Book Title: Lekh Sangraha Part 01
Author(s): Vinaysagar
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004446/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekha saMgraha (prathama bhAga) preraka : pa.pU.A. zrI vijayasomacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. lekhaka: mahopAdhyAya zrI vinayasAgarajI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nemi-vijJAna-kastUrasUrigraMthazreNi - 41 maNi-puSpa - 17 sAhitya vAcaspati mahopAdhyAya vinayasAgara likhita lekhoM kA saMkalana lekha saMgraha [prathama bhAga] AzIrvAda pa.pU.A. zrI vijaya nemi-vijJAna-kastUrasUrIzvarajI ma. ke ziSya jinazAsanazaNagAra pa.pU.A. zrI vijayacandrodayasUrIzvarajI ma. sUrimantrasamArAdhaka pa.pU.A. zrI vijayaazokacandrasUrIzvarajI ma. preraNAdAtA: vyAkaraNAcArya pa.pU.A. zrI vijayasomacandrasUrIzvarajI ma. lekhaka: sAhityavAcaspati mahopAdhyAya vinayasAgarajI prakAzaka zrI rAMdera roDa jaina saMgha (sUrata) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka evaM prAptisrota: zrI rAMdera roDa jaina saMgha zrI zaMkhezvara pArzvanAtha jaina derAsara, aDAjaNa pATiyA, rAMdera roDa, sUrata - 395 009 (dakSiNa gujarAta) dUrabhASa - 0261 - 2687488 8 zrI nemi-vijJAna-kastUrasUri jJAnamaMdira meina roDa, gopIpurA, sUrata-395002 prIyAMkabhAI : dUrabhASa - 99253 48773, 98201 54559 maMjula jaina menejiMga TrasTI ema.esa.pI.esa.jI. ceriTebala TrasTa dvArA- prAkRta bhAratI akAdamI 13-e, mena mAlavIya nagara, jayapura- 302017 dUrabhASa - 0141-2524828, mo. 9314889903 lekhasaMgraha - sarvAdhikAra lekhakAdhIna vi.saM. 2067 8 I. saM. 2011 - nemi saM. 63 prathama saMskaraNa - mUlya : Rs. 300 prati : 400 AAS-rogram STILAD Printed By : BHARAT GRAPHICS New Market, Panjarapole, Relief Road, Ahmedabad-380001 Ph. : 079-22134176, M : 9925020106 E-mail : bharatgraphics1@gmail.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrajamaMDana zrI pArzvanAtha bhagavAnA gopIpurA-suratA : dravyasahAyaka : zrI sUrajamaMDana pArzvanAtha tIrthe zrI zatruMjaya tIrtha racanAnI aMjanazalAkA-pratiSThA temaja traNa paMnyAsajI ma. sA.nA AcAryapadapradAna utsavanI punya smRtimAM zrI dharmanAthajI jaina maMdira TrasTa ane sUripadapradAna samiti saM. 2067, mAgasara suda 6, surata Page #5 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtsalyavAridhi pa.pU. AcArya | zrI vijayavijJAnasUrIzvarajI ma.sA. prAkRtavizArada pa.pU. AcArya zrI vijayakasUrasUrIzvarajI ma.sA. zAsanasamrATu pa.pU. AcArya zrI vijayanemisUrIzvarajI ma.sA. jinazAsanazaNagAra pa.pU. AcArya zrI vijayacandrodayasUrIzvarajI ma.sA. sUrimaMtra samArAdhaka pa.pU. AcArya zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. ajJAnatimirAndhAnAM jnyaanaanyjnshlaakyaa| netramunmilitaM yena tasmai zrI gurave nmH|| vyAkaraNAcArya pa.pU. AcArya zrI vijayasomacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhasaMgraha eka bahumUlya prakAzana vidvadvarya, maho. vinayasAgarajI ne athAga parizrama kara vibhinna viSayoM ke aneka lekha likhe / jaina satyaprakAza, anusaMdhAna jaisI zreSTha patrikAoM ke mAdhyama se una lekhoM kA prakAzana huA / vidvad varga meM una lekhoM kI upAdeyatA khuba rahI / una lekhoM ko saMgrahIta kara pustaka ke rUpa meM prakAzita karane kA sujhAva milA / zrI dharmanAthajI jaina maMdirajI TrasTa (surata ) evaM sUripadapradAna samiti kI udAratA se una lekhoM kA saMgraha karake graMtha ke rUpa meM prakAzana karane kA nirNaya kiyA gayA / pa.pU.paM. zrI zramaNacaMdravi., paM. zrIcaMdravi., paM. nirmalacaMdravijayajI ke AcAryapadapradAna ke avasara para Aja yaha graMtha kA prakAzana ho rahA hai / vaha baDe AnaMda kI bAta hai| kArya vyastatA ke kAraNa hama ina lekhoM kA avagAhana na kara zake yaha bAta yahAM ullekhanIya hai| maho. vinayasAgarajI vayaska hote hue bhI jo zrutabhakti kara rahe hai / unakI khUba khUba anumodanA evaM pustaka kI sArI javAbadArI nibhAne ke lie maMjulabhAI evaM bharata grAphiksa vAle bharatabhAI evaM mahendrabhAI donoM ko dhanyavAda... A. zrI vijayasomacaMdrasUrijI - lekha saMgraha prathama bhAga meM mere dvArA samaya-samaya para likhita lekhoM kA saMgraha hai| lekhoM meM kucha lekha kaviyoM ke jIvana se saMbaMdhita haiM aura kucha lekha laghukRtiyoM ke saMbaMdha meM bhI haiN| isameM sarvaprathama lekha 'mudrArAkSasa kI sAmAjika pIThikA meM jaina tattva' kA lekhana san 1948 meM kiyA thaa| ye lekha kaI vizvavidyAlayoM Adi meM tathA vikAsa traimAsika evaM titthayara, jahAjamaMdira, kuzalanirdeza, jaina satya prakAza, vaicArikI aura anusaMdhAna Adi mAsikoM meM samaya-samaya para prakAzita hote rahe haiN| san 1977 se 2001 taka merA lekhana prAyaH banda-sA rahA hai| prAkRta bhAratI akAdamI kI vyavasthA meM saMlagna rahane ke kAraNa lekhana kArya sthagita sA rahA hai| isa lekha saMgraha ko pustaka ke rUpa meM prakAzita karane kA zreya vyAkaraNAcArya pa.pU. AcArya zrI vijayasomacandrasUrIzvarajI mahArAja ko hai jo ki zAsanasamrAT pa.pU. AcAryapravara zrIvijayanemisUrIzvarajI mahArAja ke ziSyaratna vAtsalyavAridhi pa.pU. AcArya zrI vijayavijJAnasUrIzvarajI mahArAja ke paTTadhara prAkRtavizArada pa.pU.A. zrI vijayakastUrasUrIzvarajI mahArAja ke paTTadhara jinazAsanazaNagAra pa.pU. AcArya zrI vijayacandrodayasUrIzvarajI mahArAja ke guru laghubaMdhu, sUrimantrasamArAdhaka pa.pU. AcArya zrI vijayaazokacandrasUrIzvarajI mahArAja ke ziSya haiM, unakA maiM atyanta AbhArI huuN| aMta meM AzA karatA hU~ ki yaha lekhasaMgraha sAhitya premiyoM ke lie adhyayana, saMzodhana, saMpAdana Adi kA mArga prazasta karegA aura anusaMdhitsuoM ke lie anusaMdhAna kI dRSTi se yaha lekhasaMgraha upayukta hogaa| - mahopAdhyAya vinayasAgara Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya "satpaNDito hyeva ciratnamaddhareta" (punyazrI mahAkAvya sarga -2) paNDitapuruSoM kI sadA hI zruta ke samuddhAra kI bhAvanA hotI hai / cAhe vaha zruta koI bhI darzana yA koI bhI gaccha kI bhAvanAoM ko puSTa karatA ho / unakI dRSTi meM vidvAna kI aura vidvattA kI acchI kadara hotI hai| hamAre saMgha ke paramopakArI zAsanasamrAT pa. pU. AcArya zrI vijayanemisUrIzvarajI ma. kI paraMparA meM jinazAsanazaNagAra pa. pU. A. zrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI ma. evaM sUrimaMtrasamArAdhaka pa. pU. A. zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI ma. ke ziSya vidvadvarya pa. pU. A. .zrI vijayasomacaMdrasUrIzvarajI ma. kI zubha preraNAM se mahopAdhyAya vinayasAgarajI ke lekhoM kA saMgraha prakAzita karane kA suvarNa avasara hameM milA hai / lekhaka mahodayazrI ne svaparagacchoM ke bhinna bhinna lekhoM kA isa graMtha meM saMkalana kiyA hai / jaina satya prakAza, anusaMdhAna jaise sAhitya jagata ke zreSTha mAsikoM meM ina lekhoM kA prakAzana kiyA gayA thA / saMzodhakoM kI AvazyaktA evaM naye saMpAdakoM kI upayogItA ko dhyAna meM rakhakara zrI saMghane prastuta pustaka prakAzana karane kA nirNaya kiyA / pUjyazrI hameM punaH punaH aise bahumUlya graMthoM kA prakAzana karane kA avasara pradAna kreN| NA rAMdera roDa jaina saMgha, surata Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNI adhyAya 1. vizva kA adbhuta saMgrahAlaya : jaisalamera kA jinabhadrasUri jJAna bhaNDAra 2. jainAgamoM kI aprakAzita saMskRta vyAkhyAyeM 3. jaina stotra sAhitya : eka vihaMgAvalokana 4. mudrArAkSasa kI sAmAjika pIThikA meM jaina tattva zatruJjayatIrthASTaka 6. zrI neminAthAdi-stotra-traya jinapatisUri, jinezvarasUri sUracandra SaDbhASAbaddha candraprabhastava ke kartA jinaprabhasUri haiM 8. syAdvAdamaMjarI malliSeNasUri 9. caturviMzatijinastavanam bhuvanahitAcArya 10. virATa nagara kA eka ajJAta TIkAkAra-vADava 11. pravartinI merulakSmI ke stotra 12. vardhamAnAkSarA caturviMzatiz2inastutiH zrI lakSmIkallolagaNi 13. bhAvapradIpaH 14. mahopAdhyAya samayasundara 15. meghadUta-prathamapadyasyAbhinava-trayo'rthAH maho. samayasundaragaNi 16. navanavatyadhikanavazatAkSarA mahAdaNDakAkhyA vijJaptipatrI maho. samayasundaragaNi 17. aSTalakSI : eka paricaya maho. samayasundaragaNi 18.. eka nUtana grantha maho. bhAnucandragaNi 19. mAtRkA-zlokamAlA zrI zrIvallabhopAdhyAya 20. zrI pArzvanAthastotradvayam zrI zrIvallabhopAdhyAya 21. mahopAdhyAya sahajakIrti 22. avida-pada-zatArthI vinayasAgaropAdhyAya 23. praNamyapadasamAdhAnam sUracandropAdhyAya 24. rAjasthAna ke saMskRta mahAkavi evaM vicakSaNa pratibhAsampanna granthakAra mahopAdhyAya meghavijaya 25. dharmalAbhazAstra maho. meghavijaya 26. saptasandhAna kAvya : saMkSipta paricaya maho. meghavijaya 27. naiSadhIyacarita TIkA kI durlabha prati jinavijaya 28. mAgha kAvya-dIpikAkAra lalitakIrtti kA samaya 108 112 114 118 122 124 128 131 147 155 158 163 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya pR. saM. 168 171 172 29. vAcaka pramodacandra bhAsa karmasiMha 30. sAmalA pArzvanAtha vijJapti 31. nATikAnukAri SaDbhASAmayaM patram maho. rUpacandragaNi 32. zrI jinamahendrasUrijI ko preSita prAkRta bhASA kA vijJapti-patra 33. u. cAritranandI kI guruparamparA evaM racanAe~ 34. caturviMzati - jina - stotrANi devabhadrasUri 35. catvAraH jinastavAH ratnazekharasUri 36. SaDabhASAmaya zrIRSabhaprabhustava ke kartA zrI jinaprabhasUri haiM 37. aJcalagacchIya zrI jayakesarIsUri bhAsa 38. mahopAdhyAya anantahaMsagaNi svAdhyAya kanakamANikyagaNi 39. zrI vijayadAnasUri bhAsa bhImakavi 40. zrI hIravijayasUri sajjhAya vizAlakIrti ziSya 41. neminAtha bhAsadvaya siddhivijaya 42. zrI vijayadevasUri bhAsadvaya kanakamuktigaNi 43. caturdazasvarasthApanavAdasthalam zrI zrIvallabhopAdhyAya 44. kalpasUtra lekhana-prazasti munisomagaNi 45. zrI dharaNavihAra caturmukhastavana vizAlarAja ziSya 46. chandonuzAsanam jinezvarasUri 47. nirNaya prabhAkara : eka paricaya bAlacandrAcArya evaM RddhisAgaropAdhyAya 48. medapATadeza-tIrthamAlA harikalaza yati 49. kher3a se saMbaMdhita prAcIna jaina lekha evaM ullekha 50. AbU ke viSNu maMdira kA eka lekha 51. jIrNoddhAra kA eka mahatvapUrNa zilAlekha 52. rAjasthAna meM pArzvanAtha ke tIrtha sthAna 53. mANDavagar3ha ke pethar3azAha ne kitane jina maMdira banavAye? 54. bhopAlagar3ha (bar3alU) ke jaina maMdira 55. ArSabhI vidyA : paricaya 56. zrAvaka vidhi rAsa guNasundarasUri 57. bhaktAmarastotra pAdapUrti AdinAtha stotram vivekacandrasUri 58. dvAdazAMgI padapramANa kulakam zrIjinabhadrasUri 59. sarvajina cautIsa atisaya vInatI 60. zrI pArzvanAtha stotram jinarAjasUri 180 188 194 209 222 224 228 232 235 238 241 244 254 261 269 279 283 291 296 299 317 323 332 335 341 347 352 357 361 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva kA adbhuta saMgrahAlaya : jaisalamera kA jinabhadrasUri jJAna bhaNDAra vidharmI AkrAntA zAsakoM ne dharmAndhatA ke Aveza meM jaina tIrthoM, mandiroM, mUrtiyoM ko tor3a-phor3a kara unheM tahasa-nahasa kara DAlA aura jaina bhaNDAroM ko jalA-jalA kara naSTa kara DAlA, taba tatkAlIna kucha jainAcAryoM ne dravya, kSetra, kAla, bhAva ke anusAra una zAsakoM ke samparka meM Akara unake dhArmika junUna ko kama karane kA prayatna kiyaa| isa prayAsa meM ve yatkicit saphala bhI hue| kucha jainAcAryoM ne 'jIrNoddhAra karAvatAM ATha guNoM phala hoya' kI sthApanA kara jana-mAnasa ko Andolita karane hue prabala vega ke sAtha dhvasta mandiroM kA jIrNoddhAra, naye-naye bhavya evaM vizAla zikharabaddha mandiroM kA vipula saMkhyA meM nirmANa aura sahasrAdhika mUrtiyoM kI eka samaya pratiSThA karavAkara bhakti kI ora jhukane lage aura prAcIna - granthoM kI pratilipiyA~ karavA-karavA kara bhaMDAroM ko samRddha karane lge| __ zvetAmbara samAja ke saikar3oM AcAryoM, gacchanAyakoM ne svakIya ruci evaM zakti ke anusAra isa punIta kArya meM sakriya yogadAna kiyaa| tathApi 15vIM zatAbdI ke 3 jainAcAryoM kA isa kArya meM prabala evaM viziSTa yogadAna rhaa| ve tIna AcArya haiM - kharataragaccha ke jinabhadrasUri, tapAgaccha ke somasundarasUri aura aMcalagaccha ke jykesrisuuri| ina tInoM meM bhI somasundarasUri aura jayayakesarisUri ne mandira evaM mUrti nirmANa ke eka kSetra meM hI vega ke sAtha-sAtha hAtha bar3hAyA, jabaki jinabhadrasUri ne mandira evaM mUrti-nirmANa/ pratiSThA ke sAtha-sAtha prabala vega se aneka sthAnoM para samRddha bhaMDAroM kI sthApanA karate hue zAstra-saMrakSaNa ke kArya ko pramukha pradhAnatA pradAna kii| jinabhadrasUri kI mAnyatA thI/upadeza thA - pahale jJAna hai aura bAda meM dyaa| jJAna ke binA kriyA bhI saphala nahIM hotI hai| vaha jJAna zAstroM se prApta hotA hai aura ve zAstra vartamAna samaya meM pustakoM ke AdhAra para Azrita haiM tathA vaha pustaka lekhana/zAstroM kI pratilipiyA~ karavA kara * sadguruoM ko adhyayanArtha pradAna karane se prApta hotA hai| jJAna samasta sukhoM kA dAtA hai, tattva jJAna sadguruoM ke adhigama upadeza se prApta hotA hai| tatva jJAna se zama kI prApti hotI hai| zama kI prApti se mAnava vaira rahita ho jAtA hai| phalataH vaha zatru rahita aura dveSarahita ho jAtA hai, nirbhaya ho jAtA hai, ataH he bhavyajano! Apa AdarapUrvaka zrutajJAna/zAstroM ko likhavAo arthAt pratilipiyA~ karavA-karavA kara zruta bhaMDAra ko samRddha karo - prAg jJAnaM tadanantaraM kila dayA vAgArhatIti sphuTA, na jJAnena binA kriyApi saphalA prAyo yato dRshyte| / tatsyAt samprati pAThataH sa ca punaH syAtpustakAdhAratastasmAtpustakalekhanena muniSu jJAnaM pradattaM bhvet||18|| jJAnaM sarvasukhapradaM ca dadatA sAdhuvrajAyAbhavaM, dattaM yena tato bhavedadhigamastattvasya tttvaacchmH| lekha saMgraha Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnto vairavivarjitaH sanirarinidveSiNo no bhayaM, tasmAllekhayata zrutaM bhuvi janAH! yUyaM vidhaayaadrm||19|| - jaisalamera tAr3apatrIya prati 119 kI lekhana - prazasti yahI kAraNa thA ki jinabhadrasUri ne apane upadezoM ke mAdhyama se zraddhAlu upAsakoM ke mAnasa ko zrutabhakti kI ora mor3a diyaa| upAsaka bhI sAdara bhakti evaM ullAsa ke sAtha zAstra-lekhana meM jur3a gye| phalataH AcAryazrI ko AzAtIta saphalatA prApta huI aura unhoMne rAjasthAna meM 3 - jaisalamera, jAlaura, nAgaura; gujarAta meM 3 - pATaNa, khaMbhAta, AzApallI; mAlavA meM 1 - mAMDavagar3ha tathA devagiri kula 8 sthAnoM para samRddha jJAna bhaMDAra sthApita kiye| inameM se jAlaura, nAgaura, khaMbhAta, AzApallI, mAMDavagar3ha aura devagiri ke bhaMDAroM kA to atA-patA hI nahIM hai| vaise to pATaNa ke bhaMDAra kA bhI patA nahIM hai, kintu jinabhadrIya jJAna bhaMDAra ke kucha grantha Aja bhI bAr3I pArzvanAtha jJAna bhaMDAra, pATaNa meM vidyamAna haiM jo Aja bhI AcArya jinabhadra ke nAma ko surakSita rakhe hue haiN| ukta ATha bhaMDAroM meM se mukhyataH kevala ekamAtra 'jaisANo' jaisalamera meM sthApita jinabhadrasUri jJAna bhaMDAra hI Aja vidyamAna hai| yaha bhaMDAra vizva vizruta jJAna bhaMDAra hai| prAcInatA evaM tAr3apatrIya granthoM kI pracuratA se samRddha hai aura anyatra aprApta aneka durlabha granthoM/pANDulipiyoM se samalaMkRta hai| bhAratIya aura pAzcAtya zodhakoM ne yahA~ A-Akara, zodhakara, pANDulipiyA~ karavAkara, prakAzana kara, isa samRddha bhaMDAra ke vaiziSTya/gaurava ko muktakaNTha se svIkAra kiyA hai| maru kSetra ke isa upekSita AMcala jaisalamera ko sadiyoM pazcAt samRddhi kI ora bar3hane kA jo saMyoga milA hai, paryaTaka kendra banane kA jo saubhAgya milA hai, usameM bhI mukhya kAraNa haiM - jaina jJAna bhaMDAra, jinabhadrasUri Adi AcAryoM dvArA pratiSThApita kile ke bhItara vAstukalA paripUrNa jaina mandira aura paTavoM kI haveliyoM kA aakrssnn| jJAna bhaMDAra kI sthApanA evaM bhaMDAra sthita viziSTa sAmagrI para kucha bhI likhane ke pUrva isake saMsthApaka AcArya jinabhadrasUri kA paricaya prApta kara lenA Avazyaka hai| .. jinabhadrasUri jinabhadrasUri paTTAbhiSeka rAsa ke anusAra medapATadezastha deulapura nagara thaa| vahA~ kA adhipati lakhapati (lAkhA) thaa| vahA~ chAjar3a gotrIya zreSThi dhINiga nivAsa karate the| unakI patnI kA nAma khetaladevI thaa| khetaladevI kI kukSi se hI inakA janma vi. saM. 1449, caitra zuklA SaSThI ke dina huA thaa| janma nAma rAmaNa kumAra thaa| tatkAlIna kharataragaccha nAyaka jinarAjasUri ke varadahasta se rAmaNa kumAra ne dIkSA grahaNa kii| inakA dIkSA nAma kIrtisAgara rakhA gayA thA tathA vAcanAcArya zIlacandragaNi ke samIpa vidyAdhyayana kiyA thaa| zrI jinarAjasUri kA 1461 meM devakulapATaka meM svargavAsa ho jAne para zrI sAgaracandrAcArya ne inake paTTa para usI varSa jinavardhanasUrijI ko sthApita kiyA thA, kintu daivI prakopa ke kAraNa tathA gacchonnati ko dhyAna meM rakha kara saM. 1475 meM sAgaracandracArya ne muni kIrtisAgara ko AcArya pada pradAna kara gacchanAyaka ghoSita kiyaa| padAbhiSekotsava nAlhiga zAha ne bar3e samAroha se kiyA thaa| inakA vihAra kSetra pramukhataH gujarAta, mAravAr3a aura mAlavA rhaa| lekha saMgraha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisalamera saMbhavanAtha mandira ke zilApaTTa para utkIrNa prazasti - guru aSTaka - meM prazasti lekhaka somakuMjara ne jinabhadrasUri ke viziSTa guNoM kA varNana karate hue likhA hai - "giranAra, cittaur3agar3ha, mANDavyapura (mAMDavagar3ha) Adi aneka sthaloM meM inake upadeza se zrAvakoM ne vizAla jina mandira bnvaaye| aNahillapura pATaNa Adi sthAnoM/nagaroM meM vizAla jJAna bhaMDAra sthApita krvaaye| jinhoMne mA~Davagar3ha, pAlaNapura, talapATaka Adi nagaroM meM aneka jinabimboM kI pratiSThA kii| jo vizeSAvazyaka bhASya aura anekAnta jayapatAkA Adi durUha grantha muniyoM ko par3hAte the aura karma prakRti Adi granthoM ke rahasya para vivecana karate the| saM. 1495 meM paMcAyatana prAsAda (lakSmInArAyaNajI kA mandira) nirmAtA jaisalamera nareza rAvala vairasiMha aura tryambakadAsa jaise bhUpati jinakI caraNa sevA karate haiN|" isI prakAra usa samaya ke udbhaTa vidvAna jayasAgaropAdhyAya ne vi. saM. 1484 meM nagara - kAMgar3A meM caturmAsa meM rahate hue jo vijJapti-triveNI nAmaka vizAla evaM aitihAsika vijJapti patra jinabhadrasUri ke caraNoM meM aNahilapura pATaNa bhejA thA, usameM gadya-padya meM, citrakAvyoM ke mAdhyama se inake sadguNoM kA jisa prakAra se varNana kiyA hai, vaha paThanIya hai| inhoMne hI svahasta se 1475 meM jayasAgara ko upAdhyAya pada aura 1497 meM kIrtirAja upAdhyAya ko AcArya pada dekara kIrtiratnasUri nAma pradAna kiyA thaa| bhAvaprabhasUri ko bhI AcArya pada Apane hI pradAna kiyA thaa| jaisalamera ke pArzvanAtha mandira kI pratiSThA 1473 meM AcArya jinavarddhanasUri ne karavAI thii| copar3A gotrIya sA. hemarAja, pUnA Adi nirmita kalApUrNa saMbhavanAtha mandira kI pratiSThA 300 jinabimboM ke sAtha vi.saM. 1497 meM AcArya jinabhadrasUri ne karAI thii| jinabhadrasUri ne hI bhaNasAlI gotrIya sA. vIdA kArita candraprabha maMdira kI pratiSThA vi. saM. 1509 meM karavAI thii| kile ke bhItara vidyamAna zeSa mandiroM - zAntinAtha aura aSTApada maMdira, zItalanAtha maMdira, RSabhadeva maMdira, mahAvIra svAmI ke maMdiroM kI pratiSThAyeM jinabhadrasUri ke paravartI kharataragacchIya AcAryoM ne karavAI thiiN| saMbhavanAtha maMdira ke talaghara meM hI jinabhadrasUri jJAna bhaNDAra vidyamAna/surakSita hai| vi. saM. 1514, mArgazIrSa kRSNA 9 ke divasa kumbhalamera meM inakA svargavAsa huA thaa| inakA AcAryatva kAla 40 varSa kA rahA thaa| ApakI vidvatsAdhu maMDalI aura ziSyamaMDalI meM aneka diggaja vidvAna aura sAhityakAra the, jinameM se katipaya nAma ullekhanIya haiM - mahopAdhyAya jayasAgara, maho. siddhAntaruci, upAdhyAya merusundara, kIrtiratnasUri, upAdhyAya merunandana aadi| usI samaya meM mA~Davagar3ha ke mantrI sonIgarA zrImAlavaMzIya mantrI maNDana aura dhanadarAja bhI hue, inameM se mantrI maNDana ne maNDana saMjJaka 10 granthoM kI aura dhanadarAja ne dhanada trizatI kI racanAe~ kI thiiN| ye donoM parama vidvAna the aura the jinabhadrasUri ke parama bhakta shraavk| inhoMne hI mA~Davagar3ha meM jinabhadrasUri jJAna bhaMDAra kI sthApanA kI thii| - zrutarakSaka AcAryoM meM jinabhadrasUri kA nAma mUrdhanya sthAna para hai| kharataragaccha ke dAdA saMjJaka cAroM gurudevoM kI bhA~ti inake caraNa evaM mUrtiyA~ Aja bhI aneka sthaloM para pUjyamAna haiN| inake nAma se jinabhadrasUri zAkhA kA prasAra bhI huA, jisameM aneka mUrdhanya vidvAna hue haiN| kharataragaccha kI vartamAna meM ubhaya bhaTTArakIya, AcAryAMya, bhAvaharSIya evaM jinaraMgasUri Adi zAkhAoM ke pUrva-puruSa bhI Apa hI haiN| lekha saMgraha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna bhaNDAra kI sthApanA kA samaya jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai jinabhadrasUri ne apane 40 varSa ke AcArya kAla meM arthAt 1475 se 1514 ke madhya meM 8 sthAnoM para - jAlaura, nAgaura, pATaNa, khaMbhAta, AzApallI (ahamadAbAda), mAMDavagar3ha, devagiri, jaisalamera meM jJAna bhaMDAroM kI sthApanA kI thI, jinameM se jAlaura, nAgaura, AzApallI, devagiri ke bhaMDAroM kA to atA-patA hI nahIM hai| mA~Davagar3ha ke bhaMDAra kA bhI koI patA nahIM calatA, kintu pATaNa ke sAgaragaccha ke upAzraya meM surakSita bhagavatIsUtra kI nimna prazasti se jJAta hotA hai ki vi. saM. 1503 meM maMtrI maMDana aura saM. dhanarAja ne jinabhadrasUri ke upadeza se samasta siddhAnta-grantha likhavAye the - "saM. 1503 vaizAkha sudi pratipattithau ravidine adyeha zrI stambhatIrthe zrI kharataragacche zrI jinarAjasUri paTe zrI jinabhadrasarIzvarANAmapadezena zrIzrImAlajAtIya saM.mAMDaNa saM.dhanarAja bhagavatIsatra pastakaM nijapaNyArthaM likhaapitN| x x x zrImAlajJAtimaNDanena saMghezvara - zrImaNDanena saM. zrI dhanarAja saM. khImarAz2a saM. udayarAja saM. maNDanaputra pUjA saM. jIjI saM. saMgrAma saM. zrImAla pramukhaparivRtena sakalasiddhAntapustakAni lekhyaaNckraannaani| shriiH|" isase spaSTa hai ki mAMDavagar3ha ke bhaMDAra kI sthApanA vi. saM. 1503 ke AsapAsa huI hogii| 'kaiTalaoNga oNpha saMskRta eNDa prAkRta mainyuskripTsa jaisalamera kaleksana' ke anusAra jinabhadrasUri jJAna bhaMDAra, jaisalamera meM jinabhadrasUri ke upadeza se khaMbhAta nivAsI pArIkha gotrIya zreSThi dharaNA zAha evaM zrImAlavaMzIya balirAja udayarAja dvArA tAr3apatra para likhApita 48 grantha Aja bhI vidyamAna haiN| ina granthoM kI pratilipi kA samaya saM. 1485 se 1491 taka kA hai| inameM se adhikAMzataH lekhana puSpikAoM meM 'adyeha stambhatIrthe' yA 'stambhatIrthe' kA ullekha hai| sAtha hI ina puSpikAoM meM 'siddhAntakoze' yA 'jinabhadrasUri bhANDAgare' kA ullekha prApta hai| ataH spaSTa hai ki 1485 yA 86 ke AsapAsa hI khaMbhAta meM jinabhadrasUri bhaMDAra kI sthApanA huI thii| Aja isa bhaMDAra kA khaMbhAta meM kahIM patA nahIM hai| inhIM bhaktadvaya - zreSThi dharaNA zAha aura balirAja udayarAja ne aNahilapura pattana meM jinabhadrasUri bhANDAgAra kI sthApanA saM. 1487-88 meM kI thii| jaisalamera bhaNDArastha kAgaja para likhita daza se adhika pratiyeM vidyamAna haiM jo 1487 se 1489 ke madhya likhI huI haiM, inakI lekhana puSpikAoM meM 'zrIpattane' yA 'pattanamadhye' zrI jinabhadrasUrINAM bhANDAgAre aMkita hai| vADI pArzvanAtha maMdira, pATaNa ke jJAna bhaMDAra meM Aja bhI inhIM ke upadeza se likhApita pacAsoM grantha vidyamAna haiN| jinabhadrasUri jJAna bhaMDAra, jaisalamera kI sthApanA kaba huI, nizcita rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sakatA, kintu anumAna hai ki isakI sthApanA vi. saM. 1497 meM yA isake AsapAsa hI huI hogI, kyoMki AcArya jinabhadra ne 300 pratimAoM ke sAtha saMbhavanAtha maMdira kI vi. saM. 1497 meM pratiSThA karavAI thii| isI saMbhavanAtha maMdira ke uddezya ko dhyAna meM rakhakara hI maMdira nirmANa ke samaya pahale talagRha kA nirmANa karavAyA gayA hogA aura pratiSThA ke samaya yA usI varSa zubha muhUrta meM bhaMDAra kI sthApanA kI gaI hogii| isI varSa 1497, mAgha sudI ko 5 jinabhadrasUri ke upadeza se jaisalamera meM likhApita 'kalpasUtra saMdehaviSauSadhi vRtti' kI prati kramAMka 426 para prApta hai aura dUsarI kAgaja kI prati 1499 kI likhita kramAMka 74 para vidyamAna hai| ataH isa bhaMDAra kI sthApanA kA samaya 1497 mAna sakate haiN| bhaMDAra kI sthApanA ke pazcAt unake ziSya parivAra aura paravartI kharataragacchIya AcAryAdi ise sarvadA samRddha karate rhe| lekha saMgraha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna bhaNDAra kI mahattA ____ tAr3apatrIya granthoM kI pracuratA evaM prAcInatA kI dRSTi se uttarI bhArata ke tIna sthala mahattvapUrNa mAne gaye haiM - jaisalamera, pATaNa aura khNbhaat| pATaNa aura khaMbhAta ke jJAna bhaMDAra vizAla evaM samRddhipUrNa haiM tadapi jaisalamera kA jJAna bhaMDAra apanI kaI vizeSatAoM ke kAraNa viziSTa mahatvapUrNa sthAna rakhatA hai| tAr3apatra evaM kAgaja kI prAcInatama pratiyoM, jainAgama evaM sAhitya kI tathA bauddha aura bhAratIya sAhitya kI vividha viSayaka prAcInatama, durlabha evaM anyatra aprApta granthoM, prAcInatama citrita kASThapaTTikAoM kA vizAla saMgraha isa bhaMDAra kI pramukha vizeSatA hai| isI kAraNa yaha jJAna bhaMDAra vizva prasiddha hai| isakA avalokana granthoM kA saMzodhana-sampAdana evaM pratilipi karane hetu deza ke aneka vidvAna evaM zodhaka hI nahIM, apitu aneka pAzcAtya vidvAnoM ne bhI yahA~ Akara lAbha utthaayaa| zrI lAlacandra bhagavAn gAndhI likhita zrI sI.DI. dalAla dvArA sampAdita 'jaisalamera jaina bhANDAgArIya granthAnAM sUcipatram' prakAzita hone ke pazcAt to zodha-vidvAnoM aura AcAryAdi munivarga kA to yaha pramukha AkarSaNa kendra hI bana gyaa| phalasvarUpa pracura mAtrA meM vidvAna aura jainAcArya evaM munigaNa yahA~ aaye| kaiyoM ne saikar3oM granthoM kI pratilipiyA~ karavAkara apane-apane jJAna bhaMDAroM ko samRddha kiyaa| kaiyoM ne sampAdana kara kaI grantha prakAzita krvaaye| kaiyoM ne yahAM kI prAcInatama granthoM ke AdhAra para granthoM kA saMzodhana kiyaa| kaI AcArya aura muni pada dhAriyoM ne zrAvakoM kI zraddhA kA durupayoga karate hue aneka prAcIna granthoM evaM citrita kASThapaTTikAoM ko idhara-udhara bhI kiyA, jo Aja jodhapura, bIkAnera, pAlItANA, ahamadAbAda Adi anya saMgrahAlayoM kI zobhA bar3hA rahe haiN| Agama prabhAkara munirAja zrI puNyavijaya jI ne vi. saM. 2007 meM jaisalamera meM sthiratA kara, niSThApUrvaka asta-vyasta saMgraha ko samyak prakAra se vyavasthita kara samuddhAra kiyaa| zatAdhika granthoM kA jIrNoddhAra krvaayaa| 214 granthoM kI mAikro philma bhI krvaaii| inameM se kucha granthoM kI phoTo sTeTa kaoNpiyA~ lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA maMdira, ahamadAbAda aura rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura meM surakSita hai| ___ adhranA sevA maMdira, rAvaTI, jodhapura ke saMcAlaka zrI joharImalajI pArakha ne bhaMDArastha samasta tAr3apatrIya granthoM kI phoTo kaoNpiyA~ karavA lI haiN| bhaNDAra ke TrasTiyoM ne samasta citrita sAmagrI kA elabama bhI banA liyA hai| muni puNyavijayajI ne saMkalana kara 'jaisalameru durgastha hastapratisaMgrahagatAnAM saMskRta-prAkRta bhASAnibaddhAnAM granthAnAM nUtanA sUcI' nAma se sUcI patra bhI san 1972 meM prakAzita krvaayaa| prAcIna evaM durlabha grantha isa saMgraha meM lambI aura choTe nApa kI tAr3apatra para likhita kula 403 pratiyA~ haiM, jabaki kRtiyoM kI dRSTi se isameM 750 se adhika haiN| kharataragaccha kI begar3a zAkhA ke AcAryoM dvArA sthApita begar3agaccha kA jJAna bhaNDAra bhI isameM sammilita hai| isa saMgraha meM jinabhadrasUri dvArA kAgaja para pATaNa jJAna bhaMDAra ke liye likhavAI gaI aneka pratiyA~ surakSita haiN| yaha saMgraha kAgaja para likhita granthoM kA hI hai| isameM kula 1330 pratiyA~ haiN| jinabhadrIya saMgraha meM kramAMka 116 para avasthita prAcInatama prati 'vizeSAvazyaka mahAbhASya' kI hai, jisakA lekhana kAla 10vIM zatAbdI kA pUrvArddha hai| aura, kAgaja para likhita prAcIna se prAcIna prati lekha saMgraha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kato 245 13vIM vi. saM. 1207 kI 'dhvanyAloka locana' kI thI, jise saMzodhana-sampAdana karane hetu purAtatvAcArya padmazrI muni jinavijayajI lAye the| yaha prati vApasa jaisalamera nahIM pahu~cI aura vaha Ajakala rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura kI zobhA bar3hA rahI hai| jaina Agama, cUrNi, niyukti, TIkAe~, prakaraNa, caritra sAhitya kI dRSTi se yahA~ prAcIna 11vIM se 14vIM taka kI vipula sAmagrI upalabdha hai| inakA pAThabheda/pAThAntaroM kI dRSTi se upayoga kiyA jA sakatA hai| isa saMgraha meM jo durlabha, anyatra, aprApta evaM viziSTa sAmagrI hai unameM se katipaya mahatvapUrNa granthoM ke nAmollekha prastuta haiM - kramAMka granthanAma lekhana saMvat x 34 (2) jyotiSkaraMDakasUtra vRttisaha pAdaliptAcArya 1489 85 (2) dazavaikAlikacUrNI agastyasiMha 12vIM pUrvArdha x 122 oghaniyuktibRhadbhASya 1491 149 aMgavidyAprakIrNaka 1488 151 (15) saMvegamaMjarI devabhadrasUri 14vIM macaritra guNapAla 14vIM 250 AdinAthacaritra vardhamAnasUri 1339 259 neminAhacariu . haribhadrasUri 261 pArzvanAthacaritra devabhadrasUri 13vIM 263 mahAvIra caritra devabhadrasUri 1242 270 (1) dhanyazAlibhadracaritra pUrNabhadra 1309 270 (2) kRtapuNyacaritra pUrNabhadra 1309 270 (3) atimuktakacaritra pUrNabhadra 1309 x 270 (4-5) dazazrAvakacaritra cUrNi saha. pUrNabhadra. 1309 271 pRthvIcaMdracaritra zAntisUri , 1225 x272 pratyekabuddhacatuSkacaritra lakSmItilaka 14vIM 274 naravarmacaritra vivekasamudra 15vIM x 279 (1) AzApallIyaudayanavihArastha pradyumnasUri 14vIM jinabimbaavandyatvamatavyasthApana 279 (2) AzApallIyaudayanavihArastha jinapatisUri 14vIM jinabimbAvandyatvamatanirAsa x 280-281 gaNadharasArddhazataka vRhadvRtti sahita jinadattasUri, sumatigaNi 14vIM TI. sumatigaNi x 284 (1) tapoTamatakuTTanazata jinaprabhasUri 16vIM x 284 (2) tapoTarSimatakhaMDana svopajJavRtti saha. guNaprabhasUri x 289 kAtantravyAkaraNa-durgasiMhavRtti-durgapada prabodha prabodhamUrti 14vIM X X X 16vIM X X a lekha saMgraha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13vIM 13vIM 14vIM x x 13vIM x 292 paMcagranthI-buddhisAgara vyAkaraNa buddhisAgarasUri 13vIM 314 (1) jayadevachaMdaHzAstra jayadeva 1190 314 (2) jayadevachaMdaHzAstra vRttisaha TI. harSaTa 13vIM 314 (3) kaisiTTha chaMdaHzAstra virahAMka 13vIM 314 (4) kaisiTThachaMdaHzAstravRtti TI. gopAla bhaTTa 314 (5) chandonuzAsana jayakIrtisUri 1192 317 kalpalatAviveka (kalpapallavazeSa) 1205 320 kAvyAdarza (kAvyaprakAzasaMketa) somezvara bhaTTa 1283 326 (2) alaMkAradarpaNa 348 vAsavadattA subaMdhu 1207 x 351 nirvANalIlAvatImahAkathAuddhAra jinaratnasUri 352 lIlAvatIkathA kutUhala kavi 1265 364 (1) nyAyAvatArasUtravRtti TippaNI Ti. jJAnazrI AryikA 1490 364 (3) nyAyapravezavRttipaMjikA pArzvadevagaNi 1490 369 pramAlakSmalakSaNasaTIka jinezvarasUri 1201 x 371 dharmottaraTippanaka mallavAdI . 373 sarvasiddhAntapraveza 12vIM x 387 (2) pramANAntarbhAva devabhadra, yazobhadra 1114 x 393 sAMkhyasaptatikA vRttisaha 1176 x 394 sAMkhyasaptatikA vRttisaha 399 zrRMgAramaMjarI mahArAja bhojadeva 12vIM ___ isake atirikta paumacariyaM (le. saM. 1198), vasudevahiNDI (le. saM. 1228), samarAiccakahA (le. saM. 1250), kuvalayamAlAkathA (le. saM. 1139), tilakamaMjarI (le. saM. 1130), upamitibhavaprapaMca kathA (le. saM. 1305) kI prAcInatama pratiyA~ upalabdha haiM aura jinavallabhasUri racita aneka stotra prApta haiM jo abhI taka aprakAzita haiN| bauddha darzana ke bhI nimnAMkita viziSTa evaM durlabha grantha yahA~ upalabdha haiM - 364 (2) nyAyabiMduvRtti TippaNI saha dharmottara 1490 375 (1) nyAyapravezasUtra diGnAga 1201 375 (3) nyAyapravezaTIkA haribhadrasUri 1201 376 (1) nyAyabiMdu (laghudharmottarasUtra) dharmakIrti 13vIM pU. 376 (2) nyAyabiMdu TIkA dharmottarapAda 13vIM pR. 377 tatvasaMgrahasUtra zAntarakSita 12vIM 378 tatvasaMgrahapaMjikAvRtti 12vIM ___ bhAratIya nyAya-darzana ke granthoM kI bhI prAcInatama pratiyA~ isa bhaMDAra meM surakSita haiM jo anyatra durlabha hai - ' lekha saMgraha x. 12vIM . Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 12vIM 13vIM .12vIM vyAsarSi 380 nyAyakaMdalITIkA zrIdhara bhaTTa 14vIM 381 (2) nyAyakandalITIkA zrIdhara bhaTTa 12vIM nyAyavArtika udyotakara 14vIM 383 (1) prazastapAdabhASya prazastapAda 384 khaMDanakhaMDakhAdyaziSyahitaiSiNIvRtti 13vIM 385 khaMDanakhaMDakhAdya zrIharSa 1291 386 nyAyamaMjarI-graMthi bhaMga cakradhara 387 (1) zAbarabhASya 1114 388 (1) iSTasiddhi vRtti saha paramahaMsa vimuktAtmAcArya 12vIM 388(2) bhagavadgItA bhASyasaha zaMkarasvAmI 12vIM 389 gautamIyanyAyasUtravRtti 1208 390 bhASyavArttikavRttivivaraNapaMjikA aniruddha paMDita . . 13vIM 391 (1) sAMkhyasaptatikA bhASya gauDapAda 1200 391 (2) sAMkhyatattvakaumudI vAcaspatimizra 1200 391 (3) sAMkhyasaptatikA IzvarakRSNa . 1200 395 (1) pAtaMjalayogadarzanabhASya vRtti vAcaspatimizra 395 (2) pAtaMjalayogadarzana bhASya 12vIM isI prakAra rasa aura alaMkAra zAstra sambandhI granthoM kI bhI anyatra duSprApya prAcInatama pratiyA~ isa bhaMDAra meM upalabdha haiM - 318 kAvyamImAMsA rAjazekhara , 1216 322 kAvyaprakAza TippaNIsaha mammaTa, alaka. 1215 324 kAvyaprakAza avacUri 325 vyaktiviveka kAvyAlaMkAra rAjAnaMka mahima 332 rudraTAlaMkAraTippanaka namisAdhu / 1206 326 (1) kAvyAdarza daMDI 1161 326 (3) kAvyAdarza daMDI 13vIM 327 vakroktijIvita saTIka kuMtaka 13vIM 329 udbhaTakAvyAlaMkAralaghuvRtti TI. pratIhAreMdurAja 1160 331 abhidhAvRttimAtRkA mukula bhaTTa 13vIM vAmanIya kAvyAlaMkAra vAmana 13vIM svopajJavRtti TippaNIsaha isI prakAra kavirahasya saTIka (1216), bhaTTikAvya vRtti (13vIM), naiSadhIya carita (1378), naiSadhIya sAhitya vidyAdharI TIkA (14vIM), vikramAMka carita (1343), SaTlaghukAvya (1215, 1243), vAsavadattA (1207), cakrapANivijaya (14vIM), gauDavaho saTIka (13vIM) Adi kAvyoM tathA anargharAghava 14vIM 13vIM lekha saMgraha Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1279 13vIM (14vIM), mudrArAkSasa (1314), prabodhacandrodaya (1318), veNI saMhAra (14vIM), nAgAnanda nATaka (13vIM) Adi kI bhI 13vIM evaM 14vIM zatAbdI kI likhita tAr3apatrIya pratiyA~ yahA~ samupalabdha haiN| ataH tattad viSayaka vidvAnoM kA kartavya hai ki ukta granthoM kA saMzodhana-sampAdana karate samaya pATha bhedoM kI dRSTi se isa jJAna bhaMDAra meM saMgRhIta evaM surakSita prAcIna tAr3apatrIya pratiyoM kA avazyameva upayoga kreN| kAgaja para likhita yahA~ jo prAcInatama grantha upalabdha haiM, ve to prAcInatA kI dRSTi se vizva meM bejor3a haiM, unameM se katipaya haiM - 1324 (1-2) sUkSmArtha vicArasAra evaM SaDzItiprakaraNa 1246 1300 (1-4) dazavaikAlika - uttarAdhyayana AcArAMga 1277 sUtrakRtAMgasUtraniyukti 1301 sanatkumAracaritra mahAkAvya jinapAlagaNi 1278 1274 (1-2) nyAyatAtparyaTIkA vAcaspatimizra 1279 1274 (3). nyAyabhASya TippaNIsaha vAtsyAyanamuni 1279 1275 nyAyavArtika TippaNIsaha bhAradvAja sAtha hI kAgaja para likhita nimnAMkita grantha bhI atyanta viziSTa evaM mahatvapUrNa haiM - - ' x 72 . paMcaprasthAna nyAyamahAtarka-viSamapadavyAkhyA abhayatilakagaNi nyAyAlaMkAra karpUmaMjarInATikA kUrparakusumabhASya premarAja 1538 gItagoviMda saTIka TI. jagaddhara aMjanAsundarIkathAnaka guNasamRddhi mahattarA 15vIM dharmazikSAprakaraNa saTIka jinavallabha, jinapAla 14vIM - uparivarNita/carcita tAr3apatra va kAgaja para likhita viziSTatama granthoM meM se adhikAMzataH grantha aneka vidvAnoM dvArA samaya-samaya para saMzodhita-sampAdita hokara vibhinna saMsthAoM dvArA prakAzita ho cuke haiM tathApi kramAMka ke Age x cihnAMkita grantha merI smRti ke anusAra abhI taka prakAzita nahIM hue haiN| cihnAMkita grantha vividha viSayaka haiM, vaiziSTya yukta haiM, mahatvapUrNa haiM, sAtha hI inameM se katipaya grantha to aise haiM jinakI ekamAtra prati yahIM prApta haiM, anyatra nhiiN| ataH aise durlabha granthoM kA prakAzana honA atyAvazyaka hai| vidvAnoM aura saMsthAoM kA kartavya hai ki ve isa ora prayatnazIla hoN| cihnAMkita granthoM meM se nimnAMkita granthoM kA prakAzana to zIghra hI honA apekSita hai - 34 ___ jyotiSkaraNDaka TIkA prAkRta pAdaliptAcArya Agama 250 AdinAtha caritra prAkRta vardhamAnasUri ra. saM. 1160 caritra pratyekabuddhacatuSkacaritra saM. lakSmItilaka ra.saM. 1311 kAvya nirvANalIlAvatImahAkathAuddhAra jinaratnasUri ra.saM. 1341 kathA paMcagranthI-buddhisAgara vyAkaraNa buddhisAgarasUri ra.saM. 1080 vyAkaraNa - 1278 272 / 351 292 - lekha saMgraha Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 (kA.) paMca prasthAna nyAyamahAtarka abhayatilaka ra.saM. 13vIM nyAyazAstra viSamapada vyAkhyA dharmazikSA prakaraNa prA. saM. jinavallabha-jinapAla aupadezika begar3a gaccha kA sAhitya jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai ki isa bhaMDAra meM saMgRhIta kAgaja para likhita hastalikhita granthoM kA saMgraha begar3a gacchIya jJAna bhaMDAra ke nAma se bhI prasiddha hai| begar3a gaccha vastutaH kharataragaccha kI hI eka zAkhA hai, jo pandrahavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM jinodayasUri ke samaya meM jinezvarasUri se udbhUta huI thii| mahamUda zAha begar3A inakA bhakta thA - "maiM bhI begar3a, tuma bhI begar3a guru gaccha naam| sevaka gaccha nAyaka sahI begar3a, avicala pAmau tthaam|" ke anusAra jinezvarasUri kI yaha paramparA begar3a ke nAma se hI prasiddha huii| jinezvarasUri svayaM chAjahar3a gotrIya the, isaliye paravartIkAla meM yaha gotra bhI begar3a chAjahar3a khlaayaa| isa zAkhA kA pramukha kendra jaisalamera thA aura pracAra-prabhAva sindha meM adhika thaa| isI paramparA ke AcAryoM dvArA sthApita evaM saMvardhita yaha saMgraha hai| isa paramparA ke yati varga kA vilopa ho jAne ke kAraNa sindha pradeza meM isa zAkhA ke vidvAnoM dvArA sarjita koI sAhitya Aja upalabdha nahIM hai, jo kucha upalabdha hai vaha jaisalamera ke isI saMgraha meM hai| __isa zAkhA meM aneka vidvAna evaM kavi AcAryoM ne rAjasthAnI bhASA meM vipula sAhitya kA sarjana kiyA hai, jinameM jinasamudrasUri pramukha haiM, prasiddha haiN| inakI lAkha zloka pramANa se bhI adhika racanAyeM prApta haiN| isa zAkhA ke vidvAna kaviyoM dvArA racita nimnAMkita katipaya racanAoM kI ekamAtra pratiyA~ yahA~ prApta haiN| ye kRtiyA~ anyatra prApta nahIM haiM - kAgaja prati ke kramAMka kRti nAma kartA racanA saMvat 306 mRgAputracaritrasaMdhi jinasamudrasUri : 400 RSidattAcaupAI mahimasamudra 1698 409 guNAvalI-guNakaraMDakarAsa udayasUri 1773 411 jambUsvAmicaritarAsa jinezvarasUri ziSya 1603 haribalarAsa jinasamudrasUri 557 samudraprakAzavidyAvilAsacaupAI jinasamudrasUri 643 bhImasenacaupAI jinasundarasUri . 1755 663 navarasasAgara-uttamarAjarSi caritra rAsa jinasundarasUri 665 vasudevacaritra rAsa mahimasamudra 666 guNasundaracaupAI jinasundarasUri 673 pAMcapAMDavarAsa jinacandrasUri 694 tattvaprabodhanATaka jinasamudrasUri 1730 715 bhartRharivairAgyazataka TIkA jinasamudrasUri haribalacaritra-vibudhapriyArAsa mahimasamudra 762 jJAnasukhar3I dharmacandra 1767 431 1698 1740 719 - lekha saMgraha Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 ArAdhanAcupaI harikalazamuni 1017 manorathamAlA jinasamudrasUri 1708 1025 rAjasiMghakumAracatuSpadI jinacandrasUri 1687 1038 dikpaTacaurAsIbolavisaMvAda jinasamudrasUri 1491 vicAraSaTtriMzikApraznottara jinasamudrasUri 1724 stavanAdi sphuTa saMgraha (guTakA) AvazyakatA hai isa zAkhA ke kaviyoM dvArA nirmita samasta sAhitya begar3agaccha granthAvalI ke nAma se prakAzita kiyA jaae| citrita kASThapaTTikAyeM tAr3apatrIya granthoM kI surakSA ko dRSTi meM rakhate hue prati ke Upara-nIce zAstra ke mApa ke anusAra lakar3I kI sudRr3ha paTar3iyA~ rakhakara use DorI se kasakara bA~dha dete the| aisI paTar3iyoM meM se 9 viziSTa evaM mahatvapUrNa paTTikAyeM isa samaya pradarzanI maMjUSA meM Agantuka zodhArthiyoM evaM darzanArthiyoM ke liye rakhI huI haiN| ye saba paTTikAyeM citrita haiN| citrakalAmarmajJoM aura purAtattvavettAoM kI dRSTi se ye paTar3iyA~ 12-13vIM zatI ke pUrvArdha kI haiM aura bahumUlya haiN| ATha sau-sAr3he sATha sau varSa purAnI paTar3iyoM para aMkita citra suramya haiM, citroM ke raMga zobhanIya haiM, nayanAbhirAma evaM darzanIya haiN| ina paTTikAoM kA paricaya hai - 1. citra-paTTikA para zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pA~coM kalyANakoM - cyavana, janma, dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa ke dRzya aMkita haiN| .2-3. caubIsa tIrthaGkaroM kI mAtAoM ke darzanIya citra aMkita haiN| 4. isa paTTikA ke eka ora jalakrIr3A sambandhI citra citrita haiN| isI meM 'jirApha' kA citra bhI aMkita hai, jo prANIzAstra kI dRSTi se atyadhika mahatvapUrNa hai| isase spaSTa hai ki jirApha bhI bhAratIya hai athavA bhAratiyoM kA isase paricaya yA jJAna thaa| ___ isa paTTikA ke dUsarI ora caudaha mahAsvapna- hasti, vRSabha, siMha, lakSmI, puSpamAlAyugma, candra, sUrya, dhvaja, pUrNakalaza, padmasarovara, kSIrasamudra, vimAna, ratnarAzi, nirdhUma agnizikhA ke citra haiN| naMdI, sarovara, viSayaka prAkRtika dRzyoM ke citra haiN| bhagavAna RSabhadeva ke jIvana se sambandhita haiM - (1) AdinAtha prabhu ko bhikSA meM hAthI, ghor3A, ratna, strI dAna ko asvIkAra karate hue aura zreyAMsakumAra kA ikSurasadAna svIkAra karate hue dikhAyA gayA hai| (2) bhagavAn RSabha ke pAlita putra nami aura vinami dvArA rAjyayAcanA Adi ke prasaMga haiN| yaha nizItha sUtra kI paTTikA hai| isa paTTikA kA raMga adhika gaharA aura nayanAbhirAma hai| hAthI, siMha Adi prANiyoM ke zobhana citra haiN| sAtha hI isa para 'nisIhabhASyapustakaM zrI jayasiMhAcAryANam' lekha hai| isase spaSTa hai ki yaha nizItha bhASya kI prati zrI jayasiMhAcArya kI hai|| 8. yaha paTTikA citrarahita hone para bhI atyanta mahatvapUrNa hai, kyoMki yaha kharataragacchAlaMkAra mahAprabhAvika yugapradhAna dAdA zrI jinadattasUrijI mahArAja ke nAma se alaMkRta hai, paTTikA para likhA hai - 'lekha saMgraha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " ||ch|| zrI majjinadattasUrINAM dazavaikAlikavRtticUrNizca // cha / pradhAnAkSarA // " yaha 12vIM zatI ke antima caraNa kI hai| kramAMka 85 kI ye paTar3iyA~ haiN| yaha citrapaTTikA khaMDita hai| isa para bhagavAn mahAvIra ke jIvana prasaMgoM kA citrAMkana hai| 10. isa paTTikA para tribhuvanagiri ke narapati kumArapAla AcArya jinadattasUri kI sevA meM bhakta mudrA meM baiThe haiN| sAtha hI anya AcArya, sAdhu aura bhaktoM ke nAmAMkita citra haiN| ullekha hai - 'gunnsmudraacaary| paNDita brahmacandra / sahaNapAla / anaMga / narapati zrIkumArapAlabhaktirastu / zrIjugapradhAnAgama zrImajinadatta suuryH|' nAmAMkita citrayukta hone se yaha paTar3I bhI atyanta mahattva kI hai| yaha paTTikA vastutaH jinabhadrasUri jJAna bhaMDAra kI hI hai, kintu vartamAna meM thAharuzAha jJAna bhaMDAra meM surakSita haiN| .. isa bhaMDAra kI anya bhI kaI nAmAMkita vAdIdevasUri, jinadattasUri Adi kI citrapaTTikAyeM yahA~ se gAyaba ho gaI haiM / cAra paTTikAoM kI to mujhe jAnakArI hai| do paTar3iyA~ to eka purAtattvAcArya ne dillI ke eka vyApArI ko beca dI thiiN| usane Age videziyoM ko becI yA nahIM, jJAta nahIM hai| eka paTar3I pAlItANA ke jJAna bhaMDAra meM hai aura eka bIkAnera ke saMgrahAlaya meM surakSita hai| isa prakAra vividha dRSTiyoM se isa bhaMDAra/saMgraha kA vizleSaNa karane para spaSTataH siddha hotA hai ki tAr3apatrIya granthoM kI bahulatA, prAcInatama vividha viSayaka zAstroM kI pracuratA, anyatra aprApta granthoM kI adhikatA evaM 800-900 varSa pUrva kI citrita kASTha-paTTikAoM Adi ke kAraNa yaha saMgraha vastutaH amUlya hai, bejor3a hai aura advitIya hai| [mahopAdhyAya vinayasAgara-jIvana, sAhitya aura vicAra] ____om - lekha saMgraha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM kI aprakAzita saMskRta vyAkhyAyeM gaNipiTaka ke nAma se prasiddhi prApta ekAdazAMga aMgapraviSTa Agama kahalAte haiN| nandIsUtra aura Avazyaka sUtra kA aMza pAkSika sUtra ke anusAra aMgabAhya AgamoM ke kAlika aura utkAlika bheda prApta hote haiM / tadanusAra upAMga, prakIrNaka, cheda, mUla sUtrAdi kA aMgabAhya meM hI samAveza hotA hai| prAcIna ullekhoM kI gaNanAnusAra aMgapraviSTa aura aMgabAhya AgamoM kI saMkhyA 84 mAnya rahI hai| inameM se katipaya Agama Aja upalabdha bhI nahIM hai| lagabhaga 10-11 zatAbdiyoM se mAnya paramparA meM AgamoM kI saMkhyA 45 mAnya rahI hai / yathA - 11 aMga, 12 upAMga, 10 prakIrNaka, 6 cheda, 4 mUla aura 2 cUlikA sUtra / sthAnakavAsI aura terApaMthI samudAyoM kI mAnyatAnusAra AgamoM kI saMkhyA 32 hI aMgIkRta rahI hai| Agama sAhitya, vyAkhyA sAhitya ke kAraNa paMcAMgI ke nAma se bhI mAnya evaM prasiddha hai| paMcAMgI arthAt mUla, niyukti, bhASya, cUrNi aura ttiikaa| . mUla - tIrthaMkara bhagavantoM dvArA artharUpa meM varNita, gaNadharoM dvArA sUtra rUpa meM gumphita aura sakSama pUrvAcAyoM dvArA vAcanAoM ke mAdhyama se sthApita evaM surakSita sUtrapATha mUla Agama haiN| : niyukti aura bhASya - vyAkhyA sAhitya meM niyuktiyA~ aura bhASya mUlata: mUlAgama bhASA arthAt prAkRta bhASA meM Abaddha haiM aura padyabaddha haiN| niyuktiyoM kA mukhya prayojana mUla granthoM meM Agata pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA rahA hai to bhASya ina zabdoM meM chipe hue arthabAhulya ko abhivyakta karate haiN| niyuktikAroM meM mukhyata: AcArya bhadrabAhu aura govindAcArya haiM to. bhASyakAroM meM jinabhadragaNi kSamAzramaNa evaM saMghadAsagaNi mukhya haiN| cUrNi - cUrNiyA~ prAkRta athavA saMskRta mizra bhASA meM hai| cUrNiyA~ niyuktiyoM kA anusaraNa karatI huI Agamagata mukhya zabdoM aura padoM ko cUrNa-cUrNa kara mUla ke rahasya ko adhikAdhika spaSTa karane kA prayAsa karatI haiN| cUrNikAroM meM mukhyataH jinadAsagaNi mahattara, agastyasiMha, siddhasena, pralambasUri Adi haiN| TIkA - saMskRta bhASA meM nirmita vyAkhyA sAhitya / isameM prAcIna niyukti, bhASya aura cUrNiyoM meM pratipAdita viSayoM kA vistRta vivecana tathA naye-naye hetuoM aura dRSTAntoM dvArA unheM puSTa kiyA gayA hai| vyAkhyAkAroM ne TIkA zabda ke paryAya ke rUpa meM aneka zabdoM kA prayoga kiyA hai| jaise - vRtti, bRhadvRtti, vivRtti, vivaraNa, vivecana, vyAkhyA, vArtika, dIpikA, avacUri, avacUrNi, Tippanaka, aadi| AgamasAhitya para zatAdhika vyAkhyAkAroM ne zatAdhika vyAkhyA sAhitya kA nirmANa kiyA hai jinameM se pramukha TIkAkAroM ke rUpa meM diggaja, Apta evaM ullekhanIya haiM:- jinabhadragaNi kSamAzramaNa, yAkinImahattarAsUnu, haribhadrasUri, koTyArya, koTyAcArya, zIlAMkAcArya, navAGgI TIkAkAra abhayadevasUri, vAdivetAla, zAntisUri, droNAcArya, malayagiri, maladhArI hemacandrAcArya, nemicandrasUri, zrIcandrasUri, tilakasUri, namisAdhu, kSemakIrti aadi| lekha saMgraha 13 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkhyAoM ke atirikta prAcIna rAjasthAnI, maru gurjara, gujarAtI, hindI Adi bhASAoM meM Agama-sAhitya para jo vistRta vivaraNa likhe gaye haiM ve bAlAvabodha ke nAma se aura jo saMkSipta vivaraNa likhe gaye haiM ve stavaka (TabbA) ke nAma se prasiddha haiM / Aja ke samaya meM anuvAda yA vivecana zabda pracalana hai| bhASA-TIkAoM meM bhI taruNaprabhAcArya, pArzvacandrasUri, samaracandrasUri Adi anekoM vyAkhyAkAroM ke zatAdhika bAlAvabodha Adi prApta hote haiN| yadyapi saMskRta bhASA meM sarjita Agamika TIkA sAhitya kA vibhinna saMsthAoM dvArA vipula parimANa meM prakAzana huA hai tadapi aba bhI pracura parimANa meM prakAzana yogya sAhitya zeSa hai, jo ki prakAzana kI pratIkSA meM saMsthAnoM/bhaNDAroM meM vidyamAna hai| Agamika vyAkhyA sAhitya meM jo TIkA sAhitya adyAvadhi aprakAzita hai usakI sAmAnya zodha ke anusAra tAlikA prastuta kara rahA huuN| vizeSa adhyayana aura anveSaNa karane para anya aneka aprakAzita TIkA sAhitya kI upalabdhi ho sakatI hai| tAlikA grantha-nAma TIkA-nAma TIkAkAra I0 saM0 vizeSa 1. AcArAMga sUtra (1) AcAra cintAmaNi jinacandrasUri 18vIM rA.prA.vi.pra., jodhapura (2) tattvAvagamA. lakSmIkallola 1546 (3) dIpikA. ajitadevasUri 1629 2. sthAnAMga sUtra (1) dIpikA. nagarpi 1657 (2) TIkA. jinarAjasUri 17vIM : anupalabdha (3) gAthAgatavRtti harpanandana, sumatikallola* 1705 3. bhagavatI sUtra (1) TIkA jinarAjasUri 17vIM campAlAla vaida - bhInAsara saMgraha (2) TIkA bhAvasAgara - 1571 (3) TIkA somasundarasUri. 16vIM 4. jJAtAdharmakathA (1) TIkA lakSmIkallola. (2) TIkA kastUracandragaNi.. 1899 5. upAsakadazA sUtra (1) TIkA harSavallabha. 1693 (2) TIkA vivekahaMsa. 6. praznavyAkaraNa sUtra (1) TIkA ajitadevasUri / 17vIM 7. rAjapraznIya sUtra (1) TIkA ratnaprabhasUri 8. jIvAbhigama sUtra (1) TIkA padmasAgara 1700 (2) TIkA jIvavijaya 9. prajJApanA tRtIya pada (1) TIkA kulamaNDana saMgrahaNI 10. jambUdvIpa prajJapti (1) TIkA puNyasAgaropAdhyAya 1645 (2) TIkA u0 dharmasAgara- 1639 harivijayasUri (3) TIkA brahmarpi 11. catu:zaraNa prakIrNaka (1) avacUri guNaratnasUri lekha saMgraha 16vIM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15vIM (2) avacUri (3) avacUri (4) vRtti (5) cUrNi 12. AturapratyAkhyAna (1) vivaraNa (2) avacUri (3) avacUri (4) TIkA 13. bhaktaparijJA (1) avacUri 14. saMstAraka prakIrNaka (1) avacUri (2) avacUri 15. gacchAcAra prakIrNaka (1) vRtti 16. dazAzrutaskandha (1) TIkA (2) TIkA bhuvanatuMgasUri somasundarasUri vinayarAjagaNi vijayasenasUri guNaratnasUri dharmaghopasUri bhuvanatuMgasUri somasundarasUri guNaratnasUri guNaratnasUri bhuvanatuMgasUri harpakula brahmarpi matikIrti 15vIM 15vIM 1697 jaina sthAnaka ludhiyAnA meM prApta 17. bRhatkalpasUtra 16vIM 18. jItakalpa 19. uttarAdhyayana sUtra 1274 1441 1552 1550 1711 (1) avacUri saubhAgyasAgara (2) bRhatkalpAdi sAdhuraMga u0 __ chedagraMthalaghubhASyAdi TippaNa (1) vRtti zrItilakasUri (1) avacUri jJAnasAgarasUri (2) vRtti . vinayahaMsa (3) vRtti kIrtivallabhagaNi (4) laghuvRtti taporana vAcaka (5) dIpikA mANikyazekharasUri (6) TIkA ajitadevasUri (7) cUrNi guNazekhara (8) TIkA vAdI harpanandana (9) makaranda dharmamandira (10) TIkA udayasAgara (11) dIpikA harpakula. (12) vRtti municandrasUri. (13) avacUri. jJAnazIlagaNi. (14) dIpikA. cAritracandra. (15) TIkA. maNikIrtiziSya. (16) TIkA. rAjazIla. (17) TIkA udayavijaya (18) TIkA nagarpi (1) niyukti avacUri somasundarasUri (2) niyukti avacUri sudhAvardhanagaNi (3) niyukti avacUri dharmasundara 1750 1546 1723 18vIM 20. Avazyaka sUtra 1540 1500 lekha saMgraha 15 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1723 1439 15vIM (4) laghuvRtti. (5) vRtti. (6) vyAkhyA. 21. dazavaikAlika sUtra (1) niyukti avacUri / (2) TIkA (3) vRtti (4) dIpikA (5) dIpikA (6) avacUri (7) TIkA 22. oghaniyukti (1) avacUri (2) dIpikA (3) uddhAra 23.piNDaniyukti (1) dIpikA (2) avacUri 24. nandIsUtra (1) TIkA (2) prabhA TIkA 25. jyotiekaraNDaka (1) TIkA 26. kalpasUtra (1) kalpaniyuktivRtti (2) durgapadanirukta (3) vRtti (4) kalpalatA (5) dIpikA (6) maMjarI (7) sukhabodhikA (8) sukhAvabodha (9) kalpalatA (10) kalpodyota (11) TIkA (12) kaumudI (13) dAnadIpikA (14) kalpasubodhikA (15) kalpabodhinI (16) dIpikA (17) TIkA (18) kalpacandrikA (19) avacUri. (20) avacUri (21) avacUri (22) avacUri kulaprabha rAjavallabha hitaruci jJAnasAgarasUri tilakAcArya vinayahaMsa mANikyazekharasUri cAritracandra zAntidevasUri somavimalasUri jJAnasAgara mANikyazekharasUri guNaratnasUri mANikyazekharasUri kSamAratna yazodevasUri jinacAritrasUri pAdaliptAcArya jinaprabhasUri vinayacandra merutuMgasUri zubhavijaya jayavijayagaNi sahajakIrti ajitadevasUri jayasAgarasUri guNavijaya nayavijaya rAjasoma zAntisAgara dAnavijaya kIrtisundara nyAyasAgara bhAvavijaya dhIzendrasiMha sumatihaMsa jinasAgarasUri. amarakIrti. udayasAgara. mahImeru u0. 1671 1677 1685 1698 17vIM 1706 1707 1750 1761 1788 18vIM 1812 18vIM. 1443. 1644 - lekha saMgraha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1457 16vIM (23) kalpAntarvAcya kulamaNDalasUri (24) kalpAntarvAcya guNaratnasUri (25) kalpAntarvAcya somasundarasUri (26) kalpAntarvAcya ratnazekharasUri (27) kalpAntarvAcya jayasundarasUri (28) kalpAntarvAcya bhaktilAbhopAdhyAya (29) kalpAntarvAcya jinahaMsasUri 16vIM (30) kalpAntarvAcya jinasamudrasUri 18vIM ina vyAkhyAoM meM se jinarAjasUri kRta bhagavatI sUtra TIkA, kastUracandragaNikRta jJAtAdharmakathA sUtra TIkA, jIvavijaya kI prajJApanA TIkA, puNyasAgaropAdhyAya kI jambUdvIpaprajJapti sUtra TIkA, matikIrti kI dazAzrutaskandha TIkA, vAdI harSanandana kI uttarAdhyayana sUtra TIkA, mANikyazekharasUri kI oghaniyuktipiNDaniyukti TIkAyeM, vIragaNi kI piNDaniyukti TIkA, pAdaliptAcArya kI jyotiSkaraNDaka TIkA Adi to vaiziSTya evaM mahatvapUrNa hone se prakAzana yogya haiN| inakA prakAzana to avazyameva evaM zIghrAtizIghra honA caahie| nibandha kA zIrSaka 'jainAgamoM kI aprakAzita saMskRta vyAkhyAyeM' hone se aprakAzita bhASA TIkAoM - bAlAvabodha, stabaka Adi kA isa sUcI meM samAveza nahIM kiyA hai| uparyuktaM tAlikA meM 'jinaratnakoSa' jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa, jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, kharataragaccha sAhitya sUcI Adi kA upayoga kiyA hai, ataH ina pustakoM ke lekhakoM kA maiM AbhArI huuN| [jJAnayogI munizrI kanhaiyAlAlajI 'kamalaH sammAna saurabha'] 000 lekha saMgraha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina stotra sAhitya : eka vihaMgAvalocana bhAratIya-sAhitya kI aneka vizeSatAoM meM se eka pramukha vizeSatA usakA vizAla stotra sAhitya bhI hai| bhArata vizAla deza hai| aneka jAtiyA~ aura vibhinna dharmoM ke anuyAyI yahA~ nivAsa karate haiN| bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM sabhI kA samAna rUpa se yogadAna rahA hai aura saMskRti aura sabhyatA ke AdhArabhUta sAhitya ke vikAsa meM bhI vaha kisI prakAra kama nahIM kahA jA sktaa| bauddhoM kA sAhitya vizAla hai, jainoM kA bhii| zaiva, zAkta aura vaiSNava jo hinduoM meM gine jAte haiM, unake jJAna kA ajasra bhaMDAra usake sAhitya meM lipibaddha hai| dravir3a bhASAoM kA sAhitya kisI bhI taraha bhASA aura bhAva kI dRSTi se Arya bhASAoM ke sAhitya se kama nahIM hai| bhIla, saMthAla, muMDA Adi jAtiyoM kA likhita sAhitya yadyapi nahIM milatA, kintu unake prApya loka-sAhitya se unake bhAvastara kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| yaha kahanA asaMgata na hogA ki bhArata meM jo kucha bhAratIyatA hai, vaha kisI vizeSa jAti yA dharma kI sampatti nahIM hai, varan sabhI jAtiyoM, kI sabhI dharmAnuyAyiyoM kI sammilita sampatti hai| bhAratIya vizvAsa aura vicAradhArA para bhI sabhI dezavAsiyoM kI chApa amiTa hai aura bahumUlya kI kahI jA sakatI hai pratyeka jAti kI dena / sAre deza ko yadi hama samudra kaheM to usake garbha meM bikhare hue jo motI haiM, unako janmasthAna ke AdhAra para vargoM meM vibhakta nahIM kiyA jA sktaa| samAna AbhA vAle, do motiyoM ko dekhakara yadi unakA pArakhI bhI yaha kahe ki 'isameM eka motI to khaMbhAta kI khAr3I kA hai, acchA hai, dUsarA phArasa kI khAr3I se kisI taraha baha kara A gayA hai, vaha pahale se kama mUlyavAna hai|' to usakI bAta para mUrkha bhI ha~sane lgegaa| vastu kI vizeSatA usake guNoM se prakaTa hotI hai, vaha janmadAtAoM ke guNoM para nirbhara nahIM rhtii| bhAratIya sAhitya ke viSaya meM bhI yaha bAta utanI hI satya hai| bhArata ke isa sAhityodyAna meM jAti-kusuma bhI haiM, rajanIgandhA bhI, yUthikA bhI haiM, mallikA bhI, pATala bhI haiM, kumuda bhI, bakula bhI haiM, rasAla bhii| sabhI kI zobhA darzanIya hai aura sabhI kI saurabha svargika-Ananda pradAna karane meM sakSama hai| eka hI surabhi dUsare kA virodha nahIM karatI aura na isa bAta se hI unakA virodha hai ki kisa latA meM kisane pAnI diyA hai| ho sakatA hai udyAnapAla ne kevala eka hI jAti ke puSpoM kI abhivRddhi meM rucipUrvaka bhAga liyA ho, dUsarI jAti ke puSpoM kI abhivRddhiM meM usake bAlakoM athavA mitroM kA yoga rahA ho; parantu prasUna aura usake makaranda kI zobhA va surabhi para to isakA koI prabhAva nahIM pdd'aa| bhAratIya sAhitya kI sampUrNatA meM sabhI jAtiyoM kA yoga avazyameva rahA hai, kintu mahatva kI dRSTi se unameM se kisI eka kA yoga kisI dUsare ke prayatnoM se kama nahIM hai| bauddha, jaina, hindU yA kisI anya vicAradhArA se kisI kA matabheda ho sakatA hai, parantu unake satya ne mahAn vicArakoM ke mana meM avatarita hokara bhAratIya hI nahIM, vizvabhara ke mAnava-samAna ko mArga khojane ke lie jo Aloka dikhAyA hai, usase usa vicAradhArA kA virodhI bhI lAbhAnvita ho sakatA hai| 18 lekha saMgraha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI ke samanvita prayatnoM kA pariNAma - bhAratIya sAhitya bhI pratyeka bhAratIya kI sampatti hai aura vaha usase lAbha uThAne kA adhikAra rakhatA hai aura usakI vizeSatAoM para - guNoM para garva anubhava karane ko svatantra hai| - stotra sAhitya bhAratIya sAhitya kA hRdaya kahA jA sakatA hai| sabhI jAtiyoM ne stotra racanA meM apanA bahumUlya yoga diyA hai| bauddhoM ne buddha bhagavAn kI, jainoM ne arhat kI, vaiSNavoM ne viSNu va unake rUpoM kI, zaivoM ne ziva kI, zAktoM ne bhagavatI durgA kI aura anya logoM ne apane iSTadevoM kI stuti madhuratama gIyamAna stotroM dvArA kI hai, Atmanivedana kiyA hai, zraddhA ke prasUna arpita kie haiM, yahA~ taka ki AdivAsI jAtiyoM ne bhI apane saMketa-devoM (Totems) kI stuti kI hai, jinakA avaziSTa rUpa aba bhI lokagItoM meM surakSita hai| pIpala Adi per3oM, sarpo, jalAzayoM Adi se sambandhita gIta saMketa-devoM kI stutiyoM ke avazeSa hI haiN| __ bhArata meM samanvayavAdI sAdhanA ke jIte-jAgate pratIka vibhinna dharmAvalambiyoM ke stotra haiN| stotroM ke viSaya bhinna ho sakate haiM, unameM iSTadevoM ke nAma bhI alaga-alaga ho sakate haiM, kintu una sabhI kA utpatti sthala - hRdaya eka hai, jo jAti va dharma kI sImAoM meM nibaddha nahIM hai| sabhI stotroM ke racayitA madhura rasa ke upAsaka haiM aura isIlie ve ina sabhI sImAoM se pare - mAnava jAti ke hRdaya kA anAvRtta darzana karake usakI anubhUtiyoM ko zabda-baddha karane meM saphala hote haiN| yadyapi stotroM meM stotAoM kI vaiyaktika anubhUtiyoM kI hI abhivyakti hotI hai, kintu unameM madhuratama pravRtti-prema kI anekadhA vyAkhyA hone se mAnamAtra kI anubhUtiyoM kA pratinidhitva karane kI kSamatA vidyamAna rahatI hai| stotroM kI isa vizeSatA ke sAtha hI eka aura bhI vizeSatA hai, jo unheM sAhitya kI anya vidhAoM se pRthak sthAna pradAna karatI hai| stotra dvArA bhakta-hRdaya svacchandatApUrvaka apane bhAvoM ko iSTadeva ke sammukha prastuta karatA hai| hRdaya kA AvaraNarahita svarUpa usameM dekhA jA sakatA hai| nirAvRtta va mukta hRdayaM kA Atmanivedana aisI bhASA meM abhivyakta hotA hai, jise bhASA na jAnane vAlA bhI kisI-na-kisI taraha samajha letA hai| stotA kI bhASA vizuddha mAnava-hRdaya kI bhASA hotI hai jisa para buddhi va tajjanya prapaMcoM kA koI prabhAva nahIM pdd'taa| stotA kI madhura anubhUtiyoM ko svataH hI madhuratama zabda mila jAte haiM jisake lie racanA-kauzala kI utanI AvazyakatA nahIM jitanI anubhUti kI saghanatA kii| pAvasa-Rtu meM jaise jIvanadAyaka meghoM kI phuhAra par3ate hI bIjoM meM aMkura utpanna hone lagate haiM, usI taraha saghana-anubhUtiyA~ madhuratama zabdoM meM mUrta hone lagatI haiN| isa kArya meM kisI taraha ke prayatnoM kA koI hAtha nahIM hotaa| ___sAhitya lokamAnasa kI anubhUtiyoM kA saMcita rUpa hai, kintu loka-mAnasa kI anubhUtiyoM kA saccA darzana hameM stotroM meM milatA hai| usameM stotA kA hRdaya lokamaMgala ke lie krandana karatA hai aura usI ke lie ha~satA hai| usake hRdaya kA spandana stotra ko anuprANita karatA hai| isIlie sAhitya kI anyatama vidhA ke rUpa meM stotroM kA mahatva sarvopari hai| stotra-sAhitya kA vikAsa stotra kA prArambhika rUpa sRSTi ke prAcInatama likhita grantha Rgveda meM milatA hai| Rgveda ke RSiyoM ne prakRti kI zaktiyoM meM devatva kA darzana karake, unake vigraha kI anekadhA stuti kI hai| stavana kI yaha paraMparA Adi-kAla se hI calI AI hai jisakA vikasita rUpa Rgveda meM dekhA jA sakatA hai| lekha saMgraha 19 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rgveda ke stavanoM meM indra, varuNa, uSA Adi devatAoM se sambandha rakhane vAle sUkta bhASA, bhAva aura zailI sabhI dRSTiyoM se utkRSTa hai aura tatkAlIna mAnava-mastiSka kI udAtta anubhUtiyoM ke sAtha-sAtha abhivyakti kauzala kA bhI jItA-jAgatA svarUpa hamAre sAmane prastuta kara dete haiN| uSA kA svarUpa dekhiye - uSA vAjena vAjini pracetAH stomaM juSasva gRNato mghoni| purANI devi yuvatiH puraMdhiranu vrataM carasi vishvvaare|| uSo devyamA vi bhAhi candrarathA sUnRtA iiryntii| A tvA vahantu suyamAso azvA hiraNyavarNAM prathupAjaso ye|| arthAt - he annavatI tathA dhanavatI uSA, prakRSTa jJAnavatI hokara tuma stotra karane vAle stotA kA stotra grahaNa kro| he sabake dvArA varaNIyA, purAtanI, yuvatI kI taraha zobhamAnA aura bahustotravatI uSA, tuma yajJakarma ko lakSya karake AtI ho| he maraNa dharma-rahitA, suvarNamaya rathavAlI uSAdevI, tuma satya svarUpa vacana kA udghATana karane vAlI ho| tuma sUryakiraNoM se prakAzita hoo| prabhUta balavAle jo aruNa varNa ke azva haiM ve sukhapUrvaka ratha meM yojita kie gae haiM ve tumako vahana kreN| uSA ke ukta stava tathA anya devatAoM kI stutiyoM meM sahaja-sarala anubhUtiyoM ke sAtha prasanna gambhIra bhASA kA apUrva sAmaMjasya dekhane ko milatA hai| sAmadeva to geya stotroM kA saMkalana hai hI, yaturveda aura atharvaveda meM bhI stotra milate haiN| atharthaveda ke pRthvI-sUkta ke kucha mantra dekhiye - yasyAzcatastraH pradizaH pRthivyA yasyAmanaH kRSTayaH sNbbhuuvuH| yA vibhatiM bahudhA prANadejat sAno bhUmirgoSvapyanne ddhaatu| yasyAM vRkSA vAnaspatyA dhruvAstiSThanti vishvhaa| pRthivIM vizvadhAyasaM dhRtAmacchA vdaamsi|| nidhi vibhrati bahudhA guhA vasu maNi hiraNyaM pRthivI dadAtu me| vasUni no vasudA rAsamAnA devI dadhAtu sumnsymaanaa|| arthAt - jisakI cAra dizAe~ haiM, jahA~ kRSi kI jAtI hai, jo aneka prANiyoM kI rakSA karatI hai, vaha mAtRbhUmi hameM gauoM aura anna se saMyukta kreN| jahA~ cAroM ora vRkSa aura vanaspati aDiga khar3e haiM, usa vizvadhArikA pRthvI mAtA kA hama guNAnuvAda karate haiN| vividha vaibhavoM vAlI pRthvI mujhe maNi va svarga pradAna kreN| prasanna-vadanA, varadAtrI aura dhanaratnadhAtrI vasudhe, hameM amita vaibhava pradAna kr| pRthvI sUkta meM dhAriNI-dharitrI ke prati namana karate hue stotA usakA guNagAna karateM haiN| isa prema meM rASTrIyatA kA prArambhika rUpa dekhA jA sakatA hai| 'mAtRbhUmiH putro'ham pRthivyAH' kI udghoSaNA pRthvIsUkta meM hI milatI hai| vedoM meM isa prakAra ke aneka stotra surakSita haiM / devatAoM kI stuti ke lie hI nahIM, rAjAoM aura viziSTa puruSoM ke sammAna meM bhI stotra racanA kI jAtI thii| aise stotra nArAzaMsI kahe gae haiN| vedoM kI isa stotra-paramparA kA Age ke sAhitya meM prabhUta vikAsa huA hai| rAmAyaNa, mahAbhArata, parANAdi meM yadyapi stotra alaga karake nahIM likhe gae haiM. phira bhI unheM alaga kiyA jA sakatA hai aura aisA kiyA bhI gayA hai| isa granthoM kA samyak anuzIlana karake kahA jA sakatA hai ki inake lekhakoM kA hRdaya sabase adhika viziSTa devatAoM ke stavana meM ramA hai| kama se kama purANoM ke viSaya meM to yaha kahA 20 lekha saMgraha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI jA sakatA hai ki unameM kucha prasaMga upasthita karake barabasa stotroM ko motiyoM kI lar3I ke samAna grathita kiyA gayA hai| stotroM kA bhASApravAha, sahaja anubhUti kA vyaktikaraNa, stotA kA vinaya-pradarzana, iSTadeva kI udAratA kA saMkIrtana sarvathA zlAghanIya va mAnanIya hai| ina sthaloM kA bhaktajanoM meM sabase adhika samAdara hai aura katipaya purANa va unake prasaMga vizeSoM kI prasiddhi kA rahasya to kama se kama yahI hai| zrI madbhAgavata kA dazama skandha isIlie sarvapriya hai| yahA~ taka ki yaha bhI kahA jA sakatA hai ki vaha atizaya na hogA ki sAre purANoM meM kevala unake stavana hI jana-kAvya ke stara taka pahu~ca pAte haiN| - bhASA aura bhAva donoM dRSTikoNoM se utkRSTa zrImadbhAgavata kA prahlAda kRta bhagavatstuti kA yaha prasaMga paurANika stotra-paramparA para prakAza DAlatA hai| kvAhaM rajaH prabhavaIza tamo'dhike'smiJjAtaH suretarakule va tvaanukmpaa| na brahmaNo na tu bhavasya na vai ramAyA yanme'rpitaH zirasi padmakaraH prsaadH|| naiSA parAvaramatirbhavato nanu syAjanto yathA''tmasuhRdo jgtstthaapi| saMsevayA surataroriva te prasAdaH sevAnurUpa mudayo na praavrtvm|| evaM janaM nipatitaM prabhavAhi kUpe kAmAbhikAmamanu yaH prapatan prsNgaat| kRtvA''tmasAt suraSiMNA bhagavan gRhItaH so'haM kathaM nu visRje tava bhRtysevaam|| laukika sAhitya meM isa stotra-paramparA kA aura bhI vikAsa huaa| saMskRta sAhitya ke sabhI mahAkAvyoM meM stutiyA~ milatI haiN| prasaMga se alaga karane para bhI unameM bhAva sambandhI koI truTi nahIM A paatii| kumArasaMbhava ke dvitIya sarga ke ye zloka paurANika zailI kA prasanna-mAdhurya upasthita karate haiM: - udghAta praNavo yAsAM nyaayaistribhirudiirinnm| karmayajJa phalaM svargastAMsAM tvaM prabhavo giraam|| tvAmAmananti prakRtiM puruSArtha prvrtiniim| taddarzinamudAsInaM tvAmeva puruSaM viduH|| tvaM pitaNAmapi pitA devAnAmapi devtaa| paramo'pi parazcApi vidhAtA vedhsaampi|| tvameva havyaM hotA ca bhojyaM bhoktA ca shaashvtH| tvaM vedyaM veditA cAsi dhyAtA dhyeyaM ca ytprm|| - isa prakAra ke stotra-ratna mahAkAvyoM meM hI jar3e hue hoM, aisI bAta nahIM hai; svatantra rUpa meM bhI stotra racanA huI hai| bhakta kaviyoM ne aneka aSTakoM, caturdazakoM, catvAriMzakoM, zatakoM Adi kI racanA karake apane-apane iSTadevoM kI zraddhApUrvaka arcanA kI hai| stotrakAroM meM bANabhaTTa, murAri, zaMkarAcArya, yAmunAcArya, vallabhAcArya, jagaddhara bhaTTa, paMDitarAja jagannAtha Adi ke nAma vizeSa ullekhanIya haiN| bANabhaTTa ne caNDI zataka meM bhagavatI caNDI kI stuti kI hai| murAri ne sUryazataka kI racanA kI hai| 'AlavindAra stotra' kRSNabhaktoM meM sabase adhika pracalita haiN| paMDitarAja ne 'gaMgAlaharI' kI racanA kI hai| ye racanAe~ mAdhurya va pravAha donoM dRSTiyoM se anyatama haiN| zaMkarAcArya aura vallabhAcArya ke aneka stotra milate haiN| zaMkarAcArya jaba jisa devatA kI stuti karate haiM, usakI bhakti meM tallIna ho jAte haiN| yaha tallInatA hI unake stotroM ke mahatva kA pramukha kAraNa hai| ve kRSNa kI stuti karate haiM - lekha saMgraha Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinA yasya dhyAnaM vrajati pazutAM sUkaramukhAM vinA yasya jJAnaM janimRtibhayaM pApi janatA vinA yasya smRtyA kRmizatajaniM yAti sa vibhuH zaraNyo lokezo mama bhavatu kRSNo'kSi vissyH| usI tallInatA meM ve gaMgA kI stuti bhI karate haiMalakAnande paramAnande kuru mayi karuNAM kAtara vandye tava taTa nikaTe yasya nivAsaH khalu vaikuNThe tasya nivaasH| bhaktirasa ke Ananda ko zaMkarAcArya vANI se avarNya mAnate haiN| ve isa bAta ko devI kI stuti karate hue isa prakAra kahate haiM- .. ghRta-kSIra-drAkSA-madhu-madhurimA kairapi padaiviziSyAnAkhyeyo bhavati rasanAmAtra vissyH| tathA te saundaryaM paramazivadaDamAtra viSayaH kathaMkAra brUmaH sakala nigamAgocara gunne|| isI taraha vallabhAcArya ne bhI bhaktinata hokara aneka stotroM kI racanA kI hai| yamunASTaka ke kucha zloka dekhiye - namAmi yamunAmahaM sakala siddhi hetuM mudA murAri padapaMkaja sphrdmndrennuutkraam| taTastha navakAnanaM prakaTa moda puSpAmbunA surAsurasupUjitasmarapituH zriyaM bibhrtiim|| kalinda girimastake patadamandapUrojvalA vilAsagamanolalasatprakaTa gaNDa shailonntaa| saghoSagatidanturA samadhirUr3hadolottamA, mukundarativardhinI jayati padmabandhoH sut| rAmAnujAcArya, tulasIdAsa Adi ke stotra bhI bhaktirasa se otaprota aura sAtha hI sAhityika dRSTi se mahatvapUrNa haiM / jayadeva kA gItagovinda to madhurarasa kI sundara puSkariNI hai jisameM adyatana aneka bhaktaloga avagAhana kiyA karate haiN| isI stotra-paramparA meM hindI bhakta-kaviyoM ke pada bhI Ate haiN| bhakti se AplAvita pada racanAkAroM meM vidyApati, sUradAsa, mIrA~, rahIma, tulasIdAsa, bhAratendu harizcandra Adi ke nAma vizeSa ullekhanIya haiN| bauddha kaviyoM ne bhI prabhUta stotra-racanA kI hai| Arya satyoM kA udghATana karake duHkhadalana karane vAle mahAtmA buddha zIghra hI devatva kI viziSTatAoM se samupeta ho gae aura unako bhaktipUrvaka bhAvaprasUna arpita kiye jAne lge| bauddha dharma mUlataH AcAra pradhAna dharma hai| bhagavAn buddha ne 'AcAraH paramodharmaH' kI udghoSaNA karake sarvaprathama AcAra ko jIvana kI sabase adhika mahatvapUrNa vastu batalAyA thaa| bauddha dharma kA isase adhika sarala va spaSTa rUpa kyA ho sakatA hai? - sabba pApassa akaraNaM kusalassa upsNpdaa| sacittapariyodapanaM etaM buddhAnaM sAsanam // 'saba prakAra ke pApoM se bacanA, puNyoM kA saMcaya karanA tathA apane citta ko vizuddha racanA' (dhamma pada) - yahI buddha kI zikSA hai| vaiSNava kavi jayadeva ne gItagovinda meM viSNu ke avatAra ke rUpa meM buddha kI stuti isa prakAra kI hai - 22 lekha saMgraha Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nindasi yajJavidhe rahahazrutijAtam, sadaya hRdaya darzita pazudhAtam, kezava dhRtabuddha zarIra, jaya jaya deva hre| - "ahA, Apa yajJa kA vidhAna karane vAlI zrutiyoM kI nindA karate hai, kyoMki he karuNAvatAra, Apane dharma ke nAma hone vAlI pazuvadha kI kaThoratA dikhAI hai| isalie he buddha zarIra dhAraNa karane vAle kezava ApakI jaya ho|" ___yadyapi svayaM buddha ne bhI Izvara kI upAsanA kA koI upadeza nahIM diyA aura na svayaM ko hI koI avatArI puruSa batAyA, tathApi unake jIvana-kAla meM hI loga unheM devatulya Adara-satkAra pradAna karate the| unake nirvANa ke bAda triratna vandanA ke rUpa meM unakI pahalI pUjA prArambha huii| isa triratna-vandanA meM hameM bhakti kA darzana bhI hotA hai buddhaM saraNaM gacchAmi, dhamma saraNaM gacchAmi, saMghaM saraNaM gcchaami| isake bAda to bauddhoM ne hI nahIM, abauddhoM ne bhI buddha ko divyasvarUpa se upeta svIkAra kara liyaa| mahAkavi azvaghoSa ne apane 'saundarananda' va 'buddhacarita' mahAkAvyoM meM buddhacarita mahAkAvyoM meM buddha ko isI rUpa meM upasthita kiyA hai| buddha kI vandanA karate hue ve kahate haiM - . zriyaH parAryA vidadhad vidhAtRjit tamo nirsynnbhibhuutbhaanubhRt| nudannidAdhaM jita-cAru-candramAH sa vandyate'rhaniha yasya nopmaa|| "jinhoMne sarvazreSTha zrI kI sRSTi karate hue vidhAtA ko jIta liyA, logoM ke anta:karaNa ke andhakAra ko dUra karate hue sUrya ko parAsta kara diyA, bhavatApa ko harate hue AkAzastha candramA kI cArutA ko parAjita kara diyA, una sarvapUjya buddha kI maiM vandanA karatA hU~, jinakI ihaloka meM koI upamA nahIM hai|" Age calakara bauddha-dharma hInayAna, mahAyAna, vajrayAna, yogAcAra Adi mata-matAntaroM meM vibhAjita ho gyaa| stotra-racanA karake buddha kA stavana barAbara kiyA jAtA rhaa| mahAyAna-prasthAna ke stotra sabase adhika bhakti se otaprota haiN| jaina stotra sAhitya jaina stotra sAhitya parimANa va bhAva donoM dRSTiyoM se mahatvapUrNa hai| jaina darzana ke anusAra tIrthaMkara mukta jIva the, jinheM arhat kI sthiti prApta ho gaI thii| unakI upAsanA baddhajIvoM ko muktAvasthA kA pathapradarzita karegI, aisA socakara hI unakI arcanA kI jAne lgii| kahA gayA hai - mokSamArgasya netAraM bhetAraM krmbhuubhRtaam| jJAtAnAM vizvatatvAnAM vande tadguNalabdhaye // arthAt mokSa prApti netA (hitopadezI), karmarUpI parvatoM kA bhedana karane vAle (vItarAga) aura vizva ke tatvoM ko jAnane vAle (sarvajJa) Apta (arhat) kI bhakti unhIM ke guNoM ko pAne ke lie karatA huuN| __ukta kathana se tIrthaGkaroM kI bhakti kA rahasya jAnA jA sakatA hai| ye sabhI tIrthaMkara vItarAga the, isalie jaina dharmAvalambiyoM ko nIrAga (vItarAga) Izvara ke upAsaka mAnA gayA hai| jainAcAryoM ne stotroM dvArA lekha saMgraha Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane zraddhA-prasUna arhat ko arpita kie haiN| jaina stotrakAroM meM AcArya mAnatuMgasUri tathA siddhasena divAkara kA vizeSa sthAna hai| mAnatuMgAcArya kRta bhaktAmarastotra jaina stotra sAhitya kA zIrSabhUta tathA jaina bhaktoM kA kaMThahAra kahA jA sakatA hai| kiMvadantI hai ki rAjA bhoja ne eka bAra mAnatuMgAcArya ko bandI banA liyA aura yaunase camatkAra pradarzita karane ko khaa| kahA jAtA hai ki AcArya ne bhaktipraNata hokara bhaktAmara stotra kI racanA kI aura usake pratyeka zloka ke sAtha bandIgRha ke tAle eka-eka karake jhar3a gae aura isa zloka ke sAtha antima tAlA va hathakar3iyA~ ber3iyA~ bhI TUTa kara gira gaIM - ___ ApAda kaNThamuru zRGkhala veSTitAMgAH gADhaM bRhannigar3akoTi nighRssttjngghaaH| tvannAmamaMtramanizaM manujAH smarantaH sadyaH svayaM vigatabandhabhayA bhvnti|| "he dayAlo! jinakA zarIra pA~va se lekara gale taka bar3I-bar3I sA~kaloM se jakar3A huA hai tathA bar3I-bar3I ber3iyoM kI nAka se jinakI jaMghAe~ atyanta chila gaI haiM aise manuSya bhI Apake nAmarUpI mantra kA smaraNa karake tatkAla hI bandhana ke bhaya se chUTa jAte haiM arthAt bandhana mukta ho jAte haiN|" jaina-samAja meM isa stotra kA paThana-pAThana mahAn camatkArika mAna kara hI hotA hai, kintu sAhityika dRSTi se bhI isakA mahatva kama nahIM hai| vividha devatAoM se abhinna, unakI vibhUtiyoM se samanvita jina bhagavAna kI stuti mAnatuMgAcArya kitane prasanna-gambhIra svara meM karate haiM - buddhastvameva vibudhArcitabuddhibodhAt tvaM zaMkaro'si bhuvntryshNkrtvaat| dhAtA'si dhIra! zivamArgavidhervidhAnAt vyaktaM tvameva bhagavan! purussottmo'si|| tubhyaM namastribhuvanArtiharAya nAtha!tubhyaM namaH kssititlaamlbhuussnnaay| tubhyaM namastrijagataH paramezvarAya tubhyaM namo jina! bhavodadhi shossnnaay|| "devatAoM dvArA pUjita buddhijJAna ke kAraNa buddha tumhIM ho| tInoM lokoM kA maMgala karane ke kAraNa zaMkara tumhI ho, maMgalamArga kI vidhi kA vidhAna karane vAle vidhAtA tumhIM ho| he bhagavan ! vyakta puruSottama bhI Apa hI haiN| tInoM lokoM kI vipatti dUra karane vAle he svAmI, Apako maiM praNAma karatA huuN| pRthvItala ke vizuddhamaMDana svarUpa Apako praNAma! tInoM logoM ke paramezvara! Apako praNAma tathA he saMsAra-sAgara kA zoSaNa karane vAle jina Apako praNAma!" bhagavAn arhat ke zivapada aura unake mArga para AcAryazrI ko pUrNa AsthA hai - tvAmAmananti munayaH paramaM pumAMsa mAdityavarNamamalaM tamasaH prstaat| tvAmeva sabhyagupalabhya jayanti mRtyu nAnyaH zivaH zivapadasya munIndra! pnthaaH|| "muni loga tumako paramapuruSa, AdityavarNa, vizuddha aura andhakAra se pare batalAte haiN| tumako bhalI prakAra se prApta karake manuSya mRtyu ko jIta lete haiN| tumhAre atirikta he muni zreSTha! koI ziva apanA zivapada kA mArga nahIM hai|" AcArya ne apane kAvya kI preraNA bhI jina bhagavAn kI bhakti ko hI svIkAra kiyA hai - alpazrutaM zrutavatAM parihAsadhAma tvadbhaktireva mukharIkurute balAnmAm! yat kokilaH kila madyau madhuraM virauti tccaarucuutklikaanikraikhetuH|| siddhasena-divAkara kA kalyANamandira-stotra bhI jaina samAja meM bhaktAmarastotra kI taraha hI samAdaraNIya rahA hai| sAhityika dRSTi se bhI vaha jaina stotra sAhitya-mAlA kA anupama maNiM hai| bhakta-hRdaya 24 lekha saMgraha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie apekSita vinaya kI upalabdhi kalyANamandira stotra meM bhaktAmarastotra se bhI adhika hotI hai| siddhasena-divAkara ne isakI racanA saMsAra-sAgara meM nimajjita hone vAle jIvoM ke lie pota ke samAna Azraya dene vAle jinezvara kA stavana karane ke lie kI hai| yadyapi isa kArya ko ve bAlaka dvArA apanI bhujA phailA kara samudra kA vistAra batalAne ke samAna mAnate haiM - abhyudyato'smi tava nAtha jaDAzayo'pi kartuM stavaM lsdsNkhygunnaakrsy| bAlo'pi kiM na nija bAhuyugaM vitatya vistIrNatAM kathayati svdhiyaamburaasheH|| vinaya kA isase adhika pradarzana kyA ho sakatA hai? hemasiMhAsana para virAjamAna pArzvanAtha sumeru parvata para chAye hue navIna meghakhaNDa ke samAna dikhAI par3a rahe haiN| unakI gambhIra girA se mayUra meghadarzana ke samAna hI utkaMThita hokara unheM dekha rahe haiM - zyAmaM gabhIragirimujjvala hemaratnaM siMhAsanasthamiha bhvyshikhnnddinstvaam| Alokayanti rabhasena nadantamuccai zcAmIkarAdrizirasIva nvaambuvaahm|| ve pArzvanAtha ko vizva ke vikAsa ke lie jJAna kI sphuraNA kA hetu mAnate haiN| saMsAra-sAgara kI sArI vipattiyA~ iSTadeva kA nAma zravaNa karate hI dUra ho jAtI haiN| iSTadeva kI udAratA va stotA kI vinayazIlatA ko vayaMjita karane vAle do zloka dekhiye - tvaM nAtha duHkhijanavatsala he zaraNya kAruNya-puNya-vasate! vazinAM vrenny| bhaktyA na te mayi maheza! dayAM vidhAya duHkhAMkuroddalana tatparatAM vidhehi|| devendravandha-viditAkhilavastusAra saMsAratArakavibho! bhuvnaadhinaath| trAyasva deva! karuNAhRda mAM punIhi sIdantamadya bhydvysnaamburaasheH|| "he dukhiyoM kA pAlana karane vAle, zaraNadAtA svAmI, karuNA kI puNya nivAsabhUmi, vItarAgoM dvArA varaNIya, bhaktipUrvaka namana karane vAle mujha para dayA karake mere du:khoM kA nAza karane kI tatparatA dhAraNa kro| he devendroM dvArA vandanIya, sArI vastuoM ke tatva ko jAnane vAle, saMsAratAraka, vyApaka, bhuvanoM ke svAmI, karuNA ke sarovara, bhayakArI duHkhoM ke samudra meM duHkha pAne vAle mujhe bacAo tathA pavitra kro|" jaina stotroM meM sabase adhika saMkhyA pArzvanAtha se sambandhita stotroM kI hai| lagabhaga itane hI stotra 24 tIrthaGkaroM kI sammilita stuti ke lie likhe gae haiM / mahAvIra svAmI aura RSabhadeva ke stotra saMkhyA meM unase kama haiM aura zeSa tIrthaGkaroM se sambandhita stotra aura bhI kama haiN| anya prasiddha stotrakAra haiMhemacandrAcArya, dhanapAla, dhanaMjaya, mahAkavi vilhaNa, bhUpAla kavi, vAdirAja, zobhana muni, jinavallabhasUri, bhadrabAhusvAmI, somaprabhAcArya, jinaprabhasUri, vAdirAja, jambUguru, merutuMgasUri, somasundarasUri aadi| . stotra racanA karate samaya hemacandrAcArya kI dRSTi samanvayavAda kI ora rahI hai| ve iSTadeva kI mahattA nAma se nahIM vizeSatAoM se aMkita karate haiN| AcArya dvArA racita vItarAga stotra-mahAdeva stotra meM mahAdeva ke guNoM kI vivecanA huI hai| una guNoM se samupeta koI bhI devatA ho vahI AcArya kA iSTadeva hai| kucha thoka dekhiye - bhava bIjAMkurajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA ysy| brahmA vA viSNurvA haro jino vA nmstsmai|| yatra-tatra samaye yathA-yathA yosi so'syabhidhayA yayA tyaa| vItadoSakaluSaH sa cedbhavAneka eva bhagavannamo stute|| lekha saMgraha 25 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trailokyaM sakalaM trikAlaviSayaM saalokmaalokitN| sAkSAd yena mathA svayaM karatale rekhAtrayaM saaNguli| rAgadveSabhayAmayAntakajarAlolatvalobhAdayo nAlaM yatpadalaMghanAya sa mahAdevo mayA vndyte|| yo vizvaM vedavidyaM jananajalanidhe ginaH pAradRzvA paurvAparyAviruddhaM vacanamanupamaM niSkalaMkaM ydiiym| taM vande sAdhuvaMdyaM sakalaguNanidhiM dhvastadoSadviSaM taM buddhaM vA varddhamAnaM zatadalanilayaM kezavaM vA zivaM vaa|| "jisake bhavarUpI bIja ke aMkuroM ko utpanna karane vAle rAgAdi kSaya ho gae use, cAhe vaha brahmA ho, viSNu ho, zaMkara ho athavA jina ho merA namaskAra hai| cAhe kisI samaya, kisI bhI avasthA meM, kisI bhI nAma se Apa prakhyAta hoM yadi doSa rUpI kalaMka se mukta ho to he bhagavan Apako namaskAra hai| jise jIvana kI gati se pare sthita loka sahita tInoM loka a~guliyoM sahita hathelI kI tIna rekhAoM ke samAna sAkSAt dikhAI dete haiM, jise tInoM kAla sAkSAt dRzyamAna haiM, jisake pada kA ullaMghana karane meM rAga, dveSa, roga, kAla, jarA, capalatA, lobha Adi koI bhI samartha nahIM hai, aise mahAdeva ko maiM vandanA karatA huuN| jo jAnane yogya vizva ko jAnatA hai, jisane janma-utpatti rUpI samudra kI bhaMgimAoM ko pAra kara liyA hai, jinake vacana pUrvApara aviruddha, anupama aura kalaMka rahita haiM, jo sAdhu puruSoM ko vandanIya haiM, sakala guNoM ke bhaMDAra haiM, doSa rUpI zatru jisane naSTa kara diye haiM, aise buddha hoM, varddhamAna hoM, kamaladala para nivAsa karane vAle viSNu hoM yA ziva hoM maiM unakI vandanA karatA huuN|" ____ isa prakAra kA svastha dRSTikoNa bahuta kama logoM kA dikhAI par3atA hai / hemacandrAcArya ke jina-jina bAtoM ke lie hama RNI haiM unameM unakA eka yaha sajaga dRSTikoNa bhI hai| isake uparAnta bhI jaina dharma para unakI zraddhA aTala thii| yaha bAta unake mahAvIra svAmI stotra ke ina zlokoM se jJAta hotI hai - imAM samakSaM pratipakSasAkSiNAmudAraghoSAmavaghoSaNAM bruve| na vItarAgAtparamasti daivataM na cApyanekAntamRte nysthite|| na zraddhayaiva tvayi pakSapAto na dveSamAtrAdaruciH pressu|| yathAvadAptAt parIkSayAcca tvAmeva vIraprabhumAzritAH smH|| "pratipakSI logoM ke sAmane balapUrvaka ghoSaNA karake maiM karatA hU~ ki jagat meM vItarAga se bar3hakara koI deva nahIM hai aura anekAnta (syAdvAda) dharma ke atirikta koI tatva nahIM hai| he vIra! kevala zraddhAMdha hone se hI tujhameM hamArA pakSapAta nahIM hai tathA kevala dveSamAtra se hI dUsaroM meM aruci ho aisI bAta bhI nahIM hai, kintu parIkSApUrvaka yathAtathya Apta jAnakara hI ApakA Azraya liyA hai|" mahAkavi vilhaNa kA zrI pArzvanAtha stotra bhI bhASA-pravAha alaMkAroM ke sahaja, svAbhAvika prayoga va bhAvagAMbhIrya sabhI dRSTiyoM se utkRSTa hai| eka zloka udAharaNa ke lie paryApta hogA - kuvalayavanIlazcArubibhrat svabhAvaM, navanayaghanazailaH pauruSAd bhrssttbhaavm|| vitaratu mama tAni zrIjinenduH sukhAni, priyacaturamitAni zrIjinenduH mukhaani|| - lekha saMgraha 26 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-stotroM meM unake racayitAoM ne kevala unakI stuti mAtra hI kI ho aisI bAta nahIM hai| kahIM ve iSTadeva ko zraddhAMjali arpita karate hue unake vigraha kA varNana karane lagate haiM, kahIM jainadharma ke siddhAMtoM kI vivecanA karane lagate haiM, kahIM iSTadeva ke guNakIrtana ke sAtha pANDityapradarzana bhI unakA uddezya bana jAtA hai aura kahIM ve kAvya ke kSetra meM navIna prayoga karane lagate haiN| jina bhagavAn ke mukha aura netroM kI zobhA kA jinazataka meM zrI jambU guru ne isa prakAra varNana kiyA hai - amlAnaM maulimAlollalitakapilarugdhUlilubdhAlijAlaM vyAlolArAlakAlAlakamamalakalAlAMchanaM ydviloky| lekhAlI lAlitAlaM prabalabalakulonmUlinA zailarAje pannA lIlayA vo dalayatu kalilaM lolttttktNjinaasym|| sudIrgha-samAsoM ke prayoga se bhASA avazya jaTila ho gaI hai kintu bhAva kI dRSTi se sthala bar3A sundara hai| aneka chandoM meM 24 tIrthaMkaroM kI stuti ke udAharaNa dekhiye jinameM chanda kA nAma bhI zloka meM AyA hai| racayitA kA nAma hai - bhuvanahitAcArya - drutavilambita gItirasolasa ccaraNasaMcaraNAti mnohrm|| suragirau sumatejinamajane vidadhire vibudhA nvnrttnm|| tathA - 'zreyo lakSmI vitaratu sa vaH zItalastIrthanAtho, .. yasmingarbhe sthitavati karasparzamAtreNa maatuH| dAhotsAhA janakaMvapuSo'guH kriyaM vA mRgendra : mandAkrAntA api kimu mRgA na mriyante kssnnen|| jaina stotrakAroM ne prAkRta, apabhraMza aura yahA~ taka ki phArasI bhASA meM bhI stotra racanA kI hai| prAkRta bhASA ke stotroM meM mahAkavi dhamapAla ke RSabhapaMcAzikA' nAmaka stotra ullekhanIya hai| udAharaNa ke lie kucha padya dekhiye - . . tuha rUvaM pecchaMtA na huMtiM je nAha hrispddihtthaa| samaNAvi gayamaNaccia te kevaliNo jai na huti|| bhamiyo kAlamaNaMtaM bhavammi bhIo na nAhaM dukkhaannm| diTTe tumammi saMpai jAyaM ca bhayaM palAyaM c|| "Apake rUpa ko dekhakara jo harSa se paripUrNa na hote hoM ve yadi kevalI na hoM to samanaska hote hue bhI gatamanaska ke samAna haiN| bhrAntiyukta kAla cAhe ananta ho, he nAtha! mujhe duHkhoM kA bhaya nahIM hai| Apako dekhakara Apa meM vizvAsa utpanna ho gayA hai aura bhaya dUra ho gayA hai|" apabhraMza bhASA ke abhayadevasUri kRta jayatihuaNa stotra kA eka rolA chaMda dekhie - jaya tihuaNa vara kapparUkkha, jaya jiNa dhannaMtari jaya tihuaNa-kallANa-kosa duriakkari kesri|| tihuaNa-jaNa avalaMghi ANa bhuvaNittayasAmia, kuNusu suhAi jiNesa pAsa thNbhnny-pur-tttthia|| lekha saMgraha 3 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "he tribhuvana meM kalpavRkSa ke samAna svAmI ApakI jaya ho, dhanvaMtari rUpa jina ApakI jaya ho| tribhuvana ke kalyANa koSa ApakI jaya ho, durita rUpI hAthI ke lie siMha ke samAna ApakI jaya ho| jinakI AjJA tInoM lokoM ke manuSya nahIM lA~gha sakate aise tribhuvana ke svAmI sthaMbhanaka nAmaka nagara meM rahane vAle pArzvajinezvara hameM sukhI kro|" kaI prasiddha stotroM ke caraNoM ko lekara unakI pAdapUrti karate hue stotroM kI racanA bhI jaina stotrakAroM ne prabhUta mAtrA meM kI hai| bhaktAbhara stotra ke caturtha caraNa kI pAdapUrti zrI dharmavarddhanagaNi ne vIra bhaktAmara stotra meM tathA zrI bhAvaMprabhasUri ne nemibhaktAmara stotra meM kI hai| donoM se eka-eka zloka uddhRta kiyA jAtA hai| bhaktAmara stotra kA prathama zloka hai - bhaktAmarapraNatamaulimaNiprabhANA mudyotakaM dlitpaaptmovitaanm| samyak praNamya jinapAdayugaM yugAdA vAlambanaM bhavajale patatAM jnaanaam| isake caturtha caraNa kI pAdapUrti dekhiyerAjyarddhivRddhibhavanAd bhavane pitRbhyAM zrIvardhamAna iti nAma kRtaM kRtibhyaam| yasyAdya zAsanamidaM varavarti bhUmA vAlambanaM bhavajale patatAM jnaanaam|| -vIrabhaktAmara bhaktAmara! tvadupasevana eva rAjI matyAM mamotkamanaso dRr3hatApanut tvm| padmAkaro vasukalovasukho'sukhArtA vAlambanaM bhava jale patatAM jnaanaam|| __-nemi bhaktAmara jaina dharmAnuzAsana meM pUrNa AsthA rakhate hue bhI jaina stotrakAroM ne anya devatAoM kI stuti kI hai| sarasvatI kA stavana to aneka kaviyoM ne kiyA hai| jinavallabhasUri.tathA jinaprabhasUri ke bhAratI stotra isa dRSTi se ullekhanIya haiN| jaina stotroM ke aneka saMgraha prakAzita ho cuke haiN| ye vividha prakAra ke haiM aura saMkhyA meM hajAroM haiM isalie lekha-vistAra bhaya se thor3I sI jhA~kI karA ke hI santoSa karanA par3atA hai| [zrI jaina zvetAMbara paMcAyatI maMdira, kalakattA] 28 'lekha saMgraha Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrArAkSasa kI sAmAjika pIThikA meM jaina tattva mahAkavi vizAkhadatta praNIta mudrArAkSasa nAmaka nATaka meM kSapaNaka jIvasiddhi nAmaka pAtra amAtya cANakya dvArA cararUpa meM prayukta dUtakArya ko sampanna karatA hai| usako Adhunika vidvadvanda bauddhadharmIya saMnyAsI mAnate haiM, kintu pAtraviSayaka varNana kA samyak AloDana karane para evaM usakI vezabhUSA, rahanasahana aura dArzanikatA Adi kA vicAra karane para na kevala pAtra jIvasiddhi kSapaNaka jaina sAdhu siddha hotA hai, apitu sAre nATaka kI pRSThabhUmi hI jaina pratIta hotI hai| jIvasiddhi viSNuzarmA nAmaka eka brAhmaNa amAtya cANakya kA sahapAThI aura mitra thA, zukrAcArya ke nIti zAstra meM aura 64 aMgavAle jyotiSa zAstra meM bahuta hI pravINa thA, jisako cANakya ne 'isase vizeSa prayojana siddha hogA' aisA vicAra kara nandavadha kI pratijJA ke pazcAt hI kSapaNaka veSadhAraNa karavAkara kusumapura le jAkara, nandarAjA ke samagra amAtyoM ke sAtha meM maitrI-saMbandha sthApita karA diyA thaa| mantrImaNDala meM bhI amAtya rAkSasa kA usa para atyadhika vizvAsa utpanna ho gayA thaa| . jaina veSa . cANakya ke kArya siddhyartha evaM sauhArda ko dRr3ha karane ke dhyeya se viSNu zarmA ne kSapaNaka jaina sAdhu kA veSadhAraNa kiyA aura svanAma ko parivartita kara jIvasiddhi nAma rkhaa| ekabAra vaha nATaka meM jyotiSI ke rUpa meM bhI AtA hai| jisa samaya amAtya rAkSasa apane pakSa kI sarva sainyasAmagrI ko pUrNa dekhakara candragupta se yuddha karane ke liye prasthAna mUhUrta darzanArtha jyotiSI ko bulAne kI icchA se pratihArI ko bulAkara pUchatA hai ki pratihAra-sthala para kaunasA jyotiSI hai? dvArapAla bAhara jAkara dvAra-sthAna ko dekhakara punaH Akara kahatA hai ki 'he amAtya! dvAra para 'kSapaNaka' jIvasiddhi nAmaka jyotiSI hai|' yaha sunakara rAkSasa apane hRdaya meM socatA hai ki prAraMbha meM hI amaMgala-kAraka kSapaNaka darzana milA aura aMta meM pratihArI ko AjJA detA hai ki 'usako abIbhatsa veSa vAlA karake yahAM upasthita karo (abIbhatsadarzanaM kRtvA pravezaya) yahAM prathama to 'kSapaNaka' zabda hI jaina kA dyotaka hai| jaina granthoM meM karmoM ke nAza ke liye 'kSapaNa' yA upazama' kA prayoga pAyA jAtA hai| jaina sAdhuoM kA vrata dhAraNa karane kA uddezya hI kSapakazreNI para ArUDha hokara karmoM kA kSapaNa karanA hotA hai, ata: karmoM kA jo kSapaNa karatA hai, vahI sAdhu kSapaNaka ho sakatA hai| karma prakRti viSayaka granthoM meM 'kSapaNakasAra' nAmaka grantha bhI milatA hai jo ki jainoM kA eka prAmANika grantha mAnA jAtA hai| aura, saMbhavataH kSapaNaka zabda bauddhadharma meM saMnyAsiyoM ke liye nahIM AtA hai| isake atirikta dUsarI bAta yaha hai ki jaina sAdhu sarvadA nagna jaise hI rahA karate haiN| isameM abIbhatsadarzanaM kRtvA pravezaya' vAkya spaSTatayA nagnatva ke jaise sUcita kara rahA hai| lekha saMgraha 29 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zAsana amAtya rAkSasa ke bulAne para kSapaNaka vahAM jAtA hai aura kahatA hai ki- moharUpI vyAdhi ko nAza karane vAlA jaina arihantANaM kA zAsana aMgIkAra karo, jo prAraMbha meM zArIrika kaSTAdi kaTu lagate haiN| pazcAt hitakAraka-mokSadAyaka, Atmatattva kA upadeza dekara zIghu hI bhavapiNDa se chur3A dete haiN| isake pazcAt kahatA hai ki - 'he zrAddha! dharmalAbha ho|' yahI nahIM Age calakara nATaka ke paMcama aMka meM siddhArtha ke sanmukha vaha kahatA hai-'arihantANaM ko praNAma karo', jo apanI asAdhAraNa (kevalajJAnarUpI) buddhi se isa loka meM zreSTha mokSamArga kA sAdhana karate haiN|' kSapaNaka ke isa prakAra kahane para siddhArtha kahatA hai- he bhagavan ! maiM Apako praNAma karatA huuN| isa para jIvasiddhi uttara detA hai- 'he zrAvaka! tumheM dharmalAbha ho' (dhammalAho! sAvakA bhodu), aura isI aMka meM bhAgurAyaNa ke samakSa bhI AzIrvAdAtmaka vAkya meM Apake dharma kI vRddhi ho'(sAvaNNaM dhammavihI bhodu) aisA kahatA hai| isa prasaMga meM 'alihantANaM' zabda vicAraNIya hai| isakA prayoga Upara do bAra huA hai| eka sthala para 'sAsaNaM-alihantANaM' aura dUsare sthala para 'alihantANaM pnnmaamo'| saMskRta meM eka arhat' zabda hai jo bauddhadharma meM bhI pracalita hai aura mahAtmA buddha ke nAmoM meM ginA jAtA haiM / bauddha granthoM meM arahato' bhI prApta hotA hai, yathA- 'namo bhagavato arahato smaasNbuddhss'| parantu arihantANaM yA alihantANaM jaina mAgadhI (prAkRta) meM hI hotA hai| isake atirikta mudrArAkSasa meM isake jo do prayoga milate haiM, unameM prathama sthAna para to 'zAsana' zabda ke sAtha meM prayukta hone se 'jainazAsana' ke dyotaka ke rUpa meM hI yaha grAhya ho sakatA hai, kyoMki 'zAsana' zabda vizeSatayA jaina saMgha se hI sambandha rakhatA hai| isake atirikta svayaM 'arihantANaM' zabda kI vyutpatti para vicAra karane se bhI hama isI niSkarSa para pahuMcate hai| sAdhAraNatayA 'arihanta' zabda ko 'arhata' zabda kA paryAyavAcI mAna liyA jAtA hai, jisakA prayoga jaina aura bauddha donoM dharmoM meM samAnarUpa se hotA hai| parantu bhASAvijJAna kI dRSTi se 'arihanta' aura arhat zabda pRthak pRthak haiM, jaisA ki aneka jaina granthoM meM bhI milatA hai| paMcamAMga zrI bhagavatI sUtra ke TIkAkAra zrImad abhayadevasUri ne arihantANaM zabda para vicAra karate hue nimnalikhita vibhinna zabdoM ke ekIkaraNa kI ora saMketa kiyA hai: 1. arahanta - arhadbhayaH, amaravaravinirmitA'zokAdi-mahAprAtihAryarUpA pUjAM arhantIti arhntH| yadAha arahanti vaMdaNa-namaMsaNANi, arahaMti puuaskkaar| siddhigamaNaM ca arahA, arahaMtA teNa vuccNti|| zreSTha devatAoM dvArA nirmita aSTamahAprAtihArya* pUjA ko prApta ho| vandana, namaskAra, pUjA, satkAra aura mokSa-gamana prApta kareM, usako arahanta kahate haiN| 2. a-raha-ntaH - (a) vidyamAnaM, (rahaH ) ekAntarUpo dezaH, (antar ) antazca madhyaM girigahAdInAM sarvaveditayA samastavastastoma-gatapracchannatvasyAbhAvena yeSAM te arahontaraH, atastebhyo arhontrdhyH| * azokavRkSaH surapuSpavRSTiH, divyadhvani sanamAsanaM c| bhAmaNDalaM dundubhimAtapatraM, satprAtihAryANi jinezvarANAm // lekha saMgraha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) vidyamAna hai, (rahaH) ekAntarUpa deza kA bhI, (antar) madhya jinako, unako arahontaH kahate haiM, kyoMki sarvavedI hone ke kAraNa unake jJAna se vizva ke koI bhI padArtha pracchanna nahIM haiN| . 3. arathAntaH - (a) avidyamAno, (rathaH) syandanaH- sakala prigrhoplkssnnbhuutH| (aMtaH) ca vinAzo jarAdyupalakSaNabhUto yeSAM te arthaantH| (a) nahIM vidyamAna hai (rathaH) parigraha aura (antara) jarAjanma-mRtyu jinake, unheM arathAnta: kahate haiN| 4. arahantaH - 'arahaMtANaM tti' kvacidapi AsaktiM agacchadbhayaH kssiinnraagtvaat| kSINarAga hone ke kAraNa jinakI kisI bhI sthAna para Asakti na ho, unheM arahaMta kahate haiN| 5. arahayat - 'arahayadbhayaH' prakRSTarAgAdihetubhUtamanojJe taraviSayasaMparkepi vItarAgatvAdikaM svaM svabhAvaM atyjdbhyH| vizeSa rAga kA kAraNabhUta yadi manojJa viSaya ho to bhI, athavA viparIta viSaya ho to bhI, apane vItarAga- (rAga dveSa parihAra) bhAva ko nahIM chor3ane vAle arahayat kahalAte haiN| 6. arihanta - arihantANaM tti pAThAntaraM, tatra krmaarihntRbhyH| Aha caaTTavihaMpi a kammaM, aribhUyaM hoi svvjiivaannN| taM kammaM arihaMtA, arihantA teNa vuccNti|| [aSTavidyamapi ca karma, aribhUtaM bhavati sjiivaanaam| tat karmArInvantaH arihantA teNa ucyate ] karmarUpI zatruoM ko naSTa karane vAle arihanta kahAte haiM / jo ATha* prakAra ke karma sarvajIvoM ke liye zatrutulya haiM, unheM naSTa karane vAle ko arihanta kahate haiN| 7. aru hantaH - aruhaMtANaM ityapi pAThAntaraM, tatrArohayadbhayaH- anupajAyamAnebhyaH kssiinnkrmbiijtvaat| Aha ca dagdhe bIje yathAtyante, prAdurbhavati naangkrH| karmabIje tathA dagdhe, na rohati bhvaangkrH|| __ karmotpAdaka bIja ko pUrNatayA naSTa kara diyA hai, jisase punaH karma utpanna nahIM ho sakate, aruhantaH kahate haiN| jisa prakAra bIja ke jalane para aMkura paidA nahIM hotA hai, usI prakAra karmabIja ke naSTa ho jAne para punaH saMsAra meM bhramaNa karAne vAlA karma utpanna nahIM hotA hai| - saMbhavataH prAraMbha meM ye vibhinna zabda kisI pUjya siddha puruSa ke vibhinna guNoM ko prakaTa karane ke liye prayukta hote hoMge, parantu kAlAntara meM ina saba meM 'arhat' zabda ke sAtha dhvanisAmya aura artha sAdRzya hone ke kAraNa ina saba kA arhat ke sAtha meM ekIkaraNa kara diyA gayA aura saMskRta meM ina saba ke sthAna para kevala arhat hI zabda raha gyaa| ukta zabdoM meM arihanta' zabda ni:saMdeha arihan se nikalA huA hai, jaisA ki ukta TIkAkAra ne kahA hai, aura jaisA ki kalpasUtra kI vyAkhyA meM bhI kahA hai:* 1. jJAna-varaNIya, 2. darzanAvaraNIya, 3. mohanIya, 4. vedanIya, 5. Ayu, 6. nAma, 7. gotra, aura 8. aMtarAya ye ATha karma kahalAte haiN| lekha saMgraha 31 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'arahantANaM tti, arhadbhayastribhuvana puujaayogyebhyH| karmavairidahanAt arihantANaM / ' tInoM lokoM meM pUjanIya puruSa ko arahanta kahate haiN| aura karmazatru ko nAza karane se arihanta kahate haiN| jainoM ke prAcInatamagrantha bhagavatI sUtra se lekara Aja taka jaina sAhitya meM yaha zabda pracuratA se pAyA jAtA hai| isake atirikta sabhI jaina sampradAyoM ke pratikramaNa sUtroM (jo ki tIrthaMkaroM ke samaya se hI zrutiparaMparAgata cale Aye haiM) meM isa zabda kI upasthiti, isa zabda kI prAcInatA ko siddha karatI hai aura use jaina zAsana kI eka vizeSatA honA pramANita karatI hai| isake atirikta isa zabda ke pUrva 'mohavAhivejANaM' (moharAja kI karmarUpI senAtmaka vyAdhi ko nAza karane meM nipuNa vaidya ke sadRza) vizeSaNa bhI jaina granthoM meM bahulatA se pAyA jAtA hai| ___ nATaka meM zAsana ke liye prayukta 'paDhamamAttakaDuaM' vizeSaNa bhI jaina zAsana se hI adhika sAmyatA rakhatA hai, kyoMki jainoM meM prArambha se hI indriyadamana, AtmazodhanArtha bAhyazArIrika kaSTa, tapasyA, locana-vratAdi kaSTadAyaka upAya haiM, jo prAraMbha meM kaTu lagate haiM, kintu anta meM zIghra hI Atmazuddhi karavAkara kevalajJAna ke adhikArI banA dete haiN| isIliye jaina muniyoM ke Atmazuddhyartha pada-pada para mahAn kaSTapUrNa niyama rakhe gaye haiN| jIvasiddhi ke kathana meM 'buddhIe' zabda para TIkA karate hue vyAkhyAkAra zrI kanakalAla Thakkura ne likhA hai ki: 'buddhe :- matyAdipaJcAtmaka jJAnasya (tanmate matizrutAvadhimana:- paryavakevalameti paJcAnAM . jJAnatvAbhyupagamAt)' -matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaparyavajJAna, kevalajJAna rUpI, buddhi ke dvArA isameM jo matyAdi paMcajJAnoM kA ullekha kiyA hai, vaha bhI jaina-paraMparA kI ora saMketa kara rahA hai, kyoMki jaina zAsana ina mati Adi paMca jJAnoM ko hI mAnatA hai evaM samagrazAstroM meM inhIM kA ullekha milatA hai| inhIM jJAnoM ke Upara hI anekoM grantha prApta haiN| bauddhadharma na to ina pAMcoM jJAnoM ko hI mAnatA hai aura na unake granthoM meM isa prakAra ke nAma hI milate haiN| ataH isase prakaTa hai ki nATakakAra ne jIvasiddhi ke nagnatva yA zAsana Adi zabdoM ke prayoga dvArA hI jaina vAtAvaraNa utpanna kiyA hai, apitu jaina manovijJAna ke pAribhASika zabdoM ko bhI apanAyA hai| zrAvaka zabda bhI bhakta-upAsaka ke artha meM bauddhagranthoM meM prAya: kahIM nahIM milatA hai aura jainoM ke samagra zAstroM meM bhaktoM ke vizeSaNa ke liye zrAvaka yA zrAddha zabda hI saba jabaha prApta hotA hai| zrAvaka' jainiyoM kA pAribhASika zabda hai, jisakA artha hai: __ 'dharma zRNotIti zrAvakaH' dharma sunakara samyag darzanaratna prApta karane kI yogyatA rakhe use zrAvaka kahate haiN| isa zabda kA jaina-zAsana se sambandha rakhanA, isa bAta se bhI prakaTa hai ki isI zrAvaka zabda kA apabhraMza hone se sarAka aura sarAvagI nAma kevala eka jAti ke jainoM meM hI milatA hai| jaisA ki Upara kaha cuke hai, jIvasiddhi zrAvakoM ko sadA jaina muniyoM kI bhAMti hI AzIrvAda ke rUpa meM dharmalAbha yA dharmavRddhi hI kahatA hai| jaina muni isa 'dharmalAbha' zabda ke atirikta aura koI AzIrvAdAtmaka zabda uccAraNa nahIM karate haiM aura dUsare saMpradAya ke sAdhu isa zabda kA vyavahAra nahIM krte| 32 lekha saMgraha Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina samAja aba yahAM para vicArane kI bAta yaha hai ki maMtri cANakya jaise buddhimAna kUTanItijJa ne garhita carakArya meM jaina sAdhu ko hI kyoM prayukta kiyA? dUsare saMpradAya ke sAdhu ko isameM kyoM nahIM niyukta kiyA? aura sAre nATaka meM upayukta jaina vAtAvaraNa ko utpanna karane kI kyA AvazyakatA hai? isa para gaMbhIra dRSTi se vicAra karane para yaha spaSTa dhvanita hotA hai ki usa samaya magadhadeza meM sarvatra jainadharma vyApakarUpa meM thA, jaina sAdhuoM kA Adara-satkAra vizeSa thaa| unake prati saba janatA kA vizvAsa bhI pragAr3ha thA aura unakA sarvatra AvAgamana rahatA thaa| cANakya jAnatA thA ki jaina sAdhuoM para janatA kA adhika vizvAsa hone ke kAraNa usake dvArA kArya zIghra siddha hogaa| isa sambandha meM jaina sAhitya se to yaha spaSTatathA jJAta hotA hI hai ki magadha jainoM kA pramukha kendra thaa| samrATa bimbisAra (zreNika) se lekara bhUpAla samprati paryanta sabhI rAjA nayAyI the. kevala azoka ne pIche dharma parivartana kara bauddha dharma svIkAra kara liyA thaa| yahI nahIM. jaina paraMparA ke anusAra to mahArAja nanda evaM unake maMtrI zakaDAla aura rAkSasa, bhUpati candragupta tathA amAtya cANakya bhI jaina the aura usa samaya jaina dharma hI sArvajanika dharma thaa| ataH saMbhavataH kavi vizAkhadatta ne svayaM zaivadharmAnuyAyI hone ke kAraNa mahArAja candragupta aura cANakya ko nATaka meM jaina nahIM maanaa| parantu sAtha hI tatkAlIna samAja kA citraNa karate samaya vaha usameM se paraMparAgata jaina vAtAvaraNa ko nahIM nikAla skaa| [titthayara, varSa 30, aMka 11] 000 lekha saMgraha 33 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya kI apabhraMza-bhASA meM eka anupama racanA zatruJjayatIrthASTaka yugapradhAna dAdA jinadattasUri praNIta 'gaNadharasArddhazataka prakaraNa' ke prathama padya kI vyAkhyA karate hue,. yugapravarAgama zrI jinapatisUri ke ziSya zrI sumatigaNi ne, zrI hemasUri praNIta nimnAGkita stotra uddhRta kiyA hai : sumatigaNi kRta 'vRddhavRtti' kA racanAkAla vikrama saMvat 1295 hone se isa stotra kA racanAkAla 12-13vIM zatAbdI nizcita hai| aSTaka kI antima paMkti meM 'hemasUrihi' ullekha hai| 12vIM zatI meM hemacandrasUri nAmaka do AcArya hue haiM - 1. maladhAragacchIya hemacandrasUri aura 2. pUrNatallagacchIya kalikAla sarvajJa hemcndrsuuri| ye donoM samakAlIna AcArya the aura donoM hI gurjarAdhipati siddharAja jayasiMha ke mAnya evaM pUjya rahe haiN| maladhAragacchIya hemacandrasari kI dezyabhASA kI racanAe~ prApta nahIM haiN| kalikAla sarvajJa kI 'dezInAmamAlA' prAkRta-vyAkaraNa Adi sAhitya meM apabhraMza kRtiyoM kA prayoga hone se prastuta aSTaka ke praNetA inhIM ko mAnA jA sakatA hai| isa aSTaka meM saurASTra pradeza sthita zatruJjaya (siddhAcala) tIrthAdhirAja kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| isakI bhASA apabhraMza hai aura dezyachanda-SaTpadI meM isakI racanA huI hai| adyAvadhi ajJAta evaM. bhASA-vijJAna kI dRSTi se isakA mahatva hone se ise avikala rUpa meM yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| ___ saM0 1200 meM racita kRti meM uddhRta hone se isakA prAcIna mArmika pATha surakSita rakkhA hai, yaha bhI vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| . zrIhemasUripraNItApabhraMzabhASAmayaM zatruJjaya tIrthASTakam khuDiyaniviDa daDhanehA niyadu vammaha mayabhaMjaNu, paDhamapayAsiyadhammamaggu sivpurhsNdnnu| nivasai jattha juyAideu jiNavaru risahesaru, so sittuMjagiridu namahu titthaha aggesruuN| siripuMDarIya sui nivvayai jahi kAriu bhrhesrinnN| vaMdivajai ajjavi suranariharisahabhavaNu bhattibbhariNaM // 1 // paMcakoDimuNivarasamaju gunnrynnsmiddhu| paDhamajiNaha siripuMDarIyagaNaharu jahi siddhu| paMDusuaha paMcaha vi siddhikAmiNi surkaaru| so sittuMjagiridu jayau jagi titthaha saaru| milleviNu nemijiNiMda pari kittibhariya bhuvnnNtrihi| jo pharUsiu niyapayapaMkayahi tevIsihi titthNkrihi||2|| 34 lekha saMgraha Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahi dasakoDihi draviDa-vAlikhillahi naranAha ho| pAviya-siddhi-samiddhi khaviyaniyapAvapavAha ho| dasarahasuya-sirirAma bharahakaya sivsuhsNgmu| so sittaMja satittha jayau titthaha svvttm| niNu gurumAhuppu jasu aimuttayakevali khio| ArUha vi jitthu nArayarisihi pattu mukkha dukkhihi rhio||3|| sirivijjAharacakkavaTTi nmi-vinmi-munniNdihiN| vihikoDasi sahu muNivarAha nayasuravara viNdihiN| jaha pattao surasukkhu bhvdukkhnivaarnnu| so settuMja sutittha namaha saasysuhkaarj| guNaviyalu pasu vi aNasaNu karavi jahi harisiya surynnmhiu| titthANubhAvamittiNa suhai bhuMjai surkaaminnishiu||4|| gharapariyaNasuhaneha niyau nitthurbhNjevinnu| khukNttykkkrkraalkaannnnpvisevinnu| bhiisnnvgyvraahbhmirtkkrjgnnevinnu| gurugirivarasarasarirauurattu vi lNghevinnu| Aruhi vi jAva sittuMji na diTThau rishjinniNdmuh| siripuMDarIugaNaharasahiu tAva ki labbhai jiivsuh||5|| kAi mUDha pavisahi.ayANu ji va salahu mhaanli| kAi madhu jimba bhamiya cittu buDDahiM gNgaajli| kAi akaji vi mUDha dhari vi siri guggulujaalhi| kAi iyara tithihi bhamaMtu appahu sNtaavhi| kahiu muNihi titthaha pavaru tahi sittuMji caDe vi punn| kira kAhi na pujahi risahajiNu jimva chiMdahiM jammaNa jrmrnn||6|| kAi teNa vi haviNa na jeNau vayariu suptth| kAi teNa jIviiNa jugau daalidd-duhtth| kAi teNa juvvaNiNa ju kari boliu sakalaM kh| / kAi teNa sajjaNiNa huyau ju na vihu ra pddNth| kiri kAi maNuyajammiNa na jahi vaMdiu surnrvrmhiu| sittuMjasiharisaMDhiu risaha puNddriiygnnihrshiu||7|| ahaha kavaDajakkhapabhAu jahi phurai asNbhvu| kaTari karai jo paNayajaNaha nicchau apunnbbhvu| arari kalihi ajavi akhaMDa jasu kitti siliisi| vapuri gurayaputrihi pi jo bhavi ihi diisi|| jahi aNeyakoDahi sahiya siddha muNIsara surmhiu| so namahu tittha sittuMja para vihiya hemasUrihi khiu||8|| [agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha, bhAga-2] 000 35 lekha saMgraha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI neminAthAdi-stotra-traya yugapradhAna dAdA zrI jinadattasUrijI racita gaNadharasArddhazataka kI bRhadvRtti likhate hue zrI sumatigaNi ne uddharaNa ke rUpa meM aneka durlabha evaM pUrvAcAryoM racita stotrAdi diye haiM, unameM se tIna stotra yahA~ prastuta kiye jA rahe haiM sumatigaNi - ye sambhavataH rAjasthAna pradeza ke nivAsI the| inake jIvana ke sambandha meM koI jAnakArI prApta nahIM hotI hai| jinapAlopAdhyAya racita kharataragaccha bRhad gurvAvali keAdhAra se vi0 saM0 1260 meM ASAr3ha badI 6 ke dina gacchanAyaka zrI jinapatisUri ne inako dIkSA pradAna kI thI aura inakA nAma sumatigaNi rakhA thaa| saM0 1273 meM bRhadvAra meM nagarakoTa ke mahArAjA pRthvIcaMdra kI upasthiti meM paMDita manodAnaMda ke sAtha zAstrArtha karane ke lie jinapAlopAdhyAya ke sAtha samatigaNi bhI gaye the| yahA~ unake nAma ke sAtha gaNi zabda kA ullekha hai, ataH 1273 ke pUrva hI AcArya jinapatisUri ne inako gaNi pada pradAna kara diyA thaa| isa zAstrArtha meM jinapAlopAdhyAya jayapatra prApta karake lauTe the| samvat 1277 meM jinapatisUri ne svargavAsa se pUrva saMgha ke samakSa kahA thA - "vAcanAcAryasUraprabha-kIrticandra-vIraprabhagaNisumatigaNinAmAnazcacatvAraH ziSyA mahApradhAnAH niSpannA vrtnte|" isa ullekha se spaSTa hai ki gaNanAyaka kI dRSTi meM sumatigaNi kA bahuta bar3A sthAna thA aura ye ucca koTi ke vidvAn the| sumatigaNi dvArA racita kevala do hI kRtiyA~ prApta hotI haiM - 1. gaNadharasArddhazataka bRhad vRtti - isakA nirmANa kArya khambhAta meM prArambha kiyA thA aura isa TIkA kI pUrNAhuti samvat 1295 meM maNDapa (mANDava) durga meM huI thii| gaNadharasArddhazataka kA mUla 150 gAthAoM kA hai, usa para 12,105 zloka parimANa kI yaha vistRta TIkA hai| isa TIkA meM sAlaMkArI chaTA aura samAsabahula zailI dRSTigata hotI hai| yaha bRhadvRtti abhI taka aprakAzita hai| 2. neminAtharAsa - yaha apabhraMza pradhAna marugurjara zailI meM hai| zloka parimANa 57 hai| bRhadvRtti meM anekoM uddharaNa prApta hote haiN| kaI-kaI uddharaNa to laghu kRti hone para pUrNa rUpa se hI uddhRta kara diye haiN| mUla ke padya 2 aura 3 se 5 kI vyAkhyA karate hue 3 stotra uddhRta kiye haiM - 1. AcArya jinapatisUri racita ujjayaMtAlaMkAra-neminAthastotra, 2. zrI jinezvarasUri racita gautamagaNadharastava, 3. zrI sUraprabha racita gautamagaNadhara stv| ye tInoM stotra prastuta karane ke pUrva inake racanAkAroM kA bhI saMkSepa meM paricaya denA Avazyaka hai| zrI jinapatisUri - yugapradhAna dAdA jinadattasUri ke praziSya aura maNidhArI zrI jinacandrasUrijI ke paTTadhara zrI jinapatisUri kA samaya vikrama samvat 1210 se 1277 taka kA hai| inakA vistRta jIvanacaritra jinapAlopAdhyAya ne kharataragaccha bRhad gurvAvalI meM sAlaMkArika bhASA-zailI meM diyA hai| usI ke anusAra ullekhanIya bAtoM kA yahA~ ullekha kiyA jA rahA hai| vikramapura (jaisalamera ke samIpavartI) mAlhU lekha saMgraha 36 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrIya yazovardhana suhavadevI ke putra the| inakA janma vi0 saM0 1210, caitra kRSNA 8 ko huA thaa| vi0 saM0 1217, phAlguna zuklA 10 ko maNidhArI jinacandrasUri ne dIkSA dekara inakA nAma narapati rakhA thaa| vi0 saM0 1223 bhAdrapada kRSNA 14 ko maNidhArI jinacandrasUri kA svargavAsa ho jAne para unake pATa para vi0 saM0 1223 kArtika zuklA 13 ko yugapradhAna jinadattasUri ke pAdopajIvi jayadevAcArya ne narapati ko sthApita kiyA thA aura inakA nAma jinapatisari rakhA thaa| AcArya padArohaNa ke samaya inakI avasthA 14 varSa kI thii| inake lie SaTtriMzad vAdavijetA vizeSaNa kA ullekha aneka granthakAroM ne kiyA hai kintu gurvAvalI meM kucha hI vAdoM kA ullekha prApta hotA hai| vi0 saM0 1238 meM AzikA (hAsI) meM nareza bhImasiMha kI sabhA meM prAmANika digambara vidvAn ke sAtha vijaya prApta kI thii| vi0 saM0 1239 meM aMtima hindU samrATa mahArAjA pRthvIrAja cauhAna kI rAjya sabhA meM padmaprabha ko zAstrArtha meM parAjita kara vijaya prApta kI thii| isa zAstrArtha ke samaya pradhAnamaMtrI kaimAsa, paMDita vAgIzvara, janArdana gaur3a, paMDita vidyApati Adi upasthita the| vi0 saM0 1244 meM candrAvatI meM pUrNimApakSIya zrI akalaMkadevasUri aura paurNamAsika gacchIya zrI tilakasUri ke sAtha zAstra-carcA huI thii| isI varSa AzApallI (ahamadAbAda) meM caityavAsiyoM ke pramukha AcArya pradyumnAcArya ke sAtha Ayatana aura anAyatana ke saMbaMdha meM zAstrArtha huA thA aura usameM AcAryazrI ne vijaya prApta kI thii| vi0 saM0 1277, ASAr3ha zuklA 10 ko inakA svargavAsa huA thaa| jinapatisUri praur3ha vidvAn evaM samartha sAhityakAra the| inake dvArA praNIta 1. saMghapaTTaka bRhadvRtti, 2. paJcaliMgI prakaraNa bRhadvRtti, 3. prabodhodayavAdasthala tathA ATha-dasa stotra prApta haiN| 1. prastuta ujjayantAlaGkAra nemijinastotra 10 padyoM kA hai, vasantatilakA chanda meM racita hai aura isameM bhagavAn neminAtha ke paJca kalyANakoM kI bhAva-garbhita stuti kI gaI hai| 2. zrI jinezvarasUri (dvitIya) - maroTa nivAsI bhAMDAgArika nemicaMdra ke putra the aura inakI mAtA kA nAma lakSmaNI thaa| vi0 saM0 1245, mArgazIrSa zuklA 11 ko inakA janma huA thaa| ambikA devI ke svapnAnusAra inakA janma nAma ambar3a thaa| vi0 saM0 1258 caitra kRSNA 2 kher3a nagara ke zAMtinAtha jinAlaya meM zrI jinapatisUri ne inako dIkSita kara vIraprabha nAma rakhA thaa| vi0 saM0 1273 meM manodAnaMda ke sAtha jinapAlopAdhyAya kA jo zAstrArtha huA thA, usa zAstrArtha ke samaya vIraprabhagaNi bhI sammilita the| jinapatisUri ke mukha se mahAvidvAnoM kI sUcI meM vIraprabhagaNi kA bhI nAmollekha milatA hai| jinapatisUri ne apane pATa para vIraprabhagaNi ko baiThAne kA saMketa bhI kiyA thaa| vi0 saM0 1277, mAgha sudi 6 ko paTTadhara AcArya bne| usa samaya inakA nAma jinezvarasUri (dvitIya) rakhA gyaa| inake dvArA vividha sthAnoM para vividha pratiSThAe~ huI, unameM se kucha pratimAe~ Aja bhI vidyamAna haiM (dekheM - ma. vinayasAgara dvArA likhita kharataragaccha kA bRhad itihaas)| vi0 saM0 1331 Azvina kRSNA 5 ko jAlaura meM inakA svargavAsa huA thaa| (vistRta paricaya ke lie dekheM - jinapAlopAdhyAya racita, kharataragaccha bRhad gurvAvalI aura ma. vinayasAgara dvArA likhita kharataragaccha kA bRhad itihaas)| inake dvArA 1313 meM racita zrAvakadharmavidhi prakaraNa aura lagabhaga 12-13 stotra prApta haiN| zrAvakadharmavidhi prakaraNa para lakSmItilakopAdhyAya ne vikrama samvat 1317 meM jAlaura meM bRhad-vRtti kI racanA kI thI, jo abhI taka aprakAzita hai| prastuta gautama gaNadhara stotra prAkRta bhASA meM nau gAthAoM meM racita hai| isameM unake viziSTa guNoM kA varNana karate hue jIvana kI viziSTa-viziSTa ghaTanAoM kA ullekha hai| AcArya banane ke pUrva racanA hone se isameM vIraprabha kA hI nAmollekha kiyA gayA hai| lekha saMgraha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. sUraprabhagaNi - vi0 saM0 1245 meM phAlguna mAsa meM puSkaraNI nagara meM jinapatisUri ne inako dIkSA pradAna kara sUraprabha nAma rakhA thaa| 1277 ke pUrva hI inako vAcanAcArya pada prApta ho gayA thaa| AcArya jinapatisUri kI dRSTi meM ye usa samaya ke udbhaTa vidvAna the| inake dvArA racita kRtiyoM meM kevala eka hI kRti prApta hotI hai, vaha hai - yugapradhAna jinadattasUri racita kAlasvarUpakulaka-vRtti / yaha vRtti apabhraMzakAvyatrayI meM prakAzita ho cukI hai| gautama gaNadhara stava - yaha saMskRta bhASA meM racita nau padyoM kI racanA hai| zArdUlavikrIDita, sragdharA, mAlini, anuSThap Adi chandoM kA prayoga kiyA gayA hai| isa stotra meM bhI bhagavAn mahAvIra ke prathama ziSya gautamagotriya indrabhUti (gautama svAmI) ke guNoM kI stavanA bhaktipUrita hRdaya se kI gaI hai| __ zrIjinapatisUrigrathitaM ujjayantAlaGkAra-nemijinastotram yathA vA sugRhItanAmadheyaiH samupacitanicitabhAgadheyaiH svamatipratibhApratihatasuragurubhirguNagaNagurubhiH pravaranavyakAvyaprabandhamadhumadhurasudhArasapAnapramoditasUribhUribhiH zrIyAdavakulatilakasya samudravijayAGgajasya . niSpiSTaduSTAGgajasya samastatribhuvanasaubhAgyabhAgyalakSmIsanAthasya zrIneminAthasya stutizcakre / tad yathA - vyAkhyAstu yasya radanadyutayo'sitAGga-bhAzAritA visRmarA hridnggnaanaam| . .. vakSaHsunIlamaNikhaNDavimizramuktA-dAmazriyaM vidadhire'vatu vaH sa nemiH||1|| yasyAGganiryadatisAndravisArinIla-kAntipratAnapihitAH kakubho vibhaavy| janmotsavasya divase navavArivAha-saMdohazaMki dhiyo nanRturmayUrAH // 2 // zrImaccaturvadanabhASitavADmayAbdhiH, paadopgRhnpvitritraajhNsH| padmodbhavastrijagatIbhavakRtsvayambhU-ryo didyute niymitsphurdkssmaalH|| 3 // kRtsnAgasandhisubhagAM praNidhipradhAnAM, sadvigrahAM mRdukarAM vrdntiyaanaam| utsRjya rAjyakamalAM guNarAjamAnAM, rAjImatI ca dayitAM jagRhe vrataM yH|| 4 // bhAmAnilInahRdayaH sahito balena, sddhrmckrmthitprtipnthisaarthH| gopAlapUgakRtasaMstavanorcyate yo, gomaNDalaM jaDavipattita uddadhAra // 5 // dIkSAmahasyatanusAndradaridratAdru-vidrAvaNaM vitaratA dravitaM vitndrm| yena dutaM tanubhRtaH sukhino'kriyanta, sAtAyarvajagatau ( sAtAya sarvajagatau ) mahatAM hi bhuumiH||6|| sphUrjatkalAnilayasaMkalitottamAGgo, vishvmbhraabhRdtishaayikRtaanuraagH| rociSNugUrucitazaktidharaH smarAri-ryo bhArataM paramasiddhilavaM cakAra // 7 // Azcaryamekamapi yasya vaco vicitrAM, lokasya saMzayatatiM yugpnniraastht| bhavyAtmanAM bhuvi sadA phalitasya puNya-kalpadrumasya ka ivaavissyopyvaaryH|| 8 // yatkauzikasya paramapramadaM tanoti, zazvanmahobhiradhikaM vidhumaaddhaati| visphArayatyanuditaM kumudaM ca yasya, tatkevalaM kathamivArkasamaM smstu||9|| adyApi yatpratikRtI rucitAM piparti, puMsAM sthitA guruNi raivtkaadrishRngge| sa zrIsamudravijayakSitipAGgajaH zrI-nemiH zriyaM jinapatistanutAntarAM vH|| 10 // tataH stavai ityabhidhAnasya stavanavacanApratipAdanAt AkAzakusuma-kRtazekharavandhyAtanayasAmyameva smeti| nanvevametad yAdRzaM hi stavanaM zrIjinapatisUribhirvidadhe tAdRzameva vayamapi manyAmahe / [gaNadharasArddhazatakabRhadvRtti sumatigaNi kRta. dvitIya padyavyAkhyA, dAnasAgara jJAna bhaNDAra, bIkAnera granthAGka 1061, le. 1674, patra 40 bI] lekha saMgraha 38 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjinezvarasUri-sUraprabha-sandRbdhaM zrIgautamagaNadhara-stavadvayam tathA jinezvarasUribhiH zrIsUraprabhAbhidhaizca bhagavataH zrIgautamasvAmino nAnAprakArasAravRttAryAyamakAlaGkAragAthAdibhiH stutizcakre, paraM tanmayAt subodha kiJcit prakAzyante / tathA - akkhiinnmhaannsicaarucaarppmuhlddhinivhniddhihiN| sirigoyamagaNanAhaM thuNAmi niddliyduhdaahN||1|| smcurNssusNtthaannsNddhiy-vjrishsNghynnN| tirujavva kaMcaNacchAyakAyamucchinnamayamAyaM // 2 // jaNi jiTThAhiM jAyaM magahAsu guvvrggaame| gutteNa goyamaM goyamaM namasAmi gnnsaami||3|| puhavI-vasubhUINaM ca naMdaNaM maMDaNaM munnignnss| goyamasAmiM vaMde sttkrussehdehmhN|| 4 // siriiMdabhUimaMcAmi gaNaharaM gruygunngnngrittuN| jiTuM sahoyaraM aggibhUi - sirivaaubhuuiinnN||5|| pannAsaM gihivAse chaumatthatte ya jassa tiissmaa| bArasa ya kevalatte taM goymsaamimNcaami||6|| jaNeha dakkhiyANaM tANaM pnnrstaavssyaannN| uppannaM kevalamujjalaM va so goyamo jyi||7|| pAliyabANavaivaccharAI savvAumuvagau siddhaM / jo rAyagihe nagare sa goyamo hujja me srnnN||8|| iyamu susUriyavammaha viirpphpttsohhymohN| sirigoyamavaragaNahara viyarasu mama kevlnnaannN||9|| tathA - .. abdhilabdhikadambakasya tilako niHzeSasUryAvalerApIDaH pratibodhanaipuNavatAmagresaro vaagminaam| dRSTAnto gurubhaktisAlamanasAM maulistavaH zrIjuSAM, sarvAzcaryamayo mahiSTasamayaH zrIgautamaH stAnmude // 1 // yasya dvA paramAtmagocaramaho vIraH svayaM kevalAlokAlokitavizvavastunikaraH kAruNyavArAMnidhiH / yuktyA vedagirA nirasya nitarAM dIkSAM dade paJcabhiH,, sArddha ziSyazataiH sa gautmgururdishyaanmnogaurvm||2|| magadheSu magadhyAmo maNIyAmapi gorvaram, pRthivIM vidmavasudhAM yatrAjAyata gautmH||3|| yaH ziSyebhyo bahubhyaH tribhuvananayanaM kevalAlokamokaH, sarvasyA eva RddheH prmpdsmaarohniHshrenniklpm| 'lekha saMgraha 39 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dattvA zvetopameyamahimaparimalodgAragoravyakIrttiH, sa zrImAnindrabhUtiH kSipatu mayi dRzaM nirvivaadprsaadm||4|| sakalasamayasindhoH pAragAmIti vidvAnapi vinyvivekbrhmsNvrmitaatmaa| kimapi kimapi tattvaM sattvavargopakRtyai, jinamanuyuyuje yaH so'vatAd gautamo vH||5|| yaM niHzeSaguNAkaraM gurutayAGgIkRtya sarpirmadhusvAdI yaH paramAnnapUrNajaTharAH svaamodmedsvitH| sadyaH kevalitAmitA bata parivrAjo jinAyApi no te'mustaM paramopakAriNamahaM vande gnnaadhiishvrm||6|| yasyAne bhagavajjagadgurumahAvIrAhato'nujJayA, devAH prekSa kaM trilokajanatA cittekSaNAM maaNkssinnm| ? kurvANA kRtakRtyatAmiva kalAkauzalyadivyazriyomanyante sma sa mAnyatAM munipatiH zrIgautamaH sttmH||6|| zrutamapi bahubhaktyA''rAdhyamAnA ajastraM, dadati kimapi kRcchrAtprAyasaH suuryonyo| '' dina sapadi yastu brahmaziSyottamebhyaH, sa jayati bhagavAn shriigautmaacaaryvryH|| [sumatigaNi kRta gaNadharasArddhazataka bRhadvRtti, patra 3 se 5 vyAkhyA, dAnasAgarajJAna bhaNDAra, graMthAMka 1061, le. 1639 patrAMka 45 e.bI.] [anusaMdhAna aMka 31] 000 lekha saMgraha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDbhASAbaddha candraprabhastava ke kartA jinaprabhasUri haiM anusaMdhAna aMka 33, pRSTha 20 para muni zrI kalyANakIrtivijayajI kA jinabhaktimaya vividha geya racanAoM zIrSaka lekha prakAzita huA hai| isa lekha meM pRSTha 25-26 para candraprabhastava prakAzita hai| yaha stotra cha: bhASAoM - saMskRta, prAkRta, zUrasenI, mAgadhI, paizAcikI, cUlikA paizAcikI, apabhraMza aura samasaMskRta prAkRta bhASA meM gumphita hai| pratyeka bhASA meM do-do padya haiM aura antima padya ghattA chanda meM hai| isa kRti ke kartA ke sambandha meM lekhaka ne pRSTha 20 para likhA hai - kanno koI ullekha nathI arthAt kartA kA koI ullekha nahIM hai| isa sambandha meM jJAtavya hai: 1. prakaraNa ratnAkara bhAga-2 jo ki paNDita bhImasiMha mANeka ne bambaI se san 1876 meM prakAzita kiyA hai| usake pRSTha 269 para yaha stotra prakAzita huA hai| isa stotra ke anta meM likhA hai - iti zrI jinaprabhasUrikRtacandraprabhasvAmisatkaM SaDSAbhAstavanaM smpuurnnm| . 2. vidhi mArga prapA, jinaprabhasUri kRta kI bhUmikA meM agaracanda bhaMvaralAla nAhaTA ne pRSTha 18 para stuti-stotrAdi kI sUcI dete hue SaDbhASAmaya candraprabha jinastuti (namo mahAsenanarendratanuja) gAthA-13 jinaprabhasUri kA hI mAnA hai| . 3. maiMne (vinayasAgara) bhI zAsanaprabhAvaka AcArya jinaprabha aura unakA sAhitya pustaka ke pRSTha 99 para jinaprabhasUri kI hI kRti mAnA hai| - AcArya jinaprabhasUri 14vIM-15vIM zatAbdI ke prabhAvaka AcAryoM evaM asAdhAraNa vidvAnoM meM se haiN| ye kharataragaccha kI laghukharatara zAkhA ke dvitIya jinezvarasUri ke pautra ziSya aura jinasiMhasUri ke ziSya haiN| bhArata ke tugalaka zAkhA ke samrAToM meM mohammada tugalaka ke ye pratibodhaka bhI haiN| prAkRta aura saMskRta sAhitya ke ye praur3ha manISiyoM meM se the| inake dvArA nirmita asAdhAraNa kRtiyoM meM vividha tIrthakalpa, vidhi mArga prapA aura dvayAzraya mahAkAvya (kAtantra vyAkaraNa ke sUtra aura zreNika critr)| ye mA~ padmAvatI ke sAdhaka the| inake camatkAroM kA varNana tapAgacchIya zubhazIlagaNi kRta paJcazatI kathA prabandha aura somadharmagaNi kRta upadeza saptatikA meM prApta hote haiN| inake dvArA lagabhaga 700 stotroM kA nirmANa huA thA aura kathAnakoM ke anusAra 500 stotra tapAgaccha ke AcArya somaprabhasUri ko samarpita kie the| inake racita stotroM meM se laMgabhaga 80 stotra prApta hote haiN| ina stotroM meM se kaI stotra aSTabhASAmaya, SaDbhASAmaya, pArasI bhASAmaya bhI prApta hote haiN| inake utkaTa vaiduSya ko dekhate hue isa stotra ke kartA bhI jinaprabhasUri ho sakate haiN| ___prAcIna hastalikhita granthoM kI lekhana-paramparA meM kaI stotrakAroM ne apanA nAma zleSAlaGkAra meM, citra kAvya meM aura nAma ke paryAyavAcI zabdoM meM athavA Adyanta ke rUpa meM bhI pradAna kie haiN| sAtha hI kaI kRtiyoM meM praNetA kA nAma na hone para bhI tatkAlIna AcAryoM evaM pratilipikAroM dvArA usa AcArya kI kRti ko zraddhA ke sAtha mAnate hue anta meM kRtiriyaM zrI jina....sUrINAM likhate haiN| isI prakAra isa kRti meM lekha saMgraha 41 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praNetA kA nAma na hone para bhI kRtiriyaM zrI jinaprabhasUrINAM likhA ho aura usI ke AdhAra se unhIM kI yaha kRti mAnI jAtI ho, ataH yaha kRti jinaprabhasUri kI mAnane meM koI Apatti nahIM hai| padya 12 dUsare caraNa meM sabalakara-bhu (bhU) ruhakuMjara ke sthAna para sabalakalibhUruhakuJjara aura caturtha caraNa meM mama bhuruhakuMjara ( ?) / ke sthAna para mama kevalikuJjara prApta hai| jinaprabhasUri ke sambandha meM mere dvArA likhita zAsanaprabhAvaka AcArya jinaprabha aura unakA sAhitya pustaka draSTavya hai| [anusaMdhAna aMka 34] 000 lekha saMgraha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarI tArkika yuga ke sarvotkRSTa jaina vidvAna haiM zrutakevalItulya AcArya siddhasena divaakr| inhoMne nyAya-pradhAna tArkika zailI meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kI stuti ke mAdhyama se aneka dvAtriMzikAoM kI racanA kI, jinameM se 21 dvAtriMzikAe~ prApta huI haiN| AcArya siddhasena divAkara ke anukaraNa para tarkapradhAna dArzanika zailI meM cintana aura bhakti kA sundaratama/anupama samanvaya karate hue kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra ne bhI bhagavAna mahAvIra kI stuti ke mAdhyama se do dvAtriMzikAoM kI racanAe~ kI 1. anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA aura 2. ayogavyavaccheda dvaatriNshikaa| anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA para hI zrI malliSeNasUri ne 'syAdvAdamaMjarI' nAmaka TIkA kI racanA kI hai| yaha para aisI anupama saubhAgyazAlinI racanA hai ki TIkA karate hue bhI svatantra maulika kRti kI pratIti ke rUpa meM 'syAdvAdamaMjarI' ke nAma se sAhitya-jagata meM prasiddha hai| kRtikAra hemacandra inake jIvanavRtta ke sambandha meM svaracita granthoM evaM paravartI AcAryo/lekhakoM dvArA likhita nimnAMkita granthoM meM pracura evaM prAmANika sAmagrI upalabdha hai:1. vyAzraya kAvya hemacandrasUri 2. siddhahemazabdAnuzAsana prazasti hemacandrasUri 3. pariziSTa parva hemacandrasUri 1172 4. kumArapAla pratibodha somaprabhasUri 1241 5. prabhAvaka carita prabhAcandrasUri 1334 6. prabandha cintAmaNi merutuMgasUri 1361 7. prabandhakoza rAjazekharasUri 1405 8. lAipha Apha hemacandra DaoN. bUlhara 9. hemacandrAcArya dhUmaketu 1946 I. 10. AcArya hemacandra DaoN. vi. bhA. musalagAMvakara 1971 I. inhIM granthoM ke Aloka meM inake jIvana kI saMkSipta rUparekhA prastuta hai| . jIvanavRtta - dhundhukA nagara (gujarAta) meM vi. saM. 1145 kArtika zuklA pUrNimA ko inakA janma huA thaa| moDhavaMzIya vaizya the| inake pitA kA nAma cAciga aura mAtA kA nAma pAhiNI/cAhiNI devI thaa| janma nAma cAMgadeva thaa| cAMgadeva jaba garbha meM the taba unakI mAtA ne zubhasvapna dekhA thA- eka Ama kA sundara vRkSa sthAnAntara se adhika phalavAna bana gayA athavA cintAmaNi ratna prApta huA jise guru ko arpita kara diyaa| cAMgadeva bAlyAvasthA meM hI mAtA ke sAtha mandira jAyA karate the aura gurujanoM ke pravacanoM kA zravaNa 1889 I. lekha saMgraha 43 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate the| pUrNatallagacchIya devacandrasUri ke upadezoM se prabhAvita hokara mumukSa/vairAgyavAna bana gayA thaa| cAMgadeva ke mAmA neminAga aura udayana mantrI ke sahayoga se khaMbhAta meM vi. saM. 1154 mAgha zuklA caturdazI, zanivAra ko mahotsavapUrvaka inakI bhAgavatI dIkSA sampanna huii| dIkSA ke samaya inakA nAmakaraNa huA - muni somcndr| dIkSAnantara guru ke sAnnidhya meM rahakara, vidyAdhyayana kiyaa| prakhara pratibhA ke kAraNa kucha hI varSoM meM sarva zAstroM meM niSNAta bana gye| brahmANI/sarasvatI devI kI sAdhanA kI aura devI ke darzana se siddha sArasvata bana gye| guru ke sAtha deza-dezAntara paribhramaNa kara zAstrIya evaM vyAvahArika jJAna kI abhivRddhi kii| inakI vidvatA, saMyamazIlatA, teja, prabhAva, spRhaNIya guNa aura janAkarSiNI zakti ko dekhakara, guru devacandrAcArya ne vi. saM. 1166 vaizAkha zuklA 3 ko nAgapura (nAgora)/ khaMbhAta meM inako sUrimantra pradAnakara AcArya pada pradAnakara hemacandrasUri nAmakaraNa kiyaa| AcArya banate samaya inakI umra kevala 21 varSa kI thii| vi. saM. 1181 meM aNahilapura pattana meM siddharAja jayasiMha kI upasthiti meM rAjya sabhA meM kumudacandra aura vAdI devasUri kA jo loka vizruta zAstrArtha huA thA, usameM sabhA paNDita ke nAte hemacandra bhI upasthita the| ataH nizcita hai ki tatpUrva hI apanI bahumukhI pratibhA aura prasarita yazokIrti ke bala para ye siddharAja jayasiMha ke samparka meM A cuke the| saM. 1191-92 meM siddharAja jayasiMha ko mAlavAvijaya para hemacandra ne jaina pratinidhi ke nAte svAgata kiyA thaa| taba se arthAt 1192 se 1199 taka inakA jayasiMha se aTUTa sambandha rhaa| mAlavA ke samRddha sAhitya-vaibhava ke sanmukha gujarAta kI hIna dazA dekhakara jayasiMha kA hRdaya kSubhita ho utthaa| bhASA jJAna evaM sAhitya vaibhava se gujarAta bhI samRddha ho, balki dUsare prAntoM ke lie bhI siramora bane' isI bhAvanA se usane apanI rAjya sabhA meM ekamAtra sarvavidyA vidhAna siddha sArasvata hemacandrasUri se atyAgrahapUrvaka anurodha kiyA ki 'AcArya! bhoja-vyAkaraNa ke samAna hI zabdAnuzAsana kA nirmANa kara gurjara dharA ko gaurava maNDita kreN|' aura hemacandra ne bhI siddharAja jayasiMha ke abhilASAnurUpa hI siddhahemazabdAnuzAsana nAmaka navIna vyAkaraNa zAstra kA nirmANa kara gujarAta ko abhUtapUrva gaurava pradAna kiyA aura svayaM ke sAtha siddha zabda jor3akara siddharAja jayasiMha kA nAma bhI cirasthAyI banA diyaa| tatpazcAt bhI siddharAja kI nirantara preraNA se hemacandra ko koza, chanda, alaMkAra zAstra tathA sAhitya racane kA avasara milaa| hemacandra aura jayasiMha donoM samavayaska the| vaise hemacandra unase mAtra tIna varSa choTe the| ataH ina do mahAnubhAvoM kA paraspara sambandha gurU-ziSya ke rUpa meM na rahakara pragAr3ha maitrI ke rUpa meM rahA ho, aisA pratIta hotA hai| tathApi siddharAja sadaiva hemacandra ke prabhAva meM rahe / hemacandra ne sarva-darzana ke sammata hone kA upadeza diyA to siddharAja ne sarva dharmoM kA samAna ArAdhana kiyaa| isI ke phalasvarUpa zaiva matAnuyAyI hone para bhI siddharAja unake upadezoM se jainendra dharma meM anuraktamanA huA aura siddhapura meM mahAvIra svAmI kA samRddha evaM darzanIya siddhavihAra nAmaka jaina mandira bnvaayaa| ___ siddharAja jayasiMha kI mRtyu ke pazcAt tribhuvanapAla kA putra kumArapAla vi. saM. 1199 mArgazIrSa kRSNA caturdazI ko pATaNa kI rAjagaddI para baitthaa| lekha saMgraha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasiMha apane jIvanakAla meM kumArapAla ko mArane kI satata ceSTA meM thA, ataH kumArapAla apane prANa bacAne ke liye guptaveSa dhAraNa kara idhara-udhara bhAgatA rahatA thaa| isI bIca hemacandra ne eka bAra kumArapAla ko saMrakSaNa pradAna kara rakSA kI thii| zubha lakSaNa dekhakara rAjyAsIna hone kA AzIrvAda bhI diyA thaa| - gurjarAdhipati banane ke pazcAt kumArapAla kA samparka AcArya hemacandra se uttarottara avicchinna rUpa se guru-ziSya jaisA bar3hatA hI gyaa| vaMzAnugata zivabhakta hone hue bhI hemacandra ke upadeza se kumArapAla kA uttarAvasthA kA jIvana prAyaH dvAdaza vratadhArI zrAvaka jaisA ho gayA thaa| hemacandra ke prabhAva se unake hI nirdezana meM kumArapAla ne gujarAta ko durvyasanoM se mukta karAne kA saphalatama prayAsa kiyaa| apane rAjya meM prANivadha, mAMsAhAra, asatya bhASaNa, vezyAgamana, paradhanaharaNa, madyapAna aura dyUtakrIr3A Adi kA pUrNata: niSedha kara diyaa| rAjya ke adhIna 18 prAntoM meM 14 varSa taka pazuvadha ke niSedha kA Adeza 'amAripaTaha' prasArita kiyaa| kumAravihAra, tribhuvanapAla vihAra, jholikA vihAra, mUSakavihAra, karamba vihAra, ajitanAtha mandira (tAraMgA) Adi vizAla zikharabaddha deva-mandiroM kA nirmANa karavAkara gurjaradharA ko maMDita kara diyaa| kedAra tathA somanAtha mandiroM kA jIrNoddhAra bhI krvaayaa| __antima jIvana meM kumArapAla apane AcAra-vicAra aura vyavahAra se pUrNata: dharmaniSTha bana gayA thaa| sarvadharma-sahiSNu banakara, bhakti aura yoga meM tanmaya ho gayA thaa| yahI kAraNa hai ki AcArya hemacandra svayaM apane granthoM meM kumArapAla ko 'rAjarSi' evaM 'paramArhat' jaise viziSTatama vizeSaNa se sambodhita karate haiN| kumArapAla kI prArthanA para hI hemacandra ne yogazAstra, vItarAga stotra, triSaSTi zalAkA puruSa caritra mahAkAvya, dvayAzraya kAvya Adi kI racanA kii| .. vRddhAvasthA meM AcArya hemannandra ko lUtA roga laga gayA, parantu aSTAMga yogAbhyAsa dvArA lIlA ke sAtha unhoMne usa roga ko naSTa kiyaa| vi. saM. 1229 meM 84 varSa kI avasthA meM anazanapUrvaka antyArAdhana kriyA karate hue evaM kumArapAla ko dharmopadeza dete hue AcArya hemacandra ne dazama dvAra se apane prANa tyAga diye| AcArya hemacandra nirmita sAhitya AcArya hemacandra kA sAhitya nirmANa kA kAla lagabhaga 1190 se 1228 taka mAnA jAtA hai| inake dvArA racita paMktiyoM kI saMkhyA 3/4 karor3a batAyI jAtI hai| yadi hama ise atizayoktipUrNa mAna leM taba bhI vartamAna meM prApta inakI racanAoM ko dekhane se spaSTa hotA hai ki ve apane samaya ke mUrdhanya vidvAna the| vAGmaya ke sampUrNa itihAsa meM kisI anya granthakAra kI itanI adhika aura vividha viSayoM kI racanAe~ upalabdha nahIM haiN| . prApta sAhitya kA viSayAnusAra vargIkaraNa isa prakAra hai:vyAkaraNa- siddhahemazabdAnuzAsana - laghu vRtti (6000 zlo.) vRhadvRtti (18000 zlo.), bRhannyAsa (84000 zlo.), prAkRta vyAkaraNa vRtti (2200 zlo.), liMgAnuzAsana (3684 zlo.), uNAdigaNa vivaraNa (3250 zlo.), dhAtupArAyaNa vivaraNa (5600 shlo.)| koSa- 1. abhidhAnaM cintAmaNi nAmamAlA savivaraNa (10000 zlo.) . 2. zeSa saMgraha 3. anekArtha koSa (1828 zlo.) lekha saMgraha Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. nighaNTu koSa (396 zlo.) 5. dezInAmamAlA (3500 zlo.) chanda- chandonuzAsana savivaraNa (3000 zlo.) alaMkAra- kAvyAnuzAsana savivaraNa (6800 zlo.) kAvya- 1. triSaSTizalAkA puruSa caritra mahAkAvya (32000 zlo.) pariziSTa parva (3500 zlo.), 2. vyAzraya kAvya-prAkRta (1500 zlo.), saMskRta (2828 zlo.) / stotra- 1. vItarAga stotra (188 zlo.), 2. anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA (32 zlo.), 3. ayogavyavaccheda dvAtriMzikA, 4. mahAdeva stotra (zlo. 44) nyAya- 1. pramANamImAMsA (2500 zlo.), 2. vedAMkuza (1000 zlo.) yoga- yogazAstra savivaraNa (12750 zlo.) AcArya hemacandra kI bahumukhI pratibhA kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra kI bahumukhI pratibhA evaM asAdhAraNa vyaktitva ke sambandha meM vibhinna vidvAnoM ne jo apane abhimata prakaTa kiye haiM, ve AcArya kI pratibhA ko samajhane meM atyanta sahAyaka haiM, ataH unheM uddhRta kara rahA hU~: ___ kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra, jinheM pazcimI vidvAn AdarapUrvaka jJAna kA sAgara Ocean of Knowledge kahate haiM, saMskRta jagat meM viziSTa sthAna rakhate haiN| saMskRta, prAkRta evaM apabhraMza sAhitya ke mUrdhanya praNetA AcArya hemacandra kA vyaktitva jitanA gauravapUrNa hai utanA hI preraka bhI hai| kalikAlasarvajJa upAdhi se unake vizAla evaM vyApaka vyaktitva ke viSaya meM anumAna lagAyA jA sakatA hai| na kevala adhyAtma evaM dharma ke kSetra meM apitu sAhitya evaM bhASA-vijJAna ke kSetra meM bhI unakI pratibhASA kA prakAza samAna rUpa se vistIrNa huaa| inameM eka sAtha hI vaiyAkaraNa, AlaMkArika, dArzanika, sAhityakAra, itihAsakAra, purANakAra, koSakAra, chandonuzAsaka, dharmopadezaka aura mahAn yugakavi kA anyatama samanvaya huA hai| AcArya hemacandra kA vyaktitva sArvakAlika, sArvadezika evaM vizvajanIna rahA hai, kintu durbhAgyavaza abhI taka unake vyaktitva ko sampradAya-vizeSa taka hI sImita rakhA gyaa| sampradAyarUpI meghoM se Acchanna hone ke kAraNa ina AcArya sUrya kA Aloka sampradAyetara jana sAdhAraNa taka pahu~ca na skaa| svayaM jaina sampradAya meM bhI sAdhAraNa bauddhika stara ke loga AcArya hemacandra ke viSaya meM anabhijJa haiN| kintu AcArya hemacandra kA kArya to sampradAyAtIta aura sarvajanahitAya rahA hai aura, isa dRSTi se ve anya sAmAnya jana, AcAryoM evaM kaviyoM se kahIM bahuta adhika sammAna evaM zraddhA ke adhikArI haiN| saMskRta sAhitya aura vikramAditya ke itihAsa meM jo sthAna kAlidAsa kA aura zrI harSa ke darabAra meM jo sthAna bANabhaTTa kA hai, prAyaH vahI sthAna 21vIM zatAbdI meM caulukya vaMzodbhava suprasiddha gurjara narendra ziromaNi siddharAja jayasiMha ke itihAsa meM zrI hemacandrAcArya kA hai| pro. pArIkha inheM Intellectual Giant kahA hai| ve sacamuca lakSaNA sAhitya tathA tarka arthAt vyAkaraNa, sAhitya tathA darzana ke asAdhAraNa AcArya the| ve suvarNAbha kAnti ke tejasvI evaM AkarSaka vyaktitva ko dhAraNa karane vAle mahApuruSa the| ve taponiSTha the, zAstravettA the tathA kavi the| vyasanoM ko chur3Ane meM ve prabhAvakArI sudhAraka bhI the| unhoMne jayasiMha aura kumArapAla kI sahAyatA se madyaniSedha saphala kiyA 46 lekha saMgraha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaa| unakI stutiyA~ unheM santa siddha karatI haiM, tathA Atma-nivedana unheM yogI siddha karatA hai| sarvajJa ke ananya upAsaka the| . AcArya hemacandra ke divya jIvana meM pada-pada para hama unakI vividhatA, sarvadezIyatA, pUrNatA, bhaviSyavANiyoM meM satyatA aura kalikAla-sarvajJatA dekha sakate haiM unhoMne apanI jJAna-jyotsnA se aMdhakAra kA nAza kiyaa| ve maharSi, mahAtmA, pUrNa saMyamI, utkRSTa, jitendriya evaM akhaNDa brahmacArI the| ve nirbhaya, rAjanItijJa, gurubhakta, bhaktavatsala tathA vAdimAnamardaka the| ve sarvadharmasamabhAvI, satya ke upAsaka, jaina dharma ke pracAraka tathA deza ke uddhAraka the| ve sarala the, udAra the, ni:spRha the| saba kucha hote hue bhI, pro. pITarsana ke zabdoM meM, duniyA ke kisI bhI padArtha para unakA tilamAtra moha nahIM the| unake pratyeka grantha meM vidvattA kI jhalaka, jJAnajyoti kA prakAza, rAjakArya meM aucitya, ahiMsA pracAra meM dIrghadRSTi, yoga meM AkarSaNa, stutiyoM meM gaMbhIrya, chandoM meM bala, alaMkAroM meM camatkAra, bhaviSyavANI meM yathArthatA evaM unake sampUrNa jIvana meM kalikAla-sarvajJatA jhalakatI hai| hemacandrAcArya prakRti se santa the| siddharAja jayasiMha evaM kumArapAla kI rAjyasabhA meM rahate hue bhI unhoMne rAjyakavi kA.sammAna grahaNa nahIM kiyaa| ve rAjyasabhA meM bhI rahe to AcArya ke rUpa meM hii| gujarAta kA jIvana unnata karane ke liye unhoMne ahiMsA aura tattvajJAna kA rahasya janasAdhAraNa ko samajhAyA, unase AcaraNa karAyA aura isIliye anya sthAnoM kI apekSA gujarAta meM Aja bhI ahiMsA kI jar3eM adhika majabUta haiN| gujarAta meM ahiMsA kI prabalatA kA zreya AcArya hemacandra ko hI hai| gujarAta ne hI AcArya hemacandra ko janma diyaa| yaha devI ghaTanAoM kA camatkAra pratIta hotA hai, kintu vAstava meM AcArya hemacandra ne apane divya AcaraNa se, prabhAvakArI pracAra evaM upadeza se mahAtmA gAMdhI ke janma kI pRSThabhUmi hI mAnoM taiyAra kI thii| bhArata ke itihAsa meM yadi sarvathA madyavirodha tathA madyaniSedha huA hai to vaha siddharAja evaM kumArapAla ke samaya meM hii| isakA zreya niHsandeha pUrNatayA AcArya hemacandra ko hI hai| usa samaya gujarAta kI zAnti, tuSTi, puSTi evaM samRddhi ke liye AcArya hemacandra hI prabhAvazAlI kAraNa the| inake kAraNa hI kumArapAla ne apane AdhIna aThAraha bar3e dezoM meM caudaha varSa taka jIvahatyA kA nivAraNa kiyA thaa| karNATaka, gurjara, lATa, saurASTra, kaccha, sindhu, ucca bhaMmerI, marudeza, mAlava, koMkaNa, kIra, jAMgalaka, sapAdalakSa, mevAr3a, dillI aura jAlaMdhara dezoM meM kumArapAla ne prANiyoM ko abhayadAna diyA aura sAtoM vyasanoM kA niSedha kiyaa| ... - AcArya hemacandra ne apane pANDitya kI prakhara kiraNoM se sAhitya, saMskRti aura itihAsa ke vibhinna kSetroM ko Alokita kiyA hai| ve kevala purAtana paddhati ke anuyAyI nahIM the| jaina sAhitya ke itihAsa meM hemacandra yuga ke nAma se pRthak samaya aMkita kiyA gayA hai tathA usa yuga kA vizeSa mahatva hai| ve gujarAtI sAhitya aura saMskRti ke Adya-prayojaka the| isaliye gujarAta ke sAhityika vidvAn unheM gujarAta kA jyotirdhara kahate haiN| unakA sampUrNa jIvana tatkAlIna gujarAta ke itihAsa ke sAtha guMthA huA hai| unhoMne apane ojasvI aura sarvAMgaparipUrNa vyaktitva se gujarAta ko saMvArA hai, sajAyA hai aura yuga-yuga taka jIvita rahane kI zakti bharI hai| _ 'hema sArasvata satra' unhoMne sarvajanahitAya prakaTa kiyaa| ka. ma. munzI ne unheM gujarAta kA cetanadAtA (Creator of Gujarat Consciousness) kahA hai| -DaoN. vi. bhA. musalagAMvakara : AcArya hemacandra, pR. 169-173 lekha saMgraha 47 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "AcArya hemacandra ke kAraNa hI gujarAta zvetAmbariyoM kA gar3ha banA tathA vahA~ 12-13vIM zatAbdI meM jaina sAhitya kI vipula samRddhi huii| xxx vi. saM. 1216 meM kumArapAla pUrNatayA jaina bnaa|" ___-vinTaranitja - hisTrIprakaraNa / oNpha iMDiyana liTarecara bhAga 2 pR. 482-83, 511 "saMskRta sAhitya aura vikramAditya ke itihAsa meM jo sthAna kAlidAsa kA aura zrI harSa ke darabAra meM bANabhaTTa kA hai, prAyaH vahI sthAna IsA kI bArahavIM zatAbdI meM caulukya vaMzodbhava suprasiddha gurjara narendra ziromaNi siddharAja jayasiMha ke itihAsa meM hemacandra kA hai|" _ - paM. zivadatta : nAgarI pracAriNI patrikA kA bhAga 6, saM. 4, - zrI kanhaiyAlAla mA. muMzI ne inakI pratibhA ko sammAna dete hue ucita hI kahA hai - "isa bAla sAdhu ne siddharAja jayasiMha ke jvalanta yuga ke AMdolanoM ko jhelA / kumArapAla ke mitra aura preraka pada prApta kiyaa| gujarAta ke sAhitya kA navayuga sthApita kiyaa| inhoMne jo sAhityika praNAlikAe~ sthApita kI, jo aitihAsika dRSTi vyavasthiti/vikasita kI, ekatA kI buddhi nirmita kara jo gujarAtI astimA kI nIMva DAlI, usa para Aja agAdha AzA ke adhikArI aisA eka aura aviyojya gujarAta kA maMdira banA hai|" - dhUmaketu : zrI hemacandrAcArya, pR. 158 kA anuvaad| "Aja gujarAta kI prajA durvyasanoM se bacI huA hai, usameM saMskAritA, samanvaya dharma, vidyAruci, sahiSNutA, udAramatadarzitA Adi guNa dRSTigata hote haiM, sAtha hI bhAratavarSa ke itara pradezoM kI upekSA gujarAta kI prajA meM dhArmika junUna Adi doSa atyalpa pramANa meM dRSTigata hote haiM tathA samasta gujarAta kI prajA ko vANI/bolI prApta huI hai, vaha saba bhagavAna zrI hemacandra aura unake jIvana meM tanmayIbhUta sarvadarzanasamadarzitA kI hI AbhArI hai|" muni puNyavijaya : zrI hemacandrAcArya, prastAvanA, pR. 12 "kintu, jaise zivAjI rAmadAsa ke binA, vikrama kavi kulaguru kAlidAsa ke binA aura bhoja dhanapAla ke binA zUnya lagate haiM vaise hI siddharAja aura kumArapAla sAdhu hemacandrAcArya ke binA zUnya lagate haiN| jisa samaya meM mAlavA ke paNDitoM ne bhIma ke darabAra kI sarasvatI parIkSA kI, usI samaya se hI yaha anivArya thA ki gujarAta kI parAkrama lakSmI, saMskAra lakSmI ke binA jaMgalI logoM kI bahAdurI jaise arthahIna lagatI hai| ise svayaM kA saMskAra-dhana sa~bhAlane kA rhaa|" "siddharAja jayasiMha ko hemacandrAcArya nahIM mile hote to jayasiMha kI parAkrama gAthA Aja vAlmIki ke binA hI rAma kathA jaisI hotI aura gujarAtiyoM ko svayaM kI mahattA dekhakara prasanna hone kA tathA mahAna hone kA Aja jo svapna AtA hai, vaha svapna kadAcit nahIM aataa| hemacandrAcArya ke binA gujarAtI bhASA ke janma kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, isake binA varSoM taka gujarAta ko jAgrata rakhane vAlI saMskAritA kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, aura inake binA gujarAtI prajA ke Aja ke viziSTa lakSaNoM - samanvaya, viveka, ahiMsA, prema, zuddha sadAcAra aura prAmANika vyavahAra praNAlikA kI kalpanA nahIM kI jA sktii| hemacandrAcArya mAnava ke rUpa meM mahAna the, sAdhu ke rUpa meM adhika mahAna the, kintu saMskAradraSTA kI rIti se ye sabase adhika mahAna the| inhoMne jo saMskAra jIvana meM pravAhita kie, inhoMne jo bhASA pradAna kI, logoM ko jisa prakAra bolanA/bolane kI kalA pradAna kI, inhoMne jo sAhitya diyA, vaha saba Aja bhI gujarAta kI nasoM meM pravAhita hai, isIliye ye mahAna gujarAtI ke rUpa meM itihAsa meM prasiddhi pAne yogya puruSa haiN|" 48 lekha saMgraha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "x x x jisako gujarAta kI saMskAritA meM rasa ho, use isa mahAna gujarAtI se preraNA prApta karanI caahiye|" ___ - dhUmaketu : zrI hemacandrAcArya, pR. 7-8 (gujarAtI se hindI) "gujarAta ke itihAsa kA svarNayuga, siddharAja jayasiMha aura rAjarSi kumArapAla kA rAjya kAla hai| isa yuga meM gujarAta kI rAjanaitika dRSTi se unnati huI, kintu isase bhI bar3hakara unnati saMskAra-nirmANa kI dRSTi se huii| isameM jaina amAtya, mahAmAtya aura daNDanAyakoM kI jo dena hai, usake mUla meM mahAna jainAcArya virAjamAna haiN| x x x vi. saM. 802 meM aNahillapura pATaNa kI sthApanA se lekara isa nagara meM uttarottara jainAcAryoM aura mahAmAtyoM kA sambandha bar3hatA hI gayA thA aura usI ke phalasvarUpa rAjA kumArapAla ke samaya meM jainAcAryoM ke prabhAva kI parAkASThA kA digdarzana AcArya hemacandra meM huaa| x x x ve apanI sAhityika sAdhanA ke AdhAra para kalikAla sarvajJa ke rUpa meM tathA kumArapAla ke samaya meM jaina zAsana ke mahAprabhAvaka puruSa ke rUpa meM itihAsa meM prakAzamAna hue|" - dalasukha mAlavaNiyA : gaNadharavAda kI prastAvanA, pR. 47-48 / anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA . AcArya siddhasena divAkara, AcArya haribhadra racita dvAtriMzikAoM aura viMzikAoM ke anukaraNa para AcArya hemacandra ne bhakti, kAvya aura darzana kA adbhuta sAmaMjasya sthApita karate hue, zramaNa bhagavAn mahAvIra kI stuti ke rUpa meM isa anyayogavyayaccheda dvAtriMzikA kI racanA kI hai| bhakti kI dRSTi se isa stotra kA jitanA mahatva hai, usase adhika kAvya kI dRSTi se aura usase bhI viziSTa dArzanika dRSTi se hai| dvAtriMzikA arthAt 32 zlokoM kI yaha laghukAvya racanA hai, jinameM 31 zloka upajAti aura antima 32vAM padya zikhariNI chanda meM hai| isameM anya vibhinna darzanagata dUSaNoM kA ullekha karate hue pramANa purassara unakA khaNDana kiyA gayA hai| DaoN. Ananda zaMkara dhruva kA isa dvAtriMzikA ke sambandha meM abhimata hai ki cintana aura bhakti kA itanA sundara samanvaya isa kAvya meM huA hai ki yaha darzana tathA kAvyakalA donoM hI dRSTi se utkRSTa kahA jA sakatA hai| dvAtriMzikA kA varNya viSaya ___ isameM mukhyataH paramatadUSaNa hI batAye gaye haiN| prathama tIna zlokoM meM kevala jJAnI bhagavAn kI stuti karake unake 4.atizaya batalAye haiM- 1. jJAnAtizaya, 2. apAyApagamAtizaya, 3. vacanAtizaya aura 4. puujaatishy| isameM jJAna ke sAtha caritra kA bhI mahatva batalAyA gayA hai| 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH' batalAkara AcArya ne yathArthavAda ko pratiSThita kiyA hai| jaina darzana ananta rUpoM se satya kA darzana karAtA huA yathArthavAda para pratiSThita hai| isake zloka 4 se 9 taka meM vaizeSika darzana kI AlocanA kI gaI hai| sAmAnya-vizeSa kA siddhAnta pratipAdita kara eka hI satya ke bhinna-bhinna avasthA svarUpa batAye haiN| isa jagata kA koI kartA hai, vaha eka hai, sarvavyApI hai, svatantra hai, nitya hai. - jina naiyAyikoM kI isa prakAra kI durAgraharUpI viDambanAe~ haiM, he jinendra! tuma unake upadezaka nahIM ho| nitya-anitya syAdvAda ke hI rUpa haiN| isa prakAra hemacandra ke mata se vaizeSika darzana meM bhI anekAntavAda sthita hai| citrarUpa bhI eka rUpa kA hI prakAra hai| Izvara zAsaka bhale hI ho sakatA hai, kintu nirmAtA nhiiN| hemacandra ne samavAyavRtti kI AlocanA kI aura sattA, caitanya evaM AtmA kA bhI khaNDana kiyA hai| unhoMne vibhutva kI bhI AlocanA kI hai| unake anusAra AtmA sAvayava aura pariNAmI hai, vaha samaya-samaya para badalatI rahatI lekha saMgraha 49 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| 10veM zloka meM nyAya darzana kI AlocanA hai| zloka 11 tathA 12 meM pUrva mImAMsA kI kar3I AlocanA hai| karmakANDa ke antargata hiMsA kA jo vidhAna kiyA gayA hai, usakI tIvra AlocanA hai| hiMsA cet dharmahetu katham? dharmahetuzced?, hiMsAkatham? svaputradyAtAt nRpatitvalipsA!' TIkAkAra malliSeNa vyaMgya se kahate haiM yadi hiMsA hai, to dharma hetu kaisA, tathA dharma hetu hai, to hiMsA kaisI? kyA apane putra kI hatyA karake koI nRpatva cAhegA? usI prakAra apauruSeyavAda kA bhI unhoMne khaNDana kiyA hai| zloka 13-14 meM vedAnta kI AlocanA kI gaI hai| yadi mAyA hai to dvaitasiddhi arthAt mAyA aura brahma donoM kI sattA siddha hai| yadi mAyA kA astitva hI nahIM hai, to prapaMca kaisA? mAtA bhI haiM aura vandhyA bhI hai, yaha asambhava hai| zloka 15 meM sAMkhyadarzana kA khaNDana hai| cetana-tattva aura jar3aprakRti kA saMyoga yadRcchA se kaise sambhava hai? zloka 16, 17, 18 aura 19 meM hemacandra ne bauddha-darzana kI AlocanA kI hai| bauddhoM ke kSaNikavAda kI AlocanA karate hue AcArya jI kahate haiM ki 1. kiye gaye karma kA nAza, 2. nahIM kiye hue karma kA phala, 3. saMsAra kA vinAza, 4. mokSa kA vinAza, 5. smaraNa zakti kA bhaMga ho jAnA ityAdi doSoM kI upekSA karake jo kSaNikavAda mAnane kI icchA kahatA hai vaha vipakSI bar3A sAhasI honA caahie| zloka 20 meM pratyakSa pramANavAdI cArvAka kI AlocanA kI gayI hai| binA anumAna ke hama sAMprata-kAla meM bhI bola nahIM skte| zloka 21 se 30 taka meM hemacandra ne jaina darzana ko pratiSThita kiyA hai| usameM vizeSataH satya kA aneka vidhasvarUpa, utpAda, vyaya, dhrauvya, saptabhaMgI, syAdvAda, nayavAda, AtmAoM kI anekatA kA pratipAdana kiyA hai| anta meM darzana ke vyApakatva ke viSaya meM batalAte hue hemacandra kahate haiM ki jisa prakAra dUsare darzanoM ke siddhAnta eka dUsare ko pakSa-pratipakSa banAne ke kAraNa matsara se bhare hue haiM, usa prakAra kA arhan muni kA siddhAnta nahIM hai, kyoMki yaha sAre nayoM ko binA bheda-bhAva ke grahaNa kara letA hai| zloka 31 tathA 32 meM bhagavAna mahAvIra kI stuti kara upasaMhAra kiyA gayA hai| TIkAkAra malliSeNasUri malliSeNa nAmaka pramukhatayA tIna jainAcAryoM ke jaina sAhitya meM ullekha prApta hote haiM, jisameM se do digambara vidvAna haiM aura tIsare syAdvAdamaMjarIkAra malliSeNasUri zvetAmbara vidvAna haiN| inake sambandha meM isa grantha kI prazastigata jAnakArI ke atirikta anya koI aitihAsika jAnakArI prApta nahIM hai| TIkAprazasti se itanA hI jJAta hotA hai ki nAgendragacchIya zrI udayaprabhasUri ke ziSya malliSeNasUri ne zaka saMvat 1214 vi. saM. 1349 (I. saM. 1293) dIpamAlikA ke dina zrI jinaprabhasUri kI sahAyatA se cAturvidha kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya racita anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA para 'syAdvAdamaJjarI' nAmaka TIkA kI racanA kii| prazasti meM nAgendragacchIya udayaprabhasUri kA ullekha hone se inakI vizruta guru-paramparA kI vistRta jAnakArI prApta ho jAtI hai| udayaprabhasUri ne vizvavizruta jaina maMdira lUNigavasahI, AbU ke nirmAtA mahAmAtya vastupAla tejapAla ke dhArmika/sukRtya kRtyoM ke varNanarUpa dharmAbhyudaya mahAkAvya kI 15 sargoM meM racanI kI hai| mahAmAtya vastupAla dvArA svayaM likhita 1290 kI tAr3apatrIya prati prApta hone se isakA racanA samaya 1277-1290 ke madhya kA hai| dharmAbhyudaya kAvya kI prazasti meM udayaprabha ne apanI jo guru-paramparA dI hai, vaha isa prakAra hai:1. zrI jinaprabhasUri kharataragaccha kI laghu zAkhA ke AcArya the| inakA samaya lagabhaga 1326 se 1393 hai| mahAprAbhAvika evaM camatkArI tathA udbhaTTa vidvAna the| muhammada tugalaka ke pratibodhaka evaM guru the| inakI vividha tIrthakalpa Adi anekoM kRtiyA~ prApta haiN| inake sambandha meM vizeSa jAnakArI ke liye merI pustaka 'zAsana prabhAvaka AcArya jinaprabha aura unakA sAhitya' dekheN| lekha saMgraha Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahendrasUri zAntisUri AnandasUri amaracandrasUri haribhadrasUri vijayasenasUri udayaprabhasUri isa paramparA ke sambandha meM jo kucha aitihAsika jAnakArI prApta hotI hai, vaha nimna hai: tatkAlIna samaya meM nAgendragaccha eka pramukha gacchoM meM se thaa| isa gaccha kA pramukha gar3ha/sthAna thA - aNahillapura pATaNa kA vanarAjavihAra arthAt paMcAsara pArzvanAtha kA maMdira, jo aNahillapura pATaNa ke saMsthApaka vanarAja cAvar3A dvArA nirmita thaa| mahendrasUri ke praziSya aura zAntisUri ke ziSya AnandasUri aura amaracandrasUri udbhaTa vidvAna the evaM siddharAja jayasiMha kI rAjyasabhA ke sammAnita vidvAna bhii| jayasiMha ne ina donoM ko kramaza: vyAghrazizuka evaM siMhazizuka kI upAdhi dI thii| inake dvArA nirmita 'siddhAntArNava grantha' mAnA jAtA hai| DaoN. satIzacandra vidyAbhUSaNa ne 'hisTrI Apha miDivala skUla oNpha iMDiyana lojika', pR. 47-48 meM kalpanA kI hai ki navyanyAya nirmAtA tArkika gaMgezopAdhyAya ne tatvacintAmaNi meM siMha-vyAghra ke vyApti lakSaNa meM ina do tArkikoM (AnandasUri aura amaracandrasUri) kA ullekha kiyA ho, aisA pratIta hotA hai| haribhadrasUri pATaNa ke vanarAjavihAra meM hI nivAsa karate the| ye viziSTa rUpa se pravacanapaTu the| maMtrI vastupAla tejapAla ke pitA maMtrI AsarAja ke kulaguru the| vijayasenasUri pravacanapaTu evaM lekhaka bhI the| inakI 'revaMtagiri rAsu' apabhraMza pradhAna gujarAtI bhASA kI kRti hai jo gujarAtI bhASA kI dRSTi se AdyakAlIna kRti ke rUpa meM mAnI jA sakatI hai| Asar3a kavi racita viveka maMjarI para bAlacandrasUri ne vi. saM. 1278 meM TIkA kI racanA kI thii| isakA saMzodhana inhoMne hI kiyA thaa| _ vijayasenasUri mahAmAtya vastupAla tejapAla ke kula ke viziSTa dharmaguru the| yahI kAraNa hai ki ina mahAmAtyoM ke pratyeka dharmakArya inhIM ke nirdeza evaM nizrA meM sampanna hue the| mahAmAtya vastupAla tejapAla kArita vizvavikhyAt AbU ke neminAtha mandira (luNigavasahI) kI pratiSThA vi.saM. 1287, phAlguna badi 3 ko inhoMne hI kI thii| inhIM mahAmAtyoM dvArA nirmApita giranAra tIrtha para neminAtha mandira kI pratiSThA bhI vi. saM. 1288, phAlguna zuklA 10 ko aura stambhatIrtha AdinAtha mandira kI pratiSThA bhI saM. 1281 meM inhIM ne karavAI thii| yahI kAraNa hai ki luNigavasahI (AbU) kI hastizAlA meM prathama hasti ke pRSTha bhAga para 'AcArya zrI vijayasena kA nAma aMkita hai| vizeSa jAnakArI ke liye 'arbuda prAcIna jaina lekha saMdoha' ke luNigavasahI ke lekha evaM 'sukRtakIrtikallolinyAdi' vastupAla prazasti saMgraha kA navama pariziSTa dekheN| udayaprabhasUri bhI mahAmAtya vastupAla ke paramparAgata dharmaguru hI the| inake sambandha meM 'purAtana prabandha saMgraha' ke antargata vastupAla tejapAla prabandha meM pRSTha 64 para likhA hai:lekha saMgraha 51 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "vastupAla ne udayaprabhUsari ke vidyAdhyayana ke liye, 700 yojana ke vistAra vAle isa deza ke kisI bhI bhAga meM rahe hue samartha vidvAnoM ko bulA-bulAkara ikaTThe kiye aura inase udayaprabha kA vidyAdhyayana krvaayaa|" udayaprabhasUri kI nimnAMkita racanAeM prApta hotI hai:1. sukRtakIrtikallolinI (racanA saM. 1277) 2. dharmAbhyudaya mahAkAvya (racanA saM. 1277-1292) 3. upadezamAlA TIkA 'karNikA' (racanA saM. 1299 dholakA, isakA saMzodhana candrakulIya kanakaprabhasUri ne kiyA thA) 4. Arambhasiddhi (jyotiSa) [dIkSA, pratiSThA Adi muhUrta ke liye zvetAmbara sAdhu samAja pramukhatayA isI grantha kA upayoga karatA hai|] 5. vastupAla stuti 6. neminAtha caritra (saMskRta) 7. karmastava Tippanaka malliSeNasUri __ Apa udayaprabhasUri ke ziSya the| inhoMne syAdvAdamaMjarI kI racanA kI hai| inakI isa kRti ke atirikta anya koI racanA prApta nahIM hai| ye apane samaya ke mUrdhanya vidvAna the| inake vaiduSya evaM asAdhAraNa pratibhA kA Akalana syAdvAdamaMjarI ke adhyayana se hI kiyA jA sakatA hai| inakI bahumukhI pratibhA evaM racanA-sauSThava kA prakAza DAlate hue DaoN. jagadIza candra jaina ne likhA hai: malliSeNasUri apane samaya ke eka pratibhAzAlI vidvAna the| malliSeNa nyAya, vyAkaraNa aura sAhitya ke prakANDa paNDita the| inhoMne jainAnyAya aura jaina siddhAntoM ke gambhIra adhyayana karane ke sAtha nyAyavaizeSika, sAMkhya, pUrvamImAMsA, vedAnta aura bauddha darzana ke maulika granthoM kA vizAla adhyayana kiyA thaa| malliSeNa kI viSaya-varNana zailI suspaSTa, prasAda guNa se yukta aura hRdayasparzI hai| nyAya aura darzanazAstra ke kaThina se kaThina viSayoM ko sarala aura hRdayagrAhI bhASA meM prastuta kara pAThakoM ko mugdha karane kI kalA meM malliSeNa kuzala the| isIliye 'syAdvAdamaMjarI' malliSeNa kI ekamAtra upalabdha racanA nyAya kA grantha kahe jAne kI apekSA sAhitya kA eka aMza kahA jAtA hai| yadyapi ratnaprabhasUri kI 'syAdvAdaratnakarAvatArikA' bhI sAhitya ke DhaMga para hI likhI gaI hai| isalie eka ora sammatitarka, aSTasahastI, prameyakamalamArtaNDa Adi jainanyAya ke gahana vana meM se aura dUsarI ora 'syAdvAdaratnAkara', 'syAdvAdaratnAkarAvatArikA' jaisI vikaTa aura ghora aTavI meM se nikalakara 'syAdvAdamaMjarI' ko vizrAma karane kA samasta suvidhA yukta Adhunika pArka kahA jA sakatA hai| yahA~ para pratyeka darzana ke mahatvapUrNa siddhAMtoM kA saMkSepa meM sarala aura spaSTa bhASA meM varNana kiyA gayA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne 'syAdvAdamaMjarI' para 'syAdvAdamaMjUSA' nAma kI vRtti likhI hai| syAdvAdamaMjarI kA ullekha mAdhavAcArya ne 'sarvadarzana saMgraha' meM kiyA hai| malliSeNa haribhadrasUri kI koTi ke sarala-prakRti ke udAra aura madhyastha vicAroM ke vidvAna the| siddhasena Adi jaina vidvAnoM kI taraha malliSeNa bhI sampUrNa jainetara darzanoM ke samUha ko 'jainadarzana' pratipAdita kara 'andhagajanyAya' kA upayoga karate haiN| anya darzanoM ke vidvAnoM ke liye pazu, vRSabha Adi asabhya zabdoM kA prayoga na kara vaidantiyoM ko samyagdRSTi, vyAsa ko RSi, kapila ko paramarSi, udayana ko 52 lekha saMgraha Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANikaprakANDa rUpa se ullekha karanA, zvetAmbara paraMparA ke anuyAyI hote hue bhI samaMtabhadra, vidyAnanda Adi digambara vidvAnoM ke uddharaNa ni:saMkoca bhAva se prastuta karanA, malliSeNa kI dhArmika sahiSNutA ke sAtha carcA ke prasaMga para bhI malliSeNa strI-mukti aura kevalimukti jaise digambara aura zvetAmbara sampradAya ke vivAdastha praznoM ke viSaya meM mauna rahate haiM, isase bhI pratIta hotA hai ki anya digambara evaM zvetAmbara AcAryoM kI taraha malliSeNa ko sAmpradAyika carcAoM meM rasa nahIM thaa| aneka vRkSoM se puSpoM ko cunane ke samAna, aneka darzana saMbaMdhI zAstroM se prameyoM ko cuna-cunakara, nissandeha malliSeNasUri ne akRtrimabahumati syAdvAdamaMjarI nAma kI mAlA gUMthakara jainanyAya ko samalaMkRta kiyA hai| syAdvAdamaMjarI kA varNya viSaya : zloka 1-3 meM bhagavAna mahAvIra kI stuti rUpa hai| inameM unake cAra mUla atizayoM - ananta vijJAna se jJAnAtizaya, atIta doSa se apAyApagamAtizaya, abAdhyasiddhAnta ke vacanAtizaya, amartyapUjya se pUjAtizaya sahita bhagavAn ke yathArthavAda kI prarUpaNA karate hue pramANa puraspara unake zAsana kI sarvotkRSTatA pratipAdita kI gaI hai| zloka 4-10 - ina sAta zlokoM meM nyAya-vaizeSika darzana ke AcAryoM evaM granthoM - prazastapAdabhASya, vaizeSika sUtra, kiraNAvalI, nyAyamaMjarI, nyAyakandalI, nyAyavArtika, nyAyasAra, vAtsyAyana bhASya, aitareya AraNyaka, taitirIyasaMhitA, chAndogyopaniSad Adi ke uddharaNoM ke sAtha unakI mAnyatAoM gaNa parassara unakA nirasana kiyA gayA hai| unake jina siddhAntoM para vicAra kiyA gayA hai, ve haiM:- . 1. sAmAnya aura vizeSa bhinna padArtha nahIM hai| 2. vastu ko ekAnta-nitya athavA ekAnta-anitya mAnanA nyAyasaMgata nahIM hai| 3. eka, sarvavyApI, sarvajJa, svataMtra aura nitya Izvara jagata kA kartA nahIM ho sktaa| 4. dharma-dharmI meM samavAya saMbaMdha nahIM bana sktaa| 5. sattA sAmAnya bhinna padArtha nahIM hai| 6. jJAna AtmA se bhinna nahIM hai| 7. AtmA ke vRddhi Adi guNoM ke nAza hone ko mokSa nahIM kaha skte| 8. AtmA sarvavyApaka nahIM ho sktii| 9. chala, jAti, nigrahasthAna Adi tattva mokSa ke kAraNa nahIM ho skte| tathAka) tama andhakAra abhAvarUpa nahIM hai, vaha AkAza kI taraha svatantra dravya hai aura paudgalika hai| kha) apracyuta, anutpanna aura sadAsthiratva nitya kA lakSaNa mAnanA ThIka nhiiN| padArtha ke svarUpa kA nAma nahIM hotaa| ga) kiraNeM guNa rUpa nahIM hai, unheM tejas pudgalarUpa mAnanA caahiye| gha) naiyAyikoM ke pramANa, prameya Adi ke lakSaNa doSapUrNa haiN| - isake atirikta ina zlokoM meMa) jaina dRSTi se AkAza Adi meM nityAnityatva, lekha saMgraha 53 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ba) paMtajali, prazastapAdakAra aura bauddhoM ke anusAra vastuoM kA nityaanitytv| sa) anityaikAntavAdI bauddhoM ke kSaNikavAda meM dUSaNa, Da) vaidikasaMhitA, smRti Adi ke vAkyoM meM pUrvAparavirodha, tathA ha) kevalisamudghAta avasthA meM jainasiddhAMta ke anusAra Atma-vyApakatA kI saMgati kA prarUpaNa kiyA gayA hai| zloka 11-12 - ina do padyoM meM pUrva mImAMsakoM dvArA mAnya mImAMsA-zlokavArtika, jaiminIsUtra AzvalAyana gRhyasUtra, chAdogyopaniSad, yAjJavalkyAdi smRtiyA~ Adi ke udAharaNa dete hue, unake nimna siddhAntoM UhApoha karate hue sapramANa nirasana kiyA gayA hai:1. vedoM meM pratipAdita hiMsA dharma kA kAraNa nahIM ho sktii| 2. zrAddha karane se pitaroM kI tRpti nahIM hotii| 3. apauruSeya veda ko pramANa nahIM mAna skte| 4. jJAna ko svaparaprakAzaka na mAnane se aneka dUSaNa Ate haiM, isaliye jJAna ko sva aura para kA prakAzaka mAnanA caahiye| isake atirikta ina zlokoM meMka) jinamaMdira ke nirmANa karane kA vidhAna, kha) sAMkhya, vedAnta aura vyAsa RSi dvArA yAjJika hiMsA kA virodha tathA ga) jJAna ko anuvyavasAyagamya banAne vAle nyAya-vaizeSikoM kA khaMDana kiyA gayA hai| . zloka 13- isameM Rgveda, IzAvAsyopaniSada, vRhadAraNyakopaniSad, mImAMsA-zlokavArtika Adi uddharaNoM ke Aloka meM brahmAdvaitavAdiyoM ke mAyAvAda kA khaNDana kiyA gayA hai| zloka 14 - isa padya meM diGnAga, azoka, vAkyapadIya, AcArAMga Adi ke uddharaNoM ke sAtha ekAnta sAmAnya aura ekAnta-vizeSa vAcya-vAcaka bhAva kA nirAkaraNa karate hue kathaMcit sAmAnya aura kathaMcit vizeSa vAcyavAcaka bhAva kA samarthana kiyA hai| isa padya meM nimna mahatvapUrNa viSaya bhI pratipAdita kiye haiM:1. kevala dravyAstikanaya athavA saMgrahanaya ko mAnane vAle advaitavAdI, sAMkhya aura mImAMsakoM kA sAmAnyaikAntavAda mAnanA yuktiyukta nahIM hai| 2. kevala paryAyAstikanaya ko mAnane vAle bauddhoM kA vizeSaikAntavAda ThIka nahIM hai| 3. kevala naigamanaya ko svIkAra karane vAle nyAya-vaizeSikoM kA svatantra aura parampara nirapekSa sAmAnya vizeSavAda mAnanA ThIka nahIM hai| tathAka) zabda AkAza kA guNa nahIM hai, vaha paudgalika hai, aura sAmAnya vizeSa donoM rUpa hai| kha) AtmA bhI kadAcit paudgalika hai| ga) apoha, sAmAnya athavA vidhi ko zabdArtha nahIM mAna skte| ___ zloka 15 - isameM sAMkhyakArikA, sAMkhyatattvakaumudI, vAdamahArNava Adi ke Aloka meM sAMkhyadarzana kI nimnAMkita mAnyatAoM kI samyak prakAra se samIkSA kI gaI hai:- .. 54 lekha saMgraha Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. citzakti puruSa ko jJAna se zUnya mAnanA paraspara viruddha hai| 2. . buddhi mahat kA jar3a mAnanA ThIka nahIM hai| ahaMkAra ko bhI AtmA kA hI guNa mAnanA cAhiye, buddhi kA nhiiN| 3. satkAryavAda mAnane vAle sAMkhya logoM kA AkAza Adi kA pA~ca tanmAtrAoM se utpatti mAnanA asaMgata hai| 4. baMdha puruSa ko hI mAnanA cAhiye, prakRti ko nhiiN| 5. vAk, pANi Adi ko pRthak indriya nahIM kaha sakate, isaliye pA~ca hI indriyA~ mAnanI caahiye| 6. kevala jJAna mAtra se mokSa nahIM ho sktaa| zloka 15-19 - ina cAra padyoM meM nyAya-bindu, nyAya-bindu TIkA prajJAkaragupta, diGnAga, mokSAkaragupta Adi ke uddharaNoM ke sAtha bauddha darzana kI sautrAntika, vaibhASika aura yogAcAra paramparA mAnya nimnAMkita kSaNikavAda, zUnyavAda, vAsanA ko samyak prakAra se parIkSaNa kara dUSita siddha kiyA 1. pramANa aura pramANa ke phala ke sarvathA bhinna na mAnakara kadAcit bhinnAbhinna mAnanA caahiye| 2. sampUrNa padArthoM ko ekAnta rUpa se kSaNadhvaMsI na mAnakara utpAda, vyaya aura dhrauvya sahita svIkAra karanA caahiye| 3. padArthoM ke jJAna meM tadutpatti aura tadAkAratA ko kAraNa na mAnakara kSayopazamarUpa yogyatA ko hI kAraNa mAnanA caahiye| 4. bijJAnavAdI bauddhoM kA vijJAnAdvaita mAnanA ThIka nahIM hai| pramAtA, prameya Adi pratyakSa aura pramANoM se siddha hote haiN| isaliye mAdhyamika bauddhoM kA zUnyavAda yuktisaMgata nahIM hai| 6. bauddhoM ke kSaNabhaMgavAda meM aneka doSa Ate haiM, ataH kSaNabhaMgavAda kA siddhAMta doSapUrNa hai| 7. kSaNabhaMgavAda kI siddhi ke liye nAnA kSaNoM ko paramparArUpa mAnanA bhI ThIka nhiiN| tathA - ka) naiyAyikoM ke pramANa aura pramiti meM ekAnta-bheda nahIM bana sktaa| kha) AtmA kI siddhi| ga) sarvajJa kI siddhi| zloka 20 - isameM cArvAka darzana kI ayukta mAnyatAoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| zloka 21-29 - pUrvokta 17 padyoM meM nyAya-vaizeSika, yoga, pUrvamImAMsA, advaitavAda, sAMkhya, bauddha evaM cArvAka darzanoM ke pramukha-pramukha siddhAntoM/mAnyatAoM para UhApoha evaM samIkSA karane ke pazcAt ina 9 padyoM meM svapakSa/jainadarzana kI mAnyatAoM kI sthApanA/samarthana karate hue jaina darzana kI maulika bhitti syAdvAda kI sayuktika, sapramANa siddhi kI gaI hai| sAtha hI nimnAMkita siddhAntoM kA savistAra pratipAdana kiyA gayA hai:1. pratyeka vastu, utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta hai| dravya kI apekSA vastu meM dhrauvya aura paryAya kI . apekSA sadA utpAda aura vyaya hotA hai| utpAda, vyaya aura dhrauvya paraspara sApekSa haiN| lekha saMgraha Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. AtmA, dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi sampUrNa dravyoM meM nAnA apekSAoM se nAnA dharma rahate haiM, ataeva pratyeka vastu ko anantadharmAtmaka mAnanA caahiye| jo vastu anantadharmAtmaka nahIM hotI, vaha vastu sat bhI nahIM hotii| pramANavAkya aura nayavAkya se vastu meM ananta dharmoM kI siddhi hotI hai| pramANavAkya ko sakalAdeza aura nayavAkya ko vikalAdeva kahate haiN| padArtha ke dharmoM kA kAla, AtmarUpa, artha, saMbaMdha, upakAra guNideza, saMsarga aura zabda kI apekSA abhedarUpa kathana karanA sakalAdeza tathA kAla, AtmarUpa Adi kI bhedavivakSA se padArthoM ke dharmoM kA pratipAdana karanA vikalAdeza hai| syAdasti, syAnnAsti, syAdavaktavya, syAdastiavaktavya, syAnnAstiavaktavya, aura syAdastinAstiavaktavya ke bheda se sakalAdeza aura vikalAdeza pramANasaptabhaMgI aura nayasaptabhaMgI ke sAta sAta bhedoM meM vibhakta hai| . 4. syAdvAdiyoM ke mata meM svadravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA vastu meM astitva aura para dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA nAstitva hai| jisa apekSA se vastu meM astitva hai, usI apekSA se vastu meM nAstitva nahIM hai| ataeva saptabhaMgI naya meM virodha, vaiyadhikaraNya, anavasthA, saMkara, vyatikara, saMzaya, apratipatti aura abhAva nAmaka doSa nahIM A skte| dravyArthika naya kI apekSA vastu nitya, sAmAnya, avAcya, aura sat hai, tathA paryAyArthika naya kI apekSA vizeSa, vAcya aura asat hai / ataeva nityAnityavAda, sAmAnyavizeSavAda, abhilApyAnabhilApyavAda tathA sadasadvAda ina cAroM vAdoM kA syAdvAda meM samAveza ho jAtA hai| 6. nayarUpa samasta ekAMtavAdoM kA samanvaya karane vAlA syAdvAda kA siddhAnta hI sarvamAnya ho sakatA hai| 7. bhAvabhAva, dvaitAdvaita, nityAnitya Adi ekAMtavAdoM meM sukha-duHkha, puNya-pApa, bandha-mokSa Adi kI vyavasthA nahIM bntii| 8. vastu ke ananta dharmoM meM se eka samaya meM kisI eka dharma kI apekSA lekara vastu ke pratipAdana karane ko naya kahate haiN| isaliye jitane taraha ke vacana hote haiM, utane hI naya ho sakate haiN| naya ke eka se lekara saMkhyAt bheda taka ho sakate haiN| sAmAnya se naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta se sAta bheda kiye jAte haiN| nyAya-vaizeSika kevala naigamanaya ke, advaitavAdI aura sAMkhya kevala saMgrahana ke, cArvAka kevala vyavahAra naya ke, bauddha kevala RtusUtra naya ke, aura vaiyAkaraNa kevala zabdanaya ke mAnane vAle haiN| pramANa sampUrNa naya rUpa hotA hai| nayavAkyoM meM syAt zabda lagAkara bolane ko pramANa kahate haiN| pratyakSa aura parokSa ke bheda se pramANa ke do bheda hote haiN| 9. jitane jIva vyavahAra rAzi se mokSa jAte haiM, utane hI jIva anAdi nigoda kI avyavahAra rAzi se nikalakara vyavahAra rAzi meM A jAte haiM, aura yaha avyavahAra rAzi Adiracita hai, isaliye jIvoM ke satata mokSa jAte rahane para bhI saMsAra jIvoM se kabhI khAlI nahIM ho sktaa| 10. pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati meM jIvatva kI siddhi| 11. pratyeka darzana nayavAda se garbhita hotA hai| jisa samaya naya rUpa darzana paraspara nirapekSa bhAva se vastu kA pratipAdana karate haiM, usa samaya ye darzana parasamaya kahe jAte haiN| jisa prakAra sampUrNa nadiyA~ eka samudra meM jAkara milatI haiM, usI taraha anekAMta darzana meM sampUrNa jainetara darzanoM kA samanvaya hotA hai, isaliye jainadarzana svasamaya hai| lekha saMgraha Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 30-32 - ina tInoM padyoM meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kI stuti kA upasaMhAra karate hue kahA hai ki unake dvArA prarUpita anekAntavAda/syAdvAda ke mAdhyama se hI vizva kA uddhAra/kalyANa ho sakatA hai aura samadarzI banakara vizvabandhutva kI bhAvanA ko ujAgara kiyA jA sakatA hai| syAdvAdamaMjarI kA pracAra aura upayogitA : pratyeka darzana ke vaiziSTyapUrNa siddhAntoM kA evaM anekAnta kA saMkSepa meM sarala hote hue bhI prAJjala aura spaSTa bhASA meM varNana hone se isakA pracAra-prasAra atyadhika huaa| Aja bhI zvetAmbara vidvAna evaM sAdhugaNa nyAya-zAstra kA adhyayana karane ke liye prArambha meM tarkasaMgraha yA pramANanayatatvAlokAlaMkAra kA adhyayana karane ke pazcAt syAdvAdamaMjarI kA hI adhyayana karate haiN| isake adhyayana se nyAya-darzana meM hI nahIM, apitu adhyetA jaina-darzana kA bhI jJAtA bana jAtA hai| syAdvAdamaMjarI na kevala anya darzanoM ke dUSaNoM kA hI digdarzana karAtI hai, apitu anekAntavAda ke Aloka meM yathArthasvarUpa ko grahaNa karane kI preraNA bhI pradAna karatI hai, jisase UhApoha ekapakSIya na rahakara taTastha bhAva jAgRta kara detA hai| isakA yaha upAdeyatA/mahattA Aja ke yuga meM sarvagrAhya bana sakatI hai, kintu AvazyakatA hai malliSeNa kI dRSTi ke pracAra-prasAra kii| Aja ke yuga meM isa grantha kI upAdeyatA kyoM hai? isakA aMkana karane hae DaoN. Atreya ThIka hI likhate haiM:. merI yaha hArdika icchA hai ki isa pustaka kA pracAra khUba ho, aura vizeSataH una logoM meM ho jo jainadharmAvalambI nahIM haiN| satya aura ucca bhAva aura vicAra kisI eka jAti yA maz2ahaba vAloM kI vastu nahIM haiN| ina para manuSya mAtra kA adhikAra hai| manuSya mAtra ko anekAntavAdI, syAdvAdI aura ahiMsAvAdI hone kI AvazyakatA hai| kevala dArzanika kSetra meM hI nahIM, dhArmika aura sAmAjika kSetra meM, vizeSataH isa samaya jabaki samasta bhUmaNDala kI sabhyatA kA ekIkaraNa ho rahA ho aura saba dezoM, jAtiyoM aura matoM ke logoM kA samparka dina para dina adhika hotA jA rahA hai| ina hI siddhAntoM para ArUr3ha hone se saMsAra kA kalyANa hotA jA rahA hai| ina hI siddhAntoM para ArUr3ha hone se saMsAra kA kalyANa ho sakatA hai| manuSya jIvana meM kitanA hI vAMchanIya parivartana ho jAe, yadi sabhI manuSyoM ko prArambha se zikSA mile ki saba hI mata sApekSaka haiM, koI bhI mata sarvathA satya athavA asatya nahIM hai, pUrNa satya meM saba matoM kA samanvaya honA cAhiye, aura sabako dUsaroM ke sAtha vaisA hI vyavahAra karanA cAhiye jaisA ki ve dUsaroM se apane prati cAhate haiN| maiM to isa dRSTi ke prApta kara lene ko hI manuSya kA sabhya honA samajhatA huuN| maiM AzA karatA hU~ ki yaha pustaka pAThakoM ko isa prakAra kI dRSTi prApta karane meM sahAyaka hogii| (syAdvAdamaMjarI : prAkkathana) syAdvAdamaMjarI kA anuvAda : . DaoN. jagadIza candra jaina, ema.e. pI-eca.DI. ne isa grantha kA hindI anuvAda, zodhapUrNa, upodghAta aura vivecanAtmaka vistRta 8 pariziSToM ke sAtha sundaratama evaM paThanIya sampAdana kiyA hai| pariziSToM meM samasta darzanoM kI vizeSatAoM kA svarUpa digdarzana to vastutaH adhyetAoM ke liye atyanta upAdeya bana gayA hai| isakA prathama saMskaraNa parama zruta prabhAvaka maMDala bambaI se san 1935 meM prakAzita huA thaa| yaha saMskaraNa vistRta vivecanAtmaka evaM zodhapUrNa hone ke kAraNa sAmAnya pAThakoM kI dRSTi meM vidvadyogya bana gayA hai| [titthayara, varSa 30, aMka 2-3] 000 57 lekha saMgraha Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuvanahitAcArya kRta caturviMzatijinastavanam zrI bhuvanahitAcArya ke sambandha meM koI vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotI hai| 'kharataragaccha kA bRhad itihAsa' anusAra vi. saM. 1374, phAlguna badI 6 ke dina uccApurI meM kalikAlakalpataru zrIjinacandrasUri ne inheM dIkSA pradAna kI thI aura nAma rakhA thA bhuvnhit| inake zikSAguru yugapradhAna jinakuzalasUrijI aura jinalabdhisUrijI the| jinalabdhisUri ne vi. saM. 1386 meM derAvara nagara meM inako par3hAyA bhI thaa| saMvat 1404 ke pUrva hI jinalabdhisUri ne inako upAdhyAya pada pradAna kiyA thA aura zAyada AcArya pada bhI pradAna kiyA ho athavA AcArya pada jinalabdhisUri ke paTTadhara jinacandrasUri ne saMvat 1406 ke pazcAt pradAna kiyA ho| ___ isameM tanika bhI saMdeha nahIM ki ye praur3ha vidvAn the| inake dvArA sarjita do hI laghu kRtiyA~ prApta hotI hai - 1. daNDaka chandagarbhita jinastutiH - isa stuti meM kevala cAra padya dasDa aura isakA prArambha natasUrapatikoTikoTIrakoTI - yaha 57 akSaroM kA saMgrAma nAmaka daNDaka chanda hai| isa chanda ke prArambha meM 2 nagaNa aura bAda meM 17 ragaNa hote haiN| isa stuti para zrIjinahaMsasUri ke praziSya, jambUdvIpa prajJapti ke TIkAkAra mahopAdhyAya puNyasAgara ke ziSya vAcanAcArya padmarAjagaNi ne vi. saM. 1643 meM isa TIkA kI racanA kI thii| TIkA ke sAtha yaha kRti mere dvArA sampAdita zrIbhAvArivAraNapAdapUrtyAdistotrasaMgrahaH meM san 1648 meM prakAzita huI thii| 2. caturviMzatijinastavanaM - isameM 25 padya haiN| pratyeka padya meM eka-eka akSara kI vRddhi huI hai| bhagavAn RSabhadeva kI stuti 8 akSara ke yugmavipulA chanda se prArambha hokara caramatIrthakara bhagavAn mahAvIra kI 31 akSara ke chanda utkalikA daNDaka meM pUrNa huI hai| arthAt 8 akSara se lekara 31 akSara taka 24 chandoM kA prayoga huA hai| pratyeka padya meM pratyeka tIrthaMkara kA nAma bhI aMkita hai aura chanda kA nAma bhI aMkita hai| yaha kRti kI pramukha vizeSatA hai| 25vAM prazasti padya sragdharA chanda meM nirmita hai| bhaktipUrNa racanA hote hue bhI sAlaMkArika hai| bIkAnera ke bar3e jJAna bhaNDAra meM saMgRhIta 15vIM zatAbdI kI likhita prAcIna prati se isakI pratilipi kI gaI hai| zrI cturviNshtijinstvnm| (pravarddhamAnAkSaravibhinnajAtivyaktichandovizeSaracitam) (1) yugAdau jagaduddhartuM, yo yugmvipulaavnau| dideza dharmamokSau taM, staumi shriinaabhinndnm||1|| yugmavipulA / / (2) indriyagaNairavijitaM, yo'rhati jinendrmjitm| saGgatanitAntamudayaM, sovanti mhaantmudym|| 2 // udym|| lekha saMgraha 58 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) candanakarpUrAguruzAlA, ketakajAtI cmpkmaalaa| nandativaryA te'GgasaparyA, sambhavanetaH kasya na cetH|| 3 // campakamAlA // (4) upendravajrAyudhavAmadevA- dayojitA yena nRdevdevaaH| . smRte'pi yannAmani sopi kAmo, mRyeta nndyaadbhinndno'ym|| 4 // upendrvjraa|| (5) drutavilambitagItiraso ls-ccrnnsnycrnnaatimnohrm| suragirau sumatejini( na )majjane vidadhire vivudhA nvnrttnm|| 5 // drutavilambita // (6) jagatIhitArtharacanAbhinaditaH, ssuraasurendrmnujendrvnditH| namatAM matAM janamanobhinandinIM vitanotu RddhimrunnprbhuprbhuH||6|| nndinii|| (7) siMhoddhatA api jagajanatAjayena, mohabrudhA mdnlobhmdaadyo'mii| garjanti tAvadatiraMgabhareNa yAva-dantaH supArzvasarabhasya na te smrnti||6|| siMhoddhatA // (8) himakarahimanIrakSIraDiNDIrapiNDa-pravarakiraNamAlAmAlinI yasya mUrtiH sukRtadalakasArainirmitevA ca bhAti, prathayatu sa sukhAni svAmicandraprabho! me|| 8 // maalinii|| (9) suvidhijinnastanotu mama maGgalAni nityaM, madanakarIndrakumbhataTaNaTano ssiNhH| taralantarairapIkSaNasarairyadIyacetaH, sarasirUhamanAgna bibhide dhuvaanniniibhiH|| 9 // vaanninii|| (10) zreyolakSmI vitaratu sa vaH zItalastIrthanAtho, yasmingarbhe sthitavati karasparzamAtreNa maatuH| dAhotsAhA janakavapuSo'guH kriya( kiyad ?) vA mRgendai mandAkrAntA api kimu mRgA na mriyante kssnnen||10|| mandAkrAntA // (11) zrIzreyAMso dizatu mama mahAnandamandodayarddhi, vANIM ysyaanupmmdhurimodgaarshRnggaarsaaraam| pAyaM pAyaM madanadahanasaMhAriNaH saccakorAH, saJjAyante'mRtarasabharitAM tAM yathA cndrlekhaam|| 11 // cndrlekhaa| (12) AsthAnaM phaNinAM phaNeSu lalitaM babhrorurabhrasya ca, .. ghrANaM vyAghravizAlavastravivare jRmbhAsaraM bibhrti| yatrAnandakaraM kareNukariNAM zArdUlavikrIDitaM tAM zrIdharmasabhAM zrayAmi satataM zrIvAsupUjyaprabhuH( bhoH ) // 12 // zArdUlavikrIDita // (13) vikalAdhIzvaranandanaMdajagadAnandendirAsundaraM, tvayi bhUmIvalayaM vihAravidhibhiH pUtAntaraM kurvti| sakalopadravaDambarA api kharAH prApuH praNAzaM kSaNA dathavA zvairavihAriNI va nu harau mttebhvikriidditm||13|| mttebhvikriidditN|| (14) janmasnAtraM pavitraM suragirizikhare yasya kartuM mahaddhA, trailokyAdhIzaloke kRtamahasi parAlakRtI: srvnaariiH| dRSTvA nakSatradambhAdapi gaganaramAmauktikasragdharAbhR ttaM paJcAnantakendraM bhajata bhavabhRto bhaavto'nntdevm|| 14 // sragdharA / / lekha saMgraha Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) janako jajJe'vanIzastimiritajagatI pAvanA lokabhAnuH, smdhrmaacaarcnycurgunnsumnnimhaastrgdhraasuvrtaambaa| upadezo yasya pApopazamazamacaNo janturakSAdirUpai, ramaNIyastaM namAmi pramuditamanasA sAnvayaM dhrmnaathm|| 15 // mahAsragdharA / / (16) kSamAdharaziraH sphuranmahamavizvasenAGgabhUdharmacakrottaraH, pdaabjtlsNvrnnvsuvrnnpdmaaguruksnnibhshriibhrH| prabhAsavaradAmayug ruciraratnavRndArakaH zreNisevyakamaH, sukhAni mama SoDazo dizatu zAntirarhansadA pNcmshckbhRt||1|| vRndaarkH|| (17) yadapi bhavati cakripadmApi pAdAbjalagnAciraM sAdaraM dehinAM, tadapi caraNamocanaM naiva kurbanti santo janAstena manye dhruvm| zaradijana ca meghamAlA balAM tAM parAkRtya yaH svIcakAra prabhu zcaraNamacalakevalAnandamandAyataM kunthunAthaM stuve bhaavtH|| 17 // meghamAlA / / (18) madapadasampadamandasunandajanapadakurugajapuranagaraM, nvnidhirtncturdshlkssmiihrikrirthnrblklitm| padalulitAkhilabhUpatirAjyaM karatalagatamapi capalamidaM, sapadi vihAya lalau vratamugraM ya iha tamaramabhisara shrnnm|| 18 // cplN|| (19) manasijahavyavAhamurudAhakaraM jagadaGginAM samavalokya vibhu dadhadupakArasAramavatAravidhikRpayAMcitokamiSataH prddhau| padapuratoyakastadupazAntikRte ghanasambhRtaM zamasudhAkalazaM, pradizatu mokSasaukhyakamalAmamalAmiha mallitIrthapatireSa mm|| 19 // sudhAkalaza // (20) svaHsanmAlAcitramAsUtrayatI janamanasi nirupamaM kevalotpattikAle, triprAkArI yasya cakre'tibhaktyA rajatakanakasumaNizreNibhiH suprabhAbhiH / devI padmAzrIsumitrAGgajanmA yadukulakamalaravirdhvastamohAndhakAraH, puNyAMkurAmbhodharAsArasAraH sa dizatu zivakamalAM suvratAdhIzvaro me|| 20 // mAlAcitra // (21) tanotu me manomataM tataM yutaM sumaGgalaiH kalairjinAdhinAyako namiH sadA, yadIyadharmadezanA sabhAsu bhaantisaurbhaatilobhliinlolssttpdaaNgnaaH| surAvalI vikIrNapaJcavarNajAnudaghnapuSpasaJcayAH svanAzazaMkayA rayAt, .. palAdyanaGgazekharAn mahItalaM visaMsthalaM gatAzcyutA iva dhruvaM puraH prbho!|| 21 // anaMgazekhara // (22) zrIneminAtha namannAkinAthaM stuve taM sanAthaM sadA kevalakSImahAnandamandaiH, saubhAgyabhAgyAdhike yatra sammohanai raaj-raajiimtiivaakynetrbhrmaistiikssnntiikssnnaiH| sArddha jagajjantujIvAtumarmAvidhAviddhavizvaM-bharezAnevedyomukhAnekavedho, vidhaM vidhAtuM na zaktA vimuktA api svecchayA kAmabANA yathA padmapatrANi vjre||22|| kaambaannaa|| (23) zrIazokapuSpamaJjarI marandabindazAnta-sarvato rajoraye surapramuktacaMga gandhabandhastanaraMgaNe sabhAGgaNe vraat-ptrstpvitrcaamrendiraatirngg| - lekha saMgraha Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImRgAdhinAyakA sa nopaviSTapuSTavANi-dharmamarmadezanena bodhitAGgaziSTa pRssttdeshbhaasmaanbhaavitaandevdundubhii-ddhnaadpuujypaadpaarshvdevnnd|| 23 // ashokpusspmnyjrii|| (24) narapatitatiniSevitapAdapIThAgrasi-ddhArthabhUpAlavaMzAbdirAkAnizAnAyakaH, prnnitbhvikmhodymeduraanndsN-bhogbhnggiibhujnggiibhvdbhaavibhuunaaykH| madanadahanaghanotkalikAkulaM mAmakI-naM manaH zuddhasamvegaraGgAmRtAsArato, racayatu zamaramArasasundaraM varddhamAnAM, jino jaaymaanaasmaanollsnmngglH|| 24 // utklikaa|| (25) kartuH prshstiH| ityevaM sarvadevA suranarabalirAjAdhirAjaiH sujAtivyakticchandovizeSairahamahamikayA navyanavyaiH sukaavyaiH| nityaM saMstUyamAnA dalitakalimalA nAbhirAjAGgajAdyAH, zrIvIrAntA jinendrA bhuvanahitakRte mAGgalakyAya sntu||2|| sragdharA // iti pravarddhamAnAkSaravibhinnajAtivyakti chandAdizeSaracitaM caturviMzati jinstvnm|| [anusaMdhAna aMka 25] 000 lekha saMgraha Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa nagara kA eka ajJAta TIkAkAra-vADava jaina zvetAmbara upAsaka varga ke ine-gine sAhityakAra-kavi padmAnanya Thakkura phairU, mantrI maNDana, mantrI dhanada Adi ke sAtha TIkAkAra vADava kA nAma bhI gaurava ke sAtha liyA jA sakatA hai| vADava jaina zvetAmbara acalagacchIya upAsaka zrAvaka thaa| vaha virAT nagara vartamAna vairADa (alavara ke pAsa, rAjasthAna pradeza) kA nivAsI thaa| saMskRta sAhitya-zAstra aura jaina-sAhitya kA praur3ha vidvAn evaM saphala TIkAkAra thaa| isakA samaya vaikramIya pandrahavIM zatI kA uttarArddha hai| isane aneka granthoM para TIkAyeM likhI thIM kintu duHkha hai ki Aja na to usakA koI grantha hI prApta hai aura na jaina itihAsa yA vidvAnoM meM ullekha hI prApta hai| vADava kI ekamAtra apUrNa kRti 'vRttaratnAkara avacUri' (15vIM zatI ke antima caraNa kI likhI) mere nijI saMgraha meM hai| isakI prazasti ke anusAra vADava ne jina-jina granthoM para TIkAyeM likhI haiM, usake nAma usane isa prakAra diye haiM - (1) kumArasambhava kAvya avacUri (2) meghadUta kAvya avacUri (3) raghuvaMza kAvya avacUri (4) mAgha kAvya avacUri kirAtArjunIya kAvya avacUri (6) kalyANa maMdira stotra avacUri bhaktAmara stotra avacUri jayai navanalina tRtIyasaMsmaraNaM avacUri 'vAmeya' pArzvastotra avacUri (10) prabhu jIrikA, stotra avacUri sakalasukhanAmaka stotra (navama smaraNaM) avacUri . (12) tripurA stotra avacUri (13) vRttaratnAkara avacUri (14) vAgbhaTTAlaMkAra avacUri (15) vidagdhamukhamaNDana avacUri yogazAstra (4 adhyAya) avacUri (17) vItarAga stotra avacUri pUrNa prazasti isa prakAra hai - prathamaM kumArasambhava iti tasmAnmeghadUtakaH purtH| raghunAthacaritapUto raghuvaMzaH kaalidaaskRtiH||1|| lekha saMgraha (9) 62 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrayaM ko mAghaH thrayaMkaH kirAtakAvyaM mhaagbhiiraarthm| jJeyAni ca paJca mahAkAvyAnyaitAni laukikAnyatra // 2 // kalyANamandirAkhyaH zrImAnbhaktAmaraH stbkH| jacaInavanalinakuvalayamahimAgArasya jinapateH stbkH|| 3 // zrI vAmeyaJca prabhuM jIrikayA saMyutaM paraM stvnm| zrImatsakalasukhAkhyaM tripurAstotraM lghustvkm|| 4 // kedAra-racitaM chando vRttrtnaakraabhidhm| . alaMkAraH kavizlAghyaH shriivaagbhttkvikRteH||5|| zrIdharmadAsaracitA vidgdhmukhmnnddnH| AdyAH zrIyogazAstrasya ctvaaro'dhyaaykvraaH| zrIvItarAgadevasya stavanAni ca viNshtiH||6|| zrImadaJcalagacchAkhye jyshekhrsuuryH| babhUburbhUparizreNIvanditAMdhiyugAH sdaa||7|| ziSyAzca teSAM vasudhezadatta-mAnAH pressaamupkaardkssaaH| zrIvAcanAcAryapadaprapannAH zrImerucandrapravarA jynti|| 8 // ativikaTa yavanabhUpati kArAgehasthasaMsthitA ytyH| baruddhRtA jayantu prasamaM shriimerucndraakhyaaH||9|| zrImatAM merucandrANAmAdezAt vADavena c| pUrvokta-grantha saGghAnAmavacUriH kRtAparA // 10 // virATanagarasthena mantripaJcAnanena c| zrImanmANikyasundara-sUribhiH zodhitA dRddhm||11|| sArAMza aMcalagaccha meM aneka bhUpatiyoM se vandita zrI jayazekharasUri hue| unake ziSya vAcanAcArya merucandra vidyamAna haiM, jinako rAjAoM ne mAna diyA hai, jo upakAra karane meM dakSa haiM aura jinhoMne bhayaMkara yavanarAjA ke kArAgAra meM rahe gae yatiyoM kA uddhAra kiyA hai, jela se chur3AyA hai| aise zrI merucandra vAcanAcArya ke Adeza se vADava ne (maiMne) pUrvokta 17 granthoM para avacUri (laghuTIkA) kI racanA kI hai| ina avacUriyoM kA saMzodhana virATanagara nivAsI mantrI paMcAnana aura zrI mANikyasundarasUri ne kiyA hai| isa prazasti se kaI navIna tathya prakAza meM Ate haiM jina para vicAra kiyA jAnA Avazyaka hai| (1) pArzvalikhita aMcalagacchIya digdarzana ke anusAra jayazekharasUri kA samaya lagabhaga 1400 se 1462 kA hai| ye mahendraprabhasUri ke dvitIya ziSya haiM / mahendraprabhasUri ke pATa para merutuMgasUri baitthe| isaliye mukhya paTTa-paramparA meM jayazekharasUri nahIM aate| yahI kAraNa hai ki jayazekharasUri ziSya vAcanAcArya merucandra kA isa itihAsa me nAmollekha bhI prApta nahIM hotaa| jayazekharasUri ke ziSya hone se merucandra kA samaya 1420 se 1500 ke madhya kA nizcita rUpa se mAnA jA sakatA hai| (2) jayazekharasUri ke liye 'babhUvuH' zabda kA prayoga hone se vADava kA racanA kAla 1465 se 1500 ke madhya kA mAnA jA sakatA hai| lekha saMgraha Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) merucandra ne yavanabhUpati ko pratibodha dekara kArAgAra meM rahe gaye yatiyoM ko chudd'aayaa| yaha eka navIna tathya hai| vaha yavanabhUpati kauna thA? kahA~ kA thA? aura usane kisa kAraNa se yatiyoM ko jela meM DAlA thA? Adi praznoM para, prazasti meM nAma aura sthAna kA ullekha na hone se koI prakAza nahIM par3atA hai| itihAsa ke zodhavidvAnoM kA kartavya hai ki isa para zodha karake prakAza ddaaleN| (4) ina TIkAoM ke saMzodhakoM meM vADava ne do nAma diye haiM - (1) zrImANikyasundarasUri aura (2) virATanagarIya mantrI pNcaann| zrI mANikyasundarasUri kA samaya lagabhaga 1435 se 1500 ke madhya kA hai| ye saMskRta ke mUrdhanya vidvAn rahe haiM aura gujarAtI bhASA ke prAcIna lekhakoM meM inakA mahatvapUrNa sthAna hai| inakI do kRtiyA~ zrIdharacaritra mahAkAvya (1485) aura guNavarmAcaritra (1485) rAjasthAna pradeza meM hI racita hai| inake vizeSa paricaya ke liye aMcalagacchIya digdarzana draSTavya hai| (5) virATa kA itihAsa prakAzita na hone se mantrI paMcAnana ke sambandha meM prakAza DAlanA sambhava nahIM hai kintu itanA nizcita hai ki paMcAnana saMskRta kAvya, lakSaNa-zAstra kA dhurandhara vidvAn thaa| jaina thA aura virATa nagara kA maMtrI bhii| (6) yahA~ eka prazna vidvAnoM ke liye avazya hI vicAraNIya hai ki 'mantripaJcAnanaina ca' zabda svatantra vyaktitva kA sUcaka hai yA TIkAkAra vADava kA vizeSaNa? yadi svatantra vyaktitva kA sUcaka hai taba to pUrvokta artha ThIka hI hai ki virATanagarIya mantrI paMcAnana ne isa samasta TIkA granthoM kA saMzodhana kiyaa| aura yadi isa zabda ko vADava kA vizeSaNa mAneM to. mantriyoM meM paMcAnana arthAta siMha ke samAna vADava ne isa granthoM para avacUriyA~ kI haiM, yaha artha bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai| isa artha ke Aloka meM vADava ko hI virATanagara kA maMtrI mAna sakate haiN| isa prazna para nirNaya karanA vidvacchreSToM kA kArya hai| isa UhApoha se yaha to spaSTa hai ki virATanagarIya vADava kA samaya 15vIM zatI kA uttarArddha hai| vADava jaina hai, vidvAn hai| aura usa samaya (15vIM zatI) virATanagara meM aMcalagacchIya zvetAmbara jainoM kA prabhAva thA, bAhulya thA, maMtrI bhI jaina zrAvaka thaa| vADava kI anya kRtiyA~ jo aprApta haiM usake liye zodha vidvAnoM kA karttavya hai ki khoja karake anya granthoM ko prApta kareM aura vADava ke vyaktitva evaM kRtitva para vizeSa prakAza ddaaleN| ' [zrI AcArya kalyANa gautama smRti grantha] .000 64 lekha saMgraha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravartinI merulakSmI ke stotra __ prastuta donoM stotroM kI praNayitrI pravartinI merulakSmI gaNinI sAdhvI haiN| mere saMgraha kI 6 patroM kI prati jo anumAnataH 16vIM zatAbdI kI likhI huI hai, usameM cAra stotra aJcalagaccheza zIlaratnasUrikRta haiM, aura do pravartinI merulakSmI gaNinI ke| ataH saMbhavataH racayitrI kA samaya 16vIM zatI yA tatpUrva hai, aura pravartinI aMcalagaccha kI hI hogii| inake sambandha meM vizeSa kucha bhI jJAta nahIM hai| pravartinI, gaNi' zabda hone se itanA to spaSTa hai ki sAdhvI mahodayA gaNanAyikA avazya thI aura yaha racanA unakI praur3hAvasthA kI hI hai| ye donoM stotra AdinAtha aura tAraMgAmaNDana ajitanAtha ke haiN| 7 aura 5 padya saMkhyA kI dRSTi se to stotra bahuta hI choTe haiM parantu laghukAya hote hue bhI sarasa aura pravAhapUrNa haiM, inakI bhASA bhI prAJjala hai| prathama stotra meM drutavilaMbita, vaMzastha, vasantatilakA aura zArdUlavikrIDita Adi chandoM kI yojanA hone se mAlUma hotA hai ki praNayitrI chandaHzAstra aura sAhityazAstra kI bhI viduSI thii| 1. AdinAtha stavanam sakalamaGgaladaM ruciracchaviM, duritshailvibhednstpvim| jinavaraM nRpanAbhitanUruhaM, vipulasaukhyakaraM prnnmaamyhm||1|| svarNAbhaM guNabhAsuraM dhRtazamaM jJAnazriyAlaGkRtaM, smykpunnypthprruupnnprnyaayvrttymbudm| . zakravAtasusevyamAnacaraNAmbhojadvayaM santataM, vande'haM trijagadguruM gurutaraM mohAndhakAre rvim||2|| nikhilasaukhyamahArNavasadvidhuM, gunnsitcchdkhelnmaansm| prazamasindhuravandhyamahIdharaM, jinapatiM praNamAmi vRssaangkitm||3|| yazaH zriyA nirjitacandradIdhiti, dhyaanaamljcaalitkrmsnttim| nIrAgatAdUritabhAvavidviSaM, seve yugAdIzajinaM mhaatvissm||4|| vairAgyamAnasarovararAjahaMsaM, prauDhaprabhAsuranarezaziro'vaMtasaM, ikSvAkuvaMzatilakaM bhuvanAbhirAmaM, kAmaM dadhAmi hRdaye prathamaM jineshm||5|| santataM jalajatAyutamatra, paGkajaM ca zazinaM ca vimucy| advitIyakamalApadapadmaM, seve te tava vibho! gtdossm||6|| evaM zrIRSabhaM gurUttamaguNaM yaH stauti bhaktyAnvahaM, bhavyAmmojavikAzanagrahapatiM sphaarprbhaashaalinm| tasyAnandavidhAyinI pratidinaM merusthitistheyasI, lakSmIrvezmani raMramIti janatA pusspprtisstthodyaa||7|| iti prava0 merulakSmIgaNikRtaM shriiaadinaathstvnm| lekha saMgraha 65 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. taarnggaamnnddnshriiajitnaathstvnm| (anuSTap chandaH) kevalajJAnasampUrNa, vande'hamajitaM jinm| ikSvAku vaMzazRGgArasAramuktApulopamam // 1 // jitazatrukulAmbhoje, vijyaakukssiplvle| susvaraH zuddhapakSo'yaM, rAjate raajhNsvt|| 2 // moha mallavijetAraM, raagdvessvivrjitm| staumi zrIajitaM devaM, suraasurnmskRtm|| 3 // anantaguNadhAtAraM, sntosssukhsaagrm|| praNamAmi mahAbhaktyA, vaijayeyaM jineshvrm|| 4 // evaM stuto mayA bhaktyA, taarnnaadrivibhuussnnm| zrImAn zrIajitasvAmI, dadyAnme vAJchitaM phlm||5|| iti pravartanI vA0 merulakSmIgaNikRtaM tA [zrI jaina satya prakAza, varSa 19, aMka 8] 000 lekha saMgraha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI lakSmIkallolagaNi racitA vardhamAnAkSarA caturviMzatijinastutiH bhAratIya sAhitya kI aneka vizeSatAoM meM eka pramukha vizeSatA usakA vizAla stotra sAhitya bhI hai| stotra sAhitya bhAratIya sAhitya kA hRdaya kahA jA sakatA hai| sabhI jAtiyoM ne stotra racanA meM apanA bahumUlya yoga diyA hai| bauddhoM ne buddha bhagavAn kI, jainoM ne arhat kI, vaiSNavoM ne viSNu va unake aneka rUpoM kI, zaivoM ne ziva kI, zAktoM ne bhagavatI durgA kI aura anya logoM ne apane iSTadevoM kI stuti madhuratama gIyamAna stotroM dvArA kI hai, Atma-nivedana kiyA hai, zraddhA ke prasUna arpita kiye haiN| ___ stotra dvArA bhakta-hRdaya svacchandatApUrvaka apane bhAvoM ko iSTadeva ke sammukha prastuta karatA hai| hRdaya kA AvaraNarahita svarUpa usameM dekhA jA sakatA hai| nirAvRtta va mukta-hRdaya kA Atma-nivedana aisI bhASA meM abhivyakta hotA hai, jise bhASA na jAnane vAlA bhI kisI-na-kisI taraha samajha letA hai| stotA kI bhASA vizuddha mAnava-hRdaya kI bhASA hotI hai jisa para buddhi va tajjanya prapaMcoM kA koI prabhAva nahIM pdd'taa| stotA kI madhura anubhUtiyoM ko svataH hI madhuratama zabda mila jAte haiM jisake lie racanA-kauzala kI utanI AvazyakatA nahIM jitanI anubhUti kI saghanatA kii| pAvasa-Rtu meM jaise jIvanadAyaka meghoM kI * phuhAra par3ate hI bIjoM meM aMkura utpanna hone lagate haiM, usI taraha saghana-anubhUtiyA~ madhuratama zabdoM meM mUrta hone lagatI haiN| isa kArya meM kisI taraha ke prayatnoM kA koI hAtha nahIM hotaa| jaina manISi-puMgavoM ne bhagavat-stavanA karane meM do vidhAe~ apanAI haiM - 1. stotra, 2. stuti| 1. stotra - kisI tIrthaMkara vizeSa kI yA samanvita samasta tIrthaMkaroM kI yA kisI tIrthasthita tIrthaMkara vizeSa kI stavanA karate hue jo hRdaya ke udgAra prakaTa hote haiM, ve stotra kahalAte hai| ina stotroM ke mAdhyama se anekAnta syAdvAda kI prarUpaNA, bhagavAn kI dezanA athavA dArzanika vivecana kA svarUpa cintana bhI hotA hai| bhagavat guNoM kA varNana karate hue aSTa mahAprAtihArya, 34 atizaya, 35 vANI ityAdi kA bhI samAveza kiyA jAtA hai| bhagavAn ke sAtha tAdAtmya sambandha sthApita karate hue apanI laghutA bhI pradarzita kI jAtI hai aura svakRta pApoM kI AtmagardA bhii| 2. stuti - stuti yaha kevala 4 padyoM kI hotI hai| prathama padya meM kisI tIrthaMkara vizeSa kI yA sAmAnya jina kI, dUsare padya meM samasta tIrthaMkaroM kI, tIsare padya meM bhagavat prarUpita dvAdazAMgI Agama kI aura caturtha padya meM tIrthaMkara vizeSa ke zAsana devatA kii| ina lakSaNoM para AdhArita kaI sAmAnya stutiyA~ bhI prApta hotI haiM aura kaI viziSTa stutiyA~ bhii| jisameM yamaka aura zleSAlaMkAra Adi kA chandavaividhya ke sAtha uktivaicitrya kA samAveza hotA hai, ve vizeSa kahalAtI haiN| AcArya bappabhaTTisUri aura zobhanamuni Adi kA stuti sAhitya viziSTa koTi meM hI AtA hai| zrI bhuvanahitAcArya Adi racita stutiyoM meM chandavaividhya pAyA jAtA hai| bar3hate hue akSaroM ke sAtha chandoM meM racanA karanA vaiduSya kA sUcaka hai hii| zrI lakSmIkallolagaNi racita caturviMzatistuti bhI isI vidhA kI racanA hai| 'lekha saMgraha Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmIkallolagaNi - stutikAra ne prAnta puSpikA meM "u. zrI harSakallolaprasAdAt' likhA hai| ata: isase evaM anya pramANoM se nizcita hai ki ye zrI harSakallolagaNi ke ziSya the| AcArya somadevasUri kI paramparA se kamala-kalaza aura nigama-mata nikale the| somadevasUri tapAgacchIya somasundarasUri ke ziSya the, kintu unhoMne 1522 ke lekha meM lakSmIsAgarasUri kA ziSya bhI likhA hai| inake ziSya ratnamaNDanasUri hue| ratnamaNDanasUri kI paramparA meM zrI AgamamaNDanasUri ke praziSya aura zrI harSakallolagaNi ke ziSya lakSmIkallogagaNi the| inake atirikta inake sambandha meM koI ullekha prApta nahIM hai| inakA paricaya, janma, dIkSA, pada Adi bhI ajJAta haiN| lakSmIkallolagaNi Agama-sAhitya aura kAvya-sAhitya zAstra ke praur3ha vidvAn the| Agama granthoM para inakI do TIkAe~ prApta hotI haiM: 1. AcArAGga sUtra tattvAvagamA TIkA prApta hotI hai jisakA racanA samvat 1596 diyA huA hai| jaina sAhityano saMkSipta itihAsa meM TIkA ke sthAna para avacUrNI likhA hai| 2. jJAtAdharmakathAGga sUtra 'mugdhAvabodha' TIkA' meM racanA samvat prApta nahIM hai| zrI dezAI ke matAnusAra somavimalasUri ke vijayarAjya meM vikrama samvat 1597 - 1637 ke madhya racanA kI gaI hai| isase inakA sAhitya racanAkAla 1590 se 1640 taka nirdhArita kiyA jA sakatA hai| Agama sAhitya para TIkA racanA se yaha spaSTa hai ki Agama sAhitya para inakA cintana aura manana ucca koTi kA thaa| ina donoM TIkAoM ke atirikta svatantra kRtiyoM ke rUpa meM kucha stotra bhI prApta hote haiM ve nimna haiM:1199 jina stava (samasyASTaka) / 1342 sAdhAraNa jina stavaH (samasyASTaka) 1440 RSabhadeva stava 1772 mahAvIra stotra (sAvacUri) 5089 samasyASTaka 6232 sAdhAraNa jina stava (parAga zabda ke 108 artha) ye sAre kramAMka kaiTalaoNga oNpha saMskRta eNDa prAkRta mainuskRpTa munirAja zrI puNyavijayajI saMgraha bhAga-1, 2 lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira, ahamadAbAda ke die gaye haiN| camatkRti pradhAna ina stotroM ko dekhate hue aisA pratIta hotA hai ki zrI lakSmIkallolopAdhyAya sAhitya aura lakSaNazAstra ke bhI udbhaTa vidvAn the| 1. tripuTI mahArAja : jaina paramparAno itihAsa - bhAga 3, pRSTha 560 2. tripuTI mahArAja : jaina paramparAno itihAsa - bhAga 3, pRSTha 566 3. jinaratnakoza : pRSTha 24, isake anusAra isakI prati Adescriptive Catalogue of the Mss. in the B.B.R.A.S. ____Vol. No. 1397 4. pRSTha 520, pairA naM0 761 jinaratnakoza : pRSTha 147, isake anusAra isakI prati Adcscriptive Catalogucofthe Mss. in thcB.B.R.A.S. Vol.No. 1473 6. jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pRSTha 520, pairA naM0761 lekha saMgraha 68 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inake atirikta svatantra kRti ke rUpa meM 'varddhamAnAkSarA caturviMzati jinastuti' prApta hotI hai| isameM 24 tIrthaMkaroM kI stuti ke sAtha aMtima gautama gaNadhara kI bhI stuti prApta hai / ekAkSara se prArambha kara 25 akSaroM taka ke vibhinna chandoM meM pratyeka tIrthaMkara kI stuti kI hai jo ki isake pariziSTa meM dI chanda-sUcI se spaSTa hai / chanda-zAstra ke ye ajor3a vidvAn the| ina chandoM meM kaI chanda aise haiM jo ki prAyaH prayoga meM nahIM Ate haiN| prAnta puSpikA meM anuprAsAlaGkAramayyazca' arthAt pratyeka stuti meM anuprAsAlaGkAra kA vizeSa rUpa se prayoga kiyA hai| pratyeka stuti kA avalokana kiyA jAe to pratyeka zloka ke pahale aura dUsare caraNa meM, tIsare aura cauthe caraNa meM ekAkSara yA vyakSara meM anuprAsa kA prayoga dRSTigocara hotA hai| udAharaNa ke rUpa meM dekhie - vimalanAtha kI stuti prathama padya, prathama caraNa 'namAmaH' aura dUsare caraNa meM ramAmaH 'mAmaH' kA prayoga hai / isI stuti meM dUsare zloka ke tIsare-cauthe zloka meM 'vantAH' kA prayoga hai| isa prakAra pratyeka padya ke samagra caraNoM kA avalokana kareM to antyAnuprAsa kI chaTA sarvatra dRSTigocara hogii| kavi kA abhISTa bhI anuprAsAlaGkAra pratIta hotA hai| zleSa, upamA, rUpaka, yamaka Adi alaMkAra bhI sthAna-sthAna para muktAoM kI taraha guthe hue najara Ate haiN| isa kRti kI pratiyA~ bhI atyanta durlabha haiN| vikrama samvat 2001 meM zraddheya gaNivarya zrI buddhimunijI mahArAja ne jAmanagara meM rahate hue isakI pANDulipi taiyAra kI thii| unakI kRpA thI ki svalikhita prati mujhe bhijavA dI, vahI Aja prakAzita kI jA rahI hai| gaNivarya likhita pANDulipi meM kisa bhaNDAra kI prati se unhoMne ne isakI pratilipi kI hai, isakA saMketa na hone kI vajaha se yaha kahane meM asamarthatA hai ki yaha kisa bhaNDAra kI prati hai? ina stutiyoM meM prAtaH evaM sAyaM pratikramaNa meM isakA upayoga kiyA jA sakatA hai| pAThakoM ke rasAsvAdana ke lie prastuti kRti prastuta hai : zrI lakSmIkallolagaNi racitA varddhamAnAkSarA caturviMzati-jinastutiH [paMDita zrI 5 zrIlakSmIkallolagaNi-caraNakamalebhyo namaH] 1. zrIRSabhajinastutiH, (zrI chandasA) me'ghaM / syA'rhan // 1 // no'jAH / syuryaiH // 2 // no'kaM / navyam // 3 // gI: zaM / vo'vyAt // 4 // 2. zrIajitajinastutiH (strIchandasA) anyaH, saarvH| siddhiM, dadyAt // 1 // sArvAH, srve| sAtaM, ddyuH||2|| sArvA, vaacH| naH zaM, kuryuH // 3 // vANI, devii| lakSya, bhUyAt // 4 // lekha saMgraha 69 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. zrIzambhavajinastutiH (nArIchandasA) tiirtheshstaartiiyH| vRddhiM vaH, praadussyet|| 1 // ye'rhantaste pApaM / bhaktAnAM, chindyaasuH||2|| sArvIyaH, siddhAntaH / maccittaM, popUyAt // 3 // . . sutrAsyaH, sAdhUnAM / vighnaughaM, loluyaat|| 4 // . *** 4. zrIabhinandanajinastutiH (sumaticchandasA) plavagAvaM, glitaangkm| hatajAlaM, bhjtaalm||1|| jinavanda, ktbhndm| kanakAcchaM. ddtaacchm||2|| jinavAkyaM, jitshaakym| bhaja bhavyaM, muninvym||3|| zrutadevI, pdsevii| aghahI, sukhk/|| 4 // 5. zrIsumatijinastutiH (abhimukhIchandasA) sumatijinaM, gtvRjinm| zraya munipaM, cidvnipm||1|| jinanikaraM, jnsukrm| kRtavibhavaM,bhaja vibhvm||2|| jinavacanaM, vrrcnm| zivasukhadaM, nayatu pdm||3|| amalatarA, kmlkraa| vitaratu kaM, kjjtukm||4|| 6. zrIpadmaprabhajinastutiH (ramaNAchandasA) dharabhUpabhavaM, vrruuprvm| kRtakAmajayaM, shrthdhaammym||1|| jinarAjagaNaM, ntbhuurmnnm| zamatAzaraNaM, kurutaacchrnnm||2|| bhagavatsamayaH, zamazUkamayaH / bhavatAntiharaH, zivazAntikaraH // 3 // sumataH kusumaH, surasAlasamaH / janatehitazaM, tnutaadnishm|| 4 // *** 7. zrIsupArzvajinastutiH (madhunAmAchandaH) kanakasamadhanaH, karatu zamadhanaH / natanarasumanAH, shivmmlmnaaH||1|| sakalajinapatIn, vimlnrptiin| bhajata munijanA! viglitvRjinaaH||2|| gaNadharagaditaM, ytittividitm| zamarasasahitaM, kuru hRdi shitm||3|| . jayati bhagavatI, vimlgunnvtii| zucirucimavatI, shshikrsudtii|| 4 // 70 lekha saMgraha Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. zrIcandraprabhajinastutiH (pramANikAchandaH) vizAlavaMzabhUSaNaH, praNaSTakarmadUSaNaH / mamASTamo jinezitA, tanotu tAM jgtpitaa||1|| jinA dizantu me same, smgrsaukhysnggme| zivAlaye padaM vibhA-bhareNa suurysnnibhaaH||2|| jinoktamAgamaM sadA, kurudhvamAnane mudaa| bhavArNavaughatArakaM, vinodvRndkaarkm||3|| jinendrapAdapAvitaH, prbhuutbhktibhaavtH| dadAtu yakSanAyakaH, smaangkrsmsaaykH|| 4 // 9. zrI suvidhinAthastutiH (bhadrikAchandasA) Anuve suvidhinAyakaM, bhvyjntubhvtaaykm| karmazatrubhaTabhaJjanaM, saadhulokkRtrnyjnm||1|| zaM dizantu sujinezvarAH, sarvajantuSu kRpaapraaH| siddhisAdhuramaNIvarAH, paadnmrjnshngkraaH||2|| zrIjinAgamamaharnizaM, sNshrye'hmtistshm| kSIranIranidhisannibhaM, sUktizUktiriva nirnibham // 3 // yo jinaH, kumatitAntidaH, sAdhyarAD bhavatu zAntidaH / jainazAsanavibhAsanaH, prANinAM kRtsuvaasnH|| 4 // *** 10. zrIzItalajinastutiH (........chandasA) vande'haM zrIzItalajanuSaM, zrIvatsAGkaM kaanycnvpussm| nandAjAtaM zrIpativinataM, muktiprAptaM sundrrvitm||1|| sarve sarvajJAH kuzalakarAH, naanaavrnnaakaarvrtraaH| saMsArAbdhau magnajanadharAH, deyAsuH zaM muktipdvraaH||2|| zrIsiddhAnto me kuzalakaraH, zrIsarvajJokto duritaharaH / jIyAtsaMsArAbdhighaTabhavaH, zazvadbhaktAnAM kRtavibhavaH // 3 // sA'zokAdevI mama sukhadA, tejaH punyjaaoddiipttrrdaa| arhadbhaktyutthaprabalamadA, bhuuyaadbhvyaanggiprhtmdaa|| 4 // lekha saMgraha Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. zrIzreyAMsajinastutiH (........ chandasA) sakalasiddhividhAnavidagdhaM, dshmto'grimmiishmmugdhm| amitakAmitadAnasurahU, zrayata shossitlobhmithnm||1|| jinavarAH pradizantu satAM zaM, na labhate maramardvizatAM shm| hariharAdyaparaH surasArthaH, prabhutayA dhRtayA'pi kRtaarthH||2|| jinapatervacanaM bhavikAnAM, bhavatu lbdhmhaabhvikaanaam| duritasantatisaMharaNAya, prblsNsRtisNhrnnaay|| 3 // akhilamaGgalamUlavidhAtrI, gurutrocclcintitdaatrii| vikaTasaGkaTavallikRpANI, jinamate jayatAdbhuvi vaannii||4|| 12. zrIvAsupUjyajinastutiH (tAmarasacchandaH) namata surAsurasevitapAdaM, vdnvibhaajitshiitlpaadm| mahiSadharaM gatakhedaviSAda, jldhrgrjigbhiirninaadm||1|| sakalajinezagaNaM vinuve'haM, hrtknkdyutisttmdehm| caraNamAhRdi sundarahAraM, padayugalapraNate hitkaarm||2|| jinavanavAgvibhavo mama sAtaM, dizatu mahodayapattanajAtam / nayagamabhaGgabharapratipUrNaH, ktthinpuraanntmskRtcuurnnH|| 3 // jinapatipAdapayoruhabhaktaH, shritjinshaasnbhaasnmrktH| karatu kumArasuraH zivamiSTaM, na bhavati yatra kadAcana kssttm||4|| *** 13. zrIvimalanAthastutiH (praharSaNI chandaH) devendrapraNatapadaM jinaM namAmaH, cittaM taccaraNayuge vayaM rmaamH| kroDAi~ nikhilasamIhitArthakAraM, nairmalyaM sRjatu kRtaamrophaarm||1|| sarvajJAH sakalaguNAbhirAmadehA, aaditydyutibhrdiiptdhaamgehaaH| muktizrIramaNakalAbhilASavantaH, kuryuH zaM hRdayabhavaM zivaM bruvntH||2|| siddhAnto jinavadanA tIryamANaH, sAdhvodhaiH shrvnnputtaavdhaarymaannH| bhavyAnAM zivasadanAbhilASukAnAM, zreyo'rthaM bhavatu bhykssyotsukaanaam||3|| vighnaughaM jinapadasevake harantI, sarvAdhiprazamasukhaM jane krntii| sA bhUyAnmama sukhamaGgalAdikI, sarvApatpradhanabhayAmayAdihI // 4 // *** lekha saMgraha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. zrIanantajinastutiH (lakSmIchandaH) taM vande sarvabhAvajJAnatattvopadezaM, dusskrmdhvaantnaashaaditytejoniveshm| saMsArAmbhodhimajjajantupotAyamAnaM, zyenAvaM pngkpuurodbhaasmeghaaymaanm||1|| sarvajJA vijJavittA vAsamAsaM dadhAnA, bhuuyaasubhuuribhuuripraajyraajyprtaanaaH| sampatprAptyai vareNyAgaNyapuNyapratItA, mdnmaayaa'bhimaankrodhlobhvytiitaaH||2|| siddhAntaH stAcchivAdhvaprAptiheturjanAnAM, nAnAbhaGgairgabhIrArthaprakAzo ghnaanaam| pApmahRcchedakartA zAsanAmbhojabhAnu-bhUyiSTotpattibaddhA'dRSTakakSe kRshaanuH|| 3 // pAtAla: sevakAnAM zuddhadhIsaMzritAnAM, sevAhevAvazena praaptsrvepsitaanaam| kuryAddharyA mahAryA sampadaM sphItabhItiH, kAmaproddAmadhAmA bhgnvighnaughbhiitiH||4|| *** 15. zrIdharmanAthastutiH (RSabhacchandasA) jinarAjamuttamaguNAzrayaNIyadehaM, kulizAGkitakramamahaM mhimaikgehm| dhiSaNA'vadhIritaguruM praNamAmi nityaM, tridshaadhipkssitiptiprnntaadhiptym||1|| jinapA dizantu kuzalaM zivasaGgaraGgA, varakevalarddhikalitA glitaanggsnggaaH| samatArasArNavanimagnamanovinodAH, sukRtaaptipussttjntaajnitprmodaaH|| 2 // jinavakAto'rtharacanAvayanopadiSTaH, sugaNAdhipaiH ptthitpaatthtyaa'tidissttH| duritaM jahAti parizIlita eva bhavyaiH, pratiSevaNIya iti vaakycyssnvyaiH|| 3 // jinasevake vipulamaGgalamAdadhAnaH, surakinnaraH sklsaadhygnnprdhaanH| dahatAM dhanAni janatAkRtakAmitAni, satataM propkrnnprvnnsttaani||4|| 16. zrIzAntinAthastutiH ___ (paJcacAmaracchandasA) sa zAntinAthanAyakastamobharakSayaGkaraH, karotu krmsnycyprmossnnpriyngkrH| anantasAtadAyakaH zivAbhilASasambhavaM, sukhaM viSAdavarjitaM samagrasaukhyato nvm||1|| dizantu mAM jinA (ramA )vizAlavaMzasambhavAH, pramattadattadezanA bhavArNavaughavidravAH / anItibhItighAtakA guNAvalIvibhUSitA, mahodayAspadasthitAH kusnggbhnggyduussitaaH||2|| jinAgamaM zrayAmyahaM zaThAvabodhadustaraM, prabhUtabhagnasaMzayaprakAzitArthavistaram / anekabhaGgasaGkalaM bhavabhramavyathA'pahaM, mumukSusaGghasevitaM gatakrudhaM gunnaavhm||3|| jinendrapAdapaGkajopajIvanA'lilAlasaH, suzIlasAdhuyAtanAvidhAnakelisAlasaH / / susampadaM dadAtu no mahItalAvabhAsinI, sa brahmazAntisevakaH prshsycaaruhaasiniim|| 4 // *** lekha saMgraha Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. zrIkunthunAthastutiH (hariNIchandaH) jinapadayugaM vande mohadrumapramayapradhiM, niravadhiguNagrAmArAmAdrijAtaTasannidhim / zivapurapathaprasthAnAzvaM vyapohitadurmatiM, prathimazamathazrImatkunthoH prsaaritsnmtim||1|| jinaparivRDhA gADhaM gUDhAdhvataH kaluSavrajA-'pahaticaturA gotronnatyaprathA prthndhvjaaH| mama vidadhatAM cetaHsvAsthyaM kaSAyahatAtmanaH, zivapadasukhe teja:puJjAtmakA vivshaatmnH||2|| gaNadharavarairyaniSpAdyaM tamottarabhAskara, vigalitamadadveSonmAdavyalIkakalAbalam / ..........., bhajata bhavino jainaM vAkyaM mruttrustphlm|| 3 // pravacanasuraH zrIgandharvastanotu tanUmatAM, nayanakumudAnandI maadydvivekvcovtaam| atulakuzalazreNI samyagdRzAmupakArakaH, pizunarasanAdRgdoSotthavyathA'rNavatArakaH // 4 // 18. zrIaranAthastutiH (hariNIchandaH) bhagavadaranAthaM naumIzaM devarAjanatakrama, viduranikarArAdhyaM devaM nisstthitaaghbhrbhrmm| duritadahanasvAhA kAntaM zlezalezavinAzakaM, vimalacaraNajJAnAdhAraM shuddhpnthprkaashkm||1|| jinapatigaNAste bhUyAsuH zreyasAM tatikArakA, vitathapathAkhyAnapraSThAH saarlkssnndhaarkaaH| samavasaraNAdyotannatyazrIdevatAvrajasaMstutAH, paramapadavIM samprAptA ye mAnanIya jnaashritaaH|| 2 // vacanaracanAsaMzliSTAzaM grAmarAmarAgapavitritaM, praNamata mano'bhISTArthAptiM bhuuripaatthvicitritm| zamarasasudhAvAkyaM pUrNaM jItanItinirUpakaM, gaNabhRduhitaM zrIsiddhAntaM dhvaantvairisruupkm||3|| jinapatipAdAmbhoje bhaktA dhAriNI tanutAcchivaM, jinmtjnaasiissttaanaadraasukRtaavhm| saralamanasAM dattAdhArA vyAdhirodhanakArikA, klimlbhrbhraantsvaantpraantloknikaarikaa||4|| 19. zrImallinAthastutiH (meghavisphUrjitAchandaH) jinendra nistandraM duritimirApAyanAzAbjahastaM, ghaTAkaM zrImalliM bhvjldhivaataapivairiprshstm| vahAmazcaino'ntarvizadatarabhAvena hAvena muktaM, pavitrAM cAritrazriyamanubhavantaM praanndyuktm||1|| jinendrAH kuryuste sapadibhavanistAramAraprahINAH, surendrAdyairvandyAH prcurtrcittejso'tiprviinnaaH| mahAnandaprodyatparamasukhasamprAptapuNyaprakarSA, daridrodyanmudrAvighaTanaghanAghAtajAtAnutarSAH // 2 // jinendrAsyodbhUtaM bhavatu bhavabhItipratIghAtanAya, punaH spaSTo dRssttotkttcrttsngghaatsNshaatnaay| anekArthAkIrNaM gamazamaramAlIDhamAdhArabhUtaM, janAnAM siddhishriikmlmpyaaduutisngketduutm||3|| jinendropAstau yA caturataradhIvaibhavavyAsamattA, munishraaddhvyaadhiprmysmysthaapitaikaagrcittaa| vidadhyAtsaGghasyAtulakuza la ]sandohamUrjasvalA sA, prabhAvidyuttArA dharaNadayitA hstivikhyaavilaasaa||4|| 74 lekha saMgraha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. zrImunisuvratasvAmistutiH (zobhAchandaH) jinAdhIzaM vande kuzalanipuNadhArIgamyaramyasvarUpaM, namanAkizreNImukuTapatitamAlAsupUjyaM suruupm| surendraissaMstutyaM caraNakamalaM lakSmANamunnidranetraM, bhavAmbhodhau majajananikaratarI tulymeno'rijetrm||1|| kriyAsuste sArvAH paramapadapuraprAptaye prAjyavIrya, jagadurjeyazrItanayamadavinAzAptazauryAH sdhiirym| pramANopetazrIsamavasaraNabhUsaMsthitAH svAntazAntA, nirAdhArAdhArAH zizutaruNajarAjIrNabhAve'pi kaantaaH||2|| kRtAntaH sArvIyaH suratarusadRzazcintitArthapradAtA, manovRtterbhaktyA paramazucitayA''rAdhitaH shNghidhaataa| dadAtu prajJAM mAM galitakalimalAMzUkasatkRtyatUrNA, mahArekodrekacchiduraviduratAtatparaH punnypuurnnaam||3|| jagatsvAmidhyAnAcaraNasatatadhIH sajanAnAM zriye stA-datijyotiHzAlI varuNa iti suro yaH surANAM purstaat| abhadrANAM zreNI lavanajavane vaijJAnikatvaM dadhAnaH, sadAnandI dInAtiharaNacaturaH smerkiirtiprtaanH||4|| 21. zrInaminAthastutiH (candanaprakRticchandaH) jinezapAvakadhyAnA'tyamalataramatirabhinavagutAH, sadA name! padAmbhojaM tava shmvidlitklussknnH| bhajAmi vizvavAtsalyaM caramaparamapadasukhakaraNaM, bhvaabdhimgnbhvyaughprvhnnsdRshvihitshrnnm||1|| dizantu mAM jinAH saukhyaM kalimaladalagalitakalaM, vythaaprthaapthaatiitaamdmdnkhlvidlitthlm| samastavAsavArcA'rhAH zamasaMyamaniyamaparikalitAH, prbhuutlkssmnnaakiirnnaashclnnlinntjnphlitaaH||2|| jinoditaM mameSTArthaM vitaratu yamazarmagamalalitaM, prakAmabhAgyasaMskAra prkttitshubhphlmunimilitm| vicArasAra sambhAra prathanakathitasukRtakalaphalaM, samagrabhAvasUcAyA atividitvissjnydhrnnitlm||3|| sazAsanonnatiprahvo bhRkRTiriti vibudhajanaviditaM, name(jiSyatAM prAptaH satatamiti ytiptinigditm| karotu tanmamAdhAnaM zivasadanagamanarasikajane, vrennylkssnnopetaabhydpdyuglvidhRtmne|| 4 // *** 22. zrIneminAthastutiH, (mahAsragdharAchandaH) jinapaM bhAvena vande suranara mahitaM mAnanIsaGgazUnyaM, prahatakrodhapratApaM pramuditamanasaM dhyaancittaadshuunym| mathitAjanyaM prasannaM vidalitamadanaM zAzvatazrInidAnaM, sukRtAdvaitaprapannArttiharaNaviduraM shngkhlkssmprdhaanm||1|| sakalArthAH sAdhitA yaistribhuvanavinatAstIrthapAH santu siddhayai, satatAbhiprAyavijJAH zamadamanicitA jnyaansntaanvRddhyai| mamatAmithyA nirastA amitaguNamaNI gandhamAtAsamAnAH, samatAsImantinIzAH padanatajanatA prttraamaanidhaanaaH||2|| gaNadhArairbhASitaM yadgamanayabahulaM laGghanIyaM na devai rdhiSaNAvadbhirniSevyaM tribhuvananaviditaM saMstuve puuthevaiH| lekha saMgraha 75 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avisaMvAdiprameyaM rucirataravaco varNanIyaM pragalbhairamitArthaM vyarthahetu vyapagamanipuNaM prsphurddivyvlmaiH|| 3 // vidadhAta svarnivAsI pravacanavarivasyA vidhAnAbhirUpaH, sabalaH santApahartA vidurnrcmtkaarkaarisvruupH| prabalAriSTaprahartA jinamatasatatopAsakaprANabhAjAM, kuzalaMgomedhanAmA karakRtanakulAhiH sphurtpunnybhaajaam||4|| 23. zrIpArzvanAthastutiH (vRndArakacchandaH) jinezamabhinaumi taM dalitamohamAyAndhakArapracAraM sadA, dinezasamamuttamaM nihatarAgaroSAdidoSaM yutaM smpdaa| surezajanasaMstutaM nRpatilokanamrIkRtaM pArzvanAthaprabhuM, mahezapadavIzritaM kamaThamAnavajApitaM lokrkssaavibhum||1|| samastajinamaNDalaM mama punAtu vizvatrayIjJAtasadvistaraM, kaThoravRjinoccayakSayakaraM smshvetklyaannkuprstrm| vimudravahanAmbujapramadakRtasukhaM zreNIvizrANanAkovidaM, visaarigunnsnycyprsRtvishvbhaavaavbodhsphurtsNvidm|| 2 // jinendravacanAmRtaM mama lunAtu duHkhAvaliM pAtakAntaMkajAM, prabhUtajanisaJcitaprabala duSTadoSaprakarSAM rjssnggjaam|| bhavAmayabharAgadaM caturaracittacAturyadAnapradhAnojasaM, kRpAzamarasAtmakaM kumtkaushikvyuuhhNsollsttejsm||3|| dhinotu janamAnasaM dharaNarAjanAgendrapatnI supadmAvatI, vicAracaturAJcitaM prmsundraakaarsduupshobhaavtii| pramodaparipUritA janitajainaloka prakANDollasatsampadA, manISijana tA stutA vishdbuddhisNsiddhisrvrddhisiddhiprdaa||4|| 24. zrIvarddhamAnajinastutiH (vibhramagaticchandaH) siddhArthAnvayamaNDanaM jinapatistrailokyacUDAmaNirjitapAvakaH, paJcAsyAGkitabhUghano ghngbhiirdhvaanvistaaryugaadghaatkH| saMsArArNavasetubandhasadRzaH siddhayaGganAsaGgamI gatakandalaH, jIyAdyaH kmnprtaaphnnsthaannuupmpraannbhRcchmshmblH||1|| sarve sArvacayAH suparvanicayAdhIzapramodastutAhitavAcakAH, cAritrAvasarApavarjanakalA daaridrvidraavnnoddhtyaackaaH| jIyAsuH pratikRSTakarmanikaracchedodyatAH pAdapUtarasAtalAH, pronmiiltkmniiykaantiklitaastttvaarthvidbhaaskrprgrhaamlaaH||2|| - lekha saMgraha 76 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajjainendravacaH prabhAvabhavanaM durvAdigarvApahaM janapAvanaM, seve zAntarasAmRtodbhavamahaM puNyAGkarAodharaM shubhbhaavnm| zabdAcAranirUpaNavatadhanasvargApavargapradaM matimizritaM. sarvAtmapratipAlanAsu lalitaM kunmAnamAyAhRti vrtisNshritm|| 3 // mAtaGgo'rhadupAsakaH prakurutA zreyasaM prANinAM sumanovarAH, zrIsaGghasya kRpAkaro munimanaHzreNIsamullAsakaH sumnohrH| mAtaGgoparisaMsthito bhujayugaH zyAmaH sakarNAvalI nutalakSaNaH, sarvaprANyupakArakAraNAkalAsaktaH sudRSTiH sdaa'tivickssnnaaH|| 4 // 25. zrIgautamagaNadharastutiH jJAtatanUjAdyAntevAsI sakalacaritrAdiguNanidhAnaM hitakartA, gautamanAmA dIvyaddhAmA vimalayaza:kAya vsumtiipiitthvihrtaa| akSayamukhyAH sarvAH sahalabdhaya iha pRthvIviditatarAyAstadamatraM, mukhyagaNAdhIzo dheyAnmAM vipadapatantamatiparipUrNaH sucritraam||1|| tIrthakarAste bhUyAsurmAM paramapadAptyai suranaranUtAH zamapUtAH, kevalacidrUpAlokAlokitabhuvanA bhogaviratacittA bhrmdhuutaaH| pAtakajAtAnekAsAtaprakarakubAdhAvyathitajanAnAM ratikArAH, suratapUrtyA netrAnaMdaprathanasudhIdIdhitisamayAdAH smtaaraaH|| 2 // AgamavAkyaM sAdhuzreSThairvidurajanAnAmupakRtihetorupanItaM, bAdarasUkSmaprANAjIvapramukhavicAravrajabhRtamadhya crjiitm| jJAnadayAdAnavyAkhyAnAdyanaNuguNAlIgrathitasuzAstraM gatadoSaM, karNapuTAbhyAM pairAninye bhavikanarAste zivasukhamIyuH kRtjossm||3|| zAsanadevA devyaH sarvA muninivahAnAmacalasukhaM te jinabhaktA, ye hataduSTavAtAH kuryuryamaniyamAcAranayaratAnAM rsrktaaH| paNDita lakSmIkallolasparzananipuNA nirmathitavikArA atiziSTAH, . svIkRtasandhAnirvAhAH sjjnprmaanndpdnidaanaahitkssttaaH|| 4 // - [atha stutikRto nAmanirdezakaM vRttam-] evaM zrIjinapuGgavAH stutipathaM nItAzcaturviMzatiH, zrImadvIravineyagautamayutAH sdvrddhmaanaakssraiH| vRttairnirbharabhaktisambhRtamanovRttyA mayA kAmyayA, muktistrIparirambhaNasya kamalAkallomedhAvinA // 1 // iti zrIpratistuterjinasaGkhyApramANavarddhamAnAkSarA anuprAsAlaGkAramayyazca zrIgautamagaNadharastutiyutAzcaturviMzatyarhatAM stutayaH pUrvAcArya rakRtapUrvI vinodamAtratayA mayA kRtapUrvI . u0 zrI 5 shriihrsskllolprsaadaat| [anusaMdhAna aMka-34] lekha saMgraha Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara-zrIhemaratnapraNIto bhAvapradIpaH [praznottarakAvyam] praznottara kAvyoM prahelikAoM aura samasyApUrti ke mAdhyama se vidvajjana sAhityika manoraMjana karate Ae haiN| yaha paramparA zatAbdiyoM se calI A rahI hai| praznottara kAvya Adi citrakAvya ke antargata mAne jAte haiN| alaMkAra-zAstriyoM ne zabdAlaGkAra ke antargata hI citrakAvyoM kI gaNanA kI hai| citragata praznottarAdi kAvyoM kA vistRta varNana hameM kevala dharmadAsa racita vidagdhamukhamaNDana meM prApta hotA hai, jisameM 69 praznakAvyoM kA bheda-prabhedoM ke sAtha varNana prApta hai| usako kAvya rUpa pradAna karane vAle kaviyoM meM jinavallabhasUri (12vIM) kA mUrdhanya sthAna mAnA jAtA hai| unake grantha kA nAma 'praznottaraikaSaSTizataka kAvya' hai| sambhavataH isI citrakAvya paramparA meM athavA jinavallabha kI paramparA meM hemaratnapraNIta bhAvapradIpa grantha prApta hotA hai| kavi hemaratna pUrNimA gacchIya the| hAlA~ki bhAvapradIpa meM gaccha kA ullekha nahIM kiyA gayA hai kintu anya sAdhanoM se jJAta hotA hai| hemaratna dvArA svalikhita prati meM AcArya kA nAma devatilakasUri likhA hai| (padya 118) kintu anya prati meM AcArya kA nAma jJAnatilakasUri bhI milatA hai, isake dvitIya caraNa meM kucha antara hai kintu tRtIya aura caturtha caraNa ke padya 118 ke samAna hI haiN| yaha grantha 'narmadAcArya' kI kRpA se likhA gayA, kintu yaha narmadAcArya kauna hai? zodha kA viSaya hai| hemaratna ke guru padmarAja the| gorA bAdila caritra meM inako vAcaka zabda se sambodhita kiyA gayA hai| sambhava hai bAda meM ye upAdhyAya bane hoN| hemaratna ke sambandha meM aura koI itivRtta prApta nahIM hotA hai| isa kAvya kI racanA vikrama saMvat 1638, Azvina zuklA dazamI, vijayadazamI ke dina bIkAnera meM kI gii| (racanA prazasti padya 1) isa bhAvapradIpa kI racanA bacchAvata gotrIya zrI vatsarAja kI paramparA meM saMgrAma siMha ke putra mantrIzvara karmacandra ke anurodha para kI gaI hai, jo ki bIkAnera nareza rAyasiMhajI ke mitra the| bIkAnera ke variSTha mantrI the| nItinipuNa the aura labdhapratiSTha the| (padya 5, 6, 7) mantrI karmacanda bacchAvata na kevala bIkAnera nareza ke hI mitra the apitu samrATa akabara ke bhI prItipAtra the aura pokaraNa ke sUbedAra bhI the| kharataragaccha ke ananya upAsaka the| pokaraNa se samrATa akabara ke samIpa lAhaura jAte samaya inhoMne phalaudI, mer3atA roDa (phalavarddhi pArzvanAtha), sAMgAnera, amarasara, tozAmanagara, sirasA Adi sthAnoM para bhI dAdAbAr3iyoM kI sthApanA kI thii| samrATa kI icchAnusAra jinacandrasUri kA yugapradhAna pada-mahotsava bhI karmacanda bacchAvata ne hI kiyA thaa| inakA vistRta paricaya jAnane ke lie mahopAdhyAya jayasoma racita 'karmacanda-mantrI-vaMzaprabandha' (vikrama saMvat 1650), guNavinayopAdhyAya racita 'karmacanda-mantrI-vaMzaprabandha' vRtti (vikrama saMvat 1657), agaracanda bhaMvaralAla nAhaTA likhita yugapradhAna jinacandrasUri (pRSTha 213 se 239), mahopAdhyAya vinayasAgara likhita kharataragaccha kA bRhad itihAsa Adi draSTavya haiN| 78 lekha saMgraha Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM pUrNimAgaccha ke hote hue bhI kharataragaccha ke mantrI karmacanda bacchAvata ke anurodha para isa kAvya kI racanA yaha prakaTa karatI hai ki usa samaya meM gacchoM kA aura AcAryoM kA apane gaccha ke prati koI vizeSa Agraha nahIM thaa| mukta hRdaya se dUsare gacchoM ke zrAvakoM ke anurodha para bhI sAhityika racanA kiyA karate the| yaha hemaratna kA udAra dRSTikoNa thaa| apanI gaccha kI kriyA karate hue bhI dUsare gacchoM ke prati sahRdaya bhAva rakhate the| isa praznottara kAvya meM 121 athavA 124 padya haiN| kavi ne isa laghu kRti meM anuSThap, upajAti, vaMzastha, bhujaGgaprayAta, zArdUla vikrIr3ita, aura sragdharA Adi chandoM kA svatantratA se prayoga kiyA hai| yaha praznottara kAvya hai| jisameM zloka ke antargata hI prazna aura uttara pradAna kie gae haiN| isameM praznottaraikaSaSTizataka ke samAna zloka ke pazcAt anekavidha jAtiyoM meM saMkSipta uttara nahIM likhe haiN| kAvyagata alaGkAra vidhAna prastuta karanA isa choTe se lekha meM sambhava nahIM hai| isakI prAcInatama do pratiyA~ rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura meM prApta haiM jinake kramazaH nambara isa prakAra haiM:- 20087 eka prati kavi dvArA svalikhita hai, dUsarI prati usakI pratilipi hI hai| jisameM do zloka prazasti ke rUpa meM vizeSa rUpa se prApta hote haiN| dUsarI prati meM prazasti padya 2 meM kavi hemaratna ko bhI AcArya mAnA. gayA hai| prati kA pUrNa paricaya isa prakAra hai: prati kI kramAGka saMkhyA 20087, isa prati kI sAija 25410.9 se.mI. hai| patra saMkhyA 4 hai| prati pRSTha paMkti 17 aura prati paMkti akSara 52 hai| vikrama saMvat 1638 kI svayaM likhita prati hai| ____dUsarI prati kA kramAGka nambara prApta nahIM kara sakA huuN| kavi kI anya racanAe~ hemaratna praNIta saMskRta bhASA meM anya kRtiyA~ prApta nahIM haiM, kintu rAjasthAnI bhASA meM inakI kaI kRtiyA~ prApta haiN| isameM se 'gorA bAdila caritra' aitihAsika caupaI grantha hai| isa caupaI hI racanA 1645 sAdar3I meM kI gaI hai aura tArAcanda kAvar3iyA ke anurodha se isa racanA kA nirmANa huA hai| tArAcanda kAvar3iyA mahArANA pratApa ke ananyatama sAthI, mevAr3a ke sajaga praharI, dAnavIra aura itihAsa prasiddha bhAmAzAha ke choTe bhAI the tathA usa samaya sAdaDI meM viziSTa adhikArI the| kavi svayaM likhatA hai: pUnimagachi giruA gaNadhAra, devatilaka sUrIsara saar| nyAnatilaka sUrIsara tAsa, pratapaI pATai buddhinivaas|| 610 // padamarAja vAcaka paradhAMna, puhavI paragaTa buddhi-nidhaan| tAsa sIsa sevaka ima bhaNai, hemaratana mani haraSai ghnni||611|| saMvata solai-saI paNayAla, zrAvaNa sudi paMcami suvisaal| puhavI pIThi ghaNuM paragaDI, sabala purI sohai saadddii||612|| pRthvI paragaTa 'rAMNa pratApa', pratapai dina-dina adhika prtaap| tasa maMtrIsara buddhinidhAMna, kAveDyAM kuli tilaka smaaNn|| 613 // sAMmidharami dhuri 'bhAMmusAha', vayarI-vaMsa vidhuMsaNa raah| tasa laghu bhAI tArAcaMda, avani jANi avatarIu iMdra // 614 // tArAcanda kAvar3iyA ke sambandha meM purAtatvAcArya padmazrI muni jinavijayajI 'gorA bAdila caritra' ke 'eka paryAlocana' pRSTha 5 para likhate haiM:lekha saMgraha Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa racanA ke mukhya preraka the mevAr3a ke mahArANA pratApa ke atyanta vizvasta rAjabhakta, aura dezabhakta, rAjasthAnIya mahAjanoM ke mukuTa-samAna bhAmAzAha ke bhAI taaraacnd| sAdar3I nagara usa samaya mevAr3a rAjya kI dakSiNa-pazcimI sImA kA kendrasthAna thaa| tArAcanda vahA~ para mahArANA pratApa ke zAsana kA eka viziSTa sthAnika adhikArI thaa| kavi hemaratna bhAmAzAha aura tArAcanda ke dharmaguruoM ke ziSya-samUha meM se eka pramukha vyakti the| yaha racanA udayapura rAjya aura rAjavaMza se viziSTa sambandha rakhane vAle osavAla jAti ke kAvar3iyA gotrIya tArAcanda ke Adeza aura anurodha se banAI gaI hai| tArAcanda, jaisA ki Upara kahA gayA hai, bhAmAsAha kA choTA bhAI thaa| mahArANA pratApa kA vaha vizvasta rAjyAdhikArI thaa| bhAmAsAha ke sAtha vaha bhI prasiddha haldIghATI ke yuddha kA eka agraNI yoddhA aura sainya saMcAlaka thaa| usane cittaur3a ke rAjavaMza kI rakSA ke nimitta aneka prakAra se sevA kI thI, ata: usake mana meM cittaur3a ke gaurava kI gAthA kA gAna karavAne kA ulhAsa honA svAbhAvika hI thaa| (pRSTha 7) yaha pustaka 'gorA bAdila caritra' ke nAma se munijI dvArA sampAdita hokara rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura se san 1968 meM prakAzita ho cukI hai| isa kRti ke AdhAra se nizcita to nahIM kintu yaha sambhAvanA kI jA sakatI hai ki vIra bhAmAzAha kAvar3iyA bhI pUrNimA gacchIya the| ___ kavi kI abhayakumAra caupaI, mahIpAla caupaI (ra. saM. 1636), zIlavatI kathA (ra. saM. 1613, pAlI), lIlAvatI kathA (ra. saM. 1613), rAmarAsau aura sItA caritra Adi nAma kI bhI anya racanAe~ upalabdha haiN| ina kRtiyoM kA ullekha munijI ne 'gorA-bAdala caritra - eka paryAlocana', pRSTha 7 meM kiyA hai| prastuta hai praznottara kAvya bhAvapradIpaH // I0 // zrIgaNezAya nmH|| zrImate 'vizvavizvaikabhAsvate shaashvtdyute| kevalajJAnigamyAya namo'nantAya tejase // 1 // 'prabhUtabhUtipravibhUSitAGgakaH, pradhvastakAmaH samakAmadaH sdaa| prabhurvibhUnAmapi maMjulArgalaH, sa maGgalaM rAtu vRSadhvajo vibhuH|| 2 // paJcAnanAGkitajagatprabhupAdasevI, shriimdvilolvikstkrpusskraanH| vighnaughapATanapaTuH kaTukaSTakRT ca, nirmAtu maGgalagaNaM gunnvaangnneshH||3|| namaH samAjasthitasajjanebhyaH prsnncittaannpngkjebhyH| parapraNItAnyapi ye vacAMsi, svabhAvabhedaiH paribhUSayanti // 4 // zrIvikramAkhye nagare gariSThaH, prajJAprapaJce'stitamAM pttisstthH| mantraprayoge prathitapratiSThaH, zrIkarmacandraH sacivo variSThaH // 5 // bhAvapaTIpa.. 1. ba. smst| 2. ba. prcur| 3. ba samagraM sakalaM samamiti / 4. ba. maMgulazabdo dezyaH, maMgulasya azobhanasya argaleti, klyaann:| 5. ba. kaTvakAryo tripu mtsrtiikssnngoritymrH| 80 lekha saMgraha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatprArthanAjAtaparapramodaH, svAntasya tasyaiva vinodhetoH| kurve navInaM kamanIyakAvya - rbhaavprdiipaabhidhshaastrmett||6|| zrIvatsarAjAnvayamoliratnaM, saMgrAmasiMhasya tnuujraajH| zrIrAjasiMhAbhidhabhUpamitra', zrIkarmacandraH savicaH sa jiiyaat||7|| na hi nikhilazAstrabodho matirapi vimalA na taadRgbhyaasH| kintu kavitve zaktirgururekaH kAraNaM me'tra // 8 // sasnehamutsaGganivezito'mbayAre, vakSojavidhvasta -mhebhkumbhyaa| zIrSaM gaNezaH khalu zaGkayA kayA, pasparza vidvan vada pRcchyate myaa||9|| kumbhAvubhAvapi mamAGkagatasya mAtu-rlagnAvavazyamiti vakSasi zaizave [ saH ] / [zaGkAsamAkulitacittamibhAnanaH svau, kumbhau kareNa jhaTiti spRzati sma tena // 10 // .. kAciccaJcalalocanA navavadhUH prAtarmukhaM darpaNaM, pa[zyantI zithilAlakaM patiratiprAgbhAra -saMsUcakam / ekAntasthitimAzritA'pi ca parADvaktrA'pi bhUritrapA vIcivyUha -nigagnacittacaTulA ka[ smAdakasmA dbhuut|| 11 // pRSThasthitasya nijajIvitavallabhasya, vaktrAravindamamalaM mukure smiikssy| zrIkarmacandrasacivezvara ! tena caiSA, [ lajjAvatI nava vadhUH sahasA babhUva // 12 // kAcitkulInavanitA ramaNena dUra- dezAt sukaGkaNayugaM prahitaM niriikssy| niHzvAsadagdhadazanacchada [ mAptaduHkhA ], [ gUDhaM0 ru ] roda vada kovida kiM nidaanm||13|| nAthaH samAM virahavahnikRzAM na vetti, nA'sAvapIha virahA[ turacittavRtti:19 / [no cet kathaM pRthulakaGkaNayugmamatra ] mAM muJcatIti vigaNayya2 vadhU rurod||14|| kAcinnijaM kAntamavekSya kopa-kalyelA magnAvanatAnanAbhUt / [tatkAraNaM pRcchati satyamuSmin53 ], [ kiM darpaNaM tasya ] kare [ dadau saa]|| 15 // anyAMga nA naya napaGkajacumbanena, kRSNAdharasti[ lakacitritabhAladezaH ] / [apyeSa pRcchati ruDudbhavahetumasmAt, sA darpaNa vitara ]ti sma kare tdiiye|| 16 // [kAci ]nije bhartari dUradezaM, sampra[ sthite tatkuzaleSiNI sA] [ gacchAzu mA'bhUttava darzanaM me, zIghraM vadhUrevamuvAca ksmaat|| 17 // tadyAna 4-mAkarNya mRtAmavazyaM, muktvA [ samAyAti tadetya vlgu5]| [mA darzanaM me'stu] tato mRtAyA, nAthasya zIghraM bhujiivitsy||18|| pUrNaiNAGkamukhI6-mahaM hRdi mama trastaiNazAvekSaNe, [tvAmadyaiva vibhAvayAmi ca nijaprANapriye 8 svpriyaam| itthaM jalpati hAsyapezala.9-matho sA svaM kareNa duta, gallaM phullamadhUkapuSpapulinaM pasparza vastreNa[ kim ] // 19 // 1. ba. pratau 'mantrI' iti paatthaantrm| 2. ba. kevlH| 3. a.ba. paarvtyaa| 4. a.ba. tiraskRtau / 5..a.ba. AdhikyaM / 6. a.ba. kathakaM / 7. a.ba. bhvii| 8. a.ba. smuuh| 9. ba. dntptrm| 10. ba. guptm| 11. a. piidditvyaapaarH| 12. ba. vicaary| 13. ba. bhartari / 14. a. gmnm| 15. ba. caaru| 16. ba. aNkklngko'bhijnyaanm| 17. ba. jAnAmi / 18. ba. bhartari / 19. ba. manoharaM / 20. ba. kRtvaa| 21. ba. sh| * [] a. pusta ke bhagnapatratvAdatra koSThakAntargatAMzo ba. pustkaaduddhRtH| evamagre'pi sarvatra koSThakAntargatAMzA: ba. pustakAdevopanyastA jnyeym| lekha saMgraha 81 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNecandramasi dhruvaM bata bhavatyeva sphuTaM lAJchanaM, nAsmadvaktrasaroruhe'tivimale kAluSyalezo'pi ca tajyAne khalu sopamAna vacasA'nenA] dhunA kajjalaM, galle'stIti mamAja' lolanayanA hastena gllsthlm|| 20 // nizi viyogavatI yuvatI gRhe, vidhumavekSya nabho'GgaNamadhya[ gm]| [sa]khi samAnaya darpaNamAzu me, kSurikayA saha ceti kathaM jgau||21|| dahati mAmayameNabhRdAturAM, carati cA'li! davIyasi pusskre| tadamukaM mukurAntarupAgataM, kSurikayA pratibhettumidaM jgau|| 22 // mAturnijAyAH padapadmayugmaM, natvopaviSTaH pura ekdntH| pasparza mUrdhAnamasau kareNa, kasmAdakasmAd vada kovidendra // 23 // gaurIpadAmbhojayugaprajAtA - ruNatvaraktIkRtamIkSya bhuutlm| svakumbhasindUrajobhizaGkayA, mUrddhAnameSa spRzati sma tena // 24 // sudati pRcchati bhattari gadyatA - mitaradezagato'bhimata tv| ahamiha prahiNomi kimAdarAt, tadanu sAmbhasi kiM tilmkssipt|| 25 // tilakayorvyatiSaGgavazAdasau, tilakameva nivedayati sma tm| itarathA kathameva jale tilaM, kSipati mantripa! kaM paranAmani // 26 // kazciyuvA yuvativaktramavekSyamANo, nA'haM vilocanayugo dhRtibhAg bhvaami| evaM vicintayati cetasi tAvadAsIt, sadyaH sa kovida vadAzu kathaM SaDakSa:19 // 27 // . sa svakIyanayanadvayamadhye, bimbitpriytmaanyno'bhuut| evameva sacizvezvara! sadyaH, so'bhvnnynssdksmetH|| 28 // tadabhilaSitakAntopAntato'bhyAgatAzu, svavagatatadabhiprAyA3 samAgatya duutii| taruNamaruNarazmispRSTapaGkeruhAsya, janavRtamabhi dRSTvA sarSapaM ttkre'daat|| 29 // zIghrameva samAgatya dUtyAtha kRtkRtyyaa| sarSapasyaiva dAnena siddhArtho'sIti suucitm|| 30 // abhyarNamabhyetya hareH svabhartuH, prasannacittA prirmbhnnaay| jagAma kasmAccaTuvAdino'pi5, parAGmukhI satvarameva padmA // 31 // tadvakSasthalakaustubhe nijavapurdRSTveti jAtabhramA, nUnaM nAhamarermurasya hRdi yat pazyAmi ttraa'praam| padmA tena samaunakopakalitA6-'bhyarNaM sametA'pi ca, 9"prAstaprItibharA18 sma gacchati zRNu shriikrmcndrprbho!|| 32 // 1. ba. nishcitm| 2. ba. mujUp shuddhau| 3. ba. khe| 4. ba. caMdra / 5. ba. vidaaryitu| 6. ba. sati. 7. ba. iti iti tvyaa| 8. ba. IpsitaM / 9. ba. khyaami| 10. ba. alukaamaasH| 11. ba. paT akSINi yasya, nayanAnAM paTkaM tena / 12. ba. . anena prkaarenn| 13. ba. zobhano'vagatastasyA abhiprAyo yayA saa| 14. ba. smiipmaagty| 15. ba. caTucATupriyaprAya / 16. ba. vyaaptaa| 17. ba. dhvasta / 18. ba. smuuh| 82 lekha saMgraha Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANapriye 'dabhradinaiH samete, dezAntarAdardati' smpryogm| kAcitkuraGgInayanA nizAyAM, mUrddhanyamuJcatkathamAzu pusspm|| 33 // ahaM puSpavatI kAntA kathamAyAmi saamprtm| sambhogo nAdhunA yogyazceti jnyaapitmetyaa||34|| kAcitkovida kAminIkaratalenAdAyakiJcitphalaM, dRSTvA daSTamidaM khagena sahasA kenA'pi kinycitttH| zaGkAsaMkucitA satI nijakare sA vai dadhau darpaNaM, niHzaGkAtha nirAcakAra ca karAtmaunAnvitA ttphlm||35|| vilokya vimbAhvaphalaM zukena, daSTaM mRgAkSI ptikhnndditausstthii| sAdRzyazaGkA dhRtadarpaNAsId, vicintya ttkutsitmitymunycm|| 36 // patyuH "pravAsasamaye mRgazAvakAkSyA, pRSThe purA' bhavati karhi smaagmste| sa svAgrajaM sati pitaryapi vallabhAyAH, kasmAdadarzayadasau vada kovidaa''shu|| 37 // jyeSThadarzanato'nena jyeSThamAso niveditH| taddezamAgate vA'smin bhaviSyati mmaagmH|| 38 // kAcitkopaniruddhavAgavanatA-zruvyAptanetrAmbujA, patyA'go -'nldhymaanhRdyaa'paast'-priypriitvaak| kurvANe nijabhartari kSutamatho sA kiM lalATe nije, citraM ratnakarairvicitramakarodAcakSva ttkaarnnm|| 39 // kurvANe mama bhartari 9 kSutamahaM jIveti vAkyaM na cejalpAmyAzu tadA vrajatyavasarazced vacmi "tadyAti me| maunaM mAnabhavaM vicArya taruNIti sve lalATe'karo ccitraM tena niveditaM sphuTataraM jIveti vAkyaM ytH|| 40 // kazcittRSArto matimAnnidAdhe, hastasthanIro'pi nijaalysthH| kiM zUnyamAlokya papau na vAri, brUtAt kave tadyadi buddhyase tvm||41|| dRSTvAkAzaM zUnyamalendusUryaiH, sAyaM nAyaM nIrapAnaM ckaar| vizvavyApiprojvalazlokarAze,14 varyaM vaarytraakhilairynmuniishaiH|| 42 // kazcidvinIto nayavidgRhastho, 15nirdambhamAlokya guruM16 purstaat| nAbhyutthito nA'pi gataH samIpaM, nanAma nAsInna tathApi nindyH||43|| viyati jIvamudIkSya samudgataM, na namitaH sa nijaM na tu sdgurum| sacivazekhara! tena sa nA janai-rnayaratairapi naiva vigrhitH18|| 44 // kAcitkuraGgInayanA nishaayaa-maatmaannsprddhinmindumuccaiH| . Alokya bhUsthApi kutUhalAya, jagrAha hastena kathaM vdaashu|| 45 // 1. ba. tUryadabhraM purasphiramiti koshH| 2. ba. yAcayati sati / 3. ba. sNveshnN| 4. ba. pryaann|5. ba. purA yoge bhvissytaarthtaa| 6. ba. kdaa| 7. ba. pratau vanitA iti paatthH| 8.ba. apraadhH| 9.ba. niraakRtaa| 10.ba. chikkA 11.ba. pratimahaM / 12. ba. trhi| 13. ba. citrkrnnen| 14. yshsvin| 15. ba. nisskpttN| 16. ba. jIvaM / 17. ba. aakaashe| 18. ba ninditH| 02 lekha saMgraha Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNAntaHpraviSTaM sA rohiNIramaNaM nishi| 'tarasA 'karasAccakre kautukenaiva kaaminii|| 46 // gaganasarasi haMsIbhUta ennaangkbimbe-'bhimtrmnndhissnnyaa-mbhojbhRnggiibhvitrii| api pathi janayukte svairiNI kiM prayAntI, nayanaviSayameSA na prayAtA jnaanaam||47|| dhRtasitAmbarabhUSaNalepanA, kumudraajiviraajitvigrhaa| dhavalite zazinA'khilabhUtale, na kulaTeti gatA pathi lkssytaam|| 48 // kazcit kathaJcinnijacittacArI, labdhaH sumaalyaambrbhuussnno'pi| bhuktaH sa no zvAsakasajjayA'pi, nAsApapImAM bubhuje kimett|| 49 // kAntA rUpamatIvasundaramalaGkArairalaM bhUSitaM, dRSTvA manmathamUrcchitaH sa taruNazcakre svazukracyutim / sadyaH prekSya manobhavopamamidaM sA'pi dravatvaM gatA sambhogaH prathamastayoriti gataH siddhiM na tatra kssnne||50|| parasparaM rUpavimohitau tau, gatau dravatvaM smkaalmev| tatastrapAbhArabharAvabhUtA' - manyonyametena na snggsiddhiH||51|| pAThAntaram / bharturviyogena viSaNNacittA, 19 kAcit kuraGgInayanA nishiithe| udvejakaM52 sarvamapIti matvA, kasmAtkarAneNabhUtaH sissev||52|| tatrApyete zazadharakarA 2 matyateraGgasaGgaM, kurvantyeva dhruvamiti vadhUzcetasi sve vicinty| tAnatrApi svapativapuSAliGgitAnindupAdAn, preSThAnkaSTAdapi virahiNI cakravAkIva bheje||53|| naizasaMtamasa saMcayarAhu - grastadRkprasarapaMktihayo'pi / ko'pyacitrinamapIha sacitraM, hastamaikSata samastamidaM kim||54|| kimatra citraM gagane nizAyAM, hastaM sa citraayutmpypshyt| vicAryate kiM muhureSa cArtho, dRSTo'pi nityaM bahubhiH svnetreH||55|| jitvA ripubalamakhilaM samiti jhaTityeva karmacandra! tvm| dhRtajayalakSmIko'pi hi, nAtuSyastatra ko hetuH?||56|| adhikasUratayA samarotsavaM, racayatastava vItamimaM kssnnaat| sacivazekhara! tena jitApyabhU-nma ratidA ratidApi ptaakinii|| 57 // yuvA ko'pi prAtarviSamavizikho7-dvejitamanA, amuJcad bndhuukprsvmuddupaasyaambhimtaam| tataH sA'pi prApya priyahRdayabhAvaM smitamukho, haridrAmevAmuM kathaya kimamuJcat kvivr!|| 58 // bandhUkapuSpena sa madhyamahnaH, saMketahetoH kthyaambbhuuv| sA darzayAmAsa haridrayA'tho, doSAmadoSAmiti mantrirAja! // 59 // 1. ba. vegen| 2. ba. karAdhInaM krsaat| 3. ba. gRhaM / 4. ba. abhRGgI bhRGgI bhaviSyati / 5. ba. zvete tu tatra kumudam / 6. ba. indriyAyatanamaGgavigrahAviti / 7. ba. bhavedvAsakasajjAsau sjjitaanggrtaalyaa| nizcityAgamanaM bharturikSaNaparA ythaa| 8. ba. zukra reto balaM viiry| 9. ba. bbhuuvtuH| 10. ba. pAThAntareNa / 11. ba. stii| 12. ba. udvegakArakaM / 13. ba. candramAH kumudabAndhavo dshshvetvaajymRtsuustithiprnnii| 14. ba. andhkaarN| 15. paMktizabdo dazavAcI, paMktihayAH ysy| 16. ba. sNgraame| 17. ba. ThANAH, viSamavizikhA yasyAsau kaamdevH| 84 lekha saMgraha Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAcitpatramamatramatra madanavyApAravAra: sphuratprItisphAtikaraM kareNa sahasonmudrya priypressitm| atyautsukyabharaM dadhatyapi patiprItyAtha tadvAcane, saikAkinyapi tattathaiva suciraM saMvRtya tastho kthm|| 60 // patraM vilokya priyamuktameSA, yAvatpravRttA khalu vaacnaay| tAvajjalaM netrayugAtprabhUtaM, pravRttametena na vAcitaM tt|| 61 // kazcit svakAntAkarakuDmalasthaM, muktAphalAnAM nikara niriikssy| prItastamA ttuM ] sa samutsuko'bhUt, kiM kAraNaM tadvada kovidaashu|| 62 // suraktakAntAkarakorakasthaM, saddADimIbIjacayaM vicinty| muktAphalAnAmapi rAzimAsI-jagdhuM samAsaktamanAH sa naa''shu||63|| kAcidambhojamAdAya prAtaH saurbhysundrm| sAdaraM sadarA sA'tho katha tadajahAt kraat|| 64 // nizi yadA nanu saMkucitaM kajaM, sapadi tatra gtontrlistdaa| uSasi tannigRhItamidaM tayA, zrutaravaM ca tato mumuce kraat||65|| patraM maSI lekhanikA pradIpaH, sA'pyapramattA ramaNe rtaa'pi| evaM samagre milite'pi hetau, lilekha lekhaM na hi sA kimett||66|| yAvatpravRttvA likhanAya lekha, sammIlya vastUnyakhilAni caissaa| tAvatpravRttaM nayanAmbu bhUri, tenA'likhallekhamasau na naarii|| 67 // "kumuvatI bhartari hartumudyate, hRdyaMzupAdaiH priyvipryuktaa| kAcitkalai kokilakelivAkyaiH, kiM dussahairapyatizarma lebhe||68|| parabhRtA vacanAni kuhUH kuhU -riti nizApatinAzakarANi taiH| zrutigataiH zazirazmyatipIDitA, virahiNIti sukhaM labhate sma saa|| 69 // hRdo mudaH kAriNi paJcavaktre, dAtuM smaalinggnmaagte'pi| gaurIgRhastambha-manantabhItiH, pratyagrahIt kopaparAGmukhI kim||70|| ... ... paJcAsye nijanAyake gRhalatAdUrdhvaM samAgacchati, kSoNIbhRttanayAntike tanuparIrambhAya styutsukm| - vakSojapratibimbite dazamukhaM matvA punastatkRtaM, smRtvA parvatatolanaM patanabhI: stambhaM tataH saa'grhiit||71|| 15saumitrirAtmIyasahodarasya, papAta rAmasya pdostdaashu| rAmaH sakopaM dhanuSi svakIye, bANaM kRpANaM ca kare cakAra // 72 // nakheSu rAmasya sa nirmaleSu, praviSTavaktraH kramayoH smaasiit| rAmastutaM rAvaNameva matvA, bANaM kRpANaM ca kare cakAra // 73 // 1. ba. pratau 'vyApAravAraM' iti paatthH| ba. vistaar| 2. ba. vRddhikaraM / 3. udghATya / 4. ba. kAlikA korakaH pumaanitymrH| 5. ba. hantuM / 6. ba. ekatrIkRtya / 7. ba. kairavANAM kumudvatI, candre / 8. ba. sA naSTendukalA kuhuuH| 9. ba. sthUNA stambha itymrH| 10. ba. aMkapAlI priirmbhH| 11. ba. lkssmnnH| lekha saMgraha 85 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhutanavaikakalAmayamUrtaye, zazabhate sakhi suukssmpttaanyclH| vitaraNIya iti priyasannidhaure, kimuditA karamAzu tirodadhau // 74 // vallabhe sa ratisannidhimasyA, nvymindumvlokytiidm| sakhyuvAca nakharakSitiguptyai, sA'pi jAranakhamAzu jugop|| 75 // kAcitprasannA priyavallabhA'pi, rahovilInA priyvllbhaa'pi| AliGganapraha-mudIkSya nAtha, sA saMvRtAGgo kimuvAca mA maa||76|| nA''liGganasyAvasaro'sti tasyA, jAtA'dhunaivA'sti rajaHsvalA saa| iti priyA saMvRtagAtravastrA, mA metyamanda nijagAda nAtham // 77 // ruddhavyomaghanodbhavAvatamasavyAptAntarAyAM nizi, trastAraNyamRgIkSaNA sahacarI dhAmnaH svabhartuH svym| yAvanirbhara-nUpurAravamasAvabhyarNamabhyAgatA, tAvattatpatinA''zu mandiramaNirvidhyApita: kiM vd||78|| anyAGganAsuratacihnavicitritAGgaH, prApto'sti kelizayanaM sa yadA tdaiv| kAntAM nijAmatha vilokya samApatantIM, tabhItibhinnahRdayo harati sma diipm||79|| .. "kuDyeSu kArtasvaramandirANA-meNAGkamukhyaH prtibimbitaanaam| vaktrANyapazyan vapuSAM nijAnAM, nAGgAni nATyAvasare kimett||80|| tAH zAradendUpamapANDuvaktrAH, kAyena caamiikrtulybhaasH| tasmAdimAH kAJcanabhittibhAge, vaktrANyapazyanna hi shessmnggm||81|| kAcinizi vyomagateva devI, "vAtAyanasyopari sNsthitaa'pi| . alakSatA'lakSitasaudhamuccai-retat kimAsId vada kovidaashu|| 82 // zItAMzurazmiprakarAvamagne19, sA sphATike saudhatale 2 nikhinnnnaa| alakSitAdhaHsthitasaudhamevaM52, devIva lokairddRshe'mbrsthaa|| 83 // kazcitkareNu-rmadasiktareNuH, pratyApatantaM kRtkopmaashu| AtmAnamevA'bhidadhAva dUrA-dAcakSva kiM kAraNamatra dkss!|| 84 // UauM mahatyambunidheribhezaH, pratyApatantaM5 pratibimbata 16 sH| AtmAnamevaM pravilokya kopA-danyebhazaGko'bhidadhAva duuraat|| 85 // yadvezma varSAsvapi vAridAnA-mA'bhedi vArbhirna kadApi mdhye|| tat kiM vibhoH kasyacidambuyogaM, vinApyabhUd vArimayaM nishaasu||86|| 1. ba. daatvy| 2. ba. pArzve / 3. ba. aacchaadyaamaas| 4. ba. purnabhavaH kararuho nakho'strI nkhro'striyaamitymrH| 5. ba. utkaNThitaM / 6. ba. uccaiH| 7. ba. baliSTha / 7. ba. astaM praapitH| 8. a. bhitti / 9. a. svrnnmndir|10. a.ba. gvaaksssy| 11. ba. lgne| 12. saudhaM tu nuupmndirm| 13. ba. anena prkaarenn| 14. a. hasti / 15. a.ba. saMmukhamAgacchantaM / 16. ba. pratiphalitaM / 17. ba. pratau 'AtmAnameva' iti paatthH| 86 lekha saMgraha Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zizirarazmikaraprakaraplutaM', 'pravaracandramaNisphuTakuTTimam // sadanamambu vinA'pi nizAsvabhUt, sacivazekhara! vArimayaM ttH|| 87 // vArikelisamaye vanitAbhi-labdhimagnisamidhAM hi vinaa'pi| anvabhAvi ziziraM punaruSNaM, kiM tadeva salilaM srso'ntH||88|| upari taraNitApAduSNamantastadambhaH, ziziramiti vidAntaccakuruSNaM ca shiitm| viSamavizikhatApAduSNamaGgeSu lagnaM, taditaramiti zItaM 'vaavidaanyckuretaaH|| 89 // 'surbhisnggsmuddhtkokil-bhrmrraajiviraajitkaannm| nijagRhaM pathikazciramAgataH, kathamudIkSya tathaiva punryyii| 90 // vasante'pyAyAte galadavadhireSa priyatamaH, samAyAto neti sphuTitahRdayA sA yadi mRtaa| tadA kiM hahNa dhruvamatha yadA sA na ca mRtA, 'tadApyasnehAyAM "kRtamiha gRheNeti vlitH||91|| paurA radAneva purHsraannaa-maalokyaamaasuribheshvraannaam| nAGgAni kasmAd dadRzuH kadAcit, kiM cAtra citraM vada kovidaashu||92|| visRtvarA'2 rAjapathe nizAyAM, bahIyasA saMtamasena naagaaH| lakSatvametena gatAH "sadRktvAddantAstu dIpti ddhurujvltvaat|| 93 // jagdhuM samAyAtamapi svadhAnyaM, na trAsayAmeNagaNaM bbhuuvuH| kedAragopyaH kathameSa cApi, nAdAt kSudhArto'pi hi shaalissym||94|| kedAragopI qalagAnamagnA, jakSuH15 kuraGgA na hi shaalissym| tA apyatopya'kSi didRkSayApi, na trAsayAmeNagaNaM bbhuuvuH||15|| kazcidgataH kAJcanameva lAtuM, kRtvA'pi vittaM nijhstmdhye| badhvA rajaHpoTTalikAM sa gehe, samAgataH kiM vada citrmett||96|| vittaM karAvyagratayA'sya mArge, papAta dhUlIpihite. tataH sH| tatratyadhUlIpaTalaM pramIlya, tacchodhanAyAzu gRhaM ninaay|| 97 // tanusutanuriraMsuH17 kAmadhAmojjvalazrI- ruSasi gRhvnaantrgntukaamaapyvshym| anuvalati tataH sma "vyagrakezAkulAkSI, sa cakitamiti kasmAccintyametad vdaashu||98|| gRhavanamupayAti yAvadeSA, bhramaragaNo'bhimukhaM dadhAva9 tsyaaH| vadanasurabhitAnubaddhalobhaH, prativalati sma tato jhaTityamuSmAt // 99 // 29davIyasopyAgatamAtmakAntaM, saMvIkSya kAcit kRtmaunmev| etyAlayAntaH puruhUtapUSa-svargApagA:22 pUjya kimardati sm|| 100 // indrAdravezcApi surApagAyA, akSNAM karANAM ca tathA mukhaanaam| pratyekameveti sahasrameSA, yato yayAce tdupaastikaamaa|| 101 // 1.ba. zIte tupAra zizira iti / 2.laapinN| 3.ba. shresstth| 4.ba. kuttttimtvesybddhbhuu| 5.ba. vidjnyaane|6.b. vasanta ikSuH surabhiH puSpakAlo blaanggkH| 7. vATikAM / 8. a muI tasa sanehI gaI rahI tau tuTTau neha / jiNi pari tiNi pari dhaNa gaI varasi 9. ba. pratau tathApyasnehAyAmiti paatthH| 10. ba. alN| 11. ba. agre gcchtaaN| suhAvA meh| 12. a. ba. prsrnnshiilo| 13. ba. prcurenn| 14. ba. savarNatvAt / 15. ba. bhkssyaamaasuH| 16. ba. saMvRttaM pihitaM chinnaM / 17. ba. kriidditkaamaaH| 18. ba. vyasta iti iti vaa| 19. ba. sanmukhaM jagAma / 20. ba. vanAt, ba. asmaat| 21. a. atiduuraat| 22. a. ba. iNdr-suury-gnggaaH| 27 lekha saMgraha Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krIDAzukaM paJjarataH prabhAte, kAcinije paannitle'bhiniiy| adhyApanAyodyatamAnasA'pi, sA'dhyApayAmAsa kathaM na pshcaat|| 102 // radA dADimIbIjatulyA madIyAH, zukraH prAtarasti kSudhAtaH sa nuunm| atazcaJcughAta samAzaMkya tanvI, na taM pAThayAmAsa sA kelikiirm||103|| priyasya kAcid rabhasA'bhisAriNo', sametya sadmAGgaNamujjvalaM nishi| tamuMgulIyena nihatya satvaraM, viveza pazcAditi kiM tdinggitm|| 104 // anaNumaNinibaddhaM prAGgaNaM tasya dhAmnaH, pratiphalitaghanAntastAratAraM smiikssy| salilamiti vicintya vyagracittA tadantargamanamabhilaSantI mudrayA tjghaan|| 105 // . kAcitkAntA bharturAlokya vaktraM, 'cnycccndraakhnnddbimbaankaari| cikSepA'kSNoH kiM punaH kajjalaM sA, vidvnnetdbhaavmaavedyaashu||106|| patyuH sAdharapallave nayanayorAtmIyayoraJjanaM, dRSTvA cumbanataH samaM smitamukhI niSkajale locne| matvaivaM punareva netrayugale cikSepa sA kajjalaM, zrImantrIzvara! karmacandra! zRNutAd bhAvArthamenaM shubhm|| 107 // tadvastubhUyo'pi niveditaM mayA, nAnIyate'dyApi kathaM vibho! tvyaa| tatki mRgAkSi! praNigadyatAM punaH, sA kiM tato vNshmNdhaa-duriijyoH|| 108 // .: nitambinItumbakayorivoccai - rvakSojayomUrdhani vennudaanaat| nivedayAmAzu babhUva vINAM, patiM manobhAvavidAM vrisstthm|| 109 // prasAdhikAGkasthitapAdapadmaM, kAcinije sadmani snnivissttaa| anUpravaktrApi rasAlazIrSAt, kathaM svahastena phalaM lulaav|| 110 // saudhasyAGke yatra sA sanniviSTA, tatrA'dhastAddhastasAdasti cuutH| . hastenaiSA'nUrdhvavaktrApyakhedaM, jagrAhaivaM tasya muurdhnH|| 111 // kAcinnirAgasyapi nAyake sve, ksmaatprkupyaavntaa''nnaa'bhuut| tato'nutApaM mahadAdadhatyA, kroDe dhRto'sAvanayA tdaiv|| 112 // ' dRSTvA spaSTaM dazanavasane kajjalaM sA svabhartu- matvA kAntaM paralalanayA bhuktamuktaM cukop| pazcAnnamrA maNimayagRhaM prAGgaNe dhautanetraM, vaktraM dRSTvA svavagatarahasyAnutApaM cakAra // 113 // 12karpUraM kumudAkaraM kumudinIkAntaM ca kundotkara, kailAzaM 15RtubhugnadImapi dalatkAzaM paya bhaH ptim| DiNDIraM jaladhezca mantrimukuTa! zrIkarmacandraprabho! hyantarvANigaNasya locanapathaM gacchanti naite kthm|| 114 // 1.a. ba. pratau pANitale ca nItvA iti paatthaantrm| 2. ba. dntaaH| 3. ba. vegen| 4.a. kulaTA, ba. svairiNI kulaTA jAtiryA priyaM sAbhisArikA |5.b UmmikA tvNguliiykmiti|6. ba. vessmkaapiit| 7. ba. pratau abhilikhantI' iti paatthH| 8. b.cNcddediipymaanH| 9. ba. nave tasmin kisalayaM kisalaM pallavo'tra tu| 10. ba. sklN| 11. ba. dhaaryaamaas| 12. ba. maNDanakA / 13. ba. pratau - karpUraM kumudAkaraH kumudinIkAntazca kundotkaraH, kailAza RtubhugnadI pratidalatkAza: payo bhaH patiH, DiNDIra:-iti paatthH| 14. ba. puJjotkarau sNhtiH| 15. ba. gNgaa| lekha saMgraha 88 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvatkIrtiprasarAtA dhavalite vizve'khile'pi prabho, sAvAdiha saMpramagnavapuSaH krpuurkundaadyH| lakSyante kavibhirna ceti militA dIpe'nyadIpaprabhA'bhinnatvena na lakSyate khalu yathA ko'nyo vRthA vistrH|| 115 // nedaM vyomasarovaraM surapaternaitAni bhAni dhruvaM, caJcatprojvalamauktikAni vilasannAyaM vidhurdshyte| zrImantrIzvarakarmacandrasuyazohaMso'yamityujvala stArAmauktikamAlikAM kavalayannevaM budhairlkssyte|| 116 // * iti sulalitabhAvaM zAstrametatsvakaNThe, praNayati' nipuNo yaH santataM stsbhaasu| anubhavati sa zobhAmullasantImanantAM, na bhavati parabhAvavyagracetAH kdaapi||117|| zrIdevatilakasUrirjayati ysh:puurpuuritdigntH| naranarapatimunimadhukaracumbitacaraNAravindayugaH // 118 // zrInarmadAcAryaguroH prasAdAt, zrIpadmarAjasya padau prnnmy| zrIkarmacandrAyayAJcayedaM. zrIhemaratnena kataM ca shaastrm|| 119 // sadvAk zubhArthaH suguNaH suvRtto-'laGkArakAntaH shubhbhaavshaalii| paropakArapravaNaH sa cA'yaM, granthazciraM jayati sajjanavajjagatyAm // 120 // muSNAti cetAMsi sa bhUpatInAM, puSNAti cAturyamapi svkiiym| manAti mAnaM nanu darjanAnAM, yaH kaNThapIThasthamidaM karoti // 121 // iti zrIbhAvapradIpAbhidhaM zAstraM smaapt| zrIrastu / zubhambhavatu / zrIH / vikramato vasuvahnikSitipativarSe (1638) tathA''zvine maasi| vijayadazamyAmayamiti vinirmito hemaratnena // 1 // [ zrIjJAnatilakasUrirjayati yshoraashibhaasitdigntH| nrnrptimunimunivrpuujitpaadaarvindyugH|| 1 // tatpaTTe hemaratnAhvasUrirjayatu shaastrkRt| vinirdhvaMsitapApaughaH prsnnaannpngkjH|| 2 // ] [svAhA-jodhapura] [anusaMdhAna aMka-19] 1. ba. nirmaati| 2. ba. pratau - granthazciraM tiSThatu sajjanopi, iti paatthH| 3-4-5. ba. naasti| 6.ba. pratau 'vijayadazamyAmetad vinirmitaM hemaratnena' iti paatthH| 7.[ ] koSThakAntargato dvAvapi zloko hemaratnasvalikhitAdarza a. saMjJakapustake na stH| lekha saMgraha 89 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya samayasundara 17vIM zatAbdI ke saMskRta mahAkaviyoM meM mahopAdhyAya padadhAraka, samaya = siddhAnta (svadarzana aura paradarzana) ko suMdara = maMjula/manohara rUpa meM jana sAdhAraNa evaM vidvata samAja ke sanmukha rakhane vAle, samaya = kAla evaM kSetrocita sAhitya kA sarjana kara samaya kA suMdara = prazastatama upayoga karane vAle anvarthaka nAma dhAraka mahAmanA maharSi samayasundara gaNi haiN| inakI yogyatA evaM bahumukhI pratibhA ke saMbaMdha meM vizeSa na kahakara yaha kaheM to koI atyukti na hogI ki kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya ke pazcAt sabhI viSayoM meM maulika sarjanakAra evaM TIkAkAra ke rUpa meM vipula sAhitya kA nirmAtA anya koI zAyada hI huA ho, sAtha hI yaha bhI satya hai ki AcArya hemacandra ke sadRza hI vyAkaraNa, sAhitya, alaMkAra, nyAya, anekArtha, koSa, chanda, dezI bhASA evaM siddhAntazAstroM ke bhI ye asAdhAraNa vidvAn the| saMgItazAstra kI dRSTi se eka adbhuta kalAvid bhI the| kavi kI bahumukhI pratibhA aura asAdhAraNa yogyatA kA mApadaNDa karane ke pUrva yaha samucita hogA ki inake jIvana aura vyaktitva kA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jAe:- . janma aura dIkSA:- rAjasthAna pradezAntargata sA~cora (satyapura) meM inakA janma huA thaa| inake mAtA-pitA poravAla jAti ke the| inakI mAtA kA nAma lIlAdevI aura pitA kA nAma rUpasI thaa| kavi kA janma ajJAta hai kintu kavi racita bhAvazataka ko AdhAra mAnakara mere matAnusAra inakA janma saMvat 1610 ke lagabhaga mAnA jA sakatA hai| inhoMne dIkSA kisa saMvat meM grahaNa kI isakA bhI koI ullekha prApta nahIM haiN| kintu inhIM ke ziSya vAdI harSanaMdana apane samayasundara gIta meM 'navayauvana bhara saMyama saMgrahyo jI' kA ullekha kiyA hai, ataH inakA dIkSA grahaNa kAla 1628 se 30 ke madhya svIkAra kara sakate haiN| isakI dIkSA akabara pratibodhaka yugapradhAna jinacandrasUri ne apane kara-kamaloM se pradAna kara apane prathama ziSya sakalacandragaNi kA ziSya banAyA thaa| aura muni pada pradAna kara samayasundara nAma pradAna kiyA thaa| inakI zikSA-dIkSA yugapradhAna jinacandrasUri ke hI ziSya vAcaka mahimarAja (jinasiMhasUri) aura samayarAjopAdhyAya ke nirdezana meM hI huI thii| arthAt ye donoM hI samayasundarajI ke vidyA guru the| gaNipadaH- bhAva zataka kI racanA prazasti meM kavi ne svayaM ke nAma ke sAtha gaNi pada kA ullekha kiyA hai| bhAvazataka kI racanA saMvat 1641 meM huii| ataH yahI adhika saMbhAvanA hai ki yugapradhAna jinacandrasUri ne saMvat 1640, mAgha sudi pA~cama ko jaisalamera meM vAcaka mahImarAja ke sAtha hI inako bhI gaNi pada pradAna kiyA hogaa| vAcanAcArya padaH- samrATa akabara ke nimaMtraNa para AcArya jinacandrasUri saMvat 1648, phAlguna sudi 12 ke dina lAhaura meM samrATa se mile the| usa samaya jinacandrasUri ke sAtha mahopAdhyAya jayaMsoma, vAcanAcArya kanakasoma, vAcaka ratnanidhAnagaNi, samayasundara aura guNavinaya Adi bhI AcAryazrI ke sAtha 90 * lekha saMgraha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| saMvat 1649 meM samrATa akabara ne kAzmIra vijaya ke lie prasthAna kiyA thA, usa samaya vAcaka mahImarAja Adi bhI sAtha the| kAzmIra vijaya se lauTane ke pazcAt samrATa akabara ne vAcaka mahimarAja ko AcArya banAne ke lie Agraha kiyaa| usa samaya AcArya jinacandrasUri ne saMvat 1649, phAlguna sudi dUja ko lAhaura meM vizAla mahotsava ke sAtha vAcaka mahimarAja ko AcArya aura samayasundara ko vAcanAcArya pada pradAna kiyA thaa| isa padArohaNa mahotsava para mahAmaMtrI karmacanda bacchAvata ne eka karor3a rupaye vyaya kie| upAdhyAya padaH- kavi kI 1671 ke pazcAt ke racanAoM meM upAdhyAya pada kA ullekha milatA hai| ataH yaha nizcita hai ki jinasiMhasUri ne laverA ne Apako upAdhyAya pada se vibhUSita kiyA thaa| mahopAdhyAya padaH- paravartI kaI kaviyoM ne Apako 'mahopAdhyAya' pada se sUcita kiyA hai, jo vastutaH Apako paramparA anusAra prApta huA thaa| saM. 1680 ke pazcAt gaccha meM Apa hI vayovRddha, jJAnavRddha aura paryAyavRddha the| sAtha kharataragaccha kI yaha paraMparA rahI hai ki upAdhyAya pada meM jo sabase bar3A hotA hai vahI mahopAdhyAya kahalAtA hai| pravAsa:- kavi ke svaracita granthoM kI prazastiyA~, tIrthamAlAyeM aura tIrthastava sAhitya ko dekhate hue aisA pratIta hotA hai ki kavi kA pravAsa uttara bhArata ke kSetroM meM bahuta laMbA rahA hai| sindha, uttarapradeza, rAjasthAna, saurASTra, gujarAta ke pradezoM meM vivaraNa atyadhika rahA hai| upadeza:- inake upadezoM se prabhAvita hokara siddhapura (siMdha) ke kAryavAhaka (adhikArI) makhanUma muhammada zekha kAjI ko apanI vANI se prabhAvita kara samaya sindha prAnta meM gaumAtA kA, paMcanadI ke jalacara jIva evaM anya sAmAnya jIvoM kI rakSA ke liye samaya kI udghoSaNA karavAtA hai| isI prakAra jahA~ jaisalamera meM mInA-samAja sA~DoM kA vadha kiyA karatA thA, vahIM hI jaisalamera ke adhipati rAvala bhImajI ko bodha dekara isa hiMsAkRtya ko banda karavAyA thA aura maMDovara (maMDora, jodhapura sTeTa) tathA meDatA ke adhipatiyoM ko jJAna-dIkSA dekara zAsana-bhakta banAyA thaa| . svargavAsaH- samayasundarajI ne vRddhAvasthA meM zArIrika kSINatA ke kAraNa saMvat 1696 se ahamadAbAda meM hI sthiratA kara lI thii| saMvat 1702, caitra sudi teraha mahAvIra jayantI ke dina hI inakA svargavAsa huaa| ahamadAbAda meM inakA smAraka avazya banA hogA, kiMtu Aja vaha prApta nahIM hai| inakI caraNa pAdukAe~ nAla dAdAbAr3I meM aura jaisalamera meM prApta haiN| ziSya paramparA:- eka prAcIna patra ke anusAra jJAta hotA hai ki kavi ke 42 ziSya the, jinameM vAdI harSanaMdana, meghavijaya, meghakIrti, mahimAsamudra Adi mukhya haiM / inakI paramparA meM aMtima yati cunnIlAlajI lagabhaga 30 varSa pahale maujUda the| sAhitya sarjana:- kavivara sarvatomukhI pratibhA ke dhAraka eka udbhaTa vidvAn the| kevala ve sAhitya kI carcA karane vAle vAcA ke vidvAna hI nahIM the, apitu ve the prakANDa-pANDitya ke sAtha lekhanI ke dhanI bhii| kavi ne vyAkaraNa, anekArthI sAhitya, sAhitya, lakSaNa, chanda, jyotiSa, pAdapUrti sAhitya, cArcika, saiddhAntika aura bhASAtmaka geya sAhitya kI jo maulika racanAyeM aura TIkAyeM grathita kara sarasvatI ke bhaNDAra ko samRddha kara jo bhAratIya vAGmaya kI sevA kI hai, vaha vastutaH anupameya hai aura vartamAna sAdhu-samAja ke liye AdarzabhUta anukaraNIya bhI hai| kavi kI mukhya-mukhya kRtiyA~ nimna hai:lekha saMgraha Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. maulika saMskRta racanAyeM 1. aSTalakSI (artha ratnAvalI) 2. bhAvazataka 3. maMgalavAda 4. samAcArI zataka 5. vizeSa zataka 6. vizeSa saMgraha 7. visaMvAda zataka 8. kathA koSa 9. sArasvata rahasya 10. stotra saMgraha Adi 22 kRtiyA~ 2. saMskRta TIkAyeM 1. raghuvaMza TIkA 2. vRttaratnAkara TIkA 3. vAgbhaTAlaMkAra TIkA 4. sArasvata vRtti 5. mAghakAvya TIkA 6. meghadUta prathama zloka TIkA . 7. liMgAnuzAsana cUrNi 8. kalpalatA TIkA 9. dazavaikAlikasUtra TIkA Adi 24 graMtha 3. pAdapUrti sAhitya 1. jinasiMhasUri padotsava kAvya 2. RSabha bhaktAmara stotra (raghuvaMza tRtIya sarga pAdapUrti) (bhaktAmara pAdapUrti) inakI maulika kRtiyoM meM aSTalakSI grantha anupameya grantha hai aura samagra bhAratIya sAhitya meM isa koTi kA koI dUsarA grantha prApta nahIM hai| vaise saMskRta sAhitya meM vIsaMdhAna kAvya, saptasaMdhAna kAvya, caturviMzati saMdhAna kAvya prApta hai aura eka zloka ke sau artha vAlI zatArthI kAvya bhI prApta haiN| kiMtu ekaeka akSara ke eka-eka lAkha artha karane vAlI koI kRti prApta nahIM hai, prApta hai to kevala yahI kRti / isa kRti meM 'rAjAno dadate saukhyam' isa ATha akSaroM para pratyeka akSara ke kavi ne vyAkaraNa koSa aura anekArthI koSoM ke AdhAra para eka-eka lAkha artha kie haiN| isalie yaha graMtha aSTalakSI ke nAma se prasiddha hai| isakI racanA ke saMbaMdha meM ullekha prApta hotA hai ki samrATa akabara kI sabhA meM carcA ke samaya jainAcArya dvArA jaba yaha kahA gayA ki 'egassa suttassa aNaMto attho' arthAt eka-eka sUtra ke ananta artha hote haiN| sabhA ne pramANita karane ke liye khaa| usa kavi samayasundara ne isako pramANita karane ke liye samaya caahaa| vikrama saMvat 1649 zrAvaNa zuklA terasa kI sAyaMkAla jisa samaya akabara ne kAzmIra vijaya ke liye zrIrAja zrIrAmadAsajI kI vATikA meM prathama pravAsa kiyA thA, vahI samasta rAjAoM, sAmaMtoM aura vidvAnoM kI upasthiti meM kavi ne apanA nUtana grantha sunAkara sabake sanmukha siddha kara dikhAyA ki mere jaisA eka adanA vyakti bhI eka akSara ke eka lAkha artha kara sakatA hai to sarvajJa kI vANI ke ananta artha kaise nahIM hoMge? yaha grantha sunakara saba camatkRta huye aura vidvAnoM ke sanmukha hI samrATa ne isa grantha ko prAmANika tthhraayaa| kavi ke rUpa meM pratiSThApita karane ke liye inakA jinasiMhasUri padotsava kAvya hI paryApta hai| isa kAvya meM raghuvaMza kAvya ke tIsare sarga kI pAdapUrti ke rUpa meM jinasiMhasUri ke AcArya padotsava kA varNana kiyA gayA hai| yaha padotsava samrATa akabara ke Agraha para hI yugapradhAna jinacandrasUri ke Adeza para mahAmaMtrI karmacaMda bacchAvata ne saMvat 1649, phAlguna sudi dvitIyA ko lAhaura meM Ayojita kiyA thaa| udAharaNasvarUpa do padya dekhie: lekha saMgraha 92 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadardhvarekhAbhidhamaMhripaMkaje, bhavAntataH puujypdprlbdhvaan| prabho! mahAmAtyavitIrNakoTizaH sudakSiNAdohada! lakSaNaM ddhau||1|| akabbaroktyA sacivezasadguruM, gaNAdhipaM kurviti maansiNhkm| guroryakaH sUripadaM yativratipriyA prapede prakRtipriye vada // 2 // isI prakAra AcArya mAnatuMgasUri praNIta bhaktAmara stotra ke caturtha caraNa pAdapUrti rUpa haiN| isameM kavi ne AcArya mAnatuMga ke samAna hI bhagavAna AdinAtha ko nAyaka mAnakara stavanA kI haiN| yaha kRti bhI atyanta hI projjvala aura sarasa-mAdhurya saMyukta hai| kavi kA stava ke samaya bhAvuka svarUpa dekhiye aura sAtha hI dekhiye zabda yojanA: namendracandra! kRtabhadra! jinendracandra! jJAnAtmadarza-paridRSTa-viziSTa! vishv!| .. tvanmUrtirartiharaNI taraNI manojJe- vAlambanaM bhavajale patatAM jnaanaam||1|| kavi kI upamA saha utprekSA dekhiye: 'kezacchaTA sphuTatarA' adhadaMgadeze, shriitiirthraajvibudhaavlisNshritstvm| mUrdhasthakRSNatalikAsahitaM ca zRMga, muccastaTaM suragireriva shaatkaumbhm||30|| kavi kI saMvat ullekha vAlI sarvaprathama racanA bhAvazataka hai| isakI racanA saMvat 1641 meM huI hai| isameM AcArya mammaTa racita kAvya prakAza meM varNita dhvani ko Azrita karake vAcyAtizAyI vyaMgya ke katipaya bhedoM para kavi ne isa bhAva zataka para vizadatA se vicAra kiyA hai| bhASA jJAna:- kavi kA jisa prakAra saMskRta bhASA para adhikAra thA usI prakAra prAkRta, rAjasthAnI, siMdhI Adi bhASAoM para bhI adhikAra thaa| prAkRta aura saMskRta mizrita pArzvanAtha stotra kA prathama padya dekhie:- . . 'lasaNNANa-vinANa-sannANa-gehaM, kalAbhiH klaabhiryutaatmiiydehm| maNuNNaM kalAkelirUvANugAraM, stuve pArzvanAthaM gunnshrennisaarm||1|| ... isI prakAra rAjasthAnI aura saMskRta mizrita pArzvanAtha aSTaka kA eka pada dekhie: 'bhalUM Aja bhaTyu, prabhoH pAdapadmaM, phalI Asa morI, nitAntaM vipdmm| * gayUM duHkhanAsI, punaH saumyadRSTyA, thayuM sukkha jhAjhaM, yathA meghavRSTyA // 1 // siMdhI bhASA meM racita stavana kA eka pada dekhie: Avo mere beThA pilAvA, bahI ber3A godI meM sukha paavaa| manna asADA bola RSabhajI, Au asADhA kol||7|| isI prakAra neminAtha stavana kI eka paMkti dekhie: bhAvaMdA hai maikuM bhAvaMdA hai, nemi asADhe AvaMdA hai . AyA toraNa lAla asADhA, pasuya dekhi pachitAuMdA hai bhaiNA inake dvArA racita stotra aSTaka ke rUpa meM saMskRta bhASA meM pacAsoM stotra prApta haiM, jinameM kaI stotra yamakapradhAna haiM, kaI zleSa pradhAna haiM, kaI citrakAvya pradhAna hai| rAjasthAnI kRtiyA~:- kavi ne saMskRta sAhitya kI taraha rAjasthAnI bhASA meM bhI vizAla evaM vipula sAhitya kI racanA kii| rAsa evaM caupaI saMjJaka geyAtmaka bar3I-bar3I kRtiyoM meM se kucha ke nAma isa prakAra haiM: lekha saMgraha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zAMba pradyumna caupAI 2. mRgAvatI rAsa 3. sItArAma caupAI 4. nala damayantI caupAI, 5. draupadI caupAI 6. campaka zreSThI caupAI aura zatrujaya rAsa Adi 21 kRtiyA~ prApta haiN| caubIsI, bIsI, chattIsI aura bhAsa Adi anekoM kRtiyA~ prApta haiM / sphuTa racanAoM meM rAjasthAnI bhASA meM racita stotra, stava, svAdhyAya, gIta, velI Adi lagabhaga 500 sphuTa racanAe~ prApta haiM, jinakA saMgraha 'samayasundara kRti kusumAMjali' pustaka ke rUpa meM prakAzita ho cukA haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki mahopAdhyAya samayasundara asAdhAraNa pratibhA ke dhAraka the| vyAkaraNa, sAhitya, nyAya, darzana aura jainAgamoM ke dhuraMdhara vidvAn evaM saphala TIkAkAra the| saMvat 1641 se lekara 1702 taka niraMtara ye sAhitya sarjanA meM rahe aura mA~ sarasvatI ke bhaNDAra ko pUrNa rUpa se samRddha karate rhe| inakI gItI kAvyoM kI pracuratA ko dekhakara inake saMbaMdha meM prasiddha ukti 'samayasundara nA gItaDA, bhItAM para nA cItarA yA kumbhA rANA nA bhItaDA' ko sahaja bhAva se svIkAra karanA hI par3atA hai| [rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura] 100 lekha saMgraha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya-zrI samayasundaragaNiracitaH meghadUta-prathamapadyasyAbhinava-trayo'rthAH (meghadUta prathama padya ke 3 abhinava artha) "mahArANA kumbhA rA bhIMtar3A ara samayasundara rA gItar3A" kI prasiddha lokokti ke anusAra mahopAdhyAya samayasundara akabara pradatta yugapradhAna padadhAraka zrI jinacandrasUri ke prathama ziSya zrI sakalacandragaNi ke ziSya the| sakalacandragaNi kA choTI avasthA meM svargavAsa ho gayA thaa| nAla dAdAjI (bIkAnera) meM samvat....... meM yugapradhAna jinacandrasUri pratiSThita caraNa vidyamAna haiN| samayasundarajI ne apanI pratyeka kRti meM 'kharataragacchIya zrI jinacandrasUri ke prathama ziSya sakalacandragaNi kA maiM ziSya hU~' aisA ullekha kiyA hai, kintu kucha vidvAnoM ne 'tapAgacchIya sakalacandragaNi kA ziSya mAnakara samayasundarajI tapAgaccha ke haiM', isa prakAra kA pratipAdana kiyA hai jo ki pUrNatayA bhrAmaka hai| ... mahAkavi dhanapAla ne "satyapura mahAvIra utsava' meM jisa nagara kI ora saMketa kiyA hai usI satyapura arthAt sAMcora meM kavi ne janma liyA thaa| ye poravAla (prAgvATa) jAti ke the aura inake mAtApitA kA nAma lIlAdevI aura rUpasI thaa| mere matAnusAra inakA janma vi.saM. 1610 ke lagabhaga huA thaa| vAdI harSanandana ne apane samayasundara gIta meM "navayauvana bhara saMyama grahyaujI" ke anusAra anumAnataH vi.saM. 1628-30 ke madhya inakI dIkSA huI hogii| vAcaka mahimarAja (jinasiMhasUri) aura samayarAjopAdhyAya inake zikSA-guru the| vikrama samvat 1703, caitra zuklA trayodazI ke dina ahamadAbAda meM inakA svargavAsa huA thaa| isakI vizAla ziSya paramparA thI jo ki 20vIM zatAbdI taka clii| samayasundarajI ko gaNi pada vi. saM. 1641 se pUrva hI yugapradhAna jinacandrasUri ne apane hAthoM se pradAna kiyA thaa| vi. saM0 1649 meM jaba jinacandrasUrijI ne samrATa akabara ke hAthoM yugapradhAna pada prApta kiyA thA usI mahotsava ke samaya inako vAcanAcArya pada pradAna kiyA gayA thaa| vi0 saM0 1677 ke pazcAt svayaM ke lie pAThaka zabda kA ullekha milatA hai ataH isase pUrva hI inako upAdhyAya pada prApta ho gayA hogaa| vi0 saM0 1680 ke pazcAt gaccha meM vayovRddha, jJAnavRddha aura paryAyavRddha hone ke kAraNa ye mahopAdhyAya khlaaye| . kavivara samayasundarajI kevala jainAgama, jaina sAhitya aura stotra sAhitya ke dhurandhara vidvAn hI nahIM the apitu vyAkaraNa, anekArthI sAhitya, lakSaNa, chanda, jyotiSa, pAdapUrti sAhitya, cArcika, saiddhAntika, rAsa-sAhitya aura gIti sAhitya ke bhI ye udbhaTa vidvAn the| pUrvavartI kaviyoM dvArA sarjita dvisaMdhAna, paJcasaMdhAna, saptasaMdhAna, caturviMzati saMdhAna, zatArthI, sahasrArthI kRtiyA~ to prApta hotI haiM jo ki unake vaiduSya ko prakaTa karate haiM, kintu "rAjAno dadate saukhyam" paMkti ke pratyeka akSara kA vyAkaraNa aura anekArthI koSoM ke mAdhyama se 1-1 lAkha artha kara jo aSTalakSI/ artharatnAvalI grantha kA nirmANa kiyA, vaha to vAstava meM inakI bejor3a amara kRti hai| samasta bhAratIya lekha saMgraha 95 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya meM hI nahIM apitu vizva sAhitya meM bhI isa koTi kI anya koI racanA prApta nahIM hai| "egassa suttassa aNego attho" ko pramANita karane ke lie isa grantha kI racanA vi0 saM0 1649 meM lAbhapura (lAhaura) meM kI aura kAzmIra vijaya prayANa ke samaya samrATa akabara ko vidvatsabhA meM sunAyA thaa| bhASAtmaka laghugeya 563 kRtiyoM kA saMgraha kara "samayasundara kRti kusumAJjali' ke nAma se zrI agaracanda bhaMvaralAla nAhaTA ne vi0 saM0 2013 meM prakAzana kiyA thaa| isa kavi ke vyaktitva aura kartRtva kA paricaya prApta karane ke lie mere dvArA likhita mahopAdhyAya samayasundara pustaka draSTavya hai| mahAkavi kAlidAsa racita meghadUta nAmaka laghu kAvya jana-jana kI jihvA para vilAsa kara rahA hai| isa para jaina zramaNoM dvArA racita nimna TIkAe~ prApta haiM - 1. AsaDa kavi - racanA samvat 13vIM zatI, 2. zrIvijayagaNi, 3. sumativijayagaNi, 4. cAritravardhanagaNi 5. kSemahaMsagaNi, 6. kanakakIrtigaNi 7. jJAnahaMsa 8. mahimasiMhagaNi 9. megharAjagaNi 10. vijysuuri| meghadUta rasika kaviyoM kA priya kAvya rahA hai, isalie isa para pAdapUrti sAhitya likhakara jaina kaviyoM ne kavi kAlidAsa ko amara banA diyA hai| jaina kaviyoM dvArA racita meghadUta pAdapUrti ke rUpa meM nimna kAvya prApta hote haiM - 1. pArvAbhyudaya kAvya : jinasenAcArya, pratyeka caraNa kI pAdapUrti kI gaI hai, DaoN. ke.bI. pAThaka dvArA sampAdita hokara san 1894 meM prakAzita huA hai| 2. jainameghadUtam : merutuMgasUri, isa para zIlaratnagaNi mahimerugaNi Adi kI TIkAe~ bhI prApta haiN| jaina AtmAnanda sabhA bhAvanagara se prakAzita huA hai| 3. nemidUtam : vikramakavi : upAdhyAya vinayasAgara dvArA sampAdita hokara san 1958 meM dUsarA saMskaraNa prakAzita huA hai| zIladUtam : cAritrasundaragaNi, saM. 1484 : yazovijaya jaina granthamAlA kAzI se prkaashit| candradUtam : vimalakIrti, saM. 1681 / 6. meghadUtasamasyAlekha : mahopAdhyAya meghavijaya, saM. 1727 : muni jinavijaya sampAdita vijJapti lekha saMgraha meM san 1960 meM prkaashit| 7. cetodUtam : 8. haMsapAdAGkadUtam : zrI nAthUrAmajI premI ne vidvadratnamAlA ke pRSTha 46 meM isakA ullekha kiyA hai| inake atirikta jainetara kaviyoM meM avadhUta rAmayogI racita (saM. 1423) siddhadUtam : zrI hemacandrAcArya granthAvali, pATaNa ke tRtIya granthAGka ke rUpa meM san 1927 meM prakAzita aura Azukavi paM. nityAnandazAstrI racita hanumadrUtam : veMkaTezvara presa, bambaI se prakAzita bhI prApta hote haiN| isa grantha meM racanA samvat prApta nahIM hai, kintu isake dvitIya artha meM "asvAdhikArapramattaza" isakA artha karate hue TIkAkAra ne likhA hai - "sAbhiprAyaM caitat vizeSaNaM parigrahatyajanena uddhRtakriyatvAt" yaha kriyoddhAra jinacandrasUri ne vi0 saM0 1614 meM kiyA thaa| TIkAkAra jinacandrasUri ke lie "kharataragacchAdhIzvara" zabda kA prayoga to avazya karatA hai, kintu samrATa akabara dvArA pradatta "yugapradhAna pada" kA prayoga nahIM karatA hai, ataH isakA racanA samaya vi0 saM0 1641 aura 1649 ke madhya kA mAnA jA sakatA hai kyoMki samayasundarajI kI medhAvI pratibhApUrNa racanA bhAvazataka kI vikrama samvat 1641 meM kI prApta hai| 96 lekha saMgraha Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta kRti meM kavivara samayasundara ne TIkAkAroM dvArA sammata artha kA parihAra karake meghadUta ke prathama padya kI vyAkhyA meM vyAkaraNa aura anekArthI koSoM kI sahAyatA se abhinava tIna artha kiye haiM jo bhagavAn RSabhadeva, yugapradhAna jinacandrasUri aura sUrya ko uddezya kara likhe gaye haiN| ___ san 1954 meM zrI agaracandajI nAhaTA ne isa kRti kI pANDulipi mujhe bhejI thii| usI ko AdhAra mAnakara saMzodhita kara prakAzita kara rahA huuN| isa kRti kI mUla prati kisa bhaNDAra meM hai? yaha mere lie likhanA sambhava nahIM hai, sambhava hai bIkAnera ke bRhad jJAna bhaNDAra kI hI ho! vidvadjanoM ke cittAhlAda ke lie camatkRti pradhAna yaha kRti prastuta hai| * * * kazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikArapramattaH, zApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhrtuH| yakSazcakre janakatanayAsnAnapuNyodakeSu, snigdhacchAyAtaruSu vasatiM raamgiryaashrmessu||1|| zrIkAlidAsakR tameghadUtakAvyaprathamavRttasya catura nara nikara-cittacamatkAra kR te nijabuddhivRddhinimittaJca mUlArthamapahAya vyAkhyA kriyate / tatra prathamaM zrIRSabhadevavarNanamAha kazcitkAntAvirahetyAdi / he RSabha!-he zrIAdideva! tvaM 'amAtvAma' iti sUtreNa asmacchabdasya dvitIyaikavacane mA iti mAM mallakSaNaM stutikArakaM janaM ava-rakSa iti sNttngkH| kiMvidhastvaM? kaH 'ko brahmAtma- prakAzArkakekivAyuyamAgniSu' ityanekArthavAkyaprAmANyAt [ vizvazambhu. padya 21] ka- brahmA yugAdisthitihetutvAt / athavA paMktiratha- nyAyena brahmanAbhibhUrityarthaH / he citkAnta ! cid-jJAnaM arthAtkevalajJAnaM tena kAntaH manoharaH citkAntastatsaMbuddhau he citkAnta!, ataeva he avira! 'avi zabdo ravau meSe parvate pi nigdyte|' ityanekAryadhvaniJjarIvacanAt avi:- sUryastadvadrAjate yaH sa avirH| aviH-parvato'rthAnmerustadvat svarNavarNatvAnniSprakampatvAduccastaradehatvAdvA rAjate yaH sopyaviraH tatsaMbodhanaM he'vir!| punaH kiMvidhaM mAM? hi yasmAt haguruNA udakeSu gamitaM / ko'rtha:? 'haM harSe caiva hiMsAyAM' iti vizvazambhu. (pa. 115) vacanAt / haM-hiMsA tadupadeSTA tadupalAkSito vA guruH haguruH, athavA haH- krodhastenopalakSito madhyapadalopisamAse gururhguruH| atra hH-krodhvaacii| yathAha vararuciH 'ha krodhavAcIti' (pa. 44) krodhazcAtropalakSaNaM / tena catvAro'pi kaSAyA ghiitvyaaH| tatastena hgrunnaa| udakeSa iti. utprabalAni-utkaTAni |'akNdu:khaaghyoH' iti zrIhaimAnekArtha(2-1)vacanAt / akAni-duHkhAni pApAni vA udakAni nAnAvidhatvAtteSAM bahutvaM teSu gmitN-praapitmityrthH| kugururhi hiMsopadezadAnAdinA prANino duHkheSu paatytiiti| punaH he svAdhikArapra! svasya-Atmano'dhikAraH svAdhikArastIrthakarapadarUpaH, taM prAti-pUrayati iti svAdhikArapraH, nijabhaktimatAM saMtAM svatulyakArakatvAt tatsaMbodhane he svAdhikArapra! kiMvidhena kuguruNA? mattazApA mattaHdRptaH tataH zApaM-AkrozaM AcaSTe iti, zApayatIti Niji talluki, talluki ca zApa, tataH mattAzcAsau zAp ca mattazAp tena mttshaapaa| athavA asvAdhikAlapraM atta zApA iti padastrayavizleSaH karttavyaH, tadA aymrthH| kiM vidhaM mAM? asvAdhikAlapraM na svaH asvaH zatrubhUta AdhirmAnasIvyathA asvAdhistena kAla:-maraNaM asvAdhikAlo'samAdhimaraNaM bAlamaraNa miti yAvat taM praiti prakarSeNa pAti-prApnoti, De pratyaye asvAdhikAlaprastaM / he atta! he mAta:! tadvadvacchalatvAt / atra zleSatvAdvisarganAzo na dossaay| yaduktaM rudradAlaGkAraTIkAyAM nemisAdhunA 'visarjanIyAbhAvAbhAvayorna vizeSo, yathA - 'dviSatAM mUlamucchettuM lekha saMgraha Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raajvNshaadjaaythaa| dviSadbhyastrasyasi kathaM vRkayUthAdajAyathA / 1 / ' iti / kiM vidhena kuguruNA? zApA puurvvt| kiMvidhaM mAM? inA-kAmena astaM-kSiptaM / he a! 'aH syAdarhati siddhe ca' iti vacanAt / he arhat! / punaH he Ugya! 'UH pAlane rakSaNe ca' iti anekArthatilaka. (pa. 8-9)vacanAt / U:-rakSaNaM tadupalakSito 'gastu gAtari gandharve zabdasaGgItayorapi' iti vizvazambhu.(pa.25)vacanAt / gaH zabdaH Ugo dayopadezastatra sAdhuH, tatra sAdhau iti ye UgyastatsambodhanaM he Ugya! he bhartuH! inaH-svAminaH svAmin / kiMvidhastvaM? yakSaH IlakSmI akSNoti-vyApnotIti ykssH| punaH he cakrejanakatanaya! cakreNa-cakraratnena IM-zobhAM janayatIti cakre janakorthAdbharatanAmAcakravartI sa tanayaH-putro yasya sa cakrejanakatanayaH tatsambodhanaM he ckrejnktny!| he asnAnapuNya! asnAne snAnAbhAvena / 'puNyaM tu sundare sukRte pAvane dhrme|' iti haimAnekArtha(pa.375)vacanAt / puNyaH-sundaraH astraanpunnyH| 'anadhyayana vidvAMso, nirdravya prmeshvraaH| analaGkArasubhagAH, pAntu yuSmAn jineshvraaH| 1 / ityuktatvAt / tatsambodhane he asnaanpunny!| he snigdhacchAya! snigdhA asaikSA komalA iti yAvat, 'chAyA paMktau prtimaayaamrkyossitynaatpe| utkoce pAlane kAntau zobhAyAM ca tamasyapi' iti haimAnekArtha (pa. 363) vacanAt / chAyA pratimA kAnti rvA yasya sa snigdhacchAyaH, tassaMbuddhau he snigdhcchaay!| kiMvidheSu . udakeSu? ataruSu atanti-satataM gacchanti, aci, ataa:-praanninstessaaN| 'ru zabde rakSaNepi c| bhaye ca' itivacanAt saudhAkalazAt (pa.37) ru:-rbhayebhyastAni teSu atrussu| kiMviziSTaM mAM? asatiM 'pUjAyAM tiH' iti vizvazambhu (pa.61) vacanAt / ti:-pUjA tayA saha vartate yaH sa satiH, na satirasatistaM pUjAdirahitaM dridrN-vraakmityrthH| atra 'ivarNAderasve svareyavaralaM' iti matAntaramAzritya paJcamIvyAkhyAne ataruSu agre asatiM ityatra ukArAtpare vakAre kRte lokAditi ca kRte ataruSuvasatiM iti ruupsiddhiH| he girirAma! vANyAM manohara! kiM bhUteSu udakeSu? AzrameSu A-sAmastyena zramaH khedo yebhyastAni tessu| nanvatra catustriMzadatizayasaMgrAhakAtizayacatuSTayamadhye kaH kena 'padenocyate sUcyate vA ityabhidhIyate citkAnteti padena jnyaanaatishyH| 1 / sa cApAyApagamAtizayamantareNa na saMbhavati ato'nenApAyApagamAtizayopyAkSiptaH / 2 / tathA Ugyeti girirAmeti vA padena vcnaatishyH|3| bhartu ineti padena pUjAtizayaH / 4 / iti catuSTayaM jnyeym| zrIRSabhadevavarNanena prathamo'rthaH smpuurnnH||1|| kazcitkAntetikAvyasya, vickssnncmtkRte| arthatrayamidaM cakre, gaNiH smysundrH||1|| // iti prthmo'rthH|| . **** atha zrIkharatarasvacchagacchanabhoGgaNadinakarANAM zrIjinacandrasUri-sUrIzvarANAM varNanena prakArAntareNa ___ dvitIyamarthamAhakazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikArapramattaH, zApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhrtuH|| yakSazcakre jnktnyaasnaanpunnyodkessu| snigdhacchAyAtaruSu vasatiM raamgiryaashrmessu||1|| kazcitkAntetyAdi / he ijanakatanaya! tvaM vasati rAmagiryAzrameSu ina iti smbndhH| korth:?| i: ikArastenopalakSito janaH jinH| tathA 'kaM ziro jalamAkhyAtaM' iti vararuci (pa.7) vacanaprAmANyAt / kaM 98 lekha saMgraha Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalaM, tadyo- jyAdAdhArAdheyayorabhedopacArAt prANayogAtprANaH prANina itivat, samudrastasyatanayaH-putraH katanayazcandraH, tataH jinazcAsau katanayazca jinakatanayaH athavA jinapUrvakaH katanayo jinakatanayaH jinacandraH tasya sambodhanaM he jinacandra! zrImatkharataragacchAdhIzvara! vasatiH rAtristadvadrAmaH zyAmo girirvasati rImagiriraJjanagiristasmai A-ISat zramo gamanAya khedo yeSAM te vasatirAmagiryA zramAH / jaGghAcAraNavidyAcAraNalabdhivantaH sAdhavaH teSu inaH-sUrya ivAcAraH teSu mukhyo bhvetyrthH| kiM viziSTaM tvaM? cit-avadhAraNe kH| ka:-sukhakArI kAkurdhvanivizeSaH' ityAdi vAgbhaTAlaGkAra vyAkhyAnAt sukhkaarii| he kAntAvirahaguruNa! ko'rthaH? 'kaiM gai rai iti zabde' iti dhaatupaatthvcnaat| kAyati-zabdaMkaroti iti arthAt kaM-zAstraM vAcyavAcakabhAvasambandhenavAcakatvAttasya / tataH kasya-zAstrasya ante-paryante aTatigacchatIti kAntAH evaMvidho viraha iti zabdo yasya sa kAntAvirahaH, zrIharibhadrasUrirvirahAGkatvAttasya / tataH sa cAsau guruzca kAntAvirahaguruH tadvat 'NaH prakaTe nizcale prastute jJAnabandhayoH' iti sudhAkalaza (pa. 22) vacanAt / NaH-jJAnaM yasya sa kAntAvirahaguruNaH sakalazAstrapravINatvAt / athavA tadvat guruH-gariSTo NaH-jJAnaM yasya sa kAntAvirahaguruNastatsambodhanaM he kAntAvirahaguruNa! punaH he asvAdhikArapramattaza! svaM- dravyaM parigrahaM iti yAvat tadabhAvo'svaM parigrahAbhAvaH, sa adhIyate yasminniti asvAdhiH tyaktaparigrahatvena nirgranthatvAt / sAbhiprAyaM caitat vizeSaNaM parigrahatyajanena uddhRtakriyatvAt / tathA ralayoraikyAt kalAnAM dvisaptati saMkhyAnAM puruSasambandhinInAM catuHSaSTi saMkhyAkAnAM mahilAsambandhinInAM vA samAhAraH kAlaM, tatprAti-pUrayatIti kaalpr:-dhrmH| yato hi sarvA api kalA dharmAdeva praapynte| athavA kasya-sukhasya AraM-prAptiM prAtIti kAlapraH, taM manAtIti kAlapramath, pApaM tadeva 'takAraH kathitazcaure' iti vararuci (pa. 23)vacanAt taH: taskarastatra 'zaH sUrye zobhane zIte' (vizvazambhu. pa. 108) ityuktatvAt za iva-sUrya iva yaH sa kaalprmttshH| tataH asvAdhizcAsau kAlapramattazazca asvAdhikAlapramatta zastatsambodhanaM he asvAdhikAlapramattaza! tathA he aye! apagataH i:-kAmo yasmAt so ayistatsambodhane he aye! adetaH syamoTuMgiti siluk| he na astaMgamitamahima! astaM gamitA mahimA-mahattvaM yasya saH astaMgamitamahimaH evaMvidho na sarvadaiva jAgranmahimatvAt / athavA astaMgamito 'mo mantre mandire' (vizvazambhu. pa.94)ityuktatvAt, maH-mantraM sUryAdimantro yatra yasya vA sa astNgmitmhimH| athavA astaMgamitA 'mA vaMtaH strI ramAkryoH ' (vizvazambhu. pa. 95) itivacanAt / mayAM-pRthivyAM mA rayA-zobhA arcA pUjA yasya saH astaMgamitamahimaH / evaMvidho na / tathA he avarSabhogya! avanaM ava:-SaD jIvanikAyarakSaNaM taM RSanti-jAnantIti avarSA:-sAdhavaH teSAM 'bhogastu rAjye vezyAbhRtau sukhe dhane'hikAyaphaNayoH pAlanAbhyavahArayoH' iti haimAnekArtha (pa. 41-42)vacanAt, bhogaH-pAlanaM sAraNAvAraNAdikaM tatra saadhuH| tatra sAdhau iti ye| avarSabhogyaH tasya sambodhane he avarSabhogya! kiM viziSTaM tvaM? bhartuH chAyA-tIrthakara pratibimbaM 'titthayarasamo sUrI' ityAdyuktatvAt / punaH kiM viziSTaM tvaM? yakSaH i:-lakSmIstayA yuktAni akSANi-indriyANi yasya sH| 'ivarNAderasve svare yavaralaM' iti yatve pakSaH rmyendriyH| punaH he cakra ! 'caH puMsi cetane candre caure'hau cArudarzane' iti zrIhaimAnekArthatvAt (?vizvazambhu. pa. 31) / cena-cArudarzanena krAmatIti cakrastatsambodhane he cakra ! athavA cakracihnopetatvAt cakraH tatsambodhane he ckr!| tathA he asnAna - he snAnavarjita! kiMvidheSu sAdhuSu? puNyodakeSu puNyAya tIrthakaracaityavandanAdirUpAya ut-urdhvaM akaMte-gacchanti iti puNyodakAsteSu puNyodakeSu / punaH kiM viziSTeSu sAdhuSu? ataruSu taH praite ni:phale zAnte' iti vizvazambhu (vizvazambhu. pa. 60)vacanaprAmANyAt / na vidyate lekha saMgraha 99 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tebhyaH pretebhyaH 'ruH sUrye rakSaNepi c| bhaye zabde ca' iti sudhAkalaza (pa. 37-38)vacanaprAmANyAt / ru:bhayaM yeSAM te ataravasteSu atrussu| athavA taruSu iti korthaH? vRkSopameSu anekaguNagaNapakSikulAzrayabhUtatvAt / athavA taruSu arthAt kalpavRkSeSu nijasavAhevAkinAM manovAMchitadAnAt / tathA he snigdha! he mitra! tdvddhitkaaritvaat| kazcitkAnteti kAvyasya vickssnncmtkRte| arthatrayamidaM cakre gaNi: smysundrH|| [dvitIyo'rthaH saMpUrNa:] **** [atha tRtIyo'rthaH] atha zrIsUryadevavarNanena tRtIyamarthamAha-atra kopi jano jagadudyotakArakaM jagaccakSurbhUtaM paramopakAravidhAyakaM zrIsUryaM astamayaM dRSTvA prAha kazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikArapramattaH, zApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhrtuH| yakSazcakre janakatanayAstrAnapuNyodakeSu, snigdhacchAyAtaruSu vasatiM raamgiryaashrmessu||1|| kazcitkAntetyAdi / he ina ! he sUrya! tvaM 'astaH kSipte pazcimAdrau' iti haimAnekArtha (pa. 160)vacanAt, astaM pazcimAdriM astAcalaM iti yAvat, mA ama-mA gaccha mA astamaya sadA prakAzavAn bhvetyrthH| AzIrvacanametat itynvyH| kiM viziSTaM tvaM? 'hi sphuTArthanizcayahetuSu pAdapUraNavizeSayorapi' iti avyayArthavRttau ukttvaat| hi-sphuTaM kaH-prakAzastadyogAt kaH prkaashvaanityrthH| punaH kiM viziSTaM tvaM? cinoti-abhimatamarthaM nija sevAbhidhAyinAmiti cit / athavA cit avadhAraNe / he kAntAviraha! kAntaHmanoharo viziSTaphaladAnAt / ucco avirmeSo meSarAziryasya sa kAntAviH / meSarAzisthasya sUryasya uccatvAt / yaduktaM-ravermeSatule prokte' ityaadi| tathA lahaH lamambare' iti vizvazambhu (pa..104)vacanAt / le-aakaashe| hazabdo hAsyarase caturmakhe caiva rAjahaMse ca' iti zrI kAlidAsavacanAt / haH-rAjahaMso laha:-AkAzasarovare rAjahaMsazobhAM vibhrANa ityrthH| tataH kAntAvizcAsau lahazca kaantaavilhH| ralayoraikyaM citrAditvAnna dossaay| athavA kAnteSu-uttameSu bhakteSu vA avirahaH-virahAbhAvo yasya sa kAntAvirahaH, teSAM pratyakSatvAt / tatsambodhanaM he kAntAviraha ! punaH he guruNa! 'NaH prakaTe niSkale ca prastute jJAnabandhayoH' iti sudhAkalaza (pa. 22) vacanAt / guroH-bRhaspateH sakAzAt NaH-jJAnaM yasya sa guruNaH devAcAryatvena bRhaspaterdevAnAM gurutvAt / athavA guroH-bRhaspaterNo-bandho yatra sa gurunnH| ravimaNDale sarveSAM grahANAM astatvAt / tathA he asvAdhikAra! svAni mitrANi kamalAni abjabAndhavatvAdrave: tadviruddhAni asvAni arthAt kumudAni teSAM 'Adhirmano? vyasane'dhiSThAne bandhakozayoH' iti haimAnekArtha (pa. 242)vacanAt Adhi-bandhaM karoti iti asvaadhikaarH| athavA zasayoraikyAt azveSu saptasaMkhyaturaGgameSu AdhiH-adhiSThAnaM karotIti asvAdhikAraH athavA azveSu adhikAro vAhanAdi rUpo yasya saH asvAdhikAraH tatsambodhanaM he asvAdhikAra! tathA he zApe pramatta ! zApAdAnaviSaye alasa! na tu duSTadevAdivat shaapdaanaadittprH| he ana! 'na punaH bandhabuddhayoH' (amaracandrIya ekAkSaranAmamAlA pa. 12) iti vacanAt bandhanarahita! prakaTa iti yAvat, he gamitama! 'gamo'dhvadyUtabhedayoH' 100 lekha saMgraha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti haimAnekArtha (324)vacanAt / gamaH-mArgo yasyAstIti gami mArgaprAptaM gatamityarthaH / loke hi mArgaprAptasya gatamiti vyavahatatvAt / tato gami-gataM tamaM-timiraM yasmAdasau gmitmH| athavA gamanaM gamaH palAyanaM tadasyAstIti gami nAzavattamaM-timiraM yasmAdasau gamitamastatsambodhane gmitmH!| tmshbdo'kaaraantopysti| he varSabhogya! varSANi kSetrANi bharatAdirUpANi teSAM teSu vA bhogaH paribhogAcArarUpo varSabhogaH tatra sAdhuH tatra sAdhau ye' iti ye varSabhogyastatsambodhane he vrssbhogy!| punaH kiM. bhartuH 'bhaM dhiNye meSAdau ityanekArthavacanAt (mahIpasacivakRta ekAkSarasaMjJaH kANDaH 33) / bhairmeSAdirAzIbhirAzvinyA-dinakSatrairvA kratavo vasantAdisaMjJikA yasmAtsa bhrtuH| punaH kiM bhUto yakSa:? 'irbhuvi zriyA' iti tilakAnekArtha (pa. 7)vacanAt / I-bhuvaM akSNoti prakAzakaraNena vyAprotIti ykssH| he cakrejana! cakrA:-cakravAkapakSiNaH teSAM teSu vA I:-zrI: tasyAH janaH-jananaM yasmAtsa cakrejanaH, cakrabAndhavavat sUryasya / sati hi sUrye cakravAkapakSiNAM paramAnandaH smutpdyte| tatsambodhane cakrejana! punaH he katanaya! ka:-yamastanayo yasya sa katanayastatsambodhane he ktny!| he asnAna! na vidyate snAnaM tailakakoTikAdirUpaM yasmin saH asnAnastatsambodhane he asnaan!| ravivAre hi snAnaM tApakAri syAt / yaduktaM-'AdityAdiSu vAreSu, tApaH kAntima'tirddhanaM / dAridryaM durbhagatvaM ca kAmAptiH snAnataH kramAt / ' kiM vidhaH? he udakeSu puNya! ut-Urdhvamakanti-gacchanti cAreNa carantI ti udakAH-grahAH teSu 'puNyaM tu sundare sukRte pAvane dharme' iti haimAnekArtha (pa. 375) vacanAt, puNyaH - sundarasteSu mukhyetyrthH| punaH he snigdhacchAya! snigdhA-snehavatI chAyA-nijabhAryA yasya sa tatsambodhane he snigdhacchAya! punaH kiM bhUteSu udakeSu? ataruSu anAnAM-prANinAM ru:-rakSaNaM yebhyaste udakasteSu udakeSu / he vasatila! vasati-rAtriM lunAtIti vstil!| kiM bhUteSu udakeSu? giryAzrameSu giriH-parvato'rthAnmeruH tasmAdA-sAmastyena sarvataH zrAyaMtIti giryaashrmessu|| [tRtIyo'rthaH saMpUrNaH **** kazcitkAnteti kAvyasya vickssnncmtkRte| arthatrayamidaM cakre, gaNiH smysundrH|| 1 // shrii|| [anusaMdhAna aMka-32] lekha saMgraha 101 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya samayasundara praNItA navanavatyadhikanavazatAkSarA mahAdaNDakAkhyA vijJaptipatrI sarasvatIputra praur3ha vidvAna mahopAdhyAya samayasundarajI kA nAma sAhityAkAza meM bhAskara ke samAna . prakAzamAna rahA hai| inakA nAma hI svataH paricaya hai ataH paricaya likhanA piSTapeSaNa karanA mAtra hogaa| mahopAdhyAyajI kharataragacchAdhipati yugapradhAna zrI jinacandrasUri ke prathama ziSya zrI sakalacandragaNi ke ziSya / haiN| inakA sAhitya-sarjanA kAla vikrama saMvat 1640 se lekara 1703 taka kA hai| prastuta vijJapti-patrI apane Apa meM maulika hI nahIM apitu apUrva racanA hai| vijJaptipatroM kI koTi meM yaha racanA AtI hai| yaha citramaya nahIM hai kintu prApta vijJaptipatroM se isakI maulikatA sabase pRthak hai|' vijJaptipatra prAyaH campU kAvya ke rUpa meM athavA khaNDa/laghukAvya ke rUpa meM prApta hote haiN| jisameM preSaka jinezvaroM kA, nagara saundarya kA, pUjya gururAja kA sAlaGkArika varNana karane ke pazcAt preSaka apanI maNDalI ke sAtha apane aura samAja dvArA vihita kArya-kalApoM kA sulalita zabdoM meM varNana karatA hai| daNDaka chanda meM racita choTI-moTI aneka racanAe~ prApta hotI haiM kintu daNDaka chanda ke antima bheda 333 nagaNAdi gaNoM kA samAveza karate hue yaha racanA 999 akSara yojanA kI hai isIlie ise mahAdaNDaka zabda se abhihita kiyA gayA hai| isa prakAra kI kRti mere dekhane meM abhI taka nahIM AI hai| ho sakatA hai ki kisI kavi ne isa prakAra kI racanA kI ho aura vaha kisI bhaNDAra meM surakSita ho! 24 akSara ke pazcAt 9 gaNoM ke sammilita arthAt 27 varNa hote hI vaha daNDaka chanda kahalAtA hai aura kramazaH eka-eka magaNAdi kI vRddhi karate hue 333 gaNoM taka yaha daNDaka hI kahalAtA hai| daNDaka chaMda ke niyamAnusAra prArambha meM do nagaNa hote haiM arthAt 6 laghu hote haiM tatpazcAt sAmAnyatayA 7 ragaNa hote haiM arthAt guru laghu guru kI punarAvRtti hotI rahatI hai| 27 varNAtmaka ke pazcAt eka-eka gaNa kI vRddhi hone para daNDaka ke pRthak-pRthak nAma bhI prApta hote haiN| do nagaNoM ke pazcAt zeSa 7 gaNoM kA yatheccha niveza bhI kiyA jAtA hai| yahA~ do nagaNa ke pazcAt 331 ragaNa kA hI pratyeka caraNa meM prayoga kiyA gayA hai| .. varNya viSaya - isa vijJapti-patrI meM mahAdaNDaka chanda ke kevala cAra caraNa haiM aura pratyeka caraNa 999 vargoM kA haiN| pratyeka caraNa kA varNya viSaya pRthak-pRthak hai| caraNAnusAra varNya viSaya kA saMkSipta ullekha kiyA jA rahA hai: 1. prathama caraNa meM mA~ zAradA/sarasvatI devI ke guNoM kA varNana karate hue stavanA kI gaI hai| zAradA devI ko e~ bIjAkSaradhAriNI batalAte hue kahA gayA hai ki vaha mithyAtva kA saMhAra karane vAlI hai, samyaktva se saMskArita hai, durbuddhi kA nivAraNa karane vAlI hai, sadbuddhi kA saMcAra karane vAlI hai, tIrtha svarUpA hai, trimUrti dvArA sevita hai, samasta devoM ke dvArA pUjita hai, sapta grahoM aura zAkinI ityAdi deviyoM ke dvArA pradatta vighnoM kA saMhAra karane vAlI hai, bhaktoM kA nistAra karane vAlI hai, dharmabuddhi dhAraNa karane vAlI hai, sevakoM ke vAMchita pUrNa karane vAlI hai, mAyA vidAriNI aura daitya saMhArikA hai| 102 lekha saMgraha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. dUsare caraNa meM caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma, 11 gaNadharoM ke nAma, 6 zrutadharoM ke nAma, yugapradhAna AcAryoM ke nAma - sthUlabhadra, mahAgiri, suhastI, zAntisUri, haribhadrasUri, zyAmArya, zANDilyasUri, revatImitra, Aryadharma, Aryagupta, samudrasUri, Arya maMkha, Arya bhadragupta, Arya bhadra, Arya rakSita, puSyamitra, Arya nandI, Arya nAgahasti, Arya revatI, Arya brahma,nAgArjuna, govindasUri, saMbhUtisUri, lauhityasUri, zrIvallabhI meM jainAgamoM ko tAr3apatra para surakSita rakhavAne vAle devardhigaNi kSamAzramaNa, umAsvAti, aura bhASyakAra jinabhadrasUri Adi ke pazcAt apanI suvihita paramparA ke AcAryagaNoM - devasUri, nemicandrasUri, udyotanasUri, varddhamAnasUri, jinezvarasUri, jinacandrasUri, abhayadevasUri, jinavallabhasUri, jinadattasUri, jinacandrasUri, jinapatisUri, jinezvarasUri, jinaprabodhasUri, jinacandrasUri, jinakuzalasUri, jinapadmasUri, jinalabdhisUri, jinacandrasUri, jinodayaMsUri, jinarAjasUri, jinabhadrasUri, jinacandrasUri, jinasamudrasUri, jinahaMsasUri, aura jinamANikyasUri ke nAmollekha sahita sadguruoM ko praNAma kara yaha adbhuta patra likhA gayA hai| 3. tIsare caraNa meM gaNanAyaka jinacandrasUri ke sadguNoM aura viziSTa kAryakalApoM kA varNana karate hue kavi kahatA hai - stambhanapura meM virAjamAna okezavaMzIya, rIhar3akulabhUSaNa, zrIvanta zAha kI dharmapatnI zriyA devI ke yahA~ janma lene vAle, zrIjinamANikyasUri ke upadezoM se pratibodhita hokara bAlyAvasthA meM dIkSA grahaNa karane vAle, jaisalamera durga meM AcArya/gaNanAyaka pada prApta karane vAle (vi. saM. 1612), vikramapura (bIkAnera) meM kriyoddhAra karane vAle (vi. saM. 1614), phalavarddhipura (mer3atAroDa) meM mahAmaMtroM kI zakti se prabhumandira ke tAloM kA udghATana karane vAle, dillI meM zatruoM kA uccATana karane vAle, yoginiyoM kI sAdhanA karane vAle, sUrimantra kI ArAdhanA karane vAle, gurjara deza meM tapAgacchIya vidvAna dvArA nirmita pustikA ke vivAda para zAstrArtha meM vijaya prApta karane vAle, lAbhapura meM samrATa akabara ko pratibodha dekara zAhI mudrA se aGga, kaliGga, prayAga, citrakUTa, medapATa, sindhu sauvIra, kAzmIra, jAlandhara, gujarAta, mAlava, kAbula, paMjAba Adi pradezoM meM amArI ghoSaNA kA pAlana karavAne vAle, yugapradhAna pada dhAraNa karane vAle, khaMbhAta kI khAr3I ke samasta jalacaroM ko abhaya dAna dilavAne vAle, paMjAba kI paMca nadiyoM ke saMgama para pA~coM pIroM ko apane adhIna karane vAle mahAvairAgyavAna bhaTTAraka zrI jinacandrasUrijI haiN| caturtha caraNa meM stambha tIrtha nagara aura mandira kA sAlaGkArika sulalita padoM dvArA varNana kara vahA~ virAjamAna yugapradhAna jinacandrasUri ke sAtha nimna vidvAn sAdhu varga thA - upAdhyAya jayapramoda, zrI sundara, ratnasundara, dharmasindhura, harSavallabha, sAdhuvallabha, puNyapradhAna, svarNalAbha, netRRSi, jIvarSi, bhIma Adi sAdhusAdhviyoM ke samUha se suzobhita ho rahe the| . medinI taTa (meDatA) se yaha patra samayasundarajI ne likhA thaa| unake sAtha meM usa samaya meM 12 sAdhu - harSanandana, ratnalAbha, munivardhana, megha, rekhA, rAjasI, khImasI, gaMgadAsa, gaNapati, munisundara, meghajI aadi| apane sAdhu samudAya ke sAtha samayasundaragaNi AcAryazrI ko savidhi namaskAra kara yaha vijJapti-patra likha rahe haiN| samayasundarajI likhate haiM - pATaNa se ApazrI kA Adeza prApta kara, vihAra kara hama varakANA aae| vahA~ pArzvanAtha bhagavAn ko namaskAra kara vaizAkha kI navamI ke dina ADambara ke sAtha yahA~ phuNce| yahA~ prAta:kAla saMgha ke samakSa vipAkasUtra kA vyAkhyAna de rahe haiN| harSanandana aura munimegha ne 5, 11, 15 Adi dinoM kI tapasyA kI hai| saMgha ke vizeSa anurodha ko dhyAna meM rakhakara saptama aGga upAsakadazAsUtra kA vAcana bhI kiyA jA rahA hai| paryuSaNa parva ke Ane para mantrI saMgrAmamalla ne dharmazAlA meM lekha saMgraha 103 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Akara saMgha ke samakSa kalpasUtra ko grahaNa kiyaa| rAtri jAgaraNa karate hue prAta:kAla vAjivanirghoSa ke sAtha, rAjamArga para hotA huA julUsa upAzraya meM AyA aura unhoMne kalpasUtra mujhe bohraayaa| maiMne teraha vAcanAoM se isakA paThana kiyaa| pAraNA ke dina pauSadhagrAhiyoM ko miSTAnna ke sAtha pAraNaka karAyA gyaa| saMgha meM aTThAI Adi tapasyAe~ huiiN| isa prakAra dharma rIti ke anusAra mahAparva kI ArAdhanA kara hamane apane jIvana ko saphala kiyA hai| tAtapAda arthAt Apa bhI apane yahA~ ke parvArAdhana ke svarUpa kA varNana kreN| atrastha mahAmantrI bhAgacandra, sadAraGgajI, bhANajI, rAghava, veNIdAsa, vAghA, vIramade, sAmala, rAjasI, Izvara, mantrI hamIra, bhoju, amIpAla, tejA, samUha, ugra, mehAjala, siddharAja, rekhA, suratrANa, vIrapAla, nRpAla, rAjamalla, pIthA Adi samasta saMgha Apake caraNa-kamaloM kI vandanA karatA hai| __racanAkAra :- isa patra ke lekhaka ne apanA nAma spaSTa rUpa se na dekara caturtha caraNa meM ziSyANusiddhAntacAruruciH paryAyavAcI zabdoM se diyA hai| siddhAnta zabda se samaya kA grahaNa kiyA gayA hai aura cAru zabda se sundara kA grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra preSaka kA nAma samayasundara siddha hotA hai| dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki caturtha caraNa ke anta meM tatpunastAtapAdairapi zabda yaha dyotita karatA hai ki jinacandrasUrijI samayasundara jI ke tAtapAda arthAt dAdAguru hote haiM kyoMki samayasundarajI jinacandrasUrijI ke prathama ziSya sakalacandragaNi ke ziSya haiN| tIsarA kAraNa yaha bhI hai ki svayaM ko ziSyANu likhate haiM jo unakI adhikAMza kRtiyoM meM prApta hotA hai| racanA saMvat :- lekhaka ne patra-preSaNa kA samaya nahIM diyA hai, kintu tRtIya caraNa meM jinacandrasUri jI ke varNana meM jo pramukha kAryoM kI gaNanA kI hai usake anupAta se paJca nadiyoM ke pA~ca pIroM kA sAdhana unhoMne vikrama saMvat 1652 meM kiyA thaa| 1652 ke pazcAt kI kisI pramukha ghaTanA kA ullekha isameM nahIM hai| pATaNa saM. 1657 meM virAjamAna AcArya ke Adeza se hI samayasundarajI mer3atA Ae the aura AcAryazrI kA cAturmAsa khambhAta meM thaa| cAturmAsa sUcI ke anusAra saM. 1658 kA cAturmAsa khambhAta meM thaa| ataH anumAna kiyA jA sakatA hai ki saMvat 1658 meM khambhAta meM virAjamAna AcAryazrI ko yaha patra preSita kiyA gayA thaa| preSaNa sthAna :- caturtha caraNa meM preSaka ne mAlakoTAttaTAn medinItazca kA prayoga kiyA hai| medinI taTa mer3atA kA prasiddha dhAma hai / aura usa samaya jodhapura ke arntagata mukhya sthAna thaa| mAlakoTa zabda yahA~ kisa grAma-sthAna kA bodhaka hai? yaha cintanIya hai| prati :- rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura saMgraha meM presa kaoNpI nambara 748 para pratilipi surakSita hai jisake chaH patra haiN| ___ yaha patra aitihya evaM mahAdaNDaka chanda meM asAdhAraNa racanA hone ke kAraNa vidvajjanoM ke AhlAda hetu paThanIya hai| 104 lekha saMgraha Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI stambhatIrthasthita-akabbarasAhipratibodhakayugapradhAna zrI jinacandrasUri prati medinItaTAt vAcakottaMsa zrIsamayasundaragaNipreSitA navanavatyadhikanavazatAkSarA mahAdaNDakAkhyA vijJapti-patrI sakalavimalazAzvatasvastimajjyotirudyotitaM sarvasUryAdidamantreSu tantreSu sarvatrabhUrjAdipatreSu yantreSu vidyApavitreSu mithyAtvavallIlavitreSu dattAtmabhaktAtapapatreSu saMsiddhisatreSu mitreSu lipyA vicitreSu vAdyaM punarya ca bAlAH patadvaktralAlA lasatkaNThapITheSu muktAdimAlA anAzliSTasaMsAramAyAdijambAlajAlAH subhAlA: subuddhyA vizAlAH samAtmIyanAlapraNAlAH karAlAstrikAlAH sadA sanmudA paThantIha pUrvaM tathA'vrakSaNe dhAturUpasvarUpaM natAnekabhUpaM sadAmnAyapAnIyakUpaM sadApyavyayaM na vyayaM sanmanohAri sarvatravistAri mithyAtvasaMhAri samyaktvasaMskAri durbuddhinirvAri sadbuddhisaJcAri nirvANanirdhAri tIrthezadhAmeva zIrSapracaNDena daNDena samprollasatkIrttipiNDena dIpte: karaNDena nityamakhaNDena yuktaM tadUrdhvaM mahendradhvajenA'pi kumbhena sarvarddhilambhena saMzobhitaM varNamekaM punaH padmanAtho viraJcirvRSAGkazca devatrayaM yatra nityaM militvA sthitaM vakradhAraM kRpANaM tathA lohagolaM yako dAnavo mAnavo vyantaraH kinnaro rAkSaso yakSa-vaitAla-vaimAnika-pretagandharva- vidyAdhara kSetrapAlAdidikpAlabhUtavrajo bhAskaro bhAsurazcaJcurazcandramA maJjulo maGgalaH somaputraH pavitrastathA sannatirgISpatirbhArgavo nIlavAsAstathA saiMhikeyazzikhI yo graho durgraho yA ca nakSatramAlA vizAlA tathA zAkinI DAkinI nAkinI kinnarI sundarI mantriNI tantriNI yantriNI duSTanArI tathA kezarI citrakaH kuJjaro vesara: saurabheyasturaGgo viraGgaH kuraGgo mahAGgo bhujaGgastathA'nyo'pi jIvo mahAduSTabuddhiH sadA'smAkamekAgracittAd bhRzaM bhaktibhAjAM surAjAM virUpaM svarUpaM vidhAsyatyaho taM vayaM mArayiSyAmaH etaddvayasya prahArairitIvA'tra hetordadhAnaM tathA sarvavarNeSu mukhyaM surakSaM sukakSaM sulakSaM suyakSaM sudakSaM supakSaM viraJcyAtmamArtaNDasaukhyAdivaryAbhidhAdhAyakaM nAyakaM trAyakaM dAyakaM saMvibhAvyeti samyagvarNaM suvarNaM lavarNo varAkaH zriyorvIyakaM saMzritaH so'pi sattvAdhikodAttazriyaM devadUSyAvRtAtmI-yazIrSoparinyastaprazastasphuratkAma-kumbhAnvitaM taM tathA vizvaretaH sutA sarvadevairnatA haMsayAnasthitA pustakenAGkitA devavANIratA kUrmapAdonnatA kelijaGghAnvitA siMhamadhyAdbhutA varyavakSaHsthalA maJjusanmekhalA hastanIlotpalA dhvastakupyatkhalA sadguNairnirmalA bhaktahannizcalA chinnaduSTacchalA naiva sA niSphalA sarvataH sadbalA kezataH zyAmalA vizvataH satkalA kelitaH komalA sadvacaH kokilA pezalA mAMsalA vatsalA saMraNannUpurA prauDhapuNyAGkarA cakramAccaJcurA kvApi naivAturA sarvadA medurA dIptisanmurmurA sadyazaHpurapUrA magnabhIbhUrbhurA sampadAM kAriNI paGkajAgAriNI vizvasaJcAriNI buddhivistAriNI bhaktanistAriNI durgaterdAriNI dharmadhIdhAriNI sevakAdhAriNI saMsRteH pAriNI mAyinAM mAriNI vairiNAM vAriNI daityasaMhAriNI e~ namo hAriNI zAradA zAradA zAradA zAradA zAradA zAradA zAradA zAradA zAradA zAradA zAradA zAradA tAM tthaa| 999 / ... prathamamRSamadevanAmA'bhirAmAdbhutazrIsameto'jito no jita: saMyataH zambhavaH zaM bhavaH saMvarAdhIzajanmA sujanmA jino megharAjAGgajo'naGgajo devapadmaprabhuH saprabhaH sAdhupArzva: supArzvazca candraprabho dIpticandraprabho mAtRrAmAbhijAto'bhijAto vacaH zItalaHzItalo viSNuputraH sunetrastathA vAsupUjyaH supUjyo vipUrvomalo nirmalo'nantatIrthezvaro bhAsuro dharmanAthaH sanAthaH zriyA zAntitIrthaGkaraH zaGkaraH kunthunAthaH pramAthastato'raH karaH sampadAM mallirApallatAbhalliratyantasatsuvrataH suvrataH zrInamirnibhramirnemidevAdhidevaH susevastathA lekha saMgraha 105 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvatIrthAdhipaH satkRpaH sad guNorvardhamAno jino vardhamAnastathA gubbara grAmavAsI prakAzIndrabhUtirgaNezo'gnibhUtistathA vAyubhUtiH punarvyaktanAmA sudharmA guNairmaNDito maNDito mauryaputraH susUtrastathA'kampitaH kampito nA'calabhrAtRkastAntrikastyaktamAryaH sadAryazca metAryasAdhuH sadAcArasAdhuH prabhAso nivAso guNAnAM cyutaH paJcamasvargato dhAriNIkukSipAthojasaMlabdha-janmA'STakanyAparityAgakartA hiraNyAdikoTIpraha" lasatkevalazrIsubhartA gaNAdhIzajambU yatIndraH prapUrvo bhavo bhImasaMsArakAntArapAraGgamI saMyamI sUrimukhyaH sudakSazca zayyambhavaH zrIyazobhadrasUrIndranAmA''yambhUtasUrizca bhUrirguNAnAM kalApaistathA bhadrabAhuH subAhuH punaH sthUlabhadro munIndrazca kozAsuvezyAmanobodhakArI mahAbrahmacArI lasallabdhidhArI narANAM varANAM bhavAmbhodhitArI tathA''ryo mahAgiryabhikhyaH suziSyaH suhastI prazastI tathA zAntisUrirguNazreNibhUri : puna: zrIhareragragobhadrasUrirgabhIrArthaprajJApanAsUtra sandarbhavijJAna- vidyAvareNyaH supuNyazca nIlAryabhaTTArakastAraka: saMsRteH kAraka: sampadAmeSa zANDilyasUrirmunI revatImitranAmA''ryadharmAryaguptAyanAmAna evaM samudrAdisUryAryamalAryasaudharmasUrIndramukhyAH sudakSAH punarbhadraguptaH sugupto yato nirgatA vArdhisaMkhyeyazAkhA: sunAgendracandrasphuranirvRtisphAravidyA-dharodAranAmAbhirAmA dvipaJcAptapUrvaH supUrvo'nu vajrAdimasvAmisUrIzvaro'dhIzvaro rakSitAryasUriH punaH puSyamitraH pavitrastathA''ryAdinandiH prabhu gahastaH prazastastato revatIsUrirAcAryadhurya : sugAmbhIrya dhairyAdivarya: parabrahma vAn brahmanAmAdimadvIpazANDilyasUrirhi mAdvantasUrigaNirvAcakAcArya nAgArjunaH prArjunaH sadguNai: sUrigovindasambhUtisavAcakau sUrilauhityanAmA puri zrIvalabhyAM yakaH sarvasiddhAntavRndAni tAlAdipatre vicitre varailekhakailekhayAmAsa devarddhibhaTTArakaH zrIumAsvAtisUri zaM bhASyakartA jinAdbhadrasUristato devasUriH punarnemicandrastathodyotano vardhamAno jinAdIzvarojainacandro'bhayAddevasUri-rjinAvallabho dattacandrau patiH zrIjineza: prabodhazca candraH zivAkhyo jinAtpadmalabdhI ca candrodayau rAjabhadrau ca candraH samudro jinAddhaMsa-mANikyasUrI ca pUrvoktamantrAMstathA tIrtharAjAn punaH zrIgurUn sampraNipatya lelikhyate pArvaNo lekha eSo'dbhutaH / 2 / 999 / / ___ kvacidiha maNiratnamANikyamAlaM kvacinmuktamuktAphalAlapravAlaM kvacitsvarNarUpyAdipujairvizAlaM kvacitsvarNapaTTollasacchreSThamAlaM kvaciddhaTTa pIThe luThannAlikeraM kvacit kAJcanIrAjikAzRGga beraM kvacitprastarInyastanAnArthamUlaM kvacitprasphuTacchATikApaTTakUlaM kvacicchAlyadhAnyAdigajaigariSThaM kvacitprAjyamAjyAdikUpairvariSThaM kvacidviprazAlApaThacchAtravRndaM kvacitpIyamAnAptavANImarandaM kvaciddIyamAnArthivAJchArthadAnaM kvacitkAminIgItasaGgItagAnaM kvacinmattamAtaGga- ghaNTAninAdaM kvacid vAjihe SAra vairlagnavAdaM kvacidramyahamyarjitasvarvimAnaM kvaciccArucaityAvalIbhrAjamAnaM kvacitsAdhusAdhvIkRpAdhyAyaghoSaM kvacitkAmukAviSkRtapremapoSaM kvacitklRptavisphArazRGgAraveSaM kvaciddivyanavyAGganArUparekhaM kvacittIrasAMyAtrikottIrNapaNyaM kvacidvArimadhyabhramannauvareNyaM kvacitsvarNa-pIThopaviSTakSamezaM kvacitsAdhubhirdIyamAnopadezaM kvacitsUrimantrasmRtau lInabuddhaM kvacidrAjasaMsadbhavanmallayuddhaM kvacitstambhanAdhIzacaityapradhAnaM kvacitsad-gurustUparUpapratAnaM tataH kiM bahU ktyA? samRddhayA suvRddhayA sunAzIra puryA : sadRzaM suvRkSaM puraM stambhatIrthaM sutIrthaM ca tasmiMstathokezavaMzAmbujodbodhane bhAskarA raihaDIye kule gADharADhAdharAH zrImadubodharatnAni sallakSaNAjJAnavijJAnacAturyavidyAcaNAH zIlabhAsvacchyiAdevImAtuH pralabdhAvatArAH kalAkelito rUparekhAtisArA lasatpaJcadhAtRbhRzaM pAlyamAnA dvisaptaprabhA sajjvalA satkalAmaNDitAH paNDitAH sarvadakSAH punarlabdhalakSA vinItAH sugItAH sumitrAH pavitrAH sulAvaNyavANIsudhAraJjitAnekalokAH sarokAH sudAkSiNyanai-puNyajAgratpratApA vipApA guroja'namANikyasUreH sakAzAcchratAH sArakAntArakArA vicArAH samutpannavairAgyaraGgattaraGgAH saraGgA gRhItavratAH suvratA guptiguptAH samityAbhiyuktAH pramuktAH subhuktAH zrutoktAstapastejasA dIpyamAnAH samAnAH sugAnAH sutAnAH sudAnAH suyAnAstato 106 lekha saMgraha Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jesalamerudurgaH suvargaH susargo gurupratnapaTTAdhikArAstato vikrame satkriyAH zrIphaladdharyAM mahAmantrazaktyA prabhormandire tAlakodghAMTakAH zAtravoccATakA DhillIpuryAM punaryoginIsAdhakAH sUrimantrasphuTA''mnAyasaMsAdhakA gUrjare'jarjara yA tapoTaistapoTai: kRtA gAlinindAmayI pustikA tadvivAdeSu sarvatra samprAptajAgrajayazrIpravAdAH punaryadguNAkarNanAkRSTasaMhRSTahRtsAhinA mAnasammAnapUrvaM samAkAritA lAbhapuryAM yakaiH sAhichappAprayogeNA'Gge kaliGge subaDne prayAge suyAge suhaTTe punazcitrakUTe trikUTe kirATe varATe ca lATe ca nATe punarmedapATe tathA nAhale DAhale jaGgale sindhusauvIrakAzmIra-jAlandhare gUrjare mAlave dakSiNe kAbile pUrvapaJjAbadezeSvamAri zaM pAlayAJcakrire prApiyaugapradhAnaM padaM stambhatIrthodadhau dApitaM sarvamInAbhayaM yaiH punaH paJcakUlaGkaSAsaGgame sAdhitAH sUrimantreNa paJcApi pIrA mahAbhAgyavairAgyavantaH sadA jainacandrA munIndrAH subhaTTArakAH / 3 / 999 / pravaraviduraratnanidhyAhvayAH zrIupAdhyAyavidvadgajendrA jayAdipramodAH zriyA sundarAH sundarA ratnataH sundarA dharmataH sindhurA harSato vallabhAH sAdhuto vallabhAH prAjJapuNyapradhAnAH puna svarNalAbhAstathA netRjIvarSi bhImAbhidhAnAstathetyAdi satsAdhusAdhvI dvirephavrajAsevitAMhivayAmbhojarAjI manohAriNastAMstathA mAlakoTAttaTAn medinItazca ziSyANusiddhAnta-cArurucirgaNiharSato nandano ratnalAbho munervardhano megharekhAbhidhAnau tathA rAjasI khImasIzvaro gaGgadAso gaNAdiH patiryeSThanAmA muniH sundaro meghajItyAdi yatyAzritaH kArtikeyAkSimityadbhutAvartavatyA praNatyA ca vijJaptimevaM carIkIrti varvarti niHzreyasazreNiratnA''ptasatpUjyarAjakramAmbhojamandArasAraprasAdAt tathA pattanAcchIgurUNAmihA''dezaratnaM gRhItvA vihRtyA'nusatsArthayogena sArddha varAtkANake pArzvanAthaM ca jUtkRtya vaizAkhamAse dvitIye navamyahni sADambaraM sanmuhUrte'hamatrA''jagAmA''zu saGghopi sarvo bhagavannAmataH prApito dharmalAbhaM jaharSa prakarSaM tataH prAtarutthAya saGghAgrataH zrIvipAkazrute vAcyamAne punarharSanandemune meM ghanAmna: kramAd bANarudrAdikRSNAM hi pakSAbhidhAne tapasyad bhute vAhya mAne pratikrAntisAmAyikAhatpadA disaddharmakArye vizeSeNa sadbhavyavargo bhRzaM preryamANe vineyasya satsaptamAle punaH pAThyamAne sati zrImahAparvarAjAdhirAjaH samAgAttadotpannaraGgadvivekAtirekeNa sanmantrisagrAmamallena bhAsvatkanIyaH samartho na saddharmazAlAM samAgatya saGyasya samyak samakSaM kSamAzrAntipUrvaM sphuTaM kalpapustaM prazastaM samAdAya sAyaM nijAyAM mudA mandirAyAM sphuraccandirAyAM samAnIya kRtvA nizAjAgarAM sundarAM devagurvAdigItAdigAnaiH sudAnaiH prage sarvasacaM samAkArya varyAtivisphArakazmIrajanmacchaTAcchoTapUgIphala- prauDhasannAlikerAdidAnaiH satkRtya zRGgAritebhakumbhasthalArUDharaGga-tkumArasphuratpaJcazAkhAmbuje sthApayitvA mahApaJcazabdAdivAjivanirghoSapoSaM trike catvare rAjamArge catuSke bhRzaM bhrAmayitvA madIye zayAmbhojayugme pradattaM tataH saGghavAcA mayA vAcitaM brahmaguptipramANAbhirAmAbhirvaraM vAcanAbhiH prabhAvAbhiramyAbhirAnandataH pustakagrAhiNaivADa-'kSivedazrutInAmihA'ntarbahistAcca samyagdRzAM pauSadhagrAhipuMsAM kasatkuNDalAkArapakvAnnasanmodakaiH pAraNA bhImasaMsArakAntArabhIvAraNAdAyi dAnaM dhanaM dattamAzIlizIlaM tapastaptamaSTAhnikApakSamukhyaM punarbhAvanAbhAvitetyAdi saddharmarItyA samArAdhitaM zrImahAparva sarvaM kRtArthaM kRtaM mAnavaM janma me, tatpunastAtapAdairapi svIyaparvasvarUpaM nirUpyaM, mahAmantrirAD bhAgacandraH sadAraGgajI bhANajI rAghavo veNidAso'pi vAghA ca vIrammade sAmalo rAjasI Izvaro mantrihammIrakhaGgArasatkAdi bhojU amIpAla tejA samU ugramukhyaH purAntazca mehAjalaH siddharAjazca rekhA suratrANa sadvIrapAlA nRpAlastathA rAjamallopi pIthAdikaH sarvasaGghaH sadA vandate pUjyapAdAn mahAdaNDakaH / 4 / 999 / zrIH zrIH zrIH [anusaMdhAna aMka-35] 000 lekha saMgraha 107 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya samayasundara racita aSTalakSI : eka paricaya sarasvatIlabdhaprasAda mahopAdhyAya kavivara samayasundara ke nAma se kauna aparicita hogA? 17vIM zatI ke udbhaTa vidvAnoM meM inakI gaNanA kI jAtI hai| ye na kevala jainAgama, jaina sAhitya aura stotra sAhitya ke hI dhurandhara vidvAna the, apitu vyAkaraNa, anekArthI sAhitya, lakSaNa, chaMda, jyotiSa, pAdapUrti sAhitya, cArcika, saiddhAntika, rAsa sAhitya aura gIti sAhitya ke bhI dhurandhara vidvAna the| rAjasthAna meM inake liye yaha ukti prasiddha hai - mahArANA kumbhA rA bhItar3A ara samayasundara rA giitdd'aa| . kavivara samrATa akabara pratibodhaka aura tatpradatta yugapradhAna padadhAraka zrI jinacandasUriMjI ke prathama . ziSya zrI sakalacandra gaNijI ke ziSya the| kavi kA janma vikrama saMvat 1610 ke lagabhaga sAMcora meM huA thaa| ye prAgvAT jAti ke the aura inake mAtA-pitA kA nAma lIlAdevI aura rUpasI thaa| vikrama saMvat 1628-30 ke madhya meM inakI dIkSA huI hogii| inakI zikSA-dIkSA vAcaka mahimarAja (zrIjinasiMhasUri) aura samayarAjopAdhyAya ke sAnnidhya meM huI thii| inakA svargavAsa vikrama saMvat 1703 caitra zuklA trayodazI ke dina ahamadAbAda meM huA thaa| inakI vizAla ziSya-praziSya paramparA bhI 20vIM zatAbdI taka vidyamAna thii| . kavivara ko gaNipada gaNanAyaka zrIjinacandrasUrijI ne hI vikrama saMvat 1641 meM pradAna kara diyA : thaa| samrATa akabara ko apanI dharmadezanA se pratibodha dene ke lie jaba AcArya jinacandrasUri lAhaura padhAre the usa samaya samayasundaragaNi bhI sAtha meM the| samrATa akabara ne jaba zrI jinacandrasUri ko yugapradhAna pada aura vAcaka mahimarAja (jinasiMhasUri) ko AcArya pada diyA thA, usa samaya mahAmaMtrI karmacanda bacchAvata kRta saMsmaraNIya mahotsava ke samaya hI jinacandrasUrijI ne apane karakamaloM se samayasundara ko vAcanAcArya pada se alaMkRta kiyA thaa| pUrvavartI kaviyoM dvArA sarjita dvisandhAna, paJcasandhAna, caturviMzati sandhAna, zatArthI, sahasrArthI kRtiyA~ to prApta hotI haiM jo ki una kaviyoM ke apratima vaiduSya ko prakaTa karatI haiM, kintu samayasundara ne 'egassa suttassa aNaMto attho' ko pramANita karane ke lie 'rAjAno dadate saukhyam' isa paMkti ke pratyeka akSara ke vyAkaraNa aura anekArthI koSoM ke mAdhyama se 1-1 lAkha artha kara jo aSTalakSI / artharatnAvalI grantha kA nirmANa kiyA, vaha to vAstava meM inakI bejor3a amara kRti hai| samasta bhAratIya sAhitya meM hI nahIM apitu vizvasAhitya meM bhI isa koTi kI anya koI racanA prApta nahIM haiN| 'rAjAno dadate saukhyam' pada ke pratyeka akSara ke lAkhoM artha karane ke lakSya / prayoga ko dhyAna meM rakhakara kavi ne aneka granthoM evaM granthakAroM kA ullekha karate hue udAharaNa bhI prastuta kiye haiN| jinameM se ullekhanIya katipaya nAma isa prakAra haiM: __ jainAgamoM meM - Avazyaka niyukti, Avazyaka sUtra bRhadvRtti, sthAnAMga sUtra, jayasundarasUri kRta zatArthI; purANoM meM - skandhapurANa, mahAbhArata ; vyAkaraNa granthoM meM - siddhahema zabdAnuzAsana - bRhannyAsa - lekha saMgraha 108 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - sAroddhArakakSapuTa, pANinIya dhAtupATha, avyayavRtti vyAkhyA, kAlApaka vyAkaraNa, sArasvata vyAkaraNa, viSNuvArtika; lakSaNa granthoM meM kAvyaprakAza, rudraTAlaGkAra TIkA, vAgbhaTAlaGkAra, kAvyakalpalatA vRtti; kAvya granthoM meM - naiSadha kAvya, kumAra saMbhava kAvya, meghadUta kAvya, khaNDaprazasti, campU kathA, nItizataka; koSa granthoM meM - amarakoSa, abhidhAna ciMtAmaNi nAmamAlA, dhanaJjaya nAmamAlA; ekAkSarI evaM anekArthI koSoM meM - anekArtha saMgraha, vizvazambhu nAmamAlA, sudhAkalazIya ekAkSarI nAmamAlA, anekArtha tilaka, kAlidAsIya ekAkSarI nAmamAlA, vararucikRta ekAkSara nighaNTu; jyotiSa meM ratnakoSa Adi aneka granthoM ke udAharaNa diye haiN| ___isa grantha ke racanA prasaMga ke sambandha meM kavi ne svayaM likhA hai : - saM. 1649 zrAvaNa sudi 13 pAtizAha akabara ne kAzmIra vijaya karane ke uddezya se prayANa kiyaa| pahale dina kA DerA rAjA rAmadAsa ke bagIce meM ddaalaa| usI dina saMdhyA ke samaya jahAMgIra, sAmanta, maNDalIka rAjAgaNa tathA vyAkaraNa evaM tarkazAstra ke vidvAnoM kI upasthiti meM samrATa akabara ne yugapradhAna kharataragacchAcArya jinacandrasUri ko jinasiMhasUri Adi pramukha ziSyavRnda ke sAtha bar3e sammAna ke sAtha bulAkara yaha aSTalakSI grantha mere (samayasundara) se dattacitta hokara sunaa| yaha grantha sunakara pAtizAha akabara harSa se vibhora evaM gadgada hokara isakI atyanta prazaMsA karate hue kahA ki - isa grantha kA paThana-pAThana sarvatra vistRta ho| aisA kahakara yaha grantha svayaM ke hAtha meM lekara mujhe pradAna kara isa grantha ko pramANIkRta kiyaa| isa grantha kA racanA svarUpa isa prakAra hai : praNAlI - maMgalAcaraNa meM sUrya evaM brAhmI devatA ko namaskAra kiyA hai. 1,004 - rAjA no, rAjA Ano, rA aja a a naH, rA ajA no, rAja A no rAjAnA u. rAjAv no rAjAya no, R AjA no isa prakAra rAjAno zabda ke artha kiye haiN| 875 - rAjA ke 'a' ko saMbodhana banAkara no dada anodada Anodada pada ke 875 artha kiye haiN| .3,420 - 'dada' zabda ko saMbodhana banAkara 'dadAdada' pada ke 3420 artha kiye haiN| isa prakAra 875 aura 3420 artha kula 4295 artha nodada ke hote haiN| - pazcAt 'te' zabda ko tRtIyA, caturthI, prathamA, paMcamI, paSThI vibhaktyartha grahaNa kiyA hai| arthAt . .. 4295 arthoM ke 'te' kI pratyeka vibhakti se pAMca vAra guNita karane para 21,475 artha ho jAte haiN| 21,475 - sAtha hI yaha bhI saMketa kiyA hai ki rAjan zabda ke yakSavAcaka aura sUryavAcaka artha bhI kiye jaae| 70 - punaH prakArAntara se 'dada' zabda ko dAnadAyaka artha meM naj samAsa pUrvaka 70 artha kiye haiN| 57 - punaH kevala 'da' zabda ke 57 artha kiye haiN| isake pazcAt lekhaka kA kathana hai ki dAnadAyaka 'dada' pada ke kevala na samAsa pUrvaka jo 70 artha haiM, usa pratyeka eka artha ko 'da' zabda ke 57 arthoM meM prayukta kre| arthAt 70 ko 57 se guNita karane para 3990 artha hote haiN| inake sAtha zuddha dAnadAyaka 'dada' ke 70 artha svataMtra rUpa se sammilita karane para kula 4060 artha hote haiN| 25,535 - isa prakAra 'nodada' 'anodada' 'Anodada' tathA 'dadAdada' ke 21,475 arthoM ke sAtha 'dada' 'da' ke 4060 artha milAne para kula 25,535 artha ho jAte haiN| - lekha saMgraha 109 4,060 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 - 2,55,350 saukhyaM pada ke 10 artha haiN| pratyeka artha ko 25575 ke sAtha saMyukta karane para arthAt daza guNita karane para kula artha 2,55,350 artha ho jAte haiN| 2 - 5,10,700 pazcAt 2,55,350 arthoM ko naJ samAsapUrvaka karane para arthAt sukha zabda duHkhArtha meM pariNata ho jAtA hai| saukhyaM - asaukhyaM artha hone para dviguNita ho jAte haiM ataH kula artha 5,10,700 ho jAte haiN| 2 - ina arthoM ko kAkUkti ke artha meM grahaNa karane para dviguNita ho jAne se 10,21,400 10,21,400 artha ho jAte haiN| 6 - punaH granthakAra ne zrRMkhalA nAma praznottara jAti bheda se rAjA jAno noda dada date te asau saukhI ag padArtha se 6 artha kiye haiN| 10,21,406 1,000 - yahA~ kavi ne nirdeza diyA hai ki prAraMbha meM jo rAjAno zabda ke 1000 (vastutaH 1004 artha . haiM) artha isameM sammilita kiye jaaeN| 10,22,406 1 - anta meM eka artha akabara kA kiyA hai vaha isa prakAra hai: rAjA ke ra a aja a A khaNDa kara ra - zrI (paMktiratha nyAya se) a - a. aja - ka (brahma kA paryAya) a - ba (vAyu kA paryAya va bavayoH grahaNa kara) A - ra (agni kA paryAya) isa taraha rAjA zabda kA artha zrIakabara banatA hai| 10,22,407 anta meM kavi kA kathana hai ki 2,25,407 artha jo adhika haiM, ye artha aSTalakSI meM kahIM saMbhava nahIM hoM, athavA arthayojanA se mela na khAte hoM ataH itane arthoM kA parityAga kara dene para 8,00,000 artha avighaTa evaM avisaMvAdI rUpa se zeSa rahate haiN| samrATa akabara kI prazaMsA karate hue kavi kahatA hai ki nyAyI hone se prajA ko sukhadAyaka hai, parama kRpAzIla hai, tIrthasthAnoM kA karamocaka hai, SaDdarzaniyoM kA sammAna karane vAlA hai, zatrujayAdi mahAtIrthoM kI rakSA karane vAlA hai, jaina Adi samasta dharmoM kA bhakta hai tathA saba logoM kA mAnya hai| isa prakAra gadya meM kahakara 8 zlokoM meM akabara kI gaurava prazasti dI hai| 'rAjAno dadate saukhyam' pada kI TIkA hone ke kAraNa kavi ne isa vRtti kA nAma artharatnAvalI vRtti diyA hai| isa padyAMza ke ATha lAkha artha hone ke kAraNa isakA prasiddha nAma aSTalakSArthI bhI hai| 110 lekha saMgraha Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ne isake pazcAt 33 zlokoM kI vistRta racanA-prazasti meM apanI guru paramparA dI hai| ... isa grantha ko DaoN0 hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA ne sampAdita kara anekArtharatnamaJjUSA meM vistRta bhUmikA ke sAtha prakAzita kiyA hai| yaha grantha zreSThi devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA sUrata kI ora se IsvI san 1933 meM prakAzita huA hai| sampAdaka ne racanA-prazasti padya 32 meM zrIvikramanRpavarSAt, samaye rasajaladhirAgasoma (1646) mite 4 meM rasa zabda ko madhurAdi SaDrasa mAnakara cha: kI saMkhyA dI hai jabaki yahA~ rasa zabda se zRGgArAdi navarasAH nau aMka kA grahaNa kiyA jAnA upayukta hai, kyoMki prazasti padya 24-25 ke anusAra samrATa akabara ne jinacandrasUri ko yugapradhAna pada 1649 meM hI diyA thaa| isI grantha ke pRSTha 65 tathA 15vIM paMkti meM saMvat 1649 spaSTa likhA hai| ataH spaSTa hai ki grantha kI racanA 1649 zrAvaNa zuklA trayodazI ke pUrva huI hai aura prazasti kI racanA 7 mAsa ke pshcaat| ' isa pustaka kA prathama saMskaraNa san 1933 meM prakAzita huA thA jo Aja aprApta hai| zrutajJa vidvAnoM ke adhyayana, paThana-pAThana evaM vaiduSya prApti ke lie isa grantha kI mahatI upayogitA hai, ataH sAhityika saMsthAnoM se merA anurodha hai ki isakA sampAdita dvitIya saMskaraNa zIghra hI prakAzita kreN| TippaNI:-. 1. kavi ke vizeSa paricaya ke lie dekheM - mahopAdhyAya vinayasAgaraH mahopAdhyAya samayasundara 2. anekArtharatnamaMjUSA pRSTha 65 vahI, pRSTha 67 . 4... vahI, pRSTha 70 [anusaMdhAna aMka-36] 000 lekha saMgraha 111 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maho0 bhAnucandragaNi racita eka nUtana grantha koTA se baMbaI pravAsa karate hue mArga meM yaha nUtana kRti mujhe prApta huii| isa pustaka kA nAma hai nAmakoSa, TIkA - isake praNetA haiM mahopAdhyAya bhAnucandragaNi, jo tapAgacchIya sUracandragaNi ke ziSya the| ye ve hI bhAnucandragaNi haiM jo samrATa akabara kI rAjasabhA ke ratna the aura jinhoMne apane upadezoM se zatruJjaya tIrtha kA karamocana karAyA thaa| ataH lekhaka ke paricaya ke bAre meM kucha bhI likhane kI AvazyakatA nahIM hai| lekhaka svayaM apanI paramparA prazasti meM isa prakAra varNita karate haiM: bhUrayaH suuryo'bhuuvNstpognnnbhonggnne| sAmprataM sAmprataM jajJe, shriihiirohrmnniprbhH|| 1 // . .. kalindikAkamalinIsamullAsanabhAnumAn / zrImAn vijayasenAkhyastatpaTTe prathito'sti sH|| 2 // zrImadvijayadevAkhyaH, tatpaTTAmRtasUH smH| rAjante sAmprataM samyak, saadhumaargprvrtkH|| 3 // sampradAye tadIye'smin, jajJe hAnarSi uttmH| yo lumpAkamataM tyaktvA, tapApakSamazizrayat // 4 // tadante nilayI zrImAn, vAcako vishvvishrutH| zrImatsakalacandrAkhyo, jajJe vairaagyjnmbhuuH||5|| tacchiSyo sUracandrAhvaH, samabhUt kvipunggv| vidvadvandagajendrANAM, mardane hrivikrmH|| 6 // tacchiSyo bhAnucandreNa, vAcakena vipshcitaa| nAmacintAmaNi ma nirNItirnirmitA mitA // 7 // lekhaka ne pratyeka kANDa ke anta meM isa prakAra kI puSpikA bhI pradAna kI hai:-, . 'shriishtrunyjykrmocnaadisukRtkaari-mhopaadhyaay-shriibhaanuH| candragaNiviracite viviktnaamsngg..............smaaptH|' isa puSpikA se aisA pratIta hotA hai ki 'viviktanAmasaMgraha' nAmaka koI nUtana koSa kI lekhaka ne racanA kI ho, kintu AloDana karane para yaha niSkarSa nikalatA hai ki yaha nUtana koSa nahIM hai, parantu AcArya hemacandra praNIta 'abhidhAnacintAmaNinAmamAlA' nAmaka koSa kI TippaNAtmaka TIkA mAtra hai, aura yahI vastu svayaM lekhaka prazasti meM svIkAra karate haiM:- "nAmacintAmaNi ma nirNItirnirmitA mitaa|" ata: yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha svatantra koSa na hokara TIkA hI hai| ___ isa TIkA meM hameM lekhaka kI praur3ha pratibhA ke darzana yatkiJcit bhI prApta nahIM hote| isameM lekhaka kevala gadya meM pRthak-pRthak 'vivikta' nAma likhakara yatra-tatra liMgoM kA nirNaya karate hue agrasara dikhAI par3ate haiN| udAharaNa ke svarUpa meM dvitIyakANDa prathama thoka TIkA hI dekhiye - svargastriviSTapaM dyodivau bhuvi taviSatAviSau naakH| __gaustridivamUrdhvalokaH suraaly...................|| [TI.] 'svarga' iti svargaH, triviSTapaM dyauH okArAnta dyozabdaH dyauH vakArAnto divazabdaH, etasyApi . prathamaikavacane dyauriti ruupm| bhuvi-strIliGgaH, taviSaH tAviSaH nAka: gauH okArAnto gozabdaH strIpuMsaliGga, tridivaM-puMklIbaliGgaH, UrdhvalokaH surAlayaH svaravyayeSu vkssyte| 112 lekha saMgraha Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . isa 'paddhati' ko dekhate hue yaha nizcita kahA jA sakatA hai ki yaha TIkA vidvadbhogyA nahIM hai kintu bAlAbodha svarUpA hI hai| prazasti meM lekhaka ne racanA saMvat kA ullekha nahIM kiyA hai kintu " zrImadvijayadevAkhyaH..... * sAmprataM raajnte|" ullekha se yaha nizcita hai ki saM. 1672 ke pazcAt kI yaha racanA hai| prastuta prati ke 124 patra haiM aura anumAnataH 18vIM zatI ke pUrvArdha meM likhita hai| pustaka mere saMgraha meM hI hai| [zrI jaina satyaprakAza, varSa-19, aMka-12] 000 lekha saMgraha 113 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhopAdhyAya praNItA mAtRkA-zlokamAlA svara evaM vyaMjanoM para AdhArita akSara hI akSaramaya jagata hai| sArI sRSTi hI akSaramaya hai| yahI akSara mAtRkA, akSaramAlA, varNamAlA aura bhASA meM bArahakhar3I ityAdi zabdoM se abhihita hai| svara 16 mAne gaye haiM - a, A, i, I, u, R, R, lu, lu, e, ai, o, au, aM, a: aura vyaMjana 33 mAne gaye haiM:- k, kh, ga, gha, G, c, ch, j, jha, J, Ta, Tha, D, Dha, Na, t, th, d, dh, n, p, ph, b, bh, m, ya, ra, la, va, z, S, s, ha tathA saMyuktAkSara aneka hote hue bhI tIna hI grahaNa kiye jAte hai :- kS, , , ye hI akSara saMyukta hokara bIjAkSara maMtra bhI kahalAte haiN| vartamAna samaya meM hindI bhASA lipi meM TaMkaNa evaM mudraNa Adi kI . . suvidhA kI dRSTi se R, lu, lU, ina tInoM vargoM kA prayoga dRSTigocara nahIM hotA hai| mAtRkA se sambandhita saMskRta bhASA meM racita jaina lekhakoM kI kucha hI kRtiyA~ prApta hotI haiM, jinameM AcArya siddhasena racita siddhamAtRkA sarvottama kRti hai| zrI zrIvallabhopAdhyAya praNIta mAtRkAzloka-mAlA bhI isI paramparA kI racanA hai| kavi paricaya - kharataragacchIya prathama zrI jinarAjasUri ke ziSya prasiddha vidvAna jayasAgaropAdhyAya kI paramparA meM zrIvallabhopAdhyAya hue haiN| jayasAgaropAdhyAya zrIjinabhadrasUri kI AjJA meM sammilita ho gaye the ataH jinabhadrasUri kI paramparA meM mAne jAte haiN| jayasAgaropAdhyAya ke bhAI darar3A gotrIya mAMDalika ne AbU sthita kharataravasahI kA nirmANa karavAyA thA aura usakI pratiSThA vi0 saM0 1515 ASAr3ha badI 1 ko zrI jinabhadrasUri ke paTTadhara jinacandrasUri ne karavAI thii| jayasAgaropAdhyAya kI ziSyasaMtati meM upAdhyAya ratnacandra , upAdhyAya bhaktilAbha, upAdhyAya cAritrasAra > upAdhyAya bhAnumeru > upAdhyAya jJAnavimala ke ziSya zrIvallabha the| jJAnavimalopAdhyAya bhI vyAkaraNa, koza-anekArthI evaM sAhitya ke udbhaTa vidvAn the| inake dvArA nirmita mahezvara kavi ke zabdaprabheda para TIkA' prApta hotI hai| isa TIkA kI racanA vi0saM0 1654 meM bIkAnera meM huI thii| zrIvallabha ke TIkA-graMthoM ko dekhate hue aisA pratIta hotA hai ye rAjasthAna pradeza ke nivAsI the| zrIvallabha kI 'vallabhanaMdI' ko dekhate hue 1630 evaM 1640 ke madhya meM yugapradhAna jinacandrasUri ne inako dIkSita kiyA hogaa| inakI prathama kRti ziloJchanAmamAlA-TIkA samvat 1654 kI hai| vi0saM0 1655 meM racita okezopakezapadadvayadazArthI meM inake nAma ke sAtha 'gaNi' pada kA prayoga milatA hai aura 1661 meM racita kRtiyoM meM vAcanAcArya pada kA ullekha bhI milatA hai| saMghapati zivAsomajI dvArA zatrujaya tIrtha meM nirmApita caumukhajI kI DhUMka (kharataravasahI kI pratiSThA samvat 1675 meM huI thii|) isa pratiSThA meM zrIvallabha . sammilita the| vijayadeva mahAtmya kI racanA samvat 1687 ke Asa-pAsa huI thii| ata: inakA sAhityasRjana kAla 1654 se 1687 taka mAnA jA sakatA hai| 114 lekha saMgraha Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakI racanAoM ko dekhate hue yaha spaSTa hai ki zrIvallabha mahAkavi the, udbhaTa vaiyAkaraNI the, praur3ha sAhityakAra the aura anekArthAdi-kozoM ke sAdhikRta vidvAna the| inake dvArA nirmita sAhitya isa prakAra maulika graMtha 1. vijayadevamAhAtmya-mahAkAvya, racanA-samaya anumAnataH 1687 2. arajinastava (sahasradalakamalagarbhitacitrakAvya) svopajJaTIkA-sahita, racanA-samaya 1655 aura 1670 kA madhya vidvatprabodha svopajJa TIkA sahita - racanA-samaya saMbhavataH 1655 aura 1660 ke madhya, racanAsthAna balabhadrapura (bAlotarA) saMghapati rUpajI-vaMza-prazasti-kAvya ra0 saM0 1675 ke bAda 5. mAtRkAzlokamAlA, ra0 saM0 1655, bIkAnera 6. caturdazasvarasthApanavAdasthalA 7. okezopakezapadadvayadazArthI', ra0 saM0 1655, vikramanagara (bIkAnera) 8. kharatara pada navArthI TIkA graMtha 1. ziloJchanAmamAlA-TIkA', ra0 saM0 1654, nAgapura (nAgaura) 2. zeSasaMgrahanAmamAlA dIpikA, ra0 saM0 1654, bIkAnera 3. abhidhAnacintAmaNinAmamAlA - 'sAroddhAra'-TIkA, ra0 saM0 1667, jodhapura nighaNTuzeSanAmamAlA TIkA", ra0 saM0 1667 ke pUrva . .. 5. siddhahemazabdAnuzAsana. TIkA 6. haimaliMgAnuzAsana - durgapadaprabodhavRtti, ra0saM0 1661, jodhapura 7. sArasvataprayoganirNaya (1674 se 1690) 8.. 'kezAH' padavyAkhyA 2 9. vidagdhamukhamaNDana TIkA 10. ajitanAtha stuti TIkA3, ra0 saM0 1669, jodhapura 11. zAntinAthaviSamArthastuti TIkA 12. 'khacarAnana pazya sakhe khacara' padyasya arthatrikam 13. 'yAmAtA' padyasya arthapaJcakam16 bhASA kI laghu kRti 1. caturdazaguNasthAna-svAdhyAya 2. sthUlabhadra ikatrIsA gaccha-saMgharSa-yuga meM bhI svayaM kharataragaccha ke hote hue tapAgaccha ke prasiddha AcArya vijayadevasUri ke guNa-gaurava ko sammAna ke sAtha aMkita karate hue vijayadeva mahAtmya kI racanA karanA kavi ke udAra lekha saMgraha 115 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi kA paricAyaka hai| arajinastava ko dekhane se spaSTa hai ki kavi citrakAvyoM kA adbhuta marmajJa thaa| isa kRti meM kavi ne kamala ke madhya meM 1000 rakAra kA prayoga karate hue apanA viziSTa citrakAvya kauzala dikhAyA hai| prastuta kRti kA sArAMza - ___ yaha kRti do paricchedoM meM vibhakta hai| prathama pariccheda meM 24 tIrthaMkaroM kA varNana kiyA gayA hai aura dvitIya pariccheda meM trideva Adi devatAoM tathA padArthoM kA varNana kiyA gayA hai| aMta meM chaH padyoM meM racanAprazasti dete hue isakI racanA kA samaya diyA hai| prathama pariccheda ke prathama zloka meM bhagavAna zAMtinAtha ko praNAma kara vidvAnoM ke buddhi rUpI kamala ko vikasita karane vAle sUrya ke samAna aura kAvya-kalA meM zIghra hI siddhi prApta karane ke lie mAtRkAzloka-mAlA racanA kI pratijJA kI hai| dUsare padya meM kahA gayA hai ki prathama pariccheda meM 24 tIrthaMkaroM kA varNana karU~gA aura dUsare pariccheda meM bhinna-bhinna padArthoM kA varNana kruuNgaa| tIsare padya meM akAra meM arhat jinezvara kA varNana kara padya 4 se 27 taka AkAra se lekara jha vyaMjana taka bhagavAn AdinAtha se prArambha kara bhagavAn mahAvIraparyanta 24 jinezvaroM kA varNana kiyA gayA hai| dUsare pariccheda meM Ja se prArambha kara ha lla aura kSa vyaMjanAkSara kA prayoga karate hue 26 padyoM meM viSNu, ziva, brahmA, kArtikeya, gaNeza, sUrya, candra, digpAla, indra, zeSazAyI, viSNu, munipati, rAma lakSmaNa, samudra, jinezvara evaM tIrthaMkara Adi ko lakSya banA kara racanA kI gaI hai| . isa kRti kA yaha vaiziSTya hai ki pratyeka padya ke cAroM caraNoM meM prathamAkSara meM usI svara athavA .. vyaMjana kA prayoga sAlaMkArika bhASA meM kiyA gayA hai| kavi ne vyaMjanAkSaroM meM tra aura jJa kA prayoga nahIM kiyA hai| isake sthAna para lla aura kSa kA prayoga kiyA hai| yaha La DiMgala kA yA marAThI kA hai athavA anya kisI kA vAcaka hai, nirNaya apekSita hai| chandaH kauzala - isa laghu kRti meM vividha chandoM kA prayoga karane se yaha spaSTa hai ki kavi kA chandaHzAstra para bhI pUrNa adhikAra thaa| isa kRti meM nigna chandoM kA prayoga huA hai:prathama pariccheda - zArdUlavikrIDita 1, anuSTup 2, upendravajrA 3,4,7,9, indravajrA 4, 6, 8, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 24, 25, 27, mAlinI 11, 21, dodhaka 17, 18, 23, sundarI (hariNaplutA) 19, 20, 26, svAgatA 22 / dvitIya pariccheda - upendravajrA 1, 3, 6, 17, 23, indravajrA 2, 5, 8, 9, 18, 23, 25, 26, sundarI (hariNaplutA) 7, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 20, 24, mAlinI, 19, 21, vasantatilakA - indravajrA 4 (yahA~ kavi ne prathama caraNa vasantatilakA kA diyA hai, aura zeSa tInoM caraNa indravajrA meM diye haiN|) racanA prazasti - AryAchanda 1, 2, 4, 5, anuSTup 3, 6 116 lekha saMgraha Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta likhita prati ___ zrI lAlabhAI dalapatabhAI, bhAratIya saMskRta vidyA maMdira, ahamadAbAda munizrI puNyavijayajI ke saMgraha meM graMthAMka 2888 para surakSita hai| AkAra - 2642411 se0mI0 hai| patra 2, paMkti 15, akSara 48 hai| prati TippaNa sahita zuddhatama hai| lekhanakAla nahIM diyA hai kintu lipi aura kAgaja ko dekhate hue 17vIM zatAbdI meM racanA-kAla ke Asa-pAsa hI likhI gaI hai| [anusaMdhAna aMka-26] 000 1. zabda prabheda TIkA kI pAThAntaroM evaM pariziSToM sahita mere dvArA taiyAra kI gaI presa kaoNpI mere pAsa 2. muni jinavijayajI dvArA sampAdita hokara jaina sAhitya saMzodhaka samiti, ahamadAbAda se san 1928 meM prakAzita mere dvArA sampAdita hokara vistRta bhUmikA ke sAtha sumati sadana, koTA se san 1953 meM prakAzita mahAvIra stotra saMgraha pustaka meM jinadattasUri jJAna bhaNDAra sUrata se prakAzita mere dvArA sampAdita hokara rAjasthAna rAjya vidyA pratiSThAna san 1953, mere dvArA prakAzita mere dvArA sampAdita hokara lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya vidyA saMskRta maMdira, ahamadAbAda se san 1974 meM prakAzita lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya vidyA saMskRta maMdira, ahamadAbAda se san 1974 meM prakAzita amIsoma jaina graMtha nAmamAlA, bambaI dvArA san 1940 meM prakAzita 6,7,8, 12, 13, 14, 15, 16, 17 presa kaoNpI mere saMgraha meN| 10. 11. lekha saMgraha 117 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhopAdhyAya-praNItam zrI pArzvanAthastotradvayam anusaMdhAna, aMka 26 (disambara 2003) meM vAcaka zrIvallabhopAdhyAya racita 'mAtRkA-zlokamAlA' . ke paricaya meM zrIvallabhajI ke vyaktitva aura kRtitva kA saMkSipta paricaya diyA hai| inakI kRtiyoM kA vizeSa paricaya 'arajinastavaH' (sahasradala kamala garbhita citrakAvya) kI bhUmikA aura 'haimanAmamAlAziloJcha:' kI bhUmikA meM maiMne diyA hai| zrIvallabhopAdhyAya kI sAhitya jagata ko jo viziSTa dena rahI hai vaha hai kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya racita liMgAnuzAsana aura kozagranthoM kI TIkA karate hue 'itibhASAyAM, itiloke' zabda se saMskRta zabdoM kA rAjasthAnI bhASA meM kisa prakAra prayoga hotA hai, yaha dikhAte hue lagabhaga 4000 rAjasthAnI zabdoM kA saMkalana kiyA hai, jo anyatra durlabha hai| anya TIkAkAroM ne isa prakAra kI paddhati ko nahIM apanAyA hai| inake dvArA saMkalita lagabhaga 4000 zabdoM kA 'rAjasthAnI saMskRta zabdakoza' ke nAma se maiM sampAdana kara rahA hU~ jo zIghra hI prakAzita hogaa| zrI vallabhopAdhyAya dvArA svayaM likhita do pratiyA~ abhI taka avalokana meM AI haiM - 1. vi0saM0 1655 meM likhita mahArANA kumbhakarNakRta caNDizataka TIkA sahita kI prati rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura kramAMka 17376 para prApta hai aura dUsarI svalikhita prati zrIsundaragaNikRta caturviMzatijinastutayaH, kI prati mere saMgraha meM hai| kavi, TIkAkAra aura svataMtra lekhana ke rUpa meM inake grantha prApta the, kintu inake dvArA racita koI bhI stotra mere avalokana meM nahIM AyA thaa| saMyoga se anveSaNa karate hue do durlabha stotra prApta hue haiM ve yahA~ diye jA rahe haiN| isakI hastalikhita prati kA paricaya isa prakAra hai - zrI hemacandrAcArya jaina jJAna bhaMDAra, pATaNa, zrI tapAgaccha bhaMDAra, DAbaDA.248, kra0 naM0 12357, patra 1, sAija 25.5 x 12 sI0ema0, paMkti 16, akSara 46, lekhana anumAnataH 17vIM zatAbdI, racanA ke tatkAlIna samaya kI likhita yaha zuddha prati hai| 1. pArzvajinastotra - yamakAlaMkAra garbhita hai| isake padya 14 haiN| 1 se 13 taka padya sundarIchanda meM hai aura antima 14vA~ padya indravajrA chanda meM hai| kavi ne pratyeka zloka ke pratyeka caraNa meM madhyayamaka kA saphalatApUrvaka prayoga kiyA hai| udAharaNa ke lie prathama padya dekhie - jinavarendravarendrakRtastute, kuru sukhAni sukhaanirnensH|| bhavijanasya janasyadazarmadaH, prnntloktlokbhyaaphH|| 1 // 118 lekha saMgraha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM prathama caraNa meM 'varendra-varendra', dvitIya caraNa meM 'sukhAni sukhAni', tIsare caraNa meM 'janasya janasya' aura cauthe caraNa meM 'taloka taloka' kI chaTA darzanIya hai| yahI krama 13 zlokoM meM prApta hai| 2. timirIpurIzvarazrIpArzvanAthastotra - yaha samasyA-garbhita stotra hai| kavi ne timirIpura sthAna kA ullekha kiyA hai| yaha timirIpura Aja tiMvarI ke nAma se prasiddha hai jo jodhapura se lagabhaga 25 kilomITara dUra hai| yaha samasyA--pradhAna hote hue bhI mahAkavi tulasIdAsa ke jAkI kRpA paMgu giri laMghe ke anukaraNa para kavi kI bhAvAbhivyakti hai| prabhu ke prAta:kAla darzana karane para nirdhana bhI dhanavAna ho jAtA hai, mUka bhI vAcAla ho jAtA hai, badhira bhI sunane lagatA hai, paMgu bhI nRtya karane lagatA hai aura kurUpa bhI saundaryavAn ho jAtA hai| 12 zloka haiM / isameM kavi ne vasaMtatilakA Adi 7 chandoM kA prayoga kiyA hai| - aba donoM stotroM kA mUla pATha prastuta hai - zrIpArzvanAthastotram (sundarIcchandaH) // 0 // AUMnmH|| jinavarendravarendrakRtastute, kuru sukhAni sukhaanirnensH|| 'bhavijanasya janasyadazarmadaH, prnntloktlokbhyaaphH|| 1 // avikalaM vikalaGkamuniH zivaM, vigatamo gatamohabharaH kriyAt / vinayavannanayavannRbhirarcitaH pramadado mddossmlojjhitH|| 2 // munijane nijanemiyujA mudaM, vitaratAtaratA ca bhvaambudhim| avirataM virataM sa dadAtu zaM, zivaramAvaramApi hi yena vai|| 3 // 'kalikumArgakumArgamahAmRga-dviparipo'paripo paramaM padam / vivarame varame caraNAmbuje, ratimato'mamato mahitastava // 4 // sura gurUpamarUpamanoharai :, pravara dhIbhiradhIbhira saMyutai : / abhinuto bhavato bhavato'vatA-jinavaromararomarakApahRt // 5 // asumataH sumataH zubhatIrthapaH sumhso'mhsojjhitmaadhupH| viditajAtira'jAtiratiH zriyaM, vitnutaattnutaamldiidhitiH||6|| sakalamutkalamutpalalocanaM, namata taM matatantramagaH pradam / munijanA nijanAyakamAdarA-dasitaruksitarukkaruNAparam // 7 // sukviraajiviraajitprssdaa-shritmsNtm'sNtmsNshriyaa| bhajata mAlatamAla samudyuti-pracuramartyaramartyapahaM gurum|| 8 // bhujagacihna mamaMdamamaMdakaM , catura sAdarasAdara mAnakam / bhRzamamaMdatamaMdatarAMhasaM, vasumatI tamatItarasaM bhaje // 9 // munipate ra mRtera mRte zitu - zcaraNamakSayamakSayadaM sadA aritahantura'hanturasAchye, vitarasodarasodarasaGgare // 10 // bhavavRSAya vRSAyatasaMyamaH, zubhavato bhavato navado mm| sukhakRte khakRte viditAvadhe, vimaladhImaladhIrimayuvibho ! // 11 // lekha saMgraha 119 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutanubhA'tanubhA tanubhAvukaM, vRjinhRjjinhRtkmlaarymaa| satatamAtatamAnanRpArcito, vijayado jydohdpuurkH|| 12 // sumahitAni hitAni vacAMsi yaH, zrutivazantavazaMtanu pArzvarAT / nayati tasyatitasya ca durvizaM, naravaraH stvrstmsojjhitm|| 13 // (indravajrA chandaH) itthaM stuto yo yamakastavena, vAmAGgajaH pArzvajino janAnAm / bhUyAdvibhUtyai vibhutAprazastaH, shriivllbhenaarcitpaadpdmH|| 14 // iti zrIpArzvanAthajinaM yamakamayaM stotraM samAptam / timirIpurIzvarazrIpArzvanAthastotram samasyAmayaM zrIpArzvanAthajinapaM tamahaM stavImi, dRSTa vA ydiiyvrdhaarimvrddhntvm| sthUlonnato'pi janamAnasamutsumeruH, zailo bibharti paramANusamatvameSAm // 1 // (vasantatilakAchandaH) . vAmeya sarvIyamahaM smarAmi, trailokylokNpRnnvrnnyvrnnm| dharmopadezAvasare yadAsya - candro hi pRthvyAmudito vibhAti // 2 // (indravajrAchandaH) yastarhi pazyati mukhaM suSamaM prabhAte, niHsvo'pi pArzvajina! jAyata induraukaaH| mUkaH prajalpati zRNoti ca karNahInaH, paMguzca nRtyati vibhAtitarAM kuruupH|| 3 // (vasantatilakAchandaH) zrIpArzvanAthaH satataM karotu, zreyAMsi bhUyAMsi ntaanggbhaajaam| yatkIrtinakSatralasattaraGga-rdedIpyate vyomatale smudrH|| 4 // (indravajrAchandaH). pArzvaprabho! tvaM timirIpurIzaM, dhyAyaMzciraM ghaatikukrmhtvaa| , jJAnauSadhaM prApa vilAsi tasmA-dandho jagat pazyati darzarAtrau // 5 // (indravajrAchandaH) praNataH satataM kurute stavanaM, mahanaM ca yakastava devanaraH / kuzalaM kamalAmarujaM ca zivaM, labhate labhate labhate labhate // 6 // (troTakachandaH) pApAni nAzaya bhavAntarasaJcitAni, sa tvaM jineza racayAzu ca mngglaani| yatsadvizuddhayazasaH sphuratastrilokyAM, somazcireNa zuzubhe khalu niilmuurtiH|| 7 // (vasaMtalitakAchandaH) prApUyate namrasurendramatya - divaspRthivyoratha pArzvanAthaH / yadIyagAmbhIryaguNAgrato vai, dadhAti sindhuH surabhI pdaabhaam|| 8 // (upendravajrAchandaH) 120 lekha saMgraha Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNamadhyAsInasannASTakarman, prahatakumatimAna tvatpadAbhyarcanArtham / jinavara! suranAgairAgate rAgavadbhiH, zubhabhuvi bhuvi dRzyete chupAtAlalokau // 9 // (mAlinIcchandaH) svaH sindhupaaniiysmaanraaj-dhussmdyshomnyjulmnnddlaalyaa| vistAravatyA nabhasA tadAta-rdedIpyate candra ivossnnrshmiH|| 10 // (indravajrAchandaH) zrIpArzvanAthassa dadAtu maGgalaM, sphuurjdyshobhirgurubhirydiiykaiH| kSIrAmbunidhyantarazubhrimopamai-rdedIpyate rUpyanibhaM hi kajjalaM // 11 // (indravaMzAchandaH) itthaM zrIpArzvanAthaH zamayamavitadurmanmatho valgumArge , mukti zrIpattanAptorbhavatu bhuvi vizAM bhAvukAnAM prdaataa| sphUrjatchrIpAThakajJAnavimalasugurUpAsti raktena bhaktyA, dhImacchrIvallabhena stutakRtavacasA satsamasyAstavena // 12 // (sragdharAcchandaH) iti zrItimirIpurIzvarazrIpArzvanAthajinarAjaprazasya-samasyAstotraM samAptam / kRtiriyaM zrIjJAnavimalopAdhyAyamizrANAM caraNasarasIruhacaJcarIkaprakAra vAcanAcAryazrIvallabhagaNInAmiti / shriirstuH|| [anusaMdhAna aMka-28] lekha saMgraha 121 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya sahajakIrti anusaMdhAna, aMka 23, sampAdaka - AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijI mahArAja, prakAzaka - kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda, pRSTha 4 se 8 meM muni zrI bhuvanacandrajI kA 'aThotara so nAmeM pArzvanAtha stotra', zIrSaka lekha prakAzita huA hai| bhagavAn pArzvanAtha ke 108 sthAnoM ke sambandha meM isa lekha se acchI jAnakArI milatI hai| sampAdaka ne ina bhaugolika sthAnoM ke sambandha meM bhI kucha jAnakArI dene kA prayatna kiyA hai| isa sthAnoM meM chavaTana (cauhaTana) aura Asopa ye to mAravAr3a meM hI haiN| maroTa siMdha prAnta kA bhI grahaNa kara sakate haiN| vaise sAMbhara ke pAsa bhI maroTa hai| kukar3asara mere vicArAnusAra kaccha kA na hokara kukar3ezvara hai jo ki maMdasora ke pAsa hai, isakA grahaNa kiyA jAnA upayukta hai| jesANa zabda se jaisalamera samajhanA cAhie kyoMki prAcIna ullekha meM jaisalamera ke sthAna para jesANoM kA ullekha milatA hai| . isa racanAkAra ke sambandha meM sampAdana ne likhA hai - "racayitA zrI sahajakIrtinI bAra jeTalI kRtiyA~ jai.gU.ka.mAM noMdhAyelI che. saM. 1661 mAM emaNe sudarzana zreSThI rAsa racyo che. stotra jevA ja viSayanI anya kRti 'jesalamera caityapravADi' 1679 mAM racAI che. prastuta kRti paNa emanI ja racanA hovAnI pUrI saMbhAvanA che." .. arthAt racayitA zrI sahajakIrti kI bAraha jitanI kRtiyA~ jaina gurjara kaviyoM meM ullikhita hai| san 1669 meM inhoMne sudarzana zreSThI rAsa kI racanA kI hai| prastuta stotra jaise viSaya kI anya kRti 'jaisalamera caitya pravADi' 1679 meM racI gaI hai| prastuta kRti bhI inhIM kI racanA ho, aisI pUrNa sambhAvanA hai| pAThakoM ko sahajakIrti ke sambandha meM vizada jAnakArI prApta ho sake, isI uddezya se inake gaccha, guru aura nirmita sAhitya kA ullekha kara rahA huuN| kharataragaccha ke yugapradhAna dAdA jinakuzalasUri ke pautra ziSya aura gautamarAsa ke praNetA vinayaprabhopAdhyAya ke ziSya upAdhyAya kSemakIrti se kharataragaccha kI eka upa-zAkhA kSemakIrti ke nAma se udbhUta huii| isI kA parivartita rUpa khemadhAr3a zAkhA kahalAtI hai| upAdhyAya kSemakIrti kI paramparA meM AThaveM naM. para vAcaka hemanaMdanagaNi hue| unhIM ke ziSya sahajakIrti the| ye prakANDa vidvAn aura zreSTha kavi the| lodravapura pArzvanAtha maMdira meM surakSita tAmrapatra para utkIrNa zatadala padmayaMtramaya zrI pArzvastava ApakI advitIya kRti hai| yaha kRti mere dvArA sampAdita 'arajinastavanaH' sahasradalakamalagarbhitacitrakAvya ke pariziSTa meM san 1653 meM prakAzita ho cukI hai| seTha thAharuzAha bhaNasAlI kArita laudravA pArzvanAtha maMdira kI pratiSThA vikrama saMvat 1675 meM AcArya jinarAjasUri ke kara-kamaloM se huI hai| isa pratiSThA meM sahajakIrti bhI upasthita the| Apake dvArA nirmita anya sAhitya kI sUcI isa prakAra hai - 1. kalpasUtra TIkA kalpamaMjarI 2. zabdArNavavyAkaraNa 1685 (RjuprAjJavyAkaraNa) lekha saMgraha 22 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ >> 3 3. nAmakoSa sArasvatavRtti ekAdizataparyanta zabda sAdhanikA pravacanasAroddhAra bAlAvabodha 1691 pratikramaNa bAlAvabodha 8. dasavaikAlikaTabbA 1711 mahAvIrastuti vRtti 1686 10. gautamakulakavRtti thirAvali 12. . anekazAstrasamuccaya 13. rAyapraseNI uddhAra 14. devarAjavaccharAja caupAI 1672 khImasara 15. zatrujayamahAtmya rAsa 1684 AsanIkoTa sAgaraseTha caupAI 1675 bIkAnera 17. harizcandra rAsa 1697 18. navadeva caupAI sudarzana caupAI 1667 bagaDIpura kalAvatI caupAI . 1667 21. ___ zIla 7rAsa - 1686 zAntinAthavivAhalau 1678 vAlasIsara visanasattarI 1668 nAgaura 24. prIti chattIsI 1688 sAMgAnera 25. yazodhara saMbaMdha 26. laudravApArzvastava 1683 . jaisalamera caityapipATI 1679 . 28. upadhAnavidhistava 29. 108 sthAna pArzvastava 30. jinarAjasUri gIta 31. alpabahutvastava 1683 mA. va. 7 jaisalamera 32. vairAgyazataka 1704 stavana gIta Adi kI anekoM laghu kRtiyA~ upalabdha haiM, zodha karane para aura bhI kRtiyA~ prApta ho sakatI hai| [anusaMdhAna aMka-25]] 300 20. 23. lekha saMgraha 123 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avida-pada-zatArthI (satrahavIM zatAbdI kI eka aprakAzita kRti kA paricaya) isa anekArthI avida padArthamAlA ke praNetA haiM kharataragacchIya AdyapakSI zAkhA ke praur3ha vidvAn upAdhyAya vinayasAgara / isameM maGgalAcaraNa aura upasaMhAra sahita 36 pada haiN| isake Upara vinayasAgara kI svopajJa TIkA hai| lekhaka ne isakA racanA samaya isameM nahIM likhA hai parantu TIkA kI prazasti meM praznaprabodha kA ullekha kiyA hai jisakI 1667 meM lekhaka dvArA svayaM likhita prati prApta hai| ata: anumAna hai ki isakI racanA bhI saM0 1667 ke pazcAt huI hogii| mUla A. - zrImatpArzvajinezvaracaraNAmbhojaM namAmyahaM bhktyaa| labdhvA prasAdamAlAM, shriimjjinkushlsuuriinnaam||1|| zrImatzrIkharataragaNa-yugavara shriijinhrsssuuryo'bhuuvn| zrImAnhemanidhAnaH, pUjyastatpaTTakamalamArtaNDaH // 2 // zrImanmedaRSIndrAstacchiSyAH srvsaadhugnnmukhyaaH|. tatpaTTAmbaradinakaratulyAH zrI-mAnakIrttayo gurvH|| 3 // tatsiMhAsanapUrvAdridhvAntArizca sumtiklsho'sti| spaSTAnavidapadArthAMstatsunurvinayasAgaro likhti|| 4 // mU. aM. - AnandAya svamitrANAM, viSAdAya ca vidvissaam| lilekhArthAn zatArtho'mUn, vidvAn vinysaagrH|| 36 // TIkAkAra - maGgalAcaraNa namAmi zrImahAvIraM, gautamasvAminaM tthaa| zrIsadgurupadAmbhojaM, devIM caiva srsvtiim||1|| ratnAkara ivAkhyAtaH zrImatkharataro gnnH| tatrAsId vizruto jaina-kuzalAH sUrirAT guruH||2|| tatprasAdaM samAsAdya munirvinysaagrH| sarveSAmeva praznAnAM, uttaraM daatumrhti||3|| asti dillI mahArAjadhAnI ngrmuttmm| tatrA'haM bahudhA puSTaH, kencitprtivaadinaa|| 4 // yadi kiJcit tava jJAnamasti shbdaanushaasne| tadAvidapadArthAMstAn vyAkuru prathamaM bhvaan||5|| tenAhUta iti prAyo dvipeneva prtidvipH| malleneva mahAmalla, karIndreNaiva kezarI // 6 // lekha saMgraha Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cANUreNeva govindaH, karNeneva dhnnyjyH| lakSmaNo rAvaNeneva vAdIva prativAdinA // 7 // mahAyodhA maheneva. manasA hrssito'bhvm| amUnarthAMstanomyuccaiH, sajjanAH shRnnutaa'dhunaa||8|| TIkAkAra prazasti: praznaprabodhAmalaMkRti yaSTIkAM tathA raaghvpaannddviiyaam| kAvyaM navInaM nalavarNanaM cAdityAvatArastavanaM vitene||1|| zrIpArzvanAthastavanasya TIkA, vyAkhyAM vidagdhasya ca raakssssy| tasyottamAM zrIvinayAmburAzerimAM kRtiM pazyatu sjjno'pi||2|| iti zrI avidapadasyASTAdazAdhikazatapraznasya TIkA avidArthamAlAbhidhA vinayasAgaramuninA viracitA smaaptimgmt| x AdyAnta avalokana se ApakI guruparamparA kA vaMzavRkSa isa prakAra banatA hai - jinaharSasUri hemanidhAna (DUDararSi)2 meda RSi mAnakIrti devakalaza sumatikalaza vinayasAgara . lekhaka pustikA kI racanA kA uddezya kahatA hai ki dillI nAma kI rAjadhAnI meM kisI prativAdI ne kahA ki "yadi ApakA zabdAnuzAsana (vyAkaraNa zAstra) meM kucha bhI jJAna hai to avida zabda kI vyAkhyA karo" usakI yaha cunautI svIkAra karake prativAdI kA garvamathana karane ke lie, malla ke sammukha mahAmalla, 1. jinaguNaprabhasUri ke paTTadhara, jinaharpasUri the| Apake mAtA-pitA kA nAma bhagatAde aura bhAdosA thaa| bhaNDArI nArAyaNa sA ne ApakA paTTAbhiSeka mahotsava kiyA thaa| saM0 1725 cai0 vA0 9 ko ApakA svargavAsa ho gayA thaa| 2. vairAgyasaubhAgyasudhAnipo'bhUcchrIDUDararpiH sugurugriiyaan| (vidagdhamukhamaMDana TIkA) 3. ubhau ziSyau virAjete, tasya kssitipvnditau| zrImAn devakalazazca, sumate: klsho'prH|| 4 // (vidagdhamukhamaNDana TIkA) 4. sumatikalaza ke sambandha meM vizeSa jJAna nahIM hai parantu vidagdha mukha maMDana kI TIkA se mAlUma hotA hai ki nareza rAmadeva Apake bhakta the, aura Apa usakI rAjasabhA meM alaMkArabhUta vidvAn : yaMsa zrIrAmadevaH kSitipatitaruNirmAgadhiH stauti samyak, yasyAGgaM vIkSya lajjAkulanijahRdayo'naGgatAmApa kaamH| saGghasyAgre sudhIbhiH dvijajinamunibhiH saGkalAyAM sabhAyAM, pRthvImetAM munIndraH sa sumatikalaza: kIrtizubhrIkaroti // lekha saMgraha 125 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaja ke sammukha kesarI, cANUra ke sammukha govinda, karNa ke sammukha dhanaJjaya, rAvaNa ke sammukha lakSmaNa, vAdI ke sammukha prativAdI aura samarAGgaNa ke sammukha mahArathI meM harSita hokara isa avida zabda ke 108 . artha (zatArthI kI racanA) karatA huuN| (TI. maM. padya 4-8) isakI racanA to dillI meM huI hai para maMgalAcaraNa kI TIkA karate hue lekhaka "prathama zrImadrAvaNapArzvanAthacaraNAravindaM praNamya" kahakara eka aitihAsika ghaTanA kI ora dhyAna khIMca rahA hai| isa lekhaka ne hI nahIM, kintu pUrvavartI kaI lekhakoM ne rAvaNa pArzvanAtha kA ullekha apane granthoM meM kiyA hai, parantu vaha rAvaNa pArzvanAtha kahA~ thA? kucha kahA nahIM jA sakatA thaa| kucha varSa pUrva hI alavara meM khaNDahara ke rUpa meM isake avazeSa aura zilAlekhAdi prApta ho gae, usase spaSTa hai ki lekhaka isa pradeza meM hI vizeSa bhramaNa karatA thaa| zatArthI kI racanA praur3ha evaM parimArjita huI hai, isa laghukAyika 36 padyoM meM 118 artha karanA, lekhaka kI pratibhA aura ukti lAghavatA ko prakaTa karatA hai| yahA~ para eka-do udAharaNa denA anucita na hogA - ke vijJAH ke satAM nindyAH kAhUtarviduSAM mtaa| naumi kAn kAMzca tatyAja, kiM zaThAmantraNaM smRtm||9|| vyAkhyA - he a! vido-viSNujJAH sambodhanAntaM bahutvaM, / 13 / avidaH- viSNujJAn, / 14 / avido mUrkhAn, / 15 / zaThAnAM-mUrkhANAM AmantraNaM sambodhanaM kim? tatrottaram he avidaH- he zaThAH! iti smbodhnbhuttvm| 16 // 8 // bhvAdiSu pratyayaH kaH syAt, kIdRzaH kaaminiignnH| ko dhAtupAlane lakSyAmantraNaM kiM budhaiH smRtm||10||, vyAkhyA - ap pratyayaH / ap kartari dhAtorap pratyayo bhavati iti zrImat paramahaMsaparivrAjakAcAryazrImadanubhUtisvarUpAcArya viracita saarsvtmtm| 21 / i:-kAmastaM dadAtIti idaH- kaamprdH| yat surUpAM pramadAmavalokya sarvo'pi janaH sakAmo bhavatIti nyH| yaduktam harirapi rAdhAvazago jAto rudro'pi paarvtiivshgH| ' kA vAmetarapuMsAM strIvazago bhavati srvsNsaar|| 'akAro vAsudevaH syAt ikAraH kAma ucyte|' ityekAkSara kossH| 22 / avrkssnne| 23 / budhaiH paNDitaiH lakSmyAH AmantraNaM-sambodhanaM kiM smRtaM kathatam? uttaram-he I! lakSmi iti sambodhanaM bhavet / 24 // 10 // ___ isa vivecana se bhalI bhAMti prakaTa ho jAtA hai ki Apa vyAkaraNa zAstra ke praur3ha vidvAn the anyathA avida jaise aprasiddha zabda para zatArthI kI racanA nahIM ho sakatI thii| kevala ApakI yahI kRti ho, aisI bAta nahIM, abhI taka ApakI nimnalikhita kRtiyA~ prApta ho cukI haiM: 1. somacandra rAjA caupAI (saM. 1617 zrA0 su0 15 jaunapura) 2. citrasena padamAvatI rAsa 3. bhaktAmara vRtti 126 lekha saMgraha Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. kalyANa mandira vRtti 5. vidagdha mukhamaNDana TIkA (1669 mi0 su0 3, ravivAra, sejapura) 6. praznaprabodha kintu isa kRti kI prazasti se aura bhI kaI nUtana granthoM kA patA lagatA hai:1. praznaprabodhaTIkA 2. rAghavapANDavIya TIkA 3. rAkSasa kAvya TIkA 4. pArzvastava TIkA 5. nalavarNana mahAkAvya 6. AdityAvatAra stavana para durbhAya hai ki isameM se eka bhI kRti vartamAna meM upalabdha nahIM hai / 350 varSa ke alpakAla meM hI ApakI saMpUrNa kRtiyoM kA nAza ho jAnA Azcarya prakaTa karatA hai| athavA pAlI kA zrIpUjya jI kA saMgraha AdyapakSIya zAkhA kA pramukha bhaMDAra hai| usa bhaMDAra meM kucha kRtiyA~ hoM to kaha nahIM skte| para usa bhaMDAra kA Aja taka kisI bhI vidvAn ne avalokana nahIM kiyaa| yaha prati yahA~ (koTA) ke sarasvatI bhaNDAra (gar3ha) meM surakSita hai| isake 7 patra haiM aura isakA lekhana saMvat 1823 dvi0 cai0 kR0 15, budhavAra hai| [zramaNa, vArANasI, varSa-5, aMka-6] 000 5. presakaoNpI mere saMgraha meM hai| 6. isakI svayaM likhita ekamAtra prati munirAja zrI puNyavijaya zrI ma0 ke saMgraha meM hai| 7. isakA ullekha vidagdhamukhamaNDana kI TIkA, caturtha pariccheda ke 13veM zloka kI TIkA meM bhI hai:yadvayamapi prazraprabodhAlaGkAre brUmaH kaJciyuvAnamutprekSya kAcit kndrpvihvlaa| cakAra kajjalaM lAtvA zRGgAraM naitryorvrm|| asyArthazcaiva TIkAyAM svopajJAbhidhAnAyAM drssttvyH| lekha saMgraha 127 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsUracandropAdhyAyanirmitam praNamyapadasamAdhAnam prAcIna samaya meM upAdhyAyagaNa/gurujana vyAkaraNa kA isa paddhati se adhyayana karavAte the ki . ziSya/chAtra usa viSaya kA pariSkRta vidvAn bana jaae| pratyeka zabda para gahana manthana yakta paThanapAThana hotA thaa| jisa zabda yA pada para vicAra karanA ho usako pakkikA kahate the| ina phakkikAoM ke AdhAra para chAtragaNa bhI zAstrArtha kara apane jJAna kA samvarddhana kiyA karate the| kucha dazAbdiyoM pUrva phakkikAoM ke AdhAra para prazna-patra meM bhI nirmita huA karate the, ukta paramparA Aja zeSa prAyaH ho gaI hai| usI adhyApana paramparA kA sUracandropAdhyAya racita yaha praNamyapadasamAdhAnam hai| .' upAdhyAya sUracandra kharataragacchAcArya zrI jinarAjasUri (dvitIya) ke rAjya meM hue| sUracandra svayaM kharataragaccha kI jinabhadrasUri kI paramparA meM vAcaka vIrakalaza ke ziSya the aura inake zikSA guru the - pAThaka caaritrody| vAcaka zivanidhAna ke ziSya mahimAsiMha se inhoMne kAvya-racanA kA zikSaNa prApta kiyA thaa| inakA samaya 17vIM zatAbdI kA uttarArddha aura 18vIM zatAbdI kA prArambha hai| sUracandra praur3ha kavi the aura inakA sthUlibhadraguNamAlA kAvya bhI prApta hotA hai, jo ki mere dvArA sampAdita hokara san 2005 meM zAradAbena cimanabhAI ejyukezana risarca senTara, ahamadAbAda se prakAzita ho / cukA hai| kavi ke viziSTa paricaya ke lie yaha grantha dRSTavya hai : - praNamyapadasamAdhAnam meM praNamya paramAtmAnam zabda para gahanatA se vicAra kiyA gayA hai| praNamya paramAtmAnam padya kalikAla sarvajJa zrI hemacandrasUrijI racita siddhahemazabdAnuzAsana kI laghuvRtti kA maMgalAcaraNa bhI hai aura sArasvata vyAkaraNa kA maMgalAcaraNa bhI hai| isI lekha meM 'praNamya prakiyAM Rju karvaH' isase spaSTa hotA hai ki saracandra ne sArasvata prakriyA ke maMgalAcaraNa para hI vicAra kiyA hai| pazcimI bhArata meM pANinIya vyAkaraNa kA vizeSa pracAra nahIM thaa| gujarAta meM zrI hemacandrasUri racita siddhahemazabdAnuzAsana kA aura rAjasthAna meM prAyaH karake vyAkaraNa ke prArambhika adhyayana ke rUpa meM sArasvata vyAkaraNa kA paThana-pAThana hotA thaa| isIlie sArasvata vyAkaraNa ke maMgalAcaraNa para hI sUracandra ne vicAra-vimarza kiyA hai/phakkikA likhI hai| prArambhika jijJAsuoM ke lie paThanIya hone ke kAraNa hI prastuta kI jA rahI haiN| prAnta puSpikA meM 'paNDitaM sUracandreNa kRtaM' aura 'paM. ci. bhAgyasamudravAcanArthaM' aMkita kiyA hai| isase spaSTa hai yaha lekhaka dvArA jAlaura meM svalikhita eka patrAtmaka prati hai aura zrI loMkAgacchIya zrI kanakavijayajI ke saMgraha meM yaha prati prApta thii| mArca 52 meM pravAsa kAla meM maiMne isakI pratilipi kI thii| anyatra isakI prati prApta nahIM hai| praNamyapada samAdhAnam praNamya paramAdhIzaM, sUracandreNa saadhunaa| praNamya paramAtmAnamityasyArtho'tra cintyte|| 128 lekha saMgraha Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nanu bho vidvan / pUrvaM zAstrasyAdau zAstrakArAH maGgalArthaM kaJcinmaGgalavAcakaM zabdaM pratijAnAti, iti srvshissttaacaarH| atra hyetatkramamutkramya zrImadAcAryadhuryaiH praNamya iti padasya zAstrasyAdau vartamAnatvepi 'pra' ityupasargaH pUrvaM kathaM pratijJAtaH? / upasargo hi na maGgalArtho loke rUDhaH,"upasarga upadravaH" iti nighaNTuvacanAt / vaiyAkaraNetarasUrayo hi zAstrAdau amaGgalazabdaM vihAya maGgalazabdameva sarve nivezayanti, taccAtra na dRzyate tatra ko hetu?, procyate / nAsya nAmakoSasambandhinI upadravAbhidheyopasargasaMjJA, kintu 'upasargAH kriyAyoge' iti pAribhASikI prsyopsrgsNjnyaa| evaM cet laukikI pAribhASikI vA prasyopasargasaMjJA, evaM cet laukikI pAribhASikI vA prasyopasargasaMjJA zrutikaTuH sampanIpadyate ev| naivaM, prasya mahAmaGgalarUpatvAdidaM zAstrAdau maGgalamityeva vivakSitam / yata:-'prazabdazcAthazabdazca' iti purANavicakSaNA aacksste| nanu ca zAstrAntareSu'oMkArazcAthazabdazca' iti pATho dRzyate, tato'yaM pAThopyayuktaH, naivaM prazabdazabdanena, sAkSAt oMkAra evopAttaH, yataH- oMkArAparaparyAyo praNava-zabdosti, tasya padaikadeze samudAyopacArAt / yadvA- 'avayavini vartamAnAH zabdAH avayaveSvapi vartante' iti vacanAt bhImo-bhImasena ityAdinyAyAdvA praNavaikadeze prazabde praNave samudAyopacArAt prazabdena praNavagrahaNaM siddhm| siddhe ca tasmin oMkArasyaiva upAdAnaM aGgIkRtaM, tadaGgIkAre ca "oMkArazcAtha zabdazca" iti pATho'pi AdRta iti| prazabdazcAtha zabdazceti pAThasya oMkArazcAtheti pAThena ekArthIbhAvAt nAyamayuktaH pATha iti| evaM cettarhi bhavatu nAma praNave mAGgalyaM, prakRte kim?, ucyate-prasya praNavazabdasyAdau sthitatvAt praNavakRtaM mAGgalyaM prazabdepi astIti prazabdo mAGgalika iti| evaM tarhi bhvtu|| ___ zAstrAdau maGgalArtho yaH 'pra'upanyAsaH, paraM 'praNamya' iti padaM samastaM asamastaM vA? kiMpratyayAntaM siddhayatIti procyatAm? praNamanaM pUrvaM praNamyeti prathamAtpuruSeNa samastaM padaM, kyap pratyayAntaM ceti / kathamatra * kyap? asya tatpuruSeNa samastatvAt samAse kyabiti kyp| evaM cet kyapaH kitvAt lopastu anudAttatanAM iti malopaH kriytaam| maivaM vocaH-lopastviti tu grahaNaM vyavasthAvibhASArthaM, tenA'tra na malopaH, pakSe 'praNatya' ityapi bhavati / NatvaM tu prAdezca tathA tau ityanena siddhmev| nanu 'praNamya' ityatra kA vibhaktiH? kiM vacanaM? ceti nigadyatAm, ucyate- tatra vibhaktiH prthmaa| prathamamiti kathamatra vibhaktipratIti:?, ucyate- praNamya iti pRthakpadatvAt vibhaktimantareNa ca na padatvApattiH 'vibhaktyantaM padam' iti vcnaat|| * evaM cettarhi tyAdInAmapi vibhaktisaMjJA astyeva, tarhi 'tyAdyantaM uta syAdyantaM' iti, tatra AdyaM na sambhavati sAkSAt eva tadantatvAbhAvAt / syAdyantaM cet tasyApi pratyakSAnupalakSyamANatvAt na smbhvH| ___ naivam- "kRttaddhitasamAsAzca'' iti kRtAM nAmasaMjJAtvAt syAdirbhavatyeva / evaM cettatra kA vivakSAmAzritya vibhakti-utpattirvidhIyate?, ucyate vibhaktyarthapradhAnanirdezamAzritya, sa ca vibhaktyarthaH prAtipadikArthaH sanmAtralakSaNaH sampanna iti / prAtipadikArthe sanmAtre prathamaiva vibhaktiH, evaM cet prathamAyA dvivacana bahuvacanaM vA kriyatAm, kimekavacanena? satyaM, saGkhyAvizeSAbhAvA sarvA / kiM tarhi ekavacanameva? tasya utsargatvena vidhIyamAnatvAt / tathA coktam- 'ekavacanamutsargata: kariSyata' iti prathamAvibhaktyaikavacanAntatvaM siddhimiti / ... evaM cettarhi vibhaktiH kathaM na dRzyate? ityucyate - ktvAdyantaM cetyavyayasaMjJatvAt vibhkterluk| nanu nahi sAkSAt ktvA darIdRzyamAno'sti tatkathaM, avyayatvam? satyaM, ktvAsthAne jAyamAnaH kyabAdezaH ktvaavnmntvyH| sthAnasthAni-norabhedopacArAt sthAnivadbhAvAt ityrthH| tataH ktvAdyantaM cetyavyayatvena 'avyayAd vibhakterluk' iti luk| lekha saMgraha 129 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ti| nanu atra yaH ktvAsthAnIyaH kyab ucyate sa kartari karmaNi bhAve vA prayujyate, procytaam| anirdiSTArthAH / pratyayAH svArthe bhavanti' iti vacanAt, svArtho bhAvaH, tato'tra bhAve eva ktvApratyayaH kartRkarmaNoranabhidhAnAt tatra na bhvti| evaM cettarhi bhAvasya karmavihInatvAt 'paramAtmAnaM' ityena sakarmaNa padena saha kathaMkAraM yogo vidhIyate, bhAve nityaM karmaNo'vidyamAnatvaM AkAzakusumavat trilokyAM iti| naivaM- yataH sakarmakANAM dhAtUnAM purastAt bhAvavivakSayA utpAditaH kRtpratyayaH pratyayasvAbhAvyAdeva karmatvaM na apaakroti| yadAhuH'sakarmakANAmutpanna' ityaadi| tena nameH sakarmakAddhAto vepi vihitaH, ktvA sakarmaiva bhavatIti, paramAtmAnaM' ityatra yukttvm| evaM cet kyapaH kRtpratyayatvAt karmaNi SaSThI yujyatAm, tathA ca sati praNamya paramAtmana iti padena bhavitavyam, na dvitIyAntena iti / kartRkarmaNoH 'kRdyoge SaSThI' bhavatIti vaiyaakrnnaaH| naivam- 'kartRkarmaNoH' aktadau kRti SaSThI' iti sUtre aktAdau iti niSedhasAmarthyAt ktAdipratyayayoge na karmaNi SaSThI, aktAdirityatrAdizabdaHktasamAnapratyayasamuccayanArthaH, tathA ca sati bhAvepi vihitaH ktvApratyayasthAnIyasakarmaiva bhavatIti yuktam paramAtmAnamiti krmvcnmiti| __nanu atra ktvApratyayaH kutra kAle prayujyeta?, ucyate-avyavahita- pUrvakAlApekSayA ktvApratyayaH siddhH| yathA- praNamya prakriyAM Rju kurvaH, iti / tatra praNamanAnantarameva prakriyArjavakaraNamityarthaprAdurbhAva: syAt, tena avyvhitpuurvkaalaapekssiktvaaprtyyo'tr| nanu cet yadi pUrvakAlApekSa eva ktvApratyayaH prAduHSyAt, tadA mukhaM vyAdAya svapiti, akSiNI sammIlya hasatItyAdau pUrvakAlamantareNApi ktvApratyaya upalabhyate / mukhavyAdAnAkSisammIlanakriyayo: svApahasanakriyayozcaikakAle eva pratyakSeNa kakSIkriyAmANatvAt / naca mukhavyAdAnAnantaraM svapanaM, akSisammIlanAnantaraM ca hasanamityarthA-''virbhAvo'bhiSyAt / dvayoH kriyayoH samAnakAle eva dRzyamAnatvena AnantaryakriyAnupalabdheriti / naivam- ihApi puurvkaalaapekssaa'styev| kathaM svApakriyAyAmukhavyAdAnAduttarakAlInatvAdbhavati, mukhavyAdAne pUrvakAlatA-pravRttirevaM hasanakriyAyA api akSisammIlanAt uttarakAlInatvAt syAt, akSisammalIne pUrvakAlatApravRttiriti siddho'tra pUrvakAlApekSayA ktvApratyaya- sthAnIyaH kyap iti| iti praNamyapadasamAdhAnam lezataH kRtaM paM. sUracandreNa zrIrastu likhitaM zrIjAvAlapure paM. ci. bhAgyasamudravAcanArthamiti zubhaM bhvtu|| kiM tadvarNacatuSTaye navanajavargastribhirbhUSaNaM, ( ?) Adyaikena mahodayena vihago madhyadvaye praanndH| vyaste gotraturaGgacArimakhilaM prAnte ca sampreSaNaM, ye jAnanti vicakSaNAH kSititale teSAmahaM kingkrH|| [kuvalayam] zubhaMbhavatu lekhakavAcakayoH [anusaMdhAna aMka-33] 000 130 lekha saMgraha Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... rAjasthAna ke saMskRta mahAkavi evaM vicakSaNa pratibhAsampanna granthakAra mahopAdhyAya meghavijaya mahopAdhyAya meghavijaya 18vIM zatAbdI ke bahumukhI pratibhAsampanna viziSTatama vidvAn haiN| inakA janma-saMvat, janma-sthAna aura gRhasthAvasthA kA aitihya paricaya adyAvadhi aprApta hai| zrIvallabhopAdhyAyaracita, 'vijayadevamAhAtmya' para meghavijayajI dvArA racita vivaraNa kI saM0 1709 kI likhita prati prApta hone se yaha nizcita hai ki isa vivaraNa kI racanA 1709 ke pUrva hI ho cukI thii| ata: anumAna sahaja bhAva meM lagAyA jA sakatA hai ki isa racanA ke samaya inakI avasthA kama se kama 20-25 varSa kI avazya hogii| ataH anumAnataH 1685 aura 1990 ke madhya inakA janma-samaya mAnA jA sakatA hai| saM0 1727 meM racita 'devAnandamahAkAvya' meM vijayaprabhasUri dvArA pradatta 'upAdhyAya'2 pada kA ullekha hone se nizcita hai ki saM0 1710 aura 1727 ke madhya meM inako upAdhyAya pada prApta ho cakA thA. kyoMki vijayaprabhasari kA zAsanakAla saM0 1710 se 1732 kA hai| meghavijayajI zvetAmbara jaina-paramparA meM tapAgacchIya akabara pratibodhaka jagadguru hIravijayasUri kI ziSya-paramparA meM kRpAvijayajI ke ziSya haiM, jaisA ki inakI grantha-prazastiyoM se prakaTa hai : zrImattapAgaNapatiryatimArgadhIraH, zrIhIrahIravijayo jayavAn bbhuuv| yaH pratyabUbudhadakabbararAjarAjyaM vAkyaiH sudhaatimdhurairyvnaadhiraajm|| 13 // zrIvAcakaH kanakato vijayA babhUvu-vidyAnavadyayazaso bhuvi tddhineyaaH| teSAM suzIlavijayAH kavayo vineyAH, ziSyau babhUvaturatulyamatI tdiiyau|| 14 // AdyaH, zrIkamalAdimazca vijayastasyAnujanmA budhaH, zrIsiddhervijayo'tra to mama gurordiikssaanushikssaaguruu| zrIsanmAnakanAmni dhAmni mahaso draMge vijitya kSaNAllampAkendragaNAn jayazriyamam samprApaturvizrutAm // 15 // yaH SaTtarkavitarkakarkazamatiH sAhityasiddhAntavit, prANaprakSitipaH kRpAdivijayaH prAjJo vineystyoH| tatpAdAmbujazRMgaM meghavijayopAdhyAyalabdhAtmanA, grantho merumahIdharAvadhirayaM siddhizriyai nndtaat|| 16 // bodhaprazastiH ) likhito'yaM granthaH paNDitazrI 5 zrIraMgasomamaNiziSya-munisomagaNinA saM0 1709 varSa caitramAse kRSNapakSe ekAdazI tithau budhe likhitaM rAjanagare zrItapAgacchAdhirAja-ma0 shriivijydevsuuriishvrvijyraajye| (vijayadevamAhAtmya, prAntapuSpikA) 2. devAnandamahAkAvya, sarga 7, padya 80 lekha saMgraha 131 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prazasti ke anusAna inakA vaMzavRkSa isa prakAra banatA hai: hIravijayasUri kanakavijaya zIlavijaya kamalavijaya siddhivijaya cAritravijaya kRpAvijaya' meghavijaya meghavijayajIracita granthoM ko dekhane para yaha sAdhikAra kahA jA sakatA hai ki ye ekadezIya vidvAn na hokara sArvadezIya vidvAn the| kAvya-sAhitya, pAdapUrti, vyAkaraNa, chanda, anekArtha, nyAyazAstra, darzanazAstra, jyotiSa, sAmudrika, ramala, mantra-tantra-yantra, adhyAtmazAstra Adi pratyeka viSayoM ke ye pragADha paMDita the aura inhoMne pratyeka viSaya para sAdhikAra varcasvapUrNa lekhinI calAI hai| inakA sAhitya-sarjanAkAla vi0 saM0 1709 se 1760 taka kA to nizcita hI hai| sAtha hI ajabasAgara gaNi dvArA saM0 1761 meM racita stuti : se spaSTa hai ki usa samaya taka Apa vidyamAna the| vartamAna samaya meM prApta inakI racita sAhityasAmagrI kA viSayAnukrama se saMkSipta paricaya isa prakAra hai:mahAkAvya 1. saptasandhAna mahAkAvya - isakI racanA vi0 saM0 17602 meM huI hai| isameM 9 sarga haiN| sargakrama se padyasaMkhyA isa prakAra hai:- 82, 25, 48, 42, 58, 63, 42, 28, 32, prazasti ke 3, kula 423 / isa kAvya ke pratyeka padya se sAta mahApuruSoM kA kathAnaka kramabaddha calatA hai| RSabhadeva, zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra svAmI, raghuvaMzI rAmacandra aura yaduvaMzI kRSNa ke jIvana-caritramaya yaha mahAkAvya hai| na kevala mahAkAvya kI dRSTi se apitu anekArthI sAhitya kI dRSTi se bhI yaha sarvottama kRti hai| pahale mUlamAtra prakAzita huA thA phira zrI vijayaamRtasUri racita 'saraNi' TIkA saha yaha grantha jaina sAhityavardhaka sabhA, sUrata meM prakAzita ho cukA hai| 2. digvijaya mahAkAvya - kavi ne isa grantha meM racanA samaya nahIM diyA hai| isa kAvya meM tapAgacchIya jainAcArya vijayadevasUri ke praziSya vijayasiMha sUri ke ziSya gaNAdhIza vijayaprabhasUri kA jIvanacaritra grathita hai| tatkAlIna rAjanaitika, bhaugolika, sAmAjika evaM dhArmika dRSTi se yaha mahattvapUrNa hai| mahAkAvya ke lakSaNoM se paripluta 13 sargoM kA yaha kAvya hai| sargakrama se padyasaMkhyA isa prakAra hai:-81, 1. kRpAvijaya racita vijayaprabhasUri nirvANarAsa prApta hai| 2. viyadrasamunIndUnAM (1760) pramANAt privtsre| kRto'yamudyamaH puurvaacaarycryaaprtisstthitH|| - (saptasandhAnaprAntaprazastiH) 132 lekha saMgraha Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56, 62,75, 75, 57,75, 142, 151, 151, 134, 113, 102, kula 1274 / yaha grantha siMghI jaina granthamAlA (bhAratIya vidyA bhavana) bambaI se prakAzita ho cukA hai| pAdapUrti-kAvyasAhitya 3. zAntinAthacaritra - zrIharSaracita naiSadha mahAkAvya kI samasyAmaya pAdapUrti se inakA dUsarA nAma naiSadhIya samasyA bhI hai| naiSadhakAvya ke prathama sarga kI pAdapUrti rUpa yaha kAvya hai| meghadUta kI taraha antima caraNa yA eka caraNa lekara isakI racanA nahIM huI hai, apitu pratyeka caraNa kI caraNAnurUpa pUrti karate hue 6 sargoM meM usakI racanA pUrNa huI hai| kahIM-kahIM to eka hI caraNa kI do, tIna bAra anuvRtti bhI kI gaI hai| isa kAvya meM solahaveM tIrthaMkara zAntinAtha kA jIvana-carita varNita hai| sargAnukrama se padya saMkhyA isa prakAra hai:- 126, 130, 117, 78,71, 63, prazasti 5, kula 560 / granthakAra ne prAnta meM isakA samaya nahIM diyA, kintu AcArya vijayaprabhasUri kA ullekha hone se spaSTa hai ki isakI racanA vi0 saM0 1710 ke pazcAt aura saM0 1732 bIca huI hai| yaha grantha jaina vividha sAhitya zAstramAlA, kAzI se prakAzita hai| 4. devAnandamahAkAvya - mahAkavi mAgha racita zizupAlavadha (mAgha) mahAkAvya ke prAraMbha ke 7 sargoM taka ke pratyeka padya ke caturtha caraNa kI pAdapUrti rUpa yaha mahAkAvya hai| isa kAvya meM bhI sAta sarga hai| isameM tapAgaNAdhIza jainAcArya vijayadevasUri aura vijayaprabhasUri ke jIvana kI mahattvapUrNa ghaTanAoM kA kramabaddha varNana hai| pAdapUrti ke bandhana meM rahate hue bhI kavi ne isa kAvya kI racanA itanI saphalatA se sAtha kI hai ki rasa-paripUrNa navIna svatantra kAvya kA rasAsvAdana hotA hai| isakI racanA vi0 saM0 1727 Azvina zuklA vijayAdazamI ko sAdar3I nagara meM huI hai| sargoM kI padyasaMkhyA isa prakAra hai:- 78, 130, 179, 85, 72, 90, 85] kula 719 / yaha grantha siMghI jaina jJAnapITha se prakAzita ho cukA hai| . 5. kirAtasamasyApUrti - isake sambandha meM digvijayamahAkAvya kI prastAvanA (pR. 4) meM paM0 ambAlAla premacanda zAha ne likhA hai- 'A kAvya, nAma zuMche te jANI zakAyuM nathI, paNa temAM kirAtArjunIya kAvyanI samasyAMpUrti to cheja, enI eka prati AcArya zrIvijayendrasUri pAse hatI jenI presakApI meM keTalAye varSoM agAU temane karI ApelI, te smaraNa UparathI jaNAvU chu, te prati mane malI zakI na thii| te Sya eka sargAtmakaja hatI, saMbhavata: kyAMI thI tenI pUrI prati paNa malI aave|' 6. meghadUtasamasyAlekha - jaisA ki nAma se hI spaSTa hai, yaha laghukAvya mahAkavi kAlIdAsa praNIta meghadata khaNDakAvya ke caturtha caraNa ko grahaNa kara pAdapUrti rUpa meM likhA gayA hai| vastutaH vijJaptisvarUpa svaguru ko likhA gayA yaha eka patra hai, jo ki navaraMgapura-auraMgAbAda se kavi ne devapATaNa meM virAjamAna AcArya vijayaprabhasUri ko likhA hai| isameM kavi ne racanA-samaya nahIM diyA hai kintu prAnta meM likhA hai ki vijayadevasUri kI bhakti meM mAghakAvya kA samasyApUrti aura vijayaprabhasUri ke guNotkIrtana meM meghadUta samasyA likhI hai| jaisA ki Upara likha Aye haiM, devAnanda mahAkAvya kI racanA 1727 meM huI hai| ataH spaSTa hai ki isakI racanA vi0 saM0 1727 ke bAda huI hai| meghadUta ke 130 padya kavi ne svIkAra 1. iti zrInaipadhIyavahAkAvyasamasyAyAM mahopAdhyAyameghavijayagaNipUritAyAM paSTha sargaH smpuurnnH| 2. muninayanAzvendumite varNe harpaNa saadddiingre| granthaH pUrNa: samajani vijayadazamyAmiti shreyH| 85(devaanndmhaakaavyprshsti)| 3. svastizrImadbhuvanadinakRdvIratIrthAbhinetuH, prApyAdezaM tapagaNapatermeghanAmA vineyH| jyeSThasthityAM puramanusaran navyaraMgaM sasarja, snigdhacchAyAtaruSu vasatiM raamgiryaashrmessu||2|| 4. gamyA cArai ruciranagarI devakAtpattanAkhyA, vAhyodyAnasthitaharazirazcandrikAdhautahA // 7 // lekha saMgraha 133 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiye haiN| yaha kAvya jaina AtmAnanda sabhA bhAvanagara se svatantra pustikA rUpa meM aura vijJaptilekhasaMgraha prathama bhAga meM siMghI jaina granthamAlA se prakAzita hai| ___7. laghutriSaSTizalAkApuruSacaritra - kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra racita triSaSThizalAkApuruSacaritra kA yaha saMkSipta saMskaraNa hai| koThArI vanarAja kI abhyarthanA se kavi ne lagabhaga pA~ca hajAra padyoM meM isakI racanA kI hai| hemacandra kI taraha hI isake 10 paryoM ko pUrvArddha aura uttarArddha meM vibhAjita kiyA hai| isameM kavi ne racanA-samaya nahIM diyA hai| yaha grantha adyAvadhi aprakAzita hai kintu isakA bhAvAnuvAda gurjarabhASA meM paM0 maphatalAla jhaveracanda ne kiyA hai jo choTAlAla mohanalAla zAha unAbA (gujarAta) kI tarapha se prakAzita hai| kathA sAhitya 8. bhaviSyadatta caritra - jJAna (zruta) paMcamI mAhAtmya para isa caritra kI padyamaya 21 adhikAroM meM racanA huI hai| kavi ne racanA-samaya kA ullekha nahIM kiyA hai kintu vijayaratnasUri kA ullekha hone se yaha spaSTa hai ki yaha racanA vi0 saM0 1732 ke pazcAt kI hai kyoMki vijayaratnasUri 17324 meM AcArya bane . the| yaha caritra dAnadayAmRtahimmata granthamAlA, ahamadAbAda se prakAzita ho cukA hai| 9. paMcAkhyAna - saM0 1716 meM navaraMgapura meM isakI racanA huI hai| kavi ke kathAnAnusAra pUrva meM 4600 zloka' parimANa kA jo 'paMcAkhyAna' nAmaka grantha thA usI kA yaha saMkSipta saMskaraNa hai| saMbhavataH yaha paMcAkhyAna pUrNabhadra racita paMcAkhyAna hI ho| isakI bhASA sarala aura prasAdaguNa yukta hai| yaha grantha adyAvadhi aprakAzita hai| isakI eka prati saM0 1751 kI likhita anUpasaMskRta lAyabrerI, bIkAnera meM prApta hai| vijJapti patrakAvya patra-preSakasvIya AcArya yA guru ko AlaMkArika bhASA meM gadya, padya yA gadyapadyamizra meM jo vijJapti rUpa patra likhatA hai vaha vijJapti-patra kahalAtA hai| jisa sthAna para AcArya virAjamAna hoM usa nagarI kA, tatrastha mandiroM kA aura AcArya kA prabhAvazAlI AlaMkArika varNana tathA svIya pravAsa, tIrthayAtrA, 1. mAghakAvyaM devagurormeghadUtaM prbhprbhoH| samasyArthaM samasyAeM nirmame meghpnndditH||13|| 2. zrImeghavijayanAmA vinayavilAse lghutripssttiiym| cakre koSThAgArika-vanarAjA'bhyarthanAyogAt // 599 // laghutripaSTizalAkApuruSacaritra prAntaprazasti, 3. tapAgaNAmbhojasahasrabhAnaHsarirjayI shriivijyprbhaavH| tatpaTTadIpaH zramaNAvanIpaH prabhAsate shriivijyaadirtnH||76 // - bhaviSyadattacaritra prAntaprazasti 4. vijayaprabhasUrivarANAM paTTe 63 vijayaratnasUriH teSAM pitA hIrAnanda mAtA ca hIrAde, pAlanapure 1710 varSe janma, 1722 varSe dIkSA, 1732 varSe nAgorapure sUripadaM, sarvAyu:63 varSANiprapAlya saM0 1773 bhAdrakRSNa dvitIyAyAM udayapure svargaM gtH| ___-bhaviSyadattacaritra prastAvanA, pR0 4: 5. tacchizurmeghavijayo rasendunagabhUmite / varSe vyadhAdimaM granthaM navaraMgapure vre||6 4. catu:sahasrI zatapaTkayuktA zrInItizAstraprathitaM purA'bhUt / saMkSipya tattvAlasukhAvabudhyai, vyadhatta meghAdavijayo mniipii||3|| (paMcAkhyAnaprazasti) 134 lekha saMgraha Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna, paThana-pAThana, dharmapracAra ke sAtha svasthita nagarI kA varNana, ina vijJapti-patroM kA pratipAdya viSaya hotA hai / isa prakAra ke vijJapti-patra aitihAsika, bhaugolika, sAmAjika aura sAhityika dRSTi se bar3e mahattva ke hote haiN| aise vijJapti-patroM meM hameM sarvaprathama vi0 saM0 1441 meM jinodayasUri dvArA lokahitAcArya ko preSita 'vijJaptimahAlekha' aura vi0 saM0 1448 meM jayasAgaropAdhyAya dvArA vijayabhadrasUri ko preSita 'vijJapti-triveNI' prApta hote haiN| isake pazcAt to saikar3oM kI saMkhyA meM vijJapti-patra prApta hote haiM jinameM se 25 vijJapti-patra purAtattvAcArya muni jinavijayajI ne vijJapti lekhasaMgraha prathama bhAga meM prakAzita kiye haiN| * meghavijayajI likhita vijJapti-patra jo vartamAna meM prApta hote haiM unameM se meghadUtasamasyAlekha kA vivaraNa diyA jA cukA hai, avazeSa kA kramazaH paricaya isa prakAra hai: .. 10. pANinivyAzrayavijJaptilekha - zivanagarI' se yaha patra gaNanAyaka vijayaprabhasUri ko likhA gayA hai| jaisA ki nAma se hI spaSTa hai, yaha vyAzraya kAvya hai| eka ora jahA~ pANini ke aSTAdhyAyI sUtroM kA krama calatA hai to dUsarI ora vahI padya zleSayukta hokara vijJapti-patra ke pratipAdya artha ko prakaTa karatA hai| isameM cAra vizrAma haiM / prathama vizrAma meM saMjJAsandhi ke sAtha bhagavAna RSabhadeva kA, dvitIya vizrAma meM acsandhi ke sAtha kurkuTa nagarI kA, tRtIya vizrAma meM acsandhi ke sAtha zivanagarI aura cAturmAsika dharmakRtyoM kA tathA caturtha vizrAma meM halsandhi ke sAtha AcArya vijayaprabhasUri kA zleSAlaMkArayukta varNana hai| cAroM vizrAmoM kI padya saMkhyA isa prakAra hai:- 25, 38, 36, 39 / yaha patra sabhI taka prakAzita hai| isakI eka mAtra prati bhANDArakara oriyanTala risarca insTITyUTa, pUnA meM naM0 e-299|1882-83 para hai| isI kI pratilipi rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura meM hai| isakA Adyanta isa prakAra hai:Adi- svasti zriyAM satprakRtitvabhAjAM, yaH prtyyaatmaapryogshaalii| saMyujya nAnAvidhirUpasiddhyai, bhavenmude vaH sa ca maarudevH||1|| kaumArarUpe'pi kalAvizeSAt, sNjnyaabhivRddhervidhilaaghvaacc| yaH pANinIyaM nayamAdideza, sadA'kRtavyUhatayA shivaatmaa||2|| vinirjhalAM dUra jazonta etya, sAkSAdiva shriigurumiikssmaannH| ziSyANumeghAvijaya svakIyaM, bhAvaM paraM vijJapayatyamuSmin // 12 // (tRtIya vizrAma) anta - evaM jagadbhAsanakAri yasyA-nuzAsanaM shriignnssvaasvsy| jayatyavanyAM vijayaprabhAhvaH, sUriH sbhriprbhutaadbhutshriiH|| 39 // iti zrIpANinIyahalsandhizleSAlaMkAraramye zrIparamaguruvijJaptilekhe vyAzraye guruvrnnnruupshcturthvishraamH|| . 11. pANinIya vyAzrayavijJaptilekha - yaha dvitIya vijJapti lekha bhI meghavijayajI ne zivanagarI 1. evaM ca yasminnagare'tividvAn, bAlo yuvA vA pravayA janosti / zivAbhilApI surasArthasakta tataH zivAkhyAnnagarAdamuSmAt // tRtIya vizrAma lekha saMgraha 135 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se kurkuTanagara sthita yuvarAjasUri vijayaratnasUri ko likhA hai| prathama lekha kI taraha hI yaha bhI pANinIya se saMjJAsandhi, acsandhi aura halsandhi ke sAtha zleSAlaMkAra yukta cAra vizrAmoM meM vibhakta hai| cAroM . vizrAmoM kI padyasaMkhyA nimna hai:- 11, 22, 15, 13 / vijayaratnasUri saM0 1732 meM AcArya bane haiM ataH yaha spaSTa hai ki isakI racanA 1732 ke pazcAt huI hai| ina donoM vijJaptilekhoM ko dekhane se spaSTa hai ki meghavijayajI ne donoM patra eka hI sAtha likhe haiM aura eka sAtha hI preSita bhI kiye haiM, eka patra gaNanAyaka ke nAma se aura dUsarA patra yuvarAjAcArya vijayaratnasUri ke nAma se| isa lekha kI bhI eka mAtra prati bhANDArakara oriyanTala risarca insTITyUTa, pUnA meM naM0 299, e 1892-93 para hai| isI kI pratilipi rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura meM hai| yaha bhI abhI taka aprakAzita hai| isakA Adyanta isa prakAra hai:Adi svastizriyai vararucirjagato'pi zikSA-zAstrairpaTurjayati paanninimuulshaastaa| yoge pataJjalihitAya kSatopadezassamyakpadArthavidhisAdhanakRjjayAya // 1 // anta vapustapaHsthAnamivAzramo'tu-svArasyataH satyagirAM guruunnaam| mano manobhU vijayAtpavitraM, citraM tadanyatra jnaanuraagm||12|| evaM yadIyo jagato'pi lakSmyo, jAgarti nirdeshmnnirmhimnaa| taiH sUriralairvigalatsapanna (?)- yaH praNAmaH svazizostrisAyam // 13 // iti zrIpANinIyadvyAzraye vijJaptilekhe hlsndhi-shlessvishessaalNkaarshcturthvishraamH|| 12. vijJaptikA - meghavijayajI ne yaha vijJaptikA tatkAlIna gaNanAyaka zrI vijayadevasUri ko likhI hai| vijayadevasUri kA saM0 1713 meM svargavAsa ho gayA thA, ata: yaha nizcita hai ki isa vijJaptikA kI racanA saM0 1713 ke pUrva hI huI hai| padyasaMkhyA 125 hai| yaha vijJaptikA 'vijJaptilekhasaMgraha prathama bhAga' meM prakAzita hai| isakA Adyanta isa prakAra hai: svasti zrImadamandamodavinamaddevendramaulisphuran, maaNglyaaNgyvaaNkuraakrpriglaasaa'pryaasaashyaa| yasya zrIjagadIzvarasya caraNAmbhojanmacihnacchalAt, tasyau pInatanUranUnasukhabhAg gokrnnjstrnnkH|| 1 // xxx tatra zrI matsarasirasikairAstikaiH zvetapakSaiH, pUrNe puujykrmjlruhai!tpdmaakrtve|| 1. yad hrasvadIrghAdikRte svrennopdeshitkurkuttshbdruupm| tadIzvaraH kurkuTazabdapUrvo yannAmni tasminnanagare vareNye // 22 // (dvitIyavizrAma) 2. ityAdyasau kRtyavidhau pravINaH, sarvo'pi lokaH smbhuuttdaaniim| nirvighnatAyAM yuvarAjasUriH, smRtyA'pi hetuH zubhavallimeghaH // 15 // (tRtIyavizrAma) ta 136 lekha saMgraha Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevAprolairmanasi hasitaH karmaNA narmavAdaM, kRtvA tattvAzrayaNavidhaye preSayatyeSa meghH|| 28 // pazcAd gurordRSTisudhApravAhairAplAvyamAnaM dalameva deym| smAryazca kAryeSu jinAryanAme (?), bhujiSyamukhyo'stviti maMgala shriiH|| 125 // 13. guruvijJaptilekharUpaM citrakozakAvyaM - meghavijayajI ne sAdar3I se yaha lekha zrIpurasthita tatkAlIna gaNanAyaka zrI vijayaprabhasUri ko likhA hai| isameM tIna adhikAra haiN| prathama adhikAra prApta nahIM hai aura tRtIya adhikAra bhI apUrNa rUpa meM prApta hai| yaha lekha citrabandha kAvyoM meM likhA gayA hai| siMhAsana, zrIvatsa, matsyayugala, svastika, bIjapUraka nandAvartta, bhadrAsana, zarAvasampuTa, darpaNa, gomUtrikA kamala, aSTAracakra, nAgasaMgata, mAlatI, sUryamukhI puSpa, caturdaladevakusuma Adi citra evaM praznottarajAti zliSTa kAvyoM se yaha lekha gumphita hai| dvitIya adhikAra meM 47 padya haiM aura tRtIyAdhikAra ke 9 padya prApta haiN| isakI ekamAtra prati zrIagaracandrajI nAhaTA, bIkAnera ke saMgraha meM hai| isakA Adyanta isa prakAra hai: Adi- yatra citrabharaciMtricaitya-zreNirunnatatarA mnujaanaam| . nRtyaguJjaduruma mRdaMganisvanairghanamihAhvayatIva // anta- zivAjo labdharajogavAsi, zubhAzayaH zastazayaH smaasu| .. babhAra zAntaH zrutasArabhAvaM, sadAnamAsannasamA na daasH||9|| 14.vijJaptipatram - meghavijayajI ne nADulAI se yaha patra vargavaTI (bagar3I) nagara meM virAjamAna gaNAdhipa zrI vijayaprabhasUri ko likhA hai| padya saMkhyA 101 hai| prAraMbha meM padya 1 se 22 taka yugAdinAtha kA varNana, padya 23-47 taka baMgar3I kA varNana, padya 48 se 79 taka nADulAI kA cAturmAsika dhArmika kRtyoM kA samAcAra hai aura anta meM 1 se 22 taka gacchAdhipa vijayaprabhasUri kA varNana hai| isakI ekamAtra prati . rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura meM graM0 naM0 20,415 hai| isakA Adyanta isa prakAra hai: svastizriyAmAzrayaNIyamUrttiH surdruvnnirmitkaampuurtiH| sphUrtiryadIyA mahasastrilokyAM sarvA'pi nirvaapitshtrukiirtiH|| 2 // xx x tatrAbhirAmaprabhupAdareNoH, pAvitryata pnycvttiikRtaayaam| sphuTIbhaved devanaTIstutAyAM, puryAM paraM vargavaTItinAmnyAm // 47 // karoti vijJaptimimA mamAyaM, meghAdizabdAd vijayastrisAyam // 58 // yeSAmidaM vijayate varapANipadma-mAhAtmyamIhitasamRddhikaraM jnaanaam| tairvizvapUjyacaraNaivadhAraNIyA, svIyAnupraNamanaprakRtistrisAyam // 101 // 15. vijJaptipatram - meghavijayajI ne yaha patra udayapura se rAmapura meM virAjamAna zrIvijayaprabhasUri ko likhA hai| padyasaMkhyA 16, 38 aura 36 arthAt 90 padya haiN| isameM rAmapura kA varNana, udayapura kA varNana, samAcAra evaM AcArya vijayaprabha ke kIrtti-saurabha kA varNana hai| aMtima aMza apUrNa hai| isakI mAtra prati rA0 prA0 zAkhA kAryAlaya, bIkAnera, motIcaMda khajAMcI saMgraha 'za' 284 para hai jisakI patrasaMkhyA 4-6 hai aura lekhana 18vIM zatI hai| isakA Adyanta isa prakAra hai: lekha saMgraha 137 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayati jagati sImA yasya rAmasya nIteH, satatavijayi rAjyaM labdhavarNena varNyam / puramidamidamIyAkhyAvizeSAtpratItaM guNagaNagaNanAyAM tasya kaH zItaka: syAt // 1 // manasi parinidhAya svIyavijJaptimetAM racayati zucivRtyA meghanAmA bhujissyH|| 16 // taistAtapAdaiH prsrtprsaadairyshobhiraakssipthimaaNshupaadaiH| natyastrisAyaM zizunA kriyante, sA mAnasAdhyakSa..... // 36 // 16. vijJaptipatram - yaha patra bhI meghavijayajI ne ujjaina se medinIpura (mer3atA) meM sthita AcAryazrI ko likhA hai| yaha patra apUrNa hai, padya saM0 31, 32, 4 kula 67 hai| hariNI aura vasantatilakA chanda meM gumphita hai| isakI eka mAtra prati rA0 prA0 vi0 pra0 zAkhA kAryAlaya, bIkAnera, khajAMcI saM0 'za' 284 para hai jisakI patra saM0 4-6 hai aura lekhana 18vIM zatI hai, Adyanta isa prakAra hai: jayati nagare yasminnarhaniketanaM..... dvividhtnubhRttaapvyaapvypohscetnm| anuguNaguNaimododhAnAt kRtAmRtavetanaM, smhimhimcchaayaamaayaaprmoditketnm|| 1 // yasyAmanekasavivekamahebhyalokanirmApitArhata mahAbhavanAni nuunm| uccaiH prasRtvarasudhAkarazaMkaraNa, vyAdhAmadhAri varadhAma hasanti kAmam // 2 // ziSyoM bhujiSya rucinamratanurviziSya nAmnA'tha meghavijayaH kila taM tnoti| vijJaptivallivanapallavanaM rasena lekhAt viyojanavipallavanaM vidhaay|| 4 // 17. vijJaptipatram - patra apUrNa hone se yaha aspaSTa hai ki kavi ne yaha patra kahA~ se kahA~ ko aura kisako likhA hai? 'tapagaNabhRtaH paMcazAkhasya pANe:' se anumAna kara sakate haiM ki vijayasiMhasUri ko yaha patra likhA ho| padya 25 aura 21 hai| isameM paryuSaNA ke dhArmika kRtyoM ke samAcAra haiN| isakI bhI ekamAtra prati rA0 prA0 vi0 pra0 zAkhA kAryAlaya, bIkAnera, khajAMcI saMgraha 'za' 284 para hai| patra saMkhyA 79 hai| Adyanta nimna hai: atha gaganaramAyAcitramAyAnukArI, nijakaranikareNa dhvaantdhaaraaphaarii| samayarasikayogI svAntapadmapracArI dhRtatanuriva bodhaH sUrya aasiitprkaashii|| 1 // zrImAn sUrerjayati vijayI lakSaNaiH paJcazAkha-zcaJcalalakSmIbharavitaraNairnanditaH shraaddhshaakhH| sevyaH zazvavibudhanivahairaMgavAnpArijAtaH, prAta svAniva hRttmstejsaa'paarijaatH||2|| vAsollAsaprakaTakapaTAdugiran poSyarAgaM, lakSmIlIlAbhavanavibhayA sUrirAjasya paanniH| ambhoyonerapi ca labhatAM saurabheNopamAnaM, zyAmAbhAsA yadiha ramate bhRgmaalaakssmaalaa||2|| lekha saMgraha 138 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, 15, 16 saMkhyAka tInoM vijJaptipatra anumAnataH svayaM kavi dvArA likhita haiM, akSaroM, zabdoM aura caraNoM ko sthAna-sthAna para kATa kara yA haratAla pherakara puna: navya zabda yA caraNa likhe haiN| vyAkaraNa 18. candraprabhAvyAkaraNa - jisa prakAra pANinIya aSTAdhyAyI ko bhaTToji dIkSita ne siddhAntakaumudI kA rUpa pradAna kiyA hai usI prakAra meghavijayajI ne apane ziSya bhAnuvijaya ke liye hemacandrAcAryapraNIta siddhahemacandravyAkaraNa ko kaumudI kA svarUpa pradAna kiyA hai, isIlie ise 'hemakaumudI' bhI kahate haiN| isakI racanA saM0 17572 dIpamAlikA ke dina AgarA meM huI hai| isa grantha kA saMzodhana saubhAgyavijaya aura meruvijaya ne kiyA hai| isakA zlokaparimANa ATha hajAra hai| vyAkaraNa kI dRSTi se yaha inakI saphalatama racanA kahI jA sakatI hai| yaha grantha zreyaskara maNDala mhesANA kI tarapha se prakAzita ho cukA hai| ... 19. hemazabdaprakriyA - madhya siddhAntakaumudI ke samAna yaha siddhahemazabdAnuzAsana kI prakriyA hai| zlokaparimANa 3500 hai| isakI ekamAtra prati bhANDArakAra oriyanTala risarca insTITyUTa, pUnA meM hai, jo ki prakAzana yogya hai| 20. hemazabdacandrikA - laghukaumudI ke sadRza 600 zloka parimANa kI yaha racanA hai| vijayaprabhasUri ke zAsanakAla meM isakI racanA huI hai| zAha cAMpasI khImasI, koThAMrA (kaccha) kI tarapha se yaha prakAzita ho cukI hai| nyAya .. 21. maNiparIkSA - isa grantha meM navyanyAyapravartaka 'naiyAyikottaMsa gaMgezopAdhyAya racita' 1. zrImeghavijayanAmnopAdhyAyo'dhyAya tatparaH prmH| candracandraprabhAM cakre bhaanuudybuddhivivRddhikrii||11|| bhaTTojinAmA bhavadIkSitena, siddhAntayuktA vrkaumudiiyaa| zrIsiddhahemAnugatA vyadhAyi, sevAzriyA bhaanuvibhodyaay||12|| 2. vijayante te guruvaH zailazarapIndu (1757) vatsare tepaam| AdezAd dezapate: sthitiH kRtA raajdhaanyntH||7|| '. 3. cAturmAsyAmasyAM nAmnA zrIAgarA vraa''khyaam| nAnAyogairucitai racitA candraprabhA sudhiyaa||8|| 4. hemacandrasuguroH vinayasya siddheH, zAstrArNavo'labhata pUrNadazAM rsen| ___ dIpotsavasya divase kuzalena yo'sau, saubhaagy-meruvijyaadibhiriikssymaannH||15|| 5. svAMge sASTasahasralakSaNadharaH klRptAbhiSeka: suraiH, senTraiH sASTasahasramAnasahitaiH kumbhaizca vRttaiH stutH| granthe'pyaSTasahasrasammitatayA sallakSaNairlakSite, kuryAt so'bhyudayaM dhiyAM samudayaM vIrastrilokI guruH||14|| (candraprabhAvyAkaraNa, pUrvArdha prAntaprazasti) 6. dvitIyaM madhyavyAkaraNaM pnyctriNshcchtshlokmitm| (hemazabdacandrikA - prastAvanA, pR0 1) 7. zrIvijayaprabhasUreH preSyaH ziSya kRpaadivijykveH| zrImeghavijayavAcakavaraH kRtAM candrikAM ckre||1|| lekha saMgraha 139 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tattvacintAmaNi' kA maNikarNikA kI taraha 'maNi' kA parIkSaNa kiyA hai| udayanAcAryakRta kiraNAvalI, vAcaspatikRta nyAyavArttikatAtparyaTIkA, mahAmahopAdhyAya rucidattakRta tattvacintAmaNiprakAza, maNikaNThamizrakRta nyAyaratna Adi prAcIna nyAya ke granthoM ke AdhAra se kaI sthaloM kA jauharI ke samAna parIkSaNa kara prAcIna zailI se yuktipUrvaka khaNDana kiyA hai| isameM cAra viSaya haiN| isakI racanA vijayaprabhasUri ke kAla meM svaziSya bhAnuvijaya ke paThanArtha huI hai| bhASA praur3ha evaM prAJjala hai| isakI svayaM granthakAra dvArA likhita ekamAtra prati bhuvanabhakti bhaNDAra (bar3A bhaNDAra) bIkAnera gra0 naM0 321 meM hai| patra saMkhyA 8 hai| 22. yuktiprabodha siddhAnta - isa grantha meM AgarA nivAsI, samayasAra nATaka ke anuvAdakartA, prasiddha kavi banArasIdAsa kI jaina-siddhAnta-pratikUla mAnyatAoM kA aura digambara mAnyatAoM kA saikar3oM granthoM ke AdhAra se khaNDana kiyA hai| mUla grantha ke kula 25 padya haiM jo prAkRta bhASA meM haiM aura isa para svayaM granthakAra ne saMskRta bhASA meM 43006 zloka parimANa kI vizada-vivecanA pUrNa TIkA kI racanA kI hai| grantha meM racanA saMvat kA nirdeza nahIM hai kintu vijayaratnasUri ke sAmrAjya kA ullekha hone se isakI racanA saMvat 1732 ke pazcAt hI huI hai| yaha grantha RSabhadeva kezarImala peDhI ratalAma se ' prakAzita huA hai| 23. dharmamaJjUSA - kavi ne upAdhyAyapada prApti ke pazcAt isakI racanA mer3atA meM kI hai| isa grantha meM lekhaka ne lumpaka sampradAya ke kisI adhikArI ke 58 praznoM ke uttara aneka zAstroM ke AdhAra se diye haiN| mukhya 58 prazna haiM aura 13 gauNa prazna haiM / ye prazna kisane kiye haiM yA kisI ne isa praznoM kA koI grantha banAyA hai jisake uttara meM isakI racanA huI hai, spaSTa nahIM hai / grantha praznottararUpa gadya saMskRta meM hai| bhASA sarala aura yuktipUrNa hai| lekhaka ne anta meM likhA hai kiM vizeSa samAdhAna hAnarSikRta 1. maNe: parIkSA maNikarNikeva, pUrNA rasaiH svaarsikairmudev| gaMgezvara zrIgRhasannidhAnA, dhyAne'vadhAryA shivpuurvturyaaH||1|| 2. zrIvijayaprabhasUrestapAgaNesya sevako meghH| samyaktvazuddhisiddhe kRtavAnetAM maNiparIkSAm // 3 // 3. bhAnUdayasadAdhyAya buddhyA yazcApalaM sRjet| asyAma zyAmadhIraha~stuSTastasyeha suzriye // 2 // 4. dekheM, mohanalAla da0 dezAI: jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR0 576-578 5. dekheM, sAgarAnandasUri likhita yuktiprabodha kA upakrama-patra 3-11 catu:sahasrI zlokAnAM shttrysmnvitaa| pramANamasya graMthasya nirmitaM tatkRtA svym||8|| 7. tatpaTTabhUpA mahasAtipUpA, suvrnnnairmlyvidhaanbhuupaa| virAjate zrIvijayAdiratnaH, prabhuH prbhaadhyaapitdevrtnH|| 21 // teSAM rAjye mudA'kAri, vAGmayaM yuktibodhnm| meghAdvijayasaMjJena vAcakena tpsvinaa||12|| 8. prAptopAdhyAyapadAste cakrurdharmamaJjUpAm // 2 // 9. zrImeghapUrvavijayAhvavAcako'sau, zrImedinIpuravare svadRzaH prmtyai||4|| 140 lekha saMgraha Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huNDikA' meM dekhanA caahie| hAnarSikRta huNDikA grantha aprApta hai| yaha grantha aprakAzita hai aura isakI . pratiyA~ bIkAnera dAnasAgara bhaMDAra, bar3audA evaM AgarA ke bhaMDAroM meM prApta haiN| jyotiSa 24. meghamahodaya-varSaprabodha - isa grantha meM racanA saMvat kA nirdeza nahIM hai kintu prazasti meM gacchanAyaka vijayaprabhasUri aura AcArya vijayaratnasUri' kA ullekha hone se yaha nizcita hai ki isakI racanA saM0 1732 ke pazcAt hI huI hai kyoMki vijayaratnasUri ko AcAryapada saM0 1732 meM prApta huA thaa| granthakAra ne isa grantha kA sambandha aura viSaya sthAnAMgasUtra (jainAgama) se batalAyA hai| prAcIna evaM arvAcIna grantha tathA bhaDDalI Adi lokapracalita aneka granthoM ke AdhAra se inakI racanA huI hai| uddhRta granthoM meM mukhya-mukhya grantha nimna haiM: 1. arghakANDa, 2. gArgIya saMhitA, 3. giradharAnanda, 4. caturmAsakulaka, 5. jaganmohana, 6. jaMbUdvIpaprajJaptisUtra, 7. tithikulaka, 8. trailokyadIpaka, 9. narapatijayacaryA, 10. bAlabodha jyotiSa, 11. bhaDulI, 12. bhadrabAhusaMhitA, 13. bhagavatIsUtra, 14. rudrakRta meghamAlA, 15. hIravijayasUri kRta meghamAlA, 16. kevalIkIrti' (digambara) kRta meghamAlA, 17. kharataragacchIya upAdhyAya meghajI kRta meghamAlA, 18. ratnamAlA, 19. rAmavinoda, 20. varAhasaMhitA, 21. vivekavilAsa, 22. sArasaMgraha, 23. sthAnAMgasUtra, 24. durgadeva kRta SaSTisaMvatsara aadi| ___ Azcarya hai ki hIravijayasUri, kharataragacchIya meghajI aura kevalakIrtipraNIta meghamAlA nAmaka tInoM grantha Aja aprApta haiN| . yaha grantha 13 adhikAra aura 21 dvAroM meM vibhakta hai| deza, vAta, deva, saMvatsara, zanizcara vatsara, ayana, mAsa-pakSa-dinaM nirUpaNa, agasti varSarAjAdi janmalagna abhravidhudAdi kathana, garbhakathana, tithiphalakathana, sUryAcAra kathana, grahaNavimarza dvAracatuSTaya kathana aura zakuna nirUpaNa nAmaka 13 adhikAra haiN| isa grantha kI mahattA ke sambandha meM paM0 bhagavAnadAsajI jaina likhate haiM: 'isakA pratidina anuzIlana kiyA jAe to agale varSa meM duSkAla hogA yA sukAla, varSA kaba aura kitane-kine dina barasegI; dhAnya, sonA, cAMdI Adi dhAtu, kapAsa, sUta aura krayANaka vastu ina 1. zepaM zrIhIravijayasUrIzvaravacaH prabuddha zrIlumpAdyapAkSikazrImeghajInAmAcAryasahacAravaza zrItapAgacchasAmAcAryaMgI kArakasaiddhAntikamukhyazrIhAnarpikRtahuNDikAtaH prtipttvym| 2. zrImattapAgaNavibhuH prasaratprabhAvaH, pradyotate vijayataH prbhnaamsuuriH| tatpaTTapadyataraNirvijayAdiratnaH, svAmI gaNasya mahasA vijitdhurtnH|| 99 // 3. sthAMnAgasUtraviSayIkRtavarSabodha-jJAnAya yatprakaraNaM vihitaM vitty| bhaktyA vyadIpi jinadarzanameva tena, lokaH sukhI bhavatu zAzvatabodhalakSmyA // 98 // 4. kvacitprAcyairvAcyairatizayarasAt zlokakathanaiH, kvacinnavyaiH zravyaiH prkrnnmbhuudetdkhilm| satAM prAmANyAya kvaciducitalokoktirucitaM, jinazraddhAbhAjAmapi caturarAjAM samucitam // 101 // 5. dekheM pR0 262, 347 // 6. dekheM, pR0 263, 312 // 7. dekheM, pR0 108 8. trayodazo'dhikAro bhUcchAstre'smin shkunaashryH| . tadekaviMzatidvarirgrantho labhata pUrNatAm // 97 // lekha saMgraha 141 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabakA tejI honA yA maMdI, acchI taraha jAna sakate haiN| sArAMza yahI hai ki bhAvI varSa kA zubhAzubha jAnane ke liye koI bhI viSaya isameM nahIM chor3A hai|' (bhUmikA, pR0 4) paM0 bhagavAnadAsajI jaina kRta hindI anuvAda ke sAtha yaha grantha prakAzita hai| 25. janmapatrIpaddhati - muni jinavijayajI kI sUcanAnusAra isakI eka prati munikAntisAgarajI ke pAsa hai| anUpasaMskRta-lAyabrerI bIkAnera meM bhI 'meghIpaddhati' kI eka prati hai para usameM kartA kA nAma nahIM hai| 26. hastasaMjIvana - isakA dUsarA nAma siddhajJAna bhI haiN| mUla meM 525 padya haiN| isa grantha para . svayaM granthakAra ne 'sAmudrika laharI' nAmaka 5000 zloka parimANa vistRta TIkA kI racanA kI hai- . 1. darzanAdhikAra, 2. sparzanAdhikAra, 3. rekhAvimarzanAdhikAra aura 4. vishessaadhikaar| yaha grantha hastarekhA ke sambandha meM bhAratIya sAmudrika zAstra kA prAmANika aura mahattvUparNa grantha hai| TIkA sahita yaha grantha muni mohanalAlajI jaina granthamAlA, indaura se prakAzita hai| ramala 27. ramalazAstra - yaha grantha aprApta hai| isake saMbaMdha meM paM0 ambAlAla premacanda zAha ne digvijaya-mahAkAvya kI prastAvanA (pR0 8) meM likhA hai ki 'meghamahodayamA~ teno ullekha Ave cha / A grantha paNa potAnA ziSya meruvijaya mATe lakhyo hato' kintu meghamahodaya kA sthala lekhaka ne nahIM diyA hai| jahA~ taka merA khyAla hai meghamahodaya meM isakA ullekha nahIM hai| 28. udayadIpikA - isameM prazna nikAlane kI paddhati kA vistRta varNana hai| saM0 1752 meM zrAvaka madanasiMha ke liye praznottararUpa meM granthakAra ne isakI racanA kI haiN| yaha grantha adyAvadhi aprakAzita hai| 29. praznasundarI - isa grantha meM prazna-vidhi kA saMkSepa paddhati se varNana hai| isakI racanA bhI zrIvijayaprabhasUri ke zAsanakAla meM huI hai| yaha grantha aprakAzita hai| digvijaya mahAkAvya kI prastAvanA (pR0 8) ke anusAra isakI eka prati AcArya kSamAbhadrasUri ke pAsa hai| 30. vIsA yaMtra kalpa - yantra-zAstra ise arjunapatAkA aura vijayayantra bhI kahate haiM / isa grantha kI racanA vijayaprabhasUri ke sAmrAjya meM huI hai| isa grantha meM 15 kA yantra, 16-17 kA yantra, 19 kA yantra, 20 kA yantra, padmAkAra vIsA yaMtra, aha~ evaM 20 viharamAna ke AdhAra se 20 kA yantra, vijaya yaMtra Adi kI racanA vibhinna rUpa se kisa prakAra hotI hai, isakA vistAra ke sAtha varNana kiyA hai| anta meM padmAvatI stotrAntargata 'bhUvizva' padya kI vyAkhyA karate huye padmAvatI vIsA yaMtra kA vistAra se Alekhana kiyA hai| vIsA yaMtra kA vicAra karate huye likhA hai ki bAhubalI Adi munigaNa isa vIsA yaMtra ko gatibheda se svIkArate haiM / to ye bAhubalI muni kauna haiM aura inakA yantra sambandhI kauna-sA grantha hai? yaha zodhakartAoM ke liye vicAraNIya hai| 1. natvArhantaM pArzvabhAsvadrUpaM shNkheshvrsthitm| zrIzrAddhamadanAsiMhe dharmalAbhaH prtnyte||1|| (udayadIpakA maMgalAcaraNa) 2. atha kecididaM yantraM vishtergtibhedtH| prAhuH zrIbAhubalyAdyA munayo nykovidaa:|| (pR0 bha4) 142 lekha saMgraha Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha grantha anuvAda sahita mahAvIra granthamAlA, dhUliyA se prakAzita hai| adhyAtma 31. arhadgItA - bhagavadgItA ke anukaraNa para 36 adhyAyoM meM granthakAra ne isakI racanA kI hai| bhagavAn kRSNa evaM arjuna kI taraha isameM gaNadhara gotamasvAmI dvArA prazna aura zramaNa bhagavAn mahAvIra dvArA uttara zailI meM sarala zabda racanA dvArA jaina-darzana kA sundara digdarzana hai| pratyeka adhyAya meM 21 padya haiN| isakA dUsarA nAma tattvagItA hai| racanA saMvat kA nirdeza nahIM hai| yaha grantha mahAvIra granthamAlA, dhUliyA se prakAzita hai| ___32. mAtRkA prasAda - mAtRkA varNa 'om namaH siddham' varNAmnAya para vivecana karate hue, 'om' ke rahasya kA vizleSaNa karate hue adhyAtmadarzana kA pratipAdana kiyA hai| saM0 1747 dharmanagara meM isakI racanA huI hai| yaha prati kahA~ prApta hai? isa sambandha meM paM0 becaradAsajI ne devAnandamahAkAvya kI prastAvanA meM koI ullekha nahIM kiyA hai| 33. brahmabodha - yaha grantha adyAvadhi aprApta hai| ambAlAla premacanda zAha, paM0 becaradAsa jIvarAja dozI, paM0 bhagavAnadAsa jaina Adi ne isako meghavijayajI kI AdhyAtmika racanA mAnI hai, parantu kisa AdhAra se? yaha spaSTa nahIM hai| saMbhava hai arhadgItA kI pUrva-pIThikA meM brahma kA nirUpaNa' hone se isI AdhAra para yaha paramparA cala par3I ho| aitihAsika 34. tapagacchapaTTAvalIsUtravRtyanusandhAna - jaisA ki nAma se hI spaSTa hai ki meghavijayajI ne pUrva praNIta tapagaccha paTTAvalI jisameM jagadguruhIravijayasUri taka kA varNana thA, usakI pUrti ke rUpa meM * meghavijayajI ne isakI racanA kI hai| isameM mUla cAra padya prAkRta bhASA meM haiM aura usakI vyAkhyA saMskRta padya meM hai| AcArya vijayasenasUri, vijayadevasUri, vijayasiMhasUri aura vijayaprabhasUri kA saM0 1932 se 1723 taka anukrama se aitihAsika guruparamparA kA varNana hai| yaha digvijaya mahAkAvya ke pariziSTa meM prakAzita hai| TIkA-grantha . 35. vijayadevamahAtmyavivaraNa - kharataragacchIya jJAnavimalopAdhyAya ke ziSya zrIvallabhopAdhyAya ne saM0 1687 ke AsapAsa tapAgacchIya vijayadevasUri ke yazovarNana rUpa isa 1. ito'dhikaM kiJcana mAtRkAya, vyAkhyAnamAdezi mayA vitty| zrItattvagItAhitasatpratItA'dhyAyeSu saddhyeyadhiyottareSu // (mAtRkAprasAda) - (devAnandamahAkAvya-prastAvanA, pR09 kI TippaNI) 2. oM nama: siddhamityAdevarNAmnAyasya vrnnnm| cakre zrImeghavijayopAdhyAya dhrmsaadhnm|| saMvatsare'zvavArthyazvabhUmite paupa ujjvle| zrIdharmanagare granthaH puurnnshriymshishriyt|| (mAtRkAprasAda-prazasti) 3. digvijaya mahAkAvya-prastAvanA 4. devAnandamahAkAvya-prastAvanA 5. meghamahodaya-varpa prabodha-prastAvanA 6. arhadgItA pUrvapIThikA padya 7-14 7. zrIvallabhopAdhyAya ke paricaya ke liye dekheM, arajinastava' kI bhUmikA lekha saMgraha 143 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkAvya kI racanA kI hai| isa kAvya para vivaraNa arthAt durgama zabda evaM sthaloM kA meghavijayajI ne spaSTIkaraNa kiyA hai| racanA saMvat kA nirdeza nahIM hai kintu 1706 kI likhita hastalikhita prati prApta hone ye yaha spaSTa hai ki isakI racanA isI ke Asa-pAsa huI hogii| yaha grantha jaina sAhitya saMzodhaka samiti kI tarapha se prakAzita ho cukA hai| 36. vRttamauktika durgamabodha - chaMda-grantha, bhaTTa candrazekhara praNIta vRttamauktika nAmaka chandograntha ke prathama khaNDa ke prathama gAthA prakaraNa ke padya 51 se 83 taka arthAt 36 padyoM kI TIkA hai| ina 36 padyoM meM prastAra kA nirUpaNa huA hai| prastAra jaise durgama viSaya ko meghavijayajI ne rocaka evaM sarala banA diyA hai| isa TIkA kI racanA 1755 meM bhAnuvijaya' ke paThanAI huI hai| isakI ekamAtra prati svayaM meghavijayajI dvArA likhita mere saMgraha meM hai| yaha TIkA mere dvArA saMpAdita 'vRttamauktika' meM rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura dvArA prakAzita ho cukI hai| 37. bhaktAmarastotra TIkA - AcArya mAnatuMgasUripraNIta bhaktAmarastotra para yaha TIkA hai| isa TIkA kI prati mere dekhane meM nahIM AI hai| 38. paJcatIrthastuti saTIka - isakA ullekha digvijayamahAkAvya kI prastAvanA meM aMbAlAla premacaMda zAha ne kiyA hai| stotra ke pratyeka padya meM 5 artha haiM jinameM RSabha, zAnti, pArzva aura mahAvIra kI stuti kI gaI hai aura isakI TIkA kI bhI racanA svayaM ne hI kI hai| ___39. devA prabho stavAvacUri - jayAnandasUri racita stotra para yaha avacUri hai| isakI racanA saM0 1724 meM huI hai| isakI prati vaDhavANa ke jJAna bhaMDAra meM prApta haiN| stotra 40. caturviMzatijinastava - kavi ne eka-eka padya ke dvArA caubIsa tIrthaMkaroM kI kramazaH stuti kI hai| racanA yamakAlaMkArapradhAna hai| isakI eka mAtra prati mere saMgraha meM hai| isakA Adyanta isa prakAra hai:Adi- devAdhidevAdhikabhAgyalakSmI, naabheynaabheyrucstnoste| bhAvena bhAve na vibhAvayeta, kenAdhikenAdhijagatsatA no||1|| anta- evaM zrIjinanAyakAH stutipathaM nItAzcaturviMzatiH zrInAbheyamukhAH sukhAya sumukhA devaarydevaantimaaH| sUrizrIvijayaprabhaprabhupadaprAptodaye santvamI, meghAkhye sakRpAH kRpAdivijayaprAjJendraziSye mayi // 28 // 41. Adijinastotra - yaha stotra apUrNa rUpa meM hI rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura, graM0 naM0 20415 meM prApta haiN| Adyanta isa prakAra hai: svastizriyAbhaM pratirUparUpAH, sarve'pi devaasurmrtybhuupaaH| tAsAM vivAhasthitihetaveyaM, prAduzcakArA'' dijinaM vidhaataa|| 1 // 1. samityarthAzvabhUvarSe prauDhireSA'bhavat zriye bhAnvAdivijayAdhyAyahetutaH siddhimaashritaa|| (TIkA prazastiH) 144 lekha saMgraha Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___nayaM kimenaM hRdaye nidhAya, madoddharaM durddharatejasaM tm| AdyaH prabhurbAhubaliM ninAya, padaM padaM svena samaM smNglm|| 24 // 42. rAvaNapArzvanAtha stotra - zArdUlavikrIDita chanda meM 9 padyoM meM rAvaNapura sthita pArzvanAtha * kI stavanA hai| rAvaNapura-saMbhavataH alavara kA hI dUsarA nAma hai kyoMki kavi ne indraprastha (dillI) ke nikaTa svIkAra kiyA hai:jAne tajjanakAtmajAvyatikara prodbhUyamAnAnayA nmatvA tvaM nanu maMgameva bhagavannetasthale tasthivAn / sevArthaM bhuvi rAvaNAkhyanagaraM tattena saMvAsitaM . pArzva cendrapathaM sutena vihitaM tenendrajiccharmaNA // 5 // yaha stotra 'mahAcamatkArika vIzAyantrakalpa' nAmaka pustaka meM prakAzita ho cukA hai| gurjara bhASA kI kRtiyA~ 43. kumati nirAkaraNa huNDI stavana - 79 gAthA ke isa stavana meM digambara samAja kI mAnyatAoM kA khaNDana hai| zrImohanalAla da0 dezAI likhita jaina gurjara kavio bhAga 3 ke anusAra isakI prati mahopAdhyAya rAmalAlajI saMgraha, bIkAnera meM hai| 44. pArzvanAmamAlA stavana -dIva meM isakI racanA huI hai| padya saMkhyA 35 hai| saM0 1721 kI likhita prati se prAcIna tIrthamAlA bhAga 1 meM prakAzita huI hai ata: saM0 1721 meM isakI racanA huI hai| 45. vijayadevasUri nirmANa svAdhyAya - isameM kavi ne vijayadevasUri kA saMkSipta jIvanacaritra prabhAva Adi kA ullekha karate hue saM0 1712 ASAr3ha sudi 10 ko nirvANa kA vistAra se Alekhana kiyA hai| isameM 4 DhAleM haiM, dohoM sahita kula gAthAe~ 52 haiN| jaina aitihAsika rAsamAlA, bhAga 2 meM pR0 102-107 meM prakAzita ho cukA hai| 46. vijayaratnasUri svAdhyAya - isa svAdhyAya meM tatkAlIna gaNanAyaka vijayaratnasUri ke guNoM kA kIrtana kiyA gayA hai| gAthA 42 hai| aitihAsika sajjhAyamAlA bhAga 1, pR0 21-22 para mudrita ho cukI hai| .. 47. kRpAvijayanirvANa rAsa - isakA ullekha ambAlAla premacandra zAha ne digvijaya mahAkAvya kI prastAvanA meM kiyA hai| saMbhavataH isameM kavi ne apane guru kA jIvana-digdarzana karAte hue nirvANa kA varNana kiyA hogaa| 48-52 - 48. jainadharmadIpaka svAdhyAya, 49. jaina zAsanadIpaka svAdhyAya, 50. AhAragaveSaNA svAdhyAya, 51. caubIsa jinastavana, tathA 52. dazamata stavana Adi ke bhI ullekha prApta hote haiN| 53. magasI pArzvanAtha stavana - isa stavana kI 5 gAthAyeM haiN| isakI prati mere saMgraha meM hai| paM0 becaradAsa jIvarAja dozI ne devAnandamahAkAvya kI prastAvanA pR0 9 meM likhA hai ki granthakAra kA eka svahastalikhita patra bhI vidyamAna hai aura vaha patra granthakAra ne saM0 1756 bhAdra sudi 2 ko gvAliyara se apane ziSya muni sundaravijaya, jo jihAnAbAda (dillI) nagara meM cAturmAsa the una para likhA huA hai| yaha patra gurjara bhASA meM hai| zodha karane para kavi praNIta aura bhI anekoM grantha tathA vijJaptipatra prApta ho sakate haiM kyoMki kavi prativarSa cAturmAsa ke madhya meM tatkAlIna gaNanAyaka ko praur3ha evaM prAMjala saMskRta bhASA meM kavitva tathA lekha saMgraha 145 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidagdhyapUrNa vijJapti-patra preSita kiyA karatA thaa| vartamAna meM kevala 7-8 hI patra prApta hue haiM tathA . zrI agaracandajI nAhaTA kI sUcanAnusAra Agama prabhAkara munirAja zrI puNyavijayajI ko kucha naye vijJaptipatra aura prApta hue haiN| granthoM ke saMkSipta paricaya se spaSTa hai ki mahopAdhyAya meghavijayajI kA prAkRta, saMskRta aura maru gurjara bhASA para tathA vAGmaya ke pratyeka kSetra para pUrNa adhikAra thaa| kavi kI pratibhA tathA kavi ke pratyeka grantha para kalApakSa aura bhAvapakSa kI dRSTi se vicAra-vimarza evaM mUlyAMkana kiyA jAe to svataMtra grantha taiyAra ho sakatA hai jo ki isa nibandha ke liye upayukta nahIM hogaa| ataH isa nibandha ko saMvat 1761 meM ajabasAgara gaNi praNIta meghavijayopAdhyAyastuti dvArA puSpAJjalI detA huA pUrNa karatA hU~meghavijaya uvajhAya ziromaNi pUraNa puNya nidhAna ke bhArA, gyAna ke pUrateM dUra kiyo saba lokana ke mati ko aNdhiyaaraa| jA dina lAggi uDuggaNa meM ravi caMda anArata teja hai sArA, tA dina loM pratapo munirAja kahe kavi ajaba bhavodadhi tArA // 1 // ... bhAnu bhayo jina ke tapa-teja tai maMda udyota sadA jagatI meN| ___ dUra gayo marudeza teM nIkari mUDhapaNo tharakI dharatI meN| jA dina teM phuni muMha karyo ita ko tuma sundara pUraba hI meM, tA dina teM dukha rorava deza ke dUra gaye taji ke kina hI meM // 2 // nAma japai jinake sukha hoya bane ati nIko jagatti meM sAre, bhUritaro sakharoi tamAma amAma badhe subidhi dina maure| . vAnI maiM jAkai milI saba Aya sudhAI sudhAI tajI sura saarai| . meghavijaya uvajhAya jayo tuma jA dina lo davi loka meM taare||3|| [zrI marudharakesarI munizrI mizrImalajI mahArAja abhinandana grantha] 146 lekha saMgraha Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maho0 meghavijaya praNIta navIna evaM durlabha grantha dharmalAbhazAstra rAjasthAna dharA ke alaMkAra, mahAkavi, vividha vidhAoM ke graMtha-sarjaka mahopAdhyAya meghavijayajI 18vIM zatAbdI ke agragaNya vidvAn haiN| ye tapAgaccha paramparA ke zrI kRpAvijayajI ke ziSya the aura tatkAlIna gacchanAyaka zrI vijayaprabhasUri ke ananya caraNa-sevaka aura bhakta kavi the| inake saMbaMdha meM khoja karate hue eka vizada lekha.maiMne san 1968 meM likhA thaa| isa lekha meM maiMne unake vyaktitva aura kRtitva para vicAra kiyA thaa| isameM maiMne inake dvArA sarjita mahAkAvya, pAdapUrti-sAhitya, caritra graMtha, vijJaptipatra-kAvya, vyAkaraNa, nyAya, sAmudrika, ramala, varSAjJAna, TIkAgrantha, stotra sAhitya evaM svAdhyAya sAhitya para saMkSipta vicAra karate hue granthoM kA paricaya diyA thaa| yaha merA lekha "zrI marudharakesarI munizrI mizrImalajI mahArAja abhinandana grantha" meM san 1968 meM prakAzita huA thaa| - gata varSoM meM zodha karate hue mujhe dharmalAbhazAstra/sAmudrikapradIpa kI prati bhI prApta huii| isa prati kA paricaya nimna hai - sAija 25.5411 semI0, patra saMkhyA 39, prati pRSTha paMkti saMkhyA 19, prati paMkti akSara saMkhyA 55 hai| 10vA~ patra khapiData evaM AdhA aprApta hai| lekhana puSpikA nahIM hai, lekhana prazasti na hone para bhI racanAkAla ke nikaTa kI hI pratIta hotI hai| prati zuddha evaM saMzodhita hai aura TippaNayukta hai| TippaNa paryAyavAcI na hokara grantha ke vicAroM ko paripuSTa karane vAle haiN| grantha nAma - grantha ke pratyeka adhikAra aura puSpikA meM "dharmalAbhazAstre" likhA gayA hai, kintu 14veM adhikAra kI puSpikA meM "dharmalAbhazAstre sAmudrikapradIpe" prApta hai| vaise dharmalAbha zabda samasta zvetAmbara mUrtipUjaka muniyoM kA AzIrvAda vAkya hai| yaha grantha praznazAstra se sambandha rakhatA hai| maMgalAcaraNa zloka 17 ke AdhAra se praznakartA ke prazna para kuNDalI banA kara phalAdeza likhA gayA hai| aniSTa nivAraNa ke lie sarvatobhadraH yaMtra, maMtra, taMtra, rAzigata tIrthaMkara Adi kI sAdhanA, upAsanA vidhi ke dvArA manobhilaSita siddhi arthAt dharma kA lAbha, vRddhi Adi prApti kA isameM vidhAna kiyA gayA hai| dharmalAbha aMgI bana kara aura samasta sAdhanoM ko aMga mAnakara isakI siddhi kA vivecana hone se "dharmalAbha-zAstra" nAma upayukta pratIta hotA hai| "sAmudrika-pradIpa" nAma para vicAra kareM to sAmudrika zabda sAmAnyatayA hastarekhA-jJAna kA dyotaka hai| sAmudrika zabda ke vizeSa aura vyApaka artha para vicAra kiyA jAye to hastarekhA, svarazAstra, aMgazAstra, jyotiSazAstra, praznazAstra, yaMtra-maMtra-taMtra ko bhI sammilita kiyA jAe to sAmudrika-pradIpa nAma bhI yuktisaMgata ho sakatA hai| isameM pracalita sAmudrika arthAt hastarekhA zAstra kA vivecana/vicAra nahIM ke samAna hai| ata: kartA kA abhilaSita nAma dharmalAbhazAstra hI upayukta pratIta hotA hai| maho0 meghavijayajI - ____isa kRti ke praNetA mahopAdhyAya meghavijaya haiM, jo tapAgacchIya zrI kRpAvijayajI ke ziSya the| inakA sAhitya sarjanAkAla 1709 se 1760 taka kA to hai hii| ye vyAkaraNa, kAvya, pAdapUrti-sAhitya lekha saMgraha 147 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekArthIkoza Adi ke durdharSa vidvAn the| ina viSayoM ke vidvAna hote hue bhI ye varSA-vijJAna, hastarekhAvijJAna, phalita-jyotiSa-vijJAna aura maMtra-taMtra yaMtra sAhitya ke bhI asAdhAraNa vidvAn the| kavi ne isa graMtha meM racanA samvat aura racanA sthAna kA ullekha nahIM kiyA hai| hA~, racanA prazasti padya 3 meM AcArya vijayaprabhasUri ke paTTadhara AcArya vijayaratnasUri kA nAmollekha kiyaa| "paTTAvalI samuccaya bhAga 1" pRSTha 162 aura 176 meM inakA AcAryakAla 1732 se 1773 mAnA hai, jabaki DaoN0 zivaprasAda ne "tapAgaccha kA itihAsa" meM inakA AcAryakAla 1749 se 1774 mAnA hai| isa grantha meM adhikAMzataH samvat 1745 varSa kI hI prazna-kuNDalikAe~ haiM, isake pazcAt kI nahIM haiM, ataH isakA nirmANakAla 1745 ke Asa-pAsa hI mAnanA samIcIna hogaa| chaThA adhikAra rAjA bhIma kI prazna-kuNDalI se saMbaMdhita hai| pUrvavartI aura paravartI aneka bhImasiMha hue haiN| sIsodiyA rANA bhImasiMha, mahArANA amarasiMha kA putra bhImasiMha, mahArANA rAjasiMha kA putra bhImasiMha, mahArANA bhImasiMha aura jodhapura ke mahArAjA, koTA ke mahArAjA, bAgora ke mahArAja, salumbara ke mahArANA bhI hue hai| mahAmahopAdhyAya rAyabahAdura gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA dvArA likhita "udayupara rAjya kA itihAsa" ke anusAra mahArANA rAjasiMha kA putra bhImasiMha hI inakA samakAlIna haiN| mahArANA rAjasiMha kA dehAvasAna vikrama samvat 1737 meM huA thA aura unake gaddInasIna mahArANA jayasiMha hue the| bhImasiMha cauthe naM0 ke putra the, ata: mahArANA kI padavI inako prApta na hokara jayasiMha ko prApta huI thii| ye bhImasiMha bar3e vIra the| vikrama saM0 1737 meM inhoMne yuddha meM bhI bhAga liyA thaa| sambhava hai ye bhImasiMha samakAlIna hone ke kAraNa meghavijayajI ke bhakta, upAsaka hoM aura 1745 meM kuNDalikA ke AdhAra se inakA bhaviSyaphala bhI kahA ho| ___ adhikAra 4,5,8,9,10, 11 meM kramazaH uttamacandra, maMtrI rAjamalla, soma zreSThi jayamalla, mUlarAja, chatrasiMha ke nAma se bhI praznakuNDalI banA kara phalAdeza diye gaye haiN| ye loga kahA~ ke the? isa sambandha meM koI jAnakArI prApta nahIM hotI haiN| mahopAdhyAyajI kA janasamparka atyanta vizAla thaa| isalie yaha nAma kalpita to nahIM hai| sambhavataH unake viziSTa bhakta upAsaka hoM, ataH ye sAre nAma anveSaNIya haiN| adhikAra 7vA~ mahopAdhyAya meghavijayajI se saMbaMdhita hai| isake maMgalAcaraNa meM mahopAdhyAya pada prApti ke ullekha para TippaNIkAra ne likhA hai - "he zrIzaMkhezvarapArzva! zriyA kAntyA mahAn yaH upAdhirdharmacintanarUpastatra abhiSikta: vyApArito megho yena tat sambodhanaM he prabho ! tava bhAsvadudayajyotibharairmayA prakAze prApte vijayasya adhikAro vaktavyaH" isake sAtha vikrama samvat 1731, bhAdavA sudi tIja kI praznakuNDalI para vicAra kiyA hai, ata: yaha spaSTa hai ki meghavijayajI ko vikrama samvat 1731 yA usake pUrva hI mahopAdhyAya pada prApta ho cukA thaa| isa grantha meM hastasaMjIvana aura usakI TIkA, jJAnasamudra aura kezavIya jyotiSa granthoM Adi ke ullekha bhI prApta hote haiN| zrI meghavijayajI jaganmAnya vAsudeva zrIkRSNa dvArA adhiSThApita, pUjita aura vaMdita bhagavAn zaMkhezvarapArzvanAtha ke ananya bhakta haiM aura unhIM ke kRpA-prasAda ke samasta prakAra ke dharmoM kA lAbha prApta hotA hai| __ praznakuNDalikAoM para AdhArita yaha dharmalAbhazAstra grantha abhI taka aprApta rahA hai| phalita-jJAna aura jyotirvijJAna kI dRSTi se yaha grantha adhyayana yogya hai, atyaMta upayogI hai aura prakAzana-yogya hai| 148 lekha saMgraha . . Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa grantha kA Adyanta bhAga pratyeka adhikAra ke sAtha prastuta hai:graMtha kA maMgalAcaraNa - prathama adhikAra A~ namaH siddharUpAya, zrInAbhitanu janmana / arha te ke valajJAya, puruSottamatejase // 1 // o~ kAra rUpadhye yo-'haM zaMkhezvara pratiSThitaH / zrIpArzvaH kezavaizcakra-dharaiH pUjya: zriye'stu sH||2|| dazAvatArai yo geyaH zreyaH shriiprmeshvrH| iSTaH zrIdharmalAbhAya bhUyAdbhavyatanUbhRtAm // 3 // zrIsahasrAMzunA nyastaM yathA jyotirgnnaadhipe| tathA zrIpArthapUjo svaM jyotiH sphurati keshve|| 4 // dazAvatAraste naiva zrIkRSNastrijagat priyH| azvasenAbhinandI ca bhaviSyati jinezvaraH // 5 // zrIvardhamAnastejobhi-vardhamAnaH zivAya nH| yaddharmalAbhAdvarSatu-mAsapakSadinAH sukhaaH|| 6 // yasya sevaarcndhyaanai-grNhaashcndraarymaadyH| jyotiryaktA rAzibaddhA naNAM vazyA iva shriye||7|| ambhodhirbodhivArINAM gautamastamasAM bhide / gaNAdhinAyako jIyAd garjadgajamahAdhvaniH // 8 // jIyAsuste tapAgacche zrIpUjyA vijyprbhaaH| yaiH kRpAdharmavijayaiH kRtaarhcchaasnonntiH|| 9 // ye pUrvaM labdhajanmAnaH pUjyA shriiudyprbhaaH| daivajJAH kezavAdyAzca te prasIdantu bhuusuraaH|| 10 // ke zavA rasikAgraNyaH ke zavAstArki ke shvraaH| kezavA jyotiSe saakssaajjyotissmntstmohraaH||11|| syAd paM lakSaNaM bhAvazcAtya prakR tirItayaH / sahajo rUpatattvaM ca dharmaH sargo nisrgvt|| 12 // zIlaM satattvasaMsiddhirityAyai nAmabhiH smRtH| dharmasvabhAvastallAbhastataH sambhava Ucyate // 13 // tripadyAmapi tatpUrvamutpAdaH pratipAditaH / zrIcaturdazapUrveSu tathA bhagavatA'rha taa|| 14 // paJcamAMge catuHpadyAM pUrvamutpAdasUcanam / tajanmapatrAt sarvasya svabhAvaH prkttiibhvet|| 15 // cidAnaMdamayaM saukhyamakSayaM labhyate 'GgibhiH / yaddharmalAbhAt sugama tannRjanmA'tra sAdhyate // 16 // lekha saMgraha 149 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSartumAsapakSAhastithi - vAroDu naaddikaa| lagnarAziyujaH kheTA jJeyA dvAraiH puraagtaiH|| 17 // varSa mAsaH pakSatithI ghaTItyAvarSakaM matam / paJcakaM dharmalAbhajJaiH zeSaM tu prishesstH|| 18 // dinamAnaM vinirNIya pUrva lagnaM prasAdhayet / SaDvargazuddhenAnena dharmalAbho dhruvaM bhvet|| 19 // yaH syaajyotiHshaastr-cuudd'aamnni-saamudrikaadissu| vettA prAjJastathAbhyAsI dharmalAbho'sya nishcitH||20|| kri yAjapa-tapaHsakto vyakto raktaH suraarcne| iSTaM smaran guruM dhyAyet dharmaM sa labhate sudhiiH||21|| prazne bhUtabhavadbhAvi dinatrayaM vilikhyate / vartamAnatithirvAra bhayo gaghaTikAnvitaM // 22 // lekhyA velArka saMkrAnte rudbhavasya ghttiiplaiH| bhuktA bhogyAstadIyAMzAH spaSTatAMzAdikA vidhoH||23|| sarvatobhadra yaMtrasya sparzaH kAryo'tra naannkaiH| phalanAmApi ca grAhyaM dhAryaM citte'vdhaantH|| 24 // * * * zrIzaMkhezvarapArhin vivasvAneSa shaashvtH| . yatprabhAvAddharmalAbhe'dhikAraHprathamo'bhavata // 25 // prathamAdhikAra-puSpikA ___ iti zrIdharmalAbhe mahopAdhyAyameghavijayagaNi prakaTIkRte prathamo'dhikAraH sampUrNaH (7 e) dvitIyAdhikAra-maGgalAcaraNam natvA zrIparamaM jyotiHsvarUpaM paarshvmiishvrm| ajJAtajanmanaH puMso dharmalAbhaM nidarzaye // 1 // , hastasaMjIvanagrantha-vRttau zloka catuSTa yam / iSTopadiSTaM tadvyAkhyA sodAharaNaM mucyate // 2 // dvitIyAdhikAra-prazastiH ityevaM bhuvanezvarasya bhagavatpArzvasya nAmnaH sphuratsambandhAt samasAdhi sAdhikadhiyA zrIdharmalAbho myaa|| maMtrAdhyakSavaNikSu pArasa iti khyAtasya lakSmIpatestatrAbhUdadhikAra eSa yazasAM heturdvitIyaH shriye||1|| iti zrIdharmalAbhe zAstre mahopAdhyAyameghavijayagaNinA prakaTIkRte dvitIyodhikAraH (12 bI) tRtIyAdhikAra-maGgalAcaraNam athAdhikAraH puruSottamasya, prArabhyate keshvlbhynaamnaa| pArzvaprabhoH zAzvatabhAsvato'smin, zaMkhezvarasya prnnidhaannaamnaa||1|| lekha saMgraha 150 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhikAra-prazastiH . ityevaM puruSottamasya bhagavatpArzvasya zaMkhezvarasyAhvAnasya nivezanena viditaH shriikeshvsyaapyyN|| sambandhAt samasAdhi sAdhikadhiyA zrIdharmalAbho myaa| tatrAbhUdadhikAra eSa yazasAM hetustRtIyaH shriye||1|| (16 e) caturthAdhikAra-maGgalAcaraNam / athAdhikAraH prArabhyaH shriipaarshveshprbhaavtH| zrImaduttamacandrasya vaaddmyaarcirblaanmyaa||1|| caturthAdhikAra-prazastiH ' nAmnetyuttamacandrakasya bhagavatpArzvasya zaMkhezvarasyAhvAnasya nivezanena vidita shriikeshvsyaapyyN|| sambandhAt samasAdhi sAdhikadhiyA zrIdharmalAbho myaa| tatrAbhUdadhikAra eSa yazasAM hetuzcaturthaH shriye||1||(18 bI) paJcamAdhikAra-maMgalAcaraNam zrIkezavasthApitamUrtitejaH-praur3hasya shNkheshvrpaarshvbhaanoH| prabhAbharAn maMtriNi raajmlle-'dhikaa'dhikaarprtipttirstu||1|| paJcamAdhikAra-prazastiH zrIzaMkhezvaracArurUpabhagavatpArzvasya bhAsvat prabhoH, '. zuzrUSo bhUmi rAjamalla vilasan nAmni zriyA keshve|| ... sambandhAt samasAdhi sAdhikadhiyA zrIdharmalAbho myaa| tatrAbhUdadhikAra eSa yazasAM hetuH zriye pNcmH||(21 bI) SaSThodhikAra-maGgalAcaraNam / zrIzaMkhezvarapArzvasya bhAsvataH tejsaaNjsaa| zrIkezavArcitasyauccaiH prakAzaH zAzvato'stu me|| iha bhImabhujaujasA jagadvijayakhyAtidharakSamApate! prakaTIkRtadharmalAbhadhIradhikAraH prtipaadyte'dhunaa|| SaSThodhikAra-prazastiH zrIzaMkhezvaracArurUpabhagavatpAza bhAsvat prbhau| zuzrUSostava sAdhubhImavijayakhyAte zriyA keshve|| sambandhAt samasAdhi sAdhikadhiyA zrIdharmalAbho myaa| tatrAbhUdadhikAra eSa yazasAM hetuHzriye ssnnmitH|| ( 25 bI) saptamodhikAra-maGgalAcaraNam zrIzaMkhezvarapArzvabhAsvadudayajyotibhairaiH shriimhopaadhyaayaadybhissiktmeghvijysyaatraadhikaarstv| lekha saMgraha 151 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAjJAnatamovinAzanakRte prApte prakAze mayA, vaktavyaH shucinvybhvysumno'mbhojnmbodhaashyaa|| saptamodhikAra-prazastiH zrIzaMkhezvarapArzvazAzvatarave: shriikeshvaarcaabhRtH| zuzrUSostava varNameghavijayasyaunnatyabhAvo bhuvi|| sambandhAt samasAdhi sAdhikadhiyA zrIdharmalAbho myaa| tatrAbhUdadhikAra eSa yazasAM hetuH zriye saptamaH // (28 bI) aSTamodhikAra-maGgalAcaraNam netrAnaMdanakAriNA bhagavatA pArzvena zaMkhezvare - tyAhvAnena kalAbharaiH kuvalayollAsaM sadA kurvtaa| trailokye pratibhAsite samucitaH somAdhikArodhunA, prArabhyaH kila sbhykeshvpriyaashriidhrmlaabhaaptye|| (28 bI) aSTamodhikAra-prazastiH zrIzaMkhezvarapArzvazAzvataraveH shriikeshvaarcaabhRtH| zuzrUSostava bhaktameghavijaya zrIsomanAmnaH sdaa|| sambandhAt samasAdhi sAdhikadhiyA zrIdharmalAbho myaa| tatrAbhUdadhikAra eSa yazasAM hetuH zriye'pyaSTamaH // (32 e) navamodhikAra-maGgalAcaraNam zreSThA jyeSThAmalladharmAnubhAvo, bhAvAyaiSAM bhAvyate kezavAz2aH / ' pArtho bhAsvAnaiva zaMkhezvarAkhya-stasmAdvizve zAzvato'stu prkaashH|| (32 e) navamodhikAra-prazastiH / zrIzaMkhezvarapArzvazAzvataraveH shriikeshvaarcaabhRtH| zuzrUSostava bhaktameghavijaya jyeSThAdimallasya s|| sambandhAt samasAdhi sAdhikadhiyA zrIdharmalAbho myaa| . tatrAbhUdadhikAra eSa navamo heturyshHsmpdaam|| (35 bI) dazamodhikAra-maGgalAcaraNam atha zrImUlarAjasya pArzvabhAsvat prsaadtH| sAdhyate dharmalAbho'yaM keshvaabhyuditaa'dhvnaa|| (35 bI) dazamodhikAra-prazastiH prabhAsvatkezavArcasya shriimeghvijydyuteH| mUlarAja dharmalAbhaH proktaH shriipaarshvbhaasvtH|| (36 e) ekAdazodhikAra-maGgalAcaraNam athocyate dharmalAbhazchatrasiMhasya tejsaa| zrIpArzvabhAsvato'ya'sya keshvenoditshriyaa|| (36 e) 152 lekha saMgraha Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazodhikAra-prazastiH zrIzaMkhezvarapArzvasya bhAsvataH keshvaarcnaat| prabhAvAddharmalAbhotrA'sAdhi saadhursaadhikH|| (36 e) - dvAdazodhikAra-maGgalAcaraNam atha kezavasevyasya prabhAvAt paarshvbhaasvtH| dharmalAbhaH kanyakAyAH kanyate dhanyayA dhiyaa|| (36 bI) dvAdazodhikAra-prazastiH evaM kezavapUjyasya prabhoH pArzvasya tejsaa| asAdhi sAdhikadhiyA dharmalAbho'dhunA striyaaH|| (37 e) trayodazodhikAra-maGgalAcaraNam zrIkezavasthApitapArzvabhartuH prabhAkRtaH shuddhmhHprkaashaat| satyA yuvatyA api dharmalAbhaH zrAddhyA prasAdhyo'tha gunnaabhidhaayaaH|| (37 e) trayodazodhikAra-prazastiH / jIyAt zaMkhezvaraH pArtho bhAsvAniva sdodyii| prabhAvAddharmalAbho'tra dvitIyaH sAdhitaH striyaaH|| 13 // (38 e) caturdazodhikAra-maGgalAcaraNam praNamya zaMkhezvarapArzvabhartuH mUrtiM sadA keshvpuujniiyaa| striyAstRtIyopyatha dharmalAbhaH prakAzyate suprabhayaiva bhaanoH|| 14 // (38 e) .. caturdazodhikAra-prazastiH zrIzaMkhezvarapArzvabhAsvadaditaprauDhaprabhollAsataH, kAminyAH samasAdhi sAdhikadhiyA shriidhrmlaabhodyH| cAturyeNa caturdazo'yamabhavat tatrAdhikAraH zubhaH, granthe kezava eva tad vijayatAM maulo'tra hetuH shriyai|| 14 // (39 e) / racanA-prazastiH matvaivaM bhuvi dharmalAbhavacanaM dhIraiH paraM durlabhaM tatprAptAvapi dharmalAbhavidhinA sAdhyaM shivopaarjnm| samyagdarzanabodhasAdhucaraNAnyasyAyanaM saMsmRtaM. sarvajJaiH jinabhAskaraiH samuditaiH siddhiprtisstthaadhraiH|| 2 // jIyAsurvijayaprabhAH suguravaH zrImattapAgacchapAstatpaTTe vijayAdiratnagaNabhRt sUryAzca suuryaadimaaH| . tadrAjye kavayaH kRpAdivijayAsteSAM suziSyo vyadhAt zAstraM bAlahitAya meghavijayopAdhyAyasaMjJaH shriye|| 3 // lekha saMgraha 153 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadatra kiMcillikhitaM pramAdA-dutsUtramAsthAya balaM svbuddheH| tajjainabhaktaiH parizodhya sAdhya saddharmalAbho hyanayA dishaiv||4|| upAdhyAyairevaM nanu viracitaM meghavijayaistapAgacche svacche rasamayamidaM vaangmymih| bahUnAM lokAnAmupakRtividhau tatparatarairamuSmAnnaipuNyAtsamavahitapuNyAd vijytaam|| 5 // dve sahasra paJcazatAnyasya maanmnusstthbhaam| zrIdharmalAbhazAstrasya jJAtavyaM bhavyadhIdhanaiH // 6 // sUryAcandramasau yAvad yaavnmerurmhiidhrH| zrIjainaM zAstraM yAvat tAvad granthaH prvrttaam||7|| itizrIdharmalAbhazAstre sAmudrikapradIpe mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiprakaTite caturdazo'dhikAraH puurnnH| pUrNe ca tasmin grantho'pi puurnnH|| shriiH|| [anusaMdhAna aMka-30] 000 154 lekha saMgraha Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya meghavijaya racita saptasandhAna kAvya : saMkSipta paricaya vaikramIya 18vIM zatAbdI ke durdharSa udbhaTa vidvAnoM meM mahopAdhyAya meghavijaya kA nAma agrapaMkti meM rakhA jA sakatA hai| jisa prakAra mahopAdhyAya yazovijayajI ke lie - unake pazcAt Aja taka navyanyAya kA praur3ha vidvAna dRSTigata nahIM hotA hai usI prakAra meghavijayajI ke lie kahA jA sakatA hai ki unake pazcAt do zatAbdiyoM meM koI sArvadezIya vidvAna nahIM huA hai| inakI sulalita sarasalekhinI se niHsRta sAhitya kA koI konA achUtA nahIM rahA hai| mahAkAvya, pAdapUrti kAvya, caritragrantha, vijJaptipatra-kAvya, vyAkaraNa, nyAya, sAmudrika, ramala, varSAjJAna, TIkAgrantha, stotra sAhitya aura jyotiSa Adi vividha vidhAoM para pANDityapUrNa sarjana kiyA hai| mahopAdhyAya meghavijaya tapAgacchIya zrI kRpAvijayajI ke ziSya the| tatkAlIna gacchAdhipati zrI vijayadevasUri aura zrI vijayaprabhasUri ko ye atyanta zraddhA bhakti kI dRSTi se dekhate the| inakA sAhitya sRjanakAla vikrama saMvat 1709 se 1760 taka kA hai| (inake vistRta paricaya ke lie draSTavya hai - rAjasthAna ke saMskRta mahAkavi evaM vicakSaNa pratibhAsampanna granthakAra mahopAdhyAya meghavijaya; zrI marudharakesarI munizrI mizrImalajI mahArAja abhinandana-grantha) eka zloka ke aneka artha karanA, sau artha karanA kitanA kaThina kArya hai| dvisandhAnAdi kAvyoM meM kaviyoM ne pratyeka zloka ke do-do artha kiye haiN| kintu meghavijayajI ne saptasandhAna kAvya meM pratyeka padya meM Agata vizeSaNoM ke dvArA 7-7 artha karake apanI apratima pratibhA kA upayoga kiyA hai| kavi karma ke dvArA durUhatA para bhI vijaya prApta karanA kavikauzala kA paricaya karAtA hai| sapta sandhAna mahAkAvya inhIM mahAkavi kI racanA hai| isa kAvya kA yahA~ saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai:___. "maho. meghavijayajI ne saptasandhAna nAmaka mahAkAvya kI racanA saM. 1760 meM kI hai| isa kAvya kI racanA kA uddezya batAte hue lekhaka ne prAntapuSpikA meM kahA hai - AcArya hemacandrasUri racita saptasandhAna kAvya anupalabdha hone se sajjanoM kI tuSTi ke liye maiMne yaha prayatna kiyA hai| isa kAvya meM 8 sarga haiN| kAvyastha samagra padyoM kI saMkhyA 442 hai| prastuta kAvya meM RSabhadeva, zAMtinAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra, rAmacandra, evaM yaduvaMzI zrIkRSNa nAmaka sAta mahApuruSoM ke jIvana carita kA pratyeka padya meM anusandhAna hone se saptasandhAna nAma sArthaka hai| mahAkAvya ke lakSaNAnusAra sajjana-durjana, deza, nagara, SaDRtu Adi kA sulalita varNana bhI kavi ne kiyA hai| ___ kAvya meM sAta mahApuruSoM kI jIvana kI ghaTanAyeM anusyUta haiM, jisameM se 5 tIrthaMkara haiM aura eka baladeva tathA eka vAsudeva haiM / sAmAnyatayA 7 ke mAtA-pitA kA nAma, nagarI nAma, garbhAdhAna, svapna darzana, dohada, janma, janmotsava, lAJchana, bAlakrIr3A, svayaMvara, patnInAma, yuddha, rAjyAbhiSeka Adi sAmAnya lekha saMgraha 155 11 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTanAyeM, tathA 5 tIrthaMkaroM kI lokAntika devoM kI abhyarthanA, vArSika dAna, dIkSA, tapasyA, pAraNaka, kevalajJAna prApti, devoM dvArA samavasaraNa kI racanA, upadeza, nirvANa, gaNadhara, pAMcoM kalyANakoM kI tithiyoM kA ullekha, tathA rAmacandra evaM kRSNa kA yuddha vijaya, rAjya kA sArvabhaumatva evaM mokSa-svarga kA ullekha Adi kathAoM kI kar3iyeM to haiM hI, sAtha hI prasaMga meM kaI viziSTa ghaTanAoM kA ullekha bhI hai| AdinAtha carita meM - bharata ko rAjya pradAna, nami-vinami kRta sevA, chadmasthAvasthA meM bAhubalI kI takSazilA nagarI jAnA, samavasaraNa meM bharata kA AnA, bharata cakravartI kA SaTkhaNDa sAdhana, magadhadeza, sindhu nadI, zilpatIrtha, tamisrA guhA, himAlaya, gaMgA, taTastha deza, vidyAdhara vijaya, bhaginI sundarI kI dIkSA Adi kA ullekha haiN| zAntinAtha ke prasaMga meM - azivaharaNa, tathA SaTkhaNDa vijaya dvArA ckrvrtitv| neminAtha - rAjImatI kA tyAga mahAvIra - garbhaharaNa kI ghaTanA rAma - bharata kA abhiSeka, vanavAsa, zambUka kA nAza, bAlivadha, hanumAna kI bhakti, sItAharaNa, jaTAyu vinAza, sItA kI khoja, vibhISaNa kA pakSatyAga, yuddha, rAvaNavadha, sItAtyAga, sItA kI aMgniparIkSA aura rAmacandra kI dIkSA Adi rAmAyaNa kI pramukha ghttnaayeN| kRSNa - kaMsa vadha, pradyumna viyoga, mathurA nivAsa, pradyumna dvArA uSAharaNa, dvArikA varNana, zizupAla evaM jarAsaMgha kA vadha, dvArikA-dahana, zarIra-tyAga, balabhadra kA bhamraNa aura dIkSA Adi kRSNa sambandhI pramukha ghttnaayeN| isake sAtha hI kRSNa evaM neminAtha kA pANDavoM ke sAtha sambandha hone se pANDavoM kA caritra, vaMzavarNana, dyUta, cIraharaNa, vanavAsa, kIcakavadha, abhimanyu kA parAkrama, mahAbhArata yuddha evaM bhIma dvArA duryodhana kA nAza Adi mahAbhArata kI pramukha ghaTanAoM kA ullekha bhI isameM prApta hai| pratyeka padya meM vyaktiyoM ke anusAra eka vizeSya aura anya saba vizeSaNa grahaNa karane se kathA pravAha avikala rUpa se calatA hai, bhaMga nahIM hotA hai| anekArthI koSoM kI tathA TIkA kI sahAyatA ke pravAha kA abhaMga rakhanA atyanta durUha hai| udAharaNArtha sAtoM puruSoM ke pitAoM ke nAma eka hI padya meM draSTavya haiM : avanipatirihAsId vizvaseno'zvaseno 'pyatha dazarathanAmnA yaH sanAbhiH sureshH| balivijayisamudraH prauDhasiddhArthasaMjJaH prasRtamaruNatejastasya bhUkazyapasya // 1-54 // AdinAtha ke pakSa meM: yahA~ nAbhirAjA thaa| vaha vizvasena saMpUrNa senA kA, azvasena azvoM kI senA kA adhipati, dazaratha dazoM dizAoM meM kIrtirUpI ratha para car3hA huA, sureza devoM kA pUjya, balivijayisamudra parAkramiyoM para vijaya prApta karane vAlA, rAjakIya mudrAyukta, prauDhasiddhArthasaMjJa pravRddha, sampAdita uddezya evaM buddhiyukta thaa| usakA bhUkazyapa pRthvI meM prajApati ke samAna tathA aruNateja sUrya ke sadRza pratApa vyApta thaa| isameM zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra, rAmacandra evaM kRSNa ke pakSa meM kramazaH vizvasena, samudravijaya, azvasena, siddhArtha, dazaratha, bhUkazyapa vaMza meM hone ke kAraNa sUrya ke samAna pratApI vasudeva ko / vizeSya mAnakara anya vizeSaNa grahaNa karane se padyArtha niSpanna hotA hai| 156 lekha saMgraha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhApahAra jaisI ghaTanA bhI anya caritroM ke sAtha sahaja bhAva se varNita hai:. .. devAvatAraM hariNekSitaM prAga, drAg naigameSI nRpadhAma niitvaa| taM svAdivRddhayA zubha varddhamAnaM, suropyanaMsIdapahRtya mAnam // 1-49 // indra ne pahile divyAMza se pUrNa avatIrNa mahApuruSoM ko dekhA aura naigameSI nAmaka deva ne zIghra nRpadhAma nItvA rAjAoM ke gharoM meM Akara dhanAdi kI vRddhi kii| prArambha se hI jJAnAdi guNoM se pUrNa mahApuruSoM ko dekhakara, mAna ko tyAga kara suroM ne bhI namaskAra kiyaa| .. mahAvIra ke pakSa meM - nRpadhAma nItvA RSabhadatta ke ghara se siddhArtha ke ghara meM rakhakara, dhanadhAnyAdi kI vRddhi kara naigameSI ne mAna tyAga kara, vardhamAna saMjJaka jJAnAdiguNa pUrNa tIrthaMkara ko namaskAra kiyaa| sAtoM hI nAyakoM kI janmatithi kA varNana bhI kavi ne eka hI padya meM bar3I saphalatA ke sAtha kiyA hai : jyeSThe'site vizvahite sucaitre, vasuprame shuddhnbhorthmeye| __ * sAGke dazAhe divase sapauSe, janirjitasyA'jani vAtadoSe // 2-16 // doSa rahita zAMtinAtha kA jyeSTha kRSNa vizvahita trayodazI ko, RSabhanAtha kA vasu caitrakRSNa 8 ko, neminAtha kA zuddhanabho'rthameye zrAvaNa paMcamI ko, pArzvanAtha kA poSe dazAhe pauSa dazamI ko, mahAvIra kA caitre'site vizvahite caitrazuklA trayodazI ko, rAmacandra kA caitresite sAMke caitra zuklA navamI ko aura kRSNa kA asite vasuprame bhAdrakRSNA aSTamI ko, rAgAdi vijetAoM kA janma huaa| ra anekArtha aura zlemArtha prabhAvita atyanta kaThina racanA ko bhI kavi ne apane pragAr3ha pANDitya se sulalita aura paThanIya banA diyA hai| isa mUla grantha kA prathama saMskaraNa (svargIya nyAyatIrtha vyAkaraNatIrtha paNDita haragovindadAsajI ne sampAdana kara) jaina vividha sAhitya zAstramAlA, vArANasI se san 1917 meM prakAzita huA thaa| isa kaThinatama kAvya para TIkA kA praNayana bhI sahaja nahIM thA kintu AcArya zrI vijayaamRtasUrijI ne saraNI TIkA likhakara isako sarasa aura paThana yogya banA diyA hai| yaha TIkA grantha jaina sAhityavardhaka sabhA sUrata se vi. saM. 2000 meM prakAzita huA thaa| pAThaka isa TIkA ke mAdhyama se kavi ke hArda taka pahu~cane meM saphala hoNge| [anusaMdhAna aMka-35] 000 157 lekha saMgraha Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavijaya racita naiSadhIyacarita TIkA kI durlabha prati jaina munipuGgava bahubhASAvid aura nikhila zAstroM/AgamoM/darzanoM ke praur3ha vidvAn hote the| ye muni zramaNa jIvana kI sAdhanA meM rata rahate hue zramaNa bhagavAn mahAvIra kI anupameya vANI kA pracAra-prasAra karane bhArata ke samasta pradezoM evaM sthAnoM para nirantara paribhramaNa/vicaraNa karate rahate the| sAdhanA aura vANIpracAra ke sAtha-sAtha ye svayaM samagra viSayoM ke zAstroM kA adhyayana bhI kiyA karate the tathA zramaNa varga ko adhyayana bhI karavAte rahate the| svAntaH-sukhAya athavA adhyayana hetu munigaNoM kI abhyarthanA se parahitAya nUtana sAhitya kA sarjana yA vyAkhyA sAhitya kA nirmANa bhI karate rahate the| sAhitya kA koI bhI aMga ina . jaina vidvAnoM se achUtA nahIM rahA ki jisa para inhoMne svatantra racanA yA vyAkhyA kA nirmANa na kiyA ho| jaina sAhitya ko pRthak rakhakara dekheM to vyAkaraNa, kAvya, koSa, chanda, lakSaNazAstra, nyAyadarzana, Ayurveda, jayotiSa, vAstu, ratna, kAmazAstra Adi viSayoM para inake dvArA guMphita vipula sAhitya Aja bhI prApta hai| .. saMskRta sAhitya meM atyadhika prasiddhi prApta pA~ca mahAkAvyoM ke anukaraNa para usI koTi ke / aneka mahAkAvya bhI jaina manISiyoM dvArA nirmita prApta hote haiM aura ina pA~ca mahAkAvyoM ke pAdapUrti rUpa kAvya bhI anekoM prApta haiN| sAtha hI ina pA~ca mahAkAvyoM para jaina vidvAnoM dvArA racita 40 se adhika TIkAyeM bhI prApta hotI haiN| inhIM pA~ca mahAkAvyoM meM vizruta apratima-pratibhA sampanna mahAkavi zrI harSa praNIta naiSadhIya-carita nAmaka mahAkAvya saMskRta sAhitya meM apanA eka viziSTa gauravapUrNa sthAna rakhatA hai| "naiSadhe padalAlityam" kahakara paravartI saMskRta jagata ke samasta lekhakoM ne isako zIrSasthAna pradAna kiyA hai aura isa para lagabhaga 25 se bhI adhika vyAkhyAnakAroM ne vyAkhyAoM kA nirmANa kara svayaM kI lekhinI ko kRtArtha kiyA hai| ina vyAkhyAoM meM 4 vyAkhyAyeM to jaina manISiyoM ke dvArA racita haiM: 1. municandrasUri saM0 1170 2. cAritravardhanopAdhyAya saM0 1368 3. ratnacandragaNi saM0 1668 4. jinarAjasUri 17vIM zatI kA antima crnn| isI zrRMkhalA meM jinavijaya racita naI vyAkhyA bhI prApta hotI hai jo adyAvadhi ajJAta rahI hai aura jisakI abhI taka eka mAtra prati hI prApta huI hai| yaha prati vartamAna meM 'mahArAjA savAI mAnasiMha II saMgrahAlaya sITi pailesa (pothIkhAnA) jayapura meM granthAMka 367 para upalabdha hai| sAija 24.6411.2 . senTImITara hai| tripATha hai aura granthAgrantha (zoka parimANa) 24 hajAra hai| lekhana zuddha, akSara sphIta aura suvAcya haiM / dazA acchI hai| lekhana kAla anumAnataH 18vIM zatI kA antima caraNa athavA 19vIM kA prathama 158 lekha saMgraha Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNa pratIta hotA hai| kintu durbhAgya se yaha prati kiMcit apUrNa hai| patrAMka 583 A para naiSadha ke 22veM sarga ke 150ve padya kI vyAkhyA cala rahI hai: "svarbhAnu0 / svarbhAnu pratIti tuSAradyutiH devazcandraH no'smAkaM tuSTaye santu...........bhavatu itynvyH| * kathaMbhU0 tuSAradyutiH? prAptaH sahasradhArakalazazrIH prAptA sahasradhArazcAsau kalazazca sahasradhArakalazaH, sahasradhArakalazasya zrIsahasradhArakalazazrI:, prAptA sahasradhArakalaza zrIryena sa tthaa| kasmin? 'puSpeSvAsanatatpriyA0' puSpe pariNayAnandAbhiSekotsave tasya kAmasya priyA tatpriyA, puSpeSvAsanakAmazca tatpriyA ca puSpeSvAsanatatpriye, puSpevAsanatatpriyayoH pariNayaH vivAhaH puSpeSvAsanatatpriyApariNayaH, puSpeSvAsanatatpriyA pariNa....." - ukta uddharaNa se spaSTa hai ki 22veM sarga ke 150veM zloka kI AdhI TIkA, sargAnta kA 151vA~ padya "zrIharSa kavirAjarAjimukuTAlaMkArahIraH sutaM" kI vyAkhyA aura antima prazasti svarUpa zeSa 4 padyoM kI vyAkhyA tathA TIkA racanA prazasti mAtra aMza hI isa prati meM aprApta hai| arthAt 3-4 patra hI aprApta haiN| ukta prati ke pratrAMka 583 B kA hissA rikta hai jisa para likhA hai:- " // shriiraamH|| kAvyaM naiSadhaTIkA pustakaM kiJcit khaNDitam patra 583 grantha 24000" isase spaSTa hai ki isa prati ke pratilipikAra ko pratilipi karate samaya pUrva prati ke antima tIna-cAra patra prApta nahIM hae the| TIkA kA antiAmaMza prApta na hone se isa TIkA kI racanA kisa saMvat meM kisa sthAna para aura kisake Agraha para huI evaM isakA saMzodhana kisane kiyA? Adi kI jAnakArI prApta nahIM ho sktii| phira bhI TIkAkAra jinavijaya ne maMgalAcaraNa padyoM aura sargAnta puSpikAoM meM jo apanA paricaya diyA hai vaha isa prakAra hai: . maGgalAcaraNam svastizriyaM vitanutAt shriinaabheyjinaadhipH| vighnAndhakAramArtaNDaH zreyastaru blaahkH|| 1 // zivatAtirjinaH zAntirvajriNA vidhinA divi| yo muhuH saMskRta so'stu sarvAriSTakSayAya vH||2|| zrImannemirjinAdhIzaH smraambhodhighttodbhvH| vidvajjanamanomodaprado bhUyAt satAM mude // 3 // pArzvaH prauDhayazo nityaM dhrnnendraadyupaasitH| jagatIbhUSaNAM nityaM bhUyAt siddhipradaH staam||4|| saiddhArthiH zrImahAvIraH kuryAtkSemaM kssmaakrH|| kalpitAnalpasaMkalpakalpavRkSa ivaangginaam||5|| sarasvatIM namaskRtya srvbuddhiprdaayiniim| taraNIM patatAM ghore janAnAM jaaddyvaaridhau|| 6 // karomi svaguroH pAdaprasAdAt prauDhato mudaa| zrImannaiSadhakAvyasya vRttiM baalaavbodhiniim||7|| ___prathamasargAnta puSpikA / zrIvIrasya yathAkrameNa guravaH paTTe babhUvurvibhoH, __ zrIsUrIzvarahIrahIravijayAH zrImattapAgacchapAH, lekha saMgraha 159 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teSAM zrIjayavantasaMjJaRSayaH ziSyA manISyuttamA steSAmantiSadazca devavijayAH sNvijnyvijnyottmaaH||1|| tatpAdAmbujacaJcarIkasadRzazcAritracUDAmaNeH, prApyArthaM vinayAdisadvijayataH shriivaackaadhiishvraat| sarge'tra prathame'taniSTa vibudhaH zrInaiSadhasyAdarAdarthAtkalpalatAM jinAdivijayaSTIkAmiti shreyse||2|| granthAna. vRtti 1472 dvitIya sargAnta puSpikA tatpAdapadmabhramarAyamANaH, ziSyo jinaadivijyo'tnisstt| . dvitIyasargasya hi naiSadhAkhye, kAvye'rthataH kalpalatAM suttiikaam||2|| iti zrI tapAgacchIya paNDitazrIdevavijayaziSya paM. jinavijayagaNiviracitAyAmarthakalpalatAyAM naiSadhavRttau dvitIyaH srgH| granthAgra vRtti 928 -ekaviMzatisargAnta-puSpikA vizvAryahIravijayAhvayasUriziSyAH, medhAvino'tra RSayo jyvntsNjnyaaH| teSAM ca devavijayA vibudhAstadIyaH, ziSyo jinAdivijayo vibudho vishissyH||1|| zrIvAcakAda vinayasavijayAdadhItya, zrInaiSadhIyamatha tasya cakAra ttiikaam| tasyAM samarthasugamArthasamarthitAyAM, sargaH smaaptimbhjtsvymekviNshH||2|| aMkita puSpikAoM ke anusAra naiSadhIyacarita kI arthakalpalatA TIkA ke praNetA jinavijaya tapAgacchIya jagadguru AcAryapravara zrI hIravijayasUrijI ke ziSya manISipuMgava jayavanta RSi ke pautra ziSya the aura saMvijJottama devavijaya ke ziSya the| jayavanta RSi aura devavijaya kI koI racanA abhI taka prApta nahIM huI hai| jaina rAmAyaNa aura dAnAdikulaka ke TIkAkAra devavijaya zrI rAjavijaya ke ziSya hone se inase bhinna haiN| jinavijaya kI bhI isa TIkA ke atirikta eka anya kRti aura prApta hai, vaha hai saM0 1710 meM racita kalyANamandira stotra ttiikaa| TIkAkAra jinavijaya ne sargAnta puSpikAoM meM vinayavijayopAdhyAya kA viziSTa zraddhA-bhaktipUrvaka smaraNa karate hue likhA hai:- "cAritracUDAmaNe: prApyArtha vinayAdisadvijayataH zrIvAcakAdhIzvarAt" "zrIvAcakAd vinayasadvijayAdadhItya shriinaissdhiiym|" isa avataraNa se spaSTa hai ki tatkAlIna khyAtiprApta praur3ha vidvAn, lokaprakAza, kalpasUtra subodhikA TIkA, haimalaghuprakriyA, zAntasudhArasa, zrIpAlarAsa Adi anekoM granthoM ke praNetA zrI vinayavijayopAdhyAya ke naikaTya meM rahakara jinavijaya ne zikSaNa prApta kiyA thaa| naiSadha kAvya kA adhyayana bhI kiyA thaa| 160 lekha saMgraha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 saM0 1708 meM vinayavijaya racita lokaprakAza kI prazasti ke anusAra lokaprakAza kA prathamAdarza jinavijaya ne hI likhA thaa| adhika saMbhAvanA yahI hai ki yahI jinavijaya hoM! isa AdhAra se jinavijaya kA sattAkAla 1680 se 1730 taka kA anumAnita kiyA jA sakatA hai| prastuta naiSadhIya carita kI arthakalpalatA TIkA jinarAjasUri racita jainArAjI TIkA ke samAna vistRta, gambhIrArtha aura Adarza TIkA nahIM hote hue bhI khaNDAnvaya zailI se varNyaviSaya, artha aura samAsa ko vizadatA ke sAtha spaSTa karatI hai| bhASA parimArjita hai| chAtroM ke lie to kalpalatA ke samAna atIvopayogI hai| TIkA meM vyAkaraNa, kAvya, koSa anekArthI koSa, lakSaNazAstra Adi ke uddharaNa bhI yatratatra pracuratA se prApta haiN| TIkA kA avalokana karane se spaSTa hai ki TIkAkAra jinavijaya ma~je hue praur3ha vidvAn the| TIkAkAra kI zailI kA rasAsvAdana karane ke liye sarga 2 ke zloka 32 kI TIkA kA avalokana kIjiye: kalaze nijahe tudaNDajaH kimu cakra bhrmkaaritaagunnH| sa taduccakucau bhavanprabhA-jharacakrabhramamAtanoti yt:|| 32 // kalaza iti| kalaze-kumbhe cakrabhramakAritAguNaH nijhetudnnddtH| kimu? vidyate cakrasya bhramaH cakrabhramaH, cakrabhramaM karotIti cakrabhramakArI, cakrabhramakAriNo bhAvaH cakrabhramakAritA. cakrabhramakAritA eva gnnH| kathaMbhU0 cakrabhramakAritAguNa:? nijahetudaNDajaH nijasya heturnijahetuzcAsau daNDazca. nijahetudaNDaH, nijahetudaNDAjjAyate smeti nijhetudnnddjH| kasmin? kalaze-kumbhe nijasya ghaTasya hetuH-nimittakAraNaM daNDaH tasmAjjAta ityrthH| yadyasmAtkAraNAt sa kalazaH prabhAjharacakrabhramaM Atanoti / prabhAyAH jharaH prabhAjharaH, cakrasya bhramaH cakrabhramaH, prabhAjhare cakrabhramaH prabhAjharacakrabhramastaM ckrvaakbhrmmityrthH| kiM kurvan kalaza:? taduccakucau bhavan, uccau ca tau kucau uccakucau, tasyAH uccAkucau taduccakucau damayantIstanAvityarthaH / ayamartha:- kArya yadutpadyate tatra kAraNavarya bhavati, ekaM samavAyikAraNaM mRttikA, dvitIyaM asamavAyikAraNaM kapAladvayasaMyogAdi, tRtIyaM nimittakAraNaM kulAlAdi adRssttaadiknyc| tatra upAdAnakAraNasya mRttikAderguNaH zyAmatvAdiko ghaTe samavaiti, tato ghaTo'pi zyAmo bhavati / asamavAyinaH kapAladvayasaMyogAderapi guNo ghaTe na samavaiti, tasya svayaM gunnruuptvaat| guNe guNAnaMgIkArAt nimittakAraNasya kulAlAderapi guNo na kArye smvaiti| gaureNa kumbhakAreNa kRto ghaTo gauro na bhvti| pItena daNDena pIto na bhavati / zvetAdaurakeNa zveto na bhavati / atra ghaTe cakrabhramakAritAlakSaNo dRzyate / sa ca nimittakAraNAd daNDAjjAtaH na didRSTe 'nupapannaM naamtH| kavirutprekSAM kurute-kalaze yo'yaM cakrabhramakAritAguNaH sa svhetudnnddjH| kimu yadayaM kalaza eva 161 lekha saMgraha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI kucau bhUtvA prabhApravAhe cakrabhramaM karoti / ayambhAvaH-kucayoryaccakrabhramakAritvaM tattu kalazaniSThatvameva kalazapariNatirUpatvAt kucayoridAnIM kalaze sA cakrabhramakAritA / kutastyeti vicAre kAraNAntareSvabhAvAd daNDaniSThaiva ityutprekSyate / daNDe ca ckrbhrmkaaritaastyev| ghaTa kAraNIbhUtaM cakra sa eva bhramayatIti zabdacchalena vyAkhyAnam // 32 // . prastuta arthakalpalatA TIkA eva durlabha jaina TIkA hai| isakI eka mAtra kiMcit apUrNa prati hI.. upalabdha hai| ata: jaina saMsthAoM ko cAhie ki isakA suyogya vidvAnoM se sampAdana karavA kara prakAzana kareM aura isakI phoTo sTeTa kaoNpiyA~ karavAkara bar3e-bar3e sthAnoM meM rkkheN| vAstava meM yaha jaina samAja aura jaina saMsthAoM ke liye kheda kA viSaya hai ki naiSadha para prApta pA~coM jaina TIkAyeM adyAvadhi aprakAzita haiN| ina pA~coM TIkAoM kI pratiyA~ bhI virala/ginI-cunI hI prApta haiM / jaina saMsthAoM ne samaya rahate dhyAna nahIM diyA to jaina vidvAnoM dvArA bhAratI-sAhitya kI samRddhi meM kiyA gayA yogadAna Aja kI pIr3hI dvArA nirarthaka/niSphala ho jaayegaa| [maNibhadra puSpa-25] 000 162 lekha saMgraha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha kAvya-dIpikAkAra lalitakIrti kA samaya jina pratibhA kAryAlaya, 806 caupAsanI roDa, jodhapura se prakAzita mAsika patrikA 'jina pratibhA' varSa 1, aMka 1, jUna 1984 meM DaoN. da. bA. kSIra sAgara kA 'mAgha kAvya : durlabha TIkA paricaya' zIrSaka se lekha prakAzita huA hai| isa lekha meM vidvAn lekha ne mAgha kAvya para prApta 15 TIkA-TIkAkAroM kA nAmollekha karate hue, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura ke saMgraha meM prApta dinakara mizra, sarasvatI tIrtha, viSNudAsAtmaja aura lalitakIrti kI TIkA-pratiyoM kA paricaya diyA hai| pratiSThAna kI adhigrahaNa saMkhyA 40309 patra 141 [vastutaH 141vA~ patra bhinna TIkA kA pRthak patra hai] kI prati kA paricaya dete hue likhA hai: "TIkAkAra lalitakIrti gaNi labdhikallola gaNi ke ziSya tathA kIrtiratnasUri ke praziSya haiN| TIkA kA nAma 'lalita mAgha dIpikA' athavA 'sandehAndhakAra dhvaMsa dIpikA' diyA gayA hai| yathA puSpikA:iti zrI kharataragacche vareNyAcArya zrIkIrttiratnasUrisantAnIya vAcanAcArya-labdhikallolagaNi kramAmbhoz2a-bhRGgAyamAna ziSyavAcanAcArya-lalitakIrttigaNiviracitAyAM lalitamAghadIpikAyAM viMzatimaH sargaH smpuurnnH|" . kharataragaccha kI zAkhA-prazAkhAoM ke itihAsa kA jJAna na hone ke kAraNa lekhaka ne 'kIrti ratnasUrisantAnIya' kA artha kIrttiratnasUri ke praziSya kara diyA hai| yahA~ 'santAnIya' zabda 'ziSyaparamparA meM' kA vAcaka hai| TIkAkAra lalitakIrti kA samaya nirdhAraNa karane ke liye lekhaka ne UhApoha karate hue likhA hai:"purAtattvAcArya muni jinavijayajI ne kharataragaccha gurvAvali-prabandha meM 1381 vi. meM caturviMzati jinAlaya sthApanA ke kSullaka SaTka meM lalitakIrti kA ullekha kiyA hai| ataH lalitakIrti yadi ye hI ve haiM, to 14vIM zatI ke pUrvArddha meM hone cAhie, jabaki nAtharAma premI ne jaina sAhitya aura itihAsa lalitakIrti kA yazakIrti ke guru ke rUpa meM ullekha kiyA hai| harizcandra kAyastha kRta dharmazarmAbhyudaya kI eka sAmAnya TIkA kI racanA yazakIrti ne kI thii| isa TIkA kI eka pANDulipi sarasvatI bhaNDAra, bambaI meM upalabdha hai tathA isakA lipi samaya 1652 vi. hai| inake atirikta lalitakIrti ke viSaya meM anya pramANa dRSTigata nahIM huA hai|" kharataragaccha gurvAvali prabandha meM kIrtiratnasUri evaM labdhikallola kA ullekha na hone se lalita kIrti kA samaya 14vIM zatI sthApita nahIM kiyA jA sktaa| aura, puSpikA meM 'kharataragacche' ullekha hone se unheM digambara bhI nahIM mAnA jA sktaa| astu| vx vastutaH isa lalita mAgha dIpikA kI abhI taka tIna pratiyA~ hI upalabdha huI haiM - 1. rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura, parigrahaNAMka 40309; 2. lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA lekha saMgraha 163 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandira, ahamadAbAda; muni puNyavijayajI saMgraha, kramAMka 4834, parigrahanAMka 2633, patra 62, lekhanakAla 1750, dasa sAnta, aura 3, mere nijI saMgraha meN| mere saMgraha kI prati khaNDita evaM apUrNa hai, aura lipikAla 18vIM zatI hai| jodhapura aura mere saMgraha kI pratiyoM meM TIkAkAra kI racanA prazasti prApta nahIM hai, jisase ki racanA-samvat kA nirdhAraNa kiyA jA ske| ukta tInoM pratiyoM meM sargAnta puSpikA mAtra prApta hai| sargAnta puSpikAoM meM kaI sthaloM para vAcanAcArya lalitakIrti ke sthAna para bharopAdhyAya lalitakIrti kA prayoga bhI prApta hotA hai| puSpikA meM zrI kharataragacche vareNyAcArya zrI kIrtiratnasUri' kA spaSTataH ullekha hai| kIrtiratnasUri kA samaya 1449 se 1525 taka kA hai| inakA janma 1449 meM huA thaa| ye saMkhavAlecA gotrIya sA. deemalla ke putra the| inhoMne 1463 ASAr3ha badI 11 kharataragacchAcArya zrI jinarAjasUri (prathama) ke paTTadhara jinavardhanasUri ke pAsa dIkSA grahaNa kI thii| dIkSA nAma kIrtirAja thaa| jinavardhanasUri ne hI inheM 1470 meM vAcaka pada aura zrI jinabhadrasUri ne 1480 vaizAkha zuklA 10 gahevA meM upAdhyAya pada taka 1487 mAgha zuklA 10 ko jaisalamera meM AcArya pada pradAna kiyA thaa| AcArya pada ke samaya inakA nAma kIrtiratnasUri rakhA gyaa| inhoMne 1465 meM neminAtha mahAkAvya kI racanA kI, jo DaoN. satyavrata anUdita aura sampAdika hokara bIkAnera se prakAzita ho cukA hai| 1512 meM rAjasthAna meM sarvAdhika prasiddha tIrtha nAkor3A pArzvanAtha pratimA punarsthApanA kara pratiSThApita kii| 1525 vaizAkha badI 5 ko vIramapura (vartamAna mevAnagara nAkor3A) meM inakA svargavAsa huaa| vahIM inakA stUpa banavAyA gayA, jo Aja bhI nAkor3A meM TekarI para vidyamAna hai| 1525 meM pratiSThita inakI mUrti bhI nAkor3A pArzvanAtha mandira ke mUla garbhagRha ke bAhara virAjamAna hai| inhIM ke nAma se kharataragaccha kI paramparA meM kIrttiratnasUri ke nAma se upAdhyAya pada dhAriyoM kI eka prazAkhA clii| isa paramparA meM zrI jinakRpAcandrasUrijI (svargavAsa vi. saM. 1992) jaise prasiddha AcArya hue hai| inhIM kIrtiratnasari kI paramparA meM lalitakIrti hae haiN| inake sambandha meM bhI antaH sAkSya prApta haiN| isa mAghakAvya TIkA ke atirikta anya do kRtiyA~ aura prApta haiM : 1. zIlopadezamAlA-dIpikA : ra. saM. 1678 lATa duha 2. agar3adatta rAsa - 1679, bhujanagara zIlopadeza mAlA dIpikA meM lalitakIrti ne 17 padyoM meM racanA-prazasti pradAna kI hai| padyAMka 1 se 10 meM kharataragaccha ke AcAryoM kI paramparA dI hai aura prazasti padya 11 se 17 meM svaguru paramparA aura racanAkAla sthAna kA ullekha kiyA hai| pUrNa prazasti isa prakAra hai:- . 'pracura catura caJcaccAturI nIra pUrNaH, sklsmypaarmpryrtnaadiyuktH|| niravadhiguNasaGghasphUrjadUrmipravAhaH, kharataragaNa vArddhivRddhitAM yAtu nitym||1|| tatrA'bhUt kalikAlagautamanibhaH sUrIzvarodyotana-statpaTTe sakalendunirmalaguNaH zrIvarddhamAno punH|| yena prApyaNahilpattanapure zrIdurlabhasyAgrataH, proghatkIrtibharA bRhatkharataretyAkhyA kSitau vishrutaaH||2|| yo'stu [ 1 sva ]stikUle satAM tatamati jainezvaro gaccharAT, sadgacchArNavanIravardhanavidhau cndropmsttpde| zrImacchrIjinacandrasugururjAtaH prabhUtakSamaH, zrIbhavyAmbujabodhapuSkaramaNi: khyAtaH kSitau kiirtibhiH||3|| jIvAjIvavighAracAri madhurairvRttirnavAjhyAyakai-cakre stambhanake punaH prakaTita; pArzvazca yaiH sthaapitH| . 164 lekha saMgraha Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yebhyaH prApya guNAlayaH kharataro gacchaH pratiSThAM bhuvi, zrImanto'bhayadevasUriguravaste syuH satAM shrmdaa||4|| tatpaTTodayaMzailavAsaramaNi: saMvignacUr3AmaNiH, zrImAn zrIjinavallabho'bhavadalaM svIyairguNairvallabhaH / tatpaTTedbhutakIrtimaNDaladharaH zrIjainadattAmidhaH, sUriyaina jitAH suparvanikarAH so'stu zriye shriiguruH||5|| candrazcandrasamaH svagacchakumude sUrIndracUDAmaNiH, zrIyukto jinpttisuurirbhvjjaineshvrsttpde| jAtastattvamatiH prabodhagururAT candrastadIye pade, sAkSAtkalpatarurjaneSu kuzalaH stpdm-lbdhirjinaat||6|| candrazcAruyazaH jinodayaguruH zrI jainarAjaH prabhu-statpaTTe jinabhadrasUriramavaccandrazriyA vaarimaa| jAtau cA'tha samudra-haMsa suguru: mANikyasUristataH, zrImacchIjinacandrarAT yugavarakhyAtaH kSitau svairguNaiH // 7 // siMhaH sarvaparISahadvipagaNe zauryeNa siMhopamaH, zrImAn shriijinsiNhsuurignnbhRttpttttbhuussaamnniH| dakSaH zrIjinarAjasUrigaNarAT saubhaagybhaagyaaly-shcnycccndrmriicimnnddlyshaadhvstaantraarivrjH||8|| * prAgvATAnvayakalpapAdapasamazrIrUpajIkArita- zrIzatruJjayamaNDapASTamamahoddhArapratiSThA kRtaa| yena smeravalakSapakSa yazasA bohitthavaMzAryamA, yo'yaM zrI jinarAjasUrigaNarAT jIyAt sahasraM smaa||9|| sphUrjattarkavitarkagarvitamanovAdIndrapaJcAnanaH, prauDhASTApadasannibho vijayate cintaamnnirdehinaam| so'yaM zrIjinarAjasUrigaNabhRdbhUtAni datAdara- stadrAjye vihitA hitAya bhavinAM saddIpikeyaM myaa||10|| . atha svaguru-prazastiH ziSyaH zrIjinarAjasUrisuguroH sachIlIlIlAspadaM, sadbuddhirjinavarddhano ___ gnndhrstcchissyNmukhyaagrnniiH| kauzazcArudhiyAM pradhAnamukuTaH zrIzaGkhavAlAnvaye, vasaMvaryyapadAvadAtaviditaH . shriikiirttirtnaahvyH|| 11 // ziSyo harSavizAlavAcakamaNi statpAdasevAparo, harSAddharmagaNizca vaackvrstdbhktilbdhodyH| prodyacchIdhara sAdhumandiragurustavAca ziSyo'bhada vimalAdiraGa gaNirAT bhaktaH svakIye gurau||12|| tasya ziSyau bhuvi khyAtau gurubhktipraaynnau| syAtAM kuzalakallola-labdhikallolanAmakau // 13 // tanmadhye ca samagravAcakavarazrIlabdhikallolakazikSAbhRllalitAdikIrttigaNinA shiilopdeshsRjH| drAk cakre vivRtiH subodhasugamA lATadrahe sadrahe, vasvambhodhi rasAmRtadyutimite [ 1678 ] varSe prdiipotsve|| 14 // yAvajjainamataM dharAsu viditaM yAvagiraM svargiNAM, yAvaccandraravI surendrapadavIM yAvatpatiH paathsaam| ramyaM zAstramidaM sadA sukhakaraM zrotuzca kartuH bhRzaM, tAvannandatu bhUtale viracitaM shriiviirsaannidhytH||15|| granthamAnaM sphuTaM paJca sahasraM grathitaM myaa| prAjJaistathApi cintyaM hi saarddhdvyshtaadhikm||16|| yadi yuktamayuktaM vA proktamatra prmaadtH| kRpAM kRtvA mayi prAjJaiH paThanIyaM vizodhya c|| 17 // iti zrI zIlopadeza mAlA diipikaa| kRpA ca svpropkRtye| [mere saMgraha kI prati se] prazasti ke anusAra lalitakIrti kI guru paramparA isa prakAra hai: lekha saMgraha 165 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kIrtiratnasUri vAcaka harSavizAla gaNi vAcaka harSadharma gaNi vAcaka sAdhumandira gaNi vAcaka vimalaraMga gaNi vA0 kuzalakallola vA0 labdhikalloka vAcanAcArya lalitakIrti gaNi arthAt lalitakIrtti, kIrttiratnasUri kI paramparA meM unake pazcAt chaThaveM paTTa para hue| yahI guruparamparA lalitakIrti ne agar3adatta rAsa kI racanA-prazasti meM dI hai| dekheM, jaina gurjara kavio prathama bhAga, pRSTha 509-10 / isa anta:sAkSya pramANa ke AdhAra para spaSTataH siddha hai ki mahopAdhyAya/vAcanAcArya lalitakIrti kA samaya vikramIya 17vIM zatI kA uttarArddha hai aura prazasti padya 8-9-10 ke anusAra tatkAlIna kharataragacchanAyaka zrI jinarAjasUri [dvitIya] jinakA janma saM0 1674, dIkSA saM0 1657, AcArya pada saM0 1674 aura svargavAsa saM0 1700 hai - ke vijaya rAjya meM vicaraNa karate the| ataH lekhaka DaoN0 kSIrasAgara dvArA samaya ke sambandha meM carcita UhApoha svataH hI nirasta ho jAtA hai| jodhapura pratiSThAna saMgraha kI ukta prati lalitamAgha dIpikA se sambandhita 140 patrAtmaka hI hai| ukta prati kA 141vA~ patra lalitamAghadIpikA kA na hokara, paM0 dodarAja praNIta mAghakAvya-TIkA kI racanA prazasti kA hai| na jAne kisa prakAra, kisI kI anabhijJatA evaM asAvadhAnI ke kAraNa yaha antima patra nAma-sAmyatA ke kAraNa isa prati ke sAtha saMlagna ho gayA? isa patra se yaha to nizcita hai ki dodarAja racita 'TIkA kI prati ke 141 patra the| prastuta lekha ke lekhaka bhI isa patra ko ukta prati se bhinna mAnate hue likhate haiM: "parantu, yaha antima patra kAgaja kI dRSTi se navIna pratIta hotA hai tathA isakA AkAra bhI bhinna hai| punazca 140 patroM meM upayukta [1 prayukta] paMca pATha zailI kA nirvAha isa patra para nahIM kiyA gayA hai tathA hastalekha kI asamAnatA bhI dRSTigocara hai|" ukta 141veM patra para jo prazasti dI gaI hai, vaha nimnAMkita hai: candrabANAzvasomena [1751] yukte samvatsare vre| caitrArjunIyapakSasya dvAdazyAM zukravArake // 1 // paropakAraM satataM bibharti, yatsaGgate buddhiriyarti paarm| tamanvahaM lokavaraM pravande, sajjJAnamUrti jgdaadikiirttim||2|| antaH zatrusamUho yA hataH kSAntyAdinA zubhaH / jagatkIrtirgururjIyAd yenA'sau lokpuujitH||3|| lekha saMgraha 166 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyIrmAzravaM [?] deva santuSTo bhava srvdaa| uddhArayasi lokAMstvaM saMsArAmbhonidhau ytH||4|| mAghaH sampUrNatAM nIto dodarAjena nizcitam / bhttttaarkshirortn-jgtkiirtinideshtH|| 5 // lakSmIdAsena yenAyaM dodarAjaH supaaditH| paNDitena prasiddhA sA pratiSThAkAri siddhidaa||6|| ___ anAdina va vAspuJja yatkRtA jnyaansmpdaa| santataM govitariSTa [?] nirmalIkRtajanmanA // 7 // dodarAjena TIkeyaM likhitA buddhihetve| vAcakasya sadA bhUyAn maGgalaM buddhidaaykaa||8|| kambulakSmyAH jagatpUjyaH sAtvikAnAM shiromnniH| neminAthaH jinapAyAn mohamalla vimrdkH||9|| isake anusAra vi0 saM0 1751, caitra zuklA 12, zukravAra ke dina bhaTTAraka jagatkIrtti ke nirdezAnusAra paNDita dodarAja ne mAgha kAvya kI TIkA likhii| dodarAja kA vidyAguru lakSmIdAsa thA, jo paNDita rUpa meM prasiddha thA aura jisane siddhidAtrI pratiSThA karavAI thii| prazasti padyAMka 5 'mAghaH sampUrNatAM nIto dodarAjena' tathA padyAMka 7 'dodarAjena TIkeyaM liyitA buddhihetave' se saMdehAspada sthiti bhI nirmita hotI hai ki dodarAja pratilipi kartA ho! kintu, mere abhimatAnusAra to 'sampUrNatAM nIto' 'TIkeyaM likhitA' tathA do bAra svayaM ke nAma-prayoga se nizcita hai ki dodarAja ne mAgha kAvya para svatantra TIkA kA nirmANa kiyA thaa| .. prazasti padyoM se dodarAja kavitva zakti meM praur3ha vidvAn ho, aisA pratIta nahIM hotA hai| .. vI0 pI0 joharAkera kI pustaka 'bhaTTAraka sampradAya' ke anusAra bhaTTAraka jagatkIrti digambara paramparA meM dillI-jayapura zAkhA meM hue haiN| ina jagatkIrti kA bhaTTAraka kAla 1733 se 1770 rahA hai| xxx inake samaya se sAMgAvata zahara [zAyada sAMgAnera] meM paMDita lakSmIdAsa hue, kA ullekha bhI isa pustaka meM hai| isase yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki dodarAja sAMgAnera yA isake Asa-pAsa arthAt vartamAna, jayapura pradeza kA hI nivAsI ho| * * mAgha kAvya para zvetAmbara jaina vidvAnoM/muniyoM dvArA racita aneka TIkAyeM prApta haiM, kintu digambara jaina vidvAn dvArA nirmita kA to yaha ullekha mAtra hI prApta hotA hai| kheda hai ki isa prazasti patra ke atirikta isa TIkA kI pUrNa yA khaNDita prati abhI taka jaina bhaNDAroM meM prApta nahIM huI hai| bhaTTAraka jagatkIrtti prasiddha bhaTTAraka evaM vidvAn the| inakA jayapura aura ajamera pradeza para adhika varcasva rahA hai| ataH saMbhava hai, ina kSetroM ke jJAna bhaNDAroM/mandiroM meM hI kahIM isakI pUrNa prati prApta ho| jaina-vidvAnoM kA kartavya hai ki isa eka mAtra TIkA ko prApta karane ke liye zodha avazya kreN| - vAstava meM DaoN0 DI0 vI0 kSIrasAgara sAdhuvAda ke pAtra haiM ki jinhoMne lekha likhakara isa navya TIkA kI ora iMgita kiyA hai| [maNibhadra puSpa-27] lekha saMgraha 167 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcaka pramodacandra bhAsa saMgrahagata sphuTa patroM meM yaha eka-patrAtmaka kRti prApta hai| sAija 2441045 se0mI0 hai / paMkti 15 haiM aura akSara 43 se 46 haiN| prati kA lekhana saM0 1745 hai| isa kRti ke kartA karamasIha haiM, jo sambhavataH vAcaka pramodacandra ke ziSya hoM yA bhakta hoN| isa kRti kA mahattva isalie adhika hai ki vAcaka pramodacandra kA svargavAsa vi0 saM0 1743 meM huA thA aura yaha patra 1745 meM likhA gayA hai| sambhavataH lekhaka kA vAcakajI ke sAtha sambandha bhI rahA ho| isa bhAsa kA sArAMza nimnalikhita hai: bhAsakAra karamasIha jinendra bhagavAn aura pramodacandra vAcaka ko namana kara kahatA hai ki inake . . nAma se pApa naSTa ho jAte haiM aura nistAra bhI ho jAtA hai| vAcaka pramodacandra kA jIvanavRtta dete hue lekhaka likhatA hai - marudhara deza meM rohiTha nagara hai, jahA~ osavaMzIya telaharA gotrIya sAhA rANA nivAsa karate haiM aura unakI patnI kA nAma rayaNAde hai| inake ghara meM vi0 saM0 1670 meM itakA janma huA aura mAtA-pitA ne isa bAlaka kA nAma padamasIha rkhaa| zrIpUjya jayacandrasUri vahA~ pdhaare| sAhA rANA ne apane putra pramodasIha ke sAtha vikrama samvat 1686 meM dIkSA grahaNa kii| dIkSA kA mahotsava jodhapura nagara meM huaa| niraticAra paJca mahAvrata kA pAlana karate hue rANA muni kA svargavAsa vi0saM0 1700 meM huaa| padamasIha muni zrI jayacandrasUri ke ziSya the| sambhavataH inakI mAtA ne bhI dIkSA grahaNa kI aura lakhamA nAma rakhA gyaa| muni padamasIha vi0saM0 1631 meM vAcaka bane, vi0saM0 1743 meM muni padamasIha antima cAturmAsa karane ke lie jodhapura Ae aura unhoMne anazana grahaNa kiyaa| DhAI dina kA anazana pAla kara pauSa dazamI samvat 1743 meM inakA svargavAsa huaa| devaloka kA sukha bhogakara anukrama se bhava-saMsAra ko pAra kreNge| pramodacandra 16 varSa gRhavAsa meM rahe, 45 varSa RSipada meM rahe aura 12 varSa taka vAcakapada ko zobhita kiyaa| inakI pUrNa Ayu 73 sAla thii| inhIM ke caraNa sevaka karamasIha ne yaha bhAsa likhA hai| nAgapurIya tapAgaccha paTTAvalI ke anusAra bhagavAn mahAvIra se 62veM paTTadhara zrI jayacandrasUri hue| yaha bIkAnera nivAsI osavAla jetasiMha aura jetalade ke putra the| vi0saM0 1674 meM rAjanagara meM inheM AcAryapada milA thA aura vi0saM0 1699, ASAr3ha sudi pUnama ko jayacandrasUri kA svargavAsa huA thaa| isa paTTAvalI ke anusAra yaha nizcita hai ki vAcaka pramodacandra RSi nAgapurIya tapAgaccha/pArzvacandra gacchIya the aura zrI jayacandrasUri ke ziSya the| zrI jayacandrasUri ke paTTadhara zrI padmacandrasUri (AcArya pada 1699 aura svargavAsa 1744) ne RSi padamasIha ko samvat 1731 meM AcAya pada pradAna kiyA thaa| vAcaka pramodacandra kI koI racanA prApta nahIM hai| inake sambandha meM aura koI jAnakArI prApta ho to pArzvacandragacchIya munirAjoM se merA anurodha hai ki ve use prakAzita karane kA kaSTa kreN| isa bhAsa ke dUsarI ora miSTAnnapriya jodha nAmaka yati ne nAgaura kI prasiddha miThAI paiDA kA gIta 15 padyoM meM likhA hai :168 lekha saMgraha Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // DhAla-alavelA rii|| zrI jina paya praNamI karI re laal| gAisa guru guNasAra, sukhakArI re|| zrI pramodacaMda vAcakavaru re laal| nAma thakI nistaar|| su0 1 // zrI pramodacaMda paya praNamIyai re laal| nAma thakI nistaar| su0 / sukha saMpati sahitai milai re laal| darasaNa durita pulAI // su0 2 // marudhara desa suhAmaNau re laal| rohiTha nagara vikhyaat| su0 / sAha rAMNA kula caMdalau re laal| rayaNAde jasu maat|| su0 3 // saulaisai sitarai samai re laal| janama divasa suddha maas| su0| mAta pitA harakhai ghaNuM re laal| uchava karai ulhAsa // su0 4 // bIyA caMda taNI parai re laal| vadhatA bahu gunnvNt| su0| padamasIha makha pekhatA re laal| sajana saha hrkhNt|| su0 5 // zrIpUjya padhAr2yA premasuM re laal| zrI jayacanda suurind| su0| sAha. rAMNau vayarAgIyA re laal| putra putra su aannNd|| su0 6 // jodhapura nagara suhAmaNau re laal| dikSA mahochava saar| su0| saMgha jImAvI harakhasuM re laal| vilasI dhana vistAra // su0 7 // 'paMca mahAvrata pAlatA re laal| cAritra nirticaar| su0| rAMNai muni suragati lahI re laal| satarasaIkai sAra // su0 8 // zrI padamasIha muni paragaDA re laal| zrI jayacaMdasUri siis| su0| sohai lakhamAM sAdhavI re laal| zikha zikhaNI suM jgiis|| su0 9 // mahimaMDala vicaratA re laal| tAraNa taraNa jihaaj| su0| sumati gupati vratadhara sadA re laal| sAdhu guNe sirtaaj|| su0 10 // nayara jodhANai AvIyA re laal| jAMNI carama comaas| su0| sataratayAla saMvacharai re laal| zrImukha aNasaNa jaas|| su0 11 // aDhI divasa pAlI karI re laal| posa disama jgisaar| su0| suragati sura suha bhogavai re laal| anukrami bhavanau paar|| su0 12 // sola varasa gRhavAsa mai re laal| rikha pada varasa paitaal| su0| bAra varasa vAcaka padai re laal| sarvAyu tihottara paal|| su0 13 // dhana osavaMza atidIpatau re laal| dhana telaharA got| su0| mAta pitA dhana janamIyA re laal| dhana suguru jagi jot|| su0 14 // caraNakamala sevaka bhaNai re laal| praNamuMbe kara joddi| su0| karamasIha kRpA karI re laal| pUrau vaMchita koddii|| su0 15 // iti zrI pramodacaMdra vAcakabhAsa sampUrNaH saM 1745 varSe likhataM paM zrI AsakaraNa jii| lekha saMgraha 169 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThina zabdoM ke artha : vAcakavaru rANA rayaNAde saulesai sitarai bIyA caMda satarasaIkai sataratayAla rikha telaharA vAcaka zreSTha pramodacandra ke pitA kA nAma pramodacandra kI mAtA kA nAma vikrama samvat 1670 dvitIyA ke caMdra ke samAna samvat 1700 samvat 1743 RSi osavAla jAti kA eka gotra [anusaMdhAna aMka-30] 10 170 lekha saMgraha Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravartinI labdhiprabhA gaNinI-kRta sAmalA pArzvanAtha vijJapti zrI sAmalA deva karU~ juhAra, vAmA taNA nandana vizvasAra / dharaNiMda sevai tumha sarva vAra, trailokyanI bhAva vibhaMjaNahAra // 1 // tuM nAmi nAsai bhaya roga mAri, save TalaI Apaida tivAri / tuM nAmi vilasai dhana bhoga yoga, saMpati saMtAna save sNyog|| 2 // karuNA taNA sAyara nAha heva, karU~ tumhArI nita pAya sev| mAtA pitA baMdhava mitta deva, mani mAharai tuMhaji eka ev|| 3 // hava bheTi lAdhI maI tujha kerI, tuM vInati sAMbhali sAmi morii| eyA piyA pheDi na rAga rosa, sadA karAvaI bahu pApa sos|| 4 // saMsAranA bhAva save apAra, mUMkyA parIkhI maI lakSa vAra / tiNaiM tujha TAlI majha cittamAMhi, vasai na ko nizcaI vizvamAMhi // 5 // paNa majjha jA kiuM mana eka ThAmi, rahai nahIM te kima pAsa kaami| taI sarva sIjhai e khoDi pheDi, mana dharma nai mAragi majjha joddi||6|| chaMi ApaNa jIvataNA saMdeha, mani mAharai bhavya abhavya eha / e bhAji mUMA rati vItarAga, tAharau jihI aDai chai bhattirAga // 7 // tUM nAmi navapallava deha thAI, tUM nAmi mUM harSa hIi na maaiN| tuM nAmi gAjauM majha e suhAIM, tuha daMsaNiiM Arati majjha jaaii||8|| taI sAmalaI tihuaNa citta mohiyAM, dharmopadezaiM jala lakSa vohiyAM / e khaMti mUM thAi vAra vAra, tuM jAmali baisAri na eka vAra // 9 // tuM bhAviyA vaMchiya kapparukkha, bhaDavAya bhAgA para deva lakkha / maMi iM nahIM te bala alapakSaM, tAharAM save thAI dAsa mukhya // 10 // tAharu ji huM sevaka sAmi jAla, dai Apa sarIkhI padavI visaal| bahu garbhavAsAdika dukkha vAri, saMsAranA sAyara thau uutaari|| 11 // ima vinavauM melhI mAna mAya, guNa tUM anaMtA hU~ mUrkha tAya / mAMgau nahIM avara na kiMpi heva, deyo sadA mUM nIya pAya seva // 12 // __[18vIM zatI ke likhita eka patra para se] [zrI jaina dharma prakAza, bhAvanagara, varSa-70, aMka-1] 000 lekha saMgraha 171 12. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATikAnukAri SaDbhASAmayaM patram SaDbhASA meM yaha patra eka anupama kRti hai| 18vIM zatAbdI meM bhI jaina vidvAn aneka bhASAoM ke jAnakAra hI nahIM the apitu unakA apane lekhana meM prayoga bhI karate the| laghu nATikA ke anukaraNa para vikrama saMvat 1787 meM mahopAdhyAya rUpacandra (rAmavijaya upAdhyAya) ne benAtaTa (bilADA) se vikramanagarIya pradhAna zrI AnaMdarAma ko yaha patra likhA thaa| isakI mUla hastalikhita prati rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura ke saMgrahAlaya meM kramAMka 29606 para surakSita hai| yaha do patrAtmaka prati hai| 25.3411.2 se. mI. sAIja kI hai| prati pRSTha 15 paMkti haiM aura prati paMkti 51 akSara haiN| patralekhaka rUpacandra upAdhyAya dvArA svayaM likhita hai, ataH isakA mahatva aura bhI bar3ha jAtA hai| ____ isa patra ke lekhaka mahopAdhyAya rUpacandra haiN| patra kA paricaya likhane ke pUrva lekhaka aura pradhAna AnaMdarAma ke sambandha meM likhanA abhISTa hai| mahopAdhyAya rUpacandra kharataragacchAlaMkAra yugapradhAna dAdA zrIjinakuzalasUrijI mahArAja kI paramparA meM upAdhyAya kSemakIrti se niHsRta kSemakIrti upazAkhA meM vAcaka dayAsiMhagaNi ke ziSya rUpacandragaNi hue| dIkSA nandI sUcI ke anusAra inakA janmanAma rUpau yA rUpacanda thaa| inakA janma saM0 1744 meM huA thaa| inakA gotra AMcaliyA thA aura inhoMne vi0 saM0 1756 vaizAkha sudi 11 ko sojhata meM jinaratnasUri ke paTTadhara tatkAlIna gacchanAyaka jinacandrasUri se dIkSA grahaNa kI thii| inakA dIkSA nAma thA raamvijy| kintu inake nAma ke sAtha janmanAma rUpacandra hI adhika prasiddhi meM rhaa| usa samaya ke vidvAnoM meM inakA mUrdhanya sthAna thaa| ye udbhaTa vidvAn aura sAhityakAra the| tatkAlIna gacchanAyaka jinalAbhasUri aura kriyoddhAraka saMvignapakSIya praur3ha vidvAn kSamAkalyANopAdhyAya ke vidyAguru bhI the| saM0 1821 meM jinalAbhasUri ne 85 yatiyoM sahita saMgha ke sAtha AbU kI yAtrA kI thI, usameM ye bhI sammilita the| vikrama saMvat 1834 meM 90 varSa kI paripakva Ayu meM pAlI meM inakA svargavAsa huA thaa| pAlI meM ApakI caraNapAdukAe~ bhI pratiSThita kI gaI thiiN| inake dvArA nirmita katipaya pramukha racanAyeM nimna haiM: saMskRtaH gautamIya mahAkAvya - (saM0 1807) kSamAkalyANopAdhyAya racita saMskRta TIkA ke sAtha prakAzita hai| guNamAlA prakaraNa - (1814), caturviMzati jinastuti paJcAzikA (1814), siddhAntacandrikA "subodhinI" vRtti pUrvArdha, sAdhvAcAra SaTtriMzikA SaTbhASAmaya patra aadi| bAlAvabodha va stabaka : bhartRhari-zatakatraya bAlAvabodha (1788) amaruzataka bAlAvabodha (1791), samayasAra bAlAvabodha (1798), kalpasUtra bAlAvabodha (1811), hemavyAkaraNa bhASA TIkA (1822) aura bhaktAmara, kalyANamandira, navatatva, sannipAtakalikA Adi para stbk| 1. ma. vinayasAgara evaM bhaMvaralAla nAhaTA, kharataragaccha dIkSA nandI sUcI, pRSTha 26, prakAzaka : prAkRta bhAratI AkadamI, jypur| 172 lekha saMgraha Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphuTa racanAyeM : - AbU yAtrA stavana (saM0 1821), phalaudI pArzva stavana, alpa-bahutva stavana, sahasrakUTa stavanAdi aneka choTI-moTI racanAyeM prApta hai| ziSya paramparA mahopAdhyAya jI kI ziSya paramparA bhI vidvAnoM kI paramparA rahI hai| inhIM ke ziSya puNyazIlagaNi (janma nAma - padmo, vikrama saMvat 1860 meM dIkSA) praur3ha vidvAn the| inhoMne mahAkavi jayadeva racita gIta govinda ke anukaraNa para loka-gItoM meM geya rAgoM evaM deziyoM meM saMskRta bhASA meM caturviMzati-jindrastavanAni nAma se caubIsI kI racanA saMvat 1859, pAlI meM hI bhagavAnadAsa ke Agraha se kI thii| isakI 'eka mAtra prati mere nijI saMgraha meM hai| aura, maiMne hI saMvat 2004 meM isa prati ko prakAzita karavAyA thaa| . puNyazIlagaNi ke pautra ziSya upAdhyAya zivacandra hue| dIkSA nandI sUcI ke anusAra tatkAlIna gacchanAyaka jinacandrasUri ne saM0 1835, vaizAkha sudi 3 ke dina bAlotarA meM apanI prathama candra nandI meM inako dIkSita kiyA thaa| inakA janma nAma thA zambhU aura dIkSA nAma thA shivcndr| inako gaNi evaM upAdhyAya pada jinacandrasUri ne athavA jinaharSasUri ne pradAna kiyA hogaa| inhoMne tatkAlIna AcArya jinaharSasUri ke sAtha kaI varSoM taka rahakara unheM par3hAyA thaa| inhIM ke sAtha rahate hue inhoMne saM0 1871 meM bhAdavA badI 10 ke dina ajImagaMja meM bIsasthAnaka pUjA kI racanA kii| isa kRti kI bhASA, zailI, zabdAvalI ko dekhane se yaha spaSTa hai ki yaha racanA inhIM kI hai, kintu inhoMne tatkAlIna gacchanAyaka jinaharSasUri ke saujanyapUrNa vyavahAra ko dekhate hue racayitA meM unhIM kA nAma de diyA hai, aisA spaSTa hai| . inakI saMvatollekha vAlI racanAoM ko dekhane se yaha spaSTa hai ki saM0 1876 se 1879 taka inakA nivAsa-sthAna jayapura hI rhaa| jayapura meM rahate hue inhoMne nimna navIna kRtiyoM kI racanA kI:1. nandIzvara dvIpa pUjA - saM0 1876 jyeSTha sudi 1, jayapura zrI saMgha evaM jeThamala koThArI ke Agraha se| 2. ikkIsa prakArI pUjA - saM0 1878, mAgha sudi 5 / 3. RSimaMDala-24 jinapUjA - 1878, Azvina sudi 5, jypur| 4. pradyumnalIlA prakAza - 1878, vaizAkha sudi 11 / isakI racanA inhoMne saMskRta sAhitya meM mUrdhanya vidvAn mahAkavi bANabhaTTa kI kAdambarI ke anusaraNa para samAsa bahula sAlaMkArika gadya meM kI hai, jo inake vaiduSya ko abhivyakta karatI hai| isakI ekamAtra apUrNa prati rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna ke zAkhA kAryAlaya cittaur3a ke yati bAlacandrajI ke saMgrahAlaya meM surakSita hai| saMvatollekha vAlI eka aura racanA prApta hai : siddha chihottarI ra. saM. 1889, jaislmer| inake atirikta puSpAMjali stotra evaM 1011 stavanAdi sphuTa racanAyeM bhI prApta haiN| inhIM ke upadeza se Amera meM candraprabha caitya kA saMvat 1877 meM nirmANa huA thaa| pratiSThA bhI inhoMne karavAI thii| inhIM ke samaya meM kASThamaya naMdIzvara dvIpa kI racanA huI thii| tabhI se jayapura jaina zrIsaMgha ke dvArA Aja bhI Amera meM Asoja sudi tIja ko naMdIzvara dvIpa kI pUjA hotI hai| saMbhavataH inakA svargavAsa 1889 ke pazcAt hI huA hai| inakI paramparA meM ratnavilAsa (rAmacandra, ummedacandra Adi) vidvAn hue| isI paramparA meM vijayacandra jo ki bIkAnera gaddI ke zrI pUjya jinavijendrasUri hue| aba yaha paramparA lupta ho gaI hai| lekha saMgraha 173 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna AnaMdarAma AnaMdarAma ke sambandha meM isa patra meM kevala yahI ullekha milatA hai ki ye vikramanagara arthAt / bIkAnera nareza anUpasiMha jI ke rAjyAdhikArI aura mahArAja sujAnasiMhajI ke rAjyakAla meM rAjyadhurA ko dhAraNa karane meM vRSabha ke samAna hai arthAt bIkAnera ke pradhAna the| bIkAnera ke yuvarAja jorAvarasiMha the| __ ye kisa jAti aura kisa vaMza ke the, isakA koI saMketa isa patra meM nahIM hai| kintu ye spaSTa hai ki mahopAdhyAya rUpacandra ke sAtha inakA ghaniSTha sambandha rahA hai| rAjanIti ke atirikta AnaMdarAma anya bhASAoM kA praur3ha vidvAn thA, anyathA saMskRta, prAkRta, saurasenI, mAgadhI aura paizAcI Adi cha: bhASAoM meM inako patra nahIM likhA jaataa| mahAmahopAdhyAya rAyabahAdura sAhityavAcaspati DaoN0 gaurIzaMkara hIrAcandra ojhA ne bIkAnera rAjya kA itihAsa (prathama khaNDa) meM AnaMdarAma ke sambandha meM jo bhI ullekha kie haiM, ve nimna hai: mahArAja anUpasiMha ke Azraya meM hI usake kAryakartA nAjara AnaMdarAma ne zrIdhara kI TIkA ke AdhAra para gItA kA gadya aura padya donoM meM anuvAda kiyA thaa| (pRSTha 284) nAjara AnaMdarAma mahArAjA anUpasiMha kA musAhiba thaa| usake pIche va mahArAjA svarUpasiMha tathA . . mahArAja sujAnasiMha kI sevA meM rahA, jisake samaya meM vikrama saMvat 1789 caitra badI 8 (1733 kI tArIkha 26 pharavarI) ko vaha mArA gyaa| (pRSTha 285) ___jaba kAphIle vAloM ne mahArAja sujAnasiMha ke darabAra meM Akara zikAyata kI to pradhAna nAjara AnaMdarAma Adi kI salAha se mahArAjA ne apanI senA ke sAtha prayANa kara varasalapura ko jA gheraa| (pRSTha 297) kucha hI dinoM bAda navIna bAdazAha (mohammada zAha) ne sujAnasiMha ko bulAne ke lie ahadI (dUta) bheje, parantu sAmrAjya kI dazA dina-dina giratI jA rahI thI, aisI paristhiti meM usane svayaM zAhI . sevA meM jAnA ucita nahIM smjhaa| phira bhI dillI ke bAdazAha se sambandha banAye rakhane ke lie usane khavAsa AnandarAma aura mUdhar3A jasarUpa ko kucha senA ke sAtha dillI tathA mehatA pRthvIsiMha ko ajamera kI caukI para bheja diyaa| (pRSTha 298, 299) sujAnasiMha ke eka musAhaba khavAsa AnandarAma tathA jorAvarasiMha meM vaimanasya hone ke kAraNa vaha (jorAvarasiMha) usako maravAkara usake sthAna meM apane prItipAtra phatahasiMha ke putra bakhtAvarasiMha ko rakhavAnA cAhatA thaa| apanI yaha abhilASA usane pitA ke sAmane prakaTa bhI kI, para jaba udhara se use protsAhana na milA to vaha nohara meM jAkara rahane lagA, vahA~ avasara pAkara usane vi0 saM0 1789 caitra badI 8 (I0 saM0 1733 tA0 26 pharavarI) ko AdhI rAta ke samaya khavAsa AnandarAma ko maravA ddaalaa| jaba sujAnasiMha ko isa apakRtya kI sUcanA milI to vaha apane putra se aprasanna rahane lgaa| isa para jorAvarasiMha UdAsara jA rhaa| taba pratiSThita manuSyoM ne mahArAjA sujAnasiMha ko samajhAyA ki jo ho gayA so ho gayA, aba Apa ku~vara ko bulA leN| isa para sujAnasiMha ne ku~vara kI mAtA derAvarI tathA sIsodaNI rANI ko UdAsara bhejakara jorAvarasiMha ko bIkAnera bulavA liyA aura kucha dinoM bAda sArA rAjya-kArya use sauMpa diyaa| (pRSTha 300) isI itihAsa ke anusAra tInoM rAjAoM kA kAryakAla isa prakAra hai:1. mahArAjA anUpasiMha (janma 1695, gaddI 1726, mRtyu 1755) 2. mahArAja sujAnasiMha (janma 1747, gaddI 1757, mRtyu 1792) 3. mahArAja jorAbarasiMha (janma 1769, gaddI 1792) 174 lekha saMgraha Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ojhA jI ne AnaMdarAma ko mahArAjA anUpasiMha kA kAryakartA nAjara hai, to kahIM mahArAja anUpasiMha kA musAhiba mAnA hai| mahArAjA sujAnasiMha ke samaya pradhAna mAnA hai aura unako eka sthAna para kUTanItijJa aura khavAsa bhI kahA hai| isameM tanika bhI sandeha nahIM ki tInoM mahArAjAoM ke sevAkAla meM rahate hue vaha musAhiba aura kUTanItijJa to thA hii| patra kA sArAMza laghu nATikA ke anukaraNa para SaDbhASA meM yaha patra rUpacandra gaNi ne benAtaTa Azrama (bilAr3A ke upAzraya) se likhA hai| devasabhA meM indrAdi devoM kI upasthiti meM sarasvatI isa nATikA ko prArambha karatI hai| martyaloka kA paribhramaNa kara Aye hue bRhaspati Adi deva sabhA meM praveza karate haiM aura mRtyuloka kA varNana karate hue maru-maNDala ke vikramapura/bIkAnera kI zobhA kA varNana karate haiN| sAtha hI sUryavaMzI mahArAjA anUpasiMha, mahArAjA sujANasiMha aura yuvarAja jorAvarasiMha ke zaurya aura dhArmika kriyAkalApoM kA tathA janarajaMna kA varNana karate haiN| indra, sUrya, candra, bRhaspati Adi samasta devatAoM kI upasthiti meM urvazI ke anarodha para sarasvatI Age kA varNa prAkata. saurasenI. mAgadhI. paizAcI Adi bhASAoM meM madhara zabdAvalI meM magara, rAjA, pradhAna ityAdi ke kArya-kalApoM kA prasAdaguNa yukta varNana karatI hai| isa prakAra devasabhA ko anuraMjita kara lekhaka mahArAjA, rAjakumAra aura AnaMdarAma ko dharmalAbha kA AzIrvAda dete hue patra pUrNa karatA hai| yaha patra migasara sudI tIja saMvat 1787 AnaMdarAma ke kutUhala aura usako pratibodha dene ke lie likhA gayA hai| prAyaH jinezvara bhagavAn kI stuti meM hI jaina kaviyoM ne aneka bhASAoM kA prayoga kiyA hai, kintu vyakti vizeSa ke lie patra ke rUpa meM aneka bhASAoM kA prayoga abhI taka dekhane meM nahIM AyA, isa kAraNa 'yaha kRti atyanta mahatva kI hai aura svalikhita hone se isakA mahattva aura adhika bar3ha gayA hai| mUla patra prastuta haiM: vikramanagarIyapradhAnazrIAnandarAmaM prati venAtaTAt zrIrUpacandra (rAmavijayopAdhyAya) preSitam nATikAnukAri SaDbhASAmayaM patram / ||ii0|| svastizrIsiddhasiddhAntatattvabodhA (dha) vidhaayine| astu vidyAvinodenAtmAnaM ramayate sate // 1 // katAdhivasatiH sAdhaH shriimdvenaatttaashrme|| SaDbhASo (SA) lekhalIlAyAM rUpacandraH pravartate // 2 // athA'tra patropakrame kaviH sarasvatI sambhASate svargAdhivAsini sarasvati mAtarehi, brUhi tvameva nanu devsdovinodm| nATyena kena bhagavAnmaghavAnidAnI, santuSyati svahRdi bhAvitavizvabhAvaH // 3 // sarasvatI-vatsa ! zrRNu madhyesurasabhaM devaH kthaarskutuuhlii| kiJcidvivakSurakhilA-mAluloka surAvalIm // 4 // lekha saMgraha 175 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha same'pi samavahitA devA devapAdAbhimukhaM tsthuH| deva : bho bhoH surAH kalirayaM kaluSIkaroti, bhUlokametamiva santamasaM smstm| tenAnvahaM sukRtavarma vihAya mohAt, sarvatra samprati vizo vipathaM vizanti // 5 // surA :- satyaM bhASante devapAdAH, omiti prtishRnnvnti| devaH- punarapi tatraiva kutracidapi pratipadya daivA-dezaM padaM kRtayugaM labhate tvidaaniim| tasyAdya me vasati nirNayamantareNa, zlAghyairalaM bahurasairaparaivilAsaiH // 6 // atha sarve'pi surAH karNAkarNi parasparaM mntrynti| svAmI kRtyugpdjijnyaasursti| . tatastadanveSaNArthamAlokitavyo'smAbhirmartyalokaH, tatrApi mdhydeshH| yato varNyate'yaM vRddhaiH| suragiririva kalpapAdapAnAM, bhavati nRNAM prabhAvo mahIyasAM yH| vilasati khalu yatra tIrthamAtA, jayati jagatyanaghaH sa madhyadezaH // 7 // atastvaritavyaM tdviloknaay| iti niSkrAntA mahitadevA devyazca / atha dauvArikaH - dauvArikaH devaH atha dauvArikaH surAH devaH surAH smitvA devaH garu: jayantu bhaTTAraka:! [devo nayante (ne) na pratIcchati] deva! martyalokAdAgataH suragaNo devadarzanAbhilASI dvAre bhagavadAjJAM prtiiksste| pravezaya Azu tm| suragaNaM prveshyti| pravizya, . jayanti devapAdA! iti kRtAJjalipuTAH bhaTTArakaM prnnmnti| .. asti svAgataM sarvasuparvaNAmiti hastavinyAsena- samastAnAzvAsayati / svarloke cApi bhUloke pAtAle vA suprvnnaam| gatiravyAhatA deva! tava vyAdhAma tejasA // 8 // jaladharadhArAdhoriNi sNsekotphullniipkusummiv| smeravapurbhavadIyaM zaMsati stkaamsiddhimidm|| 9 // atrabhavadbhiH kimajJAtamasti, tathApi kiJcinnetrAtithIkRtaM vRttaM devapAdAnAM purastAt surAH pRthaya(k) pRthaya(k) rUpayitumutsahante / bhvtu| no prAcI dizamAsamudramakhilA'pAcI pratIcI tathodIcI deva! nirIkSya dezanagaranAmAbhirAmAM muhuH| AlokyA'tha puraM nu vikramapurAbhikhyaM marormaNDale, nityonmIlanayoryathA nayanayoH sAphalyamAptaM suraiH // 10 // savismayam, kIdRzaM tat? kazca tatrAcAraH? rAjan! yatra sujAMNasiMhanRpatirdhatte bhavadrUpatAM, zrIjorAvarasiMhanAmaka idaM sUnurjayantAyate / lekha saMgraha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinapatiH devaupamyamaho vahanti sakalA lokAzca yadvAsina statkiM devapureNa vikramapuraM na sparddhate sAmpratam? // 11 // atha devo ravermukhamAlokya, nanu bho dinapate ! guruNA madupamo'yamabhihito bhUpaH, pratidinaM gaganaM gAhamAnena bhavatA'' lokito'pi kiM na jJApitaH? / - satrapam, svAmin ! matsantatiguNotkIrtanaM mamaiva nocitam, tathApi rahasyametadeva / madanvaye bhUpatayo mahAntaH, santIha kAle bhvstthaapi| sujANasiMhAhvayabhUmipAte, jAte tuM vaMzaM kalayAmi dhanyam // 12 // atha zazadharamupasRtya, dinakaraH- vayasya nizApate tvameva vistareNa devapAdAnAM purastatkIrti kIrttaya, bhaTTArakAH shrotumn[s]ssnti| zazadharaH bhavatu, svAmin!, bhUpAlA bahavo bhavantu bhuvane sUryenduvaMzodbhavA, ye na nyAyavido na cApi nipuNA naacaarsnycaarinnH| kiM taiH kApuruSaiH kaleH sahacarai bhArabhUtaiH sadA, satyevA'tha sujAMnasiMhanRpatau rAjanvatI bhuuriym|| 13 // ni:svAneSu nadatsu dezapatayo nazyeyurasyA'rayo'raNyaM caiva vizeyurAzu cakitAH syuH shvaapdaughaasttH| te kiM tvAdhivaseyurityavanikAkSobhAvanavyAkulA, * digyAtrApratiSedhamevamanaze santyasya digdntinH|| 14 // yo devAn yajate prajAhitakRte varyAn dvijAn vandate, dhatte bhaktimathA'cyute pratidinaM sanmAnayatyarthinaH / sAdhUMstoSayati dviSo damayati kSamApAlamAlezvaraH, so'yaM zrImadanUpasiMhanRpateH sUnurna kaiH stUyate // 15 // kRtyugprvRttirevaa'ym| zazadharaH punaH kim| urvazyabhimukhamAlokya, Arye ! ita ehi / upasRtya urvazI: uvaTThiyAmhi, ajjA bhaTTiNo kimANaviMti? Arye!, nirjaraso jagatkRtye niyojayitavyAH santItyata ime'dhunA svAsthyaM lbhntaam| bhavatyeva satantryA tatratyavRttiM madhurayA prAkRtagirA''vi:karotu / atha prAkRta urvazIH .. - sAmINaM ANA pamANaM, aha dAva suNeha tasseva raNNo kumAracariyaM: maNaharasamiyavayaNo ghaNamittajuo pttaargummhnno| sira(ri )jorAvarasIho jayai kumAro kumAruvva // 16 // athorvazI ratiM vilokya smitvA ca, lekha saMgraha devaH devaH 177 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakaH urvazI: devaH urvazI: jaM daTThaNa surUvaM ajja aNaMgo kimaMgavaM jaao| iya ciravimhiyahiyayA raI ThiyA taM ahilsNtii|| 16 // aha tattha raidevI eteNa saddhiM ahilAsANaM siddhisNpnnnnaa| ahavA daliddakalattapayaM imAe avaladdhaM / tubbhehiM ceva raI pddipucchnniiyaa| rtirljjt| Arye! punarAkhyAhi tccessttitm| pamANaM sAmI, so jayau rAyaputto jassa pasAyA buhaanngehmmi| jaM sirisarasaiveraM bhaggaM khalu cegavAsammi // 18 // IsarabhattI hiyae jassa muhe bhAraI kare tcchii| so loANaMdayaro jayau sayA tattha juvraayaa|| 19 // Arye! ayamapi satyavAnuga ev?| aha kiN?| Arye! brUhi, kastatra pradhAnapuruSo raajydhuraadhrnndhaureyH?| pasIyau sAmI!, maha sahIo sUraseNI-mAgahI-pisAI-devIo bhaTTiNo AlAvapasAyaM sNpehiN| bhavatu, upasRtya sUrasenI - sAmiA, imAe sahIe . saddhiM vikkamanayaraM pAsidUNAhaM hrisukkrismuvgdaa| ittha NaM ANaMdarAmanAmeNaM raNNo pahANapuriso dttttho| ammahe bhayavaM dAva tassa lAvaNNaM kiM bhaNemi? kiidRsho'sau?| devaH urvazI: devaH urvazIH devaH devaH (zUrasenI-) ardhamAgadhIH devaH mAgadhIH ghaDidUNa ajjauttaM edaM puNa ajja bNbhdevovi| edArisaM ghaDedu hotthA noyyeva ya samatthe // 20 // hojjA kassavi jaNao jadi baMbho puNa sarassadI jnnnnii| tahavi hu na bhodi loe viyakkhaNo assa saarittho|| 21 // hate! uvlm| hageyyeva edazzalUvaM pluuvyishshN| . zUrasenI uprmti| brUhi mAgadhi! tccritm| khlu| zili zuyANaziMghazza zAmadANehiM bheyaDaMDehiM / paJce zaccapadizce lajjadhulaMze zuNivva hade // 22 // tammi pule ze lAyA puNo vi ze dhammie nnivkumaale| ze tattha pahANapulize yuttamiNaM NimmidaM vihiNA // 23 // hale! uvalam, ta(taM) etassa phutthattanaM na kiyyatto ahaM yyeva caanaami| lekha saMgraha atha pizAcI: - 178 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devaH devaH - vada tvmev| pizAcIH - chahatalasanapalamatthaM yo viMtati satthaya niphala niUna ! atthappelakkaluI saccemakke pataMtei // 24 // saccanalakkhanatakkho samakkaphAsAlato mtimN| pahulokAnaMtakalo nata tuA naMtalAmoso // 25 // vidUSakaH hI hI! imAe mAgahIpizAIbhagavadIe gilavilarUvaM vANI mahurattaNaM assudapuvvaM maye sunnidN| devaH tarhi ayamapi satyayugAnuvaryevA'sti / pizAcI: aha kim| urvazI: ( ito'valokya) heje, avajhasabhAsAvisArae! tamavi kiM vuttakAmA ciTThasi? / ceTI: urvazI: sAmI, esAvi bhaTThiNo AlAvapasAyaM iihii| brUhicoTI: rajapahANamaNIsi puNa jahAM caubbhuya dhannu / maMtakaraNa jesa rUvu jahAM dhaNarakkhaNau kisannu // 26 // jahiM vikkamaNayarahiM rahaiM, suhu jaNa devaha jemvu| dhammaha kerI vaTTaDI, hallai appaNa pemvu|| 27 // ghari ghari devA pujjiyaI, dhari ghari dijjai(jjai) daannu| ghari ghari mahilA sIlavai, ghari ghari dhammaha ThANu // 28 // jhallari tUra jhaNakkaDA, huMti vihANaha saMjhi / diNa diNa hallohali rahai, devala devala maMjhi // 29 // vikkamaNayarai bhattiDI, saggaha majjhi ploi| saggaha kerI bhattiDI, vikkamaNayarahiM joi // 30 // iti uprmti| atha guru: - samasaMskRtena, idameva nagaramaribalatApavihInaM visaarigunnpiinm| nahi nahi pApAdhInaM, bhUyo bhUyo vadAmInam // 31 // atha devaH - (prasadya) Alabdhamatraiva kRtayugasadamiti samAdhAya devanAyako devavidheyAn saadhyti| iti raJjitA devprsst| rAjaMzciraM jIva vidhehi rAjyaM, ciraM mahArAjakumAra! jiiv| ANandarAmA'nvahameva nanda, zrIdharmalAbhaM satataM vahasva // 32 // iti zrI nATikAnukAriSaDbhASAmayaM ptrm| likhitaM mArgazIrSAsitatRtIyAtithau 1787 varSe / AnandarAmasya kutUhalArthaM, bhASAzca SaT taM prtibodhnaarthm| sarvajJaputratvakavitvasaMjJo-nmAdapramodAdahamapyalekham // 1 // [anusaMdhAna aMka-27] 100 lekha saMgraha 179 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jinamahendrasUrijI ko preSita prAkRta bhASA kA vijJapti-patra vijJapti-patra-lekhana eka svataMtra vidhA hai| yaha vidhA sAhityazAstra ke antargata hI hai kintu sAhityazAstra meM isakA koI upabheda prApta nahIM hotA hai| jaina manISiyoM dvArA yaha vidhA pallavita evaM puSpita hokara svataMtra rUpa prApta hai| anya paramparAoM meM sambhavataH isakA ullekha nahIM milatA hai| vijJapti-patra-lekhana ke do rUpa prApta hote haiM 1. jaina munigaNoM dvArA preSita aura 2. jaina saMgha dvArA gaNanAyaka evaM AcAryoM ko preSita / 1. jaina munigaNoM dvArA preSita : jaina munigaNoM dvArA preSita patroM meM munijana apane AcAryoM/gaNanAyakoM ko jo saMskRta, prAkRta bhASA meM patra likhate the, ve patra gadya-padya aura gadyapadya mizrita hote the| samAsabahula alaMkAroM kI chaTA se yukta kAvya zailI meM likhate the| ina patroM meM munijana apane cAturmAsika dhArmika kriyA-kalApoM, yAtrA-vRttAntoM, pravacanoM, samAja dvArA Acarita viziSTa kRtyoM aura zAsana-prabhAvanA kA varNana karate the| zAstra paThana-pAThana kA bhI adhyayana-adhyApana kA bhI ullekha hotA thaa| ina patroM kA prArambha tIrthaMkaroM, gaNadharoM aura AcAryadevoM kA smaraNa kara vartamAna gacchanAyaka ke guNoM kA ullekha karate hue, preSaNIya sthAna/nagara ke gaurava ko vyAkhyAna karate hue, nAmollekha sahita AcAryoM ko savidhi vandana karate hue preSita kiyA jAtA thaa| tatpazcAt preSaka munijanoM ke nAma vistAra ke sAtha likhe jAte the| etihAsika varNanoM kA bhI inameM prAcurya rahatA thaa| anta meM zubhakAmanA aura AzIrvAda cAhate hue patra pUrNa kiyA jAtA thaa| ye patra bar3e vizAla hote the aura laghu bhii| vizAla patroM meM eka vikrama samvat 1441 meM ayodhyA meM virAjamAna pUjya lokahitAcArya ko bhejA gayA thaa| bhejane vAle the - AcArya jinodayasUri, jo usa samaya aNahilapura pATaNa meM virAjamAna the| isameM padya kevala 86 haiM aura zeSa bhAga gadya meM hai| yaha gadya bhAga bhI mahAkavi bANa, daNDi aura dhanapAla kI zailI kA anukaraNa karatA hai| zabda chaTA bhI AlaMkArika hai aura aitihAsika ghaTanAoM kA bhI nirdezana hai| isameM tIrthayAtrAoM kA viziSTa varNana hai| (yaha vijJapti-patra munizrI jinavijayajI dvArA sampAdita hokara jaina-vijJapti-lekha-saMgraha pustaka meM prakAzita ho cukA hai|) isI prakAra vikrama samvat 1484 meM gacchAdhipati jinabhadrasUri ko likhA gayA patra vijJaptitriveNI ke nAma se prasiddha hai| usa samaya AcArya pATaNa meM hI virAja rahe the| patra ke lekhaka the - jaina sAhitya aura sAhityazAstra ke dhuraMdhana vidvAn upAdhyAya jysaagrjii| unhoMne yaha patra siMdha pradeza sthita malika vAhanapura se likhA thaa| (yaha vijJapti-patra munizrI jinavijayajI dvArA sampAdita hokara vijJaptitriveNI ke nAma se prakAzita ho cukA hai|) kaI laghu vijJapti-patra khaNDa kAvyoM ke rUpa meM athavA mahAkAvya kI zailI meM yA pAdapUrti kAvyoM / ke rUpa meM likhe gaye the| ye patra bhI aitihAsika aura sAhityika dRSTi se apanA vizeSa mahatva rakhate hai| kaI vijJapti-patra citrakAvyabaddha bhI hote haiM athavA madhya meM citrakAvya bhI prApta hote haiN| ina patra lekhoM meM 180 lekha saMgraha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinayavijayopAdhyAya, meghavijayopAdhyAya, vijayavardhanopAdhyAya Adi pramukha haiN| inameM se katipaya vijJaptipatra prakAzita bhI ho cuke haiN| 2. jaina saMgha dvArA gaNanAyaka evaM AcAryoM ko preSita : yaha patra citrabaddha hone ke kAraNa AkarSaNayukta darzanIya aura manorama bhI hote haiN| vizAla janmapatrI ke anukaraNa para vistRta bhI hote haiN| ina vijJapti patroM kI caur3AI 10 se 12 iMca hotI hai aura lambAI 10 phuTa se lekara adhikAdhika 108 phuTa taka hotI hai| Tukar3oM ko sAMdha-sAMdha kara baMDala-sA banA diyA jAtA hai| ina vijJapti-patroM meM sabase pahale kumbhakalaza, aSTa maMgala, caudaha mahAsvapna aura tIrthaMkaroM ke citra citrita kiye jAte haiN| pazcAt rAjA-bAdazAhoM ke prAsAda, nagara ke mukhya bAjAra, vibhinna dharmoM ke devAlaya aura dharmasthAna, kuA~, tAlAba Adi jalAzaya, bAjIgaroM ke khela aura gaNikAoM ke nRtya bhI citrita hote haiM / tatpazcAt jaina samAja kA dharma julUsa, sAdhujana aura zrAvaka samudAya ke citra bhI aMkita hote haiN| usake pazcAt jina AcAryoM ko yaha vijJapti-patra bhejA jAtA hai, unake citra, unake adhikAdhika sarvazreSTha vizeSaNa aura unake nAma Adi aMkita kara lekhana prArambha hotA hai| AcArya ke guNoM kI bahuta prazaMsA rahatI hai| upAsakoM kA varNana rahatA hai| dharmakRtyoM kA varNana rahatA hai aura anta meM AcArya ko apane nagara meM padhArane ke lie vistArapUrvaka prArthanA/vijJapti kI jAtI hai| anta meM usa nagara ke agragaNya mukhya zrAvakoM ke hastAkSara hote haiN| ina patroM meM dhArmika-itihAsa ke atirikta samAja aura rAjakIya aitihAsika bAteM bhI garbhitaM hotI haiN| ___ ina vijJapti-patroM kA prArambha prAya: saMskRta bhASA meM aura aMtima aMza dezya bhASA meM hotA hai| ye vijJapti-patra adhikAMzataH citrita prApta hote haiM aura kucha acitrita bhI hote haiN| bahuta alpa saMkhyA meM ye patra prApta hote haiN| . carcita patra : prastuta patra prathama prakAra kA hai| isa patra ko pAlI meM sthita paM0 jayazekhara muni dvArA jaisalamera meM virAjamAna gacchanAyaka zrI pUjya jinamahendrasUri ko bhejA gayA hai / vikrama saM0 1897 meM likhita hai / isa patra kI mukhya vizeSatA yaha hai ki yaha prAkRta bhASA meM hI likhA gayA hai| anta meM pAlI nagara ke mukhiyoM ke hastAkSaroM sahita AcArya ke darzanoM kI abhilASA, pAlI padhArane ke lie prArthanA athavA anya munijanoM ko bhijavAne ke lie anurodha kiyA gayA hai| isa patra meM koI bhI ciMtra nahIM hai| patra kI lambAI 9 phuTa tathA caur3AI 10 iMca hai| yaha patra mere svakIya saMgraha meM hai| patra kA sArAMza prArambha meM do padya saMskRta bhASA meM aura zArdUla vikrIDita chanda meM haiN| prathama padya meM bhagavAn pArzvanAtha kI stuti kI gaI hai aura dUsare padya meM jaisalamera nagara meM cAturmAsa karate hue zrI pUjya jI ke pAdapadmoM meM prAkRta bhASA meM yaha vijJapti-patra likhane kA saMketa kiyA hai| isake pazcAt prAkRta bhASA meM zAMtinAtha bhagavAn ko namaskAra kara jaisalamera nagara meM virAjamAna gaNanAyaka ke vizeSaNoM ke sAtha guNa-gaurava/yazakIrti kA varNana karate AcArya jaMgamayugapradhAna zrI jinamahendrasUri jo ki pAThaka, vAcaka, sAdhugaNoM se parivRta haiM, se prArthanA kI gaI hai ki pAlI nagara kA zrIsaMgha bhaktipUrvaka vandana karatA huA nivedana karatA hai aura likhatA hai ki Apake prasAda se yahA~ kA zrAvaka samudAya sukhapUrvaka hai aura Apa bhI sAdhu-ziSyoM ke parivAra sahita sakuzala hoNge| . lekha saMgraha 181 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "payurSaNa ke dhArmika kArya-kalApoM sambandhita Apa dvArA preSita kRpApatra prApta huA aura isa patra ke sAtha ApazrI ne zrAvakoM ke nAma pRthak patra bheje the, ve unheM pahuMcA diye gaye haiN| Apake patra se hameM bahuta Ananda huA aura zubhabhAvoM kI vRddhi huii|" "yahA~ bhI payuSaNa parva ke upalakSya meM tapa, niyama, upavAsa aura pratikramaNa bhI adhika hue| kalpasUtra kI navavAcanA huii| vyAkhyAna sunakara aneka zrAvakoM ne kanda-mUla, rAtri-bhojana Adi akaraNIya kAryoM kA tyAga kiyaa| bahuta logoM ne chaTha, aTThama, dazama, dvAdaza Adi aneka prakAra kI tapasyA kii| campA nAma kI zrAvikA ne mAsakhamaNa kiyaa| 71 zrAvakoM ne samvatsarI pratikramaNa bhI kiyaa| pratikramaNoM ke uparAnta cAra zrAvakoM ne - golechA bhairoMdAsa, choTamala ummedamala kaTAriyA, gumAnacanda balAhI, zobhAcanda sukalacanda caupar3A ne zrIphala kI prabhAvanA kii| paMcamI ko svadharmIvAtsalya huA jisameM 300 zrAvakoM ne lAbha liyaa|" "ASAr3ha sudi 2, budhavAra se jayazekharamuni ke mukha se AcArAMga sUtra kA vyAkhyAna aura bhAvanA meM mahIpAla caritra zravaNa kara rahe haiN| bahuta loga vyAkhyAna zravaNa karane ke lie Ate haiN| abhI AcArAMga sUtra kA lokavijaya nAmaka dvitIya adhyayana ke dUsare uddezakoM kA vyAkhyAna cala rahA hai| samvatsarika divasoM meM hamAre dvArA jo kucha avinaya-aparAdha, bhUla huI ho, use Apa kSamA kareM, hameM to ApakA hI AdhAra hai| hamAre Upara ApakA jo dharma-sneha hai, usameM kamI na Ane deN| jaisalamera nivAsI bhavya loga dhanya hai, jo Apa jaise zrIpUjyoM ke nitya darzana karate haiM aura zrImukha se ni:sRta amRta vANI sunate haiN| Apake sAtha virAjamAna vAcaka sAgaracandra gaNi Adi ko vandanA kheN|" . vikrama samvat 1897, kArtika sudi saptamI, ravivAra ko jayazekhara muni ne yaha vijJapti patra likhA hai| isake pazcAt rAjasthAnI bhASA meM zrIsaMgha kI ora se vinatI likhI gaI hai| isameM likhA hai ki "Apane isa kSetra ko yogya mAnakara paM0 nemicandajI, manarUpajI, nagarAjajI aura jasarAjajI ko yahA~ bhejA hai, usase yahA~ jaina dharma kA bahuta udyota huA hai aura vyAkhyAna, dharma-dhyAna kA bhI lAbha prApta huA hai| pahale yahA~ para upAzraya kA haka aura kharataragaccha kI maryAdA/samAcArI uTha gaI thii| inake Ane se sArI samasyA hala ho gii| Apase nivedana hai ki pAlI kSetra yogya hai| inako do-tIna varSa taka yahA~ rahane kI ijAjata deM tAki yaha kSetra sudhara jAe aura bahuta se jIva dharma ko prApta kreN|" isake pazcAt mAravAr3I (mur3iyA) lipi meM pAlI ke 28 agragaNyoM ke hastAkSara haiN| unameM se kucha nAma isa prakAra hai- nAbarIyA bhagavAnadAsa, saMtoSacanda pratApacanda, amIcanda sAkaracanda, golechA bhairolAla rikhabacanda, kaTAriyA zeramala ummedacanda, kaTAriyA jeThamala, lAlacanda harakacanda, saMghavI rUpacanda rikhabadAsa, golechA sAgaracanda Alamacanda aadi| vizeSa :- isa patra meM cAra yatijanoM ke nAma Ae haiM - paM0 nemicanda, manarUpa, nagarAja, jasarAja ke nAma Ae haiN| ina cAroM ke nAma dIkSAvasthA ke pUrva ke nAma haiN| kharataragaccha dIkSAnaMdI sUcI pRSTha 101 ke anusAra samvat 1879 meM phAguNa badI 8 ko bIkAnera meM zrI jinaharSasUri ne zekharanaMdI sthApita kara jayazekhara ko dIkSA dI thii| jayazekhara kA pUrva nAma jasarAja thA aura sumatibhakti muni ke ziSya the aura jinacandrasUri zAkhA meM the| 182 lekha saMgraha Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jinamahendrasUri zrIpUjya jinamahendrasUri ko yaha vijJapti patra likhA gayA thA ataH zrI jinamahendrasUri kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai: alAya mAravAr3a nivAsI sAvaNasukhA gotrIya zAha rUpajI kI patnI sundaradevI ke ye putra the| janma samvat 1867 thaa| manarUpajI inakA janma nAma thaa| samvat 1885, vaizAkha sudI 13, nAgaura meM inakI dIkSA huI thI aura dIkSA nAma thA - muktishiil| dIkSAnaMdI ke anusAra inakI dIkSA 1883 meM sambhava hai| gacchanAyaka zrI jinaharSasUri kA samvat 1892 meM svargavAsa ho jAne para migasara badI 11, somavAra, 1892 meM maNDovara durga meM inakA paTTAbhiSeka huaa| yaha mahotsava jodhapura nareza mAnasiMha jI ne kiyA thA, aura usa mahotsava ke samaya 500 yatijanoM kI upasthiti thii| yahIM se kharataragaccha kI dasavIM zAkhA kA udbhava huaa| maNDovara meM gaddI para baiThane ke kAraNa yaha zAkhA maNDovarI zAkhA khlaaii| idhara yatijanoM meM vicAra-bheda hone ke kAraNa bIkAnera nareza ke Agraha para jinasaubhAgyasUri gaddI para baitthe| zrI jinamahendrasUri ke upadeza se jaisalamera nivAsI bAphaNA gotrIya zAha bahAdaramala, savAIrAma, maganIrAma, jauMrAvaramala, pratApamala, dAnamala Adi parivAra ne zatrujaya tIrtha kA yAtrIsaMgha nikAlA thaa| isa saMgha meM 11 zrIpUjya, 2100 sAdhu-yatigaNa sammilita the| isa saMgha meM surakSA kI dRSTi se cAra topeM, cAra hajAra ghur3asavAra, cAra hAthI, ikyAvana myAnA, sau ratha, cAra sau gAr3iyA~, pandraha sau U~Ta sAtha meM the| isameM aMgrejoM kI ora se, koTA mahArAvajI, jodhapura nareza, jaisalamera ke rAvalajI aura ToMka ke navAba Adi kI ora se surakSA vyavasthA thii| isa yAtrI saMgha meM usa samaya 13,00,000/- ru0 vyaya hue the| yahI bAphaNA parivAra paTavoM ke nAma se prasiddha hai aura inhIM ke vaMzajoM ne udayapura, ratalAma, iMdaura, koTA Adi sthAnoM meM nivAsa kiyA thA aura rAjamAnya hue the| inake dvArA nirmita kalApUrNa evaM darzanIya pA~ca haveliyA~ jaisalamera meM Aja bhI bhAratavarSa meM paTavoM kI haveliyoM ke nAma se prasiddha haiM aura amarasAgara (jaisalamera) ke donoM maMdira isI paTavA parivAra dvArA nirmita hai| isI paTavA parivAra ne lagabhaga 360 sthAnoM para apanI gaddiyA~ sthApita kI thIM aura gRhaMderAsara aura dAdAbAr3iyA~ bhI banAI thiiN| inhI ke vazaMjoM meM sara sirahamalajI bAphaNA iMdaura ke dIvAna the, zrI cA~damalajI bAphaNA ratalAma ke nagara seTha the aura dIvAna bahAdura seTha kesarIsiMhajI koTA ke rAjyamAnya the| udayapura meM bhI yaha parivAra rAjyamAnya rahA hai| vartamAna meM ina pA~coM bhAiyoM ke vaMzaja bhinna-bhinna sthAnoM iMdaura, rAmagaMjamaMDI, jhAlAvAr3a, kalakattA Adi meM aura ratalAma-koTA parivAra ke buddhasiMhajI bAphaNA vidyamAna haiN| isa tIrtha-yAtrA kA aitihAsika varNana jaisalamera ke pAsa sthiti amara-sAgara meM bAphaNA himmatarAjajI ke maMdira meM zilApaTTa para aMkita hai| isa zilApaTTa kI prazasti zrI pUraNacandajI nAhaTA dvArA sampAdita jaina lekha saMgraha, tRtIya khaNDa, jaisalamera ke lekhAMka 2530 para prakAzita hai| svanAmadhanya muMbaI nivAsI seTha motI sA0 ke anurodha para jinamahendrasUrijI bambaI padhAre aura sambhavataH bhAyakhalA dAdAbAr3I kI pratiSThA bhI inhoMne kI thii| samvat 1893 meM zatrujaya tIrtha para seTha motI sA0 dvArA kArita motI-vasahI ToMka kI pratiSThA bhI inhoMne karavAI thii| samvat 1901, pauSa sudi pUnama ko ratalAma meM bAbA sAhaba ke banavAye hue 52 jinAlaya maMdira kI pratiSThA bhI inhoMne karavAI thii| isa pratiSThA ke samaya inake sAtha 500 yatiyoM kA samudAya thaa| samvat 1914 bhAdrapada kRSNA 5 ko maNDovara meM lekha saMgraha 183 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakA svargavAsa huaa| jodhapura nareza, udayapura nareza Apake parama bhakta the| Apake dvArA pratiSThita saikar3oM mUrtiyA~ Aja bhI prApta haiN| inake pATa para kramazaH jinamuktisUri, jinacandrasUri aura jinadharaNendrasUri virAjamAna : hue| vartamAna meM isa zAkhA meM koI zrIpUjya nahIM hai| prAyaH yati samAja bhI samApta ho cukA hai| mUla vijJapti patra isa prakAra hai:- . // zrIgautamAya nmH|| // namaHzrIvardhamAnAya sarvakalanAya // / / pratyUhavyUhapramathanAya zrIsAdhugaNAdhIzAya namaH / / svastizrIvaravarNinI priyatamaM vizvatrayaikAdhipaM, pratyUhaprazamAya kAmadamapi preSThaM paraM kAmadam / prAstAkaM puruhUtapUjitapadaM pArzvaprabhu pAvanaM, prakhyAtaM praNipatya satyamanasA kAyena vAcApi c||1|| satyA secanake sujezalamahAdurge pure tasthuSAM, cAturmAsyavidhAnasAdhanakRte zrIpUjyarAjAmidam, vijJapticchadanaM pramodasadanaM patpadmayoH prAbhRtI, kurve prAkRtabandhuraM gurudhiyaH zazvat kriyAsuH kRpaam||2|| dvAbhyAM yugmam sotthi sirisaMtijiNaM paNamiUNa sirijesalameruNayarapavare pujjA paramapujjA uttamA uttamuttamA jAtisaMpannA kulasaMpannA balasaMpannA rUvasaMpannA lajjAlAghavasaMpannA suyapuNNA jiyakohA jiyamANA jiyamAyA jiyalohA jiyaniddA jiyaiMdiyA jiyaparIsahA khaMtippahANA muttippahANA bhavvavarapuMDarIyA pavaramuhasirIyA sugahi yacarittahirIyA puNNacaMdavisAlakaM tavayaNA amiyamahu ravayaNA karuNA bharamaMthara nayaNA amiyavaraguNabhAyaNattaNeNa aharIkayagayaNA aNegaccheragakaravicitta-nAyakahaNeNaraMjiyasayalasayaNA mahiyasannANa-jjhANasappahaviddhaMsakaya hatthaduTThamayaNA kayAkhilajayajaMtujayaNA. niddesaTThiyanaraniyarehiM sayayakayabhayaNA sajjanaguNANurattA sayalasuha lakkhaNa-kaliyagattA kAruNNadesaNNayAsatthIkayasavvaaidugghaDasatthaghaDaNa-vakkhANavihimmivihiyapaDuniruttA AiNNavalesamukkiTThasUriguNajuttA ceTuiMgiyAINaM laddhalakkhattaNeNa vittAsiyaniyaDi dhujadhuttA niyabhihANa-saI vAsaisamariyasuddhasuttA vissavissapasariyapavarapaNDurajaseNa vijiyamattasuttA aTThamihimakiraNapamANapaDipuNNapuNNabhAlA gariTThaguNavisAlA savvasamayamANasake likaraNarAyamarAlA visayavivAgapayaDIkaraNAkalusasaliNeNa vijjhaviyavammaha jalaNajAlA jiyaduddharamayaNA bhaviyavara puNDarIyavibohaNe -sahassakiraNA caMdevasIyalIkayakasAyaparibhaviyasayalasattagaNA viyasiyakumuyanayaNA mahuravaravayaNaraMjiyasayaNA nANAippahANA guNalayaNA sayalasUriguNanihANA, kiM bahuNA? jAva kuttiyAvaNabbhUyA jiNAgamajalanihipAragA bhaTTAragakulappavarA jaMgamajugappahANabhaTTAragA siri 108 sirisirisirisirisirijiNamahiMdasUrisUrinAyagA suviNIyapAThagavAcagasAhusIsagaNasaparivArA tepaI siripalliyapurivarAo daMsaNAbhilAsI calaNapariyariyAparAyaNo ANAkArI. sayalasAvagajaNasaMgho siri pujANaM vara bhattIe abhivaMdiUNa viNNattiM vinnnnvi| taMjahA 184 lekha saMgraha Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyaMDamaMDalAvattappamANapayAhiNeNa parimiyA bhujjo bhujjo duvaalsaavttvNdnnaavseyaa| tahA ittha siripujjANaM pasAyao sAvagANaM sylsuhmtthi| siripujANaM sAhusIsapariyarasahiyANaM suhasAyakusalakhemANapavattiM sayA smiihaao| avaraM ca-siripujjANaM pajjosavaNasavvodaMtasaMsUyago kivApatto smaago| anne je sAvagANaM nAmeNaM pattA dinnA te savvesiM hatthe patteyaM smppiyaa| pattamajjhatthasamAyAravAyaNAo aIvaANaMdo siripujacalaNaphAsaNakkappo payaDIhuo, bahUNaM bhavvANaM suhbhaavnnaavivddddiyaa| tahA ya ___ ittha siripajjosavaNApavvarAoppahANappabalavaratavaniyama-posahovavAsapaDikkamaNehiM mahimabharo jaao| sirikappasuttassa nava vakkhANA bahuaviggheNa aIvadittA jaayaa| vakkhANaM soUNa bahUhiM jaNehiM kaMdamUlarAibhoyaNapamuhamakajaM parihariyaM / tahA ya sAvaya-sAviyANamajhe chaTTha-aTThama-dasama-duvAlasAibahuviho tavo jaao| mAsakkhamaNamegaM caMpAbhihANayAe sAviyAe kayaM / tahA saMvaccharipaDikkamaNaM egasattarisAvagehiM kayaM / tattha ya cattAri sAvagehiMgolechA bhairudAsa, kaTArIyA choTamalla umedamalla, balAhI gumAMnacaMda, copaDA sobhAcaMda sukalacaMda-nAmehiM savvesiM paDikkamaNakAragANaM siriphalANi patteyaM dinaanni| saMvaccharipAraNage paMcamidiNe savvehiM kharataragaNasAvagehiM sAhammiyavacchallaM kayaM, tattha sAvagA tinnisayA bhuttaa| aIvasohApAunbhUyA iccAi dhammakiccANi hariseNa sNjaayaa| tahA ___AsADhasudibIyabuhavArAo siriAyArapaDhamaaMgo vakkhANe saMgheNa jayaseharamuNisagAsAo maMDAvio, uvariM mahIvAlacaritto bhAvaNAhigAre vcciji| tattha baha ve sAvagA sunnnntthmaagcchNtii| jiNavANInIrakannaphAsAo kammapaMkamalasarIratthaM dhovNti| saMpayaM logavijayAbhihANabIyajjhayaNassa bitiuddesagassavakkhANaM hvi| siripujjANaM pabhAvao bahujaNANaM dhammaphalaM bohibIyamUlaM vaDDissai esA 'siddhaMtasuNaNadullahasAmaggI amhArisANaM maMdabhaggajaNANaM pujjappabhAvaM viNA annattha kattha mili| tahA ya -- jaMkiMci saMvaccharaMsi sAvagehiM siripujANaM duTuM viNaya paDivattirahiyaM samAyariyaM settaM gaNavaIhiM khamiyavvaM uvasamiyavvaM khamiyamuciyaDhe suyasAyaraDhe bausuyaharaTepasAyaparaTe siripujANaM sAvagA khamaMti uvasamaMti, siripujjehiM vi uvasamiyavvaM / vayaM sevagAmhi sevagANaM bhavayANameva lajjA atthi, amhANaM tu sirimayANameva aadhaarotthi| kiMbahuNA lihieNa? sAvagajaNesu kivApIibhAvo vaDDeyavo, na chaDDeyavvo siNeho, tubbhe khamAsAyarA guNaggAhiNo guNanihiNo paruvayAraparA vijh| tahA ya jogakhemakaro nAho iya niruttI sirimaesu vije| dhannA tattha puranivAsiNo bhaviyajaNA je siripujjANaM daMsaNaM niccaM karitiM, tujjhavayaNakamalaviNiggayA amayasarovamA vANI suNaMti amhANaM daMsaNAbhilAsA evaM / yataH - yathA cakorastuhinAMzubiMbaM, yathA rathAMgo divsaadhinaathm| yathA mayUro jaladaM samaMtAt, tathA bhvdrshnlaalso'hm| puNa pattappadANeNa dhammanehalayA vivddddnniiyaa| yataH - manobhUmau jAtA prakRticapalA yA vidhivazAt, guro vRddhiM neyA prcurgunnpusspprsvinii| tathA saMsektavyA smRtimupagatairvAkyasalilaiyetheyaM na mlAnirbhavati mRdulsnehltikaa| lekha saMgraha 185 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tahA amhAo pujabhattI hINapunnattaNao kimavi na saMpajjai tassAvarAho khmiybvo| tahA tattha vAyagasiri 5 sAgaracaMdagaNimAdINaM savvasAhUNaM vaMdaNA kheyvvaa| ittha joggaM bhattikiccaM liheyavvaM / payamattakkharahINAhiyassAvarAho soheyavve / varise aTThArasayasattaNauyAhie kattiyadhavalasattamIe ravivAradiNe eso viNNattileho jayasehareNa munninnaalihio| tathA zrIsaMghanI vInatI AM hai - aThai zrIsaMghanai kIrapA kara vNdaavsii| apraMca aThArA khetra jogya jAMNane zrIjI mAhArAja pN| zrI nemacaMdajI manarUpajI nagarAjajI jasarAjajI nai melAyA so zrI jayanadharamano bohata udota huvo| zrIsaMgha sarAvaka sarAvIkA ne vakhAMNa vAMNI suNane dharamadhyAMnano lAbha vizeSa huMvo, su AvatA comAsAro Adeza INAMne hI liikhaavsii| Age to sArI marajAdA upAsarAro haka sAro uTha gayA tho so . INAMne melaNAsuM sArI vAtarI marajAdarI vadhotara huii| paMDita hai, guNI hai, pAlikhetra lAyaka hai, jINasu pAlIkhetra meM to varasa doya tIna aThe INAMnai hI rakhAyAM khetra sudharasI ne ghaNA jIva dharama pAMmasI, vaDo lAbha upjsii| / lIkhatu nAbarIyA bhagavAnadAsa saMtokacaMda rI vaMdaNA vara 108 avadhArasI dhaNA mAnasuM .. / la / / paratAbacaMda ......... .... rA vaMdaNA baMcAvasI 108 / lA sA. amIcaMda sAkaracaMda nI vaMdaNA vAra 108 avadhArasI dhaNA bahumAnathI da0 lakhamIcaMda / lakhatu golechA bheroMdAsa rakhabacaMda rA vaMdaNA 108 vaMcIjo dharama saneha rakhAvasI . / lIkhatu kaTArIyA seramala umedamalarI vaMdaNA 108 vAra avadhArasI / lIkhatu kaTArIyA jeThamala phatahamalarI vaMdaNA 108 vAra vaMcAvasI dharama saneha rakhAvasI / lIkhatu saMghavI bhIvarAja navalamala ara saMghavI samastakI vaMdaNA 108 avadhArasIjI dhaNA mAnasu da0 navalamala rA chaH / lIkhatu .. / lIkhatu lAlacanda harakacanda halAvAra kI vaMdaNA 108 vAra avadhArasI / lIkhatu saMtokacanda ................ nathamala gulechA rI vaMdaNA 108 vAra avadhArasI / lIkhatu bhaMNasAlI rUpacanda rakhabadAsa rI vaMdaNA 108 vAra avadhArasI / lIkhatu pArasacanda sUracanda sukalacanda rI ............. vaMdaNA 108 vAra avadhArasI' / lIkhatu ....... ...... lAlacanda motIcandarI vaMdaNA 108 vAra avadhArasI / lIkhatu ..................vaMdaNA 108 vAra avadhArasI .................. / lIkhatu pugaliyA dhanasukha rI vaMdaNA 108 vAra avadhArasI karapA karane padhArasI aura ..... / lIkhatu golechA agaracanda Alamacanda rI .....................vaMdaNA 108 vAra karane avadhArasI / lIkhatu subhakaraNa sensakaraNa lUNiyArI vaMdaNA mAlama 108 vAra hosI dastakhata nihAlacandarA chaH / lIkhatu nathamala caparora vaMdaNA .................................. 108 vAra avadhArasI / lIkhatu nagArAmarA vaMdaNA vaMcAvasI vAra 108 vAra vaMcAvasI dharama saneha rakhA jaNa vaise hI rakhAvasI / lIkhatu ...... sAla lakhamIcanda ara samasatarI vaMdaNA 108 vAra vaMcAvasI / lIkhatu pArakha umedamala rI vaMdaNA 108 vAra vaMcAvasI / lI khajAMcI mANakacanda agaracanda rI vaMdaNA 108 vAra vaMcAvasI 186 lekha saMgraha Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / lI mANakacanda kunaNamala ............ vaMdaNA zrI 108 vAra vaMcAvasI / lIkhatu kAMkarIyA bhIvarAja rI vaMdaNA 108 vAra vaMcAvasI / lIkhatu .............. vaMdaNA 108 vAra vaMcAvasI dhaNAmAnasu karI ne / lIkhatu nAhaTA daulatarAma budhamala jeThamala rI vaMdaNA 108 vAra vaMcAvasI avadhArasI dhamasaneha rakhAvasI / lIkhatu ladhArAma ..............rI vaMdaNA vAra 108 avadhArasI dhamasaneha rakhAvasI jI mohaNota AjJAkArI vanecanda rI vaMdaNA vAra 108 mAlama hosii| [anusaMdhAna aMka-33] 00 lekha saMgraha . 187 13 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u. cAritranandI kI guruparamparA evaM racanAeM anusaMdhAna ke aMka 35, san 2006 ke aMka meM pRSTha 31 se 48 taka mahopAdhyAya cAritranandI viracita caturdaza pUrva pUjA prakAzita huI hai| isake sampAdaka haiM AcArya zrI vijayazIlacandrasUrijI m.| durlabha evaM mahatvapUrNa pUjA kA sampAdana kara AcAryazrI ne sAhityika jagat para upakAra kiyA hai| . pUjA ke pUrva meM kavi kI guru paramparA dete hue sampAdaka ne likhA hai:- 'kharataragacchanA jinarAjasUri, temanA pAThaka rAmavijaya, temanI paramparA kramazaH sukhaharSa (?) - padamaharSa - kanakaharSa - mahimaharSa - citrakumAra - nidhiudaya (ke udayanidhi ?) - cAritranandI Ama paMktio parathI ukale che. AmAM kSati hoya to sudhArI zakAya? saMvata 1895 mAM A pUjA kavie racI che te temaNe ja nodhyuM che.' ___ isa vAkyAvalI meM prayukta AmAM kSati hoya to sudhArI zakAya? zabdoM ne hI mujhe prerita kiyA hai| kharataragaccha ke gaNanAyaka jinasiMhasUri ke paTTadhara jinarAjasUri hue| ve Agama sAhitya, kAvya aura nyAya ke bejor3a vidvAn the| jinarAjasUri kI hI ziSya paramparA meM upAdhyAya nidhiudaya hue| sambhava hai inakA bAlyAvasthA kA nAma navanidhi ho| inhIM ke ziSya upAdhyAya cAritranandI hue jo cunnIjI mahArAja ke nAma se prasiddha the| cAritranandI jaina nyAyadarzana, kAvya, vyAkaraNa aura pUjA sAhitya ke udbhaTa vidvAn the| unake samaya meM kAzI meM jaina vidvAnoM meM inakA agragaNya sthAna thaa| inakA sAhitya sajana kAla 1890 se lekara 1915 taka hai| kharataragaccha sAhitya koza ke anusAra cAritranandI kI nimna racanAeM prApta hotI haiM:1. syAdvAdapuSpakalikAprakAza svopajJa TIkAsaha, nyAyadarzana, saMskRta, 1914, aprakAzita, hasta. siddhakSetra sAhityamandira, pAlItANA, jinayazasUri jJAna bhaM., jodhapura 2. pradezI caritra, bhASA-saMskRta, sarga 9, racanA saMvat 1913, sthAna-stambha tiirth| prazasti padya zrIsaMghAgre ca [vyA]khyAnaM vishessaavshykaagmm| (9.43) arthAt saMgha ke samakSa vizeSAvazyaka Agama kA vyAkhyAna dete the| aprakAzita, zrI puNyavijayajI saMgraha, ela.DI. insTITyUTa, ahamadAbAda, kramAGka 4593 3. sadraratnasArddhazataka, praznottara, saMskRta, 1909 indaura, a., ha. AcAryazAkhA jJAna bhaM., bIkAnera, kAMtisAgarajI saMgraha 4. zrIpAlacaritra, kathA caritra, saMskRta, 1908, aprakAzita, hasta. kAntivijaya saMgraha, bar3audA 1910, svayaM li. 5. caturviMzati jina stotra, stotra, saMskRta, 19vIM, aprakAzita, hasta. kharataragaccha jJAna bhaM., jayapura 6. praznottara ratna, praznottara, hindI, 20vIM, aprakAzita, hasta. sadAgama TrasTa, koDAya 7. cauvIsI - jina stavana cauvIsI, cauvIsI sAhitya, hindI, 20vIM, aprakAzita, hasta. khajAMcI / saMgraha rA.prA.vi.pra., jayapura 188 lekha saMgraha Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. ikkIsaprakArI pUjA, pUjA, prAcIna hindI, 1895 banArasa, aprakAzita, hasta. vinaya. pratilipi, . harisAgarasUri jJAna bhaM., pAlItANA 9. ekAdaza aGga pUjA, pUjA, hindI, 1895, aprakAzita, hasta. nAhara saMgraha, kalakatta . 10. caudaha pUrva pUjA, pUjA, hindI, 1895, aprakAzita, hasta. nAhara saMgraha, kalakattA 11. navapada pUjA, pUjA, rAjasthAnI, 20vIM, aprakAzita, ullekha, jaina gurjara kavio bhAga-3, pR. 336 12. paMca kalyANaka pUjA, bhASA-prAcIna hindI, racanA saMvat-1889 kalakattA, mahatAbacanda ke Agraha se| aprakAzita, vinaya pratilipi / 14. paJca jJAna pUjA, pUjA, hindI, 19vIM, mudrita, jina pUjA mahodadhi, hasta., vinaya. pratilipi 15. samavasaraNa pUjA, pUjA, prAcIna hindI, 191...khambhAta, aprakAzita, hasta. nAhara saMgraha, kalakattA 16. navapada caityanaMdana stavana stuti, gIta stavana, prAcIna hindI, 20vIM, mu., harisAgarasUri jJAna bhaM., pAlItANA pUjA sAhitya meM cAritranandI ne ikkIsa prakArI pUjA, paJcajJAna pUjA, ekAdaza aGga pUjA, caturdaza pUrva pUjA evaM samavazaraNa pUjA Adi aise achUte viSayoM ko chuA hai jina para sambhavataH Aja taka kisI ne lekhanI nahIM calAI hai| mere samakSa pradezI caritra, paJcakalyANa pUjA, paJcajJAna pUjA aura ikkIsa prakArI pUjA- cAra kRtiyA~ hai| ata: ina cAroM kRtiyoM ke AdhAra para hI unakI guru paramparA aura unake dIkSAnta nAmoM para vicAra kiyA jaaegaa| .. kavi ne apanI pUrva guru paramparA dete hue pradezI caritra meM likhA hai: .. zrImatkoTikasadgaNendudukulazrIvatrazAkhAntare mArtaNDarSabhasannibhaH kharataravyomAGgaNe sUrirAT / zrImacchrIjinarAjasUrirabhavaThThIsiMhapaTTAdhipaH zrIjainAgamatattvabhAsanapaTuH syaadvaadbhaavaanvitH|| 33 // tatpAdAmbujahaMsarAmavijayaH saMvigna sdvaacko'bhuujjainaagmsaagrprmthnaistttvaamRtsviikRtH| tadvaineyasuvAcako guNanidhiH zrIpadmaharSo'bhavat yaH saMvinavicArasArakuzalaH padmopamo bhUtale // 34 // tacchiSyaH sukhanandano matipaTuH sadvAcako vizrutastattvatattvavicAraNe pttutro'bhuuttttvrtnoddhiH| tadvaineyasuvAcako'bdhijanakAd vaadiindrcuuddaamnninidhyaansurnggrnggtdRsho'bhuudaatmsNsaadhkH|| 35 // tatpaTTe mahimAbhidhastilakayuk sadvAcako'bhUdvaraH ziSyANAM hitakArako munijanAcchikSApravRttau pttuH| tatpaTTe kumaruttaro munivaropAdhyAyacitrAbhidhaH khyAto'bhUddharaNItale zamayuto brahmakriyAyAM rtH|| 36 // lekha saMgraha 189 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpAdAmbujabhRGgasevanaparopAdhyAyaniddhayudayo mithyAvAdavinirjitena vihito'rhcchaasnodyotkm| tacchiSyaH sarahaMsakiGkarasamopAdhyAyacAritraka: cakre'haM caritaM prdeshinRpterjenaagmaabdhermudaa|| 37 // isake anusAra pUrva guru paramparA isa prakAra banatI hai: jinasiMhasUri (yuga. jinacandrasUri ke paTTadhara) jinarAjasUri u. rAmavijaya u. padmaharSa (saMvighna) u. sukhanandana u. mahimatilaka u. citrakumAra u. nidhiudaya u. cAritranandI isa caturdaza pUrva pUjA meM ullekhita sukhanandana aura mahimatilaka ke bIca meM kanakakumAra kA nAma nahIM milatA hai| paMcakalyANa pUjA racanA prazasti meM isa prakAra ullekha hai: tasu AjJAyeM bhagati udAra stuti kalyANaka saMgha hitkaar| bha0 10 gyAnanidhiguNamaNibhaMDAra mahimatilaka pAThaka sukhkaar| bha0 11 190 lekha saMgraha Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatapaMkaja madhukara sukhapIna citrakumara labadhI gunnliin| bha0 12 tatapada nidhiudayaja bhAna jinaAjJApratipAlaka jaaNn| bha0 13 bhAvanandI gurupadaanurakta bhrAtR cAritranaMda kIdhI jinbhkti| bha0 14 isameM mahimatilaka ke bAda kI hI guru paramparA dI hai aura bhAvanandI ko apanA gurubhrAtA batalAyA kI paMcajJAna pUjA racanA prazasti meM likhA hai: kharatarapati jinasiMhapaTadhAra zrI jinarAjasasUriMda sukhkaar| bha0 6 tasu padapaMkaja madhupa suziSya pAThaka rAmavijaya gunnmukhy| bha0 7 .. tasu ziSya varavAcakazrI padma-harakha harakhadhara shivsukhsdm| bha0 8 tasu vaineya pAThakapadadhAra sukhanaMdana gunnmnnibhNddaar| bha0 9 tasupada kanakasAgara abhidhAna pAThakapadadhAraka suvihAna / bha0 10 tasupada sarakajahaMsasamAna pAThaka mahimatilaka gunnkhaan| bha0 11 * kumaruttara tasu ubhaya suziSya citralabadhi pNdditjnmukhy| bha0 12 tasuziSya nidhiudayagaNi jANa gurupadakajamakaraMda samAna / bha0 13 tAsuziSya vara cAritrananda paNanANastuti raci aanNd| bha0 14 isameM apanI pamparA jinasiMhasUri se hI prArambha kI hai| sukhanandana ke bAda kanakasAgara kA nAma diyA hai aura citrakumAra tathA labdhikumAra ko guru bhrAtA likhA hai| ikkIsa prakArI pUjA kI racanA prazasti meM likhA hai:gacchezasatkharatarAhvayaMgacchasiddhaH bhavyAbjakAnanamalaMkRtabhAnurUpaH / AcArapaJcazubhapAlanasAvadhAno suuriindrraajjinraajmbhuutprsiddhH|| 2 // * vAdIndravRndaghaTamudgaratulyabhAvaM tacchiSyarAmavijayo varavAcako'bhUt / siddhAntatattvasadbhAvitadhIpracaNDastacchiSyavAcakavaro'bhUtpadmaharSaH // 3 // jainendrazAsanaprakAzakacandratulyastacchiSyavAcakavaro sukhanandanobhUt / zrIpAThako kanakasAgara tasya ziSyo 'bhuudbhvypNkjsmuuhvibodhbhaanuH|| 4 // sadvAcakogratilako mahimAbhidhAno'bhUddIkSitau prvcnaassttsumaatRcaariH| jainendrazAsanavibhAsakacandratulyau ziSyAvabhUtsukumaruttaralabdhicitrau // 5 // zauNDIryadhairyaguNaratnakaraNDakeyastacchiSyaniddhiudayAhvayabhU jyNtu| cAritranandivinayena vinirmiteyaM arhatsunemidivaseSu dhRtigrhessuH|| 6 // ___ isa prazasti meM jinarAjasUri se apanI paramparA prArambha kI hai| isameM bhI sukhanandana ke bAda kanakasAgara kA nAma diyA gayA hai| citrakumAra aura labdhikumAra ko gurubhratA likhatA hai| . kharataragaccha kI paramparA meM pratyeka paTTadhara AcArya dIkSA dete samaya 84 nandiyoM meM se kisI bhI nandI (dIkSAnta pada) kA prayoga karatA thaa| eka dIkSAnta nandI meM 20 se 40 dIkSAeM dene ke pazcAt punaH navIna nandI kA prayoga karatA thaa| isa prakAra eka-eka paTTadhara AcArya ke samaya meM 4 se lekara 44 taka nandiyoM kA ullekha milatA hai| lekha saMgraha 191 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA grahaNa ke pazcAt nAma parivartana meM nandI kA prayoga lagabhaga 8 zatAbdiyoM se calA A rahA hai| vartamAna saMvigna paramparA ke sAdhujanoM meM yaha nandI paramparA lupta hokara eka nandI para Azrita ho gaI hai| jaise kharataragaccha meM gaNanAyaka sukhasAgarajI ke samudAya meM sAgara nandI kA hI prayoga hotA A rahA hai| pUjya zrI mohanalAlajI mahArAja ke samudAya meM muni nandI kA pracalana hai aura zrI jinakRpAcandrasUrijI ma. ke samudAya meM sAgara nandI kA prayoga thaa| thA isalie ki vaha paramparA aba niHzeSa ho gaI hai| hAlAMki zrI jinakRpAcandrasUrijI mahArAja ne prathama nandI candra kI sthApita kara tilokacanda nAmakaraNa kiyA thA, kintu samudAya kI abhivRddhi na dekhakara unhoMne sAgara nandI kA hI Azraya liyaa| kharataragaccha dIkSA nandI sUcI meM (jo ki bIkAnera bar3I gaddI, AcArya zAkhA aura jinamahendrasUri maNDovarI zAkhA kA) ina nAmoM kA ullekha na hone se svayaM saMdehagrasta thA ki yaha paramparA jinarAjasUri paramparA, jinasAgarasUri paramparA aura jinamahendrasUri kI paramparA meM nahIM the kintu kisa paramparA ke anuyAyI the yaha mere lie prazna thaa| kintu paMcakalyANaka pUjA meM kavi ne svayaM yaha ullekha kiyA hai: zrIakSayajinacandraM paMcakalyANayuktaM sunidhiudayavRddhi bhaavcaaritrnndii| bhavajaladhitaraNDaM bhaktibhArai stuvaMti avicalanidhidhAmaM dhyAyayanprApnuvanti // 1 // gaNAdhIzaudAryo guNa maNigaNAnAM jalanidhiH gabhIrobhUcchImAnpravarajinarAjAkSagaNabhRt surindrastatpaTTe ghumaNijinaraMgaH surataruH / bRhadgacchAdhIzo kharataragaNaikAmbujapati // 2 // kramAdAyAtaM zrIjinaakhayasUrIndragaNabhR- .. dabhUnnRNAM tApaM tadupazamanaM pUrNazazibhRt gabhastistatpaTTe bhavikajasubodhakarasiko bhuvau vikhyAtaMzrIpravarajinacandro vijayate // 3 // arthAt jinarAjasUri ke pazcAt zAkhAbheda hokara jinaraGgasUri zAkhA kA udbhava huaa| jinaraGgasUri paramparA meM zrIjinAkSayasUri ke paTTadhara zrIjinacandrasUri ke vijayarAjya meM yaha pUjA racI gii| cAritranandI kI paramparA jinaraGgasUri zAkhA kI AdezAnuyAyinI rhii| isa zAkhA kI daphtara bahI prApta na hone se isa paramparA ke upAdhyAyoM kA dIkSA kAla kA nirNaya nahIM kara skaa| 19vIM zatAbdI ke anta meM aura 20vIM zatAbdI ke prArambha meM kAzI meM cAritranandI aura jinamahendrasUri anuyAyI nemicandrAcArya aura bAlacandracArya jaina vidvAnoM meM vikhyAt the arthAt inakA bolabAlA thaa| isI samaya ke vijayagacchIya upAdhyAya hemacandrajI kA kalakattA meM praur3ha vidvAnoM meM sthAna thaa| cAritranandI ke ziSya cidAnanda prathama the| jinakA prasiddha nAma kapUracanda thaa| ve kriyoddhAra para saMvigna pakSIya sAdhu bana gae the aura unakA vicaraNa kSetra adhikAMzata: gujarAta hI rhaa| cidAnandajI prathama acche vidvAn the adhyAtma jJAnI the aura unhIM para unakI racanAeM hotI thii| unakI laghu racanAoM kA saMgraha zrI cidAnanda (karpUracandrajI) kRta pada saMgraha (sarva saMgraha) bhAga 1 evaM 2 jo ki zrI buddhi-vRddhi 192 lekha saMgraha Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUragranthamAlA kI ora se zA. kuMvarajI AnaMdajI bhAvanagara vAloM kI ora se saMvat 1992 meM prakAzita huA hai| cidAnandajI prathama dvArA nirmita sAhitya ke lie dekheM kharataragaccha sAhitya kosh| ___cAritranandI kA bAlyAvasthA kA nAma cunnIlAla honA caahie| kAzI meM inakA upAzraya jJAnabhaMDAra bhI thaa| jo cunnIjI ke nAma se cunnIjI mahArAja kA upAzraya evaM bhaMDAra kahalAtA thaa| cAritranandI ke pazcAt paramparA na calane se usa cunnIjI ke bhaNDAra ko tapAgacchAcArya zrIvijayadharmasUrijI mahArAja kAzI vAloM ne prApta kiyA aura use AgarA meM vijayadharmalakSmI jJAna mandira ke nAma se sthApita kiyaa| prasiddha tapAgacchAcArya zrI padmasAgarasUrijI mahArAja ne prayatnoM se usa vijayadharmalakSmI jJAna mandira, AgarA kI zAstrIya sampatti ko bhI prApta kara liyA jo Aja zrI kailAzasAgarasUri jJAna mandira, kobA ko suzobhita kara rahA hai| [anusaMdhAna aMka-38] lekha saMgraha 193 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI devabhadrasUri racita caturviMzati - jina - stotrANi vANI/vAcA kI saphalatA aura hRdaya kI anubhUti kA udreka hI stotroM kA pramukha viSaya rahA hai| jinezvaroM ke pA~ca kalyANakoM ke atirikta unase sambandhita jitanI bhI vastue~ sthAna haiM, unake mAdhyama/ varNana se kRtakRtya honA hI jIvana kI saphalatA kA AdhAra hai| prastuta stotroM meM unake guNagaurava yazokIrti kA ullekha kama hai, unake varNano/sthAnoM kA ullekha adhika hai| isa kRti kI durlabha prati zrI lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira, munirAjazrI puNyavijayajI ke saMgraha meM upalabdha hai| sUcIpatra bhAga-1, kramAGka 1378, parigrahaNAGka nambara 7254 (1) para surakSita hai| patra saMkhyA 5 hai| sAIja 30x11-4, paMkti 20 aura akSara saMkhyA 58 hai| lekhanakAla saMvat 1550 hai| isa stotra kA prArambha - siri ajiyanAha vaisAha - se prArambha hotA hai| gAthA saMkhyA 192 hai| praNetA prathama RSabhadeva stotra gAthA 8 meM devabhaddAiM aura varddhamAna stotra gAthA 8 meM devabhaddAiM zabda kA racanAkAra ne prayoga kiyA hai| isase spaSTa hai ki isa kRti ke praNetA devabhadrasUri haiN| isameM kahIM bhI apanI guru-paramparA aura gaccha kA ullekha nahIM kiyA hai| likhita prati 1550 kI hone ke kAraNa isase pUrva hI devabhadrasUri ke sambandha meM vicAra Avazyaka hai| 1. devabhadrasUri - navAGgITIkAkAra zrI abhayadevasUri ke vineya ziSya haiN| inakA dIkSA nAma guNacandragaNi thA aura AcArya banane ke pazcAt devabhadrasUri ke nAma se prasiddha hue| inake dvArA praNIta vIra caritra, kahArayaNa koSa (racanA saM. 1158) aura pArzvanAtha caritra (racanA saM. 1165) ke prApta haiN| 2. devabhadrasUri - candragaccha, bRhadgaccha, pippalaka zAkhA ke pravartaka haiM, jo vijayasiMhasUri, devabhadrasUri, dhanezvarasUri kI paramparA meM haiN| inakA samaya 12vIM zatAbdI hai| _____3. devabhadrasUri - candragacchIya, zAntisUri, devabhadrasUri, devAnandasUri kI paramparA meM haiM / sattAkAla 13vIM zatI hai| 4. devabhadrasUri - maladhAra-gacchIya zrIcandrasUri ke ziSya haiM / aura saMgrahaNI vRtti inakI pramukha racanA hai| samaya 12vIM shtaabdii| 5. devabhadrasUri - pUrNimApakSIya vimalagaNi ke ziSya haiM / darzanazuddhi-prakaraNa kI TIkA prApta hai jisakA racanA saMvat 1224 hai| 6. devabhadrasUri - rAjagacchIya ajitasiMhasUri ke ziSya hai| inakI pramukha racanA zreyAMsanAtha caritra hai aura inakA sattAkAla 1278 se 1298 hai| sAhitya meM ina cha: devabhadrasUri kA hI ullekha prApta hotA hai| kramAMka 2 aura 3 kI koI racanAe~ prApta nahIM haiN| kramAMka 4-5 jaina prakaraNa sAhitya ke TIkAkAra haiM aura kramAMka 6 kathAkAra haiM / kramAMka 2194 lekha saMgraha Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 taka isa stotra ke praNetA hoM sambhAvanA kama hI najara AtI hai| mere namra vicArAnusAra isa kRti ke praNetA zrI prasannacandrasUri ke vineya hI hone caahie| devabhadrasUri suvihita patha-pradarzaka, caityavAsa ke unmUlaka kharataragacchaviruda dhAraka zrI jinezvarasUri ke ziSya upAdhyAya zrI sumatigaNi ke ziSya haiN| inakA dIkSAnAma guNacandragaNi thaa| AcArya banane ke pazcAt devabhadrasUri ke nAma se prasiddha hue| zrI abhayadevasUri ke pAsa inhoMne zikSA-dIkSA evaM Agamika adhyayana kiyA thA isIlie gaNadharasArddhazataka bRhavRttikAra sumatigaNi aura kharataragaccha gurvAvalIkAra zrI jinapAlopAdhyAya ne abhayadevasUri ke pAsa vidyA grahaNa karane vAle aura unakI kIrtipatAkA phailAne vAle ziSyoM kA ullekha karate hue likhA hai: sattarkanyAyacarcArcitacaturagiraH zrIprasannendusUriH, sUriH zrIvardhamAno yatipatiharibhadro muniidddevbhdrH| ityAdyA sarvavidyArNavasakalabhuvaH saJjariSNUrukIrtiH, stambhAyantedhunApi zrutacaraNaramArAjino yasya shissyaaH|| isa padya kA ullekha zrI jinavallabhagaNi ne citrakUTIya vIracaitya prazasti meM bhI kiyA hai| devabhadrasUri prasannacandrasUri ke atyanta kRpA pAtra the| yahI kAraNa thA ki apanI sAndhya velA meM prasannacandrAcArya ne devabhadrasUri ko kahA thA - "maiM AcArya abhayadevasUri kI antaraMga icchAnusAra jinavallabhagaNi ko unake pATaM para abhiSikta na sakA, ataH isa kArya ko tumheM sampanna karanA hai|" devabhadrasUri ne yaha kArya saMvat 1169 meM sampanna kiyA aura jinavallabha ko AcArya abhayadevasUri kA paTTadhara ghoSita kiyaa| ___- AcArya devabhadrasUri jainAgamoM ke sAtha kathAnuyoga ke bhI udbhaTa vidvAn the| unake dvArA praNIta nimna grantha prApta hote haiM:mahAvIra caritra (1139) kathAratnakoza (1158) pArzvanAtha caritra (1168) pramANa prakAza saMvegamaJjarI anantanAtha stotra * ' caturviMzati jina stotrANi stambha tIrtha pArzvanAtha stotra pArzvanAtha dazabhava stotra vItarAga stotra jinacaritra aura stotroM ko dekhate hue yaha kRti bhI inhIM kI mAnI jA sakatI hai| varNya-viSaya prastuta stotroM meM 24 tIrthaMkaroM ke 32 sthAnakoM kA varNana hai| pratyeka stotra meM tIrthaMkaroM kA nAmollekha karate hue 8 gAthAoM meM yaha varNana kiyA gayA hai| sthAnakoM kA varNana nimna hai: tIrthaMkara nAma - 1. cyavana sthAna, 2. cyavana tithi, 3. janmabhUmi, 4. janmatithi, 5. pitR nAma, 6. mAtR nAma, 7. zarIra varNa, 8. zarIra mApa, 9. lAJchana, 10. kumArakAla, 11. rAjyakAla, 12. dIkSA tapa, 13. dIkSA tithi, 14. dIkSA sthAna, 15. pAraNaka, 16. dAtA, 17. dIkSA parivAra, 18. chadmastha kAla, 19. jJAna nagarI,20. jJAna tithi, 21. gaNadhara saMkhyA, 22. sAdhu saMkhyA, 23. sAdhvI saMkhyA, 24. zAsana deva, 25. zAsana devI, 26 bhakta, 27. dIkSA paryAya, 28. AyuSya, 29. mokSa parivAra, 30. antarakAla, 31. nirvANa lekha saMgraha 195 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tithi, 32. nirvANa dhaam| vistRta jAnakArI ke lie pRthak se ina 32 sthAnakoM kA koSThaka yantra pariziSTa meM diyA gayA haiM vahA~ dekheN| sthAnakoM kA ullekha kisa grantha ke AdhAra se kiyA gayA hai? isakA koI ullekha nahIM hai| tathApi Agama sAhitya, prakIrNaka sAhitya, tIrthaMkara caritra (prathamAnuyoga), Adi vibhinna granthoM meM jo sthAnakoM sambandhi ullekha milate haiM unakA yahA~ ekIkaraNa kiyA gayA hai| zrI zIlAGkAcArya (9vIM zatI) racita caupanna-mahApuruSa-cariyaM meM zAsana deva, zAsana devI, pAraNA karAne vAle aura pramukha bhakta Adi kA ullekha na hone se yaha nizcita hai ki yaha paravartI racanA hai| zrI zIlAGkAcArya racita cauppanna-mahApuruSa-cariyaM aura kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya racita triSaSTizalAkApuruSa caritraM meM varNita sthAnakoM meM antara ho sakatA hai| jaise - zrI zIlAGkAcArya, devabhadrasUri aura hemacandrAcArya ne zreyAMsanAtha kA antarakAla 66,26000 sAgaropama kama mAnA hai, kintu triSaSTizalAkApuruSa caritra saMskRta meM 66,26000 hI mAnA hai kintu sampAdana zrI vijayazIlacandrasUrijI ne pAThAntara meM 66,36000 svIkRta kiyA hai| gujarAtI aura hindI anuvAdoM meM 66,36000 hI dekhane meM A rahA hai| zrI jinavallabhasUri ne caturviMzati jina-stotrANi meM kevala chaH sthAnakoM kA hI ullekha kiyA hai| paravartI kAla meM sthAnakoM kA varNana kramazaH bar3hate hue 170 taka pahu~ca cukA thaa| zrI somatilakasUri dvArA saMvat 1387 meM racita saptatizatasthAnaprakaraNam meM 170 sthAnoM kA varNana hai| _munirAja kI puNyavijayajI ke saMgraha kI vartamAna samaya meM prApta prati meM ajitanAtha stotra se yaha varNana prArambha hotA hai| jabaki Aja se 55 varSa pUrva jisa prati ke AdhAra se pratilipi kI thI usameM RSabhadeva varNanAtmaka 8 gAthAe~ bhI thii| yaha kRti adyAvadhi aprakAzita thii| ataH pAThakagaNa isakA rasAsvAdana kareM, isI dRSTi se prastuta hai| siri risahaNAha-thuttaM para siddhikae / siririsaha nAha! savvaTTha siddhimujjhe uM / avainnosi au jjhaM kasiNaM cautthIi AsADhe // 1 // nAhi-maru devi-taNao jAo cittaTTha mIi bhulaae| , paMca dhaNussaya deho kaNayapaho taM si vasahaM ko // 2 // ku marosi puvvalakkhe vIsaM puhaIsaro ya te vtttthi| kasiNa? mIi citte saha cau hiM nariMdasaha se hiM // 3 // siddhatthavaNaM mi tumaM chaDhe Na viNiggaosi varisaMte / se yaMsAu tuhAsI ikkhura so paDha mapAraNae // 4 // vAsasahassaM acchi ya cha u mattho phagguNassa ksinnaae| ikkAra sIi patto ke valanANaM purimatAle // 5 // tuha gaNaharA ya culasI sAhu-sahassA ya sAhuNi tilakkhaM / gomuha -appaDi cakkA bhara he sara cakki No bhattA // 6 // dikkhAya puvvalakkhaM AuM culasIi puvvlkkhaaii| avasappiNi taiya'rae sese guNanavai pakkhe hiM // 7 // 196 lekha saMgraha Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasiNAi tera sIe mAhe saha dasahiM muNisaha sse hiM / aTThAvayammi nivvu ya dehi mahaM devbhddaaiN|| 8 // *** siri ajiyaNAha-thuttaM siriajiyanAha ! vaisAha-suddha-terasi vimuktvijysuho| lo yahi yaTTha ma'vajjhAi taM pavano si gabbhaduhaM // 1 // bhaviya jiyasattu-vijayA-taNao mAhaTTha mIe suddhAe / gayaciMdha addhapaMcama dhaNusayataNu kaNayasaMkAsa // 2 // kumaratte aTThArasa lakkhA puvvANa gamiya rajje u / te vanAmaMgasahi yA mAhe suddhAi nvmiie|| 3 // saha saMbavaNe chaThe Na niggao taMsi narasaha ssjuo| annAdiNe para mannAM diNhaM tuha baMbhadatteNa // 4 // bAra savarisANaM te posa-siya-ikkAra sIi tammi vaNe / uppannAnANa tumae paNanavaI gaNaharA vihi yA // 5 // sAhU lakkhaM ajAo tinni lakkhAiM tIsa sahasA ya / bhattA tuha maha jakkho ajiyabalA sagara cakkI y|| 6 // vayamaMgUNaM. lakkhaM puvvA AuM bisattarI lkkhaa| pannAsa ayara koDI lakkhe su gaesu usabhAo // 7 // cittasiya-paMcamIe samme e taM muNINa saha seNa / selesImAruhi uM jatthagao tatthamanne su|| 8 // . *** siri saMbhavaNAha-thuttaM sirisaMbhavajiNa! sattama! sattama-ge vijayAu sAvatthiM / phagguNasiyaTTha mIe patto si suhAya vasuhAe // 1 // jAo jiAri-seNANa suddhamaggasira cau dasIiM tumaM / kaNayatu liyaMga cau saya dhaNutuMga turaMga-laM chaNayaM // 2 // pannAra sa-puvvalakkhe ku maro cau cattapuvvalakkhA y| cauraM gANi ya rAyA bhaviUNaM maNuya-saha se Na // 3 // maggasira-punnimA kayachaTTho niggao sahassaMbe / bIyadiNe paramannAM suriMdadattAu patto si // 4 // caudasa-varisaMte paMcamIi kasiNAi * kattie naannN| tammi vaNe jaNiya kayaM gaNahArisayaM duruttarayaM // 5 // lakkhadugaM sAhU NaM ajA chattIsaha salakkhatigaM / nAha ! tuha timuha -duriyAri mittaseNA sayA bhattA // 6 // lekha saMgraha 197 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puvvANa lakkhamegaM cauraM gUNaM taveNa khaviUNaM / ajiyajiNAo sAgara-koDI-lakkhANa-tIsAe // 7 // cittasiyapaMcamIe taM niTThiya saTThi - lakkha-puvvAuM / saMjayasaha sa-same yaM-sammee nivvu yaM vaMde // 8 // *** 'siri abhiNaMdaNaNAha-thuttaM sarimo siri abhinaMdaNajiNiMda! vaisAha siycutthiie| jaya nAha ! jayaM tAu tujjha avajjhAi avayaraNaM // 1 // saMvara-siddhatthANaM kaNayapaho mAha -suddha biiyaae| addha-cauttha-dhaNussayataNu vAnara ciMdha jAo si // 2 // addhatte rasaku marosi puvva-lakkhAiM saDDa chattIsaM / aTuM gANiya rAyA mAhe siya-bAra sIi tumaM // 3 // cha8 Na gahi yadikkho saha saMbavaNe nariMdasaha sennN| patto pAyasamasaNaM bIyadiNe . iMdadattAo // 4 // .. aTThArasa-varise hiM siya-posa-cauddasIi tammi vaNe / jAyaM nANaM taha solasottaraM gaNaharANa sayaM // 5 // muNi lakkha-tigaM ajANa tIsasaha sAhi yaM tu cha lakkhaM / jakkhe sara-kAlIo tuha bhattA mittavirio. yN|| 6 // gaya-puvva-lakkhaM aTuM gUNaM Thiosi saamnno| , saMbhavanAhAu gaesu ayara-dasako Di-lakkhe su // 7 // . . pannAsa-puvva lakkhe jIviya siya aTTha mIi vaisAhe / muNi-saha sajuyaM siddhaM tumaM namasAmi samme e // 8 // *** siri sumaiNAha-thuttaM paNamAmi sumaisAmiya! kAmiya vasuhovayAra bhavayAraM / sAvaNa-siya-bIyAe jayaMtao tuha avajjhAe // 1 // taM meha - maMgalANaM vaisAha -siya? mIi jAosi / aijacca-kaM caNanibho tisaya-dhaNuvvosa kuM co y|| 2 // ku marosi puvvalakkhe dasa naranAho ya bAra saMgajuyaM / iguNattIsaM vaisAha -suddha-navamIi saha saMbe // 3 // kayanicca bhatta nara-saha sasaMgao niggao si bIya diNe / pau mAu pattapAyasa vAsA vIsaM Thio cha u me // 4 // tammi vaNe vara nANaM citta-siya-ikkArasIi patto si / gaNahara sayaM muNINaM lakkha-tigaM vIsasaha sajuyaM // 5 // 198 lekha saMgraha Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajANa paMca-lakkhaM tIsa-sahassAhi yaM tae vihi yaM / tuha bhattiparA tuburu-maha yAlI svvviriynivaa|| 6 // lakkha a bArasaMgaM ghuTThANa vayaM tu catta lkkhaaii| abhinaMdaNAu jiNao navasAgara koDi-lakkhe hi // 7 // sAhu sahasseNaM samaM sammee citt-suddh-nvmiie| pattosi suha maNaM taM taM desu mamAvi kima' juttaM // 8 // *** siri paumappahaNAha-thuttaM siri paumappaha ! puhaiM pahAsiuM mAha - bahu lachaTThIe / savvuvarima-ge vijjA tumaM pavano si kosNbi|| 1 // jAosi dhara-susImANa kattie bahu la-bAra sIi tumaM / aDDAija-dhaNussayapamANa kamalaMka rattaM gaM // 2 // addhaTTha mA. ku mAro lakkhA puvvANa saDDa igavIsaM / solasa aMgA ya nivo saha niva-saha seNa saha saMbe // 3 // cha8 Na viNikkhaM to pahu kattiya-kasiNa-terasIi tumaM / para manAM ca pavano bIyadiNe so made vAu // 4 // chammAsaMte. nANaM tammi vaNe citta-punnimAe tae / laddhUNa* kayaM gaNahara-sattahi yasayaM muNINaM tu // 5 // tIsa sahassa-tilakkhaM ajANaM vIsa sahasa caulakkhaM / tuha sAmi sevagA kusuma-accu yA ajiysenn-nivaa|| 6 // tuha vayamasolasaMgaM lakkhaM puvvANa tIsa lakkhAU / sumai-jiNANaMtara mayara ko Di - navaI saha sse hiM // 7 // sammee cau vIsahi ehiM tihiM saehiM samaM / maggasira -kasiNa-ikkArasIi nivvuya namo tujjha // 8 // . *** siri supAsaNAha-thuttaM tihu yaNasirivAsa-supAsasAmi! kasiNa? mIi bhddve| majjhima uvarimao tuha caraNaM bhaviyANa kuNau suhaM // 1 // vANAra sIi siya-bAra sIi jitu paiTTha-puha i-suo| dusaya-dhaNU siyavara-satthiyaMka kaNayappaho te siM // 2 // puvvANa paMca lakkhA vIsaMgajuyaM ca lakkha cau dasagaM / ku mara-nara nAha bhAvaM aNubhaviya nariMda-saha sajuo // 3 // saha saMbavaNe kayachaTTha jiTTha -siya-tera sIi nIha rio| jiNacaMda mahiMdAo bIyadiNe pAyasaM ptto|| 4 // lekha saMgraha 199 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAse hiM navahi phaguNa-sAmala chaTThIi tammi ujjANe / nANaM labhrUNa kayA paNa-navai gaNaharA tume|| 5 // sAhU Na tinni lakkhA ajjA cau lakkha tIsa sahasA y| tuha bhattA mAyaMgo saMtA taha dANavirio y|| 6 // puvvANamavIsaMgaM lakkhaM vayamAuM lakkha vIsaM c| . paumappaha nAhAo nava sAgarakoDi saha se hiM // 7 // kasiNae phagguNa-sattamIi paMcahiM saehiM sAhU NaM / samme yaMmmi sivaMgaya sivaM gaI dehi maha nAha ! // 8 // *** siri caMdappahaNAha-thuttaM caMdappaha! puha imimaM majatiM tamamuhaM mi uddhariuM / tuha bahu la-citta paMcami parivajiya vejayaMta namo // 1 // caMdapurIi mahAyasa! posAsiya-bAra sIi jAo si| . maha se Na-lakkhamANaM caMdako caMdadhavalo yaM // 2 // taM saDha sayadhaNU siya ku maro puvvANa saTa lakkha dugN| rAyA saDna cha lakkhe cau vIsaMgAya ka yachaTTho // 3 // narasaha sajuo taM posa-kasiNa-tera si pavanA sAmanno / sahasaMbe patto somadatta para mannamannAdiNe // 4 // mAsa tigaMte ka siNAi phagguNe sattamIi tammi vnne|. ghAicaukka vimukke Na teNavai gaNaharA vihi yA // 5 // sAhU saGDa dulakkhA ajjAo asIisaha salakkha tigN| bhattirao tuha vijao bhiuDI maghavaM ca mahinAho // 6 // lakkha-ma cau vIsaMgaM kaya vaya dasa puvva lakkha svvaauN| , sAgarako DisaehiM navahiM gaehiM supAsAo // 7 // bhaddavaya-kasiNa-sattami nimmahi yA'sesa kamma sammee / muNisahasajuo taM nivvuosi mama nivvuyaM kuNasu // 8 // *** siri suvihiNAha-thuttaM sirisuvihi nAha ! maha dehi vaMchi yaM vaMchiyAiM pUre uM / caviosi ANayAo taM phggunn-ksinn-nvmiie|| 1 // kAyaMdIe rAmA-suggIvANaM suosi mayaraM ko| maggasira-paMcamIe kasiNAe caMda-goraM go|| 2 // dhaNusayapamANa ku marattaNammi pannAsa puvvasaha saaiN| rajjammi gamiya ticciya aTThAvIsaMga-sahi yAI // 3 // 200 lekha saMgraha Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha saMbavaNe chaTe Na niggao magga-bahu l-chtttthiie| narasaha sajuo pussAo pAyasaM para diNe patto // 4 // cau vAse taM kattiya-siya-taiyAe tahiM vaNe nANaM / labhrUNa gaNaharANaM aTThAsII tae ThaviyA // 5 // do lakkhA sAhU NaM lakkhaM ajANa vIsa sahasA ya / tuha bhattira yA ajio sutAra yA juddhavirio y|| 6 // vayamaDa vIsaMgUNaM lakkhaM puvvANa-lakkha-dugamAuM / caMdappahAo sAgara koDINa gayAi navaIe // 7 // bhaddavaya-suddha-navamI samaNa saha seNa taMsi sammee / patto ThANamaNaMtaM mamAvi vAsaM tahiM dehi // 8 // *** siri sIyalaNAha-thuttaM sIyalanAha ! mahIalaMmi Namo saMtAvavajjiyaM kAuM / vaisAha -ka siNa-chaTThIi pANayAovainnosi // 1 // bhaddilapuraM mi daDharaha-naMdANaM mAha bArasIi tumaM / kasiNAi kaNayavano uppanno navai-dhaNumANo // 2 // sirivaccha laM cha Na tumaM ku maro paNuvIsa puvva-saha sAiM / duguNAI nivo chaTThAu maNuya-saha seNa saha saMbe // 3 // nIhario jamma-tihIi paradiNe pAyasaM punnvvsunnaa| dinAM vAsa-tigaMte posasiya-cauddasIi diNe // 4 // tammi vaNe vara nANaM tuhAsi igasIi gaNaharANaM c| sAhU Na sayasahassaM ajjA lakkhaM tu chahi ahi yaM // 5 // tuha pahu bhattA baMbho'soyA sImaMdharo ya dhrnniiso| paNuvIsa-puvva-saha sA vayamAuM puvvalakkhaM tu // 6 // siri suvihijiNiMdAo gayammi navagammi ayr-koddiinnN| vaisAha - bahu la-bIyAi sAhu sahaseNa sammee // 7 // nANehiM tihivi cauhi vi paMcehi vi jaM na patta puvvaM tu / takkAlicciya taM akkhara payaM patta tujjha namo // 8 // *** siri seyaMsaNAha-thuttaM tihu yaNalacchIkannAvayaMsa-seyaMsa! taMsi. accu yo| sIha pure avainno bahu lAe jiTTha -chtttthiie|| 1 // jAo si viNhu -viNhU Na bArasIi ksinnaae| lekha saMgraha 201 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMDa yamaMDiya taM kaNayasaccha ho asii dhaNumANo // 2 // igavIsavAsalakkhe ku maro duguNAI tAI kayara jo / chaThe NaM phagguNa-tera sIi-kasiNAi saha saMbe // 3 // nara-saha sajuo nIha riya para diNe naMda pAyasaM ptto| vAsahi do hi mAse amAvasAe vaNe tattha // 4 // jAyaM nANaM gaNahara chahattarI sAhu sahasa culasI y| ajA tisahassAhi ya lakkhaM tuha Isaro bhttii|| 5 // taha mANasI triviTThaharIya igviis-vaas-lkkhaaii| tuha vayamAuM cau guNa-maNaMtaraM sIyalajiNAo // 6 // cha vvIsa sahassAhiya chAvaTThI-vAsa lakkha-sahi enn| sAgara saeNa UNAi ayara koDIo gamiyAyo // 7 // samme e kasiNAe sAvaNa taiyAe samaNa saha sjuo| taMsi gao' loyaggaM hatthAlaMbaM mamaM desu // 8 // .. *** siri vAsupujaNAha-thuttaM / sirivAsupujja! ujjoiuM jayaM jitttth-suddh-nvmiie| taM pANayakappAo caviuM caMpAi sNptto|| 1 // jAo vasupuja-jayANa phagguNe kasiNa-cau dasIi tumaM / mahi saMka-rattavanno sattari dhaNumANa gayamAMNa // 2 // aTThArasayasahassA vAsA kamarosi taM cutthennN| phagguNa-amAvasAe vihAragehammi nIhari o|| 3 // chahiM nivasaehi sahi o bIyadiNe pAyasaM sunNdaao| pattosi vAsame gaM cha u mattho viha rio nAha ! // 4 // mAhe siya-bIyAe vihAra geha mmi pattanANeNaM / cha vaTThI lo yahi yA vihi yA gaNahAriNA tumae // 5 // bAvattarI sahassA muNINA ajjAu lakkhame gaM tu / tuha bhattA ya ku mAro payaMu-devI duviThTha harI // 6 // cau panna-vAsa-lakkho vayammi bAvattarI tuha ummi| cau pannA sAgare hiM gaehiM se yNs-naahaao|| 7 // chahiM sAhu saehiM samaM AsADha - cauddasIi suddhAe / caMpAi taMsi saMpatta sivasuho sivasuhaM desu // 8 // siri vimalaNAha-thuttaM vimalajiNiMda! suriM dehiM taMsi mahi o mahIi iMto vi| vaisAha -suddha-bAri si vimukkasaha sAra guNasAra // 1 // .. 202 lekha saMgraha Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaM pillapure jAo nAha! tumaM mAha -suddh-tiyaae| sAmA-kayavamma-suo saTThi dhaNucco varAha juo // 2 // taviyamavaNijagoro ku mAra-vAsammi vaas-lkkhaaii| panara sa ra jammi ya duguNiyAI gamiUNa chaTe NaM // 3 // mAha -siya sahassaMbe mAha-siya-cautthi gahi ysaamnno| nara-saha sajuo jaya pAyasaM ca pattosi bIyadiNe // 4 // vAsa-dugaMte phuriyA nANasirI pos-suddh-chtttthiie| tammi vaNe gaNahArI sattAvanA tae vihi yA // 5 // aDa saTThI muNi sahasA ajAu lakkha-maTTha sayasahi yaM / tuha deva sevagA puNa chammuha viiyA sayaMbhuharI // 6 // pancarasa vAsa lakkhA tu bbha vayaM saTThi meva savvAU / tIsAi sAgare hiM gaehiM jiNa vaasupujjaao|| 7 // AsADha -ka siNa-sattami sammatanIsesakammanimmahaNa / chahiM muNisaha se hiM samaM sammee nivvuya namo te // 8 // *** siri aNaMtaNAha-thuttaM jiNanAha! aNaMtamaNaMtarAu bhaviyANamoha mavaNe uM / kasiNAe sAvaNa-sattamIi taM pANayAu cuo // 1 // jAo si au jjhAe seNaMko sIha seNa-sujasANa / vaisAha - te rasIe kasiNAi suvAvA tumaM // 2 // pannAsa dhaNusarIro vAsANa'ddhaTTha maa-sy-shssaa| kumaro nivo ya duguNA maNuya-sahasseNa sahasaMbe // 3 // ka yachaTTho kasiNAe vaisAha - cauddasIi gahi yvo| vijayAo para mannAM annAMmi diNaM mi pattosi // 4 // vAsa tigaMte saMjama-tihIi pattaM tahiM vaNe nANaM / tuha gaNahara pannAsA kameNa muNi sAhuNI sahasA // 5 // chAvaTThI chAvaTThI bhattA pAyAla-aMku sAu thaa| purisuttamo harI vymddhtthmvaaslkkhaaii|| 6 // vAsANa tIsa lakkhA savvAuM vimalajiNaM vriNdaao| sAgara navagammi gae saha sattahiM muNisahasse hiM // 7 // citta-siya-paMcamI e kammANamorAliyaM ca smmee| mutUNa taNu taNuvajiyapayaM patta tujjha namo // 8 // *** lekha saMgraha 203 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siri dhammaNAha-thuttaM siriM dhammanAha ! dhammammi ThAviuM bhaviyajaNamiNaM vijyaa| vaisAha-suddha-sattami kaya gabbhavayAra taM namimo // 1 // te bhANu-suvvayANaM rayaNapure mAha -suddh-tiyaae| vajaka kaM caNappaha paNacatta dhaNucca jAo si // 2 // aDDAijjA paMcaya kumaro ya nivo ya vAsa sayasaha saa| mAha -siya-terasIe ka yachaTTho vappagAi tumaM // 3 // saha seNa nivANa viNiggausi gahiUNa dhamma siihaao| para mannAmAdiyahe vAsa dugaM gamiya-cha u mattho // 4 // pattosi vappagAe varanANaM posa-punimAi tumaM / tuha gaNaharA ticattA muNiNo causaTThi sahasA ya // 5 // ajAu causayAhi ya bisaTThi sahasA ya niTThiyaka saayaa| bhattiparA tuha kinnara-pannAtI purisasIha harI // 6 // aDDAijA lakkhA vAsANa vayaM dase va savvAU / aMtaramaNaMtajiNao jaNiuM sAgara caukke nn|| 7 // jiTTha siya-paMcamIe aTTha ttara muNisaeNa samme e / houmajogI pattosi ja payaM taM payaM desu|| 8 // siri saMtiNAha-thuttaM sirisaMtinAha ! savvo vasagganiggaha ka eNa puhiie| bhaddavaya-kasiNa-sattami savvaTTha cuyaM namAmi tumaM // 1 // jAosi gayaure vissaseNa - airANa catta dhnnumaanno| hariNaMka kaNayaladdho jiTThAsiyate rasIi-tumaM // 2 // paNuvIsa vAsa sahasA ku mAra-maMDaliya-cakka vaTTi pe| patteyaM bhaviya tumaM nariMda-saha seNa sahaM se be // 3 // kayachaTTho jiTTha - cauddasIi kasiNNai viraimaNuratto / pattosi sumittAo para mannamaNaMtarammi diNe // 4 // vAsaMte tammi vaNe laddhUNaM suddh-pos-nvmiie| nANavaraM varasIsA chattIsA gaNaharA vihi yA // 5 // muNiNo bisaTThi sahasA ajjA igasaTThi sahasa-chasayA ya / garuDo nivvANI tuha bhattA koNAlayo ya nivo // 6 // vAsa sahassANi vayaM paNuvIsaM vAsalakkhamAuM c| pAUNa pallara hi e gayammi dhammAu ayara tige // 7 // navasAhu saehiM samaM jiTThAsiya-terasIi sammee / muttuM muttimasAraM sAraM pattosi tujjha nmo|| 8 // *** 204 lekha saMgraha Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siri kuMthuNAha-thuttaM siri kuM thunAha ! thuNimo para mattha-parovayAra-karaNatthaM / savvaTThAo cavaNaM tuha saavnn-ksinn-nvmiie|| 1 // nAgapure sUra -sirINa kasiNa-vaisAha - cauddasIi tumaM / cha galaMchaNa kaNayappaha paNatIsa dhaNucca jAo si // 2 // kumaro taha maMDalIo cakkIvi ya bhaviya vAsa-saha saaiN| pAoNa-cau vvIsaM patteyaM nrshssjuo|| 3 // cha8 Na ka siNa-vaisAha -paMcamI cariya cariya saha saMbe / bIyadiNammi pavano paramannaM vgghsiihaao|| 4 // solasavarise hiM tahiM ujANe citt-suddh-tiyaae| ha ya-ghAikamma . tumae paNatIsaM gaNaharA vihi yA // 5 // sAhU saTThi-saha sA ajAo saTThi-saha sa chasayA ya / tuha nAha vihi ya sevA gaMdhava-balA ku bera nivo // 6 // pAUNa cau vIsaM paNanavaI ceva vAsa-saha sAI / tuha vayamAuM ca gae sirisaMtijiNAu paliyaddhe // 7 // vaisAha -paDi vayAe siNAe dasahiM muNisaehiM samaM / samme yaMmmi vimukosi sesakamme hiM dehi suhaM // 8 // *** siri araNAha-thuttaM siriara nAha ! namo te bhaviyANamaNuggahikka buddhIe / phagguNa-siya-bIyAe savvaTThAo cuo taMsi // 1 // nAgapuraM mi sudaMsaNa-devINaM magga-suddha-dasamIe // tIsa dhaNU siya jAo si naMdavattaMka kaNayapaho // 2 // igavIsa-vAsa-saha sA patteyaM ku mara-maMDaliya ckkii| maggasira-seya-ikAra sIi chaTe Na sahasaMbe // 3 // nara-saha seNa-gihAo nIharIo para diNaM mmi para manna / avarAiyAu patto aha tihiM varisehiM tammi vaNe // 4 // nANaM kattiya-siya-bAra sIi AsAiuM tae vihiyaa| gaNahArI tettIsA sAhU pannAsa sahasA y|| 5 // ajANa saTThi-saha sA bhattA jakkhiMda-dhAriNi subhuumaa| igavIsavAsasaha sA tuha vayamAuM tu culasII // 6 // paliovama cau bhAge rahie vAsANa ko DisahaseNaM / kuMthu jiNAu gayammI sammee muNi-sahasse Na // 7 // jamma-tihIe kammakkhaeNa saMsAra o nIha rio / apuNAgamaM payaMgaya pasIya daMsesu appANaM // 8 // lekha saMgraha 205 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . siri malliNAha-thuttaM sirimallinAha ! mihilaM moha vasaM bohi uM jyNtaao| phagguNa-suddha-cautthIi itthiruuvo'vinnosi|| 1 // maggasira-suddha-ikArasIi kuMbhappabhAvaINa tumN| kalasaMka nIlavanno paNuvIsa dhaNU sio jAo // 2 // kumarosi vacchara sayaM kumAra aTThameNa saha sNbe| jammatihIe tihiM tihiM nara saehiM nIha rio // 3 // tammi diNe avara he nANaM pattosi tammi ceva vnne| jAyaM pAyasamasaNaM bIyadiNe visssennaao|| 4 // gaNahara aTThAvIsA. kamaso tuha sAhu NI shsaa| cAlIsA paNapannA bhattA ya ku bera-vairoTTA // 5 // taha ajio nara nAho tuhAu paNapannavAsasaha saaiN| sayahINAiM tu vayaM gayammi arjinnvriNdaao|| 6 // vAsANa ko Disaha so sammee paMcapaMcahi sahe hiM / sAhU Na sAhu NINaM phagguNa-siya-bArasIi tumaM // 7 // . uttariya duttarAo aNAibhavapaMka o duravayAre / nimmaggo'NaMtapae aNaMtaviriosi tu jjha namo // 8 // *** siri muNisuvbayaNAha-thuttaM / sirimuNisuvvaya! avarAiyAu avarAiyaM payaM pattaM / punnA-vaNa sAvaNa punimAi uinna tujjha namo // 1 // rAyagihe. sAmaMgo sumitta-pau mAvaINa jAosi / jiTTha bahu laTTha mIe kummako vIsa dhaNumANo // 2 // addhaTTha mAiM kumaro vAsa-sahassAiM panara s-nriNdo| , houM narasaha sajuo nIlaguhAe vihi yachaTTho // 3 // suddhAe phagguNa-bAra sIi nIha riya para diNe patto / taM baMbhadatta pAyasamaha pakkhUNe gae vaMrise // 4 // tammi vaNe phaguNa-bAra sIi bahu lAi lddh-naannss| aTThArasa gaNahArI tuha si muNi tIsa-saha sA y|| 5 // pannAsa sahassA sAhu NINa bhattA ya varuNa-nara dttaa| vijayanivovi ya tuha vayamaddhaTTha mavAsasaha sAiM // 6 // tIsaM AuM cau pannA-vAsa-lakkhe hiM mllinaahaao| jiTTha-siya-navamIe sammee samaNa-saha sennN|| 7 // bhavavADiyAi-cau gai cauraM kAuM tumaM sbhttiie| patto siddhiM maha pahu pahu ttasarisaM phalaM desu // 8 // *** 206 lekha saMgraha Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siri namiNAha-thuttaM naminAha ! namAmi tumaM kayatthamappANayaM vihe u maNo / taM pANayAo mihilaM Asoe punimAi gao // 1 // jAo si vijaya-vappANa sAvaNa-kasiNa-aTTha mIi tumaM / pannArasa dhaNU siya uppalaMka tavaNija ramaNijja // 2 // aDDAijjA kumaro vAsa-sahassA ya paMca nara nAho / houM saha saMbavaNe nara-saha seNa vihi yachaTTho // 3 // AsADhaka siNa-navamIi niggao para diNammi patto si| para mannaM dinAo aha navamAse hiM tammi vaNe // 4 // maggasirasi ikAra si ha yanANAvaraNa gaNaharA jaayaa| sattadasa sAhu-sAhu Ni sahasA vIse gacattA y|| 5 // bhiuDI gaMdhArI vi ya bhattA harise Na cakka vaTTI y| . tuha vayamaDDhAijA vAsa sahassA dasAuM c|| 6 // cha su vacchara lakkhesuM gaesu muNisuvvayAu sammee / vaisAha -ka siNa-dasamIiM saha sahasseNa sAhU NaM // 7 // sammattAiguNe hiM laddhaM titthayara nAmamaidulahaM / * muttUNa taMpi pattosi mukkhasokkhaM namo tujjh|| 8 // *** siriNemiNAha-thuttaM sirine miNAha! mohe Na bhuvaNamavarAiyaM tumaM kAuM / bahu lAe kattiya-bAra sIi avarAiyAu cuo // 1 // jAo si sivAdevI-samuddavijayANa soriypurmmi| sAmaMga dasa dhaNU siya sAvaNa-siya-paMcamIi tumaM // 2 // saMkhaMka ku mArocciya ku maratte gamiya tinni vAsasae / sAvaNa-siya- chaTThIe chaThe Nujitagiri siMha re // 3 // naravai-saha seNa samaM nIsAmannaM gahe vi sAmannAM / vara dinAu pavano tumaMsi para manAmannAdiNe // 4 // cau pannAdiNANaM te Aso ya-amAvasAi ujite / nimmahi yamoha vihi yA ekkArasa gaNaharA tumae // 5 // aTThArasa taha cattA saha sA sAhU Na sAhu NINaM ca / bhattA tuha go me ho aMbA kaNho harI taha ya // 6 // satta sayA vAsANaM vayamAuM dasa sayAu nmijinno| paNavaccha ra lakkhaMte AsADha-siyaTTha mIi tumaM // 7 // paMcahi sAhu -saehiM saha chattIsAhi ehiM ujjate / patto si paMcamagaI maha pahuM taM ciya gaI ekkaa|| 8 // *** lekha saMgraha 207 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siri pAsaNAha-thuttaM siri pAsanAha ! pasariyamahaM tamohaM (jaNa) maNuggahi uM / taM pANayAu cavio citta-cautthIi kasiNAe // 1 // bANAra sIi taM assaseNa-vAmANa posa dsmiie| kasiNAi nIlavanno phaNirAyavirAio jAo // 2 // . . navahatthapamANa tumaM tIsaM vAsAiM vasiya-ku maratte / aTThama taveNa Asamapayammi tihiM nara-saehiM samaM // 3 // ka siNAi posa-ikkAra sIi sAmanamuttamaM ptto| bIyadiNe tuha dina para mannaM nAha! dhanoNa // 4 // culasI-diNe hiM citte kasiNa-cautthIi aasmpymmi| ullasiya-ke valeNaM tumae dasa gaNaharA vihi yA // 5 // solasa taha aDa tIsA sahasA muNi sAhuNINa tuha bhttaa| pAsa-pau mAvaIu paseNaI ceva nara nAho // 6 // sattari-vAsAiM vayaM vAsasayaM Au neminaahaao| addhaTThama saya-samahi ya-te sIi-vAsasaha se hi // 7 // muNiM tettIsA ya samaM sAvaNa-siya-aTTha mIi samme e| siddhosi harasu mohaM maha jaha pecchomi sAmi tumaM // 8 // *** siri vaDDamANa-thuttaM sirivaddhamANajiNa! pANayAu aasaaddh-suddh-chtttthiie| bhavaNamiNaM bohe uM kaNDaggAmaM tamaM ptto|| 1 // , tisalA-siddhatthANaM cittesiya-terasIi sIhaM ko| . taM satta hatthakAo jAo caamiiyrtthaao|| 2 // ku marosi vAsa-tIsaM kaya-chaTTho mgg-ksinn-dsmiie| nIha riya nAyasaMDe ego para manAmanAdiNe // 3 // , patto bahu lAu gae pakkhAhiya saDa-vAsa vAra sge| ujju vAliyAitIre naIi vaisAha dsmiie|| . 4 // suddhAi laddha kevala ekkArasa gaNaharA tae vihiyaa| cauddasa taha chattIsA saha sA muNi ajjiyANaM ca // 5 // mAyaMgajakkha siddhAiyAo seNiyanivo ya tuha bhattA / vAsA bAyAlIsaM dikkhA bAvattarI AuM // 6 // aDDAija saehiM gaehiM vAsANa paasnaahaao| avasappiNIi guNanavai pakkha sese cautthara e|| 7 // nivvANo kattiyamAvasAi egosi taM apaavaae| payaDa si jayadIva jayaM jaha taha kuru devabhaddAiM // 8 // [anusaMdhAna aMka-40] 000 lekha saMgraha 208 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI ratnazekharagaNi racita catvAraH jinastavAH 3 sAhitya nirmANa kI dRSTi se 11 se 15vIM zatAbdI taka kA samaya svarNa yuga kahA jA sakatA hai| isa yuga meM jinezvarasUri, buddhisAgarasUri, jinacandrasUri, abhayadevasUri, dhanezvarasUri, devabhadrasUri, jinavallabhasUri, kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya, AcArya malayagiri, jinapAlopAdhyAya, devendrasUri, kSemakIrti, somasundarasUri, jinabhadrasUri aura munisundarasUri prabhRti uccakoTi ke gItArtha evaM praur3ha vidvAn hue haiN| unhoMne navanirmANa karake jaina sAhitya kI abhivRddhi kI hai| nimnAMkita cAroM stavoM ke kartA mahopAdhyAya ratnazekharagaNi haiN| zrIratnazekharagaNi somasundarasUri ke ziSya haiN| kintu, tapAgaccha paTTAvalI ke anusAra 50veM somasundarasUri, 51veM munisundarasUri aura 52veM paTTadhara ratnazekharasUri haiN| .. somasundarasUri, janma 1430, dIkSA 1437, vAcaka-pada 1450, AcArya pada 1457 aura svargavAsa - 1499 ke Asa-pAsa hai| inake dvArA nirmita sAhitya prApta hotA hai:1. ArAdhanA rAsa upadezamAlA bAlAvabodha (racanAkAla vi0saM0 1485) SaSThizataka bAlAvabodha (racanAkAla vi0 saM0 1496) yogazAstra bAlAvabodha bhaktAmarastotra bAlAvabodha ArAdhanApatAkA bAlAvabodha Sar3Avazyaka bAlAvabodha navatattva bAlAvabodha (racanAkAla vi0saM0 1502) aSTAdazastavI (racanAkAla vi0saM0 1490 ke AsapAsa) AturapratyAkhyAnaTIkA 11. AvazyakaniyuktiavacUri 12. ilAdurgaRSabhajinastavana 13. caityavandanasUtrabhASyaTIkA jinakalyANakAdistavana 15. jinabhavastotra 16. pArzvastotra 17. zrAddhajItakalpavRtti 18. SaDbhASAmayastava 1. u. dharmasAgaraH tapAgaccha paTTAvalI lekha saMgraha 209 ; Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. saptatikAsUtracUrNi 20. sAdhusAmAcArIkulaka zrI somasundarasUri racita SaSTizataka bAlAvabodha (ra0 saM0 1496) kA avalokana karane se yaha spaSTa pratipAdita hotA hai ki usa samaya taka kharataragaccha aura tapAgaccha kA ApasI sauhArdabhAva anupameya thaa| SaSTizataka meM zrI nemicandra bhaNDArI ne zrIjinavallabhasUri kI mukta-kaNTha se stuti kI hai| usakA bAlAvabodha bhI tadanurUpa hI hai| gacchoM meM bhedabhAva yA Agraha somasundarasUri se lagabhaga eka zatAbdI bAda hI prArambha huA thaa| zrI dharaNAzAha kArita rANakapura kA caturmukhavihAra bhI zrI somasundarasUri dvArA hI pratiSThita huA thaa| inakI pratiSThita mUrtiyoM ke lagabhaga 150 lekha Aja bhI prakAzita haiN| ___saM.1475 ke lagabhaga zrI somasundarasUrijI kulapAkatIrtha kI yAtrA karane hetu padhAre the| usa samaya ke khaNDita zilAlekhoM ke anusAra ratnazekhara gaNi bhI sAtha the| AcAryoM meM bhuvanasundarasUri, munisundarasUri, jJAnaratnagaNi, vimalasaMyamagaNi, rAjavardhanagaNi, cAritrarAjagaNi, ratnazekharagaNi, ratnaprabhagaNi, tIrthazekharagaNi, vivekazekharagaNi, vIrakalazagaNi aura sAdhvI vijayamatigaNinI, saMvegamAlA-udayamati Adi sAdhviyoM ke bhI nAma prApta hote haiM / 1481 ke lekha meM kAmA suta guNarAja, sahasarAja, haMsarAsa, pAsarAja, desarAja, devarAja Adi ke nAma prApta hote haiM jinhoMne mANikasvAmi kulapAka tIrtha kI yAtrA kI thii| anya lekha meM saMghapati dharaNiga kA bhI ullekha milatA hai| somasundarasUri ke pramukha vidvat ziSya the:- sahasrAvadhAnI munisundarasUri, bhuvanasundarasUri, jayacandrasUri, jinakIrtisUri, somadevasUri, jinamaNDanagaNi aadi| adhyAtmakalpadruma aura tridazataraMgiNI Adi ke praNetA zrI munisundarasUri ke AjJAnuvartI paTTadhara ratnazekharasUri hue| inakA janma 1457 (anya matAnusAra 1452), dIkSA 1463, paNDita pada 1483, vAcaka pada 1483, AcArya pada 1502, svargavAsa 1517 / inake dvArA praNIta nimna sAhitya prApta hotA hai: 1. SaDAvazyakavRtti 2. zrAddhapratikramaNasUtra arthadIpikA nAmaka vRtti zrAddhavidhivRtti - vidhikaumudI (vi0 saM0 1506) / ratnacUr3a rAsa (vi0saM0 1510 ke AsapAsa) AcArapradIpa (vi0saM0 1516) laghukSetrasamAsa - avacUri haimavyAkaraNa - avacUri 8. prabodhacandrodayavRtti mehasANAmaMDana - pArzvanAthastavana 10. navakhaMDa - pArzvanAthajinastavana 11. arbudAdrimaMDana - pArzvanemistavana 12. caturviMzatijinastavana 13. pArzvastavana 2. ma. vinayasAgara : kulapAkatIrtha lekhAMka 7, 8, 9, 10, 11, 210 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . inake dvArA pratiSThita lagabhaga 200 mUrtiyA~ bhI prApta hotI hai| praNetA ____ ina cAroM stotroM ke kartA mahopAdhyAya zrI ratnazekharagaNi haiN| cAroM stotroM kI puSpikA ke anta meM - 'mahopAdhyAya zrI ratnazekhara ga. praNIta' likhA hai| ataH spaSTa hai ki zrI ratnazekhara 1483 meM vAcaka bane the aura 1502 meM AcArya bne| ataH isI ke madhyakAla kI ye racanAe~ haiN| pragAr3ha vaiduSya aura aneka sAdhugaNoM ke vidyAguru hone ke kAraNa inheM mahopAdhyAya zabda se alaMkRta kiyA gayA ho! navakhaNDa pArzva stava meM "bha" mahopAdhyAya zrI 'ra vi' likhA hai isase anumAna kiyA jA sakatA hai ki ina stotroM kI pratilipi saMvat 1502 ke bAda huI ho| kyoMki 'bha' zabda bhaTTAraka kA vAcaka hai| ina cAroM stotroM ki avacUrikAra kA nAma prApta nahIM hai, kintu yaha avacUri bhASA, zailI aura zleSAlaMkAra dvArA prayukta kaThina zabdoM kI hI avacUri hai| isase aisA AbhAsa hotA hai ki yaha avacUri bhI ratnazekharasUri kI ho aura unakI dRSTi meM jo vizliSTa durUha zabda haiM unhIM zabdoM kI unhoMne avacUri kI ho| .. prastuta stotroM kA vaiziSTya isa nibandha meM mahopAdhyAya zrI ratnazekharagaNi racita nimnAMkita cAra stava die jA rahe haiM:1. caturviMzati jina stava 2. zrI navakhaNDa-pArzvanAtha stava 3. navagrahastutigarbha-zrIpArzvajinastava 4. arbudAdri-jIrApallI tIrthastava kramazaH stotroM kA vaiziSTayaH. 1. caturviMzati jina stava - yAkinImahattarAsUnu AcArya haribhadra racita saMsAradAvA stuti aura jinavallabhasUri racita mahAvIra stotra (bhAvArivAraNa stotra) samasaMskRta prAkRta bhASA meM prApta hote haiN| praNetA ko una zabdoM kA prayoga karanA par3atA hai jo ki donoM bhASAoM meM samAna rUpa se vyavahRta hote hoN| ina donoM stotroM kI apekSA mahopAdhyAya zrI ratnazekhara ke caturviMzati jina stava meM prAkRta aura saMskRta ke sAtha zaurasenI prAkRta kA bhI prayoga kiyA gayA hai| arthAt yaha stotra tInoM bhASAoM meM samAna hai| kisI eka bhASA ' meM pUrNa stotra yA padya kA nirmANa karanA bhinna vastu hai jaba ki pratyeka padya meM tIna-tIna bhASAoM kA samAna rUpa se prayoga karanA apanI viziSTatA rakhatA hai| caturviMzati jina stavaH ke pratyeka padya meM pratyeka tIrthaMkara kI stuti mAlinI chanda meM kI gaI hai aura upasaMhAra prazasti 25vA~ chanda zArdUlavikrIDita chanda meM hai| samabhASA hote hue bhI anuprAsa, upamA, zleSa aura rUpakAdi alaMkAroM kA samucita prayoga kiyA gayA hai| 2. zrI navakhaNDa-pArzvanAtha stava - saurASTra meM prasiddha zrI zatruJjaya tIrthAdhirAja ke nikaTa hI ghoghAbandara prasiddha hai| ghoghA, ghoghApura ke nAma se prasiddha hai aura vahA~ prAcInatama virAjamAna navakhaNDA pArzvanAtha kA maMdira hone se ghoghA sthAna bhI prasiddhi ko prApta ho gyaa| yaha stotra bhI avacUri ke sAtha ATha padyoM meM hai| 7 padya indravajropendropajAti ke haiM aura AThavA~ padya vaMzasthavilA - indravaMzA upajAti kA hai| zleSAlaMkAragarbhita navakhaNDa zabda isa stotra meM vistAra se prarUpita kiyA gayA hai| navakhaNDa ko aneka dRSTiyoM se vibhakta kara isakI mahattA ko dikhAyA gayA hai| lekha saMgraha 211 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____3. navagrahastuti garbha-zrIpArzvajinastavana - AcArya bhadrabAhu praNIta navagraha stotra se yaha siddha hotA hai ki kina-kina tIrthaMkaroM ke smaraNa aura mantra jApa se isa grahoM kA prabhAva samApta hokara kalyANakAraka hotA hai, kintu mahopAdhyAya ratnazekharajI ne isa stotra meM yaha pratipAdita kiyA hai ki pArzvanAtha kA smaraNa karane mAtra se ye samasta navagraha kalyANakArI aura maGgalakArI hote haiN| isa stotra ke 10 padya mAtrika AryAchanda meM haiN| 4. arbudAdri-jIrApallI tIrtha stava - pA~ca AryAtmaka isa laghustotra meM zrI ratnazekharajI ne apanI viziSTa racanA zailI kA prayoga kiyA hai| jahA~ arbudagiri ke mukuTAyamAna vimalavasahI meM mUlanAyaka rUpa meM virAjamAna zrI AdinAtha bhagavAna aura lUNagavasahI meM mUlanAyaka ke rUpa meM vidyamAna zrI neminAtha bhagavAna aura arbudagiri kI upatyakA meM arthAt nikaTavartI kSetra meM zrI jIrApallI tIrtha meM virAjamAna pArzvanAtha bhagavAna kI stuti eka sAtha hI gaI hai| isIlie tIrthadvaya hone para bhI tIna tIrthaMkaroM kI stuti isa laghu stotra dvArA kI gaI hai| prati-paricaya sphuTa saMgraha meM paMcapAThAtmaka yaha do patroM kI prati hai| isakI sAIja 26.3411.2 se.mI. hai| mUla . stotra kI paMkti 13, akSara 48, avacUri paMkti sAmAnyataH 6 haiM, akSara 76 haiM / kinAre kI paMkti 29, akSara 12 haiN| lekhanakAla nahIM diyA gayA hai kintu 15vIM zatI kA anta yA 16vIM zatI kA prArambha nizcita hai| zuddha likhita hai| to lIjie, ina cAroM stavoM kA rasAsvAdana kIjie: 1. caturviMzati-jina-stavaH (bhASAtrayasamaM) [mAlinIcchanda] amaragirigarIyo mArudevIyadehe, kuvalayadalamAlA komlaakuntlaalii| sajalajaladapAlI kinnu sannIlakaNThI dhavanivahamamandaM nandayantI jyaay|| 1 // . avacUriH- suvarNAdrigariSThaM yat zrIRSabhasambandhidehaM tasminnarthAdaMsalakSaNe kuvalayadalazreNi zyAmA jaTA sajalajaladamAleva sAkSAt santa eva, 'nIlakaNThIdhavA' mayUrAH tatsamUhaM amandaM yathA syAt evaM samullAsayantI jayAya astu itydhyaahaarH|| 1 // asamasamaralIlA-lAlasA bhAvabhAva sthalaparabalahelA raGgabhaGgaM gmiiv| karivaraparidhArI vo vimohAvahArI, bhavajayi vijayAbhU raGgabhUmI rmaasu||2|| avacUriH- asamaH samaralIlAyAM 'lAlasAbhAvaH' yeSAM IdRzA ye bhAvarUpAH sthalaparAH zatravorAgAdayaH tatsainyabhaGgAd yo raGgastaM gamiSyannivAMkamiSAt karIndradhArI anyopi yaH zatrujayaiSI syAt karIndrasaGgraha karoti astvitydhyaahaarym| bhavajayI yo 'vijayAbhUH' zrIajitaH, raGgasthAnaM sakalazrIviSaye yathA nartakyoM raGgabhUmau lAsyalIlAM kalayanti tathA vizvazriyaH zrIajite ityrthH| 212 lekha saMgraha Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavivibhumabhivande sambhavaM sambhavantaM, ___ niviDajaDimabhaGge'bhaGgaraGgeNa geym| taraNihayavareNAbaddhasevaM nibodho dayarayaviralAhaGkArabhAreNa kinnu?||3|| avacUriH- bhavinA-prANinAM prakaraNAd gaNabhRdAdikAnAM, tRtIyaM jinaM, niviDajaDimno bhaGge sambhavantaM' ghaTamAnaM ityrthH| arthAt indrAdibhiH, aGkakaitavAn, viziSTo bodha:- kevalajJAnaM tasyodaye tatkAlameva lokAlokavyApakatvAt yo 'rayaH' vegastena viralaH dUrIbhUtaH 'ahaGkArabhAra' vegaviSayo yasya IdRzeneva // 3 // samasamayamivAlaM caJcalaM cittamaMkA haraNaharivaraM vA'caJcalI bhaavyntm| urasi virasabhAvaM hanta! hantuM turIyaM, ____ tamariha ramaNIyaM dhAraNIyaM dhre'hm||4|| avacUriH- atyarthaM capalaM 'cittaM' tathA aMke AharaNaM AnayanaM yasya taM 'harivaraM' kapivaraM ca 'samasamayaM' yugappad acaJcalI-bhAvayantam-sthirIkurvANamiva cittaM, kapizca prakRtyAticapale, tadvayamapi svAmipArzve susthiraM dRzyate itiiymutprekssaa| virasabhAvaM' prakaraNAt sAMsArikaklezasambhavaM hantuM', 'hanta! iti priitau|' yadAha zAkaTAyanaH- 'hanta ! sampradAna-prIti viSAdeSu' iti / turIya' caturthaM taM guNairjagatprasiddha arhaddharaM zrIabhinandananAmAnaM urasi ityasyobhayatra sambandhAd urasi dhAraNAha~, urasi dhare'ham / iti sNttngkH||4|| asamasamayapArAvArapArINarINa ___cchlcrnndhuriinncchnnmcchinnmiidde| mahimabharaniruddhA-maGgalaM maGgalAbhU vibhumidamasubaddhaM maGgalAkAraNaM tu||5|| avacUriH- asamasiddhAntAbdhipArINA gatacchalAzca ye 'caraNe' cAritre dhurINA-yatayastaiH sevyatvena 'channaM' vyAptaM nirantaraM staumi| mahimabhareNa niruddhaM-niSiddhaM 'amaGgalaM' jagato'pi yena taM tathA maGgalAGgajajinaM zrIsumatiM ityarthaH / idamasambaddhaM-yo maGgalAbhUH sa maGgalAyAH kAraNaM katham? / virodhAbhAvapakSe-maGgalAnAmAkAraNaM nimittatvAdAkAraNaM-AkarSaNaM iti bhaavH| maGgalAnAmAkAraNaM yasmAt iti bahuvrIhirvA // 5 // tamudayagiricUlAcumbibhUcchAyabhUri cchidurtrnnibimbaabhnggdhaamaabhiraamm| sahabhavamiva rAgaM kuGkamAbhaM vahantaM, vahavidurasusImAsambhavaM devdevm|| 6 // avacUriH- 'taM' prasiddha udayAcalacumbItyanena abhinavaM bhUcchAyasya tamasau bhUricchiduretyanenAtidIpraM yattaraNibimbaM tadvadabhaGgaM yaddhAmA'rthAdAraktavarNaM vapustejaH navyaraverAtAmradhAmatvAt tenAbhirAmaM, idaM jinvishessnnm| sahajamiva kuGkamAGgarAgaM vahantaM hRdIti zeSaH, zrIpadmaprabham // 6 // avamamavaharantucchandasaJcAripaJcA naNusamaNiphaNA me devdevorudehe| raNabhuvi kila bhane bhAravIreNa dUraM, samamiha parihINA paJcabANI ryenn||7|| lekha saMgraha 213 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avacUriH- nindyaM, abhiprAyagataM me avaharantu, iti yogH| arthAt supArzvaH / ivArthe, yugapat, parityaktA, . paJcaphaNAnAM paJcabANIvetyutprekSA // 7 // samamiva himabhAji dehadantorukUlaM dhayadhavalakarAlaM saaribhaavaarinnedm| samalamamalayantaM bhUvihAyo'higehaM, himakaradharamaGke devadevaM nuvaami|| 8 // avacUriH- yugapadiva idaM vA 'amalayantaM' ityatra yojym| himabhAsAM jaitradehasya dantAnAM tathorukUlaMdhaya UrutaTasthAyI yo dhavalakaro lAJchana candrastasya cAtyarthaprasArikAntijalena kramAt pRthvyAkAzapAtAlAni nirmalayantamiva, aGke candrabhRtaM arthaaccndrprbhm|| 8 // naravara! kuru rAmAnAmarAmAlicUDA maNibhuvamabhavantaM cittavAse vsntm| navamamamalabhAsaM bhAsamiddhorubhAla ___cchaladhavalakarAbhAsaM kareNeva viddhm||9|| avacUriH- 'rAmA' nAmnI yA strI zreNicUDAmaNistajjJaM suvidhimityrthH| cittavAsasthAne vasantaM 'kuru' iti anvrthH| zuklaH kAntidIptau guruzca, yo bhAlacchalAMddhavalakarazcandrastat kAntisaGgamena vyAptamiva santaM amlbhaasm|| 9 // niravamatamanandAsundarodAratundi ___cchalasalilaruhAlI kevalI kevlaay| navamarasanilimpAhArasArAbhirAmaM, navamacaramakuNDaM kintu bhuukhnnddmnnddi||10|| avacUriH- anindyatamAyA nandAyAH sundarodArAyA tundiH-kukSistacchalakamale'lI-bhramaraH, arthAcchItalaH, astu iti yogH| zAntarasa eva nilimpAhAraH sudhA, nvmcrmN-dshmmityrthH| pAtAlena vasudhAkuNDAni zItalastu bhUkhaNDastha dazamasudhAkuNDamiva // 10 // . bhavabhayajayi nandAbhU purogAmi danta cchavinivahabhavAmAbhUribhadraGkarA me| iha kila kalayantI bhAvavandArudevA suranaravarabhAle kaammuttNskelim|| 11 // avacUriH- bhavabhayajayI yo nandAbhuvaH zItalajinAt purogAmI zrIzreyAMsaH, shobhaa|| 11 // . duravamaparamohaM hantu mohaM jayAbhU, ___ravinavavasuhAsI kaasrennaavbhaasii| sahajalajalavAhAliGgibhAgAbhirAmo dayagirigarimANaM hanta! dhatte kilaaym||12|| avacUriH- duSTo garyaH parama UhA yatra, vAsupUjyaH, raktavapuHzriyA, lakSmamahiSeNa, sajalajaladAliGgI yo bhaagstdbhiraamodyaadrishobhaam|| 12 // 214 lekha saMgraha Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sagiridharaNibhArAdhAralIlAdhurINaM, kiravaramamumaGke dhArayantaM nirntm| paramagarimalAbhaM lambhayantaM kimevaM, vimalamamaladehaM cittagehaM nye'hm|| 13 // avacUriH- varAhaH, satataM, sAdribhU bhArakSamatvAt, aGke dhAraNena // 13 // vibhu vimalapurogA bhaGgarogAvalIbhi caraNakararuhAlI bhAsamUDhA jynti| namiparasurabAlAbhAlabhAme sarAgaM, kila paramalalAmADambaraM dhaarynti||14|| avacUri:- zrIanantasya yau niviDarAgazreNibhidau caraNau, nakha, namana, karttA pUrvArddhagata eva // 14 // caraNasarasisAre kinnu nissImadhAmA malasalilasamUhe hempngkeruhaanni| pavidharavibhuvaM'gAsaGgibhA piGgaranA, kararuhavaramAlA vo viruddhaM runnddh||15|| avacUriH- pavidharasya vajrAGkasya vibhoH zrIdharmasya aGgo saGgikAntyA piGgaraGgA pItavarNA, vibhum| vaGgetyatra paramate navatvaM nrv.|| 15 // divi bhuvi cirakAlaM candrabhidrAhukaNThI, ravabhavabhayabhUyo rINaraGgaM kurnggm| taruNakaruNamaGke lAlayantaM kilAma, bhavivara bhagavantaM dhehi he dhIra! citte||16|| avacUriH- candragrasataparaH, bahukSINaraGga, laalnkriyaavishessnnmett| kRpAlutvAditi bhaavH| arthAcchAntim // 16 // . nara nama parapaGkAvAsahiMsAdhurINA khilabhavibhayabhIruM, dUrabhI pngkmngkm| chagavaramavagADhaM pAlayantaM sugUDhaM, sadayamanayamanthaM kunthudevaM susevm|| 17 // avacUriH- pApa, zaunikavRkAdijIvaH, ajavaraM vishessnnmidm| bhIrutvAdeva nirbhayamaGkamAzliSTavantaM chaagvrm| kileti shessH| manthanaM mantho'nayasya mantho yasmAt so'nayamanthaH, yadvA manthatItyavimanthaH, tato anayasya mnthtvm| phaladAyitvena atizAyinI sevA yasya // 17 // tamaramamaradattA mandamandAramAlA, primlrsbddhaalmbirolmbmaalm| niravamanavahemacchAyakAyaM namAmo maragirimiva kaNThe vaarivaahaavgaaddhm||18|| avacUriH- pUjArthaM, AlambinI, paritolanA, AzliSTam // 18 // lekha saMgraha 215 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahulamiha vahantaM kundamandAramallI, kusumamasamavallI maJjulaM mllidevm| ciramurasi vahAmo bhUritArA'virAmA valivimalavihAyo maNDalaM kinnu niilm|| 19 // avacUriH- jaatyupekssmekvcnm| niilvrnntvaat| bhUritArANAmavirAmA apArA Avalayo yatra, vihAyo maNDale tattathA // 19 // kuvalavalayakAyaM kundajibantapAlI ___cchavibharaparibhogaM devamallI purogm| tamarihamiha seve vArivAhaM savAri, kimasamavisakaNThI mnnddliiliiddhknntthm|| 20 // avacUriH- zyAmatvAt kuvalamaNDaladehaM, zreNibaddhatvAt pAlIva pAlI tatkAntibharasya samantAdbhogo yasya, munisuvrataM, blaakaashrennyaashlissttH|| 20 // jaya! bhuvi vijayaM te bhAsurAbhUribhAso, damivaranamidehe keligehe klaasu| kimahimakiraNAbhA bhAvavantaM nayante, sudivasamavirAmaM caNDabhAvaM vihaay|| 21 // avacUri:- jayotpattisthAne, damino-munayaH, atra SaSThyarthe saptamI, kalAsu itytraapi| etAH kiM ravikAntayazcaNDabhAvaM tyaktvA saumyatvApannAnatyarcAdau bhAvabhAjaM prANinaM nirantaraM 'sudivasaM' zobhanadinaM prApayanti / ravikAntitulyAbhirnamijinatanudyutibhirbhAvinAM nityaM zreyo dinameva kriyate, iti bhaavH|| 21 // harimarudharamANaM kambusambandhabandhuM, kimu iha bahumantA kambudhArI cirenn| navanavabhavakArAvAsavArI varIyo, gavalavimalanAmA neminAmA mmaaym|| 22 // avacUriH- punnapuMstvAt kambuzabdasya klIbatvaM, tato guruzaGkha pAJcajanyAbhidhAnaM dharantaM, sambandhena bAndhavaM kRSNaM bahumaMteva kambudhArI aGke pAJcajanyakambudhArisvabandhukRSNabahumAnArthamiva svayamapyaGke kmbubhRdityutprekssaa| atra zIlArthastRn, tena tatkarmaNi dvitiiyaa| bhavabhavabhavA eva kArA guptigRhANi tatra vAsaM vArayatItyevaMzIlaH, astu ityadhyAhAryaM c| varataraM vanamahiSavannirmalaM dhAma vapuH sambandhi yasya, jinH|| 22 // phaNiguruphaNimAlAlambicUlA mahIyo, maNigaNakiraNAlI snggrnggaavgaaddhm| arihamurumahelA siddhisampannarAgA ruNamiva gurugeyaM cittadheyaM dhreym||23|| avacUriH- phaNigururdharaNendrastatphaNamAlAyAmAlambino ye cUDAsu mahattarA maNayaH, saGgena yo raGgoraktimA tena vyAptam, arthAtpArzvam, vizvepi garimAspadatvenorumahelAtvaM siddheryuktm| tasyAM sampanno yo / rAgastena raJjitamiva, guNairgeyam, citte dheyaM dhAraNAha~, tata evAhaM dhareyamarthAccitte // 23 // 216 lekha saMgraha Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ giribhuvi haribhAve bAhulIlAvibhinnA viralaniviDapIDA saGgame gaaddhkhinnm| paribhavaparihArAyeva voDhAramaGke, harivaramarihantaM he narA! dhatta citte||24|| avacUriH- zAlikSetrAsannAyAM, prAgbhave tripRSThavAsudevatve bAhulIlayA yadvibhinnaM klIbe ktAntatvAt vidAraNaM, tena nirantarA, niviDA vayA pIDA tasyAH samparke / gADhakhedAdyaH paribhavaH tadapaharaNArthamiva siMhavaramaGke voddhaarm| zIlArtho'tra tRn / arthAt zrIvardhamAnam // 24 // [zArdUlavikrIDitaM chandaH] itthaM stotrapathaM kathaMcana jinA nItA vinItAtmanA, vRttaiH prAkRtasaMskRtaiH samuditaistaiH zaurasenyA smaiH| dadhuH zrIgurusomasundara mudA svAda prasAdaM javAd, yenAsau rasikeva kevalakalA lIlAyate myypi|| 25 // - iti saMskRta-prAkRta-zaurasenIrUpabhASAtrayasamaM . 24 jinstvnm| ma0 zrIratnazekha0 ga0 vi0 / avacUri:- zriyA guruH somastadvat sundarA'tivizadAyAsu... tasyA Anubhavau yatra prasAde taM tathA // 25 // iti bhASAtrayasama 24 jinstvaavcuuriH| 2. zrInavakhaNDa-pArzvastavaH ___ (upajAti-vRttam) jaya prabho! tvaM navakhaNDapRthvI prakhyAtakIrte! nvkhnnddmuurte!| bhavyAbjabhAno! navakhaNDasaMvit, ... vizvezvara! shriinvkhnnddpaarshv!|| 1 // avacUriH- lokaprasiddhayA pRthvI navakhaNDA, sampUrNAsaMvit kevalajJAnaM yasya // 1 // te tatkSaNenA'navakhaNDamuccai vighnaanshessaanvkhnnddynti| ye tvAM stuyurdAnavakhaNDanAr2yA, vizvezvara! shriinvkhnnddpaarshv!|| 2 // avacUriH- 'anavaM' jIrNaM tato jIrNakhaNDaM avakhaNDayantIti yogH| yathA jIrNamanA yA senaiva khaNDyate tathA te vighnAn sarvAn khnnddynti| atra anavakhaNDaM khaNDayantIti kRtvA pazcAdavopasargeNa yogaH prathamamevAvopasargayoge tvanavakhaNDaM, ityatra "Nam" pratyayasya asambhavaH, "vyApyAccevAt" [si. he. 5/4/ lekha saMgraha 217 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71] iti sUtre tasyaiveti niyamAt / yadvA, avazabdazcAdipaThito bhartsanArthe, kriyAvizeSaNatvena yojyH| bhartsanapUrva vighnAn khaNDayantIti bhaavH| athavA avatIti avi, avastato jinasambodhanaM he ava! rkssk!| dAnavakhaNDanA indrAH // 2 // mAdhuryadhuryA navakhaNDajaitrI, gIste'tha kaarshaanvkhnnddvaari!| bhAtyudhaMdAdInavakhaNDamAnA, vizvezvara! shriinvkhnnddpaarshv!|| 3 // avacUriH- yata eva mAdhuryadhuryA tata evaabhinvmdhudhuulijaitrii| athAnyeva kArzA navAni kRzAnusambandhIni khaNDAni jvAlA ityarthaH, tatra niirsdRshaaH| AdInavAn doSAn khaNDamAnA madhnantI zIlArthe zAnastena malayapavamAna iti vatsamAsaH siddhiH| "zritAdibhiH" [si. he. 3/1/62] iti sUtreNa // 3 // navapramuktAnavakhaNDalauTu bhaktyA kRtoccairnava khaM ddgdbhiH| zritAn bhavArtAnavakhaNDamuLa vizvezvara! shriinvkhnnddpaarshv!|| 4 // avacUriH- AnavakhaNDalazabdasya navapramuktatvena AkhaNDaleti syAt / kRta uccaiH stavo ysy| 'khaM' svargaM, DalayoraikyAllagadbhiH svrgsthairityrthH| urvyAH khaNDaM pIThaM zritAn bhavArtAn aveti yogH|| 4 // AmnAti no mAnavakhaNDanAdau, darpaNa ye'nyAnava khaM ddynte| giropi taiste navakhaNDanIyA, vizvezvara shriinvkhnnddpaarshv!|| 5 // avacUriH- manoridaM mAnavaM zAstraM smRtyAdi khnnddngrnth| nautIti navaH, stotaH, na navo anavaH, anyeSAmanavo'nyAnavaH trijagato'pi stutyatvAt / ye darpaNa 'khaM' vyomaM Dayante' utplvnte| yadvA, avakhaNDayantIti pAThastato ye anyAn avkhnnddynti-tirskurvntiityrthH| khaMvaM avkhnnddyitumshkyaaH|| 5 // vitanvate te navakhaNDatiM ye, svbhktito'rhnnvkhnnddmaashu| te nityanistAnavakhaM Dabhante, vizvezvara shriinvkhnnddpaarshv!|| 6 // avacUriH- svArthetikpratyayena, na ca zabdayoge ca navakhaNDatistaM avakhaNDatistaM avakhaNDaM vakhaNDeti varNatrayahIrametAvantaH nimityrthH| nistAnavamatucchaM 'khaM' sukhaM DalayoraikyAlla bhate // 6 // vyAdhIMstathAdhInavakhaNDase tat, tvameva vizve nvkhnnddhiinH| lekha saMgraha 218 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manISiNAM mAnavakhaNDanA), vizvezvara! shriinvkhnnddpaarshv!|| 7 // avacUriH- yat itydhyaahaarym| mAnavakhaNDanArhapadasya navakhaNDeti varNacatuSka hInatve mAnArha iti "ziSyate, tato manISiNAM, mAnanIya ityrthsiddhiH||7|| iti stutaH zrInavakhaNDanAmabhRta, prsiddhghoghaapurbhuuvibhuussnnH| pArzvaH prabhu zrIgurusomasundarasphuradayazAH zAzvatasampado'stu vH||8|| iti zrI bha0 mahopAdhyAya zrI ra0 vi0|| iti shriinvkhnnddpaarshvstvaavcuuriH| 3. navagrahastutigarbha-zrIpArzvajinastavaH [AryAvRttam] pArzvaH zriye'stu bhAsvAnajasthiteruccatAM parAM bibhrn| vizvaprakAzakuzalaH kutukaM tu klaavdullaasii||1|| avacUriH- bhAsvAn dIprasUryazca, na jAyata ityataH siddhaH, pakSe 'ajaH' meSarAzistatrasthye hi ru raviruccaH syAt, nistula AzrayaH siddhilakSaNo yasya, sUryastu tularAzyAzrayo'pi syAt iti citrm||1|| pArzvaH sa jayati somaH, prmonntibhRvRsspryogenn| zaive zirasi nivAsI citraM tu tmogrhgraasii||2|| avacUriH- saumyazcandrazca, 'vRSaH' puNyaM tatprayoga-upadezAdinA, pakSe vRSarAzeH prakRSTayogena, mokSasambandhini-Izasambadhini c| tamaH ajJAnaM tadeva graho bhUtAdistadvinAzI, pakSe tamograho raahuH|| 2 // zrIpA sadattanavArciSaM namata mngglaatmaanm| pRthvyA nandanamadbhutamavakramarpitabudhamudaM c||3|| avacUriH- sacchobhanaM vRttaM zIlaM yasya, pakSe-zobhanazcAsau vRtto vRttAkArazca / navamarci: tejo jJAnarUpaM yasya, pksse-nvsNkhykirnnm| kalyANamayAtmAnaM, pakSeH maGgala' bhaumH| pRthvyA AnandanaM, pksse-pRthvyaasutm| maGgalasya hi budho ripurgIyate // 3 // vAmAbhUH zyAmAGgaH, saumystaadmRtsiddhiyogkRte| maitrIprayogato vaH, kutukaM tu klaavkllaasii||4|| avacUriH- pakSe-zyAmAGga iti budhnaam| pakSe- 'saumyaH' budhH| maitrIprayogeNa vo mokSaniSpattiyogAya stAt iti smbndhH| pakSe- maitryanurAdhA tasyAH prayogato budho amRtsiddhiyogkRtsyaat| pakSe budhasya hi candro ripuH||4|| lekha saMgraha 219 15 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagati guruH zrIpArzvaH, zubhadRSTyA doSalakSamapi mussnnn| puSNan zriyazca jIyAnna kutrciccitrmticaarii||5|| avacUriH- 'guruH' garimAspadaM, pksse-bRhsptiH| 'aticAra:' cAritramAlinyaM, zIghragatizca // 5 // gurupadalAbhAduccaH, zrIpArzvaH zreyase'stu stkaavyH| doSAkaravidveSI na jAnu yAtyastamiti tu nvm||6|| avacUriH- gurupadaM siddhirmInarAzizca, mInarAzau hi zukra uccaH, sadbhiH stutyaH, pakSe-saMzcAsau shukrshc| doSANAmAkaraM vidveSTI niHzIlaH, pakSe-doSAkarazcandro vidveSI yasya / siddhau zAzvatodayasthitikatvAt zukrastu astaM yAtyeva // 6 // parasiddhiyogamastistanutAM pArzvaH prayogato braahmyaaH| dharma puSNan dharmAzrayeNa na punaH kcinniicH||7|| avacUriH- 'asitaH' nIlavarNaH zanizca, 'brAhmI' vANI rohiNI ca tasyAH 'prayogataH' upadezAdeH, prakRSTayogAcca parasiddhiyogaM prakRSTamuktisambandhaM amRtasiddhiyogaM ca tnutaamitynvrthH| cAritradharmAzrayeNa caturvidhaM dharmamupadezAdinA puSNan, pakSe-dharma bhavatAzrayaNena dhrmpossii| zanistu meSe nIcaH syAt / / 7 // duritabhide doSAkara-tamoripugrAsalAlasaH paarshvH| kIrtyA vidhuntudastAnna krUraH kautukaM vaapi||8|| avacUri:- doSANAmAkarabhUtaM yattamo'jJAnaM tadeva ripuH zatrustasya grAse-vinAze lAlasA-zraddhA yasya, pakSe doSAkarazcandrastamoripuH-sUryaH tyorgrsnprH| kIrtyA vidhuntudazcandrasya jetA, pksse-vidhuntudo-raahuH|| 8 // zrIvAmeyo'navamastrijagati ketuH zriyAM prmhetuH| jayatu sphuratphaNarddhirnavaraM nityodayI shubhdH||9|| avacUriH- 'anavamaH' zlAdhyaH, pakSe-navamo nvsNkhyaapuurnnH| tribhuvane vibhUSakatvAt keturdhvaja iva, pakSe ketunAmA grhH| pakSe-paraM kevalaM zriyAmaH hetuH| ubhayorapi sphnntvaat| ketustu kadAcidudayI, uditopyariSTakRcca // 9 // zrIpArzvastavamevaM, navagrahastavanagarbhamadhye tu| zrIsomasundaramaterapyazubhAH syurgrahAH shubhdaaH||10|| iti zrIvAmeyastavanaM navagrahastutigarbha mahopAdhyA. zrIra. vi.|| avacUri:- pAThakasya iha tRn| pUrNenduvat sundarA-nirmalA matiryasya // 10 // 220 lekha saMgraha Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipaarshvstvaavcuuriH| ch| 4. arbuda-jIrApallI tIrthastavaH [AryAcchanda] shriiarbudaadrimukutt-shriijiiraapllitiirthsuprthitim| staumi zrImatpAdyaM, jinarSabhaM shriishivaanggbhuvm||1|| avacUriH- RSabhapakSe-arbudAdrimukuTazcAsau zrIjIrApallitIrthenAsannatvAt suprasiddhazca / zrIpArzva samIpaM ysy| zrIzivAnAmaGgamabhyupAyo dhrmstdutpttipdm| nemipkssepyevN| paraM jinarSabhaM jinprvrN| pArzvapakSearbudAdrirmukuTo yasyedRzA jIrApallitIrthena suprsiddhm||1|| tava sadvarNya suvrnnshriidhnrocissnnurocirnggltaa| kalpalatAto'pyadhikaM, datte dRssttaapybhiissttaani||2|| avacUriH- suvarNazrIvad ghanaM sAndraM 'rociSNu rociH' ysyaa| nemi-pArzvapakSe-zobhanavarNazrI dhanomeyastadvadrociSNu0 // 2 // jayanAbhibhUta! niHsamasusaMvidA shriismudrvijybhv!| vAmAGgaja! jayaheto, bhavAbdhiseto! duritketo!||3|| avacUriH- niHsamasusaMvidAM zrIyukta samudravijayasya bhavo janma ysmaat| 'vAma' pratikUlaH aGgaja' smrstjjyheto| nemipakSe-niHsamasusaMvidAM nAbhibhUtAdhArabhUta / pArzvapakSe- he vAmAGgaja! he jayaheto! // 3 // bibhrad vRSabhAsanatAM, nirmljljaangkitaaNhikmlshc| bhogIndra sevyAmAnaH, prabho! jaya tvaM nirupmaanH||4|| avacUriH- bhogino ye indraaH| nemipakSe 'jalajaH' zaGkham // 4 // zrIarbadAdrividita zrIjIrApallitIrthasu na vRssbh!| . zreyaH samudraneme! deyAH shriisomsundrsvpdm||5|| ___ iti tIrthadvaye jinatrayasya pratyekaM stavastryarthaH etAni mahopAdhyAya rI ratnazekharaga0 vi0| avacUriH- zrIjIrApalliH pArzve yasyAzrayasAM smudrnemibhuuH| pArzvapakSe-he arbudAdriNAsannatvAt suprsiddhiH| zeSaM sugmm||5|| iti tiirthdvystvaavcuuriH||6|| 000 lekha saMgraha 221 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . SaDabhASAmaya zrIRSabhaprabhustava ke kartA zrI jinaprabhasUri haiM anusaMdhAna aMka 39 pRSTha 9 se 19 meM prakAzita SaDabhASAmaya/aSTabhASAmaya zrIRSabhaprabhustava avacUri ke sAtha prakAzita huA hai| isake sampAdaka muni zrI kalyANakIrtivijayajI haiN| saMzodhita aura zuddha pATha dete hue isa stava ko prakAzita kara anusaMdhitsuoM ke lie prazastatama kArya kiyA hai, isake lie ve dhanyavAda ke pAtra haiN| isake kartA ke sambandha meM (pRSTha 10) sampAdaka ne anumAna kiyA hai ki isake kartA jJAnaratna hone cAhie, jo ki samyak pratIta nahIM hotA hai| ___ isa stotra kA 39vA~ padya "kavinAmagarbhaM cakram" arthAt cakrabaddha citrakAvya meM kartA ne apanA nAma gumphita kiyA hai| jo ki cakrakAvya ke niyamAnusAra isa prakAra hai: PREM HERE IB zubhatilakaklRpto'sau bhASAstavaH arthAt isa zloka ke prathama dvitIya tRtIya caraNa ke chaTThA akSara grahaNa karane se 'zu' 'bha' 'ti' kramazaH caudavA~ akSara grahaNa karane se 'la' 'ka' 'klu' punaH ina tInoM caraNoM ke prArambha ke tIsarA akSara grahaNa karane para 'to' 'sau' 'bhA' aura sataravAM akSara grahaNa karane se 'SA' 'sta' 'va:' arthAt zubhatilakaklRpto'sau bhASAstavaH grahaNa kiyA jAtA hai| isa zabdavinyAsa se zubhatilaka klRpta yaha bhASAstava hai| 222 lekha saMgraha Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * isI prakAra zubhatilaka (AcArya banane para jinaprabhasUri) ne gAyatrI vivaraNa likhA hai| isameM bhI zubhatilakopAdhyAya racita likhA hai| abhaya jaina granthAlaya kI prati meM isa prakAra ullekha milatA hai: cakre zrIzubhatilakopAdhyAyaiH svmtishilpklpaan| vyAkhyAnaM gAyatryAH kriiddaamaatropyogmidm|| iti zrIjinaprabhasUri viracitaM gAyatrI vivaraNaM smaaptN| gAyatrI-vivaraNa pro. hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA sampAdita artharatnAvalI pustaka meM pRSTha 71 se 82 taka meM prakAzita ho cukA hai| usameM puSpikA nahIM hai| ___ paravartI granthakAroM ne zubhatilakopAdhyAya praNIta ina donoM kRtiyoM ko jinaprabhasUri racita hI svIkAra kiyA hai| yahI kAraNa hai ki maiMne bhI "zAsana prabhAvaka AcArya jinaprabha aura unakA sAhitya" pustaka ke pRSTha 34 para likhA hai ki jinaprabhasUri kA dIkSA nAma zubhatilaka hI thA, aura AcArya banane para jinaprabhasUri bne| prakaraNa ratnAkara bhAga-2 sA. bhImasiMha mANaka ne (prakAzana san 1933) pRSTha naM. 263 se 265 niravadhirucirajJAnaM prakAzita huA hai| jisakI puSpikA meM likhA hai: iti zrIjinaprabhasUriviracitaM aSTabhASAtmakaM zrIRSabhadevastavanaM smaaptm| isI prakAra lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRta vidyAmaMdira, ahamadAbAda se prakAzita saMskRtaprAkRta bhASAnibaddhAnAM granthAnAMsUcI bhAga-1 ( munirAja zrI puNyavijayajI saMgraha) ke kramAMka 1363 parigrahaNa paMJjikA naM. 6754/5, pRSTha 176-177, lekhana saMvat 1583, dayAkIrtimuni dvArA likhita aura paNDita siMharAja paThanArtha kI avacUri sahita isa prati meM bhI jinaprabhasUrijI kI kRti mAnA hai| isa avacUri kI puSpikA meM likhA hai:- "iti zubhatilaka iti prAktananAma zrIjinaprabhasUriviracita bhASASTaka sNyutstvaavcuuriH|" isa prati kI avacUri aura prakAzita avacUri pRthak-pRthak dRSTigata hotI hai| . isI prakAra zrI agaracandajI bhaMvaralAlajI nAhaTA ne bhI vidhimArgaprapA zAsana prabhAvaka jinaprabhasUri nibandha meM aura maiMne bhI zAsana prabhAvaka AcArya jinaprabha aura unakA sAhitya meM isa kRti ko jinaprabhasUri kRta hI mAnA hai| zrI jinaprabhasUri racita SaDabhASAmaya candraprabha stotra prApta hotA hai| ataH zubhatilaka racita isa stotra ko bhI jinaprabhasUri kA mAnanA hI adhika yukti saMgata hai| laghu kharatarazAkhIya AcArya zrIjinasiMhasUri ke paTTadhara AcArya jinaprabha 14vIM sadI ke prabhAvaka AcAryoM meM se the| muhammada tugalaka ko inhoMne pratibodha diyA thaa| inake dvArA nirmita vividha tIrtha kalpa, vidhimArgaprapA, zreNika caritra (dvisaMdhAna kAvya) Adi mahattvapUrNa kRtiyA~ prApta haiN| somadharmagaNi aura zubhazIlagaNi Adi ne apane granthoM ke kathAnakoM meM bhI inako mahattvapUrNa sthAna diyA hai| inakA anumAnita janmakAla 1318, dIkSA 1326, AcArya pada 1341 aura svargavAsa saMvat anumAnataH 1390 ke Asa-pAsa hai| [anusaMdhAna aMka-40] lekha saMgraha 223 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aJcalagacchIya zrI jayakesarIsUri bhAsa sadguru AcAryoM aura gItArthapravaroM ke guNagaurava kA yazogAna aura stuti karanA yaha sAdhujanoM kA kartavya hai| jo ki gIta, bhAsa, stuti, rAsa, ityAdi ke rUpa meM prApta hote haiN| guruguNa-SaTpada, jinadattasUri stuti, sAha rayaNa kRta jinapatisUri dhavala gIta, kavi bhattau racita jinapatisUri gIta, paharAja kRta jinodayasUri guNa varNana, kavipalha kRta jinadattasUri stuti, nemicandra bhaNDArI racita jinavallabhasUri guru guNavarNana, somamUrti racita jinezvarasUri saMyamazrI vivAha varNana, merunandana racita jinodayasUri vivAhalau Adi 12vIM zatAbdI se anekoM kRtiyA~ prApta hotI haiN| isI zRGkhalA meM aJcalagacchIya zrI jayakesarIsUri se sambandhita bhAsa aura gIta saMjJaka laghu cAra racanAe~ sphuTa patra meM prApta hai| zrI jayakesarIsUri 15vIM ke aJcalagacchIya prabhAvaka AcArya hueM haiN| zrI aJcalagaccha kI sthApanA Arya rakSitasUri ke dvArA saMvat 1169 meM huI hai| isI AryarakSitasUri kI paramparA meM zrI jayakesarIsUri hue haiN| jinakI vaMza paramparA isa prakAra hai: AryarakSitasUri jayasiMhasUri dharmaghoSasUri mahendrasiMhasUri siMhaprabhasUri ajitasiMhasUri devendrasiMhasUri dharmaprabhasUri siMhatilakasUri mahendraprabhasUri merutuGgasUri jayakIrtisUri jayakesarIsUri isa prakAra AryarakSitasUri kI paramparA meM bArahaveM pATa para inakA sthAna pAyA jAtA hai| zrI jayakesarIsUri ke sambandha meM prayojaka pArzva ne aJcalagaccha digdarzana nAmaka pustaka meM pRSTha 267 se 298 para vistAra se prakAza DAlA hai| isI pustaka ke AdhAra para pramukha-pramukha ghaTanAoM kA yahA~ ullekha kara rahe haiN| 224 lekha saMgraha Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . inakA janma pAJcAla dezAntargata thAnA nagara meM vikrama saMvat 1461 meM huaa| inake pitA zrIpAla ke vaMzaja zreSThi devasI the aura mAtA kA nAma lAkhaNade thaa| kisI paTTAvalI meM janma saMvat 1461 prApta hotA hai to kisI meM 1469 / inakA janmanAma dhanarAja thaa| mAtA dvArA kesarIsiMha kA svapna dekhane ke kAraNa dUsarA nAma kesarI bhI thaa| saMvat 1475 meM jayakIrtisUri ke pAsa Apane dIkSA grahaNa kI aura dIkSA nAma jayakesarI rakhA gyaa| saMvat 1494 meM jayakIrtisUri ne Apako AcArya pada pradAna kara jayakesarIsUri nAma rkhaa| bhAvasAgarasUri ke matAnusAra cAMpAnera nareza gaGgadAsa ke Agraha se inako AcArya padavI dI gaI thii| jayakesarIsUri bhAsa meM 'raMjaNa gaMga narinda' prApta hotA hai| saMvat 1501 meM cAmpAnera meM Apako gacchanAyaka pada prApta huA aura saMvat 1541 posa sudI 8 ke dina khambhAta meM inakA svargavAsa huaa| cAMpAnera nareza gaGgadAsa to inake bhakta the hI, gaGgadAsa ke putra jayasiMha patAI rAvala bhI inakA bhakta thaa| lAvaNyacandra kI paTTAvalI ke anusAra sulatAna ahamada (mahammada begar3A) bhI Apake camatkAroM se prabhAvita thaa| sAyalA ke ThAkura rUpacanda aura unake putra sAmantasiMha ne jIvana dAna pAkara jaina dharma svIkAra kiyA thaa| jambUsara nivAsI zrImAla kavi pethA bhI Apake dvArA pratibodhita thaa| Apake dvArA vikrama saMvat 1501 se lekara 1539 taka 200 ke lagabhaga pratiSThita mUrtiyA~ prApta hotI hai| jayakesarIsUri kI 2 hI kRtiyA~ prApta hotI hai:- 1. caturviMzati-jina-stotrANi aura 2. AdinAtha stotr| caturviMzati-jina-stotrANi mere dvArA sampAdita hokara Arya jayakalyANa kendra, mumbaI se vikrama saMvat 2035 meM prakAzita ho cukI hai| isa kRti ko dekhate hue yaha niHsandeha kahA jA sakatA hai ki jayakesarIsUri praur3ha vidvAn the| unakI guNa gAthA ko prakaTa karane vAlI anekoM kRtiyA~ prApta ho sakatI haiN| mujhe kevala cAra kRtiyA~ hI prApta huI, jo ki eka hI patra para likhI huI haiM / lekhana saMvat nahIM haiM kintu lipi ko dekhate hue 16vIM zatAbdI ke prArambha meM likhI gaI ho aisA pratIta hotA hai| . prathama kRti bhAsa ke rUpa meM hai, jisameM zrI jIrAulI pArzvanAtha ko namaskAra kara aJcalagaccha nAyaka jayakesarIsUri ke mAtA-pitA kA nAmollekha hai| isI ke padya 5 meM 'raJjaNa gaGga narinda' kA ullekha bhI hai| dUsarI bhAsa nAmaka kRti kavi Asa kI racita hai| nagara meM padhArane para vidhipakSIya jayakesarIsUri kA vadhAvaNA kiyA jAtA hai, aura saMghapati mahipAla-jayapAla kA ullekha bhI hai| tIsarI kRti gIta ke nAma se hai| isake praNetA harasUra haiM, aura isameM jayakIrtisUri ke paTTadhara jayakesarIsUri ke nagara praveza kA varNana kiyA gayA hai| cauthI kRti bhAsa nAmaka hai| jisameM zrAvikAe~ nUtana zRGgAra kara jaya-jayakAra karatI huI, motiyoM kA cauka purAtI huI, unakA guNagAna karatI haiM / AcArya ko dekhakara netra saphala hue haiN| ikSu, dUdha-zakkara, ke samAna AcArya kI vANI ko upamA pradAna kI gaI hai| AcArya ko jaGgama guruoM meM goyama gaNadhara, zIla meM jambUkumAra, munIzvaroM meM vajrakumAra Adi kI upamA dete hue guru guNa se pApa bhI palAyana kara jAte haiM, aisA ullekha hai| bhaktajanoM ke AhlAda ke lie cAroM laghu kRtiyA~ prastuta lekha saMgraha 225 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aJcalagacchIya zrI jayakesarIsUri bhAsa (1) zrI jIrAuli vAsa pUraI re manacI aas| ANIya mani ullAsa paNamiya jinavara paas|| sakhi gAisiuM e aJcalagaccha nriNd| aIyA gAisiuM e aJcalagaccha nriNd||1|| lAkhaNadevi udAra jAiu suta svicaar| dhana dhana rAjakumAra, Adariu sUripayabhAra // vaMdisiuM e zrI jykesrisuuri| aIyA vaMdisiuM e aJcalagaccha nriNd|| 2 // devasIya sAha malhAra, aJcalagaccha sinngaar| pUrava riSi AcAra, pAlaI e nirtiicaar|| sakhi gAjai e gaNahara muNivara thaatti| aIyA gAjai e aJcalagaccha nriNd||3|| guru goyama avayAra, zAsana taNau aadhaar| jANai sayala vicAra, guruyaDi guNa bhaMDAra // sakhi dIpai e dasadisi kIrati jaas| aIyA dIpai e aJcalagaccha nriNd|| 4 // guru mukha pUnima caMda, dIThai prmaannNd| raMjaNa gaMganariMda, seva karaI suuriNd|| sakhi pratapau e amha guru jAM jagi suur| aIyA pratapau e aJcalagaccha nriNd||5|| [iti] zrI guru bhAsa (2) kavi Asa praNIta Aja ghari ghariiM vadhAmaNAM, harakha lai caturvidha saMgha e| Are zrI vidhipakSa gacchanAyaka, jayavaMta jayakesarisUriMda re|| milau sahelI suguru taNA guNa gAu e| kanaka thAla motIDAM bhari jayakesarisUri vadhAvau re||1|| // milau shelii| aaNclii|| jima tArAyaNa cAMdalau, tima mukhi amIya jharaMtU e| sUri zrIjayakesarisuguru amha taraNivari tapaMtU re||2|| milau shelii|| sulalita vANI suNIjai, zravaNi amIrasa pIjai re| zrIjayakesarisUri taraNatAraNa siri luMchaNaDAM karIjai re|| 3 // milau shelii|| 226 lekha saMgraha Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asa bhaNati aIsA suguru tumha jayau saMghapati Asa dhIra tanU re| saMghapati.mahipAla jayapAla, jayakesarisUri prasannU re|| 4 // milau shelii|| [iti] zrI guru bhAsa (3) harasUra praNIta UlaTa aMgi apAra kAmini karau siNagAra motIya thAla bharI vdhaavujii| sahIe amha suhaguru AilA shriijykesrisuurii| shiie.|| 1 // aa.| ahaMva sUhava Avau mANika cauka puuraavu| gachanAyaka guNa gaaujii| shiie.||2|| jayakittisUri pATodhara kali goyama avtaar| taraNatAraNa pAya sevujii| shiie.||3|| harasUra bhaNai suvacana sAha devasI tn| dhana saMgha prsnnuujii| shiie.||4|| [iti] zrI guru gIta (4) cAli sahI guru vaMdIi pahirI nava sinngaar| gacha naresara bheTIi, jima huI jaya jykaar|| vegi vadhAvau re suMdarI, motI cauka puurevi| sarIsara jayakesarI. avihaDa bhAva dhrevi||1|| vegi vadhAvau re| jai guru dIThA ApaNA, catura pamai cusaal| saphala hUMyA amha loyaNA Aja saphaliu surasAla // 2 // vegi.| svAda paNai jisI selaDI, jANe sAkara dUdha / kaiho mohaNa velar3I, vANI amIya ti sUdha // 3 // vegi.| sarasa sakomala sIyalI, suNatAM savihuM suhaai| vANI amha guru ketalI, Upama kahaNi na jaai|| 4 // vegi.| sArada sasikara niramalau, khIrodadhi sama vaan| dIpai dahadisi Ujalu, jagi jasa meru samAna // 5 // vegi.| jaMgama goyama gaNaharU, sIliI jNbukumaar| sohagavai varamuNIsarU, vidyAM virkumaar|| 6 // vegi.| je guNa gAiM guru taNA, ANI hRdaya vivek| pAtaka jAiM. teha taNAM, pAmaiM bhoga aneka // 7 // vegi.| iti zrI pUjya bhAsa [anusaMdhAna aMka-43] lekha saMgraha 227 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanakamANikyagaNi kRta mahopAdhyAya anantahaMsagaNi svAdhyAya ananta atizayadhArI tIrthaGkaroM, gaNadharoM, viziSTa AcAryoM evaM mahApuruSoM ke nAma-smaraNa evaM guNagAna se hamArI vANI pavitra hotI hai| zraddhAsikta hRdaya se udbhUta hamArI vANI bhI karmanirjarA kA kAraNa banatI hai| pUrva meM prAyaH karake ye samasta guNagAna prAkRta evaM saMskRta bhASA meM huA karate the, kintu samaya ko dekhate hue AcAryoM ne ina kRtiyoM ko prAdezika bhASAoM meM bhI likhanA prArambha kiyaa| maru-gurja bhASA meM racita kAvyoM ko gahu~lI, bhAsa, svAdhyAya, gIta Adi ke nAma se kahA jAne lgaa| prastuta kRti mahopAdhyAya zrI anantahaMsagaNi se sambandha rakhatI hai| isa kRti kA sphuTa patra prApta . . huA hai, jisakA vivaraNa isa prakAra hai:- sAIja 2643, 1143 se.mI. hai| patra saMkhyA 1, paMkti saMkhyA kula 17 hai| akSara lagabhaga prati paMkti 45 haiN| lekhana saMvat nahIM diyA gayA hai, kintu 16vIM sadI kA antima caraNa pratIta hotA hai| stambhatIrtha meM likhI gaI hai| bhASA maru-gurjara hai| kaI-kaI zabdoM para apabhraMza kA prabhAva bhI najara AtA hai| isake kartA zrI kanakamANikyagaNi haiN| inake sambandha meM kisI prakAra kA koI itivRtta prApta nahIM hai| mahopAdhyAya zrI anantahaMsagaNi praur3ha vidvAn the, aura zrI jinamANikyasUri ke ziSya the| isa racanA ke anusAra tapagacchapati zrI lakSmIsAgarasUri ne inako upAdhyAya pada pradAna kiyA thA aura zrI sumatisAdhusUri ke vijayarAjya meM vidyamAna the| isa kRti ke prArambha meM upAdhyAya zrI anantahaMsa gaNi ke guNa-gaNoM kA varNana kiyA gayA hai| likhA gayA hai ki - ye jinazAsana rUpI gagana ke candramA haiM, tribhuvana ko Ananda pradAna karane vAle haiM, netroM ko AnandadAyaka kanda ke samAna haiN| mAna rUpI mada kA nikandana karane vAle haiN| upAdhyAyoM meM zreSTha rAjahaMsa haiN| sudharmasvAmI ke samAna nAma grahaNa karane se navanidhi prApta hotI hai| inake darzana se paramAnanda, sukha-saubhAgya aura satkAra kI prApti hotI hai| inake guNa meru parvata ke samAna haiM aura vacanAmRta solaha kalApUrNa candramA ke samAna haiM / svarUpavAna haiM / gyAraha aGga ko dhAraNa karane vAle haiN| Agama, chanda, purANa ke jAnakAra haiM / tapAgaccha ko dIpita karane vAle haiM / kAmadeva ko jItane vAle haiM, aura mAna-moha kA nirAkaraNa karane vAle haiN| pUrva RSiyoM ke samAna anupama AcAra aura saMyama ko dhAraNa karane vAle haiN| jisa prakAra ASAr3ha kI ghanaghora varSA se pRthvI pramudita hotI hai, usI prakAra inakI sarasa vANI rUpI jhiramira se saba loga pramudita hote haiN| cha8 padya se kavi aitihAsika ghaTanA kI ora iMgita karatA hai| 228 lekha saMgraha Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IDara nagara ke adhipati mahArAjA bhANa acche kavi the aura kaviyoM kA satkAra sammAna karate the| sAtaveM-AThaveM padya meM zrI jinamANikyasUri ke tapa-teja, saMyama kA varNana karate hue likhA hai ki zrI anantahaMsagaNi zrI jinamANikyasUri ke ziSya the| navameM padya meM tapAgacchAdhipati zrI lakSmIsAgarasUri ne anantahaMsagaNi ko upAdhyAya pada pradAna kiyaa| dasaveM padya meM gacchapati zrI sumatisAdhusUri jo ki AgamoM ke jJAtA jambUsvAmI aura vajra svAmI ke samAna the| unhIM ke ziSya ne isa svAdhyAya kI racanA kI hai| anta meM kavi kahatA hai ki jaba taka sAtoM samudra, candra, sUrya, meru, dharaNI, maNidhAraka sahasraphaNA sarparAja vidyamAna haiM, taba taka tapAgaccha ke pravara yatIzvara zrI anantahaMsa saMgha kA maGgala kreN| - padya chaH ke prArambha meM rAjA vallabha bhASA ullekha hai| sambhavataH yaha kisI dezI yA rAga-rAgiNI kA nAma honA caahie| zrI mohanalAla dalIcandra desAI likhita jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa pairA naM. 724 meM likhA hai:- bhANa rAjA ke samaya meM IDara durga para sonIzvara aura patA ne unnata prAsAda banAkara aneka bimboM ke sAtha ajitanAtha bhagavAna kI pratiSThA vikrama saMvat 1533 meM karavAI thii| isI bhANa rAjA ke rAjyakAla meM koThArI zrIpAla ne.sumatisAdhu ko AcArya pada dilavAyA thaa| ahamadAbAda nivAsI harizcandra ne rAjapriya aura indranandI ko AcArya pada dilavAyA thaa| ahamadAbAda ke meghamantrI ne dharmahaMsa aura indrahaMsa ko vAcaka pada, pAlanapura nivAsI jIvA ne AgamamaNDana ko vAcaka pada aura IDara ke bhANa rAjA ke mantrI koThArI sAyara ne guNasoma ko, saMghapati dhannA ne anantahaMsa ko evaM AzApallI ke jhUThA maur3A ne haMsanandana ko vAcaka pada dilavAyA thaa| zrI desAI likhate haiM ki isa IDara meM tIna sAdhuoM ko AcArya pada, chaH ko vAcaka pada aura ATha ko pravartinI pada pRthak-pRthak rUpa se prApta huA thaa| arthAt usa samaya IDara dharma kI nagarI banI huI thii| pairA naM.758 meM likhA hai:- anantahaMsagaNi ne 1571 meM dasa dRSTAnta caritra kI racanA kI thI, aura pairA naM. 738 meM likhA hai ki saMvat 1570 meM anantahaMsa ne IDaragar3ha caitya kA varNana karate hue IlA prAkAra caitya paripATI likhI thii| . . isa prakAra isa kRti se tIna mahatvapUrNa tathya ubhara kara Ate haiM:- 1. anantahaMsagaNi zrI jinamANikyasUri ke ziSya the, 2. zrI lakSmIsAgarasUri ne anantahaMsa ko upAdhyAya pada pradAna kiyA thA aura 3. sumatisAdhusUri ke ziSya kanakamANikyagaNi ne isa svAdhyAya kI racanA kI thii| tapAgaccha paTTAvalI pRSTha 67 ke anusAra zrI jinamANikyasUri, zrI lakSmIsAgarasUri ke ziSya the| zrI lakSmIsAgarasUri 53veM paTTadhara the| inakA janma 1464, dIkSA 1477, panyAsa pada 1496, vAcaka pada 1501, AcArya pada 1508, gacchanAyaka pada 1517 meM prApta huA thA aura sambhavataH 1541 taka vidyamAna rheN| sumatisAdhusUri 54veM paTTadhara the aura inako AcArya pada zrI lakSmIsAgarasUri ne pradAna kiyA thaa| inakA janma saMvat 1494, dIkSA saMvat 1511, AcArya pada 1518 aura svargavAsa saMvat 1551 meM huA thaa| vizeSa koI ullekha prApta nahIM hai| yaha nizcita hai ki anantahaMsagaNi ko upAdhyAya pada vikrama saMvat 1525 lekha saMgraha 229 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . se 1535 ke madhya meM prApta ho cukA thaa| inake upadeza se 1529 meM likhita zilopadeza mAlA kI prati pATaNa ke bhaNDAra meM haiN| isa racanA ko aitihAsika racanA mAnakara hI prastuta kiyA jA rahA hai: mahopAdhyAya anantahaMsagaNi svAdhyAya jaya jiNazAsaNa-gayaNacanda, tihuuann-aannndnn| jaya jaNa-nayaNAnanda-kanda, madamAna-nikandaNa // uvajhAyA siri rAyahaMsa-avayaMsa bhnniiji| muNivara zrIya anantahaMsa-guNa kimpi thunniiji||1|| dakSiNI DhAla e suNivarU e sohamasAmi nAmii navanidhi paaii| tuma darisaNie paramANaMda sampada sukkha skaaraahiiiN||2|| tumha guruaDi e guNaha pamANa meru samANa vkhaanniii| tumha vayaNalAe amIya kalola sola kalA sasi jaanniii||3|| tumha sUrati e sahaji suraMga aMga agyAra mukhii dhaari| eha Agama e chaMda purANa jANapaNaI jaNamaNa hri|| 4 // tapagacchi dIpii mayaNa jIpai mANa moha niraakri| Adila RSi AcAra anupama supari saMjama mani dhri|| __ ASAr3ha jaladhara sadharadhAra dhoraNI jima vistri| varisanti vANI sarasa ko naravara samubhara jhiri miri jhaDi kri||5|| ___rAjA vallabhabhASA dhana dhana IDara nayara nAha lIlApati hindu paatsaah| nava kavita vinoda kalA sujAMNa raMjaviu yasa bhupati rAya bhaann||6|| guru mahimA mahimaNDali ananta guru dinakara avani... vnt| guru tapa japa saMyama tejavanta gurU paJcama kAli pratApavanta // 7 // guri vinaya viveka samAyarIya guri vijuvau caala keriy| gaNadhara zrI jinamANikka-pAya tuDhe tumha Apyau e psaay||8|| rAgiNI rAga tA puNa tapagacchapati siya lkhimiisaagrsuuri| 230 lekha saMgraha Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hA~sI ANaMda dhanA-vi.... anantahaMsa uvajhAya pada tthvnni|| pariga yugati dAkhI nava e||9|| Agamaie jambUya vayarakumAra teha jo mali eha munivruue| gacchapati zrI sumatisAdhusUrinda sIsarayaNa maMgalakarUM e|| 10 // jAM sAta sAyara sasi divAyara meru avicala mndro| jA dharai dharaNi bIya bhuabali sesaphaNavaya mnnidhro|| tAM lagai pratapau iNi tapAgacchi pavara eha yatI sro| zrI saMgha maMgala karaNa sahaguru anantahaMsa suhNkro|| 11 // iti mahopAdhyAya zrIanantahaMsagaNipAdAnAM svaadhyaayH||6|| kataH knkmaannikygnnibhiH|| zrI stmbhtiirthngre| // shrii|| shrii|| shrii|| shrii||shrii|| shrii|| shrii|| shrii|| [anusaMdhAna aMka-42] 40 lekha saMgraha 231 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bhImakavi racita zrI vijayadAnasUri bhAsa AcArya purandara zrI vijayadAnasUri, zrI AnandavimalasUri ke paTTadhara the| tapAgaccha paTTAvalI ke anusAra vijayadAnasUri 57veM paTTadhara the| inakA janma 1553 jAmalA, dIkSA 1562, AcArya pada 1587 aura 1622 vaTapallI meM inakA svargavAsa huA thA / mantrI galarAja, gAndhArIya sA. rAmajI, ahamadAvAdIya zrI kuMvarajI Adi inake pramukha bhakta the| mahAtapasvI the| inakA prabhAva khambhAta, ahamadAbAda, pATaNa, mahasANA aura gAndhArabandara ityAdi sthaloM para vizeSa thaa| inake dvArA pratiSThita zatAdhika mUrtiyA~ prApta haiN| . ___ inake sambandha meM kavi bhImajI racita svAdhyAya kA eka sphuTa patra prApta hai| jisakA mApa . . 2641143 se.mI. hai, patra 1, kula paMkti 15, prati akSara 52 haiN| lekhana 17vIM zatAbdI hai| bhAsa kI bhASA gurjara pradhAna hai| kahIM-kahIM para apabhraMza bhASA kA prabhAva kI dRSTigata hotA hai / isa patra ke anta meM zrI vijayahIrasUri se sambandhita do sajjhAyeM dI gaI haiN| ___ isa kRti meM vijayadAnasUri ke sambandha meM eka navIna jJAtavya vRtta prApta hotA hai| jisakA yahA~ ullekha Avazyaka hai: vikrama saMvat 1612 meM AcAryazrI naTapadra (saMbhavata naDiyAda) nagara pdhaare| saMgha ne svAgata kiyaa| vahA~ kA samyaktvadhArI zrAvaka saMgha bahuta harSita huaa| sAha jiNadAsa ke putra sAha kuMvarajI ke ghara AcArya ne cAturmAsa kiyaa| aneka prakAra ke dharmadhyAna hue| mAsazramaNa Adi aneka tapasyAeM huii| aneka mArga-bhUloM ko mArga para laayaa| bhAdaveM ke mahIne meM vahA~ ke samAja ne atyadhika lAbha lete hue puNya kA bhaNDAra bharA / tapAgacchAdhipati zrI ANandavimalasUri ke ziSya vijayadAnasUri dIrghajIvi hoN| zrI lakSmaNa evaM mAtA bharamAde ke putra ne dIkSA lekara jaga kA uddhAra kiyaa| bhImakavi kahatA hai ki inakA guNagAna karane se saMsAra sAgara ko pAra karate haiN| isase aisA pratIta hotA hai ki AcAryagaNa viziSTa kAraNoM se zrAvaka ke nivAsa sthAna para bhI cAturmAsa karate the| racanA ke zeSa bhAga meM AcAryazrI ke guNagaurava, sAdhanA, tapa-japa-saMyama kA vizeSa rUpa se varNana vijayadAnasUri ke mAtA-pitA ke nAmoM kA ullekha tapAgaccha paTTAvalI meM prApta nahIM hai, vaha yahA~ prApta hai| bhaktajana isakA svAdhyAya kara lAbha leM isI dRSTi se yaha bhAsa prastuta kiyA jA rahA hai.| 232 lekha saMgraha Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vijayadAnasUri bhAsa viNajArA re sarasati karau psaau| zrI vijayadAnasUri gAIi gacchanAyakajI re|| vi. 1 // guNa chatrIsa bhaNDAra jaMgama tIratha jANa // vi. 2 // Avyo mAsa vasanta vyAhAra videza guru karaIM // ga. vi. 3 // joyA. deza videza lAbha ghaNau gujara bhnnii|| ga. vi. 4 // mugati thI ke ka .... pUMjI paJca mahAvrata bharI // ga. vi. 5 // poThI vIsa samAdhi duvidha dharma guNI gula bharI // ga. vi. 6 // sumati gupati rakhavAla tAharai AThai sAthI ati bhlaa|| ga. vi.7|| jayaNA zaMbala sAthI jItA dANI kaSAya te dohilyaa|| ga. vi.8|| saMvat sola bAra naTapadra nayara padhAriyA // ga. vi. 9 // sAhAmai saMgha pahu~ca tihAM zrI saMgha vita vecai ghnnu|| ga. vi. 10 // ghari ghari ucchava raGga maGgala gAI maaninii|| ga. vi. 11 // sATai puNya pavitra tihAM navatattva vAnI daakhvi|| ga. vi. 12 // joI lejyo jANa pArakhi hui te parakhayoga / ga. vi. 13 // bahurA zrAvaka sArA tihAM samakita dhArI hrkhiaa|| ga. vi. 14 // tAhArA TADA mAMhi mu.... lati rokar3I vasta ghaNI // ga. vi. 15 // bharIyA puNya bhaNDAra dhana naDiyAda sohAmaNuM // ga. vi. 16 // sAhA jiNadAsa sutanna sAhA kuMarajI gharI caumAsi rayA // ga. vi. 17 // AgalI AvyauM caumAsI vastaNuM pharakuM thayuM // ga. vi. 18 // tapa japa posaha nIma bahu upadhAna te AdarayAM // ga. vi. 19 // mAsakhamaNa mana raGgI pAkha chaTTha aTThama ghnnaa|| ga. vi. 20 // dini dini adhikau lAbha bhUlAM mAragi laaiyaa|| ga. vi. 21 / / tAharai vastu aneka bhAIga hosI te vahurasi (vahoraze) // ga. vi. 22 // tAharA viNaju majhArI khoTi na Avai kharacatAM // ga. vi. 23 // tAharai tapa bhaNDAra vAvaratA vAdhai ghnnuuN|| ga. vi. 24 // dina dina biparavesa ubhayAM paDikamaNu kruN|| ga. vi. 25 // -- lekha saMgraha 233 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nita ugharANI eha nANuM nImana navakAra-nuuM / ga. vi. 26 // bhAdravaDai ghaNau lAbha puNya taNuM potuM bhriuN|| ga. vi. 27 // tAhArau bhalau re vANautra! vimala dAna guNa aaglu|| ga. vi. 28 // tapagaccha kerau rAya zrI ANaMdavimalasUri guru bhalA // ga. vi. 29 // tAsa sIsa supavitra zrI vijayadAnasUri jIvau ghaNauM // ga. vi. 30 // dhana-dhana bhAvar3a tAta dhana dhana bharamAde mAuli // ga. vi. 31 // dhana-dhana lakhamaNa putra jINai dIkSA laI jaga taariiyu|| ga. vi. 32 // bhIma bhaNai bhagavaMta bhajasii te bhajasi iva jalataryAM // ga. vi. 33 // iti zrI vijayadAnasUri bhAsa [anusaMdhAna aMka-42]. 234 lekha saMgraha Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hIravijayasUri sajjhAya 'hIralA' ke nAma se samAja prasiddha jagadguru zrI hIravijayasUri ke nAma se kauna aparicita hogA? tapAgaccha paTTAvalI ke anusAra ye 58veM paTTadhara the aura zrI vijayadAnasUri ke ziSya the| inakA janma saMvat 1583 prahlAdanapura meM huA thaa| pitA kA nAma kuMrA aura mAtA kA nAma nAthI thaa| saMvat 1596 pattananagara meM dIkSA, 1607 nAradapurI (nADola) meM paNDita pada, 1608 meM nAradapurI meM vAcaka pada, 1610 sirohI meM AcArya pada aura 1622 meM paTTadhara prApta huA thaa| saMvat 1652 meM inakA svargavAsa huA thaa| samrATa akabara pratibodhaka AcArya ke rUpa meM inakA nAma vizva vikhyAta hai| jagadguru pada samrATa akabara ne hI pradAna kiyA thaa| inakA vistRta jIvana caritra jAnane ke lie padmasAgara racita jagadguru kAvya, zAnticandropAdhyAya racita kRpArasa koSa, zrI devavimala racita hIrasaubhAgya kAvya, kavivara RSabhadAsa racita hIravijayasUri rAsa aura zrI vidyAvijayajI racita sUrIzvara ane samrATa draSTavya hai| ina donoM sajjhAyoM kA sphuTa patra prApta hai, jisakI mApa 2641143 se.mI. hai, patra 1, kula paMkti 13, prati akSara 52 haiN| lekhana 17vIM zatAbdI hai| bhAsa kI bhASA gurjara pradhAna hai| ye donoM sajjhAyeM zrI vijayadAnasUri svAdhyAya ke sAtha hI likhI huI haiN| - prathama sajjhAya kA kartA ajJAta hai| pA~ca gAthAoM kI isa sajjhAya meM kartA ne apane nAma kA ullekha nahIM kiyA hai| kevala hIravijayasUri ke guNoM kA varNana hai| prArambha meM zAntinAtha sarasvatI devI ko praNAma kara zrI hIravijayasUri kI stuti karU~gA, yaha kavi pratijJA karatA hai| zrI AnandavimalasUri ke paTTadhara aura zrI vijayadAnasUri ke ye ziSya the| samatA rasa ke bhaNDAra the| bhavika jIvoM ke tAraNahAra the| nara-nAri vRnda unake caraNoM meM jhukatA thaa| dedIpyamAna dehakAnti thii| madhura svara meM vyAkhyAna dete the| aneka manuSyoM, devoM * aura devendroM ke pratibodhaka the| caudaha vidyA ke nidhAna the| aise zrI vijayadAnasUri ke ziSya karor3oM varSoM taka jaina zAsana kA udyota kreN| isa kRti meM samrATa akabara kA prasaGga nahIM hai| ataH yaha racanA saMvat 1639 ke pUrva kii| dUsare sajjhAya kI racanAkAra kauna haiM? aspaSTa hai| gAthA 9 ke anta meM likhA hai:- 'zrI vizAlasundara sIsa payampai' isake do artha ho sakate haiN| zrI hIravijayasUri ke ziSya vizAla sundara ne isakI racanA kI hai| athavA vizAlasundara ke ziSya ne isakI racanA kI hai| yaha kRti bhI samrATa akabara ke samparka ke pUrva hI racanA hai| - isameM 10 gAthAeM haiN| pratyeka meM AcArya ke guNagoM kA varNana haiM / guNoM kA varNana karate hue likhA hai:- zrI hIravijayasUri jaina zAsana ke sUrya haiM, guNa ke nidhAna haiM, tapAgaccha samudra ke candramA haiM / vinayapUrvaka maiM unake caraNoM ko namaskAra karatA huuN| devendra ke samAna ye gacchapati haiN| apane vidyAguNa se indra jetA haiN| jaga meM jayavanta haiM, mahimAnidhAna haiM, nirmala nAma ko dhAraNa karane vAle haiN| zAstra samUha ke jAnakAra haiN| - lekha saMgraha 235 16 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yama, niyama, saMyama, vinaya, viveka ke dhAraka haiN| lakSaNoM se sampanna haiM / sarvadA jJAna kA dAna dete haiM / apayaza se dUra haiN| sukha-saubhAgya kI vallI haiN| nayanAhlAdaka haiN| guNoM ke dhAma haiN| yazasvI haiN| kAma ko parAjita . karane vAle haiN| anya darzanI bhI dekhakara Ananda ko prApta hote haiN| sUtra siddhAntoM ke jAnakAra haiN| nara-nAri rAjAoM ko pratibodha dene vAle haiN| krodha rahita haiN| upazama ke bhaNDAra haiN| zatru rahita haiN| bhavya janoM ke sukhakArI haiN| guru prasAda se paramAnanda ke dhAraka haiN| aise paJcAcAra dhAraka bRhaspati tulya zrI hIravijayasUri jaba taka meru parvata, gagana, AkAza, divAkara vidyamAna haiM, taba taka jinazAsana kA udyota kreN| donoM sajjhAyeM prastuta haiM: zrI hIravijayasUri sajjhAya praNamI santi jiNesara rAya, samarI sarasati sAmiNi paay| thuNasiuM mujha mani dharI ANanda, guru zrI hIravijaya sUrinda // 1 // zrI ANandavimalasUrIsara rAya, zrI vijayadAnasUri praNamuM paay| tAsa sIsa sevai munivRnda, guru zrI hIravijaya suurind|| 2 // samatArasa keru bhaNDAra, bhavika jIvanii taarnnhaar| pAya namI nara nAri vRnda, guru zrI hIravijaya suurind||3|| deha kAnti dIpai jima bhANa, madhurI vANI karai vkhaann| paDibohi sura nara devinda, guru zrI hIravijaya sUrinda // 4 // caudaha vidyA guNa rayaNanidhAna, vANI sayala sanAvyA aann| zrI vijayadAnasUrIsara sIsa, pratipau eha guru koDi varIsa // 5 // (iti) zrI hIravijayasUri sajjhAya zrI vizAlasundara ziSya racita zrI hIravijayasUri sajjhAya zrI jinazAsana bhAsana bhANU, zrI guru girimA guNaha nihaannu| zrI tapagaccha rayaNAyara canda, praNamuM hIravijayasUrinda // 1 // vinaya karI tujha praNamuM pAya, rAyai gacchapati jima surraay| vidyA guNi jItau sura indra, praNamuM hIravijayasUrinda // 2 // jagi jayavantau mahima nidhAna, jayakArI niramala abhidhaan| zAstra taNA tuM jANaI vRnda, praNamuM hiirvijysuurind||3|| yama niyamAdika saMyamavanta, vinaya viveka dharai bhgvnt| lakSaNa lakSita jasa mujha canda, praNamuM hiirvijysuurind|| 4 // dAna jJAna nuM Apai sadA, jagi apayaza pasarai navi kdaa| sukha sohaga vallInau kanda, praNamuM hIravijayasUrinda // 5 // 236 lekha saMgraha Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaNA nandana guru guNa dhAma, yaza pUrita guru nirjita kaam| darasaNi bhavIa lahii ANaMda, praNamuM hiirvijysuurind|| 6 // sUtra siddhAnta taNI parilahi, sudhI vidhi bhaviyaNa nai khi| - raMjai bahu nara nArI narinda, praNamUM hIravijayasUrinda // 7 // rIsa-rahita upazama-bhaNDAra, ripUvarjita mani jana sukhkaar| guru pasAI lahuM paramANaMda, praNamuM hiirvijysuurind|| 8 // iya suguNu suhAkara parama kSamApara, zrI hIravijayasUrinda vro| varavANI manohara suraguru purandara, sundara paJcAcAra dhro|| jA meru mahIdhara gagana divAyara, tAM cira pratapau eha guro| zrI vizAlasundara sIsa payampai, jinazAsana udyota kro||9|| iti zrI hIravijayasUri sajjhAya [anusaMdhAna aMka-42] 000 lekha saMgraha 237 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddhivijaya racita neminAtha-bhAsadvaya AbAla brahmacArI 22veM bhagavAn neminAtha ke sambandha meM bahuta sAhitya prApta hai| prAkRta, saMskRta, bhASA sAhitya meM inase sambandhita anekoM kRtiyA~ bahutAyata se milatI haiN| zrI vAdIdevasUri ke ziSya zrI ratnaprabhasUri racita neminAtha cariyaM, udayasiMhasUri racita neminAtha cariyaM, zrI sUrAcArya racita dvisaMdhAna kAvyaM, zrI kIrtirAjopAdhyAya racita neminAtha mahAkAvyaM, vikrama racita nemidUtam pAdapUrti sAhitya, prabhRti aura bhASA sAhitya meM rAsa, gIta, bhajana, bArahamAsA Adi vipula kRtiyA~ prApta haiN| bhAsa-dvaya ke racayitA siddhivijaya haiM / paTTAvalI samuccaya pR. 109 ke anusAra hIravijayasUri ke ziSya kanakavijaya-zIlavijaya ke ziSya siddhivijaya haiM aura ziSya kRpAvijaya aura praziSya mahopAdhyAya meghavijaya inake hI haiN| anya koI inake sambandha meM paricaya prApta nahIM hotA hai| bhAsa-dvaya kA eka sphuTa patra prApta hai| jo 17vIM zatAbdI kA hI likhita hai| jisakA mApa .: 24.3410.4 se.mI. hai, patra 1 hai, donoM bhAsoM kI kula paMkti 13 tathA prati akSara 42 haiN| akSara bar3e aura sundara haiN| bhASA gurjara hai| ina donoM bhASoM kA sArAMza isa prakAra hai: vivAha hetu gae hue neminAtha ne jaba pazuoM kI pukAra sunI to ratha ko vApisa mor3a liyaa| usa chabIle neminAtha ke nayana kaThora ho ge| dUsare padya meM ASAr3ha mAsa ke Ane para kAle bAdala chA gae haiM aura ghanaghora varSA ho rahI hai| tIsare padya meM sAvana kA mahinA aura usa varSA kI chAyA cala rahI hai| bhAdave ke mahine meM vahI chAyA sneha ko jAgRta karatI hai aura Asoja ke mahine meM netroM meM AMsU DhalakAtI haiN| cauthe padya meM neminAtha kI kAyA sundara hai| vaha itanI mAyA kyoM kara rahe haiM aura mere hRdaya meM virahAnala kI Aga ko kyoM pradIpta kara rahe haiN| pA~caveM padya meM unakI karttavyazIlatA ko dekhakara merA citta camatkRta ho rahA hai| nemIzvara mujhe chor3a gae haiM aura maiM kisake samakSa apane hRdaya kI bAta khuuN| chaThe padya meM jisane bhI neminAtha ko prApta kara liyA hai, vaise kA jaga meM AnA bhI dhanya hai| isa prakAra rAjula vilApa karatI hai| sAtaveM padya meM kavi siddhivijaya kahatA hai ki yaha bhava paramparA kI Dora TUTa gaI hai| neminAtha ko kevalajJAna hone para rAjula ne bhI prabhu ko prApta kara liyA hai| dUsare bhAsa meM rAjula apanI sakhI bahina ko kahatI hai- suno merI bahina! merA vahI dina dhanya hogA jaba maiM ina locanoM se unake darzana kruuNgii| abhI to maiM jala binA machalI kI taraha tar3apha rahI huuN| virahAnala mere deha ko jalA rahA hai| maiM mana kI bAta kise kahU~? maiM pUchatI hU~ ki yahA~ toraNa taka Akara vApasa lauTane kA kyA kAraNa hai? niraMjana neminAtha kA dhyAna evaM vilApa karatI huI rAjula siddhi sukha ko prApta karatI hai| ye donoM bhAsa adyAvadhei aprakAzita haiM aura aprApta bhI haiM / siddhivijayajI ke praziSya zrI mahopAdhyAya meghavijaya ke sambandha meM "rAjasthAna ke saMskRta mahAkavi evaM vicakSaNa 238 lekha saMgraha Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhA sampanna granthakAra mahopAdhyAya meghavijaya" zrI marudharakesarI munizrI mizrImalajI mahArAja abhinandana grantha evaM mahopAdhyAya meghavijaya praNIta navIna durlabha grantha dharmalAbha zAstra lekha anusaMdhAna aMka 30 meM dekheN| siddhivijayajI kI kevala cAra hI laghu kRtiyA~ prApta haiN| do neminAtha bhAsa jo prastuta haiM aura do bhAsa zrI vijayadevasUri se sambandhita haiN| ye donoM bhAsa vijayadevasUri ke paricaya se sAtha prakAzita kie jaaeNge| isa kavi kI anya koI kRtiyA~ mujhe prApta nahIM huI haiN| donoM bhAsa prastuta haiM: (1) neminAtha-bhAsa paraNakuM nemi manAyA taba pasua pukAra sunnaayaa| ratha pheri cale yadurAyA chabIle nemijiNiMda na aayaa|| 1 // nIke nayana kaThora bharAyA, chabIle nemi jiNiMda na aayaa|| aaNclii| unayu jaladhara jaba AyA dhanazyAma ghaTA jhar3a lAyA // isau mAsa AsADha sohAyA chabIle nemijiNiMda na AyA // 2 // sAvaNa kI lAgI chAyA bhAdravaDaI neha jgaayaa| AsUDai AMsu bharAyA, chabIle nemijiNiMda na AyA // 3 // nemisarani varakAyA kAhe itanI karI maayaa| virahAnala mohi lagAyA chabIle nemijiNiMda na aayaa||4|| mohi citta camakkau lAyA nemIsara choDi sdhaayaa| aba kAha karuM mori mAyA chabIle nemijiNiMda na aayaa||5|| jiNaiM nema jiNesara pAyA dhanaso jana jagamAM aayaa| ima bilavati rAjula rAyA chabIle nemijiNiMda na AyA // 6 // bhava saMtati doraka pAyA rAjula pahu kevala paayaa| muni siddhivijaya guNa gAyA chabIle nemijiNiMda na AyA // 7 // iti zrI neminAtha bhAsa samApta (2) neminAtha-bhAsa . suNau merI bahinI kAha karIjai re, nemi calau haiMku dina lIjai re|| suNau merI bahinI // 1 // una darisana vina locana khIjaI re, yuM sarajala vina sapharI thIjaiM re|| suNau merI bahinI // 2 // lekha saMgraha 239 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virahAnala mujha deha dahIjai re, manakI vAta kaho kyA kIjai re|| suNau merI bhinii||3|| toraNa thI jau pherI calIjai re, tau kina kAraNa ihAM AIjai re|| suNau merI bhinii||4|| jau unakI kaba bAta suNijai re, hAra vadhAiu usakuM dIjai re|| suNau merI bhinii||5|| sovana jIhA tAsa ghar3ijai re, jau una viya vAta suNIjai re|| suNau merI bhinii||6|| nemi jiraMjana dhyAnakarI jai re, siddhivijaya sukha karatala lIjai re|| suNau merI bhinii||7|| iti zrI neminAtha bhAsa samApta [anusaMdhAna aMka-42] am 240 lekha saMgraha Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddhivijaya racita zrI vijayadevasUri bhAsadvaya zrI vijayadevasUri bhAsadvaya ke praNetA zrI siddhivijaya mahopAdhyAya zrI meghavijaya ke praguru (dAdAguru) the aura jagadguru zrI hIravijayasUrijI ke praziSya the| guru kA nAma zIlavijaya thaa| siddhivijayajI kA samaya 17vIM zatAbdI kA antima caraNa yA 18vIM zatAbdI kA prathama caraNa mAnA jA sakatA hai| inake dvArA praNIta anya kRtiyA~ anya bhaNDAroM meM avazya hI prApta hoMgI, kintu mujhe abhI taka cAra laghukRtiyA~ hI prApta huI haiM:- 1-2. neminAtha bhAsa aura 3-4. zrI vijayadevasUri bhaas| isakA sphuTa patra prApta hai, jisameM cAroM hI kRtiyA~ eka sAtha hI likhI gaI haiN| isa patra kI mApa 24.3410.4 se.mI. hai, patra 1 hai, donoM bhAsoM kI kula paMkti 15 tathA prati akSara 42 haiN| lekhana samaya sambhavataH 17vIM sadI kA antima caraNa hai| - zAsana prabhAvaka vijayadevasUri prasiddhatama AcArya hue haiN| ye jagadguru zrI hIravijayasUri ke praziSya tathA zrIvijayasenasUri ke paTTadhara the| vikrama saMvat 1634 ilAdurga meM janma, saMvat 1643 rAjanagara meM zrI hIravijayasUri ke kaskamaloM se mAtA ke sAtha dIkSA, 1655 sikandarapura meM panyAsa pada, 1656 stambhatIrtha meM upAdhyAya pada aura sUripada prApta huA evaM zrI vijayasenasUri ke svargavAsa ke pazcAt saMvat 1671 meM bhaTTAraka pada prApta kiyaa| saMvat 1671 meM inakA svargavAsa huaa| ___ jagadguru zrI hIravijayasUri ke pazcAt vijayadevasUri kI diggaj AcAryoM meM gaNanA kI jAtI hai| vijayadevasUri racita koI sAhitya prApta ho aisA jJAta nahIM hai, kintu inase sambandhita kharataragacchIya zrIvallabhopAdhyAya racita (ra.saM. 1687 ke Asa-pAsa) vijayadeva mAhAtmya aura zrI meghavijayajI racita ''zrItapagacchapaTTAvalIsUtravRtyanusaMdhAnam ke anusAra inakA saMkSipta jIvana caritra prApta hotA hai| samrATa akabara ke samparka meM ye Ae hoM aisA koI ullekha prApta nahIM hotA hai, kintu samrATa jahAMgIra ke samaya meM inakA prabhAva atyadhika bar3hA thaa| jahAMgIra inako bahuta sammAna detA thA aura guru ke rUpa meM svIkAra karatA thaa| yahI kAraNa hai ki saMvat 1687 mANDavagar3ha meM zrI jahAMgIra ne inako mahAtapAviruda pradAna kiyA thaa| kintu, khaTakane vAlI bAta yaha hai ki inhIM ke kAryakAla meM vijayadevasUri evaM vijayaAnandasUri zAkhAbheda huaa| zrIdarzanavijayajI ne vijayatilakasUri rAsa meM jisa azAlIna ghaTanA kA varNana kiyA hai, vaha vicAraNIya avazya hai| kharataragacchIya zrI jJAnavimalopAdhyAya ke ziSya zrIzrIvallabhopAdhyAya ne to inakA saMketa mAtra hI kiyA hai aura sambhavataH inakI yazokIrti se prabhAvita hokara zrI vallabhopAdhyAya ne vijayadeva mAhAtmya racA thaa| saMvat 1687 ke pazcAt kisI ghaTanA kA ullekha nahIM hai| isI varSa isa mAhAtmya ko pUrNa kara diyaa| lekha saMgraha 241 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha tIrtha, ilAdurga, ghoghAbandara, dvIpa, sirohI, mANDavagar3ha, mer3atA Adi aneka sthAnoM para AcAryazrI ne pratiSThA karavAI thii| inhIM ke upadeza se jAbAlIpura (jAloradurga) tIrtha para vizAla caitya kA nirmANa, pratiSThAdi hue the| inake dvArA pratiSThita lekha sahita zatAdhika mUrtiyA~ Aja bhI prApta haiM / vijayadevasUri ke paTTadhara vijayasiMhasUri hue, jinakA janma 1644, dIkSA 1654, vAcakapada 1672 aura sUripada 1681 meM prApta huA thaa| svargavAsa 1709 meM ho gayA thaa| kisanagar3ha ke dIvAna zrI rAyasiMhajI nirmApita kA cintAmaNi pArzvanAtha mandira Aja bhI inakA smaraNa karA rahA hai| svapaTTadhara AcArya vijayasiMhasUri kA svargavAsa hone para zrI vijayadevasUri ne unake paTTa para vijayaprabhasUri ko biThAyA thaa| ___ siddhivijaya racita vijayadevasUri bhAsadvaya kA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai: mahImaNDala ke rAjavI zrI vijayadevasUri yahA~ padhAre haiN| saba unako namaskAra kara rahe haiM / unako vandana karane ke lie cleN| dUsare padya meM solaha zRMgAroM se suzobhita mahilAe~ bhAla para tilaka kara, motiyoM kA thAla lekara unake svAgata ke lie cliiN| guru ke sanmukha kumakuma, kesara, kevar3A ke sAtha ghola banAkara guru ke sanmukha raMgolI karatI haiM / cauthe padya meM sabhI sohAginI sundara striyA~ navaraMga vastra dhAraNa kara eka kinAre khar3I hokara gurujI ke guNagAna kara rahI haiN| siddhivijaya kahatA hai ki vijayadevasUri kA nAma nirantara gAne se zivapada prApta hotA hai| dUsare bhAsa meM - sarasvatI ko namaskAra kara kavi guru vijayadevasUrinda ke gIta gAne kI pratijJA karatA hai, jisa prakAra candra ko dekhakara cakora harSita hotA hai usI prakAra AcArya ko dekhakara Anandita hote haiM aura unake caraNoM meM guru vandana karate haiN| dUsare padya meM vijayadevasUri muniyoM meM candramA ke samAna haiM, aura kumatiyoM ko samUla naSTa karane vAle haiN| bAlyAvasthA meM jinhoMne saMyama dhAraNa kiyA aura guru ke pAsa meM zuddhAcAra kA pAlana kiyA aise AcArya hameM bhavasAgara meM DUbate hue bhaviyoM ko tAraNahAra haiN| tIsare padya meM sumati-gupti rUpI ramaNiyoM ke sAtha ramaNa karane vAle haiM, indriyoM kA damana karane vAle haiM, muniyoM ke tAja haiN| inakI tulanA kauna kara sakatA hai? ye zivapura ko pradAna karane vAle haiN| jinakI danta paMkti sone kI mekha se jaTita hai| unako dekhakara mana ullasita hotA hai, aise guru mujhe mile haiM, bhava samudra ke phere se bacAne vAle haiM, siddhivijaya kahatA hai ki ye mere guru jaba taka pRthvI hai taba taka inakI yazokIrti bar3hatI rhe| (1) zrI vijayadevasUri bhAsadvaya sahaguru AvyA maI suNyA re cAlI sakhI eka vAra / mahImaNDala nau rAjIu re praNamaiM sura nara nAri re|| bahinI vandIjaiM gururaaj|| 1 // jima sIjhai saghalA kAja re bahinI vandIjaiM gururaaj| sola zRMgAra sohAvatI re lAvatI motinau thaal| bhAla tilaka raliyAmaNo re bhAmaNau bhagatI rasAla re|| ba. 2 // kuMkuMma kesara keraDau re kIjau bahula udyot| cola taNI pari rAtar3au re gura AgaI raMgarola re / / ba. 3 // 242 lekha saMgraha Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savi sohAsaNI sundarI re UbhI ekaNi tiir| guNa gAvaI gurujI taNA re pahirI navaraMgacIra re|| ba. 4 // zrI vijayadevasUrisaru re siddhivijaya nau saami| nAma nirantara gAII re pAIiM sivapada ThAma re|| ba. 5 // iti zrI vijayadevasUrIzvara bhAsa samApta (2) zrI vijayadevasUri bhAsadvaya surasati mAta namI karI guNa gAsuM re vijayadevasuriMda re| caMda cakora taNI pari jasa dIThaI re hovai ANaMda re|| ___ caraNa kamala guru vandau re||1|| municandau re vijayadevasUrInda, prabhu TAlai re kumatyAM nA knd| caraNa kamala guru vandau re|| AMkaNI bAlapaNai jiNaI Adara guru pAsaI re rUDau sNymbhaar| bhavasAyara mAMhi bUDhuMtA bhaviaNa naire UtAraNa hAra // ca. 2 // sumati gupati ramaNI ramaI valI je damaI re iMdrI munitaaj| kAja saraI darisana thakAM gura ApaiM re zivapura nau raaj|| ca.3 // danti panti hIre jar3I sovana ghar3I re vicai rUr3I rekh| pekhi sakhi mani ulasaI kamalAkara re jima sUraja dekhii|| ca. 4 // sobhAgI mujha malau sakhi tau Talau re bhavasAyara pher| siddhivijaya kahaI tAM tapau guru mAharu re jA~ mahiyala mer| ca. 5 // municaMdau re vijaya deva suriind|| iti zrI vijayadevasUrIzvara bhAsa samApta [anusaMdhAna aMka-43] 000 lekha saMgraha 243 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhopAdhyAyapraNItam caturdazasvarasthApanavAdasthalam . vyAkaraNa aura nyAyazAstra Adi granthoM ke kucha kaThina viSayoM para zAstra carcA/zAstrArtha/vicAra- . vimarza karanA yaha vidvAnoM kA dainika vyavasAya rahA hai| kisI bhI viSaya ko lekara apane pakSa ko sthApita karanA aura pratipakSa kA khaNDana karanA yaha karttavya sAmAnya sA rahA hai| isI prakAra vyAkaraNa meM svara 14 haiM, adhika haiM yA km| isake sambandha meM zrIzrIvallabhopAdhyAya ne isa carcA meM bhAga liyA aura sArazvata vyAkaraNa aura anya granthoM ke AdhAra para 14 svara hI sthApita kie| kavi-paricaya anusaMdhAna aMka 26, disambara 2003 meM zrIvallabhopAdhyAya racita mAtRkA zlokamAlA ke prArambha meM unakA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| inakA aura inakI kRtiyoM kA vizeSa paricaya jAnane ke lie arajina stavaH aura haimanAmamAlAzilocchaH meM merI likhita bhUmikA dekhanI caahie| janma-bhUmi isa sambandha meM kAphI vicAra vimarza kiyA jA cukA hai| zrI vallabha rAjasthAna ke hI the yaha bhI pramANika kiyA jA cukA hai| vyAkaraNa jaise zuSka viSaya para a. A. kA antara batalAte hue sahajabhAva se yaha likhanA "AIDA bi bhAIDA, vaDai bhAI kAnau" yaha sUcita karatA hai ki ve jisa kisI zAlA/pAThazAlA meM par3he hoM, vahA~ isa prakAra kA adhyayana hotA thA, jo ki vizuddha rUpa se rAjasthAnI kA hI sUcaka hai| arthAt zrIvallabha (bAlyAvasthA kA nAma jJAta nahIM) janma se hI rAjasthAnI the isameM tanika bhI saMdeha nhiiN| anusaMdhAna aMka 28 meM zrI pArzvanAthastotradvayam bhI prakAzita hue haiN| jinakA ki inakI kRtiyoM meM ullekha nahIM thaa| viSaya-vastu prArambha meM hI svara 14 hI haiM isakI sthApanA karane ke lie prativAdi se 5 pA~ca prazna pUche haiM: 1. svara kyA hai athavA vaha zabda kA paryAya hai? 2. paryAya hai to vaha nAsikA se utpanna paryAya hai? 3. athavA svarazAstra meM pratipAdita niSAdikA avabodhaka hai? 4. kyA udAttAdi kA jJApaka hai? 5. athavA vivakSita kAryAvabodhaka akArAdi saMjJA kA pratipAdaka hai? ina pA~ca vikalpoM ko udbhUta karake inakA samAdhAna bhI diyA gayA hai: 1. vividha jAti ke devatA, manuSya, tiryaMJca aura pakSI Adi kI vividha bhASAeM susvara, dusvara Adi aneka zabda paryAya hote haiM ata: yaha svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| 244 lekha saMgraha Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2. nAsikA udbhUta paryAya bhI svIkAra nahIM kie jA sakate, kyoMki yaha triindriya, paMcendrIya jIvoM meM bhI saMbhava hotI hai| manuSyoM meM zobhana aura azobhana hotI hai| candra, sUrya, svarodaya zAstra Adi se nAsikA svara bhI aneka prakAra ke hote haiM, ataH yaha bhI sambhava nahIM hai| 3. saMgIta zAstra meM niSAda Adi 7 svara mAne gaye hai, ata: yaha usake antargata bhI nahIM aataa| 4. udAtta anudAtta pluta kI dRSTi se yaha bhI sambhava nahIM hai| . 5. vivakSita kAryAvabodhaka saMjJA pratipAdaka bhI nahIM hai| isako siddha karane ke lie narapatidinacaryA ne 16 svara svIkAra kie haiM, kintu anubhUti svarUpAcArya ne sArazvata vyAkaraNa meM 'aiuRlusamAnAH' 'ubhaye svarAH' 'hrasvadIrghaplutabhedAH svarNA' e ai o au sandhyakSarANi kA pratipAdana karate hue 14 hI svara sthApita kie haiM, ve haiM:- a A i I u U R R la la e ai o au, ina svaroM ko sthApita karane ke lie aura sArazvata vyAkaraNa ko mahattA dete hue pANini vyAkaraNa, kAlApaka vyAkaraNa, siddhahema vyAkaraNa, kAvyakalpalatA, anekArthasaMgraha, vizvaprakAza, varNa nighaNTu, pANini zikSA Adi ke pramANa die haiM / la kI dIrghatA ko siddha karate hue pANini vyAkaraNa kA Azraya liyA hai aura rAmacandra aura vAsudeva Adi ke mata ko asvIkAra kiyA hai| arthAt zrIvallabhopAdhyAya svara 16 yA 21 nahIM mAnate haiM apitu 14 hI mAnakara usakI sthApanA bhI karate haiN| racanA-kAla prastuta laghu kRti kA nAma zrIvallabhopAdhyAya ne caturdazasvarasthApana vAdasthala hI rakhA hai| antima prazasti meM likhA hai:- kharataragaccha meM zrI jinarAjasUri ke vijayarAjya meM upAdhyAya jJAna vimala ke ziSya 'zrIvallabhopAdhyAya ne isa vAda kI racanA kI hai| zrI jinarAjasUrijI saMvat 1674 meM gacchanAyaka bane the ataH - yaha racanA bhI saMvat 1674 ke bAda kI hai| ||eN nmH|| zrIsiddhI bhavatAntarAM bhagavatI bhAsvatprasAdodayAd, vAcAM caJcuracAturI sphuratu ca prjnyaavdaashcrydaa| . navyagranthasamarthanodyatamati' pratyakSavAcaspate vidvatpuMsa ihAzu zasyamanasastacchrotu kAmasya c||1|| santi svarAH ke kati ca pratItAH, saarsvtvyaakrnnoktyuktyaa| samastazAstrArthavicAravettA, kazcid vipazcid pripRcchtiiti||2|| __purAtanavyAkaraNAdyanekagranthAnusAreNa sdaadrenn| taduttaraM spaSTatayA karoti, zrIvallabhaH pAThaka utsvaay||3|| ___ iha kecid ahaGkArazikharizikhAM samArUDhAH sArAsAravicArakaraNa-cAturIvyAmUDhAH kUrcAlasarasvatIti virudamAtmanaH pAThayantaH svagallajhallarI-jhAtkoraNa avidyAnaTIM nATayantaH sakalazAbdikacakracakravartticUDAmaNimAtmAnaM 1. matiM kai / 2. tadyathA pATho'dhika: kai lekha saMgraha 245 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manyamAnAH svarANAM caturdazasaMkhyAsattAM vipratipadyamAnA atucchamAtsaryAdyanaNuguNa matkuNatalpakalpAH / saMkalpitA'nalpavikalpAH prajalpanti jalpAkAH svarAH kiyanta? iti vadanto vAdinaH sAnandaM sAdaraM praSTavyA bhavanti / viziSTamatibhiH prtivaadibhiH| 1. ko'yaM svaro nAma? kiM zabdaparyAyaH? 2. uta nAsikAsamudbhUtaparyAyaH? 3. athavA niSAdAdInAmavabodhakaH? 4. kimuta udAttAdInAM jJApakaH? 5. ahosvit vivakSitakAryAvabodhakA'kArAdi- saMjJApratipAdakaH? iti vikalpapaJcatayI viSayapaJcatayI ca janamanAMsi kSobhayantIti pratibhAti / 1. yadi Adyastarhi vividhajAtInAM suranaratiryavihagAdInAM vividhabhASAbhASakatvAt susvaraduHsvaroccairnIcairAdibhedabhinno'pyanekadhA zabdaparyAyaH svaro'vadhAryaH / ityaadyH|| 1 // 2. atha dvitIyastarhi so'pi trIndriya-paJcendriyajIvAnAmeva tatsadbhAvAd dvividho'pi| punaH zobhanA'zobhanabhedAbhyAM dvividho mnussyaannaamev| candra 1-sUryo 2- cca 3- nIca 4- tiryagAdi 5 - lakSaNairanekadhA svarodayazAstrAt naasikaasvro'vgntvyH| iti dvitiiyH||2|| 3. atha cet tRtIyastarhi so'pi niSAda 1- RSabha 2- gAndhAra 3- SaDja 4- madhyama 5- dhaivata 6- paJcama 7 iti lakSaNaiH tantrIkaNThodbhavaiH sptvidhH| yadamaraH nissaadrssbhgaandhaar-ssddjmdhymdhaivtaaH| paJcamazcetyamI sapta tantrIkaNThotthitAH svraaH| [ 1.7.1] iti sptvidho'vseyH| iti tRtiiyH| 4. atha caturthazcettarhi udAttAnudAttasvaritAnAM traividhyAt trividhH| yadamara:udAttAdyAstrayaH svarAH [ 1.6.4] iti, akArAdInAmeva ete / iti cturthH|| 4 // atha paJcamo vivakSitakAryAvabodhakA'kArAdisaMjJApratipAdakazcet tarhi so'pi dvidhA, jyoti:zAstre vyAkaraNe ca dvidhA drshnaat| tatra jyoti:zAstrAnusAreNa SoDazaprakAraH, yadavadat narapati-dinacaryAyAM narapatidinacaryAkAra: mAtRkAyAM purA proktAH svarAH ssoddshsNkhyyaa| iti| tathApi tanmate kAryakAle a i u e o paJcaivaite kAryakAriNo jnyeyaaH| yat narapatidinacaryAkAra: 1. Ahosvit kai. 3. pATho nAsti je prtau| 2. svaro'vadhArya: nAsti je prtau| 4. evaM nAsti kai. 246 lekha saMgraha Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtRkAyAM purA proktAH svarAH ssoddshsNkhyyaa| teSAM dvAvantimau tyAjyau catvAraJca npuNskaaH|| zeSA daza svarAsteSu syAdekaikaM dvikaM dvikm| jJeyA ataH svarAdyAste svarAH paJca svrodye| iti / R R la la etAn catu:saMkhyAn napuMsakAn, dvau antimau aM aH ityetau ca tyaktvA, a i u e o ete paJca kAryakAriNaH svarAH svarodaye jnyeyaaH| iti jyotiHzAstre SoDazaprakAro akArAdisaMjJApratipAdaka: svrshbdo'vgntvyH| .. atha bho! bho! vyAkaraNAdyaneka-granthAnusAreNa svarAH kiyanta iti pratipAdayanti bhavantaH, tatra bhavantaH, tarhi tatraivaM brUmaH aho vyAkaraNAdyanekagranthAnusArANAM caturdazasaMkhyatvadarzanAt caturdaza svraaH| atra vAdI vadati - naivam, a i u RtR samAnAH [saMjJApra0 1.] ityanena sUtreNa akArAdInAM paJcAnAmeva samAnasaMjJAvidhAnAt / tadanantaraM e ai o au sadhyakSarANi [saMjJApra0 3.] ___ ityanena sUtreNa ekArAdInAM caturNAM sandhyakSarasaMjJAvidhAnAt / tata ubhaye svarAH [ saMjJApra0 4 ] ityanena sUtreNa akArAdInAM paJcAnAM caturNAM ca ekArAdInAM svarasaMjJAvidhAnAt navaiva svarAH, na caturdaza svarAH iti shriimdnubhuutisvruupaacaaryvcnaat| atra prativAdI vAdinaM prati vadatikathaM bho vidvan ! ubhaye svarAH '[saMjJApra0 4.] iti paJcavarNAtmake sUtre etavRttau ca 'akArAdayaH .. paJca, catvAra ekArAdaya ubhaye svarA ucynte|' iti / trayoviMzativarNAtmikAyAM sAkSAt naveti padasya - apratipAdanAt kathaM navasvarA iti niyamaH kartuM zakyate? . . atra vAdI vadati 'akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya' 4 iti vRttau niyamasyaiva karaNAt naveti padasya grahaNe pryojnaabhaavaat| atra 5 prativAdI prati vadati naivam, nava svarA, ityaGgIkaraNe dadhi Anaya, gaurI atra, vadhU Asanam ityAdiSu prayogeSu 'iyaM svare' [ svarasandhi 1] 'u vam' [ svarasandhi 5] ityAdiSu sUtreSu svare iti padena navAnAmeva svareNa 1. tatra bhavantaH nAsti ja je. pratau 2. vyAkaraNeSu akArAdInA svarANAM kai. prtau| 3. kai. pratau ekArAdInAM caturNAM sandhyakSarasaMjJabhidhAnAt. tata ubhaye svarAH ityanena sUtreNa / 4. paJca catvAra ekArAdayaH nAsti kai. pratau 5.'prati' nAsti kai.| lekha saMgraha 247 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agrahaNAt / dIrghAnAmagrahaNAt 'iyaM svare' 'u vam' ityAdInAM prApterabhAvAt / dadhyAnaya ityAdInAmudAharaNAnAM siddhirna syaat| atha cet, 'hrasvadIrghaplutabhedAH savarNAH' [saMjJApra0 2.] ityanena sUtreNa dIrghagrahaNAt siddhirbhvissyti| evaM cet, tarhi svarasaMjJAvyAghAtAt iyaM svare dIrgha ca itIdRzaM sUtraM syAt, na tthaa| ataH svarAH caturdazaiva sarvavyAkaraNAdizAstrasammatatvAt srvshissttprmaanntvaacc| nanu sarasvatIvihitasUtrasya anubhUtasvarUpAcAryavihi tavyAkhyAnasya ca alpAkSarai : samastapurANAvyAkaraNasammatA'nalpArthasUcanAt aiuRtRsamAnAH [ saMjJApra0 1. ] iti sUtreNa samAnA ityasya ayamarthaH- samAnaM tulyaM mAnaM parimANaM yeSAM ye smaanaaH| 1 satyam, udAttAnudAttasvaritabhedAt trayastAvad akaaraaH| punaste sAnunAsika-niranunAsikabhedAt dvividhA-kecidakArAH udAttAnudAttasvaritAH sAnunAsikAH, kecidakArAH udAttAnudAttasvaritAH nirnunaasikaaH| iti akAraH SoDhA bhidyate / evaM dIrghaplutayorapi pratyekaM bhedakathanAt aSTAdazadhA bhidyate avrnnH| evaM ivrnnaadyo'pi| itthaM samAnaparimANatvayuktatvAt samAna- saMjJA anvarthA akaaraadiinaabhityrthH| nanu evaM sati akArAdInAM paJcAnAmeva samAnasaMjJAsadbhAve gaGgAnAmityAdau dIrghAkArAdInAM samAnakArya na syAt ityAzaGkAM nirAkartuM anuktAmapi samAnAtisaMkhyAM purANavyAkaraNAnusAriNI pramANayituM hrasvadIrghaplutaiH sthAnaprayatnAdibhizca svarNasaMjJAM jJApayituM ca 'hrasvadIrghaplutabhedAH savarNAH' [saMjJApra0 2.] iti paribhASAsUtraM vyaracayad AcAryaH, aniyame niyamakAriNI paribhASeti paribhASAlakSaNAt pUrvasUtreNa samAnasaMjJAyA anizcayIkaraNAt 'hasvadIrghaplutabhedAH savarNA.' [saMjJApra0 2.] iti paribhASAsUtreNa hrasvadIrghayoH sAvarNAt sarasvatIkRte sUtre hrasvoktyA dIrghasaMgraha iti vacanAdapi dIrghagrahaNAt 'daza samAnAH' [kAtantra. 1 / 1 / 3 / ] iti samAnasaMjJA nirnnyt| aparaJca sthAnaprayatnAbhyAmapi savarNAH [ ] iti savarNasaMjJAM prajJApayat shriimdnubhuutisvruupaacaaryH| nanu plutabhedayostu samAnasaMjJAM plutabhedayosture savarNasaMjJAmeva iti hrasvadIrghaplutabhedA ityatra bhedazabdagrahaNAt sthAnaprayatnayorgrahaNAt sthAnaprayatnAbhyAM akArAdInAM vyaJjanAnAM ca savarNasaMjJA darzanAt / tathA ca paanniniH| 'tulyAsya prayatnaM savarNam' [ pANini 1.1.9 ] iti| tathA ca kaalaapkvyaakrnnm| 'daza samAnAH' [kAtantra0 1 / 1 / 3] tasmin varNasamAmnAyaviSaye Adau ye dazavarNAste samAnasaMjJA bhavati / 'teSAM dvau dvAvanyonyasya savarNI' [kAtantra. 1 / 1 / 4 ] / teSAmeva dazAnAM samAnAnAM madhye yau dvau dvau varNau tau anyonyasya parasparaM savarNasaMjJau bhvtH| savarNa 9 - a A i I u U R R la la teSAM grahaNaM vyaktyarthaM, tena hrasvayordvayoH dIrghayozca dvayoH savarNasaMjJA siddhetiiti| taccaivam1. kai. pratau - nanu akArAdayaH paJcavarNA asadRzaM vilakSaNamAkAraM vibhrANAH kathaM samAnaparimANAH yena samAnaM parimANaM yeSAM te samAnaparimANA mityarthaH kathyate? 2. samAnasaMjJA plutabhedayostu nAsti z2a prtau| 3. anyonyasaMjJau iti kai. 4. vyaktirartha: prayojanamasya karaNasya tat kaiH 248 lekha saMgraha Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hrasvadIrghaH a A 1, dIrghahrasvaH A a 2, hrasvahrasvaH a a 3, dIrghadIrghaH A A 4. iti cturbhnggii| taduktam kramotkramasvarUpeNa savarNatvaM niveditm| iSTAdapi savarNatvaM bhaNitaM RlkaaryoH||1|| [ ] iti| tathA ca haimavyAkaraNam- lRdantAH samAnAH [ siddhahema. 1.1.7 ] iti / tathA ca narapatiH mAtRkAyAM purA proktAH svarAH ssoddshsNkhyyaa| teSAM dvAvantimau tyAjyau catvArazca napuMsakAH // zeSA daza svarAsteSu syAdekai kaM dvikaM dvikm| [ ] iti / evaM akArAdInAM pratyekaM yugmayugmatvena savarNatvAt- samAnasaMjJA siddhA / plutasya ca savarNasaMjJAsadbhAvepi sandhyAdikAryeSu sandhikAryA'narhatvAt na samAnasaMjJeti / nanu loke'pi a-i-u-R-lu iti hrasvapaJcAkSarANAM paJcadIrghAkSaraiH saha rekhAdyAkRtivizeSe satyapi 'ekadezavikRtaM ananyavadbhavati' iti nyAyAdabhedAt 'varNagrahaNe jAtigrahaNam' iti nyAyenA'pi ca ekavarNagrahaNe tajjAtIyasya anekasyApi grahaNAt samAnasaMjJApratijJA yuktA / yataH- prathamaM mAtRkApAThaM pAThayatAM bAlAnAmapi ? "AIDA bi bhAIDA, vaDai bhAI kAnau' ityAdi uccAraNakAlAt 2 agre upari adhazca kAnakAdire khAvizeSANAM lekhanAt , jyoti:zAstre'pi nAmAdimA'kSaroccAre hrasvadIrghayorekarAzigaNanAcca / vyAkaraNenA'pi mAtRkAkSarANAmeva nirNayakaraNAt vyAkriyante svaravyaJjanAni svaravyaJjanasaMyogA'saMyogAbhyAM 3 AkAravizeSI kriyante aneneti vyAkaraNam iti vyutptteH| iti sArasvatavyAkaraNe 'daza samAnA' iti saMjJA siddhaa| - 'ubhaye svarAH' [saMjJApra0 4.] ityasyAyamarthaH- ubhau avayavau hrasvadIrdhI kAryakAle yeSAM te ubhaye ubhazabdAdapi srvaaditvaajjsiitvm| nanu hrasvadIrghaplutabhedAnAM svarasaMjJAsadbhAve'pi ubhaye iti padasya kasya kasyacid vizeSArthasya pratipAdakatvAt ubhaye iti padaM pryuktvaanaacaaryH| evaM no cet, ubhaye iti padasya samudAyadvayaparAmarzakatvAt 'hrasvadIrghaplutabhedAH savarNAH' [saMjJApra0 2. ] iti svrnnsNjnykaaH| 'e ai o au sandhyakSarANi' [saMjJApra0 3. ] iti sandhyakSarasaMjJAzca ubhaye svarasaMjJA bhavantIti vyAkhyA syAt? __na caivam, satyam, akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya 'ubhaye svarAH' [saMjJApra0 4. ] iti vyAkurvata AcAryasyAbhiprAyeNa aymrthH| sa cA'yaM hrasvadIrghati sUtrasya samAnadazakatvasthApakatvena sAkSikasya iva 'aiuRla samAnAH' [ saMjJApra0 1.] 'e ai o au sandhyakSarANi' [ saMjJApra0 3.] iti sUtradvayasya vicAle sthitatvAt akArAdayaH paJca, ubhaye hrasvadIrghAH, catvAra ekArAMdayaH svarA ucyante iti ayamarthaH smrthH| 1. bAlakAnAmavi iti kai| 2. kAraNAt kai| 3. saMyogA nAsti kai.| * lekha saMgraha 249 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadvA, ubhaye iti padaM atra tantreNa bhnnyte| tantraM nAma sakRdanuSThitasya ubhyaarthsaadhktvm| yathA ubhayoH pradhAnayormadhye vyavasthApitaH pradIpaH sakRtprayatnakRtaH ubhayopakArakaH syAt, tathA ubhaye iti. padamapi sakRduccaritaM hrasvadIrghati samudAyadvayasya akArAdi paJcaka ekArAdi catuSketi samudAyasya ca upkaarkm| ___ athavA, ubhaye iti padaM AvRttyA aavrtniiym| AvRttirnAma punaH pAThaH ekazeSe vaa| sa ca yathA ubhaye ubhaye svarAH iti vAradvayaM ubhaye ityasya pAThe ptthniiye| ekazaH pAThe ubhaye svarA, ityayam, punaH pAThe ubhaye ca ubhaye ca ubhaye sarUpANAmekazeSa ityekazeSe'pi ubhaye svarAH ityekshessH| evaM tantreNa punaH pAThena ekazeSeNa ca ubhaye svarAH itIdRzaM sUtraM sUtrayati sma sarasvatI, tasya aymbhipraayaarthH| prathamena ubhaye iti padena caturNAM hrasvadIrghaplutabhedAnAM svarasaMjJA-sadbhAvepi sandhyAkAryAnupayogitvAt plutabhedAn parityajya hrasvadIrgha iti smudaaydvymgrhiit| dvitIyena ubhaye iti padena 'aiuRlusamAnAH' [ saMjJApra0 1. ] iti sUtroktA akArAdayaH paJca, e ai o au sandhyakSarANi [ saMjJApra0 3.] iti sUtroktAzcatvAra ekArAdaya iti samudAyadvayaM agrhiit| . tato'yamarthaH- akArAdayaH paJca, ubhaye hrasvadIrghAH, catvAra ekArAdayaH ubhaye svarA ucyante iti| svayaM rAjante zobhante ekAkino'pi arthaM pratipAdayanta iti svraaH| u pratyayaH pRSodarAditvAt svayaM zabdasya svbhaavH| tathA ca svaralakSaNaM proktaM prAgbhiH a viSNuH smRtivAkye A i gatAviti mUrtibhiH / liGganipAtadhAtUnAM virAjante svayaM svraaH|| iti| taccaite a A i I u U R R la la e ai o au| nanu iha lavarNasya svarasaMjJAyAM kiM prayojanam? lakAraH 'kR pU sAmarthya' ityasmin dhAto eva prayujyate / kRpero laH [ bhvAdi.Atmane. 20 ] kRperdhAto: rephasya lakArAdezo bhavati ra iti / razrutisAmAnyaM upAdIyate / tena yaH kevalo repho yazca RkArasthaH tayorapi grahaNaM la ityapi sAmAnyameva upAdIyate / tato'yaM kevalasya rephasya sthAne lakArAdezo vidhIyate / ityanena RkArasyApi ekadezavikAradvAreNa lakArakaraNAdeva prayogo dRzyate, na ca tatra svarasaMjJAyAH kimapi prayojanaM vidyte| dIrghasya lukArasya tu sarvathA prayoga eva naastiiti| maivam, yadazakti yadasAdhu tadanukaraNasyApi saadhutvmissyte| yathA- 'aho Rtaka' iti prayoktavye shktivaiklyaat| kazcit 'aho tRtaka' iti pryuktvaan| tadA tatsamIpavartI kimayaM Aha iti apareNa kenA'pi pRSThaH san tamanukurvan 'aho tRtaka' ityAha - iti kthyti|| ___ atha ca lukArasya svarasaMjJayA 'ot [ pANini. 1.1.15 ] iti prakriyAsUtreNa, 'au nipAtaH' [prakRtibhAva0 3.] iti sArasvatasUtreNa vA prakRtyAbhavanAt klRpta ityatra anaci ca [ pANini. 8.4.47 ] iti prakriyAsUtreNa, hase'rhahasaH [ svarasaMdhiH 2] iti sArasvatasUtreNa vA lasvarAt parasya pakArasya dvitvbhaavnaat| 'klu3tazikha' ityatra dUrAd hUte ceti guroranRto'nantasyApyaikaikasya prAcAm [ pANini. 250 lekha saMgraha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.2.86 ] iti pANinIyasUtreNa svarAzritasya plutasya pratipAdanAcca lakArasya svarasaMjJAyAM prayojanaM vidyate ev| zarvavarmaNastu mate akArAdInAmiva luvarNasyApi svarasaMjJayA mukhyamevaM prayojanaM vidyate / yathA- amU lakAraM pazyataH, amI lakAraM pazyantIti ubhayatrA'tra adasomAt [ pANini. 1.1.12. ] iti prakriyAsUtreNa, * nAmI [ sA. prakRtibhAva. 1.] iti sArasvatasUtreNa vA prakRtyA bhavanAt lakArasya svarasaMjJAprayojanasadbhAvaH siddhH| ___ 'lavarNo na dIrgho'sti' iti yad rAmacandro avocat, tadapi tadicchayA tasyaiva 'svataH pramANaM na parataH' iti| __ tathA ca kAlApakavyAkaraNasUtraM,' tatra, caturdazAdau svarAH [ ] tathA ca etaTTIkA- tatra tasmin varNasamAmnAyaviSaye Adau ye caturdazavarNAste svarasaMjJA bhavanti / svara 14 - a A i I u U R R la lU e ai o au| yathA anukaraNe hrasvalakAro'sti tathA dIrgho'pyastIti mtmiti| tathA ca haimavyAkaraNasUtram 'audantAH svarAH' [siddhama. 1.1.4 ] vRttizcAsya- 'aukArAvasAnA varNAH svarasaMjJA bhvnti| takAra uccaarnnaarthH| a A i I u U RR la la e ai o au| audantA iti bahuvacanaM varNeSvapi paThitAnAM dIrghapAThopalakSitAnAM plutAnAM saMgrahArthaM, tena teSAmapi svrsNjnyeti|' tathA ca kAvyakalpalatAsUtram - vikRti srotasvinyaH caturdaza tu ' [ ] iti| tathA ca haimAnekArthasUtram - svaraH zabde'pi SaDjAdau [anekArtha kAM. 2 zlo. 477 ] iti| 'ac' iti akArAdInAM caturdazAnAM varNAnAM paanniniiyaasNjnyaa| tatra yathA - 'ekasvaraM citramudAharanti' [ ] iti haimaanekaarthttiikaa| . tathA ca vizvaprakAzakAra:svaro'kArAdimAtrAsu madhyamAdiSu ca dhvnau| udAttAdiSvapi proktaH, [vizvapra0 rAntavarma 9 ] iti| halAyudho'pi- 'akArAdAvudAttAdau SaDjAdau nisyane svrH| ] iti| ] iti| tathA varNanirghaNTau cAmuNDo'piakArAdInAM mAtRkAnukrameNa nAmAni nyabadhnAt / tadyathA akAro'tha nigadyatezrIkaNThaH kezavastvAdyo hrasvo brAhmaNakaH shivH| 1. 'vyAkaraNa' nAsti kai.| 2. kAvyakalpalatA................ ratnapuruSatve ya svapnAH jIvAjIvopakaraNaguNinAgragAraM rajjusUtraM pUrva mihAkule karipiNDaprakRti - iti pAThovidyate kai. prtau| 3. akArAdipu varSeSu paDhjAdipu sapteSu udAttAdiSu vijnyeyH| prakriyAM svare svaraH iti / dhanaJcayo'pi iti pATho'dhikaH kai. prtau| lekha saMgraha 251 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyurvedaH kalADhyazca mRteza prathamo'pi c| ekamAtRkavANIzau saarsvt-llaattkau| mRtyuJjayaH svarAdyazca mAtRkAdyo lghustthaa| A AkAro'nantakSIrAbdhI gururnArAyaNo mukhm| vRttAkAro dIrgha, aapshcturmukhprkaashkau| mukhavRttA'mRte vakro dvitiiysvrmodko| [ ] iti / api cavyaJjanAni trayastriMzat svarAzcaiva cturdsh| [ ] iti| .. ityAdhanekazAstrAnusAreNa caturdazasvarAH sArasvatavyAkaraNe'pyavazyaM 'ubhaye svarAH' [ sA. saMjJAprakaraNa. 4] iti sUtrasya pUrvoktarItyA vyAkhyAnAt avabodhavyAni : vidvvRndaarkaiH| ekaviMzatirapi svarAH yat pANinIyazikSA 'svarA viMzatirekazca' [pANinIyazikSA pa. 4] iti / taccaivam - a1, i2, u3 ete trayaH hrasvadIrghaplutabhedAt nava 9, RvarNaH pluMtahIno dvividhaH 2, lakAro dIrghahIno dvividhaH 2, sandhyakSarANi 2 dIrghaplutabhedAt 8, evaM ekaviMzati svarAH santi / paraM vyAkaraNe sandhyAdikAryopayogitvena caturdazAnAmeva upayogAt caturdazaiva svraaH| ye ca sArasvataTIkAkArAH vAsudevAdayaH paJca samAnAH navasvarAH aSTau nAminaH iti pratipAdayanti, tad asat, pUrvakavipraNIta vyAkaraNadyanekagranthaiH saha virodhAt, sarasvatIkRta samAnAdisaMjJAmapi ca sarvapUrvakavipraNItAneka-granthasaMjJAnuyAdhitvAt / ch| iti zrIzrIvallabhopAdhyAyaviracitaM caturdaza svarasthApanavAdasthalaM smaaptm| zrIjinarAjasUrIndre dharmarAjyaM vidhAtari / asmin kharatare gacche dharmarAjyaM vidhAtari // 1 // jagadvikhyAtasatkIrttiAnavimalapAThakaH / yo'bhavattasya paadaabjbhrmraayitmaansH|| 2 // 1. bodhavyA kai. 2. aSTau ityadhikapATho kai.| 3. samAna'mapi iti jayapura pratau. 252 lekha saMgraha Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvallabha upAdhyAyaH samAkhyAtIti suunRtm| caturdazasvarA ete srvshaastraanusaartH|| 3 // tribhirvizeSakam iti zrIzrIvallabhopAdhyAyaviracita-sArasvatamatAnugata sarvazAstrasammata-caturdazasvarasthApanavAdasthalaprazastiH smaaptaa| tatsamAptau ca samAptaM caturdaza svrsthaapnvaadsthlm| tacca vAcyamAnaM ciraM nndtaat| prati paricaya 1. ja. upAdhyAya jayacandragaNi saMgraha, rA. prA. vi. pra. bIkAnera zAkhA kAryAlaya 2.kharataragaccha jJAna bhaNDAra, jayapura, kramAMka cha. 106 patra 7 le. 19vIM zatI 3. kai. zrI kailAzasAgarasUri jJAna mandira, kobA, ahamadAbAda naM. 16177 patra 5 le. 18vIM lekhana prazasti. tattva vicakSaNairvAcyamAnaM ciraM nandatAta / hIrastu / / shrii:chH||shrii|| zrI jinraajsuuribhiH| tatsiSyazrImAnavijayajI tatsiSya zrIkamalaharSajI tasya chAtravad vidyAvilAsena likhatamasti ||shrii|| . [anusaMdhAna aMka-45] 000 lekha saMgraha 253 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI munisomagaNiracita kalpasUtra lekhana-prazasti zvetAmbara mUrtipUjaka samudAya meM kalpasUtra kA atyadhika mahatva hai| parvAdhirAja paryuSaNA parva meM nau vAcanAgarbhita kalpasUtra kA pArAyaNa kiyA jAtA hai aura saMvatsarI ke divasa mUla pATha (bArasA sUtra) kA vAcana kiyA jAtA hai| pratyeka bhaNDAroM meM isakI anekoM pratiyA~ prApta hotI haiN| aneka jJAna bhaNDAroM meM to sone kI syAhI, cA~dI kI syAhI aura gaMgA-jamunI syAhI se likhita sacitra pratiyA~ bhI zatAdhika pratiyA~ prApta hotI haiN| kevala syAhI meM likhita pratiyA~ to hajAroM kI saMkhyA meM prApta haiN| pandrahavI zatI ke dhurandhara AcArya zrI jinabhadrasUri ko yugapradhAna ke samakSa svIkAra kiyA jAe, . to koI atizayokti na hogii| samaya kI mAMga ko dekhate hue unhoMne aneka jina mandiroM, hajAroM jina pratimAoM kI pratiSThAeM kI aura sAhitya ke saMrakSaNa kI dRSTi se khaMbhAta, pATaNa, mAMDavagar3ha, devagiri, jaisalamera Adi bhaNDAra bhI sthApita kie| lekhana prazastiyoM se pramANita hai ki AcAryazrI ne na kevala tAr3apatra aura kAgaja para pratilipiyA~ hI karavAI thI apitu apane muni-maNDala ke sAtha baiThakara unakA saMzodhana bhI karate the| jaisalamera kA jJAna bhaNDAra unake kArya-kalApoM aura akSuNNa kIrti ko rakhane meM sakSama hai| jahA~ anekoM jainAcArya, anekoM vidvAn aura anekoM bAhara ke vidvAnoM ne Akara yahA~ ke . bhaNDAra kA upayoga kiyA hai| inhIM ke sadupadeza se vikrama saMvat 1509 meM rAMkA gotrIya zreSThI narasiMha ke putra harirAja ne svarNa syAhI meM (sacitra) kalpasUtra kA lekhana karavAyA thaa| isakI lekhana prazasti paNDita munisomagaNi ne likhI thii| prazasti 36 padyoM meM hai| isa prazasti meM prati likhAne vAle zrAvaka kA vaMza vRkSa aura upadeza dene vAle AcAryoM kI paTTa-paramparA bhI dI gaI hai| . zrI jinadattasUrijI ne upakezavaMza meM rAMkA gotra kI sthApanA kI thii| isI kula ke pUrva puruSa joSadeva hue, jinhoMne ki madana ke sAtha sapAdalakSa deza aura ukezapura (osiyAM) meM sukRta kArya kie the| unhIM kI vaMza paramparA meM zreSThI gaju hue aura unake putra gaNadeva huaa| gaNadeva kA putra dhAMdhala huaa| jo kI mammaNa kahalAtA thA aura jisane mumukSu banakara padmakIrti nAma dhAraNa kiyA thaa| . zreSThI AMbA, jIMdA aura mUlarAja ye cAcA ke putra the aura jinhoMne jina pratimAoM kI pratiSThA karavAkara zAsanonnati kA kArya kiyA thaa| unhoMne hI pharamAna prApta karake saMvat 1436 meM zatrujaya Adi tIrthoM kA zrI jinarAjasUri ke sAnnidhya meM saMgha nikAlA thaa| isa saMgha meM 50,000 rUpaye vyaya hue the| dhAMdhala kI bhAryA kA nAma zrI thaa| usake do putra the- jayasiMha aura nRsiNh| zreSThI mohana ke do putra the- kIhaTa aura dhnyk| inhoMne bhI zatrujaya kA saMgha nikAlakara saMghapati pada prApta kiyA thaa| inhoMne ne hI jesalamera meM apane bandhuoM ke sAtha saMvat 1473 meM jinamaMdira aura pracura pratimAoM kI pratiSThA karavAI thii| jayasiMha ke do patniyA~ thI- sirU (sarasvatI), ........ / sarasvatI ke 254 lekha saMgraha Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do putra the- rUpA aura thillA / rUpa kI patnI kA nAma melU aura cipI thaa| unakA putra nAthU thaa| nAthU ke do putra rAjA aura samara the| thillA ke do putra the-haripAla aura hrishcndr| haripAla ke do putra the- harSa aura jinadatta / harizcandra kA putra thA udysiNh| zreSThI narasiMha kI bhAryA kA nAma dhIriNi thaa| unake do putra hue- bhojA aura harirAja / bhojA kI patnI kA nAma bhAvala devI aura usakA putra godhA thaa| usake do putra the- hIrA aura dhnnaa| zreSThI nRsiMha kA dvitIya putra harirAja chatradhArI thaa| devaguru arihaMta dharma kA upAsaka thA aura svapakSa kA poSaNa karane vAlA thaa| harirAja kI do patniyA~ thI- rAjU aura meghaaii| idhara pArakha vaMzIya karNa kI priyA kA nAma karNAde thaa| usake cAra putra hue- narasiMha, mahIpati, vIrama aura somadatta / cAra hI putriyA~ thii| jisameM tIsarI putrI kA nAma meghAI thaa| jisakA vivAha harirAja ke sAtha huA thaa| harirAja ke tIna putra the- jIvA, jiNadAsa aura jagamAla / eka putrI thI jisakI nAma maNakAI thaa| jIvarAja kI patnI kA nAma kutigadevI thaa| jiNadAsa kI priyA kA nAma jasamAde thaa| narasiMha ke tIna putra the- sahasakiraNa, sUrA aura mahIpati / sahasakiraNa ke do putra the- addA aura saddA / mahIpati kA putra vaccharAja thaa| harirAja kA dharmaputra subhAga thaa| dharmavAna harirAja apane parivAra sahita tIrthayAtrA, saMgha pUjA, jaina dharma kI prabhAvanA karatA huA zobhAyamAna hai| idhara bhagavAna mahAvIra svAmI ke paMcama gaNadhara paTTadhara sudharmA svAmI hue aura unhIM kI vaMza paramparA meM haribhadrasUri Adi prabhAvika AcArya hue| zAsana kA udyota karane vAle udyotanasUri ke ziSya varddhamAnasUri hue| inake ziSya jinezvarasUri ne pattana nagara meM durlabharAja kI rAjya sabhA meM kharatara viruda prApta kiyA thaa| unake paTTadhara jinacandrasUri hue tatpazcAt navAMgI vRttikAra zrI abhayadevasUri hue| unake ziSya sUri ziromaNI jinavallabhasUri hue| tadanantara yugapradhAna padadhAraka jinadattasUri hue| tatpazcAt paramparA meM zrIjinacandrasUri, zrIjinapatisUri, zrIjinezvarasUri, zrIjinaprabodhasUri, zrIjinacandrasUri, zrIjinakuzalasUri, zrIjinapadmasUri, zrIjinalabdhisUri, zrIjinacandrasUri, zrIjinodayasUri aura jinarAjasUri hue| inake paTTadhara pUrNimA candra ke samAna, sUrya kI kiraNoM ko dhAraNa karane vAle zrIjinabhadrasUri hai| unhIM ke upadeza se harirAja ne svarNa syAhI meM yaha kalpasUtra san 1509 meM likhavAyA aura isakI prazasti munisomagaNi ne likhI hai| . isa prazasti kA mahattva isIlie bhI bar3ha jAtA hai ki jaisalamera meM jisako lakSmaNavihAra kahA jAtA hai| jisake dUsare zilAlekha kI prazasti upAdhyAya jayasAgara ne likhI hai| tadanusAra rAMkA gotra meM joSade aura Asadeva kI paramparA meM dhAMdhala hue| isa prazasti meM isa paramparA ke pratiSThita mahanIya sabhI zreSThiyoM ke nAma aura unake putroM kA ullekha hai| ye narasiMha mammANI kahalAte aura unake putra jayasiMha ke putra bhoja aura harirAja ne isa jesalamera tIrtha para lakSmaNa vihAra meM saMvat 1473 meM zrI jinavarddhanasUri ke sAnnidhya meM apane parivAra sahita yaha pratiSThA mahotsava Ayojita kiyA thaa| (jaisalamera kA yaha zilAlekha mere dvArA sampAdita pratiSThA lekha saMgraha, lekhAMka 147, pRSTha 34 dekheN|) isI prakAra isI harirAja dvArA pratiSThita anya mUrtiyA~ bhI prApta haiM, jo nimna haiM: lekha saMgraha 255 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (241) AdinAtha-paJcatIrthIH 90 / / saM0 1493 varSe phAlguna vadi 1 budhe UkezavaMze zreSThi gotre zre0 mammaNasaMtAne zre0 narasiMha bhAryA dhiirinniH| tayoH putra bhojA harirAja sahasakaraNa sUrA mahIpati pautra godhA ityAdi kuTuMbaM / / tatra zre0 harirAjena AtmanastathA bhAryA meghu zrAvikAyAH putrI kAmaNa kAI-prabhRtisaMtatisahitAyA svazreyase zrIAdinAthabiMba kAritaM kharataragacche zrIjinabhadrasUribhiH prtisstthitm|| (743) AdinAtha-paJcatIrthIH saMvat 1528 varSe ASAr3ha sudi 2 dine UkezavaMze rAMkAgotre zre0 narasiMha bhA0 dhIraNi putra zre0 . harirAjena bhA0 maghAI pu0 zre0 jIvA zre0 jiNadAsa zre0 jagamAla zre0 jayavaMta putrI sA0 mANakAI pramukha parivArayutena zrIAdinAthabiMba puNyArthaM kArayAmAse pratiSThitaM zrIkharataragacche zrIzrIzrIjinabhadrasUripaTTe shriishriishriijincNdrsuuribhiH|| (836) dharmanAtha paJcatIrthIH saM0 1536 varSe phAgaNa vadi ......... dine zrIUkezavaMze rAMkAgotre zve0 jesiMghaputra zre0 ghillA bhA0 karaNu pu0 zre0 haripAla bhA0 hAsalade putra zre0 harSA bhrA0 jiNadattena bhA0 kamalAde putra sadhareNa sonapAlAdi parivAreNa svapitRpuNyArthaM zrIdharmanAthabiMbaM kA0 prati0 zrIkharataragacche zrIjinabhadrasUripaTTe shriijincndrsuuribhiH|| (837) naminAtha-paJcatIrthIH saM0 1536 varSe phA0 vadi ......... dine UkezavaMze rAMkAgotre zre0 jesiMghaputra zre0 ghillA bhAryA karaNU pu0 zre0 haripAla bhA0 hAMsalade putra zre0 harSA bhA0 ........ zre0 jiNadattena bhA0 kamalAde pu0 sadhAraNa-sonapAlAdinarivAreNa svamAtRpuNyArthaM zrInaminAthabiMba kA0 pra0 zrIkharataragacche zrIjinabhadrasUripaTTe shriiji[n]cndrsuuribhiH|| . munisomagaNi zrI jinabhadrasUri ke ziSyoM meM mahopAdhyAya siddhAntaruci ke ziSya sAdhusomagaNi'Adi prasiddha haiN| somanandI dekhakara maiMne yahI socA ki ye bhI jinabhadrasUri ke pautra ziSya hoNge| isIlie kharataragaccha sAhitya koza, kramAMka 2232 aura 2780 meM maiMne siddhAntaruci kA hI ziSya aMkita kiyA hai| kintu upAdhyAya zrI bhuvanacandajI mahArAja ne sitambara 2006 meM kevala dvitIya patra kI phoTokaoNpI bhejI thI, jisameM munisoma kI rAjasthAnI bhASA meM racita laghu kRtiyA~ thii| ina laghu kRtiyoM meM eka kRti meM spaSTa likhA hai- kamalasaMjamauvajhAya sIsa karai nitu seva ... kamalasaMjamaupajhAya padapaMkajae kavitu munimeru ima kahai ataeva yaha spaSTa hai ki munimeru kamalasaMyamopAdhyAya ke ziSya the jinhoMne ne ki uttarAdhyayana sUtra para sarvArthasiddhi TIkA 1544 meM kI thii| hA~, dIkSA avazya hI somanandI ke nAma se zrI jinabhadrasUri ne hI pradAna kI thii| isa sUcanA ke lie maiM upAdhyAya bhuvanacandajI kA atyanta kRtajJa huuN| kharataragaccha sAhitya koza meM munisomagaNi racita do kRtiyoM kA ullekha huA hai| kramAMka 2232 para raNasiMhanarendrakathA, racanA saMvat 1540 tathA kramAMka 2780 para saMsAradAvA pAdapUrti stotr| . 256 lekha saMgraha Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhASA kRtiyoM meM upAdhyAya zrI bhuvanacandajI mahArAja ne 16vIM zatAbdI likhita jo dvitIya patra bhejA hai usake anusAra rAjasthAnI bhASA kI laghukRtiyA~ ora haiM:.1. RSabhadeva phAga, munimeru / kamalasaMyamopAdhyAya, bhASA - rAjasthAnI, stavana, apUrNa, gA.-17, a. upAdhyAya bhuvanacandajI, pratilipi vinaya 2. bhramara gIta, munimeru / kamalasaMyamopAdhyAya, bhASA - rAjasthAnI, stavana, gA.-2, Adi-aMdhakArugamile pragaTa prakAze, a. munibhuvanacandajI, pratilipi vinaya 3. virakti kAraNa gIta, munimeru / kamalasaMyamopAdhyAya, bhASA - rAjasthAnI, stavana, gA.-7, Adi punima rajanI karu upamAlA, a. munibhuvanacandajI, pratilipi vinaya 4. AdinAtha gIta, munimeru / kamalasaMyamopAdhyAya, bhASA - rAjasthAnI, stavana, gA.-2, Adi-sakala maMgala kAraNaU re, a. munibhuvanacandajI, pratilipi vinaya 5. jIrAvalA pArzvanAtha gIta, munimeru / kamalasaMyamopAdhyAya, bhASA - rAjasthAnI, stavana, gA.-2, Adi-pahirivA khiNu ciru caMdaNu, a. munibhuvanacandajI, pratilipi vinaya 6. pArzvanAtha gIta, munimeru / kamalasaMyamopAdhyAya, bhASA - rAjasthAnI, stavana, gA.-2, Adi-sakhI se rahamucchale kavaNu, a. munibhuvanacandajI, pratilipi vinaya 7. neminAtha gIta, munimeru / kamalasaMyamopAdhyAya, bhASA - rAjasthAnI, stavana, gA.-3, Adi-pamuya dekhI nemI ratha nemI, a. munibhuvanacandajI, pratilipi vinaya 8. ajitanAtha gIta, munimeru / kamalasaMyamopAdhyAya, bhASA - rAjasthAnI, stavana, gA.-2, Adi-hitu ahitu viveka vicArI laI, a. munibhuvanacandajI, pratilipi vinaya 9. vArANsI pArzvanAtha gIta, munimeru / kamalasaMyamopAdhyAya, bhASA - rAjasthAnI, stavana, gA.-2, Adi __ amha cI zarIrI soguNa nahI rijavI, a. munibhuvanacandajI, pratilipi vinaya 10. jinacandrasUri gIta, munimeru / kamalasaMyamopAdhyAya, bhASA - rAjasthAnI, stavana, gA.-2, Adi cetanA rUpu AtamA vicArI, a. muni bhuvanacandajI, pratilipi vinaya lekhana prazasti kA vivaraNa tIna patra haiN| sAija 1044 hai| paMkti lagabhaga 8-9 hai| akSara 28 se 30 hai aura svarNAkSaroM meM likhita hai| yaha prati kahA~ haiM mujheM svayaM ko dhyAna nahIM hai| 60 varSa ke sAhityika sevA kArya meM rahate yaha lekhana prazasti kI pratilipi kI thii| kintu mujhe Aja smaraNa nahIM hai ki yaha prati kisa bhaNDAra kI aura kahA~ para thI, anveSaNIya hai| jaina pustaka prazasti saMgraha (sampAdaka muni jinavijayajI), kaiTalaoNga oNpha saMskRta aura prAkRta mainyuskripTa jaisalamera kalekzana (sampAdaka puNyavijayajI) meM isakA ullekha nahIM hai| ||rd0 ||arhm| suparvavelivardhiSNu - vishvvNshshiromnniH|| zrImadgurugiristhANu - rjIyAdUkezavaMzarAT / / 1 / / lekha saMgraha 257 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAMkAkule zreSThidhurAdhurandharo - jjoSade? zrIjinadattasUribhiH / sapAdalakSaismadanaissamanvita, UkezapuryAM sukRte miyojitH|| 2 / / tadanvaye zreSThi gajU prasiddhaH, putrastadIyo gaNade smRddhH| zrIdhAMdhalAkhyopi tato mumukSu, zrIpadmakIrtyA prvrprsiddhH|| 3 / / AMbA-jIMdA-mUlarAjA sat pitRvyshodraaH| arhtprtisstthaamuccaayaa-mtyunntimkaaryn|| 4 / / zatruJjayAdau phuramANa zakte-ni:svAnayukSaticaturdazAbde (1436) yAtrA samaM zrIjinarAjasUre-STaGkArdhalakSavyayato vyadhurye / / 5 / / dhAMdhalimammaNastasya, bhAryA zrI shriirivaapraa| jayasiMha-nRsiMhAkhyau, kSitau khyAtau sutau punH||9|| tathA AstAM mohaNa janmAnau, zreSThi kiihtt-dhnyko| zatruJjayAdiyAtrAM yA-vakArTI sngghpnvtH||7|| tAbhyAM bandhubhyAM saha jesalamerau vidhApitA yaamyaam| jainI mahApratiSThA trisaptabhuvanairmite (1473) varSe / / 8 / / abhavajayasiMhasya, patnI yuglmuttmm| sirU sarasvatI sajJaM, sarasvatyAH sutottmau||9|| rUpA-thillAbhidho rUpa-priyA melU-cipI dvym| putro nAthUH suto tvasya, rAjAkhya-samarAbhidhau / / 10 / / thillAkasya tvabhUtkAntA karaNUM: karaNAparA / haripAlo harizcandraH, putrau puNyapavitritau / / 11 / / haripAlAtmajo harSa-jinadattau shubhaashyau| yazasvyudayasiMhAkhyo, hrishcndrtnuudbhvH|| 12 / / zreSThi yo narasiMhasya, bhArye dhIriNi sussmtii| dhIriNI kukSijau bhojA-harirAjau prabhAvako / / 13 / / bhAryA bhAvaladevI tu, zreSThi bhojpriyaa'bhvt| suto godhAbhidhazcAsya, hIrA-dhannAkhyanandanau / / 14 / / zrIdevagurvArhatadharmatattva-pavitra chtrtrybhuussitaanggH| zreSThI nRsiMhasya suto dvitIyaH, svapakSapoSI hriraajdkssH|| 15 / / 258 lekha saMgraha Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varyA rAjUzca meghAI, bhArye abhavatAM purA / zreSThino harirAjasya, pumrthtryshaalinH|| 16 / / itazca parIkSavaMzazRGgAra-mubhaye'sya suto'bhavan / sadyezaH karaNastasya, karaNAde priyA'bhavan / / 17 / / catvAraH tanayAstasya, pumarthA iva dehinH| narasiMho mahIpatti-rvIramaH somdttkH|| 18 / / catasrazca sutAstAsu meghAIti tRtiiyikaa| sAdhyUDhA harirAjena, klaalaavnnymaalinii|| 19 / / jIvAkhyo jiNadAsazca jagamAlazca ttsutaaH| zuddhazIlAsadAcArA maNakAI ti nndinii|| 20 / / nAmnA kutigadevIti jIvarAjasya vllbhaa| vallabhA jiMNadAsasya, jasamAde yshsvinii|| 21 / / sukhamati-prasUtAstu, narasiMhasya nndnaaH| sahasrakiraNaH sUrA, mahIpatirime tryH|| 22 / / sahasrakiraNasyAsti, addA saddA sutdvyoH| mahIpati tanUbhRto, vaccharAjaH kumaarkH|| 23 / / dharmaputra subhAgAkhyo, harirAjasya dharmavAn / ityAdi privrhennaa-grhennaasaavlngkRtH|| 24 / / tIrthayAtrAsu sngghaarcaa-jaindhrmprbhaavnaaH| kurvan virAjate zreSThI, harirAjo nirntrm|| 25 / / itazca zrIvardhamAnAMhrisarojahaMsaH, shriimtsudhrmaagnnbhRdvtNsH| tadanvaye zrIharibhadrasUriH, prbhaapraabhuutsuprvsuuriH|| 26 / / zAsanodyotakartAra, shriiudyotnsuuryH| zrIvarddhamAnasUrIndrAH, vrddhmaangunnaadhikaaH|| 27 / / yaiH zrIpattananagare, prAptaM zrI khrtraakhyvrvirudm| durlabhabhUpatitaste, jeju-jainezvarAcAryAH / / 28 / / lekha saMgraha 259 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidhyaGgavRttimiSataH, prAdurvihitAni navanidhAnAni / zrImadabhayadevAryaiH, jincndrpdaambujaadityaiH|| 29 / / sarvasUriziroralai-rbabhUve jinvllbhaiH| yugapradhAnapadavIzaiH, shriijindttsuuribhiH|| 30 / / tato jinendusUrIndrA, rAjaparSadi hrssdaa| zrIjinapatisUrIndrAH, tadanu shriijineshvraaH|| 31 / / zrImajjinaprabodhAH, jinacandrayatIzvarAzca kushlkraaH| jinakuzalasUriguravaH, shriimjjinpdmsuurivraaH|| 32 / / labdhAbdhayaH zrIjinalabdhisUrayaH, shriijaincndraadimsuurisuuryH| jinodayAH sarvajanodaye kSamAH, tadanvaye shriijinraajsuuryH|| 33 / / tadIya paTTArNavapUrNimendavo, virAji tejo jitbhaaskraaNshvH| vidyAguNai raJjitasarvasUrayo, jayatvamI shriijinbhdrsuuryH|| 34 / / teSAM guruNAmupadezamApya satputrayukto hriraajdkssH| / alIlikhaccAgamalakSapUrvaM, suvarNavarNaM vrklpshaastrm|| 35 / / nidhyantarikSapakSAbde (1509), lekhitaM klppustkm| vibudhairvAcyamAnaM tadA candraM jytaaccirm|| 36 / / paM. munisomagaNinA prazastikRto'sti mngglm| patra 3, sAija 10x4, paMktiM 8-9, akSara 28-30 [anusaMdhAna aMka-47] 000 260 lekha saMgraha Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita vizAlamUrti racita zrI dharaNavihAra caturmukhastava vizva prasiddha tIrthasthaloM meM AbU tIrtha ke atirikta zilpakalA kI sUkSmatA, koraNI aura stambhoM kI dRSTi se rANakapura kA nAma liyA jAtA hai| dharaNigazAha ne pahAr3oM ke bIca meM jahA~ kevala jaMgala thA vahA~ tribhuvanadIpaka nAmaka/dharaNikavihAra jaina mandira banavAkara tIrthayAtriyoM kI dRSTi meM isa tIrtha/sthAna ko amara banA diyaa| amara banAne vAle zreSThI dharaNAzAha aura AcArya somasundarasUri kA nAma yugoM-yugoM taka saMsmaraNIya banA rhegaa| isa tIrtha se sambandhita paNDita vizAlamUrti racita zrI dharaNavihAra caturmukha stava prApta hotA hai| jisakA saMkSipta varNana isa prakAra hai: isakI mApa 25411 se.mI. hai| patra saMkhyA 3 hai| prati pRSTha paMkti saMkhyA 13 haiM aura prati paMkti akSara lagabhaga 36 se 40 haiN| sthAna-sthAna para par3I mAtrA kA prayoga kiyA gayA hai| lekhana prazasti isa prakAra hai:saM0lAkhAbhA0 lIlAde putrI zrA0 cAMpUpaThanArthaM / / likhataM pUjyArAdhya paM0 samayasundaragaNiziSya paM0 caraNasuMdaragaNi ziSya hNsvishaalgnninaa|| ... tadanusAra isa stava ke pratilipikAra samayasundaragaNi ke pautra ziSya aura caraNasundaragaNi ke ziSya haMsavizAla ne isako lAkhA kI putrI cAMpU ke paThanArtha likhA hai| isakA samaya 16vIM zatAbdI kA pUrvArddha mAnA jA sakatA hai| - prAnta puSpikA meM samayasundara gaNi kA ziSya caraNasundara likhA hai| guru aura ziSya donoM sundara haiM ataeva ye donoM kharataragaccha ke hoM aisI sambhAvanA nahIM hai| sambhavataH somasundarasUri ke samaya hI unakI ziSya-praziSya paramparA meM hoN| . isa stava ke kartA paNDita vizAlamUrti ke sambandha meM koI paricaya prApta nahIM hotA hai| kevala kRti padya 31 ke anusAra ye zrI somasundarasUri ke ziSya the| isa racanA ko dekhate hue mandira kA nirmANa aura pratiSThA inhIM ke upasthiti meM huI ho aisA pratIta hotA hai| ataeva kRtikAra kA samaya 15vIM zatAbdI kA antima caraNa aura 16vIM zatAbdI kA prathama caraNa mAnA jA sakatA hai| inakI anya koI kRti bhI prApta ho aisA dRSTigata nahIM hotA hai| zrI somasundarasUri kA samaya isa zatAbdI kA svarNayuga aura AcAryazrI ko yugapuruSa kahA jA sakatA hai| tapAgaccha paTTa-paramparA ke anusAra zrI devasundarasUri ke (50veM) paTTadhara zrI somasundarasUri hue| inakA janma saMvat 1430, dIkSA saMvat 1447, vAcakapada saMvat 1450, AcArya pada saMvat 1457 tathA svargavAsa saMvat 1499 meM huA thaa| AcAryazrI aneka tIrthoM ke uddhAraka, zatAdhika mUrtiyoM ke lekha saMgraha 261 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiSThApaka, sAhitya sarjaka aura yugaprarvataka AcArya the| tapAgaccha paTTAvalI pRSTha 39 kI TippaNI ke anusAra unake AcArya ziSyoM kI nAmAvalI dI gaI hai| tadanusAra munisundarasUri, jayasundarasUri, bhuvanasundarasUri, jinasundarasUri, jinakIrtisUri, vizAlarAjasUri, ratnazekharasUri, udayanandIsUri, lakSmIsAgarasUri, somadevasUri, ratnamaNDanasUri, zubharatnasUri, somajayasUri Adi AcAryoM ke nAma prApta hote haiN| tapAgaccha paTTAvalI pRSTha 65 ke anusAra inakA sAdhu samudAya 1800 ziSyoM kA thaa| isase aisA pratIta hotA hai ki usa samaya ke praur3ha evaM diggaja AcAryoM meM inakI gaNanA kI jAtI thii| zrI hIravijayasUrijI ke samaya meM bhI itane AcAryoM ke nAma prApta nahIM hote haiN| sAdhu samudAya adhika ho sakatA hai| vartamAna arthAt 20vIM zatAbdI ke AcAryoM meM sUri samrATa zrI vijayanemisUri kA nAma liyA jA sakatA hai| jinake ziSyavRndoM meM dazAdhika AcArya the| samudAya kI dRSTi se tulanA nahIM kI jA sakatI hai| varNya-viSaya kavi prathama padya meM nAbhi narezvara nandana ko namaskAra kara rANigapura nivAsI prAgvATa vaMzIya dharaNAgara kA nAma letA hai aura unake guru tapAgacchanAyaka zrI somasundarasUri ko smaraNa karatA hai| . unakI dezanA ko sunakara saMghapati dharaNAgara ne AcArya se vInati kI ki ApakI AjJA ho to meM caturmukha jina mandira kA nirmANa karavAnA cAhatA huuN| AcArya kI svIkRti prApta hone para saMghapati ne jyotiSiyoM ko bulAyA aura unake AdezAnusAra saMvat 1495 mAgha sudi 10 ko isakA zilAnyAsa/khAda .. muhUrta krvaayaa| mandira kI 460 gaja kI vizAlatA ko dhyAna meM rakhakara gajapITha kA nirmANa karavAyA . gyaa| (padya 1-6) bhavijanoM ke Ane-jAne ke lie mandira ke cAroM dizAoM meM cAra daravAje bnvaae| pITha ke Upara devachanda banavAyA aura cAroM dizAoM meM siMhAsana sthApita kie| cAroM dizAoM meM 41 aMgula pramANa kI RSabhadeva kI pratimA sthApita kI aura saMvat 1498 phAlguna bahula paMcamI ke dina zrI somasundarasUrijI se pratiSThA krvaaii| (padya 7-9) cAroM zAzvata jinezvaroM kI pratimAe~ vimalAcala, rAyaNarUMkha, sammetazikhara, aSTApada giri aura nandIzvaradvIpa kI racanA kara 72 bimba sthApita kie| dUsarI bhUmi meM devachanda aura mUla gambhAroM meM utanI hI pratimAeM sthApita kii| yahA~ 31 aMgula kI mUrtiyA~ thii| cAroM dizAoM aura vidizAoM meM AdinAtha bhagavAna kI mUrtiyA~ sthApita kI gii| tRtIya bhUmi arthAt tIsarI maMjila para ikkIsa aMgula kI pratimAe~ virAjamAna kI gaIM aura mUrtiyoM kA pASANa mammANI pASANa hI rhaa| tRtIya maMjila ke zikhara para 36 gaja kA zikhara banAyA gyaa| 11 gaja kA kalaza sthApita kiyA gayA aura lambI dhvajapatAkA para ghaMgharuoM kI ghaTiyA~ lagArTa gii| (10-15) solaveM vastu chanda meM padyAGka 7 se 15 sArAMza diyA gayA hai| yaha mandira cahumukha hai| stambhoM kI toraNI kalAtmaka hai| maNDapa meM tIna cauvIsiyoM kI sthApanA kI gaI hai| mandira kI zobhA indravimAna ke samAna hai| 46 pUtaliyA~ lagAI gaI haiN| anya dezoM ke yAtrI saMgha Ate haiM, snAtra mahotsava karate haiM aura prasanna hote haiN| megha maNDapa darzanIya hai| tIna maMjiloM para tIrthaMkaroM ne yahA~ avatAra liyA 262 lekha saMgraha Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho isa prakAra kA yahA~ pratIta hotA hai| mandira meM bherI, bhuMgara, nizANa Adi kI pratidhvani gUMjatI rahatI hai| gaMdharva loga gIta-gAna karate haiN| aisA pratIta hotA hai ki mandira ke sanmukha bAraha devaloka kI gaNanA hI kyA hai? (padya 17-21) - uttara dizA meM aSTApada kI racanA kI gaI hai| nAlimaNDapa hai, jahA~ sahasrakUTa girirAja kI pratimAoM kA sthApana kiyA gayA hai| dakSiNa dizA meM nandIzvara aura sammetazikhara kI racanA kI gaI hai| aisA pratIta hotA hai ki yaha dharaNavihAra mahImaNDala kA siNagAra hai aura vindhyAcala ke samAna hai| vidizA meM 4 vihAra banAe gae haiN| pahalA vihAra ajitanAtha aura sImandharasvAmI se suzobhita hai jisakA nirmANa campAgara ne krvaayaa| dasarA vihAra mahAde ne karavAyA hai jahA~ zAntinAtha aura neminAtha vidyamAna haiN| tIsarA vihAra khambhAta ke zrIsaMgha ne karavAyA jisameM pArzvanAtha pramukha hai| cauthA mahAvIra kA vihAra tolhAzAha ne banavAyA hai| ina logoM ne apanI lakSmI kA lAbha liyA hai| aisA mAlUma hotA hai ki tAraNagar3ha (tAraGgA), giranAra, thaMbhaNa aura sAMcora jo paJcatIrthI ke nAma se prasiddha hai ve yahA~ Akara virAjamAna ho gae hoN| cAroM dizAoM ATha pratimAe~ haiM jo 33 aMgula parimANa kI haiN| mandira meM 96 dehariyA~ haiN| 116 mUla jinabimba haiN| maNDapa 20 haiN| 368 pratimAe~ haiN| cAra caukiyA~ haiN| zikharabaddha haiN| 1500 stambha haiN| 564 pUtaliyA~ haiN| devavimAna ke samAna zobhita ho rahA hai aura rAya evaM rANA yaha socate haiM ki yaha kisI deva kA hI kAma ho isalie rANA ise tribhuvana dIpaka kahate haiN| pIche kI zAla zobhAyamAna hai| kaMguroM se zobhita hai| samavasaraNa, cArasAla ke Upara gajasiMhala hai| isa mandira meM sATha caturmukha zAzvata bimba haiN| dharaNAgara seTha ne ati ramaNIya mandira rANakapura meM banavAyA hai aura bar3e mahotsava ke sAtha dAnava, mAnava aura devatA pUjA karate haiN| (padya 22-30) - 31veM padya meM kavi apanA paricaya detA huA kahatA hai ki paNDita vizAlamUrti ne tapAgaccha nAyaka yugapravara zrI somasundarasUri ke caraNoM kI pratidina sevA karatA hai aura isa dharaNavihAra kA bhakti se smaraNa karatA hai| isakA smaraNa karane se zAzvata sukha prApta hote haiN| bhASA chanda Adi , yaha racanA apabhraMza mizrita marugurjara meM likhI gaI hai| vastuchanda Adi prAcIna chandoM kA prayoga kiyA gayA hai| ThavaNI aura bhASA kisa chanda ke nAma haiM, jJAta nahIM? padya 5-6 meM dharaNinda ke sthAna para dharaNiga hI smjheN| vizeSa mere dvArA likhita kulapAka tIrtha mANikyadeva RSabhadeva nAmaka pustaka meM lekhAMka 11 se yaha to pramANita hai ki somasundarasUri ke pramukha bhakta zreSThI guNarAja ne saMvat 1481 meM kulapAkatIrtha kI yAtrA kI thii| isa lekha meM dharaNika kA nAma AtA hai| yaha dharaNika rANakapura mandira ke nirmAtA the yA guNarAja ke purvaja the yaha spaSTa nahIM hotaa| lekhAMka 10a meM bhI guNarAja, sahasarAja kA nAma AtA hai| lekhAMka 7ba ke anusAra somasundarasUri ke ziSya bhuvanasundarasUri, jJAnaratnagaNi, sudhAharSagaNi, vijayasaMyamagaNi, rAjyavardhanagaNi, cAritrarAjagaNi, ratnaprabhagaNi, tIrthazekharagaNi, vivekazekharagaNi, vIrakalazagaNi aura sAdhvI vijayamatI gaNinI saMvegamAlA Adi ke khaMDita zilAlekha prApta hote haiN| lekha saMgraha 263 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhAMka 8 saMvat 1479 meM bhuvanasundarasUri kA nAma prApta hotA hai| lekhAMka 9 saMvat 1481 ke lekha meM zrI somasundarasUri ne mANikyadeva AdinAtha kI yAtrA kI thI yaha ullekha bhI prApta hotA hai| . yaha stava aitihAsika stava hai aura rANakapura AdinAtha mandira kA pUrNa paricaya detA hai ataH usakA mUla pATha diyA jA rahA hai: // 0 / / paNamiya nAbhinare sara nandana, gAisu tihUaNa nayanAnandana cumukha dharaNa vihAra sohai surapura sama rANigapura, tihAM vasai saMghapati dharaNAgara prAgavaMza siNagAra / / 1 / / anukrami tavagacchanAyaka suhuguru, viharantA puhatA rANigapura surataruniya parisAra sirisomasundarasUri purandara, bhavikakamalavanabodhanadinakara __ jugavara kamalAgAra / / 2 / / amiya samANi tasu mukhi vANI, nisuNIya saMghapati nIya manI ANI vinavaya joDI pANi bhagavana tuma upadeza Upanu, bhAva karAvA zrIcumukhanu hu~ mujha tuma psaau||3|| pachai saMghapati lagana giNAyA, paNDita josI khevi teDAvyA AvyA suhaguru pAsi saMvata caUda varisa paMcANu mAha bahula navamInisi takkhaNu ___ dasamI divasa muhANa / / 4 / / maNDiya dharaNinda bhiDa pUrAvai, visAsu gajapITha baMdhAvai Avai ANaMda puri, dina-dina vAdhai ati dIpantu, vIjha mahAgirirai jIpantu kheyantu bhava dUri / / 5 / / / / vstu|| cumukha kAraNi cumukha kAraNi bahu ya vIstAra, visAsau gaja pihu la paNi sATha cyAra sai paridhi vistAra iNa pari pITha bandhAvi kari harakha pUri dharaNinda sAdara somasundara suhuguru taNau nisuNIya vayaNa vicAra zuddha divasa maNDAviu sohai dharaNa vihAra / / 6 / / / / tthvnni|| 264 lekha saMgraha Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIpanA e atisuvizAla sohai cyArai bAraNAM e cihuM disiie AvatA jANi bhaviyaNa loaNa pAraNAM e dIpatAM e pITha Upari devachandai vistara ghaNA e cihu~disiI e maNDiya cyAri siMhAsaNa jiNavara taNAM e|| 7 / / cyArai e ekatAlIsa aMgulamANa jugAdijiNa thApivA e maNDi u jaGga saGgha pati pUchiya suddha diNa siriguru e tavagacharAya somasundarasUri karakamali pratiTThiyA e saMvat caUda aTThANuM phAguNa bhulii.............|| 8 / / paMcamaI e paramANaMda candana kesari pUja kari jhalakatA e mUlanAyaka kaM caNamaya AbharaNa bhariya thApiyA e cihu~ disiI sAra paragarasi uMpari vAriyA e jANaiM e dharaNinda Aja kAja save maI sAriyA e|| 9 / / . sAsatA e jiNavara cyAri jANe vimalAcala sahiya phe Dai e rAyaNa rUMkha dUkha save pAsaI rahi ya so hai e sirisammeta sihara aTThAvai girivarU e abhinavAM e bahutarI bimba bAvana nandIsara varU e|| 10 / / * etalA e savi avatAra devachanda imiM bhAviyA e bIjA e je avatAra mUla gambhArai ThAviyA e anerA e je chaIM bimba bhAvaI bhagatiiM te thuNIya cyAlyA e bAhiri heva jiNavara savi jetI bhnniiy|| 11 / / hara khiyA bIji bhUmi pAvar3iyA re tihi caDaI e pUjivA e AvaiMraMgi igatIsa aMgula vaDavar3ai e cihu~ disiiM e tihiM avadhAri baiThA Adila viviha paraiM usasaI e bhaviyaNa kAya dekhIya mUrati bhagati bharaI / / 12 / / trIjIe bhami vicAra igavIsa aMgala AdijiNa tiNipara iM e manauhAsi pUju paNa, bhaviyajaNa bAra i e mUlanAyaka mammANI SANI taNA e avatariyA e jANe bAra dinakara mahiyali dIpatAM e|| 13 / / vidisaI e sikhara siMgAra bAra-bAra jiNa jUjUyA e sIlamaI e caMpakamAla sAsaya pajA pajiyA e uMcau e gaja chatrIsa anupama zikhara tribhUmivara * joyatAM e sobhasaMbhAra bhaviyaNa maNa ulhAsakara / / 14 / / rAjatu e sovaMnavaMna igyArai gaja uMcapaNi jhalakatu e uMcau daMDa kalasa purisa parimANa puNa lekha saMgraha 265 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghamaghamaI e ghUgharamAla laMba patAkA laha laha iM e nAcatIe jANe raMgi saMghapati kIrati gahagaI e|| 15 / / / / vstu|| cAru caumukha cAru cau mukha risaha jiNanAha saMghapati dharaNiMda karevia, suguru pAsi paiiTTha sAria tIratha savi avatAra tiNi, devachaMda dippaMta kAria trihu~ bhUme * bhAsura sihara koraNI e suvizAla daMDakalaza sovanamai dIsaI atihiM jhamAla / / 16 / / / / tthvnnii|| caumukha cihuM pakhi cAhIi tu bhamarulIbhara maha taNu vicAra putalI sohaI e navanavI tu bha0 jANe raMbhAkAra thaMbhe toraNa dhoraNI tu bha0 koraNI dIsaiM sAra mUlamaMDapi java AviA tu bha0 manamohai apAra / / 17 / / trinni cauvIsI jiNaha taNI tu bha0 maMDapa taNai vitAni tihU aNa sobhA saMkalI tu bha0 jANe iMdravimANa pUtalI chaitAlIsa karaI tu bha0 nitu nATaka raMgarola jANe apacharadeva tu bha0 Aviya karaiM Takola / / 18 / / paMca vaMna sohAmaNI tu bha0 gUha lI talagaTi caMga tihAM baisaI kulakAminI tu bha0 gAI jiza guNaraMgi nitu nitu desa videsa taNA tu bha0 AvaI saMgha apAra , snAtra mahotsava nitu karaiM tu bha0 mahAdhaja dIjaI saar|| 19 / / meghamaMDapa UmAha Dau tu bha0 karivA loaNasAra trihuM bhUme tribhuvana taNA tu bha0 jANe iMhi avatAra koraNI varaNanaiM nahIM tu bha0 pUtalI nAnAkAra ' nATaka lakuTI rasaramaI tu bha0 bhaviyaNa trinhai vaar|| 20 / / bheri bhUgala nIsANa taNu tu bha0 gAjaI. guhiru nAda guNagAiM gaMdhava ghaNA tu bha0 bai sI madhurai sAdi triNi triNi maNDapa cihuM disaI tu bha0 cumukhi iNi parivAra devaloka bAraI kisuM tu bha0 avatariyA khAkaI vaar|| 21 / / |bhaassaa|| uttara disaiM doi dIpatAM e mAlhaM taDi aSTApada prAsAda bIju kalyANa traya taNu e mA0 cumukha siMlii vAda nAlimaMDapa maMDAvIu e mA0 saha sakUTa girirAja pratimAM saha savi pUjatAM e mA0 sIjhaI bhaviyaNa kaaj|| 22 / / 266 lekhasaMgraha Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa disi naMdIsarU e mA0 sammetasihara vihAra ima ima maMDapa bAraNai e mA0 doi doi mUrati sAra hasta siddhi suhaguru taNI e mA0 dini dini dharaNavihAra vAdhai vaMdhyAcala samu e mA0 mahimaMDali siNigAra / / 23 / / vidisaI do mukha dIpatAe mA0 mahIdhara cyAri vihAra pahilu caMpAgara taNu e ajiya sImaMdhara sAmi bIju mahAde kare via tihiM saMti nemiku mAra trIjai saMgha khaMbhAitu e mA0 vecaiM vitta apaar|| 24 / / thApi pAsajiNe sarU e mA0 cau thai to lhi i sAhi vIra jiNaMda maMDAviu e mA0 lIdhu lachi nuM lAha tAraNagaDha girinAra vara mA0 thaMbhaNa sAcura sAmi jANe e avatAriyA e mA0 ki paMcatIratha nAmi / / 25 / / . e cihupaDimA aTThavara mANa te tIsa aMgula aMga iga. iga maMDapa bAraNai e mA0 kulagirinIya parisAra channU jiNa deharI taNA e mA0 dIsaiM sobha saMbhAra jANe keli khaDokhalI e mA0 tihuaNajaNa suhakAra / / 26 / / * solottarasu mUlajiNa mA0 maMDapa vIsa udAra aThasaTThi adhikAM triNisaI e mA0 caumukhi caukI sAra sikhari sahasa sAta kalasA e mA0 paMnarasaiM channU thaMbha paMcasaI causaThi pUtalI e mA0 sohaiM jima devrNbh|| 27 / / cau vIsAsu . toraNAM e mA0 koraNIe abhirAma tihu aNajaNa sohAmaNIya mA0 dekhIya eha vu ThAma rAyarANA mani cItavaiM e mA0 e kisuM devarnu kAma zAstra mAhi ima bolIi e mA0 tribhuvanadIpaka naam|| 28 / / pASa(?cha ) li sAla so hAmaNu e kosIse suvisAla jANe mahi yali maMDiu e mA0 samosaraNa cau sAla tihiM Upari gajasiMhalA e mA0 sohaiM cihuM disi poli tihiM Agali hiva cAhii e mA0 pAvaDiyArI oli / / 29 / / sAThi caturmukha sAsatAe mA0 te chai devaha gammu teha jAmali eka saTThimu e mA0 dharaNAgara atirammu rANigapuri maMDAvIu e mA0 nita nita uccha va raMga dAnava mAnava devatA e mA0 pUja racaI nitu cNg|| 30 / / tavagaccha nAyaka yugapavara mA0 somasuMdarasUri sIsa vizAlamUrati paNDita taNA e mA0 sevita pai nisidIsa 267 - lekha saMgraha 18 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iNapari bhagataI vanniu e mA0 e zrIya dharaNavihAra bhaNatAM guNatAM saMpajaI e mA0 sAsai sukkha saMbhAra sunnisudri|| itishriidhrnnvihaarcturmukhstvH|| smaapt| zubhaM bhvtu|| saM0lAkhAbhA0 lIlAde putrI zrA0 cAMpUpaThanArthaM / / likhataM pUjyArAdhya paM0 samayasundaragaNiziSya paM0 caraNasuMdaragaNi ziSya hNsvishaalgnninaa|| [anusaMdhAna aMka-45] 000 268 lekha saMgraha Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImajjinezvarasUri-praNItam / zrImunicandrasUriracita-vivRtyupetam chandonuzAsanam ___ kSIrasvAmI ne chanda aura chandas padoM kI niyukti chada dhAtu se batalAI hai| anya AcAryoM ke mata se chanda zabda 'chadir Urjane, chadi saMvaraNe, cadi AhlAdane dIptau ca, chada saMvaraNe, chada apavAraNe' dhAtuoM se niSpanna hai| vyAvahArika dRSTikoNa se chaMda akSaroM ke maryAdika prakrama kA nAma hai| jahA~ chaMda hotA hai vahIM maryAdA A jAtI hai| maryAdita jIvana meM hI sAhityika chaMda jaisI svastha-pravAhazIlatA aura layAtmakatA ke darzana hote haiN| bhAvoM kA ekatra saMvahana, prakAzana tathA AhlAdana chaMda ke mukhya lakSaNa hai| isa dRSTi se rucikara aura zrutipriya layayukta vANI hI chaMda kahI jAtI hai- 'chaMdayati pRNAti rocate iti chNdH|' vaidika saMhitA aura kAvyazAstroM meM vizuddha aura layabaddha uccAraNa chandazAstra ke jJAna se hI sambhava hai| veda ke SaDaGga meM chaMda ko bhI grahaNa kiyA gayA hai| chaMda ke prAcIna AcArya ziva aura bRhaspati mAne jAte haiN| saMskRta chaMdazAstra meM AcArya piGgala dvArA racita piGgala chandasUtra hI prAcInatama mAnA jAtA hai| kucha vidvAn piGgala ko pANinI ke pUrvavartI mAnate haiM aura kucha vidvAn pANinI kA mAmA mAnate .. rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura jaisalamera granthoddhAra yojanA phoTokaoNpI naM. 231, pleTa naM. 7, patra 13 tAr3apatrIya prati 12vIM zadI kA antima caraNa aura 13vIM zatAbdI kA prathama caraNa hai| isI phoTokaoNpI ke AdhAra se maiMne usa samaya arthAt disambara 1970 meM isakI pratilipi kI thii| 12vIM-13vIM zatAbdI kI chandozAsana kI prati hone ke kAraNa usa zatAbdI para dRSTipAta karate haiM to suvihitapathaprakAzaka aura kharataraviruda dhAraka zrI jinezvarasUri ke atirikta anya koI isa nAma kA AcArya dRSTigata nahIM hotaa| sAtha hI vAdI devasUri ke guru sauvIrapAyI zrI municandrasUri ke atirikta anya koI isa nAma kA AcArya dRSTipAta nahIM hotaa| ataH ana donoM ke sambandha meM hI kucha vicAra prastuta kiyA jA rahA hai| 11vIM zatAbdI ke tRtIya caraNa meM aNahilapura pattana meM zrI varddhamAnasUri ke ziSya zrI jinezvarAcArya ne mahArAjA durlabharAja kI rAjya sabhA meM caityavAsiyoM ko niruttarita kara suvihita patha kA mArga ujAgara kiyA thA aura mahArAja durlabharAja se kharataraviruda prApta kiyA thaa| caityavAsI paramparA ko samApta karane ke pazcAt zrI jinezvarasUri ke hRdaya meM yaha vicAra utpanna huA ki prAcIna sAhitya meM zvetAmbara samAja kA darzana aura kathA sAhitya Adi para koI grantha nahIM hai| duniyA ke samakSa rakhane ke lie ina granthoM kA nirmANa Avazyaka hai| isI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara zvetAmbara paramparA kA prathama darzana grantha pramAlakSma. kathA sAhitya meM lIlAvatIkahA aura kathAkoSa Adi kI racanA kii| apane sahodara evaM gurubhAI zrI buddhisAgarasUri ko isa bAta ke lie taiyAra kiyA ki tuma vyAkaraNa Adi granthoM para navIna nirmANa kro| unhoMne bhI buddhisAgara/paMcagranthI lekha saMgraha 269 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa kI racanA kii| zrI guNacandragaNi (devabhadrAcArya) ne mahAvIra cariyaM prAkRta (racanA saMvat 1139) meM prastuta grantha kI prazasti dete hue likhA hai ki jinezvarasUri ke bandhu aura guru bhrAtA buddhisAgarasUri ne navIna vyAkaraNa aura navIna chandazAstra kA nirmANa kiyA thaa| anno ya punnimAyaMdasuMdaro buddhisAgaro suurii| nimmaviyapavaravAgaraNachaMdasattho pasatthamaI // 53 // vyAkaraNa, paJcagranthI aura buddhisAgara ke nAma se prasiddha hai| chandazAstra prApta nahIM hotA hai| sambhavata hai kisI bhaNDAra meM upekSita par3A ho / sambhavataH buddhisAgarasUri ne saMskRta meM piGgalachandasUtra ke AdhAra para hI chandazAstra likhA ho aura jisameM mAtRkA, varNika, arddhasama, viSama aura prastAra Adi kA varNana ho| usa avasthA meM jinezvarAcArya ne prAkRta Agama sAhitya kA adhyayana karane kI dRSTi se isa chandonuzAsana kI racanA kI hai| jisameM kevala gAthA aura usake avAntara bheda aura prastAra saMkhyA hI nihita hai| varNika sAhitya kA isameM ullekha nahIM hai| TIkAkAra TIkAkAra kA nAma municandrasUri prApta hotA hai| ye municandrasUri bhI sUkSmArthavicArasAra prakaraNa' ke cUrNikAra zrI municandrasUri eka hI hoM, aisA pratIta hotA hai| zrImunicandrasUri bRhadgacchIya sarvadevasUri ke praziSya aura zrI yazobhadrasUri ke ziSya the| Apako saMbhavataH zrI nemicandrasUri ne AcArya pada pradAna kiyA thaa| Apake vidyAguru pAThaka vinayacandra the| Apa na kevala asAdhAraNa vidvAn tathA vAdIbhapaMcAnana the, apitu atyugra tapasvI aura bAlabrahmacArI bhI the| Apa kevala sauvIra (kAMjI) hI grahaNa karate the, isI kAraNa se Apa 'sauvIrapAyI' ke nAma se prasiddha hue| Apake anuzAsana meM 500 sAdhu aura sAdhviyoM kA samudAya nivAsa karatA thaa| tatsamaya ke prasiddha vAdIkaNThakuMddAla AcArya vAdI devasUri jaise vidvAn ke guru hone kA Apako saubhAgya prApta thaa| gurjara, lATa, nAgapura ityAdi ApakI vihArabhUmi ke kSetra the| grantha racanAoM meM prApta ullekhoM ko dekhate hue ApakA pATaNa meM adhika nivAsa huA pratIta hotA hai| ApakA svargavAsa saM0 1178 meM huA hai| Apa tatsamaya ke prasiddha aura samartha TIkAkAra tathA prakaraNakAra haiN| Apake praNIta TIkAgranthoM kI tAlikA isa prakAra hai:1. devendra-narakendra-prakaraNa vRtti saM0 1168 pATaNa cakrezvarAcArya saMzo. 2. sUkSmArthavihArasAra pra0 cUrNI saM0 1170 Amalapura zi. rAmacaMdra sahAyatA se . 3. anekAntajayapatAkAvRttyupari saM0 1171 Tippana 4. upadezapada TIkA saM0 1174 (nAgaura meM prArambha aura pATaNa meM samAptA) 5. lalitavistarApaJjikA 6. dharmabindu vRtti 7. karmaprakRti Tippana ___ prakaraNoM kI tAlikA nimna prakAra hai:270 lekha saMgraha Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. aMgula saptati 10. mokSopadeza paJcAzikA 2. Avazyaka saptati 11. ratnatraya kulaka 3. vanaspati saptati 12. zokaharopadezakulaka 4. gAthAkoSa 13. samyaktvotpAdavidhi 5. anuzAsanAGgAkuzakulaka 14. sAmAnyaguNopadezakulaka 6. upadezAmRtakulaka 15. hitopadeza kulaka 7. upadeza paJcAzikA 16. kAlazataka 8. dharmopadeza kulaka 17. maMDalavicAra kulaka 9. prAbhAtika stuti 18. dvAdazavarga Apane naiSadhakAvya para bhI 12000 zloka pramANopeta TIkA kI racanA kI thI kintu durbhAgyavaza Aja vaha prApta nahIM hai| varNya viSaya / - prathama padya meM gAthA chanda ke lakSaNa kA varNana hai| dUsare padya meM guru aura laghu kA varNana karate hue dIrghAkSara, binduyukta, saMyoga, visarga aura vyaJjana Adi kA ullekha kiyA gayA hai| tIsare padya meM catuSkala (cAra mAtrAeM) ke prastAra kA varNana kiyA gayA hai| cauthe padya meM unake apavAda kA bhI varNana kiyA gayA hai| pAMcaveM, chaTe evaM sAtaveM padya meM gAthA ke prathama, dvitIya, tRtIya aura caturtha caraNa meM kitanI mAtrAeM hotI haiM, usakA vivecana hai| AThaveM padya meM gAthA ke atirikta anya chandoM kA varNana kiyA gayA hai| navameM, dazameM evaM gyArahaveM padya meM vipulA, capalA, mukhacapalA, jaghanacapalA ke lakSaNa pratipAdita kiye gae haiN| usake pazcAt gAthA 13 se 19 taka meM gAthA/AryA ke atirikta vigAthA/udgIti, udgAthA/udgIti, gAhinI, skandhaka Adi ke lakSaNa dekara laghu aura dIrgha kitane hote haiM, inakI saMkhyA batalAI hai| tatpazcAt una-una chandoM ke prastAroM kI saMkhyA pratipAdika kI gaI hai| 23veM padya meM granthakAra ne apanA nAma jinezvarasUri dekara isa grantha ko pUrNa kiyA hai| .. isakI mUla bhASA prAkRta hai| kula 23 gAthAe~ haiN| isa para zrImunicandrasUri ne zrIajita zrAvaka kA utsAha dekhakara isa grantha kI TIkA kI racanA kii| TIkA kI racanA saMskRta meM hai| AgamoM meM prayukta chandoM kA jJAna aura vivecana karane ke lie yaha chandonuzAsana grantha atyanta upayogI hai| zrI jinezvarAcArya viracitaM chandonuzAsanam zrImunicandrasUri praNIta vyAkhyopetam __ U~ namaH srvjnyaay| natvA sarvasamIcInaM vAcAgocara vAjinam / jinaM jainezvaraM chando vivRNomi yathAmati / / 1 / / lekha saMgraha 271 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ihAcAryaH kaluSakAlapatApaluptAdbhutadrutamativibhavAn ata eva bahubuddhibodhya piGga lAdipraNItachandovicitizAstrAvadhAraNApravaNAnta:karaNAn bhUyaso'dyatanajanAnanugrahItuM gAthAchandasya prAyaH sakalabAlAbalAdijanavacanavyavahAragocaratayA bahU payo gItyavetya tadeva saMkSepato vaktu kAmo maGgalAbhidheyAbhi-dhAyikAmimAmAdAveva gAthAmAha - namiUNa chaMdalakkhaNadheNu savvannaNo varaM vaanniN| gAhAchaMdaM vocchaM lakkhaNalakkhe hiM saMjuttaM / / 1 / / iha vighnopazamananibandhanatayA ziSTasamAcAratayA pUrvArddhana maGgala- prekSAvatpravRttyaGgatayA cottareNAbhidheyaM / sambandhaprayojane ca sAmarthyAdukte iti smudaayaarthH| avayavArthastu- natvA-praNamya, kAM? vANiM-bhAratiM / kiMviziSTAM? chaMdolakkhaNadheNuM chandasAM-gAthAzlokavRttAdInAM vacanaracanAvizeSANAM lakSaNaM tatsvarUpAbhidhAyakaM vacanaM lakSyate asAdhAraNadharmAbhidhAnena vipakSaviviktaM lakSyamaneneti kRtvA chandolakSaNaM [2e] tasya dhenurivapayaHprasavinIM gauriva chandolakSaNadhenustAM / eSA cAviziSTA puruSakartRkAkartRkApi kasyacinmatena vANI syAt .. tadvyavacchedArthamAha-sarvajJasya-sarvamatItAdi jJAtavAn jAnAti jJAsyati ceti sarvajJastasya ttprnniitaamityrthH| ata eva varAM-prazasyAM parAM vA prakarSavatImanyasyAstvanAptapraNItatvena visaMvAdinI tvasyApi sambhavAdapauruSeyatvena ca varNyate - bhaNyate iti vANI, tataH puruSavyApArA-muMgatAtmarUpatvena svalakSaNasyApyanupapattervastvaparatvayorasambhava iti| atra chandolakSaNadheNumiti vizeSaNenA'sya chandolakSaNaprakaraNasya tatprastutatvena prAmANyamAha-gAthAchando vakSye gIyata iti gAthA vakSyamANalakSaNA tasyAcchandoracanAvizeSA gAthAchandastada vkssye-abhidhaasye| kiMviziSTAmityAha-lakSaNalakSyAbhyAM lakSaNaMuktasvarUpaM lakSyaM ca lakSaNagamyo'rthaH, tAbhyAM yuktN-sNgtmiti| iha natvA [2bI] vANImiti, maGgalaM gAthAchandobhidheyamabhidhAnaM tvidameva prakaraNamabhidhAnAbhidheyalakSaNazca sambandhaprayojanaM ca karturanantaraM satvAnugrahaH, zrotuzca prakaraNAdhigamaH, paramparaM ca dvayorapi muktiritigAthArthaH / / 1 / / idAnIM prakRtArthopayoginI saMjJAparibhASAM ca tAvadAha dIhakkharaM sabiMdu saMjogavisaggavaMjaNaparaM vaa| . gAhAdalamaMtimaM ca guruM vaMkaM dumattaM c||2|| dIhatti / vibhaktilopAd dIrghaM na kSarati-na calati pradhAnatvAdakSaraM svarastathA viziSTAmapi syAd ato dIrghamati vizeSaNAdakSaraM hrasvapaJcakavarjitA zeSaM svarA nityaM sandhyakSarANi dIrghANIti vacanAt sandhyakSarANAmapi dIrghatvAd guruvanaM dvimAtraM ca bhavatIti srvtrsmbndhH| tathA sabiMdu-sAnusvAramakSaramiti sAmAnyAnuvRttAvapi hrasvamiti sarvatrApi kriyate, dIrghasya pRthageva gurutvAdibhaNanena sbindutvaadernupyogaat| tathA saMyogavisargavyaJjanaparaM vA saM [3e] yogazca-dvayAdivyaJjanAnAma(me?)lakaH, visargazca pratIto, vyaJjanaM ca kakArAdisaMyoga visargavyaJjanAni pare yasmAt tttthaa| vAzabdaH smuccye| tathA gAthAdalatimaM ca mkaaro'laakssnniko| gAthoktarUpA tasyA dale-pUrvApararUpe tayorantima-paryantavarti hrasvamapyakSaraM, kimityAha gurviti / gurusaMjJaM vakraM racanAyAM dvimAnaM ca mAtrAgaNanAyAM paribhAyate / atra ca prAkRte NAdoto visargavyaJjanaparatvasya cAnupayoge paryopi gAthA sadRzI bhavatItyati vakSyamANatvAdA- yatyAmupayogasambhavenopanyAsa iti gaathaarthH||2|| sAmpratamaviziSTAkSarasaMjJAparibhASe'dhikRtachandatrayayogyaM athapaJcakasvarUpaM ca vibhaNiSurAha 272 lekha saMgraha Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . lahu ya pauNekkamattaM sesaM kappA ya paMca cumttaa| . .. do aMta majjha AI guravo cau lahu ya nAyavvA / / 3 / / - ladhviti- laghusaMjJaH, cakAraH samuccaye bhinnakramazca, praguNaikamAnaM ca praguNaM-RjusthApanAyAmekamAtraM ca mAtrAgaNanAyAM pazcAd vishessnnsmaasH| kiM tadityAha-zeSamiti dIrghamabindvAdyakSarAdanya bhavatIti, kalpAzca paJca caturmAtrA iti kalpyante viracyante iti [3bI] kalpA aMzakAzcakAraH punararthe, paJceti sNkhyyaa| catasro mAtrA yeSu te tathA tAneva svarUpato vyanakti / dvayantamathAdiguravaH caturlaghuzca jJAtavyA iti bodhante, madhye Adau ca yathAsambhavaM guruguruzca yeSAM te, tathA catvAro laghavo yatra sa, tathA vibhaktilopazca prAkRtatvAt na cakAranuktasamuccaye jJAtavyA boddhvyaa| idamuktaM bhavati, ekastAvad dvigururanyo antagurucaturmAtratva-niyamAccAdau dvilaghuparo madhyagururAdyantayorekaikalaghustadapara Adigururanta dvilaghuzcetyevaM catvAraH kalpAzcaturlaghuzca paJcama eta eva caturmAtrAgAthAyAM prayujyanta iti gaathaarthH| sthApanA-dvigu ' ', antyagu / / 5, madhyagu / ' / , Adigu 5 / / , caturlaghu / / / / / / 3 / / uktAmeva gurusaMjJA kvacidapavaditumAha bhattIe jiNANaM kammAI galaMti ku gai o naasNti| pau biMdU dIhaparA lahu ya katthai payaMte / / 4 / / pazca-pakArazca uzca-ukAro binduzca-bindumAn tasya kevalasyAsambhavAt paubindavo guravo'pi laghavo bhvnti| kiMviziSTA? diirghaatpraaH| kiM sarvatra netyAha-kutrApi lakSyAnusAreNa padAnte vibhaktyantaM padaM tadanta [4e] ityartha:! ayaM cArthaH-pUrvArddhana lakSyarUpatayoktastadarthazcAyaM bhaktyocitakRtyakaraNarUpayA, keSAM jinaanaaNarhtaaN| kimityAha- karmANi g2alanti karmANi-jJAnAdIni (jnyaanaavrnniiyaadiini)| atha bandhapariNAmatayA bhaktimatAmeva jIvapradezebhyaH pRthag bhavanti / yadi kathaJcit kAlasaMhananAdibalavikalatayA nikhilakarmamalo na galati tataH kimityAha- kugatayo narakatiryakkumAnuSatvakudevatvalakSaNA nasyanti / apunarbhAvasarvadarzinAmapi darzanapathamavatarantIti / / 4 / / iha gAthAyA dve arddha prathamArddhamitarazca tat prathamArddhasvarUpaM vaktukAma Aha . paDha maddhe satta caumattA hoti taha gurU aNte| .. . no visame majjhagurU chaTTho ayameva cau lahu yaa||5|| prathamAM. pratIte sapteti saMkhyA aMzA: gaNAH kalpA ityanarthAntaraM / kiMviziSTAH? cAturmAtrA uktarUpA bhavanti / tathA guru guru saMjJamakSaramante prathamArddhasyaiva bhavatIti / no naiva viSame / vissmsNkhyaasthaane-prthmtRtiiyaadike| madhyagururukta rUpoMzako bhavatIti gmyte| SaSThaH-ThasthAnavartI ayameva madhyagurureNa [4bI] bhavantIti vissmsthaapne| khu madhyagurukalparahitAzcatvAraH kalpAssame tadvitIyacaturthalakSaNena ahitA, evaM paJcaSaSThastu dvikalpo cati gaathaarthH||5|| uktaM prathamArddhasvarUpaM dvitIyasya tadvaktumAha bIyaddhe vesakAmo chaTuM so navara megamatto u| 'ajjAvi gAha sarisA navaraM sA skkynibddhaa||6|| dvitIyaM ca tadarddhaM ca dvitIyArddha tatrAvikRtagAthAyA evApi zabdaH pUrvArdhakramApekSa eSa pUrvArddhaviSayakramaH prpaattiH| yaduta saptAMzAH caturmAtrA ityAdyanantarokto vizeSamAha-prathamArdhAt dvitIyA? ayaM vizeSo yaduta SaSThoMza ekamAtrAstu evakArArthastatazcaikatra ev| sAmAnyena yadeva gAthAlakSaNamAryAyA api tadeveti prasaGgata eva 273 lekha saMgraha Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAghavArthamAryAlakSaNamatideSTumattarArddhamAha- AryApi gAthAsadRzI, na kevalaM gAthA gAtheva dRzyate kintvAryApi, sarvalakSaNasAdharmyAt yadye-gAthAyAH ka ivAyAM vizeSa ityAha-navaraM kevalaM sA AryA saMskRtanibaddhAsaMskRtena bhASAvizeSarUpeNa [5e] nibaddhA racitA gAthA na tthe-tynyorvishessH|| 6 / / sAmAnyena gAthAlakSaNamuktvA zeSavizeSeSu padapAThavizeSamAha caulaghu cha8 bIyA sattamapaDhamA u havai payapaDhamaM / puvvaddhe paccha ddhe paMcamaThANa paDhamayA u ev|| 7 / / caturlaghuzcAsau SaSThazca tatra dvitIyAllayoH saptame caturlaghvAveva prathamAllaghostatra Arabhya ityarthaH, bhavatipravartate padapaThana-padasyoktarUpasya paThanaM bhnnnmityrthH| pUrvArddha pazcAH pratIta rUpa eva paMcamaThANe vibhaktilopazca prAgvadavikRtattvAt catuH-caturlaghAveva kimityAha prathamakAllayoH padamiti padapaThanaM bhavatItyanuvartate / idamuktaM bhavati yadA gAthAyAH prathamAH SaTcaturthalaghuraMzako bhavati tadA dvitIyalaghoH padaprArambho, asminneva saptame prathamAdvitIye punara. yadi paJcamazcaturlaghustadA prathamAdeva padapravRttiH, zeSeSu caturlaghuH punaH sambhavatsvapi na padapAThanIya sa iti gaathaarthH||7|| ukta sAmAnyato gAthAlakSaNamadhunA yadvi [5bI]zeSAdyaviziSTA-nAmikA gAthA bhavati iti gAthASTakenaM tadAha sAmaNNe sA gAhA virAmaaMsayavasAu bheyaasi| paDhamaM satie viraI dosu vi addhe su sA patthA / / 8 / / sAmAnyA avivakSitavizeSA eSA anantaroktalakSaNA gAthA pratItA virAmAMzakavazAt virAmasyavirateraMzakasya ca-gaNasya vazAdapekSaNAd bhedA vizeSA bhavatIti gmyte| AsAmiti gAthAnAM sAmAnyagAthAvikArepi vizeSApekSayA bahuvacanaM, sAmAnya-vizeSayoH kthnycidbhedaaditi| prathamAMsakaMtrike dvayorapi pUrvApararUpayo: prathamagaNatrike yasyA virAma viyAmavazA na bhavati sA evaM rUpA gAthA pathyA pathyetyabhidhAnA bhavantIti gaathaarthH||8|| viu lAhijaNavissAme yA guruNaMtare u mjjhguruu| bIu cautthau aMsaM u u sA savvau cvlaa||9|| vipuleti, vipulAbhidhAnA gAthA bhavatIti gamyate / kiMviziSTA? adhiko na vizrAmajA'dhikajano vA pUrvoktagaNa upApekSayA yo vizrAmo-viratistasmAjjAtAdhiko na vizrAmajoktA vipu[6e]lA gAthA zeSeNa srvtshcplaamaah| gularuNA:(?) pUrvAparAMsakacaramAdyayorakSarayorantare madhye turevakArArthaH, tato'ntara eva madhyagururmadhye gururyasya sa, tathAMzako yasyAH syAditi gamyate / kiMviziSTA? dvitIya cakArasya luptanirdiSTatvAt caturthakazcAMzako gaNaH, tu punararthe bhinnakramazca, dvayorapyardrayoH syAt, sA punarevaM lakSaNA sarvatazcapalAgAthAvizeSA bhavatIti gaathaarthH||9|| paDhame dalaMmi nIse salakkhaNaM ke valaM tu cplaae| bIe puNa sAmaNNaM gAhA sA hoi muhcvlaa||10|| yasyAH syAditi gmyte| prathamaM dale arthe niHzeSaM ca lakSaNaM kevalaM zuddhaM, turevakArArthaH bhinnakramaH, capalAyA eva dvitIye kA vArtA? ityAha-dvitIye punaraH ityanuvartate, gAthAsAmAnyaM saamaanygaathaalkssnnmityrthH| sA kimityAha- bhavati mukhacapalA-mukhacapalAbhidhAnA gAthA bhavatIti gaathaarthH||10|| 274 lekha saMgraha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIyaddhe cavalAlakkhaNammi jaghaNacavalA bhave sA u| . cavaladdhatippayArA virAmau hoi viulA vi||11|| dvitIyAH pazcimadale'dhikRtagAthAyA eva capalAlakSaNe dvitIyacatu [6bIrthAvaMzako gurumadhyagau svayaM ca madhyagurU yadi bhavata / evaM lakSaNaM kimiyAha-jaghanacapaleti-jaghanacapalAbhidhAnA bhavet syAt / sA tu sA punaryatheyaM sarvato mukhajaghanavizeSaNAviva capalA tathA vipulApi syAt / ityAha-capaleva triprakArA tribhedA virAmataH viratimapekSya bhavati, vipulApi idamuktaM bhavati yasyA dvayorapyarddhayoH prathamagaNatrayApekSayA nyUno'dhikAM vA padaviratiH sA sarvato vipulA, yasyAH punaH prathamArddha vetAryeva vipulAlakSaNaM sA mukhavipulA, pazcimArddhA ca tAriNi vA'sminneva jaghanavipuleti gaathaarthH||11|| paDha maddhe chaTuM so hoi dugappo jahe va gaahaae| - taha bIyaddhe vibhave saddhImaMta bhaNaMti taM gII / / 12 / / taM gIti bhaNantIti kriyAsambandhaH / yasyAH kimityAha-prathamA. pratIte SaSThoM'zako bhavati, dvikalpodviprakAro yathaiva gAthAyAM yatheti dRSTAntArthaparA avadhAraNe, gAthAyAM sAmAnyalakSaNAyAM tathA tena prakAreNa dvitIyA.pi bhavet sA SaSThAMzo kkilpo madhyaguruzcaturlaghuko vA tAmevaM lakSaNaM gAthA SaSTimAtrA dvayorapyarddhayoH pRthag triMzanmA [7e] tratvAt bhaNanti pUrvastatra yo gItiM gItamArgopayoginI vigAthAya iti gaathaarthH||12|| gAhA bIyadale jai chaTuM so egamatto u| taha paDhamaddhe vibhave taM uvagII bhaNaMti buhaa||13|| gAthAdvitIyadale dvitIyArddha yathA yena prakAreNa SaSThoM'zaH kalpa ekamAtro ladhvakA mAtretyarthaH, punaravadhAraNArthastathA prathamArddhapi yasyAH SaSTha ekamAtro bhavettAmanantaroktalakSaNAmupagIti bhaNaMti budhAH-vidvAMsa iti gaathaarthH||13|| - gAhAe jattha paDhama bIyadalANaM vivajjA so| uggII sA bhaNiyA virAma aMsehiM hoi puvvsmaa||14|| yatra yasyAM gAthAyAmuktalakSaNAyAM prathamadvitIyadalayo viparyAso-vyatyayaH prathamArddhalakSaNaM saptAMzAzcaturmAtrA anta ca gururityAdi tat, dvitIyAH-dvitIyArddhalakSa- [7bI]NaM ca SaSTha ekalaghurityAdi tacca .prathamArddha bhavati udgIti abhidhAnamiti gAthA bhnnitaa| kiMviziSTA? virAmAMzairbhavati pUrvasamA yathA sAmAnyagAthAyAM SaSThe caturlaghau dvitIyAt, saptame prathamAt, dvitIyArddha tu paJcame prathamAt pdpaatthH| yathA ca prathamatRtIyapaJcamasaptameSu madhyaguruvarjitAH zeSAzcatvAro gaNAstathA atrApIti gaathaarthH||14|| gAhasamA sattaMsA caumattA tahaya aTThamo aMtaguru / paDhamaddhe tattullaM bIyapi ya khaMdhayaMtamiha viMti buhA / / 15 / / skandhakaM tamiha bruvate budhaaH| yatra kimityAha-gAthAsamA-sAmAnyagAthAtulyAH sapteti-saptasaMkhyA aMzagaNA:-kalpA iti arthAntaraM / kiM rUpAH? caturmAtrAstathA ceti yathA saptamazcaturmAtrAzcakAropyarthe bhinnakramazca, tathA'STamepica turmAtra eva paramaMtagururante guruya'sya sa tathA / kvetyAha-prathamArddha pratIta eva, [8e] na kevalaM prathamArddhameva evaM rUpaM, kintu dvitIyamapItyAha-tattulya prathamArddhasamaM dvitIyopyarddha skandhakAbhidhAnaM tacchanda iha chandovicAraNAyAM bruvanti-AcakSate badhAH-sadhiya iti gaathaarthH||15|| evaM sAmAnyato vizeSatazca gAthAlakSaNamabhidhAya gAthAyAmeva parimANa-varNa-saMkhyAbhedaparimANaM cAha lekha saMgraha 275 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattA vaNNA mattA gAhA tIsai jAva pnnpnnnnaa| vaNNA ekkagavuDDA havaMti chavvIsaiM tthaannaa||16|| saptapaJcAzanmAtrA yasyAM sa tathA gAthA bhavatIti gmyte| saptapaJcAzatAmAtrAbhiH sAmAnyato gAthA nigadyate ityrthH| triMzato varNebhyazcArabhya yAvat paJcapaJcAzat paJcabhiradhikA paJcAzad yaavt| kimityAhavarNA akaaraadyH| kiM rUpAH? ekaikavRddhA ekottarasyA vRddhyA / vRddhimupagatA bhavanti-vartate / kiM yayakhyA(?) ityAha- SaDviMzatisthAnAH-SaDbhiradhikA vizaMtisthAnAni saMkhyAbhedA yeSAM te tthaa| idamuktaM bhavati, yadA dvayo sarvepi guravo varNAH prayujyante tadApi prathamArddha SaSThasya madhyagurutvena, tllghudvysmbhvaat| dvitIyA. ca SaSThasya ekalaghumAtratvAt trayo [8bI] laghuvarNA guravazca saptaviMzativarNA, evaM jaghanyataH triMzadvarNAH, pratigurumAtrAdaya bhAvena catuHpaJcAzatimAtrAsu laghumAtrAtrayamIlane saptapaJcAzanmAtrA gAthAyAM bhavanti / SaDviMzatau guruSu paJcasu laghuSvekatriMzadvarNA eva sekai kasya hAnyA laghudvayasya ca vRddhyA dvAtriMzadAdayo yAvadarddhadvayAntitayorddhayoH guruvarNayostripaJcAzati ca laghuSu paJcapaJcAzat / gAthAyAmutkRSTato varNAH SaDviMzatizca varNasthAnAni saptapaJcAzatvamAtrA sarvatra bhavatIti gAthArthaH / / 16 / / / laghubhya uktavarNasthAnA varNasthAnebhyazca laghuvarNAnAmAnayanAya karaNamAha tiyahINalahUNaddhaM tIsajuyaM hoi vnnnnprimaannN| tIsAhiyaMti duguNaM tijju ya lahu yakkharapamANaM / / 17 / / / / trikeNa hInAste ca te laghavazca trikahInA laghavasteSAmarddha dalaM, kimityAha-bhavati-vartate varNaparimANaM vrnnsNkhyaa| kiMviziSTAM? triMzad nyUna (?yutaM) triMzatAsametaM / kimuktaM bhavati? sarvajaghanyenApi gAthAyAM trayo laghavasteSu cApanIte teSu anavaziSTatvena dalAbhAvaMstatra ca zUnyasthAne [9e] triMzannikSipyata / evaM triSu laghuSu ta eva triMzadvarNAzcatvArazca laghavo na sambhavatyeva, trikahIneSvavaziSTadvayasyAH .ekatriMzadyoge ekatriMzadvarNA / evaM saptasu laghuSu dvAtriMzat, navasu trayastriMzat, yAvat tripaJcAzati laghuSu / paJcAzati ardhAkRtAyAM, paJcaviMzatau, triMzanmIlane gAthAyAmutkRSTataH paJcapaJcAzadvarNAstriMzadadhi-kAmaGkatridAdiSu varNa sthAneSvekavyAdi paJcaviMzatiparyantavarNA, parimANaM tu vizeSaNArtho bhinnakramazca yokssyte| kiMviziSTAM? dviguNaM-dviyutaM / kiM bhavantItyAha-lahuyakkharaparimANaM, punaridamuktaM bhvti| laghvakSaraparimANaM punaritthaM triMzato varNebhyo yadadhikamakSaraparimANaM / yathaikatriMzativarNeSveko varNa sa dviguNo dvau tribhiryoge paJcalaghUnyakSarANi yaviMzatizca gurUNi, evaM yAvat paJcapaJcAzativarNeSu triMzato adhikAyAM paJcaviMzatau dviguNAyAM paJcAzati tribhiryoge tripaJcAza [9bI]llaghUni dve ca guruNI akSare bhavata iti gaathaarthH||17|| uktaM laghuvarNebhyaH sAmAnyato varNaparimANaM-varNebhyazca laghvakSaraparimANaM / sAmprataM mAtrAbhyAM guruvarNAnAM sAmAnyavarNAnAM punarapi bhaMgyantareNa guruvarNAnAM ca pramANAnayanAyakaraNamAha mattA akkhararahiyA guravo cattA ya hu~ti guru hiinnaa| lahu yakkhare hiM hINA se saddhe hoti guru vnnnnaa||18|| mAtrAH sAmAnyato gAthAyAM kila sptpnycaasht| kimityAha- guravo guruvarNaparimANaM bhavanti / kiMviziSTA? akSararahitA akSarairvarNairahitasyA gAthAyAM yAvanto varNAste rahitA yatvotkarSato gAthAyAM paJcapaJcAzativarNeSu saptapaJcAzato mAtrAparimANAdapanIteSvavaziSTo jaghanyato dve guruNI akSare bhvtH| yadA varNa eva mAtrAH saptapaJcAzatparimANA guruhInA gurvakSarA pramANahInAH kriyante tadA varNavanna parimANaM na bhavanti / cakAraH smuccye| yathA kva [10e] cit gAthAyAM saptavizaMti guravasteSu ca saptapaJcAzato'panIteSu zeSA lekha saMgraha 276 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triMzat . tAvantazca tatra varNA iti| laghvakSaraiH laghuvarNe hInA mAtrA itynuvrtte| tatazca laghvakSarApanayane yaccheSamavaziSTaM mAtrAparimANaM tadarddha pratIta ev| kimityAha-guruvarNA bhavantIti gmyte| yathA kvacid gAthAyAM trINi laghunyakSarANi mAtrAparimANAt tadupanayane catuHpaJcAzat tasyA apyarddha saptaviMzatistAvantazca guruvrnnaaH| evaM gItyupagItyorapi svamAtrAparimANAnusAreNa bhAvana kAryA iti gaathaarthH||18||| sAmprataM kiJcit sAmAnyagAthAlakSaNavilakSaNatvena pRthageva skandhakagAthAyAM mAtrAparimANaM varNasthAnaparimANaM cAha causaTThI sattA vaNNA cautIsAi jA dusahIyA sddhii| lahuyaddhAe ttIsa juyA vaNNa khaMdhiyae sA ya vinnnneyaa||19|| - catuHSaSTimAtrA skandhake skandhakacchandasi bhavantIti gmyte| aSTAnAM caturmAtrANAM aMzakAnAM pratyekamarddhadvayepi tAvad varNasthAnAni catustriMzadAdIni paryavasAnamAha- [10bI] yAvad dvisahitA SaSTi pryntaaniityrthH| yato'trotkRSTatastriMzat-gurUNi teSu cArddhadvayepi SaSThasya pRthag gurumadhya te laghucatuSTayasambhavAt / jaghanyatazcatustriMzatvarNA ekamekaikaguruvarNahAnau laghudvayavRddhau ca, yAvad dvASaSTau varNeSu dvau guru SaSTizca laghava ityekonatriMzadbalasthAnAni catustriMzato dvASaSTisthAne ett| sNkhyaapuurnne| laghvardhA laghvarddhaparimANA dvAtriMzadyutA varNAH skandhake sadA skandhakalakSaNasyAvisamvAditvAt avicalatvena sarvakAlaM vijnyeyaa-jnyaatvyaa| idamuktaM bhvti| laghubhyo varNaparimANo nayane idaM karaNaM yAvanti laghUnyakSarANi tatra dRzyante teSAmar3ha dvAtriMzadyutaM varNaparimANaM / yathotkarSataH SaSTipramANeSu / laMghuSvarkIkRteSu triMzati dvAviMzati kSepe ca dvASaSTivarNA bhavantIti gaathaarthH||19|| idAnImaMzakavikalpavazAt gAthodgItiskandhakagItyupagIti-capalAnAM pratyeka prastArapramANaM vivikSuH * grAthAtrayamAha terasa aMsa viyappA jaha saMbhavamiha paropparaM gunniyaa| [11e] vIsa sahassA egUNa viislkkhddhkoddiiu||20|| - iha gAthodgItyoH trayodaza aMzakAzcaturmAtrAstatra gAthAyAM prathamArddha sapta dvitIyA? tu SaSTiparyAyeNa codgItau tatra prathamatRtIye paJcamasaptamAH prathamArddha madhyagurukalparahitAH pratyekaM cturviklpaaH| dvitIyAddhe'pi evameva / ityevamasau dvitIya-caturthI cArddhadvayepi pratyekaM paJca vikalpA caivamete sarve catvAraH SaSThAGkazca gAthAyAM prathame arddha udgItau ca dvitIye dve vikalpAH, tato aSTau catuSkAH, catvAraH paJca dvikaM ceti / tatra catuSTAGkasya parasparaguNane paJcaSaSTisahasrANi paJcazatAni SaTtriMzacca, paJcakacatuSkasya tu SaTzatAni paJcaviMzatyadhikAni parasparaguNane bhavanti / tato'nena rAzinA pUrvasminnAsau guNito anyatarArddha SaSThAMzasya dvivikalpatvena punarapi dviguNita idaM prastArapramANaM bhavati / yathA viMzatisahasrANi ekonaviMzatirlakSA aSTau koTaya iti, ata evAha patthAramANameyaM gAhu ggII Na khaMghae vi gunn| duguNaM duguNaM gII e [11bI ] aTThayaM hoI / / 21 / / prastAramAnaM racanAparimANametadanantaroktamaGkatopi 8,19,20,000 kayorityAha-gAthodgItyo : skandhake'STaguNaM prastAramAnametaditi vrtte| yato'tra dvitIyArddhapi SaSThoM'zau dvivikalpo daladvaye aSTamau ca, evaM ca yo dvikAste ca parasparaguNitA aSTAvetadguNazca pUrvarAziH skandhakapramANaM bhavati / taccaitat SaSTisahasrANi tripaJcAzallakSAH paJcaSaSTikoTaya iti / aGkato'pi 65,53,60,000 / yathoktam paNasaTThIkoDIu lakkhA tevaNNa stttthishssaaiN| patthAramANameyaM khaMdhayagAhAe biMti munnii|| lekha saMgraha 277 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dviguNaM gItyAM saamaanygaathaaprstaarprmaannN| dvitIyAGkepi SaSThAMzakasya dviviklpktvaat| taccedaMcatvAriMzatsahasrAH aSTAtriMzallakSA: SoDazakoTa yo aGkato'pi 16,38,40,000 / etadeva copasannItyAmarddhakamarddharUpaM bhvti| atra prathamArddhapi SaSThAMzasyaiva maatrtvaat| tacca SaSTisahasrAH navalakSAH catasra koTayaH iti aGkato'pi 4,09,60,000 / iti gaathaadvyaarthH||| [12e] dolakkhaDayAlIsasayA muhajaghaNacavalANa ptteyN| paMcasayabArasottara patthAro ubhycvlaae||22|| dvelakSA'STacatvAriMzacca sahasrANi mukhajaghanacapalayoH, capalAzabdasya pratyekamabhisambandhAt mukhacapalA-jaghanacapalAyAzca pratyekamiti pRthak prastAra iti sambadhyate / atra hi mukhacapalAyAM dvitIyacaturthoM madhyaguru avikalpAveva, etau ca gurumadhyagau krttvyaaviti| prathamo dvigururantagururvA tRtIyo dvigurureva tadbhAve hi tasya dvitIyacaturthayo gurumadhyagatvaM / paJcamopyAdigurutvena dvigurutvena vA dvivikalpaH, SaSThaH pratIta eva, saptamopi caturvikalpa iti trayANaM dvikAnAM catuSkasya ca parasparaguNane yAtA dvAtriMzadvikalpAstatau dvAtriMzatA sAmAnyagAthA pazcimArddhavikalpAnAM catuHSaSTayaMzapramANAnAM guNane yathoktaM prastArapramANaM mukhacapalAyA bhavati / etadeva dvitIyArddhavatAriNi capalAlakSaNe SaSThasyaikamAtratvAdavikalpakatve dvayordvikayo [12bI] zcatuSkena guNane yAtaiH SoDazabhirvikalpaira-vizeSagAthAprathamArddha vikalpAnAM aSTazatAdhikadvAdazasahasrapramANAnAM guNane jaghanacapalAyAH prastArapramANaM bhavati paJcazatAni dvAdazottarANi 512 / vibhaktilopaH prAkRtatvAt prastAra:-prastArapramANaM kasyA ityAha-ubhayacapalAyA: sarvatazcapalAyA ityrthH| ubhayArddhAvatAriNi hi capalAlakSaNe prathamArddha dvAtriMzaduttarArddhaM ca SoDazavikalpA dvAtriMzataH SoDazabhirguNane yathoktaM pramANaM bhavatIti gaathaarthH||22|| adhunA prakaraNamupasaMharantasya prayojanaM vizeSo prayoga kartAraM ca vaktukAma Aha gAhAjAi samAso chaMdo jai guru lahUNache yatthaM / pAi yasatthavatthuvaogI jiNe sara sUriNA rai u / / 23 / / . gAthAjAtInAM pathyA-vipulA-capalAdInAM samAsaH-saMkSepo gAthAjAtisamAsaH tatpratipAdakatvAt prakaraNamapi tathocyate iti / jinezvarasUriNA racita iti sambadhyate / kimarthamithyAha- chando yatigu- [13e] rulaghUnAM chedArthaM chedaH- paricchedaH parijJAnamiti yaavt| keSAM? chandoyati gurulaghunAM chandazca gAthAchanda evaM sAmAnyato vizeSazca tatraiva virAmo laghuzca-laghvakSaraM guruzca-gurvvakSarameva, tatasteSAmayaM virAmastasyAd yathA paricchedo bhavati tathA darzitameva / prAkRtaM ca-tat prAkRtabhASAnibandhanatvAt zAstraM ca-prativiziSTArthazAsanAt pratItameva / prAkRtazAstre upayogo-vyApAraH so asyAstIti upayogI prAkRtazAstre upayogI praakRtshaastropyogii| tuH pUraNArtho / jinezvarasUriNeti karturnAmanirdezo racitaH-kRta iti gaathaarthH||23|| __ ajitshraavkotsaahaadetcchndonushaasnm| vyAvRNonmunicandrAkhya-sUriH shvetaambrprbhuH|| iti zrIjinezvarAcAryaviracita-chandonuzAsanavivaraNaM smaaptm| ___kRtiH shriimunicndrsuuriinnaam| pratyakSaragaNanayA zlokamAnaM 243 / [rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura, jesalamera granthoddhAra yojanA phoTokaoNpI naM. 231, pleTa 7 patra 13] tADapatrIya prati-lekhanakAla 12vIM [anusaMdhAna aMka-47] 000 278 lekha saMgraha Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bAlacandracArya evaM zrI RddhisAgaropAdhyAya racita nirNaya prabhAkara : eka paricaya grantha kA nAma 'nirNaya prabhAkara' dekhakara socA ki yaha kisI zAstrIya carcA kA grantha hogA kintu, kartA ke rUpa meM zrI bAlacandrAcArya evaM zrI RddhisAgaropAdhyAya dekhakara vicAra AyA ki sambhavataH kharataragaccha kI jo dasavIM maNDovarA zAkhA zrI jinamahendrasUri se udbhUta huI thI, zAyada usI sambandha meM carcA ho| ___sahasA vicAra AyA ki yaha zAkhAbheda ke vicAra-vimarza kA grantha nahIM ho sakatA, kyoMki isake praNetA zrI bAlacandrAcArya maNDovarA zAkhA ke samarthaka the aura zrI RddhisAgaropAdhyAya bIkAnera kI gaddI ke samarthaka the| donoM ke alaga-alaga chora the| ataeva eka hI grantha ke donoM praNetA nahIM ho skte| . taba phira yaha vicAra huA ki isa grantha ko nikAlakara avazya avalokana kiyA jaae| grantha nikAlakara dekhA gayA to dimAga cakkara khA gayA ki yaha grantha to zrI jhaverasAgarajI aura zrI vijaya rAjendrasUrijI ke madhya kA hai jo ki unake vicAra bhedoM ke kAraNa utpanna huA ho| sahasA bicAra auMdhA ki tapAgaccha ke anekoM udbhaTa vidvAna hote hue bhI kharataragaccha ke vidvAnoM ko nirNaya dene ke lie kyoM paJca banAyA gayA aura unase nirNaya dene ke lie kahA gayA? vAstava meM kharataragaccha ke donoM vidvAna apane-apane viSaya ke praur3ha vidvAna the aura gacchIya saMskAroM ke poSaka hote hue bhI mAdhyastha, sAmaJjasya aura samanvaya ko pradhAnatA dete the| unake hRdaya meM gaccha kA kadAgraha nahIM thA kintu zAstrIya prarUpaNA kA AdhAra aura avalambana thaa| ataH ina donoM nirNAyakoM kA saMkSipta paricaya denA Avazyaka hai| bAlacandrAcAryaH- kharataragaccha ke maNDovarA zAkhA ke antargata AcArya kuzalacandrasUri hue, unake ziSya upAdhyAya rAjasAgaragaNi unake ziSya upAdhyAya rUpacandragaNi aura unake ziSya zrI bAlacandrAcArya hue| inakA janma saMvat 1892 meM huA thA aura dIkSA 1902 kAzI meM zrI jinamahendrasUri ke kara-kamaloM se huI thii| dIkSA nAma vivekakIrti thA aura zrI jinamahendrasUri ke paTTadhara zrI jinamuktisUri ne inako diGmaNDalAcArya kI upAdhi se suzobhita kiyA thaa| ye Agama sAhitya aura vyAkaraNa ke dhurandhara vidvAna the| kAzI ke rAjA zivaprasAda sitAre hinda inake pramukha upAsaka the| antima avasthA meM tIna dina kA anazana kara vaizAkha sudI 11, vikrama saMvat 1962 ko inakA svargavAsa huA thaa| ____ RddhisAgaropAdhyAyaH- mahopAdhyAya kSamAkalyANajI kI paramparA meM dharmAnandajI ke 2 pramukha ziSya hue- rAjasAgara aura Rddhisaagr| inake sambandha meM koI vizeSa aitihya jAnakArI prApta nahIM lekha saMgraha 279 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| ye ucca koTi ke vidvAna the| sAtha hI camatkArI aura mantravAdI bhI the| vRddhajanoM ke mukha se yaha jJAta hotA hai ki daivIya mantra zakti se inheM aisI vidyA prApta thI ki ve icchAnusAra AkAzagamana kara sakate the| vizva prasiddha Aba tIrtha kI aMgrejo dvArA AzAtanA hote dekhakara inhoMne virodha kiyA thaa| rAjakIya kAryavAhI (adAlata) meM samaya-samaya para svayaM upasthita hote the aura anta meM tIrtha rakSA hetu sarakAra se 11 niyama pravRtta karavAkara apane kArya meM saphala hue the| aisA khImela zrIsaMgha ke vRddhajanoM kA mantavya hai| saMvat 1952 meM inakA svargavAsa huA thaa| jaina zAstroM aura paramparA ke viziSTa vidvAn the| inhIM kI paramparA meM inhIM ke ziSya gaNanAyaka sukhasAgara paramparA prArambha huI jo Aja bhI zAsana sevA meM sakriya hai| praNetAoM kA paricaya dene ke bAda vAdI aura prativAdI kA paricaya bhI denA Avazyaka hai ataH vaha saMkSipta meM diyA jA rahA hai: vijayarAjendrasUriH- inakA janma 1882, bharapura meM huA thaa| Apake pitA-mAtA kA nAma kesaradevI RSabhadAsa pArakha thaa| inakA janma nAma ratnarAja thaa| yati zrI pramodavijayajI kI dezanA sunakara ratnarAja ne hemavijayajI se yati dIkSA saMvat 1904 meM svIkAra kii| zrI pUjya dharaNendrasUrijI se zikSA grahaNa kI aura unake daphtarI bne| 1924 meM AcArya pada prApta huA aura vijayarAjendrasUri nAmakaraNa huaa| usI varSa kriyoddhAra kiyaa| saMvat 1963 poSa zuklA saptamI ko ApakA svargavAsa huaa| saccAritra niSTha AcAryoM meM gaNanA kI jAtI thii| abhidhAna rAjendrakoSa ityAdi ApakI pramukha racanAeM haiM jo ki Aja bhI zodha chAtroM ke lie mArga darzaka kA kAma kara rahI hai| inhIM se tristutika paramparA vikasita huii| madhya bhArata aura rAjasthAna meM kaI tIrthoM kI sthApanA kii| aisA pratIta hotA hai ki vAdI aura prativAdI arthAt vijayarAjendrasUri aura jhaverasAgarajI meM cAra viSayoM ke lekara matabheda utpanna huA, carcA huI aura anta meM nirNAyaka ke rUpa meM ina donoM ne zrI bAlacandrAcArya aura RddhisAgarajI ko svIkAra kiyaa| kyoMki ye donoM AgamoM ke jJAtA aura madhyastha vRtti ke dhAraNa the| likhita rUpa meM koI pramANa prApta nahIM hotA hai kintu unake dvArA vivAdita cAra praznoM ke uttara nirNaya ke rUpa meM hone ke kAraNa yaha sambhAvanA kI gaI hai| racanA saMvat aura sthAna nirNaya prabhAkara grantha kI racanA prazasti meM likhA hai ki zrI jinamuktisUri ke vijayarAjya meM vaizAkha zukla aSTamI ke dina vikrama saMvat 1930 meM isa grantha kI racanA ratnapurI meM kI gii| jo ki isa nirNaya ke lie ye donoM bulAne para ratalAma Ae the| grantha kI racanA upAdhyAya bAlacandra aura saMvigna sAdhu RddhisAgara ne milakara kI hai| zrImacchrIjinamuktisUriMgaNabhRdvavarticaJcadguNA sphItyudgIrNayasAgaNaikharatare syAdvAdaniSnAtadhI: rAjye tasyasukhAvaheguNavatAmabhrAgnInaMdakSitau(1930) varSe rAdhavalakSapakSadivasecandrASTamI stithau|| 1 / / 280 lekha saMgraha Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAvAdiprativAdayasyatamasAsaMpUritAmAlave nyAyAnyAyavivekakArakamukhAtprAcIkakubsannibhA nirNItArthakarAptayekRtisabhA zrIratnapU-mabhUccitAlAbhanimIlikAlayakarI bhvyaavibhaavopmaa|| 2 / / tasyAMpAThakabAlacandagaNibhirnirNanyabhAvaMgataiH saMvegivratiRddhisAgarayutaiH zrIsaMghahUtyAgatai siddhAMtapratighaprabhAkaranibhaH sandarbhaeSahapriyaH graMthAnvIkSaprakAsito mtimyaambodhaaynirnniiyc|| 3 / / ina donoM vAdI prativAdiyoM ke madhya meM pA~ca viSayoM para matabheda thaa| 1. vAdI:- paramezvara kI jalacandana puSpiAdika ke dvArA jo dravya pUjA karate haiM usakA phala alpapApa aura adhika nirjarArUpa hai| prativAdI:- jhavera sAgarajI kA kathana hai ki paramezvara kI dravyapUjA kA phala zubhAnubandI prabhUtatara nirjarArUpa hai| 2. vAdI:- pratikramaNa aura devavandana ke madhya meM cauthI thuI nahIM kahanA cAhie, vaiyAvacca garANaM Adi pramukha pATha bhI nahIM kahanA caahie| sAmAyika vanditva meM sammadiTThidevAdiMtusamAhiMcabohiMca isa pada meM deva zabda nahIM khnaa| kyoMki, sAmAyika meM cAra nikAya ke devatAoM ke sahayoga kI vAMchA karanA yukta nahIM hai| prativAdI:- caturtha stuti aura vaiyAvacca garANaM pramukhapATha kahanA caahie| 3. vAdI:- lalitavistarAkAra zrI haribhadrasUri ke samaya nirNaya ke sambandha meM hai| vAdI 962 varSa mAnate haiM, prativAdI 585 varSa mAnate haiN| . 4. vAdI:- sAdhu ko vastra raMjana karanA arthAt dhonA anAcAra hai| prativAdI:- inakA kahanA hai ki yaha anAcAra nahIM hai| 5. vAdI:- pArzvastha Adi ko sarvathA vaMdana nahIM krnaa| prativAdI:- jisameM jJAnadarzana ho aura cAritra kI malinatA ho usako bhI usa guNa ke Azrita vandana karanA caahie| ye pA~coM prazna jaba nirNAyakoM ke samakSa rakhe gae to unhoMne paMcAgI(mUla niyukti, cUrNi, bhASya, TIkA) sahita Agama sAhitya ko pramANa mAnakara, usake uddharaNa dekara apanA nirNaya liyaa| Agama sAhitya aura prakaraNa sAhitya ke atirikta anya kisI kA bhI uddharaNa nahIM diyA hai| yatra-tatra naiyAyika zailI kA bhI prayoga kiyA hai| aGga cUlikA, anuyogadvAra sUtra-saTIka, AcAradinakara, AcArAMga sUtra-TIkA sahita, Avazyaka sUtra niyukti-bRhadvRtti, Avazyaka sUtra-navakAra maMtra-logassa-vaiyAvacca-garANaM-pukkharavardhI-siddhANaMlekha saMgraha 281 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhANaM-arihaMta-ceiyANaM Adi, uttarAdhyayana sUtra-TIkA, upadezamAlA vRtti sahita, oghaniyuktisaTIka, aupapAtika sUtra, catuHzaraNa prakIrNaka, caityavandanabhASya-avacUri-TIkA, jIvAbhigama sUtra-. saTIka, jJAtAdharma kathA sUtra-TIkA, kalpasUtra saMdeha viSauSadhI TIkA-TIkAeM, nandIsUtra, nizItha sUtra bhASya-cUrNi-TIkA, paMcavastu TIkA, paMcAsaka TIkA, piNDaniyukti, prajJApanA sUtra, pratiSThA kalpaumAsvAti, pratiSThA kalpa-pAdaliptAMcArya, pratiSThA kalpa-zyAmAcArya, pravacana sAroddhAra-saTIka, bRhad kalpa sUtra-bhASya-niyukti-TIkA sahita, bhagavatI sUtra-saTIka, maraNa samAdhi mahAnizItha sUtra, yogazAstra, rAjapraznIya sUtra, lalita vistarA(caityavandana sUtra TIkA), vyavahAra bhASya-cUrNi-TIkA, SaDAvazyaka laghu vRtti, sUtra kRtAMgasUtra, sthAnAMga sUtra sttiik| ina donoM nirNAyakoM ne apane nirNaya meM zrI jhaverasAgarajI ke mata ko paripuSTa kiyA hai aura vAdI zrI vijayarAjendrasUri ke mata kA nirAkaraNa kiyA hai| vRddhajanoM ke mukha se maine yaha sunA hai ki ukta nirNaya ke pazcAt zrI vijayarAjendrasUrijI mahArAja ne ukta nirNaya ko pUrNa mAnyatA aura apane mantavya ko badalane kA prayatna kiyaa| isI samaya mAlhava aura gor3havAr3ha ke pramukha zreSThiyoM ne AcAryazrI se nivedana kiyA ki mahArAja ye kyA kara rahe ho? hamane Apake mantavya ko svIkAra kara apane samAja se virodha lekara alaga hue haiM aisI sthiti meM Apa yadi mata badaloge to hama unake sAmane kaise sira U~cA rakheMge? aisA bhakta zrAvakoM ke mukha se sunakara apane mantavya para hI dRr3ha rahe aura apane vicAroM ko hI paripuSTa kiyaa| tatvaM tu kevalI gamyaM prati paricaya ___ isa prati kI sAIja 11.2420.3 se.mI. hai| patra 71, paMkti 10 tathA prati paMkti akSara lagabhaga 38 haiN| lekhana prazasti nimna prakAra hai: / / graMthamAna 1551, itinirnnyprbhaakraabhidh:sNdrbhH|| smaaptoy:|| zrIrastukalyANaM / / zrImatbRhatkharataragacche shriijincNdrsuurisaakhaayaa:|| zrImat108 zrI paM pr| munishriimddevvinyjii:|| tccrnnaarviNdmdhukrivH|| javeracaMdreNalipikataMdakSiNaprAMta pUrNAbhidhanagrAtpArzvabhAgegrAmINatalegrAmadhye lipiiktNcturmaasckreH|| saMvat 1939 kA mItI Azvinazukla navamyAMtithau shukrvaasreH|| puNyapavitraMbhavatu / / shreybhvtuH|| shrii|| [anusaMdhAna aMka-48] 282 lekha saMgraha Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjagacchIya dharmaghoSavaMzIya zrI harikalaza yati viracitA medapATadeza-tIrthamAlA jinezvaroM ke kalyANakoM se pavitrita tIrtha bhUmi ho, cAhe atizaya kSetra ho aura cAhe jinamandira hoM, unakI yAtrA karane kI abhilASA sabhI logoM ko hotI hai| tIrthoM kI yAtrA kara bhAvollasita hokara bhaktagaNa usa tIrtha sthAna kI bhUmi ko jinezvaroM se pavitra hone ke kAraNa sparza kara apane jIvana ko dhanya mAnate haiN| tIrthastha mandiroM meM jinabimboM kI arcanA, pUjA aura pravarddhamAna bhAvoM se stavanA kara, zuddha puNya bhAvoM ko arjita kara karma nirjarA bhI karate haiN| uccatama pada prApta karane kA bandhana bhI bA~dhate haiN| pUrva samaya meM tIrthayAtrA kI suvidhA sabake lie sambhava nahIM thI, kyoMki kaNTakAkIrNa aura bIhar3a mArga meM upadravoM kA bhaya rahatA thA, lUTapATa kA bhaya rahatA thaa| ataH kisI bhavya saMghapati ke saMgha meM hI loga sammilita hokara tIrthayAtrA kiyA karate the jo jIvana meM prAya: kara eka-do bAra hI sambhava ho pAtI thii| .. jainAcAryoM aura jainamuniyoM ne baMgAla, bihAra, ur3IsA, AsAma, mahArASTra, Andhrapradeza Adi kSetroM meM sthita tIrthoM kI yAtrA kara apane jIvana ko saphala bhI kiyA thaa| jinavardhanasUri aura jayasAgaropAdhyAya Adi se lekara 19vIM zatAbdI taka anekoM ne tIrthamAlAe~ bhI likhI haiM / zatruJjaya, giranAra, AbU, khambhAta, sUrata Adi kI svatantra tIrthamAlAe~ bhI milatI haiN| ina tIrthamAlAoM meM tIrthoM kA pUrNa varNana karate hue tatrastha jinamandiroM kI saMkhyA bhI prApta hotI hai| kaI-kaI tIrthamalAoM meM kSetroM kI dUriyA~ bhI likhI gaI haiM aura kaI meM mandiroM ke atirikta bimboM kI saMkhyA bhI likhI gaI haiN| isa tIrthamAlA meM kevala bhArata ke eka pradeza kA hissA medapATadeza (mevAr3a) kI tIrthamAlA likhI gaI hai| isa tIrthamAlA meM varNita viSaya kA Age vizleSaNa kiyA jaaegaa| . praNetA - isa kRti ke nirmAtA harikalaza yati haiN| harikalaza yati ke saMbaMdha meM koI bhI jJAtavya jAnakArI prApta nahIM hai| isa kRti meM svayaM ko rAjagacchIya batalAte hue dharmaghoSasUri ke vaMza meM batalAyA hai| rAjagaccha kI paramparA meM dharmasUrijI hue haiN| yahI dharmasUri dharmaghoSasUri ke nAma se prasiddha hue| inakA samaya 12vIM zatI hai| inhIM dharmaghoSasUri se rAjagaccha dharmaghoSagaccha ke nAma se prasiddha huaa| zAkambharI nareza vigraharAja cauhAna aura arNorAja Adi dharmaghoSasUri ke parama bhakta the| yahA~ kavi ne dharmaghoSagaccha kA ullekha na kara svayaM ko dharmaghoSasUri kA vaMzaja batalAyA hai| saMbhava hai ki harikalaza ke samaya taka yaha gaccha ke nAma se prasiddha nahIM huA ho! isI paramparA ke anya paTTadhara AcArya kA bhI ullekha nahIM kiyA hai| racanA samaya - praNetA ne racanA samaya kA ullekha nahIM kiyA hai| sAtha hI isa tIrthamAlA meM dhulevA-kesariyAnAthajI evaM mahArANA kuMbhakarNa ke samaya meM nirmita vizvaprasiddha rANakapura tIrtha kA bhI ullekha nahIM kiyA hai / ataH anumAna kara sakate haiM ki isa kRti kA racanA samaya suratrANa allAuddIna ke lekha saMgraha 283 19 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA cittaur3a naSTa ( vikrama saMvat 1360) karane ke pUrva kA honA caahie| zloka 14 meM 'durge zrIcitrakUTe vanavipinajharannijharAdyuccazAle, kIrtistambhAmbu-kuNDadrumasaralasaro nimnagA seturamye' likhA . hai| isameM kIrtistambha kA ullekha hone se mahArANA kumbhakarNa dvArA nirmApita kIrtistambha na samajhakara jaina kIrtistambha grahaNa karanA cAhie jo ki 13-14vIM zatI kA hai| mahArANA kumbhakarNa kA rAjyakAla vikrama saMvat 1490 se lekara 1525 taka kA hai| isameM IDara ko bhI mevAr3a rAjya ke antargata likhA hai IDara para adhikAra 13-14vIM zatAbdI meM hI huA thaa| dUsarI bAta ina sthAnoM para vizAla-vizAla dhvajakalaza maMDita aura zikharabaddha anekoM jina mandiroM kA ullekha yaha spaSTa dhvanita karatA hai ki yaha racanA cittaur3a dhvaMsa ke pUrva kI hai| ata: merA mAnanA yaha hai ki isa kRti kI racanA 14vIM zatAbdI ke prAraMbha meM hI huI hai| harikalaza yati saMskRta sAhitya, chandaHsAhitya aura citrakAvyoM kA praur3ha vidvAna thaa| vyAkaraNa para bhI isakA pUrNAdhipatya dRSTigata hotA hai| isa stava meM inake praur3ha pANDitya ke sAtha lAlitya, mAdhurya aura prasAda guNa bhI prApta haiN| nAmakaraNa evaM tIrthaparicaya - medapATa arthAt mevAr3a deza ke tIrthasvarUpa jina-mandiroM kI yAtrA evaM vandanA hone se isa stava kA nAma bhI meTapATa deza tIrthamAlA rakhA gayA hai| isa tIrthamAlA kA paricaya isa prakAra hai:1. kavi ne prathama padya meM cauvIsa tIrthaGkaroM ko namaskAra kara dekhe hue tIrthoM kI tIrthamAlA meM vandanA kI 2. isameM 'vAmeya' zabda svastika citra garbhita pArzvanAtha kI stuti kI hai| isameM nAgahRda (vartamAna meM nAgadA) sthita navakhaNDA pArzvanAtha ke mandira kA varNana kiyA hai| sAtha hI kavi nAgahRda meM 11 jaina mandiroM kA ullekha bhI karatA hai jinameM zAntinAtha aura mahAvIra Adi ke mandira mukhya haiN| jinamandira meM vAgdevI arthAt sarasvatI devI kI mUrti kA bhI kavi ullekha karatA hai| isameM devakulapATaka (vartamAna meM delavAr3A) meM hemadaNDakalazayukta cauvIsa (cauvIsa devakulikAoM se yukta) tIna maMdiroM kA varNana karatA hai, jisameM zrI mahAvIra, RSabhadeva aura zAntinAtha ke maMdira haiN| yahA~ kavi kahatA hai ki bhagavAna zAntinAtha gurudharmasUri dvArA bhI vaMdita haiM arthAt unake dvArA pratiSThita haiN| isameM AghATapura (vartamAna meM AhAr3a) jala kuNDoM se suzobhita hai; vidyA vilAsa kA sthAna hai aura jo mAkanda, priyAla, campaka, japA aura pATalA ke puSpoM se saMkulita hai| vahA~ 10 jinamandira haiN| jinameM pArzvanAtha, Adideva, mahAvIra ke mukhya haiN| 6. isameM prArambha ke do akSara par3hane meM nahIM A rahe haiN| sambhavataH IzapallIpura (vartamAna meM IsavAla) meM vidyamAna vikrama saMvat 300 kI atyanta purAtana zrI AdinAtha pratimA ko nirantara namaskAra karatA hai| 7. isameM majjApadra (majAvar3A) viSama parvatoM se ghirA huA hai| yahA~ 52 jinAlaya se maNDita prazasta caitya hai| mUlanAyaka zrI pArzvanAtha bhagavAna haiN| aura khAgahar3I meM aneka bimboM se yukta zAntinAtha bhagavAna ko namaskAra karatA hai| 284 lekha saMgraha Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. isameM padrATaka (bar3audA/bA~savAr3A) grAma meM zreSThatama mahAvIra svAmI kA mandira hai, cauvIsa maNDapikAoM - se yukta svarNa varNI pArzvanAtha virAjamAna haiN| dUsarA mandira bhI pArzvanAtha kA hai| usameM bhI virAjamAna samasta jinezvaroM ko kavi namaskAra karatA hai| 9. isa padya meM matsyendrapura (vartamAna meM macInda) meM virAjamAna pArzvanAtha, zAntinAtha Adi jinavaroM ko namaskAra karatA hai aura zyAmavarNI pArzvanAtha ko namaskAra karatA hai| 10. isa padya meM pahAr3oM ke madhya meM kapilavATaka (sambhavataH kelavAr3A) ko kavi ne rAjadhAnI batAyA hai| sambhava hai rAjyoM ke uthala-puthala meM isako rAjadhAnI banAyA gayA ho athavA kumbhalagar3ha ko samRddha karane ke pUrva isako rAjadhAnI ke rUpa meM mAnA ho| isa kapilavATaka meM uttuGga toraNoM se yukta pA~ca jinAlaya haiM, jinameM neminAtha, pArzvanAtha Adi mukhya haiN| una sabako kavi ne praNAma kiyA hai| 11. vairATa aparanAma varddhanapura (badanora) Uce pahAr3iyoM ke madhya meM basA huA hai| yahA~ teraha jinamandira toraNoM se zobhAyamAna haiM aura unameM AdinAthAdi pramukha mUlanAyaka haiN| parvatoM ke madhya meM hI khadUrotu ( ) meM pArzvanAtha kA jinamandira haiN| 12. 12veM padya meM mANDila (mANDala) grAma kA varNana karate hue kavi kahatA hai ki yahA~ para jinezvaroM ___ke pA~ca mandira haiM, jisameM neminAthAdi mUlanAyaka pramukha haiN| zAntinAtha bhagavAna kI mUrti ATha hAtha U~cI hai| 13. terahaveM padya meM prajJArAjI maNDala (mANDalagar3ha) ke durga para RSabhadeva aura candraprabha ke mandira haiN| - tathA vindhyapallI (bijauliyA) meM zAntinAtha, pArzvanAtha, mahAvIra svAmI ke mukhya mandira haiN| 14.. isa padya meM citrakUTa (cittaur3a) durga kA varNana karate hue kavi kahatA hai ki jahA~ jharane baha rahe haiM, . ucca kIrtistambha hai, jalakuNDa hai, nadI bahatI hai, pula bhI ba~dhA huA hai| usa cittaur3a meM somacintAmaNi .. ke nAma se prasiddha cintAmaNi pArzvanAtha kA vizAla mandira hai| sAtha hI RSabhadeva Adi ke 22 ... mandira aura haiM jinako maiM namaskAra karatA huuN| 15. padya 15 meM karaheTaka (kareDA) meM vistIrNa sthAna para tIna maNDapa vAlA cauvIsa bhagavAnoM ke .. dehariyoM se yukta mandira hai| sAtha hI 72 jinAlayoM se yukta jinendroM ko maiM namaskAra karatA huuN| 16. 16veM padya meM kavi sthAnoM kA nAma detA huA - sAlera (sAlerA), jahAjapura maNDala, citrakUTa durga, vArIpura ( ), thANaka (thANA), caGgikA (caMger3I), virATadurga (badanora), vaNaheDaka (baner3A), ghAsaka (ghAsA) Adi sthAnoM meM sthApita jinavaroM ko namaskAra karatA hai| 17. isameM darbhIkasI (Dabhoka) grAma meM virAjamAna devendroM se pUjita yugAdi jineza ko kavi praNAma karatA hai| 18. isa padya meM aNIhRda ( ) meM virAjamAna adhiSThAyaka pArzvadeva ke dvArA sevita pArzvanAtha ko aura nIlavarNI hariprapUjita neminAtha ko namaskAra karatA hai| 19. yApura (jAvara) meM ATha jinamandira haiN| ve toraNa, dhvajA Adi se suzobhita haiN| varddhamAna svAmI __pratimA pittala parikarakI hai| zrIcandraprabha, vAsupUjya, RSabhadeva aura zAntinAtha Adi mUlanAyakoM ___ ko jo ki sAta jinamandiroM meM virAjamAna haiM unako namaskAra karatA hai| 'lekha saMgraha 285 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. 20veM padya meM ucca DUMgaroM se ghirA huA aura ajeya DUMgahapura (DUMgarapura) aura mahArAjA kumArapAla dvArA nirmApita IDarapura meM RSabhadeva bhagavAna ko tathA talahaTTikA meM vidyamAna samagra caityoM ko kavi namaskAra karatA hai| 21. padya 21 meM tAraNa (tAraGgA) meM kumArapAla dvArA nirmita ajitanAtha bhagavAna ke mandira meM zrI dharmasUri dvArA saMsthApita jinezvaroM ko vandana karatA hai| isI prakAra ArAsa ( ), posIna ( ), deverikA (divera), caitra ( ), caGgApura (cAGga) Adi meM virAjamAna jinendroM ko bhI namaskAra karatA hai| 22. yaha medapATa deza jo ki cAroM tarapha parvatoM se AcchAdita hai, usake madhya bhAga meM gA~va-gA~va meM vizAla-vizAla aneka tIrthaMkaroM ke deva mandira haiN| jo ki dhvajA patAkAoM aura kalazoM se. zobhita hai| inameM se kaI mandiroM ko maiMne dekhA hai aura kaI mandiroM ko maiM nahIM dekha pAyA huuN| una saba jinezvaroM ko samyaktva kI vRddhi ke lie maiM namaskAra karatA huuN| 23. deza-deza meM, nagara-nagara meM aura grAma-grAma meM jo bhI acala jinamandira haiM, jinake maiMne darzana kie. haiM yA nahIM kie hai una saba choTe-bar3e mandiroM ko maiM nitya hI vandana karatA huuN| sAtha hI deva aura manuSyoM dvArA vandita tIna loka meM sthita zAzvata yA azAzvata samasta tIrthaGkaroM ko maiM namaskAra karatA 24. isa prakAra rAjagaccha meM udayagiri para sUrya ke samAna zrI dharmaghoSasUri kI vaMza paramparA meM harikalaza yati ne bhakti pUrvaka tIrthayAtrA karake apane nitya smaraNa ke lie aura puNya kI vRddhi ke lie pramudita hRdaya se tIrthamAlA dvArA stavanA kI hai| . isameM kavi ne jina-jina sthAnoM kA nAmollekha kiyA hai unameM se katipaya sthAnoM ke jo Aja nAma haiM ve maiMne koSThaka meM die haiN| anya sthaloM ke nAmoM ke lie zodha vidvAnoM se yaha apekSA hai ki ve vartamAna nAma likhane kI kRpA kareM tAki maiM bhaviSya meM saMzodhana kara skuuN| kavi harikalaza yati vyAkaraNa, kAvya, alaGkAra zAstra, chandoM kA to vidvAn thA hI sAtha hI 203-21veM padya ko dekhate hue yaha kaha sakate haiM ki vaha rAga-rAganiyoM kA bhI acchA jAnakAra thaa| isa stava mAlA meM prayukta chandoM kI tAlikA isa prakAra hai: bhujaGgaprayAta - 1, 12, 17; anuSThab - 2; zArdUlavikrIDita - 3, 4, 5, 11, 15, 19; indravaMzA -6; sragdharA -7,8,14, 22, 24; AryA - 9; vasantatilakA - 10,16; 13vA~ padya aspaSTa hai; upajAti - 18; 19vA~-20vA~ kar3akhA rAga meM gIyamAna dezI - 'bhAvadharI dhanyadina Aja saphalo giNuM' meM hai aura 23vA~ padya mandAkrAntA chanda meM hai| __isa tIrthamAlA stava kI prati rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura ke saMgrahAlaya meM granthAGka 22728 para vidyamAna hai| lambAI caur3AI 2148.5 seMTImITara hai| lekhana kAla anumAnataH 16vIM zatAbdI hai| lekhana prazasti nahIM hai| patra saMkhyA 2 hai| prathama patra ke prathama bhAga para aura dvitIya patra ke prathama bhAga para svastika citra bhI aMkita haiN| jisameM zloka saMkhyA 2 aura 17 ke akSaroM kA lekhana hai| patroM ke hAMsie. meM padya saMkhyA 9 aura padya saMkhyA 13 bhinna lipi meM likhita haiN| kaI akSara aspaSTa haiN| padya 6 ke prAraMbha ke do akSara aspaSTa haiN| 286 lekha saMgraha Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. jahA~ kesariyAnAtha (kAliyAbAbA) aura rANakapura jaise vizvaprasiddha tIrtha sthAna hoM, jahA~ zrIjagaccandrasUri jaise AcAryoM ko tapAviruda milA ho arthAt jahA~ se tapAgaccha prArambha huA ho, jahA~ kharataragaccha kI pippalaka zAkhA ke jinavarddhanasUri, jinacandrasUri, jinasAgarasUri kA cAroM ora bola'bAlA ho, jahA~ mahopAdhyAya meghavijayajI kA pramukha vicaraNa sthala rahA ho, jahA~ naulakhA gotrIya rAmadeva aura rASTrabhakta mahArANA pratApa ke ananya sAthI dAnavIra bhAmAzAha jaise jisa rAjya meM vitta mantrI rahe hoN| jahA~ adhikArI varga meM jaina mantriyoM meM devIcanda mehatA se lekara bhagavatasiMha mehatA rahe hoM, jahA~ balavantasiMha mehatA jaise svatantratA senAnI rahe hoM aura purAtatvAcArya jinavijayajI jaise isa bhUmi kI upaja hoM usa mevAr3a pradeza kI jaisI prasiddhi jaina samAja meM honI cAhie vaisI nahIM rhii| lIjie aba paThana ke sAtha bhAvapUrvaka tIrthavandanA kIjie: rAjagacchIya dharmaghoSasUrivaMzIya zrIharikalazayativiracitA medapATadeza-tIrthamAlA // rd.|| zrIjinendrebhyo nmH|| caturviMzatiM tIrthanAthAn praNamya, svayaM dRSTatIrthasmRterjAtaharSAt / vicintya svacitte mahApuNyalAbhaM, stuve tIrthamAlAM vizAlAM rasAlAm // 1 // sazrIdairasuraiH sevyaH' svaasvsurainraiH|| sa me yacchatu nairmalyaM saMyamArAdhane jinAH // 2 // raiH se vyaH ___ dha rA mA ya saM vA sa va su lyaM ma nai tu zrIvAmeya iti nAmagarbha svastikaH Adau samprati rAjakIrtananatho( !matho) nAgahradezArcitaM / svapnAt zrInavakhaNDanAmaviditaM zrIpArzvanAthaM jinm|| lekha saMgraha 287 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgdevIM ca jinendradivyabhavaneSvekAdazasvanvahaM, zAntyAdIzvaravIramukhyajinapAn vande trikAlaM tridhA // 3 // zrImaddevakulAdivATakapure ramye caturviMzatiprAsAdairvarahemadaNDakalazaiH sdbimbpuurnnaantraiH| zrIvIraM RSabhAdikAn jinavarAMstIrthAvatArAnapi, zrIzAntiM gurudharmasUrivinutaM vande sadA suprabham // 4 // AghATe jalakuNDamaNDitapade vidyAvilAsAspade, mAkandAli-priyAlacampaka-japA-satpATalAsaGkale // vAmeyAdijinAlayeSu dazasu zrIAdidevAdikAn, vIrAntAn jinanAyakAnanudinaM naumi trisandhyaM mudA // 5 // ....zatAd vikramavatsare sthitaM, zrIIzapallIpurabhizcelAsenaM (? celAsanam) zrIAdidevaM bahubhizcirantanai-rbimbairsametaM praNamAmi santatam // 6 // majjApadre viSamagiribhiryugame grAmavarye dvApaJcAzadvarajinagRhairveSTite caarucaitye| zrIvAmeyaM pramuditamanA naumi sarvairjinendraiH zrImatzAntiM bahujinayutaM grAmake khaaghddyaam||7|| grAme padATakADhe varajinabhavane svAminaM varddhamAnaM, svarNAbhaM pArzvadevaM triguNavasujinai-24 maNDitaM tornnsthaiH| natvA cAnyairjinendraiH paridhiparigatairzobhamAnaM subhaktyA nityaM caitye dvitIye jinatatisahitaM pArzvanAthaM navImi // 8 // matsyendrapure pArzva zAntyAdIzAdi bahujinAn vnde| paMkila DabharazAmaladalopama...ture? viirm|| 9 // giryantare kapilavATakarAjadhAnyAM, prodbhAsi raajbhvnotsvshobhitaayaam| prottuGga-paJca-jinavezmasu nemipArzva - mukhyAn jinAn pratidinaM praNamAmi sarvAn // 10 // vairATAparanAmnI vardhanapure tuGgAdri puNyArhatAM, saikadvAdazadevamandiramahairvibhrAjite nityshH| zrIAdIzajinAdibimbanivahaM vaMdAmi bhaktyA tato, mandArI khadurotu devasadane vAmeyamukhyAn jinAn // 11 // pure paJcadevAlaya zrIjinendrAn sadA naumi nemIza-mukhyAnazeSAn / pure mANDilagrAmavAsaM jinaughaM sarUpASTahastonnataM zAntidevam // 12 // prajJArAjimaNDalakare durge ramye yugAdIza - candraprabhau zAnti-pArzvam 288 lekha saMgraha Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mahAvIramukhyAhato naumi sarvAn eva snAtradRzva jinaM vindhyplyaam|| 13 // durge zrIcitrakUTe vanavipinajharannirjharAdyuccazAle, kIrtistambhAmbukuNDadrumasaralasaro nimnagA seturmye| pArzva zrIsomacintAmaNimaparajinAnnaumi nAbheyamukhyAnevaM dvAviMzatau zrIjinapatibhavaneSvekacittaH samagrAn // 14 // sthAne zrIkaraheTake jinagRhe zrIsaMpratI ye purA, vistIrNe vasuvedadevakulikAkIrNe tribhuumnnddpe| ramye garbhagRhAlayasthajinapai 24 rvedadvisaMkhyaiH sadA, vAmeyaM sahitaM dvisaptatijinairevaM mudA naumyaham // 15 // sAlera-jAjapuramaNDala-citrakUTa-durgeSu vaaripur-thaannk-cnggikaasu| virATadurga-vaNaheDaka-ghAMsakAdau saMsthApitAn jinavarAn gurubhiH praNaumi // 16 // pramodAspadaM muktidai nAthamekaM, prajAbhAsi dIkasi graamrmye| praNamrAmarezaM yugAdiMjinezaM, pramAdApahaM bhAvato'haM nmaami|| 17 // mukti daM nA thaka mekA AT OF | BINER bhA haM padA mA pra jA bhA si da bhI ji di gA yu zaM prathamajinetiguptanAmA svstikH|| aNIhrade zAntarasAmRtaM hradaM, pArthA jinaM pArzvasureNa sevitm| hariprapUjyaM harinIladehaM, nityaM stuve nityapade nivAsinam // 18 // nAmnArthena ca yApure vasunau(?) zrIvardhamAnodaye, devAryaM varapittalAparikaraM sttornnodbhaasitm| zrIcandraprabha(vAsupUjya-vRSabha) zrIzAntimukhyAnahaM, sapta zrIjinamandireSu satataM saMstaumi srvaarhtH|| 19 // atha ca DuGgahapurAdajayadurgAvake, zailavalaye stuve ghaTTasImAM jinAn / RSabhamIDarapure kumarajinamandire, naumi talahaTTikA sarvacaityAni ca // 20 // lekha saMgraha 289 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAraNe'jitajinaM kumaracaitye sthiraM sthApite dharmasUribhirahaM sNstuve| evamArAsa-posIna-deverikA-caitrabhAvAdri caGgApurAdau jinAn // 21 // deze'smin medapATe girivaranikaraiH saGkale madhyabhAge, grAme-grAme vizAlA bahujinakalitAH santi mukhyA vihaaraaH| bAhyepyevaM prabhUtA dhvajakalazayutA bhAnti sarveSu teSu, dRSTA'dRSTeSu nityaM sakalajinapatInnaumyahaM bodhivRddhyai // 22 // deze-deze nagara-nagare grAma-grAme'calAdau, prAsAdA ye nayanapathagAsteSu cAnyeSu nitym| arcA sarvA gurulaghutarA staumi tIrthezvarANAM, trailokyasthA suranaranatAH zAzvatA'zAzvatAzca // 23 // itthaM zrIrAjagacchodayagiritaraNerdharmaghoSasyasUrevaMze jAtaH subhaktyA harikalazayatistIrthayAtrAM vidhaay| nityaM smRtyai jinAnAM vipulataralasadbhAvapUrNAntarAtmA, kAMkSan puNyasya vRddhiM pramuditamanasA tIrthamAlAM stviiti|| 24 // iti shriimedpaattdeshtiirthmaalaastvnm|| [anusaMdhAna aMka-37] 000 290 lekha saMgraha Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kher3a se sambandhita prAcIna jaina lekha evaM ullekha kher3a eka prAcIna nagara rahA hai, jo vartamAna samaya meM jodhapura aura bAr3amera ke bIca bAlotarA sTezana se 7 kilomITara kI dUrI para pazcima kI ora eka sAmAnya grAma ke rUpa meM avasthita hai| relave sTezana bhI hai| grAma meM kucha jhopar3iyA~ haiM jinameM antyaja jAti ke loga rahate haiN| vartamAna meM dasavIM aura bArahavIM zatI ke madhya nirmita zrI raNachor3arAyajI kA prAcIna maMdira hai| isI maMdira ke antargata kaI maMdira haiM / garbhagRha meM zveta saMgamaramara kI raNachor3arAya jI kI 4'/, phuTa kI vi. saM. 1232 kI bhavya evaM vizAla pratimA vidyamAna hai| AsapAsa ke grAmoM kI raNachoDarAyajI ke prati atyanta AsthA aura mAnyatA hai / bhAdrapada zuklA aSTamI ko melA bhI bharatA hai, isa avasara para hajAroM darzanArthI bhI Ate haiN| isa grAma ke cAroM tarapha yatra-tatra prAcIna avazeSa Aja bhI prApta hote rahate haiN| . prAcInatA :- isakA prAcIna nAma lavaNa kheTaka yA kheTaka prApta hotA hai| vahA~ kI evaM AsapAsa kI bhUmi kSAra/lavaNa yukta hone se yaha lavaNa kheTaka kahA jAtA rahA hai| lavaNa kheTaka kA saMkSipta rUpa kheTaka kA bhASA meM kher3a hI prasiddha rhaa| prAcIna samaya meM lavaNa kheTaka eka vizAla nagara thaa| zrI rAmakarNa gupta eDavokeTa ke 'kheDa meM prAcIna maMdira' zIrSaka lekha ke anusAra isa nagara kA vistAra lagabhaga 3 kosa arthAt 6 mIla (9 kilomITara) meM thA va isa sthala ke cAroM ora vartamAna meM sthita tilavAr3A, kallAvAsa, vaimAvAsa Adi kaI gA~va isa vizAla nagara ke vividha muhalle the| kher3a kI sImA thoba taka thI / saMbhava hai isa nagara kI vistRta paridhi bAlotarA, jasola, mahevA taka ho| jasola-yazapola kheTaka kA eka prAcIna dvAra honA caahiye| .. prAcIna samaya meM kheTaka nagara kramazaH paMvAra, parihAra aura gohila rAjapUtoM kI samRddhipUrNa rAjadhAnI rhii| rAThor3avaMzIya rAva sIhAjI rAjasthAna meM Aye aura unake putra rAva AsthAnajI ne vi. saM. 1330 ke pazcAt gohiloM ko khader3a kara isa kher3a para adhikAra kara liyA thaa| vi. saM. 1348 ke AsapAsa isa nagara para jalAluddIna khilajI ne adhikAra kara liyA thA aura isa nagara ko dhvasta kara diyA thaa| kucha varSoM bAda rAva dhuhar3ajI ke vaMzajoM ne isa para punaH adhikAra kara liyaa| rAva salakhAjI ke pazcAt * unake putra vIramajI kA kher3a para Adhipatya rhaa| ApasI vaimanasya meM unakI mRtyu ho jAne para salakhAjI ke dvitIya putra prasiddha puruSa rAva mallinAthajI ne isa para Adhipatya sthApita kara liyA thaa| tabhI se yaha pradeza mallinAthajI ke nAma para 'mAlAnI' kahA jAne lgaa| idhara rAva vIramajI ke putra cUMDAjI ne vi. saM. 1451 ke AsapAsa maMDora ko apanI rAjadhAnI banAyA aura unake pautra rAva jodhAjI ne vi. saM. 1516 meM jodhapura kI sthApanA kii| niSkarSa yaha hai ki gohiloM ke pazcAt isa pradeza para rAThor3oM kA hI Adhipatya rahA hai| 1. ma. ma. vizvezvaranAtha reu : mAravAr3a kA itihAsa, prathama bhAga, pR. 47 2. vahI, pR.44 lekha saMgraha 291 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH dekhA jAe to gohila rAjapUtoM ke patana ke pazcAt evaM jalAluddIna khilajI ke AkramaNa ke anantara to yaha samRddhipUrNa lavaNa kheTaka samRddhihIna hotA gayA aura isakI vistRta sImAyeM khaNDakhaNDa hotI giiN| isI kA pariNAma hai ki usa samaya kA vaha vaibhavazAlI nagara vartamAna meM eka choTA sA grAma dikhAI detA hai| zrI raNachoDarAyajI ke maMdira kI prasiddhi evaM mAnyatA na hotI to zAyada isa nagara kA Aja nAmonizAna bhI na hotaa| isa sambhAvanA kA pramukha kAraNa yaha hai ki lavaNakheTaka/kheTaka ke saMbaMdha meM jo mUrtilekha yA grantha lekhana puSpikAyeM prApta hotI haiM ve sabhI rAThor3a salakhAjI ke pUrva hI prApta hotI haiN| aura jo prApta hotI haiM ve sabhI isa nagara kI jAholalAlI kA varNana karatI haiN| prApta pramANa nimna haiM:1. vi.saM. 1243 meM AcArya jinapatisUri ne lavaNakheTaka meM cAturmAsa kiyA thaa| 2. vi.saM. 1245 meM AcArya jinapatisUri saMgha ke sAtha yahIM Aye aura yahA~ pUrNadevagaNi, mAnacandragaNi evaM guNabhadragaNi ko vAcanAcArya pada se alaMkRta kiyaa| 3. vi.saM. 1248 meM lavaNakheTaka meM jinahita ko upAdhyAya pada pradAna kiyA thaa| 4. vi.saM. 1251 meM jinapatisUrijI ne rANA zrI kelhaNa kA vizeSa Agraha hone ke kAraNa punaH lavaNakheTaka ____ jAkara dakSiNAvarta ArAtrikAvasAraNatva bar3I dhUmadhAma se mnaayaa| 5. vi.saM. 1256, caitra badI 5 ko lavaNakher3a meM nemIcandra, devacandra, dharmakIrti aura devendra ko dIkSita kiyA thaa| 6. vi.saM. 1257 meM lavaNakheTa meM zAMtinAtha ke vizAla maMdira kI pratiSThA kA Ayojana kiyA gayA thA, kintu prazasta zakunoM ke abhAva meM nahIM ho skii| isaliye yahI pratiSThA jinapatisUri ne vi. saM. 1258, caitra badI 5 ko zAMtinAtha vidhi caitya meM zAMtinAthajI kI pratimA va zikhara kI pratiSThA krvaaii| aura vahIM caitra badI 2 ko vIraprabha aura devakIrti ko dIkSita kiyaa| 14vIM zatI meM tAr3apatrIya Avazyaka laghuvRtti kI lekhana prazasti ke anusAra lavaNakheTIya zAntinAtha maMdira kA nirmANa zreSThi uddharaNa ne karavAyA thAH ya iha lavaNakheTe maMdiraM zAntinetu rvyaracayadatiramyaM svdhuniisprdhiketu|| smRtipathagamitA '' nandAdipuMskasya tasyodvaraNaNasama bhidhasyA '' nandanA nandanA yA // 11 // " 1. kharataragacchabRhadgurvAvalI, pR. 34 2. vahI, pR. 44, 3. vahI pR. 44, 4. vahI pR. 44, 5. vahI pR.44, 6. vahI pR.44 7. jaisalamera jaina tADapatrIya grantha bhaMDAra sUcIpatra, pa.37, kramAMka 114 292 lekha saMgraha Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. vi.saM. 1263, phAlguna badI 4 ko lavaNakheTa meM jinapatisUri ne mahaM kuladharakArita mahAvIra pratimA - kI sthApanA kI aura naracandra, rAmacandra, pUrNacandra evaM vivekazrI, maMgalamati, kalyANazrI, jinazrI Adi . sAdhu-sAdhviyoM ko dIkSA dI tathA dharmadevI ko pravartinI pada diyaa| isa avasara para Abhula Adi ___ bAgaDIya zrAvaka samudAya AcArya jinapatisUri ko vaMdana karane hetu lavaNakher3a aayaa| 8. vi.saM. 1265 meM lavaNakher3a meM hI municandra, mAnacandra aura sundaramati, Asamati nAmaka cAra strIpuruSoM ko dIkSita kiyaa| niSkarSa yaha hai ki vi.saM. 1243 se 1265 ke madhya AcArya jinapatisUri jo yugapradhAna dAdA jinadattasUri ke praziSya evaM maNidhArI jinacandrasUri ke paTTadhara ziSya the, anekoM bAra lavaNakheDa meM aaye| lavaNakheTaka ke rANaka zrI kelhaNa AcArya ko viziSTa sammAna dete the| AcArya ne yahA~ kaI bAra mumukSu evaM mumukSiNIyoM ko dIkSita kiyA, anekoM ko pada pradAna kiyaa| vizAla zAntinAtha vidhicaitya kA nirmANa huA aura do bAra pratiSThAyeM krvaaiiN| isase spaSTa hai ki vi.saM. 1265 taka lavaNakheTaka prasiddha vaibhavapUrNa nagara thA, vyApAra kendra thA, aura pracura parimANa meM dhanADhya zrAvaka yahA~ nivAsa karate the| AcAryoM evaM muniyoM ke yahA~ cAturmAsa hote rahate the| jaise yaha kharataragaccha kA pramukha gar3ha thA vaise hI nAgendra gaccha, bhAvadevAcArya gacchoM Adi kA prabhAva bhI yahA~ pracura thA aura ve yahA~ vicaraNa karate the| - AcArya jinapatisUri ne 1258 meM zAntinAtha maMdira kI pratiSThA ke samaya jisa vIraprabha ko dIkSita kiyA thA, ve hI paravartI samaya meM jinapatisUri 1277 meM svargavAsa ho jAne para vi.saM. 1278 meM jinezvarasUri ke nAma se AcArya bne| isa dIkSA aura zAntinAtha maMdira pratiSThA ke ullekha lakSmItilakopAdhyAya racita zAntinAtha devarasa gAthA 45-46, somavartI gaNi racita jinezvarasUri saMyamazrI vivAha varNana rAsa gAthA 20 se 24 evaM jinezvarasUri saptatikA gAthA 23 Adi meM prApta haiN| 9. vi.saM. 1383 meM dAdA jinakuzalasUrijI bAr3amera se vihAra karate hue lavaNakheTaka Aye aura svakIya pUrvaja vAhitrika seTha uddharaNa nirmApita zikharabaddha zAntinAtha maMdira meM bhagavAna ke darzana kiye| isase spaSTa hai ki 1258 meM nirmita zAMtinAtha maMdira 1383 taka vidyamAna thaa| isake pazcAt hI ... kabhI bhI isa maMdira kA dhvaMsa huA hogaa| Aja to isake avazeSa bhI kahIM prApta nahIM haiN| 10. vi. saM. 1191 meM likhita tAr3apatrIya grantha puSpavatI kathA Adi prakaraNa saMgraha kI lekhana puSpikA , meM likhA hai:- adhunA kheTakA dhAra maNDala rAja. zrI zobhanadeva kI pratipatri meM kheTaka sthAna meM Aye hue - nivAsI paM. vAmuka ne devasiri gaNini ke liye puSpavatI kathA likhii| . 11. bArahavIM zatI meM likhita tAr3apatrIya grantha kI apUrNa lekha puSpikA jo kheTapura nivAsI huMbar3a jJAtIya zreSTi Ambadeva ke santAniyoM ne likhavAI thI:-3 zrImatkheTapurodbhavoccajanatAdhAro manonandan, khyAtaH prAzuguNena dharmavasatiH zrIhumbaDAnAM vrH||9|| 1. kharataragaccha bRhadgurvAvalI, pR.44 2. muni jinavijaya : jaina pustaka prazasti saMgraha, pR. 103 ,3. vahI, pR. 63 lekha saMgraha 293 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtilekha 1. kher3a saMbaMdhita prApta prAcIna saMdarbho kA ullekha karane ke pazcAt prApta mUrtilekhoM ke uddharaNa prastuta haiN| kher3a sthita mukhya maMdira ke nikaTa jala saMgraha ke liye khudAI kA kArya cala rahA thA, usa samaya kaI prAcIna avazeSa prApta hue the| jinameM kisI jaina maMdira ke do toraNa stambha (sapheda saMgamaramara) bhI prApta hue the| ye donoM toraNa stambha raNachor3arAyajI maMdira ke nikaTa hI eka dIvAra ke pAsa rakhe huye haiN| toraNa staMbhoM kI mUrtiyA~ khaMDita ho cukI haiN| nIce ke bhAga meM lekha utkIrNa hai: ||AUM|| zrI kheTe zrI bhAvadevAcAryagacche zrI RSabhadevacaitye vaidya manoratha AbhU mANika theharU ---. putra vIracandra desala putra pAlhaNa AbhU putra ratna---nAgadeva nAgamalla manoratha putra - thiga mANika putra jiNacandra - nicandra theharU putra padmadeve --- nAdibhiH vaidya jagapAla -- tma zreyortha zrI RSabhadeva caitya toraNa kArApita pratiSThitaM zrI vijayasiMhasUribhiH saMvat 1273 mAgha sudi lekha kA sArAMza yaha hai ki vi. saM. 1237 mAgha sudi - ko kher3a ke RSabhadeva caitya meM vaidya manoratha ke vaMzaja vaidya jagapAla ne AtmakalyANa hetu toraNa bnvaayaa| isakI pratiSThA bhAvadevAcAryagacchIya zrIvijayasiMhasUri ne krvaaii| 2. jasola ke kharataragacchIya yati cunnIlAlajI ke upAzraya meM mUrti kA eka kalApUrNa kintu khaMDita zAntinAtha ke Asana kA parikara prApta hai| isa para vi.saM. 1243 kA nimna lekha utkIrNa hai: U~ saM. 1243 pauSa vdi| zrI bhAvadevAcAryagacche zrI kheTIya zrIRSabhadevacaitya zre. dhAMdhala suta vimacandreNa bhrAta rAsala thiradeva --- pUnadeva bUladeva AsAnanda --- mahi :-- vAlhI suta maNoraha mUla -- somadeva bhaginyA rUpiNipadmiNyAdi samasta duTumba sakitena Atma zreyortha zrI zAntibimbaM kAritaM 3. jasola ke supArzvanAtha maMdira meM do stambha prApta haiM, jo pRthak-pRthak saMvatoM ke haiN| donoM lekhoM meM kher3a kA ullekha hai| lekha isa prakAra hai: (1) saMvat 1210 zrAvaNa vadi 7 zrI vijayasiMhena bAliga sAsaNa pradattaM kheDiju hoI sujukau vAsigu lei kuhADu lei tahi kariya gaiha cddi| (2) saMvat 1246 varSa kArtika vadi 2 zrIbhAvadevAcAryagacche zrI kheTTIya zrImahAvIramUla caitya zra. sahadeva sutena sonigena AtmazreyorthaM staM (bhayugaM) pradattaM // 2 // 4. jasola ke kharataragacchIya zAntinAtha maMdira ke eka payAsaNa para nimna hai:U~ saMvat 1237 varSa ASADha vadi -- lavaNakheTe ----- vijayasiMha sUribhiH 5. zrI nAhara jI ne jaina lekha saMgraha meM lekhAGka 2176 meM saM. 1247 meM pratiSThita caubIsI kA lekha diyA hai, jo nimna hai: // zrI nAgendragacche zrIlavaNakheTe zre. AvAsuta zre. dhaNadeva bhAryA dhArana tatputra Amadeva gaNadeva putradeva AsadevAdi samasta samudAyena caturviMzatijinAlayakAritaM pratiSThitaM zrI vijysiNhsuuribhiH|| saM. 1247 / vaizAkha 294 lekha saMgraha Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparokta chahoM lekha vi.saM. 1210 se 1247 ke madhya ke haiM aura ina saba meM lavaNakheTa aura kheTa kA ullekha prApta hai| prApta lekhoM aura saMdarbho se spaSTa hai ki 13vIM zatI meM 3 maMdira RSabhadeva maMdira, mahAvIra svAmI maMdira aura zAMtinAtha maMdira to avazyameva vidyamAna the| saM. 1243, 1210, 1246 aura 1237 ke cAra * lekha isa samaya jasola meM prApta haiN| saMbhava hai usa samaya jasola kher3anagara kI vistRta sImA meM eka mohallA ho athavA kher3a ke khaNDahara hote samaya ve vahA~ se lekara yahA~ maMdiroM meM sthApita kiye gaye hoN| nAkor3A pArzvanAtha maMdirastha paMcatIrthI maMdira meM vi.saM. 1504 kI pArzvanAtha kI pratimA hai| usake lekha meM 'kheDabhUmyAM mahevA sthAne' zabda aMkita hai / isameM bhI yahI lagatA hai ki 1504 taka mahevA kher3a ke antargata hI thaa| yadi vartamAna kheDa kI evaM usake Asa-pAsa ke sthaloM kI khudAI karavAI jAe to tatkAlIna prAcIna avazeSa pracura mAtrA meM prApta ho sakate haiN| purAtatvavidoM se merA anurodha hai ki anusaMdhAna kara kher3a kI tatkAlIna saMskRti, kalA aura sAhitya para jo bhI sAmagrI upalabdha ho, prakAza meM jAne kA prayatna kreN| [gaNipada smArikA, pAdaru] 900 1. ma. vinayasAgara : nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, lekhAMka 19 lekha saMgraha 295 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbU ke viSNumaMdira kA eka lekha gata varSa grISmaRtu ke divasoM meM vihAra (pravAsa) karate hue hama loga AbU phuNce| arbudagiri tIrthastha vimalavasati Adi mandiroM ke darzana kiye| vahA~ kI sthApatyakalA ke utkRSTa namUne dekhakara hRdaya Ananda se bhara gyaa| eka dina prAta:kAla meM munirAja zrIpuNyavijayajI, maiM aura bhAI zrI umAkAnta (jo jaina mUrtikalA para risarca kara rahe the, aura aba to unheM isa viSaya ke thIsisa para pI eca.DI. kI upAdhi bhI prApta ho gaI hai) tInoM hI kanyAkumArI kA sthAna dekhane ke liye gye| kanyAkumArI sthAna ke pAsa hI eka jIrNa-zIrNa avasthA meM dvArakAnAthajI kA mandira hai jisakI ghUmaTI ityAdi gira cukI hai, stambha Adi ke avazeSa bhI khaNDahara rUpa meM yatra-tatra par3e haiN| usa mandira meM bhI hama loga gye| tatrastha zeSanAga-zayyAzayita viSNu Adi kI kucha mUrtiyA~ haiM, jo sthApatya-kalA kI dRSTi se 10-11vIM zatAbdI kI pratIta hotI haiN| unakA aitihAsika dRSTi se mahattva samajhakara bhAI umAkAnta to unake citra lene meM saMlagna ho gye| usI mandira meM praveza karane para jamaNA bAjU ke gokhale ke thaMbhe para nimnalikhita lekha utkIrNa (aMkita) dekhaa| ' prayatna kara usakI pratilipi bhI hama logoM ne lii| vaha isa prakAra hai: 'OM saMvat 15 ASADhAdi varSe zAke 1357 (?) pravarttamAne phAlguna mAse zuklapakSe navamyAM tithau somavAsare zrIgUrjara zrImAlajJAtIya sethAlagotre zrIkharatarapakSIya maMtri vijapAla suta maMtri maMDalika tatputra maM0 raNasiMha tatputra 4 prathamaH sA0 sAyaraH, dvitIyaH sA0 kheTAbhidhaH, tRtIya sA0 sAmantaH, caturthaH sA0 caacigH| tanmadhyataH sA0 sAyara bhA0 bAI tatputra4 putrI 3 prathamaH sA0 padmAbhidhaH, dvitIyaH sA0 ratnAkhyaH, tRtIyaH sA0 AsAkhyaH, caturthaH sA0 pAcAkhyaH, paJcamadharmaputraH sA0 pUryAbhidhAna, tadbhaginI bAI malhAI, bAI raMgAI, bAI lkhiiii| etanmadhye zrI arbudAcalamahAtIrtha yAtrArthaM samAgatena pUrvayoginIpuravAstavyena pazcAt sAmprataM ahamadAbAdazrInagaranivAsinA zrIkSatrapakulaprasiddhana sAha AsAkena prathama bhA0 mAghI, dvitIya bhA0 hamIrade, tRtIya bhA0 TabakU putra sA0 jIvarAjaprabhRtisamastakuTumbasahitena svabhujopArjitavittena citollAsataH zrImadviSNudevaprAsAdajIrNoddhAraH kAritaH zrImaddevaguruprasAdAt AcandrArkaM jIyAt // ' arthAt - vikrama saMvat 1525 zaka 1357 (?) ke phAlguna zuklA navamI somavAra ko zrIgUrjara, zrImAlajJAtIya, sethAlagotrIya, kharatarapakSIya maMtrI vijapAla ke putra maMtrI maNDalika ke putra maMtrI raNasiMha the| inake cAra putra the, 1. sAha sAyara, 2. sAha kheTA, 3. sAha sAmanta, aura 4. sAha caacig| inameM sAha sAyara kI patnI bAI palhI ke cAra putra aura tIna putriyA~ thIM, jinameM prathama putra padmA nAmaka, dvitIya putra sAha ratnA nAmaka, tRtIya putra sAha AsA nAmaka, caturtha putra sAha pAMcA nAmaka aura paJcama dharmaputra sAha pUyA nAmaka the| inakI tInoM bahinoM ke nAma kramazaH bAI malhAI, bAI raMgAI, aura bAI lakhII the| inameM se sAha AsA nAmaka putra jo kSatrapakulaprasiddha thA tathA jo pUrva samaya meM yoginIpura (dillI) kA nivAsI thA aura pazcAt (kisI bhI kAraNavaza) ahamadAbAda kA nivAsI bana cukA thA, jisakI tIna patniyA~ thIM - 1: mAghI, lekha saMgraha 296 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. hamIradevI aura 3. ttbkuu| tathA jisake putra kA nAma jIvarAja thA - vaha apane samasta parivAra sahita arbudAMcala (AbU) mahAtIrtha kI yAtrA karane AyA thaa| usane apanI bhujA dvArA upArjita dravya se, hRdaya kI prasannatA ke sAtha isa viSNudeva ke mandira kA jIrNoddhAra karavAyA jo deva-guru ke prasAda se candra-sUrya paryanta .vidyamAna rhe| isa lekha se sAha AsA kA vaMzavRkSa isa prakAra banatA hai: ma. vijapAla maM. maMDalika ma. raNasiMha sA. kheTA sA. sAmanta sA. cAciga sA.sAyara (patnI palhI) sA. padmA sA. ratnA sA. AsA pAcA pUyA malhAI raMgAI lakhII (putrI) (putrI) (putrI) (3 paliyA~ - mAghI, hamIrade, TabakU) jIvarAja isa lekha se nimnalikhita hakIkata prakAza meM AtI hai:(1) 'kharatarapakSIya' evaM 'devaguruprasAdAt' jaise jaina pAribhASita zabda kA prayoga hone ke kAraNa siddha hai ki sAha AsA jaina vaMzIya zve. kharataragaccha saMgha kA upAsaka thaa| (2) zrImAlajJAti meM sethAlagotra usa samaya vidyamAna thaa| Aja isa gotra ke vaMzajoM kA to kyA, isa gotra kA nAmAvazeSa taka nahIM rhaa| .. (3) vijapAla, maMDalika aura raNasiMha ke Age maMtrI vizeSaNa hai to paravartI paraMparA meM nahIM hai| ataH saMbhava hai ki ye tInoM kisI rAjya ke mantrI rahe hoN| yoginIpura jisakA vartamAna nAma dillI hai, jo bhArata kI rAjadhAnI hai| dillI ko prAyaH pUrvavartI jaina granthakAroM ne yoginIpura ke nAma se hI ullekha kiyA hai| (5) ahamadAbAda pUrva meM rAjanagara ke nAma se khyAta thA, jisakA ahamadazAha ne apane nAma se ahamadAbAda rakhA thaa| vaha vyApAra kI dRSTi se isa samaya taka kAphI prasiddha ho cukA thaa| (6) saMbhavataH kSatrapavaMzIya koI sAmanta yA rAjA vizeSa usa samaya avazya hI ahamadAbAda meM rahA ho aura sAha AsA usake kRpAbhAjana rahe hoN| anyathA 'kSatrapakulaprasiddhena' zabda kI saMgati nahIM baitthtii| (7) jaina zrAvaka ne isa viSNudeva ke mandira kA jIrNoddhAra krvaayaa| (8) yahI viSNudeva mandira Aja dvArakAnAtha ke nAma se pracalita hai| lekha saMgraha 297 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhava hai mugaloM ne jisa samaya AbU ke prasiddha jaina maMdiroM ke kucha hisse kA dhvaMsa kiyA thA usa samaya hI isa viSNudeva ke mandira ko bhI kucha kSati pahu~cAI ho| isIliye jIrNa dekhakara sAha AsA ne jIrNoddhAra karavAyA ho| jahA~ hama dekhate haiM ki eka tarapha to mugala loga dhArmika asahiSNutA aura phirakAparastI ke vazIbhUta hokara bhAratIya saMskRti ke pratIta devAlayoM kA nAza kara rahe the to dUsarI tarapha paMthabhAva aura sAmpradAyika manovRttiyoM kA tyAga kara eka jaina hindU mandira kA uddhAra karavA rahA thA, jo hameM sUcanA detA hai ki jaina saMskRti aura vaidika saMskRti koI pRthak vastu nahIM kintu eka hI bhAratIya saMskRti kI satata pravahamAna do dhArAe~ thIM jo sadA se ikAI rUpa meM nahIM haiM aura rheNgii| parantu Aja punaH vahI dhArmika / asahiSNutA mugaloM meM hI nahIM kintu bhAratIya saMskRti ke nAma se cillAnevAle samAjoM meM bhI hama dekha rahe haiN| kyA hI acchA ho ki Aja bhI hama usI prakAra bhAratIya saMskRti ke nAte advaita rUpa meM hokara, kandhe se kandhA bhir3Akara sAMskRtika utthAna meM pUrNa sahayoga deN| - anta meM eka nivedana aura kara denA cAhatA hU~ ki Aja jahA~ jaina aura hindU lAkhoM kI saMkhyA meM isa tIrtha para yAtrA ke liye jAte hai, vahA~ kisI kI bhI isa jIrNa-zIrNa devAlaya para dRSTi par3I pratIta nahIM hotii| AvazyakatA hai, ki isa jIrNa devAlaya kA punaH uddhAra karavAyA jaae| hameM apanI sAMskRtika aura aitihAsika nidhiyoM kI itanI upekSA nahIM karanI caahiye| kyA purAtattva vibhAga isa ora dhyAna degA? [zrI jaina satya prakAza, varSa-19, aMka-2-3] 298 lekha saMgraha Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalaudI mAtA ke mandira ke jIrNoddhAra kA eka mahattvapUrNa zilAlekha mer3atA roDa jaMkzana rAjasthAna pradeza ke jodhapura DivIjana meM sthita hai| jayapura, jodhapura aura bIkAnera jAne ke lie yaha madhya kendra hai| mer3atA nagara ke mArga meM sthita hone ke kAraNa yaha sthAna (sTezana) mer3atA roDa ke nAma se prasiddha hai, kintu isakA prAcIna nAma phalavarddhikA (phalaudI) hai yahA~ mAtAjI kA prasiddha maMdira hone se phalavarddhikA devI yA phalaudI mAtA ke nAma se evaM jainoM kA vikhyAta aura prasiddha pArzvanAtha jaina maMdira hone se phalavarddhikA pArzvanAtha yA phalaudI pArasanAtha ke nAma se tIrtha ke rUpa meM Aja bhI prakhyAta hai| . . caudahavIM zatAbdI ke prasiddha jainAcArya muhammada tugalaka pratibodhaka jinaprabhasUri ne apane vividha tIrtha kalpanAntargata phalavarddhi pArzvanAtha kalpa (pR0 105) meM isa sthAna ke sambandha meM likhA hai: "asthi savAlakkhadese meDattayanagara samIvaThio vIrabhavaNAinANAviTadevAlayAbhirAmo phalavaddhI nAma gaamo| tattha phalavaddhinAmadhijjAe devIe bhavaNamuttuMgasiharaM citttthi| so a riddhi samiddhovi kAlakkameNa uvvasapAo sNjaao|" ' arthAt sapAdalakSa deza meM mer3atA nagarI ke samIpa sthita mahAvIra' caitya Adi devAlayoM se maMDita phalavarsI nAmaka ramaNIya grAma hai| yahA~ para phalavarnI nAmaka devI kA U~ce zikhara vAlA maMdira vidyamAna hai| yaha Rddhi se samRddha hone para bhI kAlakrama se Ujar3a ho gayA hai| - vartamAna samaya meM isa grAma meM pArzvanAthajI kA vizAla aura prasiddha jaina maMdira vidyamAna hai jisakI pratiSThA vi. saM. 1181 meM rAjagacchIya dharmaghoSasUri ne kI thii| isake pazcAt to isa tIrtha ke yAtrA saMghoM evaM * pratiSThAoM Adi ke vistRta aura mahatvapUrNa varNana prApta hote haiM, isake liye kharatara gacchAlaMkAra yugapradhAnAcArya gurvAvalI draSTavya hai| Aja bhI yahA~ Azvina kRSNA 10 aura pauSa kRSNA 10 ko melA bharA rahatA hai| ___dUsarA vartamAna meM phalaudI mAtA kA to nahIM kintu brahmANI mAtA ke nAma se eka sAmAnya maMdira hai| isa maMdira ke samakSa eka uttuMga aura vizAla toraNa vidyamAna hai jo ki isakI prAcInatA ko dhvanita karatA hai| isa maMdira ke garbhagRha meM eka stambha para 9vIM zatAbdI kA kuTila lipi kA lekha aMkita hai jisameM phalavarddhikA devI kA spaSTa ullekha hai| isa lekha para zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA ne eka zodhapUrNa lekha likhA thA jo nAgarI pracAriNI patrikA ke varSa 43, bhAga 19, aGka 3 meM 'phalaudI kI kuTila lipi' ke nAma se prakAzita huA thaa| ukta lekha mahatvapUrNa hone ke kAraNa uddhRta kiyA jA rahA hai: 7 oM nama zrIphalavarddhikA de vi| zrIpuSkaraNAMka vArI vAsI 1. mahAvIra caitya, pArzvanAtha caitya se prAcIna ho kintu vartamAna meM mahAvIra caitya nahIM hai| lekha saMgraha 299 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtradhAra bAhuka / tasya samutpanno bhdraadity| tatra jAto mcaarvi| tasya putrotpanna sisuravi suutrdhaar| aNDaja svedajau vApi udbhijaM ca ja (r)| yujN| ___ isa lekha se spaSTa hai ki phavarddhikA devI kA mandira 9vIM zatI meM vidyamAna thA aura jinaprabhasUri ke kathanAnusAra 14vIM zatAbdI meM bhI isI nAma se pukArA jAtA thaa| kAlAntara meM yahI brahmANI mAtA ke nAma se prasiddha huA hai| samayAntara se isa mandira kA kaI bAra jIrNoddhAra huA hogA kintu, aitihya evaM puSTa ullekha Aja prApta nahIM hai| isa maMdira ke saMbaMdha meM svargIya rAyabahAdura zrI gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA ne jodhapura rAjya kA itihAsa, prathama khaMDa, pR0 37 meM jo itihAsa diyA hai vaha isa prakAra hai: brahmANI kA mandira gA~va ke pUrva meM hai aura gyArahavIM zatAbdI ke Asa-pAsa kA banA jAna par3atA hai| sabhA maNDapa kA bAharI bhAga tathA zikhara nayA hai, parantu bhItara ke stambha evaM bAharI dIvAreM bahudhA purAnI haiN| naye bane hue tInoM hAthoM meM se eka nRsiMha aura dUsare varAha kI mUrti hai| tIsare meM eka ATha hAthoM vAlI mUrti hai jisake chaH hAtha aba naSTa ho gaye haiM, jo saMbhavataH phalavarddhikA devI kI ho| vartamAna brahmANI kI mUrti navIna hai| mandira ke stambhoM para kaI lekha haiN| sabase prAcIna lekha meM saMvat nahIM hai aura phalavarddhikA devI : kA ullekha hai| dUsarA vi. saM. 1465 bhAdrapada sudi 5 (I. saM. 1408 tA. 26 agasta) kA lekha kisI tugalaka vaMza ke sultAna ke samaya kA hai, jisameM phalaudI ke maMdira ke jIrNoddhAra kiye jAne kA ullekha hai| tIsarA lekha vi. saM. 1535 (caitrAdi 1546) caitra sudi 15 (I. saM. 1479 tA. 6 aprela) kA mAravAr3I bhASA meM hai, jisameM maMdira ke jIrNoddhAra kiye jAne kA ullekha hai| mere saMgraha meM 19vIM zatAbdI meM likhita eka patra para zilApaTTa-prazasti kI pratilipi vidyamAna hai| yaha zilAlekha zodha karane para bhI prApta nahIM huA hai kintu phalaudI mAtA ke maMdira ke sambandha meM eka tathyapUrNa, aitihya aura vivecya prakAza DAlatA hai ataH isa pratilipi kI nakala avikala rUpa meM uddhRta kI jA rahI hai: OM nmH| zrI zAradAyai nmH| abhUt prabhuH zrI paramAravaMze, babhUva ( ? prakhyAta) bhUpo madhu devnaamaa| bhUbhAminIbhAlalalAma tulyaH, prtyrthidaavaanlvaaripuurH|| 1 // sarvatrA'pi samastanItiriyatI pAthobhiratyulvaNo jvAlAjAlajaTAladIptahutabhugzAnti sadA vaapnuyaat| citraM zrImadhudevadevanRpate yuSmatpratApAnala:, zatrUNAM vanitAzruvArinivahai: sikto'pi saMvarddhate // 2 // 300 lekha saMgraha Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyAtmajaH sUra ivogratejAH, khyAtaH kssitaasmaaptimaulirtnH| zrIsUradevo'jani rAjarAja, raajiiv-raajiivsuhRtsmaanH||3|| zrImaDDAhaladezamaulimukuTazrIsUradevAbhidha, khyAtuM kaH prabhurasti dAnamahimaproddAmalIlAyitum ( ? lIlAM tv)| sUro'pi prakaTaM dadhau dazazatI candraH karANAM kalAkauzalyaM bibharAMbabhUva nitarAM thaanlipsaashyaa||4|| pRthvIrAjanRpAjJayA yavanapAt yo garjanAdvArSikaM, daNDaM lAtumito jaghAna subhaTAnekaH catuH spttiH| soMko'dyApi ca lekhavastuSu janai rakSArthamAlikhyate, nAmnA tasya virAjate guNanidhiH zrIsUravaMzo bhuvi||5|| tadaGgajanmA kSitipAlabhAla-vibhUSaNa shriitilkaaymaanH| nizamya yuddhaM janakasya vegAda, dadhAva bhUpaH khalu shyaamlendrH||6|| .. asitanizitazastravrAtajAtAbhighAtaH, pratihatakarakumbho dhvstdRptaarivrgH| pRthukaprakRtilokastraiNavargAn vihAya, prabalasabaladaityAn mASapeSaM pipess|| 7 // tadaGgajo mollaNa nAmadheyaH, shriidhrmghossaabhighsuurivaakyaat| zrIjainadharmaM samavApya samyaka, sshraavktvvrtmaabbhaar||8|| : tasyA'bhavadvIra udAracetAH, zrIvAmadevo nRpklRptsevH| zAkambharI sAlhaNarAja mukhyaH, bhUpatrayI pAlita mntrimudrH||9|| tasyA'bhavacchrInidhirustabAhaH, pratyarthikArazkarahavyavAhaH / - tadaGgabhUrAsadharaH pratIto, dhanezvarastatpada maalmaar||10|| tato'bhavaccampakanAmadheyaH, zrIrAjasiMhaH kila tasya sUnuH / gaNAdharI tasya babhUva putro, gunnndhrsttkulsindhucndrH||11|| lAlakhya nAmA'tha tato babhUva, sUno'bhavattasya ca devraajH| hAlAbhidhastatkulavaMzaratnaM, tolAbhidhastasya pvitrputrH||12|| khyAtaH kSitau yo bhuvanaikamallaH, tato'bhavad gozala naamdheyH| zatruJjaye zrIgiri-raivate ca, yAtrAM vyadhAsId vidhivdvidhijnyH||13|| tatputraratna zivarAjanAmA, saMghAdhipo bhuuptidttmaanH| zAkambharI - zrIajamerudurge, vizrApayAmAsa suruupmudraam||14|| paJcanandamanumItavatsare (1495), SaNNavAbdhizazivatsare (1496) tthaa| dInaduHsthitajano (d) dharaNAya, satramatra vidadhe shivraajH|| 15 // - tasyA'bhavad bhUrikalApravINaH, saddharbhakarmAnukRtau dhuriinnH| saundaryazobhAyina devarAjaH, putra:pavitro bhuvi hemraajH||16|| lekha saMgraha 301 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha suguNanidhAnaH puNyapaNya pradhAnaH, sukavivacanahaMsaH sAra sauraannvNshH| bhuvanamiti vizAlaM kArayAmAsa sAlaM-kRtanRpatisamAjaH saMghapo hemraajH||17|| pUrvaM mAlavamaNDape pramuditaH zrIjainadharmonnatiM, kurvaMzcandrasulIlazIlakalito vyshraannynmocniim|| mudrAmindrapathe ca rASTraviSaye mevAtideze mudA, svaM vittaM saphalIcakAra guNavAn zrIhemarAjaH sudhii||18|| - atha rASTrakUTAnvaye jaitracandro purndrH| tatsantAnakrameNA'tha krmdhvjmhiiptiH|| 19 // tataH prabhuH zrIsalakhAkhyabhUpaH, AsIttato vIramadeva naamaa| zrIcuNDarAjastanayastadIya-stataH prabhuH zrIriNamalladevaH // 20 // tatputraH sucaritraiH, vikhyAto yodhabhUpatiH smbhuut| tattanayo nRpanetA, durjanazalyo nRpo jyti|| 21 // niHzeSakSitipAlabhAlatilake bhAsvatpratApadyutau, vidhvstaarivdhuudgmbutttiniikhelyshomllke| nityaM zrI....yugInakalayA sImAlasaMsevite, . pRthvI durjanazalyanAmanRpatau saMzAsati shriiptau|| 22 // zrImadurjanazalyabhUpatibhujodbhUtaprabhUtaM balaM, syAlu kaH prabhurasti yena sirIyASAno raNe nirjitH| tatta [t ] saMgata eva mAlavapatirdantAbalAnAM kulaM, haryakSAdiva dandazUkanikarA drAg vainateyAd ythaa|| 23 // durjnshlybhuupvrnnnm| gate svadezaprati serakhAne, perojakhAnA nRpateH prsaadm| ' mAnaM tathA durjanazalyabhUpAt, avApya vijJAnabhRtaH susuutraan||24|| AhUya satkRtya tataH samastAn, dideza caityoddharaNAya smyg| zrI hemarAjo manasaH pramodAt, dadau dhanaM tebhya udaarcetaaH||25|| __prAsAdastuGgazRGgoparipavanava zAllolasatyatpatAkA, pANiM sorddha nidhAya prgunnrnnrnntkingkinniidhvaandmbhaat| AhUyAheva caivaM jagadakhilamaho hemarAjAbhidhAno, mAndhAtAvadvidhAtAkRtatulitakalinandatAd yAvadurvI // 26 // saddharmakarmANi samAcararinta, mithyAtvabhAvaM privrjynti| bhAryA'bhavaddhemasirIti tasya, sadA sdaacaarvicaardkssaa|| 27 // cacArastanayAstasyAH babhUvurguNa shaalinH| AdyaH zrIpuJjarAjo'bhUt, kAlarAjo dvitIyakaH // 28 // nAlAbhidhastRtIyo'bhU-ccaturthonara devraatt| tajjyeSTho varapuJjarAja samabhUt khyAtaH kSitermaNDale, 302 lekha saMgraha Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satrAkAra karaH, sadaudyatakaraH satpAtradaH srvdaa| bhUsaGgakSitipAlasaMditasadA mAnyaH parArthe kvacit, saMgrAmAd bhaTavIrasindhurahariH sarvArthinAM kAmadaH // 29 // bhAryA'bhavat pATimadevI nAmnI, zrIpuJjarAjasya ca tasya putraaH| Adyo'bhavaccAhaDa nAmadheyo, rnnaadiroddhrnnaadivaarH|| 30 // zrInAtharAjaH guNavAMzca devI-dAsaH prasiddho'dya tdiiyputrH| zrIkAjarAjasya kalatraratnaM, pativratA kautigadevI naamnii|| 31 // tasyAH sutausto'tha sahasramallo, dhImAMstadanyo rnnmlldevH| nAlAbhidhAnasya vadhUH dhurINA, nAriMgade tattanayo bbhuuv|| 32 // zrIsiMhamallo guNapujayukto, virAjate'sau satataM kRpaaluH| nRpadevamAnyo naradeva nAmA, bhAryA'bhavad gurjarI naamdheyaa|| 33 // tasyAH suto-ca cAruvittaH, khyAtaH kSitau shriivrdevdttH| atha pratiSThAvidhaye vidhijJaH, suputraputrAn suhRdazca bndhuun| AkArayan sAdhuziro'vataMsa, mudAt tadAnIM guravaH smiiyuH|| 34 // . zrIrAjagacche bahusUrivarge, shriishiilbhdraabhidhsuuripaadaaH| cAritrapAtrA bhavayAnapAtrAH, bbhuuvuraacaarydhuriprviiraaH|| 35 // tatpAdAmbujaSaTpado samabhavad bhUpatrayANAM guruH, cAritraikaziromaNiyugavaraH shriidhrmsuuriprbhuH| yenA'kAri purA digambarajayo rAjJo'nalasyAtrato, varNAnAM tritayI tathA jinamate saMsthApitA bhUtale // 36 // saujanyaMtriJcane vArivAho, labdheH pAtraM bhaagysaubhaagylkssyaaH| gacchAdhIzo rAjate saccaritraH, padmAnandasUrirAjaH sukIrtyA // 37 // santi kSoNitale budhA kati na ye ye garvakharvonnatiM, bibhrANA sphuTamullalanti katicit kA trkleshaibhRshm| kiM nUccaiH padamAzritApi bhagavAn zrInanditovarddhanaH, citte no mudamAdadhAti nayadaM tatkautukaM kautukm||38|| zarazaratithimiti varSe 1555 vasantamAse vishuddhvijyaayaam| suragurudivase puSye nakSatre prItiyoge c|| 39 // zrIhemarAjena mahomahena, suputrapautreNa gunnaadhiken| zrInandivarddhanavarairgurubhiH pratiSThAM cakArayan zrIphalavarddhitIrthe // 40 // - dayAsAgarakRtA prshstiH| saMvat 1555 varSe caitra sudi 11 tithau guruvAsare puSyanakSatre surANAgotre saM0 gosala tatputra saM0 sivarAja-bhAryA sImAde saM0 hemarAjabhAryA hemasirI tatputra kAjA puJjA nAlA naradeva devadattaprabhRtiputrapautrAdiyutena lekha saMgraha 303 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 hemarAjena ayaM phalavarddhidevyAH prAsAdaH kArApitaH, sa ca pratiSThitaH zrIdharmaghoSagacche bhaTTAraka, zrI padmAnandasUri tatpaTTe shriinndivrddhnsuuribhiH|| - saMvat 1724 varSe phAguNavadi 4 dine likhitm| isa prazasti kA do paMktiyoM meM sArAMza yaha hai ki vi0 saM0 1555, caitra zuklA ekAdazI ko rAThor3a durjanazalya ke rAjya meM perojakhAna se prasAda evaM mAna prApta karake surANA gotrIya hemarAja ne apane parivAra ke sAtha phalavarddhikA devI ke maMdira kA jIrNoddhAra karavAyA aura isakI pratiSThA dharmaghoSagacchIya nandivarddhanasUri se krvaaii| isa prazasti meM anekoM vicAraNIya aitihAsika tathyoM kA saMketa hai1. surANA gotra kI utpatti 2. surANA gotra ke pUrvajoM kA pRthvIrAja cauhAna se sambandha 3. hemarAja kI paramparA aura usake vizeSa kRtya 4. rAThor3a durjanazalya aura usakI serakhAna para vijaya 5. perojakhAna sUbedAra 6. dharmaghoSagacchIya nandIvarddhanasUri aura unakI guru-paramparA aba kramazaH ina saMketoM para vicAra prastuta haiM:1. surANA gotra kI utpatti DAhala deza kA adhipati paramAravaMzIya rAjA madhudeva huaa| usakA yazasvI putra sUra huaa| isa sUra ke vaMza meM sUra kA putra zyAmalendra aura mollaNa huaa| isa mollaNa ne dharmaghoSasUri ke upadeza se jaina dharma svIkAra kiyA aura zrAvaka ke vrata svIkAra kiye| mollaNa kI vaMza-paramparA meM hI hemarAja huA jisake liye prazasti padya 17 meM 'sArasaurANavaMza' kahA hai| isase spaSTa hai ki sUra ke vaMzaja 'sauravaMzI' kahalAye aura jaina dharma svIkAra ke pazcAt ise saurANa gotra kI saMjJA prApta huii| vahI Age calakara surANA khlaaye| Aja bhI surANA gotrI jaina dharmI haiM aura kaI sthaloM para dharmaghoSagaccha ke anuyAyI haiN| 2. surANA gotra ke pUrvajoM kA pRthvIrAja cauhAna se sambandha __pA~caveM padya meM likhA hai ki pRthvIrAja kI AjJA se garjanA (gajanI) se vArSika daNDa (kara) lene ke liye DAhaladezIya paramAravaMzI sUra vahA~ gayA aura akele ne 74 subhaToM ko dharAzAyI kiyaa| yaha 74 kA aGka Aja bhI akSaya rUpa hone se lekha vastuoM meM likhA jAtA hai| isI ke nAma se pRthvI meM sauravaMza prasiddha huaa| itihAsa ke prasiddha vidvAn DA0 dazaratha zarmA ke matAnusAra DAhala deza cedideza hI hai| cedideza meM usa samaya paramAroM kA hI Adhipatya thaa| antima hindU samrAT pRthvIrAja cauhAna kI eka rAnI cedidezIya paramAra thii| isaliye saMbhava hai isa sambandha ke kAraNa paramAravaMzI anekoM sAmanta Adi pRthvIrAja ke sAtha zAkambharI A gae hoM aura pRthvIrAja ke rAjya meM uccAdhikAroM para niyukta hoN| 304 lekha saMgraha Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'garjanAd vArSikadaNDaM lAtuM' se spaSTa hai ki bAdazAha gajanI se prativarSa kara (daNDa) pRthvIrAja cauhAna vasUla karate the| 74 aGka ke sambandha meM to Aja bhI prAcIna paramparA ke patroM meM, patra kI mor3a ke Upara * " // 74 // " kA aGka dekara nAma likhane kI paramparA pracalita hai| 3. hemarAja kI vaMza paramparA ___ prazasti ke anusAra saMghavI hemarAja surANA kA vaMza vRkSa isa prakAra banatA hai: paramAravaMzI rAjA madhudeva sUradeva zyAmalendra mollaNa vAmadeva zrInidhirustabAha Asadhara dhanezvara campaka rAjasiMha gaNAdharI 2. uparyukta madhudeva kA paramparA meM 11veM sthAna para gaNAdharI kA nAma AyA hai| saM0 1344 meM likhita kalpasUtra-kAlikAcArya kathApustikA prazasti meM 'gaNahari' AyA hai, saMbhavataH gaNAdharI aura gaNahari eka hoN| yaha prazasti surANA vaMza kI dRSTi se tathA isa paramparA kI dRSTi se mahatvapUrNa hai: 'UkezavaMze bhuvanAbhirAmacchAyA samAzvAsitasattvasArthA / sake zaurANakIyA'sti vizAlazAkhA sAkArapatrAvali rAjamAnA // 1 // tamAbhavad bhavabhayacchidurArhadahirAjIva jIvita sdaashyraajhNsH| pUrvaH pramAn gaNaharirgaNidhArisAra se........... ......yAn thiradevasya haridevo'sti [bAndhavaH] / harSadevI bhavAH putrA narasiMhAdayo'sya ca // 15 / / sahodarya sapaunasya lssminnirddhrmkrmtthaa| karmiNi-rihaMsaNizca putryastisro gunnshriyH|| 16 // guNadharasya yo bhrAtA kaniSTho dhundhukaabhidhH| kheDhA nAmAsti tatputraH, pavitra gunnsnttiH|| 17 // lekha saMgraha 305 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNadhara lAla devarAja hAlA tolA gozala zivarAja hemarAja (patnI-hemazrI) nAlA puMjarAja kAjarAja naradeva (patnI-pATimadevI) (patnI-kaUtigadevI) (patnI-nAriMgade) (patnI-gUrjarI) 1 siMhamala devadatta sahastramalla raNamalla cAhaDa raNadhIra zrInAtha devIdAsa mollaNa ne dharmaghoSasUri se jaina dharma aGgIkAra kara zrAvaka vrata svIkAra kiye the| vAmadeva ne zAkambharI ke sAlhaNarAja Adi tIna rAjAoM kI mantrImudrA dhAraNa kI thii| yahA~ yaha vicAraNIya hai ki atha gurukramaHzrIrAjagacchamukuropamazIlabhadrasUrevineyatilakaH kila dhrmsuuriH| durvAdigarvabharasindhurasiMhanAdaH shriivigrhkssitipterdlitprmaadH||18|| AnandasUriziSya shriiamrprbhsuuritH| zrutvopadezaM kalpasya pustikAM nUtanAmimAm // 19 // udyamAt somasiMhasya sapuNyaH punnyhetve| alekhayacchubhAlekhAM nijmaaturgunnshriyH||20|| yAyacciraM dharma dharAdhirAjaH sevAkRtAM sukRtinAM vitanoti lkssmiim| munIndrahavRndairiha vAcyamAnA tAvatmudaM yacchatu pustikA'sau // 21 // saMvat 1344 varSe mArga0 zudi 2 ravau somasiMhena likhaapitaa|| jaina pustaka prazasti saMgraha, pR0 35 1. 306 lekha saMgraha Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvIrAja cauhAna ke patana ke pazcAt yaha zAkambharI kA adhipati sAlhaNarAja kauna hai aura vAmadeva ne sAlhaNarAja ke atirikta kauna se do rAjAoM kA mantripada svIkAra kiyA thA? isa sambandha meM itihAsavid hI isa prazna para prakAza DAla sakate haiN| hemarAja ke pitAmaha gozala ne vidhivat zatrujaya aura giranAratIrtha kI yAtrA kI thI aura pitAzrI zivarAja saMghapati (saMghAdhipa) thA, bhUpati dvArA satkRta thaa| zivarAja ne ajamera meM rupayoM kI lAhaNI kI thI tathA saM0 1495 aura 1496 meM ajamera meM duSkAla par3ane para dIna-duHkhiyoM ke liye dAnazAlA (satra) kholI thii| . saMghapati hemarAja ke sambandha meM prazasti meM likhA hai 'isane pahale mAlava deza meM jaina dharma kI unnati kI aura mAlava, indrapatha (dillI) tathA mevAta deza meM mudrA kI lAhaNI kI thii| isI ne perojakhAna se prasAda aura mAna prApta karake tathA rAThaur3Adhipati mahArAjA durjanazalya se AjJA prApta kara, vijJa sUtradhAroM ko bulAkara caityoddhAra (caityoddhAraNAya) kA kArya prArambha krvaayaa| uddhAra hI kyA, apitu uttuGga prAsAda kA nirmANa kArya pUrNa hone para putra-pautrAdi parivAra ke sAtha bar3e mahotsavapUrvaka saM0 1555, caitra zuklA 11 guruvAra, puSya nakSatra meM apane paramparAgata guru dharmaghoSagaccha ke AcArya nandIvarddhanasUri ke karakamaloM se pratiSThA krvaaii| saMghavI hemarAja ne na kevala phalavarddhidevI ke maMdira kA hI jIrNoddhAra karavAyA apitu pArzvanAtha maMdira kA bhI saM0 1552 meM vizAla dravyarAzi kharca karake jIrNoddhAra karavAyA thaa| isa prasaMga kA ullekha khemarAja racita pArzvanAtha rAsa (ra. saM. 1552) meM isa prakAra prApta hai: sUravaMzahi sadA dIpatao, siMghapati zivarAja taNau hemraaj| panara bAvannaI UdharyaU, karaI anopama avihaDa kaaj||14|| paMca karoDI dIpatau maMDapa, paMca toraNa suvishaal| koraNI atahI sohAmaNI, putalI nATAraMbha vishaal|| 15 // sikhara sohai raliyAmaNau, aThotara sau thaMbha thira thobh| * daMDa kalaza dhaja laha lahai, nalaNi vimANa jAMNi kari sobh||16|| sanamukhai gajaratanai caDhio, seva karai saMprati hemraaj| pAsa jiNesaranI sadA ApaNA sAe samaratha kaaj|| 17 // "sanamukhai gajaratanai caDhioM" ke anusAra Aja bhI maMdira ke bAhara cauMtarA avaziSTa hai| paraMparA ke anusAra kahA jAtA hai ki yahA~ hAthI ke haude para saMghavI zivarAja kI pratimA darzana mudrA meM thii| etadatirikta saMghapati hemarAja ne aura usake vaMzajoM ne bhI aneka pratimAoM kA nirmANa karavAkara pratiSThAyeM karavAI thiiN| udAharaNArtha 3 dhAtu paMcatIrthIoM ke lekha uddhRta haiM : 1. dekheM, lekhaka kRta pratiSThA lekha saMgraha lekhAMka 904, 958, 959 lekha saMgraha 307 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) saM0 1559 varSe ASADha su0 10 surANAgotre saM0 zivarAja bhA0 sItAde putra saM0 hemarAja bhAryA hemasiri pu0 pUMjA kAjA naradeva zrIpArzvanAthabiMbaMkAritaM pra0 zrIdharmaghoSagacche zrIpadmAnanda sUripaTTe nndiivrddhnsuuribhiH| (2) // OM // saM. 1576 varSe jyeSTha sudi 8 ra. surANAgotre saM. hemarAja bhAryA saM. hemazrI putra saM. naradeva bhAryA jabIra putra saM. devadattena svapitR puNyArthena kAritaM zrI AdinAtha pratiSThitaM zrI dharmaghoSagacche mahAraka zrI padmAnanda sUripahe zrI nandivarddhana suuribhiH|| zrIH / (3) // OM // saM. 1576 va. jyeSTha sudi 8 ravau surANA gotra saM. hemarAja bhAryA hemasirI putra saM. naradeva bhAryA jabIra saM. devadattena svapitRpuNyArtha zrIvAsupUjyabimba kAritaM pratiSThitaM . zrIdharmaghoSagacche bha0 zrIpadmANaMdasUripaTTe bha0 shriinndivrddhnsuuribhiH|| ... prathama lekha meM hemarAja kI mAtuzrI 'sItAde' kA viziSTa ullekha hai| lekha 2 aura 3 meM hemarAja ke pautra devadatta ne apane pitA ke puNyArtha pratimAoM kA nirmANa karavAyA hai| ina lekhoM meM naradeva kI patnI kA nAma jabIra diyA hai, jabaki uparyukta prazasti meM gurjarI diyA hai| morakhANo (desaNoka se 12 mIla, bIkAnera DivIjana) sthita susANI mAtA kA mandira bhI saMghapati hemarAja ne banavAyA thA, kintu isakI pratiSThA saMghavI hemarAja ke pautra cAhaDa ne saM. 1573, jyeSTha zukla pUrNimA ko zrI nandIvarddhanasUri ke kara-kamaloM se karavAI thii| isaliye nizcita hai saM. 1559 aura 1573 ke madhya meM saM. hemarAja kA svargavAsa ho gayA ho! yaha susANI mAtA kA zilAlekha bhI aitihya evaM vaMza-paramparA kI dRSTi se mahattvapUrNa hone se yahA~ uddhRta kara rahA hU~, vaise yaha lekha DA. taissitorI dvArA janarala oNpha dI rAyala eziyATika sosAyaTI oNpha baMgAla, volyuma 13, san 1917, pRSTha saM. 214 para mudrita huA hai| (1) ||oN|| zrI susANakuladevyai nmH| mUlAdhAranirodhabuddhaphaNinI kandAdimandAnile: nAjhamyagraharAjamaNDa(2) ladhiyA prAgpazcimAntaM gtaa| tatrApyujvalacandramaNDalagalatpIyUSapAnollasat kaivalyAnubhavA sadAstu jagadAna(3) ndAya yogeshvrii||1|| yA devendranarendravanditapadA yA bhdrtaadaayinii| yA devI kila kalpavRkSa samatAM nRNAM dadhA.......... lau| yA rUpaM suracittahAri nitarAM dehe sadA bintii| sA sUrANAsabaMzasaukhyajananI bhUyAt pravRddhiMka rii||2|| tantraiH kiM kila kiM sumantrajapanaiH kiM bhessjairvaavraiH| kiM devendranarendrasevanatayA kiM sAdhubhiH kiM dhnaiH| 308 lekha saMgraha Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA yA bhuvi sarvakAraNamayI jJAtveti bho iishvrii| tasyAdhyAyata pAdapaGkajayugaM tddhyaanliinaashyaaH|| 3 // zrI bhUridharma...........sUrI rasamayasamayAmbhonidheH paardRshvaa| vizveSAM shaashvdaashaasurtrusdRshstyaajitpraannihiNsaam| samyagdRSTi....... .......manaNuguNagaNAM gotradevI grisstthaaN| kRtvA sUrANavaMze jinamataniratAM yAM ckaaraatmshktyaa||4|| tad yAtrAM mahatA mahena ....vidhivadvijJo vidhAyA khile nirge mArgaNa cAtakaNa (?) guNaH smbhaarttkcchttH| jAtaH kSetraphale grahirmarudharAdhAdharaH khyAtimAn (10) saMvezaH zivarAja ityayamaho citraM na grjidhvjH||5|| tatputraH saccaritre vacanaracanayA bhUmirAjaH samAjA(11) laGkArA smArasAro vihitanijahito hemarAjo mhaujaaH| caGgaprottuGgazRGgaM bhuvi bhavanamidaM devyaanopmaan| (12) gotrAdhiSThAtRdevyAH prasRmarakiraNaM kArayAmAsa bhktyaa||6|| samvat 1473 varSe jyeSThamAse sittapakSe pUrNimA(13) syAM zukrenurAdhAyAM khImakarNe zrI sUrANavaMze saM0 gosala tatputra saM0 zivarAja tatputra saM0 hemarAja tadbhAryA saM0 hemazrI ta(14) tputra saM0 dha (1pUM) jA saM. kAjA saM. nAlhA saM0 naradeva saM0 pUjA bhAryA pratApade putra saM0 cAhaDa saM0 pATamade putra saM0 rnndhiir| (15) saM0 nAthU saM0 devA saM0 raNadhIra putra devIdAsa saM0 kAjA bhAryA kautigade putra saM0 sahasamalla saM0 rnnml| (16) sahasamalla putra maaNddnn| raNamala putra khetA (khI) maa| saM0 nAlhA putra saM0 sIhamalla pu0 pIthA saM0 naradeva putra mokalA(17) dishiten| saM0 cAhaDena pratiSThA kAritA saparikareNa zrIpadmANaMdasUri tatpaTTe bha0 zrI nandivarddhanasUrIzvarebhyaH ( / ) isa lekha meM mahatvapUrNa evaM jJAtavya bAteM nimnalikhita haiM: 1. susANI devI jise zrI dharmasUrijI ne pratibodha dekara, hiMsA-tyAga kI pratijJA karavA kara samyaktva dhAriNI devI banAyA aura surANA gotra kI gotradevI (kuladevI) ke rUpa meM use pratiSThApita kiyaa| 2. marudhara deza kA AdhAra aura khyAtimAna saGghapati zivarAja ne bar3e mahotsava ke sAtha vidhivat gotrAdhiSThAtR susANI devI kI yAtrA kii| ___3. saGghapati zivarAja ke putra samAja ke alaMkArabhUta hemarAja ne gotra kI adhiSThAtrI devI kA sundara, uttuGga zikharayukta aura devavimAna sadRza mandira kA nirmANa krvaayaa| lekha saMgraha 309 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. saM0 1573 meM zivarAja ke pautra cAhaDa ne apane samasta parivAra ke sAtha isa mandira kI pratiSThA padmAnandasUri ke paTTadhara zrI nandivarddhanasUri ke kara-kamaloM se krvaaii| susANI devI ko pratibodha dene vAle vahI dharma sUri haiM jinhoMne ki mollaNa ko jaina dharma meM dIkSita kiyA thA aura phalavarddhi pArzvanAtha kI pratiSThA karavAI thii| uparyukta phalaudI prazasti kI apekSA isa lekha meM hemarAja ke vaMzajoM meM nimnalikhita vaiziSTya hai: hemarAja ke putra puMjarAja kI do patniyA~ thIM- 1. pratApade aura 2. paattmde| pratApade kA putra cAhaDa hai aura pATamade ke 3 putra haiM- 1. raNadhIra 2. nAthU aura 3. devaa| raNadhIra kA putra devIdAsa hai| sahasamala kA putra mAMDaNa hai| raNamala ke do putra haiM- 1. khetA aura 2. khiimaa| nalhA kA pautra sIhamala kA putra pIthA hai tathA naradeva kA putra mokala hai| phalavarddhikA devI prazasti meM hemarAja ke caturtha putra devA kA ullekha nahIM hai aura devIdAsa ke liye 'prasidbho'dhatadIya putraH' likhA hai, jisase spaSTa nahIM hotA ki devIdAsa cAhaDa kA putra hai yA raNadhIra kA? jabaki isa lekha meM devIdAsa ko spaSTa rUpa se raNadhIra kA putra likhA hai| tathA naradeva kA putra devadatta likhA hai, jabaki isa lekha meM devadatta ke sthAna para mokala hai| isa susANI devI ke lekha ke AdhAra se hemarAja kA vaMza-vRkSa isa prakAra banatA hai: saMghavI hemarAja kAjA nAlhA naradeva jarAja / (kautigade) mokala sIhamalla (cApa zrI) (cApa zrI) 1 pratApade 2 pATamade sAhasamala raNamala pIthA khetA cAhaDa raNadhIra nAthU devA mADaNa khImA devIdAsa rAThaur3a durjanazalya aura serakhAna para vijaya rASTrakUTa (rAThaur3a) durjanazalya kA paricaya dete hue prazasti ke padya 19 se 23 taka meM likhA hai: rASTrakUTa vaMza meM jaitracandra nAmaka rAjA huaa| isakI santAne 'karmadhvaja' kamadhaja rAThaur3a khlaaii| isI paraMparA meM bhUpati salakhA hue| inake putra vIramadeva hue| vIramadeva ke putra cuNDarAja (cUMDAjI) hue aura inake putra riNamala hue| riNamala ke putra 'yodhabhUpati' (jodhAjI) hue aura jodhAjI ke putra 1. nAhara jaina lekha saMgraha bhA02 lekhAMka 1620 / lekha saMgraha 310 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durjanazalya haiN| mahArAja durjanazalya bar3e pratApI aura yazasvI haiM jinhoMne serakhAna ko raNa meM parAjita kiyA aura mAlavapati ke hastibala ko siMha ke samAna nAza kiyA hai| . isa AdhAra se rAThaur3oM kA vaMza-vRkSa isa prakAra banatA hai: jaitracandra salakhA vIramadeva cuNDarAja riNamala jodhAjI durjanazalya isa prazasti se yaha spaSTa nahIM hotA ki ye jaitracandra kauna haiM, saMbhava hai kannauja ke nRpati jayacandra hI hoN| karmadhvaja koI rAjA hue haiM yA vIratA ke kAraNa rAThaur3oM kA vizeSaNa rahA hai? isa viSaya para adhikArI vidvAn hI prakAza DAleM to samucita hogaa| salakhAjI se jodhAjI taka kI paramparA itihAsa-sammata aura prasiddha hI hai kintu, isa paramparA meM jodhAjI kA putra durjanazalya avazya hI vicAraNIya hai| rAyabahAdura zrI gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA kA jodhapura rAjya kA itihAsa tathA mahAmahopAdhyAya vizvezvaranAtha reU kA 'mAravAr3a kA itihAsa' pustakoM meM rAva jodhAjI ke putroM meM durjanazalya kA kahIM bhI nAmollekha nahIM hai| zrI ojhAjI ne rAva jodhAjI ke 17 putra -mAne haiM : 1. nIMbA, 2. sAtala, 3. sUjA, 4. karmasI, 5. rAmapAla, 6. vaNavIra, 7. jasavanta, 8. kUpA, . 9. cAMdarAva, 10. bIkA, 11. bIdA, 12. jogA, 13. bhAramala, 14. dUdA, 15. varasiMha, 16. sAmantasiMha aura 17. sivraaj| aura, zrI reUjI ne rAva jodhAjI ke 20 putroM ke nAma isa prakAra diye haiM:- 1. nIMbA, 2. jogA, 3. sAtala, 4. sUjA, 5. bIkA, 6. bIdA, 7. varasiMha, 8. dUdA, 9. karamasI, 10. vaNavIra, 11. jasavanta,, 12. kUpA, 13. cAMdarAva, 14. bhAramala, 15. zivarAja, 16. rAyapAla, 17. sAMvatasI, 18. jagamAla, 19. lakSmaNa aura 20. ruupsiNh| jasavaMta udyota meM kavi dalapati ne rAva jodhAjI ke 14 putroM kA nAmollekha kiyA hai:- 1. sUjA, 2. sAtala, 3. bIkA, 4. dUdA, 5. rAipAla, 6. karamasI, 7. vaNavIra, 8. zivarAja, 9. nIMbA, 10. bIdA, 11. sAmaMtasiMha, 12. bhAramala, 13. narasiMha aura 14. jogaa| ina nAmAvaliyoM meM kahIM bhI durjanazalya kA nAma nahIM hai aura samasta itihAsakAra rAva jodhAjI ke pazcAt gaddIpati mahArAjA sAtala ko hI svIkAra karate haiM jabaki prazastikAra 'tattanayo nRpanetA durjanazalyo nRpo jayati' kA ullekha karatA hai| ___ataH yahI saMbhAvanA hotI hai ki prazastikAra ne 'durjanazalya' zuddha, parimArjita evaM guNayukta saMskRta nAma zabda kA prayoga kiyA hai, vyAvahArika bolacAla kA nAmollekha nahIM kiyA hai| isaliye yaha rAva dUdAjI kA hI zuddha nAma svIkAra kiyA jA sakatA hai kyoMki.... lekha saMgraha 311 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. usa samaya mer3atA kSetra para rAva dUdAjI kA hI sAmrAjya thaa| isa bAta ko jodhapura ke samasta itihAsakAra svIkAra karate haiN| "dUdA-vi0 saM0 1546 meM isane mer3ate meM apanA ThikAnA bA~dhA aura isI se isake vaMzaja mer3atiyA khlaaye|" ojhAjI, pR0 253 2. siriyAkhAno raNe nirjitaH' siriyAkhAna yA serakhAna jo usa samaya mAMDU ke zAha kI ora se ajamera kA sUbedAra thA, usako parAjita kiyaa| isa saMbaMdha meM zrI ojhAjI apane 'jodhapura rAjya kA itihAsa' pR0 261 meM likhate haiM: "rAva sAtala kA choTA bhAI varasiMha mer3atA meM rahatA thaa| usane vahA~ se car3hakara sAMbhara ko lUTA / isa para ajamera kA sUbedAra mallUkhAM, siriyA khAM, aura mIra ghaDUlA ko sAtha le sasainya mer3ate para cddh'aaii| x x x varasiMha, dUdA, sUjA, varajAMga (bhImota) Adi ke sAtha sasainya kosANe pahu~cakara usane rAtri ke samaya musalamAnI senA para AkramaNa kara diyaa| dUdA ne siriyA khAM kI ora bar3hakara usakA hAthI chIna liyaa| x x x isa lar3AI meM sAtala bhI bahuta ghAyala ho gayA thA, jisase vaha bhI . jIvita na baca skaa| isa lar3AI kA (zrAvaNAdi) vi0 saM0 1548 (caitrAdi) 1549 caitra sudi 3 ko honA mAnA jAtA hai| ___ThA0 gopAlasiMha mer3atiyA likhita 'jayamalavaMza prakAza' pR0 63 meM mallUkhAM ko hI siriyA khAM likhA hai jo adhika saMgata pratIta hotA hai| bAMkIdAsa kI aitihAsika bAteM' saMkhyA 623 meM bhI likhA hai ki isane deza meM bigAr3a karane vAle ajamera ke sUbedAra siriyA~ khAM ko maaraa| . spaSTa hai ki rAva dUdA isa yuddha meM pramukha yoddhA aura vijetA ke rUpa meM dRSTigocara hote haiN| 3. mAlavapatirdantAbalAnAM kulaM' se spaSTa hai ki yaha serakhAna mAlavA ke bAdazAha ,kA hI viziSTa vyakti thaa| rAva dUdA ne mAlavapati ke hAthiyoM ke dala ko siMha ke samAna naSTa kara diyA thaa| ___ isa yuddhakAla ke 7 varSa pazcAt kA ullekha hone se yaha mAnA jA sakatA hai ki isa yuddha ke netA aura vijaya ke adhikArI pradhAna rUpa se rAva dUdA hI hoM aura pichale itihAsakAroM ne rAva sAtalajI ko gaddIpati hone ke kAraNa pramukhatA dI ho| 'nRpanetA durjanazalyo nRpo jayati' se spaSTa hai ki mer3atA ke zAsaka hone ke kAraNa yahA~ inheM nRpa zabda se saMbodhita kiyA gayA ho| jayamalavaMzaprakAza ke anusAra rAva dUdAjI, rAva jodhAjI ke caturtha putra haiN| inakA janma saM0 1497 kA hai aura maraNa saMvat 1571 hai| inhIM kI pautrI bhArataprasiddha bhaktimatI mIrA huI hai| . ___ ataH rAva dUdA ko hI durjanazalya svIkAra karanA upayukta evaM samIcIna hogaa| perojakhAna prazasti padya 27 meM 'perojakhAnA nRpateH prasAdaM' perojakhAna nRpati se prasAda pAkara, ullekha hai| yaha perojakhAna kauna hai? kahA~ kA zAsaka yA sUbedAra hai? saMghavI hemarAja ko isakA prasAda prApta karane kI AvazyakatA kyoM huI? mer3atA se isakA kyA sambandha hai? Adi prazna vicAraNIya haiN| isa viSaya para itihAsa ke vidvAn hI prakAza DAla sakate haiN| 312 lekha saMgraha Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ 'gate svadezaM prati serakhAne' ukti meM saMbhava hai, serakhAM ke parAjita hone ke kAraNa mAMDU ke bAdazAha ne ise vApisa bulA liyA ho aura usake sthAna para perojakhAna ko nayA sUbedAra niyukta kiyA ho! athavA gujarAta ke sulatAna kA koI uccAdhikArI perojakhAna nAgaura kA sUbedAra ho! astu| * zrI agaracaMda jI nAhaTA ke saMgraha meM perojakhAna ke sambandha meM eka mahatvapUrNa prazasti 20 padyoM kI prApta hai| isa prazasti ke anusAra 16vIM zatAbdI meM gujarAta ke sulatAna vajIdulamulka kI paramparA meM mujaphphara prathama (mahAdaphphara khAM) kA bhAI zamsakhAna kA putra perojakhAna (phirUjakhAna) hI nAgaura kA zAsaka thaa|* isa prazasti se gujarAta ke sulatAnoM ke saMbaMdha meM mahatvapUrNa evaM aitihAsika navIna paricaya prApta hotA hai| dharmaghoSagacchIya nandivarddhanasUri aura unakI guru-paramparA prazasti ke padya 35 se 38 meM likhA hai ki rAjagacchIya zIlabhadrasUri ke paTTadhara zrIdharmasUri hue jo tIna rAjAoM ke guru the aura jinhoMne analarAja (arNorAja) kI sabhA meM digambaravAdI para zAstrArtha meM vijaya prApta kI tathA jinhoMne tInoM vargoM ko pratibodha dekara jaina dharmAnuyAyI bnaayaa| inakI paramparA meM zrIpadmAnandasUri gacchAdhIza rUpa meM vidyamAna haiM tathA inhIM ke paTTadhara zrInandIvarddhanasUri ne phalavarddhikA tIrtha meM yaha pratiSThA karavAI hai| rAjagacchIya paTTAvalI ke anusAra isa gaccha ke sarvaprathama AcArya zrInannasUri hue| nannasUri kI paramparA meM dharmasUri 10veM pATa para Ate haiN| paTTAvalI ke anusAra AcAryoM ke nAma isa prakAra hai:- 1. nannasUri, 2. ajitayazosUri, 3. sarvadevasUri, 4. pradyumnasUri, 5. abhayadevasUri, 6. dhanezvarasUri, 7. ajitasiMhasUri, 8. varddhamAnasUri, 9. zIlabhadrasUri; 10. dhrmsuuri| inameM se, cauthe AcArya pradyumnasUri ne allU (allaTa, AghATa kA nRpati) kI rAjasabhA meM digambaroM ko parAjita kiyA thA aura sapAdalakSa evaM tribhuvana giri ke rAjAoM ko pratibodha dekara jaina banAyA thaa| inake ziSya abhayadevasari ne prasiddha dArzanika siddhasena divAkara praNIta sanmatitarka para 'tatvabodhavidhAyinI' (jisako vAdamahArNava bhI kahate haiM) nAmaka TIkA kI racanA kI thii| inake ziSya dhanezvarasUri hue jo tribhuvanagiri ke nRpati kardama the aura dIkSA grahaNa ke pazcAt dhanezvarasUri ke nAma se prasiddha hue| ye dhArApati muMja kI sabhA ke vijetA the| inhIM se isa gaccha nAma kA nAma 'rAjagaccha' huaa| - dharmasUri usa samaya ke mahAprabhAvika AcArya the| inakA dUsarA nAma dharmaghoSasUri bhI prApta hotA hai| vi0 saM0 1156 meM inheM AcArya pada prApta huA thaa| inhIM ke yazasvI kAryoM ke kAraNa inake nAma se rAjagaccha dharmaghoSagaccha ke nAma se prasiddha huaa| prApta sAmagrI ke AdhAra para dharmasUri ke ullekhanIya viziSTa kRtyoM kI nAmAvalI isa prakAra hai:. * TippaNI- nAmnA zrImati sAhireva..... taM satyardidau, zrImannAgapure vare maNiraNatkvANainiri-paNe vre| vAhyAvArigirAzrayaikanilaya saukhyasyadhAmauja tadvAte vyabhidhAnamAnamakarot perojakhAnaH prbhuH||18|| 1. prabhAvaka carita prazasti tathA jaina sAhitya no saM. itihAsa, pR. 192 2. siddhasenasUri kRta pravacana sAroddhAraTIkA prshsti| 3. prabhAvaka carita prazasti padya 5 4. rAjagacchapaTAvalI (vividhagacchIya paTAvalI saMgraha, pra.66) lekha saMgraha 313 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zAkambharI nareza vigraharAja (visaladeva) ko pratibodha dekara inhoMne ajamera meM zAntinAtha, mandira rAjavihAra-kA nirmANa karavAyA jisakI pratiSThA svayaM dharmasUri ne karavAI thii| isa rAjavihAra kI pratiSThA ke samaya arisiMha mAlavamahIndra upasthita the| 2. nRpati vigraharAja cauhAna kI mAtuzrI sUhavadevI ne sUhavapura meM pArzvanAtha maMdira kA nirmANa krvaayaa| 3. zAkambharI arNorAja dharmasUri kA bhakta thaa| isI kI sabhA meM digambaravAdI guNacandra ko . . dharmasUri ne parAjita kiyA thaa| uparyukta prazasti meM tathA rAjagaccha paTTAvalI arNorAja ke sthAna para 'rAjJo'nalasya' tathA 'narapate ralhaNAkhyasya' anala aura alhana nAma prApta hote haiM ataH anala aura alhaNa arNorAja ke hI bolacAla ke nAma mAnanA samucita hogaa| 4. inake upadeza se bhartRkarAja (bhaTTiyarAu) ne neminAtha mandira kA nirmANa karavAyA thaa| yaha bhaTTiyarAya kahA~ kA adhipati thA, zodha kA viSaya hai| 5. vi0 saM0 1181 meM phalavarddhi pArzvanAtha caitya kI pratiSThA Apane krvaaii| 6. susANI devI ko pratibodha dekara samyaktvavratI banAkara, surANA gotra kI kuladevI ke rUpa meM sthApanA kii| 7. brAhmaNa, kSatriya aura mAhezvarIya vaizyoM ko pratibodha dekara osavAloM ke 105 gotra tathA zrImAloM ke 35 gotra naye sthApita kiye| 8. sauravaMza ke mollaNa paramAra ko jaina banAkara surANA gotra sthApita kiyaa| prazasti meM dharmasUri ko 'bhUpatrayANAM guru' likhA hai, vigraharAja, arNorAja ke atirikta tIsarA nareza kauna hai? zodha kA viSaya hai| AcArya dharmasUri kI paTTaparamparA meM kramazaH sAgaracandrasUri, malayacandrasUri, jJAnacandrasUri, munizekharasUri, padmazekharasUri, padmANaMdasUri aura nandivarddhanasUri hue| phalavarddhikA devI maMdira ke pratiSThAkAraka nandivarddhanasUri haiM / saM0 1555 meM inake guru padmANaMdasUri vidyamAna the| ina donoM AcAryoM ke sambandha meM pratiSThA lekhoM ke atirikta koI bhI viziSTa ullekha prApta nahIM hai| adyAvadhi prakAzita mUrtilekhoM meM padmANaMdasUri kA sabase prAcIna lekha saM. 1504 kA hai| saM0 1537 se 1. vahI tathA raviprabhasUri kRta dharmaghopasUri stuti padya 28 se 30 2. vahI tathA raviprabhasUri kRta dharmaghopasUri stuti padya 28 se 30 3. rAjagaccha paTTAvalI, pR0 66 / 4. rAjagaccha paTTAvalI, pR0 66, phalavarddhikA devI prazasti padya 36, raviprabhasUri kRta dharmaghopasUri stuti padya 26, 27 5. pATaNa keTalaoNga oNpha menyuskripTsa, pR0 307-308 dharmaghopasUri stotra 6. vividhatIrthakalpa, pR0 106 7. morakhANA lekha 8. phalavarddhikAdevI prazasti padya 36 tathA rAjagaccha paTTAvalI, pR066 314 lekha saMgraha Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 2333 526 1555 ke madhya kA koI lekha mudrita nahIM huA hai| 'gacchAdhIzo rAjate saccaritra: padmAnandaH sUrirAjaH sukIrtyA' (prazasti padya 37) se spaSTa hai ye usa samaya taka vidyamAna the| zrI nandIvarddhanasUri kA sarvaprathama lekha 1554 kA aura antima lekha 1577 kA prApta hai| ina AcAryadvaya ke pratiSThita samasta lekhoM kI saMvatvAra tAlikA mudrita granthoM ke AdhAra para isa prakAra hai:padmANaMdasUri kramAMka saMvat lekhAMka pustaka kA nAma 1504 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1505 1207 bIkAnera jaina lekha saMgraha 3 1507 422 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1509 441 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1509 -1222 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1509 1240 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1509. 438 jainadhAtu pratibhA lekha saMgraha, bhAga 2 1509 1174 nAhara-jaina lekha saMgraha, bhAga 2 1512 nAhara-jaina lekha saMgraha, bhAga 3 1512 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1512 956 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1512 2486 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1513 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1513 969 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1513 1473 nAhara-jaina lekha saMgraha, bhAga 2 1515 2412 nAhara-jaina lekha saMgraha; bhAga 3 1517 1000 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1517 jainadhAtu pratibhA lekha saMgraha, bhAga 1 1518 581 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1518 daulatasiMha-jaina pratimA lekha saMgraha 21 . 1520 2747 bIkAnera jaina lekha saMgraha 22. 1520 176 kAntisAgara-jaina dhAtu pratimA lekha 1520 2166 nAhara-jaina lekha saMgraha, bhAga 3 1521 1251 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1521 daulatasiMha-jaina pratimA lekha saMgraha 1523 629 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1523 190 kAntisAgara-jaina dhAtu pratimA lekha. 1524 1038 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1527 698 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1528 702 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1529 715 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1529 1063 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1529 1535 bIkAnera jaina lekha saMgraha lekha saMgraha 315 1000 269 .33 21 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1326 868 1555 1529 776 nAhara-jaina lekha saMgraha, bhAga 1 1529 nAhara-jaina lekha saMgraha, bhAga 2 1531 735 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1533 761 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1533 1815 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1533 vidyAvijaya-prAcIna lekha saMgraha 1533 737 nAhara jaina lekha saMgraha, bhAga 1 1535 1098 nAhara jaina lekha saMgraha, bhAga 2 1535 458 vidyAvijaya-prAcIna lekha saMgraha 1537 jaina dhAtu pratibhA lekha saMgraha, bhAga 2 nandIvarddhanasUri 1554 1123 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1553 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1555 2443 bIkAnera jaina lekha saMgraha 1555 prastuta lekha 1559 904 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1562 915 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1569 942 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1570 1620 nAhara jaina lekha saMgraha, bhAga 2 1570 1693 nAhara jaina lekha saMgraha, bhAga 2 1571 947 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha . morakhANo susANI devI kA lekha 1576 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1576 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha 1576 1303 nAhara-jaina lekha saMgraha, bhAga 2 1577 964 vinayasAgara-pratiSThA lekha saMgraha naMdIvarddhanasUri saM0 1554 ke lekha meM gaccha kA nAma rAjagaccha yA dharmaghoSagaccha na hokara surANAgaccha hai jo gaccha aura surANA gotra kI ekarUpatA pratipAdita karatA hai: saMvat 1554 va0 pauSa va0 budhe surANA gotre sA0 cIcA bhA0 kuMtI Su meghA bhA raMgI pu0 sUryamalla svapuNyArtha zrI vAsupUjya biMba kAritaM pra0 surANA gacche zrI padmANaMdasUri paTTe zrI nandivarddhanasUribhiH jAluravAstavyaH 11vIM zatI se 16vIM zatI taka isa gaccha ke AcAryoM kA rAjasthAna ke rAjAoM para tathA rAjasthAnI janajIvana para bahuta vistRta prabhAva rahA hai tathA inake dvArA sAhitya-sarjanA bhI vipula huI hai| ataH isa gaccha ke kAryakalApoM kA anusandhAna honA atyAvazyaka hai| itihAsakAroM se nivedana hai ki isa lekha meM carcita paramAravaMzI sUra kA pRthvIrAja cauhAna se sambaddha, zAkambharI nareza sAlhaNarAja, bhaTTirAya tathA phalavarddhikA devI kA nAma brahmANI mAtA Adi prasaMgoM ko spaSTa karane kA prayatna kreN| [rAjasthAna bhAratI bhAga-9, aMka-4] 1573 958 959 15 316 lekha saMgraha Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna meM pArzvanAtha ke tIrtha sthAna vartamAna avasarpiNI kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM meM se mukhyataH kevala tIna tIrthaMkaroM ke liye hI Agama-sAhitya meM nAma ke sAtha vizeSaNa prApta hote haiM - RSabhadeva ke liye 'arahA kosalie' arhat kauzalika, pArzvanAtha ke liye 'arahA purisAdANIe' arhat puruSAdAnIya, aura mahAvIra ke lie 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zravaNa bhagavAn mhaaviir| yaza nAma karma kI atyadhika atizayatA ke kAraNa samagra tIrthaMkaroM meM se kevala puruSAdAnIya pArzvanAtha kA nAma hI atyadhika saMsmaraNIya, saMstavanIya aura arcanIya rahA hai| adhiSThAyaka dharaNendra aura padmAvatI devI kI jAgRti evaM camatkAra pradarzana ke kAraNa vItarAga hote hue bhI manobhilASA pUraka ke rUpa meM pArzva kA nAma hI pramukhatA ko dhAraNa kiye hue hai| yahI kAraNa hai ki mantra sAhitya aura stotra sAhitya ko vipulatA ke sAtha pArzva ke nAma se hI samRddha haiN| __sAmAnyataH tIrthoM kI gaNanA meM ve hI sthala Ate haiM jahA~ tIrthaMkaroM ke pA~coM kalyANaka - cyavana, janma, dIkSA, jJAna; nirvANa - hue hoN| siddhatIrthoM meM unakI gaNanA kI jAtI hai jahAM koI-na-koI mahApuruSa siddha, buddha, aura mukta hue hoM athavA vicaraNa kiyA ho| kintu atizaya tIrtha yA camatkArI tIrtha ve kahalAte haiM jahA~ koI bhI mahApuruSa siddha to nahIM hue hoM, parantu una kSetroM meM sthApita una mahApuruSoM/tIrthaMkaroM kI mUrtiyA~ atizaya camatkArapUrNa hotI hoN| - bhagavAna pArzvanAtha ke kaI tIrtha to unake janma se pUrva evaM vidyamAnatA meM hI sthApita ho gaye the| paramparAgata zruti ke anusAra AcArya jinaprabhasUri ne vividha tIrthakalpa nAmaka grantha (ra0 saM0 1389) meM likhA hai - . 1. dazagrIva rAvaNa ke samaya meM nirmita pArzvanAtha pratimA hI kAlAntara meM zrIpura meM sthApita huI, vahI antarikSa pArzvanAtha ke nAma se prasiddha hai| 2. bhagavAna neminAtha ke samaya meM kRSNa aura jarAsandha meM bhISaNa yuddha huA thaa| isa saMgrAma meM jarAsandha ne jarA vidyA ke prayoga se kRSNa kI senA ko nizceSTa kara diyA thaa| usa samaya pannagendra se pArzva prabhu kI pratimA prApta kI aura usake nhavaNa jala/snAna jala ke chiTakAva se kRSNa kI senA pUrNataH svastha ho gaI thii| vahI sthala zaMkhezvara pArzvanAtha ke nAma se tIrtha rUpa meM prasiddha huA aura Aja bhI isakI prasiddhi carama sImA para hai| . 3. stambhana pArzvanAtha kalpa ke anusAra bhagavAn munisuvrata svAmI ke samaya meM nirmita pArzva pratimA hI nAgarAja se navama vAsudeva zrIkRSNa ne prApta kI thii| yahI pratimA kAlAntara meM navAMgITIkAkAra abhayadevasUri ne seDhI nadI ke taTa para bhUmi se prakaTa kara stambhanapura (thAMbhaNA) meM sthApita kI thI, jo Aja bhI tIrthasthala ke rUpa meM prasiddha hai| lekha saMgraha 317 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI vividha tIrthakalpa ke antargata 'ahicchatrAnagarIkalpa' aura 'kalikuNDa kurkuTezvarakalpa' meM . likhA hai ki prabhu pArzvanAtha dIkSA grahaNa kara chadmastAvastha meM vicaraNa kara rahe the, tabhI ye donoM tIrtha kSetra sthApita ho gae the| arthAt unakI vidyamAnatA meM hI donoM sthala tIrtha ke rUpa meM mAnya ho gae the| bhArata ke pratyeka pradeza meM puruSAdAnIya pArzvanAtha ke atizayapUrNa evaM vikhyAta kaI-kaI tIrthasthala haiN| jinaprabhasUri ne hI 'caturazIti mahAtIrthanAma saMgraha kalpa' meM pArzvanAtha ke 15 mahAtIrthoM kA ullekha kiyA hai: 1. ajAharA meM navanidhi pArzvanAtha, 2. saMbhAla meM bhavabhayahara, 3. phalavardhi meM vizvakalpalatA, 4. karaher3A meM upasargahara, 5. ahicchatrA meM tribhuvanabhAnu, 6-7. kalikuNDa aura nAgahrada meM zrI pArzvanAtha, 8. kurkuTezvara meM vizvagaja, 9. mahendra parvata para chAyA, 10. oMkAra parvata para sahasraphaNA, 11. vArANasI meM bhavya puSkarAvartaka, 12. mahAkAla ke antara meM pAtAla cakravartI, 13. mathurA meM kalpadruma, 14. campA meM azoka aura 15. malayagiri para zrI pArzvanAtha bhagavAn haiN| sAtha hI pArzva ke dasa tIrthoM para kalpa bhI likhe vi0 saM0 1668 meM vinayakuzala ne goDI pArzvanAtha stavana meM tathA 1881 meM khuzalavijaya ne pArzvanAtha chanda meM prabhu pArzvanAtha ke 108 tIrthoM kA ullekha kiyA hai| vahIM dhIravimala ke ziSya nayavimala ne pArzvanAtha ke 135 tIrtha-mandiroM kA varNana kiyA hai| isa prakAra dekhA jAe to cintAcUraka, cinatamaNiratna ke samAna manovAMchApUraka pArzvaprabhu ke nAma se vartamAna samaya meM bhAratavarSa meM zatAdhika tIrtha haiM, sahasra ke lagabhaga mandira haiM aura mUrtiyoM kI to gaNanA bhI sambhava nahIM hai, kyoMki pratyeka mandira meM pASANa evaM dhAtu kI anekoM pratimAeM prApta hotI haiN| rAjasthAna pradeza meM tIrthaMkaroM vizeSataH pArzvanAtha ke pA~coM kalyANakoM meM se koI kalyANaka nahIM hone se yahA~ ke puruSAdAnIya pArzvanAtha ke sAre tIrtha kSetra atizaya/camatkArI tIrthoM kI gaNanA meM hI Ate haiN| rAjasthAna meM prabhu pArzvanAtha ke nAma se nimna sthala tIrtha ke rUpa meM atyadhika vikhyAta haiM, jinakA saMkSipta paricaya akArAnukrama se prastuta hai: 1. karaher3A pArzvanAtha - udayapura-cittaur3a relave mArga para karaher3A sTezana hai| sTezana se eka ki0mI0 para yaha gA~va hai| yahA~ upasargahara pArzvanAtha kI zyAmavarNI. pratimA virAjamAna hai| nAharajI ke lekhAnusAra saM0 1039 meM saMDerakagacchIya yazobhadrasUri ne pArzvanAtha bimba kI pratiSThA kI thii| yahA~ 1303, 1306, 1341 Adi ke prAcIna mUrtilekha bhI prApta haiN| sukRtasAgara kAvya ke anusAra mAMDavagar3ha ke pethar3a aura jhAMjhaNa ne yahA~ ke prAcIna maMdira kA jIrNoddhAra karavA kara sAta maMjilA bhavya maMdira banavAyA thA, kintu Aja vaha prApta nahIM hai| saM0 1431 meM kharataragaccha ke AcAryoM ke dvArA bar3A mahotsava huA aura saM0 1656 meM isakA jIrNoddhAra huA thA aura vartamAna meM phakkar3a vallabhadattavijaya jI ke upadeza se jIrNoddhAra huA hai| jinaprabhasUri racita phalavarddhi pArzvanAtha kalpa ke anusAra yaha karaher3A pArzvanAtha tIrtha prasiddha tIrthoM meM se thaa| kharataragaccha kI pighalaka zAkhA kA yahA~ vizeSa prabhAva rahA hai| mevAr3a ke tIrthoM meM pArzvanAtha kA yaha ekamAtra prAcIna tIrtha hai| 318 lekha saMgraha Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 2. kAparar3A pArzvanAtha - jodhapura se bilAr3A-ajamera roDa para yaha tIrtha hai| prAcIna ullekhoM meM isakA nAma karpaTaheDaka, kApar3aher3A milatA hai| jaitAraNa nivAsI seTha bhAnAjI bhaMDArI ne bhUmi se 99 phITa U~cA cAra maMjilA yaha vizAlakAya zikharabaddha maMdira banavAyA thaa| isa maMdira kI unnatatA aura vizAlatA kI tulanA kumArapAla bhUpati nirmApita tArAMgA ke maMdira se kI jA sakatI hai| yaha maMdira caturmukha hai aura mUlanAyaka svayambhU pArzvanAtha haiN| mUlanAyaka kI mUrti jinacandrasUri ne saM0 1674 pauSa badI 10 ko bhUmi se prApta kI thii| isakI pratiSThA vi0 saM0 1678, vaizAkha sudi pUrNimA ko kharataragaccha kI AdyapakSIya zAkhA ke jinadevasUri ke paTTadhara paMcAyaNa bhaTTAraka jinacandrasUri ne karavAI thii| mUlanAyaka kI cAroM mUrtiyA~ parikarayukta haiN| .. 3. caMvalezvara pArzvanAtha - jahAjapura tahasIla meM pArolI se 6 ki0mI0 kI dUrI para vartamAna meM prasiddha caMvalezvara pArzvanAtha kA maMdira hai| adhunA zvetAmbara-digambara ke vivAda meM ulajhA huA hai| __paM0 kalyANasAgara racita pArzvanAtha caitya paripATI, meM meghavijayopAdhyAya kRta pArzvanAtha nAmamAlA meM aura jinaharSagaNi kRta pArzvanAtha 108 nAma stavana meM isa tIrtha kA ullekha prApta hai| 4. cittaur3a somacintAmaNi pArzvanAtha - rAjagacchIya hIrakalaza dvArA 15vIM zatI meM racita medapATadeza tIrthamAlA stava padya 16 ke anusAra yahA~ zrI somacintAmaNi pArzvanAtha kA tIrtha svarUpa vizAla maMdira vidyamAna thA, kintu Aja nAmonizAna bhI nahIM hai| - utkhanana meM prApta kamaladala citra kAvya maya zilApaTTa ke anusAra anumAnataH 1162 meM jinavallabhagaNi (jinavallabhasUri) ne pArzvanAthavidhi caitya kI pratiSThA kI thii| 5. jIrAvalA pArzvanAtha - kharAr3I se AbU-delavAr3A ke mArga para 30 ki0mI0 aura aNAdarA -- gA~va se 13-14 ki0mI0 kI dUrI para gA~va hai| isakA prAcIna nAma jIrikApallI, jIrApallI, jIrAvallI prApta hotA hai| upadeza saptati ke anusAra 1109 evaM vIravaMzAvalI ke anusAra 1191 meM zreSThi dhAMdhala ne devItrI parvata kI guphA se prApta pratimA kI isa gA~va meM navIna maMdira banavAkara sthApanA kI thI aura pratiSThA ajitadevasUri ne kI thii| yaha tIrtha jIrAvalA pArzvanAtha ke nAma se prasiddha huaa| alAuddIna khilajI dvArA 1368 meM yaha pratimA khaMDita kara dI gii| vilepana karane para bhI navaaMga (bhAga) spaSTa dikhAI dete the| khaMDita mUrti mukhya sthAna meM zobhA nahIM detI, ata: paravartI AcAryoM ne mukhya sthAna para neminAtha kI mUrti sthApita kara dI aura isa mUrti ko dAyIM ora virAjamAna kara diyaa| . upadeza taraMgiNI (pR0 18) ke anusAra saMghapati pethar3a zAha aura jhAMjhaNa zAha ne yahA~ eka vizAla maMdira banavAyA thA aura mahezvara kavi racita kAvya manohara (sarga 7 zlo0 32) ke anusAra sonagirA zrImAlavaMzIya zreSTi jhAMjhakNa ke putra saMghapati AlharAja ne bhI isa mahAtIrtha para unnata toraNa yukta vizAla maMdira banavAyA thA, kintu Aja inakA koI atA-patA nahIM hai| isa mahAtIrtha kI prasiddhi itanI adhika huI ki Aja bhI pratiSThA ke samaya bhagavAna kI gaddI para virAjamAna karane ke pUrva gaddI para jIrAvalA pArzvanAtha kA mantra likhA jAtA hai| delavAr3A ke saM0 1491 ke lekha ke prArambha meM "namo jIrAvalAya' likhA hai, jo isakI prasiddha kA sUcaka hai| jIrAvalA nAma itanA adhika vikhyAta huA ki jIrAvalA pArzvanAtha ke nAma se anekoM sthAnoM para maMdira nirmANa hue, jinameM mukhya-mukhya haiM:- ghANerAva, nADalAI, naMdola, batola, sirohI, giranAra, ghATakopara (bambaI) aadi| lekha saMgraha 319 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. navalakhA pArzvanAtha - pAlI mAravAr3a meM navalakhA daravAje ke pAsa bAvana jinAlaya vAlA vizAla navalakhA pArzvanAtha kA prasiddha maMdira hai| isa sthAna kA prAcIna nAma pallikA, pallI thaa| saM0 1124, 1178, 1201 ke prApta lekhAnusAra mUlataH yaha mahAvIra svAmI kA maMdira thaa| saM0 1686 ke lekhAnusAra navalakhA maMdira kA jIrNoddhAra huA thA aura punarpratiSThA ke samaya pArzvanAtha kI saparikara mUrti sthApita kI gaI thii| 7. nAkor3A pArzvanAtha - jodhapura se bAr3amera relave ke madhya meM bAlotarA sTezana se 10 ki0mI0 dUrI para mevAnagara grAma meM yaha tIrtha hai| vastutaH grAma kA nAma vIrapura yA nagara thA kintu mahevA aura nagara kA mizraNa hokara yaha sthAna abhI mevAnagara kahalAtA hai| nAkor3A grAma ke tAlAba se prakaTa isa pArzvanAtha pratimA kI isa sthAna para sthApanA/pratiSThA anumAnataH vi0 saM0 1512 meM kharataragacchIya kIrtiratnasUri ne kI thii| saMsthApaka kIrtiratnasUri kI mUrti bhI (1536 meM pratiSThita) mUla maNDapa ke bAhara bAyIM ora ke Ale meM virAjamAna hai| nAkor3A meM prakaTita hone ke kAraNa hI nAkor3A pArzvanAtha ke nAma se isakI prasiddhi huI hai| yahA~ ke adhiSThAyaka bhairava bhI nAkor3A bhairava ke nAma se sAre bhArata meM vikhyAta haiN| vartamAna meM zraddhAlu yAtrI bhI 400-500 ke lagabhaga pratidina Ate haiN| rAjasthAna ke samasta tIrthoM kI tulanA meM Aya bhI isakI sarvAdhika hai| mandira bhI vizAla aura ramaNIya hai| vyavasthA bhI sundara hai| 8. nAgaphaNA pArzvanAtha - yaha maMdira udayapura meM hai| sArAbhAI ma0 navAba kI pustaka 'purisAdANI zrI pArzvanAthajI' ke anusAra mahArANA pratApa ne dharaNendra-padmAvatI sahita pArzvanAtha kI ArAdhanA se hI pichale yuddhoM meM vijaya prApta kara isa maMdira kA nirmANa karavAyA thA, jo nAgaphaNA pArzvanAtha ke nAma se Aja bhI prabhAvazAlI mAnA jAtA hai| 9. nAgahRda navakhaNDA pArzvanAtha - udayapura se 22 ki0mI0 para nAgaMdA gA~va hai| yahA~ vartamAna meM saM0 1494 meM kharataragacchIya jinasAgarasUri pratiSThita zAntinAtha kA maMdira hai| kintu munisundarasUri racita nAgahRda tIrtha stotra, jinaprabhasUri ke phalavidhi pArzvanAtha tIrthakalpa meM nAgahRdaya pArzvanAtha ke ullekha prApta haiN| rAjagacchIya harikalaza racita (15vIM zatI) medapATa deza tIrthamAlA-stava padya 3 meM navakhaNDA pArzvanAtha kA ullekha hai| yahA~ pArzvanAtha kA jIrNa maMdira bhI hai| maMdirastha mUrti ke eka prabhAsaNa ke nIce 1192 kA lekha prApta hai| Aloka pArzvanAtha - nAgadA meM hI ekaliMgajI ke maMdira ke pAsa hI digambara paramparA kA Aloka pArzvanAtha kA maMdira thA jise samudrasUri ne zvetAmbara tIrtha ke rUpa meM parivartita kara diyA thaa| 17vIM zatAbdI se anekoM zve0 zilAlekha prApta haiN| Aloka pArzvanAtha maMdira kA ullekha bijoliyA ke 1236 vAle zilAlekha meM bhI prApta hai| 10. phalavarddhi pArzvanAtha - mer3atA roDa jaMkzana sTezana se eka phalAMga kI dUrI para phalaudI nAmaka gA~va hai jo phalaudI pArzvanAtha yA mer3atA phalaudI ke nAma se mazahUra hai| rAjasthAna ke prAcIna tIrthasthAnoM meM isakI gaNanA kI jAtI hai| jinaprabhasUri racita phalavarddhi pArzvanAthakalpa ke anusAra mAlavaMzIya dhAMdhala aura osavAlavaMzIya zivakara ne bhUmi se prApta saptaphalA pArzvanAtha kI pratimA navIna vizAla gaganasparzI mandira banavAkara sthApita kI aura isakI pratiSThA vi0 saM0 1181 meM rAjagaccha (dharmaghoSagaccha) 320 lekha saMgraha Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke zIlabhadrasUri ke ziSya dharmaghoSasUri ne kI thii| saM0 1233 meM zahAbuddIna gaurI ne mUrti kA aMga-bhaMga kiyA, tathApi prAcIna evaM devAdhiSThita hone ke kAraNa yahI mUrti mUlanAyaka ke rUpa meM hI rhii| purAtana-prabandha-saMgraha ke anusAra pArasa zreSThi ne vAda vijetA vAdIdevasUri ke tattvAvadhAna meM isa gaganacumbI maMdira kA nirmANa 1199 meM karavAyA aura isakI pratiSThA vAdidevasUri ke paTTadhara municandrasUri ne 1204 meM krvaaii| isa tIrtha kI mahimA kA varNana karate hue jinaprabhasUri to yahA~ taka likhate haiM: "isa mahAtIrthabhUta pArzvanAtha ke darzana se kalikuNDa, kurkuTezvara, zrIparvata, zaMkhezvara, serIsA, mathurA, vArANasI; ahicchatA, staMbha, ajAhara, pravaranagara, devapattana, karaher3A, nAgadA, zrIpura, sAmiNi cArUpa, DhiMpurI, ujjaina, zuddhadantI, harikaMkhI, limboDaka Adi sthAnoM meM vidyamAna pArzvanAtha pratimAoM kA yAtrA karane kA phala hotA hai|" 15vIM zatI meM hemarAja surANA ne isakA jIrNoddhAra karavAyA thaa| Aja bhI yaha maMdira darzanIya hai aura camatkArapUrNa hai| 11. bijoliyA pArzvanAtha - yaha bhIlavAr3A jile kI bUMdI kI sImA para sthita hai| yahA~ caTTAna para khudA huA "uttama zikhara purANa" evaM vi0 saM0 1226 kA cauhAnakAlIna mahatvapUrNa lekha hai| maMdira bhagna ho gayA hai, kevala zikhara kA bhAga hI avaziSTa hai| yaha maMdira digambara paramparA kA hai| cauhAnakAlIna 1226 ke lekha meM 92 padya evaM kucha gadya bhAga hai| lekha ke 56veM padya meM likhA hai - zreSThi lolAka kI patnI lalitA ko svapna meM yahA~ maMdira banavAne kA deva-nirdeza milA thaa| isa lekha meM yaha ullekha bhI milatA hai ki yahA~ kamaTha ne upasarga kiyA thaa| uttama zikhara purANa dUsarI caTTAna para khudA huA hai| isameM 294 zloka haiN| isake tIsare sarga meM kamaTha ke upasarga kA vistRta varNana bhI milatA hai| 12. ratanapura pArzvanAtha - ratanapura mAravAr3a ke pArzvanAtha maMdira kA tIrtharUpa meM ullekha milatA hai| vi0 saM0 1209, 1333, 1343, 1346 ke lekhoM se isakI prAcInatA aura prasiddhi spaSTa hai, kintu Aja yaha tIrtha mahatva-zUnya hai| 13. rAvaNa pArzvanAtha - alavara se 5 ki0 mI0 dUra jaMgala meM rAvaNa pArzvanAtha maMdira jIrNa dazA meM prApta hai| paramparAgata zruti ke anusAra yaha mUrti rAvaNa-mandodarI dvArA nirmita thii| saM0 1645 meM zreSThi hIrAnanda ne rAvaNa pArzvanAtha kA bhavya maMdira banavAkara kharataragacchIya AdyapakSIya zAkhA ke jinacandrasUri ke Adeza se vAcaka raMga kalaza se pratiSThA karavAI thii| 1449 kI kalpasUtra kI prazasti tathA aneka tIrthamAlAoM Adi meM bhI rAvaNa tIrtha kA ullekha milatA hai| 14. laudravA pArzvanAtha - jaisalamera se 15 kilomITara para yaha tIrtha hai| sahajakIrti nirmita zatadalapadma garbhita citrakAvya ke anusAra zrIdhara aura rAjhadhara ne cintAmaNi pArzvanAtha kA maMdira bnvaayaa| zreSThi khImasA ne maMdira bhagna hone para nUtana maMdira bnvaayaa| isake bhI jIrNa-zIrNa hone para jaisalamera nivAsI lekha saMgraha 321 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaNasAlI gotrIya thAharU zAha ne prAcIna maMdira ke nIMva para hI paMcAnuttara vimAna kI AkRti para navya evaM bhavya maMdira banavAkara cintAmaNi pArzvanAtha kI zyAmavarNI pratimA virAjamAna kii| isakI pratiSThA kharataragacchIya jinarAjasUri ne saM0 1675, migasara sudi 12, guruvAra ko kI thii| maMdira ke dAyIM ora samavasaraNa para aSTApada aura usa para kalpavRkSa kI manohara racanA bhI hai| maMdira zikharabaddha hai aura zilpakalA kI dRSTi se anUThA hai| 15. varakANA pArzvanAtha - rANI sTezana se 3 ki0mI0 para varakANA gA~va hai| prAcIna nAma 'varakanakapura' milatA hai| goDavADa kI prasiddha paMcatIrthI meM isa tIrtha kA pramukha sthAna hai| kaI bAra isakA jIrNoddhAra hone se prAcInatA naSTa ho gaI hai| zivarAjagaNi ne Anandasandara grantha (ra0 saM0 1559) ke prAraMbha meM hI "varakANA pArzva prasanno bhava" likhakara isa tIrtha kI mahimA gAI hai| mahArANA jagatasiMha ne saM0 1687 ke lekha meM mele ke liye japhAta meM chUTa kA ullekha hai| anya tIrtha - isI prakAra tiMvarI pArzvanAtha, posaliyA pArzvanAtha sojata ke pAsa muMDevA pArzvanAtha, nADalAI meM somaTiyA pArzvanAtha, sujAnagar3ha meM jagavallabha pArzvanAtha ke maMdira bhI darzanIya haiN| goMDI pArzvanAtha ke nAma se bIkAnera, Ahora, dhAnerA, nAr3alAI, sojata ke maMdira prasiddha aura darzanIya haiN| vastutaH dekhA jAe to yaha rAjasthAna pradeza atizaya/camatkArI tIrtha-sthaloM kA hI pradeza hai| isa laghu nibandha meM pArzvanAtha ke prasiddha evaM mukhya-mukhya tIrtha-sthaloM kA ullekha mAtra kiyA gayA hai / aitihAsika vizleSaNa prAcInatva aura viziSTatAoM kA lekhA-jokhA nahIM hai| anusandhAna karane para isa pradeza meM anya aneka prAcIna tIrtha kSetroM kA paricaya bhI prApta kiyA jA sakatA hai| [Arhat Parva and Dharanendra Nexus] 322 lekha saMgraha Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANDavagar3ha ke pethar3azAha ne kitane jina mandira banavAye? rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jayapura ke saMgrahAlaya kA bhArata sarakAra ke zikSA maMtrAlaya dvArA svIkRta paddhati se saMskRta evaM prAkRta bhASA ke hastalikhita granthoM kA navIna sUcIpatra banAte samaya graMthAMka 7460(2) para AcArya zrI somatilakasUri racita pRthvIdhara sAdhu (pethar3a zAha) kArita caitya stotra kI vikrama kI 16vIM zatAbdI kI prati prApta huii| isa stotra meM pethar3a zAha ke dhArmika sukRtyoM, audAryAdi guNoM aura dharmaniSTha jIvana kI zlAghA karate hue batalAyA hai ki pethar3a ne 78 navIna jina mandiroM kA nirmANa krvaayaa| kauna-kauna se tIrthakaroM ke kisa-kisa sthAna para mandira banavAye, inakA tIrthaMkara nAma aura sthala-nAma nirdeza ke sAtha isa stotra meM ullekha huA hai, yaha isa stotra kA vaiziSTya hai| isa stotra ke praNetA zrI somatilakasUri haiM jo pethar3a ke dharmaguru zrI dharmaghoSasUri ke pautra paTTadhara aura zrI somaprabhasari ke paTTadhara AcArya haiN| tapAgaccha paTTAvalI ke anusAra inakA janma vi0 saM01335, dIkSA 1339, AcArya pada 1373 aura svargavAsa 1424 meM huA thaa| ye bar3e prabhAvika aura vidvAna AcArya the| inake dvArA nirmita bRhatdravya kSetrasamAsa prakaraNa, saptatizata sthAnaka prakaraNa aura anekoM stota prApta haiN| mANDavagar3ha ke mahAmantrI sAdhu pRthvIdhara (prasiddha nAma pethar3azAha) ke nAma se jaina samAja meM suparicita haiN| jina mandira nirmANa, svadharmI bandhuoM kA poSaNa, gurubhakti, zAstrabhakti, dAnazAlA nirmANa Adi sukRtyoM ke prasaMgoM para Aja bhI sAdhuvarga vyAkhyAnAdi meM pethar3azAha kA uddharaNa dete haiM aura unakA kathAnaka kaha kara dharmakAryoM kI mahattA kA pratipAdana karate haiN| pethar3azAha osavAlajAtIya dedA ke putra the| ye mANDavagar3ha ke paramAravaMzIya mahArAjA jayasiMha ke * mahAmaMtrI the| inakA samaya 13vIM zatAbdI kA antima caraNa aura 14vIM zatI kA pUrvArddha hai / pethar3a ke sukRta kAryoM kA kAryakAla 1318 se 1338 ke madhya kA hai| dedA, pethar3a aura inakA putra jhAMjhaNa tInoM hI dharmaniSTha, zrAddhaguNoM ke dhAraka-pAlaka aura paramaguru bhakta the| inake sukata kriyAkalApoM kA savistRtavarNana zrI ratnamaNDana (ratnamandira) gaNi racita sukRtasAgara kAvya (vi0 saM0 1517) aura upadezataraMgaNI ke taraMga 2-3 meM prApta hai| isa granthoM ke AdhAra se pethar3a kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai nAndurI purI meM dedA nAmaka nirdhana vaNik rahatA thaa| eka yogI ne suvarNarasasiddhi karake use de dI usase vaha dhanADhya zrImaMta ho gyaa| kisI kI jhUThI zikAyata se vahA~ ke rAjA ne dedA ko bandIgRha meM DAla diyaa| staMbhana pArzvanAtha ke pratApa se vaha chuuttaa| dedA nAMdurIpurI kA tyAga kara vidyApura (bIjApura) jAkara rahane lgaa| vahA~ se vaha khaMbhAta gayA aura staMbhana pArzvanAtha kI pUjA kara, svarNadAna karane se samAja dvArA 'kanakagiri' virAd prApta kiyaa| vahA~ se vaha kisI kAryavaza devagiri gayA aura vahA~ vizAla dharmazAlA kA nirmANa krvaayaa| dedA kA putra pethar3a huaa| lekha saMgraha 323 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapAgacchIya prasiddha vidvAna zrI devendrasUri ke ziSya zrI dharmaghoSasUri (tapAgaccha paTTAvalI ke anusAra AcArya pada vi0 saM0 1303 yA 1304 meM prApta huA thA aura saM0 1356 meM inakA svargavAsa huA thaa| gurjarAdhIza inakA mitra thA aura ye bar3e camatkArI prabhAvazAlI AcArya the) vihAra karate hue bIjApura Aye aura vahA~ cAturmAsa kiyaa| AcArya ke upadeza se prabhAvita hokara pethar3a ne parigraha pramANa kA vrata grahaNa kiyaa| 'mAlava deza meM terA bhAgyodaya hai' aisA AcArya se saMketa prApta kara, pethar3a mANDavagar3ha Akara rahane lgaa| mANDavagar3ha meM paramAravaMzIya jayasiMha bhUpati kA rAjya thaa| mANDavagar3ha meM namaka aura ghI kA vyApAra karate hue eka ghI becane vAlI mahilA se pethar3a ko 'citrAvelI' prApta huii| citrAvelI ke prabhAva se pethar3a koTyAdhIza bnaa| rAjA ke sAthamaitrI huI, rAjA se chatra-cAmara Adi rAjyAdhikAra prApta kara sammAnita huaa| pethar3a kA putra jhAMjhaNa thaa| jhAMjhaNa kA vivAha dillI nivAsI bhIma seTha kI putrI saubhAgyadevI se huaa| zAkaMbharI nareza cauhAna gogAde ne pethar3a ko bulAkara usase citrAvelI mA~gI aura pethar3a ne unheM pradAna kara dii| pethar3a ne jIrAvAlA pArzvanAtha aura AbUtIrtha kI yAtrA kii| eka samaya AcArya dharmaghoSasUri ke maMDapa durga padhArane para pethar3a ne 72,000 ru. kA vyaya kara bar3e mahotsava ke sAtha nagara praveza krvaayaa| unake upadezoM se udbodha prApta kara, pethar3azAha ne bhinna-bhinna sthAnoM para 84 jinamandiroM kA nirmANa krvaayaa| maMDapadurga (mAMDavagar3ha) meM 18 lAkha dravya kharca kara 72 jinAlaya vAlA zatrujayAvatAra RSabhadeva kA maMdira bnvaayaa| zatrujaya tIrtha para zAntinAtha kA vizAla jinAlaya bnvaayaa| oMkArezvara meM zreSThatama toraNa yukta mandira bnvaayaa| oMkAra nagara meM satrAgAra (sadAvrata sthAna) kholaa| zatrujaya aura giranAra tIrtha kI saMgha ke sAtha yAtrAyeM kii| giranAra tIrtha kI yAtrA ke samaya alAuddIna khilajI dvArA mAnya dillI nivAsI saMghapati pUrNa agravAla, jo ki digambara jaina thA, ke sAtha saMgharSa hone para bhI saMghapati kI indramAla pahale pethar3a ne hI phnii| . pethar3a ne vipula dravya kharca kara, bhRgukaccha (bharuca), devagiri, mANDavagar3ha, AbU Adi sAta sthAnoM para jaina jJAna bhaNDAra sthApita kiye aura una bhaNDAroM meM sahasroM prAcIna aura arvAcIna (navIna likhavAkara) grantha una bhaMDAroM meM sthApita kiye| AcArya dharmaghoSasUri se gyAraha aMgoM kA zravaNa kiyaa| bhagavatI sUtra kA zravaNa karate hue jahA~jahA~ gautama zabda AyA vahA~-vahA~ eka-eka svarga mudrA pddh'aaii| isa prakAra 36,000 svarNa moharoM se bhagavatI sUtra kI pUjanA kii| pethar3a ke putra jhAMjhaNa ne AcArya dharmaghoSasUri ke sAnnidhya meM, mAMDavagar3ha se vi0 saM0 1340 meM vizAla yAtrI saMgha nikAlA jisakA vizada varNana aneka kRtiyoM meM prApta hai| isa saMgha kA saMghapati jhAMjhaNa hI thaa| isameM pethar3a kA ullekha na hone se yaha saMbhava hai ki 1340 ke pUrva hI pethar3a kA svargavAsa ho gayA thaa| sukRtasAgara caturthataraMga meM pethar3a nirmANita 84 jinAlayoM kA ullekha karate hue sthAnoM ke nAma bhI pradAna kiye haiM: zrutvA gurugiraM pRthvIdharo'tha pRthupuNyadhIH / caityaM nyastA''dyatIrthezaM dvAsaptati jinaalym|| 40 // 324 lekha saMgraha Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatruJjayAvatArAkhyaM raidnnddklshaaNkitm| drmmaassttaadshlkssaabhirmnnddpaantrciikrt||41|| yugmam vibhranmaNDapamuddaNDaM koTAkoTIti vishrutm| dvAsaptati ca raidnnddkumbhaanbhaaraassttkaatmkaan||42|| zatruJjaye shriishaantyrhccaitymtykssishaitydm| oMkAre caikmutkRsstttornnaangkmriirct||43|| yugmam bhAratIpattane tArApure drbhaavtiipure| somezapattane vaangkimaandhaatRpurdhaaryoH||44|| nAgade nAgapUre naasikyvttpdryoH| sopArake ratnapure koraNTe karaheTake // 45 // candrAvatI-citrakUTa-cArupaindrISu cikkhile| vihAre bAmanasthalyAM jyaapurojyiniipuroH|| 46 // jAlandhare setubandhe deze ca pshusaagre| pratiSThAne vrdhmaanpure-prnnvihaaryoH|| 47 // hastinApura-depAlapura gogapureSu c| jayasiMhapure nimbasthUrAdrau tadadho bhuvi||48|| salakhaMNapure jIrNadurge ca dhvlkkke| makuDyAM vikramapure durge maMgalataH pure||49|| ityAdyanekasthAneSu raidnnddklshaanvitaaH| caturaGkAdhikAzItiH praasaadaastenkaaritaaH||50|| . saptabhiH kulkm| somatilakasUri racita prastuta stotra ke prAraMbhika 5 padyoM meM pethar3a ke saujanyAdi guNoM kA varNana karate hue likhA hai: sAdhu pRthvIdhara (pethar3a) vidhipUrvaka dInoM ko dAna detA thaa| nRpati jayasiMha ke dvArA sammAnita huA thaa| arahaMta aura gurucaraNoM kI bhakti meM tallIna rahatA thaa| zIlAdi zreSTha AcaraNoM dvArA apanI AtmA ko pavitra karate hue mithyA-buddhi aura krodhAdi zatruoM kA nAza karatA thaa| isane anekoM vizAla pauSadhazAlAoM kA nirmANa karAyA thaa| mantragarbhita stotra ke paThana se zivaliMga ko vidIrNa kara prakaTita pArzvanAtha pratimA jo vidyunmAlI deva dvArA nirmita aura pUjita thI tathA atizaya yukta thI, kI pUjana karatA thaa| ___ vaha jinamUrti kI trikAla pUjana karatA thaa| pratidina donoM samaya pratikramaNa karatA thaa| svadharmI mAtra kI mahatI bhakti karatA thaa| zreSTha parvo meM svayaM pauSadha karatA thA aura paryoM meM pauSadha karane vAle sAdharmikoM kI vaiyAvRtya (sevA) karatA thA tathA pramudita hRdaya se svadharmIvAtsalya karatA thaa| lekha saMgraha 325 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurumukha se mahArAjA samprati, kumArapAla bhUpAla aura mahAmantrI vastupAla ke udAra, zreyaskara aura . sukRtamaya caritroM ko sunakara aura punaH-punaH smaraNa kara apane hRdaya vana ko sukRtamaya jala se siMcana karatA thaa| nyAyopArjita vitta ke dvArA pethar3a ne jina-jina zreSTha sthAnoM, parvatoM, nagaroM aura grAmoM meM nayanAhlAdaka jinamaMdiroM kA nirmANa karavAyA una-una sthAnoM kA kalyANakArI mUlanAyaka jinezvaroM ke nAma ke sAtha maiM zraddhApUrvaka stavanA karatA huuN| chaThe padya ke do caraNoM meM kahA gayA hai ki pethar3a ne vi0 saM0 1320 meM maNDapagiri (mANDavagar3ha) meM zatrujaya tIrtha ke samAna hI vizala aura prottuMga AdinAtha bhagavAn kA mandira bnaayaa| chaThe padya ke tIsare caraNa se padyAGka 15 taka meM stavanakAra pethar3a nirmApita caityasthaloM ke nAma nirdeza ke sAtha mUlanAyaka jinezvara devoM ke bhI nAmollekha karatA hai| antima solahaveM zloka meM stotrakAra kahatA hai ki, pRthvIdhara ne parvata-sthaloM, nagaroM aura grAmoM meM himazikhara kI spardhA karate hue uttuMga zikhara vAle jina mandiroM kA nirmANa kara, jina bimboM kI pratiSThA . krvaaii| ve tathA aura anya devoM evaM manuSyoM dvArA nirmApita jo bhI jinacaitya aura pratimAe~ haiM una sabako maiM namaskAra karatA huuN| isa stotra meM ullikhita sthala-nAma aura mUlanAyaka ke nAmoM kI sUcI ke sAtha hI sukRtasAgara meM pratipAdita sthala nAmoM kI sUcI kA tulanAtmaka vivaraNa isa prakAra hai:mandira saM0 mUlanAyaka nAma stotra meM sthala nAma sukRtasAgara meM sthala nAma AdinAtha maNDapagiri (mANDavagar3ha) . mANDavagar3ha neminAtha nimbasthUra parvata niMbasthUra parvata pArzvanAtha nimbasthUra parvata kI talahaTI nimbasthUra parvata kI talahaTI pArzvanAtha ujjayinIpura ujjayinIpura neminAtha vikramapura vikramapura / pArzvanAtha mukuTikApurI makuDI AdinAtha mukuTikApurI makuDI mallinAtha vindhanapura pArzvanAtha AzApura AdinAtha zAntinAtha aryApura jyApura dhArAnagarI dhArA neminAtha vardhanapura AdinAtha candrakapurI candrAvatI pArzvanAtha jIrApura pArzvanAtha jalapadra lekha saMgraha - - 3 ; ghoSakIpura neminAtha & Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAndhAtRpura dAhaDapura haMsalapura mAndhAtRpura dhanamAtRkApura maMgalapura cikkhalapura jayasiMhapura siMhAnaka salakSaNapura maMgalapura cikkhila jayasiMhapura aindrIpura salakSaNapura aindrIpura tAlhaNapura hastinApura karaheTaka nalapura hastinApura karaheTaka durga vihAra pArzvanAtha aranAtha ajitanAtha AdinAtha abhinandana pArzvanAtha mahAvIra neminAtha pArzvanAtha pArzvanAtha zAntinAtha aranAtha * pArzvanAtha neminAtha neminAtha mahAvIra mahAvIra kunthunAtha. RSabhadeva AdinAtha pArzvanAtha AdinAtha ajitanAtha AdinAtha pArzvanAtha candraprabha naminAtha mallinAtha pArzvanAtha pArzvanAtha munisuvrata mahAvIra neminAtha candraprabha pArzvanAtha vihAraka lambakarNIpura khaNDoha citrakUTa parNavihArapura candrAnaka vaMkI citrakUTa parNavihAra bAMki nIlakapura nAgapura nAgapura madhyakapura darbhAvatI nAgahRda dhavalakka jIrNadurga somezvara pattana zaMkhapura sauvartaka vAmanasthalI nAsika darbhAvatI nAgahRda dhavalakka jIrNadurga somezapatana vAmanasthalI nAsika sopAraka sopArapura lekha saMgraha 327 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha ruNanagara pArzvanAtha uruMgala pArzvanAtha pratiSThAnapura pratiSThAna neminAtha setubandha setubandha mahAvIra vaTapadra vaTapadra mahAvIra nAgalapura mahAvIra a (?)STakArikA mahAvIra jAlandhara jAlandhara mahAvIra devapAlapura depAlapura mahAvIra devagiri zAntinAtha cArupa cArupa neminAtha droNaputra neminAtha ratnapura ratnapura ajitanAtha arbukapura (arbuda) mallinAtha koraNTaka koraNTa pArzvanAtha Dhorasamudra pazusAgara pArzvanAtha sarasvatI pattana bhAratIpattana zAntinAtha zatruJjaya zatruJjaya AdinAtha tArApura tArApura munisuvrata vardhamAnapura AdinAtha vaTapadra (vaTapadra) AdinAtha gogupura candraprabha neminAtha oMkAra (nagara) oMkAra neminAtha mAndhAtRpura (mAndhAtRpura) neminAtha vikkana AdinAtha isa tAlikA se spaSTa hai ki stotra meM prApta 78 sthAnoM meM sukRtasAgara kAvya meM 46 sthAna aura tIna sthAno - mukuTikApurI (makuDI), 2 vaTapadra aura 3 mandhAtRpura meM 2-2 mandiroM kA nirmANa hone se kula 49 sthAnoM kA ullekha mAtra hai, zeSa sthAnoM kA ullekha nahIM hai| stotrakAra somatilakasUri kA samaya vi0 saM0 1335 se 1424 taka hai aura pethar3a ke sukRta kAryoM kA kAryakAla 1318 se 1338 hai| arthAt pethar3a ke sadguru dharmaghoSasUri the aura unhIM ke pautra. paTTadhara stotrakAra the| ataeva yaha mAnanA adhika yuktisaMgata hogA ki pethar3a ne 75 sthAnoM para 78 jina mandiroM kA nirmANa karavAyA thA na ki 84 / 328 lekha saMgraha vardhamAnapura gogapura picchana celakapura Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sukRtasAgara aura upadezataraMgiNIkAra zrI ratnamaNDanagaNi jo ki zrI ratnazekharasUri ke ziSya haiM aura jinakA kAryakAla 16vIM zatI kA pUrvArddha hai, ke aura pethar3a ke madhya meM kama se kama bhI 160 varSoM kA antara hai| ataH yaha nizcata hai ki ratnamaNDanagaNi ne paramparAgata janazruti ke anusAra 84 mandiroM ke nirmANa kA ullekha kiyA hai| pUrNa jJAtavya prApta na hone ke kAraNa hI saMbhavataH mUlanAyakoM ke nAma tathA samasta sthAnoM ke nAma bhI pradAna nahIM kara sakA hai| ataeva ratnamaNDanagaNi kA 84 jina mandiroM ke nirmANa kA ullekha prAmANika nahIM mAnA jA sktaa| pUjya zrI somatilakasUrikRta pRthvIsAdhukArita-caityastotram: zrIpRthvIdharasAdhunA suvidhinA dInAdiSUddaninA, bhakta zrIjayasiMhabhUmipatinA svaucitystyaapinaa| arhadbhaktipuSA gurukramajuSA mithyAmanISAmuSA, sacchIlAdipavitritAtmajanuSA prAyaH prnnshydrussaa||1|| naikAH pauSadhazAlikAH suvipulA nirmApayitrA satA, mantrastotravidIrNalita vivRtazrIpArzvaGga puujaayuujaa| vidyunmAlisuparvanirmitalasaddevAdhidevAhvaya, khyaatjnyaattnuuruhprtikRtisphuurjtspryaasRjaa|| 2 // trikAle jinarAjapUjanavidhiM nityaM dvirAvazyakaM, sAdhau dhArmikamAtrake'pi mahatIM bhaktiM viraktiM bhve| 'tanvAnena suparvapauSadhavatA sAdharmikANAM sadA, vaiyAvRtyavidhAyinA vidadhatA vaatslymuccairmudaa|| 3 // zrImatsampratipArthivasya caritaM zrImatkumArakSamApAlasyApyatha vastupAlasacivAdhIzasya punnyaambudheH| smAraM smAramudArasammadasudhAsindhUrmiSUnmajjatA, zreyaH kAnanasecanasphuraduprAvRD bhvaambhomucaa|| 4 // samyagnyAyasamarjitorjitadhanaiH susthAnasaMsthApitaiyeM ye yatra girau tathA puravare grAme'thavA yatra ye| prAsAdA nayanaprasAdajanakA nirmApitAH zarmadAsteSu zrIjinanAyakAnabhidhayA sArddhastuve shrddhyaa||5|| paJcabhiH kulakam zrImadvikramatastrayodazazateSvabdeSvatIteSvatho, viMzatyAJyadhikeSu ( 1320) maNDapagirau shtrunyjybhraatri| zrImAnAdijinaH 1, zivAGgajajinaH 2. zrIujjayatAyite, nimbasthUranage'tha tattalabhuvi zrIpArzvanAthaH zriye 3 // 6 // jIyAdujayinIpure phaNiziraH 4, zrIvaikramAkhye pure, zrImAnnemijinau 5, jinau mukuTikApuryAM ca pArthAdimau 6-7 / lekha saMgraha 329 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malli zalyaharostu vindhanapure 8, pArzvastathA''zApure 9, nAbheyo bata ghoSakIpuravare 10, shaantirjino'ryaapure||7|| zrIdhArAnagare'tha vardhanapure zrIneminAthaH pRthak 12, 13, zrInAbheyajino'tha candrakapurI sthAne 14, sajIrApure 15 / ___ zrIpArtho jalapadra-dAhaDapurasthAnadvaye 16-17, sampadaM, deyAd vo'rajinazca haMsalapure 18, mAndhAtRmUle'jitaH 19 // 8 // AdIzo dhanamAtRkAbhidhapure 20, zrImaNDalAkhye pure, turyastIrthakaro 21, 'tha cikkhalapure zrIpArzvanAthaH zriye 22 / zrIvIro jayasiMhasaMjJitapure 23, nemistu siMhAnake 24, zrIvAmeyajinaH salakSaNapure 25, pArzvastathaindrIpure 26 // 9 // zAntyai zAntijino'stu tAlhaNapure-27, 'ro hastinAdyepure 28, zrIpArzvaH karaheTake 29, nalapure 30, durge ca nemIzvaraH 31 / .. zrIvIro'tha vihArake 32, sa ca puna zrIlambakarNIpure 33, khaNDohe kila kunthunAtha 34, RSabhaH zrIcitrakUTAcale 35 // 10 // AdyaH parNavihAranAmani pure 36, pArzvazca candrAnake 37, vakyAmAdijino 38, 'tha nIlakapure jIyAd dvitIyo jinaH 39 / Adyo nAgapUre 40 ' tha madhyakapure zrI azvasenAtmajaH 41, zrIdarbhAvatikApure'STamajino 42, nAgAde zrInamiH 43 // 11 // zrImallirdhavalakkanAmanagare 44, zrI zrIjIrNadurgAntare 45, zrIsomezvarapattane ca paNabhRllakSmA jino 46 nndtaat| viMzaH zaGkhapure jinaH 47, sacaramaH sauvarttake 48, vAmanasthalyAM nemijinaH 49, zaziprabhajino nAsikyanAmnyAM puriH 50 // 12 // zrIsopArapure 51, 'tharUNanagare 52, corUgale, 53'tha prati SThAne pArzvajinaH 54, zivAtmajajinaH zrI setubandhe 55, shriye| zrIvIro vaTapadra 56, nAgalapure 57, 'SThakkArikAyA~ 58 tathA, zrIjAlandhara 59, devapAlapurayoH 60, zrIdevapUrve girau 61 // 13 // cArupye mRgalAJchano jinapati-62, naimizriye droNake 63, nemI ratnapure-64, 'jito'rbukapure 65, malizca koraNTake 66, pArtho DhorasamudranIvRti ( ?) 67, sarasvatyAhvaye pattane 68, koTAkoTijinendramaNDapayutaH zAntizca zatruJjaye 69 // 14 // zrItArApura-vardhamAnapurayoH zrInAbhibhU-suvratau, 70-71, nAbheyo vaTapadra-gogupurayoH 72-73, candraprabhaH picchne| oDkAre'dbhutatoraNaM jinagRhaM 75, mAndhAtari trikSaNaM 76, nemirvikkananAmni 77, celakapure zrInAbhibhU-78 bhuutye|| 35 // .. (stragdharAvRttam) lekha saMgraha 330 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ithaM pRthvIdhareNa pratigirinagaragrAmasImaM jinAnAmuccaizcaityeSu viSvahimagirizikharaiH sparddhamAneSu yaani| bimbAni sthApitAni kSitiyuvatiziraHzekharANyeSa vande, tAnyapyanyAni yAni tridazanaravaraiH kaaritaakaaritaani|| 16 // iti pRthviidhrsaadhukaarit-caity-stotrm| 16 kaavym|| (rAjasthAna prApya vidyA pratiSThAna, jayapura granthAGka 7460 (2) patra 15-16, mApa 26.2 11.2 sI. ema., kula paMkti 26, akSara 55, lekhana anumAnataH 16vIM) [sambodhi volyUma-10, ahamadAbAda] 000 lekha saMgraha 331 22 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhopAlagar3ha (bar3alU) ke jaina mandira ___ saMyogavaza akhila bhAratIya jaina vidvat pariSad ke adhivezana meM sammilita hone ke liye maiM 20 akTUbara 1985 ko bhopAlagar3ha gayA thaa| isa bhopAlagar3ha kA prAcIna nAma bar3alU hai aura yaha jodhapura se lagabhaga 70 kilomITara dUra hai| gA~va acchA sA kasbA hai aura samRddhivAna seThoM se paripUrNa bhI hai| yahA~ kA havA-pAnI bhI Arogyavardhaka hai| lagabhaga sATha varSa pUrva kI TIpoM ke anusAra yahA~ jainoM ke 350 se bhI adhika ghara the| Aja adhikAMzataH dhanArjana hetu anya pradezoM meM nivAsa karane laga gaye haiN| vahA~ jo jaina nivAsa karate haiM, unameM bhI mUrtipUjaka sAdhuoM kA AvAgamana na hone se adhikAMzataH sthAnakavAsI yA. terahapaMthI bana gaye haiN| mUrtipUjaka jainoM ke to kevala tIna yA cAra ghara hI haiN| phira bhI samAja meM sauhArdabhAva banA huA hai| isa choTe se grAma meM 4 jina maMdira aura eka dAdAbAr3I hai| paricaya nimna hai 1. pArzvanAtha maMdira- yaha maMdira jATAvAsa meM hai| zikharabaddha hai aura vizAla bhI hai| maMdira kI dIvAra para do-tIna sthAnoM para kucha akSara likhe hue haiN| eka sthala para 'saM 1350' kA spaSTa ullekha hai| pArzvanAtha bhagavAna kI mUrti paricaya sahita hai, para mUrti para lekha utkIrNa nahIM hai| mUrtikalA kI dRSTi se evaM vAstu kalA kI dRSTi se ye donoM 700 varSa prAcIna haiM, ni:saMdeha hai| mUla garbhagRha ke bAhara dAdA sAhaba ke caraNa bhI haiN| vi0 saM0 2009 meM sAmAnya jIrNoddhAra bhI huA thaa| philahAla jIrNoddhAra kI AvazyakatA hai| 2. zAntinAtha maMdira- bAjAra cauka meM hai| maMdira kyA hai? choTI gar3hI hai| vizAla hai, zikharabaddha hai| yaha lUNiyoM kA maMdira kahalAtA hai| yaha maMdira lagabhaga 150 varSa prAcIna hai| mUlanAyaka zAntinAtha pratimA vi0 saM0 1902 meM, tapAgacchIya AcArya vijaya jinendrasUri dvArA pratiSThita hai| ___bar3alU ke anya khaNDahara maMdira se prApta suvidhinAtha bhagavAna kI parikara sahita khaNDita pratimA anya kamare meM surakSita hai| isa mUrti kI nAka kA agrabhAga ghisa cukA hai aura goDe ke pAsa se tanika khaMDita bhI hai| mUrti para lekha hai // aiN|| saMvat 1556 varSa ASAr3ha vadi 2 dine zreSThi kalhar3a ADhaka pramukha 4 putraiH ( ? mAtR) varjU svAtmazreyorthaM zrI suvidhinAtha biMbaM kA0 pra0 zrIjinasamudrasUribhiH khrtrgcche| isa maMdira ke nIce 4 dukAneM haiM, jinameM se 3 dukAnoM para terahapaMthI zrAvakoM ne apanI dukAneM kara rakhI haiM aura 10 varSoM se kirAyA bhI nahIM de rahe haiN| 3. neminAtha maMdira- yaha maMdira navanirmita upAzraya (sthAnaka) ke sAmane hI hai| kAMkariyoM kA aura kharataragaccha kA kahalAtA hai| mUlanAyaka pratimA saparikara hai| kiMtu aisA lagatA hai ki mUla pratimA 332 lekha saMgraha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaMDita hone para neminAtha kI pratimA usake sthAna para virAjamAna hI ho| parikara prAcIna hai aura mUlanAyaka mUrti saM0 1677 meM tapAgacchIya vijayadevasUri pratiSThita hai| maMdira ke sAtha hI upAzraya hai| maMdira aura upAzraya jIrNa-zIrNa hI nahIM, khaNDahara banatA jA rahA hai| jhAr3a-jhaMkhAr3a uga cuke haiN| kAMkariyA parivAra (cAhe vahA~ rahate hoM, jodhapura yA kahIM bhI rahate hoM) ko cAhie ki apanI pUrvajoM dvArA nirmApita maMdira kA jIrNoddhAra avazya karAveM, nAmAvazeSa na hone deN| 4. mahAvIra svAmI kA maMdira- yaha navanirmApita upAzraya ke ThIka pIche hI hai| mUrti para saM0 1677 meM mer3atA meM tapAgacchIya zrI vijayadevasUri pratiSThApita kA lekha hai| bhaMDAra meM khaMDita mUrti para 1497 kA lekha hai| maMdira ke nIce upAzraya meM zrIpUjya jI gaddI ke cabUtare kA khaMDita prastara zilAlekha anya sthAna se lAkara yahA~ rakhA huA hai, jisa para nimnAMkita mahatvapUrNa lekha utkIrNa hai| ghisa jAne se kaI akSara aspaSTa bhI ho gaye haiN| lekha saMskRta gadya aura padya meM aMkita hai| '....suratrANa sAmrAjye zrI.... zrI bRhatkharataragacche zrImat jinadevasUri... zrIjinasiMha sUrINAmupadezena saMgheza.... rAyamala-bhAramalau rAyamala AryA raMgAde putrI deva... sAdharmikavAtsalyaparvapAraNA-pustaka lekhanadAna... pramukha puNyaprasava-sAvitrI saM0 jIvA saM0 jayavanta...rAja bhImarAja pramukha bhrAtR sauhArda dhAriNI sva.... puNyaprabhAvikA vIrA nAmnI pakSazAlA dvAra.....akArayat apavaraka bRhatzAlAvidhAne caturthAMsaM prAdadAcca sA caturvidha saMghena sevyamAnaM ciraM nandyAt // varSe vyomArNavendUjvalakiraNacite [ 1640 ] phAlgune vlgumaasi| zrImat zrIjaina.... kharataragaNapa ( ? ) spdeshaistvdiiyaiH| saptakSetryAM..... dhanamadhikatamA... pta sddhrmsevaa| vRddha zraddhAlu dAtrI sutavimalamate rAyamallasya putrii| vIrA nAmmyAhatI.... pi saghanatarairdvAra-zAlAM vizAlAM vyaya mapyanyAM pArzvazAlA vipulakRte'kArayad bhvybhaavaat| turyAMzaM puNyapUrNaM draviNa-pradadau tUccazAlA vidhaane| nandyAd dharmAzrayoryaM jananayanamude.... va vijliiv|| shriijindttytiindraaH|| zrImajjinakuzalasUra..... kurvntu.........|" * lekha kA sArAMza- vi0 saM0 1640 meM kharataragaccha (kI AdyapakSIya zAkhA) ke AcArya jinadevasUri ke paTTadhara zrI jinasiMhasUri ke upadeza se saMghapati rAyamalla kI bhAryA raMgAde kI vIrA nAma kI putrI thI, jo devaguru kI bhakti karane vAlI, sAdharmikoM kA vAtsalya/sahayoga karane vAlI, parvo para pAraNA karAne vAlI, zAstroM kA lekhana karavAne vAlI, sapta kSetroM meM dhana kA sadupayoga karane vAlI, arhaddharma sevA Adi pramukha puNya kAryoM kI janayitrI thI aura.... bhImarAja Adi bhAiyoM ke sauhArdapUrNa prema ko dhAraNa karane vAlI thii| usa puNya prabhAvikA vIrA nAma kI zrAvikA ne zAlA (upAzraya, pauSadhazAlA) kA nirmANa karavAyA aura vizAla zAlA ke nirmANa hetu apane dhana kA caturthAMza (cauthA hissA) pradAna kiyA thaa| vIrA nirmApita yaha dharmasthAna janasamUha ke netroM ko pramudita aura kalyANa karane vAlA bane / dAdA jinadattasUri aura jinakuzalasUri saMgha kA maMgala kreN| prastuta lekha meM saMketita vIrA zrAvikA ke saddharma kAryAtmaka vizeSaNa manana yogya evaM anukaraNIya MO lekha saMgraha 333 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrA zrAvikA nirmApita zAlA evaM vizAla zAlA kA nAmAvazeSa bhI baDalU meM prApta nahIM hai| kevala . usakI kIrti kA smaraNa karAne vAlA yaha khaMDita zilApaTTa hai| 5. dAdAbAr3I- gA~va ke bAhara tAlAba ke kinAre, ThAkura ke mahaloM ke nIce dAdAbAr3I hai| atyanta ramaNIya sthAna hai| yahA~ dAdA jinadattasUri aura jinakuzalasUri ke caraNa haiN| caraNoM para lekha utkIrNa hai| lekha ke anusAra vi0 saM0 1854, phAlguna zuklA 3 ke dina lUNiyA gotrIya sAha zrI hemarAjajI tilokacaMdajI karamacaMdajI ne caraNoM kA nirmANa evaM pratiSThA krvaaii| pratiSThA bhaTTAraka jinacandrasUri .. ke vijayarAjya meM bar3alU grAma meM huii| isa dAdAbAr3I kI dazA bhI zocanIya ho rahI hai| isa lekha ke anusAra jahA~ taka maiM samajhatA hU~ isake nirmAtA lUNiyA hemarAjI tilokacaMdajI yA inake vaMzaja bar3alU se calakara ajamera Aye aura vahA~ se zrI thAnamalajI haidarAbAda Akara bse| rAyabahAdura rAyasAhaba bne| inhIM ke pautra zrI surendrakumArajI lUNiyA vidyamAna haiM jo haidarAbAda zrIsaMgha ke pramukha haiM, samRddhimAna haiN| ataH merA unase vinamra anurodha hai ki apane pUrvajoM dvArA nirmApita bar3alU kI ' dAdAbAr3I kA jIrNoddhAra evaM samucita vyavasthA kara apane pUrvajoM kI kIrti ko cirasthAyI bnaaveN| [kuzala-nirdeza, varSa-13, aMka-12] 00 334 lekha saMgraha Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhI vidyA : paricaya isa avasarpiNI ke prathama nRpati, prathama anagAra, prathama kevalI aura prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva hue| AvazyakacUrNi, jambUdvIpa prajJapti aura kalpasUtra meM inake lie 'arahA kosalie usabhe' vizeSaNa prApta hotA hai| bhAgavata purANa meM inheM mahAyogirATa kahA gayA hai| bhagavAn RSabha jIvana vyavahAra kI samasta kalAoM ke pravartaka mAne gaye haiN| vaMzasthApana, kRSi, kuMbhakAra, pAka kalA, vivAha, lekhana yuddha, zastra, rAjanIti se lekara munivRtti aura AtmasAdhanA ke mArgadarzaka rahe haiN| prabhu RSabha ne kevalI banane ke pazcAt kyA dezanA dI thI? kina siddhAntoM kA pratipAdana kiyA thA? samaya kA dIrghakAlIna vyavadhAna hone ke kAraNa koI svarUpa prApta nahIM hotA hai| hA~, ahiMsAdi sArvabhauma siddhAntoM kA pariSkRta svarUpa antima tIrthaMkara mahAvIra kI dezanA/siddhAntoM meM avazya lakSita hyetA hai| __ kahA jAtA hai ki RSabhaputra bharatacakrI SaTkhaNDa vijaya kara svarAjya meM lauTe to cakraratna ne AyudhazAlA meM praveza nahIM kiyaa| kAraNa khojane para yaha anumAna kiyA gayA ki 'SaTkhaNDa vijaya ke pazcAt bhI svayaM ke 99 laghubhrAtAoM ne adhInatA svIkAra nahIM kI hai, vaha apekSita hai|' bharata ne samasta bhAiyoM ke pAsa adhInatA svIkRti hetu rAjadUta bheje| 98 bhAiyoM ne vicAra-vimarza karane ke pazcAt apane pitA RSabha se nirdeza prApta karane hetu unakI sevA meM upasthita hokara samayAnurUpa nirNaya dene kA anurodha kiyaa| prabhu RSabha ne saMsAra aura rAjyavaibhava kI nazvaratA kA pratipAdana karate hue unheM bodhamaya dezanA dii| isa dezanA se pratibuddha hokara 98 bhAiyoM ne apane pitA bhagavAn ke caraNoM meM pravrajyA grahaNa kii| prabhu RSabha kI ukta dezanA dvitIya aMga sUtrakRtAMga ke prathama zrutaskandha ke dvitIya vaitAlIya nAmaka adhyayana meM bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa hai| bhASAvidoM kI dRSTi se isa aMga kI bhASA cauvIsa sau varSa prAcIna hai| isI paramparA meM AdinAtha-dezanA (prAkRta) aura yugAdidezanA (saMskRta) meM prApta hai| ArSabhI vidyA vibhu AdinAtha prarUpita siddhAntoM ke saMbaMdha meM eka hastalikhita grantha prApta hotA hai, jisakA nAma hai 'ArSabhI vidyaa'| granthakAra ne isakA pUrNa nAma diyA hai 'atharvopaniSatsu vidyAtattve bhaartiiyopdeshe'| isake prathama adhyayana sUtra saMkhyA 4 meM 'ArSabhA''rhatI vidyAM' diyA hai| ArSabhI arthAt RSabha kI vidyA/dezanA hone se yaha nAma upayukta bhI hai| lekhaka ne ise atharva kA upaniSat likhA hai| isakA kAraNa yahI pratIta hotA hai ki arvAcIna samasta upaniSat atharva ke antargata hI Ate haiN| RSabha lekha saMgraha 335 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgavata paramparA mAnya AThaveM avatAra hone se unakI tattvamayI vidyA/upadeza samasta bhAratIyoM ke lie , grAhya/upAdeya ho isa dRSTi se upayukta hI hai| kisI paramparA kA nAma na lekara kevala 'bhAratIya' . zabda kA prayoga bhI atyadhika mahattvapUrNa hai| granthakAra isake praNetA kauna haiM? isakA isa grantha meM kahIM ullekha nahIM hai, kintu isake paMcamAdhyAya ke sUtrAMka eka meM 'athAto nigamasthiti-siddhAnta-siddhopamAnAM dharmapathasArthavAhAnAM yugapradhAnAnAM caritrakauzalyaM varNayAmaH' kahA hai| isameM ullikhita 'nigama' zabda se katipaya vidvAnoM kA abhimata hai ki zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM tapAgaccha meM AcArya indranandisUri hue haiM, vicAra/bheda ke kAraNa inase nigama sampradAya kA prAdurbhAva huaa| isalie inheM 'nigamAvirbhAvaka' vizeSaNa se saMbodhita bhI kiyA gayA hai| indranandisUri zrIlakSmIsAgarasUri ke ziSya the| lakSmIsAgarasUri kA janma 1464, dIkSA 1477, AcAryapada 1508 aura gacchanAyaka 1517 meM bane the ataH indranandi kA samaya bhI 16vIM zatI ke do caraNa arthAt 1501 se 1550 ke lagabhaga mAna sakate haiN| yadi yaha ... graMtha inhIM kA mAnA jAya to isa graMtha kA racanA kAla bhI 16vIM zatAbdI kA pUrvArdha hI hai| inake isa prakAra ke kaI grantha bhI prApta hote haiM:1. bhavyajanabhayApahAra 2. paMcajJAnavedanopaniSad 3. bhAratIyopadeza 4. vidyAtattva 5. nigama stava 6. vedAnta stava 7. nigamAgama grantha-paricaya isa grantha meM pA~ca adhyAya haiM jinakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai: prathama adhyAya - isa adhyAya meM 26 gadya sUtra haiN| (1-2) prArambha meM vRSa zabda kI vyutpatti dete hue kahA hai ki, vRSabhadarzana ke adhyetA evaM AcAraka caudaha guNasthAnoM kA ArohaNa karate hue zAzvata siddha sukha ko prApta karatA hai, ataH 'ArSabhIrhatI vidyA' kI upAsanA karo jisase duranta mRtyu patha ko pAra kara jaaoge| (3-5) sarvaprathama Atmatattva ko phcaano| karma nirjarA ke lie tIna tattva pradhAna haiM:gurutattva, devatattva, dhrmtttv| inameM prathama gurutattva hai| gurutattva kA varNana karate hue likhA hai: aparigrahI, nirmama, Atmatattva vid, chattIsa guNoM se yukta guru hI ArAdhanIya hotA hai| (6) vaha ArSabhAyaNa rAgAdi nivRta, guNavAna, gurunirdeza pAlaka aura dvAdazAMgI vidyA kA pAraMgata hotA hai| aise hI ArAdhya gurutattva kI dezavratiyoM ko upAsanA karanI caahie| (7-8) zramaNopAsaka ke lie vividha vijJAna, atizaya zruta-avadhi, kAla-jJAna vettA yugapradhAna hI sevya hai| (9) jo ISat dvAdazAMgIvettA haiN| kSetra-kAlocita vratacaryA kA pAlana karate haiM, svadharma sattA rUpa siddhAnta kA pratipAdana karate haiM, una zramaNoM kA upadeza hI dezikoM ko zravaNa karanA 336 lekha saMgraha Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhie aura AjJAnusAra hI AcaraNa karanA caahie| (10-11) svAtmajJAna vid kovida dezavRtti parAyaNa guruprasAda se hI saMsAra sAgara se pAra hote haiM, ataH Adya guru tattva hI karma nirjarA kA kAraNa hai| (11) isIlie bhagavAna Adideva ne kaivalya prApti ke pazcAt vAcaMyamoM kI manaHzuddhi, janopakAra aura * vizvahita ke lie gurutattva kA pratipAdana kiyA hai| (12) durdamanIya moha ko jAnakara dezavRtti-dhAraka kaThoratApUrvaka sarvadA AcAmla tapa karate hue dvAdazAMgI vidyA kA zravaNa kre| (13) saMyatAtmA mumukSu Avazyaka karma ke pazcAt paMcamuSTi luMcana kara, parigraha tyAgakara, gurukula nivAsI hokara, AjJApAlaka hokara, niravadya bhikSAgrahaNa karate hue antevAsI banakara dvAdazAMgI kA adhyayana kre| (14) 36 guNadhAraka hote hue bhI apakva yogI mAnya nahIM hotA hai| pati kI AjJA binA mumukSiNI ko bhI dIkSA na de| pati kI AjJA se sAdhvI bnaaye| (15) kAlacakra kI gati se mahanIyatama saMyamabhAra, vahana karane meM akSama hokara isa mArga kA tyAga kreNge| mRSopadeza kuzala AsurAyaNaM dvija vedavAkyoM kA viparIta artha kara guru bneNge| isase zreSTha dharma kA nAza hogaa| (16). tIrthaMkaroM ke abhAva meM bhI mahAdeva kSetra (mahAvideha kSetra) meM yaha dvAdazAMgI askhalita rUpa se duraMta kAla glAni kI nirnAzikA banI rhegii| (17) isa kSetra meM antima tIrthaMkara mahAvIra ke pazcAt 21 hajAra varSa taka yaha dvAdazAMgI zanaiH-zanaiH kSINa hotI jaaegii| antima kevalI jaMbU svAmI ke nirvANa ke pazcAt kAlavega ke kAraNa muktidvAra banda ho jaaegaa| (18) AgAmI cauvIsI ke samaya punaH zuddhamArga ke prarUpaka guru hoNge| ataH dezavRttiyoM ko aise guru kI hI upAsanA karanI caahie| (19) - dvAdazAMgIdhAraka zuddha-cAritrika guruoM ke abhAva meM pippalAda Adi RSi zrutivAkyoM ke viparIta artha kI pratipAdanA kreNge| (20) cAritra-parAyaNoM ke abhAva meM zAsana kI durdazA ho jaaegii| (22-23) daizika ekAdaza pratimA vahana karate hue tapoyoga meM pravRtta ho aura arhat pratimAoM kI arcanA * 'kreN| (24). . sAdhujana varSA ke abhAva meM bhI eka sthAna para cAturmAsa kreN| sAMvatsarika pratikramaNa hetu pAMca dina taka paryuSaNA kI ArAdhanA kreN| zuddha dharma kI ArAdhanA karane vAle hI arhat dharma ke adhikArI hote haiM aura vaha hI virajaska hote haiN| dvitIya adhyAya - isameM deva tattva kA varNana 38 gadya sUtroM meM hai| zramaNopAsaka prAtaH sAmAyika kareM, doSoM ke parihAra nimitta pratikramaNa kreN| nitya naimittika kArya ke pazcAt caityavandana kreN| jinapUjana kI paddhati batalAte hue kahA hai:- candanacUrNa se pUjana kara paMca parameSThiyoM ke guNoM kA ciMtana karate hue bhAvastavanA kara namana kreN| zAzvata caityoM ko namana kreN| aSTApada tIrthasthita RSabhAdi vardhamAna cauvIsa tIrthaMkaroM ko sASTAMga namaskAra kreN| (14) atIta, vartamAna aura anAgata aha~toM, kevaliyoM, siddhoM aura bharata, airavata, mahAvideha kSetra meM vidyamAna sAdhuoM ko namaskAra kreN| lekha saMgraha 337 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devArcana hetu snAnAdi kara zuddha dhotI pahanakara, zuddha uttarIya vastra dhAraNa kara gRhacaitya meM dakSiNa caraNa se praveza kreN| (20) maMdira meM praveza kara dharaNendra Adi sevita pArzva pratimA kA, ekAgra . mana se nirIkSaNa kreN| (21) pratimA kA morapicchI se sammArjana kreN| parikara yukta pratimA ko caMdana mizrita jala se snapita kreN| ghRta dIpa jalAkara candana kA vilepana kreN| alaMkArAdi se vibhUSita kreN| puSpa pUjA kreN| gIta gAna kreN| sugaMdhita dhUpa karane ke pazcAt AratI utaareN| tadanaMtara ghaMTA bajAyeM aura vividha vAditroM ke sAtha saMgItamaya prabhu kI stuti kareM aura prabhu ke samakSa nRtya kreN| maMdira se nikalate samaya dvAra para yAcakoM ko dAna dekara ghara AyeM aura svadharmI bandhuoM ke sAtha atithi saMvibhAga kA pAlana karate hue nirvadya AhAra kreN| (30) maMgala caitya paryupAsanA rUpa dharma ke samAna anya koI sukRta nahIM hai| navama pUrva meM bhI ise hI sudharma batalAyA hai| (31) kevalI bhagavaMta siddhAntoM meM cAra mahAmaMgala kahate haiM- arahaMta, siddha, sAdhu aura arhata dharma kA zaraNa svIkAra kre| ina cAroM mahAmaMgaloM kA chaThe pUrva meM varNana prApta hai| (33) deza virati dravya tathA bhAva pUjA kare aura saMyamI kevala bhAva pUjA kreN| bAdarAyaNa, RSi, kUpa, bhArgava kUpa, arbudagiri aura aSTApadAdi sthAnoM meM dhyAya sAdhanA karane para sAdhaka viraja aura tamarahita hotA hai| (37) zuddha samyaktvadhArI isa devatattva kI ArAdhanA kara dhArmika hokara vItarAga banatA hai| tRtIya adhyAya - tRtIya adhyAya meM 16 gadya sUtra haiM jinameM dezavratadhAriyoM ke vratoM kA vivecana hai| samyaktva dhAraNa karane vAlA upAsaka bAraha vratoM ko grahaNa karatA hai| niraticArapUrvaka vratoM kA pAlana karate hue antimAvasthA meM nirjarA hetu upAsaka kI 11 pratimAoM ko vahana karatA hai| ina ekAdaza pratimAoM kA vivecana upAsakadazA sUtra meM varNita kA hI isameM vistAra se nidarzana hai| anta meM likhA hai ki 11vIM pratimAdhAraka gRhI bhI mukti pada ko prApta karatA hai| 12vIM pratimA to yugapradhAna yogI puruSa hI vahana. karate haiN| caturthodhyAya - isa adhyAya meM jIva ke baMdha-mokSa kA vivecana karate hue granthi bheda ke pazcAt samyaktva prApti se lekara sayogI kevalI evaM ayogI kevali paryanta kA vistRta varNana hai| yaha sArA varNana pUrvAcAryoM dvArA racita sAhitya meM prApta hotA hI hai| isameM sayogI kevalI ko jIvana mukta cAritra yogI zabda se bhI abhihita kiyA hai| pA~cavAM adhyAya - yaha nava gadya sUtroM meM hai| isameM kahA gayA hai ki tIrthaMkaroM evaM kevaliyoM ke abhAva meM sarvajJakalpa zrutakevalI yugapradhAna hI dharmapatha kA saMcAlana karatA hai| mahAvIra ke 21 hajAra varSa ke zAsana meM sudharma svAmIjI se lekara duppasaha paryanta do hajAra cAra yugapradhAnAcArya hoNge| tatpazcAt dharma kI mahattI hAni hogI aura isI bIca avidyA aura asatya kA bola-bAlA hogaa| tatpazcAt AgAmI utsarpiNI meM padmanAbha tIrthaMkara hoNge| unake samaya meM punaH susAdhu hoMge jo zAstrasammata sAdhvAcAra kA pAlana kreNge| 36 guNa yukta hoNge| 47 doSa rahita AhAra grahaNa kareMge aura yugapradhAna pada ko dhAraNa karane vAle sarvajJa tulya hoNge| (4) bhagavAn mahAvIra ke kucha samaya pazcAt kevaliyoM kA abhAva hone se parihAra-vizuddhi Adi cAritroM kA abhAva ho jaaegaa| zruta jJAna kI kramazaH kSINatA ko dekhakara Arya dharma kI rakSA hetu 338 lekha saMgraha Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapradhAna AryarakSita cAroM anuyogoM ko pRthak-pRthak kreNge| kaI mahAmuni sindhugaMgA ke madhya bhAga ko chor3akara anya dizA-vidizAoM meM cale jAyeMge aura punaH idhara nahIM aayeNge| sindhu gaMgA ke madhya meM rahane vAle zrutadhara AcArya mahAn tapazcaryA kareMge aura dharmodyota kreNge| kaSAyavairi munigaNoM se cAndrakula kA AvirbhAva hogaa| zramaNopAsakoM ko aise hI yugapradhAna, zruta, kovida AcAryoM kI upAsanA karanI caahie| dvAdazAMgI Adi vidyAoM ke jAnakara jo isake anusAra AcaraNa karate haiM ve vidvAn viraktatama hokara sudhAsAgara ko prApta karate haiN| ____ bhASA aura zailI - isakI bhASA saMskRta hI hai yatra tatra vaidika saMskRta ke bhI zabdoM ke darzana. hote haiN| isa grantha kI prAcInatA pramANita karane hetu racanAkAra ne isakI zailI upaniSad kI zailI rakhI hai jaise- "athAtaH saMprapadyema, pUrva ha vA taiH, iti zruteH, ye ca ha vA, sa zikhA sUtravatA, na tasmin dharme svAdhikAriNo dharmadruhaH, na dveSakadvid, sakalaM bhadramaznute jAyeva patyuH' aadi| niSkarSa - 1. isa RSabha vANI meM sarvatra yahI ullekha prApta hotA hai ki bhagavAn RSabha ne aisA kahA hai| yahA~ isa RSabhavANI meM koI nayA dArzanika ciMtana yA koI viziSTa bAta kA aMkana nahIM hai, jo hai so vaha bhagavAn mahAvIra kI paramparA meM pratipAdita aura pUrvAcAryoM dvArA prarUpita deva-guru-dharma tattva kA hI vivecana hai| hA~, yahA~ yaha vaiziSTya avazya prApta hotA hai ki tattvoM meM deva ke sthAna para prathama gurutattva kA vivecana hai| gurutattva meM sadguru lakSaNa, devatattva meM vItarAga deva kA lakSaNa aura pratimA pUjana evaM dharma tattva meM navatattva, aNavrata, mahAvrata aura gaNasthAna kA vivecana hai| zrAvaka kI 11 pratimAoM kA varNana upAsakadazA sUtra aura guNasthAnoM kA varNana karmaprakRti Adi granthoM se vivecita hai| paMcama adhyAya meM jo bhagavAn ke zrImukha se bhaviSyavANI hI karavA dI hai, jisameM antima tIrthaMkara mahAvIra, paMcama Araka aura usakA svarUpa, AgAmI utsarpiNI meM padmanAbha tIrthaMkara, jambU ke pazcAt mokSadvAra baMda, 2004 yugapradhAna, antima AcArya duppasaha cAndrakula aura AryarakSita dvArA anuyogoM kA pRthakkaraNa Adi kA ullekha bhI ho gayA hai| yaha samagra varNana tIrthodgAlika prakIrNaka evaM vyavaccheda gaMDikA meM prApta hotA hai| 2. isa granthaM meM lekhaka ke nAma kA kahIM bhI ullekha na hone para bhI 'nigama' zabda se hamane lekhaka kA nAma indranandisUri kI sambhAvanA kI hai| lekhaka ne nAmollekha na kara, ise atharva kA upaniSad kahakara, upaniSad zailI ke anukaraNa para racanA kI hai| sthAna-sthAna para zruti kA ullekha kara aura mahAvIra zAsana ke sudharmasvAmI, jambUsvAmI aura AryarakSitasUri ko chor3akara kisI bhI prabhAvaka yugapradhAna AcArya kA nAmollekha na kara ise prAcInatama - 7, 8vIM sadI kI racanA pramANita karane kA prayatna avazya kiyA hai| kintu, dvitIya adhyAya meM pratimArcana meM vastrAbhUSaNoM kA ullekha kara svataH hI siddha kara diyA hai ki yaha racanA prAcIna na hokara 15vIM, 16vIM sadI kI hai| 3. grantha kA avalokana karane para yaha spaSTataH siddha hotA hai ki isakA lekhaka pAraMgata vidvAn brAhmaNa hogaa| bAda meM jaina muni/AcArya banakara jaina darzana kA bhI praur3ha vidvAn bnaa| Agama-nigama, dvAdazAMgI ko zruti, devatattva kI apekSA guru tattva kA prathama pratipAdana, pippalAda-AsurAyaNa Adi lekha saMgraha 339 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSiyoM kA ullekha, dhyAna kendroM ke lie bAdarAyaNa, RSi kUpa, bhArgava kUpa, arbuda Adi kA , ullekha, gurukula nivAsI, Aryadharma, sayogI kevalI ko jIvana-mukta-cAritra yogI, mahAvideha kSetra / ko mahAdeva kSetra aura aupaniSadika vijJAnaghana, virajaska, vitamaska, sASTAMga Adi zatAdhika zabdoM ke prayoga isake pramANa meM rakhe jA sakate haiN| 4. adhyAya eka meM sAMvatsarika pratikramaNa hetu paMca divasIya paryuSaNa parva ArAdhanA karane kA ullekha hai| jabaki paryuSaNA parva ATha divasa kA mAnA gayA hai| sambhava hai isa AcArya kI nigama paramparA meM paryuSaNa pAMca dina kA hI hotA hogaa| 5. maulika ciMtana na hote hue bhI upaniSad zailI meM grathita 'ArSabhI vidyA' maulika grantha hai| adyAvadhi isakI eka mAtra prati hI upalabdha hai jo khaMDita aura azuddha bhI hai| ataH isake khaMDita pAThoM kI pUrti karu evaM saMzodhana kara isakA prakAzana avazya kiyA jAnA caahie| prati paricaya yaha grantha adyAvadhi amudrita hai| isakI eka mAtra durlabha hastalikhita prati rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna ke kSetrIya kAryAlaya, jayapura ke zrI pUjya zrI jinadharaNendrasUri saMgraha meM parigrahaNAMka 7972 para surakSita hai| sAIja 31.7412.7 se.mI. hai| patra saM0 10, paMkti 17, akSara 60 hai| lekhana azuddha hai| kinAre khaMDita hone se pATha khaMDita ho gaye haiN| prAnta puSpikA meM lekhana saMvat isa prakAra diyA . hai:- 'zrIpattane saM0 1554 varSe / / zubhamastu / / ' _[anusaMdhAna aMka-50-2] 340 lekha saMgraha Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI padmAnandasUri racita zrAvaka-vidhi rAsa - isa racanA ke anusAra 'zrAvaka vidhi rAsa' ke praNetA zrI guNAkarasUri ziSya padmAnandasUri haiN| isakI racanA unhoMne vikrama saMvat 1371 meM kI hai| isa tathya ke atirikta inake sambandha meM isa kRti meM kucha bhI prApta nahIM hai aura jinaratnakoSa, jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa aura jaina gurjara kavio meM kucha bhI prApta nahIM hotA hai| ataeva yaha nirNaya kara pAnA asambhava hai ki ye kaunase gaccha ke the aura inakI paramparA kyA thI? zabdAvalI ko dekhate hue isa rAsa kI bhASA pUrNataH apabhraMza hai pratyeka zabda aura kriyApada apabhraMza se prabhAvita hai| padya 8, 21, 36, 43 meM prathama bhASA, dvitIya bhASA, tRtIya bhASA, caturtha bhASA kA ullekha hai| bhASA zabda apabhraMza bhASA kA dyotaka hai aura padya ke anta meM ghAta zabda diyA hai jo vastutaH 'ghattA' hai| apabhraMza praNAlI meM ghattA hI likhA jAtA hai| vAstava yaha ghattA vastu chanda kA hI bheda hai| . - isa rAsa meM zrAvaka ke bAraha vratoM kA nirUpaNa hai| prArambha meM zrAvaka cAra ghar3I rAta rahane para uThakara navakAra mantra ginatA hai, apanI zaiyyA chor3atA hai aura sIdhA ghara athavA pozAla meM jAtA hai jahA~ sAmAyika, pratikramaNa aura pratyAkhyAna karatA hai| pratyAkhyAna ke sAtha zrAvaka ke caudaha niyamoM kA cintavana karatA hai| usake pazcAt sApha dhotI pahanakara ghara athavA devAlaya meM jAtA hai aura sugandhita vastuoM se mandira ko maghamaghAyamAna karatA hai| akSata, phUla, dIpaka, naivedya car3hAtA hai arthAt aSTaprakArI pUjA karatA hai| bhAva stavanA karake dazavidha zramaNa dharma pAlaka sadguru ke pAsa jAtA hai| guru vandana . karatA hai| dharmopadeza sunatA hai, jIvadayA kA pAlana karatA hai| jhUTha nahIM bolatA hai| kalaMka nahIM lagAtA hai| dUsare ke dhana kA haraNa nahIM karatA hai| apanI patnI se saMtoSa dhAraNa karatA hai aura anya nAriyoM ko mA~-bahina samajhatA hai aura parigraha parimANa kA dhAraNa karatA hai| dAna, zIla, tapa, bhAvanA kI dezanA sunatA hai aura guruvandana kara ghara AtA hai| vastra ko utArakara apane vyApAra vANijya meM lagatA vyApAra karate hae pandraha karmAdAnoM kA niSedha karatA hai| pratyeka karmAdAna kA vistata varNana hai| (padya 1 se 34) vyApAra meM jo lAbha hotA hai usake cAra hisse karane caahie| pahalA hissA surakSita rakhe, dvitIya hissA vyApAra meM lagAye, tRtIya hissA dharma kArya meM lagAye aura cauthA hissA dvipada, catuSpada ke poSaNa meM lagAyA jaae| (padya 35) dvitIya vrata ke aticAroM kA ullekha karake devadravya, gurudravya kA bhakSaNa na kre| munirAjoM ko zuddha AhAra pradAna kre| isake pazcAt dvitIya bAra bhagavAna kI pUjA kre| dIna-dAna ityAdi kI lekha saMgraha 341 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhAla kre| munirAjoM ko apane hAtha se gocarI pradAna kre| pauSadhavrata dhAraNa kre| pratyAkhyAna kre| sacitta kA tyAga kre| pichale prahara meM punaH pauSadhazAlA jAve aura vahA~ par3he, guNe, vicAra kare, zravaNa / kre| sandhyAkAlIna tRtIya pUjA kre| dina ke AThaveM bhAga meM bhojana kre| do ghar3I zeSa rahate hue daivasika pratikramaNa aura pratyAkhyAna kare aura rAtri ke dvitIya prahara ke prArambha meM navakAra ginakara caturvidha zaraNa svIkAra karatA huA zayana kre| (padya 36 se 42) nidrAdhIna hone ke pUrva yaha vicAra kare ki zatrujaya aura giranAra tIrtha para tIrtha kI yAtrA ke lie jAU~gA, vahA~ pUjA karU~gA, krvaauuNgaa| sAdharmika bandhuoM kA poSaNa kruuNgaa| pustaka likhavAU~gA aura apanA vyApAra pUrNa kara anta meM saMyama grahaNa kruuNgaa| vRddha aura glAnoM kI sevA kruuNgaa| (padya 43 se 44) ___jala binA chAne hue grahaNa nahIM kruuNgaa| mIThA jala khAre jala meM nahIM milaauuNgaa| dUdha, dahI ityAdi DhaMkakara rkhuugaa| rAMdhanA, pIsanA aura dalanA ityAdi kAryoM meM zodhapUrvaka kArya kruuNgaa| cUlhA, IMdhana ityAdi kA yatanApUrvaka upayoga kruuNgaa| aSTamI caudasa kA pAlana kruuNgaa| jIvadayA kA pAlana / ' kruuNgaa| jinavacanoM kA pAlana kruuNgaa| yatanApUrvaka jIvana kA vyavahAra kruuNgaa| jo isa prakAra karate haiM ve nara-nArI saMsAra se pAra hote haiN| (padya 45 se 47) pAkSika, cAturmAsika aura saMvatsarI ke dina kSamAyAcanA kruuNgaa| suguru ke pAsa meM AloyaNA grahaNa kruuNgaa| anta meM paryantArAdhanA svIkAra kruuNgaa| kavi kahatA hai ki isa prakAra zrAvaka vidhi ke anusAra dinacaryA kA jo pAlana karatA hai vaha ATha bhavoM meM mokSa sukha ko prApta karatA hai| yaha rAsa padmAnandasUri ne saMvat 1371 meM banAyA hai| (padya 48 se 49). jo isa rAsa ko par3hegA, sunegA, cintana karegA usakA zAsana deva sahayoga kreNge| jaba taka zazi, sUrya, pRthvI, meru, nandanavana, vidyamAna haiM taba taka yaha jinazAsana jaya ko prApta ho| (padya 50) ___ isa prakAra isa rAsa meM zrAvaka kI dinacaryA kisa prakAra kI honI cAhie usakA savistara varNana kiyA gayA hai| yaha varNana kevala bAraha vratoM kA varNana hI nahIM hai apitu usakI vidhi ke anusAra AcaraNa karane kA vidhAna hai| jaisalamera bhaMDAra ke grantha se yaha pratilipi kI gaI hai| yaha kRti prAcInatama aura ramaNIya hone se yahA~ dI jA rahI hai: zrAvaka-vidhi rAsa pAyapauma paNamevi, cauvIsahaM titthaMkarahaM / zrAvakavidhi saMkhevi, bhaNai guNAkarasUri guro|| 1 / / jahiM jiNamaMdira sAra, aMtu tapo dhanu paaviyii| zrAvaga jina suvicAru, dhaNu tRNu jalu prclo|| 2 / / nyAyavaMta jahiM rAu, jaNa dhaNa dhannarau maaulu| sudhI pari vavasAu, sUdhai thAnaki tahiM vsu|| 3 / / lekha saMgraha 342 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tammihiM ihu paraloya, karamihi ihalou punnu|| taha. nara Au na hou, jasu tahaM ravi Ugamai / / 4 / / tau dhammiuM uDhei, nisi caughaDiyai paachile| jiNi navakAru paDhei, pahilau maMgalu maMgalahaM / / 5 / / takkhaNi melhavi khATa kavaNu devu amha kavaNu guro| amha kavaNa kula vATa kavaNa dhamma iha loga puNu / / 6 / / kai ghari kai posAla, liyau sAmAiku pddikkmu| . paccakkhANu praha kAli jaM sakkau taM pcckhu|| 7 / / ghAta (ghattA) ariri saMbhari ariri saMbhari-davva sacitta vigiiy| tahaM pANaiya vattha kusuma, taMbola vAhaNa syl| sarIra vilevaNai baMbhacera, disi nhANa bhoynne| jo jANaI cauda e paya, nitu nitu karai pramANu / so naru nizcai pAmisI, devahaM taNauM vimANu / / 8 / / sayaraha e sovu karevi, dhovati pahiravi ruvaDI a| pUjahu e bhAu dharevi, ghara devAlai deu jiNu / / 9 / / gaMdhihiM e dhUvihi sAra, akkhihiM pullihiM diivihiN| nevajie phaliphAra, aTTha pagArIya pUja im|| 10 / / devahaM e taNauM ju deu, pUjahu jAi vi jinn-bhvnni| nimmalu e akalu abheu, ajaru amaru arahaMta phu|| 11 / / pakkhihiM e mukkhi turaMtu, rAga dosa save jo jinne| rayaNihi e bihu sohaMtu, nANihiM daMsaNi cAritihiM / / 12 / / milhiu e cauhiM kasAya, paMca mahavvaya bhAru dhru| chavvihiM e jIva nikAya, sadaya manu satta bhaya jo cayai / / 13 / / aTThihiM e gadihiM mukka, baMbhagupiti nava sIcavai / AlasI e khaNa vi na iku dasa dasaviha dhammu smuddhrnnu|| 14 / / jAivI e posaha sAla, erisu duha guru vAMdiyai / mANusa e ti kiri siyAla jAhana deu na dhamma guru|| 15 / / akkhaI e suha guru dhammu, sAvadhANa dhammiya sunnhu| dhammaha mUlumaraMbhu jIvadayA jaM paaliyu|| 16 / / jhUThau e maM boleha, Alu diyaM tahaM aalusu| dekhi vi e kahaI bhUlehu, paradhaNu tRNu jima manniyaI / / 17 / / niya tiya e kari saMtosa para tiya mannaha mA bhinn| parihari e kUDau so sukari, parimANu pariggahahaM / / 18 / / lekha saMgraha 343 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jANahu e dhammaha bheu, dANu sIlu tapu bhAvaNai / desaNa ei maNi suNe vi guru vaMdivi jaM ghari gyu|| 19 / / dhovaMtIe milhi vi ThAiM, tava vasAu smaacri| prAihiM e pApahaM cAi, nyAihiM dhaNu kaNu melve|| 20 / / dvitIya bhASA (ghattA) kahauM panarasa kahauM panarasa kamma aadaann| iMgAlI-vaNa-sagaDa bhaadd-phodd-jiiviy-vivjjr|| daMta-lakkha-rasa-kesa-visa-vaNija kaji ma kayA visjj|| jaMta-pIDa-nillaMchaNai-asaIya posa dava daannu| sara-dahasosu so kima karai havai sumANu sujaannu|| 21 / / lohakAra sunAra ThaThAra bhADai bhuMjaannaM kuMbhAra / anukhIroye jina racikaMti te iMgAlI kaMmi lyNti|| 22 / / kaMda kau tRNa vaNa phala phullai vikkahiM panna ji labbhai mullai / khaMDaNu pIsaNu dalaNu ju kIjai vaNi viyAju kaMmu sovi kahijai / / 23 / / ghaDa hiM sagaDa je vAhai vI kahi, tIjai kamma dANi ti ddhuukhiN| khara vesara mahiM sudda baliddA, bhADai bhAru vahAvi saddA / / 24 / / kUva sarovara khANi khaNaMti, aMnu viuDa kaMmu ji krNti| silA kuTTha kaMmU hala kheDaNu, phoDI kaMmu ju bhUmihiM phoddnnu|| 25 / / . daMta kesa naha romai cammai, saMkha kavaDDai jo sai summi| kasathUrI Agai ju vi sAhai, so naru Avai dhamu virAhai / / 26 / / lAkha galI dhAhaDIya mahavA, TaMkaNa maNasila vaNija mahavA / tuvarI vajAla vasa kUDA, hariyAlA nahu hohI ruvddaa|| 27 / / suravasa Amisu anu mAkhaNu, rasa vaNijju kima karai viykkhnnu| duppaya cauppaya vaNiji ju laggau, kesa vaNija nemu tiNi bhggu|| 28 / / visa kaMkasiyA hala hathiyArA, gaMdhaka loha ji jIvahaM maaraa| Ukhala arahaTa ghaTaM raTa vaNijja, ima visa vaNiju karai ju aNajju / / 29 / / ghANI kolhU aravahaTa vAhai, anudali elau ju kuvi kraavi| iNi pari kahiyai kammAdANu jaMta pIDa pariharai sujaannu|| 30 / / joyaNa nigghiNu aMka diyAvai, vIdhai nAku mukka chedAvai / gAi kanna gala kaMvala kappai, so NillaMchaNa dosihiM lippai / / 31 / / kukkuDa kukkaDa mora bilAI, posaMtahaM nahu hoi bhalAI / sUvA sAro aMnu parevA, dhamma dhuraMdhara nahIM dhrevaa|| 32 / / devu deviNu ghaNu jIu ma mArahu, saradaha nai jalu sosu nivaarhu| panaraha kammAdANa vicAru, jANivi kari sUdhau vvhaaru|| 33 / / 344 lekha saMgraha Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAru dhamaI rasa aMjaNa jovai, jUi ramai ima daviNu na hovai / kuvasaNi ikku vi suu na gaMmIjai, tiya Agati cahuM bhAgihiM kIjai / / 34 / / pahilau bhAgu nidhihiM saMvArai vIjau puNu vacasA uvadhArai / tIjau dhamma bhogu niradosu cauthai dupaya cauppaya posu|| 35 / / tRtIya bhASA (ghattA) nisuNi dhammiya nisuNi dhammiya, kUDa tula maann| kraya kUDo parihara hu kUDa lekha tahaM sAkhi kUDiya dutthiya duhiya savAsaNiya mitta doha na hu vaatruvddiyaa| devadavvu jo gurudaviNu, bhakkhai bhavu agnnNtu| viNu sammattiNa so bhamai, ima saMsAru aNaMtu / / 36 / / jima AhArahaM taNIya suddhi, muni cAritu liinnuN| hATahaM hUtau ghari pahUtu jau bhojana vaarhN| pUjA vIjI vAra karai, vAMsiu navi vArahaM / / 37 / / dINa gilANahaM pAhuNahaM, saMbhAla karAvai / sai hatthihiM sUdhau, ahAru muNivara viharAvai / / usaha vesaha vattha patta, vasahI sayaNAsaNa / avaru vi jaM ihaM tittha, taM dei suvAsaNu / / 38 / / jai tahiM gai na huMti sAhu, tau divasa AlAvai / mani bhAvai Avai supAttu, tau bhallau hovai / / kavaNu kiyau paccakkhANu, Aju mani ima sNbhaari| vaiThau vAiM sacitta cAI, AhAru ahArai / / 39 / / kari bhoyaNu niddaha vihUNu khaNu iku vi smttu| pAchilai pahari puNa vi, posAlaha gammai / / paDhai guNaiM vAcai suNei, pucchei paDhAvai / aha ju viyAlIya karaNahAru, so Niya ghari Avai / / 40 / / divasahaM aTThama bhAga so si jImei sujaannuu| pAchilae do ghaDiya divasi carimaM pckhaannuu|| saMghahaM tIjI karivi, sAmAiku liiji| tau devasiyaM paDikamevi, sabbhAu karijai / / 41 / / rattihiM vItai paDhama pahari, navakAru bhnnevinnu| arihaya siddhi susAhu dhamma saraNaI pai sevinnu|| 42 / / caturtha bhASA (ghattA) aMti niddaha aMti niddaha citti ciNtei| setuMji ujjili caDivi jiNahaM, pUya kaiMyahaM kraavisu| lekha saMgraha 345 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhamiya gaurau kari sukaiya, kai putthau lihaavihaatisu|| chaMDavi dhaMdhau iha dharahaM, kai hauM saMjamu lesu| samari silaggau kaiya hauM pheDisu kamma kilesu|| 43 / / vaMdivi divasu sUri vAdIyayae, saMbhalahu bhAviya hu sIkha tumha diije| galahu umhAlae tinni vArA jalaM, le viNu galaNu galaNa tumhiai nIsalaM / / 44 / / sesakAle vi ve vAra jalu gAlaho, mITha jali khAra jali jIvamA melho| rAkhau sUkatau tumhi saMkhArau | vastrahaM dhovaNu galiya jalikAra ho|| 45 / / duddha dahi tillu ghiu taka DhaMki vi dharahu / makkhi ghAe suhamA jIva tahiM paDi marahu / sodhi vidhuMsu raMdhaMti pIsahiM dlhiN| pauMji ve vArai culhi ghara hU khalaI / / 46 / / jANavi jIu je IMdhaNaM baalhiN| aTThami caudasiya muha te pAlahiM / / jIvadayA sAru jiNa vayaNu je sNbhrii| jayaNa pAlaMti nara nAri te bhava tarahiM / / 47 / / pakkha caumAsa saMvacchare khaamnnaa| suguru pAsaMmi jiya kariya aaloynnaa|| karai jo Au-pajaMta aaraahnnaa| tAsu paraloi gai hoi ai-sohnnaa|| 48 / / ema jo pAlae pavara saavy-vihii| aTThabhava mAhi sivasokkha so paavihii|| rAsu padamANaMdasUri sIsihiM iho| teraigahattarai rayaula sNgho|| 49 / / jo paDhai jo suNai jo ramai jinnhro| sAsaNa devi tau tAsu saamidhukro| jAma sasi suru mahi meru naMdaNavaNaM / tA jayau tihuyaNe ehu jiNasAsaNaM / / 50 / / // iti zrAvaka vidhi rAsaH samApta miti bhdN| ch|| [anusaMdhAna aMka-50] 000 346 lekha saMgraha Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vivekacandragaNi kRtam bhaktAmarastotra-pAdapUrti AdinAtha-stotram yaha kRti vijayadAnasUri ke ziSya sakalacandragaNi ke ziSya sUracandra ke ziSya zrI bhAnucandragaNi ke ziSya zrI vivekacandragaNi kRta hai| jahA~ inhoMne vijayadAnasUri, vijayahIrasUri aura vijayasenasUri tIna pIr3hiyoM ko dekhA hai aura sevA kI hai| AcArya hIravijayasUrijI kA akabara para apratima prabhAva thA aura vaha prabhAva nirantara calatA rahe, isa dRSTi se unhoMne zAnticandragaNi, bhAnucandragaNi ityAdi ko akabara ke pAsa rkhaa| svayaM gujarAta kI ora vihAra kara gye| bhAnucandragaNi kA bhI samrATa para bar3A prabhAva rhaa| AcAryazrI ne lAhora meM vAsakSepa bhejakara unako upAdhyAya pada diyA thA aura anta meM ye mahopAdhyAya padadhAriyoM kI gaNanA meM Ate the| bhAnucandra ke mukha se samrATa akabara pratyeka ravivAra ko sUryasahasra nAma kA zravaNa karatA thaa| Aine-akabarI meM bhI bhAnucandra kA ullekha prApta hotA hai| akabara ke maraNa samaya taka bhAnucandra unake darabAra meM rahe arthAt saMvat 1639 se 1660 kA samaya akabara ke samparka kA rhaa| vijayasenasUrijI kA saMvat 1672 meM svargavAsa ho jAne para somavijaya, bhAnucandra, siddhicandra Adi padadhAriyoM ne vijayatilakasUri ko paTTadhara banAyA thaa| __ ye vyutpanna vidvAn the| inake dvArA nimna kRtiyA~ prApta hotI hai| ratnapAla kathAnaka, vivekavilAsa TIkA (racanA saMvat 1671), mahAkavi bANa kRta kAdambarI ke pUrva bhAga para TIkA, sArasvata vyAkaraNam TIkA, vasantarAja zakunazAstra para TIkA aura sUryasahasranAma TIkA evaM abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA TIkA Adi prasiddha grantha haiN| bhAnucandragaNi kA vizeSa paricaya dekhanA ho to unake ziSya siddhicandra kRta 'bhAnucandra caritra' avalokanIya hai| yaha caritra siMghI jaina granthamAlA sirIja, bhAratIya vidyA bhavana, bambaI se prakAzita ho cukA hai| mahopAdhyAya bhAnucandra ke anekoM ziSya the jinameM siddhicandra aura vivekacandra prasiddha the| vivekacandra bhI pratibhAzAlI vidvAn the kintu isa kRti ke atirikta unakI anya koI kRti prApta nahIM hai| ataeva inake jIvana kalApa kA varNana karanA saMbhava nahIM hai| svatantra kAvya racanA se bhI adhika kaThina kArya hai pAdapUrti rUpa meM racanA krnaa| pAdapUrti meM pUrva kavi varNita zlokAMza ko lekara kisI anya viSaya para racanA karate hue usa pUrva kavi ke bhAvoM ko surakSita rakhanA vastutaH kaThina kArya hai| bhaktAmara stotra zrI mAnatuGgasUrijI racita hai| bhaktAmara aura kalyANa mandira ye aise vizva prasiddha stotra haiM jo ki Aja bhI zvetAmbara aura digambara donoM meM mAnya hai| zvetAmbara paramparA 44 padyoM kA stotra mAnatI hai jabaki digambara paramparA 48 padyoM kaa| pAdapUrti do prakAra se hotI hai| eka to sampUrNa padyoM ke pratyeka caraNa kA AdhAra mAnate hue racanA karanA aura dUsarA padya ke antima caraNa ko grahaNa kara aura bhAva ko surakSita rakhate hue racanA krnaa| isa lekha saMgraha 347 23 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 3 ; stotra ke anukaraNa para aneka diggaja kaviyoM ne pracura parimANa meM pAdapUrti stotra aura chAyA stavana bhI likheM haiM jo nimna haiM:1. nemi bhaktAmara stotra bhAvaprabhasUri RSabha bhaktAmara stotra samayasundaropAdhyAya 3. zAnti bhaktAmara stotra lakSmIvimala pArzva bhaktAmara stotra vinayalAbha vIra bhaktAmara stotra dharmavardhanopAdhyAya sarasvatI bhaktAmara stotra dharmasiMhasUri bhaktAmara prANapriya kAvya ratnasiMha bhaktAmara pAda pUrti paM. hIrAlAla bhaktAmara pAdapUrti stotra mahA0 ma0 paM0 giradhara (isake pratyeka caraNa kI pAdapUrti kI gaI hai) zarmA bhaktAmara stotra chAyA stavana - malliSeNa 11. bhaktAmara stotra chAyA stavana - ratnamuni isa kRti ke kartA vivekacandra ne zrI mAnatuGgasUrijI ke bhAvoM ko surakSita rakhate hue aura usako pragati dete hue yaha pAdapUrti kI hai| isa pAdapUrti stotra ko dekhate hue kahA jA sakatA hai ki ye saMskRta sAhitya ke dhurandhara vidvAn the aura samasyApUrti meM bhI bhAga lete the| yaha kRti ramaNIya aura paThanIya hone se yahA~ uddhRta kI jA rahI hai| isakI ekamAtra kRti hI prApta hai, vaha kisa bhaNDAra meM hai, isakA dhyAna nhiiN| ataeva isa sambandha meM kSamA cAhatA huuN| 10. . bhaktAmarastotra-pAdapUrti AdinAtha-stotram namendracandra ! kRtabhadra! jinendra! candra! jnyaanaatmdrshpridRssttvishissttvishv|| tvamUrtirartiharaNI taraNI manojJe bAlaMbanaM bhavajale patatAM janAnAm / / 1 / / grahNAti yajjagatI gAruDiko hi rannaM, tanmaMtra-taMtramahimaiva budho na shktH| stotuM hi yaM yadbudhastadasIya zaktiH, stoSye kilAharmApi taM prathamaM jinendrm|| 2 / / tvAM saMsmaraMtahamaraMkarabhIpsitasya, dUraM ciraM pariharAmi hraadidevaan| hitvA maNikaragatAmupalaM hi vijJa-manya ka icchati janaH sahasA grhiitum|| 3 / / dhyAnAnukUlapavanaM guNarAzipAtraM, tvAmadbhutaM bhuvi binA jina! yaanpaatrm| mithyAtvamatsyabhavanaM bhavarUpamenaM, ko vA taritumalamaMbunidhiM bhujaabhyaam|| 4 / / kssutkssaam-kukssi-tRssitaa-tp-shiit-vaat-duHkhiikRtaadbhuttnormrudevimaataa| adyApyuvAca bharatAdibhavAJjanasya, nAbhyeti kiM nijazizoH pripaalnaarthm||5|| muktipradA bhavati deva tavaiva bhaktirnAnyasya devanikarasya kdaacnaapi| yuktaM yataH surabhireva na raudrmaaraastccaarucuutklikaanikraikhetuH|| 6 / / 348 lekha saMgraha Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAGgeyagAtranRtamastRNasatradAtraM tvAnnAmamAtra vasato gunnrtnpaatrm| mithyAtvayativilayaM mama hadvilInaM, sUryAMzubhinnamivazArvaramandhakAram / / 7 / / netrAmRte bhavati bhAgyabalena dRSTe, harSaprakarSavazatastava bhktibhaajaam| * vakSaHsthalasthita utekSaNatascUtosau muktAphaladyutimupaiti nanUda binduH|| 8 / / zrInAbhinandana! tavAnana lokanena, nityaM bhavanti nayanAni viksvraanni| bhavyAtmanAmiva divAkaradarzanena, padmAkareSu jalajAni vikAzabhAJji / / 9 / / tvatpAdapadmazaraNAnugatAnnarAMstvaM, sNsaarsindhuptipaargtnkirossi| ni:pApa! pAragatayacca sa eva dhanyo, bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti / / 10 / / yuktaM tadukta vacanAni nizamya samyak, no rocate kimapi deva! kudevvaakym| pIyUSapAnamasamAnamaho vidhAya, kSAraM jalaM jalanidherasituMkca icchet / / 11 / / zaMbhU svakIya lalanAkalitAGgabhAgo, viSNurgadAsahita pANiritIva dev| pradveSarAgarahitoSi jina ! tvameva, yatte samAnamaparaM na hi rUpamasti / / 12 / / tejasvinaM jina! 'sadeha bhavantameva, manyestameti savitApi divaavsaanm| dIpo'pi varttivirahe vidhumaNDalaM ca, yadvAsare bhavati pANDupalAzakalpam / / 13 / / ye vyAptuvanti jagadIzvara! vizva! vizvamatrAJjanAnapi sRjaMti tarAM cilokyaam| . tvAM bhAskaraM jina! vinA tamasaH samUhAn kastAnnivArayati saMcarato ythessttm|| 14 / / siMhAsanaM vimalahemamaye vireje, mdhysthit-trijdiishshvrmuurtirmym| nodyotanArthamuparisthita sUryabiMba, kiM maMdarAdizikharaM calitaM kadAcit / / 15 / / doSAkaro na sakaro na kalaMkayukto, nAstaM gato na satamAnasavigraho n| svAminvidhurjagati nAbhinarendravaMza-dIpoparastvamasi nAtha! jgtprkaashH|| 16 / / nityodayastrijagatIstha tamopahArI, bhavyAtmanAM vdnkairvbodhkaarii| mithyAtvameghapaTalaiMrna mAvRtoyatsUryAtizayi mahimAsi munIndra ! loke / / 17 / / lAvaNya-puNya-suvareNya-sudhAnidhAnaM, prahlAdakaM jnvilocnkairvaannaam| vaktraM vibhota va vibhAti vibhAtirekaM vidyotyjjgdpuurvshshaangkbimbm|| 18 / / dhyAtastvameva yadi deva! manobhilASa-pUrNIkaraH kimprairvividhairupaayaiH| ni:padyate yadi ca bhaumajalena dhAnyaM, kAryaM kiyjldhrairjlbhaarnnaiH|| 19 / / mAhAtmyamasti yadanaMtaguNAbhirAmaM, sarvajJa te hariharAdiSu tallavo na / cintAmaNau hi bhavatIha yathA prabhAvo, naivaM tu kAcazakale kirnnaakulepi||20|| taddeva! dehi mama darzanamAtmanastva! matyadbhutaM nRnayanAmRtayatra dRSTe / svAminihApi paramezvara! menyadeva! kazcinmano harati nAtha bhvaantrepi|| 21 / / jJAnasya ziSTataradRSTasamasta lokA-lokasya zIghra hatasaMtamasya shshvt| dAtA tvameva bhuvi deva! hi-taM, prAcyeva digjanayati spharadaMzujAlam / / 22 / / siMhAsanastha bhavadukta caturvidhAtma-dharmAdRte trijagadIza! yugaadidev| saddAnazIlatapanirmala bhAvanAkhyAn nAnya:zi zivapadasya munIndra pnthaaH|| 23 / / lekha saMgraha 349 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAminnanaMtaguNayukta kaSAyamukta sAkSAtkRta trijagadeva! bhvtsdRkssaaH| nAnye vibhaMgamatayo ruciraM ca paMca jJAnasvarUpa mamalaM pravadanti sntH|| 24 / / cintAmaNirmaNiSudhenuSu kAmadhenu-rgaGgAnadISu nalineSu ca punnddriikm| kalpadrumastaruSu deva yathA tathAtra vyaktaM tvameva bhagavan puruSottamo'si / / 25 / / bhAsvaguNAya karaNAya mudo raNAya, vidyAcaNAya kmlprtimekssnnaay| puMsAM chalena patitaM purato hi ratra dRSyeta kiM niyatamaMtara tttvdRssttyaa| 'mohAratena mayakA tvayi saMsthitene, svapnAntarepi na kdaacidpiikssitossi|| 27 / / manmAnasAMtaragataM bhavadIya nAmaM pApaM praNAzayati pAragata prabhUtam / zrImadyugAdijinarAja himaM samatAd, biMbaM raveriva payodharapAzvavartti / / 28 / / janmAbhiSekasamaye girirAjazRGge, prasthApitaM tava vapurvidhinA surendraiH| prodyotate prabalakAntiyutaM ca bimbaM, tuGgodayAdizirasIva shsrrshmeH|| 29 / / kezacchaTAM sphaTatarAM ddhadaMzadeze, zrItIrtharAja! vibudhaavlisNshritstvm| mUrghastha kRSNalatikAsahitaM ca zRGga-muccaistaTaM suragireriva shaatkaummm|| 30 / / sa zrIyugAdijina ! mebhimataM pradehi dharmopadezasamaye divi gcchduurdhvm| jyotirdatAM jayati yasya zivasya mArga, prasthApayatrijagataH prmeshvrtvm|| 31 / / sopAnapaMktimarajAMsi bhavadvacAMsi, svargAdhirohaNakRte yadi no kathaM td| tatrAzritA trijagadIzvara! yAnti jIvA, padmAni tatra vibudhA parikalpayanti / / 32 / / bhAtistvayA bhuvi yathA na tathA vinA tvAM, zrIsaMghanAyakaguNaiH sahitopi sNghH| zobhA hi yA dRgamRtadyuti nA vinA taM, tAdRg kuto grahagaNasya vikaashinopi|| 33 / / tvatskandhasaMsthacikurAvalikRSNavalliM vktrsphurdvissnijaakssivinirydgniH| sarpopi na prabhavati prabalaprakope, dRSTvA bhayaM bhavati no bhavadAzritAnAm / / 34 / / saMprAptasaMyamadarIvasanaM pralabdhaM, puNyauSadhaM prmshrmphloppetm| martya mahodayapate bhavavairivRndaM, nAkrAmati kramayugAcalasaMzritaM te|| 35 / / dharme dhanAni vividhAni sa nAdahantaM, mAnuSya mAnasavane niyataM vsntm| dIpyattaraM smarasamIrasakhaM vRSAGkaH tvannAmakIrtanajalaM samayatyazeSam / / 36 / / yatrodgatA zitilatAhigirerguhAyAM, kiM tanna tiSTati phANI guNageha tsmaat| mithyAtvametad gamannitarAmuvaSTa / tvannAmanAgadamanI hRdi yasya puNsH|| 37 / / pIDAM karoti na kadApi satAM janAnAM, sUryodayAdamRtasUH srsiiruhaannaam| duHkhIkRtaM tribhuvano vipadAM ca yasya, tvakIrtanAttama ivAzu bhidaamupaiti|| 38 / / tadvANimaMjulamaraMdarasaM pibantastApopsitA prmnirvRtimaadidev!| puNyADhya paMca janacaMcuracaMcarIka-stavatpAdapaGkajavanAyiNo labhaMte / / 39 / / kandarpadevaripusainyamapi prajItya tvlohkaarkRtmaargsuvrmitaanggaaH| deva! prabho! jaya jayAravamaM gabhIrAstrAsaM vihAya bhavataH smaraNAvrajanti / / 40 / / 350 lekha saMgraha Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvatpAdapadmanakhadIdhitikuMkumena citrIkRtaH praNamatAM svllaattpttttH| yeSAM ta eva sutarAM zivasaukhyabhAjo, martyA bhavanti mkrdhvjtulyruupaaH|| 41 / / bhagneva karmanigaDaM jina loharakAravAGmudreNa bhava guptigRhaaptvaasaaH| * karmAvalInigaDitA api bhaktasatvA, sadya svayaM vigatabaMdhabhayA bhavanti / / 42 / / roSo diveti sahagAmapahAya mAma-sau saMpadAbhiramate shmtsplyaa| drAkcakravAlamagamadvideva tasya yastAvakaM stavamimaM matimAnadhIte / / 43 / / tasyAMgaNe suratarussuradhenuraMhI, cintAmaNiH karatalaM nijmndirnyc| yaH zrIyugAdijina devamalaM stavIti, taM mAnatuGgamavazA samupaiti lakSmIzca / / 44 / / zrImanmunIdravaravAcaka-bhAnucandra! paadaabjsevk-viveknishaakrenn| bhaktAmarastavanaturyapadasamasyAkAvyai stutaH prathamatIrthapati gRhiitvaa|| 45 / / // iti bhaktAmara-samasyA-stavana zrImadAdIzvaro vrnnitH|| [anusaMdhAna aMka-50] 000 lekha saMgraha 351 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuganAyaka AcAryapravara zrIjinabhadrasUri racita dvAdazAGgI padapramANa-kulakam "atthaM bhAsai arahA, suttaM gaMthanti gaNaharA" kevalajJAna prApta karane aura tripadI kathana ke pazcAt tIrthanAyakoM ne jo pravacana/upadeza diyA, usameM artharUpa meM jinezvaradevoM ne kahA aura sUtrarUpa meM gaNadharoM ne gumphita kiyaa| usI ko dvAdazAMgI zruta ke nAma se jAnA jAtA hai| dvAdazAMgI zruta kA padapramANa kitanA hai isake sambandha meM nimna kulaka haiN| ___ isake kartA jinabhadrasUri haiN| jinabhadrasUri do hue haiM- prathama to yugapradhAna jinadattasUri ke ziSya aura dUsare jaisalamera jJAna bhaNDAra saMsthApaka zrI jinabhadrasUri haiN| ina donoM meM se anumAnataH aisA pratIta hotA hai ki dUsare hI jinabhadrasUri kI yaha racanA ho| zrutasaMrakSaNa aura zrutasaMvarddhana yaha unake jIvana kA dhyeya thA isIlie unhIM kI kRti mAnanA upayukta hai| AcArya zrI jinabhadrasUri AcArya pravara zrI jinarAjasUri jI ke pada para zrI sAgaracandrAcArya ne jinavarddhanasUri ko sthApita kiyA thA, kintu una para deva-prakopa ho gayA, ataH caudaha varSa paryanta gacchanAyaka rahane ke anantara gacchonnati ke hetu saM0 1475 meM zrI jinarAjasUri jI ke pada para unhIM ke ziSya zrI jinabhadrasUri ko sthApita kiyA gyaa| zrI jinavarddhanasUri jI ke sambandha meM pippalaka zAkhA ke itihAsa meM likhA jaayegaa| jinabhadrasUri paTTAbhiSekarAsa ke anusAra ApakA paricaya isa prakAra hai mevAr3a deza meM deulapura nAmaka nagara hai| jahA~ lakhapati rAjA ke rAjya meM samRddhizAlI chAjahar3a gotrIya zreSThi dhINiga nAmaka vyavahArI nivAsa karatA thaa| unakI zIlAdi vibhUSitA satI strI kA nAma khetaladevI thaa| inakI ratnagarbhA kukSi se rAmaNakumAra ne janma liyA, ve asAdhAraNa rUpaguNa sampanna the| eka bAra jinarAjasUri jI mahArAja usa nagara meM pdhaare| rAmaNakumAra ke hRdaya meM AcAryajI ke upadezoM se vairAgya paripUrNa rUpa se jAgRta ho gyaa| kumAra ne apanI mAtuzrI se dIkSA ke lie AjJA maaNgii| mAtA ne aneka prakAra ke pralobhana diye-minnata kI, para vaha vyartha huii| anta meM svecchAnusAra AjJA prApta kI aura samArohapUrvaka dIkSA kI taiyAriyA~ huiiN| zubhamuhUrta meM jinarAjasUri jI ne rAmaNakumAra ko dIkSA dekara kIrtisAgara nAma rkhaa| sUri jI ne samasta zAstroM kA adhyayana karane ke lie unheM vA0 zIlacandra guru ko sauNpaa| unake pAsa inhoMne vidyAdhyayana kiyaa| candragaccha-zRMgAra AcArya sAgaracandrasUri ne gacchAdhipati zrI jinarAjasUri jI ke paTTa para kIrtisAgara jI ko baiThAnA taya kiyaa| bhANasaulIpura meM sAhukAra nAlhiga rahate the jinake pitA kA nAma mahur3A aura mAtA kA nAma AMbaNi thaa| lIlA devI ke pati nAlhigasAha ne sarvatra kuMkumapatrikA bhejii-| bAhara. 352 lekha saMgraha Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se saMgha vizAla rUpa meM Ane lgaa| saM0 1475 meM zubhamuhUrta ke samaya sAgaracandrasUri ne kIrtisAgara muni ko sUripada para pratiSThita kiyaa| nAlhiga zAha ne bar3e samAroha se paTTAbhiSeka utsava mnaayaa| nAnA prakAra ke vAjiba bajAye gae aura yAcakoM ko manovAMchita dAna dekara santuSTa kiyA gyaa| upA0 kSamAkalyANa jI kI paTTAvalI meM ApakA janma saM0 1449 caitra zuklA' SaSThI ko A nakSatra meM likhate hue bhaNazAlI gotra Adi sAta bhakAra akSaroM ko milAkara saM0 1475 mAgha sudi pUrNimA budhavAra ko bhaNazAlI nAlhAzAha kArita naMdi mahotsavapUrvaka sthApita kiyaa| isameM savA lAkha rupaye vyaya hue the| ve sAta bhakAra ye haiM-1. bhANasola nagara, 2. bhANasAlika gotra, 3. bhAdo nAma, 4. bharaNI nakSatra, 5. bhadrAkaraNa, 6. bhaTTAraka pada aura jinabhadrasUri naam| Apane jaisalamera, devagiri, nAgora, pATaNa, mANDavagar3ha, AzApallI, karNAvatI, khaMbhAta Adi sthAnoM para hajAroM prAcIna aura navIna graMtha likhavA kara bhaMDAroM meM surakSita kiye, jinake lie kevala jaina samAja hI nahIM, kintu sampUrNa sAhitya saMsAra ApakA cira kRtajJa hai| Apane AbU, giranAra aura jaisalamera ke mandiroM meM vizAla saMkhyA meM jinabimboM kI pratiSThA kI thI, unameM se saikar3oM aba bhI vidyamAna haiN| ____ zrI bhAvaprabhAcArya aura kIrtiratnAcArya ko Apane hI AcArya pada se alaMkRta kiyA thaa| saM0 1514 mArgazIrSa vadi 9 ke dina kuMbhalamera meM ApakA svargavAsa huaa| . - AcArya zrI jinabhadrasUri jI uccakoTi ke vidvAn aura pratiSThita ho gae haiN| unhoMne apane 40 varSa ke AcAryatva, yugapradhAnatva kAla meM aneka dharmakArya krvaaye| vividha dezoM meM vicaraNa kara dharmonnati kA vizeSa prayatna kiyaa| jaisalamera ke saMbhavanAtha jinAlaya kI prazasti meM Apake sadguNoM kI bar3I prazaMsA kI gaI hai| Apake dvArA aneka sthAnoM meM jJAna bhaMDAra sthApita karane kA vivaraNa Upara likhA jA cukA hai| rAula zrI vairisiMha aura tryaMbakadAsa jaise nRpati Apake caraNoM meM bhaktipUrvaka praNAma karate the| saM0 1494 meM isa mandira kA nirmANa caupar3A gotrIya sA0 hemarAja-pUnA-dIhA-pA~cA ke putra zivarAja, mahIrAja lolA aura lAkhaNa ne karavAyA thaa| rAula vairisiMha ne ina cAroM bhrAtAoM ko apane bhAI kI taraha mAnakara vastrAlaMkAra se sammAnita kiyA thaa| saM0 1497 meM sUri jI ke kara-kamaloM se pratiSThA aMjanazalAkA kraaii| isa avasara para 300 jina bimba, dhvaja-daNDa zikharAdi kI pratiSThA huii| isa 35 paMktiyoM vAlI prazasti kA nirmANa jayasAgaropAdhyAya ke ziSya somakuMjara ne kiyA aura paM0 bhAnuprabha ne Alekhita kiyA thaa| isa prazasti kI 10vIM paMkti meM likhA hai ki AbU parvata para zrI vardhamAnasUri jI ke vacanoM se vimala maMtrI ne jinAlaya kA nirmANa karavAyA thaa| zrI jinabhadrasUri jI ne ujjayanta, cittaur3a, mAMDavagar3ha, jAura meM upadeza dekara jinAlaya nirmANa karAye va uparyukta nAnA sthAnoM meM jJAna bhaNDAra sthApita karAye, yaha kArya sarvAdhika mahattvapUrNa thaa| isa mandira ke talaghara meM hI vizva vizruta zrI jinabhadrasari jJAnabhaNDAra hai, jisameM prAcInatama tAr3apatrIya 400 pratiyA~ haiN| khaMbhAta kA bhaMDAra dharaNAka ne taiyAra karAyA thaa| mAMDavagar3ha ke sonigirA zrImAla maMtrI maMDana aura dhanadarAja Apake paramabhakta vidvAn zrAvaka the| inhoMne bhI eka vizAla siddhAnta koza likhavAyA thA jo Aja vidyamAna nahIM hai, para pATaNa bhaMDAra kI bhagavatIsUtra kI prazasti yukta prati mAMDavagar3ha ke bhaMDAra kI hai| ApakI "jinasattarI prakaraNa'' nAmaka 210 gAthAoM kI prAkRta racanA prApta hai| saM0 1484 meM jayasAgaropAdhyAya ne nagara koTa (kAMgaDA) kI lekha saMgraha 353 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAtrA ke vivaraNa svarUpa "vijJapti triveNI" saMjJaka mahattvapUrNa vijJapti patra Apako bhejA thaa| inhoMne saM0 1509 kArtika sudi 13 ko jaisalamera ke candraprabha jinAlaya meM pratiSThA kii| zrutarakSaka AcAryoM meM zrI jinabhadrasUri jI kA nAma mUrdhanya sthAna meM hai| kharataragaccha ke dAdA saMjJaka cAroM gurudevoM kI bhA~ti Apake caraNa va mUrtiyA~ aneka sthAnoM meM pUjyamAna haiN| zrI jinabhadrasUri zAkhA meM aneka vidvAn hue haiN| kharataragaccha kI vartamAna meM ubhaya bhaTTArakIya, AcAryAMya, bhAvaharSIya va jinaraMgasUri Adi zAkhAoM ke Apa hI pUrva puruSa haiN| ___Apane kIrtirAja upAdhyAya ko AcArya pada dekara zrI kIrtiratnasUri nAma se prasiddha kiyA thaa| ye neminAtha mahAkAvyAdi ke racayitA aura bar3e prabhAvaka AcArya hue haiN| inake guNaratnasUri, kalyANacandrAdi 51 ziSya the| inake bhrAtAoM va unake vaMzajoM ne jaisalamera, jodhapura, nAkor3A, bIkAnera Adi aneka sthAnoM meM jinAlaya nirmANa karAye va aneka saMgha-yAtrAdi zAsana prabhAvanA ke kArya kiye the| zrI kIrtiratnasUri zAkhA meM pacAsoM vidvAn kavi Adi hue haiN| gItArtha ziromaNi zrI jinakRpAcandrasUri bhI zrI kIrtiratnasUri jI kI paramparA meM hI hue haiN| ____ zrI jayasAgara jI ko jo zrI jinavarddhanasUri jI ke ziSya the, Apane hI saM0 1475 meM upAdhyAya pada se alaMkRta kiyaa| ye bar3e vidvAn aura prabhAvaka hue haiN| AbU kI "kharatara vasahI" darar3A gotrIya saM0 maMDalika jo upAdhyAyajI ke bhrAtA the, ne hI nirmANa karavAI thii| upAdhyAya jI kI paramparA meM bhI anekoM vidvAn hue| upAdhyAya jI ke nirmANa kie aneka graMtha va stotrAdi upalabdha .. isa stotra meM pada-parimANa kA nirvacana nahIM kiyA gayA hai| nirvacana ke binA spaSTIkaraNa nahIM hotA hai ki yahA~ pada kA artha kyA hai, kyoMki jo pada pramANa diyA gayA hai vaha vartamAna ke Agama aMga se mela nahIM khaataa| isIlie zruti paramparA ko hI AdhAra mAnakara calanA upayukta hai| prArambha meM 11 aMgoM kA pada-parimANa diyA gayA hai, vaha nimna hai: AcArAMga sUtra, pada parimANa 18,000 sUtrakRtAMga sUtra, pada parimANa 36,000 sthAnAMga sUtra, pada parimANa 72,000 samavAyAMga sUtra, pada parimANa 1,44,000 bhagavatI sUtra, pada parimANa 2,88,000 jJAtAdharma kathAMga sUtra, pada parimANa 5,76,000 upAsaka dazAMga sUtra, pada parimANa 11,52,000 antakRd dazAMga sUtra, pada parimANa 23,04,000 anuttaropapAtika dazAMga sUtra, pada parimANa 46,08,000 praznavyAkaraNAMga sUtra, pada parimANa 92,16,000 vipAkAMga sUtra, pada parimANa 1,84,32000 isake pazcAt dRSTivAda pA~ca bheda varNita kiye gaye haiM- parikarma, sUtra, pUrvAgata, anuyoga aura . cuulikaa| caudaha pUrvo kI pada parimANa saMkhyA isa prakAra kahI gaI hai| 354 lekha saMgraha Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. utpAda pUrva, pada parimANa 1,00,00,000 2. agrAyaNIya pUrva, pada parimANa, 96,00,000 3. vIryapravAda pUrva, pada parimANa, 70,00,000 4. asti nAsti pravAda pUrva, pada parimANa, 60,00,000 5. jJAna pravAda pUrva, pada parimANa, 99,99,999 6. satya pravAda pUrva, pada parimANa, 1,00,00,006 7. Atma pravAda pUrva, pada parimANa, 26,00,00,000 8. karma pravAda pUrva, pada parimANa, 1,00,86,000 9. pratyAkhyAna pUrva, pada parimANa, 84,00,000 10. vidyAnupravAda pUrva, pada parimANa, 1,10,00,000 11. avandhya pUrva, pada parimANa, 26,00,00,000 12. praNAyu pravAda pUrva, pada parimANa, 1,56,00,000 13. kriyA pravAda pUrva, pada parimANa 9,00,00,000 14. lopa bindusAra pUrva, pada parimANa, 12,50,00,000 isakI prati jaisalamera jJAna bhaNDAra meM surakSita hai| aba yaha kulaka stotra diyA jAtA hai: dvAdazAGgI pada-pramANa kulaka namiUNa jiNaM aMgANa-paya-pamANaM ahaM pyNpemi| tattha payamattha-uvaladdhi jattha kiraM evamAIyaM / / 1 / / aTThArasa. chattIsA bAvattari sahasa taha ya annukmso| AyAre sUyagaDe ThANaMge ceva pysNkhaa|| 2 / / samavAe payapamANaM lakkho ego sahassa coyaalaa| bhagavaIe payasaMkhA do lakkhA sahasa aDasII / / 3 / / NAyAdhammakahaMge addha cauttha koddiikhaaklie| paNalakkhA chAvattari sahasa uvaasgdsaa-aNge|| 4 / / sattami lakkhikkArasa sahassa bAvanna aTThame aNge| aMtagaDadasAnAme lakkhA tevIsa cushsaa|| 5 / / taha'NuttarovavAI navame aMgammi lakkha baayaalaa| aDasahasA aha dasame paNhAvAgaraNa naammmi|| 6 / / bANavaI lakkhAI solasahassA tahA vivaagsue| ekkArasame aMge payappamANaM imaM vucchN|| 7 / / egA koDI culasII lakkhA battIsa sahasa iya maannN| ikkArasa aMgANaM bhaNiyamahA baarsNgmmi|| 8 / / taM puNa diTThIvAo sa paMcahA vaNNio ya smymmi| parikamma-sutta-puvvagaya'Nuoga taha cUliyAo y|| 9 / / - lekha saMgraha 355 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattha ya puvvagayammI paDhame uppAyanAmae puuve| koDI egA ahabIya aggeNIyammi puvvmmi|| 10 / / channauI lakkhAiM taie viiriypvaaypuvvmmi| payalakkhAiM sattari ah'tthintthippvaaymmi|| 11 / / turie puvve saTThI lakkhA aha paMcamammi puvvmmi| NANappavAyanAme igakoDI egpyhiinnaa|| 12 / / chaTe saccapavAe puvve iga koDi chahiM payahiM ahiyaa| AyappavAyapuvve sattammi payakoDi chvviisaa|| 13 / / kammappavAyapuvve aTThammi igakoDi sahasa assiiii| Navame paccakkhANappavAi lakkhANa culsiiii|| 14 / / vijaNupavAya dasame puvve igakoDi dsilkkhaaii| ikArase avajjhe puvve payakoDi chvviisaa|| 15 / / pANAunAmapuvve bArasame chapaNa lakkha igkoddii| kiriyAvisAlapuvve terasame koDivagaMtu / / 16 / / taha logabiMdusAre caudasame puvvi bAra koddiio| lakkhA taha pannAsaM iya savvagge payapamANaM / / 17 / / eyaM payappamANaM vAlasaMgassa sysmddss| NeyamuvaMgAINa vi suyANa samayANusAreNa / / 18 / / uppannavimalakevalanANeNaM jiNavareNa viirenn| paramattharUva attho nidaMsio savvasuttANaM / / 19 / / suttaM tu gaNaharakayaM tamhA svvppyttsNjuttaa| paNamaha jiNaMdavIraM bhavajalahIpAramicchaMtA / / 20 / / iya naMdisutta-vivaraNamaNusariUNaMga-payapamANamiNaM / jiNagaNaharovaiTuM lihiyaM jiNabhaddasUrIhiM / / 21 / / // iti zrI dvAdazAMgIpadapramANakulakaM smaaptm|| ch| [anusaMdhAna aMka-52] 000 356 lekha saMgraha Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. // sarva jina cautIsa atisaya viintii|| zatrujaya maNDana nAbhisunu zrI RSabhadeva kI vInatI apabhraMza bhASA meM kI gaI hai| zrI jinabhadrasUri jJAna bhaNDAra, jaisalamera meM isakI 16vIM zatAbdI kI prati hone se yaha nizcita hai ki yaha apabhraMza racanA 16vIM zatAbdI ke pUrva kI hI hai| ... tIrthaMkara deva ke 34 atizaya mAne gae haiN| jisameM se cAra to unake janmajAta hI hote haiN| dIkSA grahaNa karane ke pazcAt karmakSaya kara kevalajJAna prApta karate haiM, karmakSaya ke 11 atizaya mAne jAte haiM aura zeSa 19 atizaya kevalajJAna prApti ke bAda tIrthaMkaroM kI mahimA karane ke lie devatAoM dvArA vikurvita kie jAte haiN| ina cautIsa atizayoM kI mahimA jaina tIrthaMkaroM kI mahimA ke sAtha prAya:kara sabhI sthaloM para prApta hotI hai| - atizaya kI paribhASA karate hue amarasiMha ne amarakoza meM 'atyanta utkarSa ko atizaya' mAnA hai aura AcArya hemacandra ne abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA koza meM 'jagato'pyatizerate tIrthakarA ebhirityatizayAH', kahakara vyutpatti pradAna kI hai| hemacandra ne abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA koza meM vargIkaraNa karate hue 34 atizayoM kA varNana kiyA hai| ve 34 atizaya nimna haiM:janma jAta 4 atizaya 1. zarIra - adbhuta rUpa aura adbhuta gandha vAlA nirogI evaM prasvedarahita hotA hai| . 2. zvAsa - kamala ke samAna sugandhita zvAsa hotA hai| 3. rudhira-mA~sa-avina - gAya ke dUdha ke jaise zveta hote haiM aura durgandharahita hote haiN| - '4. AhAra-nihAra-adRzya - AhAra aura nihAra vidhi adRzya hotI hai| karmazaya se utpanna 11 atizaya 1. kSetrasthiti yojana - eka yojana pramANa meM koTA-koTi deva, manuSya aura tiryaMca raha sakate haiN| 2. vANI - arddhamAgadhI bhASA meM tIrthaMkara dezanA dete haiM, vaha bhASA deva, manuSya aura tiryaMcoM meM pariNamita ho jAtI hai aura yojana pramANa zravaNa karane meM AtI hai| 3. bhAmaNDala - sUrya maNDala se adhika prabhA karate hue bhAmaNDala mastaka ke pIche hotA hai| 4. rujA - 125 yojana taka bImAriyA~ nahIM hotI hai| 5. vaira - 125 yojana taka saba jantugaNa pArasparika vaira kA tyAga karate haiN| 6. Iti - 125 yojana taka dhAnAdi ko upadrava karane vAle jIvoM kI utpatti nahIM hotii| lekha saMgraha 357 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. mArI - 125 yojana taka akAlamaraNa evaM autpAtika maraNa nahIM hotA hai| 8. ativRSTi - 125 yojana taka ativRSTi nahIM hotI hai| 9. avRSTi - 125 yojana taka avRSTi nahIM hotI hai| 10. durbhikSa - 125 yojana taka durbhikSa nahIM hotA hai| 11. bhaya - 125 yojana paracakra kA bhaya nahIM hotA hai| devakRta 19 atizaya 1. dharmacakra - AkAza me dharmacakra calatA hai| 2. camara - bhagavAna ke donoM tarapha cAmara vIMjhate rahate haiN| 3. siMhAsana - pAdapIThikAsahita sphaTika ratna kA siMhAsana hotA hai| 4. chatratraya - tIrthaMkara ke sira para tIna chatra suzobhita hote haiN| 5. ratnamaya dhvaja - ratnamaya dhvajA Age calatI hai| 6. svarNa kamala - vihAra karate hue svarNa kamaloM para paira rakhate haiN| 7. vapratraya - samavasaraNa kI racanA hotI hai jisameM rajata, svarNa aura ratna ke tIna prakAra ... ke gar3ha hote haiN| 8. caturmukhAGgatA - samavasaraNa meM tIrthaMkara ke cAra mukha hote haiN| 9. caityadruma - azoka vRkSa ke nIce bhagavAna virAjamAna hote haiN| 10. kaNTaka - bhagavAna vihAra karate haiM to kaNTaka bhI adhomukhI hote haiN| 11. drumAnatI - vihAra karane ke samaya vRkSa atyanta jhuka jAte haiN| 12. duMdubhInAda - deva duMdubhI bajAte rahate haiN| 13. vAta - anukUla sukha pradAna kare aisI vAyu kA saMcAlana hotA rahatA hai| 14. zakuna - pakSI bhI tIna pradakSiNA karate haiN| 15. gandhAmbuvarta - sugandhita pAnI kI varSA hotI hai| 16. bahuvarNa puSpavRSTi - paMcavarNa vAle phUloM kI vRSTi hotI rahatI hai| 17. kaca, zmazru, nakha-pravRddhi - bAla, dAr3hI, mUMcha aura nakhoM kI vRddhi nahIM hotI hai| 18. amartyanikAyakoTi - tIrthaMkara kI sevA meM kama se kama eka karor3a devatA rahate haiN| 19. Rtu - sarvadA sukhAnukUla SaDRtue~ rahatI haiN| prastuta kRti meM racanAkAra ne janmajAta kevalajJAna aura devakRta atizayoM kA vibheda nahIM kiyA hai| sAtha hI krama bhI kucha idhara-udhara haiN| phira bhI apabhraMza bhASA kI yaha kRti sundara aura suprazasta hai| vInatI isa prakAra hai:358 lekha saMgraha Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAbhinariMda malhAra, marudevi mADiu uri rynnu| avigatarUpu apAra, sAmI setrujasaI dhnniy|| 1 / / sovaNa vanna sarIra, tihuaNa tAraNa vedduliy| mAri vIDAraNa vIra, suNi sAmI mujjha vInatI y|| 2 / / jiNa atisaya cautIsa, je siddhatihiM vnnnnviy| te samarauM nisi dIsa, jimau laga lAgai bhliiy|| 3 / / roga na lAgai aMgi, raMgiiM suravara paiM nmiN| bhamara bhamaiM cahu bhaMgi, tuha muha parimala miliya mnn|| 4 / / maMsa ruhira taha veu, duddhadhAra jima hui dhvl| aMgi na lAMgai seu, taNu puNu nimmala nhANa vinnu|| 5 / / jiNa AhAra karaMta, navi dIsai nIhAra punn| cau muha dhammu kahaMti, vANI jojaNa gaaminniy|| 6 / / samosaraNi saMmAi; koDi saMkha surnr-tiriy| kAMTA UMdhA thAI, phUla pagara gUDA smu|| 7 / / eka sarIkhI vANi, pArI chaI suranara tiriy| saya-paNavIsapamANa, daha disi saMkaTa upsmii|| 8 / / sA tai iMti samaMti, vayaru valI jai vairiyahaM / mAriNa jAna mAraMti, desi dukAla tapai sre|| 9 / / dIsa iga paNi phuraMta, dhammacakka tuha jiNa prvr| bhAmaMDalu jhalakaMti, sira pAkhali thiu sNcre|| 10 / / paramesara payaheThi, sura saMcArai nava kamala / satru mitra samadRSTi, rayaNa siMghAsaNa baisaNu e|| 11 / / iMdra-dhajA AkAsi, ana prabha pAkhali trinni gddh| 'gaMdhodaka varisaMti, puSpavRSTi suravara karaI / / 12 / / trinni pradakSiNa diti, tuha pAkhali savi paMkhiyahaM / cihu pakhi camara DhulaMti, ceI taruara vIra gunnu|| 13 / / taruara ahalu DhulaMti, eva mu pharakkai komlu| anavAI vAjaMti, daha disi duMduhi deva kiy|| 14 / / kusuma taNI pari deha, janama lagai parimala bhul| koi na pAmaiM cheha, asaMkhyAta jiNavara guNahaM / / 15 / / aNahUMtaI ika koDi, samosaraNa sura paamiiye| vAjinaM koDA-koDi, aNavAI vAjaiM gynni|| 16 / / roma rAya naha kesa. vrata lIdhai vAdhaina hi y| pApa pramAda pravesu, karai na jiNavara sayari khaNu / / 17 / / lekha saMgraha 359 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e atisaya cautIsa, sAmI tua taNi savi vasai / mU maNi eha jagIsa, jANau jai tau iu lgu|| 18 / / tUM mAyA tUM tAta, tUM bAMdhava tUM majjha guru| tauM viNu nahIu pAu, sugati paMca paMciya jaNahaM / / 19 / / tau para paramAnaMda, paramapuruSa tauM prmpu| taI moDiya bhavakaMdu, taiM aNubaMdhita klptru|| 20 / / niya paya paMkaya seva, vimalAcalamaMDaNa rish| aha nisi deje deva, avaru na kAMI icchiya e|| 21 / / // sarva jina cautIsa atisaya viintii|| [anusaMdhAna aMka-52] 000 360 lekha saMgraha Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya pravara zrI jinarAjasUri (prathama) viracita zrIpArzvanAthastotram [vasantatilakA vRttam] 'vadana' kA rUpaka banAkara vasantatilakA vRtta meM pArzvanAtha bhagavAna kI stavanA kI gaI hai| isameM sthala-sthala para yamaka kA prayoga evaM anya alaMkAroM kA prayoga kiyA gayA hai| isakI 16vIM zatAbdI kI prati zrI jinabhadrasUri jJAna bhaNDAra, jaisalamera ke saMgraha meM prApta hone se isake praNetA zrI jinarAjasUri prathama hI pratIta hote haiN| jinarAjasUri ke sambandha meM itivRtta jo prApta hotA hai vaha nimna saM0 1432 phAlguna kRSNA SaSThI ke divasa aNahilapura (pATaNa) meM lokahitAcArya jI ne ina rAjameru gaNivarya ko gurvAjJAnusAra AcArya pada pradAna kara zrI jinodayasUri jI kA paTTadhara ghoSita kiyaa| paTTAbhiSeka padaM mahotsava sA0 kaDuA dharaNA ne gaccha ke vinayaprabhopAdhyAya va jasasamRddhi mahattarA Adi sAdhu-sAdhviyoM aura AmaMtrita vizAla saMgha kI upasthiti meM bar3e samArohapUrvaka kiyA thaa| karmacandra maMtrI vaMza-prabandha ke anusAra ye dAdA zrI jinakuzalasUri kA pATaNa meM paTTotsava evaM zatrujaya tIrtha para mAnatuMga vihAra-kharatara vasahI ke nirmAtA ke putra vIlhA-vInA devI ke putra the| kaDuA, :: dharaNA aura naMdA tIna bhAI the| vaMza-prabandha meM mahotsava ke sambandha meM likhA hai - zrIjinarAjagurUNAM lokhitaacaaryvrykrmuule| sUri-pada-kRta-nandI-mahotsavo daapyaamaas|| . sUripadotsava-darzana-samutsukAyAta jaanpdlokaan| ___ vastrAdidAnapUrvaM tutoSa yodosskRtmoghH|| 1 // zrI guNavinayopAdhyAya ne karmacaMdra maMtrivaMza prabandha rAsa meM bhI isa prakAra likhA hai lokahitAcArija karae eM, zrI jinarAja nai paatt| dirAyau jiNi vidhai e, nandi mahotsava thaadi|| 53 // tiNi utsavi je AvIyA e, vastrAdika nai daani| saMtoSyA sAhamI e, mAnI kADhai kaan|| 54 // zrI jinarAjasUri jI savA lAkha loka pramANa nyAya granthoM ke adhyetA the| Apane apane karakamaloM se suvarNaprabha, bhuvanaratna aura sAgaracaMdra ina tIna manISiyoM ko AcArya pada pradAna kiyA thaa| Apane saM0 1444 meM cittaur3agar3ha para AdinAtha mUrti kI pratiSThA kI thii| zrI sAgaracandrAcArya ne saM0 1459 meM Apake Adeza se jaisalamera ke zrI cintAmaNi pArzvanAtha jinAlaya meM jina bimba-sthApanA kI thI naveSuvArthIndumitetha vatsare nidezataH shriijinraajsuureH| asthApayan garbhagRhetra bimba, munIzvarAH saagrcndrsaaraaH|| lekha saMgraha 361 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 1444 meM kailavAr3A mevAr3a ke maMtrI zAkhA ke arajana zreSThI kI patnI lakhamiNi devI ke , aMgaja rAvaNa kumAra ko mitI kArtika kRSNA 12 ko dIkSita kara rAjyavarddhana nAma se prasiddha kiyaa| saM0 1461 meM anazana ArAdhanApUrvaka devakula pATaka (delavADA) meM svargavAsI he| delavADA ke sA0 nAnhaka zrAvaka ne ApakI bhaktivaza marti banavA kara zrI jinavarddhanasari jI se pratiSThita karavAI jo Aja bhI delavAr3A meM vidyamAna hai| isa mUrti para nimnalikhita lekha utkIrNita hai "saM0 1469 varSe mAgha sudi 6 dine UkezavaMze sA0 soSAsantAne sA0 suhar3A putreNa sA0 nAnhakena putra vIramAdi parivArayutena zrI jinarAjasUrimUrtiH kAritA pratiSThitA zrI kharataragacche zrI jinavarddhanasUribhiH" 1. caturviMzati jina namaskAra stotra, stotra, saMskRta, 15vIM, Adi-prathamajinavara nikhilanaranAtha saMsevita.... gA. 25, a., ha. rA.prAGavi.pra., jodhapura 25876 2. zatruJjaya vInatI, gIta stavana, apabhraMza, 15vIM, Adi-mahatittha sa@jaya.... gA. 25, a. 3. zAntijina stavana, gIta stavana, rAjasthAnI, 15vIM, Adi-ANaMdAnaMda.... gA. 17, a. prastuta hai stotra: pArzvanAtha stotra AnandanaM sama[surA]sura-mAnavAnAM, saMjIvanaM zubhadhiyAM surmaanvaanaam| saubhAgyasundaratayA bhuvanAbhirAmaM, zrIpArzvanAthavadanaM vinuvAmi kAmam / / 1 / / prAtaH padArthapaTalIvihitAvatAraM, pazyanti yo jinamukhaM mukuraanukaarm| kalyANakAraNamananta-manovizuddhi-steSAM bhavediha mnobhimtaarthsiddhiH|| 2 / / Alokite tava vibho! vadane dineza-naizaMtizA jagati mohamayI vileshe| puNyaprakAzaracitena tamo vyayena-sarvartusauhRdayujA kamalodayena / / 3 / / sallocaneSu ghanatApabhidA rasAlaiH sAraiH sudhAmiva kurnnynaaNshujaalaiH| devatvadAnasudhAMzurasau nizAnta, Aloki sevakajanaiH sukRtiinkNtai|| 4 / / lAvaNyakelilaharIlalite navIne, vaktre sudhA sarasasundara taavkiine| tRSNAtirekatarale nayane nilIye, honanta tApakaluSe tyajatAM mdiiye|| 5 / / , vismeralocanadale kamalAnivAse, niHsIma-saurabhabhare sugunnaavbhaase| dRSTiH satAM jinapate! vadanAraviMde, nAlIyate kathamamaMdavacomara de|| 6 / / .. dUrvakaMnayanacandanacArukSipraM, raajdvijaalirucitNduljaaldiiprN| sanmaMgalaM dizatu puNyaphalAdhigamyaM, jainezvaraM vadanamakSatapAtraramyaM / / 7 / / nIlotpalAmaladalAyatanetramAnaM, saiMtabhA kusumdaamviraajmaan| puNyazriyA lavaNimAmbubhRdA sulabhaH, syAnme zivAya jina te mukhpuurnnkuNbh|| 8 / / evaM mayA vadanavarNanayA vibhAde, harSAJcitena vihitA vinutiH shubhaale| yAce dayeva jinarAja dayAM nidhehi, dRSTiM prasAda vizadAM mayi sannidhehi / / 9 / / / / iti zrI pArzvanAthastotraM samAptamiti bhadraM bhUyAt / / kRtiriyaM shriijinraajsuurinnaaN|| [anusaMdhAna aMka-54] ..* 100 362 lekha saMgraha Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekha saMgraha (lellt stats) ma..A.nidastImAjI ma.sA. lekhakA mahopAdhyAya zrI vinayasAgarajI BHARAT GRAPHICS - Ahmedabad-1 BPh.: 079-22134176,M: 9925020106 preSaka: pU. A. zrI vijayasomacaMdrasUrijI ma. sA. C/o. bharata grAphiksa, nyumArkeTa, pAMjarApoLa, rIlipha roDa, amadAvAda-1.