302 umjha, ujhipa (ujjhita) 4, reNa 4, 422 iSa (iha) 4,268 AyudhaM (mAyudham) 4, 324 invanIlaTha (indranIla:) 4, 444 udui (uttiSThati) 4.17 Arabhai (prArabhate) 4, 155 imu (idam) 4, 361 durabhai (utsatamnAti) 4, 365 Arambha (prArabhate) 4, 155 iyara (itaraH) 4, 406 uTubaIsa (uttiSThopaviza} 4,423 AREE (prArohati) 4,206 , icchai (icchAta) 4, 215, uDAvanti (uDApayanmA ) 4, AroaE (ullasati) 4, 202 icchahu 4, 384, icchaha 4, bhArolA jati)4,102 28, eyarA, 353 iTTA udhoNI uSTIna: 4.237 bAlavayu (mAlapanam ) 4, 4224, 358 (sam-pra-upasagaMpUrva uDlei (uDDayate) 4, 237 uDDemAlihA (spRzati) 4, 152 kam) saMpesiyA 4, 424 li 4.237 Alu (alIkam) 4, 379, 422 iha (iha) 4, 268, 419 uNha 3 (uNam) 4, 343 Asukhada spRzati) 4, 182, uhattaNu (upAMtvam) 4, 343 208 lipiyavaMkama paDi- utta gharuNaddhi)4,133 Ayai (prApad) 4, 400, 419 kkhai {pratIkSate) 4, 193 ughaDa (utkSipali) 4, 36. AvaDa (mAyAti) 4, 367, prA- IvizAha (IdRzAnAm) 4, 299 / / ghahi 4,422 utyaslAi (pacchalati) 4, 174 prApaTTA (mAvartate) 4,419 a (pazya) 4, 306 utthArai mAkamale) 4 160 Avali (mAvaliH) 4,444 uhI (udadhiH 4, 365 uhAlai uhAlayati) 4, 125 mAvAsa (grAvAsa) 4. 442 baskubakuraI (uttiSThati) 4, 17 / uddhanbhuna (adhvabhujA) 4, 444 AvAsiDa (mAvAsitaH) 4, 357 upakusara (gacchati) 4, 162 / / umAI (utamati) 4, 8, 169 bAsa (pAzA) 4,383 ukkosa (utkRSTam) 4, 258 udhUlei (ucUla yati) 4,29 AsaMSada (saMbhAvayati) 4, 35 kkhiyaha (utkSipati) 4, 144 umpatti (utpattim) 4,372 AhA {kAGkSati)4, 192 ukhu tuiti) 4,116 upAra (upari) 4,334 Ahammada (mAnyate) 4, 162 agada (uvATayati) 4, 33 upAsaha (kathayati) 4, 2 AhoDai (tADati) 4, 27 uggahaI (racayati) 4, 94 uppelA (unnAmati) 4, 36 ugghusAi (mASTi)4, 105 uDabukkai (ubukRti) 4, 2
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAmranAA-NAMAN-NAAMANA zabda-sUcI * saMskRta-hindI-TIkAddhayopetasya * umbhAva (ramate) 4, 168 sAsehi (ucchavAsaH) 4, 431 evaM (evam) 4, 279, 322 umbhuA (udbhavati) 4,60 Usumbha (ullsti| 4, 202 evaMvidhAe (evaMvidhayA) 4, 323 unbhuttA (vakSipati)4,144 e] eze (eSaH) 4, 287, 302 umasa (vaJcati ) 4, 93 . eu (etata) 4, 438, ei 4, esa (eSaH) 4, 447, eso 4, 5 .418 ei 4, esa (eSaH) ummatthA ( abhyAgacchati) 4, 33. 44, 363, 414, 250 esA esA 4,320 emAe 4, 284, 302 eha (eSaH) 4. 330, 344, bAmmallA (unmIlayati) 4,354 ekAtasa (ekAdaza) 4.326 3 62, 363, 419, 425, eka ure, jammi , urasi (rasi) 4, eka4371.383, 419, 4.362, 395, 402, 1992 422, 429, 421: ekku 4, ehI 4. 362, 391, ehA 4, ullasai (ullasati)4.202 4 22; ekkAsi 4, 428 445 ullAlA (unnA mayati) 4, 36 ekarahiM 4, 331, 357, 396, ehau (etad) 4, 362 ullAlija (ullAlitaH 4,422422 [] uslu (tuti) 4, 116 ekamekaDe (ekekama) 4,442 bho (prava, apa, uta) 4,401 ullupa (viriNakti) 4, 26 ekati (ekadA) 4,428 oavasai (pazyati) 4, 181 ultuhA (niHsarati) 4, 259 ecaNa (enTum / 4, 353 moagaha (vyApnoti) 4,141 ullUra i (tuti) 4, 116 etiso IdazaH) 4, 317 etisaM oadada (prAcchitti)4, 125 uthaSada vidhyApati) 4, 416 4. 323 oara (avatarali) 4, 85 amiaI (upamIyate) 4, 418 esahe (patra) 4, 419, 420, oi (ani) 4, 364 uvAlambaI (upAlabhate) 4, 156 436 ogAhA (avgaayti| 4.205 jayelAi (prasa rati, 4, 77 esiu (iyat) 4, 341 moggAlA(romanyayati) 4,43 umbanlA utte) 4, 414 esulo (iyAn) 4,408, 435 progyAlA chAdayati)4,21,41 uparika (urvarita) 4, 3.79 estha (atra) 4, 123.265 morasai (avatarati) 4, 85 uvAmAi utAti) 4, 240 eszu (a) 4, 330, 387, omAi (udvAti) 4,11 badhAi (jAti) 4, 11. 240 404,405 oluNA (virecayati) 4,26 ayArimA (udvAyate) 4, 438 evaM (etata) 4, 269 edeNa 4. provAsai (avakAzati) 4,179 aniSada (udvi jati) 4, 227 282, 302 ediNA 4, 276, obAha (avagAhayati) 4,205 azveda (udveSTayati) 4, 223 edAmo, edAha 4, 260 ozalaSa (apasarata) 4, 302 savelAi (udveSTa yani / 4, 223 emba (evam) 4, 376, 415 osukkA (tijati) 4, 104 samvevo (udaga.)4, 227 emvai (evam / 4, 322, 420, mohA (avatarati) 4, 85 vAlA (ucanati) 4.295 041 ohahaha (apabhrazyate) 4, 419 usmA (ammA) 4, 281 embaI (evam) 4, 421, 423 / / ohAmaha (tulayati) 4, 25 EiRE (muJcati jatipati) 4, ehi (idaaniim| 4, 387, ohAvai (prAkramate) 4, 160 mohorA (nidrAti) 4, 12 elizAha (IdakSAnAm) 4, 299 asala (ullasati) 4, 202 evaDa (iyat) 4, 408 ka (kim) 4,350, 422, 445, H
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 kavi 4, 377, 401, 420, 422, ko. 4,370,396, 422, 438,439, 441, ko i4, 384 ko vi 4, 422, kA. 4, 320 kA vi 4. 395, ki 4, 340, ki 4,265, 279,302, 365, 367,422,434,439, 445, ki pi 4, 310, 391, 418, 438, kaI 4, 426 ke 4, 376 ke vi4, 387, 412, kassu 4, 442, kAsu 4, 358, kahe 4, 359, kahi~ 4, 436 kai (kati) 4, 420 sai ( kIdRzaH) 4, 403 (kulaH) 4, 416,418 ias (ati) 4, 192 guhe (kaGgo) 4, 367 nee (food) 4, 329 kaja (kArya) 4, 266, 40.6, kajju 4, 343, kajje 4, 367 kara (kAzcana ) 4, 396 eg ! (kaJcukin ! ) 4, 263, 302 nagar (ka) 4, 431 ****1 (*****) *, 283, 305 kari (prAzcaryam) 4, 350 kaTAra (kaTArikAyAma) 4,445 kaDu (kaTu) 4, 336 ka (kvate 4, 119, 220 kaDu (ti) 4, 187 (ka) 4, 385 karaNa (kanake) 4, 444 kaNa (pati) 4 239 karia (kaNikA) 4, 419 kRta-vyAkaraNasya kaNiA (kaNikAraH) 4, 396 kaNThi ( kaNThe ) 4, 420, 444, 446 oes (karNa) 4, 432, 433, kaNNa 4,340 kala sinAnena ( kRta- snAnena ) 4, 322 kay. kahai (kathayati) 4 2 di kahedi 4, 267, kahi 4, 302, kadhi 4, 396 kathitUna 4, 312 kalpai 4, 249, kahiM, kahi~ 4, 422, hijjada 4, 249 kathaM ( katham ) 4, 267, 323 kantapyo ( kandarpaH ) 4, 325 kanti (kAnti) 4, 396, kantie 4, 349 kantu ( kAntaH ) 4, 345,351, 357, 358, 364, 383,418, 434, kantastu 4, 445, kanhA 4, 379, 389, 395, 416, 429 jada (te) 4, 357 kamala (kamalam, 4308, 332, 397, 414, kamalaI 4, 353 (svapiti) 4, 146 (dhAluH) kampei (kampate ) 4, 46, kampitA 4326, (anuupasarga - pUrvakam ) kampIyA kama ka 4,260 kamma (kSuraM karoti) 4, 72 kammas (upabhunakti) 4, 111 kammAha (karmaNAm ) 4, 299 ka mmA 4,300 kamme (bhunakti ) 4, 110 caturvapAdasya kaMmante ( kRtAntaH) 4, 302 kambo ( kadambaH ) 4, 387 kaya mbu 4, 357 kayaro ( kalaraH ) 4, 207 kara karemi (karomi ) 4, 265. kalama 4,287, karei 4, 337, 414, 420, 422, karai 4, 65, 234, 239, 338, karadi karahi 4, 382, 414,4 4, 360, karanti4, 376, 445, 330, karahi 4,385,418, kare 4, 387, karahu 4, 346.427, kare4, 260, rissidi 4, 275, karI 4, 396, kI 4, 389.4,385 kA 4, 265, kAhi 4, 214, kamsI, kAhI, kAhI 4 214, ka jjadi, kijjade 4 274 karijjai 4,250, kIrai 4, 250, kI te 4,316, kijja 4,338, 38539, 411.445, kAu 4. 214, kara 4, 370, karaNa 4, 441, kari 4,357, karizra 4, 272. kaDu 4, 272, 302 kAraNa 4 272. kAUna 4. 214, kali 4, 302, karevi 4 340, karepi 4, 316, kava 4265 ka 4,429, kaya 4, 422, kataM. 4, 323, kada 4, 290, kiMtu 4446, kima u4, 371, 376) prakinA 4, 396, karaNIaM. 4, 277, kAryavva 4, 214, karieNDa 4, 438, karanta 4,431, karatu 4, 358, karantaho 4,
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - - - - - sarawww.aniruw.ramewoman zabda-sUcI * saMskRta-hindI-TokAdvayopetasya * 417 400, karAvidhA 4, 423 kas (di-upasarga-pUrva kasya kas- kiSa (katham) 4, 401 kara (kara)4,418,439, 395, dhAtoH rUpamidam) piasai (ki- kiranayo (klinnama) 4, 329 kari 4, 354, 387, karahiM sati) 4, 195, vihasanti kira kila) 4.419 (vikAsanti) 4, 365 kiritaTa (giritaTam) 4, 325 karAga (karAya)4, 422 kAsaTa (kaSTam) 4,314 zila (kila) 4, 292 karajai (bhanati) 4,106 kasaravakehi (kasarakazabdaM kRtvA) kilikicAha (ramate)4, 168 karavAlu (karavAla:) 4, 354, / kilinnao (vilinsakaH) 4, 329 kasabadRSpa (kaSapaTTake) 4, 330 / ki (kthm| 4, 401, 422 karAliau (karAlitaH) 4,415, kasAya-ya (kaSAya) 4. 440 kivA (kRpaNaH) 4,419 429 kasTa (kaSTam) 4, 289 kiha (katham) 4,401 kari (kari) 4, 353 kaha vi (kathamapi) 4,370, 436 kihe (kasmAt) 4, 356 karisai (krssti| 4, 187, 235 kahaM (katham) 4, 267 komavi (krIDati) 4,442 kalA (jAnAti) 4, 2, 59 kahantiha (kutaH) 4,415, 416 kukAi (vyAhati) 4,76 kalAmaha (kalalitAnAm) , kahA~ (kampAt) 4. 355 kumbha (krudhyati) 4, 135 217 kahi (kutra) 4,302,357,422, kuJajara (kuJjara) 4, 387, kukalayalo kalakala:) 4, 220, kahi pi4,422 : ja4, 422 kalayale 4, 302 kAI (kim) 4,349,357,367. dambaka (kuTumyam) 4, 311 kalahiNDa (kalahApitaH)4, 424 370,383,418, 421, 422. kuTTA (kuTTanam) 4,438 kalihi (kalo) 4. 341 kuDIraha (kuTIrake) 4, 364 kalijugi (kaliyuge) 4, 318, kAca (kaccit) 4, 329 kuDambaI (kuTumbakam) 4 422 kAdaM (mAtam) 4, 325 kullI (kuTI) 4, 422, 429, kalI (karI) 4, 287 kAmaho (kAmasya) 4,446 431 kale (kara:)4,288 kAmeDa (kAmayate) 4,44 kalevaraho (kalevarasya) 4,365 kAya (kAya) 4, 350 puNana (karoti) 4, 65 kathA (kavati) 4, 233 kAyara (kAtara)4, 376 kusumbakaM (kuTumbakam) 4, 311 kavaNa (kim) 4, 350, 367, kAlavakhe (kAlakSepeNa) 4, 357 kumArI (kumArI) 4, 362 kavA 4, 395, kavaroNa 4, kAsi ( kAle ) 4,4155 422, kumAle (kumAra:) 4, 293, 302 367, kabahi~ 4,425 424 kari (kavarI) 4, 382 kAlI (kArI) 4, 229.. kavalA (karala) 4. 387, kavale kAvAliya (kApAlika) 4:307 kumbhayati (kumbhataTe)4,406 4, 289 . . kiNai (krINAti) 4, 52 kumbhisA (kumbhila) 4, 302 kavalu (kamalam) 4, 397 kaeNli kili (kIti) 4, 335, 347, kurala (kurala) 4, 382 4.395 kulaM (kulam) 4,308, kulu, 361 kavAlu (kapAlam) 4, 307 kisiu kiyakAlam) 4, 383 kusuma (kusuma) 4,322, 444 kaboli (kapole) 4, 395 kinu (kRtam) 4,446 . kusumanAma (kusumadAma) 4,446
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaDha vyA tathA canA prakA lakSa ma sarvo siddha kI ru nAdera vibha - EN: dakha vAhi koI ga aura EL! tayaH deza ASA tI sa-u =nuyA ni! vala 418 kusumAha ! (kusumAyudha ! ) 4,264 kuha. ( kudhyati ) 4, 365 kRdanto ( kRtAntasya ) 4, 370 keti (kiyat ) 4, 383 keloM (vit) 4408, 435 eg (kutra) 4, 405 kemya (katham ) 4, 418 hra (sambandhI 4, 359, kera 4, 373, ke e 4, 422 hers ( mArayati ) 4, 95 keli (keli ) 4,157 [] khara (zubhyati) 4 154 khaga (khaDgaH ) 4330, 386 411, khagmuH 4, 357, sabhoM 4, 357 khacai (khacati) 4 81 prAkRta-vyAkaraNasya khaNijjaSTha, khapiDi (khanidhyati ) (mRta) 4 126 ke ( katham ) 4, 343 hi (cit 4, 390, 396, khammai ( khanyate) 4, 244 398 hag (kisa ) 4, 40.8 kesaphalAu (kezakalApaH) 4, 414 kesari (kesarI) 4, 335, 420 sa hi (zeH) 4, 370 (ka) 4, 402 kehi (4425. koA (vikasati) 4 195. kokaDa (vyAharati ) 4, 76 kora (koTarANi) 4, 422 koTTumai (rama) 4, 168 koDa (kautukena) 4, 422 strog (sters) 4, 446 phontu (kuntaH) 4, 422 kosTA (koSThAgAram )4, 210 khaNDI (khaNDam ) 4, 423 khanti ( kSAntiH) 4, 372, 445 khabara ( skandhAt ) 4, 445 ambhi (stambha) 4, 399 4, 244 khaNu (kSaNa:) 4, 446, roga 4, khumuka (zalyAyate ) 4, 395 371, varNe 4, 419 khaNDa (khaNDayati) 4, 367, 42 khaNDa 4, 418 khaNDa (khaNDam ) 4, 444, khaNDa ppa (majjati) 4 101 khumbhA (kSubhyati) 4, 154 kheDa (te) 4, 168 seDUyaM (krIDA) 4, 422 llati (ti) 4, 382 khoDa (doSaH ) 4, 419 [ga] 340 gaha (gati) 4, 367, 406 gaGga bhaGgA) 4, 442, gaGgA 4, 399, 419 gajjai (garjati) 4, 981 majjahi 367, gajju 4, 418 gaJja (pIDita) 4, 409 khaya (kSaya) 4, 296 gAli (kSayakAle ) 4, 377, gahua ( garabA ) 4, 272. 302 40 1 gaDha (ti) 4, 112 garaDa (gaNayati) 4 358, gaNakti 4, 414, 353, gaNantie 4, 333 gaNTha (nAti) 4, 120 rASchI (granthiH) 4, 120 gaNDasthati (gaNDasthale 4, 357 gaNDAI (gaNDAn ) 4, 353 gatI (gatiH) 4, 327 gama ( gaNa ) 4.306 gam, gaccha gacchati ) 4, 162, 214. gacchati gacchate 4,319. gaccha gacch 4 274, maccha 4, 295, gacchassidi 4, 275, gamihI 4, 330, gammai, gami 4,249, gammihida, gamihi 4, 249, gacchriya, gaccha 4, 272 matuna 4, 312, evammihie. (khaniSyate) 4, 244. mo dharmaH) 4, 325 caturthapAda khara (khara) 4, 344 khala (khala) 4, 340, 367, 406, 418, khalAI 4, 334, khalu 4, 337, 422 lahaDa (khalvAm) 4, 389 saphasiasa (vyAkulI bhUta :) 4, 492 khAmaha (khAdati) 4 228, khAi 4. 228, 419, svAdanti 4, 228, khanti 4, 445, khAhi 4, 422, svAhii 4, 228, jada 4,423, khAmro 46228 khAI ( narthako nipAtaH) 4,424 khijjaha (ti) 4132 224 khira (kSarati) 4 1.33 faas (kSipati ) 4, 143. khu ( khalu ) 4, 302 khuTTai (ti) 4, 116 subaha (tuDati 4, 11.6
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ -wi-..-...- - - -.--.- - --...-.- .-0 0 - - - - - -- - - -- -- zabda-sUtrI * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetasya * gaDapa 4,272, 302, gamppiNu, gavesai (gaveSayati) 4,189,444 gummada (muhyati) 4, 207 gapi, gappi, gamegpiA 4, gappA (pati) 4, 2.4 gummaDA (muhyati) 4, 207 442, maja 4, 442, gaI 4, gaha (graha) 4. 385 guru (guru) 4,444 426, gasa 4, 352, gayA 4, gahana (gahanam) 4, 323 gulaguruE (unnAmayati) 4.36. 422, gayA 4. 376, garhi 4, gahIrima bhIrimANam)4,419 144 370, 377, gato 4, 322, gade gA, bhAi, mAI (gAyati) 4, gulalA (cATukaroti) 4.73 4, 302, sadI 4,389. 3506, giyyate 4,315 goMguDA (goSThasthAH ) 4,423 (bhAr3a-upasagaMpUrvaka: gamadhAtaH) gArasaM (gAnama) 4,6 goraDI (maurI) 4, 395, 420, prAgacchaca 4, 163,287,prAga- gAmahaM (grAmANA) 4,407 431, 436 ecadi 4. 302, prAgacchamAno jhii {gRdhyati) 4, 217 gori (gaurI) 4,329,363, gorI 4,323.bhAgado 4,355, 372, gimbho 4, (grISmaH).4, 412 (gaurI) 4, 396, 401, 418, 3.7.3, prAgade 4. 292, prAgadaM gimha { grImaH)4, 289, gimhu gorihe 4, 395, gorIprahi 4, .:: 274, prAmA pUrvakaH gamadhAtuH ) prabhAgacchai gigyate moyate) 4, 315 golo (gaurI) 4. 326 4,165 (pratyAhu-upasarga-guvaka: giri (giri) 4, 337, 445, praha, geNhai (gRhNAti) 4, 209, gamadhAtu) pacavAyacchA 4,166 pirihe-4, 341 mRNhai 4, 336, gRhanti 4, (nima-upasarga-pUrvaka: mamdhAtuH) gilamaNu (gilanamanA:)4,445 341, gheppai 4, 256, 341. NimA 4, 3:1 (sam-nayama- gili gili mila.gina) 4,396 gheppanti 4, 335, hijjai pUrvakaH gamadhAtuH ) saMgacchai 4, ginijaha (gilyate) 4, 370 4, 256, gebihAna 4, 210, gilI (giriH)4, 287 ghettUNa, 4, 210, gRNheppiNu 4, gamelai (gaveSayati) 4, 182 gujA (hasata) 4, 116 394, 438, ghettuM, ghetUNa, 1 335, 345. 3.83, guJjallai (ullamati) 4, 202 ghetabbaM 4, 210 gujollai (ullasati) 4.202 poraNa (gagana) 4. 295 guTTa (goSThI) 4,416 ghaI (anarthako nipAtaH) 4, 424 gayaNAyalu (gaganatalam) 4, 376 guNa (guNa) 4, 292,338, 372, ghaMdhalAI (kleSaH) 4, 422 madhyadi (garjati).4, 292 414, guragu 4, 395, guNahi 4, ghada, ghaDai ( ghaTati) 4, 112, gahA (gurukA) 4, 340 335, 347, 400, 418 ghaDadi 4,404, baDei 4, 50, gala. galai ( galati) 4,418, guNai (guSa yati) 4,422 ghaDAva 4, 340, 411. ghaDina malanti 4, 406, ( naa-pUrvaka: muNThaha (ulayati: 4, 29 4,414,ghaDiprau 4,331 (udmaldhAtuH ) agalima 4, 332, guna (guNa)4,306 gunena 4, 306 upasarga-pUrvakaH dhadhAtuH) upadhA( vi-upasarga-pUrvaka: galdhAtuH) gup, govaI (mopAyase) 4, 335, Dai 4, 33 (sam-upasarga-pUrvaka: vigalai 4.. 175 guppaI 4, 150, junchai, jugu- ghaTadhAtuH) saMghaDa64, 113 galatthaI (kSipati) 4. 143 cchai (jugupsate) 4,4 vi-upa- ghaDa (ghaTAH) 4,357,395,439 gali (gale)4, 423 sarga-pUvaka: gupyAtuH) viguttAI ghaDukkaya (ghaTotkaca) 4, 299 gavakhehi (mavAkSeSu) 4, 423 4,421 gharA (dhana) 4, 387,414,438, Tot 2 AwayaMaNAY wisitoconu09indimpouTRARIKAntidiistrent ...
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 *prAkRta-vyAkaraNasya * caturthapAdasya ghaNA 4,422, 439 {Arohati) 4.206,410, 4,243, ciNihii, cimmihiha dhaNAi (ghRNAyate) 4,445 caDimA 4, 331 caDimA 4, 4,243, civana, vivihii prata (ghAtam) 4,414 4, 242, 243 [uda-upasargaghattA (kSipati).4, 143, patA cakka (caTAtkAra:) 4, 406 pUrvaka: ci-dhAtuH] uciNai, (gaveSayati) 4, 189 uccei 4, 241 dhammo (dharma:) 4, 328 pada bhunakti) 4, 110, caTTa ciicchai (cikitsati) 4, 240 ghara ( gRham ) 4, 364, varu 4, madanAti) 4, 126 vinaicicapa, ciJcilla i 341, 343,351,367, 422, pinaSTi 4,185 dhari 4, 423, 436, dhahi sarike ! {caturike !) 4, 21 binta (dhAtuH) cintaha(cintayati) 4,422 baduli ke ! (caturike !) 4, 302 4, 422, cintedi 4, 265; dhariNi (gRhiNI) 4, 370 dimae (candrikayA) 4, 349 cintayanto 4, 322, cintayapallA (pati, 237022. samatA (bhakti) 4.11. mANI 4,310, cintantA4. ghallanti 4, 422 dhampapa (campaka) 4,444 362; cintijjai 4, 316, ghAja (dhAtaH) 4, 346 campAvaNI (campakavI)4,330 410 cintitaM 4, 320 ghugghau ceSTAm) 4,423 vampijjA (mAkrampate) 4, 395 cImUto (jImUtaH) 4,325 ghuDapakaha (zalyAyate) 4, 395 cayaI (tyajati) 4, 86, caya 4, cuzkai (bhrazyate) 4, 177 ghuNTehi (ghuTazabdaM kRtvA) 4,423 422, caejja 4, 418, ca. dhuNA (cinoti) 4, 238 dhumma (pUrNate)4, 117 eppiNu 4, 441, catta 4, cuNIhoi (cUrNIbhavati) 4,395. ghulA (ghUrNate).4, 117 345, 383, cayaI (zaknoti) 430 ghusasA manAti) 4, 121 4, 86 cumbaI (cumbati) 4, 239, cughoTTA (pibati)4, 10 sari (cara) 4,387 mbidi 4,439 ghoDA (azvAH ) 4, 330, 344, salai (calati) 4, 231 cusnuculai (spandati)4, 127 palaNa (caraNa)4, 399 cUhullaDa (kaGkaNam) 4, 315, gholai (ghUrNate) 4, 117 baladi (calati) 4,283 430 calana (caraNa) 4, 326 curukarei (cUrNIkaroti) 4,337 ca (ca) 4,265,321,322,323 calehi (calAbhyAm) 4, 422 ceai (cetayati) 4, 396 ghara (catura) 4,331 callai (calati) 4, 231 coppAi (kSati) 4.191 cAmuMha (caturmukhaH) 4, 331 avaha (kathayati) 4, 2 vica (eka) 4, 63, 365 cake (cakraNa) 4,444 pavA (cyavati) 4, 233 cavilaya (AsvAdisam) 4,258 paveDa (capeTA) 4, 406 chairUla (vidagtra) 4,412 baccaraM (jarjaram) 4, 325 cAu (tyAgaH) 4,396 acharo (jhajharaH) 4.325 . svastrikka (sthAsakam 4, 174. cArahajI (ca dhArabhaTI) 4.396, chama (raajte| 4, 100 camacuppai (ati ) 4, 39 ci, dhiNA cinoti) 4, 238, chaDuhi (muDanati) 4,91, chaDuhi paJcai (takSNoti) 4, 194 / / 241, cuNaI 4, 238, ciNi- 4, 387, chaviyu 4, 422 bacalu (caJcalam) 4,418 jai 4, 242, 243, cimma chanvau (chandaka:) 4, 422
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-sUcI * saMskRta-hindI TokAdvayopetasya* 421 chamUha (SapramukhaH) 4, 331 404, 405 chAyAchAkSyati) 4, 21 jagaha (jAgati) 4. 50, jaggeyA jali 4, 383, 414, jale 4, chAyA (chAyA) 4, 370, 387 365, jalahu 4,415 dhAra (dhAra) 4. 365 amjariyADa (jarjaritAH) 4.333 jalA (jvalati) 4, 365 chAle (chAga:) 4, 215 jalako (jvalanaH)4,365, jalariNa citaM (sRSTam) 4, 258 saI tyktm| 4, 258 4,444 vida, chinda (chinati) 4,124, jasa (janaH ) 4, 364, 272, javAI yA 14. 172, jabai (yApati) 4, 40 216,chijajai 4, 357, 434, , 357, 434, 376, jaNu 4, 336, 337, jaha (yathA) 4, 419 chiNNA4,444 (mAGa-upasarga- 39.406.41. jaNA 4, jahA yasmAta) 4,355 pUrvakaH chiddhAtuH) prAcchindaI 372, jaroNa 4.371 jaNassa mAha Ayatra) 4,349, 357, 422 4, 125 (supraNassu) 4, 338 jAaI (jAyate) 4, 136 chippA (spRzati) 4. 257 jaNaNI (jananI) 4,282, 302 / / 12.302 jAi (yaati| 4,357,441,444 chicai spRizati) 4,182, chi- jaNi iva) 4. 444 AiSTupae ( yacadRSTaM tatad )4, vijjaI 4, 25.7 jaNu (iba) 4.401, 444 422 bihada (spRzati) 4, 152 mata yatra) 4,404 AI (jAtim) 4, 365 chu / yadi) 4, 385, 401, aSA (yathA)4, 260 A yAtu) 4,332,420, 426 422 jAta (yAtu) 4, 420 jAu~ (yAvata) 4,406 chundhAi (prAkramate) 4, 160 ama (yamaH) 4, 370, 442, Agaraha (jAgati) 4, 80 chuppa chupati) 4, 249 jamahI 4, 419 jANaNaM (jJAnam) 4, 7 chuvijana (spRzyate) 4, 249 jAriNaaha (jJAyate) 4,330 chuhaha (zipati) 4, 143 jAma (yAvat) 4, 387, 406 cheyaGa (chedaka:)4, 390 / ampirahe ( jalpanazIlAyA: ) 4, jAmahi (yAvata) 4,406 / choslimajantu ( pratikSiSyata ) 4, 350 AyA (Atau) 4, 350, 367 395 ambhAgraha, jambhAi (jambhati) 4, jAla (jAla) 4, 395, 415, 240 429 lu 4, 439 jaaAi (svara yate) 4, 170 ammada (jAyate) 4, 136 jAba (yAkta) 4,278 jabaDamto 4,170 ammu (janma) 4, 396, 397 mA (yAvat} 4, 395 jA (yadi) 4,343, 351, 356, 422 jAyei (yApayati) 4,40 364, 365,367, 370, 371. jaya (jatra) 4. 3.70 ji (eva, 4,341, 387, 406, 379, 384,390,311, 395, apassu (jagataH) 4, 440 414,419.420,422,423, 396,398,399, 401, 417, jayA (yadA) 4, 283 418,419, 422, 438, 439 bara (jarA) 4,423 ji, ayAi (jayali) 4.241,jiaiso (yAdRzaH) 4, 403 japa (jAti) 4, 234, ari- gaI 4, 241, jiNijai 4, jao (yataH) 4, 419 ujaI, jIra4. 250 242. jivai 4, 242, jepi agu (jagata) 4, 343, jagi 4, asaM (jlm| 4,287, 308, jalu 4, 440, 441. jiNepi 4,
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' 422 442, jeUNa 4 237, 241, jaNiUNa 4 241 (nis-upa - pUrva: jidhAtuH) nijjau 4,401, (vini-upasarga-pUrvaka: jighAsuH) fafefore 4,396 jiindie ( jitendriyaH) 4,287 jiNa (jina) 4, 444 o (jindrayam ) 4 prAkRta-vyAkaraNastra 4 340, junaM 4, 279 jumbaI (yujyate ) 4, 109 jubavijakho (yuvatijana ) 4, 206 jUha ( khiLate ) 4. 132, 135 rava vacayati) 4 93 jelo ( yAvat) 4, 407, 435 (jIvitam ) 4,358, 418 jIharu (lajjati) 4 103 jujua (pRthak-pRthak ) 4, 422 juala (yugalam ) 4, 414 ju ucca (jugupsati) 4, 4 juguNvai (jugupsati) 4 4 jujjai (yujyate ) 4, 109. see (yudhyate ) 4, 217 ho | yudhyamAnasya ) 4,379 jun (yuddhena ) 4, 386, 426 jujara (yujyate ) 4, 109 jutto ( yukta:) 4, 306, juttau eg (patra) 4, 422 jethu vi (yatrApi) 4, 404, 405 je (yathA ) 4, 397, 401 427 jim, jimai, jema (bhunakti ) 4, jebahu ( yAvat) 4, 407 110, jimmada 4 230 jeha ( yAvat ) 4, 422 mirca (thA 4,330,336, 347 jehu (yAduk) 4402 -354, 376, 385, 395, 396, 397, 422, jiveM jiyaM (yathA yathA ) 4, 344, 367, 401 jiha (yathA ) 4, 377, 401 jihaM (yathA 4, 337 jaja (jIvaH) 4, 439 jImUtoM (jImUtaH) 4, 327 jIva, jIvas ( jIvati) 4, 367, jIvanta 4 282, 302 jIva 4, 444, jIvo 4, 9, jIvaha 4, 406 jo (yaH) 4, 330, 332, 338, 343, 370 383.401.422, 426, 442, 445, ju4, 345, 350, 351, 354, 360,367, 389, 411,418 jA 4,395 jaM 4, 365, 371, 37838 390,396, 420,426, 429. 434 446, jeNa 4, 414, 422. je 4, 350, 421, jasu 4, 368, 370, 389, 422, 427, jAsu 4, 358, 396, 420, jahe 4, 359 jahi 4, 366, 411, 4, 6,4, 439, je 4, 333,350, 367, 376, 387,395, 409, 412, 422,430, jAhaM 4,353,409 joara (yojana ) 4, 332 ater (pazyati) 4 422, joi 4, 364, 368, johA 4, 356, joprati 4, 332. jotAI 4,409 oha (jyotsnA 4, 376 okharipa ( yauvane ) 4, 422 caturthapAdasya jija (eva) 4, 423 zA, Ara (jJAnAti) 4,7,401, 419, yAdi 4 292, jAha 4, 369, vaDa, ejjai, jANijjai, muNijjai, nAijjai. ijjai 4 252, jAuM 4,391,439, jANiva 4, 377, 401, 423, jANiUNa, NAUNa 4. 7, jANioM, gAyaM 4. 3 (AGa-upasarga-pUrvaka: jJAdhAtuH) zrANavedu 4, 277. ANataM 4, 283 (vi-upasarga-pUrvaka jJAdhAtuH ) viSNava 4, 38 +6] bhaMga (klipa) 4.140 148. 156. 201, 252, bhahi 379, 422 kharo (bharbharaH ) 4, 327 bhaDa (zIyate 4, 130 jhaDapa (zIghram ) 4,388 (bhramati) 4, 161 kampa (amati ) 4, 161 bhArai (kSarati) 4, 74. 173 jhalakkia ( saMm) 4, 395 bhAgraha (dhyAyati) 4, 6, 240, bhAi 4, 6, 240, jhAivi 4, 335 jhAebiNu ( dhyAtvA ) 4, 440 jhAra (dhyAnam ) 4, 6, jhijjara (kSI) 4,20,jiuM 4, 425 jhuNDa (jugupsati) 4, 4 bhuri (soft:) 4, 432, 433 bhumpadA (kuTI) 4, 416,418 radda ( smarati 4, 74
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ an-AAAAA-Amrapalaya N ewsMeriAl- A - - -- - zAbda-sUcI * saMskRta-hindo-TokAdvayopetasya * jhosina (kSiptam) 4, 258 ... DikkA vRSabho garjati) 4, 99 simmahaha (gamchati) 4, 162 humA (bhramati) 4, 161 NiraNAsaha (nazyati) 4, 178 AnaM (jJAnam) 4, 303 dupArUlA (bhramati)4,161, 189 NirigghA (nilIyate) 4, 55 .. sai (bhramati) 4. 16.1 ... . . miriNAmaha (pinaSTi) 4, 185 emahako (umaska:) 4, 325 DollA ! (nAyaka!)4,330,425 miriNAsa gacchati) 4, 162 siridilA (bhramati) 4, 161 NiriNAsaha pinaSTi) 4, 155 zivivikAra (maNDapati) 4, 115 pana) 4, 291 Nika inita rAm) 4, 344 paDA (gupyate) 4,150 Nili, NilIprAi (nitIyate) ThapakA (DhakkA) 325 vaM (iva) 4, 352 uvaha (sthApayati) 4, 35:5 raNaM (nanu) 4, 302 ginukA (nilIyate) 4, 55 ThAu (sthAnam) 4, 358 gavAha (bhArAkAnto mamati) 4, NilukkA (tuti)4, 116 kAraNaM (sthAnam) 4,16, ThANu 4, 158, 226 pillasai (ullasati) 4, 202 Navi (vaiparItye) 4, 340, 353, jillujachaha (muJcati) 4, 91 pillU rai (chipatti) 4. 124 amarako (u.maruka:) 4, 327 / / pAraNaM jJAnam) 4, 7 Nivahaha machati) 4. 162 ambara (mbarANi) 4,420 mAdho (nAthaH) 4,267: . NiyahAi (nazyati) 4, 178 darai (sthati) 4, 1988 NAvaha (iba) 4, 331 . NivahA (pinaSTi)4, 185 hallaha (pibati) 4, 10 gAho (nAthaH) 4, 267 . degNivAzI {"nivAsI)4, 301 hA dahati) 4, 208, Dahihii NiambiriNa (nitambinI) 4,414 302 4,256,ijha 4, 246,365 piAra (kANekSitaM karoti) 4, micaDAI (pRthagabhavati, spaSTaM - ijjhihida 4, 246 vati) 4, 62 balaI zAlA) 4,445 piuDDA (majjati) 4. 101 zivyarai dukhaM kathayati 4, 3 Dimbha (himma) 4, 382 Niggau (nirgata:)4,331 Nisbaraha (chinati) 4, 124 Dimbhaha (sate) 4, 17 Nizcala i (kSa rati) 4,173 Nivalei (vaM muvati) 4, 92 DuGgArihi (prvtessu| 4, 445 jimachallAha (chinatti) 4, 124 nnisaavdhaamyti| 4, 159 gaGgAra (giri) 4, 422 Nibharai (kSati) 4, 20 piThanolAI (manyunA proSThamAlinyaM limjhAi (dhyAyati) 4, 6 karoSi lusai (vivartate) 4, 118 pijhoDA (chinatti) 4,124 Nisubaha (bhArAkAnto namati) 4, daraka baDA ) 4 406 NiTuaha (kSati) 4, 1.53 158 DhaskA (Dhakka) 4, 327 miAhaha (vigalati) 4, 155 mihammada (macchapti) 4, 162 davakA chAdayatti) 4, 21 miThThaharU (avaSTambha karAti) 4, NihAlahi (nimAlaya) 4,376 kari (adbhuta) 4, 422 pihi (nidhiH) 4, 414, NihI daNDalalA (bhramati) 4, 161 / / NimA (nyasyati) 4. 1994.287 daNDolAi (gaveSayati) 4,189 *NimaM (idam) 4, 279, 302 bihuvai (kAmayate) 4, 44 *yuktam / idam, juttAmaNaM izyatra 95. sUtreNa NakArasthAgamo jAtaH /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNILIALUWARIUMYAawan * prAkRta TyAkarasya * caturthapAdasya Nihoi nivArayati, nipatati) 397, 410, 428, tAsu 4. tasassu (tattvasya) 4, 440 4, 22 358, 401. taho 4, 356, tatta (tatra)4.404 raNIi (gacchati) 4, 162 426, lAe 4. 322, sahe 4, tattha (tatra) 4,322 / goNAI (gacchati) 4, 162 350. 354,356,359, 382, to (tataH) 4, 260 NIrabaDDa (bubhukSati)4, 5 411, sahi 4,404 tahi 4, laghA (tathA) 4,260 gaurava (mAkSipati) 4, 145 357, 356, 419, tAu~ 4. tanu (lanu) 4, 326 NIlukkA (gacchati) 4, 162 406, tAmahi 4, 406, ti 4, tapa, tabai (tapati) 4,377,401 goluchA (niSpatati, prAcchoTa- 330.344, 363, te 4,336, (sam-upasargapUrvakaH tam-dhAtuH) yati)4,71 353,371, 376, 387,406, saMtappa 4, 140 gIsaraha (ramate) 4, 168 409.412,414,tahi 4 370, tapnanesudaparaNeSu) 4,326 mohammada (pacAsa 4, 162 taha 4, 422. tApA 4, 333, lamADai (bhramati) 4 30 pIhara (niHsarati) 4,79 tAhaM 4, 350, 367, 409, tA, taraha (zaknoti) 4, 86, pohA (mAkrandasi) 4, 131 tAha 4,300, lahaM 4,422 234, tIra, tarijai, 4, zumaha (chAdayati) 4, 21 sainjI (tRtIyA) 4, 339, 411 250, (ud-upasargapUrvakA tarzumana (nyasyati) 4, 199 tAso (tAdRzaH) 4.403 dhAtuH) uttaradda 4, 339 jhumajbAi (nimajjati 4, 123 tasane (darzane) 4, 316 / / taru (taru) 4,370,tarahe 4.341, zullai (kSipati) 4, 143 tabakeDa (takati) 4,370 taraha 4, 411, tanahu~ 4, 340, gumbada prakAzayati) 4,45 ' takkhA (takSNoti)4, 194 341, 411 emai (chAdayatti) 4, 21 ARE (takSaNoti) 4. 194 taramahaM (taruvarANAm) 4, 422 gada (idama) 4, 271 tayAka (taDAgam) 4, 325 taSaNaho ! (he taruNA !) 4, 346 goslA (kSipati) 4, 143 taha (tanoti) 4,137 taruNiho ! (he taruNya:!) 4,346 hAi (snAti) 4, 14 tasi (taDiditi) 4,352,355 talamaNTai (bhramati) 4, 161 pahA (snAnama) 4,399, 419 tAphaDada (spandate)4, 366 tali, sale (tale, 4, 334 tADi (taTe) 4,422 sayA (tapali) 4, 377 ta-4, 36 taDDai (tanati) 4, 137 sabassi ! (tapasthin !) 4,263 taM (sam) 4. 320, 326, 343. savA vaha (tamati) 4, 137 tavu (tapas) 4.441 350,356,360, 365, 371, taNA (tanati) 4, 137 tasaI (trasyati)4, 198 388,395, 414,418,419, sarAja (tanayaH) 4,447 tasam (dazasu) 4, 326 420, 422, 426, 422, te " taNarDa (sambandhI) 4, 361, taNA tahA~ (tasmAt) 4, 355 446, teNa 4, 365.teM 4. ,372, 380, 417, 422, tahi (tatra) 4,357 339,343,379414,417, taraNeNa 4,366, 425,437 tA (tadA) 4,278,302 tayA 4,283 lAe 4 370, vyA:) 4,401 tA(tAvat 4,406, 423 tIe, 4, 321, 323, tasma 4, saNu (tanuH) 4, 401 tAThA (daMSTrA) 4, 325 260 tassu 4, 419, tasu 4, taNu (tRNa) 4,329, 334, taNahaM tADe (lAiyati) 4, 27 338, 343,375,385,396, 4,339. 411 sAtiso (tAdRzaH) 4, 317
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - - zabda-sUcI * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetasya * 425 tApasa-vesa (tApasa-veSa)4, 323 tisahe (tRSaH) 4,395 tetira tAvAn) 4 395, tettulo tAma (tAvat) 4, 406 siMha (tathA) 4, 377 4, 407 tAhi (tAvata) 4,406 tora (zaknoti) 4, 86 tthu (tatra) 4,404, 475 tAmolaro (dAmodaraH) 4, 307, taha (tvam) 4,330, 368, 370 semva (tathA) 4,418 seva tathA) 4, 343, 397,401 tArile (tAdRzaH) 4,287 431, taI 4,370, 422, tuma tei 4,439 tAlimaNTa (bhramali) 4,30 4, 388, te 4, 339 luha 4, teghaDu (tAvAda) 4, 395, 407 tAva (tApa) 4, 422 tevaro (devaraH) 4, 324 361, 370, 383, tujjha 4. 1 sAva (tAvat) 4, 262, 321, 367, 370, 372, 377, lehA (tAdRze) 4, 357 ta u 4, 367, 372, 425, teha (tAdRzaH) 4, 402 tAve (tAvat) 4,395 441, tudhra 4, 372 tumAto, to (tadA, tasmAt) 4, 336, tikkhA (tIvaNAn) 4, 395 tupAtu 4, 307, 321, tumhe 341, 343, 365.367,379, tikhe| (tIkSNayati) 4, 344 / / 4, 365. tumhaI 4, 369 tumhe- 391, 395, 398,404,417, tipada.) / 21, 22, hi 4.371.378, taNDa , 418,419.422,423,439, 373, tumhAha~ 4, 300 tumhAsu 445 liNa (tRNA) 4, 358, tiNu 4, 4,374 soja (tuDati) 4, 116 sumadha (tupacha) 4, 350 tucchauM4, tosikha (toSita) 4, 331 tihiM (tribhiH) 4, 347 4, 350, 354, 411, tucchayara ti (iti) 4,302, 352, 3576 tithaM tIrtham) 4, 264, titthe- 4, 350 sareNa 4,441 khaTTara (Tyati) 4, 116, 320, (tada, tam) 360 sisa (tridaza 4, 442 tuTTA 4, 355 svara, tuvarai (tvarayati)4,170 tinturavANu timitodvAlam) 4, tuDa (Ti) 4, 350 tUrai 4. 171, tuvarasto 4, suddhi (truTyati) 4, 116 170, tUranto 4, 171. turanto timira timira)4, 382 tumbirabahe (tumvinyA:) 4, 427 4, 172, turiyo 4, 172 timmada (mArdIbhavati) 4,418 tula (tulayati) 4, 25 siribhila itiryaka) 4, 295, sulima (tulita) 4. 382 thakkA (tiSThati) 4, 16, 87 liricchI 4,414, 420 tuhAreNa (nadIyena) 4,434 kA phikkati) 4, 259 / sirizthi (tirthak) 4, 295 turAtu, tUrAto (dUrAt) 4, 321, thabakeha (nIcAM gati karoti, vitila (tila) 4, 406, tilaI 323 SThati) 4, 370 4, 40.6, tilavaNi 4, 357, tUsaha tuSyati) 4, 236 paNa (stana) 4, 350, 367, tilatAra 4, 356 tRNu tRNam) 4, 359, tRNAI 4 thaNahaM 4, 390 tilasaraNa (lilatvam 4, 406 422 / aNahAru (stanabhAraH) 4,414 tivaM (tathA) 4, 376, 395, semarA (lejanam) 4, 104 calaM (gharam) 4, 326 397, 422; ti tiveM (tathA avai (pradIpayati) 4, 152 thali (sthalI)4, 330, 344, tathA)4, 344, 367, 401, settahe (tantra) 4, 436
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-vyAkaraNasya * vaha asai hijadda, mihira, uhiDi (dahyate) 4, 246, da 4, 365, daDA 4, 343 caturthapAdasya vizvantarahaM ( divyAntarANi ) 4, 442 fafe (dik ) 4, 368, bisiha (dizo :) 4, 340 vahamuha (dezamukha) 4, 331 vA ve (dadAti ) 4,238, 406, 420, 422, 423, dedi 4, 273, teti 4, 318, denti 4, 414, 4, 304, ntaho 4, 379, lihi4, 419, depiNu 4,440, jahi 4, 383, jihiM 4, 428, divyate 4, 315, dijjai 4, 438, diNNI 4, 330, 401, diNNe 4, 302, di0 4,333 vANi (idAnIm ) 4,277, 302 zAmaharI (dAma) 4, 327 dIpU (pra-upasarga pUrvakaH dIpadhAtuH) palI (pradIpyate ) 4, 152 bohara (dIrgha) 4, 414, 444 bIhA (dIrgham ) 4, 330 buuchada (jugupsati) 4, 4 buuchaha (jugupsati) 4, 4 Dukkara (duSkaram ) 4, 414,441 dukkha (duHkha) 4, 357 duklasa he (duHkhasahaH ) 4, 207 bugukaas ( jugupsati) 4, 240 dugura (jugupta ) 4, 4 dujjaNa (durjana) 4, 418 guru (duSTam ) 4, 401 (durbhikSeNa) 4, 386 ghAma ( tAvat 4 262, 302, tuma (dhavalayati) 4, 24 323 (durjanaH ) 4 292 bAbada (darzayati ) 4, 32 viahhnA (divasa ) 4. (4 vAlu (dArU) 4, 209 vaDa (avaskanda) 4, 330.63- vArastu (dArayan) 4, 345, 445 4, 422 bahu ( dagdha) 4, 422 jammu (hammam 4, 422 huthya dullahaho (durlabhasya ) 4, 375, 410 3320 vaziSeNa ( durvyavasitena ) 4) 302 vasiSeNa (durvyavasitena ) 4, 282 , hijjada, du, duhihie, duhi (duhyate )4, 245 buhaM (duHkham ) 4, 340 dudhaDa ( dUtakaH ) 4. 419 hUDa (dUti) 4, 367 TrUmeha ( dunoti ) 4, 23, dUmi 4, 24 dUra dUram) 4.353,422 dUrAdo, dUrAdu4, 276, dUre 4, 349, 426 thA (sthAnam ) 4, 16 thAmaM (sthAma) 4, 267 thAha (stApa) 4 444 cippaDa (tRpyati) 4, 138, 175 rina (sthiratvam) 4, 422 gods (stuyate) 4, 242 dhUlI) 4325 (stokaH) 4, 267 mauvA ( stokAH) 4, 376 [va] (devam) 4, 411, (dayitA) 414 4, 333, 342 asa (devam) 4, 340 (devena ) 4 389, daveM 4, 331 (vRzirSAtuH ) diTTha (vRSTA) 4,432, 433, diu 4, 352, 396, 429, 4, 401, diTThI 4, 43.1, biTTa 4, 371, di 4, 423, dii 4, 365, di 4, 396, diTThA 4,422 tiTThA 4314321, 323, ti 4, 323, 4, 213 da 4 213, tabUna 4, 313, 320, 323, tatthUna 4, 313, 4, 213, daties 4, 32, dakkhava 4, 32, daMsaha 4, 32, sijjantu 4 418, dAva6 4 32 dala ( dadAti ) 4, 176 387 diahA (divasAH) 4388418 digdhoM (dorghaH ) 4, 91 biTThA (dRSTAH ) 4, 422 viTTi (dRSTim ) 4, 330 biTTI (daSTi: ) 4,431, di 4, 401, 4, 423, diu 4, 421 fores ( dinakara: ) 4,377, 401 viNu ( dina ) 4, 401 vivi vidhi ( divase divase ) 4, 399, 419, divehiM 4, 422 fears (divyAni )4, 418
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-sUcI * saMskRta-hindI-TokAdvayopetasya * 427 para (dharA-prAdhAra:) 4, 377 350,358, 360,365, 367* cUDANe (dUroDDAnena) 4, 337 ghara (dharAm-pRthvIm) 4, 441 370,376, 383,385, 366, vasai (duSyati) 4.236 gharaha (dharati) 4, 234 334, 390, 396,401,406, 414, bulAsA (duHzAsanaH) 4, 391 438, gharei 4, 336, dharahi 416,418, 419,420, 421, vevasAI (pazyati) 4, 151, 349, 4, 302, dharahi 4, 421 422.423, 426,432,433, 367, 376, devakha 4, 357, ghasa (bI-balIbardaH) 4, 434,436, 441,444, 445 dekhi 4,434 devakhu 4, 345, 421, dhavalu 4, 340 nai (nadI) 4,422 361,dekhiva 4, 354 avalai (dhavalayati) 4, 24 maDa (natu) 4, 422, 444 devaM (devam) 4,441 thA, dhAi, ghAgraha 4, 240 (ni- makara (nagaram) 4, 325, 424 desa dizA.)4, 422, desahi 4, upasarga-pUrvakaH dhA-dhAtu:) nihi- nakha (nakha) 4, 326 386, desaDai 4,419, desaDA tau 4.395 (vi-upasarga-pUrvaka: naT (dhAtuH ) naTTaI (nati) 4, 4,418, si 4. 425 dhA-dhAtuH) bihidu 4,446 230, naDau 4, 385, (vi. vesantaria (dezAntaritA)4,368 (thapUrvakA thA-dhAtu ) sahaha i, upasarga-pUrvaka: naT-dhAtuH) vinasuccAaNu (dezoccATanam) 4, sadaha, saddahamANo 4,9 Dijjai 4, 370 ghAi (niHsarati)4,79 mandau (nanda ) 4, 422 doNiNa (dve) 4, 340, 358 dhAra (dhArAm) 4,383 / maM. (nanu) 4, 382, 396, 444 dolei (dolayati) 4,48 . pAleSa _ nam, gavai (bhArAkAnto namati) dosaDA (doSo) 4, 379 pAya, dhAi (dhAvati) 4, 228, 4, 158, 226,navahiM 4,367, ghosu doSaH) 4,439 436, dhAvai 4, 228. 238 namahu 4, 446, namatha 4, 326 / jammu (drammam) 4, 422 dhuvai 4, 238, bhAvanti 4, navantAhaM 4,399 (ud-upasargasakara (bhayama) 4, 422 228, dhAhida, dhAmo 4, 228 pUrvakA namadhAtu:) unnAmA 4, dhIvale (dhIvaraH) 4,301, 302 36 (pra-upasarga-pUrvaka samdhAtu:) behi (dRSTiH ) 4, 422 dhuLuai (zabdaM karoti) 4,395 panamatha 4, 326 dhuka (dhuram) 4,421 namila (namanazIla) 4, 288 dhaMsATha (muJcati) 4, 91 5. dhuNaha (dhunAti) 4, 59,241, namo (namaH) 4,283 ghaNaH (dhanyA) 4, 330, 430, dhuvaI 4, 59, dhuNijjai, dhunvai mayaNa (nayana) 4, 414, 444, 444 vaNi 4, 385, 418, bhaSaNA 4, 422, nayarohiM 4, dhaNa he 4, 350, 354, 411, dhUm (dhUmaH) 4, 415, 416 dhUlaDiA (dhUlikA) 4, 432, sara (mara), 4, 412, 442, nara SaNamae (dhanaJjayaH)4, 293 433 ghaNu (dhanam) 4,358, 373 dhaMyat) 4,360 438 nata, naccai (nRtyati) 4, 225, dhanuskhaN (dhanuSyaNDama) 4,289 dhruvu (dhruvam) 4,418 naccantassa 4, 326, nacAviu dhanaM (dhanam) 4, 304 ambhu (dharmaH) 4, 341, 396, na (na)4, 63, 219, 332, nalimAraNaM (narendrANAma)4, 300 dhamma 4,419 335, 340,341,347, 349, rale (naraH) 4, 288
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAkRta vyAkaraNasya * caturthavAdasya mava (nava) 4, 401, nabaha 4, nicchayaM (nizcayam) 4, 422 nihavana (niha nute) 4, 233 niyarI (nirbharaH) 4, 325 nihi (nidhiA) 4, 422 bhavalI (mavA) 4, 420, 422 licchUTa (kSiptam) 4, 258 nihuarDa (nibhRtakam) 4,401 mari (ke balama) 4, 401, 423 nijjiu (nijitaH) 4, 371 nI, nei (nayati) 4, 237, nedi mAvi (na+api) 4, 330, 331, nijhAi (pazyati) 4, 181 4, 273, 274 neti 4, 318, 356, 395, 402,411, 422 nihavai (niha nute) 4,233 319. nenti 4, 237, neUNa, naza, nassai (nazyati)4, 178, niha (nidrA) 4,330, 418 nIgro 4, 237 (anu-upasarganatthUna, naduna 4, 313, nAsai nidae (nidrayA) 4, 330 pUrvakaH nodhAtuH) aNuNei 4, 4, 21, 23, "nAsannagrahI, bihaDI milA): .414 (pAG-upasarga-purvakaH nI432, nAsavai4,31, (pra-upa- nidAi (nidrAti) 4, 12 dhAtuH) prANahi 4.343, mANisarmapUrvakaH nazadhAtuH) paNadRzya 4, nimoha (niHsnehA) 4, 367 ai 4, 419 406,418 (vi-upasarga-pUrvakaH nimizra (sthApitam) 4, 250 nIrajai (manakti) 4, 106 nazadhAtuH) vizadui 4, 427, nimmathAI (nimimIte) 4, 19 nausai (nissa rati) 4, 79 vinAsimA 4, 416 nimmANai (nimimIte) 4, 19 nosaraha (niHsarasi) 4 439 naheNa (nakhena) 4,33, 348 niya (nija) 4. 282, 302 mIsAvannu (niHsAmAnyam) 4, mAI (nanam, utprekSArthe) 4,444 niyokti (niyojitam) 4,325 341 mAuM (nUnam) 4, 426 niyojitaM (niyojitam) 4, 327 mIsAsu (ni:zvAsaH) 4,430 nAe (tayA) 4, 322 . nirakkSaya (nIrakSakAn) 4, 416 )4, 302 mAu (nATakam)4, 270 nirAmaya (nirAmaye) 4,414 namada (chAdayati) 4, 21 mAyagu (nAyaka:) 4, 427 niyama (nirupama) 4,401,444 mana (anena, tena) 4,322 nArAyazu (nArAyaNa:) 4, 402 "niSaTTAhaM (nitAnAm)4,332 neha (sneha) 4, 332 406, neha mAlija (mUDhaH) 4, 422 nivaDaNa (nipatana) 4,444 4,422, mahaho 4, 426, nehe nAba (nauH) 4, 423 nihAzu (nirvANam) 4, 419 4,422, nehi 4, 406, nehaDA mAvA (iba) 4,444 nivAra (nivAraNam)4, 395, 4, 356 nAhi (na) 4, 419, 422 nivAraNAya ( nivAraNAya )4, nAha (nAthaH) 4,360,390,423 448 paI (svayA) 4, 357,370,377, nia ( pazyati ) 4,181, ni- 'nivAsa he nivAsAyAH)4, 350 421, 422 anta 4,431 nibalai (niSpadyate) 4, 128 pA (pade) 4, 414, pai pai (pade niapa (nijaka) 4,344,354, nisAku (ni:zam) 4, 396, pade) 4, 406 401, 441 401 paTTi pratiSThitA) 4, 330 nigghiNa nighaNa) 4,383 misihA (nizitAH) 4,330 pA (padam 4, 442 nispaTu (gAdam) 4,422 nisieha (nirajati) 4, 229 palai (pati) 4, 90 .. nidhcala (nizcala)4, 436 nisuTTo (nipAtitaH) 4, 258 pamohara (payodhara) 4, 395, nizcimAha (nizcitam)4, 422 nisehara niSedhati) 4,134 poharahaM 4,420 niscindo nizcinta:) 4, 261 niraphalaM nilam) 4, 289 pakuSpita (prakupita) 4, 326
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-sUcI saMskRta-hindI-TAkAyopeta pAka (pakya) 4, 340 271, padilUna 4,312 saMpajjai 4, 224, saMpAima paeNka (pakSam) 4, 302 pAha (padahA) 4,443 4,265, sapannA 4.285,302 papakhAlA (prakSAlayatu) 4, 288 paDiamga (anujati) 4, 107. padaNDa (gacchati) 4, 162 pAsAvadhi ( pakSApatitam ) 4, paDivimbidha ( prativimbita ) 4, pathaM (padam) 4, 270 439 panaya (praNaya) 4, 326 paDada (paGkaje) 4, 357 / parivAle pratipAlayati) 4,259 pariNa (pathi) 4, 421 paggiya prAyaH) 4, 14 paDisAi (zAmyati) 4, 167 panthayo (bAndhavaH 4,325 pakhAi (gRhati)4,209 paDisAI (nazyati) 4, 178 / pasthihiM (pathika:)4,429 pasacAi (kSarati) 4, 173 | parihAi (pratibhAti) 4,441 pannADa (madanAti) 4, 126 pasaha (gacchati) 4, 162 / / pada (paTha) 4, 314 paraphulliau (praphullitaH)4,396 paJca balimo (pratyuta) 4, 420 / pararAeNa (praNayena) 4, 446 pAlai (chAdayati) 4, 21 pacAra (upAlabhate)4,156 paNAma (apyti| 4,39 pAvAlai (plAvayati) 4,41 panchA (pazcAt) 4,362, 420 pAiM (parNAni) 4, 427 pamANu (pramANam) 4,399,419, pacchApAvaDA (pazcAttApaH) 4,424 par3a, pada (patati) 4, 219,422, 435 pamicha (pazcAt) 4, 388 paDanti 4,422,paDahiM 4,388 pamANIkalezi (pramANIkaroSi) paccittAI ( prAyazcittAni ) 4, paDigra 4, 337, pahiu 4,337 4,302 4, 428, pacchite 4,428 paDiprAI 4, 358, pADei, 4, pamhadau (amRSTaH) 4, 396 pajmara (kathayati) 4,2 22. pADiu 4,420, (ni-apa- pamhadroM (pramRSTaH) 4, 258 pAliyo (prajvalita:) 4, 265 saga-pUrvakaH pat-dhAtuH) nivaDa, pamhusaMha (vismarati) 4, 75 pajjAuso (paryAkulaH) 4, 266 4, 406, nipatanti 4, 326, pamlusAi (amRzati) 4, 154 pajjharaha (kSarati) 4, 173 (sama-upasargapUrvaka: pat-dhAtuH) pamhuhAi (smarati) 4, 74 paJca (pazcAnAm) 4,422, 4- saMpaDipra4,423 paya (pada) 4, 420,payaI 4,395 paJcahi 4,422, 429, 431 patAkA pitAkA) 4, 307 payA (pati) 4, 90 paJcale (prAjola:)4, 293 pativimva (pratibimbama) 4, 326 payaDA (prakaTAn) 4,338 payA (prajJA)4,303 pateso paparaI (smarati) 4, 74 pAvizAle. (prajJAvizAlaH)4, pattasaraNaM (patratvama)4,370 payaraksa (padarakSAn)4,418 pahi (para) 4, 370, pattANe papallA (authilyaM karoti, lambana paTimA (pratimA) 4, 325 karoti) 4,70 paTTA (pibati) 4, 10 pasala patram) 4, 357 payalsa (prasarati) 4,77 paTTaNa (pattana) 4,477 . patthari (prastare)4,344 yapAhi (prakAraiH) 4,367 paTubai paTThAvada (prasthApayati) 4, pada, ( prAG-upasarga-pUrvaka: pad- payAsaha (kAzayati) 4,*357, ghAtuH ) pAvana (mApanaH) 4, payAsei 4, 45 + paTTi (pRSTham) 4, 329 / 295 (nis upasargapUrvakaH pad- 'payAsu ('prakAzaH).4, 396 pa, pahiSyala (paThyate) 4, 315, dhAtuH, nippaja 4, 12, pavyAkulIkA (paryAkulIkRta) 4, paDhiya, pahiguNa, paDhittA 4, (sam-upasarga-pUrvakaH paddhAtuH) 266
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 para pUs (pUrayati) 4 169, pUri 4,383, pUri 4, 260 zrapUra (apUrNa) 4, 422 para pareDa ( zaknoti) 4 86 para ( yA upasarga-pUrvakaH pardhAtuH ) vAvare 4 81 para (para) -4, 335, 347, 379, 395, 396,397,400, 406, 414, 418:420,422, 435, 441, 4422 parassu, 338, 354 para (bhramati) 4. 161 parama (parama 4, 414, 442 parama (paramArthaH) 4, 422 paravaso (paravazaH) 4,266, 307 parAI (parakIyA ) 4, 350, 367 parAyA (parAgatAH) 4, 376 parAprApnuvanti )4442 pari (pa) 43660 437 438 parizra (parivardha) 4, 220 para (parAgatAH ) 4, 395 parisada (vilaSyati 4, 190 pari (chata) 4 162 parimala (ti) 4, 162 pariaDa (veSTayati ) 4, 51 pariSa: pariyaha (paritrA yadhvam) 4, 268 parisada ( parisate ) 4, 197 pariyA (ghaTayati) : 4, 50 parikSAmA (zamayati) 4, 167 parizada (mRdunAti) 4 126 pariha (paridhAnam ) 4, 341 parihAsI (parihAsaH) 4, 425 parihI (pariNa) 4, 60 prAkRta-vyAkaraNasya * paroha (bhramati) 4 143, 161 parokakhaho parokSam ) 4, 416 palassa (paraspa) 4.302 pAva (nAzayati 4, 31 palihe (parigrahaH) 4, 302 palu (palam ) 4, 395 paluTTA (paryaste ) 4. 422 paloTTui (pratyAgacchati ) 4, 166 paloda (paryasyati 4, 200 po ( praluTati ) 4.230 paloTTa paryastam 4 258 pahalas (paryasyati) 4, 200 pahalaya (pallava) 4. 336, palahi 4, 41 pallava (pallava) 4, 420 palhattha (virecayati) 4, 26 parahasya (payaMsyati) 4, 200 pahahasrtha ( paryastam ) 4.258 vaSaya ( lavama) 4, 220 vAsu (pravAsinAm ) 4, 395 (bhakti) 4, 106 paratI (pArvatI) 4, 305 paDavAla (chAdayata) 4, 21 pazAvAya: (prasAdAya ) 4, 302 pazcAdo (pazcAt 4, 299 pasa (prasa) 157 pasAu (pramAdaH) 4,430 pasTe (paTTa:) 4, 220 paha ( panthAH ) 4, 422 mahammada gacchati ) 4, 162 pahala (Nati) 4, 117 pahAubhAvaH 4, 341 : pahika (pathikaH) 4, 415, 421 caturthapAdasya higrA 4, 431 pahuees ( prabhavati) 4,390, 419 pahatya (prabhavati) 4, 63 pA, pizrai (citi) 4, 10, 419, pizranti 4, 419, 420, pigraha 4, 422 vijaya 4, 10,423 pizravi 4, 40, 444, pIDa 4,439, pie 4434, pAi pAda 4 240 pAda (pAda) 4 445 pAgasAsara (pAkazAsanaH ) 4,265 pANiuM ( pAnIyam ) 4, 3960 vANiNa 4, 434 pAlamA (pratyaya) 4.322 pAtukhena (pAdotkSepena ) 4,326 pApaM (pApam) 4, 324 pares ( zaknoti ) 4, 86 pAravakaDA (parakIyAH ) 4, 379 39, 417 pAlakI (bAlaka) 4, 325 pAlambu (prAlambam ) 4, 446 pAlevi (pAlayitum 4, 441 pAve (plAvayati ) 4, 41 pA (pazyati) 4 101 pi (api) 4,302 pitra (priya) 4, 332,350, 386, 387, 396,418, 425, 434, 436, 4, 343 352 383, 396, 398.401, 414, 418, 420, 424, 430, 432 438, pie 4401, 423. 444, pissu 4, 354, piMgrahA 4, 418, piyahI~ 4, 419, pie 4, 365, 396, 422 pahiM (pathikAH ) 4, 376 pa piavayassassa (priyavayasyasya ) 4, - 445
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 431. ny- -- -- - -- - zabda-sUcI * saMskRta-hindI-TIkAhayopetastha * 255.302. pusai (mASTi)4, 105 phandaha (spanda) 4,127 pivAsa (vipAsA) 4,434 pU. puNai ( punAti ) 4, 241, karisai (spRzati) 4, 182 pina (prekSate) 4, 295 puNi jaja i, pumbaI 4,242 phala (phala) 4, 335, phalu 4, piSTri (pazcama) 4,321 pUjito (pUjitaH) 4, 322. 341, phalaI 4, 336, phalAI pizkhile (picchima:)4, 295 pusai (puSyati) 4, 236 piNA kazyati) 4, 2 . " pekruka, peskAdi prekSate) 4, 295 phAsA (spRzati) 4, 162 pIjapIyanta35 297, pikkhiduH4,302, pekkhu phiTa (bhrazyate, 4, 177, 370, pIsaha (nati) 4. 185 4, 419, pikavi 4, 340, phiTTa 4,406 saI (mASTri 4, 105 pekkhevigu 4, 444, penivi phiDa (bhrazyate) 4, 177 purakhA pRcchati) 4, 97. pucchaha 4, 430 (prati-upasarga-pUrvakaH phukkimjanta (phUskriyamANA.) 4, 4, 364, pucchahu 4, 422 / / - prekSadhAtuH) paDipekvAi 4, 349 422 pulA (mASTri) 4,105 peccha, pesa (prekSate) 4, 181, kukhada (bhrazyate) 4, 177 369, 447, peccha 4, 363, phuDa (sphuTam) 4, 258 pujA (pujayati) 4, 102 pecchantANa 4,348 phumaI (bhramati) 4, 161 punakammo (puNyakarmA) 4, 305 peNDavA (prasthApayati) 4, 37 phulla (phullati) 4, 387 putra (puNyam). 4. 293 putravam (puNyavAn) 4, 293 / / pemma (premanaH ) 4... 423, pemmuH kusai (mASTi) 4, 161 . . . . . phusA(bhramati) 4,161 putrAhaM { puNyAham ) 4, 293 // pellai (kSipati) 4, 143 phei (sphoTayati) 4, 358 pa.kada (nyAhati) 4,76 puddhi (pRSTam) 4, 321 porArakhaM (purANam) 4,287 basavaDa (upaviSTaH) 4,444 puDuma (prathamam) 4, 283 ppatAnena ('pradAnena) 4, 322 puSu (puna:) 4,343,349, 358, balla (balIvarda) 4, 412 phalaI (phalAni)4,445 bandha, vandhiAnai, bandhihii, ba370, 353,391,422,425, praNA (prAGgaNe) 4, 420, pra- mada, bajjhihida (bandhipate) 426, 428,438,439, 445 gaNi 4, 360 putti ! (putri!) 4, 330 pramANiaba (pramANitaH) 4,422 bandha (bandhaH) 4, 342 pusa (putreNa).4, 395 puthuma (prathama) 4, 316 prayAvalI (prajApatiH) 4,404 bappIkI (paitRkI) 4,395 puSpavaIhi (puSpavatIbhiH)4,438 prassadhi pazyati) 4. 393 bappIhA (cAtaka) 4, 343 puramo (purata:)4, 228 prAiva, prAya (prAyaH) 4, 414 bappu (varAkAH) 4, 387 puravaM (pUrvam / 4, 323 prA (prAyaH) 4,414 dhamma (brahmana) 4, 412 purisaho (puruSasya) 4,400 prima (priya) 4, 376, 377, bambharAssa (brAhmaNasya) 4, 280 pulaAra (ullasati) 4, 202 / 387, 401, priepa 4, 379, bamhaNe (brAhmaNaH) 4, 302 pulae ezyakti : 4,. 181 parihichu (bI) 4.422 pulize (puruSaH) 4,287, 28 bala (khAdati, prANanaM karoti puloei / pazyati) 4,181 phaMsaha (smazAla) 4, 129, 182 vA) 4, 259 puzvAdha (nchati) 4, 295 | phAyatI (bhagavatI) 4, 325 bali (baliH) 4. 384, 402
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 * prAkRta-vyAkaraNastha * catuthaMpAdasya bali (vali) 4, 338, 385, bojada (asyate). 4, 198 bhanti (bhrAntiH) 4, 365, 416 289, 411, 445 kodiyA (kapAdakAm) 4, 335 bhante ! (bhadanta !) 4, 287 balu (valam) 4, 354, 440 bollA (kathayati) 4, 2, borila- bhamara ! (bhramara !)4,368, bhamarU balullAu (balava 4,430 ai 4, 360, boslimo 4, 4, 397 vahiNI (bhaginI) 4, 351, 422, bollieNa 4,383 bhamaraula (bhramarakula) 4,382. 434 bohalaNa : (kathayitA 4,443 bhamarA! (bhramara !) 4,397 bahiNue (bhaginI) 4, 422 bIhi (bodhim) 4, 277 bhami (bhramaNazIlaH)4,422 bahua (bahuka) 4, 371, 376 bubA (ba) 4, 391 noppi bhayaMkara (bhayaMkara:).4, 331 . : bahalu bihulaH) 4, 397 1, 391 noppiNu 4, 391 bhayada ! ( bhagavan ! ) 4,264, . bAlako (bAlaka) 4, 327 bhayavaM 4, 264, 265, 302 bAlahe (bAlasya)4,350,367, bhaeNa (bhayena) 4,444 bharai (smarati) 4, 74 bAli 4,422 bhagavasa (bhamadatta) 4,299 bhariu (bharitam)4,4 bAha (bASpa) 4,395, 439. bhagavatI (bhagavatI)4, 307 bhaga- prai 4, 353 bAha {bAhaH) 4, 329, 430 .. batIe 4, 323 bhae (bhAram) 4, 34.0, 421 bAhA (bAhuH) 4, 329 bhagavaM (bhagavAn) 4, 423 bhalai (smarati) 4, 74 - ... ... bAhu (bAhu) 4, 329, 430 bhani (bhaGgI) 4, 339, 411 bhali (nirbandhaH)4, 253 viTTIe ! (putri !) 4, 330 bhaJja, bhAi (bhakti)4,106 bhAlA (bhadram) 4, 351 bimti (dve).4, 418 bhajiu 4, 395, 439 bhagA bhalli (bhallo) 4,330 nimmA!i (bimbAdhare ! ) 4, . 351.379, 380,398,457 bhavaM (bhvaan| 4, 265, 283, 422, bhagAuM 4, 354, bhAgAi 284, 302 vihi (dvAbhyAm) 4, 367 4. 386 bhavaMha (bhramaraH) 4, 397 bihuM (hayo:) 4, 383 bhaDu (bhaTaH) 4, 420 bhaDa 4, bhasaha (bhaSati) 4, 186 bohA (vibheti) 4, 53, bIhinaM bhasarAu (bhapitA) 4,443 bharaNa (dhAtuH) bhaNai (bhaNati) 4, bhasalu (bhramaraH) 4, 444 buzkA (garjati) 4, 98 239, 399, bhaganti 4, 376, bhasTAlikA (bhaTTArikA) 4,290 .. bujjhai (budhyate) 4, 217 bhaNa 4, 367,370,404,425, bhasTiNI (bhaTritI) 4, 220 buDDai / majjati) 4, 101, buDDosu bhaNu 4, 401, bhaNavi 4, 383, bhAi (bibheti) 4, 53, bhAi 4, 423, buDDiyi 4, 415 bhagaNae, bhaNijabae 4, 249, 4, 53 buddhI (buddhiH) 4, 424 bhaNiya 4, 330, bhaNiyau 4, bhAIrahi (bhAgorathI) 4, 347 muddho (buddhiH)4, 422 402 bhAgulAmaraNAvo (bhAgurAyaNAta) buhaspadI bRhaspatiH) 4, 289 bhaNDaya (bhaNDa.) 4,422 4. 302 buhavatA (bumukSati) 4, 5 bhattaM (bhaktama) 4, 60 bhArai (bhArate) 4, 347 be (3) 4, 379, 395, 429, bhattAu (bhaktA.) 4, 422 bhAraha (bhArata)4, 399 439 behiM 4 377, 377 bhaddavaH (bhAdrapadaH) 4, 357 . bhAriyA (bhAryA) 4, 314 bemi navomi) 4, 238 bhantaDI (bhrAntiH) 4,414 bhAlake (mAle) 4, 447
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-sUcI bhAva (bhAvayati) 4, 420 bhAsaha ( bhAsate ) 4, 203 free (en:) 4, 341 bhimbara ( bhinatti ) 4 216 bhie bhAsate ) 4, 203 bhIo (bhItaH ) 4, 5.3 bhImatra ( bhImasenasya ) 4, 299 bhuA (bhuja) 4, 414 sukkar3a (bhaSati) 4, 186 bhuk, zuja (bhunakti) 4, 110, bhujanti 4, 335, bhujjai. mujijjada 4 249 bhujaNa bhujaNa hi 4, 441, bhottA 4, 271, bhosUNa, bhotu, motava 4, 212, buhumbai 4, 5 upaupasargapUrvaka: bhujavAtuH ) ubahujai 4, 111 bhumaha (bhramati ) 4, 161 sullaDa (azyate 4 177 bhuvara (bhuvana ) 4, 331, bhuva 4, 441 'haDI (bhUmi) 4, 395 bhU. bhomi ( bhavAmi ) 4, 260, hoi 4, 60, 61,330, 343, 362. 367,377, 395, 401, 402, 420, 422,423, 424, 430, 438, hodi 4 269, 273, bhodi 4, 273, 274 302, bhoti: 4 318, holi 4, 319, havAi 4,60,287, hubai, bhatra 4. 60, havadi 4, 265 bhavadi, huvadi, bhuvadi 4, 269, honti 4 61, 422, hunti 4 61. havanti huvanti saMskRta-hindI TokAiyopetasya 4, 60, honti 4, 406, hou 4, 420, hotu 4, 307, hoSa, hoha 4, 268, huveyya 4, 320, 323, hojja 4, 370, hohi 4 388 hosaha 4, 388418, hosahi 4, 418, bhavissadi 4/ 275, 302, 4, 61, hUthaM 4 64 mA 4, 384 huprA 4,351. bhavi havima, bhoTUNa, hoNa hotA 4, 271, hoUNa, homaUNa 4, 240, hontazrI, (pra-upasarga-pUrvakaH bhUdhAtuH ) 4 64 (pari- upasargapUrvakaH bhUtrAtuH) paribhava 4, 60, parihavi x 401 (praupasargapUrvakaH bhUSAtuH) pabhavai 4, 60 pahuMcaca 4, 3900 pabhavei 4, 63, pahUaM 4, 64, (mam upasargapUrvakaH bhUdhAtuH) saMbharaDa 4. 60, saMbhAvai 4, 35 saMbhAvida 4 260 bho bho ) 4, 263, 264,285 302 bhogaM (bhogama) 4, 389 bhraMz, bhasaha (bhrazyate ) 4, ( pra upasapUrvakaH bhaTTha 4, 436 ti ( bhrAnti) 4, 360 bhrama bhama (bhramati) 4, 161, 239, bhai 4, 401, bhramanti 4, 452. bhamejja 4 415 bhAi 4, 30. bhAve 4, 30, ama3.4, 161, bhAi 4, 161, mA 4, 30, bhammada 4 161 ( pari-upaga vakra: 177 dhAtuH ) 433 dhAtuH ) parimaMtI 4 323 [4] ma ( mA ) 4, 346, 365,368, 379,384,387, 415, 420, 422, 442 maM ( mAmU) 4, 323, ma 4,330, 346, 356, 370, 377, 396, 401, 402, 414,418, 4200. 421, 422, 423, 438, ma mAto, samAtu 4, 307, 321.0 4, 282, 283,302, mama 4,280, 206, 302 mahu 4, 333, 370,379, 383,391, 395, 416, 416,422,423, 429, 438, majjha 4, 23, majbhu 4, 367, 379.398, 401, 417 hi (mukulati) 4, 365 meze (meSaH) 4, 287 makaraketa ( makaraketuH ) 4, 324 : marajI (makaradhvajaH) 4, 323 ma (markeTa) 4, 423 makkano (mArgaNa ) 4.324, 328 makkha kSati 4, 191 magaha ( yAcate ) 4, 230 mAsu (mArgaNa ) 4. 402 sava (mArgazIrSaH) 4.357 maggahU (mArgayata) 4, 384 matu (mArga) 4, 357,431 mahi 4, 340 maghavaM ( maghavAn ) 4, 265. maccAi (mAdyati) 4 225 macchara (matsara) 4.444 mahala ( massyaH ) 4, 370, macche 1 :
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- --- ----- 434 * prAkRta vyAkaraNasya * caturthapAdasya manyA (madhnAti) 4, 121 mahanvaya (mahAnata) 4,440 majja, (dhAtuH) bhAi (majjali) maravAsa (mandAra) 4,288 mahAdahI (mahAnadasya)4,444 4, 101, majjanti 4, 339 mambhosaDI (mA bhaiSIH) 4, 422 mahApamaM (mahAdhanam) 4, 323 (ni-upasargapUrvaka: madhAtuH) meM (mA) 4,385, 418 mahArau (madIyaH) 4, 358. mamajjai 4, 123 mamagalAI / madakalAnAm) 4,406 hArA 4, 351, 434 majjai (mASTi)4, 105 mama (mRmA) 4, 396 mahArisi (maharSiH) 4, 399 manmahe (madhyAyAH) 4, 350, ma. mayA (madanaH) 4, 397 mahAbore (mahAvIraH) 4, 265 ujhe 4,406, majhi 4, 444 mayaracaya (makaradhvaja) 4, 422 mahAbIle {mahAvIra:) 4, 302 masjidae (mjisstthyaa| 4, 438 mayaraharu (makaragRha) 4, 422 mahiAla (mahItala) 4, 357 mAi (mRdanAti)4, 126 mayyaM (madyam) 4, 292 mahimaNDali (mahImaNDale) 4,372 maDai (mRdanAti) 4. 126 mara, bharai (mriyate) 4, 234, mahIhi (mA~) 4, 352 maNaha (manyate).4,7 420, marahiM 4, 368, marAI mahamahAra (madhumathana:) 4, 354 maNasilA (manaHzilA)4, 286.4,439, marieva 4, 438, mA (mA)4, 330, 357, 415 bhaNassi (manascin) 4, 263 mArai 4, 330, mArei 4, 422 maNAmanAka)4,418, 426337, mAra4, 439. mAra- mA.mAha(mimI) 4.350,421 maNi (manasi) 4, 422 maDeNa 4, 379,457, mAriyA (upa-upasarga-pUrvakaH mAdhAtuH / maNikA (maNayaH) 4, 414, 4, 351, muina 4,367, 419, umizrai 4, 418 (vinisa mubAu 4, 442,mueNa 4, 395, upasarga-pUrvaka:-mAdhAtuH) binimanu (manaH) 4,350,401,421, mumA 4,442, mAledha 4, 302 mmavidu 4, 446 mavida 422,441 bharagama (marakata) 4, 349 mANu ( mAnaH ) 4, 330, 357, maNoraSA (manorathAH) 4, 285, maraTTu (garva: 4, 422 396, 410, 418 mANi 4, maraNa (maraNam) 4, 370,418 415 mArageNa 4, 278 maraNoraha ( manoratha) 4, 362, marisai (marSati) 4. 235 mANuza (mAnuSa) 4,447 344,401maNorahaI4,414 malaha (mRdanAti) 4,126 mAmahe (mAtuH) 4, 399 . maNDalaM (maNDalam / 4,325 malaya kedU (malayaketuH) 4, 302 mAra mAraNazIla:) 4, 443 matana (madana), 307, matamI mallaju (mallayuddham) 4,382 mAruviNA (mArutinA) 4,260 4, 325, matanaM 4, 324 / / mAlA (mAlato) 4,368 mAlaI masaha (masAnAm) 4, 383,406 maskalI (maskarI) 4, 289 4, 78 . mano {mattaH) 4.260 mahaha (mAlayati) 4,192,mahanti mAmAghaH4.357 mathura (madhuram) 4, 325 mi (mRgAGkaH) 4. 377, 401 maci miti:)4, 372 mahaddama (mahAdruma) 4,445,maha- misaDA (mitrANi) 4, 422 man, mANijaha (mAnyate) 4,38.8. 6.mu 4, 336 mila, milA (milati) 4,332 (sam-upasagapUrvakaH madhAtuH) mahanyo (mahAna) 4, 265, mahande milijjaha 4, 434 milima 4, saMmANei 4, 334 382, miligrAu 4, 332 massiyo (mantritA) 4, 260 mahamahA (gandhaH prasarati) 4,78 milAi (mlAyati) 4, 18, 240
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ sami zabda-sUcI * saskRta-hindI-TIkAsyopetasya * milAmai 4,240 muddhAhe (mugdhAyAH) 4, 350 yalahalA (jaladharAH) 4, 296 . missADa (mitramati) 4, 28 muraI (hAsena sphuTati) 4, 114 ya ke (yakSaH).4, 296 mola, mIla (molati) 4, 232 musai (muSati) 4, 239 pA, pAvi (yAti)4, 292, jAI melavi.4, 429 (ud-upasarga- musumuraha (bhanakti) 4, 106 4,240, 350, 445, jAnA pUrvaka: mIladhAtuH) ummilla4, muha (mukha)4,332,349, 357, 4,240, janti 4,388, 395, 232, 354, ummalii4,232382.395, 401,414, muha 439, jAAha 4,422, 439, (ni.upasargapUrvaka mIldhAtuH 4, 367, 444, muhaM 4, 300, jAhu 4, 386, jAijjai 4, nimillAha, nimIlai 4, 232 muhaha 4. 422 419, jAvei 4,40 (pra-upasarga-pUrvaka: mIl-dhAtuH} murAi (bhanakti) 4,106 pAragati (jAnAti) 4, 292 pamillai, pamIlai 4, 232 mali (mule) 4, 427 yAraNavasaM (yAnapAtram) 4, 292 (sam-upasarga-pUrvakaH mIladhAluH) mekho {meghaH) 4, 325 pAtiso (yAdRzaH) 4, 317 saMmIlai 4,232 melamithati) 4,25 yAva (yAkta) 4, 302 muggA (mudgA:) 4, 409 mellA (muvati) 4 91, 430, yuge (yuge) 4, 288 bhutha, (dhAtuH) mupA (muJcati) 4. melli 4, 387, mellavi 4, pusa (yuktam) 4, 302 91, mottu'4, 212, motUza 4, 353, melleppiNu 4, 341. pumhAliso (yuSmAdRzaH) 4,317 212, 237, mukkAha , 370, mellantihe 4,370, mellAtahI ye (2) 4, 302 mottavyaM 4,212 4 , 370, 377 greva (eva) 4,276,280, 283, mubhA (muhyati) 4.207, 217 noe) 4. 2:17 302, 316, 321, 323 muJja (mujja)4,439 mehe (meghaH) 4.367,418, 419, muga (dhAtuH) mRNA (jAnAti) 4, 420, mehu 4, 395, 422 raha ( rati) 4, 422 7. muNijjai 4, 252, murigau molaDeraNa muktena) 4, 366 rakSa, ramakha (rakSati) 4, 439, 4, 346 moTTAyai (ramate) 4, 168 rakkhejjaha 4,350,367 muNAliahe (mRNAlikAyAH) 4, moDanti (mozyanti) 4, 445 rakholA (dolAyate), 48 444 rac (dhAtuH) ra ai (racayatti) 4, muNi (muni).4, 341, 414 (ca) 4, 326, 396 94 ( sam-pUrvaka: rac-dhAtuH) muNosima (manuSyatvam) 4, 330 yaNabahe (janapadaH)4, 292 samArapai.4, 95 muNDa, muSpA (muNDayati) 4, 115 yati (yadi, 4, 323 rasvasi (rajyase) 4, 422 muNDiprau 4, 389 yadi ydi| 4, 292 ramlei (rajayani) 4, 49 muNDamAlie (muNDamAlA) 4, yavAzanavaM yathAsvarUpama) 4.212 rA (rAjA) 4,304, 320 pam (dhAtu ) macchaDa (yacchati) 4, ro4, 304 muha (mudrA) 4, 401, muI 4, 215, (ni-upasagapubakaH yam- Ra (raTana) 4,445. dhAtuH) nibhayaM 4, 207 (pra-upa- raNa (ra)4, 370, 377, 306 muDa (mugdha) 4,341, 422, muddhi sarga-pUrvaka: yambAtu:) payaccha se raNi 4, 360 . 4,376. 395, muddhaeM 4,423, 4, 323 rana (saraNye) 4, 368 mukhahe 4, 357 'yambAlaM (jambAlam ) 4, 284 ratalI (rAtriH).4, 330 y - -m
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ J AMMALAIMAIAIADIAu ) * prAkRta vyAkaraNasya * caturthapAdasya rathie (tyA)4, 446. rAya 4, 264,rANo 4, 260 jamai,saMjjhihiha,saMrundhijjaha, rannu (araNyam) 4,341 rAvaNa (zAmbara) 4, 407 saMrundhihii 4, 240 raphaso (ramasaH) 4, 325 - rAdheha (rajayati) 4, 41 sabA (rauti) 4,57 . . . rabha, mAramA (prAramate) 4,155 rAha (rAdhA) 4, 420 zaSa, sa ( ruSyati) 4, 236, pam, ramAi (ramate) 4, 168, ra. rAhI (rAdhA) 4, 422 358,rUsesu 4,414, simjai madi 4, 319, ramade 4, 274, rAha (rAhu) 4 382, 396, 4,418, saTThI 4, 414 'ramate, 4,319, ramata 4.307, 444 bAhira (dhireNa) 4,416 raminna 4, 271, ransUNa 3 re-saMdhI kA (rUpaka) 4.422 ), 39 312, randuNa, rantA 4, 271, rimA (pravizati) 4, 183 rUTa (rUpakaH) 4,419 ramiyyate 4, 315 riu (ripuH) 4,376.395,416 rUsaNA (roSayuktAH) 4, 418 rampaha (takSNoti) 4, 194 riMgai {praviti, macchati / 4, reabai (muJcati) 4. 91 pamphA (takSNoti) 4, 194 resiM, resi (tAdathya nipAta:) 4. ramphA (rambhA) 4, 325 425 riddhihi (RjI) 4, 418 rambhA gacchati) 4, 162 seha (maNDa yati) 4, 115 rehA (rAjate) 4,100 . rayaNa (ratna) 4, 401, 422, rIrai (rAjate) 4,100 rombA (pinaSTi) 4,185 . . rayaNAI 4, 334 . ruccArocate) 4, 341 romanthaDa (romantharyAta) 4,44 ramiare (rajanIcarAn) 4,447 vajaha (rauti) 4, 57 'romAyati hai (romAvalyA.) 4, rayaNI (rajanI) 4, 401 ruNujhuNi (zabdAnukaraNe, 4,368 350 ravA (rauti) 4, 233 haNTa (rauti) 4, 57 rosa (roSam) 4,431 ravaNNA (ramyA :) 4, 422 / sada, asi (rodiSi) 4, 383, rosANA (mATi) 4, 105 ravi (ravi) 4,444 . ruhi 4,383, svada 4,226, rasu (rasaH) 4,471, 444 . 238, rovai 4, 226, 238, laja (layam) 4, 414 rahari (rathopari) 4, 331 / __ roi 4, 368, rotta, rottUNa, lAkhu (lakSam) 4, 332 pahu (raghu) 4, 444 rottavyaM 4,212, ruvAi, ruvi- lakhehi (la.)4, 335 rAcA (rAjA) 4, 325, rA- jai 4, 249 laga, laggai ( lagAna ) 4, 330, citrA, zacitro 4, 304 hae, kanyA (ruNaddhi) 4, 123, 420, 422, lagigAva 4, 339, rAjapaSo, rAjapaho (rAjapathaH) 4, 128, 239, rumbhai, rujjhai 4. lagga 4, 326, lAgA 4,.445 218, bha, rudhijjada 4, vi.upasagaMpUrvaka: lagadhAta ) rAjA (rAjA) 4, 304, rAje 245, ruddhI 4, 422, 429. vilagI 4,445 . ... ....... 4,323 461. (anu-upasarga-pUrvakA ruth- lapichA (lakSmIH ) 4, 436 rAmahaM rAmANAm) 4, 407 dhAtuH) aNurujjhai, anurundhi- lajma, lajaha (lajjate) 4, 130, "rAya (rAja) 4, 350 jjai 4. 248 (upa-upasarga- lajjijjai 4, 419, lajjirApA (rAjate) 4, 100 pUrvakaH samadhAtuH ) uvAmaI, ujantu 4, 351 . rAdhA (rAjA) 4, 304, 320, uvandhijjai 4, 248 (sam- lambA (rAjA), 3.02 323, 325, rAya 4, 402, upasarga-pUrvakaH rudhdhAtuH) saMru- lahA (smarati) 4, 74
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7nr----- ---------------- n atureranaanaanwar 'zabda-sUcI * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetasya * lapa (dhAtuH) lapati,lapate (lapati) lukkA (nilIyate) 4, 55, 116 lhiAko milIna:).4, 258 .. 4,319, lapitaM 4,304, 324 lukku (lInaH) 4,401 (vi-upasargapUrvaka: sadhAtuH) suggo (rugNaH)4, 228 (ba) 4, 436 vilavaha 4,148 lajchA (mAdi) 4.105 kalu (valkalam) 4,341, 411 labha, lahahi (labhase) 4, 353, lu (lubdham) 4, 326 yasto (dhyAghraH) 4, 325 lahai 4, 335. lahahaM 4,386, lubhai (lubhyate) 4. 153 dhAga (valmAm) 4, 330 - 411, lAhamu 4,366, lahanti luhara (mASTi) 4. 105 bAgolA (romanthayati) 4,43 .4, 341, 414. lahahiM 4, luhalAppae (sAdharaprayA) 4.302 bakharI (vAma) 4,330, vaDA 367.440, lahantu 4, 395, lasuNa (lunAti ) 4, 241, 4.412. va ha malahantimahe 4, 350, labha luNijjaI, lubvai 4,242 valima ( vakrimANam ) 4, 344, 4, 249, 419, lahijjai 4, lUraha (chinatti) 4, 124 sei {lAti) 4, 236 kuchau (va:) 4. 418 lahaza (rabhasa) 4, 288 lekhAu (lekha:)4,422 va, vIsa ( vaktum / 4, 211, lahuI (ladhvI) 4, 348 leppiA (lAtvA) 4,370, 404, bottaNa, bottavyaM 4, 211 lakaze (rAkSasaH) 4.296.la. kazaM / 405. vacana (vacanam) 4, 324 leSi (lAsvA) 4. 395, 440 ba (kAMkSati) 4.192 lAiSi (lAsvA) 4,331, 376 leviyu (lAtvA) 4,441 vA (ajati ) 4, 225 (anu. lAyaNa ( lAvaNya ) 4, 414, leha (rekhA) 4, 329 upasargapUrvakaH vadhAtuH) aNulAyaNa 4,220 lehi (lAnti) 4, 387 baccAi 4,107 lAyaM, lAyANo ( rAjan, rAjA) loa (loka) 4, 264, lou 4, "baccA ('vatsA) 4,282 : 366, 420, 422,442, 443 vAdhahe (vRkSAda) 4,336, vacchahu lAyita (rAjita) 4,288 loi 4, 438, lograho 4,365 4, 336 lAlasau (lAlasaka:) 4,401 lopatrI ( lomapuTI kambalam ) vajaha (pazyati) 4,181 sAha (lAbhaH) 4, 390 4,423 . basanA (trasyati) 4, 198 sikkA nilIyate) 4, 55 loaNa (locana) 4,414, loma- bajja (vAcate) 4,406 libhA (lihyate) 4, 245 | gaI 4,365, loaNahaM 4,344, bajja (vAdanazIla:) 4.443 limpai (limpati) 4, 149 401, lomahiM 4,356, 365, bajarai (kathayati) 4, 2, bajjalimbAi (nimbake) 4,387 lomaNe hi 4, 422 rimo, bajjariUNa, vajjarato, lisa (svapiti).4, 146 loka (lokasva) 4, 323 'bajarivaM 4,2 siMha (rekhA) 4, 329 lozu (lvnnm| 4,415, 444 bajaraga (kathanam) 4,2 lihiA (likhitam) 4, 335 loTTA (sthapiti) 4, 146 vajamA vajramayo) 4, 395 . lihijjA (likhyate) 4, 245 lohe (lohena) 4, 422 vane (vajayati) 4, 336 : sIlA (lIlA)4, 326 mhasA (sra sate) 4, 197, lhasiuM bacaha (vayati) 4,93 loha (rekhA) 4, 329 vazvabhara vizvakata:) 4,412. sudha (lUnam) 4, 2.58 lihakkA (nilIyate) 4, 55 baSita (gatam) 4, 325.
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 *prAkRta-vyAkaraNasya * caturthapAdasya bamAvi (prajati) 4, 294 / sarga-pUrvako ghara-ghAtuH) nivArei vA (vaza) 4, 2058 baDabaDAi (vilapati) 4, 148 4, 22 (sam-upasargapUrvako bar- zAhe (sAyAH) 4, 447 kvANala (baDavAnala)4, 419 dhAtuH) saMbara 4, 82 saMvarevi vazvale (vatsalaH) 4,295 baDavAnalassa 4, 365, bahuuM 4,422 ' cA ('vatsA) 4, 302 vara (vara) 4,370 varaM 4, 323 basa, basanti ( basanti) 4, 339 paDasA (mahatvam) 4,367 vaDDa- 'varahI4,444 barehiM 4,422 (ni-upasargapUrvaka: vasthAtuH) tapAI.4,484, baDDasaNahI 4, gharahAi (niHsarati)4,79 nivasantehiM 4,422 (pra-upasarga366, 425, 437, vaDappaNu 4, vaSi (varam ) 4, 340 pUrvaka: vasudhAtuH ) pavasai 4, 3.66,437, baDDA,baDDAi 4.364 parisa (varSa) 4, 332,418 259 pavasanteNa 4,333, 342, vaha (mUr3ha) 4, 362, 402.422 varta ( ni-upasarga-pUrvakA bata- 419, pavasante 4,422 variNa (dhane) 4, 340,411 vaha dhAtaH nimatta4,395nibaTTAhaM basa (vaza) 4, 422 basiNa 4, 4, 332 (pra-upasargapUrvakaH vat- 387, 390,vasi 4, 427 bamAsu (vanavAsa:)4, 396 dhAtuH) payaha 4,347 pavatteha vasuAi (udvAti) 4,11,vasuprAti brA (vraNaH) 4,401 24 (vi-upasagaMpUrvakaH vat- 4,318, basuprAdi.4, 254. vaNTho (vaNThA) 4, 447 ghAtuH) vivaTTa 4, 118 pasuthA (vasudhA) 4,326 paSNimai.(vayete) 4,345 varSa baDA (vardhate) 4, 220 vaha, yahai (vahati) 4,401 vahibatanakaM (vadanam) 4, 307 (pari-upasargapUrvakaH vadhu-dhAtuH) jai 4,245, vuDabhai 4,245 basI (vArtA) 4,432 pariaDi 4, 220 vAhiu 4,365 (nis-upasargabadalI (vAda lam) 4,401 varSa parisA (varSati) 4, 235 pUrvako vaha, dhAtuH) nivvahi 4, panta, bambai (vandate) 4,423 / pramAlA ( pujayati )4, 102 vAlA (calati) 4, 176 balAha (balAma:)4,386, 426 vala ghahillA (zIghram) 4, 422 baMphA (dalati, valati) 4, 176, bahu (vadhU) 4, 401 bamphAi(kAMkSati)4,192. yamphaI balai (gRhANAti) 4, 209 vA (vA) 4,302 (icchati khAdati zrA) 4, 259 valai (prAropayatti) 4, 45 vAi (mlAyati) 4,18 dhamma (varma) 4,264 vasamA (pArohati) 4, 206 dhAeM (vAtena)4, 343 vamphaha (manmatha)4,350,vammahu 4, "vala ("varaNam) 4, 293 bANArasihi ( vArANasIm ) 4, balaNAI (vasanAni)4, 422 442 vayaMsibahu (vayasyAbhyaH) 4, 351 bayaNa (badana) 4,396, vaya balanti (jvalanti) 4,416 vA- vAyasu (bAyasaH) 4, 352 , liu 4,418 vAra (vAram) 4, 353, 422 balaya (balaya) 4,444 valayA 4, vAri (dvAre) 4,436 apaNu (vacanam) 4,367, vayaNAI bAlA (bAlayati) 5,330 ballaha (vallabha) 4,444 balla hau~ vAyamphA (zramaM karoti) 4 68 vasthide (vajitaH) 4, 292 4,358.426 vallahai 4,383 vAvare yAtriyate) 4, 51 bara, barama (vRNoti)4, 234 vA- vayasAca ( vyavasAyaH )4, 385, dAveda {cyApamoti) 4, 141 rimA, 330, 436 (ni-upa- 422 vAzale (bAsaraH) 4 289 ntehiM 4, 422
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-sUcI * saMskRta-hindI-TokAlayopetasya * vAsArapti (varSArAtri) 4, 395 viTTAlu (maspRzyasaMsargaH) 4, 422 pilAsiraNIu (vilAsimI) 4, vAsu (dAsam) 4,430 girisuda (raca ni) 4:14 . . . vAseraNa (dhyAsena) 4, 399 vikSasa ( ajitam ) 4, 422, vilijjAi ( vilIyate) 4, 56, bAhara (gyAharati) 4,76 vidvatta'4, 258 418 bAhippar3a (vyAharati) 4, 253 / / vippada adyate) 4, 251 vilumpada (vilumpati) 4, 192. vi (api)4,332..334,335, viDhavAha ( ajayati ) 4, 105, viloDhA {visaMvadati)4, 129 336, 337,341, 343,347, vivijjA 4, 251 vivAha (vipada) 4,400 viNAsaho (vinAzasya) 4,424 vivAha (vivartate) 4, 115 349,358, 365.366,367, viNu ( vinA ) 4,357, 386, vivarIrI (viparItA) 4, 424 370, 376,377,383,385, 421, 426, 440, 441 317, 389,395,399,4016 viz ( pari-upasarmapUrvakaH viza406,411,414,418,419, dhAtuH) pariviTThA (pariviSTAH) 422, 423, 432,433,441, vivA (vidravati) 4,4195 4, 409 (pra-upasargapUrvaka: vidhipo (vidheH) 4, 282, 302 vizadhAtaH) pavisAmi 4,278, vicaTa (visNvdti| 4, 129 vinnAsiA (vinAzite) 4,418 pavizAmi, 4, 302, pasii vimammada (vijRmbhati) 4, 157 vipagAlai (nAzayati) 4,31 4, 153, pavizadu 4, 302, viaya-bamma (vijayavarmana ) 4, vipina-pArasa (vipriya kAraka:) pavIsa 4, 444, paisIyu 4, 396, paTTa 4, 340, 432, vialiga (valita) 4, 258 vipiya vipriya) 4, 423 433, paiTThau 4,444, paTTi viAli (vikAle-saMdhyAyAm ) vimala (vimala) 4, 383 4, 377, 401, 424 vimhA vismaye) 4,420 visaMbayai (visaMvadati) 4, 129 viSNu (citINaH) 4, 444 vigyAhale (vidyAdharaH) 4,292 vitaSThi (viSagranthi) 4, 420, biubaI (navyati) 4, 31 viraha (bhakti) 4, 106, 150 422 vioeM (niyogena) 4, 419, vi- viramAlA (gupyate) 4, 193 visaTTA (dalati) 4. 176 aoi 4, 368 virala (varala) 4, 341, viralA visaNTrala (visaMSThulA) 4, 436 vikiNA (vikrINAti) 4, 52 4,412 visama (viSama) 4, 350, 367 vikosa (vikozati) 4, 42 virallai (tanati) 4, 137 visamo 4, 309 visabhI4, vi (vikroNAti } 4, 52, viraha (viraha) 4,415, 429, 406 visamA 4, 355 240, vikke pada 4, 240 444, virahu 4, 423,virahaho sahAriNI (viSahAriNI, jalavici (vatmani) 4,350, 421 4 432 . hAriNI), 4,439 vilolA (kampayati) 4, 46 birahA ( virahitAnAm ) 4, bisAu (viSAdaH) 4,385,415 vichohanAka (vikSobhakaram ) 4, 377,401 visAmo (viSANa:) 4,309 birAja (vilIyate) 4, 56 visAhilaM (visAdhitam)/386. bichoDadhi (vicchoTya) 4, 439 virezama (vireca pati) 4, 26 411 vijayasenena (vijayasenena)4,324 virolaha (madhnAti) 4. 121 / visurai (khidyati).4, 132,340 vimAraNaM (vijJAnam) 4, 303 vilammu (vilambasva) 4, 387 visUrahi 4, 422
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ -AAAAAna......n on--- - aamanrammar------morner-nineneraneeranamamunrina * prAkRta-vyAkaraNasya * caturthapAdasya visnu (viSNuma) 4, 289 velavAi (upAlabhate) 4, 156 zAhala (sahasra) 4, 447 vismaye (vismaye) 4, 281 bellaI (ramate)4, 168 zAmaaguNe (sAmAnyaguNaH } 4, bihaliA (vilita) 4, 364 vesa (veSaH) 4,385 vihavo (vibhavaH) 4, 60 vihaye behavAi (vacayati) 4, 93 zAmI (svAmI) 4, 302 4.422 vihavi 4,418 voSakA (vijAnAti) 4,38 vo (vijAnAti) 4. 38 zAlaze (sArasa:) 4, 288 vihasanti (vikasanti) 4, 365 bolA (vIjati) 4,5 zila (zarasa) 4,288 vihANu (vibhAtam ) 4, 330, bolA (gacchati) 4, 162 ziSTa dhAtu: sIsA (ziNyata) 4, 362, 420. bohilamao (uktam) 4,422 236, visichu 4, 358 viSTi (vidhi) 4,385, 387, boloNI (atikrAntaH) 4, 258 zupaligaDive (suparigRhItaH)4, bosa (vikasati) 4, 195302 vihIra (pratIkSate) 4, 193 bosaTTo (vikasita:) 4, 258 zubha, somati (zobhate) 4, 309, bihei (bibheti) 4, 238 vAsiraha (nyutsRjati) vosirAmi sohai 4,444 bihogA (tADayati) 4,27 (vyutsRjAmi) 4,229 zummilAe (sUmilAyAm) 4,302 bojA (biijyti).4,.5|| vratu vitam) 4,394 / zula (sura) 4,288 vINa vINA) 4. 329 vAsu (vyAsa:) 4,399 zuSa, sUsai (zuSyati) 4, 236, pIlAparaNe (vIrajinaH) 4, 288 sosa 4, 365 bosa (viMzatiH) 4,423 zaka, sabakA (zaknoti) 4,16, zuSka (zuSka) 4, 289 posara (vismarati) 4,75, 426 230, 422, 441 sikkheda 4, zustio (susthitaH) 4, 291 / baulAlAI (mizrayati) 4, 28 344, sikkhanti 4. 372, zusTu (suSTu) 4, 290 cunA (rAjati) bujhempi, viSNu siklu 4, 404, 405 ze (saH) 4, 302 (ajitvA) 4. 392 zakkAvAlatista ( zAvatAra- zoke (zokaH) 4, 299 dhusara (uktam) 4, 421 tIrtha) 4,301,302 zorigavAha (zoNitasya) 4, 299 buna (viSaNNa) 4,421 zanide (saMcitaH) 4,447 zobharaNaM (zobhanam) 4,288, zopezavA (khacayati):4,89 zAda (zata)4, 447 bharaNe 4, 302 veja (vedaH) 4,438 zam, samA (zAmyati) 4. 167 zrama pari-upasarga-pUrvakra: zramvegalA (bhinna:) 4, 370 (upa-upasarga-pUrvakaHzamadhAtuH) dhAtuH) palissamtA (parizrAntAH) vaizAha (vyayaM karoti) 4, 419 uvasamai 4, 239 uvazamadi 4, . 4, 282, palizzantA 4, 302, beDha (veSTaryAta) 4, 221 veDhei 299 (vi-upasarga-pUrvakaH zradhAtuH) 4, 51 veDijjai 4, 221 zamaNe (zramaNa:) 4.302 visamai 4, 159 veraNa (vINA) 4,329 zayaNA (svajanAnAma) 4, 300 dhu(dhAsuH) suNai (zRNoti) 4, detaso (vetasaH) 4. 307 . zayala sikalama) 4,288 58, 241, zuNAdu 4, 302, bepa, devA (vepate) 4, 147. mAlizaM (makalam) 4, 302 sohIna 4, 447, suvvai, suNidhemayA (bhakti ) 4, 106 sambane (sarvajJaH) 4, 293 jjai 4, 242, zuNinade 4, .. veria (vairiNaH) 4,439 zastavAhe (sArthavAhaH) 4,291 302, suNiUNa 4,241,soUNDa belavA (vacayati) 4, 93 zasya (zaSpa) 4,289 4, 237, 241, zudaM 4, 288
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ ................................A runanaminumaakiruinin zabda-sUcI * saMskRta-hindoM-TokAdvayopetasya * suna 4,432 sambaI (pazyati) 4,151 samAbai (samApnoti.) 4, 142 zliS (dhAtuH silesai (zliSyani) sajjA ( sajjanaH ) 4, 422 samANu (samAnam) 4,418,438 / .:., 190 sajjaNahaM 4, 422 samArai (samAracayati) 4,15 zvas (dhAtuH) (nisa-upasarga-pUrvakaH samjhu (sadyaH) 4, 370 . samIpa (samIpam) 4, 322 zvas-dhAtuH ) mIsasa (ni:zva- rathisacita), 422 mahAsamudA) 4,326 ...satiH).4, 2016 - sanA (saMjJA) 4, 303 saMpA (saMpada)4,372,385.400 :: - [sa] . paThI (papadaH) 4, 325 D " . saMparya (saMped ) 4,335, 347, sa (saH) 4, 370, 406, 414, satanaM (sadanama) 4, 307 " 400, 4.18 . satya (svastha) 4, 396, 423 saMbhavahIM (saMbhavastha) 4, 395 sai (svayam).4, 395, 430 satthari (nassare) 4, 357 saMbhAvai (lubhyati) 4, 153 saI (svayam) 4,339, 402 sayahi zistraH4, 358 saMmAna (saMmAnam) 4, 316 sAilA (zalAH) 4; 326 saha, saha (sIdati) 4, 219 saMmUha (samukhau) 4, 395,414 ! saNi (zakuniH) 4, 391, sau- : madosu (sadoSaH) 4, 401 saya (zata) 4, 422, saeNa 4, NihaM 4, 340 : sahaha, sahAraNaM (addhAnam) 4, 332, sayAI4, 357, 418 ... savamAhaM (zakunInAM):4,445 . 238 ...... saehi 4, 345." . .. .. . sauntale / zakuntale !).4, 260 santi (zAntima 4441 sa masa (sakala).4, 264, 441 ___saepa (zatena):4:332, saehiM saMkSAraNA (niSTambhaM karoti prada. sayavAI (zasabAram) 4, 356 STambhaM karoti) 4, 67 . sAra, saraha (sarati), 234 (apasaMvalina (saMlitam) 4, 439 saMvisai (saMditi)4, 180 upasarga-pUrvaka sarvAtu) poza.. saMvessa (saMveSTate) 4, 222 saMyumA (pradoSayati) 4; 152 . lagha4, 302 (nis-upasargapUrvaka: saMsaha nasate)4, 197 saMdesA saMdezAna) 4,419 / sAtuH ) nIsai 4, 79 mosa samaNI (sakarNA) 4,330 / saMdeseM (saMdezena) 4,434. rahi 4,439 (pra-upasargapUrvakaH * sakkAra (sarakAram } 4, 260 saMdhihi (saMdhI) 4,430 / / sara-dhAtuH) pasara4,77, 78, sakko (zakta: 4, 309 saMghukkA (pradIpayati) 4, 152 / / pasari 4,354 sagaraputta (sagaraputra) 4,324 sannAme (yAdriyate) 4,83 sara (saras)4,422 sare, sarammi saMka (saMkaTama)4, 325 sammuma (chAdayati) 4, 21 sarasi 4,440.. . saMkara (zaMkaraH) 4, 331 saSaSu (zaparthamA 4, 396 : sara (zara) 4, 344, 401, 414 / saMkhuSTA (ramate).4, 138 / sabhalau (saphalam)4,396, 297 saraca.4, 357 saru, sare4357 saMkho (zaGkhaH)4, 309 saMgraha 4, sama (samaH) 4, 354 . ' saraha smarati)4, 74 saraI4, 422 : .. samaho (zramaNaH) 4, 265 . 365 : ...... . saMgami (saMgame) 4,415 samara (samara) 4, 371 . saralA (saralAna) 4, 38 ... saMgara (sagara) 4, 345 samaraGgaNai (samarAGgaNake )4, sarAvi (zarA) 4, 396 . saMgalai (saMghaTate) 4, 113 395 . . . . .. sariAi (saritAma) 4, 300 saMgahoM (saMgAya) 4, 434 : samAraleNa (samAkulena) 4,14 parisaM (sadazam) 4, 279 saMghaha (kathayati) 4,2 samAraNai (mukte) 4,110 sarisima (sadRzatAm) 4, 395 ...Y 3Yv. . ..
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ TypeapalMAMMALAIIIIII 442 ----rrrrr-- vvvvkM *prAkRta-vyAkaraNasya.. caturthapAdasya sahi (saribhiH ) 4,422 mahAva (svabhAva) 4, 422 upaparga-pUrvakaH sicyAtuH ) saMsarehi (sarobhiH)4:422 sahi ! (khi !) 4, 332, 379, "sisa u4, 395 sarpa japAnamapUrvakA sa- 390,398, 401,414,417, sijjirIe (svedanazIlAyar) 4, dhAtu:) sabasapa (upasarpati)4, 444, sahie 4, 358, 3.67 13.9, uva zamImA: 02 saha (saha) 4, 35.6, 4.19 . siddhasthA siddhArthAta 4,423 saloM (salajjam)4,430 sA (sa1) 4,365439 sidh, simjhai (sidhyati / 4, salahai (zlAghate).4.58 sAjhA (ka ) 4.187 217 ( ni-upasarga-pUrvaka: sidhsalila (salila)4,39.5, salima sAmagaliyA.4, 1.90 mAtu:). ni.sehaH 4134 sAmagna. (sAmAnyaH).4, 4.18 sinAtaM (snAtam) 4, 314 salila (zaliTE), sAmavApratIkSata).4, 193 sipa siJcati) 4, 255 sAmalA (zyAmala:) 4. 330 simpada (siJcati) 4, 56 samoragI ( salAvaNyA.) 4,420 sAmasI zyAmalA) 4.344 simoileSmA) 4,412 saloe-4, 444 . sAmiH (svAmI 4.3314,430, : sivaH ziraH4, 445, sireNa sahala ( mallako) 4.387, . sAmija 4,409, sAMbhimaH4, 4, 367, sire, siramma, sirasi sallAihi 4.4.22 422, sAmimaho 4, 340, 4,446. siri4,423,445 sakhyA sarva 4,422, sam4, sAsihaM 4, 341 miti gho:4340,401 samarasa16, sAyana (sAgara) 4, 334, sAya-sila zilA), 337 raho 4, 395,44-19 sAyari silAyatu zilAtalam)4, 341 -- sabasalo ,224:412, silesa sidhyati) 41RO sababa 326) sayAmI , sAra (sArI 412 sitistha zivatIrtha: 42 sAha (praharati) 4, 84 sivu zivam) 4,440 "savanI (sarvajJaH) 4,303 sAratha (samAracayatti) 4, 95 sidhyA (sIvyatti)4, 230 sambAsa(sarvAzana) 4,395 lArasa (sArasa) 4, 370 sisira (zizira) 4,415 sisasaNehI (sasnehA)4, 367 sArikkhu (saadRshym| 4.404 / siru 4, 357 . . .. ........ sasaroge (sazarI) 4. 323 sAha (sAram) 4, 365 sihai (spRhayatti) 4,34, 192 sasA (shshdhr|) 4,422 sAva (sarva) 4,420 sihikavA (zikhikathanam ) 4, sasi (zazI 4, 362, 395, sAvaNu (zrAvaNa 4.357, 396 438 .:416, 444, sasI 4, 302 . sAsa (zrAsAna 3.874.395 sIala zItala) 435 sIlU saMsiraha (zazilenA), 354 sAhai (kathamati) 4.2 .4 343 sogralA 4. 343 saha, sahesai (sahiSyate), 422, sAhaTTa (saMvRNoti) 4, 12 sImA (sImA) 4, 430 sahentra 4, 438 . sAharA saMvRNotiH) 4,52 sola (zIla) 4, 42ma solaM.4, saha (maha) 4, 339 sAhasavaH) 4, 366, 422 saha ( te) 4, 100, sahahi siGgahUM (GgabhyaH) 4, 337 sIsai (kathati) 4,2 siva mizvAsili), 16. sAsu (zIrSam) 4, 389 sosi 4, sahasati (sahasA iti), 352 239, maiM prAi 4, 96 ( mam- 445
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ way" * saMskRta-hindI-TIkAdvayopetastha * sIso (ziSyaH) 4, 265 suhavI : suvAmikA) 4, 35, thudhaI, thuji4, 242 soha. (siMha) 4, 406, soDU 4, pachaDI 4, 42.3. suhAcchihi styA (mam upayarmaka sthA418.sIho 4,415 dhAtuH) saMkhAi (saMstyA ti] 4, su (sa.) 4. 367, 383, 414, sujaya subhaga 4, 4.19 .15, saMkhaya 4. 15. 418, 422 . suhAsika {subhaassitm| 4. 321 sthA. mihAni)4, 16 suprai svapiti 4, 146 subhati .. sahimA ! (he sukhin ! ).4, 263 ciTTadi 4 360 ciSThadi 4, subara 4 44118,447 lAI 4, 16 436 supraNA (sUjanaH 4, 336, 406, sU, sabai. sUte).4.233 (-3 - . Thanti 4,395 hiu, 391. suSaNassu 4.338, 385, 389, sagaravaka: sUdhAtuH) panavAI 4, 4.1 Thipa 4,415 diu 4. 411, sunarodi.4, 422 233 431 dvipa 4, 448 dina, muDamagantari svapnAttare)4, 434 sUru bhakti) 4. 1.06 .354. 381 Tripradro 4, 416 sarasatyu (atizAstrama) 4,399 sUra (sUrya) 4,448 ThinAI 4.422 Thiko 4, 404 sukamma (sukrm|.4.264 saya * bhanavina)4, 106 ..ThinaM 4, 1.6 ciTikaNA, ThAUNa subhida sukRtam) 4, 329 sukidu (sukRtam) 4. 329 . mellu (bhallama) 4, 387 saMsarga-pUrvaka: sthAdhAMta: uTTha mukadu sukRtm| 4, 329 se vaha sevate) 4,316 .4, 17 uhiyo, utyio 4, 16 supau? 'zuSpantri) 4, 427 sepaho (zeSasya) 4,401 udita; 415, 416 uhAsumadhu (sokhym| 4, 340 sehai (nazyati) 4, 178 / triyo 4, 16 (upa-upasargapUrvaka sughe (muneta)4:396, 430 sehamaH zekharasa) 4.4046 sthAvAtu: uvastika 4,291 so (saH) 4, 280, 322, 323, (pra-upaparga:pUrvaka sthAdhAtaH ) suddha (suSTu) 4, 422 332, 340, 367,37,384, paTTi pro, arithayo 4, 16 paTekhAi, surg| (zunakaH)4,443 390,395, 401,420,422, hAvai 4, 37 paThAniyA, suna sUtram) 4, 287 429, 438, 442,445 4 22 paTTAvimo 4 16::: sunusA snuSA) 4, 314 soDa so'pi)4,401 sphuTa, phuTaTai skuTati) 4,177, sundara (sundara) 4, 348. . sokkhaha (sosyAnAma) 4, 332 231, phuDai nazyate) 4,231 supaligaDiko (suparigahIlA) 4, sobhana (zobhanam) 4, 309 phohasti 4.422,43,phoDenti 284 somagagahA (somagrahaNam) 4,396 4,357,367 phuTTisa 4, 442, supurisa (supuruSa) 4.367, 422 sollA (paMcati) 4.90 / phuTa 4,.352 phUTa, 357:: subhisaca mubhatyaH) 4, 334 sollai (kSipati) 4, 143 smara, saraka, suparai (smarati) 4, sumAsu smrnnm| 4, 426 soha (zobhAma), 352. : .. 74 sumari 367 sunahi 4, . summilAe milayA) 4,284 "sohA (zobhale) 4,444 3 7 sumarija4,426 ki sumyo (sUryaH) 4,266 skhala, pra-upasarga-pUrvakA skhala- upasarga-pUrvaka smAtu:pimhasura usasuratam) 4, 332, 420 dhAtuH) paslamati (praskhalati) 4, rai 4,74, 75 suSaMsaha (suvaMzAnAm) 4,419 289 svap (dhAtuH) suai (svapiti) 4, suvagNareha (suvarNarekhA) 4, 330 . stu, puNaDa (stauti) 4, 241. 146. sumahiM 4, 376, 427,
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ -099500RRAVINAadiummaNAMOHAMMAINAMAAJAMMURMULI - -- . * prAkRta-vyAkaraNasya * caturthapAdasya . soebA 4,438 259,vAharijjai 4,253 (upa- hiyA 4, 422 upasarga-pUrvako hAtuH uvaha rai hibau~ (hRdayam) 4,350, 367, havaM (aham) 4,338,340,370, 4, 251 (nisa-upasamaM- baiMkaH 422, 430, himaDA 4, 357, 375, 379, 391,410,411, hara-dhAtuH) nIharai 4, 251 422,439 / 420, 422,423,425,439 (pari-upasarga-pUrvako hara-ghAtuH), hiDimbAe ( hiDimbAyAH) 4, * ho (haMsa:) 4, 288 parihara i 4, 259, 334, 389 299 . harakA (niSedhati) 4, 134 (pra-upasargapUrvaka hara-dhAtu:)paha- hiNDIadi (hiNDyate) 4, 299 hanuvAi (urikSapati) 4, 144 rai 4, 84,259 (prati-upasarga- hitapakaM, hitapake ( hRdayam ) 4, ho (praham ) 4,282,299,301, pUrvako hara dhAtuH) paDiharai 4. 310 259 ( vi-upasarga-pUrvako hara- hibaeNa(hRdayena) 4, 265 haje (ceTyAhAne) 4,261,302 dhAtuH) viharai 4, 259 (sam- hivaha (bhavati) 4, 238 hAi (sUmoti) 4, 58 upasarga-pUrvako hara-dhAtuH! saMha- hA(pAzcaryAdI nipAta:)4,282, haraNa, hAI ( hanti ) 4, 458 rai 4, 259 hI hI 4, 285, 302 THE4.244 haNijjai, hArahAra:)4,391,420.422 hosamakhaM (ha.reSitama) 4.258 -haNihie, hammai, hammihii, hariNAI (hariNA:)4, 422 (khala) 4, 390 . : hantavaM hantaNa, pro 4, 244 harisaha (hRSyati) 4, 235 haharaNa buhoti )4, 241 // hatyA (hastaH) 4,445, hasthaDA halaharam).4,326 . . 4,439, hasthu 4, 422 hatthe 4, halA ! (sakhyAmapraNe) 4, 260 kArakhaeM (kAraNa) 4, 422 hali ! (sakhyAmantraNe) 4,332, havayaha (hutavaha).4, 264 - hatyi (hastI) 4,443 huvAsaraNo (hutAzanaH) 4,265 . hanti (hanti) 4,406 hallohalekha (vikSobheNa) 4,396 hala (mASTi) 4.105 :hammA (machati) 4, 162 haSada (bhavati) 4, 238 / hulai kSipati) 4, 143 : : haryAvahi (hatavidhiH) 4. 357 hama, halaha ( hasati ) 4, 196, havaha (bhUyate, hayate) 4,242 hamAsa (hastAkA) 4,383 - 231, hasantu 4,383, hasiMtuna hA zabdAnukaraNe nipAtaH) 4, hara, hasaharati)4, 201,234, 4,312. hassai, hasijjai 4, 423 239, harijaihIrai4 250 249, hAsau 4, 396 haja (bhUtaH) 4,422. . . harAvimA 4,409(anU-upasarga- hastI (hastI) 4,289 hedra (madhaH) 4, 448 pUrvakA haraghAtuH) aNuharai 4, hAravA (nAzayati) 4, 31 helihi mAli!) 4,39,422 252, 418 maharahi 4,367 ha (hiM) 4, 422 . honsao prabhavizyata, bhavana) {prAi-upasarga-pUrvaka: hAtuH) hilayaM hRdayam) 4, 23, himaya 355, 372, 3.73, honlaja 4, prAhara4, 259 (vyA-upasarga- 4,439, hiu~ 4, 370, hi. 379, 350, homaH 388, pUrvaka hara-dhAtu) vAhai 4,76, ai 4,330, 395, 420, 418 . . . . * samAsam OM dI giri priMTarsa, relave roDa, ambAlA shhr||