Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma sAra sandeza rAdhAsvAmI satsaMga byAsa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma sAra sandeza Ankur Denim Put. Ltd. IX/644, Krishna Gali No. 1, Subhash Road, Gandhi Nagar, Delhi-110031
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma sAra sandeza DaoN. kAzI nAtha upAdhyAya Ankur Denim Pvt. Ltd. IX/644, Krishna Gali No. 1, Subhash Road, Gandhi Nagar, Delhi-11001 rAdhAsvAmI satsaMga byAsa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa nAtha tihAre nAma rauM, agha china mA~hi plaay| jyoM dinakara parakAza teM, andhakAra vinshaay|| nAma leta saba duHkha miTa jAya, tuma darzana dekhyA prabhu aay| tuma ho prabhu devana ke deva, maiM to karU~ caraNa tava sev|| bRhajjinavANI saMgraha, pR. 177 Ankur Denim Put. Ltd. IX/644, Krishna Gali No. 1, Subhash Road, Gandhi Nagar, Delhi-110031 mAnyatA pustake to Apane bahuta paDhI hI chkana yaha puratara, una sabhI alaga hogI pustaka ke eka kaNa ne bhI Apake mana ko duliyA to Apake sApa - merI kalyAdA ho jaayegaa| (38,5AAN) renomener
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka: je. sI. seThI, sekreTarI rAdhAsvAmI satsaMga byAsa DerA bAbA jaimala siMha paMjAba 143 204 (c) 2010 rAdhAsvAmI satsaMga byAsa sarvAdhikAra surakSita pahalA saMskaraNa 2010 mudrakaH raipalikA presa prAIveTa limiTeDa Published by: J. C. Sethi, Secretary Radha Soami Satsang Beas Dera Baba Jaimal Singh Punjab 143 204 (c) 2010 Radha Soami Satsang Beas All rights reserved First edition 2010 17 16 15 14 13 12 11 10 8 7 6 5 4 3 2 1 ISBN 978-81-8256-924-9 Printed in India by: Replika Press Pvt. Ltd.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya sUcI prakAzaka kI ora se prastAvanA 1. jaina dharma kI prAcInatA 'jaina', 'jina' aura 'tIrthaMkara' ke artha tIrthaMkaroM, gaNadharoM aura AcAryoM kI paramparA mahAvIra svAmI ke pahale AnevAle tIrthaMkara mahAvIra svAmI kA jIvana jaina dharma kA sAhitya 2. jaina dharma kA svarUpa sabhI sukha kI khoja meM jaina dharma kyA hai? jaina dharma ke sAmAnya lakSaNa jaina dharma ke vizeSa lakSaNa jaina dharma kI udAra dRSTi jaina dharma kyA nahIM hai? 3. jIva, bandhana aura mokSa jIva aura ajIva kI bhinnatA karmaH bandhana kA mUla kAraNa mokSa bandhana se mukta hone kI prakriyA mokSa-mArgaH ratnatraya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 4. ahiMsA ahiMsA kA svarUpa gRhastha aura ahiMsA ahiMsA kI mahimA hiMsA kI ghora nindA mAMsa-madirA kA niSedha 5. mAnava-jIvana mAnava-jIvana kI durlabhatA mAnava-jIvana kI kSaNabhaMguratA mAnava-jIvana kI sArthakatA mAnava-jIvana kI nirarthakatA 6. guru guru kI AvazyakatA guru kA svarUpa guru-prApti kA phala ziSya kA kartavya guru kI sevA se hAni 7. divyadhvani divyadhvani kA svarUpa divyadhvani kA prabhAva 8. anuprekSA ( bhAvanA) vairAgya bar3hAnevAlI bhAvanAe~ dhyAna ko sthira banAnevAlI bhAvanAe~ jaina dharma : sAra sandeza 104 104 115 119 124 129 136 136 139 144 155 161 161 176 184 198 209 216 216 225 234 258
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya sUcI 263 264 269 271 275 9. antarmukhI sAdhanA mana kA niyantraNa dhyAna kI anivAryatA dhyAna kA svarUpa dhyAna ke bheda guru-mUrti-dhyAna aura mantra-smaraNa anAhata dhyAna rUpastha aura rUpAtIta dhyAna dhyAtA ke Avazyaka guNa dhyAna kA Asana, sthAna, samaya aura phala 284 292 296 305 310 318 319 10. AtmA se paramAtmA bahirAtmA antarAtmA paramAtmA 324 332 347 379 sandarbha sUcI mukhya granthakAraH saMkSipta paricaya sandarbha grantha hamAre prakAzana 385 391
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kI ora se saMsAra ke sabhI jIva sukha prApta karanA cAhate haiN| para sabhI kisI na kisI prakAra nyUnAdhika rUpa meM duHkhI hI dikhAI par3ate haiN| isakA kAraNa yaha hai ki bahuta-se loga gambhIratA aura gaharAI se isa viSaya para vicAra nahIM karate ki saccA sukha kise kahate haiM aura usakI prApti kaise ho sakatI hai| saMsAra ke anekAneka jIvoM meM manuSya ko sarvazreSTha mAnA gayA hai, kyoMki use viveka kI zakti prApta hai jisakA sadupayoga kara vaha sacce sukha ke sambandha meM gaharAI se vicAra kara sakatA hai aura ucita sAdhana ko apanAkara sacce sukha aura zAnti kI prApti kara sakatA hai| para Ajakala ke vyasta saMsArI jIvana meM adhikAMza manuSya apane viveka ko bhulAkara mana aura indriyoM ke prabhAva meM bAharI viSayoM meM sukha DhU~r3hane kI koziza karate haiN| para aisA karane se unheM sadA asantoSa, azAnti aura nirAzA hI hAtha lagatI hai| ___bhArata ke kucha prAcIna mahApuruSoM ne bAhara bhaTakanevAle mana tathA indriyoM ko vaza meM karake apane manovikAroM para vijaya prApta kii| ina vijetAoM ko hI 'jina' kahate haiN| aise 'jina' yA mahAn saMyamI mahApuruSoM ne AtmasAdhanA dvArA apane sacce svarUpa ko pahacAnA aura sacce sukha aura zAnti kI prApti kii| 'jina' ke anuyAyiyoM ko hI 'jaina' kahA jAtA hai| jaina-paramparA ke anusAra anAdi kAla se hI uccakoTi ke mahAtmA, 'jina' puruSa yA munijana saMsAra meM jIvoM ke kalyANa ke lie Ate rahe haiN| isa prakAra jaina dharma ko bhArata kA eka atyanta prAcIna dharma mAnA jAtA hai| prastuta pustaka meM isI jaina dharma ke mUla vicAroM ko spaSTa karane kA prayAsa kiyA gayA hai| jaina dharma ke anusAra AtmA acetana padArthoM se bilkula bhinna eka cetana, nitya aura avinAzI tattva hai jo ananta sukhoM kA bhaNDAra hai| jaina dharma isI amara Atmatattva ko pahacAnane kA upadeza detA hai| jo bhAgyazAlI jIva AtmA kI pahacAna kara letA hai, vaha paramAtmA bana jAtA hai| 11
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza isa pustaka ke lekhaka DaoN. kAzI nAtha upAdhyAya bhAratIya darzana ke eka jAne-mAne vidvAn haiM, jinhoMne lagabhaga 18 varSoM taka bhArata ke ucca zikSaNa saMsthAnoM meM aura 25 varSoM taka amerikA ke havAI vizvavidyAlaya meM bhAratIya darzana kA uccastarIya adhyApana aura anusandhAna-kArya kiyA hai| darzana aura adhyAtma-sambandhI viSayoM para inakI kaI pustakeM prakAzita haiN| prastuta pustaka meM inhoMne jaina dharma ke vizAla sAhitya se Avazyaka sAmagrI ekatra kara jaina dharma ke pramukha siddhAntoM aura usake AcAra, vicAra tathA vizeSa rUpa se mokSa-prApti ke sAdhanoM se sambandhita viSayoM ko sarala aura prAmANika rUpa se prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| isa pustaka meM inhoMne yaha spaSTa karane kI ceSTA kI hai ki jaina dharma kisI vyakti, varga, sampradAya yA jAti kA dharma nahIM hai balki yaha sabhI prakAra kI saMkIrNatAoM se Upara uThakara sabhI manuSyoM ko samAna rUpa se kalyANa kA mArga dikhalAtA hai| AzA hai yaha pustaka sacce jijJAsuoM, sAdhakoM aura sarvasAdhAraNa pAThakoM - sabhI ke lie upayogI siddha hogI aura sabhI isake niSpakSa adhyayana dvArA apane AtmakalyANa ke mArga meM Age bar3hane kI preraNA prApta kreNge| DerA bAbA jaimalasiMha, jilA amRtasara, paMjAba maI, 2010 je. sI. seThI, sekreTarI. rAdhAsvAmI satsaMga byAsa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA duniyA kA itihAsa batAtA hai aura Aye dina kI paristhitiyoM se bhI patA calatA hai ki dharma ke nAma para jitanA atyAcAra huA hai aura abhI ho rahA hai, utanA zAyada anya kisI cIz2a ke calate nahIM huaa| ise dekhate hue logoM kI dharma se aruci hotI jA rahI hai| phira jaina dharma yA kisI bhI anya dharma ke sambandha meM kucha likhane yA vicAra karane kA prayojana hI kyA hai? yahA~ zurU meM hI yaha samajha lenA Avazyaka hai ki dharma ke nAma para honevAle atyAcAra kA vAstavika kAraNa dharma nahIM hai| yadi koI sAdhu yA guru kA veSa banAkara aura bAharI taura para unakI naqala kara logoM ko ThagatA phire to isase sAdhu yA guru kA pada to burA nahIM ho jaataa| dharma kisI ko burAI kI ora nahIM le jaataa| para jaba manuSya apanI manuSyatA ko bhulAkara pazu se bhI nIca vRttivAlA bana jAtA hai taba vaha dharma jaisI pavitra cIz2a ko bhI adharma kA rUpa dekara apane aura mAnava-samAja ke sAtha ghora atyAcAra karatA hai| andhavizvAsa, pUrvAgraha yA pakSapAta ke kAraNa manuSya jhUTha ko bhI satya mAna sakatA hai| jhUTha aneka ho sakate haiM, para satya sadA eka hI hotA hai| bhale hI samaya, paristhiti yA AvazyakatA ke anusAra hama isake aneka pahaluoM para vicAra kareM yA z2ora deN| isa eka satya para AdhArita dharma bhI eka hI ho sakatA hai, bhale hI vibhinna samayoM aura paristhitiyoM meM isake aneka pahaluoM para z2ora diyA gayA ho| isa sambandha meM jaina, bauddha, yogadarzana tathA aneka Adhunika dhyAna aura samAdhi kI vidhiyoM ke gahare aura tulanAtmaka adhyayana aura anubhava ke AdhAra para raNajIta siMha kUmaTa ne bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahA hai: dharma eka hai, sanAtana hai, sArvajanIna (sabase sambandha rakhanevAlA) hai, sabake lie hai aura maMgalakArI hai| bheda kevala sampradAya athavA paMtha aura paMtha ke karmakANDoM meM hai; siddhAntoM aura satya vacanoM meM nahIM hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jaina dharma : sAra sandeza satya ke sAkSAtkAra kI anubhUti sabakI eka sarIkhI hai| ataH 'dharma' ke nAma para ho rahe jhagar3e satya aura siddhAnta para AdhArita nahIM haiM, varan nijI svArtha va logoM ko bhramita karane kI bhAvanA se prerita haiM / ' yadi kisI bhI dharma kI taha meM jAkara usake mUla siddhAntoM para vicAra kareM to hama pAyeMge ki sabhI dharma samAna rUpa se manuSya ko apane kalyANa kA mArga dikhalAte haiN| sacce santa-mahAtmA dharma kI pUrNa jAnakArI prApta kara apanA kalyANa karate haiM aura phira sabako apane hI samAna samajhakara unake hita ke lie unheM bhI usI dharma kA upadeza dete haiN| para yadi hama dharma ke marma ko samajheM hI nahIM aura bAharI kriyAoM aura karmakANDa ko hI dharma mAna leM to yaha hamArI apanI bhUla hai / yadi koI vyakti kisI phala ke gUde ko pheMkakara usake UparI chilake ko hI sabakucha mAna le to use na usa svAdiSTa phala kA svAda milegA aura na santuSTi hI hogii| isI taraha yadi koI anna ko chor3akara bhUse ko hI sAra tattva mAna le athavA hIre-javAharAta ko chor3a unake DabboM ko hI gale meM laTakAye phire to yaha usakI nirI mUrkhatA hai / samaya-samaya para AnevAle vibhinna santoM aura mahAtmAoM ne satya kA sAkSAt anubhava prApta kara dharma ke sambandha meM jo upadeza diyA thA vaha mUlata: ekarUpa thaa| para samaya, sthAna aura paristhiti ke anusAra unhoMne use vibhinna DhaMga se vibhinna bhASAoM meM samajhAyA thA / bAda meM AnevAle dharma ke rakhavAloM ne, jinheM satya kA sAkSAt anubhava nahIM thA, dharma ke mUla tattva para dhyAna na dekara vibhinna paristhitiyoM se utpanna bAharI kriyAoM, rIti-rivAjoM aura karmakANDa para z2ora denA zurU kara diyA aura apane - apane samaya ke mahAtmA ko sabase bar3A yA zreSTha batalAkara apanA-apanA alaga dharma yA sampradAya banA liyaa| bAda meM ve eka-dUsare se vaira-virodha kara Apasa meM lar3ane-jhagar3ane lge| yahA~ yaha vicAra karane kI bAta hai ki jise svayaM jJAna kI prApti nahIM huI hai yA jisakA jJAna kevala kucha sAMsArika viSayoM taka hI sImita hai vaha mahAn santoM aura mahAtmAoM ke AdhyAtmika jJAna ke U~ce yA nIce hone kA nirNaya kaise kara sakatA hai ? z2amIna para baiThA huA manuSya AsamAna ke anekoM tAroM
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA meM se bhalA kaise kisI eka ko sabase bar3A, sabase U~cA aura sabase adhika prakAzavAn batalA sakatA hai ? z2amIna para calanevAlI cIMTI bhalA pahAr3a ke U~ce-U~ce zikharoM meM se kisI eka ke sabase U~ce hone kA sahI anumAna kaise lagA sakatI hai ? 15 prAcIna santoM, mahAtmAoM yA tIrthaMkaroM ne apanI kaThina sAdhanA dvArA apanI AtmA ke svarUpa ko pahacAnA aura dayApUrvaka jIvoM ke kalyANa ke lie yaha samajhAyA ki yaha AtmA hI jIvana kA sAra hai / yahI samasta jJAna aura Ananda kA bhaNDAra hai| apanI AtmA ke sacce svarUpa ko pahacAnanA hI dharma hai aura yaha dharma hI mokSa kA sAdhana hai / apane svarUpa ko pahacAnakara AtmA paramAtmA bana jAtI hai| isase spaSTa hai ki dharma apane-ApameM burA nahIM hai / yaha to AtmA ko pavitra karanevAlA aura ise sadA ke lie sukha - zAnti pradAna karanevAlA hai / para apanI burI bhAvanAoM, dveSapUrNa manasUboM aura krUra karmoM dvArA manuSyoM ne ise badanAma kara rakhA hai / sabhI jaina tIrthaMkaroM aura AcAryoM ne Atmatattva ko hI pahacAnane kA upadeza diyA hai| AtmA rAga-dveSa, moha Adi vikAroM ke kAraNa apane ko zarIra, indriyoM Adi se bhinna nahIM samajha pAtI aura isa kAraNa sadA duHkha bhogatI rahatI hai| ina rAga-dveSa, moha, kAma, krodha, mAna Adi vikAroM para pUrNa vijaya prApta kara apanI AtmA ke ananta jJAnamaya aura Anandamaya svarUpa kA anubhava prApta kara lenevAle ko 'jina' (vijetA) kahate haiM aura jo 'jina' ke batAye mArga para calate haiM unheM jaina kahA jAtA hai / aneka samayoM aura aneka sthAnoM meM Aye aneka jaina tIrthaMkaroM aura AcAryoM ne binA kisI bheda-bhAva ke sabako sadA samAna rUpa se Atmatattva kA anubhava prApta karane kA upadeza diyA hai / ve apane upadeza ko kisI cahAradIvArI meM banda nahIM karate / ve koI nayA dharma, sampradAya yA maz2ahaba nahIM banAte / satya kA anubhava prApta kara usakI jAnakArI denevAle ina mahApuruSoM ko jaina dharma ke anusAra jina, mahAvIra, arhat, buddha, brahma, hari, deva, paramAtmA Adi aneka nAmoM se pukArA jA sakatA hai / athavA unheM ina sabhI nAmoM se pare yA svatantra bhI kahA jA sakatA hai| jaina dharma ke sacce anuyAyI ina nAmoM ke jhagar3oM meM nahIM par3ate / ve apane ko isa zabda - jAla I
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza se alaga rakhakara kisI bhI nAma se pukAre gaye usa mArgadarzaka arhat deva yA sadguru ke upadeza ko bhakti-bhAva ke sAtha grahaNa karate haiM aura usa upadeza ke anusAra apane citta ko unake dhyAna meM lIna karane kA prayatna karate haiN| jaina dharma kI isa udAra bhAvanA kI ora saMketa karate hue zrI jugalakizora 'mukhtAra' ne bar3e hI sundara DhaMga se kahA hai: / jisane rAgadveSa kAmAdika jIte, saba jaga jAna liyaa| saba jIvoM ko mokSamArga kA, nispRha ho upadeza diyaa| buddha, vIra, jina, hari, hara, brahmA, yA usako svAdhIna kho| bhakti-bhAva se prerita ho, yaha citta usI meM lIna raho / apane vicAroM aura kathanoM ko vyApaka aura sarvAMgINa banAne ke lie jaina dharma syAdavAda ke siddhAnta ko prastuta karatA hai| isa siddhAnta ke anusAra apane vicAra, dRSTikoNa aura kathana ko udAra, niSpakSa aura sarvagrAhI (sabhI matoM ko zAmila karanevAlA) banAnA aura inheM saMkIrNatA, haThadharmitA aura pakSapAta se dUra rakhanA Avazyaka hai| sAmpradAyikatA ke saMkucita vicAroM aura paraspara matabheda se honevAle vaira-virodha aura jhagar3oM se apane ko Upara uThAye rakhane meM yaha siddhAnta bahuta upayogI siddha hotA hai| ise samajhAte hue AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja kahate haiM: yaha (jaina) darzana ...padArthoM ke svarUpa kA syAdvAda kI zailI se varNana karatA hai, kyoMki yadi sApekSika bhAva se padArthoM kA svarUpa varNana kiyA jAe taba kisI bhI virodha ke rahane ko sthAna upalabdha nahIM rhtaa|' apane grantha, zrI jainatattva kalikA vikAsa, ke likhe jAne kA mukhya uddezya batalAte hue ve kahate haiM: mere aMta:karaNa meM cirakAla se yaha vicAra vidyamAna thA ki, eka grantha isa prakAra se likhA jAe jo paraspara sAmpradAyika virodha se sarvathA vimukta ho|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isase patA calatA hai ki jaina dharma kI pravRtti sadA se vaira-virodha se dUra rahane kI rahI hai| __ yaha manuSya-jIvana atyanta durlabha hai| ise prApta karane kA lAbha yahI hai ki hama apanI AtmA ke svarUpa ko pahacAnakara mokSa kI prApti kara leN| sadgranthoM ko par3hane se isake lie preraNA prApta hotI hai aura sAtha hI AdhyAtmika viSayoM kI kucha jAnakArI bhI milatI hai| para kevala isI se hamArA kAma pUrA nahIM hotaa| hameM kisI muktAtmA yA sadguru se mokSa-mArga kA upadeza grahaNa kara AtmajJAna ke lie Antarika sAdhanA karane kI AvazyakatA hotI hai| tabhI AtmAnubhava yA satya kI prApti ho sakatI hai| satya vaha nahIM hai jise hama kisI andhaparamparA ke AdhAra para yA dUsaroM kI dekhAdekhI mAna baiThate haiN| satya to vaha hai jisakA hama svayaM apane antara meM sAkSAt anubhava prApta karate haiN| isa anubhava se prApta jJAna ko hama paropakAra kI bhAvanA se dUsaroM ko premapUrvaka samajhA sakate haiN| para kabhI bhI kisI ke Upara apane vicAroM ko lAdane yA kisI se anAvazyaka vAda-vivAda karane kI koziza karanA vyartha aura anucita hai| apane hRdaya meM dayA aura prema kI bhAvanA rakhanevAlA AtmajJAnI manuSya kisI se vaira-virodha yA jhagar3A kara bhI kaise sakatA hai? jaina dharma kA sAhitya bahuta vizAla hai| aneka prAcIna prAkRta aura saMskRta granthoM ke atirikta hindI bhASA tathA kucha anya bhAratIya bhASAoM meM bhI jaina dharma ke bahuta se anuvAda aura svatantra grantha prakAzita ho cuke haiN| para Aja ke bahudhandhI samAja meM logoM ke pAsa ina granthoM ko par3hane aura ina para gaharAI se vicAra karane kA samaya nahIM hai| AdhyAtmika jJAna ke abhAva meM Aja ke samAja meM bhautikatA aura bhogavRtti bar3hatI jA rahI hai jisase sacce sukha aura zAnti kI AzA dUra hotI jA rahI hai| prAcIna santoM, mahAtmAoM aura tIrthaMkaroM ne gaharI AtmasAdhanA dvArA jisa satya kI prApti kI thI aura jisase unheM sacce sukha aura zAnti kI prApti huI thI usakI Aja bhI utanI hI AvazyakatA hai jitanI pahale kabhI thii| isIlie jaina dharma kI sAra zikSA ko sarala, saMkSipta aura vyAvahArika rUpa se prastuta karane kA vicAra kiyA gyaa| isa uddezya se jaina sAhitya ke athAha samudra meM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza DubakI lagAkara AcAryoM aura vidvAnoM ke anamola vicAroM ko, jo aneka prAcIna aura navIna jaina granthoM meM motiyoM ke samAna bikhare par3e the, ekatra kara tathA unheM ekasUtra meM pirokara pAThakoM ke sAmane prastuta karane kA yahA~ prayatna kiyA gayA hai| isa prakAra isa pustaka kI sAmagrI mukhyataH jaina AcAryoM aura vidvAnoM kI hai| isa pustaka ke lekhaka ne kevala isa sAmagrI ko ekatra kara ise eka vizeSa rUpa se sajAyA hai tathA ise apane dhAge se pirokara jaina dharma ke motiyoM kI yaha navIna mAlA taiyAra kI hai| isa pustaka meM prastuta kiye gaye vicAroM kI puSTi aneka jaina granthoM ke uddharaNoM dvArA kI gayI hai jisameM inakI prAmANikatA meM koI sandeha na rhe| isa pustaka meM viSayoM kA cunAva, jaisA ki isakI viSaya sUcI se spaSTa hai, AdhyAtmika jijJAsuoM aura sAdhakoM ke vyAvahArika dRSTikoNa ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai| isalie jaina dharma ke kucha saiddhAntika viSayoM kA vivecana yahA~ grantha-vistAra ke bhaya se nahIM kiyA jA sakA hai| yadyapi jaina granthoM meM 'AtmA' zabda kA prayoga prAyaH puliMga meM kiyA jAtA hai, phira bhI hindI bhASA meM 'AtmA' zabda kA prayoga prAyaH strIliMga meM kiye jAne ke kAraNa isa pustaka meM isa zabda kA prayoga strIliMga meM hI kiyA gayA hai| __ AzA hai ki yaha pustaka paramArtha ke jijJAsuoM aura sAdhakoM ke lie upayogI siddha hogI aura sAdhAraNa pAThaka bhI isase yatheSTa lAbha uThA skeNge| DaoN. kAzI nAtha upAdhyAya sevAnivRtta profesara aura adhyakSa darzana vibhAga, havAI vizvavidyAlaya amerikA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jaina dharma kI prAcInatA 'jaina', 'jina' aura 'tIrthaMkara' ke artha 'jaina' zabda 'jina' zabda se banA hai| 'jina' zabda kA artha hai 'vijetA' yA 'jItanevAlA', arthAt rAga, dveSa Adi doSoM para vijaya prApta kara athavA krodha, mAna, mAyA, lobha Adi vikAroM ko jItakara jo saMsAra ke bandhana se mukta ho jAtA hai use 'jina' kahate haiN| jina ke mata ko mAnanevAle yA jina ke batAye mArga para calanevAle ko jaina kahA jAtA hai| jina kI avasthA kI prApti ke lie pUrNa jJAna yA sarvajJatA (jise jaina dharma meM kevala jJAna' kahA jAtA hai) ko prApta karanA Avazyaka hai| isalie jina ko 'kevalI jina' bhI kahate haiN| kevalI jina do prakAra ke hote haiM-eka 'sAmAnya kevalI' aura dUsare 'tIrthaMkara kevlii'| sAmAnya kevalI ve hote haiM jo pUrNa jJAna yA kevala jJAna prApta kara apane-Apako bandhana se mukta kara lete haiN| para ve dUsaroM ko upadeza dene kA kArya nahIM krte| tIrthaMkara kevalI ve hote haiM jo pUrNa jJAna yA kevala jJAna prApta kara dUsaroM ko isa jJAna kA upadeza dete haiM aura unheM sahI mArga dikhalAkara unakA kalyANa karate haiN| aise pUrNa jJAnI dharma-pravartaka aura mArga-darzaka hI jaina dharma meM tIrthaMkara kahe jAte haiN| 'tIrtha' kA artha hai vaha pavitra nimitta, ghATa yA sthAna jahA~ se saMsAra-sAgara ko AsAnI se pAra kiyA jA sakatA hai aura 'tIrthaMkara' vaha hai jo usa nimitta yA ghATa ko sthApita karatA yA use dikhalAtA hai aura usake dvArA jIvoM ko saMsAra-sAgara se pAra karAtA hai: 19
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma: sAra sandeza tarati saMsAra-mahArNavaM yena nimittena tat tiirthm| tIrthaMkaroti iti tiirthNkrH| jaina dharma meM saMsAra ko anAdi mAnA jAtA hai| jaina-paramparA ke anusAra anAdi kAla se hI ucca koTi ke mahAtmA, jinheM jaina dharma meM 'jina' yA 'tIrthaMkara' kahA jAtA hai, isa dharma ke upadeza dvArA jIvoM kA uddhAra karane ke lie saMsAra meM Ate rahe haiN| pichale yuga meM 24 tIrthaMkara Aye the, vartamAna yuga meM bhI 24 tIrthaMkara Aye haiM aura bhaviSya meM bhI 24 tIrthaMkara aayeNge| isa prakAra tIrthaMkaroM ke isa saMsAra meM Ane kA silasilA calatA rahatA hai| ___ vartamAna yuga ke 24 tIrthaMkaroM ke nAma isa prakAra haiM: ___1. RSabha nAtha yA Adi nAtha 2. ajita nAtha 3. sambhava nAtha 4. abhinandana nAtha 5. sumati nAtha 6. padmaprabha 7. supArzva nAtha 8. candraprabha 9. puSpadanta yA suvidhi nAtha 10. zItala nAtha 11. zreyAMsanAtha 12. vAsupUjya 13. vimala nAtha 14. ananta nAtha 15. dharma nAtha 16. zAnti nAtha 17. kunthu nAtha 18. ara nAtha 19. malli nAtha 20. munisuvrata nAtha 21. nami nAtha 22. nemi nAtha yA ariSTanemi 23. pArzva nAtha aura 24. varddhamAna mahAvIra yA snmti| sabhI jaina dharmagranthoM meM ina tIrthaMkaroM ke nAma isI krama se pAye jAte haiN| tIrthaMkaroM, gaNadharoM aura AcAryoM kI paramparA samaya aura paristhiti ke anusAra ye tIrthaMkara thor3e bahuta samaya ke antara para isa saMsAra meM Ate rahe haiN| eka tIrthaMkara ke saMsAra se jAne aura dUsare tIrthaMkara ke saMsAra meM Ane ke bIca ke samaya meM jaina dharma ke upadeza kA pravAha muniyoM aura AcAryoM kI guru-ziSya paramparA se calatA rahA hai| isa paramparA kA ullekha karate hue paNDita ToDaramala kahate haiM: anAdi se tIrthaMkara kevalI (sarvajJa) hote Aye haiM, unako sarva kA jJAna hotA hai; ...punazca, una tIrthaMkara kevaliyoM kA divyadhvani dvArA aisA upadeza hotA hai jisase anya jIvoM ko padoM kA evaM arthoM kA jJAna hotA hai; usake anusAra gaNadharadeva aMgaprakIrNarUpa grantha gUMthate haiM tathA unake
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kI prAcInatA 21 anusAra anya-anya AcAryAdika nAnAprakAra graMthAdika kI racanA karate haiN| unakA koI abhyAsa karate haiM, koI unako kahate haiM, koI sunate haiN| isaprakAra paramparA mArga calA AtA hai|' jaina dharma ke anusAra tIrthaMkara ke vacanoM ko sunakara jo unheM jyoM kA tyoM yAda rakhatA hai usake jJAna ko dravyazruta jJAna kahate haiN| para jo unake vacanoM ke kevala bhAva, vicAra yA artha ko yAda rakhatA hai usake jJAna ko bhAvazruta jJAna kahate haiN| jaina dharma ke upadeza ko likhita rUpa diye jAne ke pahale dravyazruta aura bhAvazruta ke AdhAra para hI jaina dharma kI paramparA calatI rahI hai| jaina dharma meM jJAna, AcAra aura dhArmika pada kI dRSTi se jaina mahAtmAoM kI kramazaH pA~ca zreNiyA~ mAnI jAtI haiM: (1) arahaMta (prAkRta) yA arhat (saMskRta), (2) siddha, (3) AcArya, (4) upAdhyAya aura (5) sAdhu / kevala ina pA~coM ko hI dharma kA upadeza dene kA adhikAra hai| isalie inhIM pA~coM ko parama kalyANakArI, parama pUjya yA parama iSTa mAnA jAtA hai| jaina dharma meM inheM hI 'paMcaparameSTI' kahate haiN| AcAryoM meM jo pramukha hote haiM unheM gaNadhara kahA jAtA hai| eka tIrthaMkara ke saMsAra se jAne aura dUsare ke saMsAra meM Ane ke bIca ke samaya meM ye gaNadhara, AcArya, aura upAdhyAya hI tIrthaMkaroM ke upadezoM ko surakSita banAye rakhate haiN| ___ aitihAsika dRSTi se tiloyapaNNattI nAmaka jaina grantha kA vizeSa mahattva hai, kyoMki isameM aneka jaina mahApuruSoM ke jIvanakAla kI tithiyoM kA ullekha hai| isa grantha ke anusAra caubIsaveM jaina tIrthaMkara mahAvIra ke parinirvANa ke dina hI unake pradhAna ziSya gautama gaNadhara ko kevala jJAna prApta haa| mahAvIra kA parinirvANa-kAla IsA pUrva 527 mAnA jAtA hai| gautama gaNadhara ko IsA pUrva 515 meM nirvANa prApta huA aura inake nirvANa prApta karane ke bAda sudharmA svAmI ko kevala jJAna kI prApti huii| sudharmA svAmI kA nivArNa IsA pUrva 503 meM huaa| sudharmA svAmI ke nirvANa prApta karane ke bAda jambU svAmI ko kevala jJAna prApta huA aura unakA nirvANa IsA pUrva 465 meM huaa| isa prakAra gautama gaNadhara, sudharmA svAmI aura jambU svAmI-yahI tIna 'anubaddha kevalI' hue,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 jaina dharma : sAra sandeza arthAt yahI tIna mahAvIra ke bAda lagAtAra eka ke bAda eka kevala jJAna prApta karanevAle hue| inake bAda koI anubaddha kevalI' nahIM huaa| ___ kahA jAtA hai ki IsA pUrva 465 ke bAda se kaNTha-paramparA kA dhIre-dhIre hrAsa hone lgaa| phira bhI kisI taraha AcArya viSNunandi (IsA pUrva 465) se lekara AcArya lohArya yA lohAcArya (IsvI san 38) taka AcArya-paramparA kA krama calatA rhaa| badalatI paristhitiyoM meM zruta-paramparA kA hrAsa hote dekha candragupta maurya ke samaya meM pATaliputra meM jaina saMgha kA eka sammelana bulAyA gyaa| candragupta maurya ke samaya meM lagabhaga IsA pUrva 363 se IsA pUrva 351 taka magadha meM bAraha sAla kA akAla par3A thaa| isase sAdhu-saMgha bikhara gyaa| isa akAla se bacane ke lie AcArya bhadrabAhu 12000 jaina sAdhuoM ke sAtha dakSiNa bhArata cale gye| jo jaina sAdhu dakSiNa bhArata nahIM gaye unhoMne AcArya sthUlabhadra ke netRtva meM apanI paramparA jArI rkhii| bhadrabAhu kI anupasthiti meM sthUlabhadra ne pATaliputra meM jaina-saMgha kA eka sammelana bulAyA jisameM jaina dharmagranthoM kA vAcana aura saMkalana kiyA gyaa| isa sammelana meM paramparAgata 12 aMgoM meM se 11 aMgoM kA hI saMkalana huaa| kahA jAtA hai ki bAda meM sthUlabhadra ne bArahaveM aMga kA bhI saMkalana kara liyA thA jisameM pahale se cale A rahe 14 pUrva bhI sammilita the| para jaba AcArya bhadrabAhu dakSiNa bhArata se vApasa Aye to unhoMne apanI anupasthiti meM Ayojita sammelana meM nizcita kiye gaye aMgoM ko mAnyatA nahIM dii| yahA~ yaha batalA denA aprAsaMgika nahIM hogA ki bhadrabAhu apane paramparAgata siddhAnta aura AcAra-niyamoM meM tanika bhI heraphera karanA nahIM cAhate the| ve nagna rahane ke niyama kA pUrA-pUrA pAlana karate the| para sthUlabhadra ne isa niyama meM DhIla dekara sAdhu-saMgha ko lajjA-nivAraNa ke lie zveta vastra dhAraNa karane kI anumati de dii| bAda meM aise hI kucha AcAra-vyavahAra kI choTI-choTI bAtoM ko. lekara jaina dharma do bhAgoM meM ba~Ta gyaa| zveta (sapheda) vastra dhAraNa karanevAloM ko 'zvetAmbara' aura dik arthAt sabhI dizAoM ko hI vastra mAnakara nagna rahanevAloM ko 'digambara' kahA jAne lgaa|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kI prAcInatA ina donoM sampradAyoM ke bIca mUla siddhAntoM ke sambandha meM koI matabheda nahIM hai| donoM hI mahAvIra svAmI aura anya tIrthaMkaroM ko mAnate haiM aura unake upadezoM meM zraddhA rakhate haiM / kevala AcAra-vicAra kI kucha gauNa bAtoM ko lekara hI inameM matabheda hai| pradhAna rUpa se inakA matabheda ina bAtoM ko lekara hai: 1. digambara sampradAya ke viparIta zvetAmbara sampradAya kI mAnyatA hai ki jisa prakAra puruSa ko mokSa kA adhikAra hai, usI prakAra strI bhI mokSa kI adhikAriNI hai / 23 I 2. zvetAmbara paramparA ke anusAra kevalI bhagavAn bhI kavala (kaura, grAsa) AhAra karate haiN| digambara paramparA ke anusAra kevalI ko bhUkha-pyAsAdi kI vedanA nahIM hotI / ve binA bhojana ke jIvana nirvAha karate haiM / 3. zvetAmbara paramparA ke anusAra yadi sAdhu- saMyama meM sahayogI Avazyaka upakaraNoM (vastra, pAtra Adi) ko rakhatA hai to bhI vaha mokSa kA adhikArI ho sakatA hai para digambara paramparA ke anusAra vastra, pAtra Adi dhAraNa karanevAlA sAdhu mokSa kA adhikArI nahIM ho sakatA / 4. zvetAmbara paramparA ke anusAra mAtA-pitA ke Agraha para mahAvIra svAmI kA vivAha huA / digambara paramparA ke anusAra mahAvIra avivAhita hI rahe / 5. zvetAmbara AcArAMga, sUtrakRtAMga Adi mUla dvAdazAMgI ko svIkAra karate haiM aura yaha mAnate haiM ki bAraha aMgoM meM se aMtima aMga dRSTivAda Aja upalabdha nahIM hai, para zeSa Agama Aja bhI upalabdha haiM / digambara sampradAya ke anusAra kAla ke duSprabhAva se sAre hI Agama lupta ho gye| ve vartamAna meM upalabdha AgamoM kI prAmANikatA ko nahIM svIkAra karate / dhIre-dhIre samaya ke sAtha ye donoM zAkhAe~ aneka upazAkhAoM meM vibhakta ho gayIM / jaina dharmagranthoM ko antima rUpa dene ke lie AcArya devarddhi ke netRtva meM jaina saMgha kA dUsarA sammelana IsvI san 454 meM valabhI meM bulAyA gyaa| isa sammelana meM ekamata se nizcita kiye gaye dharmagranthoM ko likhita rUpa de diyA gyaa| bAda meM ina granthoM para AdhArita aura bhI svatantra grantha, bhASya aura
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jaina dharma : sAra sandeza TIkAgrantha likhe gye| isa prakAra jaina dharma kA nizcita rUpa sthApita ho gayA aura isakI paramparA ko jArI rakhanA AsAna ho gyaa| mahAvIra svAmI ke pahale AnevAle tIrthaMkara RSabhadeva ko jaina dharma kA prathama tIrthaMkara mAnA jAtA hai| inheM AdinAtha bhI kahate haiN| ye caudahaveM manu nAbhirAja aura unakI patnI marudevI ke putra the| RSabhadeva ne ayodhyA ke rAjA ke rUpa meM bahuta samaya taka rAjya kiyaa| eka atyanta neka, suyogya aura prabhAvazAlI zAsaka kA Adarza nibhAte hue inhoMne bhAratIya sabhyatA ko bahuta Age bddh'aayaa| bAda meM apane jyeSTha putra bharata ko rAjya kA bhAra sauMpakara inhoMne saMnyAsa grahaNa kara liyaa| kaThina sAdhanA dvArA kevala jJAna kI prApti kara ve jaina dharma ke prathama tIrthaMkara bne| apane dharma meM inhoMne ahiMsA ko pramukha sthAna diyaa| inake putra bharata atyanta vIra, pratApI aura kuzala cakravartI rAjA hue| unhIM ke nAma para yaha deza bhAratavarSa ke nAma se prasiddha huaa| isakA ullekha skanda purANa meM isa prakAra kiyA gayA hai: nAbheH putrazca RSabhaH RSabhAt bhrto'bhvt| tasya nAmnA tvidaM varSa bhArataM ceti kiirtyte|| arthAt RSabha nAbhi ke putra the aura RSabha se bharata utpanna hue, jinake nAma se yaha deza bhAratavarSa kahA jAtA hai| RSabhadeva ke putra rAjA bharata kA ullekha skandapurANa, bhAgavata purANa, mArkaNDeya purANa, viSNu purANa, brahmANDa purANa Adi meM pAyA jAtA hai| __ prAcIna bhAratIya itihAsa se patA calatA hai ki purANoM ke samaya se pahale IsA pUrva pA~cavIM zatAbdI meM bhI RSabhadeva kI mUrti kI pUjA kI jAtI thii| kaliMga rAjA khAravela ne IsA pUrva 161 meM magadha para dUsarI bAra car3hAI kI thii| isa car3hAI meM vijaya prApta karane para ve vahA~ se bahuta sA qImatI sAmAna lekara lauTe the jisameM Adi jina RSabhadeva kI eka mUrti bhI thii| isa mUrti ko magadha rAjA nanda lagabhaga 300 sAla pahale usa samaya ke kaliMga ke rAjA ko harAkara le gaye the|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kI prAcInatA mathurA se prApta abhilekhoM meM to RSabhadeva ke atirikta anya arhatoM (tIrthaMkaroM) aura antima tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra kI bhI arcanA yA pUjA kA ullekha milatA hai| aise tIna abhilekhoM meM kahA gayA hai: (1) RSabhadeva prasanna hoN| (2) arhatoM kI arcnaa| aura (3) arhata varddhamAna kI arcnaa|' __isase bhI pahale Rgveda meM RSabhadeva kA ullekha eka mahApuruSa ke rUpa meM milatA hai| Rgveda vedoM kA sabase prAcIna grantha hai jisakI racanA adhikAMza vidvAnoM ke anusAra lagabhaga IsA pUrva 3000 mAnI jAtI hai| isase patA calatA hai ki Aja se lagabhaga pA~ca hajAra varSa pahale RSabhadeva ko eka mahApuruSa ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA thaa| 19vIM zatAbdI ke utarArddha meM sindhu ghATI meM kI gayI khudAI se patA calatA hai ki vaidika sabhyAta se pahale vahA~ eka prAcIna vikasita bhAratIya sabhyatA maujUda thii| isa khudAI se prApta aneka prakAra kI vastuoM meM kucha aisI cIjeM bhI sAmane AyI haiM jo isa sindhu ghATI kI sabhyatA se jaina dharma kA sambandha sUcita karatI haiN| udAharaNa ke lie, vahA~ se prApta kiye gaye kucha sIla muharoM para nagna puruSa kI AkRtiyA~ banI huI haiM jo jaina mahAtmAoM kI yAda dilAtI haiN| ina muharoM para jo zabda aMkita haiM ve prAkRta bhASA meM haiN| isase yaha anumAna lagAyA jAtA hai ki sindhu ghATI ke logoM kI bhASA prAkRta rahI hogii| yaha bAta dhyAna dene kI hai ki jainoM ke prAcIna grantha prAkRta meM haiM jabaki hinduoM ke veda Adi prAcIna grantha saMskRta meM hai| bhASA vaijJAnikoM ke anusAra prAkRta jana-sAdhAraNa kI akRtrima bolI thI jabaki saMskRta eka saMskArita bhASA mAnI jAtI hai| isase niSkarSa nikalatA hai ki sindhu ghATI kI sabhyatA vaidika sabhyatA se purAnI hai, sindhu ghATI ke nivAsiyoM kI bolacAla kI bhASA sambhavataH prAkRta thI aura usI bhASA meM vahA~ jaina dharma kA pracAra thaa| aisA mAnane para Rgveda dvArA jainoM ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA ullekha kiyA jAnA asaMgata nahIM lgtaa| sindhu ghATI kI khudAI se kucha aisI bhI mUrtiyA~ milI haiM jo hindU devatA ziva kI pratimA mAnI jAtI haiN| isase patA calatA hai ki sindhu ghATI ke nivAsiyoM ke bIca jaina tIrthaMkara RSabhadeva aura hindU devatA ziva kI pUjA AryoM kI vaidika sabhyatA ke prArambha hone ke pahale se pracalita thii|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza ___ hama jAnate haiM ki prAcIna kAla se hI tIrthaMkara ke lie arhat, arhan yA arhanta zabdoM kA prayoga kiyA jAtA rahA hai| isI prakAra ziva ke lie rudra zabda kA bhI prayoga pAyA jAtA hai| yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki Rgveda ke nimnalikhita mantra meM arhan ko rudra rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai: arhan vibharSi sAyakAni dhanvArhanniSkaM yajataM vishvruupm| arhannidaM dayase vizvamabhvaM na vA ojIyo rudra tvdsti||' bhAvArthaH he arhan ! tuma vastu svarUpa dharmarUpI bANoM ko, upadezarUpI dhanuSa ko, tathA Atma catuSTayarUpa AbhUSaNoM ko, dhAraNa kiye ho| he arhan! Apa saMsAra ke saba prANiyoM para dayA karate ho| he kAmAdika ko jalAnevAle! Apake samAna koI rudra nahIM hai| isa taraha se kucha pramANoM ke AdhAra para kucha loga RSabhadeva, ziva yA rudra ko ekarUpa mAnate haiN| isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki Aja se lagabhaga pA~ca hajAra varSa pahale sindhu ghATI meM jaina aura hindU dharma apane-apane pUrva rUpa meM maujUda the| para usa samaya taka unako alaga-alaga jaina aura hindU dharma kA nAma nahIM diyA gayA thaa| bauddha dharma kI utpatti jaina dharma ke pracalita hone ke bAda IsA pUrva chaThavIM zatAbdI meM huii| isalie bauddha granthoM meM RSabhadeva ke atirikta padmaprabha, candraprabha, puSpadanta, vimala nAtha, dharma nAtha, nemi nAtha Adi anya jaina tIrthaMkaroM ke nAmoM kA bhI ullekha milatA hai|10 isa prakAra abhI taka kI jAnakArI ke mutAbika hama kevala itanA hI kaha sakate haiM ki jaina dharma ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA samaya vaidika sabhyatA ke prArambha hone ke pahale rahA hogA, para unake samaya ko nizcita rUpa se nirdhArita kara pAnA sambhava nahIM lgtaa| dUsare tIrthaMkara ajita nAtha se lekara ikkIsaveM tIrthaMkara nami nAtha taka ke sambandha meM koI vizvasanIya jAnakArI prApta nahIM hotii| isalie yahA~ aba kevala bAIsaveM, teIsaveM aura caubIsaveM tIrthaMkaroM ke viSaya meM saMkSipta jAnakArI dI jAtI hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kI prAcInatA 27 jaina paramparA ke bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha yA ariSTa nemi gItA kI zikSA denevAle dvArikA nareza kRSNa ke cacere bhAI the| kRSNa rAjA vasudeva aura rAnI devakI ke putra the aura ariSTanemi ke pitA rAjA samudravijaya kRSNa ke pitA vasudeva ke bhAI the| ariSTanemi kI mAtA kA nAma rAnI zivA thaa|" ___ ariSTanemi yA neminAtha bacapana se hI atyanta komala svabhAva ke the| kisI jIva kI hiMsA kI kalpanA se hI unakA hRdaya pighala uThatA thaa| yuvAvasthA prApta karane para jaba unheM bar3e hI ThATa-bATa aura dhUma-dhAma ke sAtha rAjA ugrasena kI putrI rAjakumArI rAjamatI (yA rAjula kumArI) se vivAha ke lie le jAyA jA rahA thA to vahA~ pahu~cane se pahale unakI dRSTi, bA~dhakara banda rakhe gaye una atyanta du:khI pazu-pakSiyoM para par3I jinheM unake vivAha ke avasara para mArakara mAMsAhArI mehamAnoM ko khilAyA jAnA thaa| yaha jAnakara ki unake vivAha ke kAraNa itane pazu-pakSiyoM kI hatyA kI jAyegI, unakA hRdaya karuNA se vihvala ho utthaa| unhoMne usI samaya apane qImatI AbhUSaNoM ko utArakara apane sArathI ko sauMpa diyA aura apane vivAha kA irAdA badalakara vahA~ se calate bne| unhoMne jaina dharma apanAkara kaThina sAdhanA kI aura kevalajJAna prApta karane ke bAda apanA sArA jIvana jaina dharma ke pracAra meM lagA diyaa| anta meM gujarAta meM jUnAgar3ha ke giranAra parvata para inhoMne nirvANa prApta kiyaa| jaba rAjakumArI rAjamatI ko apane honevAle pati ke saMnyAsa lene kI bAta mAlUma huI to usane bhI saMnyAsa grahaNa kara jaina dharma apanA liyA aura kaThina sAdhanA dvArA apane manuSya-jIvana ko saphala bnaayaa| ___ mathurA se prApta abhilekhoM meM neminAtha ke nAma kA ullekha pAyA jAtA hai| kucha aisI AkRtiyA~ bhI milI haiM jinake nIce neminAtha kA nAma spaSTa rUpa se aMkita hai|12 ___ ina bAtoM se patA calatA hai ki jaina tIrthaMkara nemi nAtha yA ariSTa nemi kRSNa ke samakAlIna eka aitihAsika puruSa the| jaina dharma ke teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha kA samaya IsA pUrva 877-777 mAnA jAtA hai| ve kAzI ke rAjA vizvasena 13 aura rAnI vAmAdevI ke putra the| kaThina sAdhanA dvArA kevalajJAna prApta kara inhoMne bhI apanA bahuta samaya jaina dharma ke
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 jaina dharma: sAra sandeza pracAra meM lgaayaa| kalpa sUtra ke anusAra inhoMne bihAra ke haz2ArIbAga jile ke sammeda zikhara para nirvANa prApta kiyaa| unake nAma para usa zikhara ko Aja bhI pArasanAtha pahAr3I kahate haiN| mahAvIra svAmI kA jIvana jaina dharma ke caubIsaveM yA antima tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra, bauddha dharma ke saMsthApaka gautama buddha (jinakA samaya IsA pUrva 563-483 mAnA jAtA hai) ke samakAlIna the| ve buddha se kucha sAla bar3e the aura buddha se pahale inhoMne parinirvANa prApta kiyaa| inakA janma IsA pUrva 599 meM huA aura parinirvANa IsA pUrva 527 meN| SaTkhaNDAgama ke TIkAkAra svAmI vIrasena ke kathana se inake isa parinirvANa-kAla kI puSTi hotI hai| SaTkhaNDAgama ke vedanAkhaNDa ke prArambha meM vIrasena kahate haiM ki zaka samvat ke prArambha hone ke ThIka 605 varSa tathA 5 mAsa pUrva (arthAt lagabhaga IsA pUrva 527) meM bhagavAn mahAvIra kA parinirvANa huaa| bacapana meM inakA nAma varddhamAna thA aura bAda meM kevalajJAna prApta karane para ye mahAvIra ke nAma se prasiddha hue| inake pitA rAjA siddhArtha vaizAlI ke pAsa ke kuNDagrAma yA kuNDapura (jise Ajakala basAr3ha kahate haiM) ke rahanevAle kAzyapavaMzI kSatriya the aura inakI mAtA trizalA tatkAlIna vaizAlI rAjA ceTaka kI bahana thiiN| isa taraha vaizAlI ke rAjA ceTaka inake mAmA the jinakI lar3akI celanA kA vivAha magadha rAjA bimbisAra se huA thaa| isa prakAra apanI mAtA ke sambandha dvArA ye vaizAlI aura magadha - do prabhAvazAlI rAjagharAnoM se jur3e hue the| bacapana se hI varddhamAna kI ruci sAMsArika viSayoM kI ora nahIM thii| phira bhI apane mAtA-pitA ke jIvanakAla taka ve unake sAtha rahe aura unakI icchA ke anusAra inhoMne pArivArika jIvana bitaayaa| inakA vivAha yazodA nAmaka eka rUpavatI kanyA se huA jisase inheM eka putrI paidA huii| para digambara mata ke anusAra ye sadA avivAhita rhe| jo bhI ho, apane mAtA-pitA ke marane ke bAda 28 varSa (yA kucha ke anusAra 30 varSa) kI avasthA meM apane bar3e bhAI nandivardhana kI anumati lekara inhoMne ghara-bAra chor3a diyaa| ghara-bAra chor3ane ke eka varSa bAda inhoMne vastra kA pUrI taraha tyAga kara diyA aura nagna rUpa meM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kI prAcInatA rahakara ve kaThina sAdhanA meM lage rhe| bAraha varSa kI kaThina sAdhanA ke bAda inheM kevalajJAna kI prApti huii| usake bAda kA sArA jIvana inhoMne jIvoM ke kalyANa ke lie jaina dharma kA upadeza dene aura isakA vikAsa karane meM lagA diyA / anta bihAra ke pAvApurI meM inhoMne apane zarIra kA tyAga kiyaa| jaina dharma kA vikAsa karane aura ise vartamAna rUpa dene meM mahAvIra kA yogadAna sabase adhika hai| isalie jaina dharma meM inheM sabase adhika mahattvapUrNa sthAna prApta hai / vaizAlI aura magadha ke prasiddha rAjagharAnoM se sambandhita hone ke kAraNa jaina dharma ke pracAra meM inheM saphalatA bhI bahuta adhika milI / buddha aura mahAvIra ke samakAlIna hone aura una donoM ke dharma-pracAra ke kSetra bhI bahuta kucha eka hone se bauddha dharma ke prAcInatama grantha pAli tripiTaka dvArA mahAvIra ke jIvana aura unake vicAroM ke sambandha meM kaI bAteM mAlUma hotI haiM / buddha aura mahAvIra donoM hI zramaNa paramparA se sambandhita mAne jAte haiM aura donoM ke vicAroM meM kucha samAnatAe~ bhI dikhAI detI haiN| ina donoM ke dharmagranthoM kA tulanAtmaka adhyayana karane para itanA avazya patA calatA hai ki buddha aura mahAvIra samakAlIna the tathA jaina dharma kI paramparA mahAvIra ke bahuta pahale se calI A rahI thI / para usa paramparAgata dharma meM Avazyaka sudhAra lAne aura usake siddhAntoM aura AcAra - niyamoM ko nizcita rUpa dene meM mahAvIra kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| jaina dharma ke kucha AcAra - niyamoM para mahAvIra aura unake pUrvavartI tIrthaMkara pArzvanAtha ke vicAroM kI tulanA karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki mahAvIra ne badalatI paristhitiyoM ko dhyAna meM rakhakara jaina dharma meM Avazyaka sudhAra kiyA / 29 jaina dharma ke uttarAdhyayana sUtra XXIII meM pArzvanAtha kI paramparA ko mAnanevAle kezI aura mahAvIra ke ziSya gautama ke bIca do AcAra - niyamoM ke sambandha meM saMvAda hone kA ullekha hai: (1) jaina paramparA ke anusAra pArzvanAtha 'cAturyAma' yAnI cAra saMyama (ahiMsA, satya, asteya aura aparigraha) kA upadeza dete the jabaki mahAvIra ne 'paMcayAma' yA 'paMca mahAvrata' (ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha) kA pracAra kara brahmacarya ke naye niyama ko usameM jor3a diyaa| 15 (2) pArzvanAtha ne kaTivastra aura uttarIya dhAraNa karane arthAt kamara meM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 jaina dharma : sAra sandeza vastra lapeTane aura kandhe ke Upara vastra DAlane kI anumati dI thii| para varddhamAna mahAvIra ne vastra ke pUrNa tyAga kA niyama banA diyaa| isalie kezI ne mahAvIra ke ziSya gautama se pUchAH donoM dharmoM kA uddezya eka hI hai, phira yaha antara kyoM?17 isa para gautama ne uttara diyA: pArzvanAtha apane samaya ko bhalI-bhA~ti jAnate the| isalie apane samaya ke logoM ke lie unhoMne cAturyAma kA upadeza diyaa| para isa samaya ke logoM ke lie jaina dharma ko upayogI banAne ke lie mahAvIra ne unhIM cAra yAmoM ko pA~ca yAmoM ke rUpa meM upasthita kiyaa| vAstava meM donoM tIrthaMkaroM ke upadezoM meM koI tAttvika antara nahIM hai|18 mahAvIra aura pArzvanAtha ke parinirvANa-kAla meM 250 varSoM kA antara hai| lagatA hai ki isa lambe samaya ke bIca kucha loga AcAra-niyamoM ke pAlana meM DhilAI karane lage the| isIlie mahAvIra ne brahmacarya vrata ko, jo pahale aparigraha meM hI sammilita mAnA jAtA thA, eka svatantra vrata kA rUpa de diyaa| isI prakAra unhoMne yaha anubhava kiyA ki yadi ghara-bAra aura saMsAra kI sabhI vastuoM kA tyAga hI karanA hai to vastra kA bhI pUrI taraha tyAga kyoM na kara diyA jAye? kucha logoM kA mata hai ki nagna rahane kA niyama mahavIra kA calAyA huA nahIM hai| ve to nagna rahane kA virodha karate the| jo bhI ho, apane pahale ke tIrthaMkaroM ke upadezoM ko sa~vArane-sudhArane, unheM vikasita aura vyavasthita karane, jaina dharma kA svarUpa nizcita karane aura usakA vyApaka aura prabhAvazAlI pracAra kara use eka sabala dharma kA rUpa dene meM mahAvIra ko sabase adhika saphalatA milii| jaina dharma kA sAhitya jaina paramparA ke anusAra tIrthaMkaroM yA kevalajJAniyoM se prakaTa honevAlI alaukika vANI yA divyadhvani ke AdhAra para gaNadharoM aura AcAryoM ne jaina dharma ke mUla granthoM kI racanA kii|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kI prAcInatA prAcIna samaya meM jaba likhane kI suvidhA kA abhAva thA, taba sabhI bhAratIya dharmoM kI paramparA zrutajJAna ke AdhAra para hI calatI thii| sabase prAcIna bhAratIya grantha veda kA astitva bhI aneka zatAbdiyoM taka zruta-paramparA ke hI AdhAra para qAyama rhaa| isalie ise zruti bhI kahate haiN| ziSya dvArA guru ke mukha se sune vacanoM yA upadezoM ko yAda rakhakara unheM phira apane ziSyoM ko pradAna karane kI paramparA ko hI zruta-paramparA kahate haiN| jaina dharma aura bauddhamata ke upadeza bhI kaI zatAbdiyoM taka zruta-paramparA ke AdhAra para hI jIvita rhe| jaina dharma ke sambandha meM pahale yaha kahA jA cukA hai ki IsA pUrva 363 se 351 taka jaba magadha meM bAraha varSa kA akAla par3A thA usI samaya ke bIca AcArya sthUlabhadra ke netRtva meM jaina saMgha kA pahalA sammelana pATaliputra meM bulAyA gayA thaa| usa sammelana meM 11 aMgoM kA vAcana aura saMkalana kiyA gayA thaa| para AcArya bhadrabAhu ne, jo una dinoM dakSiNa bhArata meM hone ke kAraNa isa sammelana meM zAmila nahIM the, apanI anupasthiti meM hue saMkalana ko asvIkAra kara diyaa| aMta meM karIba 800 varSoM bAda 454 IsvI meM AcArya devarddhi ke netRtva meM valabhI meM jaina saMgha kA dUsarA sammelana huA jisameM ekamata se svIkRta jaina dharmagranthoM ko likhita rUpa de diyA gyaa| jaina dharma ke prAcInatama granthoM ko pUrva kahA jAtA hai, kyoMki ve mahAvIra ke pahale ke mAne jAte haiN| unakI saMkhyA 14 kahI jAtI hai| mahAvIra ke samaya meM 12 aMgoM kI racanA huii| para bAda meM dRSTivAda nAmaka bArahavA~ aMga aura sabhI pUrva grantha (jinheM dRSTivAda meM sammilita kiyA gayA thA) lupta ho gye| haramana jAkobI ke anusAra dRSTivAda meM mukhyataH mahAvIra ke virodhiyoM ke vicAroM kA khaNDana kiyA gayA thaa| isalie vaha jainiyoM ke lie jaTila aura nIrasa bana gayA thaa| isake atirikta bAda ke aMga sAhitya meM jaina mata ke vicAroM ko spaSTa aura suvyavasthita rUpa meM upasthita kiye jAne ke kAraNa pUrva sAhitya anAvazyaka lagane lagA aura loga use bhUlate cale gye| 20 zvetAmbara aura digambara-donoM matoM ke anusAra sabhI pUrva grantha lupta ho cuke haiN| kevala una granthoM kI sUcI samavAyAMga nAmaka cauthe aMga aura nandIsUtra
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma: sAra sandeza meM pAyI jAtI hai| isalie abhI jo mUla grantha prApta haiM unheM nimnalikhita cha: vargoM meM rakhA jA sakatA hai: 1) aMga sAhityaH jaina Agama meM isakA sarvapramukha sthAna hai| isake bAraha aMga haiM jinakA saMkSipta paricaya nIce diyA jA rahA hai: 1. AcArAMga sUtraH- yaha sabase prAcIna aMga hai| isameM jaina bhikSuoM dvArA pAlana kiye jAnevAle AcAra niyamoM kA ullekha milatA hai| isameM mahAvIra ke una upadezoM kA saMkalana huA hai jo unhoMne apane ziSya sudharma ko diyA thA aura jise sudharma ne apane ziSya jambU ko sunAyA thaa| 2. sUtrakRtAMga:- isa aMga kA mukhya viSaya hai una yuvaka sAdhakoM ke lie ciMtA jo naye-naye jaina dharma meM dIkSita hue the| virodhI matoM dvArA diye jAnevAle pralobhanoM se navadIkSita sAdhuoM ko sAvadhAna kiyA gayA hai| 3/4. sthAnAMga sUtra aura samavAyAMga sUtra:- inameM jaina darzana kA bhaNDAra hai aura jainAcAryoM ke aitihAsika caritra bhI haiN| 5. bhagavatI sUtra:- isameM mahAvIra ke jIvana tathA kRtyoM aura anya samakAlIna vyaktiyoM ke sAtha inake sambandha kA varNana milatA hai| acche tathA bure karmoM dvArA prApta honevAle svarga aura naraka kA bhI varNana isameM prApta hotA hai| 6. jJAtRdharma kathA:- isameM mahAvIra kI zikSAoM kA varNana kathA, paheliyoM Adi ke mAdhyama se kiyA gayA hai| 7. upAsakadazA sUtra:- isameM jaina upAsakoM ke AcAra, niyamoM Adi kA saMgraha hai| tapasyA ke bala para svarga prApta karanevAle vyApAriyoM kA bhI isameM ullekha milatA hai| 8/9. antakRddazA aura anuttaropapAsika dazA:- ina donoM meM una bhikSuoM kA varNana hai jinhoMne tapa dvArA zarIra kA anta kara svarga prApta kiyA hai| 10. prazna vyAkaraNa:- jaina dharma se sambandhita pA~ca mahAvratoM tathA anya niyamoM kA varNana huA hai| 11. vipAka sUtraH- isa aMga meM pApa aura puNya karmoM ke bAre meM bahuta sArI kathAe~ haiN|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kI prAcInatA 33 12. dRSTivAdaH- yaha aMga aprApya hai| isake viSaya meM anya granthoM meM kucha ullekha milatA hai| 2) upAMga: upAMga bhI bAraha haiN| inameM brahmANDa kA varNana, prANiyoM kA vargIkaraNa, khagola vidyA, kAla-vibhAjana, maraNottara jIvana kA varNana Adi prApta hote haiN| 3) prakIrNa : inakI saMkhyA dasa hai| inameM nAnA viSayoM kA vivecana hai| ye pramukha granthoM ke pariziSTa haiN| 4) cheda sUtraH inakI saMkhyA chaH hai| inameM jaina-bhikSuoM ke lie upayogI vidhi niyamoM kA saMkalana hai| 5) mUla sUtraH inakI saMkhyA cAra hai| inameM jaina dharma ke upadeza, bhikSuoM ke __ karttavya, vihAra ke jIvana, yama-niyama, Adi kA varNana hai| 6) cUlikA sUtra : isameM nAndI sUtra tathA anuyoga dvAra zAmila haiN| ye donoM jainiyoM ke svatantra grantha haiM jo eka prakAra ke vizvakoSa haiN| inameM bhikSuoM ke lie AcaraNIya prAyaH sabhI bAteM likhI gayI haiN| sAtha hI sAtha kucha laukika bAtoM kA bhI vivaraNa milatA hai| uparyukta sabhI grantha zvetAmbara sampradAya ke jainiyoM ke lie haiN| digambara sampradAya ke loga inakI prAmANikatA ko svIkAra nahIM krte| unakA kathana hai ki vIrasena svAmI tathA unake bAda meM AnevAle AcAryoM ko apanI pUrvaparamparA se jaina sAhitya kI jo bhI jAnakArI thI usake AdhAra para unhoMne una granthoM ke nAma sahita unameM varNita viSayoM kA vivaraNa apanI racanAoM meM prastuta kiyaa| AcArya siddhAntacakravartI nemicandra ne apane gommaTasAra jIvakANDa meM tathA mahAkavi raighU ne apane gAthAbaddha siddhAntArthasAra meM ukta sAhitya kA saMkSipta, para mahattvapUrNa paricaya diyA hai| ina granthoM ke alAvA digambara sampradAya meM anya bahuta se svatantra grantha, bhASya aura TIkAgrantha prAkRta aura saMskRta meM likhe gaye haiN| unameM umAsvAti racita tattvArthAdhigama sUtra (jo digambara sampradAya ke atirikta zvetAmbara sampradAya meM bhI pramANika grantha mAnA jAtA hai), bhadrabAhu racita kalpasUtra, guNadhara racita kasAyapAhuDa, dharasena racita SaTkhaNDAgama, yativRSabha racita tiloyapaNNattI,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jaina dharma: sAra sandeza nemicandra racita dravyasaMgraha aura mallisena racita syAdvAdamaJjarI ke nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| bAda meM jaina dharma ke siddhAntoM aura upadezoM ko AsAnI se sAmAnya jana taka pahu~cAne ke uddezya se hindI tathA anya aneka bhAratIya bhASAoM meM bhI bahuta-se mahattvapUrNa grantha race gaye haiN| ___ jaina sAhitya meM dharma aura darzana ke atirikta tarkazAstra, jIvanacaritra, naitika kathA, nATaka, vyAkaraNa Adi viSayoM para bhI aneka grantha gadya aura padya-donoM meM pAye jAte haiN| isa prakAra jaina sAhitya meM adhyayana aura cintana ke lie paryApta sAmagrI bharI par3I hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa sabhI sukha kI khoja meM sAMsArika vikAroM se grasta hone ke kAraNa AtmA apane paramasukhamaya svarUpa ko kho cukI hai aura saMsAra ke AvAgamana ke cakra meM par3akara duHkha bhoga rahI hai| para duHkhI rahanA koI bhI nahIM caahtaa| saMsAra ke sabhI prANI sukha cAhate haiM aura duHkha se Darate haiN| isakA kAraNa yaha hai ki sabhI prANI mUlata: cetana aura sukha rUpa haiN| isalie sabhI meM sukha ko anubhava karane kI icchA sadA banI rahatI hai| ve apane svabhAva-vaza adhika se adhika sukha anabhava karanA cAhate haiN| isaprakAra apane sahaja svabhAva ke kAraNa hI unheM sukha priya lagatA hai aura duHkha apriya mAlUma par3atA hai| paramAtmA ananta sukha kA bhaNDAra hai| yadyapi sabhI jIva paramAtmA ke hI avyakta rUpa haiM, phira bhI paramAtmA aura jIva meM antara yaha hai ki paramAtmA parama cetana aura parama Anandamaya hai, vaha sabhI sadguNoM se bharapUra aura sabhI vikAroM yA avaguNoM se rahita hai tathA apane-Apa meM pUrNa hai, para jIva aneka prakAra se apUrNa haiN| unakI cetanA manda par3a gayI hai jisase unheM apane bhale-bure kI ThIka-ThIka sUjha bhI nahIM raha gayI hai| ucita jJAna ke na hone se ve bhrama meM par3e rahate haiM aura aise karma karate haiM jinake phalasvarUpa unheM sukha ke badale duHkha bhoganA par3atA hai| isa prakAra ve janma-maraNa ke cakra meM par3akara sadA duHkha ke zikAra bane rahate haiN| jaba taka ve kisI sacce jJAnadAtA aura sacce mArgadarzaka ke samparka meM nahIM Ate, ve saMsAra ke isa duHkhamaya janma-maraNa ke cakra se chuTakArA nahIM pA skte|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 jaina dharma : sAra sandeza ___ isa tathya ko bar3I hI spaSTatA ke sAtha vyakta karate hue nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: vAstavika dRSTi se saMsAra kA pratyeka prANI paramAtmasvarUpa hai| paramAtmA use kahate haiM, jo rAga, dveSa rahita, sarvajJa, pUrNa sukhI, ananta zaktisampanna, janma-maraNa se rahita, nirdoSa aura niSkalaMka ho| aise paramAtmA banane kI zakti sampUrNa saMsArI bhavya (mokSa prApta karane kI yogyatA rakhanevAlI) AtmAoM meM vidyamAna hai, aura vahI AtmA kA asalI svarUpa hai| bheda yaha hai ki saMsArI AtmAe~ rAga, dveSa, moha, kAma, krodhAdi vikAroM aura pApa vAsanAoM meM pha~sI huI haiM, va janma maraNAdi ke kaSToM ko bhoga rahI haiM; kintu paramAtmA ina saba jhaMjhaToM se mukta hai| sAMsArika AtmAe~ cU~ki nAnA prakAra ke pApa-puNyAdi karmoM ko karatI rahatI haiM, ataH unake phalasvarUpa unakI avasthAe~ bhI vicitra hotI rahatI haiM; kintu yaha nizcita hai ki pratyeka AtmA kA svabhAva paramAnandamaya hai| isIlie pratyeka AtmA sukha cAhatI aura duHkhoM se DaratI hai, evaM apane ko sukhI banAne ke lie hI vaha bhramavaza nAnA prakAra ke bhale-bure kAryoM ko karatI rahatI hai; kintu sukha pAne kA saccA mArga mAlUma na hone se vaha vAstavika sukha to pA hI nahIM pAtI; varan saMsAra meM bhI zAnti se nahIM jIne paatii| jisa AtmA meM ananta sukha kA bhaNDAra bharA par3A hai, jo svayaM apanA hI svarUpa hai aura jisake anubhava dvArA jIva sadA ke lie sabhI duHkhoM se mukta aura sacce artha meM pUrNa sukhI bana sakatA hai, usakI ora vaha dhyAna nahIM detA aura use apanA lakSya nahIM bnaataa| ulaTe, apane se bhinna vastuoM aura vyaktiyoM ko jo na apane haiM aura na kabhI apane bana hI sakate haiM, unheM apanA banAne aura unase sukha prApta karane kI vyartha koziza meM vaha jIvana barabAda kara DAlatA hai| isa bAta ko acchI taraha samajhakara hameM apanI bahirmukhI pravRtti ko antarmukhI banAne kI pUrI koziza karanI cAhie aura AtmajJAna yA AtmAnubhava prApta karane ke prayatna meM zIghrAtizIghra laga jAnA caahie|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa cU~ki sukha aura zAnti AtmA ke svAbhAvika guNa haiM, isalie sukha-zAnti kI prApti ke lie Avazyaka hai ki AtmA apane ko apane-ApameM lIna kara apane asalI svarUpa ko phcaane| para bhrama meM par3A huA jIva apane andara sukha kI talAza na kara use bAharI vastuoM aura vyaktiyoM meM DhU~r3hane kI koziza karatA hai / vaha adhika se adhika z2amIna-jAyadAda, dhana-daulata aura saMsAra kI aneka prakAra kI bhoga-vilAsa kI vastuoM para apanA adhikAra jamAnA cAhatA hai aura isake lie vaha apanI er3I-coTI kA pasInA eka kara detA hai| isI prakAra apane kuTumba-parivAra aura sambandhiyoM ko sukhI banAne ke lie vaha pavitra se pavitra naitika niyamoM kA bhI ullaMghana kara detA hai / apane bhramavaza vaha bhUla jAtA hai ki ina padArthoM aura vyaktiyoM se use kabhI bhI saccA yA sthAyI sukha nahIM mila sakatA aura na inameM se koI bhI usakA sAtha hI de sakatA hai / sabako yahIM chor3akara use eka dina qhAlI hAtha hI jAnA par3atA hai / auroM kI to bAta dUra rahe, apane kuTumba - parivAra vAle bhI kevala apane svArtha ke hI saMgI hote haiM | apanA svArtha pUrA hote hI ve apanA mu~ha mor3a lete haiM / AtmA se bhinna zarIra ko tathA sAMsArika vastuoM aura vyaktiyoM ko apanA samajhane kI bhUla meM par3e vyakti ko sundara, balavAn, dhanavAna, kulIna, pratiSThita Adi hone kA abhimAna hotA hai aura yaha abhimAna usake sarvanAza kA kAraNa bana jAtA hai| 37 isa sambandha meM gaNezaprasAda jI varNI ke kucha cune hue pada arthasahita nIce diye jAte haiM jinameM jIva ko apanA parama Anandamaya paramAtmarUpa prApta karane ke lie parAyI vastuoM se dhyAna ko haTAkara use AtmasvarUpa meM lIna karane kA upadeza z2oradAra zabdoM meM diyA gayA hai 2: /i isa bhava vana ke madhya meM jina bina jAne jIva / bhramaNa yAtanA sahanakara pAte duHkha atIva // 'jina' (rAga-dveSa Adi doSoM para vijaya prApta kara cuke sacce mArgadarzaka) ko jAne binA jIva isa saMsArarUpI vana ke bIca AvAgamana kA kaSTa sahate hue apAra duHkha uThAte haiM /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kaba Ave vaha subhaga dina jA dina hove sUjha / para padArtha ko bhinna lakha hove apanI bUjha // kaba vaha saubhAgyazAlI dina AyegA jaba hameM (sacAI kI) sUjha hogI aura hama 'para' (AtmA se bhinna) padArthoM ko apane se bhinna samajhakara apane- ApakA jJAna prApta kareMge ? Atma-jJAna pAye binA bhramata sakala saMsAra / isake hote hI tare bhava dukha pArAvAra * // Atma jJAna (apanI AtmA kA jJAna ) pAye binA sArA saMsAra bhaTaka rahA hai| AtmajJAna ke hote hI manuSya saMsAra - sAgara ke duHkha se pAra ho jAtA hai / bhava-bandhana kA mUla hai apanI hI vaha bhUla / yA ke jAte hI miTe sabhI jagata kA zUla // jaina dharma : sAra sandeza apane svarUpa ko na jAnane kI vaha bhUla hI sAMsArika bandhana kA mUla kAraNa hai| isa bhUla ke dUra hote hI saMsAra ke sabhI duHkha miTa jAte haiM / jo cAhata nija vastu tuma para ko tajahu sujAna / para padArtha saMsarga se kabhI na ho kalyANa // jJAnIjana ! yadi tuma apanI vastu ko prApta karanA cAhate ho to para (apane se bhinna) padArthoM ko chodd'o| para padArthoM se lagAva rahane para tumhArA kalyANa kabhI bhI nahIM ho sakatA / hitakArI nija vastu hai para se vaha nahiM hoya / para kI mamatA meMTakara lIna nijAtama hoya // apanI hI vastu (AtmA) kalyANakArI hai, para vastuoM se apanA kalyANa nahIM ho sktaa| isalie para vastuoM ke prati apane mamatva ko miTAkara hameM apane ko apanI AtmA meM hI lIna karanA cAhie / * samudra, sAgara
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa jo sukha cAhe ApanA taja de viSa kI vela 1 para meM nija kI kalpanA yahI jagata kA khela // yadi tuma apanA sukha cAhate ho to para vastu ke prati apane mamatva ko, jo viSa kI latA ke samAna hai, chor3a do| para vastu meM mamatva kA bhAva hone se hI saMsAra kA khela calatA rahatA hai| jaba taka mana meM basata hai para padArtha kI cAha / taba laga dukha saMsAra meM cAhe hove zAha // jaba taka mana meM para padArtha kI cAha basI huI hai taba taka saMsAra meM duHkha lagA rahatA hai, bhale hI koI zahaMzAha bhI kyoM na ho / samaya gayA nahiM kucha kiyA nahiM jAnA nija sAra / paraparaNati * meM magna ho sahate duHkha apAra // 39 jIvana kA samaya yoM hI bIta gyaa| apane kalyANa ke lie kucha bhI nahIM kara sake, apanI asaliyata ko samajhe hI nahIM! jIvanabhara apane se bhinna padArthoM kI bAtoM meM magna rhe| aise jIvoM ko apAra duHkha sahanA par3atA hai| para meM ApA mAnakara duHkhI hota saMsAra / jyoM parachAhIM zvAna lakha bhoMkata bArambAra // jo apane se bhinna hai usameM apanepana kI kalpanA kara saMsAra duHkhI ho rahA hai, jaise zIze meM apanI parachAI dekhakara kuttA use apane jaisA hI kuttA samajhakara usakI ora bAra-bAra bhauMkatA rahatA hai / (isa prakAra vaha vyartha hI apanI zakti aura samaya ko barabAda kara parezAna hotA rahatA hai aura nAhaka bhauMka-bhauMkakara dUsaroM ko bhI tabAha karatA hai / ) yaha saMsAra mahA prabala yA meM vairI doya / para meM ApA kalpanA Apa rUpa nija khoya // * dUsaroM kI sthiti yA avasthA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza isa saMsAra kA bandhana bahuta hI maz2abUta hai, kyoMki isameM do bar3e hI balavAn zatru haiM: eka hai apane svarUpa ko bhulA denA aura dUsarA hai apane se bhinna vastu meM apanatva kI kalpanA krnaa| jo sukha cAhata ho sadA tyAgo para abhimAna / Apa vastu meM rama raho ziva-maga sukha kI khaan|| yadi tuma sadA ke lie sukha-cAhate ho to apane se bhinna padArtha meM apanatva kI bhAvanA kA tyAga karo aura apane ko apanI hI AtmA meM lIna kara lo| yahI kalyANa kA mArga aura sukha kA bhaNDAra hai| sabase sukhiyA jagata meM hotA hai vaha jiiv| jo para saGgati pariharahi dhyAve Atma sdiiv|| saMsAra meM vahI jIva sabase sukhI hotA hai jo apane se bhinna kI saMgati kA tyAga kara sadA AtmA ke hI dhyAna meM lagA rahatA hai| rAga dveSa maya AtmA dhArata hai bahu vess| tina meM nija ko mAnakara sahatA duHkha azeSa // apane se bhinna padArthoM ke prati rAga aura dveSa kI bhAvanA rakhane ke kAraNa hI AtmA ko vibhinna yoniyoM meM aneka rUpa dhAraNa karane par3ate haiN| isa prakAra apane se bhinna padArthoM meM apanatva kI kalpanA karane ke kAraNa AtmA ko ananta duHkha sahane par3ate haiN| Aja ghar3I dina zubha bhaI pAyo nija guNa dhaam| mana kI cintA miTa gaI ghaTahiM virAje raam|| / .. Aja kA samaya aura dina (yaha jIvana-kAla) jabaki maiMne Atma-guNoM aura Atma-dhAma ko prApta kara liyA hai, mere lie zubha yA kalyANamaya bana gaye haiN| aba mere mana kI cintA dUra ho gayI hai aura mere andara paramAtmA virAja rahe haiN| * kalyANa kA mArga
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa jaina dharma kyA hai? isa pustaka kA Arambha karate hue pahale adhyAya meM hI kahA jA cukA hai ki 'jaina' zabda 'jina' zabda se banA hai aura 'jina' zabda kA artha hai 'vijetA' yA 'jiitnevaalaa'| rAga-dveSa Adi doSoM aura kAma-krodha, moha Adi vikAroM para vijaya prApta kara jo pUrNa rUpa se mukta aura sukhI ho jAtA hai use hI 'jina' kahA jAtA hai| aise jina puruSa anAdi kAla se jIvoM ke kalyANa ke lie saMsAra meM Ate rahe haiN| jaina-paramparA ke anusAra vartamAna yuga meM bhI aise caubIsa mahApuruSa A cuke haiM jinakA ullekha prathama adhyAya meM hI kiyA jA cukA hai| sabhI jina puruSoM ke samAna rUpa se sarvajJa aura mukta hone se unakA batAyA huA mokSa-mArga bhI sadA eka hI hotA hai| ina jina puruSoM dvArA batAye gaye mokSa-mArga ko hI jaina dharma kahate haiN| jaina dharma kA svarUpa batalAte hue nAthUrAma DoMgarIya jaina ne bhI aisA hI vicAra prakaTa kiyA hai| ve kahate haiM: jisa mahApuruSa ne rAga, dveSa, moha, kAma, krodha, mAna Adi karma zatruoM para pUrNa vijaya prApta kara lI ho aura AtmA ko pUrNa sukhI va ananta jJAna kA bhaNDAra banA liyA ho, use 'jina' kahate haiM (mohAdi karma zatrUn jayatIti jinaH) aura isa hI vIra evaM mahApuruSa ke dvArA jo vizva ke duHkhI prANiyoM ko bheda-bhAva ke binA kalyANamaya saccA mArga prakaTa kiyA jAtA hai, jisase ki saMsAra kI duHkhI AtmAe~ usake hI samAna paramAtmA bana sakeM, usa mArga ko hI jaina dharma kahate haiN| sArAMza yaha hai ki sAMsArika AtmAoM kI dInatA ko dUra kara vIratA ke sAtha pApavAsanAoM va rAgadveSAdi vikAroM para unheM pUrNa vijayI banAkara vAstavika Ananda tathA zAMti ke prazasta mArga para le jA paramAtmapada pradAna karenavAle dharma ko jaina dharma kahate haiN|' jaina dharma ke sAmAnya lakSaNa dharma ke sambandha meM yaha prasiddha ukti hai: 'vatthu sahAvo dhammo' arthAt vastu kA svabhAva hI dharma hai| AtmA hI mUla vastu hai aura ananta dRSTi, ananta jJAna, ananta zakti aura ananta Ananda (ananta catuSTaya) isakA svabhAva yA isakA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharmaH sAra sandeza apanA vAstavika svarUpa hai| AtmA ke isa vAstavika svarUpa ko pahacAnanA hI dharma hai| dUsare zabdoM meM, jisase AtmA kI vAstavikatA kI pahacAna hotI hai, arthAt jisase AtmA ke vAstavika svarUpa kI prApti hotI hai, use hI dharma kahate haiN| __ 'dharma' zabda kA artha dhAraNa karanA, sa~bhAla karanA athavA avalamba yA sahArA dekara bacAnA yA rakSA karanA bhI kiyA jA sakatA hai| isa artha ke anusAra jo AtmA ko usake doSoM aura vikAroM se bacAkara pavitra banAye rakhe, use usake ananta cetana aura ananta Anandamaya svarUpa meM dhAraNa kiye rahe, use usake mUla guNa dayA se sadA ota-prota rakhe tathA use durgati aura duHkha se bacAye, use hI dharma kahate haiN| dUsare zabdoM meM, jo AtmA ko sadA ke lie sukha-zAnti pradAna kare vahI dharma hai| sAMsArika duHkhoM se chuTakArA pAkara nitya yA avinAzI sukha-zAnti ko prApta karane ko hI mokSa prApta karanA kahate haiN| isalie jaina paramparA ke anasAra, dharma ko mokSa kA sAdhana yA kAraNa mAnA jAtA hai| jisa prakAra gurutvAkarSaNa kI zakti ke sahAre AkAza maNDala ke asaMkhya graha aura tAre apane-apane sthAna para rahate hue apanI-apanI gati se apanI-apanI rAha para calate rahate haiM aura Apasa meM TakarAte nahIM, usI prakAra dharma kA sahArA lekara hI sabhI jIva apane-apane svarUpa ko qAyama rakhate hue sadA sukha-zAnti anubhava kara sakate haiM aura sabake sAtha sukha-zAntipUrvaka raha sakate haiN| jisa prakAra gurutvAkarSaNa kI zakti ke abhAva meM grahoM aura tAroM kI sthiti bigar3a sakatI hai aura ve naSTa-bhraSTa ho sakate haiM, usI prakAra dharma ko ThIka rUpa se grahaNa na karane ke kAraNa jIva bhI duHkha aura durgati prApta karate haiN| isalie dharma ke vAstavika svarUpa ko samajhanA aura use pAlana karanA atyanta Avazyaka hai| jaina dharma ke marmajJa AcAryoM ne dharma kI vyAkhyA aneka prakAra se kI hai aura isake aneka lakSaNoM kA ullekha kiyA hai| unhoMne isa mUla bAta kI ora hamArA dhyAna dilAyA hai ki dharma kA sambandha bAharI vastuoM se nahIM, balki apanI AtmA se hai| AtmA jaba rAga, dveSa aura moha se prabhAvita hotI hai yA jaba krodha, mAna, mAyA aura lobha nAmaka vikAra, jinheM jaina dharma meM kaSAya kahA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa jAtA hai, ise dUSita karate haiM to isakI zuddhatA bhaMga ho jAtI hai / yaha malina aura apavitra bana jAtI hai| aisI avasthA meM kiye gaye isake karma hI bandhana meM DAlakara ise duHkhI banAye rakhate haiM / isalie dharma kA yaha mUla prayojana hai ki (1) yaha AtmA ko pavitra kare; (2) ise saMsAra ke duHkhoM se chuTakArA dilAkara aisI sthiti meM lA de jahA~ AtmA sadA sukhI banI rahe; (3) isa loka meM aura isa loka ke pare bhI sarvatra aura sabhI prakAra se yaha AtmA ko sukha pradAna kare aura (4) yaha AtmA ko sadA dayA bhAva se, jo dharma kA mUla hai, ota-prota rkhe| isa prakAra jainAcAryoM ne dharma ke ina cAra sAmAnya lakSaNoM para vizeSa bala diyA hai| jaina dharma ke pahale lakSaNa ko batAte hue paramAtmaprakAza grantha meM kahA gayA hai: nijI zuddha yA pavitra bhAva kA nAma hI dharma hai | 4 yahI kathana mahApurANa' aura cAritrasAra' nAmaka granthoM meM bhI pAyA jAtA hai / jaina dharma ke dUsare lakSaNa kI ora saMketa karate hue pravacanasAra tAtparyavRtti meM kahA gayA hai: "mithyAtva aura rAgAdi meM nitya saMsaraNa karane rUpa bhAvaMsaMsAra prANI ko uThAkara jo nirvikAra zuddha caitanya meM dhAraNa kara de, vaha dharma hai / "7 sarvArthasiddhi aura rAjavArtika' meM kahA gayA hai ki " jo iSTa sthAna meM dhAraNa karatA hai use dharma kahate haiM / " ise aura bhI adhika spaSTa karate hue ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA gayA hai: "jo prANiyoM ko saMsAra ke duHkha se uThAkara uttama sukha meM dhAraNa kare use dharma kahate haiN| mahApurANa 11 meM bhI yahI bhAva vyakta kiyA gayA hai| paMcAdhyAyI meM isI bAta ko ina zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai: "jo dharmAtmA puruSoM ko nIcapada se uccapada meM dhAraNa karatA hai vaha dharma kahalAtA hai| unameM saMsAra nIcapada hai aura mokSa uccapada hai / " 1110 43 jaina dharma ke tIsare lakSaNa kI ora saMketa karate hue zubhacandrAcArya ne apane prasiddha grantha, jJAnArNava meM kahA hai: "lakSmIsahita cintAmaNi, divyanavanidhi, kAmadhenu aura kalpavRkSa, ye saba dharma ke cirakAla se kiMkara (sevaka) haiM, aisA maiM mAnatA hU~ / " 13 tAtparya yaha hai ki sacce dharma kA pAlana kara jaba sAdhaka sarvottama sukha mokSa ko prApta kara letA hai taba loka aura paraloka ke sabhI
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma: sAra sandeza sukha apane-Apa usakI muTThI meM A jAte haiM, mAno sabhI manorathoM ko siddha karanevAlI kAmadhenu aura sabhI abhilASAoM ko pUrA karanevAlA kalpavRkSa sadA usakI sevA meM upasthita hoN| jaina dharma ke cauthe lakSaNa ko batAte hue bodha pAhur3a grantha meM kahA gayA hai: "dhammo dayA vizuddho" arthAt "dharma dayA dvArA vizuddha hotA hai"4 dUsare zabdoM meM dayA hI dharma kA mUla hai| isalie kurala kAvya meM yaha upadeza diyA gayA hai: "sahI tarIke se soca-vicArakara hRdaya meM dayA dhAraNa karo, kyoMki sabhI dharma kahate haiM ki dayA hI mokSa kA sAdhana hai|"15 binA dayA ke dharma sambhava hI nahIM hai| zubhacandrAcArya ne apane grantha jJAnArNAva meM 'dharmabhAvanA' kI vyAkhyA prArambha karate hue apane pahale hI zloka meM jaina dharma ke ina cAroM sAmAnya lakSaNoM kA ullekha saMkSepa meM isa prakAra kiyA hai: pavitrI kriyate yena yenaivoddhiyate jgt| namastasmai dayArdrAya dharmakalpAGghipAya vai||16 arthAt jisase jIva pavitra kiye jAte haiM, jisase saMsAra ke jIvoM kA uddhAra kiyA jAtA hai aura jo dayA ke rasa se gIlA yA bhIgA huA hai, usa dharmarUpI kalpavRkSa ke lie merA namaskAra hai| isa prakAra isa maMgalAtmaka zloka meM zubhacandrAcArya ne dharma ke cAroM sAmAnya lakSNoM ko batalAkara use namaskAra kiyA hai| jaina dharma ke inhIM sAmAnya lakSaNoM ko dhyAna meM rakhakara nAthUrAma DoMgArIya jaina ne dharma ke svarUpa ko ina zabdoM meM vyakta kiyA hai: / jainAcAryoM ke kathanAnusAra dharma hI aisI vastu hai jo prANImAtra ko cAhe vaha kitanA hI patita kyoM na ho, saMsAra ke duHkhoM se chur3Akara uttama sukha (vAstavika Ananda) pradAna kara sakatI hai| vaha na kevala paraloka meM sukha denevAlI cIz2a hai; balki saccA dharma vaha hai jo jisa kSaNa se pAlana kiyA jAtA hai usI kSaNa se sarvatra aura sarvadA Atma zAMti pradAna karatA hai aura apane sAtha dUsaroM ko bhI sukhI banAtA hai|"
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa ___ jaina dharma ke jina cAra lakSaNoM ke viSaya meM Upara vicAra kiyA gayA hai ve jaina dharma ke sAmAnya aura vyApaka lakSaNa haiM jo siddhAnta rUpa meM dharma kI pahacAna aura usakA prayojana batAte haiN| para dina-pratidina ke vyAvahArika jIvana meM dharma kI pahacAna karane ke lie jainAcAryoM ne dharma ke kucha vizeSa lakSaNoM kI ora bhI hamArA dhyAna dilAyA hai jinakI jAnakArI prApta kara lenA Avazyaka hai| jaina dharma ke vizeSa lakSaNa dharma ke vizeSa lakSaNoM meM ahiMsA ko prathama sthAna diyA jAtA hai| jainAcAryoM ne ahiMsA ko dharma kA atyanta mahattvapUrNa lakSaNa mAnA hai| kahA jA cukA hai ki dayA hI dharma kA mUla hai| spaSTa hai ki jIvoM kI hiMsA karanA dayA kA ThIka virodhI hai| isalie ahiMsA ko parama dharma kahA jAtA hai aura ise dharma kA sAra mAnA jAtA hai| jaina dharma meM ahiMsA ko bahuta hI vyApaka artha meM liyA jAtA hai aura yaha mAnA jAtA hai ki isakA pAlana kiye binA dharma ke kisI bhI niyama kA ThIka-ThIka pAlana nahIM ho sktaa| hama isa pustaka ke eka alaga adhyAya meM vistAra ke sAtha ahiMsA ke pramukha pahaluoM para vicAra kreNge| __ jaina dharma meM ahiMsA kI pramukhatA sthApita karate hue rAjavArtika meM spaSTa kahA gayA hai: ahiMsAdi lakSaNo dhrmH|18 arthAt dharma ahiMsA Adi lakSaNavAlA hai| dravyasaMgraha TIkA meM bhI isakI puSTi kI gayI hai| ahiMsA ke vyApaka artha ko dikhalAte hue sarvArthasiddhi meM kahA gayA hai: jinendradeva ne jo yaha ahiMsA lakSaNavAlA dharma kahA hai-satya usakA AdhAra hai, vinaya usakI jar3a hai, kSamA usakA bala hai, brahmacarya se vaha rakSita hai, upazama (zAnti) usakI pradhAnatA hai, niyati usakA lakSaNa hai aura niSparigrahatA (anAvazyaka vastuoM kA saMcaya na karanA) usakA avalambana hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma: sAra sandeza isase yaha saMketa milatA hai ki ahiMsA meM dharma ke aneka pramukha niyama apane-Apa samAye hue haiN| jIvoM kI rakSA karanA ahiMsA kA svAbhAvika aMga hai| isalie kArtikeyAnuprekSA meM kahA gayA hai: jIvANaM rakkhaNaM dhammoga arthAt jIvoM kI rakSA karane ko dharma kahate haiN| yahI bAta darzanapAhuDa TIkA 22 meM bhI kahI gayI hai| isa sambandha meM gaNezaprasAda jI varNI ne bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahA hai: jIvoM kI rakSA karanA hI dharma hai| jahA~ jIvaghAta meM dharma mAnA jAve vahA~ .. jitanI bhI bAhya kriyA hai, saba viphala hai| dharma vaha padArtha hai jisake dvArA yaha prANI saMsAra bandhana se mukta ho jAtA hai| jahA~ prANighAta ko dharma batAyA jAve unake dayA kA abhAva hai; jahA~ dayA kA abhAva hai vahA~ dharma kA aMza nahIM, jahA~ dharma nahIM vahA~ saMsAra se mukti nhiiN| jaina dharma ke anusAra dharma ke pAlana ke lie vinaya (namratA) aura nirlepatA ko apanAnA bhI Avazyaka hai, kyoMki inakA sambandha mAna (ahaMkAra) aura mamatva (merepana) ke tyAga se hai| jaba taka jIva ahaMkAra aura mamatva kA tyAga nahIM karatA taba taka vaha sacce artha meM dharmAtmA nahIM bana sktaa| vinaya kI vyAkhyA karate hue aura usakI AvazyakatA para jora dete hue gaNezaprasAda jI varNI kahate haiM: vinaya kA artha namratA yA komalatA hai| komalatA meM aneka guNa vRddhi pAte haiN| yadi kaThora jamIna meM bIja DAlA jAye to vyartha calA jAtA hai| pAnI kI bAriza meM jo z2amIna komala ho jAtI hai usI meM bIja jamatA hai| ...jisane apane hRdaya meM vinaya dhAraNa nahIM kiyA vaha dharma kA adhikArI kaise ho sakatA hai ? ...Apa kisI ko hAtha jor3akara yA sira jhukAkara usakA upakAra nahIM karate balki apane hRdaya se mAnarUpI zatru ko haTAkara apane-ApakA upakAra karate haiN|24
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa lobha kA sambandha mamatva se hai| rAjavArtika meM lobha kA artha isa prakAra batAyA gayA hai: dhana Adi kI tIvra AkAMkSA (icchA) hI lobha hai / 25 dhavalA pustaka meM ise aura adhika spaSTa karate hue kahA gayA hai: bAhyArtheSu mamedaM buddhirlobhaH / arthAt bAhya padArthoM meM jo 'yaha merA hai' isa prakAra anurAgarUpa buddhi hotI hai vahI lobha hai| ___ kucha loga dhana ke lobha meM par3akara logoM ke sAmane dhArmika hone kA dikhAvA karate aura unheM dharma kA upadeza dete phirate haiN| aise logoM se sAvadhAna rahane ke lie hI varNI jI ne spaSTa zabdoM meM kahA hai: dharma vahI kara sakatA hai jo nirlobha ho|" jaina granthoM meM bAra-bAra dharma ko daza lakSaNoMvAlA batAte hue usake daza lakSaNoM kA ullekha kiyA gayA hai| udAharaNa ke lie, tattvArthAdhigama sUtra meM 28 dharma ke daza lakSaNoM ke nAma isa prakAra ginAye gaye haiM: 1. uttama kSamA krodha utpAdaka gAlI-galauja, mArapITa, apamAna Adi paristhitiyoM meM bhI mana ko kaluSita na hone denA kSamA dharma hai| 2. uttama mArdava (abhimAna ke badale mRdutA yA komalatA grahaNa karanA) kula, jAti, rUpa, jJAna, tapa, vaibhava, prabhutva evaM zIla Adi sambandhI abhimAna karanA mada kahalAtA hai| isa mada yA mAna kaSAya ko jItakara mana meM sadaiva mRdutA-bhAva rakhanA mAdarva hai| 3. uttama Arjava (saralatA) mana meM eka bAta socanA, vacana se kucha aura kahanA tathA zarIra se kucha aura hI karanA, yaha kuTilatA kahalAtI hai| isa mAyA kaSAya ko jItakara mana vacana aura kAyA kI kriyA meM ekarUpatA rakhanA Arjava hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza 4. uttama zauca (nirdoSa pavitra bhAvanA) mana ko malIna banAnevAlI jitanI durbhAvanAe~ hai unameM lobha sabase prabala aniSTakArI hai| isa lobha kaSAya ko jItakara mana ko pavitra banAnA zauca dharma hai| _5. uttama satya asatya kI pravRtti ko rokakara sadaiva yathArtha hita-mita-priya vacana bolanA satya dharma hai| 6. uttama saMyama (indriya niyantraNa) indriyoM aura mana ko viSayoM kI ora se mor3akara savRttiyoM meM lagAnA saMyama dharma hai| 7. uttama tapa (kaSTa kI paravAha na kara apanI sAdhanA meM lage rahanA) tapa laukika dRSTi se sAdhanA meM mana kI ekAgratA hai| AdhyAtmika dRSTi se tapa vaha agni hai jisameM mana ke vikAra jala jAte haiM aura AtmA kA zuddha caitanya svabhAva jAgRta ho uThatA hai| 8. uttama tyAga (anAsakti) binA kisI svArtha bhAvanA ke dUsaroM ke hita va kalyANa ke lie anna, dhana, jJAna, vidyA Adi kA dAna denA tyAga dharma hai| 9. uttama AkiJcanya (AtmA se bhinna padArtha ko apanA na mAnanA) ghara-dvAra, dhana-daulata, bandhu-bAndhava, zatru-mitra sabase mamatva chor3anA, ye mere nahIM haiM, yahA~ taka ki zarIra bhI sadA mere sAtha rahanevAlA nahIM hai, aisA anAsakta bhAva AkiJcanya dharma hai| 10. uttama brahmacarya rAgotpAdaka paristhitiyoM meM bhI mana ko kAma vedanA se vicalita na hone denA aura use Atma-cintana meM lagAye rakhanA brahmacarya dharma hai| ukta sabhI lakSaNoM ke pahale 'uttama' zabda ko vizeSaNarUpa meM lagAne kA uddezya yaha hai ki dharma ke ina niyamoM ko kevala vizuddha dharma-bhAvanA se hI apanAyA jAye, na ki apanI khyAti (yaza) athavA apanI pUjA-pratiSThA yA Adara-satkAra ke lie, jaisA ki cAritrasAra meM spaSTa kiyA gayA hai:
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa uttama grahaNaM khyAti pUjAdi nivRttyartham / 29 arthAt khyAti aura pUjAdi kI bhAvanA kI nivRtti ke lie 'uttama' vizeSaNa rUpa meM diyA gayA hai| dUsare zabdoM meM, khyAti, pUjA Adi ke abhiprAya se dhAraNa kI gayI kSamA yA kisI anya dhArmika niyama ko uttama nahIM mAnA jA sakatA / 49 jJAnArNava 3deg meM bhI dharma ke inhIM daza lakSaNoM kA ullekha pAyA jAtA hai / jaina dharma ke ina lakSaNoM ko vahI pUrI taraha apanA sakatA hai jo jaina dharma meM batAye gaye samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra nAmaka 'ratnatraya' kA dRr3hatApUrvaka pAlana karatA hai| yahI kAraNa hai ki ratnakaraNDa zrAvakAcAra, kArtikeyAnuprekSA, tattvAnuzAsana Adi granthoM meM kahA gayA hai ki " gaNadharAdi AcArya samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko dharma kahate haiM / ' puruSArthasiddhayupAya meM bhI kahA gayA hai: 1131 ratnatrayamiha heturnirvANasyaiva bhavati / 32 arthAt isa loka meM ratnatrayarUpa dharma nirvANa kA hI kAraNa hai| nAthUrAma DoMgarIya jaina ne bhI ise 'saccA dharma' batAte hue kahA hai: isa samyak darzana, jJAna, caritra ko hI saccA dharma kahate haiM, jisake prabhAva se mahAn pApiSTha aura patita AtmAe~ bhI pAvana aura paramAtmA bana sakatI haiN| 33 gaNezaprasAda jI varNI bhI kahate haiM: vAstava meM ratnatraya (samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra) hI mokSa kA eka mArga hai / 34 dharma ke sabhI niyamoM sahita ratnatraya kI sAdhanA AtmA ke svarUpa ko pahacAnane yA AtmA ko apane-ApameM lIna karane ke lie hI kI jAtI hai| AtmasvarUpa kA anubhava prApta ho jAne para rAga-dveSa, moha - kSobha Adi vikAroM kA usameM praveza nahIM ho pAtA, AtmA apanI sAmyatA, vItarAgatA yA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jaina dharmaH sAra sandeza svarUpalInatA kI avasthA meM A jAtI hai aura dharma ke sabhI lakSaNa apane-Apa AtmA ke svAbhAvika guNa bana jAte haiN| isalie aneka jaina granthoM meM samatA, vItarAgatA tathA rAga-dveSa aura moha-kSobha se rahita avasthA ko hI saccA dharma mAnA gayA hai| udAharaNa ke lie, bhAva pAhur3a grantha meM kahA gayA hai: rAgAdi samasta doSoM se rahita hokara AtmA kA AtmA meM hI rata ho jAnA dharma hai| isI bAta kI puSTi karate hue bhAva pAhur3a, mUla, paramAtma prakAza, mUla aura tattvAnuzAsana meM bhI kahA gayA hai: moha aura kSobha rahita arthAt rAgadveSa aura yogoM se rahita AtmA ke pariNAma ko dharma kahate haiN| jaina dharma ke anasAra sabhI manuSya samyak darzana, jJAna aura cAritra kI sAdhanA dvArA apanI AtmA kA anubhava prApta kara paramAtmA bana sakate haiN| isalie dharma ko kisI vyakti, jAti yA varga kI sampatti mAnanA bhUla hai| ise spaSTa karate hue nAthUrAma DoMgarIya jaina phira kahate haiM: isa samyakdarzana, jJAna, cAritra ko hI saccA dharma kahate haiM, jisake prabhAva se mahAn pApiSTha tathA patita AtmAe~ bhI pAvana aura paramAtmA bana sakatI haiN| kalyANa aura Atmonnati kA icchuka pratyeka prANI, cAhe vaha kisI bhI varga, jAti aura avasthA meM kyoM na ho, apanI yogyatAnusAra uparokta ratnatraya arthAt samyakdarzana, jJAna, cAritra, rUpa dharma ko dhAraNa karane meM pUrNa svatantra hai| yaha dharma kisI vyakti, jAti, samAja yA varga vizeSa kI sampatti na hokara prANI mAtra kI . sampatti hai aura pratyeka vyakti usase apanA va dUsaroM kA kalyANa kara sakatA hai| jaina AcAryoM ke ina kathanoM para dhyAna dene se yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai ki jaina dharma kA marma apanI AtmA ke usa mUla svarUpa ko pahacAnane meM hai
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 jaina dharma kA svarUpa jo moha, kSobha Adi vikAroM se sarvathA rahita hai| isI bAta para jora dete hue kAnajI svAmI kahate haiM: jaina dharma kisI ghere meM, sampradAya meM, veSa meM yA zarIra kI kriyA meM nahIM hai, kintu AtmasvarUpa kI pahicAna meM hI jaina dharma hai-jainatva hai|38 ve phira kahate haiM: isalie jJAnIjana yahI kahate haiM ki sarvaprathama samyak puruSArtha ke dvArA AtmasvarUpa ko jAno, usI kI pratIti-ruci-zraddhA aura mahimA kro| samasta tIrthaMkaroM kI divyadhvani aura sabhI satzAstroM ke kathana kA sAra yahI hai|39 vAstava meM moha-kSobha se pare AtmA ke sAmya bhAva ko prApta karanA hI saccA dharma hai, jaisA ki gaNezaprasAda jI varNI ne bhI bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahA hai: AtmA kI usa nizcala pariNati kA nAma dharma hai jahA~ moha aura kSobha ko sthAna nhiiN| ve phira kahate haiM: dharma kA lakSaNa moha aura kSobha kA abhAva hai| jahA~ moha aura kSobha hai vahA~ dharma nhiiN| yahA~ isa bAta ko dhyAna meM rakhanA cAhie ki AtmA ke svarUpa ko jAne binA, yA yoM kaheM ki apanI svarUpalInatA kI avasthA ko prApta kiye binA, rAga-dveSa yA moha-kSobha se pUrI taraha chuTakArA pAnA sambhava nahIM hai| isIlie hIrAlAla jaina ne bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahA hai: jo jIva rAga-dveSa se chUTanA cAhate haiM unheM sabase pahale Atma-svarUpa kA jAnanA Avazyaka hai; kyoMki Atma-svarUpa ko jAne binA duHkhoM se yA rAga-dveSa se mukti milanA sambhava nahIM hai|42
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza ____ apanI AtmA kI pahacAna karane aura usameM lIna hone ke isa dharma kA pAlana jAti, varga, sampradAya Adi kA bheda kiye binA sabhI manuSya samAna rUpa se kara sakate haiM, jaisA ki yogasAra yogendudeva grantha meM spaSTa kahA gayA hai: gRhastha ho yA muni ho, jo koI bhI nija AtmA meM bAsa karatA hai, vaha zIghra hI siddhisukha ko pAtA hai, aisA jina bhagavAn ne kahA hai|43 AtmA ke zuddha svarUpa ko prApta karanA jainAcAryoM ke anusAra dharma kA sarvamAnya aura sarvottama lakSaNa hai| ise sarvottama mAnane kA kAraNa yaha hai ki ise prApta karanA hI dharma kA vAstavika lakSya hai aura dharma ke anya sabhI lakSaNa isameM apane-Apa samA jAte haiM, jaisA ki paramAtmaprakAza TIkA meM spaSTa kiyA gayA hai: yahA~ dharma zabda se nizcaya se jIva ke zuddha pariNAma grahaNa karane caahie| usameM hI nayavibhAgarUpa se vItarAgasarvajJapraNIta sarva dharma antarbhUta ho jAte haiN| vaha aise hai - (1) ahiMsA lakSaNa dharma hai so jIva ke zuddhabhAva ke binA sambhava nhiiN| (2) sAMgAra anagAra (gRhastha-muni) lakSaNavAlA dharma bhI vaisA hI hai| (3) uttamakSamAdi daza prakAra ke lakSaNavAlA dharma bhI jIva ke zuddhabhAva kI apekSA karatA hai| (4) ratnatraya lakSaNavAlA dharma bhI vaisA hI hai| (5) rAgadveSa-moha ke abhAvarUpa lakSaNavAlA dharma bhI jIva kA zuddha svabhAva hI batAtA hai aura (6) vastusvabhAva lakSaNavAlA dharma bhI vaisA hI hai|44 dharma ke svarUpa ke sambandha meM vibhinna dRSTiyoM se gaharAI se vicAra kara isake aneka lakSaNoM sahita ukta sarvottama lakSaNa ko batAte hue bhI jainAcArya yaha nahIM bhUlate ki sarva-sAdhAraNa ko apane dina-pratidina ke jIvana meM dharma-adharma kI pahacAna AsAnI se kara sakane ke lie unheM dharma ke eka atyanta sarala aura vyAvahArika lakSaNa kI AvazyakatA hai| isI uddezya se ve dharma kA eka bahuta hI sarala para atyanta mahattvapUrNa aura kAragara lakSaNa batAte haiN| ve kahate haiM:
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa ___53 dharma kA mukhya cihna yaha hai ki jo jo kriyAe~ apane ko aniSTa (burI) lagatI hoM, so so anya ke lie mana-vacana-kAya se svapna meM bhI nahIM karanI caahieN|45 jaina-paramparA ke anusAra dharma ko hI saMsAra kI sabase uttama vastu mAnA jAtA hai| isa sambandha meM jJAnArNava grantha meM kahA gayA hai: dharma, kaSTa ke Ane para samasta jagat ke trasa-sthAvara (cara-acara) jIvoM kI rakSA karatA hai aura sukharUpI amRta ke pravAhoM se samasta jagat ko tRpta karatA hai| ___ narakarUpI andhakUpa meM svayaM girate hue jIvoM ko dharma hI apane sAmarthya se, mAno hAtha kA sahArA dekara, bacAtA hai| dharma paraloka meM jIva ke sAtha jAtA hai, usakI rakSA karatA hai, nizcita rUpa se usakA hita karatA hai tathA use saMsArarUpI kIcar3a se nikAlakara nirmala mokSamArga meM sthApita karatA hai| dharma guru hai, mitra hai, svAmI hai, bAndhava hai, hitU hai, aura dharma hI binA kAraNa anAthoM kI prItipUrvaka rakSA karanevAlA hai| isalie prANI ko dharma ke atirikta aura koI zaraNa nahIM hai|46 isIlie gaNezaprasAda jI varNI ne kahA hai: dharma se uttama vastu saMsAra meM nhiiN| dharma meM hI vaha zakti hai ki saMsAra bandhana se chur3Akara jIvoM ko sukha-sthAna meM pahu~cA de|47 aise dharma ko grahaNa karane meM hameM bhUlakara bhI vilamba nahIM karanA cAhie aura ise zIghrAtizIghra apanAkara apane uddhAra ke kArya meM laga jAnA cAhie, tabhI hama apane jIvana ko saphala banA skeNge| isalie kurala kAvya hameM avilamba dharmakArya meM lagane ke lie ina zabdoM meM prerita karatA hai: yaha mata soco ki maiM dhIre-dhIre dharma mArga kA avalambana kruuNgaa| kintu abhI binA vilamba kiye hI zubha karma karanA prArambha kara do, kyoMki dharma hI vaha amara mitra hai, jo mRtyu ke samaya tumhArA sAtha denevAlA hai|48
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 jaina dharma: sAra sandeza ina bAtoM para dhyAna dete hue hameM dharma ke vAstavika svarUpa ko bhalI-bhA~ti samajhakara dRr3ha saMkalpa ke sAtha avilamba ise apane jIvana kA sarvAdhika mahattvapUrNa aMga banA lenA caahie| jaina dharma kI udAra dRSTi dharma ke marma ko na samajhane ke kAraNa dharma ke nAma para samAja meM aneka burAiyA~ aura kurItiyA~ phailI huI haiM aura dharma ke sambandha meM logoM kA vicAra saMkucita aura pakSapAtapUrNa bana gayA hai| para jaina dharma meM kucha aise tattva haiM jinheM ThIka se grahaNa karane para hama ina kurItiyoM se baca sakate haiM aura apane vicAra ko udAra aura pakSapAtarahita banAye rakha sakate haiN| sarvaprathama, jaisA ki hama dekha cuke haiM, jaina dharma kA mUla uddezya apanI AtmA ke sacce svarUpa ko pahacAnakara, arthAt isake sacce svarUpa kA anubhava prApta kara, ise paramAtmarUpa banAnA hai| cUMki sabakI AtmA mUlarUpa meM eka samAna hai aura sabhI eka samAna hI sukha kI cAha rakhate haiM, isalie jaina dharma kA svAbhAvika lakSya apane aura samasta vizva ko sukhI aura zAntipUrNa banAnA hai| yaha sAmpradAyika saMkIrNatA aura jAti, varga yA samAja kI pArasparika dveSa-bhAvanA se dUra rahakara sabakI samAnatA dikhalAte hue sabameM passpara sadbhAva, sahAnubhUti, mitratA aura prema ko sthApita kara sabako vizva-prema aura vizva-zAnti kI ora prerita karanA cAhatA hai| jaina dharma kA syAdvAda siddhAnta kI udAratA kA dUsarA mahattvapUrNa kAraNa hai| syAdvAda kA mUla vyAvahArika uddezya hai apanI dRSTi, vicAra aura kathana ko saMkIrNa, ekAMgI, ekapakSIya aura pakSapAtapUrNa na banAkara inheM vyApaka, udAra, niSpakSa aura sarvagrAhI banAne kA prayatna krnaa| isa prakAra yaha siddhAnta svAbhAvika rUpa se jaina dharma kI dRSTi ko udAra banAtA hai| jaina dharma kI tIsarI mahattvapUrNa vizeSatA yaha hai ki yaha apane ko kisI eka yuga yA kisI eka samaya meM utpanna kisI eka mahAtmA yA mahApuruSa ke upadeza para AdhArita na mAnakara anAdikAla se Ate rahanevAle pUrNa rUpa se
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa mukta mahApuruSoM ke upadezoM ko apanA AdhAra mAnatA hai| ina mukta mahApuruSoM ke upadeza svabhAvataH ekarUpa hote haiN| kisI eka vyakti ke upadeza se ba~dhe na hone ke kAraNa jaina dharma meM kaTTaratA, haThadharmitA aura rUr3hivAditA Ane kI sambhAvanA svabhAvataH kama ho jAtI hai aura isakI dRSTi sahaja rUpa se udAra bana jAtI hai| - ahiMsA ko parama dharma mAnanA jaina dharma kI cauthI mahattvapUrNa vizeSatA hai| yaha jaina dharma kI udAratA kA pramukha AdhAra hai| ahiMsA kA saMkSipta artha hai kisI bhI prANI ko kisI bhI taraha mana, vacana aura karma se kaSTa na phuNcaanaa| ahiMsA kI yaha pramukhatA jaina dharma ko sAmpradAyika ghRNA aura dveSa se dUra rakhakara paraspara sadbhAva aura prema kI ora prerita karatI hai| jaina dharma ke vidvAnoM ne bAra-bAra jaina dharma kI udAra dRSTi kI ora hamArA dhyAna dilAyA hai| udAharaNa ke lie, nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: jaina dharma kisI vyakti, varga, sampradAya yA jAti kA dharma na hokara prANI mAtra ke hitoM kI rakSA karane va usake jIvana ko zAMtipUrvaka vyatIta karavAkara unnati kI ora le jAtA huA use paramAtmapada pradAna karane kA dAvA rakhatA hai| jaina dharma ko 'saccA dharma' kahate hue ve use sAmAjika viSamatA aura dveSa kA nAzaka tathA samatA aura prema kA pracAraka batAte haiM / ve apane vicAra ko ina zabdoM meM vyakta karate haiM: saccA dharma vaha hai jo prANiyoM ko saMsAra ke duHkhoM se chur3Akara saccA sukha aura zAMti pradAna kare, evaM viSamatA, pArasparika dveSa va pAkhaMDa kA nAza kara samatA tathA prema kA pracAraka ho, aura AtmA ko karma kalaMka se pavitra kara paramAtmA banA dene kA sAmarthya rakhatA ho| isake viparIta koI bhI dharma vAstavika dharma nahIM kahalA sktaa| kucha loga dharma ke ThekedAra banakara dharmAtmA hone kA ahaMkAra karate haiM aura kisI dharma vizeSa meM mamatva kI bhAvanA rakhakara, arthAt use nijI dharma
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 jaina dharma : sAra sandeza samajhakara pakSapAtapUrNa dRSTi se usakA pracAra karate phirate haiN| ve bhUla jAte haiM ki sabhI manuSya samAna rUpa se dharma ke adhikArI haiM aura dharma kisI kI paitRka sampatti nahIM hai| isa bAta kI ora saMketa karate hue gaNezaprasAdajI varNI bar3e hI spaSTa zabdoM meM kahate haiM: vAstava meM dharma kI prabhAvanA karanA (mahimA ko ujAgara karanA, use bar3hAvA denA) cAhate ho to jAtIya pakSapAta ko chor3akara prANImAtra kA upakAra karo, kyoMki dharma kisI jAti kA paitRka vibhava (dhana, sampatti yA aizvarya) nahIM apitu prANImAtra kA svabhAva dharma hai| ataH jinheM dharma kI prabhAvanA karanA iSTa hai to unheM ucita hai ki prANImAtra ke Upara dayA kareM, ahaMbuddhi mamabuddhi ko tilAJjali deM, tabhI dharma kI prabhAvanA ho sakatI hai| isa prakAra jaina dharma ke anusAra apane sukha aura zAnti kI cAha rakhanevAle vyakti ko apane hI samAna anya jIvoM kI sukha-zAnti kA qhayAla rakhanA Avazyaka hai| isalie nAthUrAma DoMgarIya jaina hameM apanI saMkIrNa svArthapUrNa bhAvanA ko tyAgane aura udAratApUrvaka vizvahita kI kAmanA karate hue vizva-prema kI bhAvanA ko apanAne kA upadeza dete haiN| ve kahate haiM: yadi tuma sacamuca hI sukhI bananA cAhate ho aura dUsaroM ko sukhI banAte hue saMsAra meM zAnti sthApita karanA cAhate ho to sarva prathama vizva-prema ke pavitra sUtra meM ba~dha jAo aura apane se bhinna kisI bhI . sampradAya, jAti, varga yA deza ke manuSyoM se ghRNA va dveSa mata karo tathA unase samAnatA va prema kA mitratApUrNa vyavahAra karo, itanA hI nahIM; pazu . pakSiyoM evaM kIr3e makor3oM ko bhI apanI hI taraha jAnadAra samajhate hue berahamI se kabhI mata satAo, aura unake prANoM kI rakSA kA yathAzakti dhyAna rkkho| jaba taka eka manuSya yA prANI dUsare manuSyoM aura prANiyoM ko hRdaya se pyAra nahIM karatA aura unake duHkha ko apane du:kha ke samAna anubhava nahIM karatA; balki unako satAtA rahatA hai va unake sukha kI
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa ____57 kucha bhI paravAha nahIM karatA taba taka saMsAra meM zAnti kA honA kaThina hI nahIM, asaMbhava hai| vAstava meM dharma kA mUla prayojana jor3anA hai, tor3anA nhiiN| dUsare zabdoM meM, isakA prayojana ekatA lAnA hai, alagAva paidA karanA nhiiN| isa prakAra isakA mUla uddezya AtmA ko paramAtmA se eka karanA hai aura samAja meM bhI vyaktiyoM ke bIca ekatA banAye rakhanA hai| para ajJAnavaza AtmA ananta kAla se rAga, dveSa aura moha ke prabhAva meM Akara tathA kodhra, mAna, mAyA lobha Adi vikAroM se dUSita aura patha-bhraSTa hokara apane mUla uddezya se vimukha ho gayI hai| yaha paramAtmA se eka hone kI ora dhyAna nahIM detI aura samAja kI ekatA ko bhI bhaMga kara ise vibhinna vargoM, jAtiyoM aura sampradAyoM meM bA~Ta detI hai tathA eka-dUsare se lar3ane-jhagar3ane meM ulajha jAtI hai| yadi AtmA ko apane yathArtha svarUpa kA anubhava ho jAye aura use yaha bhI samajha meM A jAye ki sabakI AtmA eka jaisI hI hai to phira Apasa meM vaira-virodha rakhane aura lar3AI-jhagar3A karane kA koI kAraNa yA AdhAra hI nahIM rhegaa| jisa prakAra sabakI AtmA eka samAna hai usI prakAra saMsAra ke sabhI dharma bhI apane-apane DhaMga se eka hI satya kI ora saMketa karate haiN| para hama itanI burI taraha bhrama ke zikAra ho gaye haiM ki hameM na apanI pahacAna hai aura na kisI dUsare kii| hama na apane dharma ke marma ko samajhate hai aura na kisI dUsare ke dharma para gaharAI se vicAra karane kI koziza karate haiN| isalie adhikAMza logoM ke lie dharma eka sampradAya banakara raha gayA hai aura bahuta-se loga jAtIya virodha aura sAmpradAyika jhagar3oM meM par3akara dharma ke nAma ko badanAma kara rahe haiN| isa sthiti kI ora dhyAna dilAte hue nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: prAyaH dekhA jAtA hai ki eka sampradAya dUsare sampradAya se, eka jAti dUsarI jAti se, eka pArTI dUsarI pArTI se, aura yahA~ taka ki eka bhAI dUsare bhAI se isalie lar3atA hai ki usase bhinna sampradAya, jAti, pArTI yA bhAI ke vicAra usake vicAroM se bhinna haiM, usake anukUla nhiiN|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza matabheda aura dRSTikoNa kI bhinnatAmAtra se dharma ke nAma para prAcIna samaya meM bhI logoM ne sAmpradAyikatA ke naze meM matta hokara apane se bhinna sampradAya aura vicAra ke niraparAdha logoM para jo asaMkhya aura nirmama atyAcAra kiye haiM, evaM unheM jindA jalAkara, kolhU meM pelakara, talavAra ke ghATa utArakara, dIvAroM meM cinavAkara aura khAla khIMca bhusa bharavAkara apane rAkSasI kRtyoM dvArA dharma ke pavitra nAma ko kalaMkita kara, itihAsa ke pRSThoM ko raktaraMjita kiyA hai vaha kisI bhI vijJa pAThaka se chipA nahIM hai| isase yaha spaSTa hai ki eka hI siddhAnta ko svIkAra karane para bhI hama apane andhavizvAsa aura bhrama ke vaza ho use bhinna-bhinna rUpa meM samajhakara eka-dUsare se vaira-virodha karane lagate haiN| yadi hamAre dharma ke siddhAnta sahI bhI hoM taba bhI jaba taka hama unheM sahI rUpa se nahIM samajhate aura una para sahI rUpa se amala nahIM karate, taba taka hamAre vaira-virodha kI sambhAvanA banI hI rhegii| hamAre vaira-virodha kA kAraNa hamAre matoM aura vicAroM kI bhinnatA hai aura yaha bhinnatA bahata kucha hamAre jJAna, vAtAvaraNa, paramparA, paristhitiyoM Adi para nirbhara hai| isalie sarva-sAdhAraNa logoM ke bIca ke matabheda ko pUrI taraha dUra kara pAnA atyanta hI kaThina hai| isa sambandha meM nAthUrAma DoMgarIya jaina apanA vicAra isa prakAra vyakta karate haiM: jaina dharma kahatA hai ki anAdi kAla se hI sasAra meM pratyeka prANI ke vicAra eka dUsare se bhinna rahe haiM, va raheMge; kyoMki hara eka ke vicAra usakI apanI paristhiti, samajha evaM mAnasika icchAoM tathA AvazyakatAoM ke bhinna hone se eka se ho jAne nAmumakina se haiN| sabakA jJAna aura usake sAdhana bhI parimita (sImita) va bhinna haiN| yaha bAta dUsarI hai ki kisI viSaya yA bAta ke sambandha meM eka se adhika bhI manuSya sahamata ho gaye hoM yA ho jAyeM, kintu yaha asambhava hai ki sampUrNa manuSyoM ke vicAra kisI bhI samaya eka se ho jaayeN|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa 59 aisI sthiti meM hameM kyA karanA cAhie ? jaina dharma kI zikSA yaha hai ki sabase pahale hameM svayaM niSpakSa aura udAra dRSTi apanAkara satya kI khoja karanI cAhie aura isakI prApti ke lie athaka prayatna karanA caahie| apane samAja maiM jo dhArmika vizvAsa aura vidhi-vidhAna paramparA se cale A rahe haiM unheM A~kha mU~dakara svIkAra nahIM kara lenA cAhie, balki unheM acchI taraha satya kI kasauTI para kasakara unake ucita yA anucita hone kI pahacAna kara unheM svIkAra yA asvIkAra karanA cAhie / isI bAta kI ora saMketa karate hue nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: apane vicAroM ko udAra, sahiSNu aura pakSapAtahIna banAne ke sAtha hI pratyeka vyakti ke hita kI dRSTi se yaha usakA prathama kartavya hai ki apanI nIti satya ko grahaNa kara asatya ko tyAgane kI bnaave| jo satya ho vahI apanA hai, na ki jo apanA mAnA huA hai vahI satya | ss hukamacanda bhArilla ne bhI paNDita ToDaramala kRta mokSamArga prakAzaka kI prastAvanA meM spaSTa kahA hai ki kisI paramparA ko binA svayaM parIkSA kiye dharma mAna lenA ucita nahIM hai / ve kahate haiM: 1 kula aura paramparA se jo tattvajJAna ko svIkAra lete haiM vaha bhI samyak (ucita) nahIM hai| unake (paNDita ToDaramala ke) anusAra dharma paramparA nahIM, svaparIkSita sAdhanA hai| 56 andhavizvAsa aura andhaparamparA ke sahAre hama satya kI prApti nahIM kara sakate / satya kI prApti ke lie hameM pUrI sAvadhAnI aura sUjha-bUjha ke sAtha kisI sacce mArgadarzaka yA guru kI khoja karanI hogI jo hameM sahI mArga dikhalAkara tathA satya kA anubhava karAkara mokSa kI prApti karA ske| sacce guru kI pahacAna karane meM sAvadhAnI kI AvazyakatA para jora dete hue hukamacanda bhArilla bar3e hI spaSTa zabdoM meM kahate haiM: guru ke svarUpa ko samajhane meM atyanta sAvadhAnI kI AvazyakatA hai, kyoMki guru to mukti ke sAkSAt mArgadarzaka hote haiM / yadi unake svarUpa
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 jaina dharma : sAra sandeza ko bhalI-bhA~ti na samajha pAyA to g2alata guru ke saMyoga se bhaTaka jAne kI sambhAvanA adhika banI rahatI hai| nAthUrAma DoMgarIya jaina bhI andhavizvAsa ko tyAgakara pahale pUrI sAvadhAnI ke sAtha guru kI parakha kara lene kI salAha dete haiN| ve kahate haiM: jaba hama paise kI hAMDI ko bhI Thoka bajAkara mola lete haiM to jisa dharma yA deva, guru Adi ke dvArA hama saMsAra-samudra se pAra hokara saccA sukha prApta karanA cAhate haiM, usakA andhe hokara sahArA lenA, cAhe usase hAni ke badale lAbha hI kyoM na ho, buddhimattA nahIM ho sktii| isalie pratyeka samajhadAra vyakti kA yaha kartavya hai ki vaha satya kI kasauTI para dharma se sambandhita pratyeka vastu ko kase, aura isake bAda hI usa para vizvAsa kre| dharma ke nAma para logoM ko ThaganevAle jhUThe yA naqalI guruoM ko saMsArI ThagoM se adhika bhayAnaka aura vinAzakArI samajhanA cAhie, kyoMki ve apane ziSyoM ko mokSa-mArga se vimukha kara unake durlabha manuSya-jIvana ko hI barabAda kara DAlate haiN| isalie gaNezaprasAdajI varNI spaSTa zabdoM meM kahate haiM: dharma ke nAma para jagat ThagAyA jAtA hai| pratyakSaThaga se dharmaThaga adhika bhayaMkara hotA hai| jaba taka hameM svayaM satya kI ThIka-ThIka jAnakArI nahIM hotI taba taka dUsaroM ko samajhAne kI hamArI koziza prabhAvarahita aura niSphala hI siddha hotI hai| jo svayaM pUrI taraha jAnakAra nahIM hai, use dUsaroM ko samajhAne kA koI adhikAra nhiiN| usake lie aisI ceSTA karanA na to ucita hai aura na usakI ceSTA kisI ko lAbha hI pahu~cA sakatI hai| isalie svayaM satya kA jJAna prApta kara lene para hI hameM sacce jijJAsu yA satya ke khojI ko sthiti ke anusAra samajhAne kI koziza karanI caahie| para hameM kabhI bhI kisI ke Upara apane vicAroM ko thopane kI koziza nahIM karanI caahie| isa sambandha meM nAthUrAma DoMgarIya jaina bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahate haiM:
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa z2abaradastI apane vicAra dUsaroM para lAdane kA duSprayatna kabhI na karo, jo ki kabhI saphala nahIM ho sktaa| ho sakatA hai ki koI jAnabUjhakara yA binA jAne g2alatI kara rahA ho yA usane vastu ke svarUpa va anya bAtoM ko g2alata samajha rakhA ho, to bhI usase dveSa na kara yadi tumase bana sake aura tuma use samajhAne kA pAtra samajho to use vAstavikatA samajhA do, varnA madhyastha raho aura usakI mUrkhatA para yA jJAna kI hInatA para jhuMjhalAo nahIM, balki dayA kro| asahiSNu banakara lar3ane-jhagar3ane kI mUrkhatA kadApi mata kro| ukta kathanoM se yaha spaSTa hai ki jaina dharma sukha-zAnti cAhanevAle jIvoM ko aneka prakAra se udAra dRSTi apanAne aura sabake sAtha sahAnubhUti aura sadbhAva rakhate hue samatA, mitratA, prema Adi sadguNoM ko grahaNa karane kA sandeza detA hai| nAthUrAma DoMgarIya jaina ne jaina dharma ke isa dRSTikoNa ko bar3I hI spaSTatA ke sAtha vyakta kiyA hai| ve kahate haiM: jaina dharma yaha batalAtA hai ki bhAiyoM! yadi tuma sacamuca hI zAnti ke icchuka ho to duniyA ke pratyeka prANI ko apanA mitra samajhate hue usase udAratA kA vyavahAra karo aura matabheda hone mAtra se kisI ko apanA duzmana samajhakara usase dveSa yA jhagar3A mata karo; kyoMki vibhinna prANiyoM ke nAnA svabhAva aura vicitra dRSTikoNoM ke hone ke kAraNa matabheda honA svAbhAvika hai| isa prakAra jaina dharma sAmpradAyikatA (saMkucita vicAroM) kA nAza kara duniyA ke pratyeka prANI ko matabheda rahate hue bhI paraspara mitratA ke sAtha rahane, satya ko udAratA se grahaNa karane tathA phUTa, kalaha, visaMvAda va virodha ko dUra kara-samatA, svatantratA, nirbhayatA aura vAtsalya kA pUrNa samarthana karane ke sAtha joroM se ghoSaNA karatA hai ki matabheda mAtra se kisI se ghRNA aura dveSa karanA kadApi ucita aura dharma nahIM ho sakatA hai| dharma kA uddezya aura svarUpa to viSamatA tathA dveSa kA anta kara saMsAra meM samatA aura prema ko sthApita karanA hai|61
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jaina dharmaH sAra sandeza isa prakAra hama nizcita rUpa se kaha sakate haiM ki jaina dharma kA dRSTikoNa atyanta hI udAra hai aura ise sahI rUpa se apanAne para koI bhI vyakti isase niSpakSatA aura udAratA kI preraNA le sakatA hai| jaina dharma kyA nahIM hai? jaina dharma kA lakSya mokSa kI prApti hai aura dharma hI isakA sAdhana hai| isase spaSTa hai ki dharma se bar3hakara isa saMsAra meM anya koI cIz2a nhiiN| isalie dharma ke vAstavika svarUpa ko samajhakara isakA dRr3hatA se pAlana karanA hamArA sabase pramukha kartavya hai| para jo cIz2a jitanI hI acchI hotI hai usakI utanI hI adhika naqala isa saMsAra meM hone lagatI hai| isalie dharma ke nAma para bhI saMsAra meM bahuta-sI aisI cIjeM cala par3I haiM, jo vAstava meM dharma nahIM haiM, phira bhI ve na kevala sIdhe-sAde sAdhAraNa janoM ko balki bar3e-bar3e samajhadAra aura buddhimAna vyaktiyoM ko bhI bhrama meM DAlakara gumarAha kara detI haiN| isalie janahita kI dRSTi se jaina dharma hameM yaha batAne kI koziza karatA hai ki jaina dharma kyA nahIM hai, arthAt jaina vicAradhArA ke anusAra kise dharma nahIM khte| __hama dekha cuke haiM ki dharma kA sambandha kisI bAharI vastu se nahIM, balki apanI AtmA se hai| isalie Antarika sAdhanA dvArA Atmazuddhi kara AtmA ke vAstavika svarUpa kI pahacAna na karanA aura bhramavaza bahirmukhI kriyAoM meM lage rahanA dharma nahIM haiN| jaba taka mana se rAga-dveSa, moha tathA krodha, mAna, mAyA, lobha Adi ko nikAlakara ise zuddha nahIM kiyA jAtA taba taka AtmA kI zuddhi aura mukti kI prApti nahIM ho sktii| isalie bahirmukhI kriyAoM ko sahI artha meM dharma nahIM kahA jA sktaa| zubhacandrAcArya ne apane jJAnArNava grantha meM bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahA hai: niHsandeha mana kI zuddhi se hI jIvoM kI zuddhi hotI hai, mana kI zuddhi ke binA kevala kAya ko kSINa karanA vyartha hai: 62 ve phira kahate haiM: jo vyakti citta kI zuddhi prApta kiye binA bhale prakAra mukta honA cAhatA hai vaha kevala mRgatRSNA kI nadI meM jala pItA hai| arthAt mRgataSNA meM
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa bhalA jala kahA~ se A sakatA hai? usI prakAra citta kI zuddhatA ke binA mukti kaise ho sakatI hai?63 bhAva pAhur3a grantha meM bhI kahA gayA hai: jo vyakti bhAvanArahita (zuddha bhAva se rahita) hai, usakA bAhya aparigraha (bAharI vastuoM kA tyAga), giri, kandarAoM Adi meM AvAsa tathA dhyAna, adhyayana Adi saba nirarthaka hai|64 gaNezaprasAda varNI ne bhI Antarika zuddhi yA AtmanirmalatA para jora dete hue bar3I hI spaSTatA ke sAtha bahirmukhI kriyAoM kI vyarthatA dikhalAyI hai| ve kahate haiM: antaraGga kI vizuddhi se hI karmoM kA nAza sambhava hai, anyathA nhiiN| AtmanirmalatA ke abhAva meM yaha AtmA Aja taka nAnA saMkaToM kA pAtra banI rahI hai tathA banegI, ataH AvazyakatA isa bAta kI hai ki AtmIya bhAva nirmala banAyA jaaye| ...AtmanirmalatA ke lie anya bAhya kAraNoM ke juTAne kA jo prayAsa hai vaha AkAzatAr3ana (AkAza ko pITane) ke sadRza hai| AtmanirmalatA kA sambandha bhItara se hai, kyoMki svayaM AtmA hI usakA mUla hetu hai| yadi aisA na ho to kisI bhI AtmA kA uddhAra nahIM ho sktaa| jo kucha karanA hai AtmanirmalatA se kro| jaba taka vaha (AtmA meM lagI) kaluSatA (kAlimA) na jAvegI taba taka saMsAra meM kahIM bhI bhramaNa kara Aiye, zAnti kA aMzamAtra lAbha na hogA, kyoMki zAnti ko rokanevAlI kaluSatA to bhItara hI baiThI hai; kSetra chor3ane se kyA hogA! eka rogI manuSya ko sAdhAraNa ghara se nikAlakara eka divya mahala meM le jAyA jAye to kyA vaha nIroga ho jAvegA? athavA kA~ca ke naga meM svarNa kI paccIkArI karA dI jAya to kyA vaha hIrA ho jAvegA?
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 . jaina dharmaH sAra sandeza jina jIvoM ne Atmazuddhi nahIM kI unakA vrata, upavAsa, japa, tapa, saMyama Adi sabhI niSphala haiM; kyoMki bAhya kriyAyeM pudgalakRta (bAhya paramANuoM dvArA banAye gaye) vikAra hai|65 isalie ve dRr3hatA ke sAtha kahate haiM: mokSamArga mandira meM nahIM, masajida meM nahIM, girajAghara meM nahIM, parvata-pahAr3a . aura tIrtharAja meM nahIM; isakA udaya to AtmA meM hai| nAthUrAma DoMgarIya jaina bhI isa sambandha meM apanA vicAra bar3e hI spaSTa aura z2oradAra zabdoM meM prastuta karate hue kahate haiM: dharma, maMdiroM yA mUrtiyoM meM, tIrthakSetroM yA dharmazAstroM meM cipakI rahanevAlI vastu nahIM hai, jise hama vahA~ pahu~cakara pakar3a sakate yA prApta kara sakate hoM; balki dharma to apane AtmA ke hI uttama aura svAbhAvika guNoM kA nAma hai| ...yaha yAda rakhanA cAhie ki maMdiroM, mUrtiyoM, tIrthasthAnoM athavA pUjA, prArthanA Adi ke nAma para unmatta hokara dUsaroM para TUTa par3anA aura khUna bahAnA kabhI bhI dharma nahIM ho sktaa| jo loga aisA karate haiM ve duniyA~ ko hI nahIM, balki apane-Apako bhI dhokhA dete haiM aura dharma ke nAma para pApa kara dharma ko kalaMkita karate haiN| 67 jahA~ dharma ke nAma para vaira-virodha kara eka-dUsare kA khUna bahAyA jAtA hai yA jahA~ bali car3hAne ke lie prANiyoM kI hatyA kI jAtI hai, use dharma nahIM, balki ghora anartha aura andhavizvAsa kahanA caahie| gaNezaprasAda varNI kA kathana hai: jahA~ prANighAta ko dharma batAyA jAve unake dayA kA abhAva hai, jahA~ dayA kA abhAva hai vahA~ dharma kA aMza nhiiN|68 dharmagranthoM kA adhyayana aura unakA pATha bhI AtmanirmalatA yA AtmasvarUpa kI pahacAna ke binA vyartha hI hai, jaisA ki gaNezaprasAda varNI ne spaSTa kahA hai:
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa kevala zAstra kA adhyayana saMsAra - bandhana se mukta karane kA mArga nahIM / totA rAma-rAma raTatA hai, parantu usake marma se anabhijJa (anajAna ) hI rahatA hai| isI taraha bahuta zAstroM kA bodha hone para jisane apane hRdaya ko nirmala nahIM banAyA usase jagat kA koI kalyANa nahIM ho sakatA / kAna svAmI ne bhI aisA hI vicAra vyakta kiyA hai / ve kahate haiM: ' yadi AtmasvabhAva kI pahicAna na kare to vaise jIva kA haz2AroM zAstroM kA abhyAsa bhI vyartha hai- AtmakalyANa kA kAraNa nahIM hai / jIva yadi mAtra zAstrajJAna karane meM hI lagA rahe, parantu zAstra kI ora ke vikalpoM se pare--aisA jo caitanya AtmasvabhAva hai, usa ora unmukha na ho to usake dharma nahIM hotA, samyagjJAna nahIM hotA / deg 70 dharma ke nAma para kaI loga paramparAgata rUr3hiyoM se ba~dha jAte haiM aura apane samAja, kula yA jAti kI rItiyoM ko kabhI parakhane kI koziza nahIM karate / binA vicAre ki ye rItiyA~ dharma ke anukUla haiM yA pratikUla - ve unheM pakar3e rahate haiN| phira kucha logoM ke mana meM aisI dhAraNA hai ki kevala ve hI apane U~ce kula yA jAti ke kAraNa dharma ke adhikArI haiM / jaina dharma ina rUr3hivAdI vicAroM ko svIkAra nahIM karatA / paNDita ToDaramala ne spaSTa kahA hai: vahA~ kitane hI jIva kulapravRtti se athavA dekhA-dekhI lobhAdi ke abhiprAya se dharma sAdhate haiM, unake to dharmadRSTi nahIM hai / " 65 Mu jaina dharma ke anusAra kisI kula meM janma lene se koI bar3A yA choTA nahIM * hotA / manuSya apane samyagdarzana, jJAna aura AcaraNa se bar3A hotA hai| isakI ora saMketa karate hue paM. hIrA lAla jaina kahate haiM: nIca kula meM janmA huA cANDAla bhI yadi samyagdarzana se yukta hai, to zreSTha hai - ataH pUjya hai / kintu ucca kula meM janma lekara bhI jo mithyAtva-yukta haiM, ve zreSTha aura AdaraNIya nahIM haiN| 2
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 . jaina dharma: sAra sandeza nAthUrAma DoMgarIya jaina bhI kahate haiM: dharma ke nAma para kabhI-kabhI kaI lokarUr3hiyA~ bhI pracalita ho jAtI haiN|...ydi kisI rUr3hi ke sevana se hamArI dhArmika zraddhA meM doSa lagatA ho yA hamAre AcaraNa meM zithilatA paidA hone kI sambhAvanA ho, athavA jisameM dharma kA leza bhI nahIM hai aura usake sevana se pApa bar3hatA ho, yA hamArA jIvana kaSTamaya hotA ho to use turanta hI tyAga denA caahiye| kisI vizeSa prakAra kI veza-bhUSA dhAraNa karane se bhI koI dharmAtmA yA mokSa-mArgI nahIM bana jaataa| gaNezaprasAda varNI ne spaSTa ghoSaNA kI hai: bheSa meM mokSa nahIM, mokSa to AtmA kA svatantra pariNamana hai|4 bhagavatI ArAdhanA, mUla, grantha meM bhI bagule kA dRSTAnta dekara kahA gayA hai: yadi kisI muni kA AcaraNa Upara se acchA yA nirdoSa dIkha par3atA hai parantu usake andara ke vicAra kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha Adi) se malina, arthAt gande haiM, to usakA yaha bAhyAcaraNa, upavAsa, avamaudaryAdika tapa (apane svAbhAvika AhAra se kama AhAra lene kA tapa) usakI kucha unnati nahIM karate, kyoMki indriya kaSAyarUpa, antaraMga malina pariNAmoM se usakA abhyantara tapa naSTa huA hotA hai, jaise bagulA Upara se svaccha aura dhyAna dhAraNa karatA huA dIkhatA hai, parantu antaraMga meM matsya (machalI) mArane ke gande vicAroM se yukta hI hotA hai| sudharmopadezAmRtasAra meM bhI aisA hI vicAra vyakta karate hue AcArya kuMthusAgara jI kahate haiM: jo kevala bheSa dhAraNakara saMsAra ko Thagate phirate haiM aise sAdhuoM meM vairAgya kI sattA kabhI nahIM ho sktii| binA Antarika nirmalatA ke kevala bAharI veSa dhAraNa kara lene se mokSa kI prApti nahIM hotii|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 jaina dharma kA svarUpa jaina dharma ke anusAra veSadhArI pAkhaNDiyoM ko Adara-satkAra denA mUrkhatA hai, jaisA ki jainadharmAmRta meM spaSTa kahA gayA hai: jo parigraha (dhana-saMcaya kI pravRtti) Arambha aura hiMsA se yukta haiM, saMsArarUpI samudra bha~vara meM par3e hue DubakiyA~ le rahe haiM, aise pAkhaNDI vividha veSadhArI guruoM kA kisI siddhi Adi pAne kI abhilASA se Adara-satkAra karanA pAkhaNDimUr3hatA jAnanA caahie|" sabhI yaha svIkAra karate haiM ki sAMsArika vastuoM aura vyaktiyoM ke prati moha yA Asakti bandhana kA kAraNa hai / ise chor3e binA mukti kI prApti nahIM ho sktii| isIlie prAcIna kAla se hI kucha logoM ke bIca yaha dhAraNA calI A rahI hai ki mukti kI cAha rakhanevAloM ko ghara-bAra, dhana-sampatti Adi sabakucha ko chor3akara jaMgaloM yA pahAr3oM meM cale jAnA caahie| kucha sAdhaka to kisI se bolanA bhI ThIka nahIM samajhakara mauna dhAraNa kara lete haiM aura kucha pahananevAle vastroM kA bhI pUrNa tyAga kara denA Avazyaka samajhate haiM / ina vicAroM ke bahuta se samarthaka aura anuyAyI Aja bhI pAye jAte haiN| yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki sabakucha chor3akara jaMgaloM yA sunasAna sthAnoM meM cale jAne para bhI mana to sAtha hI jAtA hai aura mana ke andara se sAMsArika vastuoM aura vyaktiyoM ke prati cirakAla se jamI huI AsaktiyoM yA moha ko acAnaka nikAlA nahIM jA sakatA / para saMsAra ke prati moha yA Asakti ko apane mana se nikAlanA nizcaya hI kevala bAharI tyAga karane se z2yAdA Avazyaka hai| yadi koI sAdhaka ghara - bAra ko binA chor3e apanI dRr3ha sAdhanA dvArA sAMsArika moha aura AsaktiyoM se Upara uTha jAye to vaha ghara meM rahatA huA bhI pUrNa udAsIna, vItarAgI yA vairAgI bana sakatA hai / isa tathya kI ora saMketa karate hue gaNezaprasAda varNI kahate haiM: moha ko naSTa karanA saMsAra ke bandhana se mukta honA hai| sabhI vedanAoM kA mUla kAraNa moha hI hai| jaba taka yaha prAcIna roga AtmA ke sAtha rahegA bhISaNa se bhISaNa duHkhoM kA sAmanA karanA par3egA /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma: sAra sandeza jaba taka moha nahIM chUTA taba taka azAnti hai| yadi vaha chUTa jAve to Aja zAnti mila jaaye| jisane moha para vijaya pAyI vahI saccA vijayI hai, usI kI DagamagAtI jarjara jIvana-naiyA saMsAra-sAgara pAra hone ke sanmukha hai| kalyANa kA kAraNa antaraGga kI nirmalatA hai na ki ghara chor3anA aura mauna le lenaa| yadi gRha chor3ane se zAnti mile taba to gRha chor3anA sarvathA ucita hai| yadi isake viparIta AkalatA kA sAmanA karanA par3e taba gRhatyAga se kyA lAbha? jinakI AtmA abhiprAya (Antarika bhAva) se nirmala ho gayI hai vaha vyApArAdi kArya karate hue bhI akartA hai aura jinakI AtmA abhiprAya se malIna hai vaha bAhya meM digambara hokara kArya na karate hue bhI kartA hai| kaSAya (krodha, mAna, mAyA, moha Adi) ke astitva meM cAhe nirjana vana meM raho, cAhe perisa jaise zahara meM raho, sarvatra hI Apatti hai| yahI kAraNa hai ki mohI digambara bhI mokSamArga se parAGmukha (vimukha) hai aura nirmohI (moharahita) gRhastha mokSamArga ke sammukha hai| isa sambandha meM hukamacanda bhArilla ne kunda kundAcArya ke aSTapAhur3a grantha ke vicAroM kA ullekha ina zabdoM meM kiyA hai: kundakundAcArya ne bAhya meM nagna-digambara hone para bhI jo antara meM moha-rAga-dveSa se yukta hoM, unameM bhI gurutva kA niSedha karate hue sAvadhAna kiyA hai| ve likhate haiM: dravya se (vastutaH) bAhya meM to sabhI prANI nagna hote haiN| nArakI jIva aura tiryaJca jIva to nirantara vastrAdi se rahita nagna hI rahate haiN| manuSyAdi bhI kAraNa pAkara nagna hote dekhe jAte haiM to bhI ve saba pariNAmoM se azuddha haiM, ata: bhAvazramaNapane (sAdhutva-bhAva) ko prApta nahIM hote haiN|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa 69 jina-bhAvanA se rahita arthAt samyagdarzana se rahita nagna-zramaNa sadA duHkha pAtA hai, saMsAra-sAgara meM bhramaNa karatA hai aura vaha bodhi arthAta ratnatrayarUpa mokSamArga ko cirakAla taka nahIM pAtA hai|" jainadharmAmata meM bhI kahA gayA hai: moharahita samyagdRSTi gRhastha mokSamArga para sthita hai, kintu mohavAn muni mokSamArga para sthita nahIM hai, kyoMki mohI (mohagrasita) muni se nirmohI (moharahita) gRhastha zreSTha mAnA jAtA hai|80 kucha loga svayaM nirmala hue binA kevala yaza pratiSThA yA dhana-prApti ke lobha se dUsaroM ko dharma kA upadeza dete phirate haiN| isa sambandha meM paNDita ToDaramala ne kahA hai: vaktA kaisA honA cAhie ki jisako zAstra vAMcakara AjIvikA Adi laukika kArya sAdhane kI icchA na ho; kyoMki, yadi AzAvAna ho to yathArtha upadeza nahIM de sakatA, ...yadi vaktA lobhI ho to vaktA svayaM hIna ho jAya... / isalie jo Atmarasa kA rasiyA vaktA hai, use jina dharma ke rahasya kA vaktA jaannaa| ...aisA jo vaktA dharmabuddhi se upadezadAtA ho vahI apanA tathA anya jIvoM kA bhalA kre| aura jo kaSAya buddhi (rAga, dveSa, moha, mAyA, lobha Adi se sanI buddhi) se upadeza detA hai vaha apanA tathA anya jIvoM kA burA karatA hai-aisA jaannaa| gaNezaprasAda varNI ne bhI bar3e hI spaSTa rUpa se kahA hai: Apa jaba taka nirmala na hoM taba taka upadeza dene ke pAtra nahIM ho skte|82 dharma ke vAstavika marma ko pUrI taraha na jAnanevAle yA apane lobhavaza dUsaroM ko upadeza denevAle loga jana-sAdhAraNa ko aneka prakAra kI bahirmukhI kriyAoM yA haThakarmoM meM ulajhA dete haiM jisase unakA jIvana barabAda ho jAtA hai| jaina dharma meM aise karmoM ko karanA 'lokamUr3hatA' hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharmaH sAra sandeza dharma ke nAma para isa prakAra prapaJca phailAnevAle kevala dUsaroM ko hI nahIM, balki apane ko bhI dhokhA dete haiN| apanA jIvana niSphala banA lete haiN| isakI ora dhyAna dilAte hue zubhacandrAcArya kahate haiM: aho vibhrAntacittAnAM pazya puMsAM vicessttitm| yatprapaJcairyatitve'pi nIyate janma ni:phlm|| artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki dekho, bhramarUpa cittavAle puruSoM kI ceSTA sAdhupane meM bhI pAkhaMDa prapaMca karake janma ko niSphala kara detI hai| kucha loga samajhate haiM ki pApa se bacanA aura puNya kamAnA hI dharma hai| isalie ve pApa se bacane aura puNya kamAne para jora dete haiN| yaha ThIka hai ki puNya karanA acchA yA bhalA hai aura pApa karanA burA hai| para apane bhale-bure karmoM dvArA hama kevala zubha-azubha karmoM ko ikaTThA karate haiM aura tadanusAra apane zubha-azubha karmoM ke bhugatAna ke lie saMsAra kI acchI-burI yoniyoM meM bhaTakate rahate haiN| puNya karmoM se kabhI mokSa kI prApti nahIM hotii| jaba taka hama moha, kSobha Adi vikAroM ko dUra kara Atmazuddhi yA vItarAgatA kI avasthA ko prApta nahIM kara lete, taba taka pApa aura puNya donoM lohe aura sone kI ber3iyoM ke samAna bandhanakArI bane rahate haiN| bhAva pAhur3a mUla meM spaSTa kahA gayA hai: jo AtmA ko to prApta karane kI icchA nahIM karate aura sabhI prakAra se puNyakarmoM ko karate haiM, ve bhI mokSa ko prApta na karake saMsAra meM hI bhramaNa karate haiN|84 nayantraka bRhad gAthA meM bhI kahA gayA hai: moha ke nimitta se utpanna hone ke kAraNa dravya va bhAva donoM prakAra ke zubha va azubha karmoM se saMsAra bhramaNa hotA hai|85 puNya aura pApa ko sone aura lohe kI ber3iyoM ke samAna batAte hue paNDita pannAlAla samayasAra kI prastAvanA meM kahate haiM:
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA svarUpa bandhana kI apekSA (dRSTi se ) suvarNa aura loha - donoM kI ber3iyA~ samAna haiN| jo bandhana se bacanA cAhatA hai use suvarNa (puNya) kI ber3I bhI tor3anI hogI / ... paramArtha kA vicAra kiyA jAve to puNya aura pApa donoM prakAra kI prakRtiyoM kA bandha isa jIva ko saMsAra meM hI rokanevAlA hai / jaina dharma meM Atmazuddhi yA AtmajJAna ko hI dharma kahA gayA hai| karmoM kA nAza aura mokSa kI prApti isase hI hotI hai| isalie Atmazuddhi aura AtmajJAna ke lie antarmukhI sAdhanA na kara bahirmukhI kriyAoM meM laganA aura tapa Adi karma dvArA zarIra ko kaSTa denA vyartha aura niSphala hai| jaina grantha rayaNasAra meM isake sambandha meM spaSTa rUpa se cetAvanI dI gayI hai: he bahirAtmA ! tU krodha, mAna, moha Adi kA tyAga na karake jo vrata tapazcaraNAdi (tapa Adi karma) ke dvArA zarIra ko daNDa detA hai, kyA isase tere karma naSTa ho jAyeMge ? kadApi nahIM / isa jagat meM kyA kabhI bila ko pITane se bhI sarpa maratA hai ? kadApi nahIM / 87 71 yahI kAraNa hai ki jaina dharma meM haThakarmoM aura bahirmukhI kriyAoM ko dharma nahIM mAnA gayA hai aura unheM chor3akara kisI sacce guru kI sahAyatA se sacce dharma ko apanAne aura apane lakSya ko prApta karane kA upadeza diyA gayA hai| udAharaNa ke lie, amRtAzIti meM kahA gayA hai: giri gahana, guphA Adi tathA zUnya vanapradezoM meM sthiti, indriyanirodha, dhyAna, tIrthasevana, pATha, japa, homa AdikoM se vyakti ko siddhi nahIM ho sktii| ataH he bhavya (mokSArthI ) ! guruoM ke dvArA koI anya hI upAya khoj| 88 'dharma kyA hai aura kyA nahIM hai' ke sambandha meM yahA~ jo kucha kahA gayA hai usase jainAcAryoM ke dharma-viSayaka dRSTikoNa kI yathArthatA yA satyatA sahaja hI prakaTa hotI hai| isameM sandeha nahIM ki jainAcAryoM ne lokahita kI bhAvanA se prerita hokara hI dharma ke saiddhAntika aura vyAvahArika pakSoM kI vistArapUrvaka vivecanA kI hai aura apane vicAroM ko spaSTatA aura nirbhIkatA ke sAtha vyakta kiyA hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa jIva aura ajIva kI bhinnatA jaina dharma ke anusAra saMsAra ke sabhI padArthoM ko mUlataH do bhAgoM meM bA~TA jAtA hai-(1) jIva aura (2) ajiiv| inakA vAstavika svarUpa eka-dUsare se bilkula bhinna hai| jIva tattva cetanA aura jIvana-zakti se yukta hotA hai, jabaki ajIva tattva cetanA aura jIvana-zakti se rahita hotA hai| jaina dharma meM batAye gaye jIva ke atirikta anya pA~coM padArtha-(1) pudgala (bhautika tattva yA paramANu ), (2) dharma (gati tattva), (3) adharma (sthairya tattva), (4) AkAza aura (5) kAla (samaya)-ajIva ke hI bheda haiN| jIva aura zarIra ko eka samajhanA bhArI bhUla hai| jIva ko kabhI bhI nirjIva zarIra kA guNa athavA zarIra se utpanna honevAlI koI cIz2a nahIM samajhanI caahie| yadyapi pratyeka prANI kA nirmANa jIva aura nirjIva tattva (zarIra) kI milAvaTa se huA hai, phira bhI pratyeka prANI meM mile jIva aura zarIra kA vAstavika svarUpa bhinna-bhinna hai| nirjIva tattvoM se bane zarIra ko jIva tattva (AtmA) se mile hone ke kAraNa hI jIvita kahA jAtA hai| zarIra se jIva ke alaga hote hI zarIra nirjIva bana jAtA hai| jisa prakAra hama apanI bAharI indriyoM dvArA bAharI nirjIva vastuoM yA padArthoM ko dekhate athavA unakA anubhava karate haiM, usI prakAra hama apanI Antarika dRSTi dvArA jIva (AtmA) kA bhI apane antara pratyakSa anubhava kara sakate haiN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa jIva aura ajIva kI bhinnatA ko na samajhane ke kAraNa hama apane jIvana ke vAstavika uddezya aura apane mUla kartavya ko ThIka se nahIM samajha pAte / isa nAsamajhI yA ajJAna ke kAraNa hama apane sarvAdhika Avazyaka kartavya koM bhulAkara aise karmoM meM ulajha jAte haiM jo hameM bandhana meM jakar3akara saMsAra ke duHkha bhare AvAgamana ke cakra meM pha~sA dete haiM / isalie jIva aura ajIva kI maulika bhinnatA kA jJAna prApta karanA atyanta Avazyaka hai| isa jJAna ko hI jaina dharma meM ' bheda-vijJAna' kahA jAtA hai| jIva aura ajIva ke eka dUsare se bhinna hone yA na hone ke viSaya se sambandhita anekoM praznoM para gaharAI se vicAra karane ko hI tattva-vicAra kahate haiM / apanA kalyANa cAhanevAle ko tattva - vicAra karane kI preraNA dete hue nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: vastu ke usa vAstavika svarUpa ko tattva kahate haiM jise jAnakara hama apanA kalyANa kara skeN| hama kyA haiM ? hamAre duHkha kA vAstavika kAraNa kyA hai ? kyoM hama saMsAra va isake janma, maraNa, zarIra, sukha, duHkhAdi bandhanoM meM pha~se hue haiM, va kisa bhA~ti inase chUTa kara sukhI bana sakate haiM? sthira aura AkulatA rahita saccA sukha va zAnti hameM mila sakatI hai yA nahIM ? Adi bAtoM para niSpakSa bhAva se ThIka-ThIka vicAra karanA hI tattva - vicAra hai| vAstava meM mUla tattva do haiM: 1. jIva ( AtmA ) 2. ajIva (prakRti) / jJAna, darzana, Ananda athavA cetanAmaya padArtha ko AtmA kahate haiM, jo pratyeka prANI meM vidyamAna hai / ...ajIva vaha tattva hai jisameM uparokta cetanA yA jAnane dekhane kI zakti nahIM hai / ... . saMsArI jIva aura ajIva ke antargata pudgala ke paramANu (karma) anAdi kAla se sambandhita haiM, aura isI kAraNa AtmA saMsAra meM janma maraNAdi ke dukhoM ko uThAtI huI navIna zarIroM ko dhAraNa kara nAnA yoniyoM meM bhaTaka rahI hai| ...saMsArI AtmAe~, jo ki anAdi se karma - mala se lipta haiM, AtmadhyAna Adi ke dvArA karma kalaMka ko dhokara va apane sahaja pavitra svabhAva ko prApta hokara pUrNa sukhI bana jAtI haiM / ' 73
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 jaina dharma : sAra sandeza jIva do prakAra ke hote haiM; (1) karma se lipta aura (2) karma se rhit| pahale ko baddha yA saMsArI aura dUsare ko mukta yA asaMsArI kahate haiM / jo jIva karmoM ke bandhana meM baMdhakara AvAgamana ke cakra meM phaMse hue haiM, unheM baddha jIva kahate haiM aura jo apane sabhI karmoM ko naSTakara apane zaddha svabhAva meM sthita ho mokSa kI prApti kara cuke hote haiM, unheM mukta jIva kahate haiN| jIva apanI sahaja zuddha avasthA meM saba prakAra se paripUrNa hotA hai| vaha ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha aura ananta vIrya (zakti), arthAt ananta catuSTaya se sampanna hotA hai| mokSa kI prApti kara vaha sadA ke lie AvAgamana se mukta ho jAtA hai| para saMsArI jIvoM kI zuddhatA nyUnAdhika rUpa meM karma-mala se prabhAvita rahatI hai| isalie unake jJAna-ajJAna, sukha-duHkha, zakti-azakti Adi meM bhinnatA pAyI jAtI hai| karmoM se jakar3e saMsArI jIvoM ko jJAna, sukha Adi kI prApti apane-Apa sahaja rUpa se nahIM hotii| karmoM ke AvaraNa se Dhake hone ke kAraNa unheM kevala indriyoM ke mAdhyama se sImita jJAna, sukha Adi kI prApti hotI hai| isalie unakI indriyoM kI saMkhyA ke anusAra unheM U~cI yA nIcI zreNiyoM meM bA~TA jAtA hai| U~cI yA nIcI-kisI bhI zreNI ke jIva meM cetanA kA guNa sadA kisI na kisI aMza meM avazya rahatA hai, bhale hI jIva ke anya sabhI guNa lupta ho gaye hoN| isalie cetanA ko jIva kA lakSaNa kahA gayA hai: cetanAlakSaNo jiivH| artha-cetanA jIva kA lakSaNa hai| ___ saMsAra meM anaginata jIva haiN| unakI ginatI nahIM kI jA sktii| cU~ki unheM jo bhI jJAna hotA hai, vaha unakI indriyoM ke sahAre hI hotA hai| isalie indriyoM kI saMkhyA ke anusAra unheM pA~ca bhAgoM meM bA~TA jAtA hai: (1) eka indriyavAle (2) do indriyoMvAle (3) tIna indriyoMvAle (4) cAra indriyoMvAle aura (5) pA~ca indriyoNvaale| pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspati, arthAta per3a-paudhoM ko sabase kama vikasita jIva mAnA jAtA hai, kyoMki inheM kevala eka hI sparza kA anubhava karAnevAlI
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa indriya prApta hai, jisase inheM AMzika rUpa se kevala sparza kA jJAna hotA hai| tattvArthAdhigama sUtra meM spaSTa kahA gayA hai: vanaspatyantAnAm ekm| artha-vanaspati taka, arthAt pRthvIkAyika (pRthvI kI kAyAvAle sUkSmatama paramANurUpa jIva) jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspati taka ke jIvoM meM kevala eka sparzendriya hotI hai| vanaspati (per3a-paudhe) cala-phira nahIM skte| isalie unheM 'sthAvara' jIva kahA jAtA hai| zeSa sabhI saMsArI jIva cala-phira sakate haiN| isalie unheM 'trasa' kahA jAtA hai| __ vanaspati se Upara kI zreNI meM kIr3e-kITANu, pipIlikA (cIMTI), bhaure aura manuSya haiM jinameM kramazaH eka-eka indriya adhika hotI hai, jaisA ki tattvArthAdhigama sUtra meM kahA gayA hai: kRmi-pipIlikA-bhramara-manuSyAdInAm ekaika vRddhaani|' artha-kRmi, pipIlikA, bhramara aura manuSya Adi meM kramazaH eka-eka indriya adhika hotI jAtI hai| ___ isa prakAra kIr3e aura kITANuoM ko do indriyA~ hotI haiM-sparzendriya aura rasanendriya (jihvA), jinase ye kramazaH sparza aura svAda kA anubhava karate haiN| phira cIMTiyoM ko tIna indriyA~ hotI haiM-sparzendriya, rasanendriya, aura ghrANendriya (nAka), jinase ye kramazaH sparza, svAda aura gandha kA anubhava karatI haiN| phira bhaure Adi jIvoM ko cAra indriyA~ hotI haiM-sparzendriya, rasanendriya, ghrANendriya aura netrendriya (A~kha), jinase ye kramaza: sparza, rasa (svAda), gandha aura rUpa-raMga kA anubhava karate haiN| anta meM ucca pazu-pakSiyoM tathA manuSyoM ko pA~coM indriyA~ hotI haiM-sparzendriya, rasanendriya, ghrANendriya, netrendriya aura zravaNendriya (kAna), jinase ve kramazaH sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda kA anubhava karate haiN| deva yoni ke jIvoM, nArakI jIvoM aura manuSyoM ko ina pA~coM indriyoM ke atirikta eka Antarika indriya bhI prApta hotI hai,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma: sAra sandeza jise mana kahate haiN| isake dvArA ve viveka-vicAra kara sakate haiN| unheM 'saMjJI' kahA jAtA hai| unase nIce kI zreNI ke sabhI jIva 'asaMjJI' kahalAte haiM, kyoMki unameM mana kA abhAva hotA hai| isalie unameM viveka-vicAra karane kI kSamatA nahIM hotii| jIva nitya yA amara tattva hai| vaha jJAtA, kartA, bhoktA aura svaparabhAsI hai| arthAt jIva hI jJAna prApta karatA hai, karma karatA hai, sukha-duHkha bhogatA hai aura svayaM prakAzamAna hai tathA dUsare padArthoM ko bhI prakAzita karatA hai| yadyapi yaha nitya jIva zarIra, indriya aura mana Adi se bhinna hai, phira bhI saMsArI avasthA meM ina saboM ke prabhAva se isameM parivartana hotA rahatA hai| __ yadyapi jIva amUrta hai, isakI koI mUrti yA AkAra nahIM hai, phira bhI saMsArI avasthA meM yaha AvAgamana ke cakra meM par3akara jaisA bhI zarIra dhAraNa karatA hai, vaisA hI isakA AkAra ho jAtA hai| jisa prakAra jaba koI dIpaka kisI choTe yA bar3e ghara meM rakhA jAtA hai, taba ghara ke AkAra ke samAna hI usa dIpaka ke prakAza kA vistAra bhI ho jAtA hai| choTe-bar3e jIvita zarIra ke pratyeka bhAga meM cetanatA kA anubhava kiyA jAtA hai| isase yaha siddha hotA hai ki samUce zarIra meM jIva kA astitva hai| isIlie jaina dharma jIva ko na aNu-rUpa mAnatA hai aura na sarvavyApI hii| usake anusAra jIva madhyama parimANa vAlA hai| isI artha meM amUrta jIva ko jaina dharma meM astikAya (vistArayukta) mAnA gayA hai| yahA~ yaha bAta yAda rakhanI cAhie ki jIva kA vistAra jar3a padArthoM ke vistAra se bhinna prakAra kA hotA hai| jisa sthAna meM koI eka jar3a padArtha (jaise IMTa yA patthara) rakhA jAtA hai, ThIka usI sthAna meM usI samaya koI dUsarA jar3a padArtha nahIM rakhA jA sktaa| parantu jahA~ eka jIva kA nivAsa hai, vahA~ dUsare jIva kA bhI praveza ho sakatA hai| jisa prakAra eka hI kamare ko eka, do yA adhika dIpaka eka sAtha prakAzita kara sakate haiM, usI prakAra do yA adhika jIva eka hI sAtha eka hI sthAna meM raha sakate haiN| jIva aura ajIva ke eka-dUsare se bilkula bhinna hone para bhI yaha saMsAra inhIM donoM kI milAvaTa ke AdhAra para cala rahA hai| jaba koI jIva apane vAstavika svarUpa kI pahacAna kara letA hai, taba vaha saMsAra ke mohaka viSayoM
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa se udAsIna ho AtmalIna ho jAtA hai aura AtmAnanda meM magna ho saMsAra se mukta ho jAtA hai| aba hama jIva ke bandhana ke kAraNa para vicAra kreNge| karmaH bandhana kA mUla kAraNa isa adhyAya ke pahale khaNDa meM hama dekha cuke haiM ki jIva apane mUla rUpa meM pUrNa aura ananta hai| para apane ajJAnavaza vaha jisa prakAra ke karmoM ko karatA hai, unake bhugatAna ke lie use usI prakAra kA zarIra dhAraNa karanA par3atA hai aura jisa prakAra kA vaha zarIra dhAraNa karatA hai, usI prakAra kI sImAoM aura bAdhAoM se usake ananta guNa Dhaka jAte yA prabhAvita ho jAte haiN| jisa prakAra pUrI dharatI ko prakAzita karanevAlA sUrya bAdala yA kuhAse ke kAraNa dikhAI nahIM par3atA, para bAdala yA kuhAse ke haTate hI apane pUrNa prakAza ke sAtha camaka uThatA hai, usI prakAra karmoM se Dhake hue jIva ke svAbhAvika guNa karmoM ke naSTa hote hI prakAzita ho uThate haiN| ____aba prazna uThatA hai ki jIva ke svarUpa ko Dhaka lenevAlA yA use prabhAvita karanevAlA zarIra kyoM aura kaise banatA hai ? zarIra pudgaloM (jar3a tattvoM) kI milAvaTa se banatA hai| pudgala kA artha hai jisakA saMyoga aura vibhAga ho sake, arthAt jinheM jor3akara eka bar3A AkAra diyA jA sake yA jinheM tor3akara choTA bhI kiyA jA ske| pudgala ke sabase choTe bhAga ko paramANu kahate haiM, jisakA aura vibhAga nahIM ho sktaa| vizeSa prakAra ke zarIra ke lie vizeSa prakAra ke pudgaloM kI AvazyakatA hotI hai| jIva hI apanI vizeSa prakAra kI vikArayukta pravRttiyoM aura vAsanAoM ke anurUpa vizeSa prakAra ke karma-pudgaloM (karmANuoM) ko apanI ora AkRSTa karatA hai| isalie jIva svayaM hI apane zarIra kA nimitta kAraNa hai aura jina pudgaloM se zarIra banatA hai, ve usa zarIra ke upAdAna kAraNa haiM / zarIra se kevala sthUla zarIra kA hI artha nahIM lenA cAhie, balki isase indriya, mana aura prANa kA bhI bodha hotA hai| ye sabhI jIva ke svAbhAvika guNoM ko prabhAvita karate haiM / isa prakAra kahA jA sakatA hai ki jIva kI apanI hI icchAe~, pravRttiyA~, saMskAra aura vAsanAe~ usake zarIra ke nirmANa ke mUla kAraNa haiN|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 jaina dharma : sAra sandeza saMsArI jIva kisI na kisI icchA yA manobhAva se hI koI karma karatA hai| usa karma ke kara lie jAne ke bAda bhI jisa icchA yA manobhAva se vaha karma kiyA gayA thA usakA anta nahIM ho jaataa| vaha icchA yA manobhAva vizeSa prakAra kI vAsanA kA rUpa lekara apanA vizeSa phala utpanna karatA hai| eka jIvana meM jo karma kiye jAte haiM, unakA phala kisI na kisI AgAmI jIvana meM avazya bhoganA par3atA hai| isa prakAra apane kiye hue puNya aura pApa karmoM kI prakRti (svabhAva) ke anusAra jIva ko aneka yoniyoM meM janma lekara sukha aura duHkha bhogane par3ate haiN| jisa prakAra nIma kI prakRti kar3avAhaTa hai aura gur3a kI prakRti miThAsa, hai, usI prakAra jIva ke sAtha ba~dhe karmoM kI prakRti ke anusAra jIva aneka prakAra ke acche yA bure phaloM ko prApta karatA hai| ye phala do prakAra ke hote haiM: (1) jIva ke svAbhAvika guNoM kA ghAta karanevAle, arthAt unheM Dhakane yA bAdhita karanevAle aura (2) jIva ke svAbhAvika guNoM kA ghAta na kara, arthAt unheM bAdhita na kara, usake AgAmI jIvana kA svarUpa nirdhArita krnevaale| pahale ko ghAtiyA karma aura dUsare ko aghAtiyA karma kahate haiN| pratyeka ke cAra-cAra bheda haiN| isa prakAra karmoM kI prakRti yA svabhAva ke anusAra unake ATha bheda kahe jAte haiN| ina AThoM kA ullekha jainadharmAmRta meM isa prakAra kiyA gayA hai: jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye ATha prakRtibandha ke (apane svabhAva ke anusAra bandhana meM DAlanevAle karmoM ke) bheda haiM, inheM karmoM kI mUla prakRtiyA~ jAnanA caahie| ina ATha prakAra ke bandhanakArI karmoM meM prathama cAra ghAtiyA karma ke bheda haiM aura zeSa cAra aghAtiyA karma ke bheda haiN| inake vizeSa prakAra ke prabhAvoM ko saMkSepa meM isa prakAra samajhA jA sakatA hai: ghAtiyA karma ke bhedaH 1. jJAnAvaraNIya karmaH jo karma jIva ke yathArtha jJAna ko Dhaka lete yA prabhAvita karate haiM, unheM jJAnAvaraNIya karma kahate haiN|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 jIva, bandhana aura mokSa 2. darzanAvaraNIya karmaH jo karma deva, guru aura zAstra (sadgrantha) ke prati jIva ke ucita zraddhA-vizvAsa (darzana) ko Dhaka lete yA prabhAvita karate haiM, unheM darzanAvaraNIya karma kahate haiN| 3. vedanIya karmaH jo karma jIva ke svAbhAvika ananta sukha ko Dhakakara yA prabhAvita kara usameM sAMsArika duHkha-sukha utpanna karate haiM, unheM vedanIya karma kahate haiN| 4. mohanIya karmaH jo karma ucita zraddhA-vizvAsa aura ucita cAritra (mokSa kI ora le jAnevAle vicAroM aura AcaraNoM) ko Dhakakara yA prabhAvita kara bhrama aura moha utpanna karate haiN| isa kAraNa jIva dhana-sampatti, parivAra Adi ke moha meM paDakara sAMsArika jAla meM ulajha jAtA hai| sAMsArika vastuoM aura vyaktiyoM ke moha meM ulajhA jIva sadA viSaya-sukha kI Asa meM hI daur3atA rahatA hai aura apane vAstavika lakSya se vimukha ho jAtA hai| isalie mohanIya karma ko jIva kA sabase bar3A zatru aura AvAgamana ke cakra kA mUla kAraNa mAnA jAtA hai| aghAtiyA karma ke bhedaH 1. Ayu karmaH jo karma jIva kI Ayu, arthAt agale jIvana kI avadhi, nizcita karate haiM, unheM Ayu karma kahate haiN| 2. nAma karmaH jo karma ina bAtoM ko nizcita karate haiM ki jIva kisa yoni meM kisa prakAra ke sundara yA kurUpa zarIra ke sAtha tathA kisa prakAra ke guNoM aura zaktiyoM ke sAtha janma legA, unheM nAma karma kahate haiN| 3. gotra karmaH jo karma jIva ke agale janma kI paristhitiyoM aura vAtAvaraNa ko nizcita karate haiM aura yaha nirdhArita karate haiM ki vaha kisa deza, samAja, kula aura parivAra meM utpanna hogA, unheM gotra karma kahate haiN| 4. antarAya karmaH jo karma jIva ke satkarma karane kI icchA meM rukAvaTa paidA karate yA vighna DAlate haiM, unheM antarAya karma kahate haiN| antarAya karmoM ke hI kAraNa jIva cAhatA huA bhI anukUla sAdhanoM aura paristhitiyoM ke bAvajUda ucita mArga para nahIM cala paataa|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 jaina dharma : sAra sandeza cU~ki aghAtiyA karmoM kA sambandha kevala agale eka jIvana se hI hotA hai, isalie ve usa vizeSa jIvana-kAla meM apanA phala dekara samApta ho jAte haiN| kucha anya bhAratIya dArzanikoM yA vicArakoM ke anusAra aise karmoM ko prArabdha karma kahate haiN| ina bAtoM se spaSTa hai ki jisa yoni meM hama janma lete haiM, jisa prakAra kA zarIra hameM milatA hai, jisa prakAra ke samAja yA paristhitiyoM meM hameM rahanA hotA hai, jisa prakAra kI hamArI rujhAna yA pravRtti hotI hai aura jitane samaya taka hama jIvita rahate haiM-ye sabhI bAteM hamAre pUrva karmoM dvArA hI nirdhArita hotI haiN| isalie inheM na akAraNa yA Akasmika samajhanA cAhie aura na inake lie kisI dUsare ko doSI ThaharAnA caahie| hama apane hI kiye karmoM ke kAraNa bandhana meM par3ate haiN| isalie hama apane hI puruSArtha dvArA apane ko mukta kara sakate haiN| hama apane hI mana ke vikAroM yA durbhAvanAoM ke prabhAva meM Akara anekoM prakAra ke karma karate haiM aura ye karma hameM sAMsArika bandhanoM meM bA~dha dete haiN| jaina dharma ke anusAra hamAre cAra pramukha vikAra haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobh| inheM jaina dharma meM kaSAya kahA jAtA hai| yaha batAte hue ki kaSAya kise kahate haiM, ye kyA karate haiM aura ye kitane prakAra ke haiM, jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: jo mokSa ke kAraNabhUta cAritra dhAraNa karane ke pariNAma (vikAsa yA parivartana) na hone deveM, aura AtmA ke svarUpa ko kaSaM, duHkha deveM, unheM kaSAya kahate haiM: ve kaSAya mUla meM cAra prakAra ke haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobh|' jIva jaba bhI kaSAya se yukta hokara apane tana, mana yA vacana se koI karma karatA hai, taba usameM eka spandana (halana-calana) hotA hai, jisameM eka ajIba AkarSaNa zakti hotI hai jo usa karma ke anusAra pudgala-paramANuoM ko (jo sarvatra saMsAra meM bhare hue haiM) apanI ora khIMca letI hai| jaise gIlI (cipacipI) dIvAla para ur3akara AyI huI dhUli usase cipaka jAtI hai, vaise hI kaSAyayukta jIva se AnevAle karmANu ba~dha jAte haiN| para jaise sUkhI dIvAla para ur3akara AnevAlI dhUli usa dIvAla para Thahara nahIM pAtI, usase lagakara jhar3a jAtI hai,
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa usI prakAra kaSAyarahita jIva ke tana, mana aura vacana se kiye gaye karma jIva se nahIM bNdhte| dUsare zabdoM meM, kaSAyarahita jIva ke karma bandhanakArI nahIM hote| jIva ke kaSAya (dUSita manobhAva) ke kAraNa hI pudgala-paramANuoM (karmANuoM) kA jIva kI ora khiMcAva hotA hai| inake isa khiMcAva yA AkarSaNa ko jaina dharma meM 'Asava' kahA jAtA hai| jIva kA daSita manobhAvoM se yukta honA hI karmANuoM ke AkarSaNa kA kAraNa hai| isalie ise 'bhAvAsava' kahate haiM aura karmANuoM ke vAstava meM jIva se cipaka jAne ko 'dravyAsava' kahate haiN| jIva ke zubha yA azubha manobhAvoM ke anusAra hI jIva meM zubha yA azubha karmANuoM kA praveza hotA hai| zubha aura azubha manobhAvoM kI tIvratA aura mandatA ke anusAra hI puNya aura pApa ke Asrava meM bhI vizeSatA hotI hai| isa prakAra kaSAya (manovikAra) hI jIva ke bandhana ke kAraNa haiN| bandhana kI paribhASA dete hue tattvArthAdhigama sUtra meM kahA gayA hai: sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bndhH| artha-kaSAya se yukta hone se jIva apane karmoM ke upayukta pudgaloM ko grahaNa karatA hai, vahI bandhana hai| jaina dharma meM bandhana ke do bheda kiye jAte haiM: (1) bhAva bandha aura (2) dravya bndh| cU~ki kaSAya (mana ke vikAroM) ke kAraNa hI karma-pudgala jIva kI ora AkRSTa hote haiM, isalie manovikAroM ke prakaTa hone ko hI 'bhAva bandha' kahate haiM aura isake phalasvarUpa karma-padagaloM ke jIva ke sAtha cipaka jAne ko yAnI ba~dha jAne ko dravya bandha kahate haiN| vibhinna kaSAyoM se grasita jIva kI mana, vacana aura kAya kI zubha aura azubha kriyAe~ jIva ko cha: prakAra ke sUkSma raMgoM se raMga detI haiM, jinheM jaina dharma meM 'lezyA' kahA jAtA hai| lezyAoM ke cha: raMga batAye gaye haiM-1. kRSNA (kAlA) 2. nIla (nIlA) 3. kApota (bhUrA) 4. pIta (sone ke samAna pIlA) 5. padma (kamala ke raMga kA) aura 6. zveta (ujalA) inameM pahalI tIna lezyAe~ azubha aura zeSa tIna lezyAe~ zubha ke sUcaka haiN| sabhI saMsArI jIvoM meM se lezyAe~
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharmaH sAra sandeza nyUnAdhika aMza meM pAyI jAtI haiM, para kevala ve hI inheM dekha sakate haiM jinheM Antarika dRSTi prApta hai| sAdhAraNa saMsArI jIvoM ko ye lezyAe~ dikhAI nahIM detiiN| mukta jIvoM ko lezyA nahIM hotI, kyoMki unameM kaSAyoM kA anta ho cukA hotA hai| kucha loga pApa karmoM se dUra rahane aura adhika se adhika puNya karma karane para jora dete haiN| pApa karmoM se puNya karma avazya hI acche haiM, para kevala puNya karmoM ke karane se mokSa kI prApti nahIM hotii| yadi pApa karmoM se jIva azubha lezyAoM se raMjita hotA hai to puNya karmoM se zubha lezyAoM se raMjita hotA hai| isa prakAra pApa aura puNya-donoM jIva ko bandhana meM pha~sAye hI rakhate haiN| antara kevala yaha hai ki puNya karma sukhadAyI bhoga-viSayoM se yukta manuSya yoni yA devayoni meM janma lene kA kAraNa banate haiM, jabaki pApa karma duHkhoM se bhare naraka yA pazu-pakSiyoM kI yoni meM janma lene kA kAraNa banate haiN| isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki pApa karmoM dvArA jIva lohe kI saqhta ber3iyoM se bA~dhA jAtA hai aura puNya karmoM dvArA vaha sundara dIkhanevAlI sone kI ber3iyoM se bA~dhA jAtA hai| para inameM se kisI bhI karma se jIva ko mukti nahIM miltii| vaha saMsAra kA kaidI hI banA rahatA hai aura AvAgamana ke cakra se chuTakArA nahIM paataa| hukamacanda bhArilla ne isa tathya ko ina zabdoM meM vyakta kiyA hai: sAmAnyajana puNya ko bhalA aura pApa ko burA samajha lete haiM, kyoMki puNya se manuSya aura deva gati kI prApti hotI hai aura pApa se naraka va tiryaMca gati kii| ___ unakA dhyAna isa ora nahIM jAtA ki cAroM gatiyA~ saMsAra haiM aura saMsAra duHkharUpa hI hai| puNya aura pApa donoM saMsAra ke hI kAraNa haiN| saMsAra meM praveza karAnevAle puNya-pApa bhale kaise ho sakate haiM ? puNya-pApa baMdharUpa haiM aura AtmA kA hita abaMdha (mokSa) dazA prApta karane meM hai| yadyapi pApa kI apekSA puNya ko bhalA kahA gayA hai, kintu mukti ke mArga meM usakA sthAna abhAvAtmaka hI hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa zubha bhAvoM se puNyAsrava aura puNyabaMdha hotA hai tathA azubha bhAvoM se pApAsrava aura pApabaMdha hotA hai| baMdha cAhe puNya kA ho yA pApa kA, vaha hai to Akhira baMdha hii| usase AtmA baMdhatI hI hai, mukta to nahIM hotii| puNya ko sone kI ber3I evaM pApa ko lohe kI ber3I batAyA hai|' bandhana kI avasthA meM jIva aura pudgala eka-dUsare ke sAtha usI prakAra ekameka (ghula-milakara eka) ho jAte haiM jisa prakAra dUdha aura pAnI Apasa meM milakara ekameka ho jAte haiM; athavA jaise tapta lAla aMgAre meM koyalA aura Aga yA tapta lAla lohe meM lohA aura Aga-donoM ekameka ho jAte haiN| pAnI se mile dUdha kI kisI bhI bUMda meM dUdha aura pAnI mile hue hI rahate haiN| isI taraha tapta aMgAre yA tapta lohe ke pratyeka bhAga meM kramaza: koyalA aura Aga tathA lohA aura Aga mile hue hI pAye jAte haiN| isI prakAra sajIva zarIra ke pratyeka bhAga meM pudgala aura caitanya (jo jIva kA lakSaNa hai) mile hue pAye jAte haiN| jaba ucita vidhi se pAnI se mile dUdha ko auMTA jAtA hai, tabhI dUdha ko pAnI se alaga kiyA jA sakatA hai| usI taraha jaba aMgAre aura tapta lohe ko ThaMDhA kiyA jAtA hai, tabhI koyalA aura lohA Aga se alaga hote haiN| usI prakAra jaba ucita vidhi se jIva apane ko karmoM se alaga kara letA yA karmoM ko miTA detA hai, taba vaha karmoM se chuTakArA pAkara mokSa kI prApti kara letA hai| _aba hama mokSa-prApti kI prakriyA aura sAdhana para vicAra kreNge| mokSa bandhana se mukta hone kI prakriyA hama dekha cuke haiM ki jIva kA pudgaloM se saMyoga honA hI bandhana hai| isalie jIva kA pudgaloM se viyoga honA hI mokSa hai| jIva kA pudgaloM se viyoga tabhI ho sakatA hai jaba jIva meM naye pudgaloM kA praveza (Asrava) banda ho jAye aura jIva meM jo pudgala pahale se praviSTa haiM, ve jhar3a jAyeM yA naSTa ho jaayeN| jaina dharma meM pahale ko 'saMvara' aura dUsare ko 'nirjarA' kahate haiN|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma: sAra sandeza tattvArthAdhigama sUtra meM saMvara ko spaSTa karate hue kahA gayA hai: AsravanirodhaH sNvrH| artha-karmoM ke Asrava kA nirodha karanA (use rokanA) saMvara hai| ___ saMvara ke do bheda kahe gaye haiM-bhAva saMvara aura dravya sNvr| jIva ke jina Antarika bhAvoM se karmoM kA Asrava ruka jAtA hai, una bhAvoM ko hI bhAva saMvara kahate haiM tathA ina bhAvoM ke phalasvarUpa naye karma-pudgaloM kA jIva ke sAtha na ba~dhanA hI dravya saMvara kahalAtA hai| ____ karma-paramANu jIva kI ora AkRSTa na hoM aura jIva se na ba~dhe, isake lie jina upAyoM ko apanAne kI AvazyakatA hai, unheM saMvara kA kAraNa kahA jAtA hai| ve cha: prakAra ke batAye gaye haiM: (1) gupti-mana, vacana aura kAya kI caMcalatA ko roknaa| karmoM ke Asrava ko rokane ke lie yahI sarvazreSTha upAya hai| para mana-indriya kI caMcalatA ko ekAeka roka pAnA prAyaH asambhava hai| isalie nimnalikhita sahAyaka sAdhana batalAye gaye haiM: (2) samiti-calane-phirane, uThane-baiThane, khAne-pIne Adi meM isa prakAra sAvadhAnI baratanA ki jIva-hiMsA na hone paave| (3) dharma-viSaya-vikAroM se bace rahane ke lie satpuruSoM dvArA batAye dharmAcaraNa ko apanAnA (vizeSa vistAra ke lie adhyAya 3: jaina dharma kA svarUpa dekheN)| (4) anuprekSA-saMsAra, deha aura bhogoM ke prati virakti utpanna karane ke lie ina sabakI anityatA Adi kI bhAvanA karanA (vizeSa vistAra ke lie adhyAya 6: anuprekSA dekheN)| (5) parISahajaya-bhUkha-pyAsa, sardI-garmI Adi se utpanna kaSToM yA kaThinAiyoM ko sahana karane kI kSamatA prApta karanA aura (6) cAritra-satpuruSoM ke batAye mArga para calate hue sadAcAra ke niyamoM kA pAlana karanA aura Antarika sAdhanA meM laganA (vizeSa vistAra ke lie isI adhyAya meM Age samyaka cAritra dekheM) saMvara ke ina upAyoM kA ullekha tattvArthAdhigamasUtra meM ina zabdoM meM kiyA gayA hai: sa gupti samiti dharmAnuprekSA parISahajaya caaritraiH||" artha-vaha (saMvara) gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra se hotA hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa yadyapi saMvara se naye karmoM kA AnA ruka jAtA hai, naye karma jIva meM praveza nahIM kara pAte, phira bhI purAne karma jIva meM saMcita hI rahate haiN| jaba taka inase jIva kA pUrI taraha chuTakArA nahIM ho jAtA, taba taka use mokSa kI prApti nahIM ho sktii| ina saMcita karmoM ke vinAza ke lie hI sAdhakoM ko kaThina sAdhanA karane kI AvazyakatA hai| jIva ke karmoM ke naSTa ho jAne yA jhar3a jAne ko hI nirjarA kahate haiN| bhAva saMvara aura dravya saMvara kI taraha nirjarA ke bhI do bheda haiM-bhAva nirjarA aura dravya nirjraa| jIva ke jina zuddha bhAvoM ke hone se karma jhar3ate yA naSTa hote haiM una bhAvoM kA honA hI bhAva nirjarA hai aura karmoM kA vAstava meM jhar3a jAnA yA naSTa ho jAnA dravya nirjarA hai| nirjarA do prakAra kI hotI hai-savipAka (vipAkajA) nirjarA aura avipAka (avipAkajA) nirjraa| jaba jIva ke karmoM kA yathAsamaya bhugatAna ho jAtA hai, taba apanA phala de cuke karma apane-Apa jhar3a jAte haiN| ise savipAka yA vipAkajA nirjarA kahate haiN| para jaba jIva apanI dhyAna Adi sAdhanA dvArA apane karmoM ko unake phala dene ke pUrva hI jalA detA yA naSTa kara detA hai, taba use avipAka yA avipAkajA nirjarA kahate haiN| yaha usI taraha hotA hai, jaise Ama Adi phala yathAsamaya apane-Apa pakate haiM yA apane-Apa pakane ke pUrva hI unheM ucita upAya se pakA liyA jAtA hai| saMsArI jIvoM kA karmaphala savipAka (vipAkajA) hotA hai, para sacce sAdhaka apane saMcita karmoM ko unake phala dene ke pUrva hI apanI sAdhanA dvArA naSTa kara dete haiN| isalie avipAka nirjarA kevala sacce sAdhakoM yA santa-mahAtmAoM ko hI hotI hai| jainadharmAmRta meM nirjarA aura usake ina do bhedoM kA ullekha ina zabdoM meM kiyA gayA hai: upAttakarmaNaH pAto nirjarA dvividhA ca saa| AdyA vipAkajA tatra dvitIyA caavipaakjaa|| artha-saMcita karmake dUra karane ko nirjarA kahate haiN| vaha nirjarA do prakAra kI hai-eka vipAkajA nirjarA aura dUsarI avipAkajA nirjraa||
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 jaina dharma : sAra sandeza ___jaina dharma meM tapa ko nirjarA kA upAya batAyA gayA hai, jaisA ki tattvArthAdhigama sUtra meM kahA gayA hai: tapasA nirjarA c| artha-tapa se nirjarA hotI hai aura sAtha hI saMvara bhii| jaina dharma ke anusAra tapa kA vAstavika abhiprAya icchA ko rokanA hai| ise spaSTa karate hue dhavalA pustaka meM kahA gayA hai: icchaanirodhstpH| artha-icchAoM ke nirodha kA nAma tapa hai| isa prakAra jaina dharma ke anusAra tapa kA artha zarIra ko anAvazyaka kaSTa denA nahIM hai, balki ucita saMyama, dharmAcaraNa aura dhyAna kI antarmukhI sAdhanA dvArA mana kI icchAoM para vijaya prApta karanA hai| yaha batalAte hue ki tapa kA vAstavika uddezya icchA-nirodha, arthAt icchAoM ko rokanA yA una para vijaya prApta karanA hai aura isakA sarvottama upAya zukla dhyAna hai, jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: jaina dharma meM zArIrika tapasyA ko vahIM taka sthAna yA mahattva diyA gayA hai, jahA~ taka ki vaha mAnasika tapasyA arthAt icchA-nirodha ke lie sahAyaka hai| yadi zArIrika tapasyA karate hue bhI manuSya mana kI icchAoM kA nirodha nahIM kara pAtA hai, to usa tapa ko jaina dharma meM koI sthAna nahIM diyA gayA hai, balki use nirarthaka kahA gayA hai|...islie bAhya tapoM ko yathAzakti AvazyakatAnusAra karate hue antaraMga tapoM ke bar3hAne ke lie jainAcAryoM ne upadeza diyA hai| mAnasika (antaraMga yA antarmukhI) tapoM meM bhI sarvottama tapa jo zukla dhyAna hai, vastuta: vahI karma-nirjarA kA pradhAna kAraNa hai|15 yaha samajhane ke bAda ki jIva saMvara aura nirjarA kI prakriyAoM dvArA karma-bandhana se mukta hotA hai, hameM yaha jAnanA Avazyaka hai ki saMvara aura nirjarA kI prakriyAoM ko kriyAzIla banAne aura unheM zIghrAtizIghra phalIbhUta
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa banAkara bandhana-mukta hone kA kauna-sA upAya hai| dUsare zabdoM meM, hama kisa sAdhanA ko apanAkara, arthAt kisa mArga para calakara mokSa kI prApti kara sakate haiM ? aba hama isI prazna ke uttara para vicAra kreNge| mokSa-mArgaH ratnatraya jaba jIva apane ajJAnavaza rAga, dveSa, moha, lobha, ahaMkAra Adi mano-vikAroM kA zikAra hokara apane nirmala svarUpa ko bhulA detA hai taba use apane kartavya kA jJAna nahIM rhtaa| vaha nahIM samajha pAtA ki use apane vAstavika hita ke lie kyA karanA cAhie aura kyA nahIM karanA caahie| isa kAraNa vaha ucita mArga se bhaTaka jAtA hai| isake phalasvarUpa vaha saMsAra ke AvAgamana ke cakra meM par3akara duHkha bhogatA rahatA hai| isase chuTakArA pAne, arthAt mokSa kI prApti ke lie, jIva ko apane vAstavika svarUpa ko pahacAnanA atyanta Avazyaka hai| apane vAstavika svarUpa kA sAkSAtkAra karane aura Atma-svarUpa meM sthira hone ke lie samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra ko dRr3hatA se dhAraNa karane kI AvazyakatA hotI hai| inheM hI mokSa-mArga kahA jAtA hai| tattvArthAdhigama sUtra ke prathama sUtra meM hI kahA gayA hai: samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / artha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kA mela mokSa-mArga hai| mokSa-mArga kA artha hai jIva kI vizuddhi kA mArga, jIva kA apane svarUpa meM sthApita hone kA mArga, jIva ke ajJAna aura daHkhoM kA sadA ke lie anta karane kA mArga aura jIva kA apane ananta guNoM se yukta ho sadA ke lie sukha-zAnti prApta karane kA maarg| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko hI 'ratnatraya' kahate haiM, kyoMki ye tInoM ratna ke samAna atyanta hI durlabha aura anamola haiN| inheM durlabha isalie kahA gayA hai, kyoMki eka to paramArtha yA AdhyAtmikatA meM ruci rakhanevAle, arthAt mokSAbhilASI jIva hI bahuta kama pAye jAte haiM aura dUsare, yadi kucha mokSAbhilASI jIva hoM bhI to mokSa-mArga kI durgamatA ko dekha isa para anta taka calate rahane kA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jaina dharma : sAra sandeza sAhasa koI viralA hI kara pAtA hai| inheM ratna kI taraha anamola isalie kahA gayA hai, kyoMki mokSa-mArga usa lakSya kI prApti karAtA hai jisakA koI mola hai hI nhiiN| yaha to jIva ko paramapada kI prApti karA detA hai| isa mokSa-mArga para calakara manuSya apane jIvana ko dhanya banA letA hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra-ye alaga-alaga mokSa ke tIna mArga nahIM haiM, balki ye eka hI mokSa-mArga ke tIna Avazyaka aMga haiM; arthAt mokSa-mArga meM ina tInoM kA paraspara samanvaya yA mela hai| inameM se koI bhI eka sAdhana apane-Apa meM paryApta nahIM hai| na kevala darzana yA vizvAsa mAtra se, na kore jJAna se aura na vizvAsa aura jJAna se rahita dizAhIna cAritra (AcaraNa) se mokSa kI prApti ho sakatI hai| mokSa-prApti ke lie tInoM meM yathocita tAlamela honA Avazyaka hai| udAharaNa ke lie, yadi koI manuSya kisI gantavya sthAna para jAnA cAhatA hai to usakA mastiSka (dimAg2a) lakSya ko nirdhArita karatA hai, A~kheM usa lakSya taka pahu~cane kI rAha dikhAtI haiM aura paira usa taka calakara jAte haiN| yadi lakSya hI nizcita na ho yA lakSya taka kI rAha dekhane kA koI sAdhana na ho yA vahA~ pahu~cAnevAle paira sAtha na deM to lakSya kI prApti nahIM ho sktii| isI taraha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra meM paraspara tAlamela honA Avazyaka hai| isI prakAra yadi koI vyakti bImAra ho to use apane ilAja ke lie kisI yogya DaoNkTara yA vaidya meM vizvAsa honA cAhie, usase ucita davA kI jAnakArI prApta karanI cAhie aura phira batAyI gayI davA kA saMyama aura niyama ke sAtha sevana karanA caahie| tabhI usa vyakti kI bImArI dUra ho sakatI hai| ThIka usI taraha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra-ina tInoM meM se koI eka apane-Apa meM paryApta nahIM hai, balki ina tInoM ko tAla-mela ke sAtha grahaNa karane para hI mokSa kI prApti ho sakatI hai| aba hama ina tInoM para vicAra kreNge| 1. samyagdarzana jaina dharma meM 'darzana' zabda mukhyataH zraddhA aura vizvAsa kA sUcaka mAnA jAtA hai| jaba jIva meM apane viveka se yA kisI sadgrantha yA sadguru ke upadeza se AtmajJAna yA tattva-jJAna prApta karane kI prabala icchA utpanna hotI hai, taba vaha isakI prApti ke lie deva, zAstra aura guru meM saccI zraddhA aura dRr3ha vizvAsa karane lagatA hai| usake isa zraddhA-vizvAsa ko hI samyagdarzana kahate haiN|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa ___ yaha zraddhA-vizvAsa andha-vizvAsa se bilkula bhinna hai; kyoMki yaha vizvAsa samyak (saccA yA yathArtha) hai, jo prArambhika soca-samajha aura Avazyaka jA~capar3atAla ke bAda apane nijI anubhava ke AdhAra para kiyA jAtA hai| aneka jainAcAryoM ne apane-apane vizeSa abhiprAya yA dRSTikoNa se isakI alaga-alaga paribhASAe~ dI haiM, para ina paribhASAoM ke bIca vastutaH koI maulika antara yA matabheda nahIM hai| mukhya rUpa se samyagdarzana kI nimnalikhita paribhASAe~ dI gayI haiM: 1. sacce deva-zAstra aura guru ke prati zraddhA-vizvAsa rakhanA samyagdarzana hai| 2. jIva-ajIva Adi tattvArthoM meM zraddhA karanA samyagdarzana hai| 3. svapara-bhedavijJAna hI samyagdarzana hai| 4. AtmA ke sacce svarUpa meM zraddhA-vizvAsa rakhanA hI samyagdarzana hai| pahalI paribhASA dete hue ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA gayA hai: satyArtha athavA mokSa ke kAraNIbhUta deva, zAstra aura guru kA zraddhAna karanA samyagdarzana kahA jAtA hai|" yahI paribhASA jainadharmAmRta meM bhI dI gayI hai| 18 dUsarI paribhASA dete hue tattvArthAdhigama sUtra meM kahA gayA hai: tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam artha-jIvAdi tattvArthoM kA saccA zraddhAna hI samyagdarzana hai| tIsarI paribhASA kA ullekha karate hue mokSa-mArga prakAzaka meM kahA gayA hai: AtmA kA paradravya se bhinna avalokana vahI niyama se samyagdarzana hai| cauthI paribhASA ko puruSArthasiddhyupAya meM isa prakAra vyakta kiyA gayA hai: drshnmaatmvinishcitiH| artha-apanI AtmA kA hI yathArtha rUpa se nizcaya karanA samyagdarzana hai| yadyapi Upara se dekhane para ye paribhASAe~ bhinna-bhinna pratIta hotI haiM, para dhyAnapUrvaka vicAra karane para hama pAte haiM ki ina sabakA abhiprAya alaga-alaga
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza 90 nahIM hai| sabakA antima lakSya Atma tattva kA hI sAkSAtkAra karanA hai / kevala bhinna-bhinna prayojana ko mukhya rakhane ke kAraNa vibhinna AcAryoM ne alagaalaga paribhASAe~ dI haiM / udAharaNa ke lie, arahantAdi deva, zAstra aura guru ke prati zraddhA aura vizvAsa sabhI tattvoM ke zraddhAna aura jJAna kA kAraNa hai / phira sadzAstra ke antargata nizcita rUpa se sapta tattvoM kA zraddhAna A jAtA hai aura sapta tattvoM kA jJAna hone para deva zAstra aura guru ke prati zraddhA aura vizvAsa honA Avazyaka hI hai / yaha bhI spaSTa hai ki sapta tattvoM ke antargata Atma tattva mukhya rUpa se grahaNa kiyA jAtA hai / isI prakAra svapara - bheda vijJAna meM bhI mukhya prayojana AtmA ko hI ajIvAdi anya tattvoM se bhinna rUpa meM jAnanA hai| isa prakAra pratyeka paribhASA meM kisI eka ko mukhya rUpa se lene para bhI gauNa rUpa se anya sabhI usake andara A jAte haiM / ataH ina sabhI paribhASAoM kA antima lakSya Atma tattva kA hI zraddhAna karanA hai, jisakI zuruAta deva - zAstra - guru ke zraddhA se hotI hai / prathama paribhASA meM Aye deva, zAstra aura guru zabdoM kA ThIka-ThIka artha samajha lenA cAhie, kyoMki mokSa - mArga para qadama bar3hAte samaya inakI vizeSa AvazyakatA hotI hai| saMkSepa meM, mokSa tattva ko prApta AtmA hI deva kahe jAte haiM tathA saMvara-nirjarA dvArA sabhI karmoM se rahita nirmala AtmA ko hI guru kahate haiM, jo Apta (prAmANika yA yathArtha jJAna se yukta) aura sacce hitopadezI hote haiN| aise deva aura guru kI upadezayukta vANI hI zAstra hai / arahanta deva yA sacce gurudeva ko hI 'Apta' kahate haiM / ' Apta' kA artha batalAte hue jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: jo rAga-dveSAdi doSoM se rahita vItarAga ho, sarvajJa ho, Agama kA Iza arthAt hitopadezI ho, vahI niyama se Apta arthAt saccA deva ho sakatA hai| anyathA - ina tInoM guNoM meM se kisI eka ke binA AptapanA sambhava nahIM hai| 22 uparyukta svarUpavAle deva, zAstra aura guru meM dRr3ha zraddhA aura vizvAsa hone ko hI samyagdarzana kahate haiM /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa samyagdarzana ke prasaMga meM nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: jo Atmazuddhi karane kI ora apanI ruci rakhatA hai aura tattva ke svarUpa ko bhalI-bhA~ti samajhatA hai, isa bAta para kabhI AzaGkA nahIM kara sakatA ki AtmA ina saba sAMsArika duHkhoM se avazya chUTa sakatI hai, tathA inase chUTane kA upAya samyakdarzana jJAna va cAritra hai, vaha yaha bhI jAnatA hai ki tattva kA saccA svarUpa niHsvArtha aura niSpakSa vItarAga va sarvajJadeva hI ThIka-ThIka batA sakate haiM, na ki rAgI dveSI asrvjny| aisI zraddhA ko niHzakti aGga kahate haiN|3|| aisI nissandeha zraddhA aura dRr3ha vizvAsa ko hI samyagdarzana kahate haiN| yahI saccI zraddhA aura dRr3ha vizvAsa sAdhaka ko sadA lakSya kI ora bar3hane kI preraNA detA rahatA hai, jisake sahAre vaha mokSa mArga meM AnevAlI kaThinAiyoM kA sAhasa ke sAtha sAmanA karatA huA anta meM unheM pAra kara letA hai| jinake pAsa zraddhA-vizvAsarUpI durlabha ratna nahIM hai yA jinakA vizvAsa kamaz2ora hai, ve icchA rahate hue bhI paramArtha ke mArga meM unnati nahIM kara paate| unakI avasthA una durbala paMkhoMvAle pakSiyoM ke samAna hai jo AkAza meM U~cI ur3Ana bharanA to cAhate haiM, para saccI zraddhA aura vizvAsarUpI paMkhoM ke na hone yA kamajora hone ke kAraNa sAdhanA kI U~cI uDAna nahIM bhara skte| isI kAraNa mokSa kI prApti karane meM ve viphala rahate haiN| para dRr3ha zraddhA aura vizvAsavAlA sAdhaka jIvana ke lakSya kI prApti meM sahAyaka zraddhA-vizvAsarUpI dIpaka ko kaThinAiyoM kI A~dhI meM sa~bhAla kara rakhatA hai aura anta meM mokSa kI prApti kara letA hai| samyagdarzana se yukta vyakti ko 'samyagdRSTi' kahA jAtA hai| sAMsArika loga bAharI sAMsArika vastuoM kI ora daur3ate rahate haiM, jabaki samyagdRSTi Antarika jJAna aura Ananda ko apanA lakSya banAtA hai| vaha bAhara se bhogI dIkhatA huA bhI antara se rAgarahita yogI banA rahatA hai| usake sambandha meM gaNezaprasAda varNI kahate haiM: samyagdRSTi ko AtmA aura anAtmA kA bheda-vijJAna prakaTa ho jAtA hai| vaha sakala bAhya padArthoM ko heya (tyAgane yogya) jAnane lagatA hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 jaina dharma : sAra sandeza para (AtmA se bhinna) padArthoM se usakI mUrchA (moha yA Asakti) bilakula haTa jAtI hai| ... samyagdRSTi meM viveka hai, vaha bhogoM se udAsa rahatA hai- unameM sukha nahIM mAnatA | 24 mokSa - mArga meM samyagdarzana kA sthAna atyanta hI mahattvapUrNa hai| jainadharmAmRta meM isakI prAthamikatA dikhalAte hue kahA gayA hai: jJAna aura cAritra kI apekSA samyagdarzana kI pradhAna rUpa se upAsanA kI jAtI hai, kyoMki jinadeva ne usa samyagdarzana ko mokSa mArga ke viSaya meM 'karNadhAra' arthAt patavAra yA khevaTiyA kahA hai| samyaktvake abhAva meM jJAna aura cAritra kI utpatti, sthiti, vRddhi aura phala prApti nahIM ho sakatI hai, jaise ki bIja ke abhAva meM vRkSa kI utpatti Adi asambhava hai| bhAvArthaH samyagdarzana ratnatrayarUpa dharma kA mUla hai| isakI mahimA anirvacanIya hai / isako prApta kara lene ke pazcAt jIva uttarottara Atma-vikAsa karatA huA sabhI sAMsArika abhyudaya sukhoM ko pAkara anta meM parama niHzreyasarUpa mokSa- sukha ko prApta karatA hai| 25 hukamacanda bhArilla ne bhI aisA hI bhAva prakaTa kiyA hai / ve kahate haiM: mukti ke mArga meM samyagdarzana kA sthAna sarvAdhika mahattvapUrNa hai| yaha mukti - mahala kI prathama sIr3hI hai, isake binA jJAna aura cAritra kA samyak honA sambhava nahIM hai| ... samyagdarzana dharma kA mUla hai, jo isase bhraSTa hai vaha bhraSTa hI hai, usako mukti kI prApti saMbhava nahIM hai / 26 isa prakAra mokSa-mArga para qadama rakhane aura nirantara Age bar3hate hue mokSa kI prApti karane meM samyagdarzana atyanta hI sahAyaka siddha hotA hai / 2. samyagjJAna jJAna kI zuruAta darzana se hI hotI hai / samyagdarzana se yukta jJAna ko hI samyagjJAna kahate haiN| samyagdarzana kI vibhinna paribhASAoM kA kucha prabhAva
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa 93 samyagjJAna kI paribhASA para bhI dekhA jAtA hai / para samyagjJAna ke sambandha meM jainAcAryoM ke bIca mukhya rUpa se kevala do hI prakAra kI vicAradhArA pAyI jAtI hai| pahalI vicAradhArA ke anusAra jJAna vAstava meM darzana kA hI vikasita rUpa hai| darzana, arthAt zraddhA-vizvAsa ke lie kisI bhI vyakti, vastu yA tattva kI kevala sAmAnya jAnakArI hI paryApta hotI hai / para jJAna ke lie kisI vyakti, vastu yA tattva ke vizeSa guNoM kI vyApaka aura gaharI jAnakArI kI AvazyakatA hotI hai| isa prakAra darzana prArambhika avasthA kA anubhava hai aura jJAna usI kA paripakva svarUpa hai| isa vicAradhArA ko prastuta karate hue kahate haiM: AcArya nemicandra apane dravyasaMgraha meM gaharAI meM utare binA vastuoM ke sAmAnya guNoM ke bAre meM jo jJAna hotA 'hai, vaha 'darzana' hai aura vastuoM ke vibhinna pahaluoM ke bAre meM jo sUkSma jJAna hotA hai, vaha 'jJAna' hai| 27 isI prakAra kA vicAra prakaTa karate hue AcArya hemacandra bhI apanI pramANa - mImAMsA meM kahate haiM: darzana hI jJAna meM badala jAtA hai / ... 'jJAna' zabda kA artha yaha hai ki isameM vastu ke viziSTa guNoM ke bAre meM jAnakArI milatI hai| ve darzana kI paribhASA karate haiM: 'vastu kI aisI jAnakArI jisameM usake viziSTa guNoM kA nirdhAraNa nahIM hotA / 28 dUsarI vicAradhArA ke anusAra AtmA ke antarmukhI jJAna ko, jo zraddhAvizvAsa kA AdhAra banatA hai, 'darzana' kahate haiM aura AtmA se bhinna sAMsArika vastuoM ke bahirmukhI jJAna ko 'jJAna' kahate haiM / AcArya vIrasena ne SaTkhaNDAgama para apanI dhavalA nAmaka TIkA meM isa dUsarI vicAradhArA ko prastuta kiyA hai / unhoMne "bAhya padArthoM ke jAtigata aura viziSTa guNoM ke bodha ko jJAna kahA hai / jaba Atman apane bhItara dekhatA hai,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 jaina dharma : sAra sandeza taba vaha svayaM ko jAnatA hai, aura ise unhoMne darzana kahA hai| ataH darzana ko antarmukha mAnA hai aura jJAna ko bhirmukh|" 29 nathamala TATiyA bhI isI vicAra kA samarthana karate hue kahate haiM: eka hI cetanA uddezya-bheda ke anusAra darzana bhI hai aura jJAna bhii| jaba yaha svayaM ko samajhane meM prayatnazIla rahatI hai to ise darzana kahate haiM aura bAhya jagat ko samajhane meM prayatnazIla rahatI hai to ise jJAna kahate haiN| ina donoM vicAradhArAoM meM jitanA antara Upara se dikhAI detA hai, utanA antara vAstava meM hai nhiiN| unakA antara mukhyataH vibhinna dRSTikoNoM ko apanAne ke kAraNa hI dIkha par3atA hai| hama jAnate haiM ki zraddhA-vizvAsa ke lie kevala Avazyaka prArambhika jAnakArI kI hI AvazyakatA hotI hai aura samyagjJAna ke lie isI prArambhika jJAna ko pUrNa rUpa se vikasita kiyA jAtA hai| para sAtha hI hama yaha bhI jAnate haiM ki sAdhaka kA mukhya uddezya AtmajJAna yA Atma-sAkSAtkAra prApta karanA hI hai| anya tattvoM kI jAnakArI kevala AtmA se unakI bhinnatA dikhAne ke lie hI kI jAtI hai| AtmA hI sAra tattva hai| isalie AtmA ke jJAna kI AvazyakatA AtmA meM lIna hone ke lie hai| para AtmA se bhinna anya sAMsArika viSaya asAra haiN| isalie unake jJAna kI AvazyakatA unake prati moha aura Asakti ko tyAgane ke lie hai| ata: Atma tattva kA jJAna hI mukhya hai, jabaki anya tattvoM kA jJAna gauNa hai| ina bAtoM ko dhyAna meM rakhakara uparyukta donoM vicAradhArAoM meM samanvaya yA tAla-mela karake hameM samyagjJAna ke vAstavika svarUpa ko samajhanA caahie| isI samanvayAtmaka vicAra ko hukamacanda bhArilla ne isa prakAra prakaTa kiyA hai: samyagjJAna kI jitanI bhI paribhASAe~ dI haiM una sabameM koI aMtara nahIM hai| ve mAtra bhinna-bhinna prakaraNoM meM vibhinna dRSTikoNoM se likhI gayI haiN| sabase yaha tathya phalita hotA hai ki mokSamArga meM prayojana bhata jIvAdi (jIva ajIva Adi) padArthoM kA vizeSakara Atmatattva kA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya-rahita (anizcitatA-rahita) jJAna hI samyagjJAna hai| laukika padArthoM ke jJAna se isakA koI prayojana nahIM hai| samyagjJAna eka prakAra se saccA tattvajJAna yA AtmajJAna hI hai / samyagjJAna meM paradravyoM kA jAnanA utanA mahattvapUrNa nahIM, jitanA ki nija Atmatattva kA / 31 95 saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki saccI zraddhA aura dRr3ha vizvAsa ke AdhAra para ajIvAdi dravyoM se bhinna AtmA ke sacce svarUpa ko jAnanA hI samyagjJAna hai| samyagdarzana, arthAt saccI zraddhA aura sacce vizvAsa se hI saccA jJAna yA samyagjJAna prApta hotA hai| vAstava meM darzana aura jJAna - donoM saMgI haiN| donoM eka sAtha hI utpanna hote haiN| jisa prakAra sUrya se yA agni se prakAza aura tApa kI utpatti eka sAtha hotI hai, usI prakAra saccI zraddhA aura saccA jJAna bhI eka sAtha hI utpanna hote haiM / jJAna ke bheda jaina dharma meM jJAna pA~ca prakAra ke batAye gaye haiM: 1. mati 2. zruta 3. avadhi 4. mana:paryaya aura 5. kevala / 1. mati jJAna - mana aura indriyoM ke mAdhyama se prApta jJAna ko mati jJAna kahate haiM / yadyapi isa prakAra ke jJAna ko sAdhAraNatayA pratyakSa jJAna kahA jAtA hai, para jaina dharma ke anusAra jisa jJAna ko AtmA binA kisI mAdhyama ke svataH jAnatI hai, kevala usIko sahI artha meM pratyakSa kahA jA sakatA hai / isalie mana aura indriyoM ke mAdhyama se prApta jJAna ko parokSa jJAna hI samajhanA caahie| yaha kevala eka vyAvahArika yA laukika jJAna hai / vAstava meM mana aura indriyA~ sacce jJAna ke sAdhana nahIM, balki bAdhaka haiM / indriyoM aura mana kI bAdhAoM ko dhIre-dhIre dUra karake hI sAdhaka sacce pratyakSa jJAna kI prApti karate haiM / 2. zruta jJAna - dharma -granthoM evaM jJAnI tathA anubhavI vyaktiyoM ke zAbdika upadezoM se prApta jJAna ko zruta jJAna kahate haiM / likhe hue yA bole hue
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 jaina dharma : sAra sandeza upadezoM ko samajhane ke lie zabdoM ko par3hane (dekhane) aura sunane kI AvazyakatA hotI hai| dekhanA aura sunanA matijJAna ke andara AtA hai| isalie zruta jJAna mati jJAnapUrvaka hotA hai| zruta jJAna ko mati jJAna se adhika mahattvapUrNa mAnA jAtA hai, kyoMki mati jJAna se kevala vartamAna-sambandhI jJAna prApta hotA hai, jabaki zruta jJAna bhUta, vartamAna aura bhaviSya se sambandhita viSayoM kA jJAna pradAna karatA hai| dharma-granthoM se sArvakAlika satya kA jJAna prApta hotA hai| jJAnI aura anabhavI vyaktiyoM dvArA prApta yaha jJAna pavitra, prAmANika, saMzaya-rahita aura nirvivAda hotA hai| phira bhI mati jJAna kI taraha zruta jJAna ko bhI parokSa jJAna hI mAnA jAtA hai| zeSa tInoM jJAnoM-avadhi, mana:paryaya aura kevala jJAna ko vastutaH pratyakSa jJAna kahA jAtA hai, kyoMki AtmA ina tInoM prakAra ke jJAna ko sIdhe rUpa se binA kisI mAdhyama ke prApta karatI hai| 3. avadhi jJAna-jIva jaba apane karmoM ko aMzata: naSTa yA upazamita (zAnta) kara letA hai, taba use eka atIndriya dRSTi prApta hotI hai, jisake dvArA vaha indriya aura mana kI sahAyatA ke binA hI atyanta dUra, sUkSma aura sAdhAraNatayA aspaSTa rUpI (rUpavAle) padArthoM ko jAna letA hai| para isa jJAna se rUpI padArthoM ke sabhI paryAyoM kI jAnakArI nahIM hotii| isa sImA ke hone ke kAraNa isa jJAna ko avadhi jJAna kahate haiN| avadhi jJAna do prakAra ke hote haiM-bhava pratyaya aura guNa prtyy| bhava kA artha hai janma aura pratyaya kA artha hai kaarnn| arthAt jisa avadhi jJAna ke hone meM janma hI nimitta hai, yAnI jo avadhi jJAna janmajAta hotA hai, use bhava pratyaya avadhi jJAna kahate haiN| aisA janmajAta avadhi jJAna kevala deva aura nArakI jIvoM ko hI hotA hai| guNa-pratyaya avadhi jJAna karmoM ke nyUnAdhika naSTa yA zAnta hone ke kAraNa kevala kucha manuSyoM aura pazuoM meM hI pAyA jAtA hai| isake chaH bheda haiM: (1) anugAmI (2) ananugAmI (3) vardhamAna (4) hIyamAna (5) avasthita aura (6) anvsthit| isa janma ke bAda dUsare janma meM sAtha jAnevAle avadhi jJAna ko anugAmI kahate haiN|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa dUsare janma meM sAtha na jAnevAle avadhi jJAna ko ananugAmI kahate haiN| jo avadhi jJAna utpanna hone ke bAda uttarottara bar3hatA jAye use vardhamAna kahate haiM, aura jo uttarottara ghaTatA jAye use hIyamAna kahate haiN| jo avadhi jJAna utpanna hone ke bAda na ghaTe na bar3he, balki usa janma bhara jyoM kA tyoM banA rahe, use avasthita kahate haiM aura jo avadhi jJAna utpanna hone ke bAda kabhI ghaTe aura kabhI bar3he, use anavasthita kahate haiN| 4. manaHparyaya jJAna-dUsaroM ke mana ke bhUta aura vartamAna vicAroM ko jAnanevAle jJAna ko manaHparyaya jJAna kahate haiN| yaha jJAna kevala manuSyoM dvArA hI prApta kiyA jA sakatA hai| rAga-dveSa Adi mAnasika vikAroM ke dUra ho jAne para hI yaha jJAna prApta hotA hai| isake do bheda haiM- Rjumati aura vipula mti| jo dUsaroM ke mana ke sarala vicAroM ko jAne use Rjumati kahate haiM aura jo dUsaroM ke mana ke jaTila se jaTila vicAroM ko bhI jAna le use vipula mati kahate haiN| saMyama aura niyamapUrvaka dRr3ha sAdhanA meM lage hue mahAtmAoM yA sAdhujanoM ko hI vipulamati kI prApti hotI hai| Rjumati aura vipulamati meM do bAtoM ko lekara antara hai| eka to Rjumati se vipulamati adhika vizuddha hotI hai aura dUsare, Rjumati ko prApta karake use khoyA bhI jA sakatA hai| para vipulamati ko prApta karane ke bAda use kabhI khoyA nahIM jA sktaa| vipulamati prApta karanevAlA jIva isI janma meM kevala jJAna kI bhI prapti kara letA hai| 5. kevala jJAna-samasta karmamala ke pUrNataH vinaSTa ho jAne para AtmA ko apane svAbhAvika ananta jJAna kI prApti hotI hai| ise hI sarvajJatA yA kevala jJAna kahate haiN| yaha atIndriya yAnI indriyoM se pare kA jJAna hai| isa jJAna dvArA bhUta, vartamAna aura bhaviSya se sambandhita sabhI dravyoM aura paryAyoM (parivartanazIla rUpoM, dharmoM yA avasthAoM) ko eka-sAtha jAnA jAtA hai| kevala jJAnI ko loka aura aloka donoM kA jJAna prApta hotA hai| kevala jJAna ke svarUpa ko jJAnArNava meM isa prakAra spaSTa kiyA gayA hai:
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 jaina dharma : sAra sandeza jo samasta dravyoM ke (ananta) paryAyoM ko jAnanevAlA hai, saba jagata ko dekhane jAnane kA netra hai tathA ananta hai, eka hai aura atIndriya hai, arthAt mati, zruta jJAna ke samAna indriyajanita nahIM hai, kevala AtmA se hI jAnA jAtA hai, usako vidvAnoM ne kevala jJAna kahA hai| kevala jJAna kalpanAtIta hai, viSaya ko jAnane meM kisI prakAra kI kalpanA nahIM hai, spaSTa jAnatA hai tathA Apako aura para ko donoM ko jAnatA hai| jagata kA prakAzaka hai, sandeharahita, ananta aura sadA kAla udayarUpa hai tathA isakA kisI samaya bhI kisI prakAra se abhAva nahIM hotA hai|32 vAstava meM yaha kevala jJAna hI pUrNa rUpa se saccA jJAna yA samyagjJAna hai aura yahI jJAna kI parAkASThA hai| ___ jaise sUryodaya hone para tAroM kA prakAza lupta ho jAtA hai, usI prakAra kevala jJAna ke udaya hone para mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya-ye cAroM jJAna lupta ho jAte haiN| ___ eka AtmA meM eka se lekara cAra taka jJAna ho sakate haiN| yadi eka jJAna hotA hai, to vaha kevalajJAna hai| yadi do hote haiM, to mati aura zruta jJAna hoNge| yadi tIna hoM, to mati, zruta aura avadhi yA mati, zruta aura manaHparyaya jJAna hoNge| yadi cAra hoM, to mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya jJAna hoNge| eka sAtha pA~coM jJAna nahIM ho sakate, kyoMki yadi kisI ko kevalajJAna hogA to vaha akelA hI hogA, anya cAroM jJAna vilIna ho jaayeNge| samyagjJAna kI mahimA batAte hue jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: / isa saMsArarUpI ugra (tapate hue) marusthala meM duHkharUpI agni se saMtapta jIvoM ko yaha satyArtha jJAna hI amRta rUpI jala se tRpta karane ke lie samartha hai, arthAt saMsAra ke duHkha miTAnevAlA samyagjJAna hI hai| jaba taka jJAnarUpI sUrya kA sAtizaya (pUrNa rUpa se) udaya nahIM hotA hai, tabhI taka yaha samasta jagat ajJAnarUpI andhakAra se AcchAdita (DhakA) rahatA hai, kintu jJAna ke prakaTa hote hI ajJAna kA vinAza ho jAtA hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa 99 jJAna hI to saMsArarUpI zatru ke naSTa karane ke lie tIkSNa khaDga hai aura jJAna hI samasta tattvoM ko prakAzita karane ke lie tIsarA netra hai| 33 ajJAna ke kAraNa hI jIva rAga-dveSa, moha-mAyA Adi vikAroM kA zikAra hokara bure karma karatA hai aura karma-bandhana meM par3akara janma-janmAntara meM duHkha bhogatA rahatA hai| duHkhoM ke mUla kAraNa ajJAna kA vinAza samyagjJAna ke binA nahIM ho sktaa| 3. samyak cAritra sacce vizvAsa aura sacce jJAna ko prApta kara lene ke bAda unake anusAra jIvana ko DhAlanA hI samyak cAritra hai| aisA karane para hI jIvana ke vAstavika uddezya mokSa kI prApti ho sakatI hai| isa prakAra jJAna ke anurUpa AcaraNa aura sAdhanA ko apanAnA hI samyak cAritra hai| samyak cAritra janma-janmAntara se ikaTThe kiye hue karmoM ke bhaNDAra ko naSTa kara detA hai| yadi samyagdarzana dharma kA mUla hai, to samyak cAritra usakI pariNati hai| dravyasaMgraha ke anusAra ahita kAryoM kA tyAga karanA aura hita kAryoM kA AcaraNa karanA hI samyak cAritra hai| isa prakAra ke AcaraNa ke lie samatva-bhAva ko prApta karanA Avazyaka hotA hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara jainadharmAmRta meM samyak cAritra kI nimnalikhita paribhASA dI gayI hai: samasta pApa kriyAoM ko chor3akara aura para padArthoM meM rAga-dveSa na karake udAsIna yA mAdhyasthyabhAva aMgIkAra karane ko cAritra kahate haiN| . samatva bhAva yA mAdhyasthya bhAva taba taka nahIM A sakatA jaba taka sAdhaka krodha, mAna, mAyA lobha Adi (kaSAya) se Upara na uTha jaay| isIlie mokSamArga prakAzaka meM samyak cAritra ko isa prakAra paribhASita kiyA gayA hai: nizcaya se ni:kaSAya bhAva hai, vahI saccA caritra hai| samyak cAritra kI antima do paribhASAoM ko sameTate hue hukamacanda bhArilla apanA vicAra isa prakAra prastuta karate haiM:
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 jaina dharma : sAra sandeza sakala kaSAyarahita jo udAsIna bhAva usI kA nAma cAritra hai|" yadi koI vyakti samyagdarzana aura samyagjJAna ke binA apanI icchAnusAra yA kisI andha-paramparA ke anusAra kArya karatA hai, to use lAbha ke badale hAni ho sakatI hai| isIlie AdipurANa meM hameM sAvadhAna karate hue kahA gayA hai: samyagdarzana aura samyagjJAna se rahita cAritra kucha bhI kAryakArI (kArya meM siddhi dilAnevAlA) nahIM hotA, kintu jisa prakAra andhe puruSa kA daur3anA usake patana kA kAraNa hotA hai, usI prakAra samyagdarzana aura samyagjJAna se zUnya puruSa kA caritra bhI usake patana arthAt narakAdi gatiyoM meM paribhramaNa kA kAraNa hotA hai| 38 kucha loga zAstroM kA jJAna prApta kara apanI mAna-pratiSThA bar3hAne ke lie dUsaroM ko pravacana sunAte phirate haiM yA apane zAstra-jJAna ko apane Arthika lAbha kA sAdhana banA lete haiN| para jJAna kA uddezya svayaM usapara amala karanA aura apanI AtmA kA sAkSAtkAra karanA hai, na ki mAna-bar3AI yA Arthika lAbha prApta krnaa| isa sambandha meM kAnajI svAmI kahate haiM: ajJAnI zAstra par3ha letA hai, kintu yaha nahIM jAnatA ki unakA kyA prayojana hai| zAstrAbhyAsa karake apane meM sthira honA zAstroM kA prayojana hai; use siddha na kare aura dUsaroM ko sunAne kA abhiprAya ho, to vaha mithyAdRSTi hai| ...kyA bahuta se loga mAnane lageM to apane ko lAbha hai? aura koI na mAne to hAni hai ? nahIM, aisA nahIM hai| ...jJAnAbhyAsa to apane lie kiyA jAtA hai; usakA nimitta pAkara para kA bhalA honA ho, to hotA hai| zAstra kA jJAnI honA sarala hai, para usake anusAra AcaraNa karanA kaThina hai| kevala zAstra kA jJAna prApta kara lene aura usakA dikhAvA karane se mokSa kI prApti nahIM hotii| hameM kathanI ko chor3a karanI karane kI AvazyakatA hotI hai| zAstra aura guru ke batAye jJAna ke anusAra jaba sAdhaka sadAcAra ke niyamoM
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 jIva, bandhana aura mokSa kA pAlana karate hue Antarika yA antarmukhI sAdhanA meM tatparatApUrvaka lagatA hai, tabhI use samyak cAritra kA vAstavika phala prApta hotA hai; ise cAhe AtmA ke sacce svarUpa kA anubhava kaheM, saccA AtmajJAna kaheM, samyak cAritra kI pariNati kaheM yA mokSa kI prApti kheN| yoM to jaina dharma meM sadAcAra ke bahuta se niyama batAye gaye haiM, para unameM ahiMsA, satya acaurya (corI nahIM karanA), zIla (brahmacarya) aura aparigraha (anAvazyaka saMcaya na karanA) hI pramukha haiN| inheM paMcavrata kahA jAtA hai| ina vratoM kA pUrI kaThoratA ke sAtha pAlana karanA saMnyAsiyoM ke lie Avazyaka hai| unake ina vratoM ko paMca mahAvrata kahA jAtA hai| para gRhasthoM ke lie ina vratoM meM kucha DhIla dI gayI hai| unheM paMcaaNuvrata kahA jAtA hai| jaina dharma meM ahiMsA ko parama dharma yA sarvazreSTha dharma kahA gayA hai, kyoMki ise ThIka taraha se pAlana karane para zeSa cAroM vrata isake andara hI A jAte haiN| 'ahiMsA' nAmaka agale adhyAya meM isa para vistArapUrvaka vicAra kiyA jaayegaa| kucha loga pApa karma ko miTAne ke lie puNya karma karate haiN| para puNya karma dvArA pApa karma ko miTAyA nahIM jA sktaa| zubha phala kI icchA rakhakara karma karane se usa karma kA phala avazya milatA hai, para puNya karma pApa karma ko nahIM kaatttaa| isalie jaina dharma meM icchArahita hokara apane ucita dAyitva ko nibhAte hue samyak cAritra ke niyamoM kA pAlana karane kA upadeza diyA gayA hai| icchAmukta hone ke lie hI jaina dharma meM tapa kA vidhAna kiyA gayA hai| tapa kA artha hI hai icchA ko roknaa| icchA ko rokane ke lie rAga-dveSa se Upara uThanA aura kaSAya (krodha, mAna, mAyA aura lobha) se bace rahanA Avazyaka hai| indriyoM aura mana ke niyantraNa ke binA ina manovikAroM para vijaya pAnA sambhava nahIM hai| isalie sadAcAra ke niyamoM kA pAlana karate hue indriyoM aura mana ke niyantraNa dvArA dhIre-dhIre moha aura mamatva kA tyAga kara apane ko samatva bhAva meM sthira karanA caahie| ye sabhI cAritra ke hI aMga haiN| isa prakAra apane AcAra-vicAra aura dRSTikoNa meM parivartana lAnA aura saMyama-niyamapUrvaka antarmukhI sAdhanA (dhyAna) dvArA karmoM ko samUla naSTa karanA hI samyakcAritra kA lakSya hai| sAdhaka ke dRSTikoNa aura vicAradhArA meM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 jaina dharmaH sAra sandeza parivartana lAne ke lie jaina dharma meM bAraha anuprekSAoM aura cAra dhyAna ko sthira banAnevAlI bhAvanAoM kA abhyAsa batAyA gayA hai, jina para hama adhyAya 8 meM vicAra kareMge / phira mana ko niyantraNa meM lAne aura dhyAna kA abhyAsa karane ke sambandha meM hama nauveM adhyAya meM vistArapUrvaka vicAra kreNge| dhyAna dvArA sabhI saMcita karmoM kA nAza hotA hai aura jIva ko mokSa kI prApti hotI hai| karma hI jIva ke bandhana kA kAraNa hai| isalie karma-bandhana ke kAraNoM kA abhAva ho jAne para tathA sabhI saMcita karmoM ke naSTa ho jAne para jIva bandhanarahita hokara mokSa ko prApta kara letA hai, jaisA ki tattvArthAdhigama sUtra meM kahA gayA hai: bandhahetvabhAvanirjarAmyAM kRtsanakarmavipramokSo mokssH|40 artha-bandhana ke kAraNoM kA abhAva ho jAnA aura nirjarA dvArA sabhI (saMcita) karmoM kA vinAza ho jAnA hI mokSa hai| ___ sAdhu jana karma-bandhana ke bIja se rahita hokara arahanta kevalI (kevalajJAna yA sarvajJatA se yukta) bana jAte haiM aura nirvANa-prApti ke pUrva jIvoM ko unake hita ke lie mokSa-mArga kA upadeza dete haiM, jaisA ki jainadhamAmRta meM kahA gayA hai: usa arahanta avasthA meM rahate hue ve sarva dezoM meM vihAra kara aura bhavya (mokSArthI) jIvoM ko mokSamArga kA upadeza dekara anta meM yoga-nirodha kara tathA zeSa cAra aghAtiyA karmoM kA bhI kSaya kara sarva karma se rahita hokara ve arahanta parameSThI nirvANa ko prApta ho jAte haiN| jisa prakAra IMdhana rUpa navIna upAdAna kAraNa se rahita aura pUrva-saMcita IMdhana ko jalAkara bhasma kara denevAlI agni zAnta ho jAtI hai, usI prakAra karmarUpa IMdhana ko jalAkara yaha AtmA bhI parama zAnti ko prApta ho jAtI hai| mokSa-prApta AtmA saMsAra se sadA ke lie chuTakArA pAkara sabase Upara ke loka meM calI jAtI hai, jahA~ vaha ananta guNoM se yukta hokara anantakAla taka
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, bandhana aura mokSa 103 anupama Ananda meM sthita rahatI hai| tattvArthAdhigama sUtra meM AtmA ke Upara ke loka meM jAne ke cAra kAraNoM ko cAra upamAoM dvArA isaprakAra samajhAyA gayA hai: pUrva prayogAdasaGgatvAd bandhacchedAttathAgati pariNAmAcca / 12 artha - (1) pUrva prayoga se (2) karmoM se saMga kA abhAva hone se (3) bandhana ke TUTane se aura (4) vaisA hI gamana karanA AtmA kA svabhAva hone se muktAtmA Upara ke loka meM calI jAtI hai| ina cAroM kAraNoM ko jainadharmAmRta meM isa prakAra spaSTa kiyA gayA hai: (1) pUrva ke abhyAsa se jisa prakAra kumbhakAra kA cakra lakar3I ke haTA lene para bhI ghUmatA hI rahatA hai usI prakAra yaha AtmA bhI ' kaba mukta banU~, kaba siddhAlaya meM pahu~cU~' ityAdi prakAra ke saMskAra ke kAraNa yaha mukta jIva zarIra se chUTate hI Upara ko calA jAtA hai / (2) miTTI se lipta ghar3A jaise pahale pAnI meM DUbA rahatA hai aura miTTI ke dUra hote hI Upara A jAtA hai, isI prakAra karmarUpa mRttikA se mukta hote hI yaha jIva Upara calA jAtA hai / (3) eraNDa kA bIja apane kozarUpI bandhana ke cheda hote hI (phaTate hI) jaise Upara ko jAtA hai usI prakAra karma bandhanoM ke naSTa hone se yaha Upara ko jAtA hai / athavA (4) jisa prakAra agni kI zikhA kA Upara ko uThanA hI svabhAva hai, usI prakAra jIva kA bhI Urdhvagamana svabhAva hai, ataH mukta hote hI vaha Upara ko jAtA hai 43 yaha mokSa kI avasthA roga-zoka, janma- jarA - maraNa, cintA - bhaya Adi se pUrNataH mukta hai / isa avasthA ko prApta AtmA karmamala se rahita ho sadA ke lie paramAtmA bana jAtI hai| isake alaukika sukha-zAnti kI mahimA avarNanIya hai| isI sacce paramAnanda aura parama zAnti ko prApta karanA mAnavajIvana kA lakSya hai|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA ahiMsA kA svarUpa yaha to spaSTa hI hai ki ahiMsA' zabda kA artha hai hiMsA na krnaa| hiMsA kisI jIva kI hI kI jA sakatI hai| isalie sAdhAraNa bolacAla kI bhASA meM kisI dUsare jIva ko na mArane yA usakA ghAta yA vadha na karane ko ahiMsA kahA jAtA hai| para jaina dharma meM ahiMsA ko vyApaka artha meM grahaNa kiyA jAtA hai| isake anusAra ahiMsA kA artha jIvoM kA kevala vadha na karanA hI nahIM hai, balki kisI bhI jIva ko mana se vacana se yA kAya se kaSTa yA pIr3A na pahu~cAnA yA usakA dila na dukhAnA bhI ahiMsA ke andara zAmila hai| - isake atirikta ahiMsA kA sambandha sAdhAraNataH kevala dUsare jIvoM se jor3A jAtA hai, jaise-dUsare jIvoM ko na mAranA yA na staanaa| para jaina dharma batalAtA hai ki hiMsA svayaM apane jIva kI bhI hotI hai| sAdhAraNatayA apane jIva kI hiMsA kA artha viSa khAkara yA anya kisI prakAra se AtmahatyA karanA mAnA jAtA hai| para AtmahiMsA kA vAstavika artha apane andara rAga, dveSa yA moha kA utpanna honA hai, jisase hamArA vAstavika AtmaghAta hotA hai| isalie jaina dharma ke anusAra AtmA meM rAga, dveSAdi ko utpanna na hone denA hI vAstavika ahiMsA hai| isa prakAra ahiMsA kA kSetra bAharI aura bhItarI (Antarika)-donoM hI hai| cU~ki Antarika ahiMsA bAharI ahiMsA kA mUla hai, isalie jaina dharma meM 104
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 105 Antarika ahiMsA hI pramukha ahiMsA mAnI jAtI hai| yadi jIva apane antara se rAga, dveSa aura moha ko dUra kara sAmyabhAva meM sthita ho jAye aura sAvadhAnI ke sAtha saMsAra meM apanA kArya karatA rahe to usase anajAne, calate-phirate yA sAMsArika kAma-kAja karate hue kisI jIva kI hiMsA ho jAne para bhI use hiMsaka nahIM kahA jaataa| usake citta meM rAgAdi vikAroM ke utpanna na hone ke kAraNa vaha sadA ahiMsaka hI banA rahatA hai| vAstava meM rAgAdi vikAroM kA utpanna na honA hI ahiMsA hai| puruSArthasiddhayupAyaM meM spaSTa kahA gayA hai: aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhvtyhiNseti| teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH // ' arthAt AtmA meM rAgAdi bhAvoM kA prakaTa nahIM honA ahiMsA hai aura una rAgAdibhAvoM kA utpanna honA hI hiMsA hai| basa itanA mAtra hI jaina siddhAnta kA saMkSipta sAra yA rahasya hai| yahI kAraNa hai ki rAgAdi vikAroM se mukta aura sAmyabhAva meM sthita santajanoM ke calate-phirate kisI jIva ke pIr3ita hone yA mara jAne para bhI unheM (santoM ko) hiMsA kA doSI nahIM mAnA jaataa| ise spaSTa karate hue jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: yogya AcaraNa karanevAle santa puruSoM ke rAgAdi Aveza ke binA kevala prANoM ke ghAta se hiMsA kadAcit bhI nahIM hotI hai| bhAvArtha-yadi kisI sajjana puruSa ke sAvadhAna hokara gamanAdi karane meM (calane-phirane Adi meM) usake zarIra-sambandha se koI jIva pIr3ita ho jAye, yA mara jAye, to use hiMsA kA doSa kadApi nahIM lagatA, kyoMki usake pariNAma (Antarika bhAva) rAga-dveSa Adi kaSAya (vikAra) rUpa nahIM haiN| rAgAdi bhAvoM ke vaza meM pravRtta hone para ayatnAcArarUpa pramAda (asAvadhAnI kI) avasthA meM jIva mare, athavA nahIM mare, kintu hiMsA to nizcayataH Age hI daur3atI hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 jaina dharma: sAra sandeza bhAvArtha-jo pramAdI jIva kaSAyoM (rAga-dveSa, kAma, krodha, mAna Adi) ke vaza hokara asAvadhAnIpUrvaka gamanAdi kriyA karatA hai usa samaya cAhe jIva mare athavA na mare, parantu vaha hiMsA ke doSa kA bhAgI to avazya hI hotA hai| ahiMsA ke pAlana ke lie Antarika zuddhatA ke sAtha apramatta (sAvadhAna) hokara kArya karanA atyanta Avazyaka hai| jo pramatta (asAvadhAna yA lAparavAha) hokara kArya karatA huA jIva kA ghAta karatA hai vaha avazya hI hiMsA kA doSI hotA hai, kyoMki "pramattayogAtprANavyaparopaNaM" (lAparavAhI yA asAvadhAnI se prANoM kA ghAta karanA) hiMsA kA lakSaNa kahA gayA hai| __isa prakAra jaina dharma meM hiMsA aura ahiMsA kA vicAra karate samaya jIva ke Antarika bhAva para vizeSa dhyAna rakhA jAtA hai| __ Antarika ahiMsA kI pramukhatA ko samajhane ke lie jaina dharma meM batAye gaye hiMsA ke do bhedoM ko dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai| pahale bheda ko bhAva hiMsA aura dUsare bheda ko dravya hiMsA kahate haiM / rAga-dveSa, kAma, krodha mAna Adi bhAvoM ke utpanna hone se AtmA kI zuddhatA kA ghAta honA bhAva hiMsA hai aura isake phalasvarUpa apane aura parAye jIvoM kA ghAta honA dravya hiMsA hai| spaSTa hai ki jIva ke andara pahale hiMsA kA bhAva utpanna hotA hai, phira vaha jIva usa bhAva ko bAharI kArya kA rUpa de sake yA na de ske| isa prakAra apane andara utpanna hiMsA ke bhAva dvArA jIva pahale apanA AtmaghAta karatA hai, phira bAda meM vaha anya jIvoM kI hiMsA kare yA na kre| jainadharmAmRta meM ise bar3e hI spaSTa rUpa se kahA gayA hai: AtmA kaSAya (rAga-dveSa, kAma, krodha, mAna Adi) se yukta hokara pahale apane-Apake dvArA apanA hI ghAta karatI hai, phira bhale hI pIche anya jIvoM kI hiMsA hove athavA na hove' yahI kAraNa hai ki jIva ke andara hiMsA kA bhAva utpanna hote hI vaha hiMsA kA phala bhogane kA adhikArI bana jAtA hai, bhale hI usane hiMsA kA koI bAharI
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 107 kArya (dravya hiMsA) na kiyA ho jabaki rAga-dveSa Adi se mukta sajjana puruSa se hiMsA kA kArya ho jAne para bhI ve hiMsA ke phala ke adhikArI nahIM hote| ise spaSTa karate huye puruSArthasiddhayupAya meM kahA gayA hai: jisake pariNAma (Antarika bhAva) hiMsArUpa (rAga-dveSa, krodha Adi vikAra rUpa) hue, cAhe ve (pariNAma) hiMsA kA koI kArya na kara sake hoM to bhI vaha jIva hiMsA ke phala ko bhogegA aura jisa jIva ke zarIra se kisI kAraNa hiMsA to ho gaI parantu pariNAmoM (Antarika bhAvoM) meM hiMsArUpakatA (hiMsA kI bhAvanA) nahIM AI to vaha hiMsA karane kA bhAgI kadApi nahIM hogaa| para isakA yaha artha nahIM samajhanA cAhiye ki sAdhAraNa bolacAla kI bhASA meM jise hiMsA kahate haiM-jaise kisI ko mAranA yA duHkha denA-vaha hiMsA nahIM hai| vaha to hiMsA hai hI, kyoMki isa prakAra jAna-bUjhakara kiye gaye hiMsaka kArya Antarika hiMsAtmaka bhAvoM para AdhArita hote hI haiN| yahA~ kevala yaha samajhAne kI ceSTA kI gayI hai ki Antarika hiMsAtmaka bhAva (bhAva hiMsA) hI bAharI hiMsA kA mUla kAraNa hai, isalie isa mUla kAraNa ke binA kevala jIvaghAta ke AdhAra para kisI ko hiMsaka nahIM kahA jA sktaa| yadi kevala jIvaghAta ke AdhAra para kisI ko hiMsaka mAna liyA jAye to saMsAra meM koI bhI ahiMsaka nahIM raha sktaa| ise rAjavArtika meM prazna aura uttara ke rUpa meM isa prakAra samajhAyA gayA hai: prazna-jala meM, sthala meM aura AkAza meM saba jagaha jantu hI jantu haiN| isa jantumaya jagat meM sAdhaka ahiMsaka kaise raha sakatA hai? uttara-isa zaMkA ko yahA~ avakAza nahIM hai, kyoMki jJAnadhyAnaparAyaNa apramatta sAdhaka ko mAtra prANa viyoga se hiMsA nahIM hotii| dUsarI bAta yaha hai ki jIva bhI sUkSma va sthUla do prakAra ke haiN| unameM jo sUkSma haiM ve to na kisI se rukate haiM, aura na kisI ko rokate haiM, ata: unakI to hiMsA hotI nahIM hai| jo sthUla jIva haiM unakI yathA zakti rakSA kI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 jaina dharma : sAra sandeza jAtI hai| jinakI hiMsA kA rokanA zakya (sambhava) hai use prayatnapUrvaka rokanevAle saMyata ke hiMsA kaise ho sakatI hai? vAstava meM rAgAdi vikAroM se yukta pramAdI (lAparavAha) jIva apane apavitra manobhAvoM ke kAraNa sadA hI hiMsA kA doSI mAnA jAtA hai jabaki rAgAdi vikAroM se mukta apramAdI (sAvadhAna) manuSya meM hiMsA kA doSa nahIM lagane paataa| ise spaSTa karate hue jJAnArNava meM kahA gayA hai: jIvoM ke marate va jIte pramAdI (asAvadhAna) puruSoM ko to nirantara hI hiMsA kA pApabandha hotA hI rahatA hai| aura jo saMvarasahita apramAdI (rAgAdi vikAroM se bace rahanevAle sAvadhAna sAdhaka) haiM unako jIvoM kI hiMsA hote hue bhI hiMsArUpa pApa kA baMdha nahIM hotaa| bhAvArtha-karmabandha hone meM pradhAna kAraNa AtmA ke pariNAma (Antarika bhAva) haiM; isa kAraNa jo pramAdasahita (asAvadhAnI ke sAtha) binA yatna ke pravarttate (vyavahAra karate) haiM unako to jIva mare athavA na mare kintu karmabandha hotA hI hai, aura jo pramAdarahita yatnapUrvaka pravRtti karate haiM unake daivayoga se jIva marai tau bhI karmabandha nahIM hotA hai|' ahiMsA ke svarUpa ko bhalI-bhA~ti samajhakara apanA kalyANa cAhanevAle jIva ko sabhI prakAra kI hiMsA se dUra rahanA caahie| hiMsA tIna prakAra kI batAyI gayI hai: kRta (svayaM kI gayI), kArita (dUsaroM se karAyI gayI) aura anumodita (smrthit)| inameM se kisI prakAra kI hiMsA karanA apane prati hiMsA yA AtmaghAta karanA hai| jina-vANI meM ina tInoM prakAra kI hiMsA se bacane kA upadeza ina zabdoM meM diyA gayA hai: isa loka meM jitane prANI haiM cAhe ve trasa (cala) hoM athavA sthAvara (acala), unheM jAna-bUjhakara athavA binA jAne pramAdavaza na svayaM mAre aura na unakA dUsaroM dvArA ghAta kraave| cAhe koI svayaM prANa-ghAta kare athavA anya janoM dvArA karAve yA hanana karanevAle kA anumodana kare vaha yathArthataH apane hI prati vaira bhAva kI vRddhi karatA hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 109 jaina dharma meM hiMsA ko sabase bar3A pApa mAnA gayA hai| AcArAMga sUtra meM isase bace rahane ke lie yaha prabala tarka diyA gayA hai ki jise tU mArane yogya, bA~dhane yogya yA pIr3A dene yogya mAnatA hai vaha anya nahIM, tU hI hai: tumaMsi nAma sacceva jaM haMtavvaMti maNNasi tumaMsi nAma sacceva jaM ajjAveyavvaMti maNNasi tumaMsi nAma sacceva jaM pariyAveyavvaMti maNNasi tumaMsi nAma sacceva jaM paridhetavvaMti maNNasi tumaMsi nAma sacceva jaM uddaveyavvaMti maNNasi' artha-vaha tU hI hai jise tU haMtavya (mArane yogya) mAnatA hai| vaha tU hI hai jise tU AjJApayitavya (AjJA meM rakhane lAyaka) mAnatA hai| vaha tU hI hai jise tU paritApayitavya (paritApa yA pIr3A dene yogya) mAnatA hai| vaha tU hI hai jise tU parigrahItavya (dAsa banAne hetu parigraha yA saMgraha karane yogya) mAnatA hai| vaha tU hI hai jise tU apadvAvayitavya (mArane . yogya) mAnatA hai| inakA tAtparya yahI hai ki... jaba tU kisI kI hiMsA karanA cAhatA hai taba hiMsA kisI anya kI nahIM hai, vaha terI hI hiMsA hai, kyoMki pahale terI hI zubhavRtti kI hiMsA hotI hai phira anya kI hiMsA hotI hai| ataH hiMsA eka prakAra se sva-hiMsA hI hai|10| vAstava meM manuSya apane Antarika hiMsAtmaka aura ahiMsAtmaka bhAvoM ke kAraNa hI hiMsaka aura ahiMsaka hotA hai| yahI kAraNa hai ki eka hI vyakti ke hiMsA karane para anekoM vyakti hiMsA ke phala ko bhogane ke bhAgI hote haiN| isake viparIta bAharI taura para anekoM vyaktiyoM dvArA hiMsA ke kArya kiye jAne para bhI eka hI vyakti vizeSa rUpa se hiMsA ke phala kA bhAgI hotA hai| udAharaNa ke lie, yadi koI eka vyakti kisI ko mAratA hai aura bahuta-se loga use acchA kahate aura prasannatA kA anubhava karate haiM to ve sabhI usa hiMsA ke phala ke bhAgI hote haiN| dUsarI ora yadi eka atyAcArI rAjA apane anekoM sipAhiyoM ko kisI dUsare rAjya meM lUTa-mAra karane aura niraparAdha logoM ko mArane kI
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza 110 AjJA detA hai to isakA phala bhI vizeSa rUpa se usa rAjA ko hI bhoganA pdd'egaa| isI prakAra yadi koI vyakti kisI jIva kI burAI karane ke prayatna meM lagA ho, para saMyogavaza usa jIva kI burAI ke badale bhalAI ho jAye, taba bhI burAI karane kA prayatna karanevAle vyakti ko burAI kA hI phala milegaa| isake viparIta yadi koI vaidya kisI rogI ke roga ko dUra karane ke uddezya se use pUrI sadbhAvanA ke sAtha davA de rahA ho, phira bhI rogI kI mRtyu ho jAye, to vaidya ko hiMsA kA phala na milakara ahiMsA kA hI phala milegaa| isI prakAra yadi do yA do se jyAdA vyakti milakara koI hiMsA kA kArya kareM to unheM apane-apane rAga, dveSa, krodha, Adi Antarika bhAvoM kI adhikatA yA kamI ke anusAra hI hiMsA kA adhika yA kama phala milegaa| isalie manuSya kA yaha dharma hai ki vaha apane rAgAdi vikAroM se Upara uThakara sabhI jIvoM ko apane samAna samajhe aura yaha dhyAna rakhe ki jisa prakAra hameM sukha priya hai aura duHkha apriya hai usI prakAra dUsare jIvoM ko bhI sukha priya hai aura duHkha apriya hai| isa prakAra paramArtha kI sAdhanA ke lie ahiMsA vrata 'ko grahaNakara jIva-dayA aura jIva-rakSA kA bhAva apanAnA Avazyaka hai| sabhI prANiyoM ko apane samAna samajhakara hiMsA kA tyAga karane kA upadeza karate hue jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: apane samAna sarva prANiyoM ke sukha-du:kha aura iSTa-aniSTa kA ciMtavana kare aura yataH (kyoMki) hiMsA apane lie aniSTa aura duHkhakAraka hai, ataH anya ke lie bhI vaha aniSTa aura duHkhakAraka hogI, aisA samajhakara para (dUsare) kI hiMsA nahIM karanI caahie|' jina-vANI meM bhI aisA hI upadeza diyA gayA hai: jisa prakAra tujhe duHkha priya nahIM hai usI prakAra anya jIvoM ko bhI vaha priya nahIM hai aisA jaano| isa samajhadArI ke sAtha anya jIvoM ke prati vaisA hI hita bhAva se vyavahAra karo jisa prakAra tuma cAhate ho ki ve tumhAre prati kreN|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 111 jaise sukha sAdhanoM kI apane lie icchA karate ho aura jaise apane ko duHkha meM DAlane kI icchA nahIM rakhate isI prakAra dUsare prANiyoM ke lie bhI duHkha kI nahIM kintu sukha kI icchA kro| basa jinendra bhagavAn kA yahI upadeza hai| 12 ahiMsA hI dharma kA lakSaNa hai aura ahiMsA ke lie jIva-dayA Avazyaka hai| isalie prANImAtra ke prati dayA-bhAva rakhanA dharma kA mUla hai| jJAnArNava meM sabake prati dayA-bhAva dhAraNakara sabase maitrI kA bhAva rakhane aura sabakI rakSA karane kA upadeza dete hue kahA gayA hai: he Atmana! tU pramAda ko chor3akara bhAvoM kI zuddhi ke lie jIvoM kI santati ko (samUha ko) bandhu (bhAI, hita, mitra) kI dRSTi se avalokana kiyA kr| arthAt prANImAtra se zatrubhAva na rakhakara sabase mitrabhAva rakha aura sabakI rakSA meM mana, vacana, kAyAdika se pravRtti kr| jisameM dayA nahIM hai aise zAstra tathA AcaraNa se kyA lAbha? kyoMki aise zAstra ke va AcaraNa ke aMgIkAra mAtra hI se jIva durgati ko cale jAte haiN| vahI to mata kA sarvasva hai aura vahI siddhAnta kA rahasya hai jo jIvoM ke samUha kI rakSA ke lie hai| evam vahI bhAvazuddhipUrvaka dRr3ha vrata hai| samasta matoM ke samasta zAstroM meM yahI sunA jAtA hai ki ahiMsA lakSaNa to dharma hai (ahiMsA lakSaNo dharmaH) aura isakA pratipakSI (virodhI) hiMsA karanA hI pApa hai| isa siddhAnta se jo viparIta vacana ho vaha saba viSayAbhilASI jihvAlaMpaTa jIvoM ke haiN| unheM dUra se hI tajane yogya jAnanA caahiye| he bhavya (mokSArthI)! tU jIvoM ke lie abhayadAna de tathA unase prazaMsanIya mitratA kara aura samasta trasa (cala) tathA sthAvara (acala) jIvoM ko apane samAna dekh|3
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 jaina dharma : sAra sandeza prAya: sabhI bhAratIya dharmoM meM ahiMsA, satya, asteya (acaurya, arthAt corI nahIM karane), brahmacarya aura aparigraha (anAvazyaka saMgraha na karane) ko dharma ke pramukha aMgoM ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai| jaina dharma meM inheM paMcamahAvrata kahate haiN| ina pA~coM meM ahiMsA ko hI sabase pramukha dharma mAnA jAtA hai (ahiMsA paramo dharmaH), kyoMki jaina dharma meM batAye gaye ahiMsA ke vyApaka artha ko dhyAna meM rakhane para yaha AsAnI se samajhA jA sakatA hai ki satya, acaurya Adi sabhI anya vrata ahiMsA ke hI andara A jAte haiN| jJAnArNava meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai: ahiMsA mahAvrata satya Adi agale cAra mahAvratoM kA kAraNa hai, kyoMki satya, acaurya Adi binA ahiMsA ke nahIM ho sakate aura zIla Adi uttaraguNoM kA sthAna bhI yaha ahiMsA hI hai; arthAt samasta uttara (zreSTha) guNa bhI ahiMsA mahAvrata para AdhArita haiN| 14 jainadharmAmRta meM bhI aisA hI kahA gayA hai: yadi vAstava meM dekhA jAye to jhUTha, corI Adi sabhI pApa hiMsA ke hI antargata haiN| unakA pAparUpa se pRthak upadeza to mandabuddhi logoM ko samajhAne ke lie hI diyA gayA hai 15 isa adhyAya ke prArambha meM hI hama dekha cuke haiM ki rAga, dveSa, moha, krodha, mAna Adi vikAroM ke utpanna hone se AtmA ke svAbhAvika guNoM kA ghAta hotA hai, jise hiMsA kahate haiN| ina vikAroM se Upara uThakara sAmyabhAva meM sthita hone ko ahiMsA kahate haiN| Antarika hiMsA ke atirikta bAharI rUpa se dUsaroM ko kaSTa pahu~cAnA yA mAranA to hiMsA hai hii| isa dRSTi se vicAra karane para yaha AsAnI se samajhA jA sakatA hai ki jhUTha, corI, kuzIla (vyabhicAra) aura parigraha (anAvazyaka saMgraha)-ye cAroM hI rAgAdi se utpanna hone ke kAraNa hiMsA ke hI aMga haiN| isake viparIta satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha nAmaka cAroM vrata ahiMsA ke aMga haiN| yahA~ hama saMkSepa meM yaha dikhalAne kI ceSTA kareMge ki kisa prakAra asatya, corI, kuzIla aura parigraha AtmA kI pavitratA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 ahiMsA ko bhaMga karate haiM aura sAtha hI dUsaroM ko bhI kaSTa pahu~cAte haiN| isalie ye hiMsA ke hI aMga haiM aura inakA tyAga karanA ahiMsA ke pAlana ke lie Avazyaka hai| antara kI pavitratA se utpanna yathArtha vacana ko hI satya kahate haiN| isake viparIta bole gaye vacana ko asatya kahate haiN| isalie jhUTha, kaThora tathA nindApUrNa vacana aura anAvazyaka anApa-zanApa bakanA-ye sabhI vacana ke doSa haiM, jo vAstava meM asatya ke hI andara A jAte haiN| isa bAta ko sabhI jAnate haiM ki mAnava-jagat kA sampUrNa vyavahAra mukhya rUpa se vacanoM ke AdhAra para hI calatA hai| isalie vacana ke durupayoga se apanI aura dUsaroM kI hAni hotI hai| jhUTha aura nindA se apanI antarAtmA dUSita hotI hai aura dUsaroM ko bhI kaSTa hotA hai| kaThora vacana yA tIkhI bolI kI cubhana tIra, talavAra yA bandUka kI golI ke AghAta se bhI adhika samaya taka mana ko pIr3ita karatI rahatI hai| isa prakAra asatya vacana AtmaghAtI hai aura sAtha hI paraghAtI bhii| isalie asatya ko hiMsA aura satya ko ahiMsA kA aMga mAnA jAtA hai| vyakti aura samAja ke lie Antarika pavitratA ke sAtha-sAtha yathArtha aura madhura vacana kI AvazyakatA para jora dete huye nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: yaha yAda rakhanA cAhiye ki jaba taka antaHkaraNa pavitra na hogA taba taka vacanoM meM yathArthatA aura madhuratA nahIM A sakatI aura inake Aye binA saMsAra meM na to vyavahAra hI ThIka cala sakatA hai aura na zAnti hI qAyama ho sakatI hai| kyoMki manuSya kA pArasparika pratyeka kArya aura vyavahAra vacana ke dvArA prArambha hotA hai| ...isa bhA~ti jaba ki samAja / kI sAmUhika zAnti bhI asatya bhaGga kara DAlatA hai aura saMsArI kArya taka asatya ke dvArA ThIka nahIM cala sakate to isase AtmakalyANa aura Atmonnati kA honA to aura bhI asambhava hai| balki AtmA asadvacanoM dvArA patita aura azAnta hI hotI hai tathA yaha Atmapatana hI AtmaghAta hai, jo hiMsA kA hI dUsarA nAma hai| isI prakAra corI karanevAlA apanI nIca manovRtti aura duSkarmoM dvArA apanI AtmA ko to dUSita karatA hI hai, sAtha hI dUsaroM kI vastuoM ko curAkara unheM
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 jaina dharma: sAra sandeza bhI duHkhI banAtA hai| isalie corI ko hiMsA kA aMga aura acaurya ko ahiMsA kA aMga mAnA gayA hai| kuzIla (vyabhicAra) dvArA manuSya apanI durbhAvanA kA zikAra hokara apanI AtmA ke patana kA kAraNa banatA hai aura dUsaroM ko bhI isa caritradoSa kA saMgI banAkara kalaMkita karatA hai| isase viveka aura saccaritratA kA nAza hotA hai, jisase manuSya pazu ke samAna bana jAtA hai| isalie kuzIla ko bhI hiMsA kA hI aMga mAnA gayA hai| isa sambandha meM nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: yadi manuSya, manuSya hI banA rahanA cAhatA hai aura apanA jIvana zAntipUrvaka bitAne ke sAtha-sAtha saMsAra meM bhI zAnti qAyama rakhanA cAhatA hai to isa pAzavika vRtti kA use tyAga karanA hI cAhiye aura yaha yAda rakhanA cAhiye ki AtmA ke gaurava aura unnati kI paravAha kiye binA indriyoM aura mana ke dAsa (gulAma) banakara kama se kama apanI vivAhitA strI ke sivAya anya striyoM ko badaniyata aura burI dRSTi se dekhanA evaM svacchandatA aura ucchRGkhalatApUrvaka pravRtti karanA, cAhe vaha kitanI hI hoziyArI se kyoM na kI jAye, pApazUnya kArya nahIM kahalA sakatA aura na isase saMskRti tathA sabhyatA kA vikAsa va Atmonnati hI ho sakatI hai| vyabhicAra meM pravRtti kara svayaM patita honA AtmahiMsA aura para-strI ko patita karanA parahiMsA spaSTa hai|" brahmacarya kI sAdhanA ke lie saMyamapUrvaka rahanA Avazyaka hai aura saMyama kA artha hai mana aura indriyoM tathA vizeSarUpa se kAma-bhAvanA ko apane vaza meM rkhnaa| saMyamI jIva hI ekAgra hokara dhyAna kI sAdhanA kara sakatA hai| parigraha (anAvazyaka saMcaya) kI pravRtti manuSya ke lobha aura tRSNA ko uttejita kara sAMsArika vastuoM ke prati anAvazyaka moha-mamatA paidA karatI hai| phira sAMsArika dhana-daulata kI daur3a meM lage manuSya kI Atma-zAnti aura Atma-santoSa kA nAza ho jAtA hai| Atma-zAnti kA nAza AtmahiMsA hI to hai| sAtha hI beImAnI, chala-kapaTa aura vizvAsaghAta dvArA dUsaroM kA dhana har3apanA yA unheM unake adhikAra se vaMcita karanA spaSTa hI parahiMsA hai| isalie parigraha ko hiMsA kA aMga aura aparigraha ko ahiMsA kA aMga mAnA jAtA hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 115 isa prakAra yaha spaSTa ho jAtA hai ki jaina dharma ke mUla siddhAnta ke anusAra satya, acaurya Adi sabhI sadguNa ahiMsA meM samA jAte haiN| tabhI to ahiMsA ko parama dharma kahA jAtA hai| gRhastha aura ahiMsA aksara yaha prazna uThAyA jAtA hai ki kyA gRhastha-jIvana meM rahate hue manuSya ahiMsA ke itane U~ce Adarza ko nibhA sakatA hai ? gRhastha ko apane aura apane parivAra ke pAlana-poSaNa ke lie khetI, naukarI Adi koI na koI roz2agAra karanA hI par3atA hai| phira coroM, badamAzoM aura luTeroM se apanI surakSA ke lie bhI kucha upAya karanA hI hotA hai| aisI sthiti meM trasa (cala) aura sthAvara (acala) jIvoM se bhare isa saMsAra meM kisI bhI jIva ko na mArane aura unheM kisI taraha kaSTa na pahu~cAne ke niyama ko vaha pUrI taraha kaise nibhA sakatA hai? gRhatyAgI sAdhuoM ke lie bhI ise pUrI taraha nibhA pAnA kaThina hai| gRhastha ke lie to yaha prAyaH asambhava hI hai| ___ jaina dharma apane ahiMsA ke mUla siddhAnta para dRr3ha rahate hue vyAvahArika jIvana kI kaThinAiyoM para sUkSmatA se vicAra kara isa prazna kA ucita samAdhAna prastuta karatA hai| hama dekha cuke haiM ki jaina dharma meM apane Antarika bhAvoM aura irAdoM ko pavitra rakhane tathA jIva-dayA aura jIva-rakSA ko apanA svAbhAvika kartavya samajhane ko hI ahiMsA kA vAstavika rUpa mAnA jAtA hai| yadi gRhastha isa Antarika pavitratA ke sAtha sAvadhAnIpUrvaka hiMsA se bacane kA prayatna karate hue apane kartavya ko nibhAtA hai to use ahiMsaka hI mAnA jaayegaa| jaina dharma meM yaha spaSTa kiyA jAtA hai ki dUsare jIvoM kI hiMsA cAra prakAra se hotI hai jinheM (1) saMkalpI (2) ArambhI (3) udyogI aura (4) virodhI hiMsA kahate haiN| (1) saMkalpI hiMsA vaha hai jo saMkalpa karake (irAde se) kI jAtI hai, jaise kisI jIva ko jAna-bUjhakara mAranA yA kaSTa phuNcaanaa| (2) ArambhI hiMsA vaha hai jo ghara-gRhasthI ke kAmoM ko karane meM anajAne ho jAtI hai, jaise jhAr3a dene, rasoI banAne, ghara kI dhulAI-safAI Adi kAmoM ko sAvadhAnIpUrvaka karane para bhI kucha jIvoM ko kaSTa ho jAtA hai yA unakI mRtyu ho jAtI hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jaina dharma : sAra sandeza (3) udyogI hiMsA vaha hai jo khetI-bArI karane, kala-kArakhAne calAne Adi rojI-rojagAra ke kAmoM ko sAvadhAnIpUrvaka karane meM bhI ho jAtI hai| (4) virodhI hiMsA vaha hai jo apane tathA apane parivAra, samAja, deza Adi kI duSToM, AtatAyiyoM Adi se rakSA karane meM anicchApUrvaka kI jAtI hai| gRhastha ko saMkalpI hiMsA kA to tyAga avazya kara denA caahie| para bAqI tIna prakAra kI hiMsA kA pUrNa tyAga usake lie sambhava nahIM hai| isalie jaina dharma meM gRhastha ke lie ahiMsA mahAvrata (sabhI avasthAoM meM sabhI prakAra ke jIvoM kI hiMsA ke tyAga) ke badale ahiMsA aNuvrata (paristhiti ke anusAra yathAsambhava hiMsA ke tyAga) kA vidhAna kiyA jAtA hai| khetI-bArI Adi kAmoM meM lage gRhastha ke lie sthAvara aura eka indriyavAle per3a-paudhoM yA vanaspatiyoM kI hiMsA se baca pAnA sambhava nahIM hai| isalie gRhastha ko zantipUrvaka dharma ke anusAra jIvana vyatIta karate hue ahiMsA aNuvrata kA pAlana karanA caahie| arthAt unheM saMkalpI hiMsA kA pUrNa tyAga karate hue apane irAde se do se pA~ca indriyoMvAle trasa (calanevAle) jIvoM kI hiMsA nahIM karanI cAhie aura AvazyakatA ke binA vanaspati Adi ekendriya jIva kI bhI yathAsambhava rakSA karane kA qhayAla rakhanA caahie| puruSArthasiddhayupAya meM spaSTa kahA gayA hai: gRhastha se ekendriya jIvoM kI hiMsA kA tyAga nahIM ho sakatA hai, isalie yadi yogya rIti se kArya karate hue ekendriya jIvoM kI hiMsA hotI hai to hoo, isake atirikta vyartha aura asAvadhAnI se kArya karane meM jo ekendriya jIvoM kI hiMsA hotI hai usakA to avazya hI tyAga honA caahiye| zAntipUrvaka dhArmika jIvana vyatIta karanevAle gRhastha ko na cAhate hue bhI Avazyaka paristhitiyoM meM apane aura apane parivAra yA samAja kI rakSA ke lie virodhI hiMsA karanI par3atI hai| usa vizeSa paristhiti meM hiMsA rakSA ke uddezya se kI jAtI hai| isalie jaina dharma gRhastha ke lie isa hiMsA ko ucita mAnatA hai| isa virodhI hiMsA kA eka udAharaNa prastuta karate hue jainadharmAmRta meM kahA gayA hai:
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 117 jaba koI AtatAyI yA hiMsaka pazu nagara meM ghusakara anekoM vyaktiyoM kI hiMsA karatA hai, usa samaya logoM kI rakSA ke bhAva se koI vyakti usakA sAmanA karatA hai aura isa para-rakSA ke samaya usake dvArA yadi AkramaNa karanevAlA mArA jAtA hai, to yadyapi vahA~ eka AtatAyI kI hiMsA huI hai, tathApi saikar3oM niraparAdha vyaktiyoM ke prANoM kI bhI rakSA usake mAre jAne se hI huI hai aura isa prakAra eka ke mArane kI apekSA anekoM kI rakSA kA puNya vizAla hai| isIlie kahA gayA hai ki kahIM para kI gaI hiMsA ahiMsA ke vipula phala ko detI hai| gRhasthoM ko virodhI hiMsA kI anumati diye jAne ke kAraNa ko samajhAve hue nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: saca to yaha hai ki yadi gRhastha rAjyAdi kAryoM ko karate hue athavA gRhasthI kI z2immedArI kA bhAra sambhAlate hue virodhI hiMsA kA bilkula tyAga kara deM to duniyA~ meM aMdhera maca jAye-AtatAyI loga lUTa, mAra, hatyA, vyabhicAra, balAtkAra Adi karane meM ni:zaGka ho kamara kasa kara juTa jAyeM aura kisI bhI gRhastha kA dharma, jAna, mAla, deza Adi qhatare se khAlI na rhe| isalie gRhasthoM se ahiMsA kA ekadeza (AMzika) pAlana hI ho sakatA hai aura usI ke pAlana karane kI unheM prareNA dI gaI hai|20 isa prakAra gRhastha ke lie AvazkatAnusAra ahiMsA ke pAlana kI eka apanI maryAdA hai| saMkSipta rUpa meM isakA saMketa dete hue hukamacanda bhArilla kahate haiM: jahA~ gRhastha binA prayojana cIMTI taka kA badha nahIM karatA hai; vahA~ deza, samAja, ghara-bAra, mA~-bahina, dharma aura dharmAyatana kI rakSA ke lie talavAra uThAne meM bhI saMkoca nahIM krtaa| isa prakAra apane bhAvoM aura irAdoM ko pavitra rakhate hue tathA dayApUrvaka dUsaroM kI rakSA kA dhyAna rakhate hue gRhastha kA sAvadhAnI ke sAtha kiyA huA kArya ahiMsA hI mAnA jAtA hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 jaina dharma : sAra sandeza ___ yahA~ yaha yAda rakhanA cAhie ki ahiMsA vIroM kA dharma hai, vIroM kA AbhUSaNa hai na ki kAyaratA kI nishaanii| yaha durbalatA kA pratIka nahIM, balki sabalatA kA sUcaka hai| manobala kI hInatA, AtatAyiyoM ke anyAya ko sahana karanA, pratikAra yA pratirodha na karanA ahiMsA nhiiN| ahiMsA mA~gatI hai tyAga, Atma-saMyama aura Atma-vizvAsa tathA eka udAra mAnavIya sNklp| IrSyA-dveSa, svArtha, lobha-lAlaca ke Upara uThakara saumya vyavahAra, madhura vacana, para-pIr3A nivAraNa ahiMsA ke sopAna haiM / ahiMsA sakriya prema kA vyAvahArika rUpa hai| ahiMsA parama zUravIroM kA astra hai| isameM anAvazyaka hiMsA ke prayoga ke lie koI bhI sthAna nahIM hai| yaha niSkriya sthiti nahIM, balki prabala sakriyatA kI sthiti hai| ahiMsA sikhAtI hai burAI ke badale bhalAI, vairI ko baira se nahIM, dhairya evaM sahAnubhUti se g2alatI se mukta karAne kI bhaavnaa| jo eka ko satya pratIta hotA hai vahI dUsaroM ko g2alata dikhAI de sakatA hai| aisI sthiti meM virodhI ko kaSTa athavA pIr3A dekara nahIM, balki use kSamA kara tathA svayaM kaSTa uThAkara use satya kI pratIti karAyI jA sakatI hai aura use apane vaza meM kiyA jA sakatA hai| ataH jahA~ ahiMsA se kAma liyA jA sakatA hai, vahA~ asahiSNu banakara lar3anA-jhagar3anA vIratA nahIM, mUrkhatA hai| ahiMsA sikhAtI hai nirbhayatA aura nirbhayatA vIratA kA lakSaNa hai| kSamA vahI vyakti kara sakatA hai jisameM zaurya kA guNa ho, kaSTa sahane kA sAmarthya ho| ahiMsaka AcaraNa va manovRtti vidrohiyoM kI hiMsAtmaka pravRtti ko bhI badala detI hai| isa prakAra ahiMsA hRdaya-parivartana kA eka sakSama zastra hai| isa saMdarbha meM nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: ve puruSa vIra kahalAte haiM jo kisI AtatAyI ke dvArA satAye jAne para AtmarakSA karane meM pUrNa samartha hote haiM aura use vaza kara usa para vijaya prApta kara lete haiM; kintu jo pratIkAra karane meM pUrNa samartha hote hue bhI duzmana kI duSTatA aura mUrkhatA kA badalA lene kI apekSA use hRdaya se kSamA kara dete haiM ve vAstava meM mahAvIra aura sacce ahiMsaka haiN| aparAdhI ko hRdaya se kSamA kara denA aura usakA tanika bhI khyAla na lAnA kitanA
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 119 kaThina aura vIratA kA kArya hai, ise sAdhAraNa vyakti nahIM samajha skte| aisI nAsamajhI se jo loga ukta prakAra ke mahAvIra purUSoM ko kAyara kahane kA sAhasa karate haiM, ve vIratA aura dharma kA hI apamAna karate haiN| ...kAyara ve haiM jo balavAna zatru kA pratIkAra karane meM svayaM asamartha hone para yA sAmarthya hone para bhI sAhasa ke abhAva meM Dara ke mAre mu~ha chipA kara baiTha jAte haiM aura mana hI mana to use kosate haiM va dveSa karate rahate haiM; kintu Upara se dikhAvaTI 'kSamA kSamA' kA rAga alApate haiN| yaha kAyaratA hai aura isameM va hiMsA meM nAma mAtra kA hI aMtara hai| 22 ata: ahiMsA kartavya aura akartavya meM antara karanA sikhAtI hai aura kartavya ke mArga para calanA sikhAtI hai| jo vyakti ahiMsA kI zakti, maryAdA aura vyAkhyA se paricita haiM ve kabhI bhI ahiMsA kI nindA nahIM kara skte| ahiMsA kI mahimA ahiMsA ke sambandha meM yahA~ aba taka jo kucha kahA gayA hai usase itanA to spaSTa hai ki jaina dharma meM ahiMsA para pUrI gambhIratA se vicAra kiyA gayA hai| jaina dharma ke anusAra ahiMsA kA kSetra itanA vyApaka hai ki isameM prAyaH sabhI anya vrata aura dhArmika niyama samA jAte haiN| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, ahiMsA hI dharma kA lakSaNa hai| yahI sabhI dhArmika vratoM aura niyamoM kA mUla hai| ahiMsA kI mahimA batAte hue jJAnArNava meM spaSTa kahA gayA hai: isa loka meM jaise paramANu se koI choTA va alpa nahIM hai aura AkAza se koI bar3A nahIM hai, isI prakAra ahiMsArUpa dharma se bar3A koI dharma nahIM hai| yaha jagatprasiddha lokokti hai: 'ahiMsA paramo dharmaH hiMsA sarvatra garhitA', arthAt ahiMsA sabase bar3A dharma hai aura hiMsA kI sarvatra nindA hotI hai| yaha ahiMsA akelI jIvoM ko sukha, kalyANa va abhyudaya detI hai; vaha tapa, svAdhyAya aura yamaniyamAdi nahIM de sakate haiM, kyoMki dharma ke samasta aMgoM meM ahiMsA hI eka mAtra pradhAna hai|23
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jaina dharma : sAra sandeza isI bhAva ko vyakta karate hue jina-vANI meM bhI kahA gayA hai: jisa prakAra samasta loka meM samasta parvatoM se U~cA meru parvata hai usI prakAra samasta zIloM aura vratoM meM ahiMsA ko sarvazreSTha jAnanA caahie| ahiMsA hI samasta AzramoM kA hRdaya hai, samasta zAstroM kA garbha arthAt utpatti-sthAna hai tathA sabhI vratoM aura guNoM kA piNDarUpa ekIkRta sArabhUta hai| ahiMsA ke pAlana se hI jIvoM kA pratipAlana hotA hai aura isa sarvazreSTha vrata kA pAlana karanevAlA sacce Antarika Ananda kA anubhava karatA hai| ahiMsAvratI hI uttama gati aura mokSa kA adhikArI hotA hai| ahiMsA dvArA prApta honevAle aneka uttama lAbhoM kA ullekha karate hue jJAnArNava meM kahA gayA hai: ahiMsA to jagat kI mAtA hai, kyoMki samasta jIvoM kI pratipAlanA karanevAlI hai| ahiMsA hI Ananda kI santati arthAt paripATI hai| ahiMsA hI uttama gati aura zAzvatI lakSmI (mokSa) hai| jagat meM jitane uttamottama guNa haiM ve saba ahiMsA hI meM haiN| yaha ahiMsA hI mukti pradAna karatI hai tathA svarga kI lakSmI ko detI hai aura ahiMsA hI AtmA kA hita karatI hai tathA samasta kaSTarUpa ApadAoM ko naSTa karatI hai| - tapa, zruta (zAstra kA jJAna), yama (mahAvrata), jJAna (bahuta jAnanA), dhyAna aura dAna karanA tathA satya, zIla, vratAdika jitane uttama kArya haiM una sabakI mAtA eka ahiMsA hI hai| ahiMsA vrata ke pAlana binA uparyukta guNoM meM se eka bhI nahIM hotaa| isa kAraNa ahiMsA hI samasta dharma kAryoM kI utpanna karanevAlI mAtA hai| isa saMsArarUpa tIvra bhaya se bhayabhIta honevAle jIvoM ko yaha ahiMsA hI eka parama auSadhi hai, kyoMki yaha sabakA bhaya dUra karatI hai tathA svarga jAne ke lie ahiMsA hI mArga meM atizaya va puSTikAraka pAtheyasvarUpa (bhojanAdi kI sAmagrI) hai|25
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 121 isI prakAra jainadharmAmRta meM bhI ahiMsA kI mahimA kA guNagAna karate hue ise parama kalyANakArI batAyA gayA hai: ahiMsA hI mAtA ke samAna sarva prANiyoM kA hita karanevAlI hai aura ahiMsA hI saMsArarUpa marusthalI meM amRta bahAnevAlI nahara hai| ahiMsA hI duHkharUpa dAvAgni ko zamana (zAnta) karane ke lie varSAkAlIna meghAvalI hai aura ahiMsA hI bhava bhramaNarUpa roga se pIDita prANiyoM ke lie parama auSadhi hai| ataeva prANiyoM kI hiMsA kA tyAga kara unheM abhayadAna do, unake sAtha nirdoSa, nizchala mitratA karo aura samasta cara-acara jIvaloka ko arthAt trasa aura sthAvara prANiyoM ko apane sadRza dekho| ahiMsA kI zreSThatA kA kAraNa batAte hue jaina dharma meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki sabako apanA jIvana sabase adhika pyArA hotA hai| apanI sArI dhana-sampatti aura qImatI se qImatI vastu dekara bhI hama apane jIvana kI rakSA karanA cAhate haiN| isalie ahiMsA arthAt jIva-dayA aura jIva-rakSA ke samAna anya koI dhArmika kArya nahIM ho sktaa| jJAnArNava meM spaSTa kahA gayA hai: jo koI kisI manuSya ko mara jAne ke badale meM nagara, parvata tathA suvarNa ratna dhana dhAnyAdi se bharI huI samudraparyanta kI pRthvI kA dAna karai tau bhI apane jIvana ko tyAga karane meM usakI icchA nahIM hogii| bhAvArtha-manuSyoM ko jIvana itanA pyArA hai ki marane ke lie jo koI samasta pRthvI kA rAjya de de to bhI maranA nahIM caahtaa| isa kAraNa eka jIva ko bacAne meM jo puNya hotA hai vaha samasta pRthvI ke dAna se bhI adhika hotA hai| isa jIvaloka meM (jagat meM) jIva rakSA ke anurAga se manuSya samasta kalyANarUpa pada ko prApta hote haiN| aisA koI bhI tIrthaMkara, devendra, cakrartitvarUpa kalyANapada loka meM nahIM hai jo dayAvAna nahIM paaveN| arthAt ahiMsA (dayA) sarvottama pada ko denevAlI hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 jaina dharma : sAra sandeza ____ manuSya-jAti apanI viveka-zakti ke kAraNa hI pazuoM kI jAti se bhinna aura usase U~cI mAnI jAtI hai| isa viveka-zakti kI vRddhi karuNA yA dayA-bhAva (ahiMsA) dvArA hotI hai| isalie karuNA-bhAva yA ahiMsA-bhAva ko bar3hAnA hI apanI manuSyatA kA vikAsa karanA hai| karuNA aura viveka ke isa sambandha kI ora dhyAna dilAte hue jJAnArNava meM kahA gayA hai: puruSoM ke hRdaya meM jaise-jaise karuNAbhAva sthiratA ko prApta karatA hai taise-taise vivekarUpI lakSmI usase paramaprIti prakaTa karatI rahatI hai| bhAvArtha-karuNA (dayA) viveka ko bar3hAtI hai| 28 manuSya apane viveka dvArA svayaM hI vicAra kara sakatA hai ki tanika-sI pIr3A hone para use kitanI becainI aura darda mahasUsa hotA hai| to phira vaha dUsare jIvoM kI hiMsA karake apane ko vivekazIla manuSya kaise kaha sakatA hai? isalie manuSya ko 'manuSya' kahalAne ke lie ahiMsaka honA Avazyaka hai| vAstava meM manuSya ke lie hiMsA bar3A bhArI anartha hai, jaisA ki jJAnArNava meM kahA gayA hai: jo manuSya apane zarIra meM tinakA cubhane para bhI apane ko duHkhI huA mAnatA hai vaha nirdaya hokara para (dUsare) ke zarIra para zastra kaise calAtA hai? yaha bar3A anartha hai| jo manuSya apane bala aura adhikAra kA durupayoga kara dUsaroM ko mAratA yA kaSTa pahu~cAtA hai use apanI nirdayatA kA kaThora daNDa agale jIvana meM avazya bhoganA par3atA hai| jo dUsaroM kA bhalA nahIM karatA vaha apanA bhalA kaise manA sakatA hai ? jJAnArNava meM bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahA gayA hai: jo balavAn puruSa isa loka meM nirbala kA parAbhava (anAdara yA vinAza) karatA va satAtA hai vaha paraloka meM usase anantaguNA parAbhava sahatA hai| arthAt-jo koI balavAn nirbala ko duHkha detA hai to usakA ananta guNA duHkha vaha svayam agale janma meM bhogatA hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 123 jisa puruSa kA citta jIvoM ke lie zastra ke samAna nirdaya hai usakA tapa karanA aura zAstra kA par3hanA Adi kArya kevala kaSTa ke lie hI hotA hai, kucha bhalAI ke lie nahIM hotaa| isake viparIta jo mahApuruSa dRr3hatApUrvaka ahiMsA kA pAlana karate haiM unake antara kI zAnti aura pavitratA kA prabhAva unake sampUrNa vAtAvaraNa ko zAntimaya aura pavitra banA detA hai| sabake prati dayA, karuNA, maitrI aura jIva-rakSA kA bhAva rakhanevAle sAdhujanoM ke cAroM ora eka sUkSma (adRSTa) prabhA-maNDala bana jAtA hai jo unake Asa-pAsa dayA aura karuNA kA bhAva bikherakara unake lie eka surakSA kavaca kA kAma karatA hai| aise sAdhujanoM ke zAnti pUrNa Atmateja aura anupama amodha (acUka) zakti ke sAmane hiMsaka, virodhI aura upadravI duSTajana bhI natamastaka ho jAte haiN| yahA~ taka ki hiMsaka pazu bhI unake sAmane apane janmajAta vairabhAva aura ugratA ko bhulAkara zAnta aura namrabhAva dhAraNa kara lete haiN| ahiMsA kI apAra zakti, adbhuta prabhAva aura anupama mahimA kA ullekha nAthUrAma DoMgarIya jaina ina zabdoM meM karate haiM: ahiMsA kI zakti aura mahimA donoM hI anupama va acintya haiN| jaba sAdhu puruSa mana vacana karma se ahiMsaka aura vItarAga banakara Atmazuddhi karane kA prayatna karate haiM, usa samaya unameM jo Atmateja prakaTa hotA hai usake prabhAva se bar3e-bar3e abhimAniyoM kA mastaka unake caraNoM meM apane-Apa jhuka jAtA hai aura jaGgala ke mRga aura siMhAdi pazu-pakSI bhI apane ApasI janmajAta vaira virodha kA tyAga kara zAnti ke sAtha unake caraNoM meM jA baiThate haiN| ...jisa mahApuruSa kI antarAtmA meM zuddha ahiMsA kA athAha samudra bharA huA hai usakA prabhAva yadi vidveSiyoM aura vidrohiyoM kI hiMsAtmaka bhAvanAoM ko kuMThita aura hataprabha banAkara unheM bhI ahiMsaka aura namra banAde to isameM Azcarya kI kyA bAta hai ?31 ahiMsA ke adbhuta prabhAva kA varNana karate hue yogasUtra meM bhI kahA gayA hai:
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 jaina dharma : sAra sandeza ahiMsA pratiSThAyAM tatsaMnidhau vaira tyaagH| 32 arthAt ahiMsA meM pUrI taraha dRr3ha ho jAne para usa sAdhujana ke Asa-pAsa sabhI prANI vairabhAva kA tyAga kara dete haiM hiMsA kI ghora nindA Upara batAyA jA cukA hai ki ahiMsA dharma kA lakSaNa hai / isake ThIka viparIta hiMsA ko adharma kA lakSaNa mAnA gayA hai / isalie jahA~ hiMsA hai vahA~ dharma ke lie koI sthAna nahIM ho sktaa| jaina granthoM meM bar3e hI spaSTa zabdoM meM hiMsA ko samasta pApoM kA mUla, naraka kA dvAra aura ghora anartha kA kAraNa kahA gayA hai / udAharaNa ke lie, jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: zrUyate sarvazAstreSu sarveSu samayeSu ca / ahiMsA lakSaNo dharmastadvipakSazca pAtakam // sarva zAstroM meM aura sarva matoM meM yahI sunA jAtA hai ki dharma kA lakSaNa ahiMsA hI hai aura hiMsA karanA hI pApa hai| hiMsA hI durgati kA dvAra hai, hiMsA hI pApa kA samudra hai, hiMsA hI ghora raurava naraka hai aura hiMsA hI gahana andhakAra hai / 33 jJAnArNava meM bhI kahA gayA hai: yaha hiMsA hI narakarUpI ghara meM praveza karane ke lie pratolI (mukhya daravAz2A) hai tathA jIvoM ko kATane ke lie kuThAra (kulhAr3A) aura vidArane ke lie nirdayarUpI zUlI hai| jo dharmarUpa vRkSa uttama kSamAdika udAra saMyamoM se bahuta kAla se bar3hAyA jAtA hai vaha isa hiMsArUpa kuThAra se kSaNa mAtra meM naSTa ho jAtA hai / bhAvArtha- jahA~ hiMsA hotI hai vahA~ dharma kA leza bhI nahIM rahatA / saMsAra meM jIvoM ke jo kucha duHkha, zoka, bhaya kA bIja karma hai tathA durbhAgyAdika haiM ve samasta ekamAtra hiMsA se utpanna hue jaano| bhAvArtha-samasta pApakarmoM kA mUla hiMsA hI hai| 34
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 125 hiMsA karanevAle ko apane hiMsaka karmoM ke phalasvarUpa jisa durgati kA sAmanA karanA par3atA hai usakI kalpanA se hI jI dahala jAtA hai| usakI vikarAlatA (bhayaMkaratA) kA zabdoM meM varNana nahIM kiyA jA sktaa| jIvahiMsA dvArA mAnava apane ko dAnava (rAkSasa) banA DAlatA hai| isalie jIvahiMsaka kA mana kabhI bhI dhyAna, samAdhi Adi antarmukhI abhyAsa meM nahIM laga sktaa| ise samajhAte hue jJAnArNava meM kahA gayA hai: jIvoM ke ghAta (hiMsA) karane se pApakarma upArjana hotA hai| usakA jo phala arthAt duHkha narakAdika gati meM jIva bhogate haiM vaha vacana ke agocara hai, arthAt vacana se kahane meM nahIM A sktaa| hRdaya meM kSaNabhara bhI sthAna pAI huI yaha hiMsA tapa, yama, samAdhi aura dhyAnAdhyayanAdi (dhyAna, adhyayana Adi) kAryoM ko niraMtara pIr3A detI hai| bhAvArtha-krodhAdi kaSAyarUpa pariNAma (hiMsArUpa pariNAma) kisI kAraNa se ekabAra utpanna ho jAte haiM to unakA saMskAra (smaraNa) lagA rahatA hai| vaha tapa, yama, samAdhi aura dhyAnAdhyayanakAryoM meM citta ko nahIM Thaharane detA, isa kAraNa yaha hiMsA mahA anarthakAriNI hai| __ jo pApI nara apane aura anya ke sukha-duHkha va hita-anahita ko na vicAra kara jIvoM ko mAratA hai vaha manuSyajanma meM bhI rAkSasa hai, kyoMki manuSya hotA to apanA va para kA hitAhita vicaartaa| jaba hiMsaka kisI jIva kI hiMsA karatA hai taba vaha bhUla jAtA hai ki usa jIva kI hiMsA karane meM vaha svayaM apanI bhI hiMsA kara rahA hai| dUsare jIvoM kI hiMsA karane se pahale vaha svayaM hI apane andara rAga, dveSa, krodha Adi vikAroM ke uThane se apanI hiMsA yA AtmaghAta karatA hai| isalie hiMsA kA tyAga karane meM hI Atmahita hai| jina-vANI meM spaSTa kahA gayA hai: kisI anya jIva kA vadha svayaM apanA hI vadha hai tathA anya jIvoM kI dayA apane para hI dayA hai| ataeva hiMsA kA viSa kaNTaka ke samAna pariharaNa (tyAga) karanA caahie|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 jaina dharma: sAra sandeza pahale kahA jA cukA hai ki dayA dharma kA mUla hai| isalie jaina dharma meM dayAsvarUpa ahiMsA ko dharma kA lakSaNa mAnA jAtA hai| isake viparIta hiMsA ko adharma kA lakSaNa samajhA jAtA hai| isaprakAra dharma aura hiMsA eka dUsare ke viparIta haiN| dharma meM hiMsA ko kabhI milAyA nahIM jA sktaa| phira bhI kucha ajJAnI aura pAkhaNDI loga managaDhanta zAstroM kI racanA kara dharma ke nAma para pazuoM kI bali car3hAne yA anya prakAra se jIvahiMsA karane ko ucita ThaharAte haiN| jaina dharma ke anusAra dayApUrNa dharma meM nirdayatApUrNa hiMsA ko milAnA bhArI anartha hai, jaisA ki jJAnArNava meM kahA gayA hai: AcArya (zubhacandrAcArya) mahArAja Azcarya ke sAtha kahate haiM ki dekho! dharma to dayAmayI jagat meM prasiddha hai, parantu viSayakaSAya (viSaya-vikAroM) se pIr3ita pAkhaNDI hiMsA kA upadeza denevAle (yajJAdika meM pazuhomane tathA devI Adi ke lie balidAna karane Adi hiMsAvidhAna karanevAle) zAstroM ko racakara jagat ke jIvoM ko balAtkAra narakAdika meM le jAte haiN| yaha bar3A hI anartha hai| dharma ke nAma para jIvoM ko mAranevAle, mAre gaye jIvoM kA mAMsa khAnevAle aura isaprakAra ke upadezoM ko denevAle-ye sabhI naraka ke adhikArI hote haiN| jJAnArNava meM spaSTa kahA gayA hai: jo mAMsa ke khAnevAle haiM ve sAtaveM naraka ke rauravAdi (narakoM) meM praveza karate haiM aura vahIM para jIvoM ko ghAta karanevAle zikArI Adika bhI pIr3ita hote haiN| bhAvArtha-jo jIvaghAtaka mAMsabhakSI pApI haiM, ve naraka meM hI jAte haiM aura jo jIvaghAta ko hI dharma mAnakarake upadeza karate haiM ve apane aura parake-donoM ke ghAtaka haiM; ataH ve bhI naraka hI ke pAtra haiN| 38 jinakA viveka naSTa ho gayA hai ve hI aisA soca sakate haiM ki dUsare jIvoM kI bali car3hAne yA unheM mArane se mAranevAle kA vighna Tala jAyegA aura use sukha-zAnti prApta ho jaayegii| dUsaroM kI hatyA karane yA unheM duHkha dene ke
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA phalasvarUpa hiMsaka ko sukha-zAnti kaise mila sakatI hai ? dUsaroM kI hiMsA karanA yoM hI eka anartha hai / phira dharma ke nAma para hiMsA karanA to ghora anartha hai / jJAnArNava meM spaSTa kahA gayA hai: apanI zAnti ke artha athavA devapUjA ke tathA yajJa ke artha jo manuSya jIvaghAta (jIvahiMsA) karate haiM vaha ghAta bhI jIvoM ko zIghra hI naraka meM DAlatA hai| kulakrama se jo hiMsA calI AI hai vaha usa kula ko nAza karane ke lie hI kahI gaI hai tathA vighna kI zAnti ke artha jo hiMsA kI jAtI hai vaha vighnasamUha ko bulAne ke lie hI hai| bhAvArtha- koI kahai ki hamAre kula meM devI Adi kA pUjana calA AtA hai, ataeva hama bakare, bhaiMsoM kA ghAta karake devI ko car3hAte haiM aura isIse kuladevI ko santuSTa huI mAnate haiM tathA aisA karane se kuladevI kula kI vRddhi karatI hai, isa prakAra zraddhAna karake jo bakare Adi kI hiMsA kI jAtI hai vaha kulanAza ke lie hI hotI hai, kulavRddhi ke lie kadApi nahIM / tathA koI-koI ajJAnI vighnazAntyartha hiMsA karate haiM aura yajJa karAte haiN| unako ulaTA vighna hI hotA hai aura unakA kabhI kalyANa nahIM ho sakatA hai| sukha ke artha kI huI hiMsA duHkha kI paripATI karatI hai, maMgalArtha kI huI hiMsA amaGgala karatI hai tathA jIvanArtha kI huI hiMsA mRtyu ko prApta karAtI hai / isa bAta ko nizcaya jAnanA / jo adhama zAstroM kA pramANa dekara jIvoM kA vadha karanA dharma batAte haiM ve mRtyu hone para naraka meM zUlIpara car3hAye jAte haiM / hiMsA ko dharma mAnanevAle yA aisA kahanevAle adharmI haiM, kyoMki jisa zAstra meM jIvavadha dharma kahA ho vaha zAstra kadApi pramANabhUta nahIM kahA jA sktaa| usako jo ajJAnI pramANa mAnakara hiMsA karate haiM ve avazya hI naraka meM par3ate haiM / 39 127 dharma ke nAma para hiMsA kara apanA kalyANa cAhanevAlA manuSya usa anAr3I vyakti ke samAna hai jo patthara para car3hakara samudra ke pAra jAnA cAhatA hai yA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza 128 viSa milAyA huA bhojana khAkara apane jIvana ko surakSita rakhanA cAhatA hai / jJAnArNava meM spaSTa kahA gayA hai: jo mUr3ha adhama dharma kI buddhi se jIvoM ko mAratA hai so pASANa (patthara) kI zilAoM (caTTAnoM) para baiThakara samudra ko tairane kI icchA karatA hai, kyoMki vaha niyama se DUbegA / jo pApI dharma kI buddhi se jIvaghAtarUpI pApa ko karate haiM ve apane jIvana kI icchA se hAlAhala viSa ko pIte haiM 140 dharma vAstava meM pavitratA pradAna karanevAlA hai / ise mokSa kA sAdhana mAnA jAtA hai| ve manuSya sacamuca bhAgyahIna haiM jo andhavizvAsa ke zikAra hokara dharma ke nAma para hiMsA karake dharma ko kalaMkita karate haiM aura apane anamola manuSya-jIvana ko durgati ora le jAte haiM / Aja ke yuga meM takanIkI jJAna-vijJAna kA bahuta vikAsa huA hai| isalie isa yuga ko eka vikasita yuga mAnA jAtA hai / para isa vikasita mAne jAnevAle yuga meM bhI hama dharma, jAti aura sampradAya kI saMkIrNatA se mukta nahIM hue haiN| hamAre andara sAmAjika, Arthika aura rAjanaitika sparddhA, vaimanasya, IrSyA, dveSa aura paraspara vaira-virodha ke bhAva Aja bhI prAya: pahale jaise hI bane hue haiM, jo kabhI bhI hiMsA aura yuddha ke rUpa meM bhar3aka sakate haiM Aja ke yuga kA samAja pahale jaisA eka-dUsare se anajAna aura dUra nahIM raha gayA hai| isalie Aja hama eka-dUsare se prabhAvita hue binA nahIM raha skte| aisI sthiti meM Aja ke yuga kI hiMsA aura yuddha ke pariNAmoM meM jisa vyApakatA aura vikarAlatA kI sambhAvanA hai, usakI pahale kabhI kisI ne kalpanA bhI na kI hogI / isalie vartamAna yuga meM jaina dharma dvArA batAyI gayI ahiMsA ko apanAnA aura hiMsA ko tyAganA aura bhI adhika Avazyaka ho gayA hai / pahale z2amAne kI hiMsA aura yuddha kI tulanA meM Aja kI hiMsA aura yuddha se honevAle sarvavyApI saMhAra kI ora dhyAna dilAkara hukamacanda bhArilla jaina dharma ke ahiMsA - siddhAnta kI vartamAna AvazyakatA ko ina zabdoM meM spaSTa karate haiM:
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 129 pahale ke z2amAne meM yuddha ke maidAna meM sipAhI lar3ate the aura sipAhI hI marate the; para Aja yuddha sipAhiyoM taka hI sImita nahIM raha gayA hai, yuddha maidAnoM taka hI sImita nahIM raha gayA hai| Aja usakI lapeTa meM sArI duniyA A gayI hai| Aja kI lar3AiyoM meM mAtra sipAhI hI nahIM marate, kisAna bhI marate haiM, majadUra bhI marate haiM, vyApArI bhI marate haiM, kheta-khaliyAna bhI barbAda hote haiM, kala-kArakhAne bhI naSTa hote haiM, bAjAra aura dukAneM bhI tabAha ho jAtI haiN| adhika kyA kaheM, Aja ke isa yuddha meM ahiMsA kI bAta kahanevAle paNDita aura sAdhujana bhI nahIM baceMge, mandira-masjida bhI sApha ho jaaveNge| Aja ke yuddha sarvavinAzaka ho gaye haiN| Aja hiMsA jitanI bhayAnaka ho gayI hai, bhagavAn mahAvIra kI ahiMsA kI AvazyakatA bhI Aja utanI hI adhika ho gayI hai| vAstava meM jaina dharma ke anusAra ahiMsA kA pAlana vyakti aura samAja-sabake lie sarvadA aura sarvathA (sabhI prakAra se) kalyANakArI aura sukhadAyI mAnA jAtA hai, jabaki hiMsA sabake lie sadA aura sabhI prakAra se pApamayI, duHkhadAyI aura durgati kI ora le jAnevAlI mAnI jAtI hai| mAMsa-madirA kA niSedha dharma ko kalaMkita na kara ise pavitra banAye rakhane ke lie ahiMsA kA pAlana karanA Avazyaka hai aura ahiMsA kA pAlana sahI DhaMga se karane ke lie apane khAna-pAna kI zuddhi para dhyAna rakhanA Avazyaka hai| kevala jIbha ke svAda ke lie yA dUsaroM kI dekhA-dekhI niraparAdha (bekasUra) jIvoM ko mArakara unakA mAMsa khAnA aura thor3I-sI naze kI mastI ke lie zarAba Adi nazIle padArthoM kA sevanakara apanI AtmA ko dUSita karanA apane ko patana kI ora le jAnA hai| mAMsa-madirA ke sevana se AtmA vikArayukta ho jAtI hai aura isake lie mokSa-mArga meM Age bar3hanA kaThina ho jAtA hai| isalie jaina dharma meM mAMsa-madirA kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai| __mAMsa kA niSedha karate hue jaina dharma meM samajhAyA gayA hai ki mAMsa kI utpatti jIvahiMsA kiye binA nahIM hotii| yadi koI kahe ki kisI dUsare dvArA mAre gaye
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 jaina dharma : sAra sandeza yA svayaM mare hue pazu kA mAMsa khAne meM koI hiMsA nahIM hotI to aisA kahanA ThIka nahIM, kyoMki usa mAMsa meM bhI usa mAMsa para Azrita rahanevAle anekoM jIvoM kI hiMsA hotI hai| isa prakAra svayaM mArakara, dUsaroM dvArA mAre gaye yA apane-Apa mare hue jIvoM kA mAMsa cAhe pakAkara yA binA pakAye khAnA hiMsA kA hI kArya mAnA jaayegaa| jainadharmAmRta meM spaSTa kahA gayA hai: yataH (cU~ki) prANoM ke ghAta kiye binA mAMsa kI utpatti nahIM hotI hai, ataH mAMsa-bhakSI puruSa ke anivArya (nizcaya hI) hiMsA hotI hai| bhAvArtha-mAMsa kA bhakSaNa karanevAlA puruSa bhale hI apane hAtha se kisI jIva ko na mAre tathApi vaha hiMsA ke pApa kA bhAgI hotA hI hai| 42 apane-Apa mare hue jIvoM kA mAMsa khAne se honevAlI hiMsA kA ullekha karate hue puruSArthasiddhyupAya meM kahA gayA hai: yadyapi yaha ThIka hai ki kabhI apane Apa se hI mare hue bhaiMsa, baila Adi pazuoM kA mAMsa mila jAtA hai| para vahA~ bhI, arthAt usa mAMsa ke khAne meM bhI, usa mAMsa ke Azrita rahanevAle usa mare hue pazu kI jAti ke aneka sUkSma jIvoM kA ghAta hone se hiMsA to hotI hI hai|43 pakAye hue yA binA pakAye hue mAMsa ko kevala khAnA hI nahIM, balki chUnA bhI hiMsA ke pApa kA doSI banAtA hai| jainadharmAmRta meM spaSTa kahA gayA hai: jo jIva kaccI athavA pakI huI mAMsa kI DalI ko khAtA hai, athavA chUtA hai, vaha puruSa nirantara ekatrita hue aneka jIva koTiyoM (jIva samUha) ke piNDa ko mAratA hai| bhAvArtha-mAMsa kA khAnevAlA to pApa kA bhAgI hai hI, kintu jo mAMsa ko uThAtA-rakhatA hai yA usakA sparza bhI karatA hai, vaha bhI jIva hiMsA ke pApa kA bhAgI hotA hai, isakA kAraNa yaha hai ki mAMsa meM jo tajjAtIya (jisa jIva kA vaha mAMsa hai usa jAti ke) sUkSma jIva hote haiM, ve itane komala hote haiM ki manuSya ke sparza karane mAtra se unakA maraNa ho jAtA hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 131 ___ mAMsa khAne ko ucita ThaharAne ke lie kucha loga yaha dalIla dete haiM ki mAMsAhArI manuSya eka hI bar3e pazu ko mArakara apanA bhojana pUrA kara sakatA hai jabaki zAkAhArI manuSya apane bhojana ke lie aneka anna ke dAnoM aura sAga-sabjiyoM kA ghAta karatA hai| isalie mAMsAhArI se adhika zAkAhArI ko hiMsA kA doSa lagatA hai| isa prakAra kA tarka isa g2alata dhAraNA para AdhArita hai ki ekendriya (jaise-per3a-paudhoM) se lekara paMcendriya jIva (jaise-pazu, manuSya) taka-sabhI prakAra ke jIvoM ke ghAta kA doSa barAbara hI hotA hai| para aisA hotA nahIM hai| yadi aisA hotA to eka ghAsa yA paudhe (ekendriya jIva) ko ukhAr3ane aura eka manuSya (paMcendriya jIva) kI hatyA karane kA doSa barAbara hI mAnA jaataa| per3a-paudhoM meM kevala sparza-jJAna kI hI kucha zakti hotI hai jabaki do indriya se lekara pA~ca indriyoM taka ke jIvoM kI jJAna-zaktiyoM kI saMkhyA aura kSamatA kramaza: bar3hatI jAtI hai| yahI kAraNa hai ki eka macchara ko mArane kI apekSA eka manuSya ko mArane kA pApa asaMkhyaguNA adhika mAnA jAtA hai| isa sacAI ko samajhAte hue puruSArthasiddhayupAya meM mAMsAhAriyoM kI ukta dalIla kA khaNDana ina zabdoM meM kiyA gayA hai: aisA vicAra karake ki bahuta jIvoM ke ghAta se utpanna hue bhojana se eka jIva ke ghAta se utpanna huA bhojana acchA hai' kabhI bhI jaGgama (calane-phiranevAle) jIva kI hiMsA nahIM karanI caahie| bhAvArtha-annAdika ke AhAra meM aneka jIva marate haiM, ataeva unake badale eka bar3e bhArI jIva ko mArakara khA lenA acchA hai' aisA kutarka karanA mUrkhatApUrNa hai, kyoMki hiMsA prANaghAta karane se hotI hai aura ekendriya jIvoM kI apekSA paMcendriya jIvoM ke dravya prANa va bhAva prANa adhika hote haiM, aisA siddhAntakAroM kA mata hai| isalie aneka choTe-choTe jIvoM se bar3e prANI ke ghAta meM adhika hiMsA hai| jaba ekendriya jIva ke mArane se dvIndriya jIva ke mArane meM hI asaMkhyaguNA pApa hai, to paMcendriya kI hiMsA kA to kahanA hI kyA hai ?45
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 jaina dharmaH sAra sandeza vivekazIla kahalAnevAle manuSya ko trasa (cala) aura sthAvara (acala) jIvoM ke isa bheda ko samajhate hue calane-phiranevAle jIvoM kA ghAta nahIM karanA caahie| manuSya se nicale zreNiyoM ke jIva apanI svAbhAvika mUla pravRttiyoM ke anusAra zAkAhAra, mAMsAhAra yA donoM hI prakAra kA AhAra lenevAle hote haiN| unakI ina janmajAta pravRttiyoM meM badalAva nahIM hotaa| udAharaNa ke lie, bAgha aura siMha bhUkhe rahane para bhI ghAsa nahIM khaate| isI prakAra gAya aura ghor3e kisI bhI hAlata meM mAMsa nahIM khaate| para manuSya meM apane ko badalane kI apAra kSamatA hai| isa kSamatA kA sadupayoga kara vaha paramAtmA bana sakatA hai aura isakA durupayoga kara ghora naraka meM jA sakatA hai| manuSya ke zarIra kI prAkRtika banAvaTa (jaise usake dA~ta, nakha Adi) para vicAra karane para yaha AsAnI se samajhA jA sakatA hai ki mAMsa usakA svAbhAvika AhAra nahIM hai| jabataka manuSya apanI ruci ko vikRta nahIM kara letA tabataka svAbhAvika rUpa se use na mAMsa kI gaMdha acchI lagatI hai aura na vaha mAMsa ko binA pakAye khA hI sakatA hai| para mAMsa khAnevAloM kI saMgati meM rahakara vaha mAMsa ko masAloM aura tela meM talakara yA pakAkara khAtA hai aura usakA gaMdha lenA pasanda karatA hai| jaina dharma ke prasiddha grantha sUtrakRtAMga meM manuSya kI isa bigar3I dazA kI ora dhyAna dilAte hue kahA gayA hai: kucha loga mAMsa ke lie bher3a-bakare ko khilAkara moTA karate haiM aura unakA mAMsa tela, namaka aura masAloM ke sAtha pakAkara khAte-khilAte aura khuziyA~ manAte haiN| dharma aura naitikatA se vimukha aise manuSya ajJAnavaza jhUThI khuziyA~ manAte hue pApa kamAte haiN|46 hiMsaka manuSya apane sukha aura zauqa ko pUrA karane ke lie kaI prakAra ke anAvazyaka prayojanoM ko batalAkara pazuoM kI hiMsA karate haiN| jaina grantha AcArAMga sUtra meM aise kucha prayojanoM kA ullekha ina zabdoM meM kiyA gayA hai: kucha loga yajJa ke lie pazuoM kA vadha karate haiM aura kucha dUsare loga camar3e, mAMsa, khUna, jigara, paMkha, dA~ta, sIMga Adi ke lie pazu-pakSiyoM ko mArate haiM tathA kucha loga jaMgalI pazuoM kA zikAra karane ko apanA
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 133 khela yA manoraMjana mAnate haiM aura kucha loga yoM hI binA kisI kAraNa ke pazuoM kI hiMsA karate haiN|47 kahA jA cukA hai ki jaina dharma ke anusAra dharma mokSa kA sAdhana hai aura dharma kA pAlana kevala manuSya hI kara sakatA hai| jIva-dayA aura jIva-rakSA dharma ke mUla AdhAra haiN| isalie jIvoM para dayA karanA aura unakI rakSA karanA manuSya ke Avazyaka kartavya haiN| yadi manuSya apane khAne yogya aneka uttama padArthoM ke saMsAra meM hote hue bhI niraparAdha pazu-pakSiyoM kI nirdayatApUrvaka hatyA kara unakA mAMsa khAnA pasanda karatA hai to yaha usakA anyAya hI nahIM, balki ghora atyAcAra hai| yadi rakSaka hI bhakSaka bana jAye to use atyAcArI na kaheM to kyA kaheM? isa sambandha meM nAthUrAma DoMgarIya jaina apanA vicAra ina zabdoM meM prakaTa karate haiM: dUdha aura makkhana, ghI aura bAdAma, mevA aura phala jaise pauSTika, pavitra, susvAdu, sundara aura sAttvika padArthoM ke hote hue gAya aura bakarA, hiraNa aura murga, machalI va kabUtara jaise mUka tathA dIna pazuoM ko mAra-kATakara gale utAra jAnA (nigala jAnA) kauna sA insAniyata kA kAma hai ? jaba loga nirdayatApUrvaka pazu-pakSiyoM ke gale para churiyA~ calAte haiM taba una becAroM ke Upara kyA bItatI hogI? kyA ve yaha samajhate haiM ki jinake galoM para churiyA~ calAI jA rahI haiM ve patthara ke bane hue haiM ? jaina dharma lalakAra kara kahatA hai ki ai mAnava! tujhe to itanI zakti aura buddhi prApta huI hai| usakA sadupayoga karanA sIkha, aura apane hI samAna dUsaroM ke prANoM aura hitoM kI yadi udAratApUrvaka rakSA nahIM kara sakatA to kama se kama unakA bhakSaka to na bn|48 jaina dharma meM mAMsa ke sAtha hI zarAba Adi nazIle padArthoM se bhI parahez2a karane kA upadeza diyA gayA hai| madirA-pAna kA hiMsA se gaharA sambandha hai, kyoMki madirA (zarAba) pInevAle kI svAbhavika pravRtti hiMsA kI ora hotI hai aura vaha ati zIghra uttejita hokara kAma, krodha, ahaMkAra Adi durguNoM kA zikAra ho jAtA hai| madirA ke sevana se mana aura buddhi vikRta aura vicalita
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jaina dharma : sAra sandeza banI rahatI hai aura aisI sthiti meM mana ko ekAgra kara sumirana dhyAna Adi 'antarmukhI sAdhanoM meM lagAnA sambhava nahIM ho pAtA / madirA pIne se honevAlI aneka hAniyoM kA ullekha karate hue puruSArthasiddhyupAya meM kahA gayA hai: madirA-pAna citta ko mohita karatA hai, aura mohita - citta puruSa dharma ko bhUla jAtA hai tathA dharma ko bhUlA huA jIva hiMsA kA ni:zaMka (niDara) hokara AcaraNa karatA hai / 49 madirA yA zarAba ko rasa se utpanna honevAle aneka sUkSma jIvoM kA utpattisthAna mAnA jAtA hai| isalie jo madirA pItA hai vaha una jIvoM kI hiMsA bhI avazya karatA hai| jainadharmAmRta meM ise ina zabdoM meM spaSTaM kiyA gayA hai: madirA, rasotpanna ( rasa se utpanna honevAle ) aneka jIvoM kI yoni (utpatti kI jagaha ) kahI jAtI hai, isalie madya sevana karanevAle jIvoM ke hiMsA avazya hI hotI hai| bhAvArtha - madirA meM tadrasa- jAtIya (usa rasa se utpanna honevAlI jAti ke) asaMkhya jIva nirantara utpanna hote rahate haiM, aura pIte samaya una saba kI mRtyu ho jAtI hai, isalie madirA -pAna meM hiMsA niyama se hotI hI hai| 50 madirA - pAna aneka vikAroM ko utpanna karatA hai yA yoM kaheM ki madirA pAna aneka durguNoM kA rUpa le letA hai| jainadharmAmRta meM ise ina zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai: abhimAna, bhaya, jugupsA ( nindA), hAsya, arati, ( azAnti) zoka, kAma, krodha - Adika hiMsA ke hI paryAyavAcI nAma haiM aura ve saba hI madirA - pAna ke nikaTavartI haiN| 51 ina kathanoM se spaSTa hai ki mAMsa-madirA Adi tAmasika aura nazIle padArthoM ke sevana kI pravRtti hiMsA ko bar3hAvA detI hai aura hiMsA kA abhimAna, kAma, krodha Adi vikAroM se atyanta nikaTa sambandha hai / isalie ina vikAroM se
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA 135 bacane, apane jIvana meM pavitratA lAne aura paramArtha kI rAha para calane ke lie hiMsA ke sAtha hI mAMsa-madirA kA bhI tyAga karanA atyanta Avazyaka hai / zuddha aura sAttvika khAna-pAna tathA sadAcAramaya jIvana - ye pAramArthika sAdhanA ke AdhAra haiN| zuddha AhAra aura pavitra AcaraNa ko apanAye binA pAramArthika sAdhanA meM saphala hone aura avinAzI sukha-zAnti prApta karane kI AzA nahIM kI jA sakatI / vAstava meM zuddha AhAra aura sadAcAra ke binA koI pAramArthika sAdhanA kA adhikArI yA pAtra hI nahIM bntaa| isI bhAva ko prakaTa karate hue hukamacanda bhArilla kahate haiM: zuddha sAttvika sadAcArI jIvana ke binA sukha - zAnti prApta honA to dUra, sukha-zAnti prApta karane kA upAya samajhane kI pAtratA bhI nahIM pktii| 52 isIlie jaina dharma meM ahiMsA kI sarvAdhika mahimA batalAte hue mAMsa-madirA ke sevana kA pUrNa niSedha kiyA gayA hai|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana mAnava-jIvana kI durlabhatA asaMkhya janmoM taka AvAgamana ke cakra meM par3akara duHkha bhogate rahane ke bAda bar3e bhAgya se jIva ko manuSya kA durlabha jIvana prApta hotA hai jisakA sadupayoga kara vaha sadA ke lie AvAgamana ke cakra se chuTakArA pA sakatA hai| yaha manuSya-jIvana hI karmoM ko pUrI taraha naSTa kara AtmA ke asalI svarUpa ko pahacAnane aura sabhI duHkhoM ko dUra kara ananta sukha yA mokSa ko prApta karane kA ekamAtra avasara hai| isIlie isa jIvana ko sarvazreSTha yA sarvottama jIvana kahA jAtA hai| para isa mAnava-jIvana ko pAnA atyanta kaThina hai| ise parama durlabha mAnA gayA hai| ise spaSTa karate hue jina-vANI meM kahA gayA hai: yaha jIva anAdi kAla se ananta kAla taka saMsAra kI nigoda (atyanta sUkSma) yoniyoM meM vAsa karatA hai jahA~ eka zarIra meM ananta jIvoM kA vAsa pAyA jAtA hai| vahA~ se nikalakara vaha pRthvIkAyAdika paryAya (janma) dhAraNa karatA hai| jisa prakAra samudra meM gire hue ratna kA phira pAnA atyanta durlabha hai usI prakAra manuSya paryAya prApta karanA mahAn durlabha hai| usa manuSya gati meM hI zubha dhyAna hotA hai aura usI manuSya gati se hI nirvANa arthAt mokSa kI prApti hotI hai| 136
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana 137 saMsAra ke ananta jIvoM ko caurAsI lAkha yoniyoM meM bA~TA jAtA hai| para ina saboM meM manuSya yoni ko hI zreSTha yoni mAnA jAtA hai, kyoMki manuSya meM hI viveka karane kI zakti hotI hai| isakA sadupayoga kara vaha apane lakSya ko nizcita kara sakatA hai aura ucita prayatna dvArA use prApta kara sakatA hai / manuSya-jIvana kI isI vizeSatA kI ora dhyAna dilAte hue nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: yahA~ caurAsI lAkha yoniyoM dvArA jIva janma-maraNa karate rahate haiM / sampUrNa yoniyoM meM manuSya yoni hI zreSTha yoni hai; kyoMki isako pAkara AtmA apane bhale-bure kA vicAra kara sakatI hai, sAtha hI mukti bhI prApta kara sakatI hai | 2 isaprakAra kevala manuSya-jIvana meM hI jIva pAramArthika sAdhanA meM lagakara mokSa kI prApti kara sakatA hai / isIlie manuSya - jIvana ko sarvottama mAnA jAtA hai| isa bAta ko batAte hue kArtikeyAnuprekSA meM kahA gayA hai: manuSyagati meM hI tapa hotA hai, manuSyagati meM hI samasta mahAvrata hote haiM, manuSyagati meM hI dhyAna hotA hai aura manuSyagati meM hI mokSa kI prApti hotI hai| ananta jIvoM se bhare isa saMsAra meM manuSyoM kI saMkhyA bahuta kama hai, phira bhI ekamAtra manuSya meM hI apanA pUrNa vikAsa karane aura paramapada ko prApta karane kI kSamatA hai / isIlie manuSya - yoni ko sarvazreSTha yA sarvottama mAnA jAtA hai / isa bAta ko gaNezaprasAdajI varNI ne bar3I acchI taraha samajhAyA hai / ve kahate haiM: saMsAra kI anantAnanta jIvarAzi meM manuSyasaMkhyA bahuta thor3I hai / kintu yaha alpa hokara bhI sabhI jIvarAziyoM meM pradhAna hai| kyoMki manuSya paryAya (janma) se hI jIva nija zakti kA vikAsa kara saMsAra - paramparA ko, anAdi kAlIna kArmika duHkha - santati ko samUla naSTa kara ananta sukhoM kA AdhAra paramapada prApta karatA hai / 4
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 jaina dharma: sAra sandeza ___isa saMsAra meM jIva mana ke dvArA hI soca-vicAra karatA hai aura ThIka-ThIka vicAra karane ke lie usameM viveka (bhale-bure kI pahacAna karanevAlI zakti) kA honA Avazyaka hai| isa prakAra isa saMsAra meM mana aura viveka-ina donoM se yukta hone para hI jIva apanA samucita vikAsa kara sakatA hai| ___ jaina dharma ke anusAra saMsAra meM asaMkhya jIva aise haiM jinheM kevala eka hI indriya (sparzendriya) prApta hai, jaise-vnsptiyaaN| phira kramaza: do, tIna, cAra aura pA~ca indriyoMvAle jIva hote haiM / inase bhI Upara kI zreNI meM ve jIva Ate haiM jinheM pA~coM indriyoM ke alAvA mana bhI prApta hotA hai| ve saMjJI (mana se yukta) jIva kahalAte haiN| jina jIvoM meM mana nahIM hotA unheM asaMjJI jIva kahate haiN| saMjJI jIvoM meM ekamAtra manuSya hI viveka se yukta hotA hai| isalie kevala vahI apane viveka ke sadupayoga dvArA saMyamapUrvaka pAramArthika sAdhanA meM lagakara mokSa kI prApti kara sakatA hai| isI kAraNa gaNezaprasAda varNI manuSya yoni ko sabhI yoniyoM se uttama batAte hue kahate haiM: AtmA kI nirmala pariNati kA nAma hI dharma hai| taba jitane jIva haiM sabhI meM usakI yogyatA hai parantu isa yogyatA kA vikAsa saMjJI jIva ke hI hotA hai| jo asaMjJI haiM arthAt jinake mana nahIM hai unameM to usake vikAsa kA kAraNa hI nhiiN| saMjJI jIvoM meM eka manuSya hI aisA hai jisameM usakA pUrNa vikAsa hotA hai| yahI kAraNa hai ki saba paryAyoM (yoniyoM) meM manuSya paryAya (yoni) hI uttama mAnI gayI hai| isa paryAya se hama saMyama dhAraNa kara sakate haiM (apanI cittavRtti ko sAMsArika viSayoM se nivRta kara sakate haiM, arthAt haTA sakate haiN)| anya paryAya meM saMyama kI yogyatA nhiiN| varNIjI ke anusAra yaha manuSya-jIvana, jo hameM saMyama karane kA avasara pradAna karatA hai, kisI mahAn puNya se hI prApta hotA hai| ve spaSTa kahate haiM: manuSyAyu (manuSya-jIvana) mahAn puNya kA phala hai| saMyama kA sAdhana isI paryAya meM hotA hai| saMyama nivRtti rUpa hai, aura nivRtti kA mukhya sAdhana yahI mAnava zarIra hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana 139 isI vicAra ko prakaTa karate hue chahaDhAlA meM bhI kahA gayA hai: "kisI zubhakarma ke udaya se yaha jIva manuSya gati prApta karatA hai|" vAstava meM yaha saMsAra sArahIna hai| yaha duHkhoM kA ghara hai| yahA~ jIva mukhyataH apane karmoM kA phala bhogane ke lie janma dhAraNa karate haiN| isIlie unake jIvana ko bhoga-yoni kahate haiN| kevala manuSya-jIvana meM hI jIva ko apane karmoM ke phala bhogane ke atirikta saMyamapUrvaka pAramArthika sAdhanA karane kA durlabha avasara bhI prApta hotA hai| isIlie ise karma-yoni kahate haiN| yadi saubhAgya se jIva ko manuSya-jIvana prApta ho jAye to use cAhie ki vaha apane svarUpa ko pahacAnane aura apane jIvana ko saphala banAne kA bharapUra prayatna kre| isa sambandha meM zubhacandrAcArya ne apane vicAra ko isa prakAra vyakta kiyA hai: duranta (bure pariNAmoM vAlA) tathA sArarahita isa anAdi saMsAra meM guNoM se yukta manuSyapanA (manuSya-jIvana) hI jIvoM ko duSprApya hai, arthAt durlabha hai| ...tujhe apane meM hI apanI AtmA ko nizcaya karake apanA kartavya saphala kara lenA caahie| isa manuSya-janma ke sivAya anya kisI janma meM apane svarUpa kA nizcaya nahIM hotaa| isI vicAra ko prakaTa karate hue campaka sAgarajI mahArAja kahate hai: lakSa caurAsI bhaTakate, milA manuSya avtaar| ceta sake to ceta le, Atma kara vicaar|| mahA muzkila se pA liyA, mAnava kA avtaar| saphala karale prema se, kara kArya hitakAra // ' mAnava-jIvana kI kSaNabhaMguratA atyanta kaThinAI se prApta yaha mAnava-jIvana bahuta hI thor3e samaya ke lie milatA hai| eka to yaha anitya yA nazvara hai aura dUsare, isakI avadhi anizcita hai| hameM patA nahIM ki yaha jIvana kaba hAtha se nikala jAyegA yA kaba hama mRtyu ke zikAra ho jaayeNge| hameM patA nahIM ki isa manuSya-jIvana meM hameM kitane
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jaina dharma : sAra sandeza sA~sa lene haiN| hameM isa bAta kA bhI dhyAna nahIM rahatA ki pratyeka sA~sa ke sAtha hamAre jIvana kI sImita Ayu ghaTatI jA rahI hai aura hama kisI bhI samaya mRtyu ke mukha meM jA sakate haiN| isI bAta ko samajhAte hue AcArya padmanandi kahate haiM: kSaNakSaNa meM jo Ayu kA kSaya hotA hai vaha yama-mukha hai| usa yama-mukha meM-kAla ke gAla meM sabhI prANI gaye hue haiM-sabhI kI Ayu pratikSaNa chIjatI (ghaTatI jAtI) hai| samaya ananta hai aura ananta samaya kI dRSTi se yadi manuSya-jIvana ko dekheM to lagegA ki yaha pAnI ke bulabule ke samAna hai, jo eka kSaNa meM utpanna hotA hai aura dUsare hI kSaNa vilIna ho jAtA hai| AcArya padmanandi ne spaSTa kahA hai: ambhobubuda-sannibhA tnuriym| yaha zarIra jala ke bulabule ke samAna kSaNabhaMgura hai|" pAnI ke bulabule se hI isa zarIra kI upamA dete hue campaka sAgarajI mahArAja kahate haiM: pAnI kA bulabulA jitanI dera ThaharA rahe utanI dera kA Azcarya karanA cAhie, usake naSTa hone kA kucha Azcarya nahIM hai| yaha bhautika zarIra jala ke bulabule ke samAna hai| jaba bhI yaha naSTa ho jAye usameM kyA Azcarya kI bAta hai? __loga kahate haiM ki 'abhI hamArI umra nahIM, kucha khA pI leM, mauja zauka kara leM, saMsAra ke viSaya bhoga leM, kucha raMgaraliyA~ kara leM, bar3e ho jAne para tyAga kara deMge, dharma kara leMge, dIkSA grahaNa kara leNge|' kintu unheM saba kucha dekhate hue bhI yaha vizvAsa kaise ho gayA ki dharma karane ke lie ve jisa vRddha avasthA ko soca rahe haiM, usa vRddha avasthA taka ve pahu~ca poveMge bhI? hama dekhate haiM ki pitA baiThA rahatA hai, putra mRtyu kA zikAra ho jAtA hai| 12
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana 141 saMsAra kI bhAga-daur3a aura cakAcauMdha meM hama isa taraha bhUle rahate haiM ki hameM na apane aura na apane sage-sambandhiyoM ke jIvana ke kSaNabhaMgura hone kA dhyAna rahatA hai| AcArya padmanandi isa bAta para Azcarya karate haiM aura hameM apane jIvana kI kSaNabhaMguratA kI yAda dilAte hue kahate haiM: strI putrAdika ke rUpa meM jo bhI kuTumba-parivAra hai vaha saba bijalI ke samAna kSaNabhaMgura hai-usameM svabhAva se calAcalI lagI rahatI hai| aisI sthiti hote hue yadi usakA koI prANI uThakara cala detA hai, to usa para sayAne- buddhimAna manuSya bhI kisa bAta kA kheda karate haiM, yaha kucha samajha meM nahIM AtA!13 zubhacandrAcArya bhI manuSya ke kSaNabhaMgura jIvana kI upamA kSaNabhara ke lie camakanevAlI bijalI se karate haiM aura batAte haiM ki jIvana ke isa atyanta thor3e samaya meM hI hameM apanA kalyANa kara lenA caahie| isa saMsAra meM anAr3I manuSya apanI indriyoM ke vaza meM hokara sAMsArika viSaya-sukha ke lie daur3ate phirate haiN| ve nahIM samajhate ki ye viSaya-sukha anitya, rasahIna aura duHkha ke kAraNa haiN| isake viparIta vicArazIla manuSya ina sAMsArika viSayoM ke moha meM na par3akara apane jIvana ke thor3e se samaya ko Atma-kalyANa meM lagAte haiM aura apane jIvana ko saphala kara lete haiN| ise samajhAte hue zubhacandrAcArya kahate haiM: yaha saMsAra nizcaya hI bar3A gahana bana hai, yaha duHkharUpI agni kI. jvAlA se vyApta hai| isa saMsAra meM indriyAdhIna sukha hai so anta meM virasa (rasavihIna) hai, duHkha kA kAraNa hai, tathA duHkha se milA huA hai| aura jo kAma aura artha haiM so anitya haiM, sadaiva nahIM rhte| tathA jIvana bijalI ke samAna caMcala hai| isaprakAra samIcInatA se (ThIka se) vicAra karanevAle jo apanI AtmA ke hita meM lage satkarma karanevAle satpuruSa haiM, ve kaise moha ko prApta hoveM?14 yaha jAnate-sunate hue bhI ki yaha manuSya-jIvana bijalI ke samAna caMcala aura kSaNabhaMgura hai, jo manuSya apanI AtmA ke kalyANa kI paravAha na kara
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 jaina dharma: sAra sandeza sAMsArika viSayoM meM hI Asakta bane rahate hai, unheM bhramita cittavAlA yA pAgala na kaheM to kyA kaheM? isI bhAva ko vyakta karate hue AcArya padmanandi hameM sAMsArika viSayoM se anAsakta rahane aura AtmajJAna kI prApti ke prayatna meM lagane kA upadeza dete haiN| ve kahate haiM: jo manuSya yaha jAnate, dekhate aura sunate hue bhI ki jIvana, yauvana tathA strI, putra, mitra, bAndhava aura dhanAdika bijalI ke samAna caMcala haiM-koI bhI inameM sthira rahanevAlA nahIM hai-apanA kArya-apane Atma hita kI sAdhanA-nahIM karatA hai-moha meM pha~sA huA inhIM se Asakta banA rahatA hai-use pAgala kaheM, graha pIr3ita (bhUta lagA) samajheM athavA bhrAntacitta nAma deveM, kucha samajha meM nahIM AtA! campaka sAgarajI mahArAja isa manuSya-jIvana ko kirAye kA makAna kahakara isakI anityatA dikhalAte haiN| ve kahate haiM: zarIra to eka taraha saMsArI jIva ko kucha dera taka kirAye para liyA huA eka ghara hai| niyata samaya ke bAda yaha kirAye kA makAna jIva ko niyama se qhAlI karanA par3atA hai|16 manuSya-jIvana kI anityatA yA kSaNabhaMguratA ko jainadharmAmRta meM isaprakAra samajhAyA gayA hai: / jisa prakAra pakSigaNa nAnA digdezAntaroM se Akara sAyaMkAla ke samaya vRkSoM para basa jAte haiM aura prAtaH kAla hote hI saba apane-apane kArya se apane-apane dezoM aura dizAoM meM cale jAte haiM, usI prakAra ye saMsArI jIva vibhinna gatiyoM se Akara eka kuTumba meM janma lete haiM aura Ayu pUrI hone para apane-apane karmodaya ke anusAra apanI-apanI gatiyoM ko cale jAte hai| jaba saMsAra kI yaha dazA hai taba he Atman, inameM moha kaisA? aura unameM iSTa-aniSTa kI kalpanA karake rAga-dveSa kaisA? isI prakAra AcArya padmanandi bhI mAnava-jIvana kI asthiratA yA anityatA ko samajhAne ke lie pakSI aura bhaure kA udAharaNa dete hue kahate haiM:
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana 143 jisa prakAra pakSI eka vRkSa se ur3akara dUsare vRkSa para aura bhaure eka phUla se ur3akara dUsare phUla para jA baiThate haiM, usI prakAra ye jIva saMsAra meM nirantara eka bhava (janma) ko chor3akara dUsarA bhava dhAraNa karate rahate haiN| isa prakAra jIvoM kI asthiratA ko, kisI bhI eka sthAna para sthira na rahane kI pariNati ko jAnakara jo subudhajana (suvijJa yA jJAnIjana) haiM, ve prAyaH kisI ke bhI janma lene para harSa aura marane para zoka nahIM karate haiN| pratidina sUrya ke udaya aura asta hone tathA patra, phUla aura phala ke vRkSoM para lagane aura phira jhar3ane ke udAharaNoM dvArA bhI AcArya padmanandi manuSya-jIvana kI asthiratA yA anityatA kI ora hamArA dhyAna dilAte haiN| ve kahate haiM: jisa prakAra sUrya prAtaHkAla udaya ko prApta hotA hai aura apanA samaya pUrA karake asta ho jAtA hai-chipa jAtA hai-usI prakAra sarva prANiyoM kA yaha deha hai jo upajatA hai aura Ayu pUrI ho jAne para vinaza jAtA hai| aisI sthiti ke hote hue yadi kAla pAkara apanA koI pyArA sambandhI mara jAtA hai usa para kauna aisA subuddhajana hai jo zoka karatA hai ? buddhimAn to koI bhI zoka nahIM kara sakatA, bahirAtmadRSTi mUDhajana hI zoka kiyA karate haiN| jisa prakAra patra, phUla aura phala vRkSoM para utpanna hote haiM aura nizcita rUpa se girate haiM-jhar3a par3ate haiM-usI prakAra prANI kuloM meM janma lete haiM aura phira maraNa ko prApta hote haiN| isa taraha yaha aTala niyama dekhakara budhajanoM ko janma-maraNa ke avasaroM para harSa-zoka kyA karanA cAhie? nahIM karanA cAhie-unheM vastusvarUpa kA vicAra kara hRdaya meM samatA bhAva dhAraNa karanA caahie|" manuSya kI Ayu aura zakti pratikSaNa ghaTatI jAtI hai| isalie apane hita kI cAha rakhanevAle manuSya ko cAhie ki apane kSaNika jIvana kA sadupayoga samaya rahate kara le, jaisA ki jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: Arogya, Aya, bala-vIrya aura dhana-dhAnyAdikA samudAya ye sabhI caJcala haiM, aniyata evaM kSaNabhaMgura haiN| jabataka ina sabakA suyoga prApta hai, tabataka Atma-hita ke kAryarUpa dharma meM mujhe sarva prakAra se udyama karanA caahie|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 jaina dharma: sAra sandeza mRtyu kisI ko bhI nahIM chodd'tii| rAjA-raMka-sabako eka dina saMsAra se jAnA hI par3atA hai| isalie hameM sadA apanI mRtyu kA qhayAla rakhate hue zIghra se zIghra apanA pAramArthika kArya pUrA kara lenA caahie| yaha batAte hue ki mRtyu se koI baca nahIM sakatA, bhUdharadAsa kahate haiM: rAjA rANA chatrapati, hAthina ke asvaar| maranA sabako eka dina, apanI-apanI bAra // 1 yaha jAnate hue ki isa kSaNabhaMgura zarIra kA koI bharosA nahIM, hameM apane pAramArthika kArya ko pUrA karane meM tanika bhI DhIla nahIM denI caahie| hamAre pAsa samaya bahuta hI kama hai| inhIM bAtoM kI yAda dilAte hue campaka sAgarajI mahArAja hameM apanI sAdhanA meM pUrI taraha tatpara rahane ke lie citAte haiN| ve kahate haiM: /kSaNa bhaMgura isa deha kA, karanA kyA vishvaas| kuTila kAla karegA hI, kAyA kA hI vinAza // samaya jarAsA hai nahIM, AyuSya kA vishvaas| rAjA-raMka jIveM sabhI, kSaNa meM pAveM naash|| isI prakAra gaNezaprasAda varNI bhI hameM citAte hue kahate haiM: /dekha dazA saMsAra kI kyoM nahiM cetata bhaay| Akhira calanA hoyagA kyA paNDita kyA raay||3/ isI vicAra ko prakaTa karate hue hukamacanda bhArilla bhI jIvana aura jagat kI kSaNabhaMguratA ina zabdoM meM vyakta karate haiM: / jhUThe jaga ke sapane sAre, jhUThI mana kI saba aashaaeN| tana-jIvana-yauvana asthira hai, kSaNabhaMgura pala meM murjhaaeN||1/ mAnava-jIvana kI sArthakatA ananta kAla taka aneka yoniyoM meM bhaTakate rahane ke bAda bar3e bhAgya se yaha manuSya-jIvana prApta hotA hai| kevala isI janma meM manuSya apane viveka kA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana 145 sadupayoga kara apanA jIvana sacce dharma kI sAdhanA meM lagA sakatA hai aura apane vAstavika svarUpa kA jJAna prApta kara mokSa kI prApti kara sakatA hai| isaprakAra dharma kI sAdhanA, AtmasvarUpa kA jJAna aura mokSa kI prApti-yahI mAnava-jIvana kA lakSya hai| isa lakSya ko prApta karane para hI mAnava-jIvana saphala yA sArthaka hotA hai| mokSa-prApti kA yaha durlabha avasara bahuta hI thor3e samaya ke lie milatA hai| mAnava-jIvana kI isa durlabhatA aura kSaNikatA ko jo bhalI-bhA~ti samajha letA hai, vaha turanta mokSa-prApti ke upAya kI khoja meM laga jAtA hai aura sacce khojI ko saccI rAha mila hI jAtI hai| gaNezaprasAda varNI ne bar3I hI saralatA aura spaSTatA se yaha bAta kahI hai| ve kahate haiM: jo manuSya apane manuSyapane kI durlabhatA ko dekhatA hai vahI saMsAra se pAra hone ke upAya apane-Apa khoja letA hai| jo manuSya-jIvana kI durlabhatA aura isase prApta kiye jAnevAle sarvottama lAbha ko samajha letA hai, vaha kabhI bhI apanI sAdhanA meM sustI, pramAda yA lAparavAhI nahIM Ane detaa| vaha pUrI tatparatA ke sAtha apane lakSya kI prApti meM laga jAtA hai| jainadharmAmRta meM spaSTa kahA gayA hai: saMsAra meM koTi-koTi janma dhAraNa kara lene para bhI nahIM prApta honevAlA yaha ati durlabha manuSya-janma pAkara merA yaha pramAda (lAparavAhI) kaisA!26 pazu-pakSI apanA jIvana kevala khAne-pIne, sone Adi meM bitA dete haiN| para manuSya kevala jIne ke lie saMsAra meM nahIM aataa| usake jIvana kA uddezya hai apanA kalyANa karanA, arthAt mokSa kI prApti krnaa| yaha jAnate hue ki isa uddezya kI pUrti kevala manuSya-jIvana meM hI ho sakatI hai, manuSya ko cAhie ki vaha pramAda yA lAparavAhI ko pUrI taraha tyAgakara apane lakSya ko prApta kara le| zubhacandrAcArya ne aisA hI upadeza apane jJAnArNava meM diyA hai| ve kahate haiM:
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 jaina dharma : sAra sandeza manuSya - janma ati durlabha hai / kevala jIvita rahanA niHsAra (sArahIna) hai / aisI avasthA meM manuSya ko Alasya tyAgakara apane hita ko jAnanA caahie| vaha hita mokSa hI hai / jo dhIra aura vicArazIla manuSya haiM, tathA atIndriya sukha (mokSa - sukha) kI lAlasA rakhate haiM, unako pramAda ( lAparavAhI) chor3akara isa mokSa kA hI sevana parama Adara bhAva se karanA cAhie, arthAt atyanta zraddhA aura prema se mokSa prApti kI sAdhanA meM lage rahanA caahie| 27 ananta kAla aura aneka kaThinAiyoM ke bAda prApta honevAlA yaha manuSya- jIvana pAramArthika sAdhanA karane kA ekamAtra durlabha avasara hai| isalie ise mukhyataH dharma kI sAdhanA aura AtmajJAna kI prApti karane meM hI lagAnA caahie| isakA durupayoga sAMsArika viSaya - sukhoM ke lie, jo anitya, sArahIna aura antataH duHkhadAyI haiM, nahIM karanA caahie| yaha batalAte hue ki dharma - sAdhanA ke isa avasara ko prApta karanA kitanA kaThina hai, AcArya padmanandi kahate haiM: isa saMsAra meM ananta kAla bhramaNa karate hue bhI jIva ko manuSyatA kI prApti nahIM hotI, yadi hotI bhI hai to duSkula meM, jahA~ prApta hokara bhI pApa ke kAraNa vaha punaH naSTa ho jAtI hai| aura yadi satkula meM bhI prApta hotI hai to yA to jIva garbha meM hI vilIna ho jAtA hai yA janma lete hI mara jAtA hai aura yA bacapana meM hI naSTa ho jAtA hai| ina saba avasthAoM meM to dharma kI prApti kA koI avasara hI nahIM hotA / ataH jaba yuvAvasthAdi meM avasara mile to use dharma kI sAdhanA ke lie uttama prayatna karanA cAhie - usa avasara ko yoM hI na kho denA caahie| 28 hue ki isa durlabha manuSya - jIvana ko kisa kArya meM lagAnA cAhie, jainadharmAmRta meM spaSTa kahA gayA hai: yaha Atma-kalyANa ke icchuka janoM ko ucita hai ki yaha uttama manuSya bhava (janma) pAkara use anta meM duHkha denevAle sAMsArika padoM ke pAne
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana aura viSaya-bhogoM ke juTAne meM vyartha na gamAveM kintu eka-eka kSaNa ko svarNa koTiyoM se (sone ke DheroM se) bhI adhika mUlyavAn samajhakara AtmasvarUpa kI prApti meM vyaya kareM | 29 147 apane anekAneka jIvana meM hama sabhI sAMsArika sukhoM aura duHkhoM ko bAra-bAra bhoga cuke haiM, para ina saba se kabhI hama sukhI yA tRpta na ho sake / hama sadA bAharI viSayoM ko jAnane aura unheM prApta karane meM hI lage rhe| kabhI bhI hamane apane AtmasvarUpa ko jAnane kA prayatna nahIM kiyA jisameM lIna hokara hama sadA ke lie mukta aura sukhI ho sakate haiM / isa tathya ko samajhAte hue AcArya kuMthusAgarajI mahArAja kahate haiM: isa saMsAra meM paribhramaNa karate hue isa jIva ko anantAnanta kAla vyatIta ho gyaa| isa samaya meM isane naraka meM bhI ananta bAra janma liyA, svarga meM bhI ananta bAra janma liyA tathA manuSya aura tiryaMca yoni meM ananta bAra janma liyaa| . aisI avasthA meM koI bhI padArtha alabdha va kabhI prApta na honevAlA kabhI nahIM kahA jA sktaa| * AtmA aura pudgalAdika para padArthoM ke (AtmA se bhinna sAMsArika padArthoM ke) yathArtha svarUpa ko jAnanevAlA samyagdRSTipuruSa una samasta padArthoM ko va bhogopabhogoM ke sAdhanoM ko ananta bAra prApta honevAlA mAnatA hai tathA isIkAraNa se una sabakA tyAga kara detA hai aura kabhI prApta na honevAle apane AtmA ke zuddha svarUpa meM lIna ho jAtA hai / ataeva ina saba bAtoM ko samajhakara bhavya (mokSArthI) jIvoM ko para padArthoM kA tyAga kara denA cAhie aura Atmatattva meM lIna ho jAnA cAhie / yahI mokSa kA upAya hai| 30 mokSa kI prApti ke lie jJAna aura vairAgya ( anAsakti) ko bar3hAnA Avazyaka hai| para bAharI viSayoM se cittavRti ko haTAkara ise AtmA meM lIna kiye binA sacce jJAna aura vairAgya kI prApti nahIM ho sktii| isalie Atma-lIna hokara AtmAnubhava prApta karanA aura isa prakAra sacce jJAna aura
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 jaina dharmaH sAra sandeza vairAgya kI prApti kara lenA hI manuSya-janma kA sAra hai, jaisA ki AcArya kuMthusAgarajI mahArAja kahate haiM: ataeva pratyeka bhavya jIva ko jJAna vairAgya bar3hAne ke lie viSaya kaSAyoM kA (viSayoM ke prati krodha, mAna Adi kA) tyAga karanA cAhie aura AtmA meM lIna hokara jJAna vairAgya kI vRddhi karate rahanA caahie| yahI manuSya-janma kA sAra hai| hukamacanda bhArilla ne bhI AtmajJAna kI mahattA batAte hue kahA hai ki apane ko pahacAnakara hI jIva bhagavAn bana sakatA hai: apane ko nahIM pahacAnanA hI sabase bar3I bhUla hai tathA apanA sahI svarUpa samajhanA hI apanI bhUla sudhAranA hai| bhagavAn koI alaga nahIM hote| yadi sahI dizA meM puruSArtha kare to pratyeka jIva bhagavAn bana sakatA hai| svayaM ko jAno, svayaM ko pahacAno, aura svaMya meM samA jAvo, . bhagavAna bana jaavoge|"32 Atma-lInatA kI avasthA meM jIva sabhI karma-bandhanoM se mukta ho jAtA hai| isIlie ise mukti yA mokSa kahate haiN| yaha ananta Ananda kI avasthA hai, jise hama kevala apane manuSya-jIvana meM hI prApta kara sakate haiN| ise prApta karanA hI manuSya-jIvana ko saphala yA sArthaka banAnA hai| ise spaSTa karate hue tattvabhAvanA meM kahA gayA hai: sarva karmoM ke baMdha se chUTakara AtmA ke pavitra ho jAne kA nAma mokSa tattva hai| mokSa avasthA meM AtmA sadA apane jJAnAnaMda kA vilAsa kiyA karatI hai| jabataka hama isa deha meM haiM hameM apanA samaya isI taraha para bitAkara saphala karanA caahie| yahI mAnava jIvana kA lAbha hai| 33 ajJAnI jIva apane zarIra kI cintA to bahuta karate haiM, para apanI AtmA kI cintA unheM nahIM hotii| yadi ve Atma-cintana kareM aura apanI Atma-zuddhi
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana kI ora dhyAna deM to ve nara se nArAyaNa bana sakate haiN| isa bAta kI ora dhyAna dilAte hue varNIjI kahate haiM: jitanI cintA ina rogoM ke ghara zarIra ko svaccha aura surakSita karane kI loga karate haiM, yadi utanI cintA zuddha caitanyasvarUpa AtmA ko svaccha aura surakSita rakhane kI ( rAgadveSa se bacAne kI ) kareM to eka dina ve avazya hI nara se nArAyaNa ho jAyeMge isameM koI Azcarya nahIM hai| 34 varNIjI bAra-bAra aneka prakAra se hameM apane-Apako pahacAnane yA AtmAnubhava prApta karane ke lie citAte haiM / ve spaSTa zabdoM meM kahate haiM ki binA isa Antarika jJAna ke manuSya-jIvana nirarthaka hai: svarUpa- sambodhana (apane asalI svarUpa kA jJAna yA anubhava) hI kAryakArI (sabhI kAryoM ko karanevAlA) aura AtmakalyANa kI kuJjI hai| isake binA manuSya - janma nirarthaka hai / jina mahApuruSoM ne apane ko jAnA vahI paramAtmA pada ke adhikArI hue| 35 149 manuSya-jIvana pAkara bhI jo pazuoM kI taraha kevala khAne-pIne, sone Adi meM hI apanA jIvana bitA detA hai, use manuSya kahalAne kA koI adhikAra nahIM / manuSya vahI hai jo vivekapUrvaka Avazyaka niyamoM kA pAlana kare aura apane jIvana meM sadA saMyama se kAma le / saMyama aura niyama se rahakara hI vaha AtmAnubhava ke lie saphala prayatna kara sakatA hai aura isa prakAra apane jIvana ko sArthaka banA sakatA hai| ina bAtoM ko spaSTa karate hue gaNezaprasAda varNI kahate haiM: niyama kA ullaMghana karanA AtmaghAta ( Atma vinAza) kA prathama cihna hai 136 ahiMsA, akrodha, sacaritratA, Atma-zuddhi Adi saMyamoM aura niyamoM kI ora saMketa karate hue ve phira kahate haiM:
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jaina dharma : sAra sandeza mAnavatA vaha vizeSa guNa hai jisake binA mAnava, mAnava nahIM kahalA sktaa| mAnavatA usa vyavahAra kA nAma hai jisase dUsaroM ko duHkha na pahu~ce, unakA ahita na ho, eka-dUsare ko dekhakara krodha kI bhAvanA jAgRta na ho| saMkSepa meM sahRdayatApUrNa ziSTa aura miSTa (miThAsayukta) vyavahAra kA nAma mAnavatA hai / manuSya vahI hai jo AtmoddhAra meM prayatnazIla ho / manuSyatA vahI AdaraNIya hotI hai jisameM zAntimArga kI avahelanA na ho / manuSya kA sabase bar3A guNa sadAcAritA aura vizvAsapAtratA hai| manuSya vahI hai jo apanI pravRtti ko nirmala karatA hai| pratyeka vastu sadupayoga se hI lAbhadAyaka hotI hai / yadi manuSya paryAya (janma) kA sadupayoga kiyA jAve to devoM ko bhI vaha sukha nahIM jo manuSya prApta kara sakatA hai| 37 Atma Atma-kalyANa cAhanevAle manuSya meM saMyama-niyama ke sAtha hI ma- vizvAsa kA honA bhI atyanta Avazyaka hai / Atma-vizvAsa ke binA na hamAre prayatna meM dRr3hatA A sakegI aura na hama apane lakSya ko hI prApta kara skeNge| ise varNIjI ne bar3e hI sundara DhaMga se samajhAyA hai / ve kahate haiM: AtmavizvAsa eka viziSTa guNa hai| jina manuSyoM kA AtmA meM vizvAsa nahIM, ve manuSya dharma ke uccatama zikhara para car3hane ke adhikArI nahIM / jisa manuSya ko AtmavizvAsa nahIM vaha kabhI bhI mahattvapUrNa kArya nahIM kara sktaa| jo manuSya siMha ke bacce hokara bhI apane ko bher3atulya tuccha samajhate haiM, jinheM apane ananta Atmabala para vizvAsa nahIM, vahI duHkha ke pAtra hote haiN| 38 manuSya kA lakSya saccI zAnti yA mokSa ko prApta karanA hai / isa lakSya kI prApti ke lie use pUre Atma-vizvAsa ke sAtha ekAnta-sAdhanA meM laganA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana 151 Avazyaka hai| ekAnta-sAdhanA ke binA mana ko vaza meM karanA atyanta kaThina hai aura mana ko vaza meM kiye binA AtmajJAna yA mokSa ko prApta karanA to asambhava hI hai| isIlie varNIjI kahate haiM: saMsAra azAnti kA puJja hai, ataH jo bhavya (mokSArthI jIva) zAnti ke upAsaka haiM unheM azAnti utpAdaka mohAdi vikAroM kI yathArthatA kA abhyAsa kara ekAntavAsa karanA caahie| ___jo manuSya apane mana para vijayI nahIM, saMsAra meM usakI adhogati nizcita hai| yadi mokSa kI abhilASA hai to ekAkI banane kA prayatna kro| aneka vastuoM se prema karanA AtmA ke nijatva (nijI svarUpa) kA ghAtaka hai|39 saMyamapUrvaka ekAnta-sAdhanA karane se mana dhIre-dhIre ekAgra ho jAtA hai aura use Antarika sukha aura zAnti kA rasa milane lagatA hai| isase jIva ke rAga, dveSa aura moha naSTa ho jAte haiM aura vaha samabhAva dhAraNa kara paramAtmA kA darzana prApta kara letA hai| jJAnArNava meM isakA ullekha isaprakAra kiyA gayA hai: he Atman ! moharUpa agni ko bujhAne ke lie aura saMyamarUpI ghara kA Azraya karane ke lie tathA rAgarUpa vRkSoM ke samUha ko kaTAne ke lie samabhAva kA (samatA kA) avalaMbana kara, aisA upadeza hai| saMyamI muni samabhAvarUpI sUrya kI kiraNoM se rAgAditimira samUha (rAga Adi andhakAra ke samUha) ke naSTa hone para paramAtmA kA svarUpa apane meM hI avalokana karatA hai| 40 samabhAva kI prApti ho jAne para manuSya saMsAra meM 'jala meM kamala' ke samAna nirlipta yA anAsakta bhAva se rahatA hai| aisA vItarAgI yA udAsIna bhAva se rahanevAlA sAdhaka hI paramAtmapada kA adhikArI hotA hai, jaisA ki gaNezaprasAda varNI kahate haiM:
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 jaina dharma: sAra sandeza kalyANa kA patha nirIhavRtti (icchA yA tRSNArahita bhAva) hai| saMsAra moharUpa hai, isameM mamatA na kro| kuTumba kI rakSA karo parantu usameM Asakta na hoo| jala meM kamala kI taraha bhinna raho, yahI gRhastha ko zreyaskara hai| kalyANa ke artha (lie) bhISaNa aTavI (vana) meM jAne kI AvazyakatA nahIM, mUrchA kA (moha se bhramita hone kA) abhAva honA caahie| saMsAra meM vahI manuSya paramAtmapada kA adhikArI ho sakatA hai jo saMsAra se udAsIna hai| saMsAra meM ajJAna kA ghora andhakAra phailA huA hai jisameM manarUpI hAthI aura kAma, krodha Adi jaharIle sarpa jIvoM ko asahya kaSTa dete haiN| aisI sthiti meM jIva gumarAha ho idhara-udhara bhaTakate hue duHkha bhoga rahe haiN| isa duHkha se chuTakArA pAne kA eka hI upAya hai ki jIva kisI santa, mahAtmA yA pUrNa jJAnI se dIkSA grahaNa kare aura unase upadeza lekara usake sahAre calate hue, arthAt usa upadeza ke anusAra abhyAsa karate hue, saMsAra ke pAra calA jaaye| isa vicAra ko vyakta karate hue AcArya padmanandi kahate haiM: yaha saMsAra-vana ajJAna-andhakAra se vyApta hai, duHkharUpa vyAloM se-duSTa hAthiyoM athavA so se bharA huA hai aura usameM aise kumArga haiM jo durgatirUpa gRhoM ko le jAnevAle haiM aura jinameM par3akara sabhI prANI bhUle-bhaTake ghUma rahe haiM-bhavana meM cakkara kATa rahe haiN| usa vana meM nirmala jJAna kI prabhA se dedIpyamAna-guru-vAkya rUpa (guru dIkSA aura upadezarUpa) mahAn dIpaka jala rahA hai| jo subudhajana hai vaha usa jJAnadIpaka ko prApta hokara aura usake sahAre se sanmArga ko dekhakara sukhapada ko-sukha ke vAstavika sthAna (mokSa) ko-prApta hotA hai, isameM sandeha nahIM hai|42 , cU~ki manuSya-jIvana hI mokSa-prApti kA ekamAtra avasara hai, isalie jaba taka zarIra meM zakti hai taba taka manuSya ko dRr3hatA se guru ke batAye upadeza ke
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana 153 anusAra sAdhanA yA dharmAcaraNa karate rahanA cAhie / Alasa aura sustI ko chor3a use samaya rahate pUrNa tatparatA se pAramArthika sAdhanA ko pUrI kara apane manuSya-jIvana ko saphala banA lenA caahie| aisA hI upadeza jina - vANI meM diyA gayA hai: isIlie jabataka bur3hApA Akara pIr3A nahIM dene lagatA, vyAdhiyoM kI vRddhi nahIM ho pAyI tathA indriyA~ zithila nahIM huIM taba taka arthAt yauvana kAla meM hI dharmAcaraNa kara lenA yogya hai / tabataka he jIva, tU apanA Atma-hita kara le| jo-jo rAtri vyatIta ho jAtI hai vaha puna: lauTatI nahIM / ye saba rAtriyA~ dharma na karanevAle ke lie niSphala hI nikalatI jAtI haiM / kintu dharma-sAdhanA karanevAle ke lie ve rAtriyA~ saphala hotI huI jAtI haiN| 43 chahaDhAlA meM bhI bur3hApA aura roga se grasita hone se pahale pUrI tatparatA ke sAtha samabhAva ko dhAraNa kara apanA kalyANa kara lene ke lie hameM ina zabdoM meM citAyA gayA hai: imi jAni Alasa hAni sAhasa ThAni, yaha sikha Adarau, jabaloM na roga jarA gahai, tabalauM jhaTiti nija hita karau / yaha rAga-Aga dahai sadA, tAtaiM samAmRta seiye; cira bhaje viSaya-kaSAya aba to, tyAga nijapada beiye / kahA racyo para pada meM, na tero pada yahai, kyoM dukha sahai; aba "daula'! hou sukhI sva pada-raci, dAva mata cUkau yhai| 44 * arthAt aisA jAnakara Alasa ko chor3akara aura sAhasa ke sAtha saMkalpa lekara isa upadeza ko apnaao| jabataka roga aura bur3hApe ne zarIra ko nahIM gherA hai tabataka zIghra apanI AtmA kA kalyANa kara lo| yaha rAgarUpI (moha, Asakti) Aga jIvoM ko sadA jalA rahI hai| isase mukta hokara zAnti pAne ke lie samatArUpI amRta kA pAna kro| cirakAla (ananta janmoM) se tU viSayarUpI bandhanakArI karmoM kA sevana karatA rahA hai| aba bhI tuma unakA tyAga kara Atmapada kI prApti karo /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 jaina dharma : sAra sandeza apanI AtmA se bhinna padArthoM meM tU kyoM Asakta ho rahA hai? ve tere apane nhiiN| unameM pha~sakara tU kyoM duHkha uThA rahA hai? daulatarAmajI kahate haiM ki he jIva! isa avasara ko na gNvaa| ___kevala sAhasI aura apanI dhuna ke pakke manuSya hI pAramArthika sAdhanA ke durgama mArga para dRr3hatA ke sAtha calate aura apane lakSya kI prApti meM saphala hote haiM / kAyara aura AlasI jIvoM kA yaha kAma nahIM hai| AlasI jIva kevala bAhara se rAma-rAma yA kisI anya varNAtmaka nAma kA jApa karate haiM para isa prakAra ke bAharI jApa se unheM koI vizeSa lAbha nahIM hotaa| sacce sAdhaka kisI santa yA sataguru se dIkSA aura upadeza grahaNa kara dRr3hatA se apane guru kI batAyI yukti ke anusAra nAma kA Antarika jApa yA sumirana karate haiN| isa taraha ve apane antara se mAyA ko nikAlakara paramAtmapada kI prApti kara lete haiN| isa tathya kI ora dhyAna dilAte hue gaNezaprasAda varNI kahate haiM: dRr3hatA ko dhAraNa karahu taja do khoTI caal| binA nAma bhagavAna ke kaTe na bhavakA jaal|| rAma rAma ke jApa se nahIM rAmamaya hoye| ghaTakI mAyA chor3ate Apa rAmamaya hoy||5/ campakasAgarajI mahArAja ne bhI spaSTa kahA hai ki kisI santa yA sadguru kI sevA meM lagakara hI; arthAt unakI dIkSA aura upadeza ke anusAra pAramArthika sAdhanA karane para hI, manuSya ko saMsAra ke nazvara aura duHkhamaya hone kA jJAna prApta hotA hai aura vaha usase chuTakArA pAkara mokSa ke ananta sukha kI prApti karatA hai: tana mana kI pIDA Tale, bhavakA hove jnyaan| saMta caraNa ko sevate, pAve sukha nidhAna // 4/ duHkhamaya saMsAra se chuTakArA pAkara paramAtmarUpa bana jAnA aura sadA ke lie sukhI ho jAnA hI mAnava-jIvana kA lakSya hai| isalie manuSya kA janma pAkara jo kisI santa sadguru kI zaraNa lekara janma-maraNa ke cakra ko miTAne aura
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana 155 paramAtmapada ko prApta karane ke athaka prayatna meM laga jAtA hai, usI kA jIvana sArthaka hai| mAnava-jIvana kI nirarthakatA kahA jA cukA hai ki manuSya-yoni sabhI yoniyoM meM uttama hai, kyoMki kevala manuSya hI bhale-bure kI pahacAna kara apane kalyANa ke lie saphala prayatna kara sakatA hai| isa duHkhamaya saMsAra meM janma lekara bhI vaha sabhI duHkhoM ko dUra kara paramasukha kI prApti kara sakatA hai / apanA kalyANa karane ke lie use apanI AtmA ke sacce svarUpa ko pahacAnanA aura para padArthoM, arthAt apanI AtmA se bhinna sAMsArika padArthoM meM Asakti na rakhanA atyanta Avazyaka hai| yadi apane ajJAnavaza vaha sAMsArika viSayoM meM hI pha~sA raha jAtA hai aura apanA jIvana pazuoM kI taraha kevala khAne-pIne, sone Adi meM hI bitA detA hai to vaha apanA manuSya-jIvana vyartha hI ga~vAkara isa saMsAra se calA jAtA hai| aise manuSya kA jIvana nirarthaka hI kahA jaayegaa| gaNezaprasAda varNI ne bar3e hI spaSTa rUpa se kahA hai: manuSya vahI prazasta aura uttama hai jo AtmIya vastu para nija sattA rkhe| (arthAt jo kevala apanI AtmA ko hI apanA mAne) jo (saMsAra kI kisI vastu meM nijatva mAnate haiM ve hI isa saMsAra ke pAtra haiM, aura nAnA prakAra kI vedanAoM ke bhI pAtra hote haiM / aise bhAva kadApi na karo (arthAt aise vicAroM ko kabhI bhI apane andara na lAo ) jinake dvArA AtmA kA adha:pAta ho / adhaHpAta (nIce girane) kA kAraNa Asakta pravRtti hai / jaba manuSya adhama kAma karane meM AtmIya bhAvoM ko lagA detA hai taba usakI gaNanA manuSyoM meM na hokara pazuoM meM hone lagatI hai| 47 isI bhAva ko vyakta karate hue kuMthusAgarajI mahArAja bhI kahate haiM: uttama manuSya janma ko pAkara aisA karanA (viSaya-vAsanAoM meM lage rahanA) atyanta ayogya hai / manuSya janma ko pAkara to isa AtmA ko sabase pahale apanA kalyANa kara lenA caahie| 48
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 jaina dharmaH sAra sandeza ____ apane ajJAnavaza isa mAyAmaya saMsAra ke moha meM par3e rahanevAle jIva apane mana aura indriyoM ko vaza meM nahIM rakha paate| mana aura indriyoM se prApta viSaya-sukha ko hI saccA sukha mAnakara ve sadA sAMsArika viSayoM ke pIche daur3ate rahate haiN| AtmajJAna prApta kara sacce sukha kI prApti karane kA ve kabhI bhI prayatna nahIM krte| isa kAraNa ve AvAgamana ke cakra meM par3akara sadA duHkhI bane rahate haiN| unakI isa durdazA kI ora dhyAna dilAkara kuMthusAgarajI mahArAja unheM ajJAna kI nIMda se jagAne kA prayatna karate haiN| ve kahate haiM: he Atman ! tU anAdi kAla se atyanta bhayaMkara isa saMsArarUpI mahAsAgara meM paribhramaNa kara rahA hai aura isa prakAra paribhramaNa karate-karate anantakAla vyartha hI vyatIta ho gyaa| he Atman ! tU Aja taka iMdriya aura mana ke sukhoM meM hI lagA A rahA hai tathA ina kAlpanika aura jhUThe sukhoM meM lage rahane ke kAraNa hI tUne Aja taka ananta sukha denevAle AtmA ke svabhAva rUpa dharma kA ArAdhana nahIM kiyaa| isIlie he Atman ! jinako hama loga kabhI mana se bhI ciMtavana nahIM kara sakate aise akasmAt honevAle va anya aneka prakAra ke asahya duHkha tujhe bhogane pdd'e| isa mAyAvI saMsAra ke lubhAvane viSayoM ke bhoga se jIva ko kabhI bhI tRpti nahIM hotii| viSayoM ke jhUThe sukha Aqhira duHkha meM badala jAte haiM aura jIva ko sadA duHkha hI bhoganA par3atA hai, jaisA ki jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: duHkha se dUra bhAganevAlA aura sukha cAhanevAlA yaha prANI moha se andhA hokara bhale-bure kA vicAra na karake jisa-jisa ceSTA ko karatA hai, usa-usase vaha duHkha ko pAtA hai| aise manuSya pazuoM se bhI badatara haiM, kyoMki pazu to viveka kI zakti se rahita hone ke kAraNa dharma-sAdhanA yA Atma-kalyANa ke lie prayatna nahIM kara skte| para viveka zakti ke rahate hue bhI yadi manuSya Atma-kalyANa ke lie prayatna nahIM karatA aura kevala sAMsArika vastuoM ke hI lobha aura moha meM pha~sA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana 157 rahatA hai to usakA manuSya-jIvana nirarthaka hI mAnA jaayegaa| ise samajhAte hue nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: jo manuSya kevala dhana kamAne meM hI rAta-dina er3I se coTI taka pasInA bahAtA rahatA hai aura dharma-karma ko bhUla jAtA va usa dhana kA ucita rUpa se svayaM bhoga nahIM karatA tathA na dUsaroM kI sahAyatA va paropakAra karatA hai, vaha bhojana kI parosI huI thAlI ko ThukarA kara laMghana karanevAle (binA khAye-pIye rahanevAle) manuSya ke samAna hI mUrkhatA karatA hai, aura kevala kleza kA pAtra hotA hai / Aqhira vaha dhana kamAtA kisa lie hai ? aise hI jo manuSya kevala dhana kamAne aura khAne pIne, mauja ur3Ane meM hI masta hokara Atmonnati ke lie dharma sAdhana karanA va mokSa puruSArtha kI ora lakSya rakhanA nahIM cAhatA yA bhramavaza unheM bhUla jAtA hai to niHsandeha vaha pazu se bhI badatara apane jIvana ko manuSyatva va karttavyahIna banAkara barabAda karatA huA kaue ko ur3Ane ke lie qImatI ratna ko pheMka dene kI mUrkhatA karatA hai; kyoMki mAnava jIvana kA uddezya pazuoM kI bhA~ti jaise taise peTa bhara lenA aura bhoga vilAsa kara lenA hI nahIM haiN| 51 campaka sAgarajI mahArAja ne bhI aise hI vicAra prakaTa kiye haiM / ve kahate haiM: aise durlabha manuSya bhava (janma) ko pAkara jo mUrkha dharma kI sAdhanA meM yatna nahIM karatA hai, vaha mahAn kaSTa se prApta kiye hue cintAmaNi ratna ko Alasya se samudra meM pheMka detA hai| 52 ve phira kahate haiM: isa apAra saMsAra meM mahA kaSTa se manuSyabhava prApta kara jo manuSya viSaya sukha kI tRSNA meM atyanta Asakta huA AtmaciMtavana, jinendra pUjA, guru-vandanA, jina-vANI kA zravaNa, svAdhyAya, saMyama ... Adi dharma ko nahIM karatA hai to vaha mUrkha ziromaNi dharmarUpa jaldI tarAnevAle jahAz2a
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jaina dharma : sAra sandeza ko chor3akara viSayAsakti rUpa patthara ko gale meM lagAkara isa saMsArarUpa samudra meM DUbatA hai, arthAt bhramaNa karatA hai| 53 AvAgamana ke cakra se nikalane ke ekamAtra avasara, mAnava-jIvana ko sAsArika viSayoM ke lobha aura moha ke calate barabAda karanA, andhe kA jela kI dIvAra ko TaTolate hue usake ekamAtra daravAz2e para Ate samaya zarIra khujalAne yA anya isI prakAra ke kAma meM laga jAne ke kAraNa usase na nikala pAne ke samAna hai| aisA karane se vaha jela se nikalane ke ekamAtra avasara ko kho detA * hai| isa upamA dvArA campaka sAgarajI mahArAja manuSya - jIvana ke isa ekamAtra avasara ko hAtha se na nikalane dene ke lie hameM sajaga karate haiN| ve kahate haiM: jaise koI andhA manuSya mIloM lambe caur3e parakoTe meM bhaTaka rahA hai jisameM ki kevala eka hI dvAra bAhara nikalane kA banA huA hai| vaha becArA andhA dIvAla ke sahAre hAthoM se TaTolatA huA usa parakoTe kA cakkara lagAtA hai| cakkara lagAte-lagAte jaba vaha dvAra AtA hai taba durbhAgya se usako kabhI khujalI ho uThatI hai jisako khujAne ke lie calatA huA jyoM hI hAtha uThAtA hai ki vaha dvAra nikala jAtA hai, phira sArA cakkara lagAnA par3atA hai| kabhI usI dvAra ke Ane para chAtI meM pIr3A hone lagatI hai, taba TaTolanevAlA hAtha chAtI para jA lagatA hai, samIpa AyA huA dvAra chUTa jAtA hai, phira use sArA cakkara lagAnA par3atA hai| isI taraha janmabhara cakkara lagAte-lagAte becArA usa parakoTe se bAhara nahIM ho pAtA / isI taraha saMsArI jIva ko bandIgRha (jela) meM cakkara lagAte-lagAte eka manuSya bhava aisA milatA hai jisake dvAra se yaha saMsAra ke bandIghara se bAhara nikala sakatA hai / kintu usa samaya ghara, parivAra, mitra, parikara ( ghara ke loga), dhana saMcaya ke moha meM Akara apanA samaya bitA detA hai / manuSya bhava gayA ki saMsAra jela se nikalane kA dvAra bhI jIva ke hAtha se nikala gyaa| jaba kabhI saubhAgya se manuSya kA zarIra milA taba phira putra - moha, zatru-dveSa, kanyA ke jIvana kI cintA, daridratA se yuddha Adi meM pha~sakara usa suvarNa (sunahale) avasara se lAbha nahIM le paataa| 54
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana 159 - jo manuSya-jIvana ke sunahale avasara kA lAbha nahIM uThAtA use phira caurAsI lAkha yoniyoM ke cakkara meM par3akara ghora duHkha uThAnA par3atA hai| kunthusAgarajI mahArAja ne aise manuSya kI upamA telI ke baila se dI hai jo kolhU ke cAroM ora cakkara lagAtA rahatA hai| ve kahate haiM: jisa prakAra telI kA baila A~khoM meM paTTI bA~dhakara ghAnI ke cAroM ora ghUmA karatA hai usI prakAra yaha saMsArI jIva bhI mithyAtva aura moha kI paTTI bA~dhakara isa saMsAra meM ghUmA karatA hai| telI kA baila kolha va ghAnI ke cAroM ora ghUmatA hai aura yaha jIva cAroM gatiyoM meM ghUmatA hai|5| kucha ajJAnI manuSya sacce vairAgya (anAsakti) aura AtmajJAna ke na hone para bhI sAdhu kA veza banAkara logoM ko Thagate phirate haiN| isa prakAra ve apane durlabha manuSya-jIvana ko nAhaka barabAda kara dete haiN| ise spaSTa karate hue kuMthusAgarajI mahArAja kahate haiM: jo ajJAnI va AtmajJAna se rahita puruSa vairAgya aura AtmajJAna ko dhAraNa kiye binA jinaliMga (jaina sAdhu kA veza) dhAraNa karatA hai usakA yaha manuSya-janma bhI vyartha hI jAtA hai| zubhacandrAcArya ne aise manuSyoM ke pAkhaNDI AcaraNa ko atyanta hI nindanIya kahA hai| ve kahate haiM: kaI nirdaya aura nirlajja sAdhupana meM bhI atizaya nindA karane yogya kArya karate haiN| ve sacce kalyANa ke mArga kA virodha kara naraka meM praveza karate haiN| ...jo muni (sAdhu) hokara usa muni-dIkSA ko jIvana kA upAya banAte haiM aura usake dvArA dhanopArjana karate haiM, ve atizaya nirdaya tathA nirlajja haiN| manuSya-jIvana kA lakSya apanI AtmA ke svarUpa kA anubhava prApta kara paramAtmA bananA hai| para jabataka bure karmoM kI ora prerita karanevAle bure bhAva jIva ke andara ghara kiye rahate haiM aura vaha AtmA se bhinna sAMsArika viSayoM
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 jaina dharma: sAra sandeza meM Asakta rahatA hai, tabataka usakI Atmika unnati nahIM ho sakatI, ulaTe usakI adhogati hI hotI hai| paramAtmA banane kI zakti rakhanevAlA manuSya yadi apanI zaktiyoM kA sadupayoga na kara ulaTe unakA durupayoga karatA hai tathA anya jIvoM para dayA na kara unheM kaSTa pahu~cAtA hai aura isa prakAra apane hita kI hAni karatA hai to use dAnava nahIM to aura kyA kaheMge? isI bhAva ko vyakta karate hue gaNezaprasAda varNI kahate haiM: mAnava jAti sabase uttama hai, ataH usakA durupayoga kara use saMsAra kA kaNTaka mata bnaao| itara jAti ko kaSTa dekara mAnava jAti ko dAnava kahalAne kA avasara mata do| 58 jo apane sacce hita yA Atma-kalyANa kA kArya karane meM Alasa yA TAla-maTola karatA hai aura apane se bhinna sAMsArika vastuoM aura vyaktiyoM ko apanA banAne meM lagA rahatA hai, vaha apane anamola manuSya-jIvana ko nirarthaka hI ga~vA detA hai| saMsArI manuSya apane sambandhiyoM aura pArivArika vyaktiyoM ko mohavaza apanA samajhatA hai| para ve na to apane haiM aura na kabhI apanA bana hI sakate haiN| ve kevala apane svArthavaza use ghere rahate haiN| apanA svArtha pUrA ho jAne para ve usake pAsa bhI nahIM phttkte| manuSya kI yaha bahuta bar3I bhUla hai ki vaha Atma-kalyANa ke durlabha avasara ko sAMsArika vyaktiyoM aura padArthoM ke moha meM par3akara barabAda kara detA hai| isa bhUla se bace rahane ke lie gaNezaprasAda varNI hameM ina zabdoM meM citAte haiM: Aja kAla kara jaga muvA kiyA na Atama kaaj| para padArtha ko grahaNa kara bhaI na nekahu laaj|| jinako cAhata tUM sadA vaha nahiM terA hoy| svArtha sadhe para kisI kI bAta na pU~che koy||1/
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660 guru guru kI AvazyakatA anekoM yoniyoM meM atyanta lambe samaya taka bhaTakate rahane ke bAda yadi kabhI saubhAgya se jIva parama durlabha manuSya yoni prApta karatA hai taba bhI susaMgati ke abhAva meM vaha apanI viveka-zakti kA sadupayoga nahIM kara paataa| vaha phira saMsAra kI asaliyata ko nahIM samajhane kI bhUla karatA hai aura sAMsArika viSayoM kI cakAcauMdha meM bhUlA huA unase anAsakta hone kA prayAsa nahIM krtaa| isa bhArI bhUla ke kAraNa vaha duHkhoM se sadA ke lie chuTakArA pAne kA anamola avasara ga~vA detA hai aura phira AvAgamana ke duHkhadAyI cakra meM hI pha~sA raha jAtA hai| ajJAna ke andhakAra meM bhaTakate rahanevAlA jIva taba taka AvAgamana ke cakra se chuTakArA nahIM pA sakatA jaba taka use koI saccA mArgadarzaka na mile| isalie yadi saubhAgya se durlabha manuSya-jIvana prApta ho jAye to manuSya ko apane viveka kA sadupayoga kara jaldI se jaldI kisI sacce guru kI zaraNa meM jAnA cAhie aura unakI kRpA aura sahAyatA se saMsAra se anAsakta hone aura mokSa kI prApti karane kA bharapUra prayatna karanA caahie| durlabha manuSya-jIvana pAkara kisI sacce guru kI zaraNa meM jAnA isa jIvana kA sabase bar3A lAbha hai aura sacce guru kI khoja na karanA isa jIvana kI sabase bar3I hAni hai| 161
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jaina dharma : sAra sandeza isa sambandha meM kunthusAgarajI mahArAja bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahate haiM: isa prakAra vicAra karane se siddha hotA hai ki sivAya manuSya ke aura koI bhI apanA kalyANa nahIM kara sakatA tathA yaha bhI nizcita hai ki manuSyaparyAya (janma) bar3I kaThinatA se prApta hotA hai| aisA kaThina manuSya paryAya prApta kara lene para bhI vItarAga nirgrantha (rAga, moha Adi se rahita aura karmabandhanoM se mukta) guruoM kA samAgama bahuta hI bar3e zubha karma ke udaya se hotA hai| aise nirgrantha guruoM ke samAgama meM bhI jo manuSya pramAda (g2afalata) karatA hai, apane AtmA kA kalyANa nahIM karatA, vaha apane manuSya-janma ko vyartha hI kho detA hai| eka bAra khoyA huA manuSya-janma bAra-bAra nahIM miltaa|' jIva kA kalyANa mokSa kI prApti meM hI hai| isalie jo mokSa kI prApti meM jIva kA sabase adhika sahAyaka ho use hI parameSTa (parama iSTa), arthAt sabase priya aura pUjanIya mAnanA caahie| pAramArthika pada aura mahattva kI dRSTi se jaina dharma meM kramaza: arahaMtoM, siddhoM, AcAryoM, upAdhyAyoM aura samasta sAdhuoM ko parameSTa mAnakara inheM namaskAra kiyA jAtA hai| ina pA~coM parameSTa ke samUha ko paMcaparameSTI kahate haiN| inameM se pahale aura dUsare, arthAt arahaMta aura siddha kA pada sabase U~cA hai, kyoMki ve paramAtmapada ko prApta kara cuke hote haiN| isalie unheM saccA deva, paramAtmA yA bhagavAn bhI kahA jAtA hai| jo apanI AdhyAtmika sAdhanA meM pUrNa siddhi prApta kara lokAkAza ke zikhara para sthita ho jAte haiM unheM siddha kahate haiN| siddha bhagavAn kA manuSyarUpa samApta ho gayA hotA hai| ve saMsArI jIvoM kI buddhi-vANI kI pahu~ca se pare hote haiN| isalie saMsArI jIva unase sAdhAraNa rUpa meM samparka nahIM kara skte| para arahaMta AdhyAtmika pUrNatA prApta karake bhI anya cAra parameSTI kI taraha manuSyarUpa meM hote haiN| ve vItarAgI sarvajJa mahAtmA yA santa jIvoM ke kalyANa ke lie saMsAra meM vicarate haiM aura apane upadeza dvArA jIvoM kA kalyANa karate haiN| unakI isI vizeSatA ke kAraNa jaina granthoM meM unake nAma kA ullekha paMcaparameSTI meM sarvaprathama (siddhoM se bhI pahale) kiyA jAtA hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 ___paNDita ToDaramala ne apane grantha mokSamArgaprakAzaka meM isa tathya kA spaSTIkaraNa ina zabdoM meM kiyA hai: yahA~ siddhoM se pahale arahaMtoM ko namaskAra kiyA so kyA kAraNa? aisA saMdeha utpanna hotA hai| usakA samAdhAna yaha hai:-namaskAra karate haiM so apanA prayojana sadhane kI apekSA se karate haiM; so arahaMtoM se upadezAdika kA prayojana vizeSa siddha hotA hai, isalie pahale namaskAra kiyA hai| hukamacanda bhArilla ne bhI sacce guru arahaMta bhagavAn ko jIva kA saccA hitakArI batAte hue jIvoM ke hita kI dRSTi se unheM siddha bhagavAn se bhI adhika mahattvapUrNa mAnA hai| ve kahate haiM: arahaMta aura siddha parameSThI sacce deva haiN| ...sacce deva ko paramAtmA, bhagavAn, Apta (vizvasanIya upadezaka) Adi nAmoM se abhihita kiyA jAtA (pukArA jAtA) hai| yadyapi sAmAnya kathanAnusAra ye zabda sabhI ekArthavAcI haiM tathApi Apta zabda apanI kucha alaga vizeSatA rakhatA hai| jo vItarAgI aura sarvajJa hoM ve sabhI bhagavAna haiM, paramAtmA haiM, sacce deva haiN| kintu Apta meM eka vizeSatA aura hotI hai jo anya meM nhiiN| Apta vItarAgI aura sarvajJa hone ke sAtha-sAtha hitopadezI bhI hote haiN| sabhI bhagavAn hitopadezI nahIM hote haiN| siddha bhagavAn ke to vANI kA saMyoga hai hI nhiiN| sacce deva kI paribhASA meM hitopadezI vizeSaNa Apta kI apekSA se hai| pUrva kAla meM pUrNa AdhyAtmika siddhi prApta kara mokSapada ko prApta kara cuke siddha bhagavAn se mokSa-mArga kA upadeza denevAle arahaMta bhagavAn (sacce guru) kA antara batalAte hue ve phira kahate haiM: yadi deva sAkSAt mokSasvarUpa haiM to guru sAkSAt mokSamArga haiN| ve eka prakAra se calate-phirate sadeha siddha haiN|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jaina dharma: sAra sandeza ____arahaMta bhagavAn ko saccA 'hitopadezI' batAte hue hukamacanda bhArilla bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahate haiM: AtmA kA hita sacce sukha kI prApti meM hI hai aura saccA sukha nirAkulatA (zAnti kI avasthA) meM hI hotA hai| AkulatA (azAnti) makti meM nahIM hai, ata: makti ke mArga meM laganA hI pratyeka sukhAbhilASI kA kartavya hai| mukti ke mArga kA upadeza hI hitopadeza hai| arahanta bhagavAn kI divya-vANI meM mukti ke mArga kA hI upadeza AtA hai, ataH ve hI hitopadezI haiN| unakI vANI ke anusAra hI samasta jinAgama (jaina zAstra) likhA gayA hai| gaNezaprasAda varNI bhI arahaMta bhagavAn ko 'parama guru' kahate hue unakI sarvAdhika mahattA aura paropakAritA ina zabdoM meM vyakta karate haiM: unameM (paMcaparameSTI meM) se arahaMta bhagavAn to parama guru haiM jinakI divya dhvani se saMsAra-Atapa (duHkha) ke zAnta hone kA upadeza jIvoM ko milatA hai|...jin upAyoM ko zrIguru ne darzAyA hai unake sAdhana se avazyameva vaha pada (jise svayaM zrI guru ne prApta kiyA hai) anAyAsa prApta ho jaavegaa| isa prakAra arhanta bhagavAn yA sacce guru ne divyadhvani ke dvArA jIvoM ke uddhAra kA aisA mArga darzAyA hai jise apanAkara jIva nizcita rUpa se saMsAra-sAgara ko pAra karane meM saphala hote haiN| yaha arahaMta bhagavAn yA sacce santa sadguru kA jIvoM ke prati sabase bar3A upakAra hai| arahaMta bhagavAn ke isa mahAn upakAra ko spaSTatA se samajhAte hue tattvabhAvanA meM kahA gayA hai: jo svayaM jisa kAma ko siddha kara letA hai vaha usa kAma meM dUsare ko bhI lagAkara usakA uddhAra kara sakatA hai| arhanta bhagavAn samyagjJAna kI sevA karake svayaM karmoM ke baMdhana se chUTakara svAdhIna (mukta) ho gye| ve apanI divyavANI se isI prakAra kI zikSA dete haiM ki
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 jo koI samyaktvapUrvaka jJAna ko prApta karake AtmAnubhava karegA vaha saMsAra-samudra se usI taraha pAra ho jAyegA jisa taraha hamane pAra pA liyA hai| unakI isa samyak zikSA ko jo grahaNa karate haiM va usapara calate haiM ve bhI zIghra saMsAra-samudra se pAra ho jAte haiM aura usa mokSalakSmI ko pA lete haiM jisake lie santa puruSa nirantara bhAvanA kiyA karate haiM va jisakA kabhI kSaya nahIM hotA hai tathA jo karmamala se rahita nirmala hai| AcArya kahate haiM ki jo svayaM tara gaye haiM unake dvArA yadi dUsare tAra lie jAyeM to koI bar3e Azcarya kI bAta nahIM hai| jo jahAz2a svayaM taratA hai vahI dUsaroM ko bhI apane sAtha pAra kara detA hai| tAtparya yaha hai ki hamako zrI arahaMta bhagavAn kI paramopakAriNI zikSA ke Upara calakara apanA AtmoddhAra kara lenA caahie|' ina kathanoM se spaSTa hai ki paMcaparameSTI meM jina pA~coM ko zAmila kiyA gayA hai ve sabhI pUjanIya aura namaskAra-yogya haiN| para jIva-kalyANa kI dRSTi se ina saba meM arahaMta bhagavAn yA sacce santa sadguru hI jIva ke sabase adhika hitakArI haiN| isIlie unheM 'paramaguru' kahA gayA hai| ve apanI divyadhvani dvArA sacce mokSa-mArga kA upadeza dekara jIvoM ko saMsAra se mukta karate haiN| jIvoM kA kalyANa mokSa-prApti meM hI hai| isIlie jaina dharma meM guru ko jIva-kalyANa ke lie atyanta Avazyaka mAnA gayA hai| yoM to sAdhAraNa bolacAla kI bhASA meM jo bhI kisI prakAra kA jJAna detA hai use hama guru kaha dete haiN| para jIvoM ke paramahita yA mokSa ke praMsaga meM arahaMta bhagavAna ko hI parama guru mAnA jAtA hai| - arahaMta bhagavAn ke atirikta jaina dharma meM AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ko bhI guru kA pada prApta hai| isIlie unakA ullekha paMcaparameSTI meM kiyA jAtA hai| vAstava meM ve hI loka meM vizeSa rUpa se guru ke nAma se prasiddha haiM, kyoMki arahaMta bhagavAn kA pAyA jAnA durlabha mAnA jAtA hai| hukamacanda bhArilla ne vItarAga sarvajJa arahaMta bhagavAn ko 'paramaguru' aura zeSa AcAryAdi ko 'aparamaguru' yA 'paramparA guru' kahA hai| vItarAga sarvajJa arahaMta bhagavAn
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 jaina dharma: sAra sandeza ko AdhyAtmika sAdhanA meM pUrNa siddhi prApta ho cukI hotI hai aura ve jIte-jI uccatama avinAzI pada prApta kara cuke hote haiN| para AcAryAdi guru samyak darzana, jJAna aura cAritra meM uccatA prApta kara lene para bhI abhI uccatama AdhyAtmika pada kI prApti ke lie yatnazIla hote haiN| arahaMta bhagavAn kI taraha inheM bhI dharmopadeza dene kA adhikAra hotA hai| isa prakAra saMkSepa meM jaina dharma ke anusAra guru vahI kahalA sakatA hai jo samyagdarzana (Antarika anubhava para AdhArita saccI zraddhA),samyagjJAna aura samyak cAritra se yukta ho aura rAgAdi vikAroM se mukta hokara ekamAtra jIvoM ke kalyANa ke lie sacce mokSa-mArga kA upadeza detA ho| isa sambandha meM hukamacanda bhArilla ne kahA hai: samyagdarzana-jJAna-cAritra ke dvArA jo mahAna bana cuke haiM, unako guru kahate haiN| jo svayaM vikAragrasta hoM aura saMsAra se vItarAga yA udAsIna nahIM hue hoM ve dUsaroM ko vikAramukta aura vItarAgI hone kA upadeza kaise de sakate haiM ? isalie guru svayaM rAga, dveSa mohAdi vikAroM se mukta hokara samatva-bhAva dhAraNakara saMsAra meM vicarate haiM aura jIvoM ko unake uddhAra kA mArga batalAte haiN| isalie guru ko muktidAtA kahate haiN| __jaina dharma meM deva aura guru ke sAtha hI zAstra ko bhI AdaraNIya sthAna prApta hai, kyoMki zAstra dvArA jIvoM ko paramArtha-sambandhI zikSA prApta hotI hai tathA mokSa-mArga para calane kI prareNA milatI hai| vAstava meM sacce zAstra yA sadgrantha tIrthaMkara yA paramaguru kI divyadhvani para hI AdhArita mAne jAte haiN| isalie ve hitakArI haiM tathA Adara aura satkAra ke yogya haiN| ve kevalI (sarvajJa) tIrthaMkara kI paramparA ko banAye rakhane meM sahAyaka hote haiM, jaisA ki paNDita ToDaramala ne apane mokSamArgaprakAzaka meM spaSTa kiyA hai: anAdi se tIrthaMkara kevalI (sarvajJa) hote Aye haiM, unako sarva kA jJAna hotA hai; ...punazca, una tIrthaMkara kevaliyoM kA divya dhvani dvArA aisA upadeza hotA hai jisase anya jIvoM ko padoM kA evaM arthoM kA jJAna hotA hai;
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 usake anusAra gaNadharadeva aMgaprakIrNarUpa grantha gUMthate haiM tathA unake anusAra anya-anya AcAryAdika nAnAprakAra graMthAdika kI racanA karate haiN| unakA koI abhyAsa karate haiM, koI unako kahate haiM, koI sunate haiM-isa prakAra paramparAmArga calA AtA hai| 10 ___ isa prakAra tIrthaMkara, deva yA parama guru divyadhvani dvArA adhikArI jIvoM ko upadeza dekara arthAt divyadhvani ke samparka meM lAkara unheM pratyakSa rUpa se pAramArthika jJAna pradAna karate haiM, jabaki gaNadharAdi granthakartA zAstroM ke mAdhyama se usa jJAna ko parokSarUpa se prastuta karate haiM jise jIva apanI buddhi dvArA grahaNa karane yA samajhane kA prayatna karate haiN| tIrthaMkaroM yA parama guru kI divyadhvani para AdhArita hone ke kAraNa hI sadgranthoM yA zAstroM ko prAmANika mAnA jAtA hai| para zAstroM ke marma ko samajhane ke lie kisI sacce jJAnI guru kI AvazyakatA hotI hai, anyathA unakA sahI marma na samajhane ke kAraNa anAr3I jIvoM ko unase lAbha ke badale hAni ho sakatI hai| isa bAta ko samajhAte hue hukamacanda bhArilla kahate haiM: jaise auSadhi-vijJAna sambandhI zAstroM meM aneka prakAra kI auSadhiyoM kA varNana hotA hai| yadyapi sabhI auSadhiyA~ rogoM ko miTAnevAlI hI haiM, tathApi pratyeka auSadhi hara eka rogI ke kAma kI nahIM ho sktii| vizeSa roga evaM vyakti ke lie vizeSa auSadhi viziSTa anupAta ke sAtha nizcita mAtrA meM hI upayogI hotI hai| yahI bAta zAstroM ke kathanoM para bhI lAgU hotI hai| ata: unake marma ko samajhane meM pUrI-pUrI sAvadhAnI rakhanI cAhiye, anyathA g2alata auSadhi sevana ke samAna lAbha ke sthAna para hAni kI sambhAvanA adhika rahatI hai| zAstroM meM ullikhita viSayoM ko usake pUrvApara prasaMga aura saMdarbha meM samajhanA bahuta Avazyaka hai, anyathA usakA sahI bhAva samajha pAnA sambhava nahIM hogaa| zAstra svayaM bolate nahIM haiM, unakA marma hameM svayaM (apane nijI jJAna ke AdhAra para) yA yogya jJAniyoM ke sahayoga se nikAlanA par3atA hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jaina dharma: sAra sandeza isa prakAra hama pAte haiM ki jaina dharma meM arahaMta deva yA parama guru kA sthAna sarvazreSTha hai aura ve hI zAstroM kI prAmANikatA ke AdhAra haiN| ve pratyakSa jJAna dAtA haiM, jabaki zAstroM kA jJAna jJAniyoM kI sahAyatA se apratyakSarUpa se prApta kiyA jAtA hai| isIlie kunthusAgara jI mahArAja bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahate haiM: isa saMsAra meM sabase uttama padArtha bhagavAn arahaMtadeva haiM, unake kahe hue zAstra haiN|12 arahaMta deva sarvajJa (kevalI) hote haiM aura jIvoM ko mokSa-mArga kA upadeza dekara ve unakA sabase bar3A upakAra karate haiN| jJAnArNava meM unakI mahimA aura paropakAra kA ullekha ina zabdoM meM kiyA gayA hai: aise kevalI (sarvajJa) bhagavAn zIla aura aizvarya sahita pRthvItala meM vihAra karate haiN| ve vibhu (prabhu) sarvajJa bhagavAn pRthvItala meM vihAra karake jIvoM ke dravyamala aura bhAvamala rUpa mithyAtva ko jar3a se nAza karate haiM aura samasta bhavya (mokSArthI) jIvarUpI kamaloM kI maMDalI (samUha) ko praphullita karate haiN| bhAvArtha-jIvoM ke mithyAtva ko dUra karake unako mokSa-mArga meM lagAte haiN| saccA sukha apane zuddha caitanyasvarUpa kI prApti meM hI hai| para anAr3I jIva saMsAra ke acetana viSayoM ko sukha kA sAdhana samajha unameM sukha DhU~r3hane kI koziza karate haiN| guru jIvoM kI isa mithyAdRSTi ko dUra kara yaha batalAte haiM ki saccA sukha caitanya meM hI hai aura AtmA caitanyamaya hai| isalie AtmajJAna meM hI saccA sukha hai; AtmajJAna ke binA saba duHkha hI duHkha hai| caitanyasvarUpa AtmA kA pUrNa jJAna yA anubhava ho jAne para jIva ko saMsArI viSayoM se virAga yA anAsakti ho jAtI hai| vaha vItarAgI bana jAtA hai| isIlie jaina dharma meM vItarAgavijJAnarUpa dharma ko sAdhane kA upadeza diyA jAtA hai aura yaha batAyA jAtA hai ki sacce sukha ko prApta karane yA vItarAgI banane kI icchA rakhanevAloM ke hita ke lie
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 vItarAgI AtmajJAnI mahAtmA yA guru sadA saMsAra meM vidyamAna rahate haiM, jaisA ki vItarAgavijJAna kA upadeza dete hue kAnajI svAmI spaSTa rUpa se kahate haiM: caitanya kA vItarAgavijJAna sukharUpa hai, aura aise vItarAgavijJAnarUpa dharma ko sAdhakarake anAdikAla se jIva mukta hote rahate haiN| vItarAga-vijJAnavaMta jIva (vItarAgI AtmajJAnI mahAtmA) jagat meM sadAkAla vidyamAna hote hI haiN| ataH mukti ke lie tuma bhI vItarAgavijJAna kro|4 saMsAra ke kevala acetana viSaya hI jIva ke lie duHkhadAyI nahIM hote, balki sAMsArika viSayoM meM Asakta apane nikaTa sambandhI bhI apane moha meM pha~sAkara jIva ko saMsAra meM aTakAye rakhate haiM aura usake duHkha kA kAraNa banate haiN| ekamAtra gurudeva hI, jo use mokSa-mArga dikhalAkara saMsAra se mukta karate haiM, usake sacce mitra, bandhu yA hitaiSI haiN| jJAnArNava meM spaSTa kahA gayA hai: he Atman ! jo tujhe saMsAra ke cakra meM DAlate haiM, ve tere bAMdhava (hitaiSI) nahIM hai; kintu jo munigaNa (gurumahArAja) tere hita kI bAMchA karake (icchA rakhakara) baMdhutA karate haiM, arthAt hita kA upadeza karate haiM, tathA mokSa kA mArga batAte haiM, ve hI vAstava meM tere sacce aura paramamitra haiN|15 jaina dharma ke anusAra jIva ke kalyANa ke lie guru atyanta hI Avazyaka hai| kevala gurudeva hI jIva ko AdhyAtmika dIkSA pradAna kara sakate haiM tathA guru kI kRpA aura sahAyatA se hI vaha mokSa-mArga kI kaThinAiyoM para vijaya prApta karate hue apane lakSya ko prApta karane meM saphala hotA hai| saMsAra meM sAdhAraNatayA do prakAra ke guruoM kA ullekha kiyA jAtA hai: pahale ko vidyA guru aura dUsare ko dIkSA guru kahate haiN| likhanA-par3hanA sikhAnevAle tathA choTe-bar3e vidyAlayoM meM saMsAra ke aneka viSayoM kI zikSA denevAle ko vidyAguru kahate haiN| para jo dIkSA yA paramArtha kA bheda dekara jIva ke Antarika andhakAra ko dUra karate tathA mokSa-mArga ko prakAzita karate haiM aura isa prakAra jIva ko vAstavika sukha aura zAnti kI prApti karAte haiM, unheM dIkSAguru kahA jAtA hai| ye donoM hI upakArI haiM tathA satkAra aura namaskAra ke yogya haiM, kyoMki vidyAguru sAMsArika
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 jaina dharmaH sAra sandeza vidyA sikhalAkara sAMsArika viSayoM kA jJAna dete haiM aura dIkSAguru AdhyAtmika vidyA kA bheda dekara Atmika prakAza pradAna karate haiN| para jIva kA saccA kalyANa dIkSAguru dvArA hI hotA hai, kyoMki unhIM kI kRpA aura sahAyatA se jIva apanA paramArtha siddha karatA hai tathA dUsaroM ko bhI paramArtha kA upadeza de sakatA hai, athavA dharmagranthoM kI racanA dvArA unheM Atmazuddhi aura mokSa-prApti kA mArga dikhalA sakatA hai| isIlie AcArya kunthusAgarajI mahArAja apane zrAvaka pratikramaNasAra nAmaka grantha meM apane vidyAguru se pahale apane parama pUjya dIkSAguru zrI zAntisAgarajI mahArAja ko kRtajJatApUrvaka smaraNa karate haiM aura unheM sukha aura zAnti kA samudra' batalAkara unakI mahimA prakaTa karate haiN| ve spaSTa kahate haiM ki unakI kRpA ke prasAda se hI maiM isa pavitra grantha kI racanA kara sakA hU~': dIkSAguro meM sukha-zAnti sindhoH... kRpAprasAdAd zAstraM mayedaM racitaM pvitrm|6 sudharmopadezAmRtasAra meM bhI bar3I hI spaSTatA ke sAtha yaha batalAyA gayA hai ki sadguru arthAt sacce yA zreSTha guru kI kRpA se hI Antarika A~kha khulata hai, Antarika prakAza prakaTa hotA hai aura anta meM AtmA saccI zobhA prApta karatI hai: kRpAprasAdAdbhuvi sadagurozca vijJAnacakSuH prkttiibhveddhi| tenaiva vijJAnavilocanena palAyate'jJAnatamaHprapaMcaH // sUryodayAdeva tamo yathA hi jJAtveti kAryo gurusaMga ev| nizcIyate veti tatastriloke na bhAMti lokA gurubodhshuunyaaH|| artha-isa saMsAra meM zreSTha guruoM kI kRpA ke prasAda se ina saMsArI jIvoM ke jJAnarUpI netra prakaTa ho jAte haiM tathA jisa prakAra sUrya ke udaya hone se aMdhakAra saba naSTa ho jAte haiM usI prakAra usa jJAnarUpI netra ke dvArA ajJAnarUpI aMdhakAra kA samUha saba naSTa ho jAtA hai| yahI samajhakara guruoM kA samAgama sadAkAla karate rahanA cAhie;
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru kyoMki tInoM lokoM meM yaha bAta nizcita hai ki guruoM dvArA prApta hue jJAna ke binA ye saMsArI jIva kabhI zobhAyamAna nahIM hote| 17 sAMsArika bandhana se chuTakArA pAkara mokSadhAma prApta karane kI icchA rakhanevAlA jIva kisa prakAra sadguru ke pAsa jAkara unase vinayapUrvaka dIkSA (AdhyAtmika jJAna - dAna) kI yAcanA karatA hai aura kisa prakAra dayAlu sadguru kRpA kara usakI abhilASA pUrI karate haiM, isakA varNana jaina pustaka rAma kathA meM bhI ina zabdoM meM kiyA gayA hai: jA cAraNa- sAdhu (prazaMsaka sAdhujana) caraNa- taTa, karake savinaya unheM praNAma / * 171 deM bhagavan jina dIkSA mujha ko, pAU~ jisase zivapura (mokSa) dhAma / bhava ke duHkhadAyaka bhogoM se, maiM hU~ mana meM adhika udAsa / tor3a dIjIye he karuNA-dhana, kRpayA merA yaha bhava pAza / muni bole he he ! bhavyottama (zreSTha), AyA tuma ko divya vicAra / aihika (sAMsArika) divya sukhoM ko tajakara, birale kareM Atma uddhAra // 18 vAstava meM sAMsArika bandhana ko naSTa karanevAle sacce jJAna kA bheda (guru-dIkSA) jIvoM ko sadguru kI kRpA se hI prasAdarUpa meM prApta hotA hai / prasAda kRpA karake diyA jAtA hai, z2abaradastI liyA nahIM jA sktaa| sadguru kRpAkara adhikArI jIvoM (cune hue pAtroM) ko dIkSA ( saccA jJAna - dAna) dete haiN| isa dIkSArUpI bIja se hI pAramArthika jJAna kA vRkSa vikasita hotA hai jo mokSa kA phala detA hai| sacce guru se prApta kI gayI dIkSA kabhI niSphala nahIM hotii| vaha avazya hI puruSArthI ziSya ko mokSa kA phala pradAna karatI hai| isIlie Upara ke pada meM mokSa-dhAma kA icchuka jIva sadguru se vinayapUrvaka dIkSA kA dAna mA~gatA hai / * jinake caraNarUpI pavitra kinAre ko prazaMsaka sAdhujana, arthAt sajjanagaNa ( mana hI mana ) vinayapUrvaka praNAma kara yaha prArthanA karate haiM /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jaina dharmaH sAra sandeza ___ aksara cAra prakAra ke dAna kI carcA kI jAtI hai| para ina cAroM meM sadguru dvArA diyA gayA jJAna-dAna hI zreSTha mAnA jAtA hai| brahmacArI mUlazaMkara dezAI ina cAroM dAnoM kA ullekha karate hue jJAna-dAna kI uttamatA yA zreSThatA kA kAraNa ina zabdoM meM vyakta karate haiM: aise pAtra jIvoM ko cAra prakAra kA dAna denA cAhie: (1) AhAradAna, (2) auSadhadAna, (3) abhaya dAna, (4) zAstradAna (zAstra-pratiSThita jJAna-dAna) / ina cAroM hI prakAra ke dAnoM meM uttamadAna jJAna-dAna hI hai, kyoMki AhAra dAna dene se pAtra jIva eka dina kI kSudhA nAma ke roga se mukta ho sakatA hai, auSadhadAna dene se pAtra jIva mahInA do mahInA varSa Adi taka roga se mukta ho sakatA hai, abhayadAna dene se pAtra jIva eka Ayu taka bhaya se mukta ho sakatA hai aura jJAna-dAna dene se jIva ananta bhava kA janma-maraNa nAza karake siddha pada kI prApti kara sakatA hai| 19 santa sadguru se prApta jJAnarUpI prasAda dvArA sAdhaka kisa prakAra apanI sAdhanA meM AnevAle vighnoM aura sAMsArika pralobhanoM para vijaya prApta karane meM saphala hotA hai, ise jaina siddhAnta praveza ratnamAlA meM eka bar3e hI sundara dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| saMsAra ke pralobhana, bhramapUrNa vicAra aura rAga-dveSa Adi sarpa ke samAna haiM aura dRr3hatApUrvaka apanI sAdhanA meM lagA huA puruSArthI jIva nevale ke samAna hai jise santa sadguru kI dIkSArUpI jar3I-bUTI prApta hai| isa jar3I-bUTI ke prabhAva se vaha saMsArarUpI sarpa ke viSarUpa vighna ko dUrakara apane lakSya kI prApti meM saphala ho jAtA hai, jaisA ki jaina siddhAnta praveza ratnamAlA meM spaSTa kiyA gayA hai: sA~pa aura nevalA eka dUsare kA duzmana hotA hai| jaba nevalA sA~pa ke sAtha lar3AI karatA hai to jaMgala meM eka nolabela nAma kI jar3I-bUTI hotI hai usI ke pAsa rahakara nevalA sA~pa ke sAtha lar3AI karatA hai, kyoMki yadi lar3AI meM sA~pa kATa le, to usa nolabela bUTI ko sUMgha
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru lene se usakA viSa dUra ho jAtA hai, to hara hAlata meM nevalA sA~pa ko mAra detA hai; usI prakAra yaha sArA saMsAra sarpa - rUpa hai aura puruSArtha karanevAlA jIva nevalA ke samAna hai| sarpa rUpa saMsAra hai, naula rUpa nara jAna / santa buTI saMyoga teM, hota ahi-viSahANa // yaha saMsAra sarparUpa hai aura nevalArUpI puruSArtha karanevAlA jIva hai; jaba yaha jIva saMsAra ke viSaya bhogoM kI anukUlatA aura pratikUlatA meM jalatA hai, taba usako saMtarUpa jar3I-bUTI se sarparUpa jo mithyAtva hai, usakA nAza ho jAtA hai| yaha jIva anAdi kAla se duHkhI ho rahA hai, usakA kAraNa kevala yahI hai ki ise santarUpI bUTI nahIM milI | 20 jaba taka jIva nirmala jJAna se paripUrNa kisI santa sadguru se dIkSA grahaNakara unakI sevA meM nahIM lagatA, arthAt unake upadezAnusAra dRr3hatApUrvaka pAramArthika abhyAsa meM nahIM juTatA, taba taka usake lie mukti prApta karanA sambhava nahIM hai / isIlie zubhacandrAcArya sacce mahAtmA ke kucha lakSaNoM ko batalAkara unakI sevA meM lagane kA upadeza dete haiM / ve kahate haiM: jo saMyamI muni (mahAtmA) tattvArtha kA ( vastukA ) yathArtha svarUpa jAnate haiM, mokSa tathA usake mArga meM anurAgI haiM, aura saMsArajanita sukhoM meM nispRha (bAMchArahita) haiM ve muni (mahAtmA) dhanya haiN| unakA kIrttana vA prazaMsA kI jAtI hai| 173 jina munijanoM kA saMyamarUpI jIvana krodhAdi kaSAyarUpa sarpoM se tathA ajeya rAgAdi nizAcaroM se naSTa nahIM huA hai; tathA jinakA citta nirmala jJAnarUpa amRta ke pAna se pavitra hai aura jo sthAvara trasa (nahIM calanevAle aura calanevAle) bhedayukta jagat ke jIvoM ke lie karuNArUpI jala ke samudra haiM, he Atman ! muktirUpI maMdira para car3hane kI pravRtti karate tujhe pUrvokta prakAra ke muniyoM (santoM yA mahAtmAoM) ke caraNoM kI chAyA hI sopAna (sIr3hI) kI paMkti ke samAna hovegI /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jaina dharma : sAra sandeza bhAvArtha-jinako dhyAna kI siddhi karanI ho, unheM aise muniyoM (santoM yA mahAtmAoM) kI sevA karanI caahiye| isa durlabha manuSya-jIvana ko saphala banAne ke lie yaha atyanta Avazyaka hai ki hama kisI sacce santa sadguru kI sevA meM jAkara unase dIkSA prApta kareM aura unake upadeza ke anusAra apane-Apa ko ratnatraya arthAt samyagdarzana (saccI zraddhA), samyagjJAna (sacce jJAna) aura samyak cAritra (sacce AcaraNa) ko siddha karane meM pUrI taraha lagA deN| sadguru ke binA jIva kA kalyANa nahIM ho sktaa| ve apAra kRpA karake aura ghora kaSTa uThAkara jIvoM ko jagAte haiM, unheM sanmArga meM lagAte haiM aura unheM sadA ke lie sukhI banAne kA athaka prayAsa karate haiN| santa sadguru kI anupama kRpA kA ullekha karate hue kAnajI svAmI kahate haiM: ahA jIvoM ko hitapaMtha meM lagAne ke lie santoM ne bar3e anugraha se upadeza diyA hai| mithyAtvAdi bhAva (AtmA se bhinna padArthoM meM maiM-merI kA bhAva Adi) hI saMsAra ke jAla haiM, usameM pha~sakara jIva cAra gati meM rulatA hai aura duHkhI hotA hai| usako duHkha se chur3Akara sukha kA anubhava karAne ke lie zrIguru ne yaha vItarAgavijJAna kA upadeza diyA hai| | tAteM duHkhahArI sukhakAra, kaheM sIkha guru karuNAdhAra / | tAhi sunobhavi mana thira Ana, jo cAho apanA kalyANa // he bhAI! tumhAre apane hI kalyANa ke lie isa upadeza ko tuma aMgIkAra kro| Atmahita ke abhilASI mumukSu jIvoM! gRhIta-agRhIta (grahaNa kiye hue aura grahaNa na kiye hue) sabhI mithyAdarzana-jJAna-cAritra ko chor3akara aura zuddha samyagdarzana-jJAna-cAritra ko aMgIkAra karake AtmakalyANa ke mArga meM lAgo, parAzrayabhAvarUpa (parAye meM AtmabhAvarUpa) isa saMsAra meM bhaTakanA chor3o, mithyAtvAdi bhAvoM kA sevana chor3o aura sAvadhAna hokara AtmA ko ratnatraya kI ArAdhanA meM jodd'o|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru sadguru ke isa prakAra samajhAne para aura apane uddhAra kA suavasara sAmane Ane para bhI yadi mUr3ha prANI unakI bAteM na mAne, ulaTe upadrava ThAne aura unheM kaSTa dene kA prayatna kare to phira use kauna bacAye ? vaha phira apanA Apa hI jAne / aise jIva ke sambandha meM paNDita ToDaramala jI kahate haiM: jisa prakAra bar3e daridrI ko avalokana mAtra cintAmaNi kI prApti ho aura vaha avalokana na kare, tathA jaise kor3hI ko amRta pAna karAye aura vaha na kare; usI prakAra saMsAra pIr3ita jIva ko sugama mokSamArga ke upadeza kA nimitta bane aura vaha abhyAsa na kare to usake abhAgya kI mahimA hama se to nahIM ho sktii| svAdhIna (Atmanirbhara, AtmasantuSTa, kisI se kucha lAbha kI AzA na karanevAlA) upadezadAtA guru kA yoga milane para bhI jo jIva dharmavacanoM ko nahIM sunate ve dhITha ( DhITha yA udaNDa) haiM aura unakA duSTa citta hai / 23 175 jaba jIva sadguru ke upadeza ko zraddhApUrvaka sunatA hai, use mAnatA hai aura phira usake anusAra dRr3hatApUrvaka abhyAsa karatA hai, tabhI vaha pAramArthika mArga meM kucha Age bar3ha sakatA hai / yaha sAhasI aura puruSArthI sAdhakoM kA mArga hai, kAyaroM aura kAmacoroM kA nhiiN| bhUdharadAsa jI ne spaSTa zabdoM meM kahA hai: satagura deya jagAya, moha nIMda jaba upazamaiM / taba kachu banahiM upAya, karmacora Avata rukaiM // 24 parama dayAla guru to dayA karate haiM, para mUr3hajana apanI mUr3hatA se bAz2a nahIM aate| bhAgyazAlI manuSya guru kI mahAnatA ko samajhate hue unheM paramAtmarUpa mAnate haiM, unake prati zraddhA-bhakti kA bhAva rakhate haiM aura unakI dayA kA lAbha uThAte haiM, para mUr3ha apanI mUrkhatA ke kAraNa unakA anAdara karate haiM, unheM kaSTa dene kI ceSTA karate haiM aura anta meM rote-bilakhate aura hAtha malate saMsAra se vidA lete haiN| sadguru ke prati jJAnI ( vicAravAn vyakti) aura mUr3hajana ke vyavahAra kI isa bhinnatA kA saMketa dete hue puruSArthasiddhyupAya meM kahA gayA hai:
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 jaina dharma: sAra sandeza zrIguru paramadayAla hai, diyo satya updesh| / jJAnI mAne jAna ke, ThAne mUDha kaleza // 5 guru kA svarUpa isa adhyAya ke prathama bhAga kA anta karate hue jisa dohe ko uddhRta kiyA gayA hai, usakI pahalI paMkti 'zrIguru paramadayAla hai, diyo satya upadeza' se hI sacce guru ke svarUpa ke sambandha meM atyanta mahattvapUrNa saMketa milatA hai| yoM to sacce guru ke jJAna, sAmarthya aura sadAcAra sambandhI sabhI guNoM ko ginAnA kaThina hai, kyoMki ve ananta guNoM ke svAmI hote haiM, phira bhI isa paMkti meM unake mukhya guNoM kI ora saMketa karate hue yaha kahA gayA hai ki sacce guru parama dayAlu hote haiM, unheM sat (avinAzI tattva) kA pUrNa anubhava prApta hotA hai aura ve kRpAkara jIvoM ke kalyANa ke lie unheM sat kA hI upadeza dete haiN| isI kAraNa unheM saMskRta meM 'sadguru' aura hindI meM 'sataguru' yA 'satguru' kahate haiN| jise sat kA yathArtha anubhava nahIM hotA vaha sat kA upadezaka nahIM ho sktaa| isIlie kAnajI svAmI mumukSu (mokSa ke icchuka) jIvoM ko sAvadhAna karate hue kahate haiM: mumukSu jIvoM ko yaha vizeSa dhyAna rakhanA cAhie ki jinhoMne sat kA anubhava kiyA ho-aise 'sat' puruSoM ke nikaTa hI sat kA upadeza mila sakatA hai, kintu jinhoMne 'sat' kA anubhava hI nahIM kiyA-aise' ajJAniyoM ke pAsa se kabhI sat-upadeza kI prApti nahIM hotii| yadi koI yaha prazna kare ki kyA hama apane-Apa sat kA jJAna prApta nahIM kara sakate, to use samajhAyA jA sakatA hai ki sAdhAraNata: jo jJAna hama apane-Apa prApta karate haiM vaha apane indriyoM aura mana dvArA hI karate haiN| para indriyoM aura mana dvArA kevala sAMsArika padArthoM kA hI jJAna hotA hai jo sabhI asat (nazvara) haiN| sat kA jJAna indriyoM aura mana dvArA nahIM hotaa| vaha jJAna atIndriya (indriyoM se pare) hai| ise kevala Antarika dhyAna yA samAdhi dvArA apane antara meM anubhava kiyA jAtA hai| sacce guru usa jJAna ko prApta karane ke bAda hI apane anubhava ke AdhAra para dUsaroM ko isa jJAna ko prApta karane ke lie prerita karate haiM aura usakA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 mArga batalAte haiN| sacce guru ke upadeza ke binA sat kA jJAna indriyoM yA mana-buddhi dvArA pahale se kabhI kisI ko prApta nahIM huA hotaa| isa jJAna ke prApta hone para hI koI sAdhaka kevalI (sarvajJa) guru kA pada prApta karatA hai| isa jJAna kI prApti se use ananta sukha, ananta zakti Adi anya sabhI sadguNa sahaja hI prApta ho jAte haiM aura vaha sacce guru kA pada prAptakara jIvoM kA saccA hitopadezI bana jAtA hai| vAstava meM sat kA anubhava karanevAle sadguru yA arhanta (arihaMta) deva kI kRpA se hI koI saccA ziSya guru-pada kI prApti karatA hai| unakI kRpA ke binA koI apane-Apa sadguru yA arihaMta nahIM bana sktaa| AcArya zrI zivamuni jI mahArAja ne bar3e hI spaSTa zabdoM meM kahA hai: arihaMta hone kI yogyatA guru kI kRpA ke binA sambhava nahIM hai|" arhat (arhanta) yA santa sadguru kI sevA aura bhakti dvArA hI sAdhaka sacce jJAna ko prApta kara mukti kI prApti karatA hai aura phira vaha apane guru kI kRpA se svayaM guru ke pada ko prApta kara jIvoM ko mukti kA upadeza detA hai| isa prakAra manuSya-jIvana ke lakSya, mukti kI prApti guru-bhakti dvArA hI hotI hai| ise spaSTa karate hue AcArya ziva muni jI kahate haiM: jaina dharma ke anusAra arhat eka Adarza santa haiM, sarvocca zikSaka (upadezaka) haiM evaM sarvajJa haiN| jo unakI bhakti karatA hai, vaha mukti prApta kara letA hai| 28 sadguru yA arihanta deva apanA muktidAyaka upadeza binA kisI nijI svArtha ke kevala jIvoM ke upakAra ke lie pradAna karate haiN| isalie unheM Apta yA saccA hitakAraka kahA jAtA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM ise ina zabdoM meM samajhAyA gayA hai: doSoM se rahita, sarvajJa aura jainAgama kA upadeSTA hI saccA Apta (vizvasanIya upadezaka, arihanta) hai| anya koI saccA Apta arthAta saccA deva nahIM hai|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 jaina dharma : sAra sandeza paramapada meM sthita, kevala jJAna kI jyoti se prakAzita, vItarAgI, karma se rahita, kRtakRtya, sarvajJa, Adi-madhya-anta se bhI rahita, sabhI prANiyoM ke hitakAraka sacce deva hI hitopadezI kahalAte haiM / jaise vAdaka ke hAtha kA sparza pAkara mRdaMga bajane lagatA hai, use aura koI apekSA nahIM hotI usI prakAra hitopadezI arihanta deva jIvoM ke hita ke lie binA kisI svArtha, rAga aura apekSA ke upadeza dete haiN| ve hI sacce deva haiM / 29 loka prakAzaka aura loka hitakArI guru yA upadezaka banane ke lie apane dhyAna meM pUrNa ekAgratA prApta kara kevalajJAna (sarvajJatA ) kI prApti karanA Avazyaka hai| kevala jJAna kI prApti karane kA ullekha jJAnArNava meM isa prakAra kiyA gayA hai: (sAdhaka) ekatvavitarka avicAra (pUrNa ekAgra ) dhyAna se ghAti karma ( AtmA ke svarUpa ko DhakanevAle karma) ko nAza karake, apane AtmalAbha ko prApta hotA hai aura atyanta utkRSTa zuddhatA ko pAkara, kevalajJAna aura kevaladarzana (pUrNa vizvAsa) ko prApta karatA hai| ve jJAna aura darzana donoM alabdhapUrva haiM, arthAt pahale kabhI prApta nahIM hue the so unako pAkara, usI samaya ve kevalI (sarvajJa) bhagavAn samasta loka aura aloka ko yathAvat (yathArtha rUpa meM) dekhate aura jAnate haiM / jisa samaya kevala jJAna kI prApti hotI hai usa samaya vaha bhagavAn sarvakAla meM udayarUpa (prakaTarUpa) sarvajJadeva hote haiM aura ananta sukha ananta vIrya (zakti) Adika vibhUti (aizvarya) ke prathama sthAna (sarvocca sthAna para) hote haiM / 30 aise sarvaguNasampanna sarvajJAtA sadguru apanI divyadhvani dvArA adhikArI jIvoM ko bodhi (Atmika jJAna) pradAna karate haiM / usa divyadhvani se hI samasta jJAna prakaTa hotA hai / yaha divyadhvani parama prakAzamaya hotI hai / isIlie sarvajJAtA sadguru ko bodhisatva (parama jJAnamaya yA caitanyamaya ) aura vaizvAnara
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru 179 (parama jyotirmaya paramAtmA) bhI kahA jAtA hai| jainadharmAmRta meM ina bAtoM ko isa prakAra samajhAyA gayA hai: jo zArIrika-mAnasika Adi sarvaM prakAra ke klezoM meM par3e hue prANiyoM ko sarva-arthoM kI pratipAdana karanevAlI apanI anupama bhASA yA divyavANI dvArA bodha- pradAna karatA hai, use 'bodhisattva ' (parama jJAnamaya yA caitanyamaya svabhAvavAlA) kahate haiM / lokAloka ( loka aura aloka) ko prakAza karanevAlI kevalajJAnarUpI kiraNoM dvArA jisakI AtmA meM sadA suprabhAta rahatA hai, vaha 'bhavya-divAkara' (divya jJAna kA zItala aura sukhada prakAza denevAlA sUrya) kahalAtA hai / jisane dhyAnarUpI agni dvArA apane janma, jarA aura mRtyurUpI mahArogoM ko dagdha kara diyA hai aura jo Atma-jyotiyoM kA puMja hai vahI vastutaH 'vaizvAnara' (paramajyotirmaya paramAtmA) hai| 31 yaha spaSTa hai ki sacce guru (santa sadguru ) jisa jJAna ko pradAna karate haiM, vaha Antarika jJAna hai, koI bAharI jJAna nahIM / sacce guru saMsAra se anAsakta yA vItarAga hote haiM / isalie ve apane ziSyoM ko saMsAra ke bAharI viSayoM meM nahIM uljhaate| ve unheM bAharI kriyAoM aura dikhAvaTI vezabhUSA se dUra rakhanA cAhate haiM aura unheM antarmukhI banane kA upadeza dete haiM / ise spaSTa karate hue kAnajI svAmI kahate haiM: ahA, vItarAgamArgI santoM kI kathanI hI jagata se judI hai| vaha antarmukha le jAnevAlI hai / ataH he jIva ! sacce guru kA svarUpa pahacAna kara kuguru kI mAnyatA ko tuma chor3a do jisase tumhArA hita hogaa| 32 sacce guru sadA sadAcAra ke niyamoM kA dRr3hatA se pAlana karate hue antarmukhI dhyAna yA samAdhi dvArA apanI AtmA meM lIna hokara sacce Ananda ko prApta kara cuke hote haiN| isalie ve apane ziSyoM ko bhI antarmukhI hokara apanI AtmA meM lIna hone kA hI upadeza dete haiN| sacce guru kI pahacAna batAte hue hukamacanda bhArilla bar3e hI spaSTa zabdoM meM kahate haiM:
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 jaina dharma : sAra sandeza suno bhAI! mUla vastu to AtmA ko samajha kara usameM lIna honA hai| AtmavizvAsa (samyagdarzana), AtmajJAna (samyagjJAna) aura AtmalInatA (samyakcAritra) jisameM ho tathA jisakA bAhyAcaraNa bhI AgamAnukUla (sadgranthoM ke anukUla) ho, vAstava meM saccA guru to vahI hai| sacce garu meM kisI prakAra kA vikAra nahIM hotaa| ve sarvadoSarahita aura sarvaguNasampanna hote haiN| unakI zakti kA bhI koI anta nahIM hotaa| para ve apanI zakti kA pradarzana (dikhAvA) nahIM krte| ve zAnta-bhAva dhAraNa kiye rahate haiN| unake zAnta svarUpa ke darzana mAtra se zraddhAla jIvoM meM Antarika prasannatA, sadbhAvanA aura bhakti kI lahara daur3a jAtI hai aura ve sahaja bhAva se mokSa-mArga kI ora pravRta ho jAte haiN| aise guru kI bhakti se mana sAMsArika viSayoM se haTatA hai aura ekAgra bhAva se Antarika Ananda meM lIna honA cAhatA hai tathA isake lie ucita prayatna yA sAdhanA meM lagatA hai| anubhava prakAza meM guru ke zAnta svarUpa aura guru bhakti kI mahimA kA ullekha ina zabdoM meM kiyA gayA hai: guru mokSa-prApti ke mArga kA upadeza dete haiN| zAnta svarUpa dhAraNa karanevAle guru koI vacana bole binA hI mokSa kA mArga dikhalAte haiN| aise sarvadoSarahita zrI guru kI bhakti karane ko kahA gayA hai| inakI bhakti se mukti prApta hotI hai, yaha samajhate hue guru-bhakti karanI caahie| taba mana saba bhogoM se udAsIna hokara AtmasvarUpa meM sthira honA cAhatA hai aura usake lie sAdhanA meM lagatA hai| isalie mana kI sthiratA sAdhya (lakSya) hai aura guru bhakti usakA kAraNa (sAdhaka yA preraka) hai|34* zAntabhAva dhAraNa karanevAle sadguru jaba kabhI jIvoM ko upadeza dene ke lie vacana bolate haiM to unakA vacana sadA satya, madhura aura hitakArI hotA hai| * guru mokSamArga upadezai, zAnta mudrAdhArI guru, mudrA binA vacana bolyA hI mokSamArga dikhAvai, aisai zrI guru sarva doSa rahita tinakI bhakti khii| inakI bhakti mukti kA yaha kAraNa jAni krai| taba bhava bhogasoM udAsa hoya mana svarUpa hI kI sthiratA cAhai, kriyA saadhai| tAtaiM unakI bhakti sAdhaka hai, manakI sthiratA sAdhya hai| (TippaNI 34 kA mUla rUpa)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 ve kabhI kisI kA dila nahIM duHkhAte aura na gupta yA prakaTa rUpa se dUsaroM se apane lie kucha lete haiN| ve sadA sabhI paristhitiyoM meM sadAcAra ke niyamoM kA pAlana karate haiN| ve ahiMsA, satya, acaurya (dUsaroM kI koI vastu nahIM lene ke niyama) aura brahmacarya Adi vratoM kA nirvAha sahaja bhAva se karate haiN| inake ina sadguNoM kA ullekha karate hue mUlazaMkara dezAI kahate haiM: kaise haiM ve guru? trasa tathA sthAvara (cara aura acara) jIvoM kI mana vacana kAya se hiMsA karate nahIM haiM, dUsare jIvoM se hiMsA karAte nahIM haiM tathA jo hiMsA karatA hai usakI anumodanA bhI karate nahIM haiN| aise ahiMsA mahAvrata yukta haiN| ve munirAja hita mita (hitakArI aura madhura) Agama (sadgranthoM ke) anukUla vacana bolate haiN| jinakI vANI meM na kaTutA hai na kaThoratA hai, aise satya mahAvrata yukta haiN| ve munirAja parAI vastu lene kA bhAva bhI karate nahIM haiM aise acaurya mahAvrata yukta haiN| una munirAja kA saMsAra kI saba hI striyoM ke prati mAtA, bahina, putrI jaisA vyavahAra hai aura apane antaraMga meM rattI bhara kAma-vAsanA Ane nahIM dete| ata: brahmacarya mahAvrata sahita haiN| yoM to saMsAra meM upadezakoM kI koI kamI nhiiN| para kevala sadguru hI sacce hitopadezI hote haiM jo nisvArthabhAva se kevala jIvoM ke kalyANa ke lie upadeza dete haiM / ve svayaM adhyAtmarasa ke Ananda kA anubhava prApta kara cuke hote haiM aura dUsaroM ko bhI apane upadeza dvArA ve usI Ananda-rasa kA anubhava prApta karane kI preraNA dete haiN| jisane svayaM adhyAtmarasa ko cakhA nahIM hai use saccA upadezaka yA vaktA nahIM mAnanA caahie| isa sambandha meM paNDita ToDaramala bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahate haiM: adhyAtmarasa dvArA yathArtha apane svarUpa kA anubhava jisako na huA ho vaha jinadharma kA marma nahIM jaantaa| adhyAtmarasamaya sacce jina dharma kA svarUpa usake dvArA kaise prakaTa kiyA jAye? isalie AtmajJAnI ho to saccA vaktApanA (upadezaka hone kA guNa) hotA hai| jo adhyAtmarasa kA rasiyA vaktA hai, use jinadharma ke rahasya kA vaktA jaannaa|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jaina dharmaH sAra sandeza ...aisA jo vaktA dharmabuddhi se upadezadAtA ho vahI apanA tathA anya jIvoM kA bhalA karatA hai aura jo kaSAyabuddhi se (mAna, mAyA, lobha Adi se yukta buddhi se) upadeza detA hai vaha apanA tathA anya jIvoM kA burA karatA hai-aisA jaannaa| svArthI upadezakoM se sAvadhAna karane ke uddezya se ve phira kahate haiM: vaktA kaisA honA cAhie ki jisako zAstra bA~cakara AjIvikA Adi laukika-kArya sAdhane kI icchA na ho; kyoMki yadi AzAvAna ho to yathArtha upadeza nahIM de sktaa| saccA guru jise AtmasvarUpa kA anubhava prApta ho gayA hotA hai, vaha apanI caitanyasvarUpa AtmA ko saMsAra ke samasta padArthoM se, jo jar3a yA acetana haiM, bilkula bhinna samajhatA hai| saMsAra ke sabhI padArthoM se apanI AtmA kI bhinnatA ke jJAna ko hI jaina dharma meM bheda-vijJAna' kahA jAtA hai| isa bheda-vijJAna ke prakaTa hone se sacce guru ko sAMsArika vastuoM ke prati kabhI bhI rAga, dveSa yA moha nahIM hotaa| ve sadA zAnta aura zItala bane rahate haiN| unake satya svarUpa, zItala citta aura zAnta bhAva kA ullekha karate hue jaina kavi banArasIdAsa jI unakI vandanA ina zabdoM meM karate haiM: bhedavijJAna jagyau jinhakai ghaTa, zItala citta bhayau jima cNdn| keli kareM zivamAraga meM, jaga mAhiM jinezvara ke laghunandana // satya sarUpa sadA jinhakai, pragaTyau avadAta mithyaatv-nikNdn| zAnta dazA tinhakI pahicAni, karai kara jori banArasi baMdana // 8, artha-jinake antara meM bheda-vijJAna prakaTa ho gayA hotA hai, unakA citta candana kI taraha zItala ho jAtA hai| apane ko jinezvara bhagavAn kA eka choTA (tuccha) putra (ziSya) mAnanevAle guru saMsAra meM Akara zivamArga, arthAt kalyANamaya mokSa-mArga meM calane kA Ananda manAte haiN| mithyAtva-bhAva ko naSTa karanevAlA unakA nirmala satyasvarUpa sadA prakaTa rahatA hai| unakI zAnta dazA ko pahacAnate hue banArasIdAsa hAtha jor3akara unakI vandanA karate haiN|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru 183 samatA bhAva dhAraNa karanevAle guru ke akathanIya Antarika Ananda aura unakI apAra mahimA kA guNa-gAna karate hue paMDita daulatarAma jI bhI kahate haiM: ari mitra mahala masAna kaMcana,kAMca niMdana thuti karana; arghAvatArana asi-prahArana meM sadA samatA dhrn|| yoM cintya nija meM thira bhaye tina akatha jo AnaMda lahyo; so indra nAga narendra vA ahamindra kai nAhIM khyo|| artha-vItarAgI mahAtmA yA sacce santa sadguru zatru yA mitra ke prati, sonA yA kA~ca ke prati, nindA yA stuti karanevAle ke prati aura satkArapUrvaka pUjA karanevAle yA talavAra se prahAra karanevAle ke prati sadA samatA dhAraNa kiye rahate haiN| isa prakAra kA samatva-vicAra rakhate hue AtmasvarUpa meM sthiratA se lIna rahanevAle mahAtmA ko jo akathanIya (vacana se kahA na jA sakanevAlA) Ananda prApta hotA hai, vaha Ananda devatAoM ke rAjA indra, nAgoM ke rAjA vAsuki, cakravartI rAjA yA apane-Apako sabakA svAmI mAna baiThanevAle abhimAnI ko milane kI bAta kabhI nahIM kahI jA sakatI, athAt ina sabhI ko vaha Ananda kabhI prApta nahIM ho sktaa| sacce guru ke samatA bhAva kA ullekha karate hue jaina kavi bhUdharadAsajI bhI apane hRdaya meM unake darzana kI lAlasA rakha donoM hAtha jor3akara unase yaha vinatI karate haiM: ve munivara kaba mili haiM upagArI // ttek|| kaMcana kA~ca barAbara jinakai, jyauM ripu tyauM hitkaarii| mahala masAna marana aru jIvana, sama garimA aru gaarii|| ve0|| jori jugala kara 'bhUdhara' vinavai, tina pada Dhoka hmaarii| bhAga udaya darasana jaba pAU~, tA dina kI blihaarii|| ve0 // 40, artha-patA nahIM ve zreSTha paropakArI munivara yA mahAtmA mujhe kaba mileMge jinake lie sonA aura kA~ca, zatru aura hitaiSI mitra, mahala aura zmazAna bhUmi, maraNa aura jIvana tathA prazaMsA aura gAlI eka samAna hai| bhUdharadAsa jI donoM hAtha
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 jaina dharma: sAra sandeza jor3akara vinatI karate haiM ki mujhe to unhIM ke caraNoM meM pahu~cane kI lAlasA hai| maiM usa dina para balihAra jAU~gA jisa dina merA bhAgya udaya hogA aura maiM unakA darzana prApta kruuNgaa| sacce guru vAstava meM paramAtmA ke sAkAra rUpa hote haiM / jaina dharma meM paramAtmA ke do rUpa batalAye gaye haiM: eka sakala (zarIra sahita) aura dUsarA niSkala (zarIra rhit)| ina donoM bhedoM ko samajhAte hue NANa-sAra (jJAna-sAra) meM kahA gayA hai: dvividhaH tathA paramAtmA sakalaH tathA niSkalaH iti jnyaatvyH| sakalo arhatsvarUpa: siddhaH punaH niSkala: bhaNitaH // 1 artha-sakala aura niSkala-ina do prakAra ke paramAtmA ko jAnanA caahie| arhat (arahaMta) rUpa meM ve sakala (zarIra sahita) yA sAkAra hote haiM aura siddharUpa meM unheM niSkala (zarIrarahita) kahA gayA hai| isa prakAra sacce guru calate-phirate siddha bhagavAna haiM, arthAt ve paramAtmA ke sAkAra (zarIradhArI) rUpa haiN| hameM aise guru ke sAmane zraddhA-bhakti ke sAtha sira jhukAnA cAhie aura unake upadezoM kA dRr3hatApUrvaka pAlana karanA caahie| hukamacanda bhArilla bhI unake caraNoM meM zIza jhukAte hue unake batAye mArga para calate rahane kI abhilASA ina zabdoM meM prakaTa karate haiM: | calate phirate siddhoM se guru, caraNoM meM zIza jhukAte haiN| | hama caleM Apake kadamoM para, nita yahI bhAvanA bhAte haiM // 42 guru-prApti kA phala jIva kA ajJAna hI usake bandhana kA mUla kAraNa hai| guru kI hI kRpA se jIva apane janma-janmAntara se jakar3e hue ajJAna ke andhakAra ko samUla naSTa kara Antarika jJAna ke prakAza ko prakaTa karane aura apane duHkhoM se sadA ke lie chuTakArA pAkara mokSa kA ananta sukha prApta karane meM saphala hotA hai| guru se prApta isa anupama lAbha kA varNana AcArya padmanandi ina zabdoM meM karate haiM:
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 yaha saMsAra-vana ajJAna-andhakAra se vyApta hai, duHkha-rUpa vyAloM se-duSTa hAthiyoM athavA saryoM se bharA huA hai aura usameM aise kumArga haiM jo durgatirUpa gRhoM ko le jAnevAle haiM aura jinameM par3akara sabhI prANI bhUle-bhaTake ghUma rahe haiM-bhavana meM cakkara kATa rahe haiN| usa vana meM nirmala jJAna kI prabhA se dedIpyamAna guru-vAkya rUpa-arhatpravacanarUpa, athAt guru-upadezarUpa,-mahAn dIpaka jala rahA hai| jo subudhajana hai vaha usa jJAnadIpaka ko prApta hokara aura usake sahAre se sanmArga ko dekhakara sukhapada ko-sukha ke vAstavika sthAna (mokSa) ko-prApta hotA hai, isameM sandeha nahIM hai|43 isI prakAra kA varNana prastuta karate hue AcArya amitagati bhI kahate haiM ki duHkhamaya saMsAra-vana meM bhaTakate rahanevAle jIva kevala guru ke batAye mArga para calakara hI sabhI saMkaToM se bacakara surakSita mokSarUpI nagara meM pahu~ca sakate haiM: ina duHkhoM rUpI hAthiyoM se bhare hue va hiMsAdi pApoM ke vRkSoM ko rakhanevAle tathA khoTI gatirUpI bhIloM ke palliyoM ke (duSTavRttivAloM ke gA~voM ke) khoTe mArga meM nitya paTakanevAle saMsAra vana meM sarva hI prANI bhaTakA karate haiN| isa vana ke bIca meM jo catura puruSa suguru ke dikhAe hue mArga meM calanA zurU kara detA hai vaha paramAnandamaya, utkRSTa va sthira eka nirvANarUpI nagara meM pahu~ca jAtA hai|44 asaMkhya janmoM se jIva kI Antarika A~kha banda par3I hai| isa kAraNa use apane-Apa kA jJAna nahIM hai| vaha apane antara meM praveza kara apane paramAtmarUpa kA darzana karane meM asamartha hai| jaba sadgururUpI netra-vaidya apanI yukti dvArA jIva ke ajJAnarUpI parde ko haTAte haiM, taba jIva kI Antarika A~kha khulatI hai| tabhI vaha apane andara akhaNDa jyotisvarUpa paramAtmA kA darzana karane aura ananta sukha ko prApta karane meM saphala hotA hai| anubhava prakAza meM isa tathya ko ina zabdoM meM samajhAyA gayA hai:
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 jaina dharmaH sAra sandeza jaise kisI kA janma huA aura vaha janma se hI apanI A~kha para camar3I lapeTe hue saMsAra meM aayaa| usakI A~kha ke bhItara prakAza jyoM kA tyoM thA, para bAharI camar3I se Dhake rahane ke kAraNa use apanA zarIra nahIM sUjhatA thaa| jaba koI A~kha kA vaidya milA, taba usane batAyA ki camar3I ke antara pUrI jyotivAlI usakI A~kha hai aura usa vaidya ne yukti dvArA lipaTI huI camar3I ko dUra kara diyaa| taba usa bacce ko apanA zarIra apane-Apa sUjhane lagA aura anya cIjeM bhI dikhAI dene lgiiN| isI prakAra anAdi kAla se jJAna-cakSu (Antarika A~kha) banda par3I calI A rahI hai| isI kAraNa apanA Antarika svarUpa dikhAI nahIM detaa| taba sadgururUpI netra-vaidya mile| unhoMne jJAna ke AvaraNa ko dUra karane kI yukti btaayii| usa yukti kA zraddhApUrvaka prayoga karane se jJAna kA AvaraNa dUra ho gyaa| taba usa jIva ne svayaM hI apane akhaNDa jyotisvarUpa kA darzana kiyA aura use ananta sukha kI prApti huii|45* sadguru kI dIkSA aura upadeza kA amRtamaya vacana hI vaha aMjana hai jisase jIva kI Antarika A~kha kA pardA haTatA hai, usake antara meM ananta jJAna kA prakAza prakaTa hotA hai aura vaha paramAtmA ke Anandamaya rasa meM magna hotA hai| ise spaSTa karate hue anubhava prakAza meM kahA gayA hai: ajJAna kA AvaraNa tabhI haTatA hai jaba sadguru apane vacanarUpI aMjana se isa AvaraNa ko dUra karate haiN| tabhI Antarika jJAna-cakSu prakAzita * jaise kAhU ko janma bhayo, janmateM hI A~khipari, cAmar3I ko lapeTau calyo Ayo, mAMhi sUM (Abhyantara meM) A~khi kau prakAza jyoM ko tyauM hai| bAhya carma AvaraNa sauM Apako zarIra Apako na drse| jaba koU tabIba (netra kA vaidya) milyo, tA. kahI, yAkai mAMhi prakAza jyotirUpa A~kha sArI hai| vAnaiM jatana kari carma ko lapeTau dUri kiyo, taba zarIra ApakoM Apa hI dekhyau, aura bhI darasai laagyau| yA prakAri anAdi jJAna darzana naina mudrita bhaye, cale Aye, Apa svarUpa na dekhyau| taba zrI guru tabIba (netra vaidya) mile, taba jJAnAvaraNa dUri karaNa ko upAya batAvata hI yAkai zraddhAna kari dUri hI bhyo| taba ApaNau akhaNDa jyotiHsvarUpa pada Apa dekhyo, taba ananta sukhI bhyo|| (TippaNI 45 kA mUla rUpa)
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 hotA hai tathA loka aura aloka dikhAI dene lagate haiN| isa jJAna kI mahimA apAra hai| andara ke jJAnamaya mUrti kA dhyAna kara anekoM munijana yA santa-mahAtmA pAra ho gye|...us mUrti kA svarUpa jJAna kA bhaNDAra hai| usa svarUpa ko bAra-bAra dhyAna karane se avinAzI rasa kI prApti hotI hai| usa rasa kA sevana santa-jana karate rahe haiN| tU bhI usakA sevana kr| yaha kalyANamaya anUpa jyotisvarUpa pada terA apanA hI hai| tU paramezvara ke pada ko apane se dUra mata smjh| apane ko paramezvara kA hI rUpa samajha use kucha yAda to kr| phira jJAna kA prakAza prakaTa ho jaayegaa| moha kA andhakAra miTa jAyegA aura saba kucha pUrA kara lene kA Anandamaya bhAva citta meM chA jaayegaa| isalie parAyI (apane se bhinna) vastuoM kA dhyAna aura cintana chor3akara zIghra apanI AtmA kI ora dekha tathA usake vicAra aura dhyAna meM magna raha / tere andara hI paramAtmA kA Anandamaya vilAsa ho rahA hai| isase adhika bhalA aura kyA hai ?46* bAharI A~khoM se hama kevala bAharI saMsAra ke anitya aura nazvara padArthoM ko hI dekhate haiM jo mohaka aura bhrAmaka haiN| ve hamAre andara aneka vikAra paidAkara hameM duHkha meM phaMsAye rakhate haiN| usa duHkha se mukti dilAne ke lie sadguru hI hamAre tIsare netra ko kholate haiM aura hameM saccA jJAna pradAna karate haiN| usa netra ke khulane para sAdhaka trilocana (tIna netravAlA) bana jAtA hai aura vaha tInoM lokoM ko dekha sakatA hai| usa netra ke khule binA na hamAre ajJAna kA * ajJAna-paTala jaba miTaiM, sadguruvacana-aMjanauM paTala dUri bhaye jJAna-nayana prakAzai, taba lokAloka drsai| aisA jJAna tAkI mahimA apAra, aneka muni pAra bhye| jJAnamaya mUrati kI sUrati kA sevana kari kri|...annt sukha nidhAna svarUpa bhAvanA ke karata hI avinAzI rasa hoya, tA rasakauM saMta seya aaye| tUM tAkau~ seya, zreyapada rUpa anUpa jyotiHsvarUpa pada apanA hI hai| apanaiM paramezvara pada kA dUri avalokana mati krai| ApahI kauM prabhu thApya (mAna) jAkauM neka yAdi kari, jJAna-jyoti kA udaya hoya, moha-andhakAra vilaya jAya, Ananda sahita kRtakRtyatA cittamaiM prkttai| tAkauM vega (zIghra) avaloki, Ana dhyAvana (parakA dhyAna evaM ciMtana) nivAri, vicAri kai saMbhAri, brahma vilAsa terA to maiM hai| yAteM kahA adhika? (TippaNI 46 kA mUlarUpa)
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 jaina dharma : sAra sandeza a~dherA dUra hotA hai, na hamAre duHkhoM kA anta hotA hai aura na hama kabhI sukhI hI ho sakate haiN| sadguru dvArA prApta isa jJAna kI mahimA batAte hue jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: isa saMsArarUpI ugra marusthala meM duHkharUpa agni se saMtapta jIvoM ko yaha satyArtha jJAna hI amRtarUpI jala se tRpta karane ke lie samartha hai, arthAt saMsAra ke duHkhoM ko miTAnevAlA samyagjJAna hI hai| jaba taka jJAnarUpI sUrya kA sAtizaya (pUrNatA ke sAtha) udaya nahIM / hotA hai, tabhI taka yaha samasta jagat ajJAnarUpI andhakAra se AcchAdita . rahatA hai, kintu jJAna ke prakaTa hote hI ajJAna kA vinAza ho jAtA hai| jJAna hI to saMsArarUpI zatru ke naSTa karane ke lie tIkSNa khaDga . (talavAra) hai aura jJAna hI samasta tattvoM ko prakAzita karane ke lie . tIsarA netra hai| jisakI nirdoSa ceSTA meM tIsare jJAna-netra ke dvArA sArA trailokya / darpaNa ke samAna pratibimbita hotA hai, use 'trilocana' kahate haiN|47 sataguru dvArA jo jJAna hameM prApta hotA hai, vaha hamAre andara hI hai, sataguru kahIM bAhara se kucha gholakara hameM nahIM pilaate| ve to kevala Antarika A~kha kholane kI yukti sikhAte haiN| usa yukti ke jAne binA hama duHkhI banakara dara-dara ThokareM khAte phirate haiN| hamArI apanI hI gaTharI meM jJAna kA anamola ratna, maNi yA lAla rakhA huA hai| para hama usa gaTharI ko kholane kI yukti nahIM jaante| isIlie hama saMsAra meM kaMgAla kI taraha kaur3I-kaur3I ke muhatAja bane phirate haiM aura anaginata janmoM taka kaSTa bhogate rahate haiN| apane andara ananta jJAna kA bhaNDAra hote hue bhI hama saMsAra ke andhakUpa meM par3e rahate haiN| sataguru usa gaTharI ko kholane kI yukti sikhalAkara jJAnarUpI lAla kI prApti karA dete haiN| taba hameM apane-Apa apane svarUpa kA jJAna prApta ho jAtA hai, hamAre sabhI duHkha miTa jAte haiM aura hama ananta Ananda kI prApti kara lete haiN| ina bAtoM ko samajhAte hue anubhava prakAza meM kahA gayA hai:
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 jaise sabakI gaTharI meM lAla yA maNi hai, phira bhI sabhI bhrama meM bhUle hue duHkha se parezAna ho rahe haiN| yadi gaTharI kholakara dekha leM, to sukhI ho jaayeNge| yadi andhA kue~ meM gira par3e to koI Azcarya nhiiN| para yadi A~khavAlA kue~ meM gire to Azcarya hai| usI prakAra yaha jAnane aura dekhanevAlI AtmA saMsArarUpI kue~ meM gira par3I hai, yaha bar3e Azcarya kI bAta hai| moharUpI Thaga ne AtmA ke sira para apanI ThagorI (chalAvA yA bhrAnti) DAla rakhI hai jisase saMsArarUpI ghara ko hI apanA ghara mAnakara vaha nija-ghara ko bhUlI huI hai| guru ke jJAnamantra dvArA jaba ThagorI utArI jAtI hai tabhI vaha nijaghara ko prApta karatI hai| zrI guru use bAra-bAra nijaghara ko pAne kA upAya batAte haiM aura use apane akhaNDa sukha-bhare dhAma ko prApta kara avinAzI rAjya karane ko kahate haiN| ve samajhAte haiM ki apane pApakarma ke kAraNa hI tU ne apanA rAjapada kho diyA aura aba kaMgAla banI kaur3I-kaur3I mA~gatI phiratI hai| terA khaz2AnA tere pAsa hI thA, tU ne usakI sa~bhAla na kii| isIlie duHkhI bnii|48* sadguru (santa mahAtmA), paramAtmasvarUpa kA nijI anubhava prApta kara paramAtmarUpa ho gaye hote haiN| isalie unase prApta dIkSA aura upadeza kA mokSArthI ke hRdaya para gaharA prabhAva par3atA hai| ve hI zAstra kA yathArtha marma samajhA sakate haiN| para yadi koI zAstroM ko svayaM par3hakara paramArtha ke marma ko grahaNa karane kI ceSTA karatA hai to use viphalatA hI hAtha lagatI hai| isake viparIta, jo sadguru se sunakara aura samajhakara paramArtha kI sAdhanA meM lagatA hai, vaha apane prayojana * jaisaiM saba jana kI gAMThar3I maiM lAla (maNi) haiM, vai saba bhrama se bhUlakara masakatI hoya rahe haiN| jo gaThar3I kholi dekheM, tau sukhI hoNy| andhale tau kUpa maiM parai tau aciraja nhiiN| dekhatA parai to aciraja / taisaiM AtmA jJAtA draSTA hai, aru saMsAra kUpa maiM parai hai,yaha bar3A aciraja hai| moha Thaga naiM ThagorI isake sira DArI, tisa taiM para ghara hI kauM ApA mAni nijaghara bhUlyA hai, jJAnamantra taiM moha ThagorI naiM utArai, taba nija ghara kauM paavai| bAra-bAra zrIguru nija ghara pAyave ko upAya dikhAe~ haiN| apane akhaMDita upayoga nidhAna kauM le avinAzI rAjya kri| terI harAmajAdagI taiM apanA rAjapada bhUli kaur3I kaur3I kauM jAca (mAMga) kaMgAla bhayA hai| terA nidhAna Dhiga hI thA, rauM na sNbhaalyaa| tArauM duHkhI bhyaa| (TippaNI 48 kA mUlarUpa)
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 jaina dharma : sAra sandeza ko siddha kara letA hai| isalie paramArtha ke khojI ko cAhie ki sadguru ke pAsa jAkara unake upadeza kA lAbha uThAve aura apane prayojana ko siddha kre| kevala zAstroM ko par3hane se apanA prayojana siddha nahIM ho sktaa| isI tathya kI ora saMketa karate hue kAnajI svAmI kahate haiM : sarva zAstroM kA prayojana yahI hai ki caitanyasvarUpa AnaMdamaya AtmA ko pahicAnakara usameM lIna ho| zAstra kA eka hI vAkya satpuruSoM ke pAsa se sunakara yadi itanA samajha le tabhI usakA prayojana siddha hai; aura lAkhoM-karor3oM zAstra sunakara bhI yahI samajhanA hai| yadi yaha na samajhe to usa jIva ne zAstroM ke eka zabda ko bhI yathArtha rUpa se nahIM jAnA hai| aura jisa jIva ko zAstra par3hanA bhI na AtA ho, nava tattvoM ke nAma nahIM jAnatA ho, tathApi yadi satpuruSa ke nikaTa se zravaNa karake caitanya svarUpa AtmA kA anubhava kara liyA hai to usake sarva prayojana kI siddhi hai|49 guru kA diyA huA upadeza atyanta prabhAvakArI hotA hai| jaba sAdhaka usa upadeza ke anusAra abhyAsa karatA hai to use apane svarUpa kA jJAna ho jAtA hai| apane Anandamaya svarUpa kA anubhava hone para vaha apane ko saMsAra ke anya sabhI padArthoM se bhinna samajhane lagatA hai aura sAMsArika viSaya-sukha se udAsIna ho mokSa-sukha meM lIna ho jAtA hai| yaha anupama sukha tapasyA Adi ke rUkhe sAdhanoM se kabhI prApta nahIM ho sktaa| jainadharmAmRta meM spaSTa kahA gayA hai: jo puruSa guru ke upadeza se, abhyAsa se aura saMvitti arthAt svAnubhava se (AtmAnubhava se) sva aura para ke antara (bheda) ko jAnatA hai vahI puruSa nirantara mokSasukha kA anubhava karatA hai| ___ ukta prakAra se jo avinAzI AtmA ko zarIra se bhinna nahIM jAnatA hai vaha ghora tapazcaraNa karake bhI mokSa ko prApta nahIM kara paataa| saMsAra meM anAsakta rahanevAle vItarAgI guru sabhI sadguNoM se paripUrNa hote haiN| vAstava meM ve calate-phirate paramAtmA hI hote haiN| ve sarvasamartha aura
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru 191 parama udAra dAtA hote haiM / unakI bhakti dvArA saba kucha pAyA jA sakatA hai| isIlie jaina dharma meM paramAtmArUpa guru kI bhakti kI apAra mahimA batAyI gayI hai aura unakA guNagAna kiyA gayA hai| gururUpI paramAtmA kI bhakti kA upadeza dete hue ratnAkara zataka meM kahA gayA hai : vItarAgI prabhu (rAgarahita gurudeva) ke guNoM ke cintana se jaba anAdi kAlIna karmabaddha AtmA ko zuddha kiyA jA sakatA hai to phira kauna sA laukika kArya asAdhya raha jAyegA ? prabhu-bhakti se bar3e se bar3A kArya sampanna kiyA jA sakatA hai| ataH pratyeka samaya calate, phirate, uThate-baiThate bhagavAn kI bhakti karanI cAhie | St guru-bhakti kI mahimA aura usase prApta honevAle lAbhoM kA ullekha karate hue ratnAkara zataka meM phira kahA gayA hai : jo vyakti mana lagAkara prabhu ke caraNoM kI bhakti karatA hai, use tInoM loka kI sabhI sukha-sAmagriyA~ mila jAtI haiM, usakA yaza samasta loka meM vyApta ho jAtA hai tathA sabhI loga usase sneha aura usakA Adara karane lagate haiN| mokSalakSmI (mokSarUpI lakSmI) usakI ora prati kSaNa dekhatI rahatI hai, svarga kI sampattiyA~ use apane-Apa mila jAtI haiM tathA samasta guNa use prApta ho jAte haiM / abhiprAya yaha hai ki bhagavAn kI bhakti meM apUrva guNa vartamAna haiM, jisase unakI bhakti karane se sabhI sukha-sAmagriyA~ apane-Apa prApta ho jAtI haiM / ... prabhu-bhakti kA AdhAra lekara binA tapazcaraNa Adi ke bhI vyakti apanA uddhAra kara sakatA hai 152 sadguru hI kRpA kara jIva ko satsaMga meM lAte, jJAna kA upadeza dete, apane prati prema bar3hAte, apanA dhyAna karAte, alakha ko lakhAte, antara meM Ananda - rasa cakhAte aura anta meM saMsAra se mukta karate haiM / anubhava prakAza meM unakI mahimA aura unake upakAra kA saMketa ina zabdoM meM kiyA gayA hai :
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 jaina dharma : sAra san zrIguru ke hI pratApa se santoM kA saMga (satsaMga) milatA hai jisase saMsAra kA tApa (duHkha) miTa jAtA hai, apane andara hI AtmasvarUpa kI prApti ho jAtI hai aura jJAna kI pratyakSa pahacAna ho jAtI hai| zrI guru apanA dhyAna karAte haiM, apane prati prema bar3hAte haiM aura jIva ko antarmukhI dhyAna meM lIna karAte haiN| taba jIva sahaja hI Atmarasa kI prApti karatA hai, karma-bandhana ko naSTa karatA hai, apane ko apane svarUpa meM lagAtA hai aura apane zuddha caitanyasvarUpa kA dhyAna karatA hai| taba Ananda utpana hotA hai jisakA rasAsvAdana kara mana zAnta ho jAtA hai| ise 'nija anubhava' kahA jAtA hai| isa anubhava ko apane se dUra kauna kaha sakatA hai? yaha (nija anubhava) AvAgamana ke cakra ko miTAtA hai, alakha ko lakhAtA hai, AtmA ke caitanya aura AnandasvarUpa ko prakaTa karatA hai aura avinAzI rasa prApta karAtA hai, jisakA mokSArthI guNa-gAna karate haiM, jisakI apAra mahimA hai aura jise jAna lene para saMsAra kA bhAra dUra ho jAtA hai| zrIguru kI kRpA se AtmA ke isa vikArarahita atyanta zuddha svarUpa ko jAna lenA caahie|53* isa prakAra yaha spaSTa hai ki kisI santa sadguru kI saMgati milane para hI jIva apane svarUpa kI pahacAna prApta kara pAtA hai aura saMsAra ke duHkhoM se chuTakArA pAkara mokSa-sukha ko prApta karane meM saphala hotA hai| aba zrIguru pratApa taiM saMta saMga milAya, jArauM miTai bhavatApa, Apa ApahI maiM pAvai, jJAna lakSaNa lakhAvai, Apa ciMtana dharAvai, nija pariNati bar3hAvai, nijamAMhi lava lAvai, sahaja sva-rasa kauM pAvai, karma bandhana miTAvai, nija pariNati bhAva ApamaiM lagAvai,vara cid guNa paryAyakauM dhyAvai, taba harSa upAvai, mana vizrAma Avai, rasAsvAdakauM ju pAvai, nija anubhava kahAvai, tAkauM dUri kau (kauna) batAvai? bhava-bhAMvarI ghaTAvai, Apa alakha lakhAvai, cidAnanda darasAvai, avinAzI rasa pAvai. jAko jasa bhavya gAvai. jAkI mahimA apAra, jAneM miTai bhava bhAra, mahA aisau samayasAra avikAra jAni liijiye| (TippaNI 53 kA mUla rUpa)
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru santoM ne mokSa-mArga ko sarala banA diyA hai| binA koI zArIrika yoga - mudrA sAdhe yA kaSTa uThAye AtmalInatA prApta kara jIva mokSa kI prApti kara sakatA hai / ise spaSTa karate hue anubhava prakAza meM kahA gayA hai : isa prakAra satsaMga yA santoM kI saMgati ke phalasvarUpa jIva apane antara meM dhyAna lagAkara apane AtmasvarUpa kA anubhava prApta karatA hai jisase usakA atyanta kaThina moha dUra hotA hai aura vaha paramAnanda kI prApti karatA hai / AtmasvarUpa kI prApti ke mArga ko santoM ne sarala kara diyA hai| 193 caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakate rahanevAle jIva ne kabhI bhI kahIM sthiratA ke sAtha nivAsa nahIM kiyA hai / jabataka yaha apane parama jyotirmayasvarUpa ko pahacAnakara apane kalyANamaya mokSadhAma ko prApta nahIM kara letA tabataka yaha kArya pUrA ho bhI nahIM sktaa| japI, tapI, brahmacArI, yatI (saMnyAsI) Adi banakara anekoM prakAra kA veza dhAraNa karane se bhI bhalA kyA ho sakatA hai ? anAdi bhrama aura duHkha to AtmarasarUpI amRta ke pIne para hI miTatA hai| 54 * apane ananta duHkha ko miTAne aura paramapada ko prApta karane ke lie apane meM bAhara se kisI naye guNa ko lAne kI AvazkatA nahIM hotI / AtmA svayaM hI sarvaguNa sampanna hai| basa kevala kisI santa sadguru kI sahAyatA se isake prakAza ko DhakanevAle bAharI AvaraNa ko haTA dene kI AvazkatA hotI hai| ise haTAne kA upAya bhI santoM ne sugama kara diyA hai / isa sambandha meM dIpacaMdajI zAha kAzalIvAla kahate haiM : * so yaha satsaMgataiM anubhavI jIvani ke nimittataiM nijapariNati svarUpa kI hoya, viSaya moha miTai paramAnanda bheMTai / svarUpa pAyave kA rAha saMtoM naiM sohilA (sarala) kiyA hai| caurAsI lAkha yoni sarAya kA sadA phirana hArA kabahUM kahUM thira rUpa nivAsa na kiyA / jaba taka parama jyoti apaneM zivaghara kauM na pahuMce taba taka eka kArya bhI na srai| kahA bhayo jo japI tapI brahmacArI yati Adi bahuta bheSa dharai tau tAtaiM nija amRta ke pIvane taiM anAdi bhrama kheda miTai / (TippaNI 54 kA mUla rUpa)
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 jaina dharma: sAra sandeza jJAna aura darzana (vizvAsa) ko dhAraNa karanevAlI merI AtmA caitanya aura AnandarUpa hai| merA yaha svarUpa ananta caitanyazakti se suzobhita aura ananta guNoM se paripUrNa hai| yaha mere hI upayoga ke lie hai| maiM apanA dhyAna apane isa svarUpa meM lgaauuNgaa| isa prakAra anAdi duHkha ko miTAU~gA aura paramapada ko prApta kruuNgaa| apane svarUpa-prApti kI yaha sugama rAha hai| AtmA ko apane anubhava meM lAnA hI kaThina hai| ise bhI santoM ne sugama kara diyA hai| maiMne bhI ise unhIM ke prasAdarUpa meM pAyA hai| isa prakAra AtmA ke anubhava kA prakAza prApta karanA hI Ananda dhAma meM akhaNDa sukha bhoganA hai| ise kevala anubhava dvArA hI jAnA jAtA hai, vacana dvArA vyakta nahIM kiyA jA sktaa|55* kisI santa sadguru kI saMgati meM Ane para jIva kI vicAradhArA kaise badalatI hai aura vaha kisa prakAra saMsAra meM anAsakta bhAva se rahate hue anta meM mokSapada ko prApta karane meM saphala hotA hai, ise campaka sAgarajI mahArAja ne bar3e hI spaSTa aura sundara DhaMga se prastuta kiyA hai| ve kahate haiM: yadi kabhI AtmA ko saubhAgya se kisI sadguru kA samAgama ho jAtA hai, to ve dayAlu hokara isa mohI saMsArI jIva ko apane paramahita upadeza se sAvadhAna karate haiM ki 'jisa sukha zAnti ke lie tU bAhara bhaTaka rahA hai usa sukha zAnti kA athAha sAgara to tere bhItara (zarIra meM nahIM AtmA meM) hiloreM le rahA hai| kastUrA hiraNa kI nAbhi meM kastUrI hotI hai usakI mohaka sugaMdhi meM vaha hiraNa masta ho jAtA hai * merA AtmA jJAna darzana kA dhArI cidAnanda hai| merA svarUpa ananta caitanyazakti kari maNDita ananta guNamaya hai| mere upayoga ke AdhIna baNyA hai| maiM mere pariNAma upayoga mere svarUpamaiM dhruuNgaa| anAdi duHkha mettuuNgaa| paramapada bhettuuNgaa| yaha sugama rAha svarUpa pAvane kA hai| dRSTi ke gocara karanA hI durlabha hai| so santoM ne sugama kara diyA hai| unake prasAda naiM hamoM ne pAyA hai| so hamArA akhaNDa vilAsa sukha nivAsa isa anubhava prakAza maiM hai| vacanagocara nAhI, bhAvanAgamya hai| (TippaNI 55 kA mUla rUpa)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 kintu bhrama se vaha usa sugandhi ko apane bhItara kI na samajhakara bAhara kI anya vastuoM kI samajhatA hai, ataH idhara-udhara daur3atA phiratA dUsarI-dUsarI cIz2oM ko sUMghatA-sUMghatA thaka jAtA hai kintu usakI icchA kI tRpti nahIM ho paatii| vaise hI dazA terI hai| ataH bAhara kI ora se apanI vicAradhArA haTAkara apane aMtaraMga kI ora sanmukha ho, antarmukha hone para hI tujhe zAnti prApta hogI, terI AkulatA dUra hogI aura terI paratantratA ke baMdhana DhIle hoNge| tere bhItara apAra akSaya nidhi bharI huI hai, tU apane-Apako dIna-hIna kyoM samajha rahA hai, eka bAra apanI ora dekha to shii|' ___ dInabandhu patitapAvana evaM taranatArana apane sadguru kI hitavANI ko sunakara jaba isa jIva kI mithyA zraddhA meM parivartana AtA hai, jaba isake hRdaya meM Atma-zraddhA jAgRta hotI hai, taba mithyA zraddhA kA janaka (utpAdaka) mohanIya karma svayaM isa prakAra dUra ho jAtA hai jisa taraha vistRta khule maidAna meM sUrya udaya hone para rAta kA andherA lApatA ho jAtA hai, DhU~r3hane para bhI vahA~ kahIM nahIM dIkha paataa| mithyA zraddhA kA gahana andhakAra haTate hI isa jIva ke bhItara Atma-jyoti jagamagA jAtI hai, jisase AtmA ko apanI anubhUti (anubhava) hone lagatI hai| usa sva-Atma anubhUti se jIva ko mahAn anupama Ananda prApta hotA hai, vaha saMsAra ke kisI bhI iSTa bhoga upabhoga padArtha ke anubhava se nahIM milatA, vaha nija-AtmA kA Ananda na to kahA jA sakatA hai, na kisI udAharaNa se prakaTa kiyA jA sakatA hai| jaise gUMgA manuSya kisI viSaya ke sukha ko svayaM anubhava to karatA hai parantu kisI anya vyakti ko batalA nahIM sakatA, ThIka aisI hI bAta Atma anubhava kI ho jAtI hai| usa Atma-anubhava ko jaina darzana meM 'samyagdarzana' kahA hai| samyagdarzana hote hI jIva kI vicAradhArA tathA kArya praNAlI meM mahAn parivartana A jAtA hai| use phira apane AtmA ke sivAya anya kisI padArtha meM ruci nahIM rhtii| vaha bAharI padArthoM ko chUtA huA bhI unameM rata (lIna) nahIM hotA, achUtA sA rahatA hai|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 jaina dharma: sAra sandeza ataH vaha gRhasthAzrama meM rahatA huA bhI, gRhasthAzrama ke saba kArya karatA huA bhI, unase alipta achUtA rahatA hai| ataH pApapaGka se malina nahIM hotA, jisa taraha kIcar3a meM bhI par3A huA sonA mailA nahIM hone pAtA yA jala meM rahatA huA kamala jala se achUtA rahatA hai| samyagdarzana hote hI jJAna aura AcaraNa ThIka dhArA meM baha uThate haiN| taba unakA nAma samyagjJAna saccAritra (svarUpAcaraNAdi) ho jAtA hai| aisA vyakti avazya svalpakAla meM saMsAra se mukta ho jAtA hai| yadi jIva sarvajJa sadguru ke upadeza ke anusAra antarmukhI abhyAsa dvArA eka bAra bhI Atmarasa ko cakha le to use aisA Ananda AyegA ki vaha phira kabhI mur3akara bhI sAMsArika viSayoM kI ora nahIM dekhegaa| jaisA ki anubhava prakAza meM kahA gayA hai: sarvajJa deva ne sAre upadeza kA mUla tattva yaha batAyA hai ki jIva AtmasvarUpa ke anubhava ke rasa kA yadi eka bAra svAda le le, to vaha aise Ananda meM magna ho jAyegA ki anya vastuoM kI ora phira kabhI dekhegA bhI nhiiN| apane svarUpa meM samAdhi lagAkara apane se ekAkAra ho jAnA santoM kA cihna hai| aisI avasthA meM rAgAdi vikAra nahIM pAye jA sakate, jaise AkAza meM phUla nahIM pAye jaate| zarIra ko AtmA samajhane ke abhyAsa ke nAza hone aura caitanya aura AnandarUpa AtmA ke prakAza ke anubhava hone kI avasthA ke lakSaNa yA usakI vizeSatA ko likhakara batAyA nahIM jA sktaa| ise dekhane, arthAt anubhava karane se Ananda milatA hai| isakA svAda likhane meM nahIM A sktaa|* aisA upadeza santoM kI saMgati yA satsaMga meM hI prApta hotA hai| kevala santa-mahAtmA kI saMgati hI santa-mahAtmA banA sakatI hai| * sarvajJa devanaiM saba upadeza kA mUla yaha batAyA hai, eka bera svasaMvedarasa kA svAdI hoya tau aisA AnandamaiM magna hoya, parakI ora phiri kabahUM dRSTi na de| svarUpa samAdhi saMtana kA cihna hai| tisake bhaye rAgadi vikAra na pAIye, jaisaiM AkAzamaiM phUla na paaiiye| deha abhyAsa kA nAza anubhava prakAza caitanya vilAsa bhAvakA lakhAva lakhi lakSya lakSaNa likhanemaiM na aavai| lakheM sukha hoy| svAda rUpa likhai na hoy| (TippaNI 57 kA mUla rUpa)
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 isalie Atma-kalyANa ke icchuka jIvoM ko parama durlabha satsaMga kA lAbha avazya uThAnA caahie| ise samajhAte hue gaNezaprasAda jI varNI kahate haiM: vartamAna meM niSkapaTa samAgama kA milanA parama durlabha hai, jisa taraha dIpaka se dIpaka jalAyA jAtA hai usI taraha mahAtmAoM se mahAtmA banate haiM, ata: mahAtmAoM ke samparka (sAdhu samAgama) se eka dina svayaM mahAtmA ho jaaoge| sarvajJAtA, sarvazaktimAn aura parama dayAlu sadguru se kucha mA~gane kI AvazyakatA nahIM hotii| ve apane sahaja svabhAva se hI jIvoM para dayA karate haiN| isalie jIvoM kA kalyANa apane-Apa ho jAtA hai| varNI jI ne ise eka sundara udAharaNa dvArA isa prakAra spaSTa kiyA hai: jo chAyA meM vRkSa ke nIce baiTha jAtA hai usako isakI AvazkatA nahIM ki vRkSa se chAyA kI yAcanA kre| vRkSa ke nIce baiThane se chAyA kA lAbha apane-Apa ho jAtA hai| isI prakAra jo rucipUrvaka zrI arahantadeva ke guNoM kA smaraNa karatA hai usake manda kaSAya hone se zubhopayoga (AtmA kA rAgAdi se rahita nizcala dazA grahaNa karanA) svayameva (apane-Apa hI) ho jAtA hai aura usake prabhAva se zAnti kA lAbha bhI svayaM ho jAtA hai| isa prakAra sadguru kI kRpA se jIva ko apane AtmasvarUpa kA anubhava ho jAtA hai| vaha tInoM lokoM ke svAmI kA pada prApta kara usa sahaja sukhadhAma kA nivAsI bana jAtA hai jo parama jyotirmaya, nirmala aura nirAlA hai tathA usake hRdaya meM niraMjana deva (nirvikAra paramAtmA) prakaTa ho jAte haiN| ise batAte hue anubhava prakAza meM kahA gayA hai: zrI guru ne AtmA kA bodha karAyA hai| use pAkara hI jIva sukhI hotA hai| isake viSaya meM kahA~ taka kahA jAya? yaha Apa hI nirmala aura anupama pada hai jisakI mahimA apAra hai| yaha alakha, akhaNDa, paramajyotirmaya aura sahaja sukha kA bhaNDAra hai| para yaha AtmA anAdi kAla se saMsAra ke duHkha-dvandva meM hI ApAbhAva mAna kara usImeM Ananda
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 jaina dharma: sAra sandeza mAna rahI thii| yahI bhUla usake duHkha kA mUla hai| sadguru ke vacanarUpI amRta ke pIne para hI yaha bhUla miTatI hai| jaba AtmacetanA jAgRta hotI hai, taba anya padArthoM kI ora dekhanA dUra ho jAtA hai| apane svarUpa aura apane pada ko dekhate hI AtmA ko yaha anubhava ho jAtA hai ki usakA pada to tInoM lokoM ke svAmI kA hai|60* isI avarNanIya anubhava kA saMketa dete hue jJAnadarpaNa meM kahA gayA hai: - mero sarUpa anUpa virAjata mohi meM aura na bhAsata aanaa| jJAna kalA nidhi cetana mUrati eka akhaNDa mahA sukha thaanaa|| pUrana Apa pratApa lieM jahA~ yoga nahIM parake saba naanaa| Apa lakheM anubhAva bhayau ati deva niraMjana ko ura aanaa| artha-merA anupama svarUpa suzobhita ho rahA hai| mujhameM koI aura dUsarA nahIM dikhAI detaa| yaha jJAna kI paripUrNa kalArUpa eka akhaNDa caitanya mUrti hai jo paramasukha kA dhAma hai| yaha apane pUrNa pratApa ke sAtha prakAzita hai| jisameM anya sabhI nAnA prakAra kI vastuoM meM se kisI kA bhI mizraNa (milAvaTa) nahIM hai| apane-Apake darzana se eka nirAlA anubhava haA hai aura niraMjana deva (nirvikAra paramAtmA) hRdaya meM virAjane lage haiN| yahI hai guru-kRpA kA adbhuta phl| ziSya kA kartavya . parama dayAlu guru sahaja bhAva se jIvoM para dayAkara unheM upadeza dete haiM, unheM mokSa kA mArga dikhalAte haiM tathA unheM isa mArga para calane ke lie preraNA, * zrIgurU ApA batAyA hai| pAvai te sukhI hoy| kahA~ lau kahiye? yaha mahimA nidhAna amalAna anUpa pada Apa baNyA hai, sahaja sukha kanda hai, alakha akhaMDita hai, amitatejadhArI hai| duHkha-dvandva maiM ApA mAni ati Ananda mAni rahyA hai anAdi hI kA, so yaha duHkha kI mUla bhUli jaba hI miTai, jaba zrIguru bacana sudhArasa piivai| ceta hoya parakI ora avalokana mittai| svarUpa svapada dekhata hI tihU~loka nAtha apanA pada jaanai| (TippaNI 60 kA mUla rUpa)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru 199 utsAha aura sahAyatA pradAna karate haiN| para ziSya yadi guru kI bAta hI na sune, unase vimukha rahe aura krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kA zikAra hokara kumArga para cale, to usakA nistAra bhalA kaise ho sakatA hai ? yadi hitopadezI guru jIva-kalyANa ke lie upadeza dete haiM to apanA kalyANa cAhanevAle jIva ko bhI usa upadeza kA lAbha uThAne ke lie apane Avazyaka kartavya ko nibhAnA atyanta Avazyaka hai| yadi koI pAtra auMdhA huA (ulaTA mu~ha) par3A ho yA gandagI arthAt vikAroM se bharA ho to vaha bhalA guru kA pavitra amRtamaya upadeza kaise grahaNa kara sakatA hai ? isalie yaha Avazyaka hai ki jIva apane jIvana kI zuddhatA para dhyAna de, sadAcAra ke Avazyaka niyamoM kA pAlana kare, zraddhAbhAva se guru ke pAsa jAye, guru ke upadezoM ko sune, unase dIkSA le aura phira dRr3hatA ke sAtha guru ke batAye mArga para cle| ziSya ke lie vinamrabhAva se guru kI AjJA meM rahanA tathA unakI sevA aura bhakti karanA Avazyaka hai| phira saMyamapUrvaka Atma-sAdhanA meM lagakara Atma-zuddhi karanA aura AtmajJAna kI prApti karanA sahaja ho jAtA hai| ina Avazyaka kartavyoM kA dRr3hatApUrvaka pAlana karanevAlA ziSya hI guru-kRpA kA pUrA lAbha uThAkara apane jIvana ko saphala banA sakatA hai| ziSya ke kartavya-sambandhI aisI hI kucha bAtoM para yahA~ jainAcAryoM ke vicAra prastuta kiye jA rahe haiN| jo bhAgyazAlI jIva haiM ve hI apane svarUpa ko samajhane aura apane duHkhoM ko dUra karane ke sambandha meM gaharAI se socate haiN| ve kisI sacce guru kI khoja karate haiM, unake pAsa jAkara unase upadeza grahaNa karate haiM aura unake upadezAnusAra AdhyAtmika abhyAsa meM lagakara apane jIvana ko sa~vArane kA prayatna karate haiN| isa sambandha meM paMDita ToDaramala jI kahate haiM: bhalA honahAra hai isalie jisa jIva ko aisA vicAra AtA hai ki maiM kauna hU~? merA kyA svarUpa hai? jIva duHkhI ho rahA hai so duHkha dUra hone kA kyA upAya hai?-mujhako itanI bAtoM kA nirNaya karake jo kucha merA hita ho so karanA cAhie-aise vicAra se udyamavanta (prayatnazIla) hotA hai| punazca, isa kArya kI siddhi zAstra sunane se hotI hai aisA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 jaina dharma : sAra sandeza pUchatA jAnakara ati prItipUrvaka zAstra sunatA hai; kucha pUchanA ho so hai; tathA guruoM ke kahe artha ko apane antaraGga meM bArambAra vicAratA hai aura apane vicAra se satya arthoM kA nizcaya karake jo karttavya ho usakA udyamI hotA hai| 62 pAramArthika mArga para calanevAle sAdhaka ko apane AhAra, vyavahAra, AcAra aura vicAra ko zuddha rakhanA aura guru ke batAye sadAcAra ke niyamoM kA dRr3hatA se pAlana karanA atyanta Avazyaka hai / ise samajhAte hue AcArya kunthusAgarajI mahArAja kahate haiM : AtmA ko zuddha karane vAle AtmA ke zuddha bhAva haiN| jisa AtmA kA zarIra zuddha hotA hai usake bhAva bhI zuddha hote haiM / jisakA zarIra azuddha hotA hai usake bhAva bhI azuddha hote haiN| isa zarIra ke banane aura bar3hane meM yadi kAraNa sAmagrI azuddha hotI hai to yaha zarIra bhI azuddha hotA hai tathA zarIra ke banane vA bar3hane ke sAdhana yadi zuddha hote haiM to zarIra bhI zuddha hI hotA hai| manuSya jo bhojana karatA hai vaha bhI zarIra ke bar3hane kA kAraNa hai| zuddha zarIra bhI una madya mAMsAdika azuddha padArthoM ke sevana karane se avazya hI azuddha ho jAtA hai| jahA~ zarIra kI azuddhatA hotI hai vahA~ para pariNAmoM (Antarika bhAvoM) meM azuddhatA honA svAbhAvika hai / isIlie ina madya mAMsAdika ke sevana ko dharma kA nAza karanevAlA batalAyA hai| isake sivAya ye padArtha atyanta ghRNita haiM, dekhane yogya bhI nahIM haiN| aneka jIvoM kA ghAta karane se utpanna hote haiM / inake sevana karane se kSaNa bhara ke lie jihvA kA svAda bhale hI mila jAya, parantu vaha kSaNa bhara kA svAda ananta duHkhoM ko denevAlA hotA hai| isalie he Atman! tU inake sevana karane kA sarvathA tyAga kr| inakA tyAga karane se zarIra pavitra hotA hai vA usase AtmA vA usakA bhAva pavitra hotA hai| prathama to zreSTha guruoM kA samAgama milanA hI ati kaThina hai / kisI vizeSa zubha karma ke udaya se hI guruoM kA samAgama milatA hai|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 aise guruoM kA samAgama milane para tathA unase nirmala vratoM ko grahaNa kara lene para phira una vratoM ko bar3e prayatna se pAlana karanA caahie| unameM na to doSa lagAnA cAhie aura na unako bhaMga karanA caahie| isa prakAra nirdoSa vrata ke pAlana karane se hI zrAvaka-janma (sAdhaka kA janma) kRtArtha ginA jAtA hai| isa prakAra vrata (sadAcAra) pAlana se mana bhI una vratoM meM tathA dharma vA zIla pAlana meM atyanta dRr3ha ho jAtA hai| ziSya adhUre jJAna ke AdhAra para apane lakSya ko prApta nahIM kara sktaa| apane lakSya kI prApti ke lie use pUrNa jJAna kI AvazyakatA hotI hai| pUrNa jJAna kevala paramAtmarUpa pUrNa jJAnI guru dvArA hI prApta ho sakatA hai| para aise pUrNa jJAnI guru kA pUrNa lAbha uThAne ke lie ziSya ko bhI pUrI zuddhatA aura dRr3hatA ke sAtha unake batAye upadezoM kA pAlana karanA Avazyaka hai| isa bAta kI ora saMketa karate hue hukamacanda bhArilla kahate haiM: paramAtmA vItarAgI aura pUrNajJAnI hote haiM, ata: unakA upAsaka bhI vItarAgatA aura pUrNajJAna kA upAsaka honA caahie| viSaya-kaSAya (viSaya-vikAroM) kA abhilASI vItarAga kA upAsaka ho hI nahIM sktaa|64 guru sarvajJAtA hI nahIM, sarvadAtA arthAt saba kucha denevAle bhI hote haiN| ziSya ke pAsa unako dene ke lie bhalA hai hI kyA? phira bhI ziSya ko zraddhAbhAva se apane tana-mana-dhana dvArA unakI sevA aura bhakti karanI cAhie aura apanA sarvasva unheM samarpita karane ko taiyAra rahanA caahie| yadi sacce guru na mila pAye hoM, to unase milane kI tIvra cAha yA lAlasA apane hRdaya meM sa~joye rakhanI caahie| saccI cAha rakhanevAle ko saccI rAha dikhAnevAle kabhI na kabhI mila hI jAte haiN| sacce guru kI tana, mana, dhana se bhakti karane kA upadeza dete hue mUlazaMkara dezAI kahate haiM : guru aise hI (nispRha yA lobharahita) hote haiM aisI zraddhA rakhanI cAhie aura aise guru milane se unakI tana mana dhana se bhakti karanI caahie| aise guru na mileM to veSadhArI kI bhakti karanA yaha to mAtra jahara khAkara
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 jaina dharma : sAra sandeza jIne barAbara hai| vartamAna meM haMsa dekhane meM nahIM Ate haiM to kauA ko to haMsa nahIM mAnanA caahie| isI prakAra yathArtha guru na mileM to bhAvanA yaha rakhanI cAhie ki aise nispRhI guru kaba mileM; vaha bhAvanA bhI sAtizaya puNya bandha kI jananI (atyadhika puNya karma utpanna karanevAlI) hai| yaha batAte hue ki santa sadguru kI sevA dvArA hI parama Anandamaya dhAma kI prApti hotI hai, campaka sAgara jI mahArAja kahate haiM : / tana manakI pIr3A Tale, bhavakA hove jnyaan| saMta caraNako sevate, pAve sukha nidhAna // AcArya kunthusAgara jI mahArAja bar3e hI spaSTa zabdoM meM kahate haiM ki jo guru dhAraNa nahIM karate aura unakI sevA se dUra rahate haiM unakI na loka meM zobhA hotI hai aura na paraloka meM hii| ve nigurA yA gurumAra kahe jAte haiM aura tiraskAra (apamAna yA anAdara) ke pAtra mAne jAte haiN| AcArya jI kahate haiM : jo loga guruoM kI sevA nahIM karate athavA apane guruoM ko nahIM mAnate ve gurumAra kahalAte haiM aura isIlie na to ve saMsAra meM zobhA pAte haiM aura na unakI vidyA pUrNarUpa se vikasita hotI hai| vikasita na hone se vaha vidyA pUrNarUpa se apane kArya ko bhI nahIM kara sktii| isalie guruoM kI sevA karanA guruoM ko mAnanA, unakA samAgama karanA Adi kArya pratyeka jIvako AtmakalyANa karane ke lie paramAvazyaka haiN| AjJAkAritA, vinamratA aura sahanazIlatA ziSya ke vizeSa zRMgAra haiM, arthAt inase ziSya kI vizeSa rUpa se zobhA hotI hai| ziSya ke lie ye atyadhika lAbhakArI bhI haiN| ina guNoM ko dhAraNa karanevAlA ziSya zIghra hI guru kI prasannatA prApta kara apanA kalyANa kara letA hai| ziSya ke ina guNoM para prakAza DAlate hue jina-vANI meM kahA gayA hai: jo guru kI AjJA kA pAlana karanevAlA ho, antevAsI, arthAt guru ke nikaTa rahanevAlA ho tathA apane guru ke iMgita izAre tathA AkAra manobhAva kA jAnakAra ho use vinIta kahate haiN|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 AjJA kA ullaMghana karanevAle, gurujanoM ke hRdaya se dUra rahanevAle, zatru samAna virodhI tathA vivekahIna sAdhaka ko avinIta (udaNDa, gustAqha) kahate haiN| mahApuruSoM kI zikSA se kruddha nahIM honA caahie| catura hokara sahanazIlatA rakhanI caahie| kopa (krodha) karanA cANDAla karma hai jo nahIM karanA caahie| vyartha bakavAda mata kro| samaya kI anukUlatA ke anusAra upadeza zravaNa kara phira usakA ekAnta meM cintana-manana karanA caahie| bhUla se yadi kadAcit cANDAla bhAva krodha ho jAye to use kabhI mata chupaao| jo doSa ho jAye use gurujanoM ke samakSa svIkAra kara lo| yadi apanA doSa na ho to vinayapUrvaka usako spaSTa kara denA caahie| yaha merA parama saubhAgya hai ki mahApuruSa mujhe mIThA upAlambha (zikAyata yA ulAhanA) athavA kaThora zabdoM meM bhartsanA karate haiN| isase merA parama kalyANa hogA, aisA mAnakara usakA vivekapUrvaka pAlana kre| gurujana kI zikSA, daNDa kaThora tathA kaThina hone para bhI duSkRta kI nAzaka hotI hai| isalie catura sAdhaka usako apanA hitakArI mAnatA hai| kintu asAdhu jana usako dveSa-janaka tathA krodhakArI samajha baiThatA hai| sAdhu puruSa to yaha samajhatA hai ki gurujI mujha ko apane putra, laghubhrAtA athavA svajana ke samAna mAnakara aisA kara rahe haiN| isalie vaha gurujI kI zikSA (daNDa) ko apanA kalyANakArI mAnatA hai| kintu pApa dRSTivAlA ziSya usa dazA meM apane ko dAsa mAnakara duHkhI hotA hai| yadi kadAcit AcArya (guru) kruddha ho jAyeM to apane prema se unako prasanna kre| hAtha jor3akara unakI vinaya kare tathA kSamA mA~gate hue unako vizvAsa dilAye ki bhaviSya meM vaisA doSa phira kabhI na kruuNgaa| ____ AcArya (guru) ke mana kA bhAva jAnakara athavA unakA vacana sunakara suziSya ko use vANI dvArA svIkAra kara kArya dvArA use AcaraNa meM lAnA caahie|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 jaina dharma : sAra sandeza vinIta sAdhaka preraNA binA hI prerita hotA hai, udhara AjJA huI aura idhara kAma pUrA huA aisI tatparatA ke sAtha vaha sadaiva apane kartavya karatA rahatA hai| zikSA sambandhI uparokta niyamoM ko jAnakara jo buddhimAn ziSya vinaya dhAraNa karatA hai usakA yaza loka meM phailatA hai| aura jaise yaha pRthvI prANimAtra kI AdhAra hai vaise hI vaha vinayI ziSya AcAryoM (guruoM) kA AdhArabhUta hokara rahatA hai| ziSya ko sadA guru kI AjJA meM rahate hue aura apanI pUrI z2immedArI nibhAte hue guru ke upadeza kA pAlana karanA caahie| guru kI batAyI sAdhanA meM dRr3hatApUrvaka laganA, sAMsArika padArthoM meM maiM-merI kI bhAvanA (ApAbhAva) ko naSTa karanA aura apane vAstavika svarUpa kA anubhava prApta karane ke lie bharapUra prayatna karanA ziSya kA atyanta Avazyaka kartavya hai| isake lie gurudeva bAra-bAra upadeza dete haiM, citAte haiM aura prerita karate haiN| para yaha kArya to ziSya ko svayaM hI karanA hai, isake badale meM koI dUsarA to nahIM kara sktaa| para meM (AtmA se bhinna pAdarthoM meM) ApAbhAva mAnakara jIva ne svayaM hI apane ko duHkha meM DAla rakhA hai| isalie use svayaM hI isa jhUThe ApAbhAva ko miTAnA hogA aura AtmAnubhava prApta kara apane duHkhoM ko dUra karanA hogaa| ise spaSTa karate hue anubhava prakAza meM kahA gayA hai: jo para (apane se bhinna) hai, arthAt jo apanA nahIM hai. use apanA mAnakara apane hI ApAbhAva (maiM-merI ke bhAva) se tU duHkhI banA huA hai| tujhe duHkha denevAlA koI dUsarA nahIM hai, terI hI bhAvanA ne terA bhava (saMsAra) banAyA hai, ajanmA (janmarahita AtmA) ko janma diyA hai| ...apane se bhinna (para) ko dekhakara tU ne apane ko bhulA diyA isa prakAra yaha avidyA terI hI phailAyI huI hai| isa avidyAbhAva se jo karma kiye jAte haiM unameM se tU AtmabhAva ko nikAla le| phira AtmabhAva ke nikala jAnepara jar3a karma terA kucha bhI bigAr3a nahIM sakeMge, arthAt tU niSkarmI aura nirvikArI banA rhegaa| isa prakAra terI zakti aparampAra
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 (asIma) hai| apane se bhinna (para) meM AtmabhAvanA karane ke kAraNa hI tU bhava (saMsAra-cakra) meM par3A hai, aura tUne apane saMsAra kA vistAra kiyA hai| aba AtmabhAvanA yA AtmadhyAna dvArA tU paramAtmA ko prApta kara sakatA hai jo avinAzI, anupama, nirmala, acala, paramapadarUpa, sAratattva, sat-cit-Anandamaya, avikArI, cetana, arUpI, ajara aura amara hai| to phira aisI bhAvanA kyoM na kI jAya?69* zarIra aura indriyoM ke sukha-ArAma meM bhUlakara AtmajJAna aura Atmasukha kI prApti meM zithilatA yA lAparavAhI dikhalAnA bhArI bhUla hai| AtmajJAna se hI mokSasukha kI prApti hotI hai| isalie ziSya ko zarIrAdi kI apekSA apanI AtmA ko sa~vArane aura use ratnatraya ke alaMkAra se suzobhita karane kA prayatna karanA caahie| ise samajhAte hue kAnajI svAmI kahate haiM : jIva vyartha kA moha karake duHkhI hotA hai| merI mAtA, merA putra, merI putrI, merI bahina, merA bhAI-aisA mamatva karatA hai, parantu he jIva! tU to jJAna hai, tU to Ananda hai; aise apane jJAna-Ananda ko anubhava meM le; ve tujhase kabhI jude nahIM hoveNge| mAtA-putra, pati-patnI, bhAI-bahana to jude hI haiM; ve yadi AtmA ke hote to jude kyoM par3ate ? aura unake binA AtmA kaise TikatI? AtmA to una sabase bhinna jJAnAnanda svarUpa hai; usakA jJAna usase kabhI judA nahIM par3atA! aise jJAnasvarUpa se jaba apane ko anubhava meM le tabhI AtmA kA saccA jJAna hotA hai aura tabhI AtmA ko para se bhinna mAnanA kahalAtA hai| zarIra sundara ho yA kurUpa-vaha jar3a kA rUpa hai, AtmA usa rUpa kabhI nahIM huaa| jo jar3a hai vaha tInoM kAla jar3a hI * parakauM ApA mAni, Apa mAniduHkhI bhyaa| koI dUjA nAhIM duHkhadAtA, terI bhAvanA ne bhava banAyA, nA paida paidA kiyA, parakauM dekhi ApA bhUlyA, avidyA terI hI phailAI hai| tU avidyA rUpa karmana pari ApA na dai, tau kichu jar3akA jora naahiiN| tArauM aparampAra zakti terI hai| bhAvanA para kI kari bhava karatA bhayA, saMsAra bddh'aayaa| nija bhAvanA" avinAzI anupama amala acala parama pada rUpa Ananda ghana avikArI sAra sat cinmaya cetana arUpI ajarAmara paramAtmA kauM pAvai hai| tau aisI bhAvanA kyoM na kariye? (TippaNI 69 kA mUla rUpa)
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 jaina dharma: sAra sandeza rahatA hai, aura jo cetana hai vaha tInoM kAla cetana hI rahatA hai| jar3a aura cetana kabhI bhI eka nahIM hote; zarIra aura AtmA sadaiva jude hI haiN| aise AtmA ko anubhava meM lene se samyagdarzana hokara apUrva zAMti hotI hai| aise AtmA kI dharmadRSTi ke binA mithyAtva miTatA nahIM, duHkha TalatA nahIM aura zAMti hotI nhiiN| ...zarIra to jar3a, arthAt cetana se rahita mRtaka kalevara hai-kyA usakI sajAvaTa se AtmA kI zobhA hai?-nahIM; bhAI! samyaktva rUpI mukuTa se aura cAritra rUpI hAra se apanI AtmA ko alaMkRta kro| samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa ratnatraya se AtmA kI zobhA hai| cetana bhagavAn kI zobhA jar3a zarIra dvArA nahIM hotI; ataH dehadRSTi chor3akara AtmA ko pahacAno-aisA upadeza hai|...aatmaa kA saccA svarUpa samajho aura apanI mithyAtvarUpa bhUla ko dUra karo,-aisI zrI guru kI zikSA hai| - ziSya ko guru ke bacana ko apane hRdaya meM basA lenA cAhie aura unake batAye sAdhana dvArA mokSa kI prApti ke lie prayatnazIla rahanA caahie| apane zarIra ke sukha-ArAma ke lie nAhaka samaya ga~vAnA ucita nhiiN| isI bhAvanA ko prakaTa karate hue AcArya padmanandi kahate haiM : bhavatu bhavatu yAdRk taadRgetdvpurne| hRdi guruvacanaM cedasti tttttvdrshi|| tvritmsmsaaraanNdkNdaaymaanaa| bhavati yadanubhAvAdakSayA mokSalakSmIH // bhAvArtha-yadyapi yaha zarIra aisA apavitra kSaNika hai so aisA hI rahe, paraMtu yadi parama guru kA vacana jo tattva ko dikhalAnevAlA hai mere mana meM rahe to usake prabhAva se arthAt usa upadeza para calane se mujhe isI zarIra dvArA anupama aura avinAzI Ananda se bharapUra mokSalakSmI zIghra hI prApta ho jaave|| zrAvaka pratikramaNasAra meM bhI kahA gayA hai ki zreSTha guru ko prApta kara pramAdarahita ho (lAparavAhI ko tyAgakara) apane lakSya kI prApti meM dRr3hatA se lage rahanA cAhie:
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 nRjanmalAbhe svavivekadaM vA, sudurlabhaM zreSThaguruM ca lbdhvaa| kadApi citte kuru mA pramAdaM, kSamasva lokasthitasarvajIvAn // artha-isa saMsAra meM manuSya-janma kI prApti honA atyanta kaThina hai| yadi kisI vizeSa puNyakarma ke udaya se manuSyajanma kI prApti ho jAya aura phira usI manuSya-janma meM apane AtmajJAna ko denevAle atyanta durlabha aura kRpA ke sAgara zreSTha nirgrantha (bandhana-mukta) guru kI prApti ho jAya to phira manuSya ko apane hRdaya meM kabhI pramAda nahIM karanA caahie| tInoM lokoM meM jitane jIva haiM una saba ko kSamA kara denA cAhie (arthAt. unake prati sadA ahiMsA aura kSamA kA bhAva rakhanA caahie)|2 guru ke anupama upakAra ko dhyAna meM rakhate hue ziSya ke hRdaya meM guru ke prati sabase adhika zraddhA aura bhakti kA bhAva honA caahie| jaina siddhAnta praveza ratnamAlA ke anusAra ziSya kI dRSTi se guru kI mahimA govinda se bhI bar3hakara hai, kyoMki ve hI kRpAkara govinda (paramAtmA) se milane kA mArga dikhalAkara govinda se milAte haiN| tabhI to isa grantha meM kahA gayA hai : guru aru deva donoM khar3e, kisake lAgU paaNy| balihArI zrI gurudeva kI, bhagavana diyo btaay|| ziSya ko apane guru ke prati gaharI bhakti-bhAvanA honI cAhie aura usake citta meM guru ke satsaMga aura guru ke dhyAna kA sadA cAva rahanA caahie| nIce dI gayI prArthanA meM bhakta apane guru kI mahimA kA guNa-gAna karatA huA unake prati aisI hI bhAvanA vyakta karatA hai: jisane rAga dveSa kAmAdika jIte, saba jaga jAna liyaa| saba jIvoM ko mokSa mArga kA, nispRha ho upadeza diyaa| buddha, vIra, jina, hari, hara brahmA, yA usako svAdhIna kho| bhakti bhAva se prerita ho, yaha citta usI meM lIna rho||1|| viSayoM kI AzA nahiM jinake, sAmya-bhAva dhana rakhate haiN| nija-para ke hita-sAdhana meM, jo niza-dina tatpara rahate haiN|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 svArtha-tyAga kI kaThina tapasyA, binA kheda jo karate haiM / aise jJAnI sAdhu jagata ke, duHkha samUha ko harate haiM // 2 // rahe sadA satsaMga unhIM kA, dhyAna unhIM kA nitya rahe / unahI jaisI caryA meM yaha citta sadA anurakta rahe // 74 hukamacanda bhArilla ne bhI apanI guru-stuti meM aisI hI bhakti - bhAvanA prakaTa kI hai: usa vANI ke antartama ko, jina guruoM ne pahicAnA hai| una guruvaryoM ke caraNoM meM, mastaka basa hameM jhukAnA hai // 75 jaina dharma : sAra sandeza guru se milane aura guru ko apane hRdaya meM basAne kI kitanI prabala icchA ziSya ko honI cAhie usakI eka jhalaka bhUdharadAsa jI kI isa bhAva - binatI meM dekhI jA sakatI hai: -bharI /jinake anugraha bina kabhI nahiM kaTe karma jNjiir| te sAdhu mere ura baso mama harahu pAtaka pIra // jo kA~ca kaMcana sama ginahI ari mitra eka sarUpa // nindA bar3AI sArikhI vana khaMDa zahara anUpa // sukha duHkha jIvana maraNa meM nahIM khuzI nahIM dilagIra / sAdhu mere ura basahu mama harahu pAtaka pIra // kara jor3a bhUdhara bInave kaba mileM ve munirAja / yaha Aza mana kI kaba phalaiM mama sarahiM sagare kAja / saMsAra viSama videza meM je binA kAraNa bIra / sAdhu mere ura basahu mama harahu pAtaka pIra // 76 te daulatarAma jI bhI apanI vinatI meM ziSya kI vinamratA aura usake manobhAva ko bar3e hI mArmika DhaMga se vyakta karate hue kahate haiM: hamArI vIra haro bhava pIra / maiM, dukha tapita dayAmRta-sAgara, lakhi Ayo tuma tIra,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru 209 tuma parameza mokhamaga darzaka, moha davAnala nIra // tuma bina heta jagata upakArI, zuddha cidAnanda dhiir| ganapati jJAna samudra na laMghe, tuma guna siMdhu gNbhiir|| yAda nahIM maiM vipatti sahI jo, dhara-dhara amita shriir| tuma guna ciMtata nazata tathA bhaya, jyoM ghana calata smiir|| koTi bAra kI araja yahI hai, maiM dukha sahUM adhiir| harahu vedanA phanda "daula" kI, katara krm-jNjiir||/ artha-he vIra! hamArI saMsAra-cakra kI vyathA ko dUra kiijie| he dayA-anukampA ke samudra ! he parama kAruNika ! maiM duHkhoM se saMtapta hU~ aura duHkha-parihArArtha (duHkha se mukta hone ke lie) Apake kRpAsiMdhu taTa para upasthita huA huuN| Apa paramezvara haiM, mokSapatha ke darzayitA haiM tathA moharUpa pracaNDa dAvAnala ko zamana karane meM nIra-samAna haiN| Apa binA hetu ke vizva kA upakAra karanevAle haiM, zuddha paramAtmA haiM, dhIra haiN| Apake apAra jJAna-samudra ko gaNapati bhI ullaMghana nahIM kara sakate (arthAt usakA pAra nahIM pA sakate), Apa gambhIra guNa-sindhu haiN| maiMne ananta zarIra dhAraNa karate hue jina vipattiyoM ko sahana kiyA, unakA smaraNa nahIM hai, arthAt ve itanI adhika tathA vipula haiM ki smaraNa rakhanA bhI duSkara (kaThina) hai| Apake guNoM kA cintana karane se una samasta bhayoM kA vaise hI nAza ho jAtA hai jaise pavana ke calane se bAdala chitarA jAte haiN| merI yahI koTizaH prArthanA hai ki maiM adhIra duHkha bhugata rahA hU~ Apa isa "daulata" kI karma zRMkhalAoM kA nikRntana (nAza) karake vedanA-jAla se mukta kara diijie|" kuguru kI sevA se hAni manuSya-jIvana meM hI mokSa kI prApti ho sakatI hai| vAstava meM mokSa-prApti hI manuSya-jIvana kA lakSya hai| isa lakSya kI prApti guru kI kRpA aura sahAyatA se hI hotI hai| guru hI mokSa kA mArga dikhalAte haiN| isalie yadi sahI mArga dikhalAnevAle guru kI khoja kiye binA hama kisI naqalI yA pAkhaNDI guru
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 jaina dharma : sAra sandeza ke kahane meM Akara g2alata mArga meM laga jAyeM to hama apane lakSya se vimukha ho jAyeMge aura apane lakSya kI prApti na kara aneka yoniyoM meM bhaTakate rheNge| isa prakAra hamArA mAnava-jIvana viphala ho jaayegaa| isalie guru dhAraNa karane meM atyanta sAvadhAnI kI AvazyakatA hai| ise spaSTa karate hue hukamacanda bhArilla kahate haiM: guru ke svarUpa ko samajhane meM atyanta sAvadhAnI kI AvazkatA hai, kyoMki guru to mukti ke sAkSAt mArga-darzaka hote haiN| yadi unake svarUpa ko bhalI-bhA~ti na samajha pAyA to g2alata guru ke saMyoga se bhaTaka jAne kI sambhAvanA adhika banI rahatI hai| isalie guru dhAraNa karane ke pahale unake sambandha meM, jahA~ taka bana par3e, jA~ca-par3atAla kara lenI caahie| jisa uddezya kI pUrti ke lie guru dhAraNa kiyA jAtA hai, vaha manuSya-jIvana kA sabase mahattvapUrNa uddezya hai| isalie binA soce-samajhe kisI andha paramparA ke prabhAva meM Akara yA kisI pracalita loka-rIti ko nibhAne ke lie kisI ko guru dhAraNa karanA hitakAraka hone ke badale hAnikAraka ho sakatA hai| isalie hameM acchI taraha samajha-bUjhakara naqalI yA DhoMgI guru se bace rahanA cAhie aura kevala sacce guru ko hI dhAraNa karanA caahie| isa sambandha meM nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: pratyeka vyakti ko saMsAra meM phaile hue hara eka 'dharma' nAmaka vastu para yA devI, devatAoM, dharma zAstroM aura guruoM para andhe hokara vizvAsa kabhI na karanA caahie| jaba hama paise kI hA~DI ko bhI Thoka bajA kara mola lete haiM to jisa dharma yA deva, guru Adi ke dvArA hama saMsAra-samudra se pAra hokara saccA sukha prApta karanA cAhate haiM, usakA andhe hokara sahArA lenA, cAhe usase hAni ke badale lAbha hI kyoM na ho, buddhimattA nahIM ho sktii|...jo Atma jJAna se zUnya, rAta-dina viSaya kaSAyoM meM masta rahA karatA hai, vaha rAgI, dveSI, ADambarI aura DhoMgI sAdhu kadApi saccA guru nahIM ho sktaa|"
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 ____ AcArya kunthusAgara jI mahArAja bhI hameM bar3e hI spaSTa zabdoM meM citAte haiM ki anekAneka yoniyoM meM bhaTakAnevAle kuguru se hameM bacanA cAhie aura mokSa kI prApti karAnevAle sadguru (sacce guru) kI sevA meM laganA caahie| ve kahate hai: he Atman ! kuguruoM kI sevA karane se hI tUne Aja taka sadAkAla atyanta kleza aura bhrAMti utpanna karanevAle nigoda (atyanta avikasita sUkSmatama yoni) meM paribhramaNa kiyA hai, mahAduHkha denevAle pratikSaNa prANoM ko haraNa karanevAle atyanta nindanIya naraka meM paribhramaNa kiyA hai aura atyanta nikRSTa yoni kahalAnevAlI tiryaMcagati meM paribhramaNa kiyA hai| he ziSya! isa prakAra tUne vItarAga nirgrantha guru kI sevA na karane se tathA kuguru kI sevA karane se anantakAla taka saMsArarUpI mahAsAgara meM paribhramaNa kiyaa| ataeva aba tU kuguruoM kI sevA karane kA sarvathA tyAga kara de| kRpA ke sAgara samasta jIvoM para dayA dhAraNa karanevAle vItarAga nirgrantha guruoM kI sevA karane se mokSarUpI svarAjya (apanA arthAt AtmA kA rAjya) tere adhIna ho jaayegaa| kuguru patthara kI nAva ke samAna hote haiM, Apa bhI DUbate haiM aura apane sevaka ko bhI le DUbate haiN| isalie aise kuguruoM se sadA bacate rahanA caahie| nirgrantha guru sadA mokSamArga meM lage rahate haiM tathA ziSyoM ko bhI mokSamArga meM lagAte haiN| isalie aise zreSTha guruoM kI sevA se isa jIva ko zIghra hI mokSa kI prApti ho jAtI hai|80 guru hone kA dambha bharanevAle yA vizeSa prakAra kA veza dhAraNa karanevAle kuguruoM ko pahacAnanA AsAna nahIM hai| isalie kuguruoM kI pahacAna karane ke lie paNDita ToDaramala kucha saMketa dete hue kahate haiM: jo jIva viSaya-kaSAyAdi (viSaya-vikArAdi) adharmarUpa to pariNamita hote (karma karate) haiM, aura mAnAdika se apane ko dharmAtmA mAnate haiM, dharmAtmA ke yogya namaskArAdi kriyA karAte haiM, athavA kiMcit dharma kA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 jaina dharma : sAra sandeza koI aMga dhAraNa karake bar3e dharmAtmA kahalAte haiM, bar3e dharmAtmA yogya kriyA karAte haiM - isa prakAra dharma kA Azraya karake apane ko bar3A manavAte haiM, ve saba kuguru jAnanA / vahA~ kitane hI to kula dvArA apane ko guru mAnate haiM / unameM kucha brAhmaNAdika to kahate haiM - hamArA kula hI U~cA hai, isaliai hama sabake guru haiN| parantu kula kI uccatA to dharma sAdhana se hai / yadi ucca kula meM utpanna hokara hIna AcaraNa kare to use ucca kaise mAneM ? yadi kula meM utpanna hone se hI uccapanA rahe, to mAMsabhakSaNAdi karane para bhI use ucca hI mAno; so vaha banatA nahIM hai / T tathA koI kahate haiM ki - hamAre kula meM bar3e bhakta hue haiM, siddha hue haiM, dharmAtmA hue haiM; hama unakI santati meM haiM, isalie hama guru haiM parantu una bar3oM ke bar3e to aise uttama the nahIM; yadi unakI santati meM uttamakArya karane se uttama mAnate ho to uttama puruSa kI santati meM jo uttama kArya na kare, use uttama kisalie mAnate ho ? ... isalie bar3oM kI apekSA mahanta mAnanA yogya nahIM hai / isa prakAra kula dvArA gurupanA mAnanA mithyAbhAva jAnanA / ... kitane hI kisI prakAra kA bheSa dhAraNa karane se gurupanA mAnate haiM; parantu bheSa dhAraNa karane se kauna sA dharma huA ki jisase dharmAtmA-guru mAneM? vahA~ koI TopI lagAte haiM, koI gudar3I rakhate haiM, koI colA pahinate haiM, koI cAdara or3hate haiM, koI lAla vastra rakhate haiM, koI zveta vastra rakhate haiM, koI bhagavA rakhate haiM, koI TATa pahinate haiM, koI mRgachAlA rakhate haiM, koI rAkha lagAte haiM - ityAdi aneka svAMga banAte haiN| aise svAMga banAne meM dharma kA kauna sA aMga huA ? gRhasthoM ko Thagane ke artha aise bheSa jAnanA / yadi gRhastha jaisA apanA svAMga rakhe to gRhastha Thage kaise jAyeMge ? aura inheM unake dvArA AjIvikA va dhanAdika va mAnAdika kA prayojana sAdhanA hai; isalie aise svAMga banAte haiN| bholA jagata usa svAMga ko dekhakara ThagAtA hai aura dharma huA mAnatA hai; parantu yaha bhrama hai|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 sarpa ko dekhakara koI bhAge, use to loga kucha bhI nahIM khte| hAya hAya! dekho to, jo kuguru sarpa ko chor3ate haiM use mUDhaloga duSTa kahate. haiM, burA bolate haiN| aho, sarpa dvArA to eka bAra maraNa hotA hai aura kuguru ananta maraNa detA hai-ananta bAra janma-maraNa karAtA hai| isalie he bhadra! sarpa kA grahaNa to bhalA aura kuguru kA sevana bhalA nahIM hai| 1 sacce guru apane ziSyoM ko mokSa pada kI prApti karAnevAle dharma kA abhyAsa karAte haiM aura kumArga meM le jAnevAle adharma se dUra rakhate haiN| para mokSa mArga se vimukha karanevAle kuguru apane ziSyoM ko kumArga meM DAlakara aneka janmoM taka duHkhI banAye rakhate haiN| isalie mokSArthI ko loka-lAja aura kula-paramparA kI paravAha na kara nirbhIkatA ke sAtha adharma kI ora le jAnevAle kisI bhI prakAra ke kuguru ko tyAga denA cAhie aura usa sacce guru ko dhAraNa karanA cAhie jo divyadhvani dvArA mokSamArga ko dikhAte haiN| ise spaSTa karate hue kAnajI svAmI kahate haiM: ve kuguru haiM; mithyAtva ke kAraNa ve svayaM to patthara kI nAva kI taraha saMsAra-samudra meM DUbate haiM; aura anya jo jIva vItarAgI guruoM kA svarUpa na pahacAnakara aise kugurUoM ko saccA samajhakara unakA sevana karate haiM ve bhI saMsAra samudra meM DUbate haiN| prazna:- koI kuguru mila jAye to kyA karanA? uttara:- to aisA jAnanA ki yaha saccA guru nahIM hai; vaha svayaM bhI mithyAbhAva se duHkhI hai aura usakA sevana karanevAlA jIva bhI mithyAbhAva kI puSTi se duHkhI hai,-aisA samajhakara hameM usakA sevana chodd'naa| isameM kisI kA apamAna karane kI yA dveSa karane kI bAta nahIM hai, parantu apane AtmA ko mithyAtvAdi doSoM se bacAne kI bAta hai| dharama meM zarama nahIM hotI, arthAt zarama se yA lokalAja se bhI kuguruoM kA sevana dharmI jIva nahIM krte| apanA hita cAhanevAle mumukSu jIva ko duniyA kI spRhA nahIM hotI. duniyA kyA bolegI-yaha dekhane
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 jaina dharma : sAra sandeza ko ve nahIM rukate; duniyA se Darakara asat deva-guru-dharma kA sevana ve kabhI nahIM karate; prANa cale jAyeM to bhI sacce deva - guru- dharma se viparIta kisI ko ve nahIM mAnate / unako apane antara meM vItarAgatA hI iSTa hai 1 82 isIlie jaina dharma meM jahA~ eka ora hamAre manuSya - jIvana ko sa~vArane aura saphala banAnevAle sacce guru kI sevA aura bhakti karane kA upadeza diyA gayA hai, vahA~ dUsarI ora hamAre manuSya-jIvana ko kumArga meM lagAne aura use niSphala banAnevAle kuguru se sadA bace rahane ke lie citAyA gayA hai| kuguru yA khoTe guru ko namaskAra karanA bhI hitakara nahIM hai / ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai: samyagdRSTi se sampanna jIva bhaya, AzA, sneha athavA lobha se bhI kabhI khoTe deva, khoTe zAstra athavA khoTe guru ko namana nahIM kreN| kabhI unakA vinaya bhI na kareM / 83 kunthusAgara jI mahArAja bhI rAga-dveSa se yukta kuguruoM ko tyAgane aura rAga-dveSarahita, bandhana mukta kRpAsAgara sadguru ko dhAraNa kara mokSa kI prApti karane tathA apane manuSya- jIvanako saphala banAne kA upadeza dete haiM / jIva ko citAte hue ve kahate haiM: Atman ! yadi tUne guru samajhakara rAgI -dveSI kuguruoM kI stuti kI ho, unakI prazaMsA kI ho, kisI lobha ke kAraNa unako namaskAra kiyA ho athavA kunIta pradarzaka kuzAstra kI stuti kI ho, prazaMsA kI ho vA kisI lobha se usako namaskAra kiyA ho to tU apane AtmA ko zuddha karane ke lie una kAryoM kA tyAga kara tathA pavitra mana se jineMdradeva (jitendriya gurudeva) ke kahe hue zAstroM kA paThana-pAThana kara aura kRpA ke sAgara nirgrantha (bandhanamukta ) guru ko mAna / sadA yathArtha deva, zAstra, guru kA ArAdhana kara jisase ki manuSya - janma prApta hokara tujhe zIghra hI mokSa kI prApti ho / 84
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 niSkarSa rUpa meM jaina dharma kA yahI upadeza hai ki apanA kalyANa cAhanevAle manuSya ko suguru, arthAt sacce guru kI sevA-bhakti dvArA saMsAra-sAgara ko pAra karane kA prayatna karanA cAhie aura saMsAra meM bhaTakAnevAle kuguru kI sevA se dUra rahanA caahie| suguru aura kuguru-sambandhI isI mUla upadeza ko mUlazaMkara dezAI ina zabdoM meM vyakta karate haiM: / suguru jo sevana kare, hove bhava se paar| kuguruna ke sevana kare, bar3he saMsAra apAra // / anAdi kAla se apanI AtmA ne kuguru kI sevA karane meM ananta kAla nikAlA to bhI kalyANa huA nhiiN| jo jIva apanA kalyANa karanA cAhatA hai usako prathama suguru ko pahacAna kara unake caraNoM meM bhakti karanI caahie|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyadhvani tIrthaMkaroM yA kevalajJAniyoM se prakaTa honevAlI alaukika vANI ko divyadhvani kahate haiN| yaha divyadhvani yA alaukika nAda hI jaina dharma kA mUla srota hai| jaina paramparA ke anusAra isI ke AdhAra para gaNadharoM aura AcAryoM ne jaina dharma ke mUla granthoM kI racanA kii| divyadhvani kA svarUpa kahA jAtA hai ki jaba varddhamAna mahAvIra ko apanI sAdhanA meM saphalatA prApta ho gayI aura unake sabhI Antarika vikAra pUrNata: naSTa ho gaye, taba unakI nirmala AtmA ananta jJAna arthAt sarvajJatA yA kevalajJAna ke prakAza se jagamagA utthii| ve sarvajJa, sarvadarzI aura ananta jJAna-bhaNDAra ke svAmI bana gye| unake sarvAMga se eka vicitra garjanA rUpa U~kAra dhvani gUMja utthii| isa vicitra yA alaukika dhvani ko hI divyadhvani kahate haiN| isI ke AdhAra para unake pramukha ziSya gautama gaNadhara ne jaina dharma ke mUla dvAdazAMga granthoM kI racanA kI aura phira bAda meM anya AcAryoM dvArA ina para AdhArita anya grantha banAye gye| __ prasiddha jaina vidvAn devendra kumAra zAstrI nImaca ne tIrthaMkaroM kI isa divyadhvani ko 'zabda brahma' kI saMjJA dI hai|' apanI sAdhanA dvArA sthUla, sUkSma aura kAraNa jagat ko pAra karane para hI AtmA sthUla, sUkSma aura kAraNa zarIra ke bandhanoM se mukta hokara apane nirmala svarUpa ko dhAraNa karatI hai| tabhI yaha samasta jJAna ke bhaNDAra ko prApta kara kevalajJAnI banatI hai| 216
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyadhvani 217 sAdhAraNatayAH jaba hama kisI bhI bhASA meM koI varNAtmaka zabda yA vacana bolate yA use sunate haiM to vaha mu~ha dvArA bolA jAtA hai aura kAnoM dvArA sunA jAtA hai| para divyavANI yA dhvani na mu~ha dvArA bolI jA sakatI hai aura na bAharI kAnoM dvArA sunI jA sakatI hai| yaha vANI yA dhvani mu~ha khole binA apane-Apa andara meM gUMjatI hai| para sAdhAraNatayA mu~ha se bolane aura kAnoM se sunane kI apanI purAnI Adata ke kAraNa zurU-zurU meM aisA lagatA hai ki yaha divyadhvani mukha se bolI jA rahI hai aura bAharI kAnoM se sunI jA rahI hai| para yaha to Antarika vANI hai jo Antarika kamalarUpI mukha se nikalatI hai| isake svarUpa kA saMketa dete hue jaina dharma ke mahApurANa meM kahA gayA hai: bhagavAn (mahAvIra) ke mukharUpa kamala se bAdaloM kI garjanA kA anukaraNa karanevAlI atizaya yukta mahAdivyadhvani nikala rahI thI aura vaha bhavya (mokSArthI) jIvoM ke mana meM sthita moharUpI andhakAra ko naSTa karatI huI sUrya ke samAna suzobhita ho rahI thii| vaha divya dhvani bhagavAn ke mukha se isa prakAra nikala rahI thI jisa prakAra parvata kI guphA ke agrabhAga se pratidhvani nikala rahI ho| mahApurANa ke ina kathanoM se yaha spaSTa hai ki bAdaloM kI garjanA ke samAna pratidhvanita honevAlI aura sUrya ke samAna moharUpI andhakAra ko naSTa karanevAlI divyadhvani meM AvAz2a aura prakAza donoM hI pAye jAte haiN| nAdabindUpaniSad meM bhI praNava kA svarUpa batAte hue use nAda aura jyoti (prakAza) se yukta kahA gayA hai| isa nAda (Antarika AvAz2a) aura prakAza ke Ananda meM magna hokara mana Anandamaya zabdabrahma meM vilIna ho jAtA hai, jaisA ki nAdabindUpaniSad kA spaSTa kathana hai: "brahmasvarUpa praNava meM saMlagna nAda jyoti svarUpa hotA hai| usameM mana laya ko prApta hotA hai|' divyadhvani dvArA nikalanevAlI AvAz2a Antarika AvAz2a hai jo bAharI yA bhautika mukha se prakaTa nahIM kI jA sktii| prasiddha jaina grantha kasAyapAhuDa meM spaSTa kahA gayA hai: "jisa samaya divyadhvani khiratI (prakaTa hotI) hai usa samaya bhagavAn kA mukha banda rahatA hai|" tiloyapaNNattI aura harivaMza purANa meM
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza - " bhI divyadhvani ko tAlu danta, oSTha tathA kaNTha ke halana calana rUpa vyApAra se rahita hokara eka hI samaya meM bhavyajanoM ko Ananda denevAlI batAyA gayA hai| ' mukha se bole jAnevAle kisI bhI bhASA ke varNAtmaka zabdoM yA vacanoM ko hama apanI icchA se prayatnapUrvaka bolate haiN| para divyadhvani sabhI icchAoM se pare tIrthaMkaroM ke andara se binA kisI prayatna ke anAyAsa hI jIvoM ke kalyANa ke lie sahajabhAva se prakaTa hotI hai| mahApurANa aura niyamasAra tAtparyavRtti meM yaha spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki " bhagavAn (mahAvIra) kI vaha vANI bolane kI icchA ke binA hI prakaTa ho rahI thI / "7 svayambhU stotra' aura samAdhizataka' meM batAyA gayA hai ki arahanta bhagavAn kI yaha kriyA svAbhAvika hI binA prayatna hotI hai / jaina dharma meM divyadhvani ke svarUpa ke sambandha meM Upara jo bAteM batAyI gayI haiM, vaisI hI bAteM amRtanAdopaniSad meM bhI praNava yA U~kAra dhvani ke viSaya meM kahI gayI haiN| praNava yA U~kAra kI divyadhvani ke sambandha meM amRtanAdopaniSad kI yaha ukti hai: 218 yaha praNava-nAmaka nAda bAhya prayatna se uccArita honevAlA nahIM hai / yaha vyaMjana nahIM hai| svara bhI nahIM hai| kaNTha, tAlu, oSTha aura nAsikA se uccArita honevAlA bhI nahIM hai| yaha mUrddhA se uccArita honevAlA bhI nahIM hai| donoM oSThoM ke bhItara sthita danta sthAna se bhI isakA uccAraNa nahIM ho sktaa| yaha vaha divya akSara hai, jo kabhI kSarita (naSTa) nahIM hotA arthAt yaha avyakta nAda ke rUpa meM sadA vidyamAna rahatA hai| isalie ( mana ko sthira karane ke lie) saMyama ke sAtha praNava kA abhyAsa karanA cAhie aura mana ko nirantara nAda meM lIna kiye rahanA caahie| 10 jaba mana Antarika nAda yA divyadhvani ke Ananda meM lIna ho jAtA hai, taba vaha pUrI taraha sthira yA zAnta ho jAtA hai| taba AtmA kramazaH sthUla, sUkSma aura kAraNa- tInoM zarIroM se nirlipta hokara nirmala bana jAtI hai / isa nirmala aura nirlipta AtmA ke andara se hI divyadhvani khiratI (prasphuTita hotI ) hai / para sAMsArika jIvana meM tInoM zarIroM se nirlipta hone para bhI yaha AtmA ina zarIroM
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 divyadhvani se AvRta (DhakI huI) dIkha par3atI hai| isI kAraNa AtmA se nikalanevAlI divyadhvani zarIra ke sarvAMga se nikalatI huI sI pratIta hotI hai| isalie isa zIrSaka ke prArambha meM yaha kahA gayA hai ki kevalajJAna prApta kara lene ke bAda bhagavAn mahAvIra ke sarvAMga se eka vicitra garjanA rUpa U~kAra dhvani gUMja utthii|' isameM sandeha nahIM ki jJAna kI pUrNatA ko prApta kara cuke tIrthaMkaroM ke gahare anubhava ko kisI bhI bhASA ke varNAtmaka zabdoM meM ThIka-ThIka vyakta nahIM kiyA jA sktaa| unakA anubhava mana buddhi aura vacana se pare hotA hai| isalie unase sahaja bhAva se prakaTa honevAlI divyadhvani varNAtmaka yA akSarAtmaka nahIM ho sktii| vaha nirakSarI hI ho sakatI hai| isa nirakSarI divyadhvani kA marma bikhare aura caMcala mana-buddhivAle manuSyoM ke lie samajha pAnA sambhava nahIM hai| isalie gaNadharoM yA suyogya pAtroM ke abhAva meM yaha divyadhvani nahIM khirtii| kahA jAtA hai ki kevala jJAna kI utpatti ho jAne para bhI 66 dinoM taka gaNadhara kA abhAva hone ke kAraNa bhagavAn mahAvIra kI divyadhvani prakaTa nahIM huii|" jayadhavalA meM spaSTa kahA gayA hai ki "gaNadhara kA abhAva hone se... divyadhvani kI pravRtti nahIM hotI hai|"12 yaha divyadhvani gaNadhara ke saMzaya ko dUra karane ke lie hotI hai| jIva jaba tIrthaMkara bhagavAna ke caraNoM meM zaraNa lekara unase dIkSA prApta karatA hai aura unake batAye upadeza ke anusAra abhyAsa meM lagatA hai, tabhI vaha isa divyadhvani ko suna sakatA hai| kasAyapAhuDa meM yaha prazna uThAyA gayA hai: "jisane jina pAda-mUla meM mahAvrata svIkAra kiyA hai (dIkSA lI hai), aise puruSa ko chor3akara anya ke nimitta se divyadhvani kyoM nahIM khiratI?" isake uttara meM kahA gayA hai: "aisA hI svabhAva hai|" 13 jaina granthoM ke ye kathana usa aTala AdhyAtmika niyama kI ora saMketa karate haiM jisake anusAra kisI tIrthaMkara, pUrNajJAnI mArgadarzaka yA sataguru kI zaraNa meM Akara, unase dIkSA lie binA koI bhI vyakti apane andara divyadhvani kA anubhava prApta nahIM kara sktaa| koI tIrthaMkara yA saccA guru hI apane ziSyoM ko apanI divyadhvani kI anubhUti kA anubhava pradAna kara sakatA hai| tIrthaMkara yA sataguru hI apane ziSyoM kI AtmA ko apanI Antarika dhvani se jor3ate
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 jaina dharma : sAra sandeza aura apanI jalI huI jyoti se unakI bujhI huI jyoti ko jalAte haiN| isalie jaba taka koI sAdhaka kisI tIrthaMkara yA sataguru se dIkSita hokara unake upadeza kA abhyAsa nahIM karatA taba taka use tIrthaMkara kI divyadhvani kI AvAz2a aura prakAza kA anubhava prApta nahIM ho sktaa| tIrthaMkara jIvoM ke kalyANa ke lie hI saMsAra meM Ate haiN| mokSamArga prakAzaka meM paNDita ToDaramala jI kahate haiM: aise jIvoM kA bhalA hone ke kAraNabhUta tIrthaMkara kevalI bhagavAnarUpI . sUrya kA udaya huA; unakI divyadhvanirUpI kiraNoM dvArA vahA~ se mukta hone kA mArga prakAzita kiyaa|4 kisI tIrthaMkara yA sarvajJadeva kI divyadhvani kA Azraya lie binA Atmatattva ke svarUpa kA jJAna sambhava nahIM hai| samayasAra kI prastAvanA meM paNDita pannAlAla jI ne bhI sImandhara svAmI kI divyadhvani dvArA hI zrI kundakunda svAmI ko Atmatattva kA anubhava prApta hone kI bAta batAyI hai| ve kahate haiM: zrI kundakunda svAmI ke viSaya meM yaha mAnyatA pracalita hai ki ve videha kSetra gaye the aura sImandhara svAmI kI divyadhvani se unhoMne Atmatattva kA svarUpa prApta kiyA thaa| Atmatattva ke sacce svarUpa yA ananta jJAnarUpa paramAtmA kA anubhava kisI tIrthaMkara yA pUrNa jJAnI mahAtmA ke mAdhyama se (arthAt unakI divyadhvani ke sahAre) prApta karane ke aTala AdhyAtmika niyama ko eka upamA dvArA samajhAyA jA sakatA hai| agAdha samudra ke jala ko sIdhe rUpa se hama na pI sakate haiM aura na hama isase siMcAI kA kAma le sakate haiN| para samudra kA vahI jala jaba bhApa banakara bAdala kA rUpa le letA hai to vaha varSA banakara barasatA hai jise hama ucita vidhi se apane pIne ke kAma meM lA sakate haiM aura usase sArI dharatI bhI harI-bharI ho jAtI hai| isI prakAra samudrarUpI paramAtmA ke ananta jJAna kA anubhava hameM sIdhe rUpa se nahIM ho sktaa| vaha jJAna hameM tabhI prApta ho sakatA hai jaba vaha bAdalarUpI tIrthaMkara yA saccA guru banakara hameM apanI jJAnamaya
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyadhvani 221 divyadhvani kA anubhava pradAna kre| ananta jJAna rUpa paramAtmA kA anubhava prApta karane kA aisA hI prAkRtika niyama hai| __isI bhAva ko vyakta karate hue chAndogyopaniSad meM satyakAma jAbAla apane ko ziSya rUpa meM svIkAra kiye jAne ke lie guru gautama se vinayapUrvaka kahatA hai: maiMne Apa jaise mahAtmAoM se sunA hai ki kevala guru se jAnI gayI vidyA hI paramapada ko prApta karA sakatI hai|16 muNDakopaniSad meM bhI spaSTa kahA gayA hai: jijJAsu ko paramAtmA kA jJAna prApta karane ke lie zraddhA aura vinaya ke sAtha vedoM ke rahasya ko jAnanevAle aura paramAtmA meM sthita kisI guru kI zaraNa meM hI jAnA caahie|" isa sambandha meM yaha zaMkA uThAyI jAtI hai ki hama to kisI tIrthaMkara yA guru ke vacanoM yA varNAtmaka zabdoM dvArA diye gaye upadezoM ko hI apane mana dvArA samajhate haiN| taba phira mana aura vacana se pare kI avasthA ko prApta kiye hue tIrthaMkaroM yA sataguru kI nirakSarI vANI yA divyadhvani se koI gaNadhara yA ziSya kisI prakAra kA jJAna kaise prApta kara sakatA hai? isakA samAdhAna karate hue dhavalA pustaka 18 meM kahA gayA hai ki aisI zaMkA ucita nahIM hai, kyoMki anubhava yA saccA jJAna AtmA kA guNa hai, mana kA nhiiN| isalie eka nirmala AtmA kA jJAna dUsarI nirmala AtmA kisI prakAra kA vacana bole binA bhI grahaNa kara sakatI hai| vAstava meM sacce jJAna yA alaukika AdhyAtmika anubhava ko kisI bhI varNAtmaka zabda yA vacana dvArA vyakta kiyA hI nahIM jA sktaa| isa prakAra tIrthaMkara yA sacce guru ke lie apanI nirakSarI divyavANI dvArA kisI gaNadhara yA suyogya ziSya ko alaukika divyadhvani sunAnA aura use gUDha anubhava pradAna karanA koI asaMgata bAta nahIM hai| . saca pUche to nirakSarI bhASA hI sahaja yA svAbhAvika bhASA hai aura manuSya jaba taka bolanA nahIM sIkhatA taba taka nirakSarI bhASA hI usakI abhivyakti kA
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza AdhAra hotI hai / nirakSarI bhASA sahaja aura akRtrima hai; use sIkhane kI z2arUrata nahIM pdd'tii| para akSarI bhASA kRtrima hai, use sIkhane kI z2arUrata par3atI hai / vAstava meM antara se uThanevAlI divyadhvani antarAtmA kI AvAz2a yA paramAtmA kI pukAra hai jo hameM andara bulA rahI hai aura hameM andara kA mArga dikhalA rahI hai| bAharI sAMsArika viSayoM meM ulajhe hamAre dhyAna ko yaha divyadhvani andara meM mor3atI hai, viSaya-vAsanAoM ke viSa-tulya rasoM se haTAkara hameM apanA amRta rasa pilAtI hai aura anta meM hamAre vAstavika paramAtmArUpa ko prakaTa kara detI hai jisase hama eka apUrva Antarika Ananda meM magna ho jAte haiN| divyadhvani kI AvAz2a sahaja aura svAbhAvika hone ke kAraNa sabhI munaSyoM lie eka hI hotI hai 19 jabaki deza - kAla kI bhinnatA para nirbhara karanevAlI kRtrima yA varNAtmaka bhASA aneka prakAra kI hotI hai / para jaisA ki jaina granthoM meM spaSTa kiyA gayA hai, yaha ekarUpa nirakSarI divyadhvani na kevala nirakSara gUr3ha Antarika anubhavoM kI abhivyakti karatI hai, balki yaha sabhI bhASAoM yA varNAtmaka zabdoM meM diye gaye upadezoM kA bhI mUla srota hai / isa tathya ko jaina granthoM meM aneka upamAoM dvArA samajhAyA gayA hai / udAharaNa ke lie, AdipurANa meM kahA gayA hai: 222 yadyapi vaha divyadhvani eka prakAra kI thI, phira bhI bhagavAn (mahAvIra ) ke mahAtmya se vaha samasta manuSyoM kI bhASArUpa ho rahI thI, arthAt sarvabhASArUpa pariNamana kara rahI thI aura logoM kA ajJAna dUra kara unheM tattva kA bodha karA rahI thI / jisa prakAra eka hI prakAra kI jaladhArA vRkSoM ke bheda se aneka rasavAlI ho jAtI hai usI prakAra sarvajJadeva kI vaha divyadhvani bhI pAtroM ke bheda se aneka prakAra kI ho jAtI thI / athavA jisa prakAra sphaTika maNi eka hI prakAra kI hotI hai, phira bhI usake pAsa jisa-jisa raMga ke padArtha rakha diye jAte haiM vaha apanI svacchatA (nirmalatA) se apane-Apa una-una padArthoM ke raMgoM ko dhAraNa kara letI hai, usI prakAra sarvajJa bhagavAn kI divyadhvani bhI eka prakAra kI hote hue zrotAoM ke bheda se aneka rUpa dhAraNa kara letI hai | 20
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyadhvani 223 harivaMza purANa meM bhI divyadhvani kI sarvabhASAoM meM pariNata hone kI zakti kA ullekha isI prakAra kI upamA dvArA diyA gayA hai: jisa prakAra AkAza se barasA pAnI ekarUpa hotA hai, parantu pRthvI para par3ate hI vaha nAnA rUpa meM dikhAI dene lagatA hai, usI prakAra bhagavAn kI vaha divya vANI yadyapi eka rUpa thI tathApi saba jIva apanI-apanI bhASA meM usakA bhAva pUrI taraha samajhate the|1 jaina dharma ke svayambhU stotra grantha meM bhI divyadhvani ko sarvabhASArUpa (sabhI bhASAoM meM pariNata hone kI zakti rakhanevAlI) batAte hue kahA gayA hai: sarva bhASAoM meM pariNata hone ke svabhAva ko lie hue ApakA (bhagavAn * mahAvIra kA) zrI sampanna vacanAmRta prANiyoM ko usI prakAra tRpta karatA hai jisa prakAra amRta pAna karane se jIva tRpta ho jAtA hai|2 kasAyapAhuDa meM bhI divyadhvani ko sarvabhASAmayI batAte hue yaha samajhAne kA prayatna kiyA gayA hai ki kisa prakAra isameM ananta padArthoM kA jJAna pradAna karane kI zakti hai|23 sAdhAraNa manuSyoM ke lie yaha samajha pAnA kaThina hai ki eka hI nirakSarI divyavANI yA divyadhvani ko aneka bhASA bolanevAle kisa prakAra apanI-apanI bhASA meM grahaNa karate haiN| tIrthaMkaroM kI divyadhvani kA prakaTa honA eka gUr3ha AdhyAtmika anubhava hai| isakI vizeSatAoM ko indriya, mana aura buddhi se prApta honevAle sAdhAraNa jJAna ke stara para ThIka-ThIka samajha pAnA sacamuca hI bahuta kaThina hai| phira bhI eka sarvasAdhAraNa udAharaNa dvArA nirakSarI divyadhvani ke eka hote hue bhI aneka bhASAoM ke rUpa meM pariNata hone kI zakti kI thor3I-bahuta kalpanA kI jA sakatI hai| .. vAdya-yantroM kI nirakSarI dhvani kA udAharaNa leN| tabalA, sitAra, sAraMgI Adi vAdya-yantroM ke vAdana ko prAyaH hama sabane sanA hai| para tAla aura sura ke vizeSajJa kisI vyakti ko inake madhura vAdana se jaisA anubhava prApta hogA aura vaha jitanA prabhAvita hogA ThIka vaisA hI anubhava aura vahI prabhAva kisI anya
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza sAdhAraNa vyakti para zAyada nahIM hogaa| isI prakAra divyadhvani kA anubhava aura prabhAva manuSyoM kI pravRtti aura zakti kI bhinnatA ke kAraNa vibhinna rUpa meM dIkha par3atA hai / para jo sAdhaka ucita yukti ke abhyAsa dvArA U~ce AdhyAtmika pada para pahu~ca jAte haiM, unheM divyadhvani kA anubhava eka samAna hI hotA hai, aura ve eka samAna hI divyadhvani se prabhAvita hote haiN| 224 eka hI bhASA ke aneka bhASAoM ke rUpa meM pariNamana hone kI bAta bhI eka anya udAharaNa dvArA samajhI jA sakatI hai| hama jAnate haiM ki apanI mAtRbhASA yA apanI bolacAla kI bhASA ke sAtha hama kitane ghule-mile hote haiN| usase hamArA itanA gaharA sambandha hotA hai ki hama aksara usI bhASA meM socane-vicArane yA artha grahaNa karane ke abhyasta ho cuke hote haiM / yadi hamArI mAtRbhASA hindI hai to hama saMskRta, a~grez2I, Adi anya kisI bhI bhASA ko par3hate samaya yA anya kisI bhASA meM likhita viSaya para vicAra karate samaya prakaTa yA aprakaTa rUpa se hindI meM usakA tarajumA (rUpAntara) karate hue use par3hate yA usa viSaya para vicAra karate haiN| yadi kisI sabhA meM koI vyAkhyAtA a~grez2I meM vyAkhyAna de rahA hotA hai aura usa sabhA meM hindI, baMgalA, gujarAtI, marAThI Adi mAtRbhASAvAle vyakti use suna rahe hote haiM, to sabhI svAbhAvika rUpa se apanI-apanI bhASA meM tarajumA karate hue use grahaNa karate haiM / isa prakAra vyAkhyAtA kI a~grez2I bhASA zrotAoM ke kAnoM taka puha~cane para svAbhAvika rUpa se zrotAoM kI vibhinna bhASAoM meM pariNata hotI jAtI hai| isa udAharaNa dvArA hama samajha sakate haiM ki eka hI nirakSarI divyadhvani ko aneka bhASA bolanevAle kisa taraha apanI-apanI bhASA meM grahaNa karate haiM / isI bhAva ko darasAte hue gommaTasAra meM isa prakAra kahA gayA hai: kevalI kI divyadhvani jabataka sunanevAloM ke karNapradeza (kAnoM ke chidroM) ko prApta nahIM karatI taba taka yaha anakSarI hI hai... para jaba sunanevAloM ke kAnoM kA viSaya bana jAtI hai taba vaha akSarAtmaka hokara yathArtha upadezoM ke vacana ke rUpa meM saMzayAdi ko dUra karatI hai | 24 isa sambandha meM eka aura udAharaNa diyA jA sakatA hai| jisa prakAra Ajakala eka hI bhASA vibhinna anuvAdaka - yantroM dvArA eka sAtha hI aneka
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyadhvani bhASAoM meM sunI jA sakatI hai usI prakAra divyadhvani bhI apanI vizeSatAoM ke kAraNa eka sAtha hI aneka manuSyoM ko unakI apanI-apanI nirmalatA aura yogyatA ke anusAra unakI apanI hI bhASA meM artha grahaNa karAtI hai / isa prakAra nirakSarI dhvani yA akSarI bhASA ke eka hone para bhI zrotAoM kI zakti aura yogyatA ke anusAra use aneka rUpa meM grahaNa kiye jAne meM koI asaMgati nahIM hai / 225 divyadhvani kA prabhAva kahA jA cukA hai ki sabhI icchAoM se pare tIrthaMkaroM ke andara se divyadhvani binA kisI icchA yA prayatna ke sahaja bhAva se jIvoM ke kalyANa ke lie prakaTa hotI hai| isalie parama paropakArI tIrthaMkaroM kI divyadhvani kA prabhAva sadA kalyANakAraka hotA hai| ve jIva sacamuca hI bhAgyazAlI haiM jo apane puNya kI preraNA se isa divyadhvani kA anubhava prApta karate haiM aura isake dvArA apane ko nirmala banAkara tathA apane sacce svarUpa ko pahacAnakara sadA ke lie janma-maraNa ke duHkha se mukta ho jAte haiM / divyadhvani gaNadharoM aura yogya ziSyoM ke saMzaya ko dUra kara unheM saccA jJAna pradAna karatI hai, unheM vizuddha banAtI hai aura unheM cAroM phaloM (dharma, artha, kAma aura mokSa) kI prApti karA detI hai| jaina dharma ke anusAra divyadhvani ke dvArA hI bhagavAn mahAvIra ke pramukha ziSya gautama gaNadhara kA saMzaya naSTa huA, unhoMne kevalajJAna kI prApti kI aura usake AdhAra para jIvoM ke kalyANArtha jaina granthoM kI racanA kI / AcArya kumAra kArtikeya dvArA racita kArtikeyAnuprekSA nAmaka grantha meM praznottara zailI meM divyadhvanirUpa zAstra kI pravRtti kA kAraNa batAte hue kahA gayA hai: prazna - vItarAga sarvajJa ke divyadhvanirUpa zAstra kI pravRtti kisa kAraNa se huI ? uttara- bhavya (kalyANArthI) jIvoM ke puNya kI preraNA se 125 jaisA ki harivaMza purANa meM kahA gayA hai, yaha divyadhvani cAroM puruSArthoM kA phala dene vAlI hai:
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 jaina dharma: sAra sandeza gaNadhara ke prazna ke anantara divyadhvani khirane lgii| bhagavAna kI divyadhvani cAroM dizAoM meM dikhanevAle cAra mukhakamaloM se nikalatI thii| yaha cAra puruSArtharUpa cAra phala ko denevAlI thii| isaprakAra yaha sArthaka thii| tIrthaMkara AdinAtha ne apane paropakArI svabhAva ke kAraNa dayA kara divyadhvanirUpI amRta kI dhArA pilAkara hI jIvoM kA uddhAra kiyA thA, jaisA ki AdipurANa meM kahA gayA hai: ve jagadaguru bhagavAn (AdinAtha) svayaM kRtakRtya hokara (apane uddhAra kA kArya pUrA kara cuke hone para) bhI dharmopadeza ke dvArA dasaroM kI bhalAI ke lie udyoga karate the| isase nizcaya hotA hai ki mahApuruSoM kI ceSTAe~ svabhAva se hI paropakAra ke lie hotI haiN| unake mukhakamala se prakaTa huI divyadhvani yA divyavANI ne usa vizAla sabhA ko amRta kI dhArA ke samAna santuSTa kiyA thA, kyoMki amRtadhArA ke samAna hI unakI divyavANI bhavya jIvoM kA santApa dUra karanevAlI thI, janma-maraNa ke duHkha se chur3AnevAlI thii| paramArtha kI prApti meM sabase bar3A bAdhaka hamArA mana hai| jaba taka mana kI caMcalatA dara nahIM hotI aura yaha ekAgra nahIM hotA taba taka na dhyAna laga pAtA hai, na Antarika zuddhi hotI hai aura na AtmA ke svarupa kI pahacAna hI kI jA sakatI hai| mana ko zAnta karanA yA ise vaza meM lAnA atyanta kaThina kArya hai, kyoMki mana svAda kA Azika hai aura saMsAra ke lubhAvane viSayoM kA svAda lene ke lie yaha dina-rAta unake pIche daur3a lagAye rakhatA hai| jaba taka ise sAMsArika viSayoM se adhika U~cA aura mIThA svAda nahIM mila jAtA taba taka ise saMsAra meM bhaTakate rahane se rokA nahIM jA sktaa| divyadhvani meM hI vaha atyanta madhura amRta kA svAda hai jise pAkara mana tRpta hotA hai| yaha usameM isa prakAra magna ho jAtA hai ki ise anya kisI viSaya kI cAha raha hI nahIM jaatii| yaha divyadhvani ke madhura rasa meM pUrI taraha lIna ho jAtA hai| mana ko isaprakAra zAnta aura sthira kara lene para sAdhaka sahaja hI dhyAna kI gUDha avasthA ko prApta kara apane lakSya kI prApti kara letA hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyadhvani 227 __ isIlie raNajIta siMha kUmaTa mana kI zAnti ko bar3hAne aura AtmA kI anubhUti kA Ananda prApta karane ke lie divyadhvani yA antara kI AvAz2a yA zabda ko sunane kI preraNA dete haiN| ve kahate haiM: dimAga meM (antara meM) ho rahI AvAz2a ko suno aura usake draSTA bana jaao| isa para koI nirNaya mata lo, na ise roko yA isase lar3AI ldd'o| zIghra hI anubhava hogA ki zabda ko "maiM" suna rahA huuN| yaha "maiM" (AtmA) kI anubhUti tumhArI apanI upasthiti kI anubhUti hai aura yaha bauddhika bAta nahIM hai balki baddhi se pare kI cIz2a hai| ...jaba hama vicAroM ke draSTA baneMge to dekheMge ki yaha zAnta mana kI sthiti jo pahale kucha kSaNoM kI thI vaha bar3hane lagI hai aura dhIre-dhIre gaharI bhI hone lagI hai| yahIM "sva" (AtmA) ke sAtha ekatA kI anubhUti hone lgegii| yahIM se eka antara kI qhuzI anubhUta hogI-sva (AtmA) se sAkSAtkAra kI128 jaina granthoM meM bAra-bAra divyadhvani kI vizeSatAoM ko batAte hue usakI anupama madhuratA, alaukika manoharatA (mana ko haranevAlI yA vaza meM karanevAlI zakti) tathA mana ke moharUpI andhakAra ko naSTa karane aura paramatattva ko prakAzita karane ke sAmarthya kA ullekha kiyA gayA hai| * divyadhvani ke svarUpa para vicAra karate hue isake pUrva ke zIrSaka meM hama dekha cuke haiM ki yaha divyadhvani "bhavya janoM ko Ananda denevAlI" (tiloyapaNNattI 1/162, 4/902, harivaMza purANa 2/113) hai, "mana meM sthita moharUpI andhakAra ko naSTa karatI huI sUrya ke samAna suzobhita"( mahApurANa 23/69) hai tathA "logoM kA ajJAna dUra kara unheM tattva kA bodha karA rahI hai|"(aadipuraann 23/70) aise hI vicAra ko vyakta karate hue dhavalA TIkA meM AcArya vIrasena kahate haiM: tIrthaMkara kI divyadhvani madhura, manohara, gambhIra aura vizada bhASA ke atizayoM se yukta hotI hai|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza isI prakAra alaMkAra-cintAmaNi meM divyadhvani ko " asIma sukhaprada batalAyA gayA hai| AcArya jinasena ne bhI AdipurANa meM kahA hai: 228 he bhagavan, jisameM saMsAra ke samasta padArtha bhare hue haiM, jo samasta bhASAoM kA nirdezana karatI hai, arthAt jo apanI atizaya alaukika vizeSatA ke kAraNa samasta bhASAoM ke rUpa meM pariNamana karatI hai aura jo syAdvAdarUpI amRta se yukta hone ke kAraNa samasta prANiyoM ke hRdaya ke andhakAra ko naSTa karatI hai - aisI ApakI yaha divyadhvani jJAnIjanoM ko zIghra hI tattvoM kA anubhava karA detI hai / 31 ina saba kathanoM se spaSTa ho jAtA hai ki jaina dharma ke anusAra amRta ke samAna madhura aura manohara ( mana ko harane yA vaza meM karanevAlI) divyadhvani meM hI vaha anupama Ananda kA rasa hai jo mana ko pUrI taraha tRpta kara detA hai / divyadhvani kI prApti hone para mana apanI caMcalatA chor3akara sthira aura ekAgra ho jAtA hai| divyadhvani hRdaya ko divyatA pradAna karatI hai, apane pavitra prabhAva se antarAtmA ke samasta kaluSa ko dhokara use nirmala banAtI hai aura use paramAtmA kA rUpa de detI hai / isalie divyadhvani ko saMsAra - sAgara ko pAra karane kA mArga kahA jAtA hai| AcArya jinasena ne spaSTa kahA hai: he bhagavan, ApakI yaha divyadhvani yA divyavANIrUpI pavitra jala hama logoM ke mana ke samasta mala ko dho rahA hai| vAstava meM yahI tIrtha hai aura yahI Apake dvArA batAyA huA dharmarUpI tIrtha, bhavyajanoM kA saMsArarUpI samudra se pAra hone kA mArga hai| 32 zrI kAnajI svAmI bhI kahate haiM: 1130 sacce deva, nirgratha (granthirahita yA bandhanamukta) guru aura trilokInAtha paramAtmA ke mukha se nikalI huI dhvani (divyadhvani) arthAt AgamasAra ina tIna nimittoM ke binA mukti nahIM hotI / 33
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyadhvani 229 upaniSadoM meM bhI divyadhvani yA anAhata nAda ko mana ko vaza meM karane kA acUka sAdhana mAnA gayA hai| udAharaNa ke lie, nAdabindUpaniSad meM mana ko vaza meM karane ke lie ise anAhata nAda meM lIna karane kA upadeza dete hue kahA gayA hai : yaha manarUpI Antarika sarpa anAhata nAda ko grahaNa karane para usa suhAvane nAda kI gandha se ba~dhakara tatkAla sArI capalatAoM kA parityAga kara detA hai| phira saMsAra ko bhUlakara yaha ekAgra ho jAtA hai aura idhara-udhara kahIM nahIM daudd'taa| viSayoM ke vana meM vicaranevAle manarUpI matavAle hAthI ko vazIbhUta karane meM yaha nAdarUpI tIkSNa aMkuza hI samartha hotA hai| yaha nAda manarUpI mRga ko bA~dhane meM jAla kA kAma karatA hai| yaha manarUpI taraMga ko rokane meM taTa kA kAma karatA hai| isI upaniSad meM phira Age kahA gayA hai : jaba nirantara nAda kA abhyAsa karane se vAsanAe~ pUrI taraha kSINa ho jAtI haiM, taba mana aura prANa niHsandeha rUpa se nirAkAra brahma meM vilIna ho jAte haiN| koTi-koTi nAda aura koTi-koTi bindu brahmapraNavanAda meM lIna ho jAte haiN| isa sambandha meM nAdabindUpaniSad aura amRtanAdopaniSad ke kucha uddharaNa pahale bhI isa adhyAya meM diye jA cuke haiN| divyadhvani eka u~ce aura gUDha anubhava kI avasthA meM prakaTa hotI hai jahA~ mana, buddhi aura vacana kA praveza nahIM hotaa| isIlie ise na mana-buddhi dvArA yathArtha rUpa se samajhA jA sakatA hai aura na ise varNAtmaka bhASA ke vacanoM dvArA vyakta hI kiyA jA sakatA hai| para paramArthI sAdhakoM ko isake gahare zAnta aura gambhIra prabhAva kA anubhava bar3e hI spaSTa aura asandigdha rUpa se hotA hai| divyadhvani kA prabhAva itanA gaharA aura vyApaka hotA hai ki pazu-pakSI bhI apane-apane stara para isase prabhAvita hue binA nahIM rhte| harivaMza purANa meM kahA gayA hai ki oThoM ko binA hilAye hI nikalI huI tIrthaMkara kI divyadhvani ne
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 jaina dharma: sAra sandeza tiryaJca (pazu-pakSI), manuSya aura devoM kA dRSTimoha naSTa kara diyA, arthAt unakA mohabharA dRSTikoNa naSTa ho gayA aura unakI pravRtti jJAna kI ora ho gyii| __isase yaha sUcita hotA hai ki ucca koTi ke mahAtmAoM ke prabhAva se unake samakSa pazu-pakSiyoM ke svabhAva meM bhI antara A jAtA hai aura ve una mahAtmAoM ke prati anukUla vyavahAra karane lagate haiN| kahA jAtA hai ki jaba devadatta ne buddha ko matavAle hAthI ke pairoM tale kucalavAne kI kuceSTA kI to vaha hAthI buddha ke pAsa Akara unake sAmane sira jhukAkara zAnta bhAva se khar3A ho gyaa| isa bAta ko prAyaH sabhI jAnate haiM ki vana meM nivAsa karanevAle RSi-muniyoM ko bAgha, siMha Adi khUkhAra jaMgalI jAnavara kabhI nahIM cher3ate aura RSi-muniyoM ko bhI unase kabhI koI bhaya nahIM hotaa| ucca koTi ke mahAtmAoM yA santoM kI saumya AkRti, svAbhAvika saralatA, AhiMsAmaya jIvana aura zAnta bhAva ko dekha jaMgalI jantuoM kA virodha-bhAva miTa jAtA hai aura santa-mahAtmAoM ke samIpa kA sampUrNa vAtAvaraNa sahaja hI zAntimaya ho jAtA hai| yogasUtra meM bhI kahA gayA hai: ahiMsApratiSThAyAM tatsaMnidhau vairtyaagH|" arthAt jaba sAdhaka meM ahiMsA kA guNa bhalI-bhA~ti sthApita ho jAtA hai taba usake sAmane sabhI prANI sahaja hI vairabhAva kA tyAga kara dete haiN| dUsare zabdoM meM, jaba ahiMsA kI bhAvanA sAdhaka ke andara dRr3ha ho jAtI hai to usa ahiMsA bhAvanA kA tadanukUla prabhAva pAsa AnevAloM ke Upara avazya par3atA hai| aisI sthiti meM ananta jJAna aura ananta Ananda ko prApta kara apane andara divyadhvani ko prakaTa kara lenevAle tIrthaMkara ke sAmane Aye pazu-pakSiyoM kA unake prabhAva meM AnA bilkula hI svAbhAvika hai| tattvabhAvanA meM arahaMta bhagavAn ke divya svarUpa tathA unakI megha garjanA ke samAna divyadhvani kA ullekha ina zabdoM meM kiyA gayA hai: parama ramaNIka azoka vRkSa (jahA~ zoka yA duHkha nahI hotA) zobhAyamAna hai| usake nIce prabhu kA siMhAsana hai| duMdubhi bAjoM (divya nagAr3oM) kI
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyadhvani 231 parama miSTa (madhura) va gambhIra dhvani ho rahI hai| bhagavAn kI divya dhvani megha garjanA ke samAna ho rahI hai| 38 mahAvIra svAmI kI pUjA meM bhI isa divyadhvani kA saMketa karate hue kahA gayA hai: ghananaM ghananaM ghanaghaMTa bjai| dRmadama dRmadama miradaMga sjai|9 vAstava meM yaha anAhata nAda, jo prabhu kA prakaTa rUpa hai, sampUrNa vizva meM vyApta hai| AcArya pArzvadeva ne saMgIta-samayasAra meM spaSTa kahA hai: nAdAtmakaM jgt| artha-sampUrNa jagat nAdAtmaka hai|40 bhakti kI tanmayatA aura dhyAna kI siddhi ke lie nAda kI AzyakatA batalAte hue isa pustaka meM kahA gayA hai: bhakti ke lie tanmayatA aura tanmayatA ke lie nAda-saudarya Avazyaka hai| nAda-saundarya kI bhAvanA saMgIta ko janma detI hai| vINA kI jhaMkAra, veNu kI svara-mAdhurI, mRdaMga-muraja-parNava-dardura-puSkara-maMjIra Adi aneka vAdya prANoM meM ekIbhAva utpanna karate haiN| ekIbhAva se dhyAna-siddhi hotI hai| mana-vacana-kAya ekaniSTha hokara samAdhi kA anubhava karate haiN| yaha batAte hue ki kisa prakAra dhyAna yA samAdhi kI avasthA meM divyadhvani kI amRta-vRSTi dvArA sAdhakoM ke sAMsArika duHkha dUra ho jAte haiM, unheM paramasukha kA anubhava hotA hai aura ve mukti kA mahAphala prApta kara lete haiM, mahAcandra jaina kahate haiM: ( amRta jhara jhuri-jhuri Ave jinvaanii| divya dhvani gambhIra garaja hai zravaNa sunata sukhdaanii|| bhavya jIva mana-bhUmi manohara pApa kUr3akara haanii|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 jaina dharma: sAra sandeza dharma-bIja tahA~ Ugata nIko mukti-mahAphala tthaanii|| aiso amRta jhara ati zItala mithyA tapata bujhaanii|| "budha mahAcandra" isI jhara bhItara magna saphala soi jaanii|| artha-bhagavAn jinendra kI vANI amRtanirjhara ke sAtha jhara-jhara barasa rahI hai| divyadhvani hI vaha gambhIra meghagarjana hai jise sunakara zrotra sampuTa (Antarika kAna) meM sukha kI pratIti ho rahI hai| bhavyAtmAoM (mokSa-prApti kI sAdhanA meM lage jIvoM) kI hRdaya-bhUmi kA pApamaya avakara (kUr3A) isase baha gayA hai, naSTa ho gayA hai| isa jinendra-bhAratI (vANI) rUpa amRta nIra ke siMcana se zreSTha dharmabIja aMkurita hotA hai jisake vRkSa para muktirUpa mahAn phala phalita hotA hai| isa prakAra ke atyanta zItala amRtanirjhara se mithyAtvarUpa dAha kI zAnti hotI hai| "mahAcandra" kA abhimata hai ki isI amRta-nirjhara meM jo magna rahate haiM, avagAhana karate haiM, ve hI apanA janma saphala karate haiN| 42 divyadhvani ke svarUpa aura prabhAva para vicAra karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki mana ko vaza meM karane, saMsAra-sAgara ko pAra karane aura Atmatattva ke svarUpa kA anubhava prApta kara apane jIvana ko saphala banAne ke lie kisI tIrthaMkara yA sacce guru kI khoja kara unase divyadhvani kA rahasya prApta karanA atyanta Avazyaka hai| isalie hameM pUrI taiyArI aura dRr3ha saMkalpa ke sAtha apane manuSya-jIvana ke isa mUla uddezya ko pUrA karane ke prayatna meM laga jAnA caahie| zrI kAnajI svAmI ne bar3e hI spaSTa zabdoM meM hameM jIvana ke isa uddezya kI pUrti ke prayatna meM pUrI taiyArI ke sAtha laga jAne kA upadeza diyA hai| ve kahate haiM: sacce deva, guru, zAstra ke nimitta ke binA kadApi satya nahIM samajhA jA sakatA, ...aisA niyama avazya hai ki jahA~ apanI taiyArI hotI hai vahA~ nimitta kA suyoga avazya hotA hI hai| ...mahAvideha meM tIrthaMkara na hoM yaha kadApi nahIM ho sktaa| yadi apanI taiyArI ho to cAhe jahA~, sat nimitta kA yoga mila hI jAtA hai aura yadi apanI taiyArI na ho to sat nimitta kA yoga milane para bhI sat kA lAbha nahIM hotaa| 43
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyadhvani 233 isalie hameM cAhie ki sadgranthoM yA zAstroM se preraNA lekara aura sacce deva ko smaraNa kara, dRr3ha saMkalpa aura pUrI taiyArI ke sAtha sacce guru kI khoja kareM aura unase divyadhvani kA anubhava prApta kara apane jIvana ko saphala bnaaveN| jaina dharma para gaharAI se vicAra karane para yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki isa dharma meM divyadhvani ko sarvAdhika mahattva diyA gayA hai aura isakA anubhava prApta karanA mAnava-jIvana ko saphala banAne ke lie Avazyaka mAnA gayA hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA (bhAvanA) sAMsArika vastuoM aura vyaktiyoM kI asaliyata ko na samajhane ke kAraNa jIva unake moha meM par3a jAtA hai aura unameM Asakta ho jAtA hai| usakI yaha Asakti hI usake bandhana kA mUla kAraNa hai| jaba taka jIva meM saMsAra ke prati anAsakti yA vairAgya kI bhAvanA utpanna nahIM hotI, taba taka saMsAra se usakA chuTakArA pAnA sambhava nahIM hai| isIlie jaina dharma meM saMsAra kI vAstavikatA ko samajhAkara usakA bAra-bAra smaraNa aura cintana karate rahane kA upadeza diyA gayA hai| isa prakAra ke smaraNa aura cintana se jIva meM saMsAra ke prati anAsakti aura vairAgya kI bhAvanA vikasita hotI hai aura samatva-bhAva utpanna hotA hai| yaha bhAvanA mokSa-prApti ke lie atyanta sahAyaka siddha hotI hai| saMsAra aura isake padArthoM kI asaliyata ke bAre meM bAra-bAra cintana karane ko hI jaina dharma meM 'anuprekSA' (anu bAra-bAra prekSA gaura se dekhanA yA gaharAI se vicAra karanA) yA 'bhAvanA' (bAra-bAra cintana karanA) kahA gayA hai| tattvArthAdhigama sUtra meM ise ina zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai: (tattva kA) punaH-punaH cintana karanA anuprekSA (bhAvanA) hai|' vairAgya bar3hAnevAlI bhaavnaaeN| jaina granthoM meM vairAgya kI vRddhi ke lie bAraha prakAra kI anuprekSAoM kA ullekha pAyA jAtA hai| inheM bAraha vairAgya bhAvanAe~ bhI kahate haiN| inake nAma haiM: 234
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 anuprekSA (bhAvanA) 1. anitya bhAvanA 2. azaraNa bhAvanA 3. saMsAra bhAvanA 4. ekatva bhAvanA 5. anyatva bhAvanA 6. azuci bhAvanA 7. Asrava bhAvanA 8. saMvara bhAvanA 9. nirjarA bhAvanA 10. loka bhAvanA 11. bodhi-durlabha bhAvanA aura 12. dharma bhaavnaa| apanI sAdhanA meM dRr3ha hone ke lie inheM acchI taraha samajha lenA Avazyaka hai| hama yahA~ eka-eka kara ina para vicAra kreNge| 1. anitya bhAvanA isa saMsAra aura isake padArthoM ko jisa rUpa meM hama apane mana aura indriyoM dvArA anubhava karate haiM, vaha unakA vAstavika rUpa nahIM hai| jabataka hameM pAramArthika jJAna nahIM hotA, tabataka hamArA sAMsArika jJAna hameM bhrama meM hI rakhatA hai| dhana-daulata, mAna-pratiSThA, sundaratA aura duniyA kI cakamaka Adi jina viSayoM ko sthAyI samajhakara hama unake pIche daur3ate rahate haiM, ve sthAyI nahIM haiN| jisa zarIra ko hama mohaka aura AkarSaka samajhakara usase milane yA lipaTane ke lie vyagra rahate haiM, vaha kevala hAr3a-mAMsa kA eka putalA hai, jo citA meM jalakara bhasma ho jAtA hai| para hamAre Upara ajJAnajanita moha kA itanA moTA paradA par3A huA hai ki hama isa anitya aura asAra saMsAra ko nitya aura saccA mAnakara isameM Asakta ho jAte haiN| saMsAra kI anitya aura jhUThI vastuoM ke lobha meM par3akara hama aneka prakAra ke bhale-bure karma karate haiM, jinake phalasvarUpa hameM AvAgamana ke cakra meM par3akara ghora duHkha bhoganA par3atA hai| aisI sthiti se bacane ke lie jaina granthoM meM aneka prakAra se saMsAra kI anityatA aura asAratA dikhalAkara usakA bAra-bAra cintana karate rahane para jora diyA gayA hai| hama jisa prakAra kA cintana bAra-bAra karate haiM, usake anusAra hI hamArI cittavRtti Dhala jAtI hai| jaba saMsAra kI anityatA aura asAratA kI bhAvanA hamAre hRdaya meM ghara kara letI hai, taba hama saMsAra se udAsIna yA anAsakta ho jAte haiM aura dRr3ha vizvAsa ke sAtha mokSa-mArga meM sahaja rUpa se Age bar3hate jAte haiN| saMsAra kA artha hI hai saMsaraNa yA gamana krnevaalaa| arthAt jo calAyamAna hai yA jisameM sadA parivartana yA badalAva hotA rahatA hai, use hI saMsAra kahate haiN| yahA~ ekamAtra paramAtmasvarUpa AtmA hI nitya hai, jo vAstava meM saMsAra se pare aura
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma: sAra sandeza 236 usase bhinna hai| saMsAra meM jo kucha utpanna hotA hai, vaha avazya hI naSTa hotA hai| para mohavaza hama anitya aura nazvara padArthoM ko nitya yA sthAyI samajhakara unameM Asakta ho jAte haiM aura apanI isa nAsamajhI ke kAraNa janma-maraNa ke cakra meM par3akara duHkha bhogate rahate haiN| isIlie jaina granthoM meM bAra-bAra saMsAra aura sAMsArika padArthoM kI anityatA kI ora hamArA dhyAna dilAyA gayA hai aura nitya padArtha (paramAtma-tattva) ko jAnane ke lie dhyAna dvArA paramArtha buddhi prApta karane kA upadeza diyA gayA hai, jaisA ki NANasAra (jJAnasAra) meM kahA gayA hai: / bijalI jalabudabudavata pyAre, jobana jIvana tana dhana saare| aise saba asthira pahacAno, parama dhyAna ko karahu prmaanno||/ bijalI athavA jala budabuda ke samAna jIvana, yauvana, dhana-dhAnya saba asthira (anitya) haiN| isa prakAra paramArtha buddhi se jaano|' jina-vANI meM bhI saMsAra aura isake sabhI padArthoM ko anitya aura kSaNabhaMgura batAte hue kahA gayA hai: jo kucha utpanna huA hai usakA niyama se nAza hotA hai| pariNamana (badalate rahanevAlA) svarUpa hone se kucha bhI zAzvata (nitya) nahIM hai| __ janma maraNa se sahita hai, yauvana jarA sahita hai, lakSmI (dhana-daulata) vinAza sahita hai, isaprakAra saba padArtha kSaNabhaMgura haiM aisA jaanie| jaise navIna megha tatkAla udaya hokara vinaSTa ho jAte haiM, usI prakAra isa saMsAra meM parivAra, bandhuvarga, putra, strI, bhale mitra, zarIra kA lAvaNya (sundaratA), gRha, godhana (bahuta sI gauoM kI sampatti) ityAdi . samasta padArtha asthira haiN| AcArya kuMthusAgarajI mahArAja ne bhI saMsAra aura usake padArthoM kI anityatA ina zabdoM meM vyakta kI hai| yaha saMsAra dekhate-dekhate naSTa ho jAtA hai| mAtA, pitA, bhAI, putra Adi kA saMyoga bijalI kI camaka ke samAna caMcala hai, inake viyoga kA
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 anuprekSA (bhAvanA) koI nizcita kAla nahIM hai, jinakA Aja saMyoga hai kala unhIM kA viyoga ho jAtA hai| Aja jo dhanI hai kala vahI daridra ho jAtA hai| isaprakAra vicAra karane se isa saMsAra kI anityatA apane-Apa mAlUma ho jAtI hai| yaha batAte hue ki jIva isa saMsAra meM ajJAnajanita moha kA zikAra hokara anitya ko nitya aura duHkha ko sukha mAnane ke bhrama meM par3A huA apanA vinAza kara rahA hai, zubhacandrAcArya hameM isa bhrama se nikalane ke lie citAte haiN| ve kahate haiM: he mUDha ! kSaNa-kSaNa meM nAza honevAle indriyajanita sukha meM prIti karake ye tInoM bhuvana nAza ko prApta ho rahe haiM, so tU kyoM nahIM dekhatA? ___putra, strI, bAMdhava, dhana zarIrAdi cale jAte haiM aura jo haiM, vaha bhI avazya hI cale jaayeNge| phira inake lie yaha jIva vRthA hI kyoM kheda karatA hai? jo mUDhadhI paJcendriyoM ke viSaya sevane meM sukha DhU~r3hate haiM, ve mAno zItalatA ke lie agni meM praveza karate haiM aura dIrgha jIvana ke lie viSa pAna karate haiN| unheM isa viparIta-buddhi se sukha ke sthAna duHkha hI hogaa| yaha jagata indrajAlavat (jAdU yA bAjIgarI ke samAna) hai| prANiyoM ke netroM ko mohanIaJjana ke samAna bhulAtA hai, aura loga isameM moha ko prApta hokara apane ko bhUla jAte haiM, arthAt loga dhokhA khAte haiN| ataH AcArya mahArAja kahate haiM ki hama nahIM jAnate ye loga kisa kAraNa se bhUlate haiN| yaha prabala moha kA mAhAtmya hI hai| isa jagata meM jo jo cetana aura acetana padArtha haiM, unheM saba mahArSiyoM ne kSaNa-kSaNa meM naSTa honevAle aura vinAzIka (nazvara) kahe haiN| yaha prANI inheM nityarUpa mAnatA hai, yaha bhrama mAtra hai| AcArya padmanandi ne bhI saMsAra kI anityatA aura ise na samajhane ke kAraNa honevAlI jIva kI durdazA kA bar3A hI mArmika varNana kiyA hai| ve kahate haiM:
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 jaina dharma : sAra sandeza isa saMsAra-sarovara meM yama- dhIvara ke hAtha se phailAe hue camakIle jarA - jAla meM pha~sakara bhI yaha lokarUpa dIna-hIna mInoM kA samUha apane indriya-sukha - jala meM krIr3A karatA rahatA hai aura nikaTa meM hI prApta honevAle ghora ApadAoM ke cakra ko nahIM dekhatA, yaha bar3e hI kheda kA viSaya hai ! arthAt vRddhAvasthA prApta ho jAne para bhI jo indriya-viSaya-sukhoM meM magna rahate haiM unakI dazA bar3I hI khedajanaka hai ! aise loga jAla meM pha~sakara krIr3A karate hue mInoM kI taraha zIghra hI ghora ApadAoM ko prApta hote haiM / gata jIvoM ko kAla ke gAla gaye sunakara aura bahutoM ko apane sAmane kAla ke gAla meM jAte (marate ) hue dekhakara bhI jo loga apane ko sthira mAna rahe haiM usakA kAraNa ekamAtra moha hai - aura isalie aise loga mohI kahe jAte haiM / vRddhAvasthA prApta hone -- bur3hApA A jAne para bhI jo loga dharma meM citta nahIM lagAte ve putra-pautrAdika bandhanoM se apane AtmA ko aura z2yAdA - z2yAdA ba~dhAte rahate haiM / aise logoM kA bandhana - mukta honA bar3A hI kaThina kArya ho jAtA hai / isa jagat meM manovAMchita lakSmI pAyI, samudraparyanta pRthvI ko bhogA - usa para rAjya kiyA - aura ve ati manohara - ramaNIya viSaya prApta kiye jo svarga meM devatAoM ko bhI durlabha haiM; parantu ina sabake anantara mRtyu (mauta) AvegI / ataH ye saba viSaya-bhoga - jinameM he Atman! tU raca-paca rahA hai - viSamizrita bhojana ke samAna dhikkAra ke yogya haiN| arthAt jisa prakAra viSa milA huA bhojana khAte samaya svAdiSTa mAlUma hone para bhI anta meM prANoM kA haraNa karanevAlA hone se tyAjya hai usI prakAra ye viSaya - sukha bhI sevana karate samaya acche mAlUma hote hue bhI anta meM durgati kA kAraNa hone se tyAgane ke yogya haiM / ataH inameM Asakti kA tyAga karake mukti ke mArga para laganA cAhie jisase phira viyogAdi-janya kaSTa na uThAne pdd'eN| isa saMsAra meM vidhi ke vaza se - pUrvopArjita karma ke adhIna huA - rAjA bhI kSaNabhara meM raMka ho jAtA hai aura sarvarogoM se rahita
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA (bhAvanA) taruNahaTTA-kaTTA naujavAna - bhI zIghra hI nAza ko prApta ho jAtA hai; auroM kI to bAta hI kyA ? jaba saMsAra meM sAra rUpa se mAne jAnevAle dhana aura jIvana donoM kI hI aisI kSaNabhaMgura sthiti hai taba budhajanoM ko kise pAkara mada karanA cAhie ? - kahIM bhI unake mada ke lie sthAna nahIM hai, vidhi ke cakkara meM par3akara dama bhara meM sAre mada kA cakanAcUra ho jAtA hai I dhana, strI aura putrAdi kI hAlata una dIpakoM ke samAna hai jo U~ce parvata kI coTI para rakhe hue pavana se kA~pa rahe haiM aura dama bhara meM bujha jAne kI sthiti meM haiN| aise kSaNabhaMgura dhanAdika ko pAkara jo manuSya ghamaNDa karatA hai- abhimAnI bana rahA hai - vaha prAyaH pAgala huA mukkA - ghUsA mArakara AkAza ko hananA cAhatA hai! vyAkula huA sUkhI nadI ko tirane ko ceSTA karatA hai ! aura pyAsa se pIr3ita huA mRgamarIcikA ko pIne kA udyama karatA hai! ye saba kArya jisa prakAra vyartha haiM aura inheM karanevAle kisI bhI manuSya ke pAgalapana ko sUcita karate haiM, usI prakAra strI-putra-dhanAdika ko pAkara ahaMkAra (garva) karanA bhI vyartha hai aura vaha ahaMkArI ke pAgalapana ko sUcita karatA hai / " 239 manuSya kA sabase ghaniSTha sambandha aura usakI sabase gaharI Asakti apane zarIra se hotI hai, jise vaha roz2a sa~vAratA - siMgAratA hai aura jisake sukha-ArAma lie aneka upAya aura athaka prayatna karatA hai / vaha bhUla jAtA hai ki usakA zarIra nazvara hai, jIva kA bandhana hai aura duHkha kA kAraNa hai| vaha apanI sundaratA, zakti aura sAmarthya kA abhimAna karatA hai, para kAla ke sAmane usakA kucha bhI z2ora nahIM cltaa| apane priyajanoM kI mRtyu para vaha nAhaka rotA-bilakhatA hai aura apanI mRtyu ko, jise TAlA nahIM jA sakatA, bhulAye rahatA hai| jIvana kI anityatA para ucita dhyAna na dene ke kAraNa vaha apane durlabha manuSya-jIvana ke anamola samaya ko vyartha hI ga~vAkara saMsAra se calA jAtA hai / saMsAra kI anityatA ke sambandha meM AcArya padmanandi ke vicAroM kA ullekha hama pahale kara cuke haiN| aba hama zarIra kI anityatA ke sambandha meM unake vicAroM ko nIce prastuta karate haiN| zarIra kI avasthA ke sambandha meM ve kahate haiM:
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 jaina dharma : sAra sandeza kAyA to duHkha aura maraNa kI jananI hai - duHkha aura maraNa isI bhUmi se utpanna hote haiN| yadi kAyA (deha) na ho to AtmA ko duHkha bhI na uThAne par3eM aura maraNa bhI na ho ske| jaba kAyA ke sAtha AtmA kA sambandha hai to phira duHkha athavA maraNa ke upasthita hone para, jinakA sambandhAvasthA meM honA avazyambhAvI hai, budhajanoM ko zoka nahIM karanA caahie| pratyuta (viparIta) isake unheM to nitya hI nirAkula ( zAnta) hokara bahirAtma- buddhi ke tyAgapUrvaka AtmasvarUpa kA - -apanI mukti kA--vicAra karanA cAhie, jisase dukhadAyI deha kA punaH punaH janma hI sambhava narahe / jisane janma liyA hai vaha mRtyu kA dina Ane para nizcita rUpa se avazya hI maratA hai, tIna loka meM bhI phira usakA koI rakSaka nahIM hotA - use mauta se nahIM bacA sakatA / ataH jo manuSya apane priya svajana ke marane para zoka karatA hai vaha nirjana vana meM vilApa karake rotA hai - nirjana vana kA vilApa jaise vyartha hotA hai vaise hI usakA vaha zoka bhI vyartha hai, usa para koI dhyAna denevAlA nahIM / yaha sunizcita hai ki apanI Ayu yama se ati hI pIr3ita hai - kAla se barAbara hanI jA rahI hai| isa taraha Ayu kA vinAza hote dekhakara bhI jo manuSya apane ko sthira - amara mAna rahA hai - nirantara kAla ke gAla meM cale jAne kA jise qhayAla hI nahIM hotA - vaha kaise ajJAnI nahIM hai ? avazya hI ajJAnI hai - jar3abuddhi hai / ' zubhacandracArya ne bhI bar3e hI prabhAvapUrNa DhaMga se isa zarIra kI anityatA dikhalAyI hai / ve kahate haiM: isa loka meM rAjAoM ke yahA~ jo ghar3I kA ghaMTA bajatA hai aura zabda karatA hai, so sabake kSaNikapana ko pragaTa karatA hai; arthAt jagat ko mAno pukAra pukArakara kahatA hai ki he jagata ke jIvoM ! jo kucha apanA kalyANa karanA cAhate ho, so zIghra hI kara DAlo, nahIM to pchtaaoge| kyoMki yaha jo ghar3I bIta gayI, vaha kisI prakAra bhI punarvAra lauTakara
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA (bhAvanA) 241 nahIM aayegii| isI prakAra agalI ghar3I bhI jo vyartha hI kho doge to vaha bhI gayI huI nahIM lauttegii| dekho! ina jIvoM kA pravartana (badalAva) kaisA AzcaryakAraka hai ki zarIra to pratidina chIjatA jAtA hai aura AzA nahIM chIjatI hai; kintu, bar3hatI jAtI hai| tathA Ayurbala to ghaTatA jAtA hai aura pApakAryoM meM buddhi bar3hatI jAtI hai| moha to nitya sphurAyamAna hotA hai aura yaha prANI apane hita va kalyANa mArga meM nahIM lagatA hai| so yaha kaisA ajJAna kA mAhAtmya hai? jisa prakAra nadI kI jo lahareM jAtI haiM, ve phira lauTakara kabhI nahIM AtI haiM; isI prakAra jIvoM kI jo vibhUti (mahimA yA mahattA) pahale hotI hai, vaha naSTa hone ke pazcAt phira lauTakara nahIM aatii| yaha prANI vRthA hI harSa-viSAda karatA hai| nadI kI lahareM kadAcit kahIM lauTa bhI AtI hoM, parantu manuSyoM kA gayA huA rUpa, bala, lAvaNya aura saundarya phira nahIM aataa| yaha prANI vRthA hI unakI AzA lagAye rahatA hai| jIvoM kA Ayurbala to aJjali ke jala samAna kSaNa-kSaNa meM nirantara jharatA hai aura yauvana kamalinI ke patra para par3e hue jalabiMdu ke samAna tatkAla Dhalaka jAtA hai| yaha prANI vRthA hI sthiratA kI icchA rakhatA hai| isase yaha spaSTa hai ki saMsAra aura zarIra Upara se jaise lagate haiM, vAstava meM vaise nahIM haiN| jo nitya aura sukhada mAlUma par3ate haiM, ve vAstava meM anitya aura duHkhada haiN| isa saMsAra meM sarvatra dvaitabhAva yA virodhIbhAva pAyA jAtA hai| janma ke sAtha mRtyu, saMyoga ke sAtha viyoga, saMpadA ke sAtha vipadA aura saphalatA ke sAtha viphalatA lagI huI hai| isalie hameM saMsAra aura zarIra ke yathArtha svabhAva kA bAra-bAra cintana karate hue kabhI bhI inameM Asakta nahIM honA caahie| isa prakAra ke cintana yA bhAvanA se jJAna aura vairAgya kI vRddhi hotI hai aura sAdhaka ko Atma-svarUpa ko pahacAnane aura mokSa kI prApti karane meM sahAyatA milatI hai|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 jaina dharma : sAra sandeza 2. azaraNa bhAvanA jIva ko isa saMsAra meM kahIM bhI zaraNa nahIM hai; use koI bhI zaraNa denevAlA yA bacAnevAlA nahIM hai| apane bhramavaza yaha kucha logoM ko AtmIya yA apanA samajhatA hai aura unase apanI rakSA kI AzA rakhatA hai| para jaba use apane karmoM kA bhugatAna karate hue duHkha bhoganA par3atA hai, taba koI bhI usake duHkha ko bA~Ta nahIM sktaa| jaba mRtyu kA samaya AtA hai, taba strI, putra, bhAI-bandhu Adi AtmIyajana tathA aMgarakSaka, senA Adi sabhI dekhate hI raha jAte haiN| koI bhI use bacA nahIM sktaa| isa sacAI kA bAra-bAra cintana karanA hI azaraNa bhAvanA hai| ___ ise bhalI-bhA~ti samajhakara manuSya ko kevala dharma kI zaraNa lenI cAhie aura Atmatattva kI pahacAna kara saMsAra ke anitya vastuoM se sadA ke lie chuTakArA pA lene kA prayatna karanA caahie| isa prayatna meM paMcaparameSTI (arahaMtasiddha-AcArya-upAdhyAya-sAdhu), arthAt sacce dharmaguru usake sahAyaka bana sakate haiN| ye bAteM aneka jaina granthoM meM batAyI gayI haiN| udAharaNa ke lie, puruSArthasiddhyupAya meM azaraNa bhAvanA ko isa prakAra samajhAyA gayA hai: jaise nirjana vana meM siMha se pakar3e hue hariNa ke bacce ko koI bhI zaraNa nahIM hai athavA koI bhI rakSA karanevAlA nahIM hai, usI prakAra isa saMsArarUpI gahana vana meM mRtyu se pakar3e hue jIva ko koI zaraNa nahIM hai|' ... isa prakAra koI bhI sAMsArika vyakti yA vastu jIva kI rakSA nahIM kara sktaa| kevala jIva kA dharmAcaraNa hI jIva kI rakSA kara sakatA hai| isalie jIva ko apanI rakSA ke lie kSamA, mArdava (komalatA), zauca (pavitratA), satya, saMyama Adi dazalakSaNarUpa dharma kA AcaraNa karanA caahie| jina-vANI meM spaSTa kahA gayA hai: jo Apako kSamAdi dazalakSaNarUpa (dharma) bhAva se pariNata (parivartita) kare vahI apanA Apa zaraNa hai| 10
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 anuprekSA (bhAvanA) apane karmoM ke anusAra jIva aneka yoniyoM meM janma letA hai aura pratyeka yoni meM vaha garbhAvasthA se hI mRtyu kI ora bar3hatA jAtA hai| mRtyu kI ghar3I A jAne para use koI bhI bacA nahIM sktaa| vAstava meM isa saMsAra meM jIva kA koI zaraNa hai hI nhiiN| kevala dharmAcaraNa karanevAlI AtmA svayaM aura use dharma kI zikSA-dIkSA denevAle dharmaguru-ye hI jIva ke zaraNa haiN| ise spaSTa karate hue zubhacandrAcArya kahate haiM: he mUDha prANI! AyunAmA karma jIvoM ko garbhAvasthA hI se nirantara pratikSaNa apane prayANoM se (maMz2iloM se) yama maMdira kI tarapha le jAtA hai so use dekha! jaba mRtyu (kAla) AtI hai, taba isa jIva ko koI bhI nahIM bacA sakatA hai| ___koI aisA samajhatA hogA ki mRtyu se bacAnevAlA koI to isa jagata meM avazya hogA, parantu aisA samajhanA sarvathA mithyA hai, kyoMki kAla se-mRtyu se rakSA karanevAlA na to koI huA aura na kabhI koI hogaa| yadi nizcaya dRSTi se vicArA jAye, to apanI AtmA hI kA zaraNa hai aura vyavahAra dRSTi se vicAra kiyA jAya to paraMparAya (guru ziSya kI paramparA se cale Ate hue) sukha ke kAraNa vItarAgatA ko prApta hue paMcaparameSThi kA hI zaraNa hai; kyoMki ye vItarAgatA ke ekamAtra kAraNa haiM, ataeva anya kA zaraNa chor3akara ukta do hI zaraNa ko vicAranA cAhie-(AtmA jo dharmAcaraNa karatI hai aura sataguru jo use dharma kA jJAna dete haiN)| 3. saMsAra bhAvanA jIva apane ajJAnavaza jo karma karatA hai usake anusAra use aneka yoniyoM meM janma lenA par3atA hai| bhale-bure karmoM meM ulajhe jIva kA janma-maraNa kA silasilA sadA calatA rahatA hai| ise hI saMsAra kahate haiN| apane karmoM ke kAraNa hI jIva kabhI U~cI aura kabhI nIcI yoni meM janma letA hai| saMsAra ke isa cakra
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza 244 se bacane ke lie jIva ko saMsAra ke isa svarUpa kA bAra-bAra cintana karate hue usake prati moha yA Asakti kA tyAga kara denA cAhie aura Atmatattva kA dhyAna kara AvAgamana se mukta hone kA prayatna karanA caahie| ise samajhAte hue zubhacandrAcArya kahate haiM: ye jIva apane-apane karmarUpI ber3iyoM se ba~dhe sthAvara (acara) aura trasa (cara) zarIroM meM saMcAra karate hue marate aura upajate haiN| yaha yaMtravAhaka (karmoM ke lekha ko lie hue calanevAlA prANI) saMsAra meM aneka rUpoM ko grahaNa karatA hai aura aneka rUpoM ko chor3atA hai / jisa prakAra nRtya ke raMgamaMca para nRtya karanevAlA bhinna-bhinna svA~goM ko dharatA hai, usI prakAra yaha jIva nirantara bhinna-bhinna svA~ga (zarIra) dhAraNa karatA rahatA hai / isa saMsAra meM yaha prANI karmoM se balAt vaMcita ho (ThagA huA) rAjA se to marakara kRmi (laTa) ho jAtA hai aura kRmi se marakara krama se devoM kA indra ho jAtA hai / isa prakAra paraspara U~cI gati se nIcI gati aura nIcI se U~cI gati palaTatI hI rahatI hai / isa saMsAra meM prANI kI mAtA to marakara putrI ho jAtI hai aura bahana marakara strI ho jAtI hai, aura phira vahI strI marakara ApakI putrI bhI ho jAtI hai / isI prakAra pitA marakara putra ho jAtA hai tathA phira vahI marakara putra kA putra ho jAtA hai| isa prakAra parivartana hotA hI rahatA hai / isakA saMkSepa yaha hai ki saMsAra kA kAraNa ajJAnabhAva hai| ajJAnabhAva se paradravyoM meM moha tathA rAgadveSa kI pravRtti hotI hai| rAgadveSa kI pravRtti se karmabandha hotA hai aura karmabandha kA phala cAroM gati meM bhramaNa karanA hai| 12 jina - vANI meM bhI saMsAra ke svabhAva ko saMkSepa meM batalAkara AtmasvarUpa kA dhyAnakara saMsAra se mukta hone kA upadeza ina zabdoM meM diyA gayA hai: jIva eka zarIra ko chor3atA hai aura dUsarA grahaNa karatA hai, phira nayA grahaNa kara punaH use chor3a anya grahaNa karatA hai / aise bahuta bAra grahaNa karatA aura chor3atA hai|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 anuprekSA (bhAvanA) isa prakAra saMsAra ke svarUpa ko jAnakara sarva prakAra udyama kara moha ko chor3a he bhavya (mokSArthI), usa Atma svabhAva kA dhyAna kara jisase saMsAra ke bhramaNa kA nAza ho| 4. ekatva bhAvanA isa saMsAra meM strI, putra, mitra-bandhu, dhana-sampatti Adi se ghire hone aura unake prati mamatva-bhAva rakhane ke kAraNa yaha jIva apane ekatva-bhAva ko bhulA detA hai| kuTumba-parivAra ko apanA samajhakara unake lie vaha jo-jo karma karatA hai una sabakA phala use akele hI bhoganA par3atA hai| isa sacAI kA bAra-bAra cintana karanA hI ekatva bhAvanA hai| isa bhAvanA ke hRdaya meM bhalI-bhA~ti baiTha jAne para manuSya sAMsArika viSayoM se anAsakta ho jAtA hai aura use sahaja hI mokSa kI prApti ho jAtI hai| jIva ke akelepana ko spaSTa karate hue puruSArthasiddhyupAya meM kahA gayA hai: yaha jIva sadA kA akelA hai| paramArthadRSTi se isakA mitra koI nahIM hai| akelA AyA hai, akelA dUsarI yoni meM calA jaavegaa| akelA hI bUr3hA hotA hai, akelA hI javAna hotA hai aura akelA hI bAlaka hokara krIr3A karatA phiratA hai| akelA hI rogI hotA hai, akelA hI duHkhI hotA hai, akelA hI pApa kamAtA hai aura akelA hI usake phala ko bhogatA hai| baMdhuvargAdika koI bhI zmazAna bhUmi se Age ke sAthI nahIM haiM, eka dharma hI sAtha jAnevAlA hai| jina-vANI meM bhI jIva kA akelApana dikhalAte hue aise hI bhAva prakaTa kiye gaye haiM: jIva akelA utpanna hotA hai, akelA hI garbha meM deha ko grahaNa karatA hai, akelA hI bAlaka va javAna hotA hai aura akelA hI jarA-grasita vRddha hotA hai| akelA hI jIva rogI hotA hai, zoka karatA hai tathA akelA hI mAnasika duHkha se taptAyamAna hotA hai| becArA akelA hI maratA hai aura akelA hI naraka ke duHkha bhogatA hai|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 jaina dharma : sAra sandeza he bhavya, tuma saba prakAra se prayatna karake jIva ko zarIra se bhinna aura akelA jAna lo| jIva ko isa prakAra akelA jAna lene para samasta paradravya (AtmA se bhinna padArtha) kSaNamAtra meM heya (tyAjya) ho jAte haiN| jaisA ki Upara kahA jA cukA hai, jIva isa saMsAra ke vastuoM aura vyaktiyoM ke moha meM par3akara unake lie jo bhI bhalA-burA karma karatA hai, usakA phala use akele hI bhoganA par3atA hai| yadi jIva ekatva bhAvanA kA cintana kara ina viSayoM ke prati apane moha yA Asakti kA tyAga kara de to vaha sahaja hI mokSa kI prApti kara sakatA hai| ise samajhAte hue jJAnArNava meM kahA gayA hai: yaha jIva putra, mitra, strI Adika ke nimitta jo kucha bure-bhale kArya karatA hai unakA phala bhI narakAdika gatiyoM meM svayam akelA hI bhogatA hai| vahA~ bhI koI putra-mitrAdi karmaphala bhogane ko sAthI nahIM hote| ___ yaha prANI bure-bhale kArya karake jo dhanopArjana karatA hai, usa dhana ke bhogane ko to putramitrAdi aneka sAthI ho jAte haiM, parantu apane karmoM se upArjana kiye hue nirdayarUpa duHkhoM ke samUha ko sahane ke artha (lie) koI bhI sAthI nahIM hotA hai| yaha jIva akelA hI saba duHkhoM ko bhogatA hai| _ jisa samaya yaha jIva bhramarahita ho aisA ciMtavana kare ki, maiM ekatA ko prApta ho gayA hU~, usI samaya isa jIva kA saMsAra kA sambandha svayaM hI naSTa ho jAtA hai; kyoMki saMsAra kA sambandha to moha se hai aura yadi moha jAtA rahai, to Apa eka hai phira mokSa kyoM na pAve?16 zrAvaka pratikramaNasAra meM bhI yaha batalAyA gayA hai ki sadA eka rahanevAlI AtmA kA aneka ke prati mamatva honA hI usake bandhana aura duHkha kA mUla kAraNa hai| isalie ekatva bhAvanA kA cintana AtmA ko anekAtmaka saMsAra se mukta karAne meM bahuta hI sahAyaka hotA hai| ise samajhAte hue kunthusAgarajI mahArAja kahate haiM:
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA ( bhAvanA) yaha AtmA sadA akelA hI mahApApa utpanna karatA hai aura samaya pAkara akelA hI una karmoM ke udaya se utpanna honevAle mahAn duHkhoM ko bhogatA hai| isI prakAra akelA hI mokSa jAtA hai aura akelA hI anantakAla taka siddha avasthA meM virAjamAna rahatA hai| he Atman ! jaba taka terI AtmA isa prakAra mokSa meM pahu~cakara apane AtmA meM lIna na ho jAye taba taka tU isa sukha denevAlI AtmA kI ekatvabhAvanA kA hI citavana karatA raha / 7 17 5. anyatva bhAvanA jar3a aura mUrtimAn zarIra tathA sAMsArika padArthoM se cetana aura amUrta AtmA sarvathA bhinna hai / isa bhinnatA kA bAra-bAra cintana karate rahane ko hI anyatva bhAvanA kahate haiN| isa prakAra kA cintana na karane ke kAraNa jIva zarIra aura sAMsArika padArthoM ko apane se bhinna rUpa meM dekhate aura samajhate hue bhI inake prati rAga karatA hai aura inake moha meM par3A rahatA hai / isIlie jaina granthoM meM anyatva bhAvanA ko sAdhaka ke lie Avazyaka mAnA gayA hai / puruSArthasiddhyupAya meM AtmA ko zarIra aura sAMsArika padArthoM se bilkula bhinna batAte hue spaSTa kahA gayA hai: yadyapi isa zarIra se merA anAdi kAla se sambandha hai, parantu yaha anya hai aura maiM anya hI huuN| yaha indriyamaya hai, maiM atIndriya huuN| yaha jar3a hai, maiM caitanya huuN| yaha anitya hai, maiM nitya huuN| yaha Adi anta saMyukta hai, maiM anAdi ananta huuN| sArAMza--zarIra aura maiM sarvathA bhinna hU~ / isalie jaba atyanta samIpastha zarIra bhI apanA nahIM hai, to phira strI kuTumbAdika apane kisa prakAra ho sakate haiM? ye to pratyakSa hI dUsare haiN| 18 247 jina - vANI ke anusAra zarIra aura bAhya vastuoM ko apane se bhinna jAnate bhI unameM rAga karanA korI mUrkhatA hai: yaha jIva saba bAhya vastuoM ko AtmA se bhinna jAnatA hai aura jAnatA huA bhI una paradravyoM meM hI rAga karatA hai / yaha isakI mUrkhatA hai /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 jaina dharma : sAra sandeza jo koI deha ko jIvana ke svarUpa se tattvataH bhinna jAnakara Atma-svarUpa kA hI sevana karatA hai usakI anyatva bhAvanA kAryakArI (kAragara) hai| jJAnArNava meM bhI AtmA ko zarIra aura bAharI padArthoM se bhinna batalAte hue AtmabhAva meM lIna hone kA upadeza ina zabdoM meM diyA gayA hai: mUrta cetanArahita nAnA prakAra ke svatantra paramANuoM se jo zarIra racA gayA hai usase aura AtmA se kyA sambandha hai ? vicAro! isakA vicAra karane se kucha bhI sambandha nahIM hai, aisA pratibhAsa hogaa| jaba uparyukta prakAra se deha se hI prANI kI atyanta bhinnatA hai, taba bahiraMga jo kuTuMbAdika haiM unase ekatA kaise ho sakatI hai ? kyoMki ye to pratyakSa meM bhinna dIkha par3ate haiN| ___ yaha AtmA anAdikAla se para padArthoM ko apanA mAnakara unameM ramatI hai isI kAraNa se saMsAra meM bhramaNa kiyA karatI hai| AcArya mahArAja ne aise hI jIva ko upadeza kiyA hai ki, tU para bhAvoM se bhinna apane caitanyabhAva meM lIna hokara mukti ko prApta ho| isa prakAra yaha anyatvabhAvanA kA upadeza hai|20 isa prakAra AtmA ko zarIra aura sAMsArika vastuoM se bilkula bhinna samajhate hue AtmalInatA kI prApti ke prayatna meM laganA caahie| 6. azuci bhAvanA AtmA apane-Apa meM nirmala aura pavitra hai| para karmoM ke kAraNa mile apavitra zarIra meM rAga karane aura usameM mamatva kA bhAva rakhane se jIva meM vikAra utpanna ho jAte haiM aura use saMsAra ke bandhana meM par3akara du:kha uThAnA par3atA hai| aisA apavitra zarIra prIti karane ke yogya nahIM hai| isakI apavitratA kA bAra-bAra cintana karanA hI azuci bhAvanA hai| jIva ko apane aura parAye-sabhI zarIra - ke prati azuci yA apavitratA kI bhAvanA rakhakara apane ko apanI AtmA meM, jo parama pavitra hai, lIna kara denA caahie| isa prakAra jIva ko sadA ke lie zarIra se mukta hone kA prayatna karanA caahie|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA (bhAvanA) 249 jina-vANI meM zarIra ko 'mala-mUtra kA ghara' kahate hue isakI apavitratA ina zabdoM meM batAyI gayI hai: he bhavya, tU isa deha ko apavitra jAna / yaha deha samasta kutsita vastuoM kA piNDa hai, kami-samUhoM se bharA huA hai, apUrva durgandhamaya hai tathA mala-mUtra kA ghara hai| puruSArthasiddhayupAya meM kahA gayA hai: zarIra itanA niMdya padArtha hai ki yadi isake Upara tvacAjAla nahIM hotA, to isakI ora dekhanA bhI kaThina ho jaataa|2 jJAnArNava meM bhI zarIra ko atyanta apavitra aura duHkha kA ghara batalAkara isase chuTakArA pAne kA upadeza diyA gayA hai| manuSya-zarIra prApta karane kA sundara phala usI ko milatA hai jo zarIra se anAsakta ho kalyANa mArga para calate hue zarIra se chuTakArA pA letA hai| ise samajhAte hue jJAnArNava meM kahA gayA hai: yaha manuSya kA zarIra nava dvAroM se nirantara durgandharUpa padArthoM se jharatA rahatA hai, tathA kSaNadhvaMzI parAdhIna hai aura nitya annapAnI kI sahAyatA cAhatA hai| isa zarIra meM jo jo padArtha haiM, subuddhi se vicAra karane para ve saba ghaNA ke sthAna tathA durgandhamaya viSTA ke ghara hI pratIta hote haiN| isa zarIra meM koI bhI padArtha pavitra nahIM hai| __ yadi yaha zarIra bAhara ke camar3e se DhakA huA nahIM hotA, to makkhI, kRmi tathA kauoM se isakI rakSA karane meM koI bhI samartha nahIM hotaa| isa zarIra ke prApta hone kA phala unhIMne liyA, jinhoMne saMsArase virakta (udAsIna yA anAsakta) hokara ise apane kalyANamArga meM puNyakarmoM se kSINa kiyaa| isa jagata meM saMsAra se (janmamaraNa se) utpanna jo jo duHkha jIvoM ko sahane par3ate haiM, ve saba isa zarIra ke grahaNa se hI sahane par3ate haiN| isa zarIra se nivRtta (mukta) hone para phira koI bhI duHkha nahIM hai|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza manuSya - zarIra pAkara zarIra se sadA ke lie chuTakArA pA lene meM hI Atma-kalyANa hai| 250 7. Asrava bhAvanA kAya, vacana aura mana dvArA jIva jo zubha ( prazasta) aura azubha ( aprazasta ) karma karatA hai usake anusAra hI usameM puNya aura pApa ke vikAra praveza karate haiN| jaise, ahiMsA, satya Adi zubha karmoM se puNya aura hiMsA, asatya Adi azubha karmoM se pApa ke vikAra jIva meM praveza karate haiN| ina zubha aura azubha karmoM se utpanna vikAroM kA jIva meM praveza karanA hI Asrava kahalAtA hai| puNya aura pApa - donoM kA Asrava jIva ke lie bandhanakArI hai| aise bandhanakArI Asrava ke svarUpa kA bAra-bAra cintana karanA hI Asrava bhAvanA hai| isa prakAra kA cintana jIva ko puNya aura pApa se Upara uThakara anAsakta hone aura AtmasvarUpa ke dhyAna meM lagane ke lie prerita karatA hai / AtmasvarUpa ke dhyAna se pApapa-puNya kA pravAha yA Asrava ruka jAtA hai, jo karmoM se chuTakArA pAne ke lie Avazyaka hai / Asrava ke sambandha meM batalAte hue jina-vANI meM kahA gayA hai: karma puNya tathA pApa rUpa se do prakAra kA hotA hai / usake kAraNa bhI do prakAra ke haiM - prazasta (zubha) aura itara arthAt aprazasta (azubha) / manda kaSAya (alpa vikAra) rUpa pariNAma ( parivartana) prazasta aura tIvra kaSAyarUpa pariNAma aprazasta karmAsrava ke kAraNa haiN| 24 zubhacandrAcArya ne zubha aura azubha karmoM ke Asrava ko ina zabdoM meM spaSTa kiyA hai: jaise samudra meM prApta huA jahAja chidroM se jala ko grahaNa karatA hai, usa hI prakAra jIva zubhAzubhayogarUpa chidroM se ( manavacanakAya se) zubhAzubhakarmoM ko grahaNa karatA hai| 25 saMkSepa meM, bandhanakArI karmoM kA jIva meM praveza karanA hI Asrava hai| isa bAta kA bAra-bAra cintana karanA aura isa bAta ko bhalI-bhA~ti citta meM biThA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 anuprekSA (bhAvanA) lenA hI Asrava bhAvanA hai| yaha bhAvanA jIva ko bandhanakArI karmoM se bace rahane ke lie sajaga karatI hai| 8. saMvara bhAvanA tattvArthAdhigama sUtra ke anusAra karmoM ke Asrava (bahAva) kA nirodha karanA (rokanA) hI saMvara hai-"Asrava nirodhaH sNvrH|"26 hama jo bhI zubha yA azubha karma karate haiM, ve pahale hamAre citta meM zubha yA azubha bhAva ke rUpa meM uThate haiN| taba hama kAya, vacana aura mana dvArA una bhAvoM ko kAryarUpa dete haiN| isake anusAra saMvara ke do bheda kiye jAte haiM: (i) bhAvasaMvara aura (ii) drvysNvr| jIva ke ve bhAva jo karmoM ke Asrava ko rokanevAle hote haiM unheM bhAvasaMvara kahate haiM aura una bhAvoM ke anusAra naye karmoM kA AtmA meM praveza ruka jAnA dravyasaMvara kahalAtA hai| jaina dharma meM karmoM ke Asrava ko rokane ke lie bahuta se upAya batAye gaye haiM, jaise rAga-dveSa ko dUra karane ke lie satpuruSoM yA mahAtmAoM kI jIvanacaryA kA smaraNa karanA, dUsaroM ko pIr3A na pahu~cAne ke uddezya se sAvadhAnI se calanA-phiranA, saMyamapUrvaka rahanA aadi| isa prakAra naye bandhanakArI karmoM kA apane andara praveza na hone dene ke lie andara aura bAhara se pUrNa satarka aura saceSTa bane rahanA hI saMvara bhAvanA kA vAstavika lakSya hai| ise jJAnArNava meM isa prakAra samajhAyA gayA hai: samasta AsravoM ke nirodha ko saMvara kahA hai| vaha dravyasaMvara tathA bhAvasaMvara ke bheda se do prakAra kA hai| jisa prakAra yuddha ke saMkaTa meM bhale prakAra se sajA huA vIrapuruSa bANoM se nahIM bhidatA hai, usI prakAra saMsAra kI kAraNarUpa kriyAoM se viratirUpa saMvaravAlA saMyamImuni bhI asaMyamarUpa bANoM se nahIM bhidatA hai| jisa kAraNa se Asrava ho, usake pratipakSI (virodhI) bhAvoM se use rokanA caahie| krodhakaSAya kA to kSamA zatru hai, tathA mAnakaSAya kA mRdubhAva (komalabhAva), mAyAkaSAya kA RjubhAva (saralabhAva) aura lobhakaSAya
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 jaina dharmaH sAra sandeza kA parigraha tyAgabhAva; isa prakAra anukrama se (kramAnusAra) zatru jAnane caahie| ___ jo yogI dhyAnI muni haiM, ve nirantara samabhAvoM se athavA nirmamatva se rAgadveSa kA nirAkaraNa (parAsta) karate rahate haiM, tathA samyagdarzana ke yoga se mithyAtvarUpa bhAvoM ko naSTa kara dete haiN| __saMvara karane meM tatpara saMyamI aura ni:zaMka muni asaMyamarUpI viSa ke (jahara ke) udgAra (uphAna) ko saMyamarUpI amRtamayI jaloM se dUra kara dete haiN| ___jaise catura dvArapAla maile tathA asabhyajanoM ko ghara meM praveza nahIM karane detA hai usI prakAra samIcIna (zuddha) buddhi pApabuddhi ko hRdaya meM phaTakane nahIM detii| ___ isakA saMkSipta Azaya yaha hai ki AtmA anAdikAla se apane svarUpa ko bhUla rahI hai, isa kAraNa AsravarUpa bhAvoM se karmoM ko bA~dhatI hai aura jaba yaha apane svarUpa ko jAnakara usameM lIna hotI hai, taba yaha saMvararUpa hokara AgAmI (AnevAle) karmabandha ko rokatI hai|" indriyoM ke viSayoM ke prati rAga na rakhane yA unase anAsakta rahane se AtmA meM kisI bhI naye karma kA praveza nahIM hotaa| saMvara kA yahI vAstavika artha hai| naye karmoM se AtmA ko bacAne yA Dhake rakhane ke lie saMvara mAno eka kavaca hai| isI bhAva ko jina-vANI meM isa prakAra vyakta kiyA gayA hai: jo muni indriyoM ke viSaya se virakta hokara manohara indriya viSayoM se AtmA ko sadaiva saMvRta (DhakA huA arthAt surakSita) rakhate haiM usake spaSTa saMvara bhAvanA hai| 28 9. nirjarA bhAvanA nirjarA kA artha hai karmoM kA jala jAnA yA jhar3a jaanaa| karma hI saMsAra ke bIja haiN| jaisA ki hamane abhI dekhA hai, saMvara dvArA naye karma AtmA meM praveza nahIM kara paate| nirjarA dvArA AtmA ke samasta saMcita karma jala jAte haiN| isa prakAra saMvara
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 anuprekSA (bhAvanA) aura nirjarA dvArA sabhI karmoM se chuTakArA pAkara AtmA sadA ke lie mokSa sukha ko prApta kara letI hai| nirjarA ke do bheda batAye gaye haiM: (1) savipAka nirjarA arthAta AtmA meM saMcita karmoM kA apanA phala dekara svayaM jala jAnA yA jhar3a jAnA, aura (2) avipAka nirjarA arthAt saMcita karmoM ko pAramArthika sAdhanA dvArA jalAkara naSTa kara denaa| ina donoM bhedoM ko spaSTa karate hue puruSArthasiddhyupAya meM kahA gayA hai: yaha (nirjarA) do prakAra kI hotI hai; eka savipAka nirjarA, dUsarI avipAka nirjraa| pUrvasaMcita karmoM kI sthiti pUrNa hokara unake rasa (phala) dekara svayaM jhar3a jAne ko savipAka nirjarA kahate haiM, aura tapazcaryA parISahavijayAdi (bhUkha-pyAsa, sardI-garmI Adi ko sthirabhAva se sahana karane meM saphalatA) ke dvArA karmoM kI sthiti pUrI kiye binA hI jhar3a jAne ko avipAka nirjarA kahate haiN| Amraphala kA vRkSa meM lage hue kAla pAkara svayaM paka jAnA savipAka nirjarA kA aura padArtha vizeSa meM dabAkara garmI ke dvArA pakAyA jAnA avipAka nirjarA kA udAharaNa hai| savipAka nirjarA sampUrNa saMsArI jIvoM ke hotI hai, parantu avipAka nirjarA samyagdRSTI satpuruSoM tathA vratadhAriyoM ke hI hotI hai| nirjarA svarUpa kA isa prakAra ciMtavana karanA nirjarAnuprekSA hai|" jJAnArNava meM nirjarA bhAvanA ke ina donoM bhedoM ko ina zabdoM meM samajhAyA gayA hai: yaha nirjarA jIvoM ko sakAma aura akAma do prakAra kI hotI hai| inameM se pahilI sakAma nirjarA (avipAka nirjarA) to muniyoM ko hotI hai aura akAmanirjarA (savipAka nirjarA) samasta jIvoM ko hotI hai| yadyapi karma anAdikAla se jIva ke sAtha lage hue haiM, tathApi ve dhyAnarUpI agni se sparza hone para tatkAla hI kSaya ho jAte haiN| unake kSaya hone se jaise agni ke tApa se suvarNa zuddha hotA hai, usI prakAra yaha prANI bhI karmanaSTa hokara zuddha (mukta) ho jAtA hai|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 jaina dharma : sAra sandeza sthirabhAva se apane antara meM AtmasvarUpa kA dhyAna karane se hI uttama nirjarA hotI hai| jina-vANI meM spaSTa kahA gayA hai: jo muni samatAbhAvarUpa sukha meM lIna hokara AtmA kA smaraNa karatA hai tathA indriyoM aura kaSAyoM ko jIta letA hai usake utkRSTa (uttama) * nirjarA hotI hai| isa prakAra saMvara dvArA naye karmoM kA pravAha ruka jAne aura nirjarA dvArA sabhI saMcita karmoM ke naSTa ho jAne se jIva ko mokSa kI prApti ho jAtI hai| 10. loka bhAvanA jahA~ jIva aura ajIva (acetana) padArthoM kA nivAsa hai use loka kahate haiN| isa loka meM AtmA ko chor3a anya sabhI padArtha parivartanazIla haiN| ve sabhI samaya kI sImA meM haiM aura kisI vizeSa samaya para utpanna aura vinaSTa hote rahate haiN| ekamAtra AtmA hI nitya padArtha hai jo sabhI sAMsArika padArthoM se bilkula bhinna hai| ise bhalI-bhA~ti samajhate hue sAdhaka ko sabhI sAMsArika padArthoM ke prati mamatA yA apanepana kA tyAga kara denA caahie| isa prakAra loka ke yathArtha svarUpa kA bAra-bAra smaraNa aura cintana karanA hI lokabhAvanA hai| yaha bhAvanA AtmasvarUpa kA dhyAna karane meM bahuta hI sahAyaka hotI hai| jJAnArNava meM lokabhAvanA ko isa prakAra samajhAyA gayA hai: jitane AkAza meM jIvAdika cetana acetana padArtha jJAnIpuruSoM ne dekhe haiM, so to loka hai| usake bAhya jo kevala mAtra AkAza hai, use aloka va alokAkAza kahate haiN| ___ isa loka meM ye saba prANI nAnA gatiyoM meM saMsthita (rahate hue) apane apane karmarUpI phA~sI ke vazIbhUta hokara marate tathA upajate rahate haiN| isa bhAvanA kA saMkSipta abhiprAya yaha hai ki yaha loka jIvAdikadravyoM kI racanA hai| jo (samastadravya) apane apane svabhAva
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA (bhAvanA) ko lie hue bhinna-bhinna tiSThate ( virAjamAna) haiM unameM Apa eka Atmadravya hai| usakA svarUpa yathArtha jAnakara, anya padArthoM se mamatA chor3ake, AtmabhAvana (Atmacintana) karanA hI paramArtha hai / vyavahAra se samastadravyoM kA yathArthasvarUpa jAnanA cAhie, jisase mithyA - zraddhAna dUra ho jAtA hai, isa prakAra lokabhAvanA kA ciMtavana karanA cAhie | 32 255 ina kathanoM se spaSTa hai ki utpanna aura naSTa honevAlI sAMsArika vastuoM ko AtmA se bhinna samajhate hue unake prati moha aura mamatA kA tyAgakara samabhAva se Antarika dhyAna kara AtmasvarUpa kA anubhava prApta karanA cAhie / yahI loka bhAvanA kA uddezya hai / 11. bodhidurlabha bhAvanA saMsAra ke asaMkhya jIvoM meM manuSya ko sabase zreSTha mAnA gayA hai / aneka yoniyoM meM bhaTakane ke bAda atyanta kaThinAI se manuSya kA janma prApta hotA hai| isa janma meM bhI pA~coM indriyoM aura sundara buddhi se yukta honA aura phira susaMgati aura suavasara prApta karanA durlabha hai| aise manuSyoM meM bhI ve sAdhaka atyanta durlabha haiM jo Alasa aura sustI ko chor3a pUrNa tatparatA ke sAtha bodhi (parama jJAna) kI prApti ke lie prayatna karate haiN| yaha bodhi hI mokSa kA sAdhana yA mArga hai| isa tathya kA bAra-bAra cintana karanA ki bodhi hI durlabha se durlabha padArtha hai aura ekamAtra manuSya - jIvana meM hI isakI prApti ho sakatI hai, bodhidurlabha bhAvanA kahI jAtI hai| yaha bhAvanA Alasa aura asAvadhAnI ko tyAgane aura pUrNa tatparatA ke sAtha bodhi-prApti ke prayatna meM lage rahane kI preraNA detI hai / zubhacandrAcArya ne bodhidurlabha bhAvanA ko isa prakAra samajhAyA hai: yaha jo bodhi arthAt samyagdarzana - jJAna - cAritra - svarUpa ratnatraya hai, saMsAra rUpI samudra meM prApta honA sugama nahIM hai, kintu atyantadurlabhya hai / isako pAkara bhI jo kho baiThate haiM, unako hAtha meM rakkhe hue ratna ko bar3e samudra meM DAla dene para jaise phira milanA kaThina hai, usI prakAra samyagratnatraya kA pAMnA durlabha hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 jaina dharma: sAra sandeza __jina-vANI meM bhI isa durlabha manuSya-jIvana meM atyanta durlabha bodhi, arthAt samyak darzana, jJAna aura cAritra ko apanAne para bala dete hue kahA gayA hai: isa prakAra isa manuSyagati ko durlabha se bhI atidurlabha jAnakara aura usI prakAra darzana, jJAna tathA cAritra ko bhI durlabha se durlabha samajhakara darzana, jJAna, cAritra ina tInoM kA bar3A Adara kiijie|34 isa parama durlabha bodhi yA samyagdarzana, jJAna aura cAritra ko hI mokSa kA mArga kahA gayA hai jo mAnava-jIvana kA lakSya hai| 12. dharma bhAvanA sarvajJa deva ne jIvoM ke uddhAra ke lie unheM dharma kA upadeza diyA hai| dharma ke saMrakSaNa meM hI jIvoM ke upakAra ke lie sUrya, candra, pRthvI Adi niyamita rUpa se apanA-apanA kArya karate haiN| dharma isa loka meM jIva kI rakSA karatA hai aura paraloka meM mokSarUpI amRta pradAna karatA hai| isalie apanA kalyANa cAhanevAloM ko dRr3hatA se ahiMsA, satya Adi dharma ke sabhI niyamoM kA pAlana karanA caahie| dharma ke svarUpa, mahimA aura phala ko yathArtha rUpa se samajhate hue isakA bAra-bAra cintana karanA hI dharma bhAvanA hai| puruSArthasiddhayupAya meM ise saMkSipta rUpa meM isa prakAra samajhAyA gayA hai: yaha sarvajJapraNIta (sarvajJa dvArA racita) jaina dharma ahiMsAlakSaNayukta hai| satya, zauca, brahmacaryAdi isake aMga haiN| inakI aprApti se jIva anAdi saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, pApa ke vipAka se du:khI hotA hai, parantu isakI prApti se aneka sAMsArika sampadAoM kA bhoga karake mukti-prApti se sukhI hotA hai| isa prakAra ciMtavana karane ko dharmAnuprekSA (dharma bhAvanA) kahate haiN| dharmabhAvanA ke viSaya meM kucha adhika vistAra ke sAtha batalAte hue jJAnArNava meM kahA gayA hai: . dharma, kaSTa ke Ane para samasta jagata ke trasa-sthAvara (calane aura na calanevAle) jIvoM kI rakSA karatA hai aura sukharUpI amRta ke pravAha se samasta jagat ko tRpta karatA hai|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 anuprekSA (bhAvanA) megha, pavana, sUrya, candramA, pRthvI, samudra aura indra ye sampUrNa padArtha jagata ke upakArarUpa pravarttate (saMcAlita hote) haiM aura ve saba hI dharmadvArA rakSA kiye hue pravartate haiN| dharma ke binA ye koI bhI upakArI nahIM hote haiN| dharma, paraloka meM prANI ke sAtha jAtA hai, usakI rakSA karatA hai, niyama se usakA hita karatA hai tathA saMsArarUpI kardama (kIcar3a) se use nikAlakara nirmala mokSamArga meM sthApana karatA hai| isa jagat meM dharma ke samAna anya koI samasta prakAra ke abhyudaya kA sAdhaka nahIM hai| yaha manovAMchita sampadA kA denevAlA hai| AnaMdarUpI vRkSa kA kanda (mUla) hai, arthAt AnaMda ke aMkUra isase hI utpanna hote haiM tathA hitarUpa pUjanIya aura mokSa kA denevAlA bhI yahI hai|36 dharma ko daza aMgoMvAlA kahA jAtA hai| ina daza aMgoM kA ullekha jJAnArNava meM isa prakAra kiyA gayA hai: 1. kSamA 2. mArdava 3. zauca 4. Arjava 5. satya 6. saMyama 7. brahmacarya 8. tapa 9. tyAga aura 10. AkiJcanya-ye daza prakAra ke dharma haiN| isa pustaka ke dUsare adhyAya meM dharma ke svarUpa ko vistArapUrvaka batalAyA gayA hai| dharma kI bhAvanA sadA citta meM banI rahanI caahie| tabhI sAdhaka adharma se bacakara dRr3hatA se dharma ke niyamoM kA pAlana karate hue mokSa-mArga meM Age bar3ha sakatA hai| ___ ina bAraha bhAvanAoM ke nirantara cintana se saMsAra, zarIra aura indriyoM ke bhogoM se citta udAsIna hotA hai, Atma-nirmalatA prakaTa hotI hai aura vairAgya-bhAva kI vRddhi hotI hai| jJAnArNava meM ina bhAvanAoM ke abhyAsa kA phala batAte hue kahA gayA hai: ina dvAdaza bhAvanAoM ke nirantara abhyAsa karane se puruSoM ke hRdaya meM (krodha, mAna, mAyA Adi) kaSAyarUpa agni bujha jAtI hai tathA paradravyoM ke prati rAga bhAva gala jAtA hai aura ajJAnarUpa aMdhakAra kA vilaya (nAza) hokara jJAnarUpa dIpaka kA prakAza hotA hai|38
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 jaina dharmaH sAra sandeza jabataka jIva kI saMsAra ke prati Asakti rahatI hai tabataka usakA antara meM dhyAna laganA kaThina hai aura dhyAna ke binA mokSa kI prApti nahIM ho sktii| bAraha bhAvanAoM ke cintana se dhyAna meM ruci hotI hai aura dhyAna dvArA kevala jJAna (sarvajJatA) ke prakaTa hone para mokSa kI prApti ho jAtI hai| bhagavatI ArAdhanA, mUla meM spaSTa kahA gayA hai: dharmadhyAna meM jo pravRtti karatA hai usako ye dvAdazAnuprekSA (bAraha bhAvanAe~) AdhAra rUpa haiN| 39 isIlie jina-vANI meM bAraha bhAvanAoM kA ullekha kara yaha nizcita upadeza diyA gayA hai: inako (bAraha bhAvanAoM ko) samajhakara nitya prati mana, vacana aura kAya kI zuddhi sahita inakI bhAvanA kiijie|10 dhyAna ko sthira banAnevAlI bhaavnaaeN| paramArtha kI sAdhanA meM lage sAdhaka ke lie apane dhyAna ko sthira banAye rakhanA atyanta Avazyaka hai| manuSya eka saMvedanazIla prANI hai| vaha jisa vAtAvaraNa meM aura jina logoM ke bIca rahatA hai, unase vaha kisI na kisI prakAra se avazya prabhAvita hotA hai| saMsAra ke sukhI, duHkhI, guNI yA puNyAtmA aura pApI-sabhI jIvoM ke prati manuSya ke mana meM svAbhAvika rUpa se vibhinna prakAra kI pratikriyAe~ utpanna hotI haiN| para dhyAna yA samAdhi kI sAdhanA karanevAle sAdhaka ke citta meM kisI bhI paristhiti meM kisI ke bhI prati tIvra pratikriyA ke uThane se vighna paidA hotA hai| yadi vibhinna paristhitiyoM meM paDe jIvoM ke prati pUrI kaThoratA apanA lI jAye aura unakI bilkula upekSA kara dene kA vicAra kiyA jAye to aisA kara pAnA atyanta kaThina hai aura aisI kaThoratA manuSya ke lie ucita bhI nahIM hai| aisI sthiti meM sAdhaka vibhinna paristhitiyoM meM apanA santalana kaise banAye rakha sakatA hai? apane citta ko santalita rakhe binA vaha apane dhyAna ko sthira kaise rakha sakatA hai ? dhyAna kI sthiratA ke lie
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA (bhAvanA) 259 Avazyaka zAnti, samatA aura mRdutA ko vaha kaise prApta kara sakatA hai? ina samasyAoM kA samAdhAna kyA hai ? arthAt zAnta citta hokara dhyAna ko kaise sthira rakhA jA sakatA hai ? jaina dharma meM isake lie maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyasthya nAmaka cAra bhAvanAoM kA nirantara abhyAsa karane kA upadeza diyA gayA hai| tattvArthAdhigamasUtra meM ina bhAvanAoM kA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai: maitrIpramodakAruNyamAdhyasthAni ca sattvaguNAdhikaklizyamAnAvinayeSu // 5 // arthAt prANImAtra meM maitrI, apane se adhika guNavAloM meM pramoda, klizyamAn (duHkhita yA pIr3ita jIvoM) meM karuNA-bhAva aura avineya (dharma meM ruci na rakhanevAle duSTa yA ujaDDa jIvoM) meM mAdhyasthya (udAsIna) bhAvanA karanI caahie| jJAnArNava meM bhI ina bhAvanAoM ke cintana karane kA upadeza ina zabdoM meM diyA gayA hai: maitrI pramoda kAruNya aura mAdhyastha-ina cAra bhAvanAoM ko purANapuruSoM ne (tIrthaMkarAdikoM ne) Azrita kiyA hai (arthAt inakA sahArA liyA hai), isa kAraNa dhanya haiM, (prazaMsanIya haiM); so dharmadhyAna kI siddhi ke lie ina cAroM bhAvanAoM ko citta meM dhyAvanA caahie|42 pahalI bhAvanA-maitrI kA artha hai samasta prANImAtra ko apane samAna samajhate hue apane citta meM sadA yaha cAha banAye rakhanA ki sabhI prANI duHkha se bace raheM aura sukha ko prApta kreN| jJAnArNava meM maitrI bhAvanA ko isa prakAra vyakta kiyA gayA hai: isa maitrIbhAvanA meM aisI bhAvanA rahe ki ye saba jIva kaSTa ApadAoM se varjita ho jIo, tathA vaira pApa apamAna ko chor3akara sukha ko prApta hoo| isa prakAra kI bhAvanA ko maitrIbhAvanA kahate haiN|43 :. isI bhAva ko vyakta karate hue jainadharmAmRta meM maitrI bhAvanA ko isa prakAra samajhAyA gayA hai:
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 jaina dharma : sAra sandeza sarve'pi sukhinaH santu santu sarve nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyantu mA kazcid duHkhamApnuyAt // mA kArSIt ko'pi pApAni mA ca bhUt ko'pi duHkhitaH / mucyatAM jagadapyeSA matirmaitrI nigadyate // saMsAra ke sabhI prANI sukhI hoM, sabhI prANI rogarahita hoM, sabhI jIva Ananda se raheM aura nitya naye kalyANoM ko dekheM / koI bhI jIva duHkha ko prApta na ho, koI bhI prANI pApoM ko na kare aura yaha sArA saMsAra duHkhoM se chuutte| isa prakAra se vicAra karane ko maitrIbhAvanA kahate haiN| 44 dUsarI bhAvanA ko pramoda ( muditA) kahA gayA hai| saMsAra meM jo manuSya sadAcAra, pAramArthika sAdhanA yA anya kisI bhI guNa meM apane se bar3hakara hauM unake prati kabhI bhI IrSyA aura dveSa kI bhAvanA na rakhakara sadA unake prati bhakti aura anurAga kA bhAva rakhakara apane antara meM prasannatA kA anubhava karanA hI pramoda kI bhAvanA hai| isa bhAvanA ko jJAnArNava meM ina zabdoM meM spaSTa kiyA gayA hai: jo puruSa tapa, zAstrAdhyayana aura yama niyamAdika meM udyamayukta cittavAle haiM, tathA jJAna hI jinake netra haiM, indriya, mana aura kaSAyoM ko jItanevAle haiM, tathA svatattvAbhyAsa karane meM catura haiM, jagata ko camatkRta karanevAle cAritra se jinakI AtmA adhiSThita (pratiSThita ) hai, aise puruSoM ke guNoM meM pramoda kA (harSa kA) honA so muditA yA pramoda bhAvanA hai| 45 tIsarI bhAvanA ko kAruNya (karuNA - bhAvanA) kahate haiM / paramArtha ke sAdhaka ko komalacitta honA atyanta Avazyaka hai / tabhI vaha saMsAra ke duHkhoM kI tIvratA ko bhalI-bhA~ti samajha sakatA hai aura unase chuTakArA pAne ke upAya meM dRr3hatA se laga sakatA hai| aise vyakti ko apane samAna hI dUsaroM ke duHkhoM ke prati bhI gaharI sahAnubhUti hotI hai aura vaha una para dayA kara unakA uddhAra karanA cAhatA hai| usake citta meM jIvoM ke prati karuNA kA bhAva aura unake uddhAra kI bhAvanA kA honA hI karuNA - bhAvanA kahalAtI hai / jJAnArNava meM ise isa prakAra samajhAyA gayA hai:
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA ( bhAvanA) jo jIva dInatA se tathA zoka bhaya rogAdika kI pIr3A se duHkhita hoM, pIr3ita hoM tathA vadha (ghAta) baMdhana sahita roke hue hoM, athavA apane jIvana kI bAMchA (icchA) karate hue ki koI hamako bacAo aise dIna prArthanA karanevAle hoM, tathA kSudhA tRSA kheda (bhUkha, pyAsa, duHkha) Adika se pIr3ita hoM, tathA zIta uSNatAdika se pIr3ita hoM tathA nirdaya puruSoM kI nirdayatA se roke hue (pIr3ita kiye hue) maraNa ke duHkha ko prApta hoM, isa prakAra duHkhI jIvoM ko dekhane-sunane se unake duHkha dUra karane ke upAya karane kI buddhi ho use karuNA nAma kI bhAvanA kahate haiM / " 261 cauthI bhAvanA ko mAdhyasthya bhAvanA kahate haiM / jo loga aneka prakAra kI viSaya-vAsanAoM meM burI taraha lipta haiM, sabake sAtha sadA duSTatA kA vyavahAra karate haiM, sabako satAnA yA kaSTa denA hI jinakA svabhAva hai, jo apane kalyANa kI bAta sunane ko bhI taiyAra nahIM haiM aura akAraNa paramAtmAsvarUpa jinendra deva, sadguru aura sadgranthoM kI nindA karate haiM, unheM samajhAne-bujhAne kI ceSTA karanA patthara para tIra mArane ke samAna hI niSphala hai / vaisI sthiti meM unheM samajhAnA yA kisI prakAra cher3anA apane-Apako vyartha hI saMkaTa meM DAlanA hai| unake prati vyartha cintA karane yA parezAna hone se koI lAbha nhiiN| isalie paramArtha ke sAdhaka ko unake prati rAga-dveSa na kara taTasthatA yA udAsInatA kA bhAva apanAnA hI ucita hai / isa udAsInatA kI bhAvanA ko hI mAdhyasthya bhAvanA kahate haiN| jJAnArNava meM isa bhAvanA ko isa prakAra vyakta kiyA gayA hai: jo prANI krodhI hoM, nirdaya va krUrakarmI hoM, mAMsa madya aura para - strI meM lubdha (lampaTa) tathA Asakta vyasanI hoM, aura atyanta pApI hoM tathA deva- zAstra guruoM ke samUha kI niMdA karanevAle aura apanI prazaMsA karanevAle hoM tathA nAstika hoM, aise jIvoM meM rAgadveSarahita madhyasthabhAva honA so upekSA kahA hai / upekSA nAma udAsInatA ( vItarAgatA ) kA hai, so yahI madhyasthabhAvanA hai| 47 ina cAroM bhAvanAoM ko nAthUrAma DoMgarIya jaina ne bar3e hI saMkSipta rUpa meM sarala aura sundara DhaMga se prastuta kiyA hai / ve kahate haiM:
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma: sAra sandeza 262 / satveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpaaprtvm| mAdhyastha-bhAvaM viparIta-vRttau, sadA mamAtmA vidadhAtu deva! / arthAt manuSya soce ki-bhagavan ! saMsAra ke sampUrNa prANiyoM se mitratA, guNI puruSoM ko dekhakara prasannatA, duHkhI jIvoM para dayArdratA aura akAraNa dveSa karanevAloM yA duSTa jIvoM para mAdhyasthatA arthAt na rAga, na dveSa, merI AtmA nirantara dhAraNa kre| pratyeka vyakti kA manuSyatA ke nAte yaha parama kartavya honA cAhie ki vaha jIvana kI uparyukta caryA aura bhAvanAoM ko apane jIvana meM avazya utaare|48 ina cAroM bhAvanAoM ko prAcIna bhAratIya paramparA meM prAyaH sarvasammati se dhArmika AcAra-vicAra kA Avazyaka aMga, mArgadarzaka aura dharma dhyAna kI AdhArazilA mAnA gayA hai| jaina dharma ke hI samAna bauddha dharma aura pAtaJjala yoga meM bhI ina cAroM bhAvanAoM kI zikSA dI gayI hai| pataJjali ke yogasUtra meM inhIM bhAvanAoM kA ullekha maitrI, karuNA, muditA aura upekSA ke nAma se kiyA gayA hai: maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhaavnaatshcittprsaadnm| arthAt sukhI, duHkhI, puNyAtmA aura pApI jIvoM ke prati kramaza: mitratA, karuNA (dayA), prasannatA aura upekSA kI bhAvanA karane se citta meM nirmalatA AtI hai| nizcaya hI ye bhAvanAe~ sAdhaka ke lie bahuta upayogI haiN| krodha, mAna, mAyA Adi citta ke vikAroM ko haTAkara ye AtmA ko nirmala banAtI, antara meM prakAza utpanna karatI, saMsAra ke prati moha ko dUra karatIM aura dhyAna ko sthira banAtI haiN| dhyAna yA samAdhi dvArA hI to anta meM jIva mokSa ko prApta karatA hai| ukta vivecana se spaSTa hai ki isa adhyAya meM varNita bhAvanAoM kA samucita abhyAsa, abhyAsI ke vairAgya-bhAva ko bar3hAne aura dhyAna ko sthira karane meM nizcita rUpa se sahAyaka siddha hotA hai|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ OJa antarmukhI sAdhanA yaha kahA jA cukA hai ki sabhI jIvoM ko sukha kI cAha hotI hai| saMsArI manuSya sAMsArika viSayoM meM sukha DhU~r3hane kI koziza karate haiN| isalie unakA mana indriyoM ke mAdhyama se sadA sAMsArika viSayoM kI ora daur3atA rahatA hai| para unheM kisI bhI sAMsArika viSaya-bhoga se, jo kSaNika aura bhrAmaka haiM, kabhI tRpti nahIM hotii| ve sadA duHkhI hI bane rahate haiN| AtmA svayaM hI sacce sukha kA bhaNDAra hai| isalie sacce sukha kI prApti ke lie bAhara daur3anevAle mana ko bAharI viSayoM se mor3akara antara meM lAne aura ise AtmasvarUpa meM lIna karane kI AvazyakatA hai| sabhI sukha-zAnti tathA zakti aura aizvarya kI prApti apane antara meM hI hotI hai| bAharI viSaya mithyA aura nazvara haiN| yahI kAraNa hai ki saMsAra meM anAsakta rahanevAle sabhI sacce santa-mahAtmA jIvoM ko bahirmukhI karma-dharma ko tyAgane aura antarmukhI sAdhanA ko apanAne kA upadeza dete haiN| santoM ke upadeza kI isI vizeSatA kI ora dhyAna dilAte hue kAnajI svAmI kahate haiM: ahA, vItarAgamArgI santoM kI kathanI hI jagat se judI hai, vaha antarmukha le jAnevAlI hai| pUrNa santoM kI bAta hI jagat se nirAlI hotI hai| ve antarmukhI sAdhanA kA upadeza dete haiN| isa antarmukhI sAdhanA ke lie sAdhaka ko kisI sacce santa-sadguru ke pAsa jAkara unase antarmukhI sAdhanA kI jAnakArI prApta karane 263
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma: sAra sandeza 264 kI z2arUrata hotI hai| antarmukhI sAdhanA meM sabase pahale sadA bAhara bhaTakate rahanevAle mana para niyantraNa karanA Avazyaka hai| mana para niyantraNa kiye binA antarmukhI dhyAna kA abhyAsa karanA sambhava nahIM hai aura dhyAna ke binA mukti kI prApti nahIM ho sktii| jJAnArNava meM spaSTa kahA gayA hai: jaba taka pramAda (lAparavAhI) aura indriyoM ke viSayoM meM citta kI pravRtti rahatI hai, taba taka koI dhyAna meM nahIM laga sktaa| yadi tu dhyAna karanA cAhatA hai to prathama hI apane mana ko vaza meM kara aura zAntabhAva dhAraNa kr|' mana kA niyantraNa mana ko apane niyantraNa meM lAnA yA ise vaza meM karanA hI antarmukhI sAdhanA kA mUla hai| jo sAdhaka viSayoM kI ora daur3anevAle mana ko vaza meM kara letA hai, vaha sabako apane vaza meM kara letA hai| mana ko vaza meM karane para hI karmoM kI maila utaratI hai aura citta meM zuddhatA AtI hai| isake phalasvarUpa dhyAna meM nirmalatA AtI hai, viveka meM vRddhi hotI hai aura anta meM sAdhaka AtmalIna ho mukti kI prApti kara letA hai| jJAnArNava meM ina bAtoM ko vistAra ke sAthasamajhAte hue kahA gayA hai: jisane mana kA rodha kiyA usane saba hI rokA, arthAt jisane apane mana ko vaza kiyA usane sabako vaza kiyA aura jisane apane mana ko vazIbhUta nahIM kiyA usakA anya indriyAdika kA rokanA bhI vyartha hI hai| ___mana kI zuddhatA se hI sAkSAt kalaMka kA vilaya (nAza) hotA hai aura jIvoM ko unakA samabhAva svarUpa hone para svArtha kI (AtmasvarUpa kI) siddhi hotI hai, kyoMki jaba mana rAgadveSarUpa nahIM pravartatA hai taba hI apane svarUpa meM lIna hotA hai, yahI svArtha kI siddhi hai| saMyamI muniyoM ko eka mAtra manarUpI daitya kA jItanA hI samasta arthoM kI siddhi ko denevAlA hai, kyoMki isa mana ko jIte binA anya
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 antarmukhI sAdhanA vrata niyama tapa va zAstrAdika meM kleza karanA (dharmagranthoM ko par3hane aura unake pATha karane kA kaSTa karanA) vyartha hI hai| niHsaMdeha mana kI zuddhi se hI jIvoM kI zuddhatA hotI hai, mana kI zuddhi ke binA kevala kAya ko kSINa karanA vRthA hai| ___ mana kI zuddhatA se uttarottara viveka bar3hatA hai| jo puruSa citta kI zuddhatA ko na pAkara bhale prakAra mukta honA cAhatA hai vaha kevala mRgatRSNA kI nadI meM jala pItA hai| bhAvArtha-mRgatRSNA meM jala kahA~ se AyA? usI prakAra citta kI zuddhatA ke binA mukti kahA~ se ho? mana ko vaza meM karanA jitanA Avazyaka hai, utanA hI kaThina bhI hai| mana aneka rUpa dhAraNa karatA hai| kabhI daitya yA rAkSasa ke samAna vikarAla banakara jIvoM ko kaSTa pahu~cAtA hai aura kabhI hAthI, bandara aura sarpa ke samAna apane atyanta prabala, caMcala aura jaharIle svabhAva ko prakaTa karatA hai| isalie ise jItanA atyanta kaThina hai| dRr3ha saMkalpa ke sAtha aDiga rUpa se apanI sAdhanA meM lage rahanevAle sAdhaka hI mana ko jItane meM saphala hote haiN| mana ke svabhAva para prakAza DAlate hue tathA ise pUrI sAvadhAnI aura sAhasa ke sAtha vaza meM lAne kI preraNA dete hue jJAnArNava meM kahA gayA hai: viSaya grahaNa karane meM lubdha (lobhI) aise isa cittarUpI daitya ne (rAkSasa ne) sarva prakAra vikriyA (burA karma) karake vikArarUpa ho apanI icchAnusAra isa jagata ko pIr3ita kiyA hai| ___ he mune! yaha cittarUpI hastI (hAthI) aisA prabala hai ki isakA parAkrama anivArya hai, arthAt isakI zakti ko roka pAnA kaThina hai| isalie jaba taka yaha samIcIna saMyamarUpI ghara ko naSTa nahIM karatA, usase pahile-pahile tU isakA nivAraNa kre| yaha citta nirargala (svacchanda) rahegA to saMyama ko vigaadd'egaa| yaha caMcalacittarUpI baMdara viSayarUpI bana meM bhramatA rahatA hai| so jisa puruSa ne isako rokA, vaza kiyA, usI ke bAMchita phala kI siddhi hai|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 jaina dharma : sAra sandeza jo pada nirmatsara (dveSarahita) taponiSTha muniyoM ke dvArA bhI asAdhya hai vaha pada citta ke prasAra ko rokanevAle dhIra puruSoM ke dvArA hI prApta kiyA jAtA hai| bhAvArtha- kevala bAhya tapa se uttama pada pAnA asaMbhava hai| jisa muni ne apane citta ko vaza nahIM kiyA usakA tapa, zAstrAdhyayana, vrata dhAraNa, jJAna, kAyakleza ityAdi saba tuSakhaMDana (bhUsI kUTane ) ke samAna ni:sAra (vyartha ) haiM, kyoMki mana ke vazIbhUta hue binA dhyAna kI siddhi nahIM hotI / isakA rokanA atizaya kaThina hai| jo yogIzvara ise rokate haiM ve dhanya haiN| isa jagat meM jo sAdhaka cittarUpI durnivAra sarpa ko jItate haiM ve yogiyoM ke samUha meM vaMdanIya haiN| 1. pavanavegahUtaiM prabala, mana bharamai saba Thaura / yAko vaza kari nija ramaiM, te muni saba ziramaura | S mana aneka janmoM se rAga, dveSa aura moha ke saMskAroM se jakar3A huA hai| ye saMskAra itane prabala haiM ki tanika bhI asAvadhAnI hone para ye prayatnazIla sAdhakoM ke mana meM bhI vikAra utpanna kara dete haiM aura unheM apane mArga se bhraSTa kara dete haiN| isalie sAdhaka ko sAMsArika viSayoM ke pralobhana se bace rahane ke lie sadA pUrI taraha sAvadhAna rahanA Avazyaka hai / rAgAdi bhAva mana ko aneka prakAra se azAnta karate haiN| ve kabhI bhrama paidA karate haiM, kabhI DarAte haiM, kabhI roga meM pha~sAte haiM, kabhI sandeha utpanna karate haiM aura kabhI duHkha meM ulajhAkara sAdhaka ko apanI sAdhanA se vicalita kara dete haiN| rAga, dveSa aura moha ke vikAroM ko atyanta sAvadhAnIpUrvaka mana se nikAlane para hI sAdhaka apane dhyAna ko ekAgra kara sakatA hai aura tabhI vaha paramAtmA kA darzana prApta karane meM saphala ho sakatA hai| isalie rAgAdi vikAroM ko dRr3hatApUrvaka dUra kara mana ko jItane aura apane andara paramAtmasvarUpa kA darzana karane kA upadeza dete hue jJAnArNava meM phira kahA gayA hai: AtmasvarUpa ke sanmukha svastha (zAnta) kiyA huA mana bhI anAdikAla se utpanna hue va ba~dhe hue rAgAdi zatruoM se jabaradastI pIr3ita kiyA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 antarmukhI sAdhanA jAtA hai, arthAt apane AdhIna (vaza) kiyA huA mana bhI rAgAdika bhAvoM se tatkAla kalaMkita (malina) kiyA jAtA hai, isa kAraNa munigaNoM yA sAdhakoM kA yaha kartavya hai ki isa viSaya meM ve pramAdarahita (Alasyarahita) ho sabase pahile ina rAgAdika ko dUra karane kA yatna kreN| jo yogI muni yA sAdhaka indriyoM ke viSayoM ko dUra kara nija svarUpa kA avalaMbana karai tau bhI rAgAdika bhAva mana ko bAraMbAra chalate haiM, arthAt vikAra utpanna karate haiN| ye rAgAdika bhAva mana ko kabhI to mUr3ha karate haiM, kabhI bhramarUpa karate haiM, kabhI bhayabhIta karate haiM, kabhI rogoM se calAyamAna karate haiM, kabhI zaMkita karate haiM, kabhI klezarUpa karate haiN| ityAdi prakAra se sthiratA se DigA dete haiN| moharUpI kardama (kIcar3a) ke kSINa honepara tathA rAgAdika pariNAmoM ke prazAnta honepara yogIgaNa apane meM hI paramAtmA ke svarUpa kA avalokana karate haiM vA anubhava karate haiN| jaba taka mana meM rAgadveSa rahatA hai taba taka paramAtmA kA svarUpa nahIM bhAsatA, rAgadveSamoha ke naSTa hone para hI zubhAzubha karmoM ko naSTa karanevAle paramAtmA ke svarUpa kI prApti hotI hai| rAgadveSamoha rUpI kardama (kIcar3a) ke abhAva se prasannacittarUpI jala meM muni ko samasta vastuoM ke samUha spaSTa sphurAyamAna hote haiM arthAt pratibhAsate haiN| jisa prakAra kaTe hue pA~khoM kA pakSI ur3ane meM asamartha hotA hai taise manarUpa pakSI bhI rAgadveSarUpa pA~khoM ke kaTa jAne se vikalpa rUpa bhramaNa se rahita ho jAtA hai| yaha prANI moha ke vaza se anya svarUpa padArthoM meM krodha karatA hai, dveSa karatA hai, tathA rAga bhI karatA hai| isa kAraNa moha hI jagat ko jItanevAlA hai| isa rAgadveSarUpa viSa ke bana kA bIja moha hI hai aisA bhagavAn ne kahA hai| isa kAraNa yaha moha hI samasta doSoM kI senA kA rAjA hai| jo muni moharUpI paTala (paradA) ko dUra karatA hai vaha muni zIghra hI samasta loka ko jJAnarUpI netroM se sAkSAt - pratyakSa (prakaTa) dekhatA hai|'
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 jaina dharmaH sAra sandeza mana ko sthira kiye binA viSayoM se anAsakti nahIM hotI aura viSayoM ke moha meM par3akara mana bhakti se dUra ho jAtA hai| mana ko zAnta aura ekAgra karane ke lie ekAnta meM abhyAsa karanA Avazyaka hai| ise eka sundara upamA dvArA samajhAte hue ratnAkara zataka meM kahA gayA hai: jaise DorI ke sahAre pataMga AkAza meM car3ha jAtI hai, isI prakAra viSayoM ke AdhIna hokara mana bhI svAnubhUti se yA siddha-bhagavAna kI bhakti se dUra haTa jAtA hai| vAyu jisa prakAra pataMga ko AkAza meM U~cA car3hA detI hai, usI prakAra mohanIya karma isa jIva ko bhakti se haTA detA hai| mana ke sthira hue binA viSayoM se virakti kabhI nahIM ho sakatI tathA viSayoM meM Asakti banI hI rahatI hai, ata: mana ko dhyAna ke dvArA ekAgra karanA caahiye| mana ko ekAgra karane ke lie ekAnta meM abhyAsa karanA parama Avazyaka hai tathA kabhI bhI mana ko khAlI nahIM rakhanA caahiye|' / yaha abhyAsa kisI sacce guru se upadeza grahaNa karane para hI saphalatApUrvaka kiyA jA sakatA hai| guru kI batAyI vidhi se mana ko sthira kara lene para dhyAna meM sthiratA A jAtI hai| ise spaSTa karate hue NANasAra (jJAna-sAra) meM kahA gayA hai: / zuddha mahAvrata pA~coM dhArai, krodha lobha mada moha nivaarai| pariSaha jIta bhaya smara (kAma) khoI, aise guru upadezaka hoii|| sAra dezanA yogI pAke, nija AtmA meM nija mana laake| nahiM rokai to mana cala hoI, pavana vegateM patte jyoNi|| mana caMcala capalA kI nAI, tA manako vaza karahU saaNii| bA~dhe vina jima jala sthira nAhI, mana vaza vina dhyAna na ho sthaayii|| arthAt jo ahiMsA, satya Adi pA~coM pavitra mahAvratoM ko dhAraNa karanevAle aura kAma, krodha, lobha, moha, aMhakAra, bhaya aura cintA se dUra rahanevAle haiM, vaise hI guru sacce upadezaka hote haiN| vaise guru ke sAra upadeza ko grahaNakara apane mana ko AtmA meM lagAnA caahie| yadi sAdhaka apane mana ko isa prakAra nahIM roke
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 antarmukhI sAdhanA to mana havA ke jhoMkoM se kA~pate rahanevAle patte kI taraha caMcala hI banA rahatA hai| he svAmI (gurudeva)! bijalI ke samAna caMcala isa mana ko vaza meM kreN| jisaprakAra bA~dha lagAye binA jala sthira nahIM hotA, usI prakAra mana ko vaza meM kiye binA dhyAna bhI sthira nahIM hotaa| gaNezaprasAda varNI bhI bar3e hI z2oradAra zabdoM meM mana para vijaya prApta karane ke lie citAte haiN| ve kahate haiM: jo manuSya apane mana para vijayI nahIM saMsAra meM usakI adhogati nizcita hai| jitane pApa saMsAra meM haiM una sabakI utpatti kA mUla kAraNa mAnasika vikAra hai| jaba taka vaha zamana (zAnta) na hogA sukha kA aMza bhI na hogaa| mana kI zuddhi binA kAyazuddhi kA koI mahattva nhiiN| AtmA kI vijaya vahI kara sakatA hai jo apane mana ko para se (AtmA se bhinna viSayoM se) roka kara sthira karatA hai| vizuddhatA hI mokSa kI prathama sIr3hI hai| usake binA hamArA jIvana kisI kAma kA nhiiN| jinhoMne usako tyAgA ve saMsAra se pAra na hue, unheM yahIM para bhramaNa karane kA avasara milatA rhegaa|' isalie mana ko bAharI viSayoM se haTAkara ise apanI AtmA meM kendrita karanA Avazyaka hai| mokSa kI cAha rakhanevAle sAdhaka ko guru ke upadezAnusAra ekAnta abhyAsa dvArA AtmA se bhinna viSayoM se mana ko haTAkara ise AtmalIna karane kA prayatna karanA caahie| mana ke zAnta hone para hI dhyAna meM ekAgratA AtI hai aura dhyAna ke pUrNa ekAgra hone para jIva paramAtmA kA darzana prApta karatA hai| isa prakAra mana ko vaza meM karanevAlA sAdhaka mokSa kI prApti kara letA hai| dhyAna kI anivAryatA dhyAna kI siddhi ke lie hI mana ko bAharI viSayoM se haTAne aura ise vaza meM karane para jora diyA gayA hai| paramArtha kI prApti antarmukhI jJAna dvArA hotI hai| yaha jJAna hI ajJAnajanita karmoM kA nAza kara mokSa kI prApti karAtA hai| yaha jJAna kevala dhyAna dvArA hI prApta kiyA jA sakatA hai| isalie jaina dharma kI sAdhanA
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 jaina dharma: sAra sandeza meM dhyAna kA sthAna sabase U~cA hai| isakI sarvoccatA aura anivAryatA dikhalAte hue RSibhAsita meM kahA gayA hai: sIsaM jahA sarIrassa, jahA mUlaM dumassa y| savvassa sAhu dhammassa, tahA jhANaM vidhiiyte||10 artha-jaise zarIra meM sira kA aura vRkSa meM mUla (jar3a) kA mahattva hai vaise hI sAdhu ke samasta dharmoM meM dhyAna kA mahattva hai| kyoMki dhyAna ke binA vyutsarga (zarIrAdi meM 'maiM-merA' ke bhAva kA tyAga) nahIM hotA aura vyutsarga ke binA zarIra, saMsAra, kaSAya aura karma se mukti nahIM hotI hai| kanhaiyA lAla lor3hA ne bhI dhyAna ko sarvocca aura mukti ke lie anivArya sAdhana batAte hue kahA hai: jaina dharma ke sAdhanA mArga meM sarvocca sthAna dhyAna kA hai| ...yaha niyama hai ki dhyAna ke binA vItarAgatA va kevala jJAna nahIM hotA hai| kevala jJAna ke binA mukti nahIM hotii| ataH mukti kI anyatama sAdhanA dhyAna hI hai| dhyAna ko 'mukti kA dvAra' batAte hue ve phira kahate haiM: aba taka jitane sAdhaka mukta hue haiM, una sabane dhyAna-sAdhanA avazya kI hai| dhyAna mukti kA dvAra hai| dhyAna ke binA mukti meM praveza kadApi sambhava nahIM hai| dhyAna ko saMsAra-samudra se pAra jAne kA ekamAtra sAdhana batAte hue zubhacandrAcArya bhI kahate haiM: he Atman! tU saMsAra ke duHkhavinAzArtha jJAnarUpI sudhArasa (amRtarasa) ko pI aura saMsArarUpa samudra ke pAra hone ke lie dhyAnarUpI jahAja kA avalambana kr|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 antarmukhI sAdhanA mokSa karmoM ke kSaya se hI hotA hai| karmoM kA kSaya samyagjJAna se hotA hai aura vaha samyagjJAna dhyAna se siddha hotA hai, arthAt dhyAna se jJAna kI ekAgratA hotI hai| isa kAraNa dhyAna hI AtmA kA hita hai| he Atman! yadi tU kaSTa se pAra pAne yogya saMsAra nAmaka mahApaMka (kIcar3a) se nikalane kI icchA rakhatA hai to dhyAna meM nirantara dhairya kyoM nahIM dhAraNa karatA?14 isI bAta kI puSTi karate hue tattvabhAvanA meM bhI kahA gayA hai: AtmadhyAna hI paramopakArI jahAz2a hai| isIpara car3hake bhavya jIva saMsAra pAra ho jAte haiN| ataeva jJAnI ko AtmadhyAna kA hI abhyAsa karanA caahiye| vAstava meM AtmadhyAna se hI AtmA kI zuddhi hotI hai, AtmadhyAna se hI Ananda kI prApti hotI hai, AtmadhyAna se hI karmoM kI nirjarA hotI hai, AtmadhyAna se hI karmoM kA saMvara hotA hai, AtmadhyAna se hI mokSa hotA hai| isalie hitecchu ko nirantara AtmadhyAna kA abhyAsa parama nizcinta hokara karanA yogya hai| 15 NANasAra (jJAnasAra) meM bhI bar3e hI spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki dhyAna kA abhyAsa kiye binA AtmA kA anubhava prApta karanA sambhava nahIM hai: jaise pASANa (patthara) meM se suvarNa (sonA), kASTha (kATha) meM se agni binA prayoga (yukti) ke nahIM dIkhate taise dhyAna binA AtmA ke darzana nahIM hote| dhyAna se hI AtmA kA zuddha pratibhAsa (anubhava) hotA hai|16 dhyAna kA svarUpa dhyAna kI anivAryatA ko samajhate hue dhyAna sambandhI aneka praznoM kA saMkSipta para sahI uttara spaSTa rUpa se jAna lenA Avazyaka hai| dhyAna ke sambandha meM svAbhAvika rUpa se aise prazna uThate haiM: jaina dharma ke anusAra dhyAna kahate kise haiM ? dhyAna kitane prakAra kA hotA hai? usakI yathArtha jAnakArI kisa prakAra prApta kI jAtI hai? dhyAna kauna kara sakatA hai ? kisa dhyAna kA kyA phala hai ? ityaadi| yahA~ para ina praznoM para saMkSepa meM vicAra kiyA jaayegaa|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 jaina dharmaH sAra sandeza ___ sabase pahale yaha samajha lenA Avazyaka hai ki jaina dharma meM dhyAna kise kahate haiN| jaina dharma ke AdipurANa ke anusAra "tanmaya hokara kisI eka hI vastu meM jo citta kA nirodha kara liyA jAtA hai use dhyAna kahate haiN|"17 yA yoM kaheM ki "jo citta kA pariNAma sthira hotA hai use dhyAna kahate haiM aura jo caMcala rahatA hai use anuprekSA, cintA, bhAvanA athavA citta kahate haiN|" 18 isI bAta ko jJAnArNava meM isa prakAra kahA gayA hai| ekAgra cintA ke rodhane (rokane) ko paMDita jana dhyAna kahate haiN| jo eka cintA (cittavRtti) kA nirodha hai-eka jJeya meM ThaharA huA hai vaha to dhyAna hai aura isase bhinna hai so bhAvanA hai| use anuprekSA athavA arthacintA bhI kahate haiN| isa prakAra citta ko ekAgrabhAva se iSTa padArtha meM ThaharAye rakhanA hI dhyAna kA sAmAnya lakSaNa hai| yahA~ mukhya bAta hai citta ko ekAgra karake ttikaanaa| 'agra' kA artha hai mukh| jisakA eka agra hotA hai vaha ekAgra kahalAtA hai, jo aneka ora daur3atA rahatA hai vaha caMcala kahalAtA hai| citta ko bar3e yatna ke sAtha anya viSayoM se haTAkara eka iSTa viSaya meM ThaharAye rakhanA hI citta ko ekAgrabhAva se TikAnA hai aura yahI dhyAna kA svarUpa hai| apane antara meM citta ko ekAgra bhAva se pUrI taraha TikAne ke lie tana, mana aura vacana-tInoM ko bilkula nizcala yA sthira rakhanA Avazyaka hai| ina tInoM kI kriyAoM ko rokane yA banda karane ko jaina dharma meM triyoga kA nirodha karanA kahate haiN| isa triyoga-nirodha se hI AtmalInatA kI avasthA prApta hotI hai| ise dravyasaMgraha meM isa prakAra spaSTa kiyA gayA hai: mA ciTThaha mA jaMpaha, mA cintaha kiM vi jeNa hoi thiro| appA appammi rao, iNameva paraM hvejjhaannN|| artha-he dhyAtA! tU na to zarIra se koI ceSTA kara, na vANI se kucha / bola aura na mana se kucha cintana kara, isa prakAra triyoga kA nirodha / karane se tU sthira ho jAyegA-terI AtmA Atmarata (AtmalIna) ho / jaayegii| yahI parama dhyAna hai|20,
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA 273 tana, mana aura vacana ko pUrNa sthira karane para hI AtmA kI apane andara meM sunane aura dekhane kI zakti ekAgra hotI hai aura isa pUrNa ekAgratA ke eka kSaNa meM jo gaharA anubhava prApta hotA hai use kalpa bhara (aneka mahAyugoM taka) kI bhI caMcala vRttivAlI sAdhanA dvArA prApta nahIM kiyA jA sktaa| dhyAna kI gaharI avasthA meM dhyAtA (dhyAna karanevAlA) zarIra meM rahate hue bhI zarIra aura saMsAra se asaMga, atIta yA anAsakta ho jAtA hai| ise samajhAte hue kanhaiyAlAla lor3hA kahate haiM: zarIra meM rahate hue zarIra se asaMga honA, zarIra se anAsakta honA, arthAt . kAyotsarga karanA (zarIra se 'maiM-merI' kI bhAvanA ko nikAlanA) mukti kI sAdhanA hai| ...mAnava mAtra meM zarIra va saMsAra se asaMga, atIta hone kI kSamatA hai-yahI mAnava bhava (janma) kI vizeSatA hai| sarvasaMga rahita hone kA prayAsa hI dhyAna-sAdhanA hai| jaba dhyAna meM pUrNa AtmalInatA kI avasthA prApta ho jAtI hai aura AtmA zarIrAdi ke prati maiM-merI kI bhAvanA ko tyAgakara zarIrAdi se anAsakta ho jAtI hai taba ise apane andara hI paramAtmA kA darzana prApta ho jAtA hai| ise spaSTa karate hue sAgaramala jaina kahate haiM: dhyAna meM AtmA, AtmA ke dvArA AtmA ko jAnatI hai| ...dhyAna hI vaha vidhi hai, jisake dvArA hama sIdhe apane hI sammukha hote haiM, ise hI Atma-sAkSAtkAra kahate haiN| dhyAna jIva meM 'jina' kA, AtmA se paramAtmA kA darzana karAtA hai| jaba ekAgratA bhaMga hotI hai to dhyAna TUTa jAtA hai| isalie dhyAna ke lie citta ko vikSeparahita yA bAdhArahita rakhanA Avazyaka hotA hai| isI dRSTi se jJAnArNava meM dhyAna ko isa rUpa meM samajhAyA gayA hai: yogIzavara citta ke AkulatArahita (vikSepa yA bAdhA se rahita) hone arthAt kSobharahita hone ko hI dhyAna kahate haiN|23
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 jaina dharma: sAra sandeza sAMsArika viSayoM ke prati rAga, dveSa aura moha hI citta meM AkulatA, kSobha yA bAdhA utpanna karate haiN| isalie dhyAna kI siddhi ke lie inase Upara uThanA Avazyaka hai| yahI kAraNa hai ki paMcAstikAya meM kahA gayA hai: jise moha aura rAgadveSa nahIM haiM tathA mana vacana kAyarUpa yogoM (kriyAoM) ke prati upekSA hai, use zubhAzubha ko jalAnevAlI dhyAnamaya agni prakaTa hotI hai| isI prakAra anagAradharmAmRta meM kahA gayA hai: iSTAniSTa buddhi (vastu ke icchita aura anicchita hone ke bhAva) ke mUla moha kA cheda (nAza) ho jAne se citta sthira ho jAtA hai| usa citta kI sthiratA ko dhyAna kahate haiN| dhyAna-sambandhI ina kathanoM se spaSTa hai ki citta kI ekAgratA aura sthiratA ko hI dhyAna kahA jAtA hai| isa ekAgratA kA kramika vikAsa hotA hai| prArambha meM citta kucha hI kSaNoM ke lie ekAgra hotA hai| dhIre-dhIre dRr3hatApUrvaka prayatna jArI rakhane para ekAgratA meM kucha adhika nikhAra aura TikAva hone lagatA hai aura anta meM ekAgratA itanI gaharI aura sthira ho jAtI hai ki yaha tallInatA meM badala jAtI hai| taba dhyAtA (dhyAna karanevAlA) dhyeya (dhyAna kiye jAnevAle padArtha) meM lIna ho jAtA hai, arthAt dhyAtA dhyeya se ekAMkAra ho jAtA hai| isa taraha mukhya rUpa se ekAgratA kI ye tIna avasthAe~ hotI haiM jinheM pataJjali ne apane yogazAstra meM kramaza: dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kahA hai| para jaina dharma meM 'dhyAna' zabda ko vyApaka artha meM grahaNa kiyA jAtA hai jisameM ekAgratA kI prArambhika avasthA se lekara pUrNa tallInatA taka kI sabhI avasthAe~ zAmila haiN| yahI kAraNa hai ki jaina dharma meM 'yoga' arthAt cittavRttinirodha aura 'samAdhi' arthAt dhyAtA aura dhyeya kI ekarUpatA-donoM hI zabda 'dhyAna' zabda ke paryAyavAcI (samAnArthaka) mAne gaye haiM, jaisA ki AdipurANa meM dhyAna ke paryAyavAcI zabdoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai:
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA yoga, dhyAna, samAdhi, dhIrodha arthAt buddhi kI caJcalatA rokanA, svAnta nigraha arthAt mana ko vaza meM karanA, aura anta: saMlInatA arthAt AtmA ke svarUpa meM lIna honA Adi saba dhyAna ke hI paryAyavAcaka zabda haiN| 26 dhyAna meM gaharAI Ane para dhyeya padArtha kA yathArtha svarUpa prakaTa ho jAtA hai / isa prakAra AtmadhyAna dvArA AtmA ke svarUpa kA anubhava prApta ho jAtA hai jisase mukti kI prApti hotI hai / isIlie AtmadhyAna hI jaina dharma meM mukti kA kAraNa mAnA jAtA hai, jaisA ki AdipurANa meM kahA gayA hai: jo kisI eka hI vastu (AtmA) meM pariNAmoM kI sthira aura prazaMsanIya ekAgratA hotI hai use hI dhyAna kahate haiM, aisA dhyAna hI mukti kA kAraNa hotA hai| 27 275 dhyAna antarmukhI sAdhana hai| isalie isake lie mana ko antarmukha banAnA Avazyaka hai| jabataka indriyA~ bAharI viSayoM meM lagI rahatI haiM tabataka na mana antarmukha ho sakatA hai aura na ekAgratA hI A sakatI hai| isalie mAlA pherane yA anya bahirmukhI kriyAoM meM lagane ko dhyAna karanA nahIM kaha sakate / rAjavArtika meM spaSTa kahA gayA hai: mAlA japanA Adi dhyAna nahIM hai, kyoMki isameM ekAgratA nahIM hai / ginatI karane meM vyagratA spaSTa hI hai| 28 dhyAna ke bheda 'dhyAna' zabda ko vyApaka artha meM grahaNa karane ke kAraNa jaina dharma meM isake aneka bheda kiye gaye haiM / sabase pahale aprazasta (azubha) dhyAna ko prazasta (zubha) dhyAna se alagakara aprazasta dhyAna ko tyAgane aura prazasta dhyAna ko apanAne ke lie kahA gayA hai| aprazasta aura prazasta ina donoM ke do-do bheda kahe gaye haiM / aprazasta dhyAna ke Artta aura raudra nAmaka do bheda haiM aura prazasta dhyAna ke dharma aura zukla nAmaka do bheda haiN| phira ina cAroM meM se pratyeka ke cAra-cAra bheda batAye gaye haiN| ina saba para hama yahA~ saMkSepa meM vicAra kareMge /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 jaina dharma: sAra sandeza ___ajJAnI jIva rAga, dveSa aura moha ke vaza hokara azubha yA khoTe cintana meM lage rahate haiN| isa prakAra ke cintana se unakI viSayoM kI tRSNA bar3hatI hai| unakA sAMsArika viSaya-sambandhI yaha khoTA dhyAna hI aprazasta dhyAna kahA jAtA hai| ise spaSTa karate hue jJAnArNava meM kahA gayA hai: jisane vastu kA yathArtha svarUpa nahIM jAnA tathA jisakI AtmA rAgadveSa moha se pIr3ita hai aise jIva kI svAdhIna (upadeza ke binA manamAnI) pravRtti ko aprazasta dhyAna kahA jAtA hai|29 aprazasta dhyAna kA pahalA bheda Ata dhyAna hai| Arta kA artha hai duHkhii| duHkhI manuSyoM dvArA duHkha kI avasthA meM kiyA gayA dhyAna Arta dhyAna kahalAtA hai| isake cAra bheda haiN| pahalA iSTa vastu ke na milane para usakI prApti ke lie, dUsarA aniSTa vasta ke milane para use haTAne ke lie, tIsarA roga Adi hone para use dUra karane ke lie aura cauthA dUsaroM ke bhoga aura aizvarya ko dekhakara una bhogoM ko bhogane ke lie kiyA jAtA hai| inheM kramazaH iSTaviyogaja, aniSTasaMyogaja, pIr3A ciMtavana aura nidAna pratyaya (nidAna bandha) Arta dhyAna kahate haiN| NANasAra (jJAnasAra) meM inheM isa prakAra spaSTa kiyA gayA hai: apanI priya vastu jo dhana kuTumbAdi tinake viyoga meM unake milane . ke lie bArabAra citavana karanA iSTaviyogaja ArtadhyAna hai| apane ko duHkhadAyI daridratA, zatru Adi ke saMyoga meM viyoga ke lie ciMtavana karanA aniSTa saMyogaja ArtadhyAna hai| apane zarIra meM roga ityAdi hone para unake dUra hone ke lie bArabAra citavana karanA pIr3A ciMtavana ArtadhyAna hai aura bhAvI sAMsArika sukhoM ke lie ciMtavana karanA nidAna baMdha ArtadhyAna hai|30 aprazasta dhyAna kA dUsarA bheda raudra dhyAna hai| rudra arthAt krUra vyaktiyoM kA krUra karmoM ke sambandha meM bAra-bAra krUra cintana karanA raudra dhyAna kahalAtA hai| isake bhI cAra bheda haiN| inheM samajhAte hue jJAnArNava meM kahA gayA hai:
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 antarmukhI sAdhanA tattvadarzI puruSoM ne krUra Azaya (hRdaya) vAle prANI ko rudra kahA hai| usa rudra prANI ke kArya athavA usake bhAva ko raudra kahate haiN| hiMsA meM Ananda mAnane se, mRSA (asatya kahane) meM Ananda mAnane se, corI meM Ananda mAnane se aura viSayoM kI rakSA karane meM Ananda mAnane se jIvoM ke raudra dhyAna bhI nirantara cAra prakAra ke hote haiM, arthAt hiMsAnanda, mRSAnanda, cauryAnanda aura saMrakSaNAnanda-ye cAra bheda raudra dhyAna ke haiN| 27gI&KIE AdipurANa meM isakI puSTi ina zabdoM meM kI gayI hai: jo puruSa prANiyoM ko rulAtA hai vaha rudra, krUra athavA saba jIvoM meM nirdaya kahalAtA hai| aise puruSa kA jo dhyAna hotA hai use raudradhyAna kahate haiN| yaha raudradhyAna bhI cAra prakAra kA hotA hai| hiMsAnanda arthAt hiMsA meM Ananda mAnanA, mRSAnanda arthAt jhUTha bolane meM Ananda mAnanA, steyAnanda (cauryAnanda) arthAt corI karane meM Ananda mAnanA aura saMrakSaNAnanda arthAt parigraha (saMgraha kI gayI dhana-sampatti) kI rakSA meM hI rAta-dina lagA rahakara Ananda mAnanA-ye raudradhyAna ke cAra bheda haiN| 32 saMsAra meM phaile andhavizvAsa kA zikAra hokara kucha loga mudrA, maMDala, yantra-tantra, mArana, uccATana Adi aneka prakAra ke khoTe dhyAna ke prapaJca meM par3akara sanmArga se itane dUra cale jAte haiM ki unheM phira sanmArga para lAnA atyanta kaThina ho jAtA hai| unheM aise prapaJca se bacAye rakhane ke lie hI jaina dharma meM aprazasta dhyAna kA bhedoM sahita varNana kiyA gayA hai aura unheM ina sabase bacane aura karma-bandhana ko miTAnevAle prazasta dhyAna meM lagane ke lie prerita kiyA gayA hai| aprazasta dhyAna se honevAlI bhArI hAni ko batalAte hue jJAnArNava meM sAdhaka ko inase bace rahane ke lie ina zabdoM meM sAvadhAna kiyA gayA hai: khoTe dhyAna ke kAraNa sanmArga se vicalita hue citta ko phira saikar3oM varSoM meM bhI koI sanmArga meM lAne ko samartha nahIM ho sakatA, isa kAraNa khoTA dhyAna kadApi nahIM karanA caahiye|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 jaina dharma: sAra sandeza ___ isalie mokSArthI ko Arta dhyAna aura raudra dhyAna ko tyAgakara dharma dhyAna aura zukla dhyAna ko hI grahaNa karanA caahie| dharma dhyAna kise kahate haiM aura isakI kyA AvazyakatA hai? jo jJAna hameM apanI indriyoM dvArA prApta hotA hai kyA usase hamArA kArya siddha nahIM ho sakatA? yahA~ yaha samajha lenA Avazyaka hai ki indriyoM aura mana dvArA sAMsArika padArthoM kA jo kucha jJAna hameM milatA hai usase ina padArthoM kI vAstavikatA yA asaliyata kI jAnakArI nahIM hotii| isake atirikta bahuta se aise viSaya bhI haiM jo itane sUkSma, dUra aura gupta haiM ki indriyoM aura mana dvArA unakI jAnakArI sambhava nahIM hai aura ina saba kI vAstavikatA kI jAnakArI hue binA hama viSaya-vAsanAoM aura sAMsArika moha se chUTa nahIM skte| isalie ina padArthoM kI vAstavikatA kI jAnakArI prApta karanA Avazyaka hai| yaha jAnakArI kevala sahI Antarika dhyAna dvArA hI ho sakatI hai| rAga-dveSa ko tyAgakara sAmyatA kA abhyAsa karane ke lie jisa dhyAna ko sAdhaka dhyAtA hai vahI sahI Antarika dhyAna hai, kyoMki sAmyAvasthA meM hI padArthoM kI yathArtha jAnakArI prApta hotI hai| usI dhyAna ko jaina dharma meM dharma dhyAna kahate haiN| AdipurANa meM ise ina zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai: vastu ke svabhAva (yathArtha svarUpa) ko dharma kahate haiM aura jisa dhyAna meM vastu svabhAva kA ciMtavana kiyA jAtA hai use dharma dhyAna kahate haiN| jJAnasAra meM dharma dhyAna ko isa prakAra samajhAyA gayA hai: rAga-dveSa ko tyAgakara arthAt sAmyabhAva se jIvAdi padArthoM kA, ve jaise-jaise apane svarUpa meM sthita haiM, vaise-vaise dhyAna yA ciMtavana karanA dharma dhyAna hai| dharma dhyAna ke AjJA vicaya, apAya vicaya, vipAka vicaya aura saMsthAna vicaya nAmaka cAra bheda haiN| vicaya kA artha hai vicAra krnaa| jina viSayoM ko sAdhAraNatayA nahIM jAnA jA sakatA una viSayoM para sarvajJa sadguru yA jinendra deva ke upadeza yA AjJA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 antarmukhI sAdhanA ke AdhAra para hI vicAra kiyA jA sakatA hai| sadgranthoM meM batAye gaye aneka viSayoM para unheM sarvajJa kI AjJA ko prakAzita karanevAlA samajhakara unakA ciMtavana karanA AjJA vicaya kahalAtA hai| ise samajhAte hue AdipurANa meM kahA gayA hai: atyanta sUkSma padArtha ko viSaya karanevAlA jo Agama (sadgrantha yA zAstra) hai use AjJA kahate haiM, kyoMki pratyakSa aura anumAna ke viSaya se rahita kevala zraddhAna (zraddhA yA vizvAsa) karane yogya padArtha meM eka Agama kI hI gati hotI hai| bhAvArtha-saMsAra meM kitane hI padArtha aise haiM jo na to pratyakSa se jAne jA sakate haiM aura na anumAna se hii| aise sUkSma, antarita (chipe hue) aura dUravartI padArthoM kA jJAna sirpha Agama (sadgrantha) ke dvArA hI hotA hai| jo parama utkRSTa hai, sUkSma hai aura Apta (sarvajJAtA hitopadezaka) ke dvArA kahA huA hai aise pravacana arthAt Agama ko satyArtha rUpa mAnatA huA muni Agama meM kahe hue padArthoM kA dhyAna kre| isa prakAra dhyAna karane ko AjJAvicaya nAma kA dharma dhyAna kahate haiM / AjJA vicaya dhyAna ko jJAnArNava meM isa prakAra samajhAyA gayA hai: jisa dhyAna meM sarvajJa kI AjJA ko agrasara (pradhAna) karake padArthoM ko samyak-prakAra citavana karai (vicArai) so munIzvaroM ne AjJAvicaya nAma dharmadhyAna kahA hai| / zrIjina-AjJA meM kahyo, vastusvarUpa ju maani| citta lagAvai tAsumeM, AjJAvicaya su jaani||"/ dharma dhyAna ke dUsare bheda apAya vicaya kA artha hai karmoM ke apAya (nAza) ke sambandha meM vicAra krnaa| jIva ajJAnavaza apane vikArayukta kAyika, vAcika aura mAnasika karmoM ke kAraNa janma-maraNa ke cakra meM par3akara duHkha bhoga rahA hai| isalie ina karmoM ke nAza ke upAya ke viSaya meM gambhIratA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 jaina dharma: sAra sandeza se vicAra karanA, bAraha anuprekSAoM (bhAvanAoM), kSamA, zauca, satya, saMyama Adi daza dharma aura dharma ke anya aMgoM ko grahaNa kara cittazuddhi karanA tathA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ko apanAkara karmoM ko samUla naSTa karane ke lie dhyAna karanA apAya vicaya dharma dhyAna kahalAtA hai| AdipurANa meM ise isa prakAra samajhAyA gayA hai: yaha saMsArarUpI samudra mAnasika, vAcanika, kAyika athavA janma-jarAmaraNa se hone vAle, tIna prakAra ke santApoM se bharA huA hai| isameM par3e hue jIva nirantara duHkha bhogate rahate haiN| unake duHkha kA bAra-bAra citavana karanA so apAyavicaya nAmakA dharmadhyAna hai| athavA una duHkhoM ko dUra karane kI cintA se unheM dUra karanevAle aneka upAyoM kA citavana karanA bhI apAyavicaya kahalAtA hai| bAraha anuprekSA tathA daza dharma Adi kA ciMtavana karanA isI apAyavicaya nAma ke dharma dhyAna meM zAmila samajhanA caahie|38 jJAnArNava meM apAya vicaya ko ina zabdoM meM spaSTa kiyA gayA hai: jisa dhyAna meM karmoM kA apAya (nAza) ho, tathA jisameM ciMtavana kiyA jAya ki ina karmoM kA nAza kisa upAya se hogA, usa dhyAna ko buddhimAna puruSoM ne apAyavicaya kahA hai| __ phira aisA vicArai ki jisa prakAra anya dhAtu (pASANa) meM milA huA kaMcana (sonA) agni se zodhakara, zuddha kiyA jAtA hai usI prakAra maiM prabala dhyAnarUpa agni dvArA karmoM ke samUha ko naSTa karake, AtmA ko kaba zuddha karU~gA? / mokSamArgameM vighnako, miTai kauna vidhi soy|| imi citai jJAnI jabai, vicaya apAya su hoy||", karmoM ke anusAra phala utpanna hone ko hI karmavipAka kahate haiN| dharma dhyAna ke tIsare bheda vipAkavicaya meM mokSArthI karmoM se chuTakArA pAne ke upAya meM dRr3hatA se lage rahane ke lie bAra-bAra dhyAna karatA hai|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA 281 AdipurANa meM vipAkavicaya dharmadhyAna ko ina zabdoM meM samajhAyA gayA hai: zubha aura azubha bhedoM meM vibhakta hue karmoM ke udaya se saMsArarUpI Avarta (cakkara) kI vicitratA kA ciMtavana karanevAle munike jo dhyAna hotA hai use Agama ke jAnanevAle gaNadharAdi deva vipAkavicaya nAma kA dharma dhyAna mAnate haiN| ...kyoMki karmoM ke vipAka (udaya) ko jAnanevAlA muni unheM naSTa karane ke lie prayatna karatA hai, isalie mokSAbhilASI muniyoM ko mokSa ke upAyabhUta isa vipAka vicaya nAma ke dharma dhyAna kA avazya hI ciMtavana karanA caahie|40 dharma dhyAna ke cauthe bheda saMsthAna vicaya meM yaha vicAra kiyA jAtA hai ki jIva apane karmoM ke anusAra kisa taraha aneka prakAra ke dvIpoM, svargoM aura narakoM meM sukha-duHkha bhogatA hai| narakoM kI asahya pIr3A se chaTapaTAte jIva kI usa samaya koI pukAra sunanevAlA nahIM hotaa| kevala dharma hI loka-paraloka meM apanA sahAyaka hotA hai| isalie sAdhaka AtmadhyAna dvArA apane karmarahita parama nirmala Atmatattva ko pahacAnane kA prayatna karatA hai| saMsthAnavicaya dharma dhyAna kA yahI uddezya hai| jJAnArNava meM saMsthAnavicaya dharmadhyAna ko isa prakAra samajhAyA gayA hai: saMsthAnavicaya dharmadhyAna meM loka kA svarUpa vicArA jAtA hai| yaha loka Urdhva (Upara), madhya, adhobhAga (nIce ke bhAga) se tIna bhuvanoM ko dhAraNa karatA hai| hiMsAdi pA~ca pApa yA sAta vyasanoM ke sevana meM lage rahanevAle jIva ghora narakoM meM jAkara duHkha bhogate haiN| jo roga asahya haiM aura jinakI koI cikitsA nahIM hai, aise samasta prakAra ke roga narakoM meM rahanevAle jIvoM ke zarIra ke roma-roma meM hote haiN| ve nArakI jIva usa naraka bhUmi ko apUrva (jaisA pahale kabhI nahIM dekhA thA vaisA) bhayAnaka dekhakara kisI kI zaraNa lene kI icchA se cAroM tarapha dekhate haiM, parantu vahA~ koI sukha kA kAraNa nahIM dIkhatA aura na koI zaraNa hI pratIta hotA hai| phira vicAratA hai ki yaha dharmarUpa bandhu hI aisA hai
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 jaina dharma: sAra sandeza ki sAtha jAtA hai aura jahA~ jAtA hai vahIM rakSA karatA hai| yaha niyata rUpa se hita hI karatA hai aura duHkha kA nAza karake sukha detA hai| aise dharmarUpI mitra kA maiMne sevana hI nahIM kiyA aura jinakA sevana maiMne mitra samajhakara kiyA unameM se koI eka bhI sAtha nahIM aayaa| isalie isa loka ke saMsthAna ke citavana ke bAda (yA isake phalasvarUpa) dhyAtA apane zarIra ke andara karmarahita jyotirmaya puruSasvarUpa ati nirmala AtmA kA ciMtavana krai||1 dharma dhyAna dvArA AtmA ko zuddha kara dhyAtA zukla dhyAna meM praveza karatA hai| vikAroM ke dUra ho jAne se AtmA kA svarUpa nirmala, pavitra aura svaccha (zukla) ho jAtA hai| usa nirmala AtmA dvArA kiye jAnevAle dhyAna ko zukla dhyAna kahate haiM, jaisA ki jJAnArNava meM kahA gayA hai: puruSoM ke (krodha mAna, mAyA, lobha Adi) kaSAyarUpI mala ke kSaya (naSTa) hone se athavA uparAma (zAnta) hone se yaha zukladhyAna hotA hai| isalie usa dhyAna ko jAnane vAle AcAryoM ne usa zabda kI vyutpatti ke anusAra usakA 'zukla' aisA sArthaka nAma rakhA hai|42 isake pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivRtti nAmaka cAra bheda haiN| inameM se prathama do zrutajJAna arthAt Agama yA prAmANika sadgranthoM kA AdhAra lekara kiye jAte haiM, para anta ke do zukladhyAna meM koI Alambana yA AdhAra nahIM hotaa| ve sarvajJa kevalI arthAta kevalI santa dvArA svataH kiye jAte haiN| Agama yA zAstra ko vitarka kahate haiN| pRthaktvavirtaka nAmaka dhyAna meM vitarka kI aneka prakAratA (pRthaktva) rahatI hai| vitarka kI anekatA hone ke kAraNa vicAra kI bhI anekatA hotI hai| para ekatvavitarka nAmaka dhyAna meM vitarka ke ekarUpa hone ke kAraNa vicAra nahIM uDate aura dhyAna meM ekatA yA nizcalatA A jAtI hai| dhyAtA kA dhyAna ekabhAva meM sthira rahatA hai| isa dhyAna se dhyAtA kevalI (sarvajJa) bana jAtA hai| kevalI puruSa dvArA kiye jAnevAle do anya dhyAnoM ko, jaisA Upara kahA gayA hai, sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivRtti kahate haiN| sUkSmakriyApratipAti dhyAna meM mana aura vacana
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 antarmukhI sAdhanA kI kriyA to zAnta ho cukI hotI hai, para kAyA kI sUkSma kriyA bAqI rahatI hai| vyuparatakriyAnivRtti dhyAna meM kAyA kI yaha sUkSma kriyA bhI miTa jAtI hai aura dhyAtA acala aura niSkampa hokara apane dhyAna meM pUrNarUpa se lIna ho jAtA hai| jJAnArNava meM zukla dhyAna ke ina cAroM bhedoM ko isa prakAra samajhAyA gayA hai: ina cAra dhyAnoM ke Adi ke do zukla dhyAnoM meM pahalA zukladhyAna vitarka, vicAra aura pRthaktvasahita hai| isalie isakA nAma pRthaktvavitarkavicAra hai aura dUsarA isase viparyasta (viparIta) hai| dUsarA zukladhyAna vitarkasahita hai, parantu vicArarahita hai aura ekatva padase lAJchita arthAt sahita hai| isalie isakA nAma muniyoM ne ekatvavitarkAvicAra (ekatva vitarka avicAra) kahA hai| yaha dhyAna atyanta nirmala hai| tIsare zukla dhyAna kA sUkSmakriyA apratipAti aisA sArthaka nAma hai| isameM upayoga kI (cetanA sahita honevAlI mana aura vacana kI) kriyA nahIM hai| parantu kAyakI kriyA vidyamAna hai| yaha kAyakI kriyA ghaTate-ghaTate jaba sUkSma raha jAtI hai taba yaha tIsarA zukladhyAna hotA hai, aura isase isakA sUkSmakriyA apratipAti (sUkSma kriyA anivRtti) aisA nAma hai aura AryapuruSoM ne cauthe dhyAna kA nAma samucchinnakriya arthAt vyuparatakriyAnivRtti aisA kahA hai| isameM kAyakI kriyA bhI miTa jAtI hai|43 sabhI karmoM kA nAza dhyAna dvArA hI hotA hai| AdipurANa meM spaSTa kahA gayA hai: uttama dhyAna se hI karmoM kA kSaya hotA hai| jisa prakAra mantra kI zakti se samasta zarIra meM vyApta huA viSa khIMca liyA jAtA hai usI prakAra dhyAna kI zakti se samasta karmarUpI viSa dUra haTA diyA jAtA hai| samasta karmoM ke haTa jAne se kevalI puruSa ko loka aura aloka kA pUrNa jJAna ho jAtA hai| unake jJAna kI gaharAI aura gUDhatA yogIzvaroM ke lie bhI agamya hai| jJAnArNava meM spaSTa kahA gayA hai:
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 jaina dharmaH sAra sandeza ve jJAna aura darzana donoM alabdhapUrva haiM, arthAt pahale kabhI prApta nahIM hue the| so unako pAkara, usI samaya ve kevalI bhagavAn samasta loka aloka ko yathAvat dekhate aura jAnate haiN| una sarvajJa bhagavAn kA parama aizvarya, cAritra aura jJAna ke vibhava kA jAnanA aura kahanA bar3e bar3e yogiyoM ke bhI agocara hai|45 kevalI hone ke bAda aura zarIra tyAgane se pahale ke kucha samaya ke andara hI kevalI puruSa antima do zukla dhyAnoM ko pUrNa karate haiM aura taba ve mokSa dhAma ko prApta karate haiN| Artta, raudra, dharma aura zukla nAmaka cAroM dhyAnoM kA phala batAte hue NANasAra (jJAnasAra) meM spaSTa kahA gayA hai: ArtadhyAna se jIva kI tiryaMc (nimna pazu-pakSI kI) gati hotI hai, raudradhyAna se narakagati, dharmadhyAna se devagati aura zukladhyAna se mokSa gati kI prApti hotI hai|46 guru-mUrti-dhyAna aura mantra-smaraNa manuSya mana dvArA saMcAlita indriyoM ke mAdhyama se saMsAra ke bAharI viSayoM kA jJAna prApta karatA hai aura usakA jJAnaM sAdhAraNatayA unhIM viSayoM taka sImita rahatA hai| indriyA~ kevala bAhara meM hI kAma karane kI kSamatA rakhatI haiN| isalie mana aura indriyoM kI daur3a sadA bAhara hI lagI rahatI hai| kevala isa bAharI yA UparI jJAna ke AdhAra para manuSya saMsArI, arthAt paramArtha kI dRSTi se anADI, banA rahatA hai| vaha sadA sAMsArika viSaya-bhogoM kI prApti ke prayatna meM lagA rahatA hai aura apanA sArA jIvana anucita aura anAvazyaka kAyika, vAcika aura mAnasika karmoM meM pha~sakara hI ga~vA detA hai| vaha nahIM jAnatA ki usake zarIra ke andara hI sacce jJAna aura Ananda kA ananta bhaNDAra bharA par3A hai| indriyoM kI bAharI daur3a ko banda karane aura mana ko antara meM ekAgra karane para hI vaha antarmukhI bana sakatA hai aura antarmukhatA se hI dhyAna kI zurUAta hotI hai| dhyAna ke vikAsa dvArA hI pUrNa jJAna yA sarvajJatA kI prApti hotI hai aura pUrNa jJAna dvArA mokSa kI prApti hotI hai| isa jJAna ko prApta karane kA ekamAtra sAdhana dhyAna hI hai|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA 285 isa dhyAna dvArA prApta jJAna ke AdhAra para hI jJAnIjanoM ne Agama yA sadgranthoM kI racanA kI hai| isa dhyAna ke sambandha meM sahI aura samasta jAnakArI kevala ve hI de sakate haiM jo svayaM dhyAna kA abhyAsa kara pUrNa jJAnI bana cuke hoN| dUsare zabdoM meM, kevala arhat deva yA sacce guru se hI dhyAna kI pUrI jAnakArI prApta ho sakatI hai| ve hI hamAre mana, vacana aura kAya kI zuddhi ke upAyoM tathA dhyAna ke sabhI bhedoM aura unake abhyAsa kI pUrI vidhi ko vistArapUrvaka aura spaSTatA ke sAtha samajhA sakate haiN| isIlie svAmI padmanandi kahate haiM: yogato hi labhate vibaMdhanam yogatopi kila mucyate naraH / yogavartma viSamaM gurorgirA bodhyametadakhilaM mumukSuNA // athArt yoga (mana, vacana aura kAya kI kriyAoM) ko azuddha rakhane se karmoM se baMdha (bandhana) hotA hai tathA zuddha yoga se avazya yaha mAnava karmoM se chUTa jAtA hai| yadyapi dhyAna kA mArga kaThina hai tathApi jo mokSa ko cAhanevAlA hai usako guru ke vacanoM se isa sarva (samasta) dhyAna ke mArga ko samajha lenA caahie| 47 NANasAra (jJAnasAra) meM bhI bAra-bAra kahA gayA hai ki guru prasAda (guru kRpA) se hI dhyAna tathA usake sabhI bhedoM kA jJAna prApta kiyA jA sakatA hai / udAharaNa ke lie, yaha batAte hue ki isa viSaya kA jJAna kaise prApta kiyA jAye jJAnasAra meM spaSTa kahA gayA hai: jJAnaM jinaiH bhaNita, sphuTArthavAdibhiH vigatalepaH / tadeva nissaMdehaM jJAtavyaM guruprasAdena // 48 artha - jina, arthAt jitendriya santarUpa guru se, jo karmoM se nirlipta hoM tathA satya kA spaSTa rUpa se upadeza karate hoM, jJAna ko sandeharahita hokara guruprasAda (gurukRpA) se jAnanA cAhie / dhyAna ke bhedoM ko jAnane aura unakA abhyAsa karane ke prasaMga meM bhI guruprasAda kA hI ullekha karate hue isa pustaka meM kahA gayA hai: dhyAna ke ina bhedoM ko guru ke prasAda se jAnanA " athavA guru ke prasAda se dhyAna ke bhedoM kA abhyAsa karo 50
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 jaina dharma : sAra sandeza ___ vAstava meM dhyAna ke abhyAsa meM guru kA bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai| yadi isa viSaya para gaharAI se vicAra kareM ki dhyAna kisakA karanA cAhie, arthAt kisako dhyeya banAnA kalyANakArI aura phaladAyaka siddha hotA hai, athavA arhat yA santa sadguru kisakA dhyAna karane kA upadeza dete haiM to yaha patA calegA ki zurU meM apane guru ke dehasvarUpa kA aura unake dvArA diye gaye mantra kA, phira unake jyotirmaya divya svarUpa kA aura anta meM unake raMga-rUpa-AkAra-rahita paramAtmasvarUpa kA dhyAna karanA hI sAdhaka (dhyAtA) ke lie sabase upayukta aura lAbhakArI kahA gayA hai| ___ Upara dharmadhyAna aura zukladhyAna ke bhedoM ke prasaMga meM hamane dekhA hai ki unake bhedoM kA vizleSaNa vizeSa rUpa se dhyAna karanevAle (dhyAtA), dhyeya aura dhyAna kI avasthA kI milI-julI dRSTi se kiyA gayA hai| yaha vizleSaNa yA vyAkhyA zAstrIya aura bauddhika dRSTi se bilkula ucita hai| para jaba vyAvahArika dRSTi se isa viSaya para vicAra kiyA jAtA hai ki dhyAna karanevAle ko kisakA kisa rUpa meM dhyAna karanA cAhie taba dhyAna ko nIce diye gaye cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai| pahale bauddhika dRSTi se prazasta (zubha) dhyAna ke batAye gaye bheda aura abhI vyAvahArika dRSTi se kiye jAnevAle bheda paraspara eka-dUsare ke andara A jAte haiN| vyAvahArika dRSTi se kiye gaye cAra prakAra ke bhedoM ko, jinheM guru prasAda (gurukRpA) se jAnA jAtA hai, NANasAra (jJAnasAra) meM isa prakAra batAyA gayA hai: piNDasthaM ca padasthaM rUpasthaM guruprsaaden| arthAt piNDastha, padastha aura rUpastha-dhyAna ke ina bhedoM ko guru prasAda se jAnanA caahie| phira dhyAna ke eka aura bheda kA ullekha karate hue isI pustaka meM kahA gayA hai: anya granthoM meM rUpAtIta dhyAna kA bhI varNana kiyA gayA hai| ina cAroM bhedoM kA ullekha jJAnArNava meM isa prakAra kiyA gayA hai: piNDasthaM ca padasthaM ca rUpasthaM ruupvrjitm| caturdA dhyAnamAmnAtaM bhvyraajiivbhaaskraiH||
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 antarmukhI sAdhanA artha jI bhavya (mokSArthI) rUpI kamaloM ko praphullita karane ke lie sUrya ke samAna yogIzvara haiM unhoMne dhyAna ko piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta aise cAra prakArakA kahA hai| ina cAroM bhedoM meM se piNDastha aura padastha nAmaka prathama do bhedoM para pahale vicAra kreN| 'piNDa' kA artha hai zarIra yA deha / isalie isa prasaMga meM piNDastha dhyAna kA artha arhat yA santa sadgura ke deha svarUpa (guru-mUrti) kA dhyAna karanA hai| 'pada' zabda se yahA~ mantra kA bodha hotA hai| isalie padastha dhyAna kA artha hai guru dvArA diye gaye mantra kA smaraNa aura dhyAna karanA ise spaSTa karate hue jainendra siddhAntakoza meM kahA gayA hai: uparokta cAra bhedoM meM piNDastha dhyAna to arhata bhagavAn (yA gurudeva) kI zarIrAkRti kA vicAra karatA hai aura padastha dhyAna paMcaparameSThI ke vAcaka (bodha karAnevAle) akSaroM va mantroM kA aneka prakAra se vicAra karanA hai| jJAnasAra meM bhI kahA gayA hai : arahaMta (arhat yA sadguru) kI mUrti (svarUpa) kA ciMtavana karanA so piNDastha dhyAna hai aura paMcaparameSThI ke namaskArAtmaka (NamokAra) mantra jo ki paMcaparameSThI ke vAcaka haiM tinakA dhyAna karanA padastha dhyAna hai aura guru upadezita dhyAna krai| jJAnArNava meM bhI padastha dhyAna ko ina zabdoM meM samajhAyA gayA hai: jisako yogIzvara pavitra maMtroM ke akSara svarUpa padoMkA avalaMbana karake citavana karate haiM usako yogIzvaroM ne padastha dhyAna kahA hai|57 mana ke sadA bAhara daur3ate rahane ke kAraNa cittavRtti sadA caMcala banI hotI hai| ise ekAgra karane aura AtmaniSTha banAne ke lie zurU meM kisI avalamba yA AdhAra kI jarUrata hotI hai| isalie ise guru ke svarUpa ke dhyAna aura
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 jaina dharma : sAra sandeza paMcaparameSThI ke pA~ca pavitra nAmoM ke smaraNa (sumirana yA japa) kA AdhAra dekara ise apane antara meM ekAgra kara dhyAna karane kA abhyAsa sikhAyA jAtA hai| jainadharmAmRta meM ise ina zabdoM meM spaSTa kiyA gayA hai: Atma-svarUpa kA ciMtavana yA dhyAna binA kisI AdhAra yA Adarza ke sambhava nahIM hai| ataeva (sAdhaka) paMcaparameSThI ko Adarza mAna karake unake AdhAra se Atma-svarUpa kA ciMtavana karatA hai| arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina pA~coM ko vItarAgatArUpa paramapada meM avasthita hone ke kAraNa paMcaparameSThI kahate haiN| vastutaH ye paMcaparameSThI kyA haiM ? AtmA kI kramase vikasita avasthAoM ke nAmamAtra haiN|...is prakAra sAdhakako Atma-cintana ke lie paMcaparameSThI kI upAsanA karane kA vizeSarUpa se vidhAna kiyA gayA hai| samyagdRSTi jIva jina paMcaparameSThiyoM kA sadA smaraNa (sumirana) karatA hai, unake nAma kA japa aura dhyAna karatA hai aura jinake AdhAra yA Azrayase AtmasvarUpa kA sAkSAtkAra karanA cAhatA hai, unake nAma kA namaskArAtmaka mantra anAdi mUlamantra hai|58 ziSya jisa guru ko pahale apanI bAharI A~khoM (carmacakSuoM) se dekhatA hai, unheM hI vaha unake batAye paMcaparameSThiyoM ke namaskArAtmaka mantra-smaraNa (sumirana) ke abhyAsa dvArA Antarika A~kha (jJAnacakSu) se dekhane meM samartha ho jAtA hai| ratnAkara zataka meM isa atyanta upayogI mantra ke smaraNa aura dhyAna kI vidhi ko isa prakAra samajhAyA gayA hai: jisa prakAra jauharI motI kI kevala pA~ca lar3iyoM ko dekhakara samUce motI-samUha kI parIkSA kara letA hai usI prakAra pA~ca mantra se saMbaMdha rakhanevAle akSara samUha ko zreSTha muni lalATameM dhyAna karake pahale carmacakSuoM se dekhakara punaH jJAna-cakSu se dekhate haiN| usa samaya unako apane svarUpa kA darzana hotA hai|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 289 antarmukhI sAdhanA NamokAra mantra ke dhyAna karane kI yaha vidhi sarvasAdhAraNa ke lie upayogI hai| isa vidhi se mana sthira ho jAtA hai| vyavahAra meM kArya karanevAlI vidhi yahI hai ki ekAnta sthAna meM baiTha kara lalATa ke madhya meM-bhauhoM ke bIca isakA cintana kre| isa mantra ke dhyAna se sabhI prakAra se sukha milate haiN| isa mantra kA japa tIna prakAra se kiyA jAtA hai: vAcakaH isa japa meM zabdoM kA uccAraNa kiyA jAtA hai arthAt mantra ko mu~ha se bola-bolakara japa kiyA jAtA hai| upAMzuH isa japa meM andara se zabdoM ke uccAraNa kI kriyA hotI hai| gale meM mantra ke zabda gUMjate rahate haiM para mukha se nahIM nikala paate| mAnasaH isa japa meM zabdoM kA bAharI aura bhItarI uccAraNa kA prayAsa ruka jAtA hai, mana meM mantra kA japa hotA rahatA hai| yahI kriyA dhyAna kA rUpa dhAraNa karatI hai| jaina dharma ke anusAra yaha mAnasa japa hI sarvottama vidhi hai jo sarvAdhika prabhAvazAlI aura phaladAyaka siddha hotI hai| jaisA ki Upara jainadharmAmRta se diye gaye uddharaNa meM batAyA gayA hai, paMcaparameSThI ke pA~ca nAma krama se vikasita huI pA~ca pAramArthika avasthAoM ko sUcita karanevAle iSToM ke nAma haiN| Antarika jJAna kA pUrNa vikAsa kramazaH pA~coM paradoM ke dUra ho jAne para hI hotA hai| paMcaparameSThiyoM ke nAma kA japa yA sumirana Antarika jJAna ke pA~ca paradoM ko dUra karane meM atyanta upayogI siddha hotA hai| isa satya ko anubhava prakAza meM dIpaka para par3e hue paradoM ke udAharaNa dvArA isa prakAra samajhAyA gayA hai : jaise dIpaka ke Upara pA~ca parade par3e haiN| jaba eka paradA dUra hotA hai to halkA sA dhuMdhalA prakAza hotA hai| dUsarA paradA dUra hone para prakAza bar3ha jAtA hai| tIsarA paradA haTane para prakAza aura bar3ha jAtA hai| cauthA paradA haTane para prakAza usase bhI adhika teja ho jAtA hai aura jaba pA~cavA
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 jaina dharma: sAra sandeza paradA bhI haTa jAtA hai taba prakAza AvaraNarahita (sabhI AvaraNoM yA pardo se rahita) hokara pUrNarUpa se camaka uThatA hai| isI prakAra jJAna ko DhakanevAle pA~ca parade haiN|* 60 ina paryoM ko haTAne meM guru-mantra kA abhyAsa atyanta upayogI siddha hotA hai| mantra aneka ho sakate haiN| para jaisA ki NANasAra (jJAnasAra) meM kahA gayA hai, ziSya ko "guru upadezita dhyAna karanA caahie|"61 ___ jo mantra guru ke mukha se uccArita hotA hai, arthAt jisa mantra ko guru apane mukha se bolakara ziSya ko pradAna karate haiM, usameM guru kI apAra zakti samAyI hotI hai| vaha guru ke svarUpa ke samAna hI prabhAvazAlI hotA hai aura guru ke svarUpa ko prakaTa karatA hai| isalie ziSya ko zraddhA aura vizvAsa ke sAtha guru-mantra kA lagAtAra smaraNa (sumirana) karate hue guru ke svarUpa kA dhyAna karanA caahie| guru-mantra ke smaraNa aura dhyAna kI apAra mahimA aura adbhuta phala kA ullekha karate hue jJAnArNava meM phira kahA gayA hai: paMcaparameSThiyoM ko namaskAra karane rUpa hai lakSaNa jisakA aise mahAmaMtra ko citavana karai, kyoMki yaha namaskArAtmaka maMtra jagat ke jIvoM ko pavitra karane meM samartha hai| ___ jo jIva pApa se malina haiM ve isI mantra se vizuddha hote haiM aura isI mantra ke prabhAva se manISigaNa (buddhimAn yA vivekI jana) saMsAra ke klezoM se chUTate haiN| bhavya jIvoM ko ApadA (vipatti) ke samaya yahI mantra isa jagat meM bAMdhava (mitra) hai| isake atirikta anya koI bhI jIvoM para kRpA karane meM tatpara nahIM hai| bhAvArtha-sabakA rakSaka yahI eka mahAmantra hai|62 * jaisaiM dIpaka ke pAMca par3ade haiN| eka par3adA dUri bhaye, jhINA bArIka udyota bhyaa| dUjA par3adA dUri bhayA, taba car3hatA prakAza bhyaa| tIjA gaye car3hatA bhyaa| cauthA gaye adhika car3hatA bhyaa| pAMcavA~ gayA taba nirAvaraNa prakAza bhyaa| aiseM jJAnAvaraNa ke pAMca par3ade haiN| (TippINI 61 kA mUla rUpa)
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA 291 ratnAkara zataka meM bhI isa mantra kA prabhAva aura phala batAte hue kahA gayA hai: isa mantra ke dhyAna se samasta pApa dUra ho jAte haiM, AtmA pavitra ho jAtI hai aura mokSarUpI lakSmI ke prApta karane meM vilamba nahIM hotA hai| isa NamokAra mantra meM aisI hI vicitra zakti hai, saMsAra kA bar3e se bar3A kAma isake smaraNamAtra se siddha ho jAtA hai| jo vyakti bhakti-bhAva pUrvaka pratidina isa mantra kA jApa karate haiM, unako aihika sukhoM ke sAtha pAralaukika sukha bhI prApta hote haiM aura saMsAra kA paribhramaNa cakra isase samApta hotA hai| jisa samaya guru paMcaparameSThiyoM ke nAma kA uccAraNa karate hue ziSya ko NamokAra (namaskArAtmaka) mantra kI dIkSA dete haiM usa samaya mAno ziSya ke saubhAgya kA udaya ho jAtA hai| parameSThiyoM ke pA~ca nAmoM ko lene, arthAt grahaNa karane ke samaya hI ziSya ke bahuta se pApa kaTa jAte haiM aura usake jIvana kI pravRtti paramArtha kI ora ho jAtI hai| phira dhIre-dhIre guru-mantra ke jApa ke abhyAsa se usake sabhI karma naSTa ho jAte haiM aura vaha mokSa kA adhikArI bana jAtA hai| jJAnArNava meM isakA saMketa ina zabdoM meM kiyA gayA hai: jina bhagavAn ke nAma lene se hI bhavya jIvoM ke anAdi kAla se utpanna hue janmamaraNajanya samasta roga laghu (halake) ho jAte haiN| isa mantrarAja mahAtattva ko jisane hRdaya meM sthita kiyA usane mokSa ke lie pAtheya (saMvala) saMgraha kiyaa| jisa samaya yaha mahAtattva muni ke hRdaya meM sthiti karatA hai usa hI kAla saMsAra ke santAna (silasile) kA aMkura gala jAtA hai, arthAt TUTa jAtA hai| guru se nAma lene, arthAt guru dvArA diye gaye nAma ko grahaNa karane se jIva ke pApoM aura duHkhoM ke miTa jAne kA ullekha stuti-pATha meM bhI ina zabdoM meM kiyA gayA hai:
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 jaina dharma : sAra sandeza kRpA tihArI aisI hoya, jAmana marana miTAvo moy| bAra-bAra maiM vinatI karU~, tuma sevA bhava sAgara truuN|| nAma leta saba duHkha miTa jAya, tuma darzana dekhyA prabhu aay| tuma ho prabhu devana ke deva, maiM to karU~ caraNa tava seva // maiM Ayo pUjana ke kAja, mero janma saphala bhayo aaj| nAtha tihAre nAma taiM, agha china mA~hi plaay| jyoM dinakara parakAza teM, andhakAra vinazAya // 5/ anAhata dhyAna guru-svarUpa kA dhyAna karate hue unake dvArA diye gaye mantra kA smaraNa (sumirana yA jApa) karane ke abhyAsa se anAhata zabda yA nAda prakaTa hotA hai| jaina dharma meM anAhata zabda ko zraddhA-bhaktipUrvaka anAhata deva kahA gayA hai tathA usakI mahimA aura phala batAte hue usakA dhyAna karane kA upadeza diyA gayA hai| jJAnArNava meM spaSTa kahA gayA hai: candralekhAsamaM sUkSmaM sphurantaM bhaanubhaasvrm| anAhatAbhidhaM devaM divyarUpaM vicintayet // artha-candramA kI rekhA ke samAna sUkSma aura sUryasarIkhA dedIpyamAna, sphurAyamAna (gUMjAyamAna) hotA huA tathA divya rUpa kA dhAraka aisA jo anAhata nAma kA deva hai usakA ciMtavana krai|66 jo zabda binA kisI AghAta yA TakarAva ke apane-Apa utpanna hotA hai use anAhata nAda kahate haiM / saMsAra ke sabhI zabda kisI na kisI do yA do se adhika vastuoM ke paraspara TakarAne athavA eka vastu kA dUsarI vastu ke dvArA Thoke, pITe yA Ahata kiye jAne se utpanna hote haiN| isalie anAhata zabda yA dhvani sabhI sAMsArika zabdoM yA AvAz2oM se bhinna hai| 'deva' zabda se divyatA yA prakAza kA bodha hotA hai| isalie 'anAhata deva' se tAtparya usa divyadhvani yA zabda se hai jisameM divya AvAz2a ke sAtha divya prakAza bhI hai| isIlie jJAnArNava ke
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA 293 Upara diye gaye zloka meM anAhata deva ko gU~jAyamAna aura candra aura sUrya ke samAna dedIpyamAna (zItala aura divya jyoti ke sAtha prakAzamAna ) - donoM hI kahA gayA hai| --- 'deva' zabda kA prayoga jyotisvarupa bhagavAn yA paramAtmA ke lie kiyA jAtA hai| paramAtmA ko svayaMbhU, arthAt svayaM apane se utpanna honevAlA mAnA jAtA hai| saMsAra ke sabhI padArtha kisI na kisI kAraNa se utpanna hote haiM, para bhagavAn yA paramAtmA kA koI kAraNa nahIM hai / ve eka kAraNarahita, amUrta yA avyakta cetana sattA haiN| yaha avyakta yA aprakaTa sattA apane ko anAhata zabda ke rUpa meM prakaTa 1 hai| jaina granthoM meM isakA saMketa yaha kahakara diyA gayA hai ki anAhata zabda yA divyadhvani tIrthaMkara bhagavAn ke mukhakamala se nikalatI hai / bhagavAn ke isI prakaTa rUpa (anAhata deva yA divyadhvani) ke sahAre jIva amUrta aura aprakaTa bhagavAn kA darzana karatA hai aura saMsAra - sAgara se pAra hotA hai| ise praNava bhI kahate haiM jo parameSThI yA paramAtmA kA sUcaka yA bodha karAnevAlA (vAcaka) hai, arthAt praNava ko vAcaka aura parameSThI yA paramAtmA ko usakA vAcya (praNava dvArA sUcita yA jJAta honevAlA) mAnA jAtA hai| ina bAtoM ko samajhAte hue aura anAhata zabda ke dhyAna kA upadeza dete hue tathA usakA phala batAte hue jJAnArNava meM kahA gayA hai: isa anAhata nAmA devameM kiyA hai sthira abhyAsa jinhoMne aise satpuruSa isa divya jahAja ke dvArA saMsArarUpa ghora samudra ko tirakara zAnti ko prApta ho gaye haiM / ekAgratAko prApta hokara, cittako sthira (nizcala) karane ke lie usI anAhata ko anukrama se (krama-krama se) sUkSma dhyAtA huA bAlake agrabhAga samAna dhyAvai, arthAt sUkSma se sUkSmatara zabda kA dhyAna karate hue anta meM atyanta sUkSma anAhata zabda kA dhyAna karai / usake pazcAt galita ho gaye haiM samasta viSaya jisameM aise apane manako sthira karanevAlA yogI usI kSaNameM jyotirmaya sAkSAt jagat ko pratyakSa avalokana karatA hai|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 jaina dharma : sAra sandeza isa anAhata maMtra ke dhyAnase dhyAnI ke aNimA Adi sarva siddhiyA~ prApta hotI haiM aura daityAdika sevA karate haiM tathA AjJA aura aizvarya hotA hai isameM sandeha nahIM hai| tatpazcAt krama se lakSyoM se (lakhane yogya vastuoM se) chur3Akara, alakSya meM (adRzya meM) apane mana ko dhAraNa karate hue dhyAnI ke antaraMga meM akSaya (avinAzI) tathA iMdriyoM ke agocara jyoti arthAt jJAna prakaTa hotA hai| isa anAhata tattva athavA zivanAmA (kalyANakArI kahe jAnevAle) tattva ko avalaMbana karake manISIgaNa (jJAnIjana) ananta klezavAle saMsArarUpI vana se pAra ho gye| he mune! tU praNava nAmA akSara kA smaraNa kara arthAt dhyAna kara, kyoMki yaha praNava nAmA akSara duHkharUpI agni kI jvAlA ko zAnta karane ke lie megha ke samAna hai| ___ isa praNava se atinirmala zabdarUpa jyoti arthAt jJAna utpanna huA hai aura parameSThI kA vAcya vAcaka sambandha bhI isI praNava se hotA hai, arthAt parameSThI to isa praNavakA vAcya aura yaha parameSThI kA vAcaka hai| 67 vINA Adi vAdya-yantroM ke tAra se utpanna honevAle ati madhura aura surIle svara jaise isa anAhata nAda ko sunane kA upadeza dete hue jJAnArNava meM phira kahA gayA hai: he dhIra puruSa! yaha dhyAna kA taMtra (tAravAle vAdya-yantroM jaisI dhvani ko) sunane se, yaha citta ko pavitra karatA hai| tIvrarAgAdika kA abhAva karake cittako vizuddha karatA hai tathA AcAraNa kiyA huA (abhyAsa kara lene para) mokSa detA hai| yaha yogIzvaroM kA jAnA huA hai, isa kAraNa isako tU AsvAda, dhAra (dhAraNa kara) vA suna aura dhyAna kA AcaraNa kara68 pataJjali ne bhI apane yogasUtra meM praNava ko Izvara kA vAcaka (bodhaka) kahA hai, arthAt unake anusAra bhI praNava, Izvara kA vAcaka hai jo apane vAcya,
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 antarmukhI sAdhanA Izvara kA bodha karAtA hai| yA yoM kaheM ki praNava (anAhata nAda yA divyadhvani) ke abhyAsa dvArA Izvara ko jAnA jAtA hai| yogasUtra meM spaSTa kahA gayA hai: tasya vAcakaH praNavaH / tjjpstdrthbhaavnm|69 arthAt yaha praNava usakA (Izvara kA) vAcaka (bodha karAnevAlA), arthAt usa avyakta yA aprakaTa Izvara ko prakaTa karanevAlA hai| isakA japa aura isake artha kA cintana yA dhyAna karanA caahie| ___ mana kI duvidhA ko dUra karane aura paramArtha kA bheda pAne ke lie sumirana aura dhyAna ko Avazyaka batAkara usake Ananda meM magna hone aura apane jIvana ko saphala banAne kI prareNA nIce diye gaye padoM meM bar3e hI sundara DhaMga se dI gayI hai: (duvidhA kaba jaihaiM yA mana kii| kaba nijanAtha niraMjana sumirauM taji sevA jana-jana kii|| kaba ruci sauM pInai dRga cAtaka, bUMda akhayapada ghana kii| kaba zubha dhyAna dharauM samatA gahi, karU~ na mamatA tnkii|| kaba ghaTa antara rahai nirantara, dir3hatA suguru-vacana kii| kaba sukha lahauM bheda paramAratha, miTai dhAranA dhana kii||/ arthana mAlUma, hamAre mana kI yaha duvidhA kaba dUra hogI? vaha avasara kaba AyegA, jaba maiM pAmara manuSyoM kI gulAmI se chuTakArA pAkara apane nirvikAra AtmA-rAma kI alakha jgaauuNgaa| na jAne kaba hamAre netra-cAtaka ghanIbhUta akSaya pada ke sarasa binduoM kA ruci ke sAtha pAna kareMge? maiM samatA bhAva ko dhAraNa kara zarIra Adi ke moha ko chor3akara Atma-sambandhI zubha dhyAna ko kaba dhAraNa karU~gA? mere mana meM-merI AtmA meM sadguruoM kI vANI kA saMcAra kaba hogA? maiM usa vANI para kaba dRr3ha rahU~gA? maiM sAMsArika-vyAvahArI dhana kI dhAraNA (dhana-saMgraha kI pravRtti) ko bhulAkara bheda-vijJAna se utpanna hone vAle paramAratha (sacce dhana) ke sukha ko kaba prApta karU~gA?/
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 jaina dharma : sAra sandeza bhaja caturviMzati nAma / je bhaje te utari bhavadadhi layo zivasukha-dhAma // rAkhi nizcaya japo 'budhajana' pure sabake kAma // / artha - he bhavyAtman ! caubIsoM bhagavAn ke ( batAye ) nAma kA bhajana kara / jinhoMne bhajana kiyA unhoMne saMsAra - samudra se pAra utara kara zivasukha (mokSasukha) pradAna karanevAle sthAna ko prApta kiyA / he budhajana ! zraddhApUrvaka inakA japa kro| ye nAma sabakI kAmanAoM ko pUrNa karanevAle haiN|7/ rUpastha aura rUpAtIta dhyAna uparyukta piNDastha dhyAna aura padastha dhyAna ke vivecana se yaha spaSTa hai ki piNDastha dhyAna meM arahaMta (arhat ) bhagavAn yA santa sadguru ke deha svarUpa kA aura padastha dhyAna meM unake dvArA diye gaye mantra kA dhyAna kiyA jAtA hai / ina donoM dhyAnoM ke phalasvarUpa antara meM anahada yA anAhata nAda sunAI dene lagatA hai aura arhat bhagavAn yA santa sadguru ke jyotirmaya divya svarUpa kA darzana hotA hai| rUpastha dhyAna meM arhat bhagavAn yA santa sadguru ke isI divya svarUpa kA dhyAna kiyA jAtA hai / isa prakAra piNDastha, padastha aura rUpastha - ina tInoM hI dhyAnoM meM arhat bhagavAn yA santa sadguru kA hI kisI na kisI rUpa meM dhyAna kiyA jAtA hai| isIlie dravyasaMgraha TIkA meM kahA gayA hai: padastha, piNDastha aura rUpastha ina tInoM dhyAnoM ke dhyeyabhUta zrI arhat sarvajJa haiN| 72 yaha batalAte hue ki rUpastha dhyAna meM arhat bhagavAna ke divya svarUpa kA dhyAna kiyA jAtA hai, tattvabhAvanA meM unake divya svarUpa tathA divyaloka meM honevAlI unakI alaukika sabhA (samavasaraNa) ke manohara dRzya kA varNana ina zabdoM meM kiyA gayA hai: arahaMta bhagavAn ke svarUpa meM tanmaya hokara unakA dhyAna karanA so rUpastha dhyAna hai| jinakA paramaudArika (divya ) zarIra koTi sUryakI
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 antarmukhI sAdhanA jyoti ko maMda karanevAlA hai, jisameM mAMsa Adi sAta dhAtue~ nahIM haiN| parama zuddha ratnavat camaka rahA hai, prabhu parama zAMta, svarUpa magna virAjamAna haiM, jinake sarva zarIra meM vItarAgatA jhalaka rahI hai| zrI arahaMta bhagavAnake kSughA, tRSA, roga, zoka, ciMtA, rAgadveSa, janma, maraNa Adi aThAraha doSa nahIM haiN| prabhuke ATha prAtihArya (aizvaryasUcaka vAtAvaraNa aura sevaka) zobhAyamAna haiM-(1) ati manohara ratnamaya siMhAsana para antarikSa (AkAza) meM virAjamAna haiM (2) karor3oM candramA kI jyoti ko maMda karanevAlA unake zarIra kI prabhA kA maNDala unake cAroM tarapha prakAzamAna ho rahA hai (3) tIna caMdramA ke samAna tIna chatra Upara zobhita hote hue prabhu tIna loka ke svAmI haiM, aisA jhalakA rahe haiN| (4) haMsa ke samAna ati zveta camaroM ko donoM tarapha devagaNa DhAra rahe haiM (5) devoMke dvArA kalpavRkSoM ke manohara puSpoM kI varSA ho rahI hai (6) parama ramaNIka azoka (zoka dUra karanevAlA) vRkSa zobhAyamAna hai usake nIce prabhu kA siMhAsana hai (7) duMdubhi bAjoM kI parama miSTa (madhura) va gaMbhIra dhvani ho rahI hai (8) bhagavAn kI divyadhvani megha garjanAke samAna ho rahI hai| sAdhakoM ke lie arhat bhagavAn ko dhyAna yogya batAte hue tathA unake divya svarUpa kI prabhutA ko prakaTa karate hue AdipurANa meM bhI kahA gayA hai: jo tejomaya paramaudArika (atyanta sUkSma) zarIra ko dhAraNa kiye hue haiM aise kevala jJAnI arhanta jinendra dhyAna karane yogya haiN| rAga Adi avidyAoMko jIta lene se jo jina kahalAte haiM, ghAtiyA karmoM ke naSTa hone se jo arhanta (arihanta) kahalAte haiM, zuddha Atma-svarUpa kI prApti hone se jo siddha kahalAte haiM aura trailokyake samasta padArthoM ko jAnane se jo buddha kahalAte haiM, jo tInoM kAloM meM honevAlI ananta paryAyoM se sahita samasta padArthoM ko dekhate haiM isalie vizvadarzI (sabako dekhanevAle) kahalAte haiM aura jo apane jJAnarUpa caitanya guNa se saMsAra ke saba padArthoM ko jAnate haiM isalie vizvajJa (sarvajJa) kahalAte haiN| ...isa prakAra jo Upara kahe hue lakSaNoM se sahita haiM, paramAtmA haiM, parama puruSa rUpa haiM, parameSThI haiM, parama tattvasvarUpa haiM,
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 jaina dharma : sAra sandeza paramajyoti (kevalajJAna) rUpa haiM aura avinAzI haiM aise arhantadeva dhyAna karane yogya haiN| 74 unakI divya alaukika sabhA meM phaile divya prakAza aura divyadhvani kA varNana AdipurANa meM ina zabdoM meM kiyA gayA hai: devoM ke dundubhI madhura zabda karate hue AkAza meM baja rahe the| jinakA zabda atyanta madhura aura gambhIra thA aise paNava, tuNava, kAhala, zaMkha aura nagAr3e Adi bAje samasta dizAoM ke madhya bhAgako zabdAyamAna karate hue tathA AkAza ko AcchAdita karate hue zabda kara rahe the / .. kyA yaha meghoMkI garjanA hai ? athavA jisameM uThatI huI lahareM zabda kara rahI haiM aisA samudra hI kSobha ko prApta huA hai ? isa prakAra tarka-vitarka kara cAroM ora phailatA huA bhagavAnake devadundubhiyoM kA zabda sadA jayavanta rahe / ... * usa samaya vaha jinendra bhagavAn ke zarIra kI prabhA madhyAhna ke sUrya kI prabhA ko tirohita karatI huI - apane prakAza meM usakA prakAza chipAtI huI, karor3oM devoM ke teja ko dUra haTAtI huI, aura loka meM bhagavAn kA bar3A bhArI aizvarya prakaTa karatI huI cAroM ora phaila rahI thI / ... jisa prakAra meghoM kI garjanA sunakara cAtaka pakSI parama Ananda ko prApta hote haiM usI prakAra usa samaya bhagavAnakI divya dhvani sunakara bhavya jIvoM ke samUha parama Ananda ko prApta ho rahe the| sabakI rakSA karanevAle aura agni ke samAna dedIpyamAna bhagavAn ko prApta kara bhavya (mokSArthI) jIvarUpI ratna divya kAnti ko dhAraNa karanevAlI parama vizuddhi ko prApta hue the / " zubhacandrAcArya bhI apane jJAnArNava grantha meM yahI upadeza dete haiM ki rUpastha dhyAna meM arhat (arahaMta ) bhagavAn kA dhyAna karanA caahie| unakI adbhuta mahimA aura apAra guNoM kA varNana karate hue ve kahate haiM: isa rUpastha dhyAna meM arahanta bhagavAn kA dhyAna karanA cAhie / . ApakA carita acintya hai, Apa sundara caritravAle gaNadharAdi ...
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA 299 munigaNoM se sevanIya haiM aura samasta jagat ke hitU (hitaiSI) haiN| Apa indriyoM ke samUha ko rokanevAle, viSaya rUpa zatruoM kA niSedha karanevAle, rAgAdika santAna (rAgAdi kI calI AyI paramparA) ko naSTa karanevAle aura saMsArarUpI agni ko bujhAne ke lie megha ke samAna haiN| Apane divyarUpa dhAraNa kiyA hai, Apa dhIra arthAt kSobha (AkulatA) rahita aura nirmala jJAnarUpI netravAle haiN| ApakA vibhava (aizvarya) deva aura yogIzvaroM kI kalpanA se pare hai| jisane pRthvItala ko pavitra kiyA hai tathA uddharaNa kiyA hai tIna jagat ko aura mokSa mArga kA nirUpaNa karanevAlA hai, ananta hai aura jisakA zAsana pavitra hai, tathA jisane apane bhAmaMDala se (prakAza maNDala se) sUrya ko AcchAdita kiyA hai, koTi caMdramA ke samAna prabhA kA dhAraka hai, jo jIvoM kA zaraNabhUta hai, sarvatra jisake jJAna kI gati hai, jo zAnta hai, divyavANI meM pravINa hai, tathA indriyarUpI soM ke lie garur3a samAna hai, samasta abhyudaya kA maMdira hai, tathA duHkharUpa samudra meM par3ate hue jIvoM ko hastAvalaMbana denevAlA hai aura jo divya puSpavRSTi, Anaka arthAt duMdubhi bAjoM tathA azoka vRkSoM sahita virAjamAna hai, tathA rAgarahita (vItarAga) hai, prAtihArya mahAlakSmI se cihnita hai, aura parama aizvarya sahita (paramezvara) hai| isa prakAra arahanta bhagavAn ke jyotirmayasvarUpa tathA unakI apAra mahimA aura prabhutA ko dikhalAkara zubhacandrAcArya unake dhyAna kA phala batalAte hue kahate haiM: uparyukta sarvajJa deva kA dhyAna karanevAlA jo dhyAnI anya zaraNa se rahita ho, apane mana ko sAkSAt usameM hI saMlIna karatA hai, vaha tanmayatA ko pAkara, usI svarUpa ko prApta hotA hai| yogI (dhyAnI muni yA sAdhaka) usa sarvajJa deva parama jyoti ko AlaMbana karake usake guNagrAmoM meM (guNa samUhoM meM) raMjAyamAna hotA huA mana meM vikSepa rahita (Avegarahita) hokara, usI svarUpa ko prApta hotA hai|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 jaina dharma: sAra sandeza usa paramAtmA meM mana lagAvai taba usake hI guNoM meM lIna citta hokara usameM hI citta ko praveza karake usI bhAva se bhAvita yogI muni usIkI tanmayatA ko prApta hotA hai| jaba abhyAsa ke vaza se usa muni ko usa sarvajJa ke svarUpa se tanmayatA utpanna hotI hai usa samaya vaha muni apanI asarvajJa AtmA ko sarvajJa svarUpa dekhatA hai|" isa prakAra arahanta bhagavAn yA sacce santa sadguru ke jyotirmaya svarUpa kA varNana kara tathA unake dhyAna dvArA dhyAnI ke unase ekAkAra hone kA phala batalAkara zubhacandrAcArya apane antima niSkarSa ke rUpa meM phira kahate haiM: he mune, tU vItarAga devakA hI dhyAna kr| kaise haiM vItarAga bhagavAn ? tInoM lokoM ke jIvoM ke Ananda ke kAraNa haiM, saMsArarUpa samudra ke pAra hone ke lie jahAja tulya haiM tathA pavitra arthAt sabhI mala se rahita haiM tathA loka aloka ke prakAza karane ke lie dIpaka ke samAna haiM aura prakAzamAna tathA nirmala aise haiM ki karor3a zarada ke caMdramA kI prabhAse bhI adhika prabhA ke dhAraka haiN| ve jagat ke advitIya nAtha haiM, zivasvarUpa (kalyANarUpa) haiM, ajanmA aura pAparahita haiN| aise vItarAga bhagavAn kA tU dhyAna kr| sarvavibhavajuta jAna, je dhyAnai arahaMta kuu| mana vasi kari sati mAna, te pAvai tisa bhaavkuu||8 arthAt jo apane mana ko vaza meM kara arahaMta bhagavAn ko sabhI aizvaryoM se yukta aura saccA mAnakara unakA dhyAna karatA hai, vaha unhIM kI avasthA (bhAva) ko prApta karatA hai| isa prakAra jIvita parama cetana arhat yA santa sadguru, jo svaMya mukta hokara mukti kI yukti batalAte haiM, ke dhyAna se dhyAnI unhIM ke samAna mukta bana jAtA hai| ___ rUpastha dhyAna meM apane ko pUrI taraha dRr3ha kara lene ke bAda dhyAtA (dhyAna karanevAlA) apane ko rUpa-raMga Adi cihnoM se rahita amUrta paramAtmA ke dhyAna meM lagAtA hai| ise hI rUpAtIta dhyAna kahate haiN| isa dhyAna ke phalasvarUpa dhyAtA
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA 301 dhIre-dhIre paramAtmA ke guNoM ko grahaNa karatA huA yaha anubhava karane lagatA hai ki maiM paramAtmA hU~, 'aMha brhmaasmi'| para isa dhyAna meM AtmA aura paramAtmA kA bheda yA dvaitabhAva banA rahatA hai| jaba taka yaha bheda banA rahatA hai taba taka isa dhyAna ko savikalpa dhyAna kahate haiN| jaba AtmA aura paramAtmA kA yaha bheda yA dvaitabhAva miTa jAtA hai aura dhyAtA sarvavikalpa rahita ho apane ko paramAtmA meM lIna kara letA hai to usa dhyAna ko nirvikalpa dhyAna yA nirvikalpa samAdhi kahate haiN| isa nirvikalpa samAdhi yA dhyAna ko rUpAtIta dhyAna kahate haiN| isa dhyAna dvArA AtmA paramAtmA meM samAkara paramAtmA bana jAtI hai| jJAnArNava meM isa rUpAtIta dhyAna ko ina zabdoM meM spaSTa kiyA gayA hai: rUpastha dhyAna meM sthirIbhUta hai citta jisakA tathA naSTa ho gaye haiM vibhrama jisake aisA dhyAnI amUrta ajanmA indriyoM se agocara, aise paramAtmA ke dhyAna kA prArambha karatA hai| jisa dhyAna meM dhyAnI muni cidAnandamaya, zuddha, amUrta, paramAkSararUpa (paramAtmArUpa) AtmA ko AtmA dvArA smaraNa karai arthAt dhyAvai so rUpAtIta dhyAna mAnA gayA hai| paramAtmA ke svabhAva se ekarUpa bhAvita arthAt milA huA dhyAnI muni usa paramAtmA ke guNa samUhoM se pUrNa rUpa apane AtmA ko karake, phira use paramAtmA meM yojana kare (jor3a de yA milA de)| aisA vidhAna hai| dhyAnI muni usa paramAtmA ke svarUpa meM mana lagAkara usake hI guNagrAmoM se raMjAyamAna ho (ra~gakara) usameM hI apanI AtmA ko Apa hI se usa svarUpa kI siddhi ke lie jor3atA hai arthAt tallIna hotA hai| jaise nirmala darpaNa meM puruSa ke samasta avayava aura lakSaNa dikhAI par3ate haiM usI taraha paramAtmA ke samasta guNa nirmala AtmA meM pratibimbita hote haiN| pUrvokti prakAra se jaba paramAtmA kA nizcaya ho jAtA hai aura dRr3ha abhyAsa se usakA pratyakSa hone lagatA hai usa samaya paramAtmA kA citavana isa prakAra karai ki aisA paramAtmA maiM hI hU~, maiM hI sarvajJa hU~,
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 jaina dharma : sAra sandeza sarvavyApaka hU~, siddha hU~, tathA maiM hI sAdhya arthAt siddha karane yogya thaa| saMsAra se rahita, paramAtmA, paramajyotisvarUpa, samasta vizva kA dekhanevAlA maiM hI huuN| maiM hI niraMjana hU~, aisA paramAtmA kA dhyAna krai| usa samaya apanA svarUpa nizcala amUrta arthAt zarIrarahita niSkalaGka, jagat kA garu, caitanyamAtra aura dhyAna tathA dhyAtA ke bhedarahita aisA atizaya sphurAyamAna (pratIta) hotA hai| yaha muni jisa samaya pUrvokta prakAra se paramAtmA kA dhyAna karatA hai usa samaya paramAtmA meM pRthak bhAva arthAt alagapane kA ullaMghana karake sAkSAt ekatA ko isa taraha prApta ho jAtA hai ki, jisase pRthakpane kA bilkula bhAna nahIM hotaa| bhAvArtha-usa samaya dhyAtA aura dhyeya meM dvaitabhAva nahIM rhtaa| he mane, isa prakAra jisake samasta vikalpa dUra hogaye haiM, jisake rAgAdika saba doSa kSINa ho cuke haiM, jo jAnane yogya samasta padArthoM kA jAnanevAlA hai, jisane saMsAra ke samasta prapaJca chor3a diye haiM, jo ziva arthAt kalyANa svarUpa athavA mokSa svarUpa hai, jo aja arthAt jisako Age janma-maraNa nahIM karanA hai, jo anavadya arthAt pApoM se rahita hai, tathA jo samasta loka kA eka advitIya nAtha hai aise parama puruSa paramAtmA ko bhAvoM kI zuddhatApUrvaka atizaya karake bhj| bhAvArtha-zuddha bhAvoM se aise parama puruSa paramAtmA kA dhyAna kr| siddha niraMjana karmabina, mUratirahita ananta / jo dhyAvai paramAtamA, so pAve ziva sNt||", arthAt jo santarUpa sajjana dhyAtA paripUrNa, karmarahita, amUrta, ananta (antarahita) aura niraJjana (mAyArahita) paramAtmA kA dhyAna karatA hai vaha kalyANamaya mokSa pada ko prApta karatA hai| dhyAna kA kramika vikAsa hotA hai| hama kaha cuke haiM ki jaba taka dhyAnI ke andara dvaitabhAva banA rahatA hai yA dhyAna, dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kA phala Adi ke vikalpa uThate rahate haiM taba taka usa dhyAna ko savikalpa dhyAna kahate haiN|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA jaba sabhI vikalpa miTa jAte haiM aura dhyAtA dhyeya meM sthiratApUrvaka lIna ho jAtA hai taba usa dhyAna ko nirvikalpa dhyAna kahate haiN| dhyeya kI dRSTi se isa nirvikalpa dhyAna ko hI rUpAtIta dhyAna arthAt rUpa-raMgAdi rahita paramAtmA kA dhyAna kahA jAtA hai aura dhyAna ke svarUpa kI dRSTi se ise hI zukla dhyAna (jo vizuddha hotA hai) kahA jAtA hai| isameM bhI kramika vikAsa hotA hai| jaise-jaise yaha nirvikalpa dhyAna gaharA, sUkSma aura sthira hotA jAtA hai vaise-vaise dhyAna bhI uccatara koTi kA hotA jAtA hai| dhyAna kI gaharAI, sUkSmatA aura sthiratA eka-dUsare para nirbhara hai| jaise-jaise dhyAna gaharA hotA jAtA hai vaise-vaise vaha adhika sUkSma hotA jAtA hai aura usa dhyAna meM adhika Ananda Ane se usameM sthiratA bhI bar3hatI jAtI hai| anta meM dhyAna atyanta gaharA, sUkSma aura sthira hokara paramAtma svarUpa meM niSkampa bhAva se Tika jAtA hai| usa avasthA ko jaina dharma meM zUnya dhyAna kahA jAtA hai| savikalpa aura nirvikalpa dhyAna yA samAdhi kA bheda batAte hue anubhava prakAza meM kahA gayA hai: nizcaya mokSa-mArga ke do bheda (stara) haiM-savikalpa aura nirviklp| savikalpa meM 'aMha brahmAsmi' (maiM brahma hU~)-aisA bhAva AtA hai| nirvikalpa ko vItarAga avasthA arthAt svasaMvedana (AtmAnubhava kI ekatA yA abheda bhAva) kahA jAtA hai|* 80 jainendra siddhAnta koza meM spaSTa kahA gayA hai ki nirvikalpa samAdhi ko hI zukla dhyAna yA rUpAtIta dhyAna kahate haiM: dhyAna karate hue sAdhu ko buddhipUrvaka rAga samApta ho jAne para jo nirvikalpa samAdhi prakaTa hotI hai, use zukladhyAna yA rUpAtIta dhyAna kahate haiN| isakI bhI uttarottara vRddhigata cAra zreNiyA~ haiN| pahalI zreNI meM * nizcaya mokSa-mArga doya prakAra-savikalpa, nirviklp| savikalpa maiM 'ahaM brahA asmi' maiM brahA hU~, aisA bhAva aavai| nirvikalpa meM vItarAga-svasaMvedana samAdhi khiye| (TippaNI 79 kA mUla rUpa)
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 jaina dharma: sAra sandeza abuddhipUrvaka hI jJAna meM jJeya padArthoM kI tathA yoga pravRttiyoM (kAyika, vAcika aura mAnasika pravRttiyoM) kI saMkrAnti (parivartana) hotI rahatI hai, agalI zreNiyoM meM yaha bhI nahIM rhtii| dhyAna ratnadIpaka kI jyoti kI bhA~ti niSkaMpa hokara ThaharatA hai| niyamasAra tAtparya vRtti meM isa dhyAna ko ina zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai: dhyAna, dhyeya, dhyAtA, dhyAna kA phala Adi ke vividha vikalpoM se vimukta (nirvikalpa), antarmukhAkAra, samasta indriya samUha ke agocara, niraMjana, nija paramatattva (paramAtmasvarUpa) meM avicala sthitarUpa dhyAna vaha nizcaya zukladhyAna hai|82 jaba dhyAna meM lIna dhyAnI ke sabhI vikalpa miTa jAte haiM aura vaha sabhI viSayoM ko bhUlakara tathA mantra-sumirana yA anya dhyeya vastu ko bhI choDakara zUnyavat banA huA kevala jJAna (sarvajJatA) meM niSkampa bhAva se sthira ho jAtA hai to usake dhyAna ko zUnyadhyAna kahA jAtA hai| NANasAra (jJAnasAra) meM zUnyadhyAna ke svarUpa ko ina zabdoM meM spaSTa kiyA gayA hai: paramArtha se sAlambana dhyAna (dharma dhyAna) ko jAnakara use chor3anA cAhie tathA tatpazcAt nirAlambana dhyAna kA abhyAsa karanA caahie| prathama dvitIya Adi zreNiyoM ko pAra karatA huA vaha yogI carama sthAna meM pahu~cakara sthUlataH zUnya ho jAtA hai| kyoMki rAgAdise mukta, moha rahita, svabhAva pariNata (AtmabhAva meM lIna) jJAna hI jinazAsana meM zUnya kahA jAtA hai| jisa dhyAna meM na to indriya viSaya hai, na maMtra-smaraNa (mantra kA sumirana) hai, na koI dhyAna karane kI vastu hai, na koI dhAraNA smaraNa hai; kevalajJAna pariNati (kevala jJAna meM sthiti) hI hai aura jo AkAza na hote hue bhI AkAzavat nirmala hai, vaha zUnya dhyAna kahalAtA hai| maiM kisI kA nahIM, putrAdi koI bhI mere nahIM haiM, maiM akelA hU~ : zUnya dhyAna ke jJAna meM yogI isa prakAra ke parama sthAna ko prApta karatA hai|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA 305 mana, vacana, kAya, matsara, mamatva, zarIra, dhana-dhAnya Adi se maiM zUnya hU~ isa prakAra ke zUnya dhyAna se yukta yogI puNya-pApa se lipta nahIM hotaa| maiM zuddhAtmA hU~, jJAnI hU~, cetana guNa svarUpa hU~, eka hU~, isa prakAra ke dhyAna se yogI paramAtma sthAna ko prApta karatA hai| abhyantara ko nizcita karake tathA bAhya padArthoM sambandhI sukhoM va zarIra ko zUnya karake haMsa rUpa puruSa arthAt atyanta nirmala AtmA kevalI ho jAtA hai|83 AcAra sAra meM zUnya dhyAna meM lIna dhyAnI kI avasthA kI ora saMketa karate hue kahA gayA hai: saba rasa virasa ho jAte haiM, kathA goSThI va kautuka vighaTa (haTa) jAte . haiM, indriyoM ke viSaya murajhA jAte haiM, tathA zarIra meM prIti bhI samApta . ho jAtI hai| jahA~ na dhyAna hai, na dhyeya hai, na dhyAtA hai na kucha ciMtavana . hai, na dhAraNA ke vikalpa haiM, aise zUnya ko bhalI prakAra bhAnA (ramanA). caahie| zUnya dhyAna meM praviSTa yogI sva svabhAva se sampanna, paramAnanda meM sthita tathA prakaTa bharitAvasthAvat (paripUrNAvasthA jaisA) hotA hai| dhyAna yukta yogI ko jaba taka kucha bhI vikalpa utpanna hote rahate haiM, taba taka vaha zUnya dhyAna nahIM, vaha yA to cintA hai yA bhaavnaa|84 dhyAtA ke Avazyaka guNa dhyAna ke bhedoM para vicAra karane aura dhyAna ke antima lakSya ko samajhane ke bAda hameM yaha bhI jAnanA cAhie ki dhyAna ke isa lakSya ko prApta karane ke lie dhyAtA ko kaisA honA caahie| yadi sAdhaka yaha jAna le ki dhyAna ke abhyAsa meM saphala hone ke lie kina guNoM se yukta honA Avazyaka hai to vaha una guNoM ko grahaNa karane ke lie bharapUra prayAsa kara sakatA hai| dhyAtA ke lie jo guNa Avazyaka haiM unakA spaSTa ullekha jJAnArNava meM isa prakAra kiyA gayA hai: zAstra meM aise dhyAtA kI prazaMsA kI gaI hai jo mumukSu ho, arthAt mokSa kI icchA rakhanevAlA ho| kyoMki yadi aisA nahIM ho, to mokSa ke kAraNa
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 jaina dharma: sAra sandeza dhyAna ko kyoM kare? dUsare saMsAra se virakta (anAsakta) ho, kyoMki saMsAra se virakta (anAsakta) hue binA dhyAna meM citta kisa lie lagAve? tIsare kSobharahita zAntacitta ho, kyoMki vyAkulacitta ke dhyAna kI siddhi nahIM ho sktii| cauthe vazI kahiye jisakA mana apane vaza meM ho, kyoMki mana ke vaza hue vinA vaha dhyAna meM kaise lagai? pA~caveM sthira ho, zarIra ke sAMgopAMga Asana meM dRr3ha ho, kyoMki kAya calAyamAna rahane se dhyAna kI siddhi nahIM hotii| chaThe jitAkSa (jitendriya) ho, kyoMki indriyoM ke jIte vinA ve viSayoM meM pravRtta karatI haiM aura dhyAna kI siddhi nahIM ho sktii| sAtaveM saMvRta kahiye saMvarayukta ho| kyoMki khAnapAnAdi meM vikala ho jAve to, dhyAna meM citta kaise sthira ho? AThaveM dhIra ho| upasarga (vighna) Ane para dhyAna se cyuta na hove| taba dhyAna kI siddhi hotI hai| aise AThaguNasahita dhyAtA ke dhyAna kI siddhi ho sakatI hai, anya ke nahIM hotii| jJAnArNava meM phira kahA gayA hai: jisa muni (sAdhaka) kA citta kAma bhogoM meM virakta hokara aura zarIra meM spRhAko chor3a ke sthirIbhUta huA hai, nizcaya karake usI ko dhyAtA kahA hai| vahI prazaMsanIya dhyAtA hai|86 mokSa kI cAha rakhanevAle dhyAtA ko uparyukta guNoM ko apane andara basAne kA bharapUra prayatna karanA caahie| __yahA~ yaha prazna uThAyA jA sakatA hai ki dhyAna karane kA adhikAra kevala sAdhu yA muni ko hI hai yA gRhastha bhI dhyAna kara sakate haiN| kucha logoM kI yaha dhAraNA hai ki dhyAna kevala gRhatyAgI sAdhu-saMnyAsI yA muni hI kara sakate haiN| gRhastha dhyAna kI sAdhanA nahIM kara skte| yaha ThIka hai ki gRhastha aksara aneka prakAra ke gRhakAryoM meM ulajhe rahate haiN| isalie unheM dhyAna ke lie adhika samaya nikAlane meM kaThinAI hotI hai| isa kaThinAI se bacane ke lie prAcIna kAla meM kucha utsAhI manuSyoM ne
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA 307 ghara-bAra ko chor3a jaMgala yA sunasAna jagahoM meM jAkara sAdhanA karane kA nirNaya liyA / phira dhIre-dhIre ghara-bAra tyAgakara sAdhanA karane kI eka paramparA bana gyii| isI paramparA ke anusAra mahAvIra aura buddha bhI gRhatyAga kara satya kI khoja meM nikale aura apanI sAdhanA meM saphalatA prAptakara bahutoM ko satya kA mArga dikhlaayaa| jJAnArNava meM bhI isI paramparA kI ora saMketa karate hue kahA gayA hai: gRhasthagaNa ghara meM rahate hue apane capala ( caMcala) mana ko vaza karane meM asamartha hote haiM, ataeva citta kI zAnti ke artha satpuruSoM ne ghara meM rahanA chor3a diyA hai aura ve ekAnta sthAna meM rahakara dhyAnastha hone ko udyamI hue haiN| 7 isase yaha patA calatA hai ki gRhastha jIvana meM dhyAna karanA kaThina mAnA gayA hai| para gRhastha-jIvana ko tyAgakara jaMgala yA sunasAna jagaha meM rahanA bhI to koI kama kaThina kAma nahIM hai / zarIra ke pAlana-poSaNa, AvAsa, cikitsA Adi ke lie jaMgala kA ekAnta jIvana AsAna kaise ho sakatA hai ? phira apane mana ko pUre samaya cintAmukta rakhakara dhyAna meM lagAye rakhane kA kAma bhI koI viralA hI kara sakatA hai / isa prakAra sAdhaka cAhe gRhastha ho yA saMnyAsI - kaThinAiyoM kA sAmanA donoM hI prakAra ke sAdhakoM ko karanA par3atA hai / koI bhI mahAna kArya kaThinAiyoM kA sAmanA kiye binA sambhava nahIM hai / paramArtha kI prApti karanA nizcaya hI bahAduroM kA kAma hai, kAyaroM kA nahIM / isalie yaha mAnanA ki kevala munijana yA sAdhu-saMnyAsI hI dhyAna kara sakate haiM aura gRhastha ke lie dhyAna karanA asambhava hai (jaisA ki zubhacandrAcArya mAnate haiM), 88 yuktisaMgata pratIta nahIM hotaa| yadi eka ora buddha aura mahAvIra jaise paramArtha kI prApti karanevAle gRhatyAgiyoM ke udAharaNa haiM to dUsarI ora buddha ke hI prasiddha gRhastha ziSya vimalakIrti (jinakI mahimA aura tejasvitA se buddha ke pradhAna bhikSu ziSya sAriputra, Ananda Adi prabhAvita the) aura rAjA janaka ke udAharaNa haiM, jinake viSaya meM kahA jAtA hai ki inhoMne gRhastha jIvana meM rahate hue hI apanI
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 jaina dharma : sAra sandeza pAramArthika sAdhanA meM pUrNa saphalatA prApta kara lI thii| isalie gRhastha ke lie nizcita rUpa se dhyAna kI sAdhanA aura paramArtha kI prApti ko asambhava ghoSita karanA ucita nahIM pratIta hotaa| vAstava meM dhyAna meM saphala hone ke lie rAga, dveSa aura moha se Upara uThakara anAsakta yA nirlipta jIvana bitAne kA prayAsa karanA Avazyaka hotA hai aura yaha kArya gRhastha aura saMnyAsI-donoM ke lie kaThina avazya hai, para ucita sAhasa, pUrNa vizvAsa aura dRr3ha abhyAsa dvArA isa kaThinAI para vijaya pAyI jA sakatI hai| dUsare zabdoM meM, dRr3ha saMkalpa aura aDiga abhyAsa dvArA gRhastha aura saMnyAsI-donoM hI dhyAna kI sAdhanA meM saphala ho sakate haiN| isI vicAra ko prakaTa karate hue sAgaramala jaina kahate haiM: aneka samyak dRSTi gRhastha aise hote haiM jo jala meM kamalavat gRhastha jIvana meM alipta bhAva se rahate haiN| aise vyaktiyoM ke lie dharmadhyAna kI sambhAvanA ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa|89 apane vicAra ko spaSTa karate hue ve phira kahate haiM: vyakti meM muniveza dhAraNa karane mAtra se dhyAna kI pAtratA nahIM AtI hai| prazna yaha nahIM hai ki dhyAna gRhastha ko sambhava hogA yA sAdhu ko? vastutaH nirlipta jIvana jIne vAlA vyakti cAhe vaha sAdhu ho yA gRhastha, usake lie dharmadhyAna sambhava ho sakatA hai| dUsarI ora Asakta, dambhI aura sAkAMkSa vyakti, cAhe vaha muni hI kyoM na ho, usake lie dharmadhyAna asambhava hotA hai| dhyAna kI sambhAvanA sAdhu aura gRhastha hone para nirbhara nahIM krtii| usakI sambhAvanA kA AdhAra hI vyakti ke citta kI nirAkulatA yA anAsakti hai| jo citta anAsakta aura nirAkula hai, phira vaha citta gRhastha kA ho yA muni kA, isase koI / antara nahIM pdd'taa| dhyAna ke adhikArI banane ke lie Avazyaka yaha hai ki vyakti kA mAnasa nirAkAMkSa, anAkala aura anadvigna rhe| yaha anubhUta satya hai ki koI vyakti gRhastha jIvana meM rahakara bhI nirAkAMkSa,
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA anAkula aura anudvigna banA rahatA hai / dUsarI ora kucha sAdhu, sAdhu hokara bhI sadaiva Asakta, Akula aura udvigna rahate haiM, ataH dhyAna kA sambandha gRhI jIvana yA muni jIvana se na hokara citta kI vizuddhi se hai / citta jitanA vizuddha hogA dhyAna utanA hI sthira hogaa| 90 isase spaSTa hai ki gRhastha bhI apane citta ko vizuddha kara tathA moharahita yA anAsakta hokara muni ke samAna hI mokSa kI prApti kara sakate haiM / mokSa-prApti, ke lie sAdhu-saMnyAsI kA veza dhAraNa karanA Avazyaka nahIM hai| jainadharmAmRta aura ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM spaSTa rUpa se moharahita gRhastha ko mohagrasta muni se zreSTha batAte hue kahA gayA hai: moharahita samyagdRSTi gRhastha mokSamArga para sthita hai kintu mohavAn muni mokSamArga para sthita nahIM hai, kyoMki mohI muni se nirmohI gRhastha zreSTha mAnA gayA hai|" 309 isI prakAra kisI bhI pAramArthika sAdhanA ke sambandha meM jAti aura kula kA vicAra karanA bhI vyartha hai / jainadharmAmRta kA spaSTa kathana hai: nIca kula meM janmA huA cANDAla bhI yadi samyagdarzana se yukta hai, to zreSTha hai - ataH pUjya hai / kintu ucca kula meM janma lekara bhI jo mithyAtva - yukta haiM, ve zreSTha aura AdaraNIya nahIM haiN| 2 yahA~ yaha bhI yAda rakhanA Avazyaka hai ki apanI U~cI jAti, kula, zArIrika raMga-rUpa, dhana-sampatti, bala - buddhi yA anya kisI bhI prakAra kA abhimAna, dhyAna yA dhArmika sAdhanA ke lie bAdhaka hai| dUsaroM ko nIcI nigAha se dekhanevAlA aura unakA apamAna karanevAlA svayaM hI nIce giratA aura apamAnita hotA hai, jaisA ki ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA gayA hai: jJAna, pUjA (Adara, satkAra), kula, jAti, bala, dhanasampatti, tapasyA aura zarIra - ina AThoM ko lekara garva karane ko nirahaMkAra AcAryoM ne (ATha prakAra kA) mada kahA hai| jo ghamaMDI vyakti apane ghamaMDa meM
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 jaina dharma: sAra sandeza anya dharmAtmAoM kA apamAna karatA hai vaha vAstava meM apane hI dharma kA apamAna karatA hai| isa prakAra saccA aura prazaMsanIya dhyAtA vahI hai jo rAga-dveSa aura moha se Upara uThakara tathA saMsAra ke prati anAsakta bhAva apanAkara dRr3ha saMkalpa aura pUrNa niSThA ke sAtha aDiga hokara dhyAna kI sAdhanA meM juTA rahatA hai| dhyAna yA kisI bhI pAramArthika sAdhanA meM jAti, kula aura veza-bhUSA kA koI mahattva nahIM hai| dhyAna kA Asana, sthAna, samaya aura phala dhyAna ke lie mana kA ekAgra aura sthira bane rahanA Avazyaka hai| mana zarIra dvArA prabhAvita hotA hai| isalie dhyAna ke lie vahI Asana upayukta ho sakatA hai jo zarIra ke lie kaSTakAraka na ho| sAtha hI zarIra ko sIdhA, sajaga aura sthira banAye rakhanA bhI Avazyaka hai| isalie dhyAna ke lie na leTa jAnA ThIka hai aura na lagAtAra khar3A rahanA hI ThIka hai| basa zAntipUrvaka palathI lagAkara sarala bhAva se (vizeSa tanakara nahIM) zarIra ko sIdhA rakhakara sukhapUrvaka Asana lagAkara dhyAna meM baiTha jAnA caahie| jJAnArNava meM spaSTa kahA gayA hai: jisa jisa Asanase sukharUpa upaviSTa (baiThA huA) muni apane mana ko nizcala kara sake vahI suMdara Asana muniyoM ko svIkAra karanA caahiye| pataJjali ke yogasUtra meM bhI Asana kI paribhASA dete hue kahA gayA hai: sthira sukhmaasnm| arthAt sthira hokara sukhapUrvaka baiThanA hI Asana hai| dhyAna kI siddhi ke lie binA hile-Dule aura binA kaSTa ke jamakara apane Asana meM baiThe rahanA Avazyaka hai| aisA karane meM saphala honA hI Asana ko jItanA hai jisameM tana (zarIra) aura mana-donoM zAnta aura sthira bane rahate haiN| isa sambandha meM jJAnArNava meM kahA gayA hai:
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 antarmukhI sAdhanA jo yogI yA sAdhaka vizeSarUpa se jitendriya haiM ve Asana kA jaya karate haiM, arthAt Asana ko jItate haiM, kyoMki jinakA Asana bhale prakAra se sthira hai ve samAdhi meM kiJcinmAtra (tanika bhI) kaSTa nahIM prApta krte| bhAvArtha-Asana ko jIta le to samAdhi (dhyAna) se calAyamAna nahIM hotaa| ___ Asana ke abhyAsa kI vikalatA se zarIra kI sthiratA nahIM rahatI aura samAdhi ke samaya zarIra kI vikalatA se nizcaya hI kaSTa hotA hai| uttama sAdhaka yA yogI ko paryaGkAsana karake (palathI lagAkara) dhyAna karanA caahie| sAdhaka yA muni jaba dhyAna kA Asana jamAkara baiThe taba aisA honA cAhie ki usakA aMga vA mana kisI prakAra bhI calAyamAna na ho, tathA usake vegoM kA saMkalpa zAnta ho gayA ho, + usake samasta bhrama naSTa ho gaye hoM, aisA nizcala ho ki samIpastha prAjJa (buddhimAn ) puruSa bhI aisA bhrama karane laga jAye ki yaha kyA pASANa kI mUrti hai yA citrita mUrti hai| isa prakAra Asana jItane kA vidhAna kahA gayA hai| jo sAdhaka saMyamI aura viSayoM ke prati anAsakta bhAva dhAraNa karanevAle haiM, ve kisI bhI Asana yA avasthA meM nizcala hokara dhyAna kara sakate haiN| isalie unake dhyAna karane ke lie Asana Adi kA koI niyama nahIM hai, jaisA ki jJAnArNava meM kahA gayA hai: jo sAdhaka yA yogI saMvega vairAgya yukta ho (apane manovegoM se udAsIna ho cukA ho), jo saMvara rUpa ho (kAma, krodha Adi vikAroM ke pravAha se saMvRta yA surakSita ho), dhIra ho, jisakI AtmA sthira ho, citta nirmala ho, vaha muni sarva avasthA sarva kSetra aura sarva kAla meM dhyAna karane yogya hai| AdipurANa meM bhI palathI lagAkara sarala bhAva se sIdhe hokara sukhapUrvaka dhyAna meM baiThane kA upadeza dete hue kahA gayA hai:
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 jaina dharma sAra sandeza sAdhaka paryaMka Asana bA~dhakara (palathI lagAkara ) pRthvItalapara virAjamAna ho, usa samaya apane zarIra ko sama sarala aura nizcala rkhe| dhyAna ke samaya jisakA zarIra samarUpa se sthita hotA hai, arthAt U~cA- nIcA nahIM hotA hai, usake samAdhAna arthAt citta kI sthiratA rahatI hai aura jisakA zarIra viSama rUpa se sthita hai usake samAdhAna kA bhaMga ho jAtA hai aura samAdhAna ke bhaMga ho jAne se buddhi meM AkulatA utpanna ho jAtI hai| isalie muniyoM ko Upara kahe hue paryaMka Asana se baiThakara aura citta kI caJcalatA chor3akara dhyAna kA abhyAsa karanA caahie| AkulatA utpanna hone para kucha bhI dhyAna nahIM kiyA jA sktaa| isalie dhyAna ke samaya sukhAsana lagAnA hI acchA hai| paryaMka Asana adhika sukhakara mAnA jAtA hai| 98 dhyAna ke ucita sthAna ke sambandha meM yaha batAyA gayA hai ki dhyAna ke lie ekAnta sthAna meM Asana lagAnA ThIka hai jahA~ vizeSa zoragula, halacala aura azAnti na ho / ratnAkara zataka meM kahA gayA hai: mana ko ekAgra karane ke lie ekAnta meM abhyAsa karanA parama Avazyaka hai|" 99 yaha batAte hue ki ekAnta meM hI dhyAna kA abhyAsa karanA vyAvahArika hai, ratnAkara zataka meM phira kahA gayA hai: vyavahAra meM kArya karanevAlI vidhi yahI hai ki ekAnta sthAna meM baiThakara lalATa ke madhya meM - bhauhoM ke bIca isakA ( mantra kA) cintana (dhyAna) kare 1100 NANasAra (jJAnasAra) meM bhI kahA gayA hai: dhyAna ke lie aisA sthAna ho jahA~ dhyAna bhaMga ke kAraNa, arthAt bAdhA upadrava (vighna) kI sambhAvanA na ho| 10
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarmukhI sAdhanA 313 dhyAna ke samaya ke sambandha meM bhI yahI bAta lAgU hai ki dhyAna kA samaya aisA ho jaba zora-gula, azAnti yA vighna-bAdhA kI sambhAvanA na ho| isI dRSTi se rAta ke antima pahara ( tIna baje se chaH baje taka) ko dhyAna kA sabase upayukta samaya mAnA jAtA hai| prAcIna kAla se hI mahAtmAoM ne ise pAramArthika abhyAsa ke lie ati sundara samaya mAnate hue ise 'brahma-velA' yA 'brahma muhUrta' nAma de rakhA hai| rAta ke antima pahara se subaha taka kI yaha velA, jo dina ke zoragula ke zurU hone ke pahale kI velA hai aura jisase naye dina kI zurUAta hotI hai, dhyAna ke lie anukUla aura zAntimaya siddha hotA hai| isIlie gaNezaprasAda varNI kahate haiM: prAtaH uThakara bhagavadbhakti karo / citta meM zAnti AnA hI bhagavadbhakti kA phala hai| 102 para saMyamI aura dhIra sAdhaka ( dhyAtA) ke lie koI bhI samaya upayukta hai / isalie unake lie samaya yA sthAna kA koI bhI niyama nahIM hai / jaina mahApurANa meM spaSTa kahA gayA hai: usa (dhyAtA) ke dhyAna karane kA koI niyata kAla nahIM hotA, kyoMki sarvadA zubha pariNAmoM kA honA sambhava hai| isa viSaya meM gAthA hai-- kAla bhI vahI yogya hai jisameM uttama rIti se yoga kA samAdhAna prApta hotA hai| dhyAna karanevAloM ke lie dina rAtri aura velA Adi rUpa se samaya meM kisI prakAra kA niyamana nahIM kiyA jA sakatA hai| 103 vAstava meM saMyamI aura abhyasta dhyAtA ke lie samaya, sthAna, Asana Adi kA koI khAsa niyama nahIM hai / ise spaSTa karate hue AdipurANa meM bhI kahA gayA hai: dhyAna karane ke icchuka dhIra-vIra muniyoM yA sAdhakoM ke lie dina-rAta aura sandhyAkAla Adi kAla bhI nizcita nahIM hai, arthAt unake lie samaya kA kucha bhI niyama nahIM hai, kyoMki vaha dhyAnarUpI dhana sabhI
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 jaina dharma : sAra sandeza samaya meM upayoga karane yogya hai, arthAt dhyAna icchAnusAra sabhI samayoM meM kiyA jA sakatA hai, kyoMki sabhI deza (sthAna), sabhI kAla (samaya) aura sabhI ceSTAoM (AsanoM) meM dhyAna dhAraNa karanevAle aneka munirAja Aja taka siddha ho cuke haiM, aba ho rahe haiM aura Age bhI hote raheMge / isalie dhyAna ke lie deza, kAla aura Asana vagairaha kA koI khAsa niyama nahIM hai| jo muni jisa samaya, jisa dezameM aura jisa Asana se dhyAnako prApta ho sakatA hai usa munike dhyAna ke lie vahI samaya, vahI deza aura vahI Asana upayukta mAnA gayA hai| 104 dhyAnazataka ke zloka 38-41 kI vyAkhyA karate hue kanhaiyAlAla lor3hA aura suSamA siMghavI ne bhI dhyAna ke samaya, sthAna aura Asana ke sambandha meM isI vicAra kI puSTi kI hai| ve kahate haiM: dhyAna karanevAle ke lie kisI nizcita dina, rAtri aura velA kA niyama nahIM banAyA jA sktaa| paripakva dhyAtA kisI bhI kAla meM nirbAdha rUpa se (binA bAdhA ke ) dhyAnastha ho sakatA hai| dhyAna ke lie padmAsana, vajrAsana, khaDgAsana Adi koI Asana-vizeSa Avazyaka nahIM hai| jisa Asana se sukha aura sthiratApUrvaka baiThA jAya, dhyAna ke lie vahI Asana upayukta hai| sabhI deza, sarvakAla aura sarvaceSTA (AsanoM) meM vidyamAna (sthita hokara ), upazAnta doSavAle ( vikArarahita) aneka muniyoM ne (dhyAna ke dvArA) uttama kevalajJAna Adi kI prApti kI hai, ataH dhyAna ke lie deza, kAla, ceSTA (Asana) kA koI niyama nahIM hai kintu jisa prakAra se mana, vacana aura kAyA ke yogoM (kriyAoM) kA samAdhAna (sthiratA) ho, usI prakAra kA prayatna karanA caahie| 105 dhyAna ke lie zAnta aura sthira honA atyanta Avazyaka hai| isa bAta ko spaSTa karate hue kanhaiyAlAla lor3hA apanI eka anya pustaka meM kahate haiM:
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 antarmukhI sAdhanA dhyAna kA sthAna ekAnta tathA zAnta honA caahie| dhyAna-kAla meM mauna rakhanA Avazyaka hai| dhyAna ke lie kisI prakAra kA vizeSa sthAna, vizeSa kAla va vizeSa Asana ho, yaha Avazyaka nahIM hai| jo kAla va sthAna azAnti kA kAraNa nahIM ho, vahI kAla va sthAna dhyAna ke lie upayukta hai| jisa Asana se sthiratA va sakhapUrvaka baiThe raha sakeM. usI Asana se baiTha jaayeN| rIDha kI haDDI sIdhI rakheM, A~kheM mUMda leN| 106 ajJAnavaza jhUThe viSaya-sukha kI khoja meM bAhara bhaTakanevAle mana ko dhyAna dvArA hI andara meM mor3A jAtA hai| ajJAna aura daHkha se jIva ko makta karane kA dhyAna hI ekamAtra kAragara sAdhana hai| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, jaina dharma meM dhyAna ko eka vyApaka artha meM liyA jAtA hai jisameM dhyAna kI prArambhika avasthA se lekara isakI pUrNa paripakva avasthA taka kI sabhI avasthAe~ zAmila haiN| prArambha meM jaba taka ekAgratA aura sthiratA kI kamI rahatI hai taba taka dhyAnI ko dhyAna ke lAbha kA anubhava nahIM hotaa| para jaba dhIre-dhIre antara meM ekAgratA AtI jAtI hai taba antara kA a~dherA dUra hone lagatA hai aura Antarika divya prakAza aura divyadhvani ke anubhava se dhyAnI ko dhyAna kA Anandamaya rasa prApta hone lagatA hai| dhyAna dvArA karmoM kI kAlimA haTatI hai, andhakAra dUra hotA hai, prakAza prakaTa hotA hai, viSayoM kI bhUkha miTatI hai, citta meM zAnti aura sAmyabhAva kA udaya hotA hai, sabhI pAramArthika guNa aura zaktiyA~ prApta ho jAtI haiM, sabhI abhilASAe~ pUrI ho jAtI haiM, AtmA paramAtmA se abheda hokara paramAtmA bana jAtI hai aura use sadA ke lie mokSa ke ananta sukha kI prApti ho jAtI hai| isa prakAra dhyAna dvArA una sabhI padArthoM kI prApti ho jAtI hai jo manuSya ke lie prApta karane yogya haiM aura dhyAnI kA manuSya-jIvanasArthaka ho jAtA hai| jJAnArNava meM dhyAna dvArA prApta honevAle phaloM kA ullekha ina zabdoM meM kiyA gayA hai: aho dekho, yaha AtmA anantavIryavAn (ananta zakti se yukta) hai tathA samasta vastuoM ko prakAzita karanevAlI hai tathA dhyAna zakti ke prabhAva
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 jaina dharma: sAra sandeza se tInoM lokoM ko bhI calAyamAna kara sakatI hai| isa AtmA kI zakti yogiyoM ke bhI agocara hai, kyoMki isase ananta padArthoM ko dekhane jAnane kI zakti prakaTa hotI hai| dhyAnI jisa samaya vizuddha dhyAna ke balase karmarUpI indhanoM ko bhasma kara detA hai usa samaya yaha AtmA hI svayaM sAkSAt paramAtmA ho jAtI hai, yaha nizcaya hai| isa AtmA ke guNoM kA samasta samUha dhyAna se hI prakaTa hotA hai tathA dhyAna se hI anAdi kAla kI saMcita kI huI karmasantati (karmoM kI paramparA) naSTa hotI hai| AtmA kI zaktiyA~ saba svAbhAvika haiN| so anAdikAla se karmoM ke dvArA DhakI huI haiN| dhyAnAdika karane se prakaTa hotI haiN| saba naI utpanna huI dIkhatI haiN| so jJAnarUpI dIpaka ke prakAza hone para prakaTa hotI haiN| yaha AtmA tIna jagat kA bhartA (svAmI) hai, samasta padArthoM kA jJAtA hai, anantazaktivAlA hai, parantu anAdikAla se apane svarUpa se cyuta hokara (girakara) apane-Apako nahIM jAnatA hai| yaha AtmA darzana jJAna netravAlA hai, parantu ajJAnarUpI andhakAra se vyApta ho rahA hai| isa kAraNa jAnatA huA bhI nahIM jAnatA aura dekhatA huA bhI kucha nahIM dekhtaa| samabhAva dhyAna se nizcala ThaharatA hai| jisa puruSa kA dhyAna nizcala hai usakA samabhAva bhI nizcala hai| dhyAna kA AdhAra samabhAva hai aura samabhAva kA AdhAra dhyAna hai| samIcIna (ucita) prazasta dhyAna se kevala sAmya hI sthira nahIM hotA, kintu karma ke samUha se malina yaha yantravAhaka (karmoM ke kAraNa yantra kI taraha calanevAlA) jIva bhI zuddha hotA hai, arthAt dhyAna se karmoM kA kSaya bhI hotA hai| jisa samaya saMyamI sAkSAt samabhAva ko avalaMbana karatA hai usI samaya usake karmasamUha kA ghAta karanevAlA dhyAna hotA hai| bhAvArtha-samatA bhAvake vinA dhyAna karmoM kA kSaya karane kA kAraNa nahIM hotaa| anAdi kAlake vibhrama se utpanna haA rAgAdika andhakAra
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 antarmukhI sAdhanA ati nibir3a (saghana) hai, so dhyAnarUpI sUrya udaya hokara jIvake usa andhakAra ko tatkAla dUra kara detA hai| saMsArarUpI agni se utpanna hue bar3e Atapa (pracaNDa garmI) kI prazAnti ke lie dhIravIra puruSoM ke dvArA dhyAnarUpI samudra meM avagAhana (snAna) karane kI hI prazaMsA kI jAtI hai| yaha prazasta dhyAna hI mokSa kA eka pradhAna kAraNa hai, aura yaha hI pApa ke samUharUpI mahAbana ko dagdha karane ke lie agni ke samAna hai| 107 AdipurANa meM dhyAna se prApta honevAle phaloM kA ullekha ina zabdoM meM kiyA gayA hai: mokSa ke sAdhanoM meM dhyAna hI sabase uttama sAdhana mAnA gayA hai| yaha karmoM ke kSaya karanerUpa kAryakA mukhya sAdhana hai| RSiyoM meM zreSTha gaNadharAdi deva ananta sukhako hI dhyAna kA phala kahate haiN| jisa prakAra vAyu se TakarAye hue megha zIghra hI vilIna ho jAte haiM, usI prakAra dhyAnarUpI vAyu se TakarAye hue karmarUpI megha zIghra hI vilIna ho jAte haiM-naSTa ho jAte haiN| isalie mokSAbhilASI jIvoMko nirantara dhyAna kA abhyAsa karane kA hI prayatna karanA caahie| dhyAna karanevAle yogI ke citta ke santuSTa hone se jo parama Ananda hotA hai vahI sabase adhika aizvarya hai, phira yoga se honevAlI aneka RddhiyoM kA to kahanA hI kyA hai? bhAvArtha-dhyAna ke prabhAva se hRdaya meM jo alaukika Ananda prApta hotA hai vahI dhyAna kA sabase utkRSTa phala hai aura aneka RddhiyoM kI prApti honA gauNa phala hai|108 ve manuSya sacamuca dhanya haiM jo arhat deva yA sacce santa sadguru kI zaraNa lekara unase dIkSA grahaNa karate haiM, unase dhyAna ke svarUpa, usakI vidhi aura usake bhedoM ko bhalI-bhA~ti samajhakara usake abhyAsa meM dRr3hatA se laga jAte haiM aura isa prakAra apane jIvana ko saphala banA lete haiN|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2010 AtmA se paramAtmA AtmA apane asalI rUpa meM parama zuddha hotI hai| isakI zuddhatA meM abhAva Ane ke kAraNa hI yaha saMsAra ke bandhana meM par3atI hai aura zuddhatA kI prApti hone para mukta ho jAtI hai, arthAt paramAtmarUpa grahaNa kara letI hai| azuddhatA aura zuddhatA kI dRSTi se jaina dharma meM AtmA kI tIna pramukha avasthAe~ batalAyI gayI haiM jinake anusAra AtmA ke nimnalikhita tIna pramukha bheda kiye jAte haiM: bahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| ina bhedoM ko bhalI-bhA~ti samajha lenA Avazyaka hai| inheM samajhane kI AvazyakatA batalAte hue AcArya kunthusAgarajI mahArAja kahate haiM: jo puruSa mohanIya karma kI tIvratA se bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ina AtmA ke tInoM bhedoM ko nahIM jAnatA hai vaha puruSa unmatta (matavAle) puruSa ke samAna atyanta niMdanIya kAryoM ko kiyA karatA hai aura saMsAra meM mUrkha kahalAtA hai| parantu jo puruSa ina tInoM prakAra ke AtmA ke svarUpa ko jAnatA hai vaha puruSa bahirAtma-buddhi kA tyAga kara detA hai| antarAtmA meM nivAsa karatA hai aura phira vaha uttama puNyavAn puruSa atyanta zuddha aise paramAtmA ko dekhane kA prayatna karatA hai| ...ataeva pratyeka bhavya (mokSArthI) jIva kA kartavya hai ki vaha bahirAtma-buddhi kA tyAga kara antarAtmA bane tathA antarAtmA banakara paramAtmA banane kA prayatna kare; kyoMki paramAtmA hI AtmA kA sarvotkRSTa kalyANa hai|' 318
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 319 AtmA se paramAtmA bahirAtmA jainadharmAmRta meM bahirAtmA kA svarUpa isa prakAra samajhAyA gayA hai: AtmabuddhiH zarIrAdau yasya syaadaatmvibhrmaat| bahirAtmA sa vijJeyo mohnidraastcetnH|| jisa jIva ke zarIrAdi para-padArthoM meM Atma-buddhi hai, arthAt jo AtmA ke bhrama se zarIra-indriya Adi ko hI AtmA mAnatA hai aura jisakI cetanA-zakti moharUpI nidrA se asta ho gayI hai, use bahirAtmA jAnanA caahie| spaSTa hai ki jo jIva mohavaza bhrama meM par3akara zarIrAdi bAharI vastuoM ko AtmA mAnatA hai, unheM apanA samajhatA hai aura unake prati rAga-dveSa Adi rakhakara unameM Asakta hotA hai, use janma-maraNa ke cakra meM AnA par3atA hai| __ zarIra aura indriyoM ko AtmA samajhane kI bhUla ke kAraNa vaha unake dvArA isa saMsAra meM anekoM prakAra ke karma karane meM ulajhA rahatA hai aura socatA hai ki ina karmoM dvArA vaha apanA kalyANa kara sakegA aura sukhI bana jaayegaa| para use bAra-bAra isa saMsAra se nirAza hokara hI jAnA par3atA hai| isa prakAra zarIrAdi ko AtmA samajhanevAle jIva ke zarIrAdi dvArA kiye gaye kArya AtmA ke anukUla na hokara isake pratikUla hI hote haiM, jaisA ki jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: akSadvArairavizrAntaM svatattvavimukhai shm| vyApRto bahirAtmA'yaM vapurAtmeti manyate // indriyoM ke dvArA bAharI vyApAroM meM ulajhA huA yaha bahirAtmA zarIra ko hI AtmA mAnatA hai| isakA vyApAra svatattva se arthAt apanI AtmA se sadA sarvathA vimukha yA pratikUla hI rahatA hai| AtmA cetana aura avinAzI hai, para zarIra jar3a aura nAzavAn hai| isalie ina do bilkula bhinna padArthoM ko eka mAnanA sarvathA bhrAmaka aura akalyANakArI siddha hotA hai| isa sacAI kI ora dhyAna dilAte hue AcArya kunthusAgara jI mahArAja kahate haiM:
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 jaina dharma : sAra sandeza zarIra, AtmA kabhI eka nahIM ho skte| zarIra jar3a hai aura AtmA caitanyamaya vA jJAnamaya hai / isalie zarIra aura AtmA ko eka hI mAnanevAlI buddhi sarvathA mithyA hai| jo jIva ina bhedoM ko nahIM jAnatA vaha bahirAtma buddhi kA tyAga nahIM kara sakatA aura isalie vaha AtmA ke kalyANa ke kAryoM ko to chor3a detA hai aura zarIra ko sukha dene ke lie aneka prakAra ke pApa utpanna karatA rahatA hai, jinaseki vaha sadAkAla saMsAra meM paribhramaNa kiyA karatA hai / parantu jo puruSa isa AtmA ke yathArtha bhedoM ko jAnatA hai vaha tyAga karane yogya bahirAtma buddhi kA tyAga kara detA hai aura aMtarAtmA banakara paramAtmA banane kA prayatna karatA hai| 4 kAnajI svAmI ne bhI zarIra aura AtmA kI bhinnatA ko bar3I hI spaSTatA ke sAtha vyakta kiyA hai / ve kahate haiM: jo jar3a hai vaha tInoM kAla jar3a hI rahatA hai, aura jo cetana hai vaha tInoM kAla cetana hI rahatA hai| jar3a aura cetana kabhI bhI eka nahIM hote; zarIra aura AtmA sadaiva jude hI haiN| aise AtmA ko anubhava meM lene se samyagdarzana hokara apUrva zAnti hotI hai / aise AtmA kI dharmadRSTi ke binA mithyAtva miTatA nahIM, duHkha TalatA nahIM aura zAnti hotI nahIM / S hamAre zarIra kI pA~coM indriyA~ kevala saMsAra ke bAharI viSayoM se samparka banAne ke lie banAyI gayI haiM / ve andara jAkara AtmA se samparka nahIM banA sktiiN| inheM apanA mAnakara inake dvArA jina bAharI viSayoM ko prApta karane kI ceSTA kI jAtI hai, ve sabhI bhrAmaka aura akalyANakArI siddha hote hai / jainadharmAmRta meM spaSTa kahA gayA hai: na tadastIndriyArtheSu yatkSemaGkaramAtmanaH / tathApi ramate bAlastatraivAjJAnabhAvanAt // pA~coM indriyoM ke viSayoM meM aisA koI bhI padArtha nahIM hai jo AtmA kA bhalA karanevAlA ho, to bhI yaha ajJAnI jIva anAdi kAla ke ajJAna
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA 321 bhAvanA se utpanna saMskAra ke kAraNa unhIM indriyoM ke viSayoM meM Asakta rahatA hai| bahirAtma buddhivAle vyakti kA zarIra ke sAtha itanA gaharA apanepana kA bhAva ho jAtA hai ki vaha zarIra ke guNoM ko hI apanA guNa mAnane lagatA hai| zarIra ke kAle-gore, dubale-moTe, surUpa-kurUpa, rogI-nIroga Adi hone para vaha ina guNoM ko apanA hI guNa mAnane lagatA hai aura inake kAraNa sukhI yA duHkhI hotA hai| zarIra kI indriyoM ke sAtha bhI usakA aisA hI apanepana kA bhAva hotA hai aura vaha apane ko inase abhinna mAnakara inakI vibhinna avasthAoM ke anusAra apane ko andhA, kAnA, baharA, lUlA, la~gar3A Adi mAnatA hai| zarIra ke sAtha apanatva bhAva hone ke kAraNa hI use isa amara aura avinAzI AtmA ke janma-maraNa ke cakra meM par3e hone kA anubhava hotA hai| manuSya, pazu, pakSI Adi vibhinna yoniyoM meM zarIra dhAraNa karane para vaha unhIM rUpoM ko apanA svarUpa mAnatA hai| isa prakAra ina saba kucha meM usakA 'maiM hU~' kA bhAva, arthAt .aMhabhAva dRr3ha hotA rahatA hai| jisa prakAra vaha apanI AtmA ko deharUpa meM grahaNa karatA hai usI prakAra vaha dUsarI AtmAoM ko bhI deharUpa hI mAnatA hai| isa prakAra vaha apane aura parAye ke bhamra meM par3a jAtA hai| zarIra meM Atma-buddhi hone ke kAraNa hI vaha rAga, dveSa aura moha kA zikAra banatA hai aura vibhinna AtmAoM meM use mAtA, pitA, bhAI, strI, putra, mitra, zatru Adi kA bhAva utpanna hotA hai| zarIra meM Atma-bhAva hone se ahaMbhAva ke sAtha hI mamatva-bhAva, arthAt merepana kA bhAva bhI utpanna ho jAtA hai, jaise 'yaha merI mAtA hai', 'yaha merA putra hai', 'yaha merA mitra hai' ityaadi| mamatva-bhAva kevala dUsarI AtmAoM taka hI sImita nahIM rahatA, balki yaha anya sAMsArika vastuoM para bhI chA jAtA hai, jaise, 'yaha merA ghara hai', 'ye mere kapar3e haiM, 'yaha merI sampatti hai', ityaadi| isa prakAra ke bhrama se utpanna moha ke kAraNa rAga-dveSa Adi vikAra lagAtAra bar3hate jAte haiM aura saMsAra yA AvAgamana kI jar3a avidyA kA saMskAra dRr3ha hotA jAtA hai| janma-janmAntara se dRr3ha hue avidyA ke saMskAra ke kAraNa AtmA
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ Cu jaina dharma: sAra sandeza ko zarIra mAnane kA bhAva itanA svAbhAvika lagane lagatA hai ki bAra-bAra sAdhu-mahAtmAoM ke upadezoM ko sunane ke bAda bhI isa bhrama se chuTakArA pAnA atyanta kaThina ho jAtA hai| isIlie AcArya amitagati mokSa-sukha kI prApti ke lie Atma-svarUpa ko prApta karane kA upadeza dete hue bar3I hI spaSTatA ke sAtha kahate haiM: mohI jIva moha meM pha~sakara apane svarUpa ko bhUla jAtA hai| isalie ananta sukha ko denevAlI mukti ko kabhI nahIM pA sakatA hai| vAstava meM mukti apane sacce AtmA ke svabhAva kI prApti hai|' mohI jIva ko apane kuTumba ke prati vizeSa Asakti hotI hai| isalie kuTumba kI asaliyata batAte hue ve phira kahate haiM: eka kuTumba meM jIva bhinna-bhinna gatiyoM (yoniyoM) se Akara jamA ho jAte haiN| ve hI jIva Ayu pUrI karake apanI-apanI bA~dhI gati ke anusAra cale jAte haiN| dharmazAlA ke yAtriyoM ke samAna kuTumbIjanoM kA samAgama (milApa) hai| mohI jIva unase gAr3ha (gaharA) moha karake apane svAtmA (apanI AtmA) ko bhUla jAte haiN| yadi hama kisI bhI vyakti kI mRtyu ke samaya para dhyAna deM to yaha spaSTa ho. jAtA hai ki jina vyaktiyoM yA vastuoM ke prati usakI gaharI Asakti thI una sabako chor3akara use akele hI saMsAra se jAnA par3atA hai| anta samaya meM koI bhI sagA-sambandhI, mAtA-pitA, bhAI-bandhu, kuTumba-parivAra athavA kucha bhI dhana-sampatti yA hATa-havelI sAtha nahIM jaatii| isalie ina sabake prati apanI Asakti ko tyAgakara Atma-svarUpa kI pahacAna karanI caahie| kintu yaha sabakucha bAharI taura para dekhane aura sunane ke bAda bhI bAharI viSayoM se dhyAna ko haTAnA aura ise apane andara lAkara caitanyasvarUpa AtmA meM lIna karanA atyanta kaThina hai| para yahI saccA yoga hai jisake dvArA sacce AtmajJAna aura saccI mukti kI prApti hotI hai| isI tathya ko samajhAte hue ekatvAzIti meM padmanandi muni kahate haiM:
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA bahirviSayasambandhaH sarvaH sarvasya sarvadA / atastad bhinnacaitanyabodhayogau tu durlabhau / " 323 arthAt sabhI bAharI viSayoM se sambandha honA sabhI jIvoM ke lie sadA hI sulabha hai, para ina bAharI viSayoM se bhinna caitanyasvarUpa AtmA kA jJAna ( anubhava) prApta karanA, jo vAstavika yoga hai, durlabha hai| bahirAtma - buddhi jIva ko itanI burI taraha jakar3a letI hai ki usakA viveka naSTa ho jAtA hai athavA atyanta manda par3a jAtA hai| aisA mUDhabuddhi jIva apane hita aura ahita ko nahIM samajha pAtA aura svayaM ananta AnandasvarUpa hote hue -bhI apane nija svarUpa ko bhUlakara kSudra indriya-sukha ke lie sAMsArika viSayoM ke pIche betahAzA daur3atA rahatA hai| jainadharmAmRta meM hIrAlAla jaina ne aise jIva kI dazA kA bar3A hI mArmika citra upasthita kiyA hai / ve kahate haiM: 1 bahirAtmA ke apane AtmA kI bhalAI - burAI kA parijJAna nahIM hotA hai, isalie vaha AtmA ke parama zatrusvarUpa indriya-viSayoM ko bar3e cAva se sevana karatA hai| aisA bahirAtmA prANI sAMsArika vastuoM ko prApta karane ke lie nirantara chaTapaTAtA rahatA hai aura aneka nirarthaka AzAoM ko karatA rahatA hai| rAkSasI aura AsurI vRtti ko dhAraNa karatA hai, pramAdI, AlasI aura atinidrAlu hotA hai, krodha, mAna, mAyA, dambha aura lobha se yukta hotA hai| kAma sevana meM Asakta evaM bhogopabhoga ke sAdhana juTAne meM saMlagna rahatA hai aura socA karatA hai ki Aja maiMne yaha pA liyA hai, kala mujhe yaha prApta karanA hai, mere pAsa itanA dhana hai, aura Age maiM itanA kamAU~gA / merA amuka zatru hai, maiMne amuka zatru ko mAra diyA hai aura amuka ko abhI maaruuNgaa| maiM Izvara hU~, svAmI hU~, ye saba mere sevaka aura dAsa haiN| mere samAna dUsarA kauna hai, maiM kulIna hU~, aura ye akulIna haiM, isa prakAra ke vicAroM se yaha bahirAtmA prANI sadA ghirA rahatA hai| 10 isase spaSTa hai ki saMsAra se mukti aura sacce sukha kI prApti ke lie bahirAtma-bhAva kA tyAga karanA atyanta Avazyaka hai|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 jaina dharmaH sAra sandeza ____ aba hameM yaha samajhanA hai ki jaina dharma ke anusAra antarAtmA kise kahate haiM aura antarAtmA banane kA kyA upAya hai| antarAtmA hama dekha cuke haiM ki AtmA cetana svarUpa hai| isake viparIta zarIra, indriya aura saMsAra kI sabhI anya bAharI vastue~ jar3a yA acetana haiN| isalie bAharI vastuoM ko AtmA mAnane kI bhUla ko mithyA dRSTi yA bahirAtmA kahA gayA hai aura ise tyAgane kA upadeza diyA gayA hai| jisa cetana svarUpa AtmA ko hama jAnanA cAhate haiM, vaha kahIM bAhara nahIM hai| vaha hamAre andara hI hai aura apane andara hI hama use jAna sakate haiN| apane andara meM anubhava kI jAnevAlI isa cetana sattA yA AtmA ko hI jaina dharma meM antarAtmA kahA jAtA hai| jaba taka hamArA dhyAna AtmA se bhinna bAharI padArthoM meM aTakA rahatA hai aura hama bAharI vastuoM meM Asakta rahate haiM taba taka hameM antarAtmA kA jJAna yA anubhava nahIM ho sktaa| antarAtmA kA anubhava prApta karane ke lie hameM apanI indriyoM ko bAhara jAne se rokakara apane dhyAna ko andara meM ekAgra karanA Avazyaka hai| tabhI hameM apane antara meM apanI AtmA kA prakAza dikhAI par3a sakatA hai| anya kisI bhI upAya se antarAtmA kA jJAna sambhava nahIM hai| yaha samajhAte hue ki antarAtmA kise kahate haiM, paMDita hIrAlAla jaina kahate haiM: jisakI dRSTi bAharI padArthoM se haTakara apane AtmA kI ora rahatI, hai, jise sva-para kA (apane aura apane se bhinna dUsaroM kA) viveka ho jAtA hai, jo laukika kAryoM meM anAsakta aura Atmika kAryoM meM sAvadhAna rahatA hai, use antarAtmA yA samyagdRSTi kahate haiN|" antarAtmA kA jJAna kisI bAharI indriya dvArA nahIM ho sakatA, kyoMki indriyA~ kevala bAharI viSayoM kA hI jJAna de sakatI haiN| unakI pahu~ca kabhI antara meM nahIM ho sktii| isalie antarAtmA kA jJAna kevala apane antara meM hI ho sakatA hai| yoM pratyeka jIva ko 'maiM hU~' kA anubhava hotA hai|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA 325 isaprakAra pratyeka jIva ko apanI AtmA ke astitva kA AbhAsa hotA hai / para use apane yathArtha svarUpa kA anubhava nahIM hotA ki vaha vAstava meM avinAzI, ananta jJAnamaya aura Anandamaya hai / isakA anubhava prApta karane ke lie apane dhyAna ko bAharI viSayoM se haTAkara ekAgratA ke sAtha andara meM lagAnA Avazyaka hai| ise jainadharmAmRta meM isa prakAra samajhAyA gayA hai: saMyamya karaNagrAmamekAgratvena cetasaH / AtmAnamAtmavAn dhyAyedAtmanaivAtmani sthitam // indriya- samudAya kA niyamana kara aura citta ko ekAgra kara AtmA apane hI dvArA apane meM avasthita hokara apane svarUpa kA dhyAna kare / bhAvArtha - AtmasvarUpa kI prApti ke lie bAhya kisI bhI vastu ke grahaNa kI AvazyakatA nahIM hai, apitu unake tyAga kI hI AvazyakatA hai| jaba yaha AtmA cAroM ora se apanI pravRtti haTAkara, indriyoM ke viSaya aura mana kI caMcalatA ko bhI rokakara apane-ApameM sthira hone kA prayatna karatI hai, tabhI use Atma-svarUpa kI prApti hotI hai| 12 AtmA kA svarUpa ananta jJAnamaya aura parama prakAzamaya hai / isalie jaba sAdhaka bAharI viSayoM kI ora daur3anevAlI apanI indriyoM ko niyantrita kara ekAgra* bhAva se apane dhyAna ko apane andara le jAtA hai, taba use antarAtmA ke prakAza yA Antarika jyoti kA darzana hotA hai / isakA ullekha jainadharmAmRta isa prakAra kiyA gayA hai: isa jar3a pArthiva deha meM Atma- buddhi kA honA hI saMsAra ke duHkha kA mUla kAraNa hai, ataeva isa mithyA buddhi ko chor3akara aura bAhya viSayoM meM daur3atI huI indriyoM kI pravRtti ko rokakara antaraMga meM praveza kare / arthAt jJAna-darzanAtmaka antarjyoti meM Atma - buddhi kare, use apanI AtmA mAne / jo yaha indriyoM kA viSayAtmaka rUpa hai, vaha mere AtmasvarUpa se vilakSaNa hai - bhinna hai / merA rUpa to Ananda se bharA huA antarjyotimaya hai /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 jaina dharma: sAra sandeza ata: isa zarIra ko, indriyoM ko aura unake viSayoM ko AtmasvarUpa se sarvathA bhinna jaane| zarIrAdi ko AtmA samajhane ke kAraNa jIva jisa ajJAna ke ghora andhakAra meM par3A isa saMsAra meM bhaTaka rahA hai usa andhakAra kA vinAza kevala isa Antarika jJAna dvArA hI ho sakatA hai| yaha jJAna kA prakAza tIsare netra ke khulane para hI prApta hotA hai| jainadharmAmRta meM ise ina upamAoM dvArA samajhAyA gayA hai: jo mithyAjJAnarUpa utkaTa (ghora) andhakAra candra ke agamya hai (arthAt jahA~ candramA kA prakAza pahu~ca nahIM sakatA) aura sUrya se bhI durbhedya hai, (arthAt jahA~ sUrya kI kiraNeM bhI praveza nahIM kara sakatIM) vaha samyagjJAna se hI naSTa kiyA jAtA hai| ___ isa saMsArarUpI ugra (kaThina) marusthala meM duHkharUpI agni se saMtapta jIvoM ko yaha satyArtha jJAna (AtmArUpI satya padArtha kA jJAna) hI amRtarUpI jala se tRpta karane ke lie samartha hai, arthAt saMsAra ke duHkhoM ko miTAnevAlA samyagjJAna hI hai| __ jabataka jJAnarUpI sUrya kA sAtizaya (pUrNa prakAza ke sAtha) udaya nahIM hotA hai, tabhItaka yaha samasta jagat ajJAnarUpI andhakAra se AcchAdita . rahatA hai, kintu jJAna ke prakaTa hote hI ajJAna kA vinAza ho jAtA hai| ___ indriya rUpa mRgoM ko bA~dhane ke lie jJAna hI eka dRr3ha pAza (phaMdA) hai, kyoMki jJAna ke binA indriyA~ vaza meM nahIM hotii| tathA cittarUpI sarpa kA nigraha (niyantraNa) karane ke lie jJAna hI ekamAtra gAruDamahAmantra hai, kyoMki jJAna se hI mana vazIbhUta hotA hai| jJAna hI to saMsArarUpI zatra ke naSTa karane ke lie tIkSNa khaDga (talavAra) hai aura jJAna hI samasta tattvoM ko prakAzita karane ke lie tIsarA netra hai| apane antara meM jJAna kA prakAza ho jAne para jIva kA saMsAra ke prati dRSTikoNa badala jAtA hai, kyoMki taba jIva sAMsArika vastuoM kI nazvaratA aura mithyAtva ko yathArtha rUpa meM samajhane lagatA hai| isa prakAra jIva apane
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA 327 svarUpa kA jJAna prApta karane ke sAtha hI anya padArthoM kA bhI jJAna prApta kara letA hai| isalie AtmA ko svaparabhAsI, arthAt apane aura sAtha hI apane se bhinna padArthoM ko prakAzita karanevAlI kahA jAtA hai| isa tathya ko AcArya kunthusAgarajI ne eka upamA ke sahAre isa prakAra samajhAyA hai: jisa prakAra dIpaka anya padArthoM ko prakAzita karatA hai aura apane svarUpa ko bhI prakAzita karatA hai, jalate hue dIpaka ko dekhane ke lie kisI anya dIpaka ko dekhane kI AzyakatA nahIM hotI, vahI jalatA huA dIpaka apane svarUpa ko bhI prakAzita kara detA hai, isI prakAra yaha jJAnamaya AtmA apane jJAna se anya padArthoM ko bhI prakAzita karatI hai aura svAnubhUti ke dvArA apane svarUpa ko bhI prakAzita karatI hai| yahA~ dIpaka kI upamA kevala AtmA ke svaparabhAsI hone kA saMketa dene ke lie dI gayI hai| vAstava meM AtmA alaukika hai, jisakI upamA saMsAra kI kisI bhI vastu se dI hI nahIM jA sktii| ise kevala nijI anubhava dvArA hI jAnA jA sakatA hai| kAnajI svAmI ne spaSTa rUpa se kahA hai: alaukika cIja AtmA hai, usake svabhAva ko anya koI bAhya padArtha kI upamA nahIM dI jA sakatI, apane svabhAva se hI vaha jAnA jAtA hai| aise AtmA ko jaba svAnubhava se jAne tabhI samyagdarzana hotA hai| AtmA ke Ananda svarUpa kA ullekha karate hue bhI ve AtmA kI bAhya padArthoM se bhinnatA dikhalAte haiN| ve kahate haiM: AtmA svayaM sukhadhAma hai phira viSayoM kA kyA kAma hai? jisako AtmA meM se hI sukha kA anubhava ho rahA hai use bAhya viSayoM kA kyA kAma hai? jahA~ AtmA ke sahaja sukha meM lInatA hai vahA~ bAhya padArtha kI icchA hI nahIM rhtii| sukha to AtmA meM se utpanna hotA hai, kisI bAhya vastu meM se nahIM aataa| bAhya padArthoM kA upabhoga karanA kauna cAhegA?-ki jo icchA se du:khI hogA, vh| jo svayaM apane Apa sukhI hogA vaha anya padArtha kI icchA kyoM karegA? jo nIroga ho vaha davAI kI kyoM icchA kare?" /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza jaina dharma meM bheda - vijJAna dvArA bhI AtmA ko anya vastuoM se bhinna batalAyA gayA hai aura usake svarUpa kA anubhava prApta karane para z2ora diyA gayA hai, jaisA ki hukamacanda bhArilla ke nimnalikhita kathana se spaSTa hai: 328 para se bhinna nijAtmA ko jAnanA hI bheda - vijJAna hai / bheda-vijJAna 'sva' aura 'para' ke bIca kiyA jAtA hai, ataH ise svapara - bheda vijJAna bhI kahA jAtA hai| vastutaH yaha Atma-vijJAna hI hai, kyoMki isameM para se bhinna nijAtmA ko jAnanA hI mUla prayojana hai / -bheda vijJAna meM mUla bAta donoM ko mAtra jAnanA yA ekasA jAnanA nahIM, bhinna-bhinna jAnanA hai / bhinna-bhinna jAnanA bhI nahIM, para se bhinna sva ko jAnanA hai| para ko chor3ane ke lie jAnanA hai aura sva ko pakar3ane ke lie| para ko mAtra jAnanA hai aura sva ko jAnakara usameM jamanA hai, ramanA hai / 18 jabataka jIva ko antarAtmA kA anubhava nahIM hotA tabataka pAramArthika dRSTi se vaha soyA rahatA hai; antarAtmA ke anubhava dvArA hI vaha jAgRta hotA hai / isa AtmA kA jJAna indriyoM dvArA nahIM ho sakatA aura na vacana dvArA isakA varNana kiyA jA sakatA hai / antarAtmA kA jJAna kevala Antarika anubhava dvArA hI hotA hai aura isa jJAna ke hone para hI anya padArthoM kA yathArtha jJAna prApta hotA hai| isalie pAramArthika dRSTi se antarAtmA ke jJAna ke binA anya sabhI jJAna ko nirarthaka kahA gayA hai| aneka jaina granthoM meM ina bAtoM kI ora hamArA dhyAna dilAyA gayA hai| udAharaNa ke lie, jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: jisa zuddhAtma-svarUpa kI prApti na hone se maiM abataka moha - nidrA meM sotA rahA aura jisa zuddhAtma-svarUpa kI prApti hone para maiM jAgRta huA hU~, arthAt yathAvat vastusvarUpa ko jAnane lagA hU~, vaha zuddhAtma-svarUpa atIndriya hai arthAt indriyoM ke dvArA grAhya nahIM hai aura anirdezya hai arthAt vacanAdi ke bhI agocara hai / vaha to kevala apane-dvArA Apa hI anubhava karane yogya hai, usI rUpa maiM hU~ / " 19
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA 329 AtmajJAna ke binA anya padArthoM ke jJAna ko mithyA jJAna yA ajJAna batalAte hue zrAvaka pratikramaNasAra meM kahA gayA hai: jo apane AtmA ke svarUpa ko jAnatA huA anya padArthoM ke svarUpa ko jAnatA hai vahI samyagjJAna kahalAtA hai| jo jJAna apane AtmA ke svarUpa ko nahIM jAnatA vaha anya padArthoM ke svarUpa ko yathArtha rIti se nahIM jAna sktaa| yahI kAraNa hai ki AtmajJAna ke binA jitanA jJAna hai vaha saba mithyA-jJAna vA ajJAna kahalAtA hai|20/ sabhI dhArmika prayatnoM kA lakSya bhI AtmajJAna kI prApti hI hai| isalie jo dhArmika kArya AtmajJAna kI prApti meM sahAyaka na ho, use nirarthaka hI samajhanA caahie| yaha batalAte hue ki apanI AtmA kI anubhUti (anubhava) ke binA sabhI dhArmika prayatna nirarthaka haiM, hukamacanda bhArilla apanI pustaka, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, meM kahate haiM: samyagdarzana kI prApti ke lie anivArya zarta hai AtmAnubhUti kA prApta honaa| AtmAnubhUti ke binA samasta prayatna nirarthaka hai| ...antima rUpa se itanA kahanA hai ki ekamAtra paramArtha svarUpa AtmA kA anubhava karo, ...ekamAtra nija zuddhAtmA kA anubhava karanA hI sAra hai| AtmA ke Antarika anubhava dvArA jaba abhyAsI ko AtmA ke svarUpa kA jJAna hotA hai taba vaha AtmA ko nitya amara aura avinAzI tathA sabhI bAharI padArthoM se bhinna samajhakara unase vItarAga yA anAsakta ho jAtA hai| jainadharmAmRta ke anusAra usakI vicAradhArA isa prakAra kI ho jAtI hai: 8 jJAna aura darzana se sampanna merI yaha AtmA sadA eka akhaNDa, dhruva, avinAzI aura amara hai| isake atirikta jitane bAharI padArtha haiM, ve saba mere se bhinna haiM aura nadI-nAva-saMyoga ke samAna karma-saMyoga se prApta hue haiN| isalie mujhe para padArthoM meM rAga-dveSa ko chor3akara ekamAtra apanI AtmA meM hI anurAga karanA caahie|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 jaina dharma : sAra sandeza / # maiM sadAkAla eka hU~ (para ke saMyoga se rahita hU~), nirmama hU~ ( mamatva bhAva se rahita hU~), zuddha hU~, jJAnI hU~ ( sva para ke bheda-vijJAnarUpa viveka-jyoti se prakAzamAna hU~ ) aura yogIndragocara hU~ (kevala - zrutakevalI Adi mahAn yogiyoM ke jJAna kA viSaya hU~ ) / karma- saMyoga se prApta bAharI sabhI padArtha mere se sarvathA bhinna haiM, ve trikAla meM bhI mere nahIM ho skte| 22/ sAMsArika viSayoM ke prati rAga yA Asakti hone ke kAraNa hI jIva bandhana meM par3atA hai aura unase vItarAga yA anAsakta ho jAne para mukta ho jAtA hai| yahI jaina dharma kA mUla upadeza hai, jaisA ki jainadharmAmRta meM spaSTa kiyA gayA hai: /badhyate mucyate jIvaH samamo nirmamaH krmaat| tasmAtsarvaprayatnena nirmamatvaM vicintayet // strI-putra-dhanAdi meM mamatA rakhanevAlA jIva karmoM se ba~dhatA hai aura unameM mamatA bhAva nahIM rakhanevAlA jIva karmoM se chUTatA hai| isalie jJAnI janoM ko cAhie ki ve sarva prakAra ke prayatna ke dvArA nirmamatvabhAva kA cintana kareM; arthAt para padArthoM meM mamatA kA tyAga kreN| / rAgI badhnAti karmArikhiA vItarAgI vimuJcati / jIvo jinopadezo'yaM saMkSepAd bandhamokSayoH // rAgI jIva karmoM ko bA~dhatA hai aura vItarAgI karmoM se vimukta hotA hai| saMkSepa meM jinadeva ne bandha aura mokSa kA itanA hI upadeza diyA hai| 23 vItarAgatA yA anAsakti kA bhAva dRr3ha karane ke lie abhyAsI ko sAMsArika vyaktiyoM aura padArthoM ke prati apane mamatva kA pUrI taraha tyAga kara denA bilkula Avazyaka hai / isa mamatva se chuTakArA pAne ke lie jainadharmAmRta meM abhyAsI ko nimnalikhita vicAradhArA ko apanAne kA upadeza diyA gayA hai: kuTumba, dhana aura zarIrAdi ke saMyoga se hI dehiyoM ko (zarIradhArI saMsArI prANiyoM ko ) isa saMsAra meM sahastroM duHkha bhogane par3ate haiM /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA isalie maiM mana-vacana-kAya se ina sarva parapadArthoM ko chor3atA hU~ arthAt unameM mamatvabhAva kA parityAga karatA hU~ / zarIra kI bAla-vRddhAdi dazAoM ke hone para tathA vyAdhi aura mRtyu ke Ane para jJAnI jIva kaisA vicAra karatA hai- jaba maiM ajara-amara hU~, taba merI mRtyu nahIM ho sakatI, phira usakA bhaya kyoM ho ? jaba mujha caitanyamUrti ke koI vyAdhi nahIM ho sakatI, taba usakI vyathA mujhe kyoM ho ? vAstava meM maiM na bAla hU~, na vRddha hU~ aura na yuvA huuN| ye saba avasthAe~ to pudgala (jar3a paramANuoM) meM hotI hai| phira ina avasthAoM ke parivartana se mujhe raMcamAtra bhI duHkhI nahIM honA cAhie / zArIrika viSaya-bhogoM kI ora daur3anevAlI manovRtti yA viSayAbhilASA ko dUra karane ke yA rokane ke lie jJAnI jIva vicAratA hai-- mohavaza maiMne pA~coM indriyoM ke viSayabhUta rUpa-rasa- gandha- - sparzAtmaka sabhI pudgala jaba bAra- bAra bhoga bhogakara chor3e haiM, taba Aja ucchiSTa ( jUThe ) bhojana ke tulya unhIM pudgaloM meM mujha jJAnI kI abhilASA kaisI ?2 jaba sAdhaka apane antara meM uThanevAlI rAga-dveSAdi laharoM ko zAnta karane meM saphala hotA hai tabhI vaha antarAtmA kA anubhava kara pAtA hai / taba use samatva-bhAva kI prApti ho jAtI hai aura vaha sabako samadRSTi se dekhane lagatA hai / isa avasthA ko jainadharmAmRta meM isaprakAra vyakta kiyA gayA hai: jisakA manarUpI jala rAga-dveSa-kAma- - krodha- -mAna- mAyA lobhAdika taraMgoM se cacaMla nahIM hotA vahI puruSa AtmA ke yathArtha svarUpa ko dekhatA hai arthAt anubhava karatA hai / usa Atmatattva ko itara (dUsarA) jana arthAt rAga-dveSAdi kalloloM (laharoM) se Akulita cittavAlA manuSya nahIM dekha sakatA / 331 jise Atma-darzana ho jAtA hai, vaha antarAtmA zatru aura mitra para sama-bhAvI ho jAtA hai, usake lie mAna aura apamAna samAna bana jAte haiM,
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 jaina dharma : sAra sandeza vaha sAMsArika vastuoM ke lAbha yA alAbha meM samAna rahane lagatA hai aura loSTha-kAMcana (miTTI ke Dhele aura sone ) ko sama-dRSTi se dekhane lagatA hai| 25 125/ apanI antarAtmA kA jJAna hone para hI paramAtmA kA jJAna hotA hai / isalie paramAtmA kA jJAna karane ke pahale apanI antarAtmA kA jJAna prApta kara lenA Avazyaka hai| ise spaSTa karate hue zubhacandrAcArya apane jJAnArNava grantha meM kahate haiM: ajJAtasvasvarUpeNa paramAtmA na budhyate / Atmaiva prAgvinizceyo vijJAtuM puruSaM param // artha - jisane apane AtmA kA svarUpa nahIM jAnA vaha parama puruSa paramAtmA ko nahIM jAna sktaa| isa kAraNa parama puruSa - paramAtmA ko jAnane kI icchA rakhanevAlA pahile apane AtmA kA hI nizcaya karai / 26 isalie antarAtmA para vicAra karane ke bAda aba hama paramAtmA ke sambandha meM vicAra kreNge| paramAtmA sabhI jIva paramAtmA bananA cAhate haiM, sabakI Antarika pravRtti paramAtmA banane kI hai; kyoMki sabhI paramAtmA ke hI avyakta yA aprakaTa rUpa haiM, yA yoM kaheM ki sabameM paramAtmA avyakta rUpa se vartamAna hai| 27 jIva kA paramAtmarUpa prApta kara lenA hI mokSa kahA jAtA hai / apane svarUpa kA jJAna na hone ke kAraNa ajJAnI jIva apane se bhinna bAharI vastuoM yA vyaktiyoM (dhana-sampatti, kuTumba - parivAra Adi) ko apanA samajhakara unameM sukha DhU~r3hane kI koziza karatA hai / para ye sabhI mithyA aura nazvara haiN| unase saccA sukha prApta nahIM ho sakatA / saccA sukha paramAtma pada, mokSa yA nirvANa kI prApti karane se hI milatA hai| jainadharmAmRta meM isa parama kalyANarUpa sukha kA svarUpa isa prakAra batalAyA gayA hai|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 AtmA se paramAtmA janmajarAmayamaraNaiH zokairduHkhairbhayaizca primuktm| nirvANaM zuddhasukhaM niHzreyasamiSyate nityam // vaha nirvANa, janma-jarA-maraNa, roga-zoka, duHkha aura bhaya se parimukta hai, vahA~ AtmA kA zuddha sukha hai aura vaha nitya parama kalyANarUpa kahA gayA hai| jaba jIva sabhI karmoM se mukta hokara aura sthUla, sUkSma aura kAraNa-ina tInoM zarIroM se chuTakArA pAkara pUrI taraha zuddha ho jAtA hai, taba yaha paramAtmA bana jAtA hai| use hI jaina dharma meM jina, Izvara, paramAtmA Adi nAmoM se pukArA jAtA hai, jaisA ki jainadharmAmRta meM spaSTa kiyA gayA hai: nirmalaH kevalaH zuddho viviktaH prabhurakSayaH / parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinH|| jo nirmala hai (karmamala se rahita hai), kevala hai (zarIrAdi ke sambandha se vimukta hai), zuddha hai, vivikta hai [zarIra rUpa no karma (jo karmanirmita hai) se viyukta hai] akSaya hai (ananta jJAna, darzana, sukha, vIryarUpa anantacatuSTaya ko dhAraNa karane se kSaya-rahita hai), parameSThI hai (indrAdipUjita parama pada meM vidyamAna hai), paramAtmA hai (sarva saMsArI jIvoM se utkRSTa hai), Izvara hai (anya jIvoM meM nahIM pAye jAnevAle aise ananta jJAnAdirUpa aizvarya se yukta hai) aura jina hai (sarva karmoM kA unmUlana karanevAlA vijetA hai) use paramAtmA kahate haiN|29 jo jIva pahale bahirAtmA thA, vahI jaba viSaya-vikAroM se apane dhyAna ko haTAkara aura use apane andara lAkara use Antarika prakAza se jor3atA hai, taba vaha antarAtmA bana jAtA hai| phira vahI jIva jaba Antarika dhyAna yA samAdhi kI sabase U~cI avasthA meM pahu~catA hai, taba vaha paramAtmA bana jAtA hai| ise jainadharmAmRta meM isa prakAra kahA gayA hai: jo isa uttama antarAtmA kI sarvocca dazA meM pahu~cakara apane sarva Antarika vikAroM kA abhAva kara parama kaivalya ko prApta kara letA hai,
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 use paramAtmA, kevalI, jina, arahanta, svayambhU, pukArate haiN| 30 jaina dharma : sAra sandeza . Adi nAmoM se ... paramAtmA ke guNoM kA na yathArtha rUpa se varNana kiyA jA sakatA hai aura na kisI saMsArI padArtha se usakI upamA hI dI jA sakatI hai| phira bhI jIvoM kI bauddhika kSamatA ke anusAra unheM samajhAne ke lie zubhacandrAcArya ne apane jJAnArNava grantha meM paramAtmA ke svarUpa ke sambandha meM isaprakAra kahA hai: nirlepo niSkalaH zuddho niSpanno'tyantanirvRtaH / nirvikalpazca zuddhAtmA paramAtmeti varNitaH // jo nirlepa hai, arthAt jisameM karmoM kA lepa nahIM hai, jo niSkala (zarIra rahita) hai, zuddha hai, arthAt jisameM rAga, dveSa Adi vikAra nahIM hai, jo niSpanna hai, arthAt pUrNarUpa hai (jise kucha karanA zeSa nahIM hai), jo atyanta nirvRta hai, arthAt sabase sarvathA mukta sukharUpa hai aura jo nirvikalpa hai, arthAt jisameM bheda nahIM hai, aise zuddhAtmA ko paramAtmA kahA gayA hai| 31 ve phira kahate haiM: siddha (pUrNa) bhagavAn zarIrarahita, indriyarahita, mana ke vikalpoM se rahita niraMjana haiM (jinheM maila nahIM lagatI) / ve ananta vIrya (zakti) aura akhaNDa Ananda se yukta AnandarUpa haiN| ve parameSThI (paramapada meM virAjamAna), parama prakAzamaya, paripUrNa aura sanAtana (sadA bane rahanevAle) haiN| pUrNata: tRpta (tRSNA se bilkula rahita ) paramAtmA tIna loka ke zikhara para sadA virAjamAna haiN| isa saMsAra meM koI bhI aisA sukhadAyaka padArtha nahIM hai jisake sukha se paramAtmA ke sukha kI upamA dI jAye / unakA sukha anupama hai| paramAtmA kI mahimA aura unake ananta jJAna kA vaibhava vacanoM se kahane yogya nahIM hai| unake guNoM kA samUha kevala sarvajJa puruSa ke jJAna ( anubhava) kA viSaya hai| 32
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA 335 AdipurANa meM sarvajJatA yA kevalajJAna ke AdhAra para paramAtmA ke aneka uttama guNoM tathA paramAtmA se prakaTa honevAlI divyadhvani kI prazaMsA karate hue unakI stuti ina zabdoM meM kI gayI hai: he bhagavan, isa dedIpyamAna kevalajJAnarUpI sUrya kA udaya hone para yaha spaSTa prakaTa ho gayA hai ki Apa hI dhAtA arthAt mokSamArga kI sRSTi karanevAle haiM aura Apa hI tInoM loka ke svAmI haiM / isake sivAya Apa janmajarArUpI rogoM kA anta karanevAle haiM, guNoM ke khajAne haiM aura loka meM sabase zreSTha haiM / isalie he deva, Apako hama loga bAra-bAra namaskAra karate haiM / he nAtha, isa saMsAra meM Apa hI mitra haiM, Apa hI guru haiM, Apa hI svAmI haiM, Apa hI sraSTA haiM aura Apa hI jagat ke pitAmaha haiN| ApakA dhyAna karanevAlA jIva avazya hI mRtyurahita sukha arthAt mokSasukha ko prApta hotA hai / ApakI yaha divyadhvani, jJAnIjanoM ko zIghra hI tattvoM kA jJAna karA detI hai / he bhagavan, ApakI vANIrUpI yaha pavitra puNya jala hama logoM ke mana ke samasta mala ko dho rahA hai, vAstava meM yahI tIrtha hai aura yahI Apake dvArA kahA huA dharmarUpI tIrtha bhavyajanoM ko saMsArarUpI samudra se pAra hone kA mArga hai / he bhagavan, muni loga Apako hI purANa puruSa arthAt zreSTha puruSa mAnate haiM, Apako hI RSiyoM ke Izvara aura akSaya Rddhi ko dhAraNa karanevAle acyuta arthAt avinAzI kahate haiM tathA Apako hI acintya yoga ko dhAraNa karanevAle, aura samasta jagat ke upAsanA karane yogya yogIzvara arthAt muniyoM ke adhipati kahate haiN| he bhagavan, Apa tInoM lokoM ke eka pitAmaha haiM isalie Apako namaskAra ho, Apa parama nivRti arthAt mokSa athavA sukha ke kAraNa haiM isalie Apako namaskAra ho, Apa guruoM ke bhI guru haiM tathA guNoM ke samUha se bhI guru arthAt zreSTha haiM isalie bhI Apako namaskAra ho, isake sivAya Apane samasta tInoM lokoM ko jAna liyA hai isalie bhI Apako namaskAra ho / he jinendra, ApakI stuti kara hama loga ApakA bAra-bAra smaraNa karate haiM, aura hAtha jor3akara Apako namaskAra karate haiN| 33
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 jaina dharma: sAra sandeza ____ AdipurANa ke ukta kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki paramAtmA kA dhyAna karanevAlA sAdhaka (abhyAsI) hI mokSasukha kI prApti karatA hai| yaha abhyAsI paramAtmA kI divyadhvani ke sahAre hI dhyAnamagna hokara paramAtmA kA jJAna (anubhava) prApta karatA hai| isalie hameM ekamAtra isa paramAtmA kA hI cintana aura dhyAna karanA caahie| isa paramAtmA ko hI sabhI guruoM kA guru kahA gayA hai, kyoMki saMsAra meM AnevAle sabhI sacce guru vAstava meM usa nirAkAra paramAtmA ke hI sAkAra rUpa hote haiN| zubhacandrAcArya ne bhI jJAnArNava meM ina tathyoM kI puSTi bar3I hI spaSTatA ke sAtha kI hai| paramAtmA kA svarUpa unake dhyAna kI mahattA aura usase prApta paramAtmA ke jJAna kI sarvazreSThatA batalAte hue ve kahate haiM: jisake dhyAnamAtra se jIvoM ke saMsAra meM janma lene se utpanna (rAga-dveSa Adi) roga naSTa ho jAte haiM, anya kisI prakAra se naSTa nahIM hote, vahI tribhuvananAtha avinAzI paramAtmA hai| isameM sandeha nahIM ki jise jAne binA anya sabhI padArthoM ko jAnanA bhI nirarthaka hai aura jisakA svarUpa jAnane se samasta vizva jAnA jAtA hai, vahI paramAtmA hai| jisa paramAtmA ke jJAna ke binA yaha prANI nizcita rUpa se saMsArarUpI gahana vana meM bhaTakatA rahatA hai, tathA jisa paramAtmA ko jAnane se jIva tatkAla indra se bhI adhika mahattA ko prApta ho jAtA hai, use hI sAkSAt paramAtmA jaannaa| vahI samasta loka ko Ananda denevAlA nivAsa-sthAna hai, vahI parama jyoti (parama prakAzamaya jJAnarUpa) hai, aura vahI trAtA (rakSaka) hai, parama puruSa hai, acintyacarita hai, arthAt jisakA carita kisI ke ciMtavana meM nahIM aataa| jisa paramAtmA ke svarUpa ko jAne binA Atmatattva meM sthiti nahIM hotI hai, aura jise jAnakara muniyoM ne usake hI aizvarya kA sAkSAt anubhava prApta kiyA hai, vahI paramAtmA mukti kI icchA karanevAle munijanoM dvArA niyama-pUrvaka dhyAna karane yogya hai| isalie anya sabakI zaraNa
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA 337 chor3akara usameM hI apane antarAtmA ko lagAkara use jAnanA caahie| jo vacana ke dvArA kahA nahIM jA sakatA, indriyoM ke dvArA jAnA nahIM jA sakatA, jo avyakta, ananta, vacana se pare, ajanmA aura AvAgamana se rahita hai, usa paramAtmA kA nirvikalpa (avicalita) hokara dhyAna karanA caahie| jisa paramAtmA ke jJAna ke anantaveM bhAga meM dravya paryAyoM se bharA huA yaha alokasahita loka sthita hai, vahI paramAtmA tIna loka kA guru hai| jaina dharma ke hI samAna yogadarzana meM bhI paramAtmA yA Izvara ko sabhI guruoM kA guru kahA gayA hai| pataJjali racita yogasUtra meM spaSTa kahA gayA hai: ___ saH pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedatvAt / arthAt vaha (Izvara) pUrvakAla meM Aye sabhI guruoM kA guru hai, kyoMki vaha kAla (samaya) dvArA sImita nahIM hai| bhAva yaha hai ki isa saMsAra meM AnevAle sabhI sacce guru, cAhe ve bhUtakAla meM, vartamAna kAla meM yA bhaviSya kAla meM AyeM, ve sabhI tattvataH paramAtmA se abhinna hote haiM, kyoMki ve sabhI usa avyakta yA nirAkAra paramAtmA ke hI vyakta yA sAkAra rUpa hote haiN| antara kevala itanA hI hai ki koI bhI guru kisI nizcita samaya ke lie hI saMsAra meM AtA hai, jabaki anAdi aura ananta paramAtmA sadA qAyama rahanevAlA hai; vaha samaya kI sImA se pare hai| aba yaha batalAte hue ki smaraNa (sumirana) aura dhyAna yA samAdhi ke niyamita abhyAsa dvArA sAdhaka kI AtmA paramAtmA se ekAkAra ho jAtI hai, zubhacandrAcArya kahate haiM: isa prakAra nirantara smaraNa karatA huA yogI usa paramAtmA ke svarUpa ke avalaMbana se yukta hokara usake tanmayatva (usameM lIna hone kI avasthA) ko prApta hotA hai| AtmA kisa prakAra paramAtmA meM lIna hokara paramAtmA se pUrNataH ekAkAra ho jAtI hai, yA yoM kaheM ki paramAtmA hI bana jAtI hai-ise zubhacandrAcArya ne ina zabdoM meM vyakta kiyA hai:
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 jaina dharma: sAra sandeza vaha dhyAna karanevAlA sAdhaka anya sabakA zaraNa chor3akara usa paramAtmasvarUpa meM aisA lIna hotA hai ki-dhyAtA aura dhyAna-ina donoM ke bheda kA abhAva hokara dhyeya (paramAtmA) svarUpa se ekatA ko prApta ho jAtA hai| isa lInatA kI avasthA meM dhyAtA, dhyAna aura dhyeya kA bheda miTa jAtA hai| jisa bhAva meM AtmA abhinnatA se paramAtmA meM lIna hotI hai, vaha samarasIbhAva AtmA aura paramAtmA kA samAnatAsvarUpa bhAva hai, so usa paramAtmA aura AtmA ko eka karanevAlA svarUpa kahA gayA hai| (bhAvArtha-AtmA aura paramAtmA ke isa ekatva bhAva meM dvaita bhAva dUra ho jAtA hai; AtmA paramAtmA bana jAtI hai|) jaba AtmA paramAtmA ke dhyAna meM lIna hotI hai taba vaha ekIkaraNa kI avasthA kahI jAtI hai| yaha ekIkaraNa ananyazaraNa hai, paramAtmA ke sivAya anya Azraya nahIM hai| taba AtmA apane zuddha svarUpa meM hotI hai aura tatsvarUpatAse vaha paramAtmA hI hotI hai| isa prakAra paramAtmA ke dhyAna se AtmA paramAtmA ho jAtI hai|" jaina dharma ke anusAra bahirAtmA ko paramAtmA banAnA hI paramArthI sAdhanA kA lakSya hai| jo AtmA pahale zarIrAdi bAhya padArthoM meM apanatva-bhAva rakhane ke kAraNa bahirAtmA banI rahatI hai, use bAhya viSayoM se haTAkara Atmika dhyAna meM lagAyA jAtA hai| isa antarmukhI sAdhanA se vaha antarAtmA bana jAtI hai| phira antarAtmA paramAtmA ke dhyAna meM lIna hone ke abhyAsa dvArA paramAtmA bana jAtI hai| isIlie jaina granthoM meM bAra-bAra bahirAtma-bhAva ko chor3akara antarAtma-bhAva meM dRr3hatA se sthita hone aura phira antarAtmA ko paramAtmA ke dhyAna meM lInakara use paramAtmA banAne kA upadeza diyA gayA hai| udAharaNa ke lie jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: tyaktvaivaM bhiraatmaanmntraatmvyvsthitH| bhAvayet paramAtmAnaM srvsNklpvrjitm|| isa prakAra AtmA ke tInoM bhedoM ko jAnakara bahirAtmApana ko chor3anA cAhie aura apane antarAtmA meM avasthita hokara sarvasaMkalpa-vikalpoM se rahita paramAtmA kA dhyAna karanA caahie|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA 339 chahaDhAlA meM bhI isI bAta kI puSTi ina zabdoM meM kI gayI hai: (bahirAtamatA heya jAni taji, antara Atama hajai; paramAtama ko dhyAya nirantara jo nita Ananda puujai||9/ arthAt bahirAtmapane ko chor3ane yogya (heya) samajha use chor3akara antarAtmA ho jAnA cAhie aura sadA paramAtmA kA dhyAna karanA cAhie jisake dvArA nitya (avinAzI) Ananda kI prApti hotI hai| ___ yahA~ yaha samasyA uTha khar3I hotI hai ki jisa paramAtmA ko hamane kabhI dekhA nahIM, jo indriya, buddhi aura vacana se pare hai, usakA dhyAna hama kaise kara sakate haiN| dhyAna karane ke lie sAdhaka ko zurU-zurU meM kisI na kisI mUrtimAn yA sAkAra svarUpa kA AdhAra lenA Avazyaka hotA hai| ___ isa samasyA ke samAdhAna ke lie hameM jaina dharma meM batAye gaye paramAtmA ke do bhedoM para dhyAna denA caahie| jaina dharma ke anusAra paramAtmA ke do bheda isa prakAra haiM: (1) sakala (zarIra sahita) yA sAkAra aura (2) niSkala (zarIra rahita) yA niraakaar| svayaM jIvanmukta hokara jo mahAtmA anya saMsArI manuSyoM ko apane upadeza dvArA kalyANa kA mArga dikhalAte haiM unheM sakala yA sAkAra paramAtmA kahA jAtA hai aura jo zarIra se mukta ho avinAzI paramadhAma ke svAmI bana cuke haiM, unheM niSkala yA nirAkAra paramAtmA kahate haiM / ina donoM meM tattvataH koI bheda nahIM hai| donoM hI eka samAna sarvajJa aura sarvadraSTA hote haiN| isalie sAdhaka apane upadezadAtA parameSThI yA sacce jIvanmukta mahAtmA kA dhyAna karatA huA isI dhyAna ke sahAre nirAkAra paramAtmA ke dhyAna meM lIna ho jAtA hai| isaprakAra jaina dharma meM ukta samasyA kA AsAnI se samAdhAna ho jAtA hai| sakala (sAkAra) aura niSkala (nirAkAra) nAmaka paramAtmA ke donoM bhedoM ko batalAte hue jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: jinAgama (jaina dharmagranthoM) meM paramAtmA ke do bheda kahe gaye haiM-eka sakala paramAtmA aura dUsarA niSkala prmaatmaa| sa-zarIra hote hue bhI jo jIvanmukta haiM aura kaivalya-avasthA ko prApta kara sarvajJa-sarvadarzI bana gaye haiM, aise arahanta parameSThI ko
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 jaina dharma: sAra sandeza sakala paramAtmA kahate haiN| tathA jinhoMne sarva-karma bandhanoM se chUTakara avinAzI paramadhAma prApta kara liyA hai, aise ananta guNoM ke svAmI siddhaparameSThI ko niSkala paramAtmA kahate haiN| sakala paramAtmA ko sAkAra yA saguNa paramAtmA aura niSkala paramAtmA ko nirAkAra yA nirguNa paramAtmA ke nAma se sambodhita kiyA jAtA hai| 40 jJAnArNava meM bhI inhIM donoM bhedoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai: sAkAraM nirgatAkAraM artha-paramAtmA kaisA hai, usakA svarUpa kahate haiM: prathama tau sAkAra hai (AkAra sahita hai arthAt zarIrAkAra mUrtIka hai) tathA nirgatAkAra kahiye nirAkAra bhI hai| inhIM donoM bhedoM ko batalAte hue chahaDhAlA meM kahA gayA hai ki paramAtmA apane donoM hI avasthAoM meM eka samAna sabako jAnane aura dekhanevAlA hai: paramAtmA ke do prakAra haiM-sakala aura nikl| (1) zrI arihantaparamAtmA ve sakala (zarIrasahita) paramAtmA haiM, (2) siddha paramAtmA nikala paramAtmA haiN| ve donoM sarvajJa hone se loka aura aloka sahita sarva padArthoM kA trikAlavartI sampUrNa svarUpa eka samaya meM yugapat (ekasAtha) jAnane-dekhanevAle, sabake jJAtA-draSTA haiN|42. isaprakAra sAkAra paramAtmA ke dhyAna ke sahAre sAdhaka nirAkAra paramAtmA ke dhyAna meM lIna hokara paramAtmA bana jAtA hai| paramAtmA kI prApti athavA avinAzI mokSasukha kI prApti ke lie tIna bAtoM kI AvazyakatA hotI hai: (1) guru se dIkSA prApta karanA (2) usake anusAra niyamita rUpa se abhyAsa karanA aura (3) inake phalasvarUpa bAhya padArthoM se bhinna AtmasvarUpa kA anubhava prApta krnaa| pahale kahA jA cukA hai ki guru ko jIvanmukta honA caahie| jo svayaM mukta nahIM hai, vaha dUsaroM ko mukti kA upadeza kaise de sakatA hai? jo svayaM
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA 341 mukti ke mArga se paricita nahIM hai, vaha dUsaroM ko mukti kA mArga kaise dikhalA sakatA hai ? < abhyAsa karane ke lie abhyAsI ko ekAnta sthAna meM baiThakara, apanI indriyoM ko bAharI viSayoM se haTAkara, citta ko ekAgra kara tathA Alasa, nidrA aura asAvadhAnI (lAparavAhI ) ko dUra kara apane antara meM dhyAna lagAnA cAhie / janma - jamAntara se jo dhyAna bAharI viSayoM meM lagA rahA hai use dhIre-dhIre hI antara meM lagAyA jA sakatA hai / isalie isameM jaldabAz2I nahIM karanI caahie| jaise-jaise dhyAna antara meM lagane lagatA hai, vaise-vaise Antarika Ananda milane lagatA hai aura sAMsArika viSayoM kA sukha phIkA lagane lagatA hai / taba Atmanubhava yA AtmasAkSAtkAra hI abhyAsI ke jIvana kA lakSya bana jAtA hai / vaha saMsAra ke lubhAvane viSayoM se AkRSTa yA prabhAvita nahIM hotA / vaha isa saMsAra meM anAsakta bhAva se vyavahAra karatA hai aura ekamAtra paramAtmabhAva kI prApti kI hI abhilASA rakhatA hai| ina bAtoM ko jainadharmAmRta meM isa prakAra spaSTa kiyA gayA hai: jo puruSa guru ke upadeza se, abhyAsa se aura saMvitti arthAt svAnubhava se sva aura para ke antara - bheda ko jAnatA hai vahI puruSa nirantara mokSasukha kA anubhava karatA hai / 43 jaina dharma ke anusAra sacce guru "jina, zuddha, buddha, nirAmaya ( rAga-dveSa Adi rogoM se mukta ) sarvajJa, sarvadarzI aura kevalajJAna ke dhAraka arahanta parameSThI kahalAte haiM / usa aMrahanta avasthA meM rahate hue ve sarva dezoM meM vihAra kara aura bhavya jIvoM ko mokSamArga kA upadeza dekara anta meM ... sarva karma se rahita hokara ve arahanta parameSThI nirvANa ko prApta ho jAte haiM / "44 abhyAsa aura AtmAnubhava ko jainadharmAmRta meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai: citta - vikSepa se rahita hokara aura ekAnta sthAna meM baiThakara AtmA ke vItarAga zuddha svarUpa kI bhAvanA karane ko abhyAsa kahate haiN|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 jaina dharma: sAra sandeza jisake citta meM rAga-dveSAdirUpa kisI prakAra kA vikSepa na ho, jo jana-samparka se rahita ekAnta zAnta sthAna para avasthita ho aura heyaupAdeyarUpa (chor3ane aura grahaNa karane yogya) tattva viSaya meM jisakI nizcala buddhi ho, aisA yogI saMyamI jitendriya puruSa abhiyoga se arthAt Alasya, nidrA aura pramAda Adi ko dUra kara apane AtmA ke yathArtha svarUpa kI bhAvanA (dhyAna) kre| jisane AtmabhAvanA kA abhyAsa karanA abhI Arambha kiyA hai, usa yogI ko apane purAne saMskAroM ke kAraNa bAhya-viSayoM meM sukha mAlUma hotA hai aura AtmasvarUpa kI bhAvanA meM duHkha pratIta hotA hai| kintu yathAvat AtmasvarUpa ko jAnakara usakI (dRr3ha) bhAvanAvAle yogI ko bAhya viSayoM meM duHkha kI pratIti hone lagatI hai aura apane AtmA ke svarUpa cintana meM hI sukha kI anubhUti hotI hai| saMvitti arthAt atmAnubhUti yA svAnubhava meM jaise-jaise uttama tattva arthAt AtmA kA zuddha svarUpa sammukha AtA jAtA hai, vaise-vaise hI sahaja sulabha bhI indriyoM ke viSaya arucikara lagane lagate haiN| aura jaise-jaise sahaja sulabha bhI indriya-viSaya arucikara lagane lagate hai, vaise-vaise hI svAnubhava meM AtmA kA zuddha svarUpa sAmane AtA jAtA hai| jise svAtma-saMvitti (apanI AtmA kA nijI anubhava yA anubhUti) ho jAtI hai, use yaha samasta jagat indrajAla (mAyAjAla) ke samAna dikhAI dene lagatA hai, vaha kevala svAtma-svarUpa ke lAbha kI hI abhilASA karatA hai; aura kisI vastu ke pAne kI icchA use nahIM rhtii| yadi kadAcit kisI padArtha meM usakI pravRtti ho jAtI hai, to use atyanta pazcAttApa hotA hai| manuSyoM ke sAtha baiThakara manoraMjana karane meM use koI Ananda nahIM AtA, ataeva vaha ekAnta vAsa kI icchA karatA hai|45 manuSya bahuta hI saMvedanazIla prANI hai| jina acche yA bure vyaktiyoM, padArthoM aura guNoM kA vaha smaraNa, cintana aura dhyAna karatA hai, unhIM ke samAna vaha bana jAtA hai| yahI kAraNa hai ki jaina dharma meM smaraNa aura dhyAna ko vizeSa mahattva diyA gayA hai aura sAdhakoM ko Atmatattva yA paramAtmatattva kA cintana aura dhyAna karane kA upadeza diyA gayA hai| sataguru yA arahanta deva parama pavitra aura sadguNoM ke
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 AtmA se paramAtmA bhaNDAra hote haiN| isalie unake prati kI gayI bhakti apane-Apa bhaktoM ke hRdaya kI maila ko dhokara unheM pavitra kara detI hai| isaprakAra jo bhakta sAkAra paramAtmarUpa sacce mahAtmA yA arahanta deva ke prati bhakti-bhAva rakhakara dRr3hatA ke sAtha abhyAsa meM lagatA hai vaha apanI bhakti-pUrNa sAdhanA dvArA paramAtmA bana jAtA hai| ____nAthUrAma DoMgarIya jaina ne isa viSaya ko bar3I hI spaSTatA ke sAtha samajhAyA hai| yaha samajhAte hue ki kisI ke guNa-doSoM se manuSya kisa prakAra prabhAvita hotA hai aura kisa prakAra paramArtha kI rAha dikhalAnevAle sataguru yA arahanta deva ke prati usakI bhakti umar3a par3atI hai, ve kahate haiM: guNoM ke ciMtavana karane se guNoM aura doSoM ke vicAra karane se doSoM kI vRddhi honA svAbhAvika niyama hai| phira paramAtmA ke guNoM kA, jo ki mohAdi Atma zatruoM para vIratApUrvaka vijaya prApta kara Adarza bana cukA hai, citavana karake hama loga bhI, jo ki rAga, dveSa, mohAdika ke kAraNa apanI vAstavikatA ko bhUle hue haiM aura durbhAvanAoM evaM vAsanAoM kI jaMjIra meM jakar3e hue haiM, yadi Atma zatruoM para vIratA pUrNa vijaya prApta karane kI alaukika kalA ko sIkha leM evaM Atmabodha aura jAgRti ko prApta kara duHkha sAgara ke bha~vara ke cakkara se nikalane kA upAya jAna leM to isameM Azcarya hI kyA hai? zraddhA kA bhakti ke sAtha aTa sambandha hai| jisa vyakti meM guNa hote haiM, mAnavIya viveka zraddhApUrvaka usakA svabhAva se bhakta bana jAtA hai| phira jise hama pavitra samajhate aura apanA sanmArga pradarzaka ke rUpa meM mahAn upakArI bhI mAnate hoM, evaM usI jaisA sukhI, pUrNa va nirdoSa banane kI utkaNThA bhI hamAre antaHkaraNa meM ghara kiye ho, tathA jo vizva ke zreSTha se zreSTha janoM meM bhI Adarza aura sarva zreSTha vyakti ho, usake prati hRdaya meM zraddhA ho jAne para bhakti kA srota umar3a par3anA to aura bhI svAbhAvika hai| usa bhakti-srota ke umar3a par3ane para ...usakA guNagAna namaskAra aura prArthanA Adi kara usake prema ke divya pravAha meM pravAhita ho jAnA kucha bhI Azcaryajanaka nhiiN| ...usake pavitra guNoM kI smRti hamAre malIna hRdaya ko doSoM aura pApoM se rahita kara pavitra kara detI hai| jisa prakAra sUrya ke dUra aura vItarAga rahate hue bhI haz2AroM mIla dUra rahanevAle kamala usakI
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 jaina dharma: sAra sandeza prabhA mAtra se praphullita ho jAte haiM evaM rAtri kA bhayAnaka andhakAra dekhate-dekhate vilIna ho jAtA hai, usI prakAra bhavya puruSoM ke bhaktibhAva se pUrNa hRdaya kamala bhagavAn ke darzana to dUra, nAma mAtra se praphullita ho jAte haiN| isase unheM isa samaya jo anupama Ananda, apUrva zAnti evaM saMtoSa prApta hotA hai vaha kathana nahIM, anubhava karane kI cIz2a hai|46 isaprakAra saccI bhakti dvArA bhakta bhagavAn bana jAtA hai, AtmA paramAtmA bana jAtI hai| ise jainadharmAmRta meM eka upamA dvArA isa prakAra samajhAyA gayA hai: yaha AtmA apane se bhinna arhanta, siddharUpa paramAtmA kI upAsanA (bhakti) karake unhIM ke samAna paramAtmA ho jAtI hai| jaise dIpaka se bhinna bhI battI dIpaka kI upAsanA kara dIpakarUpa ho jAtI hai| yahA~ isa bAta ko acchI taraha yAda rakhanA Avazyaka hai ki bhakta kI bhakti saccI aura gaharI honI cAhie , kevala UparI aura dikhAvaTI nhiiN| ise spaSTa karate hue nAthUrAma DoMgarIya jaina kahate haiM: jisa prakAra samudra ke atala tala (garbha) meM bhare hue bahumUlya ratna Upara DubakiyA~ lagAne yA utarAnevAle vyaktiyoM ke hAtha nahIM lagate usI prakAra bhAvapUrvaka tanmaya hokara bhagavadbhakti meM magna hue binA aura vItarAgatA kA adhyayana kiye binA usa cIz2a (paramAtma tattva) kI prApti nahIM ho sakatI48 yahA~ yaha bhalI-bhA~ti yAda rakhanA cAhie ki AtmA ke paramAtmA banane kA artha AtmA kA apane se koI bhinna padArtha bana jAnA nahIM hai, balki usake apane hI vAstavika svarUpa kI pahacAna kara lenI hai| jabataka AtmA karmoM se utpanna sthUla, sUkSma aura kAraNa zarIra se DhakI rahatI hai taba taka usakA vAstavika svarUpa chipA rahatA hai| para jaba dhyAna ke bala se karma naSTa ho jAte haiM aura tInoM zarIra ke parade haTa jAte haiM taba parama prakAzamaya AtmA kA vAstavika svarUpa apane-Apa prakaTa ho jAtA hai aura vaha paramAtmA bana jAtI hai| isa tathya ko jJAnArNava meM isa prakAra samajhAyA gayA hai:
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA se paramAtmA yaha AtmA svayaM sAkSAt guNarUpI ratnoM kA bharA huA samudra hai tathA yahI AtmA sarvajJa hai, sarvadarzI hai, sabakA hitarUpa hai, samasta padArthoM meM vyApta hai, parameSThI (paramapada meM sthita ) hai aura niraMjana hai, arthAt jisameM kisI prakAra kI kAlimA nahIM hai| yaha AtmA svayaM to jyotirmaya (prakAzamaya) hai, para yaha tIna prakAra ke zarIroM (sthUla, sUkSma aura kAraNa zarIra) se DhakI huI hai| jaba taka ise apane-ApakA jJAna nahIM ho jAtA taba taka bhalA yaha bandhana se kaise chUTa sakatI hai ? jaba yaha AtmA vizuddha dhyAna ke bala se karmarUpI IMdhanoM ko bhasma kara detI hai taba yaha svayaM hI sAkSAtparamAtmA ho jAtI hai, yaha nizcaya hai / isa AtmA ke guNoM kA samasta samUha dhyAna se hI prakaTa hotA hai tathA dhyAna se hI anAdi kAla kI saMcita ( ikaTThI) kI huI karma-santati (karmoM kI paramparA) naSTa hotI hai / moharUpI kIcar3a ke naSTa hone para tathA bhrama meM DAlanevAle rAga Adi doSoM ke pUrI taraha zAnta ho jAne para yogIjana (abhyAsI) apane meM hI paramAtmA ke svarUpa ko dekhate haiM, arthAt anubhava karate haiM / ajJAna se bhraSTa cittavAlA jIva apane vAstavika svarUpa se dUra ho jAtA hai, para samyagjJAna ( yathArtha jJAna) se suvAsita hone para vahI apane antara meM prabhu paramAtmA ko dekhatA hai / 49 345 AtmA ke yathArtha svarUpa kA anubhava ho jAne para yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha AtmA vAstava meM paramAtmA hI hai| isa ekatA ke jJAna se dvaitabhAva bilkula miTa jAtA hai: AtmA aura paramAtmA meM koI antara nahIM raha jAtA / ise spaSTa karate hue jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: yaH parAtmA sa evAhaM yo'haM sa paramastataH / jo paramAtmA hai, vahI maiM hU~, tathA jo svAnubhavagamya maiM hU~, vahI paramAtmA hai| 50
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 jaina dharma : sAra sandeza isI prakAra jJAnArNava meM bhI kahA gayA hai: yaH siddhAtmA para: so'haM yo'haM sa paramezvaraH // jo siddhAtmA (pUrNatA prApta AtmA) kA svarUpa hai vahI paramAtmarUpa maiM hU~ aura jo maiM hU~ vahI paramAtmA hai| AtmA aura paramAtmA ke abheda yA ekarUpa hone kA yaha jJAna buddhi aura vacana kA viSaya nahIM, balki sAkSAt svAnubhava (apane nijI anubhava) kA viSaya hai| ise batalAte hue jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: AtmasvarUpa ko dUsaroM se sunate hue tathA dUsaroM ko apane mukha se bolakara samajhAte hue bhI jaba taka jIva ko zarIra se AtmA ke bhinna hone kA anubhava nahIM hotA, taba taka vaha mokSa kA pAtra nahIM bntaa|52 isa anubhava kI prApti ke lie ghara chor3akara vana jAne kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki yaha to eka Antarika anubhava hai jo kahIM bAhara se nahIM, balki apane antara se hI prApta hotA hai| ise sapaSTa karate hue jainadharmAmRta meM kahA gayA hai: AtmasvarUpa ke sAkSAtkAra se rahita ajJAnI jIvoM ko 'yaha grAma' hai, 'yaha araNya (vana)' hai, ina do prakAra ke nivAsoM kI kalpanA hotI hai| kintu AtmA kA sAkSAtkAra karanevAle jJAnIjanoM kA to rAgAdi-rahita nizcala AtmA hI nivAsa sthAna hai| isaprakAra sacce sAdhakoM kI samasta sAdhanA antarmukhI hotI hai| ve kisI sacce mArgadarzaka guru ke upadezAnusAra samyak darzana (zraddhA), samyak jJAna aura samyak cAritra ko grahaNa kara smaraNa, cintana aura dhyAna ke antarmukhI abhyAsa ke sahAre apane samasta karmoM ko naSTa kara dete haiN| isake phalasvarUpa ve AtmA se paramAtmA bana jAte haiM, jo manuSya-jIvana kA vAstavika lakSya hai|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI prastAvanA 1. raNajIta siMha kUmaTa, dhyAna se svabodha, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007, pR. XIX 2. hukamacanda bhArilla-sampAdaka, bRhajjinavANI saMgraha, dasam saMskaraNa, akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana, jayapura, 2006, pR. 644 3. zrI AtmArAma jI mahArAja, zrI jainatattva kalikA vikAsa, tRtIya saMskaraNa, __ AtmajJAna-zramaNa-ziva Agama prakAzana samiti, ludhiyAnA, 2004, pR.9 4. vahI, pR. 10 adhyAya-1 1. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, jayapura, 1989, pR. 10 2. tiloyapaNNattI 1/1476-78 3. skanda purANa, adhyAya 37 4. saMgave, vilAsa e. AsapekTsa oNfa jaina rilijana, dUsarA saMskaraNa, naI dillI: bhAratIya jJAnapITha, 1999, pR. 23 5. epigrAfikA iMDikA 1.386, abhilekha VIII 6. vahI I.383, abhilekha III 7. vahI I.396, abhilekha VIII 8. Rgaveda X.136.1-3; IV.6.8; V.1.22 aura VIII.8.24 9. Rgveda, maNDala 2, sUkta 33, varga 17 10. saMgave, vilAsa e., AsapekTsa oNfa jaina rilijana, dUsarA saMskaraNa, naI dillI: bhAratIya jJAnapITha, 1999, pR.21 11. uttarAdhyayana sUtra XXII.3-4 12. epigrAfikA iMDikA I-389 aura II.208-210 13. kalpasUtra 150 meM inakA nAma azvasena diyA huA hai| 14. kalpasUtra 168 347
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 jaina dharma: sAra sandeza 15. uttarAdhyayana sUtra XXIII.23 16. uttarAdhyayana sUtra XXIII.29 17. uttarAdhyayana sUtra XXIII.24 aura 30 18. uttarAdhyayana sUtra XXIII.25-32 19. kalpa sUtra meM kahA gayA hai ki valabhI kA sammelana mahAvIra ke parinirvANa (IsA pUrva 527) ke 980 yA 993 varSa bAda huA thA jisake anusAra yaha sammelana yA to lagabhaga 454 IsvI meM yA usake 13 varSa bAda lagabhaga 467 IsvI meM huA hogaa| 20. jaina sUtrAja, bhAga 1, sekreDa buksa oNfa di IsTa, aMka XXII, sampAdaka, epha. maiksamUlara, anuvAdaka, haramana jAkobI, punarmudraNa, dillI: motIlAla banArasIdAsa, 1964, prastAvanA, pR.31vi adhyAya 2 1. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, jaina dharma prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura, 1941, pR. 16-17 2. narendra vidyArthI (sampAdaka), varNI-vANI, prathama bhAga 'paJcama saMskaraNa, zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR. 369-377 3. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura 1941, pR. 26 4. paramAtma prakAza, mUla 2/68 rAjacandra granthamAlA, dvitIya saMskaraNa, vikramI saMvata 2017 5. mahApurANa 47/302, bhAratIya jJAnapITha, banArasa, 1951 6. cAritrasAra 3/1, mahAbIra jI prakAzana, vIra nirvANa samvat, 2488 7. pravacanasAra tAtparya vRtti, 7/9/9 8. sarvArthasiddhi 9/2/409/11 (iSTa sthAne dhatte iti dharmaH), bhAratIya jJAnapITha banArasa, 1955 9. rAjavArtika 9/2/3/591/32, bhAratIya jJAnapITha, banArasa, vi. samvata 2008 10. ratnakaraNDa zrAvakAcAra 2 (saMsAra duHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe) 11. mahApurANa 2/37 12. paMcAdhyAyI uttarArdha 715, paMDita devakInandana, 1932 13. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/10/4, pannAlAla bAkalIvAla (hindI anuvAdaka), zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927, pR. 50 14. bodha pAhur3a, mUla 25, mANika candra granthamAlA, bambaI, vikramI samvat 1977 15. kurala kAvya 25/2, paM. govindarAja jaina zAstrI, vIra nirvANa samvat 2480
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 sandarbha sUcI 16. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/10/1, pannAlAla bAkalIvAla (hindI anuvAdaka), zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927, pR. 49 17. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, 'jaina dharma' prakAzana kAryAlaya dvitIya saMskaraNa , bijanaura 1941, pR. 26-27 18. rAjavArtika 6/13/5/524/6, bhAratIya jJAnapITha, banArasa, vikramI samvat 2008 19. dravyasaMgraha TIkA 35/145/3, dillI prakAzana, 1953 20. sarvArthasiddhi 9/7/419/2, bhAratIya jJAnapITha, banArasa 1955 21. kArtikeyAnuprekSA 478, rAjacandra granthamAlA, 1960 22. darzana pAhur3a TIkA 9/8/5, mANika candra granthamAlA, bambaI vikramI samvat 1977 23. narendra vidyArthI (sampAdaka), varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, zrI gaNezaprasAda varNI jaina grantha mAlA, vArANasI, 1968, pR.74 # 13 24. vahI, pR. 162-163 # 1 aura 3 25. rAjavArtika 8/9/5/574/32 26. dhavalA 12/4, 2, 8, 8/283/8, amarAvatI prakAzana 27. narendra vidyArthI (sampAdaka), varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, zrI gaNeza prasAdavarNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR.75 # 20 28. tattvArthAdhigama sUtra, 9/6, je. ela. jainI (sampAdaka), di senTrala jaina pablisiMga hAusa, ArA 29. cAritrasAra 58/1, mahAvIra jI prakAzana, vIra nirvANa samvat 2488 30. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/10/20, pannAlAla bAkalIvAla (hindI anuvAdaka), zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927 31. ratnakaraNDa zrAvakAcAra 3; kArtikeyAnuprekSA mUla 478; tattvAnusAsana 51; aura dravyasaMgraha TIkA 145/3 bhI dekhie| 32. puruSArthasiddhayupAya 220 33. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma 'jainadharma' prakAzana kAryalaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura 1941 pR. 31 34. narendra vidyArthI (sampAdaka), varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, zrI gaNeza prasAdavarNI jaina granthamAlA, vArANasI 1968, pR. 31 # 36 35. bhAva pAhur3a, mUla 85, mANikacandra granthamAlA, bambaI, vikramI samvat 1977 36. bhAva pAhur3a, mUla 83; paramAtma prakAza, mUla 2/68 aura tattvAnuzAsana 52
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 jaina dharma : sAra sandeza 37. nAthUrAma DoMgIrIya jaina, jaina-dharma, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura, 1941, pR.31 38. kAnajI svAmI, mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM, kahAna jaina zAstramAlA, puSpa 44, svAdhyAya ___ mandira TrasTa, sonagar3ha, vIra saMvat 2476, pR. 18 39. vahI, pR. 191 40. narendra vidyArthI (sampAdaka), varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI 1968, pR. 73 # 2 41. vahI, pR.73 #4 42. hIrAlAla jaina, jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI 1965, pR.31 43. yogasAra yogendu deva, gAthA 65 44. paramAtma prakAza TIkA 2/68/190/8, rAjacandra granthamAlA, dvitIya saMskaraNa, vikramI saMvata 2017 45. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/10/21, pannAlAla bAkalIvAla (hindI anuvAdaka) zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927 46. vahI, 2/10/6,11,13 aura 15 47. narendra vidyArthI (sampAdaka), varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI,1968, pR.75 # 2 48. kurala kAvya 4/6, paMDita govindarAja jaina zAstrI, vIra nivArNa saMvat 2480 49. nAthUrAma DoMgIrIya jaina, jaina-dharma, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura, 1941, pR.3 50. vahI, pR. 34 51. narendra vidyArthI (sampAdaka), varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI,1968, pR. 101 #4 52. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura, 1941, pR. 15 53. vahI, pR. 20 54. vahI, pR. 21-22 55. vahI, pR. 24 56. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, sampAdaka-hukamacanda bhArilla, satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, jayapura ,1989, prastAvanA, pR. 25
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI 57. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, caturtha saMskaraNa, zrI vItarAga - vijJAna sAhitya prakAzana, AgarA, 1975, pR. 132 58. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, 351 bijanaura, 1941, pR. 32 59. gaNezaprasAda varNI, varNI- vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, sampAdaka, narendra vidyArthI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina grantha mAlA, vArANasI, 1968, pR. 74 #15 60. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura, 1941, pR. 23-24 61. vahI, pR. 23 aura 25 62. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 22/14, pannAlAla bAkalIvAla (hindI anuvAdaka), zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927 pR. 234 63. vahI 22/19, pR. 235 64. bhAva pAhur3a, mUla 3 /5 / 89, mANikacandra granthamAlA, bambaI, vikramI saMvat 1977 65. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, narendra vidyArthI (sampAdaka), zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR. 15 # 4, pR. 16 # 7 aura, 8, pR. 17# 13, pR. 19 # 33 aura pR. 20 # 42 66. vahI, pR. 30 #22 67. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura, 1941, pR. 27. 68. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, sampAdaka, narendra vidyArthI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina grantha mAlA, vArANasI, 1968, pR. 74 sa13 69. vahI, pR. 15 # 2 70. kAnajI svAmI, mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM, kahAna jaina zAstramAlA, puSpa 44, jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, vIra saMvat 2476, pR. 191 71. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, satsAhitya prakAzana eMva pracAra vibhAga, jayapura, 1989, pR. prastAvanA 32 72. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI, 1965, pR. 96 73. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura, 1941, pR. 39
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 jaina dharma: sAra sandeza 74. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, sampAdaka, narendra vidyArthI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina grantha mAlA, vArANasI, 1968, pR. 29 # 21 75. bhagavatI ArAdhanA, mUla, gAthA 3/ 1347, sakhArAma dozI, solApura, 1935 76. AcArya kunthusAgara, sudharmopadezAmRtasAra, AcArya kunthusAgara granthamAlA, solApura, ___1940, pR.63 77. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI, 1965, pR.64 78. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, sampAdaka, narendra vidyArthI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina grantha mAlA, vArANasI, 1968, pR. 182 # 1, pR. 183 # 13, pR. 183 # 14, pR. 344, pR. 20 # 39, pR. 106 # 7, pR. 20 # 41 aura pR. 178 # 16 79. aSTapAhur3a (bhAva pAhur3a), gAthA 67, 68 aura 73; hukamacanda bhArilla (hindI anubAda), tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, dvitIya saMskaraNa, zrI vItarAga-vijJAna sAhitya prakAzana, AgarA, 1975, pR. 133 80. gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohvaan| anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH / / jainadharmAmRta, hIrAlAla jaina (saMpAdaka), pR. 96-97, dekhie samantabhadra kRta ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 33 81. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, dazama saMskaraNa, hukamacanda bhArilla (sampAdaka), satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, jayapura 1989, pR. 15-17 82. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, sampAdaka, narendra vidyArthI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina grantha mAlA, vArANasI, 1968, pR.17 # 15 83. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/4/60 vahI. pR.82 84. bhAva pAhur3a, mUla 84 aura samayasAra, mUla 154 85. nayacakra bRhad gAthA 291 aura 376, mANikacandra granthamAlA, bambaI vikramI saMvat 1977 86. samayasAra, pravacanakAra-gaNezaprasAda varNI, sampAdaka-paNDita pannA lAla, zrI gaNezAprasAda varNI granthamAlA, vArANasI, 1969, pR. prastAvanA 26 87. rayaNasAra, gAthA 70 88. amRtAzIti 59 adhyAya 3 1. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, jaina dharma' prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura, 1941, pR. 34-35 aura 37
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI 353 2. SaDdarzana-samuccaya 47 para guNaratna kI TIkA 3. tattvArthAdhigama sUtra II:22 4. vahI II:23 5. siddhasena divAkara kA nyAyAvatAra, zloka 31 aura nemicandra siddhAnta-cakravartI kA dravyasaMgraha, zloka 2 6. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI, 1965, pR. 231-232 7. vahI, pR. 229-230 8. tattvArthAdhigama sUtra VIII:2 9. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, caturtha saMskaraNa, zrI vItarAga-vijJAna sAhitya prakAzana, AgarA, 1975, pR. 113-114 10. tattvArthAdhigama sUtra IX:1 11. vahI IX:2 12. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI 1965, XII:1, pR. 252 13. tattvArthAdhigama sUtra IX:3 14. dhavalA pustaka 13, khaNDa 5, bhAga4, sUtra 26; paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, jayapura, 1984, pR. 230 meM uddhRta 15. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1965, pR. 251 16. tattvArthAdhigama sUtra I.1 17. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 4 18. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI ___1965, II:3, pR. 51 19. tattvArthAdhigama sUtra I:2 20. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, dazama saMskaraNa, jayapura, 1989, pR. 323 21. puruSArthasiddhyupAya, zloka 216 22. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1965 II:5, pR. 52
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 jaina dharma: sAra sandeza 23. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, dvitIya saMskaraNa, bijanaura, 1941, pR.37-38 24. narendra vidyArthI (sampAdaka), varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR. 345 aura 347 25. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1965, II:105-106 aura 115 kA bhAvArtha, pR. 96 aura 99 26. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, zrI vItarAga-vijJAna sAhitya prakAzana, caturtha saMskaraNa, AgarA, 1975, pR. 107 27. dravyasaMgraha, TIkA sahita, zloka 43 aura 44 28. pramANa-mImAMsA para TIkA I:1.26 29. SaTkhaNDAgama para vIrasena kI dhavalA TIkA I:1.4; esa: gopAlana, jaina darzana kI rUparekhA, vAilI IsTarna limiTeDa, nayI dillI, 1973, pR. 50 meM uddhRt| 30. nathamala TATiyA, sTaDIz2a ina jaina philaoNsaphI, jaina kalcarala risarca sosAyaTI, banArasa, 1951, pR.73 31. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, zrI vItarAga-vijJAna sAhitya prakAzana, caturtha saMskaraNa, AgarA 1975, pR. 147 32. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 7/8-9, anuvAdaka-pannA lAla bAkalIvAla, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, 1927, pR. 105 33. hIrA lAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, __vArANasI, 1965 III:13, 14 aura 16, pR. 109 34. dravyasaMgraha, zloka 46 35. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, prakAzana, __ vArANasI, 1965 IV:3, pR.113 36. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, jayapura, 1989, pR. 230 37. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, caturtha saMskaraNa, zrI vItarAga-vijJAna sAhitya prakAzana, AgarA, 1975, pR. 185 38. AcArya jinasena, Adi purANa, prathama bhAga (sampAdaka: pannAlAla jaina), sAtavA~ saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI, 1944, parva 24, zloka 122, pR. 585-586 39. kAnajI svAmI, mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM, dUsarA bhAga, dvitIya saMskaraNa, anuvAdaka: maganalAla jaina, zrI di. jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, vIra samvat 2486, pR. 262-263
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI 355 40. tattvArthAdhigama sUtra x.2 41. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI , 1965, XIII-6, pR. 266 42. tattvArthAdhigama sUtra X.6 43. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI, 1965, XIII.7, vizeSArtha, pR. 268 adhyAya 4 1. amRtacandrasUri, puruSArthasiddhiyupAya, bhASATIkAsahita, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, __1915 zloka 44, pR.31 2. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainAdharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1960, iv. 9-10, pR. 109 3. amRtacandrasUri, puruSArthasiddhyupAya, bhASATIkAsahita, zloka 45, pR. 32 4. hIrAlAla jaina, (sampAdaka), jainAdharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1960, iv.ii, 9-10 pR. 109-110 5. amRtacandrasUri, puruSArthasiddhayupAya, bhASATIkA sahita, zloka 51, pR. 35 6. rAjavArtika, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1952, 7/13/12/541/5; dekhie, jainendra siddhAntakoza, bhAga 1, pR. 227 bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI, vArANasI 1944 7. zubhacandrAcArya, jJAnArNava, hindI bhASAnuvAda sahita, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927, viii.9, pR. 110 8. hIrAlAla jaina, (saMkalana-anuvAda kartA), jina-vANI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI __ dillI, vArANasI, 1944, zloka 420-421, pR. 107 aura 109 9. AcArAMga sUtra, adhyAya 5, uddezya 5, gAthA 98 10. raNajIta siMha kUmaTa, dhyAna se svabodha, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007, pR.71-72 11. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jainadharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1960,11. 25, pR. 116 12. hIrAlAla jaina (saMkalana-anuvAdakartA), jina-vANI, bhAratIya, jJAnapITha prakAzana, nayI dillI , vArANasI, 1944, zloka 409 aura 425, pR. 105 aura 109 13. zubhacandrAcArya, jJAnArNava, pannAlAla bAkalIvAlakRta hindIbhASAnuvAda, zrIparamazruta prabhAvaka ___ maMDala, 1972, bambaI VIII.II 25, 30, 31 aura 52, pR. 111, 114, 115 aura 119 14. vahI VIII 7, pR. 110 15. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jainadharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1960, iv 6, pR. 107
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 jaina dharma : sAra sandeza 16. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, dvitIya saMskaraNa jaina dharma prakAzaka kAryAlaya, bijanaura, ___1941, pR.63-64 17. vahI, pR.68 18. amRtacandrasUri, puruSArthasiddhyupAya, bhASATIkA sahita, zloka 77. pR.43 19. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jainadharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1960, iv. 20, pR.114 20. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, jaina dharma prakAzaka kAryAlaya, bijanaura, 1941, pR. 59 21. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, tRtIya zrI vItarAga-vijJAna sAhitya prakAzana, AgarA, 1975, pR. 193 22. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, jaina dharma prakAzaka kAryAlaya, bijanaura, 1941, pR.57 23. zubhacandrAcArya, jJAnArNava, hindI bhASAnuvAda sahita zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927, viii. 41 aura 47, pR. 117 aura 118 24. hIrAlAla jaina (saMkalana-anuvAdakartA), jina-vANI, bhAratIya jJAnapITha, prakAzana, nayI dillI vArANasI, 1944, zloka 413 aura 415, pR. 107 25. zubhacandrAcArya, jJAnArNava, hindI bhASAnuvAda sahita, viii-32, 33, 42 aura 49, pR. 115, 117 aura 118 26. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jainadharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1960, iv 29, 31 __ aura 32, pR. 117 27. zubhacandrAcArya, jJAnArNava, hindIbhASAnuvAda sahita, viii 35 aura 57, pR. 116 aura 120 28. vahI, viii 55, pR. 119 29. vahI, viii 48, pR. 118 30. vahI, viii 38, aura 44 pR. 116 aura 117 31. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, dvitIya saMskaraNa, jaina dharma prakAzaka kAryAlaya, bijanaura, ___ 1941, pR. 52-53 32. pataJjali, yogasUtra II.35 33. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1960, iv. 27-28, pR.116 34. zubhacandrAcArya, jJAnArNava, pannAlAla bAkalIvAlakRta hindIbhASAnuvAda, zrIparamazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927, viii 13-14 aura 58, pR.112 aura 120 35. vahI, viii 12,15 aura 51 pR.111, 112 aura 119 36. hIrAlAla jaina (saMkalana-anuvAdakartA), jina-vANI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI, vArANasI, 1944, zloka 417, pR. 107
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 sandarbha sUcI 37. zubhacandrAcArya, jJAnArNava, pannAlAla bAkalIvAlakRta hindIbhASAnuvAda, zrIparamazruta prabhAvaka ___maMDala, bambaI, 1927, viii. 16, pR. 112 38. vahI, viii 17, pR. 112 39. vahI, viii 18, 21, 22 aura 24, pR.113-114 40. vahI, viii 23 aura 29, pR. 114-115 41. hukamacanda bhArilla, zAkAhAra, jainadarzana ke pariprekSya meM, pandrahavA~ saMskaraNa, 1994, rAjezakumAra jaina evaM zAntinAtha pATIla dvArA sampAdita sUktisudhA meM uddhRta, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura 2000, pR. 90 42. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1960, iv 38, pR. 119 43. amRtacandrasUri, puruSArthasiddhyupAya, bhASATIkA sahita, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1915, zloka 66, pR. 39-40 44. hIrA lAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta iv. 41, pR. 119-120 45. amRtacandasUri, puruSArthasiddhyupAya, bhASATIkA sahita, zrI parama zruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 115, zloka 82, pR.45 46. sUtrakRtAMga 2.6.37-38, jaina sUtra, sekreDa buka oNfa di IsTa sIriz2a, aMka 45, pR.416 47. AcArAMga sUtra 1.1.6.5, jainasUtra, sekreDa buka oNfa di IsTa sIriz2a, aMka 22, pR.12 48. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, bijanaura, 1941, pR.85-86 49. amRtacandasUri, puruSArthasiddhyupAya, bhASATIkAsahita, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1915, zloka 62, pR. 38-39 50. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, bhAratIya jJAna pITha, kAzI, 1952, iv.36, pR. 125 51. vahI, iv.37, pR. 125 52. hukamacanda bhArilla, cintana kI gaharAiyA~, dvitIya saMskaraNa, 1999, rAjezakumAra jaina evaM zAntinAtha pATIla dvArA sampAdita sUktisudhA meM uddhRta, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura, 2000, pR.95 adhyAya 5 1. hIrAlAla jaina, jina-vANI, bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI, 1975, pR. 173 # 723 aura 724 2. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, dvitIya saMskaraNa, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, bijanaura, 1941, pR.81-82
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 jaina dharma: sAra sandeza 3. kArtikeyAnuprekSA, mUla 299, rAjacandra granthamAlA, 1960 4. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paMcama saMskaraNa, sampAdaka, narendra vidyArthI, __ zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR.71 # 22 5. vahI, pR.75 # 17 6. vahI, pR.71 # 21 7. daulatarAma kRta chahaDhAlA, saTIka, dUsarI AvRtti, anuvAdaka-maganalAla jI jaina, zrI seThI di. jaina granthamAlA, vIra saMvat 2489, pR. 11 8. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 3/1-2, anuvAdaka-pannAlAla bAkalIvAla, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927, pR.61 9. campaka sAgarajI mahArAja, Atma-manthana, zrI jaina sadAcAra sAhitya samiti, jUnAgar3ha, 1965, pR.86 10. AcArya padmanandi, anitya-bhAvanA (anityapaJcAzat), sampAdaka aura anuvAdaka, jugala kizora mukhtAra, vIra-sevA-mandira, sahAranapura, 1946, zloka 28, pR. 21 11. vahI, zloka 4, pR.4 12. campaka sAgarajI mahArAja, Atma-manthana, zrI jaina sadAcAra sAhitya samiti, jUnAgar3ha, __1965, pR.71-72 13. AcArya padmanandi, anitya-bhAvanA (anityapaJcAzat), sampAdaka aura anuvAdaka, jugala kizora mukhtAra, vIra-sevA-mandira, sahAranapura, 1946, zloka 26, pR. 19-20 14. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 1/49, anuvAdaka-pannAlAla bAkalIvAla, zrI paramazruta prabhAvaka ___ maMDala, bambaI, 1927, pR. 15 15. AcArya padmanandi, anitya-bhAvanA (anityapaJcAzat), sampAdaka aura anuvAdaka, jugala ____kizora mukhtAra, vIra-sevA-mandira, sahAranapura, 1946, zloka 47, pR. 34-35 16. campaka sAgarajI mahArAja, Atma-manthana, zrI jaina sadAcAra sAhitya samiti, jUnAgar3ha, 1965, pR.79 17. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jainadharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1965, pR. 276 18. AcArya padmanandi, anitya-bhAvanA (anityapaJcAzat ), sampAdaka aura anuvAdaka, jugala . kizora mukhtAra, vIra-sevA-mandira, sahAranapura, 1946, zloka 19, pR. 14-15 19. vahI, zloka 7-8, pR.6-7 20. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jainadharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1965 pR. 271 21. bRhajjinavANI saMgraha (sampAdaka hukamacanda bhArilla) meM saMkalita bhUdharadAsa kRta bAraha bhAvanA, dazama saMskaraNa, akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana, jayapura 2006, pR. 657
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI 359 22. campaka sAgarajI mahArAja, Atma-manthana, zrI jaina sadAcAra sAhitya samiti, jUnAgar3ha, 1965, pR.86 23. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paMcama saMskaraNa, sampAdaka-narendra vidyArthI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR. 377 # 75 24. hukamacanda bhArilla, vItarAga-vijJAna pAThamAlA, bhAga 2, navA saMskaraNa, paMDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura, pR.6 25. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paMcama saMskaraNa, sampAdaka- narendra vidyArthI, ____zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR. 235 # 94 26. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1965, pR. 271 # 1 27. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 1/46-47, anuvAdaka-pannAlAla bAkalIvAla, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI 1927, pR. 14 28. AcArya padmanandi, anitya-bhAvanA, zloka 20, pR. 15 29. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jainadharmAmRta, pR. 323 30. kuMthusAgarajI mahArAja, sudharmopadezAmRtasAra, AcArya kuMthusAgara granthamAlA, solApura, 1940 pR.94-95 31. vahI, pR.81 32. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, tRtIya saMskaraNa, zrI vItarAga-vijJAna sAhitya prakAzana, AgarA, 1975, pR.91 33. amitagati AcArya, tattvabhAvanA, TIkAkAra-brahmacArI sItalaprasAda, mUlacanda kisanadAsa ___kApar3iyA, sUrata, 1930, pR. 15-16 34. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paMcama saMskaraNa, sampAdaka-narendra vidyArthI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR. 29 # 15 35. vahI, pR. 228 # 41 aura pR. 230 # 55 36. vahI, pR. 234 # 86 37. vahI, pR.69 # 1-6 38. vahI, pR. 22 # 1-3 # 39. vahI, pR. 227 # 31 aura pR. 230 # 52 aura 60 40. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 24/1 aura 5, anuvAdaka-pannAlAla bAkalIvAla, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927, pR. 246
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 jaina dharma : sAra sandeza 41. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paMcama saMskaraNa, sampAdaka-narendra vidyArthI, zrI ____ gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR. 6 # 41-43 aura pR. 28 # 13 42. AcArya padmanandi, anitya bhAvanA, zloka 17, pR. 13-14 43. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jina-vANI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI, 1975, pR. 199 44. daulatarAmakRta chahaDhAlA, saTIka, dUsarI AvRtti, anuvAdaka-maganalAla-jI jaina, zrI seThI ___ di. jaina granthamAlA, 1955, pR. 150-152 45. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paMcama saMskaraNa, sampAdaka-narendra vidyArthI, zrI ___ gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI,1968, pR. 370-371 # 17 aura pR. 377 #76 46. campaka sAgarajI mahArAja, Atma-manthana, zrI jaina sadAcAra sAhitya samiti, jUnAgar3ha, 1965, pR.87 47. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga,paMcama saMskaraNa, sampAdaka-narendra vidyArthI, zrI ___ gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR. 238-239 # 107 aura # 112 48. kuMthusAgarajI mahArAja, sudharmopadezAmRtasAra, AcArya kuMthusAgara granthamAlA, solApura, 1940, pR. 80-81 49. kuMthusAgarajI mahArAja, zrAvaka pratikramaNasAra, tRtIya saMskaraNa, zikharacandra kapUra canda jaina, __jabalapura, 1957, pR.2-3 50. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, pR. 272 51. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, dvitIya saMskaraNa, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, bijanaura, 1941, pR.54-55 52. campaka sAgarajI mahArAja, Atma-manthana, zrI jaina sadAcAra sAhitya samiti, jUnAgar3ha, ___1965, pR.89 53. vahI, pR. 102 54. vahI, pR.76-77 55. kunthusAgarajI mahArAja, zrAvaka pratikramaNasAra, tRtIya saMskaraNa, zikharacandra kapUra canda jaina jabalapura, 1957, pR.7 56. kuMthusAgarajI mahArAja, sudharmopadezAmRtasAra, pR. 81 57. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 4/57-58, pR.81-82 58. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paMcama saMskaraNa, sampAdaka-narendra vidyArthI, zrI ___ gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR.71 # 20 59. vahI, pR. 373 # 38 aura 39
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 sandarbha sUcI adhyAya 6 1. kunthusAgara jI mahArAja, zrAvaka pratikramaNasAra, saMzodhita tRtIya saMskaraNa, zikharacandra kapUracanda jaina, jabalapura, 1957 pR.21 2. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, sampAdaka-hukamacanda bhArilla, dazama saMskaraNa, satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, jayapura, 1989, pahalA adhikAra pR.5 3. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, caturtha saMskaraNa, zrI vItarAga-vijJAna sAhitya prakAzana, AgarA, 1975, pR. 120-121 4. vahI, pR. 133 5. vahI, pR. 127 6. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, sampAdaka-narendra vidyArthI, paMcama saMskaraNa, zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR.91 # 1 7. amitagati AcArya, tattvabhAvanA, TIkAkAra-brahmacArI sItalaprasAda, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, 1930, pR. 268 8. hukamacanda bhArilla, tIrthakara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pR. 149 9. vahI, pR. 130 10. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, sampAdaka-hukamacanda bhArilla, dazama saMskakaraNa, satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, jayapura, 1989,pahalA adhikAra, pR. 10 11. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pR. 129-130 12. AcArya zrI kunthusAgara jI mahArAja, sudharmopadezAmRtasAra, zrI AcArya kunthusAgara ___graMthamAlA, solApura 1940, pR. 49 13. zubhacandrAcArya, jJAnArNava, hindI anuvAdaka-pannAlAla bAkalIvAla, zrIparama zrutaprabhAvaka maMDala, bambaI, 1927, 42. 33-34, pR. 437 14. harilAla jaina, vItarAga vijJAna, bhAga 2, daulatarAmajI racita chahaDhAlA kI dvitIya DhAla para kAnajI svAmI ke pravacana, zrI di. jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, 1971, pR. 90. 15. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2.1.22, pR. 20 16. AcArya kunthusAgara jI mahArAja, zrAvaka pratikramaNasAra, tRtIya saMskaraNa, zikharacandra kapUracanda jaina, jabalapura, 1957, zloka 80, pR. 90-91. 17. AcArya kunthusAgara jI mahArAja, sudharmopadezAmRtasAra, zrI AcArya kunthusAgara granthamAlA, solApura, 1940, zloka 68-69 pR. 50 18. pannAlAla jaina-sampAdaka, rAma kathA, padyAnuvAda lekhaka-paNDita zrI guNabhadra jI jaina, jaina sAhitya prakAzana,nayI dillI, 1970, pR. 306
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 jaina dharma: sAra sandeza 19. brahmacArI mUlazaMkara dezAI, deva guru zAstra kA svarUpa, jaina darzana vidyAlaya, jayapura, 1961 pR.57 20. jaina siddhAnta praveza ratnamAlA, pA~cavA bhAga, dUsarA saMskaraNa, vItarAga vijJAna sAhitya prakAzana samiti, deharAdUna, AgarA, 1974, pR. 230 21. zubhacandracArya, jJAnArNava 5.1.6,14 aura 18 pR. 84-87 22. harilAla jaina, vItarAga vijJAna, bhAga 2 daulatarAma jI racita chahaDhAlA kI dvitIya DhAla para ___kAnajI svAmI ke pravacana, zrI di. jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha,1971, pR. 149 23. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, pahalA adhikAra, pR. 20 24. hukamacanda bhArilla-sampAdaka, bRhajinavANI saMgraha meM saMgrahIta-bhUdharadAsa kRta bAraha bhAvanA, dasam saMskaraNa, akhila bhAratIya jaina yuvA faiDarezana, jayapura, 2006, pR. 657 25. amRtacandrasUri, puruSArthasiddhyupAya, hindI bhASA TIkA sahita, sampAdaka-nAthUrAma premI, zrI paramazrutaprabhAvaka maMDala, bambaI, 1915, pR. 2 26. paM. ToDaramala kRta mokSamArga prakAzaka para kAnajI svAmI ke pravacana, mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM, anuvAdaka-maganalAla jaina , zrI jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha,1950, pR. 196 27. AcArya zrI zivamuni jI mahArAja dvArA zrI AtmArAma jI mahArAja kI zrI jainatattva kalikA vikAsa kA sampAdakIya, AtmajJAna-zramaNa-ziva agama prakAzana samiti, ludhiyAnA, 2004, pR.6 28. AcArya zivamuni, bhAratIya dharmoM meM mukti-vicAra, dvitIya saMskaraNa, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2001, pR. 123 29. AcArya samantabhadra, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 5, 7 aura 8 hindI anuvAdaka-jayakumAra jalaja, hindI grantha kAryAlaya, mumbaI, 2006, pR.8 30. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 42.30-32, pR.436-437 / 31. hIrAlAla jaina saMpAdaka, jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1965, prathama adhyAya, zloka 48, 50 aura 51, pR.47-48 32. harilAla jaina, vItarAga vijJAna, bhAga 2, daulatarAma jI racita chahaDhAlA kI dvitIya DhAla para kAnajI svAmI ke pravacana, zrI di. jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, 1971, pR. 112-113 33. hukamacanda bhArilla, vItarAga-vijJAna pAThamAlA, bhAga 2, navA saMskaraNa, paMDita ToDaramala smAraka TrasTa,jayapura 1989, pR. 13
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI 34. dIpacaMdajI zAha kAzalIvAla, sampAdaka- paMDita paramAnandajI jaina zAstrI, anubhava prakAza, zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, 1963, pR. 50 35. brahmacArI mUlazaMkara dezAI, deva guru zAstra kA svarUpa, zrI digambara jaina maMdira, AgarA, 1961, pR. 33-34 36. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, pahalA adhikAra, pR. 16-17 363 37. vahI, pR. 15 38. nATaka samayasAra, utthAnikA, chanda 6; hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha meM pR. 141 uddhRta 39. daulatarAma jI, chahaDhAlA, anuvAdaka- maganalAlajI jaina, dUsarI AvRtti, zrI di. jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha, 1963, chaThavIM DhAla, chanda 6 aura 11, pR. 137 aura 146 40. bhakti - pATha - saMgraha, pR. 25; hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pR. 134-135 meM uddhRta 41. padmasiMha munirAja, NANasAra ( jJAnasAra), bhASA TIkAkAra - trilokacanda jaina, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, 1944, zloka 32, pR. 26 42. hukamacanda bhArilla, vItarAga-vijJAna pAThamAlA, bhAga 2 navA saMskaraNa, paMDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura 1989, pR. 48 43. AcArya padmanandi, anitya - bhAvanA (anityapaJcAzat ), anuvAdaka - jugalakizora mukhtAra, tRtIya saMskaraNa, vIra - sevA - maMdira, sahAranapura, 1946, zloka 17 (bhAvArtha ), pR. 13-14 44. AcArya amitagati, tattvabhAvanA, TIkAkAra- brahmacArI sItalaprasAda jI, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, 1930, pR. 181 45. dIpacaMda jI zAha kAzalIvAla, anubhava prakAza, zrI di. jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha, 1963, pR. 23 46. vahI, pR.31-32 47. hIrAlAla jaina-saMpAdaka, jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI, 1965, tRtIya adhyAya, zloka 13, 14 aura 16 aura prathama adhyAya, zloka 36, pR. 109 aura 45 48. dIpacaMda jI zAha kAzalIvAla, anubhava prakAza, pR. 24-25 49. paM. ToDaramala kRta mokSamArga prakAzaka para kAnajI svAmI ke pravacana, mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM, anuvAdaka - maganalAla jaina, zrI jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha, 1950, 7.205-206
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza 50. hIrA lAla jaina - sampAdaka, jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1965, caturdaza (caudahavA~ ) adhyAya, zloka 33 aura 63, pR. 285 aura 298 51. AcArya dezabhUSaNa mahArAja - anuvAdaka aura sampAdaka, ratnAkara zataka, zrI syAdvAda prakAzana maMdira, ArA, 1950, pR. 13 364 52. vahI, pR. 227-228 53. dIpacanda jI zAha kAzalIvAla, anubhava prakAza, pR. 56 54. vahI, pR. 30-31 55. vahI, pR. 11-12 56. campaka sAgara jI mahArAja, Atma-manthana, zrI jaina sadAcAra sAhitya samiti, jUnAgar3ha, 1965, pR. 81-83 57. dIpacanda jI zAha kAzalIvAla, anubhava prakAza, pR. 36 58. narendra vidyArthI - sampAdaka, varNI-vANI, paJcama saMskaraNa, zrIgaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI, 1968, pR. 160.7 aura pR. 161.9 59. vahI, pR. 92-93 8 60. dIpacanda jI zAha kAzalIvAla, anubhava prakAza, pR. 25 61. jJAnadarpaNa, pada 43, dIpacanda jI zAha kAzalIvAla racita anubhava prakAza, pR. 25 meM uddhRta 62. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, pahalA adhikAra, pR. 17 63. kunthusAgara jI mahArAja, zrAvaka pratikramaNasAra, saMzodhita tRtIya saMskaraNa, zikharacandra kapUracanda jaina, jabalapura, 1957, pR. 25-29 64. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, caturtha saMskAraNa, vItarAga - vijJAna sAhitya prakAzana, AgarA, 1975, pR. 123 65. mUlazaMkara dezAI, deva guru zAstra kA svarUpa, zrI digambara jaina maMdira, AgarA, 1961, q. 59 66. campaka sAgarajI mahArAja, Atma-manthana, zrI jaina sadAcAra sAhitya samiti, jUnAgar3ha, 1965, pR.87 67. kunthusAgara jI mahArAja, sudharmopadezAmRtasAra, AcArya kunthusAgara granthamAlA, zolApura, 1940, pR. 51 68. hIrAlAla jaina-saMkalana - anuvAdakartA, jina-vANI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI, vArANasI 1944, pR. 17-21 69. dIpacanda jI zAha kAzalIvAla, anubhava prakAza, pR. 35
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI 365 70. hIrAlAla jaina, vItarAga vijJAna, bhAga 2, daulatarAma jI racita chahaDhAlA kI dvitIya DhAla para kAna jI svAmI ke pravacana, zrI di. jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha, 1971, pR. 52-55 aura 57 71. AcArya amitagati, tattvabhAvanA, TIkAkAra-sItala prasAda jI, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, 1930, pR. 59-60 meM uddhRta 72. AcArya kunthusAgara jI mahArAja, zrAvaka pratikramaNasAra, tRtIya saMskaraNa, zikharacandra ___ kapUracanda jaina, jabalapura, 1957, zloka 18, pR. 20 73. jaina siddhAnta praveza ratnamAlA, pA~cavA bhAga, dUsarA saMskaraNa, vItarAga vijJAna sAhitya prakAzana samiti, deharAdUna, AgarA, 1974, pR. 1 74. hukamacanda bhArilla-sampAdaka, bRhajinavANI saMgraha, dasam saMskaraNa, akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana, jayapura, 2006, pR. 644 75. hukamacanda bhArilla, vItarAga-vijJAna pAThamAlA, bhAga 2, navA saMskaraNa, 1989, pR. 48 76. mUlazaMkara dezAI, deva guru zAstra kA svarUpa, zrI digambara jaina maMdira, AgarA, 1961, pR.58-59 77. nemIcanda jaina, bhakti ke aMgUra aura saMgIta-samayasAra, muni zrI vidyAnanda cAtumasi samAroha samiti, indaura 1972 meM uddhRta, pR. 31 78. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, caturtha saMskaraNa, zrI vItarAga-vijJAna sAhitya prakAzana, AgarA, 1975, pR. 132 79. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, dvitIya saMskaraNa, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, bijanaura 1941, pR. 32-33 80. AcArya kunthusAgara jI mahArAja, zrAvaka pratikramaNasAra (saTIka), tRtIya saMskaraNa, zikharacandra kapUracanda jaina, jabalapura, 1957, pR. 29-31 81. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, sampAdaka-hukamacanda bhArilla, dazama saMskaraNa, satsAhitya prakAzana eMva pracAra vibhAga, jayapura, 1989, chaThavA~ adhikAra, pR. 175-177 aura 180 82. harilAla jaina, vItarAga vijJAna, bhAga 2, daulatarAma jI racita chahaDhAlA kI dvitIya DhAla para kAnajI svAmI ke pravacana, zrI di. jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha, 1971, pR. 109, 115 aura 116 83. AcArya samantabhadra, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 30, hindI anuvAdaka-jayakumAra jalaja, hindI grantha kAryAlaya, mumbaI, 2006, pR. 13
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza 84. AcArya kunthusAgara jI mahArAja, zrAvaka pratikramaNasAra, saMzodhita tRtIya saMskaraNa, zikharacandra kapUracanda jaina, jabalapura, 1957, pR. 75 85. brahmacArI mUlazaMkara dezAI, deva guru zAstra kA svarUpa, zrI digambara jaina maMdira, AgarA, 1961, q. 33 366 adhyAya-7 1. prakAzacanda jaina evaM jayasena jaina dvArA sampAdita zruta paMcamI mahA parva meM prakAzita devendra kumAra zAstrI, nImaca kA " zruta kyA hai ?" zIrSaka nibandha, indaura : zrI digambara jaina udAsIna Azrama, 1980, pR. 45 aura 48 2. divyamahAdhvanirasya mukhAbjAnmegharavAnu kRtirniragacchat / bhavyamanogatamoghnan adyutadeSa yathaiva tamoriH // mahApurANa 23.69 3. vahI 24/83 4. nAdabindUpaniSad III.2.1 5. kasAyapAhuDa-1/97/129 / 14, sampAdaka - phUlacandra, mahendra kumAra evaM kailAzacandra, mathurA: bhAratIya digambara jaina saMgha 1944, pR. 129, paMkti 14 6. tiloyapaNNattI 1/62; 4/902 zolApura: jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, 1943, pR. 8 aura 263; dekhie harivaMza purANa II. 113 7. mahApurANa I.186 aura niyamasAra tAtparyavRtti 174 8. svayambhU stotra 74, sarasAvA : vIra sevA mandira, 1951 9. samAdhizataka mUla 2, dillI : vIra sevA mandira, 1964 10. amRtanAdopaniSad 24 11. kasAyapAhuDa 1/1,1/57/75/5, mathurA: bhAratIya digambara jaina saMgha, 1944; pR. 75-76 paMkti 5-1, dekhie, tiloyapaNNatI 1/68-69 12. jayadhavalA 9/4, 1, 44/120/10 13. kasAyapAhuDa 1/1-1,1/76/3, sampAdaka - phUlacandra, mahendra kumAra eMva kailAzacandra, mathurA: bhAratIya digambara jaina saMgha 1944 (pR. 76, paMkti 3); dekhie usakI vIrasena viracita jayadhavalA TIkA, vahI, pR. 76, paMkti 10-13. 14. paNDita ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, jayapuraH satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, dazama saMskaraNa 1989, pR. 18 15. kundakundAcArya, samayasAra, sampAdaka - paNDita pannAlAla, vArANasI: zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA, 1969, prastAvanA, pR. 13
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI 367 16. chAndogpayopaniSad IV.9.3 17. muNDakopaniSad 1.2.12 18. jayadhavalA 1/1,1,122/368/3, (amarAvatI prakAzana) 19. ekatayo'pi ca sarvanRbhASA:, AdipurANa 23/70, nayI dillI: bhAratIya jJAnapITha, 1944 20. AdipurANa 23/70-23/72 21. harivaMza purANa 58/15; dekhie mahApurANa 1/187 22. svayambhU stotra 97 23. kasAyapAhuDa 1/1,1/126/1, mathurAH bhAratIya digambara jainasaMgha, 1944, (pR. 126 paMkti 1) 24. gommaTasAra, jIvakANDa 227/488/15 kalakattAH jaina siddhAnta prakAzanI saMsthA 25. kArtikeyAnuprekSA, tAtparyavRtti 1/6/15 26. harivaMzapurANa 58/3, nayI dillI: bhAratIya jJAnapITha 27. AdipurANa 1/188-189, nayI dillI: bhAratIya jJAnapITha, 1944 28. raNajIta siMha kUmaTa, dhyAna se svabodha, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007, pR.9 29. SaTkhaNDAgama, dhavalA TIkA-samanvita, prathama jilda, pR.61 30. alaMkAra-cintAmaNi 1/102, bhAratIya jJAnapITha saMskaraNa 31. AdipurANa 23/154, nayI dillI: bhAratIya jJAnapITha, 1944 32. vahI 23/155 33. mUla meM bhUla, bhaiyA bhagavatIdAsa jI aura zrI banArasIdAsa jI kRta dohA para zrI kAnajI svAmI ke pravacana, sonagar3haH zrI jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, 1947, pR.29 34. nAdabindUpaniSad III.1.2.5 35. vahI III.2.4-5 36. jinabhASA'dharaspaMdamaMtareNa vijuuNbhitaa| tiryagdevamanuSyANAM dRssttimohmniinsht|| harivaMza purANa 2/113 37. pataJjali racita yogasUtra II. 35 38. amitagati AcArya, tattvabhAvanA, TIkAkAra-sItala prasAdajI, mUlacanda kisanadAsa ___ kApar3iyA, sUrata, 1930, pR. 320 39. bRhajjinavANI saMgraha, ja. 425 40. AcArya pArzvadeva, bhakti ke aMgUra aura saMgIta-samayasAra, sampAdaka-nemIcanda jaina, muni zrI vidyAnanda cAturmAsa samAroha-samiti, indaura, 1972, zloka 2, pR.4 41. vahI, pR.3
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 jaina dharma : sAra sandeza 42. vahI, pR. 27 (mahAcanda jaina bhajanAvalI, 20) 43. mUla meM bhUla, bhaiyA bhagavatI dAsa jI aura zrI banArasIdAsa jI kRta dohA para zrI kAnajI svAmI ke pravacana, sonagar3ha : zrI jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, 1947, pR. 32 adhyAya 8 1. tattvArthAdhigama sUtra IX 7 2. padmasiMha munirAjakRta NANasAra ( jJAnasAra), zloka 60, bhASATIkAkAra - trilokacandajI jaina, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, 1944, pR. 44 3. hIrAlAla jaina (saMkalana - anuvAda kartA) jina-vANI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI, vArANasI, 1975, pR. 165 # 684-686 4. kuMthusAgarajI mahArAja, sudharmopadezAmRtasAra, zrI AcArya kuMthUsAgara granthamAlA, solApura, 1940, ch.60 5. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/1 / zloka 8, 17, 26, 45 aura 46, anuvAdaka - pannAlAla bAkalIvAla, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1927, pR. 17, 19, 21, 24 aura 25 6. AcArya padmanandi, anitya - bhAvanA, sampAdaka aura anuvAdaka - jugala kizora mukhtAra, tRtIya saMskaraNa, vIra-sevA - mandira, sahAranapura, 1946, zloka 37, 38, 40, 42 aura 43 pR. 27, 28, 29, 30 aura 31 7. vahI, zloka 5, 13, aura 50, pR. 10-11 aura 36-37 8. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/1/15, 23, 37-39, pR. 18, 20 aura 23 9. amRtacandrAcArya, puruSArthasiddhayupAya, paramazruta prabhAvaka maMDala, muMbaI, 1915, pR. 98 10. hIrAlAla jaina (saMkalana - anuvAda kartA), jina - vANI, pR.67 # 693 11. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/2/8, 12, 16 aura 19, pR. 27-30 12. vahI, 2/3/2, 8, 15, 16 aura 17, pR. 31-34 13. hIrAlAla jaina (saMkalana - anuvAda kartA), jina-vANI, pR. 167 # 694 aura #696 14. amRtacandrAcArya, puruSArthasiddhayupAya, hindI bhASATIkAkAra aura sampAdaka - nAthUrAma premI, paramazrutaprabhAvaka maMDala, bambaI, 1915, pR. 99 15. hIrAlAla jaina (saMkalana - anuvAda kartA), jina-vANI, pR. 169 # 697-699 16. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/4/5, 6 aura 10, pR. 35-36 17. kunthusAgarajI mahArAja, zrAvaka pratikramaNasAra ( saTIka ), zikharacandra kapUracanda jaina, jabalapura, 1957, pR. 83 18. amRtacandrAcArya, puruSArthasiddhyupAya, hindI bhASATIkAkAra aura sampAdaka - nAthUrAma premI, paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1915, pR. 100.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 369 sandarbha sUcI 19. hIrAlAla jaina (saMkalana-anuvAda kartA), jina-vANI, pR. 169 # 701-702 20. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/5/6, 7 aura 12, pR. 38-39 21. hIrAlAla jaina (saMkalana-anuvAda kartA), jina-vANI, pR. 169 # 703 22. amRtacandrAcArya, puruSArthasiddhayupAya, pR. 100 23. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/6/3, 5, 7, 9 aura 11, pR. 40-41 24. hIrAlAla jaina (saMkalana-anuvAda kartA), jina-vANI, pR. 169 # 707 25. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/7/2, pR. 43 26. tattvArthAdhigamasUtra IX.1 27. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/8/ zloka 1, 4, 5, 6, 7, 9, 10 aura 11, pR. 45-47 28. hIrAlAla jaina (saMkalana-anuvAda kartA), jina-vANI, pR. 171 # 714 29. amRtacandrAcArya, puruSArthasiddhyupAya (hindI bhASA TIkA sahita), pR. 101 30. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/9/ zloka 2 aura 8, pR. 47-48 31. hIrAlAla jaina (saMkalana-anuvAda kartA), jina-vANI, pR. 173 # 718 32. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/11/zloka 1, 6 aura 7, pR. 54-55 33. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/12/zloka 12 pR. 58 34. hIrAlAla jaina (saMkalana-anuvAda kartA), jina-vANI, pR. 173 # 725 35. amRtacandrAcArya, puruSArthasiddhayupAya, hindI bhASATIkAkAra aura sampAdaka-nAthUrAma premI, ____ paramazrutaprabhAvaka maMDala, bambaI, 1915, pR. 102 36. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 2/10/ zloka 6, 7, 15 aura 16, pR. 50-52 37. vahI, 2/10/ zloka 20, pR. 52 38. vahI, 2/12/ upasaMhAra-zloka 2, pR. 59 39. bhagavatI ArAdhanA / mUla TIkA sahita, sakhArAma dozI, solApura, 1935, pR. 1679 40. hIrAlAla jaina (saMkalana-anuvAda kartA), jina-vANI, pR. 165 # 683 41. tattvArthAdhigamasUtra VII.11 42. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 27/zloka 4, pR. 272 43. vahI, 27 zloka 7, pR. 272 44. hIrAlAla jaina (saMkalana-saMpAdana-anuvAda kartA), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya ___jJAnapITha prakAzana, vArANasI, 1965, pR. 40, zloka 20-21 45. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 27/zloka 11-12, pR. 273 46. vahI 27 zloka 8-10, pR. 272-273
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 jaina dharma: sAra sandeza 47. vahI 27 zloka 13-14, pR. 273. 48. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, dvitIya saMskaraNa, 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, bijanaura, 1941, pR.84. 49. pataJjali, yogasUtra, I.33 adhyAya 9 1. harilAla jaina, vItarAga vijJAna, bhAga 2, daulatarAma jI racita chahaDhAlA kI dvitIya DhAla para kAnajI svAmI ke pravacana, zrI di. jaina svAdhyAya maMdira TrasTa,sonagar3ha, 1971, pR. 112 2. zubhacandrAcArya, jJAnArNava, sampAdaka-pannAlAla jI bAkalIvAla, zrI paramazruta prabhAvaka __ maMDala, bambaI, 1927, 3.20, pR.65 3. vahI, 41.1, pR. 424 4. vahI, 22.6, 7, 11, 14 aura 19, pR. 233-235 5. vahI, 22.21-23,25, 26, 34, 35 aura dohA 22, pR. 235-238 6. vahI, 23.2, 4, 6, 7, 11, 16, 17, 27, 29, 30 aura 33, pR. 239-244 7. AcArya dezabhUSaNa mahArAja-anuvAdaka aura sampAdaka, ratnAkara zataka, dvitIya bhAga, ___ zrI syAdvAda prakAzana mandira, ArA,1950, pR.8 8. padmasiMha munirAja, NANasAra (jJAnasAra), bhASATIkAkAra-trilokacanda jaina, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata,1944, pR. 6-7 9. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga, paJcama saMskaraNa, sampAdaka-narendra vidyArthI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI,1968, pR. 230, 232, 235 aura 240 10. RSibhAsita, adhyAya 22, gAthA 14 11. kanhaiyAlAla lor3hA, jaina-dharma meM dhyAna, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007, pR. 64 12. kanhaiyAlAla lor3hA, jaina dharma meM dhyAna, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007, pR. 247 13. vahI, pR. 10 14. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 3. 12, 13 aura 16, pR.63-64 15. amitagati AcArya, tattvabhAvanA yA bRhat sAmayika pATha, TIkAkAra-sItala prasAda jI, ___ mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, 1930, pR. 109 aura 292 16. padmasiMha munirAja, NANasAra (jJAnasAra), bhASA TIkAkAra trilokacandajI jaina, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata,1944, zloka 36, pR. 28 17. AcArya jinasena, Adi purANa, prathama bhAga, sampAdaka tathA anuvAdaka-pannAlAla jaina, sAtavA~ saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI,1944, 21.8, pR. 474
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI 371 18. vahI, 21.9, pR. 474 19. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 25.15 aura 16, pR. 255-256 20. dravyasaMgraha 59, dekhie kanhaiyAlAla lor3hA, jaina dharma meM dhyAna, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007, pR. 247 21. kanhaiyAlAla lor3hA, jaina dharma meM dhyAna, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007, pR. 11 22. sAgaramala jaina, kanhaiyAlAla lor3hA kI jaina dharma meM dhyAna kI bhUmikA, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007, pR.21 23. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 40.17, pR. 420 24. paMcAstikAya, mUla 146, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, 1916, dekhie, jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pR. 494 25. anagAradharmAmRta 1.114.117, khUbacanda, zolApura, 1927, dekhie, jainendra siddhAnta koza, bhAga2, pR.494 26. AcArya jinasena-sampAdaka, AdipurANa, prathama bhAga, 21.12, pR.475 27. vahI, 21.132, pR. 488 28. rAjavArtika 9/27/24/627/10, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI, 1952, dekhie, jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pR. 481-482 29. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 25.19, pR. 256 30. padmasiMha munirAja, NANasAra (jJAnasAra), zloka 11, pR.1 31. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 26-2 aura 3, pR. 262 32. AdipurANa, prathama bhAga 21.42-43, pR. 478-479 33. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 40.7, pR.418 34. AdipurANa 21.133, pR. 489 35. padmasiMha munirAja, NANasAra (jJAnasAra), zloka 17; jainenda siddhAnta koza bhAga 2, pR. 477 36. AdipurANa, prathama bhAga 21.134,135,139 aura 141, pR. 489 37. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 33.22 aura antima dohA, pR.341 38. AdipurANa, prathama bhAga 21.141-142, pR. 489-490 39. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 34.1, 9 aura antima dohA, pR. 341, 343 aura 345 40. AdipurANa 21.143 aura 147, pR. 490 41. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 36. 3, 14 ,20, 21, 57 aura 185, pR. 352, 354, 355, 361 aura 380
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 jaina dharma : sAra sandeza 42. vahI, 42.6, pR. 431 43. vahI, 42.9-11, pR. 432 44. AdipurANa 21.213-214, pR.497 45. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 42.31 aura 39 pR. 436 aura 438 46. padmasiMha munirAja, NANasAra (jJAnasAra), bhASA TIkAkAra-trilokacanda jaina, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, 1944, zloka 13, pR. 12 47. svAmI padmanandi, sadbodha caMdrodaya, zloka 26, amitagati AcArya kI tattvabhAvanA meM uddhRta, TIkAkAra-sItalaprasAda jI, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, jaina pustakAlaya, sUrata, 1930, pR. 216 48. padmasiMha munirAja, NANasAra (jJAnasAra), bhASATIkAkAra-trilokacanda, mUlacanda ___kisanadAsa kApar3iyA, sUrata,1944, zloka 3, pR.4 49. vahI, zloka 18, pR. 15 50. vahI, zloka 48, pR. 34-35 51. vahI, zloka 18, pR. 15 52. vahI, zloka 28, pR. 21 53. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 37.1, pR. 381 54. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pR. 480 55. padmasiMha munirAja, NANasAra (jJAnasAra), pR. 15 56. vahI, pR.17-18 57. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 38.1, pR. 387 58. hIrAlAla jaina-sampAdaka, jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI,1965, pR. 86-87 59. AcArya dezabhUSaNa mahArAja-anuvAdaka aura sampAdaka, ratnAkara zataka, dvitIya bhAga, zrI syAdvAda prakAzana mandira, ArA, 1950, pR. 235-237 aura 240 60. dIpacaMdajI zAha kAzalIvAla, anubhava prakAza, zrI digambara jaina svAdhyAya mandira, sonagar3ha, 1963, pR. 13 61. padmasiMha munirAja, NANasAra (jJAnasAra), pR. 18 62. vahI, 38. 38 aura 43-44, pR. 394-395 63. AcArya dezabhUSaNa mahArAja, ratnAkara zataka, dvitIya bhAga, zrI syAdvAda prakAzana mandira, ArA, 1950, pR. 237
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI 373 64. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 4237, pR. 437 aura 38.14-15, pR. 390 65. hukamacanda bhArilla-sampAdaka, bRhajjinavANI saMgraha, dasam saMskaraNa, akhila bhAratIya jaina ___ yuvA phaiDarezana,jayapura, 2006, pR. 177 66. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 38.23, pR. 392 67. vahI, 38.24-26, 28, aura 38.30-32, pR. 392-393 68. vahI, 3.25, pR.66 69. pataJjali, yogasUtra 1.27-28 70. AcArya pArzvadeva, bhakti ke aMgUra aura saMgIta-samayasAra, sampAdaka-nemIcanda jaina, muni zrI vidyAnanda cAturmAsa samAroha- samiti, indaura, 1972, zloka 2, pR. 34 71. vahI, pR. 25 (jainapada saMgraha, 106) 72. dravyasaMgraha TIkA 50, pAtanikA 209/8, dehalI prakAzana, 1953 dekhie, jainendra siddhAnta ___ koza, bhAga2, pR500 73. amitagati AcArya, tattvabhAvanA, TIkAkAra-sItala prasAdajI, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, 1930, pR. 319-320 74. AdipurANa prathama bhAga 21.120-130, pR. 487-488 75. vahI 23.61-62, 64, 66; 24.168 aura 170, pR. 547-548 aura 591 76. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 39.1, 4-6, 18-20 aura 23, pR. 409-410 aura 412 77. vahI, 39. 32, 37 aura 41-42, pR. 413-415 78. vahI, 39.46 aura antima soraThA, pR. 416 79. vahI, 40.15,16,19,31.35;40.28-31 aura antima dohA, pR.419-420, 314 aura 422-423 80. dIpacaMdajI zAha kAzalIvAla, anubhava prakAza, zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, 1933, pR. 29 81. jainendra siddhAnta koza, bhAga4, pR.31 82. niyamasAra tAtparyavRtti 12 3; dekhie jainendra siddhAnta koza, bhAga4, pR. 32 83. padmasiMha munirAja, NANasAra (jJAnasAra), bhASA TIkAkAra-trilokacanda jI jaina, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, 1944 zloka 37, 38, 41-45 aura 47, pR. 29-34; dekhie jainendra siddhAnta koza, bhAga 4, pR. 33 84. AcArasAra 77-79 aura 81; dekhie jainendra siddhAnta koza, bhAga 4, pR. 33 85.zubhacandrAcArya, jJAnArNava 4.6, pR.69-70
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 jaina dharma: sAra sandeza 86. vahI, 5.3, pR.85 87. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 4.10, pR.71 88. vahI 4.17, pR.72 meM zubhacandrAcArya kahate haiM: "AkAza ke puSpa aura gadhe ke sIMga nahIM hote haiN| kadAcit kisI deza va kAla meM inake hone kI pratIti ho sakatI hai, parantu gRhasthAzrama meM dhyAna kI siddhi honI to kisI deza va kAla meM saMbhava nahIM hai|" 89. sAgaramala jaina, kanhaiyAlAla lor3hA kI jaina dharma meM dhyAna kI bhUmikA, prAkRta bhAratI ___akAdamI, jayapura, 2007, pR.37 90. vahI, pR.37-38 91. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, ___ vArANasI, 1965, pR. 96-97 aura samantabhadra kRta ratnakaraNDa zrAvakAcAra, hindI grantha kAryAlaya, mumbaI, 2006, zloka 33, pR. 13 92. hIrAlAla jaina (saMpAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI, 1965, pR.96 93. samantabhadrakRta ratnakaraNDa zrAvAkAcAra, hindI anuvAdaka-jayakumAra jalaja, hindI grantha kAryAlaya mumbaI, 2006, zloka 25 aura 26, pR. 12 94. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 18.11, pR. 278 95. pataJjali, yogasUtra 2.46 96. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 18.30-31,33 aura 39-40, pR. 282-284 97. vahI, 18.21, pR. 280 98. AdipurANa, prathama bhAga 21.60, 21.67-68 aura 21.70-72, pR. 480-482 99. AcArya dezabhUSaNa mahArAja-anuvAdaka aura sampAdaka, ratnAkara zataka, dvitIya bhAga, zrI syAdvAda prakAzana mandira, ArA, 1950. pR.8 100. vahI, pR. 240 101. padmasiMha munirAja, NANasAra (jJAnasAra), zloka 9, pR.8 102. gaNezaprasAda varNI, varNI-vANI, prathama bhAga paJcama saMskaraNa, sampAdaka-narendra vidyArthI, vArANasI, 1968, pR.94 # 13 103. mahApurANa 21.8, dekhie jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pR.497 104. Adi purANa, prathama bhAga 21.81-83 pR. 483 105. jinabhadrakSamAzramaNa, dhyAnazataka, sampAdaka evaM vyAkhyAtA-kanhaiyAlAla lor3hA evaM suSamA siMghavI, prAkRta bhAratI akAdamI, mumbaI, 2007, pR.83-84
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 sandarbha sUcI 106. kanhaiyAlAla lor3hA, jaina dharma meM dhyAna, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007, pR. 142 107. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 21.5-8, 20, 21, 23 aura 25.2, 3, 5, 6 aura 7, pR. 221, 230 aura 253-254 108. Adi purANa, prathama bhAga 21.5, 7, 212, 213, 215 aura 237, pR.474, 497 aura 499-500 adhyAya 10 1. kunthusAgarajI mahArAja, sudharmopadezAmRtasAra, AcArya kunthusAgara granthamAlA, solApura, 1940, pR. 108-109 2. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, dvitIya saMskaraNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI 1965, pR. 32 3. vahI pR. 33 4. kunthusAgarajI mahArAja, sudharmopadezAmRtasAra, vahI pR. 108-109 5. kAnajI svAmI, vItarAga vijJAna, bhAga 2 (chahaDhAlA ke dUsare adhyAya para kAnajI svAmI ke pravacana), kahAna jaina zAstramAlA, sonagar3ha 1971, pR. 54 6. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, vahI pR. 307 7. amitagati AcArya, tattvabhAvanA, TIkAkAra-brahmacArI sItala prasAda, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, 1938, pR. 34-35 8. vahI, pR. 35 9. vahI, pR. 126 meM uddhRta 10. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, pR. 35 11. vahI, pR. 29 12. vahI, pR. 281-282 13. vahI, pR. 35-36 14. vahI, pR. 108-109 15. kunthusAgarajI mahArAja, sudharmopadezAmRtasAra, AcArya kunthusAgara granthamAlA, solApura, 1940, pR. 103 16. kAnajI svAmI, vItarAga vijJAna, bhAga 2, chahaDhAlA ke dUsare adhyAya para kAnajI svAmI ke pravacana, kahAna jainazAstramAlA, sonagar3ha, 1971, pR. 35 17. vahI, pR.93 18. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, caturtha saMskaraNa, zrI vItarAga-vijJAna sAhitya prakAzana, AgarA, 1975, pR. 136
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 19. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, pR. 295 20. kunthusAgarajI mahArAja, zrAvaka pratikramaNa sAra, tRtIya saMskaraNa, zikharacandra kapUracanda, jaina dharma : sAra sandeza jabalapura, 1957, pR. 23 21. hukamacanda bhArilla, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pR. 141-142 22. hIralAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, pR. 36 aura 283 23. vahI, pR. 282-283 24. vahI, pR. 284-285 25. vahI, pR. 298-299 aura 37 26. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 32/1, pR. 316 27. isa tathya ko jainendra siddhAnta koza meM isa prakAra spaSTa kiyA gayA hai: 44 'kAraNa paramAtmA deza kAlAvacchinna (sthAna aura samaya meM sImita na rahanevAlA) zuddha cetana sAmAnya tattva hai, jo mukta va saMsArI tathA cIMTI va manuSya saba meM anvaya rUpa se (binA kabhI anupasthita hue) pAyA jAtA hai| - jainendra siddhAnta koza, bhAga 3, " vIra sevA mandira, dehalI, saMvat 2021, pR. 19 28. hIralAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, pR. 268 29. vahI, pR. 42 30. vahI, pR. 29 31. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 32/8, pR. 317 32. vahI 42 / 73-75 aura 81 pR. 443- 445 ( lekhaka dvArA anUdita ) 33. AdipurANa 23/142-143 / 154 155,158, 160 aura 162 pR. 560-561 aura 563-564 34. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 31/29-30, 41, 31-34 pR. 313-316 (lekhaka dvArA anUdita ) 35. pataJjali kRta yogasUtra 1.26 36. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 31/ 36, pR. 314 37. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 31/37-39 pR. 315 38. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, pR. 43 39. daulatarAma jI, chahaDhAlA, saTIka, dvitIya AvRtti, zrI seThI di. jaina granthamAlA, bambaI, vIra saMvat 2489, pR. 51 40. hIralAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, pR. 42-43 41. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 31/ 22, pR. 312
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha sUcI 42. daulatarAma jI, chahaDhAlA, saTIka, pR. 50 43. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, pR. 285 44. vahI, pR. 266 45. vahI, pR. 287-288 aura 306 46. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, dvitIya saMskaraNa, jaina dharma prakAzana kAryAlaya, bijanaura 1941, pR. 94-96 47. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, pR. 321 48. nAthUrAma DoMgarIya jaina, jaina-dharma, pR. 96 49. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 21/1 pR. 220; 32 / 74 pR. 329; 21/ 7 aura 8, pR. 221; 23/11 pR. 240 aura 32/51 pR. 325 50. hIralAla jaina (sampadAka), jainadharmAmRta, pR. 297 377 51. zubhacandrAcArya, jJAnArNava 32/45, pR. 324 52. hIrAlAla jaina (sampAdaka), jainadharmAmRta, pR. 316 53. vahI, pR. 313
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhya granthakAraH saMkSipta paricaya amitagati AcArya : zrI amitagati eka parama tattvajJAnI, parama yogI AcArya haiN| Apane bahuta-se grantha race haiN| unameM dharmaparIkSA, subhASitaratnasaMdoha, yogasAra, tattvabhAvanA va zrAvakAcAra mudrita ho cuke haiN| Apake guru zrI devasena jI the| AcArya jI ke vacana bilkula niSpakSa va jinavANI ke sAra ko liye hue haiN| kAnajI svAmI : zrI kAnajI svAmI bhagavAna kundakundAcArya ke parama bhakta the| unhoMne kundakundAcArya dvArA racita zAstra samayasAra ke artha-gaMbhIra sUkSma siddhAMtoM ko ati spaSTa aura sarala banAyA hai| samayasAra meM bhare hue anamola tattva ratnoM kA mUlya jJAniyoM ke hRdaya meM chipa rahA thaa| unhoMne vaha jagat ko darzAyA hai| zrI kAnajI svAmI ne bahuta-sI prasiddha racanAoM para pravacana kiye haiM jinameM mUla meM bhUla, vItarAga vijJAna aura chahaDhAlA para pravacana vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM unakI jAnI-mAnI racanA hai| kAzalIvAla, dIpacanda jI zAha : paNDita dIpacanda jI zAha aThArahavIM zatAbdI ke pratibhA sampanna vidvAna aura kavi the| Apa AdhyAtmika granthoM ke marmajJa aura sAMsArika deha bhogoM se udAsa rahate the| ApakI sabhI racanAe~ jaise anubhava prakAza, AtmAvalokana stotra, cidvilAsa, paramAtma purANa, upadeza ratnamAlA aura jJAna darpaNa AdhyAtmika rasa se ota-prota haiN| ina racanAoM meM jJAna darpaNa ko chor3akara zeSa sabhI racanAe~ hindI gadya meM haiM jo DhUMDhArI bhASA meM haiN| kunthusAgara jI mahArAja, AcArya : AcArya kunthusAgara jI mahArAja, parama-pUjya guru zrI AcArya zAntisAgara jI mahArAja ke pramukha gaNya ziSya the| muni avasthA meM hI Apane munirAja zrI sudharmasAgara jI se saMskRta bhASA kA abhyAsa kiyA thaa| 379
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 jaina dharma : sAra sandeza usake cAra varSa bAda AcArya mahArAja ne unake caritra kI nirmalatA ko dekhakara unheM 'ailaka' pada se dIkSita kiyA jo ki zrAvakapada meM uttama sthAna hai| bAda meM unheM muni kunthusAgara ke nAma se alaMkRta kiyaa| sva. pUjya kunthusAgara jI mahArAja ke upadeza se gujarAta, kAThiyAvAr3a, mahArASTra Adi prAMtoM ke aneka rAjA bahuta prabhAvita hue aura ve mahArAja ke acche bhakta bana gaye the| ApakA muni avasthA kA nAma zrI 108 gaNezakIrti mahArAja thA aura ApakI pramukha racanAe~ zrAvaka pratikramaNasAra aura sudharmopadezAmRtasAra haiN| kundakundAcAryaH bhagavAn kundakundAcArya deva kA digambara jaina paramparA meM sarvotkRSTa sthAna hai| digambara jaina ke dharmAnuyAyI zAstra-paThana se pUrva jisa pavitra zloka ko maMgalAcaraNa ke rUpa meM bolate haiM usase siddha hotA hai ki bhagavAn zrI mahAvIra svAmI aura gaNadhara bhagavAna zrI gautama svAmI ke turanta pazcAt, bhagavAna kundakundAcArya kA sthAna AtA hai| bhagavAna kundakundAcArya ke race hue aneka zAstra haiM jinameM paMcAstikAya, pravacanasAra, aSTapAhur3a, samayasAra aura niyamasAra bahuta prasiddha haiN| kUmaTa, raNajIta siMha : zrI raNajIta siMha kUmaTa jI dhyAna se svabodha ke racayitA haiN| isa pustaka meM kUmaTa jI ne jaina Agama, buddha tripiTika, pAtaMjala yoga se lekara Adhunika cintaka je. kRSNamUrti, nisargadatta jI mahArAja Adi ke vicAroM aura svayaM ke varSoM ke anubhava kA mizraNa samAhita kara ise eka upayogI pustaka ke rUpa meM prastuta kiyA hai| guNabhadrAcArya : guNabhadrAcArya apane samaya ke bar3e vidvAna hue haiN| Apa utkRSTa jJAna se yukta, tapasvI aura bhAvaliMgI munirAja the| Apane uttarapurANa nAmaka grantha kI racanA kii| Apake guru jinasena ne apane aMtima samaya meM apane sabase yogya ziSya guNabhadrAcArya ko bulAkara adhUre likhe mahApurANa grantha ko pUrA karane kI AjJA dii| jinasena, AcArya : AcArya jinasena eka siddhAMtajJa ke sAtha-sAtha ucca koTi ke kavi the| unhoMne pArvAbhyudaya kAvya kI racanA kI jo saMskRta sAhitya kI eka anupama aura utkRSTa racanAoM meM ginI jAtI hai| AcArya jinasena, vIrasena svAmI ke ziSya the| unakI anya racanAoM meM AdipurANa, vardhamAnapurANa aura jayadhavalA TIkA pramukha haiN|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381 mukhya granthakAra: saMkSipta paricaya jaina, nAthUrAma DoMgarIya : paNDita zrI nAthUrAma jI iMdaura nagarI ke prakhyAta vidvAna haiN| inhoMne jaina-dharma nAmaka grantha kI racanA kii| unake pUrvaja madhyapradeza ke DoMgarA grAma ke rahanevAle the jisase Apa DoMgarIya upanAma se samAja meM prasiddha haiN| Apane bhagavAna kundakundAcArya dvArA, do haz2Ara varSa pUrva racita eka apUrva AdhyAtmika kRti samayasAra joki prAkRta bhASA meM thI, ko Adhunika rASTrIya bhASA hindI ke padyoM meM nirmANa kara samayasAra vaibhava ke nAma se prastuta kiyA hai| jaina, hIrAlAla : DaoN. hIrAlAla jaina, jaina sAhitya ke marmajJa vidvAna, adhyetA aura adhyApaka the| unhoMne bhagavAna mahAvIra ke bacanoM para AdhArita atyanta prAcIna aura prAmANika gAthAoM kA saMkalana kiyA jise jinavANI ke nAma se jAnA jAtA hai| DaoN. hIrAlAla jI bhAratIya jJAnapITha ke saMcAlaka maMDala meM the aura mUrtidevI granthamAlA ke sampAdaka bhI rhe| ToDaramala, paNDita : paNDita zrI ToDaramala jI jaina vidvAnoM meM mahAn pratibhAzAlI mAne jAte haiN| ve eka gaMbhIra prakRti ke AdhyAtmika mahApuruSa the| svAbhAvika komalatA, sadAcAritA, janmajAta vidvattA ke kAraNa gRhastha hokara bhI 'AcAryakalpa' kahalAne kA saubhAgya Apako hI prApta hai| paNDita jI ne prAcIna jaina granthoM kI vistRta, gahana parantu subodha bhASA-TIkAe~ likhiiN| paNDita ToDaramala jI kI racanAoM meM sAta to TIkA grantha haiM aura pA~ca maulika racanAe~ haiN| mokSamArga prakAzaka paNDita ToDaramala jI kA mahattvapUrNa grantha hai| isa grantha kA AdhAra koI eka grantha na hokara sampUrNa jaina sAhitya hai| dezabhUSaNa jI mahArAja, AcArya : zrI AcAryaratna dezabhUSaNa jI mahArAja kI prAcIna granthoM ko sarala aura Adhunika bhASA meM prakAzita karAne meM tIvra ruci rahatI hai| ve saMskRta, prAkRta, apabhraMza, kannar3a, tamila, marAThI, hindI Adi aneka bhASAoM ke samartha vidvAna haiN| unake dvArA sampAdita granthoM meM ratnAkara zataka aura paramAtma prakAza pramukha haiM jo hindI bhASA meM prakAzita ho cuke haiN| dezAI, brahmacArI mUlazaMkara : brahmacArI mUlazaMkara dezAI zrItattvasAra, deva guru zAstra kA svarUpa aura paMcalabdhi nAmaka pustakoM ke racayitA haiN|
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 jaina dharmaH sAra sandeza daulatarAma : paNDita zrI daulatarAma jI kA janma hAtharasa meM huaa| ve eka kavi the| unhoMne chahaDhAlA kAvya kI racanA kii| saMsAra ke jIvoM ko duHkha se chUTane kA va sukha kI prApti kA patha dikhAnevAlI yaha chahaDhAlA saba jainoM ke liye upayogI hai| yaha bahuta jagaha pAThazAlAoM meM par3hAI jAtI hai| padmanandi, AcArya : jaina sAhitya meM isa nAma ke aneka granthakAra hue haiN| AcArya padmanandi dvArA racita aneka kRtiyoM meM anitya bhAvanA grantha pramukha hai| ve adhyAtma ke vizeSa premI the| bhArilla, hukumacandaH DaoN. hukumacanda bhArilla eka prakhyAta vicAraka the| unhoMne jaina sAhitya para bahuta-sI pustakeM likhIM jinameM tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya , tIrtha, bRhajjinavANI saMgraha, vItarAga-vijJAna pAThamAlA, nimitta-upAdAna, nayacakra Adi pramukha haiN| zrI kAnajI svAmI unake guru the| unheM kaI puraskAroM se navAz2A gayA jaise ki 'vIra nirvANa bhAratI avoNrdd|' ve akhila bhAratIya digambara jaina pariSad ke adhyakSa bhI raha cuke haiN| lor3hA, kanhaiyA lAla : zrI kanhaiyA lAla lor3hA vipazyanA va pAtaJjala donoM paramparAoM ke ucca starIya sAdhaka haiN| ve jaina darzana va dhyAna praNAlI ke bhI pramukha vidvAna haiN| apanI pustaka jaina dharma meM dhyAna meM unhoMne sabhI pracalita sAdhanA paddhatiyoM va unake aMtarnihita siddhAntoM kI pRSThabhUmi meM jaina dharma meM pratipAdita dhyAna praNAlI ko prastuta kiyA hai| varNI, gaNeza prasAdaH zrI gaNeza prasAda varNI jI kA jaina samAja meM vizeSa sthAna hai| bundelakhaNDa ke jaina samAja meM jaina saMskRti, zrI gaNeza prasAda varNI jI ke athaka prayAsoM se hI jIvita raha sakI hai| unhoMne aneka pAThazAlAoM, vidyAlayoM, zikSA-mandiroM aura gurukuloM kI sthApanA kii| ve pahale varNI, phira kSullaka aura antima samaya meM digambara muni ke pada ke dhAraka hue| deza bhara meM Apane dharma pracAra ke liye yAtrAe~ kiiN| AcArya vinobA bhAve, baMgAla kI prasiddha saMta AnandamayI mA~, yahA~ taka ki bhArata ke pahale rASTrapati rAjendra prasAda bhI unake prati zraddhA aura mAna rakhate the| narendra vidyArthI ke sampAdana meM varNI-vANI inakI sabase jAnI-mAnI racanA hai|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 383 mukhya granthakAraH saMkSipta paricaya zubhacandrAcArya: AcArya zubhacandrAcArya jI IsA pU. gyArahavIM sadI meM hue haiN| ve hoyasalA viSNuvardhana ke zAsanakAla ke samaya jaina maThAdhIza the| aisA kahA jAtA hai ki jaba unhoMne rAjA kA kaSTa dUra kiyA to rAjA ne khuza hokara unheM 'cArUkIrti' kI padavI se nvaaj'aa| AcArya zubhacandrAcArya jI jJAnArNava ke racayitA haiN| isa prasiddha racanA kA dUsarA nAma yogArNava hai| isameM yogIzvaroM ke AcaraNa karane yogya, jAnane yogya sampUrNa jainasiddhAnta kA rahasya bharA huA hai| jainiyoM kA yaha eka advitIya grantha hai| isake paThana-manana se jo Ananda prApta hotA hai, vaha vacana agocara hai| yaha mAnanA hI hogA ki aisI svAbhAvika, zIghrabodhaka, saumya, sundara aura hRdayagrAhI saMskRta kavitA bahuta thor3I dekhI jAtI hai| samantabhadra AcArya : AcArya samantabhadra ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra nAmaka grantha kI racanA kii| yaha jaina zrAvakoM kI Adi AcAra saMhitA hai| isI kAraNa isake prati sadaiva eka asAdhAraNa AkarSaNa sabhI meM rahA hai| mUlata: saMskRta bhASA meM hone ke kAraNa kaThinAI se samajha meM AnevAlA yaha grantha prAyaH pravacanoM ke mAdhyama se hI jainoM taka pahu~catA rahA hai|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha grantha anagAradharmAmRta, khUbacanda zolApura prakAzana,1927 amitagati, AcArya, tattvabhAvanA yA bRhat sAmayika pATha, brahmacArI sItala prasAda jI (TIkAkAra), sUrata: mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, 1930 amRtanAdopaniSad amRtAcArya, puruSArthasiddhayupAya, hindI bhASA TIkAkAra aura sampAdaka-nAthUrAma premI, paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1915 amRtAzIti alaMkAra cintAmaNi, bhAratIya jJAnapITha prakAzana AcArasAra AcArAMga sUtra, haramana jaikobI (a~garez2I anuvAdaka), sekreDa buka oNfa di IsTa sIriz2a, aMka 22, punarmudraNa, dillI: motIlAla banArasIdAsa, 1964 AtmArAma jI mahArAja, zrI jainatattva kalikA vikAsa, tRtIya saMskaraNa, ludhiyAnA : AtmajJAna-zramaNa-ziva Agama prakAzana samiti, 2004 uttarAdhyayana, bhAga 27, haramana jaikobI (aMgarejI anuvAdaka), sekreDa buksa oNpha di IsTa sIriz2a, aMka 42, punarmudraNa, dillI : motIlAla banArasIdAsa, 1964 Rgaveda RSibhAsita epigrAfikA iMDikA kabIra sAkhI-saMgraha, bhAga 1 aura 2, dasavIM bAra, ilAhAbAdaH belavIDiyara priMTiga varkasa, 1996 kalpasUtra kArtikeyAnuprekSA, rAjacandra granthamAlA, 1960 385
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 jaina dharma : sAra sandeza kAnajI svAmI, mUla meM bhUla, bhaiyA bhagavatIdAsa jI aura zrI banArasIdAsa jI kRta __dohA para zrI kAnajI svAmI ke pravacana, sonagar3haH zrI jaina svAdhyAya mandira TrasTa, 1947 kAnajI svAmI, mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM, kahAna jaina zAstramAlA, sonagar3haH jaina svAdhyAya mandira TrasTa, 1950 kAnajI svAmI, vItarAga vijJAna, bhAga2, chahaDhAlA ke dUsare adhyAya para kAnajI svAmI ke pravacana, kahAna jaina zAstramAlA, sonagar3ha : 1971 kAzalIvAla, dIpacaMdajI zAha, anubhava prakAza, paMDita paramAnandajI jaina zAstrI (sampAdaka), zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, 1963 kunthusAgara jI mahArAja, AcArya, zrAvaka pratikramaNasAra, tRtIya saMskaraNa, jabalapura : zikharacandra kapUracanda jaina, 1957 kunthusAgara jI mahArAja, AcArya, sudharmopadezAmRtasAra, solApura : AcArya kunthusAgara granthamAlA, 1940 kundakundAcArya, niyamasAra, brahmacArI zItalaprAsada jI kRta hindI bhASATIkA sahita, bambaI : jaina grantharatnAkara kAryAlaya, 1916 kundakundAcArya, samayasAra, paNDita pannAlAla (sampAdaka), vArANasI : zrI ___ gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, 1969 kUmaTa, raNajIta siMha, dhyAna se svabodha, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007 gopAlana, esa, jaina darzana kI rUparekhA, nayI dillI : vAilI IsTarna limiTDa, 1973 gommaTasAra, karmakANDa, kalakattA : jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA gommaTasAra, karmakANDa, agAsa: zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, 1978 gommaTasAra, jIvakANDa, agAsaH zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, 1972 campakasAgara jI mahArAja, Atma-manthana, jUnAgar3ha : zrI jaina sadAcAra sAhitya samiti, 1965 cAritrasAra, mahAbIra jI prakAzana, 1962 chAndogpayopaniSad jayadhavalA, amarAvatI prakAzana
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha grantha 387 jinabhadrakSamAzramaNa, dhyAnazataka, vyAkhyAtA-kanhaiyAlAla lor3hA evaM suSamA siMghavI, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007 jinasena, AcArya, Adi purANa, bhAga 1-2, pannAlAla jaina (sampAdaka tathA anuvAdaka), sAtavA~ saMskaraNa, narvI dillI : bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1944 jaina, narendra, karuNA kA jharanA, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2005 jaina, nAthUrAma DoMgarIya, jaina-dharma, dvitIya saMskaraNa, bijanaura : 'jainadharma' prakAzaka kAryAlaya, 1941 jaina, pannAlAla (sampAdaka), rAma kathA, paNDita zrI guNabhadra jI jaina (padyAnuvAda lekhaka), nayI dillI : jaina sAhitya prakAzana, 1970 jaina, prakAza canda evaM jayasena jaina (saMpAdaka), zruta paMcamI mahAparva, indaura : digambara jaina udAsIna Azrama, 1980 jaina, rAjArAma, zaurasenI prAkRta bhASA evaM usake sAhitya kA saMkSipta itihAsa, nayI dillI : kundakunda bhAratI, 2007 jaina siddhAnta praveza ratnamAlA, pA~cavA bhAga, dUsarA saMskaraNa, deharAdUna, AgarA: vItarAga vijJAna sAhitya prakAzana samiti, 1974 jainI, je. ela. (sampAdaka), tattvArthAdhigama sUtra, ArA: digambara senTrala jaina pablisiMga hAusa ToDaramala, paNDita, mokSamArga prakAzaka, hukamacanda bhArilla (sampAdaka), maganalAla jaina (anuvAdaka), dazama saMskaraNa, jayapura : satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, 1989 tiloyapaNNattI, zolApura: jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, 1943 dariyA sAhiba (bihAravAle), gaNeza-goSThI, hastalikhita grantha darzanapAhur3a TIkA, bambaI : mANikacandra granthamAlA, vikramI samvat 1977 dAdU dayAla kI bAnI, bhAga 1, ilAhAbAdaH belavIDiyara priMTiga varksa, 1974 dIgha nikAya, bhAga 1-3, landana : pAli TeksTa sosAiTI deva, yogendu, yogasAra devasenAcArya, bRhada nayacakra, bambaI: mANikacandra granthamAlA, 1977 devakInandana, paMDita, paMcAdhyAyI, 1932
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza dezabhUSaNa mahArAja, AcArya ( anuvAdaka aura sampAdaka), ratnAkara zataka, AgarA: zrI syAdvAda prakAzana maMdira, 1950 dezAI, brahmacArI mUlazaMkara, deva guru zAstra kA svarUpa, AgarA: zrI digambara jaina mandira, 1961 daulatarAma, chahaDhAlA, maganalAla jI jaina (anuvAdaka), dUsarI AvRtti, sonagar3ha : zrI seThI digambara jaina granthamAlA, 1963 388 dravyasaMgraha, mUla yA TIkA, dehalI prakAzana, 1953 nAdabindUpaniSad, bhAga 3 paMcAstikAya, bambaI : paramazruta prabhAvaka maNDala, 1916 pataJjali, yogasUtra padmanandi, AcArya, anitya-bhAvanA (anityapaJcAzat ), jugala kizora mukhtAra (sampAdaka aura anuvAdaka), tRtIya saMskaraNa, sahAranapura : vIra sevA mandira, 1946 padmanandi, AcArya, paMcaviMzatikA, zolApura: jIvarAja granthamAlA, 1932 padmanandi, AcArya, sadbodha caMdrodaya paramAtma prakAza, dvitIya saMskaraNa, rAjacandra granthamAlA, 1960 palaTU sAhiba kI bAnI, bhAga 1, ilAhAbAda: belavIDiyara priMTiMga varksa, 2002 pArzvadeva, AcArya, bhakti ke aMgUra aura saMgIta - samayasAra, nemIcanda jaina (sampAdaka), indaura : muni zrI vidyAnanda cAturmAsa samAroha samiti, 1972 pravacanasAra tAtparya vRtti phUlacanda siddhAntazAstrI, mahendra kumAra evaM kailAzacandra (sampAdaka), bhAga 1-13, mathurA : bhAratIya digambara jaina saMgha, 1944-1972 bodha pAhur3a, bambaI : mANikacandra granthamAlA, 1920 bhagavatI ArAdhanA, mUla aura TIkA, sakhArAma dozI, solApura, 1935 bhagavatI sUtra, bhAga 1-2, pradhAna sampAdaka - zrI amara muni jI mahArAja, padma prakAzana, dillI, 2005-2006 kasAyapAhuDa, bhArilla, hukamacanda, sUktisudhA, saMkalana aura sampAdana kartA - rAjeza kumAra jaina evaM zAntinAtha pATIla, paNDita ToDaramalasmAraka TrasTa, jayapura, 2000 bhArilla, hukamacanda, tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, caturtha saMskaraNa, AgarA : zrI vItarAga - vijJAna sAhitya prakAzana, 1975
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha grantha 389 bhArilla, hukamacanda, vItarAga-vijJAna pAThamAlA, bhAga 2, navA saMskaraNa aura bhAga 3 pA~cavI AvRtti, jayapura : paMDita ToDaramala smAraka TrasTa, 1989 aura 1984 bhArilla, hukamacanda (sampAdaka), bRhajjinavANI saMgraha, dazam saMskaraNa, jayapura : akhila bhAratIya jaina yuvA pheDarezana, 2006 bhAva pAhur3a, bambaI : mANikacandra granthamAlA, 1920 majjhima nikAya, bhAga 1-3, landana H pAli TeksTa sosAiTI, 1948-1951 mahApurANa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, banArasa : 1951 muNDakopaniSad munirAja, padmasiMha, NANasAra (jJAnasAra), trilokacanda jaina (bhASATIkAkAra), sUrata: mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, 1944 yajurveda ratnakaraNDa zrAvakAcAra, samantabhadra kRta hindI anuvAdaka-jayakumAra jalaja, hindI grantha kAryAlaya, mumbaI, 2006 rayaNasAra rAjavArtika, dillI : bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1951 lor3hA, kanhaiyAlAla, jaina dharma meM dhyAna, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2007 varNI, gaNezaprasAda, varNI-vANI, prathama bhAga, narendra vidyArthI (sampAdaka), paJcama ___ saMskaraNa, vArANasI : zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, 1968 varNI, gaNezaprasAda (pravacanakAra), samayasAra, paNDita pannA lAla (sampAdaka), vArANasI: zrI gaNezAprasAda varNI jaina granthamAlA, 1969 varNI, jinendra (sampAdaka), jainendra siddhAnta koza, bhAga 1-4, dillI, vArANasI: bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1970-1986 zAstrI, paNDita govindarAja jaina, kurala kAvya, 1954 zivamuni, AcArya, bhAratIya dharmoM meM mukti-vicAra, dvitIya saMskaraNa, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 2001 zubhacandrAcArya, jJAnArNava, pannAlAla bAkalIvAla (sampAdaka aura anuvAdaka), bambaI : zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, 1927 SaTkhaNDAgama
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : sAra sandeza saMgave, vilAsa e., AsapekTsa oNfa jaina rilijana, dUsarA saMskaraNa, nayI dillIH bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1999 390 samantabhadra, AcArya, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, hindI anuvAdaka - jayakumAra jalaja, hindI grantha kAryAlaya, mumbaI, 2006 sarvArthasiddhi, banArasa: bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1955 sAgara, lalitaprabha, jyoti kalaza chalake, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 1993 sogANI, kamalacanda, uttarAdhyayana- cayanikA, caturtha saMskaraNa, prAkRta bhAratI 1998 akAdamI, jayapura, skanda purANa svayambhU stotra, sarasAvA : vIra sevA mandira, 1951 samAdhizataka, dillI : vIra sevA mandira, 1964 sUri, AcArya amRtacandra, puruSArthasiddhyupAya, nAthUrAma premI (hindI bhASATIkAkAra aura sampAdaka), bambaI : zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, 1915 sUri, nAgasena, tattvAnuzAsana, dillI : vIra sevA mandira, 1963 sUtrakRtAMga, sekreDa buka oNfa di IsTa sIriz2a, aMka 45 svAmI jI, sArabacana, chaMda-baMda, terahavIM bAra, byAsa : rAdhAsvAmI satsaMga, 1994 harilAla jaina, vItarAga vijJAna, bhAga 2, daulatarAma jI racita chahaDhAlA kI dvitIya DhAla para kAnajI svAmI ke pravacana, sonagar3ha : zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, 1971 harivaMzapurANa, bambaI : mANikacandra jaina granthamAlA hIrAlAla jaina, (saMpAdaka - anuvAdaka), jina-vANI, nayI dillI, vArANasI : bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1944 hIrAlAla jaina, (saMpAdaka - anuvAdaka), jina-vANI, nayI dillI, vArANasI: bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1944
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ hajUra svAmI jI mahArAja sArabacana saMgraha sArabacana vArtika bAbA jaimala siMha jI paramArthI patra, bhAga 1 mahArAja sAvana siMha jI paramArthI patra, bhAga 2 santamata siddhAnta zabda kI mahimA ke zabda santamata prakAza, bhAga 1 se 5 prabhAta kA prakAza paramArthI sAkhiyA~ gurumata siddhAnta, bhAga 1, 2 gurumata sAra mahArAja jagata siMha jI Atma-jJAna rUhAnI phUla mahArAja carana siMha jI santoM kI bAnI santa-vacana (santa-saMvAda, bhAga 2 ) santamata darzana santa-mArga divya prakAza jIvata marie bhavajala tarie hamAre prakAzana prakAza kI khoja pArasa se pArasa santa-saMvAda satsaMga saMgraha, bhAga 1 se 6 'pUrva ke santa mahAtmA' pustaka-mAlA ke antargata santa nAmadeva - janaka purI, vIrendra kumAra seThI, TI. Ara. zaMgArI santa kabIra - zAnti seThI parama pArasa guru ravidAsa -- ke. ena. upAdhyAya guru nAnaka kA rUhAnI upadeza - janaka purI guru arjuna deva - mahindara siMha jozI bhAI guradAsa - mahindara siMha jozI santa tukArAma - candrAvatI rAjavADe nAma - bhakti : gosvAmI tulasIdAsa - ke. ena. upAdhyAya, paMcAnana upAdhyAya mIrA : prema dIvAnI - vIrendra kumAra seThI 391
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 jaina dharma: sAra sandeza santa dAdU dayAla-ke. ena. upAdhyAya palaTU sAhiba-rAjendra kumAra seThI, Ara.sI. bahala santa caranadAsa-TI. Ara. zaMgArI santa dariyA (bihAravAle)-ke. ena. upAdhyAya tulasI sAhiba-janaka purI, vIrendra kumAra seThI upadeza rAdhAsvAmI (svAmI jI mahArAja)-sahagala, zaMgArI, 'qhAka', bhaNDArI sAIM bullezAha-janaka purI, TI. Ara. zaMgArI haz2arata sulatAna bAhU-kRpAla siMha 'qhAka' saramada zahIda-TI. Ara. zaMgArI, pI. esa. 'Alama' bolai zekha farIda-TI. Ara. zaMgArI kAmila daraveza zAha latIfa-TI. Ara. zaMgArI sataguruoM ke viSaya meM rUhAnI DAyarI, bhAga 1, 2-rAya sAhiba muMzIrAma dharatI para svarga-dariyAIlAla kapUra anamola khajAnA-zAnti seThI merA sataguru-jUliyana pI. jaoNnasana santamata ke sambandha meM nAma-siddhAnta-zaMgArI, 'khAka', bhaNDArI, sahagala santamata vicAra-TI. Ara. zaMgArI, kRpAla siMha 'qhAqa' santa-sandeza-zAnti seThI santa-samAgama-dariyAIlAla kapUra amRta nAma-mahindara siMha jozI antara kI AvAz2a-sI. DablayU. seMDarsa mArga kI khoja meM-phlorA I. vuDa rAmacaritamAnasa kA sandeza-esa. ema. prasAda haMsA hIrA motI cuganA-TI. Ara. zaMgArI japujI sAhiba-TI. Ara. zaMgArI hau jIvA nAma dhiAe-hekTara espaoNNDA Dabina haqa-halAla kI kamAI-TI. Ara. zaMgArI jijJAsuoM ke lie-TI. Ara. zaMgArI binatI aura prArthanA ke zabda-saMkalita amRta vacana-saMkalita paramArtha paricaya-hekTara espaoNNDA Dabina nitanema kI vANiyA~ aura saloka mahalA 9-TI. Ara. zaMgArI bAraha mAhA-TI. Ara. zaMgArI baccoM ke liye pustakeM AtmA kA safara-vikToriyA jonja eka nUra te sabha jaga upajaA-vikToriyA jonz2a To order books on the internet, please visit: www.rssb.org bhArata meM kitAbeM qharIdane ke liye kRpayA nIce likhe pate para likheM: rAdhAsvAmI satsaMga byAsa bI. e. vI. DisTribyUzana seMTara, 5 guru ravidAsa mArga pUsA roDa, naI dillI 110005
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kisI ghere meM, sampradAya meM, veSa meM yA zarIra kI kriyA meM nahIM hai, kintu AtmasvarUpa kI pahicAna meM hI jaina dharma hai-jainatva hai| 0 yaH parAtmA sa evAhaM yo'haM sa prmsttH| jo paramAtmA hai, vahI maiM hU~, tathA jo svAnubhavagamya maiM hU~, vahI paramAtmA hai| satveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpaaprtvm| mAdhyastha-bhAvaM viparIta-vRttau, sadA mamAtmA vidadhAtu deva! bhagavan ! saMsAra ke sampUrNa prANiyoM se mitratA, guNI puruSoM ko dekhakara prasannatA, duHkhI jIvoM para dayArdratA aura akAraNa dveSa karanevAloM yA duSTa jIvoM para mAdhyasthatA arthAt na rAga, na dveSa, merI AtmA nirantara dhAraNa kre| Jain Dharm-Saar Sandesh (Hindi) ISBN 978-81-8256-924-9