Book Title: Agam Suttani Satikam Part 30 Nandi Anuyoddwar
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003334/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmala desaNassa AgamasuvANi (saTIka) bhAgaH-30 :saMzodhaka sampAdakazca: mani dIparatnasAgara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . bAlabrahmacArI zrI neminAthAya namaH namo namoM nimmala daMsaNassa zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo namaH namA AgamasuttANi (saTIka) bhAgaH 30 44 nandI-cUlikAsUtraM 45 | anuyogadvAra-cUlikAsUtraM -: saMzodhaka : sampAdakazca :muni dIparatnasAgara tA. 14-4-2000 ravivAra 2056 caitra suda 11 45-Agama suttANi-saTIkaM mUlya rU.11000/ Wan Agama zruta prakAzana // .: saMparka sthala :"Agama ArAdhanA kendra" zItalanAtha sosAyaTI vibhAga-1, phleTa naM. - 13, 4-thI maMjhila, vhAyasenTara, khAnapura, ahamadAbAda (gujarAta) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM cUlikAsUtrasya viSayAnukramaH nandI-cUlikAsUtraM mUlAGkaH viSayaH 1-163 nandI-sUtraM |-vIrastuti -saGghastuti -jinavaMdanA, gaNadhara vandanA -jinazAsana stuti -sthavirAvalI -zrotA,parSadA -jJAnasya bhedAH |-avadhijJAna-varNanam -mana:paryavajJAna-varNanam -kevalajJAna-varNanam -mati zrutajJAna-varNanam -aGgapraviSThasUtravarNanam anuyogadvAra-cUlikAsUtraM pRSThAGkaH mUlAGkaH viSayaH pRSTAGkaH 3/1-350 anuyogadvArasUtraM -jJAna viSayaka varNanam |-Avazyaka - tasyaadhyayana nikSepa, bhedaH ityAdi -zruta-tasya nikSepa bheda ityAdi -dravya skandhaH -upakrama: tasya nikSepAdi -AnupUrvI -anugamaM -nayaprarupaNA -pramANa prarupaNA -samaya AdivyAkhyA -vaktavyatA -nikSepavyAkhyA -saptanaya svarupa 1-4 anujJAnandI-pariziSTaM-1 1 yoganandI - pariziSTaM 2 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arthika anudAtA -pa.pU. mAlavabhuSaNa tapasvI AcAryadeva zrI navaratanasAgara sUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI lAlabhAI devacaMda zAha taraphathI - nakala eka. -pa.pU. saraLa svabhAvI-zrImad bhagavatIsUtra vyAkhyAna paTu AcAryadeva zrI naradevasAgarasUrIzvarajI ma.sA. tathA pUjyazrInA ziSyaratna tapasvI gaNivaryazrI caMdrakIrtisAgarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI puruSAdAnIya pArzvanAtha je. mUrti. jaina saMgha, devakInaMdana sosAyaTI, amadAvAda taraphathI nakala eka. pa.pU. zAsana prabhAvaka-kriyArAgI AcAryadevazrI vijaya cakacaMdra sUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI eka sadagRhastha taraphathI nakala eka. pa.pU. sAhityapremI munirAja zrI sarvodaya sAgarajI ma.sA.nI preraNAthI-"acalagacchAdhipati pa.pU.A.bha. zrI guNasAgarasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyaratna pa.pU. munirAja zrI cAritraratnasAgarajI ma. nI 1lmI aThThAi nimitte-zrI cAritraratna phA. ce.TrasTa taraphathI nakala eka. - pa.pU. vaiyAvRtyakArikA sAdhvI zrI malayAzrIjI ma.sA.nA ziSyA vyavahAra vicakSaNA pU. sAdhvI zrI hitajJAzrIjI ma.nI preraNAthI jaina ArAdhanA maMdira-"jJAnakhAtA" taraphathI nakala eka. -pa.pU. saumyamUrti sAdhvIzrI saumyaguNAzrIjI ma.nI preraNAthI pa.pU. gurumAtA-vAtsalyamUrti sA.zrI ratnatrayAzrIjI ma.nI paMcamI punyatithi nimitte zrImatI lIlamabena prANalAla pI. dAmANI taraphathI nakala eka. -pa.pU. svanAmadhanyA sA. zrI samyaguNAzrIjI tathA teonA ziSyA || sA. zrI samajJAzrIjInI preraNAthI-2013nA yazasvI cAturmAsa nimitte zrI pArzvapadmAvatI jaina saMgha, pArUlanagara, amadAvAda taraphathI nakala be. -pa.pU. ratnatrayArAdhako sAdhvIzrI saumyaguNAzrIjI tathA teozrInA ziSyA sA. zrI samajJAzrIjInI preraNAthI saMvata 2054nA nirmaLa || ArAdhanAmaya cAtumasanI smRtimAM-ghATaloDiyA (pAvApurI) jena je. mUrti. saMgha, amadAvAda taraphathI nakala eka. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pa.pU. sAdhvI zrI ratnatrayAzrIjI ma.nA parama vinayA sA.zrI samyaguNAzrIjInI preraNAthI teonA saMsArIbhAIzrI indravadanabhAI dAmANInA anumodanIya puruSArthathI "Agama dIpa-saMpuTa"nA badalAmAM prApta rakamamAMthI-nakala cAra. -pa.pU. prazamarasanimagnA sAdhvI zrI prazamazIlAzrIjI ma.nI preraNAthIsametazikhara tithadvArikA pa.pU. sAdhvIzrI raMjanazrIjI ma.sA.nA ziSyA apratima vaiyAvRtyakArikA sA. zrI malayAzrIjI tat ziSyA sA. zrI narendrazrIjI-tat ziSyA sA. zrI praguNAzrIjI ma.nA. AtmazreyArthe arihaMta TAvara, jaina saMgha, muMbai taraphathI nakala eka. -pa.pU. AgamoddhAraka AcAryadevazrI nA samudAyavartI pa.pUjya vecAvRtyakArikA sA.zrI malayAzrIjI ma.nA ziSyA pU.sA. zrI kaivalyazrIjI ma.nA ziSyA pU.sA. zrI bhavyAnaMdazrIjI ma. sA.nA suziSyA miSTabhASI sAdhvIzrI pUrNaprajJAzrIjI ma.sA. tathA temanA vinita ziSyA sA. zrI pUrNadarzitAzrIjI tathA sA. pUrNataMdItAzrIjInI preraNAthI-sarvodaya pArzvanAtha cerITebala TrasTa, mulunDa muMbaI taraphathI nakala eka. -pa.pU. vaiyAvRtyakArikA sAdhvIthI malayAzrIjI ma.nA praziSyA sA. zrI bhavyAnaMdazrIjIma.nA suvinitA sA. zrI kalpaprajJAzrIjI tathA kokIlakaMThI sA. zrI kairavaprajJAzrajI nI preraNAthI -mehula sosAyaTI, ArAdhanAbhavana, subhASanagara, vaDodarAnI baheno taraphathI nakala eka -zrI vizAzrImALI tapagacchajJAti-jJAnakhAtuM, jaina pAThazALA, jAmanagara taraphathI nakala che. -zrI maMgaLa pArekhano khAMco-jena che. mUrti. saMgha, amadAvAda, taraphathI 2054nA cAturmAsa nimitte nakala be. - zrI AkoTA jaina saMgha, vaDodarAnI baheno taraphathI nakala eka. -zrImatI nayanAbena ramezacaMdra zAha, vaDodarAnI preraNAthI AgamonA seTanA badalAmAM prApta rakamamAMthI nakala pAMca. | zeSa sarve rakama "amArA"Aja paryanta prakAzanonA badalAmAM prApta thayelI che. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmaladaMsaNassa paMcama gaNadhara zrI sudharmA svAmine namaH - 44 nandIsUtram saTIkaM - [cUlikA sUtra-1] [devavAcaka gaNi viracitaM mUlaM+malayagiri AcArya viracitA vRttiH] jayatiH bhuvanaikabhAnuH srvtrvihtkevlaalokH| nityoditaH sthirastApavarjito vrdhmaanjinH||1|| jayati jgdekmngglmphtniHshessduritghntimirm| ravibimbamiva yathAsthitavastuvikAzaM jinezavacaH vR.iha sarveNaiva saMsAramadhyamadhyAsIne jantunA nArakatiryagnarAmaragatinibandhanAvividhazArIramAnasAnekaduHkhopanipAtapIDitena pIDAnirvedataH saMsAraparijihIrSayA janmajarAmaraNarogazokAdyazeSopadravAsaMspRzyaparamAnandarUpAniH zreyasapadamadhIrodukAmena tadavAptaye svaparasamamAnasIbhUya svaparopakArAya yatitavyam, tatrApi mahatyAmAzayavizuddhau paropakRtiH kartuM zakyate ityAzayavizuddhiprakarSasampAdanAya vizeSataH paropakAre yatna AstheyaH, paropakAzca dvidhA-dravyato bhAvatazca, tatra dravyato vividhAnnapAnakAJcanAdipradAnajanitaH, saca naikAntikaH, kadAcittato visUcikAdidoSasambhavataH upakArasambhavAt, nApyAtyantika:, kiyatkAlamAtrabhAvitvAt, bhAvato jinapraNItadharmasampAdanajanitaH, sa caikAntikaH, kadAcidapi tato doSAsambhavAt, Atyantikazca, paramparayA zAzvatikamokSasaukhyasampAdakatvAt, jinapraNIto'pi ca dharmo dvidhA-zrutadharmazcAritradharmazca, tatra zrutadharmaH svAdhyAyaH, cAritradharmaH kSAntyAdirUpo dazadhA zramaNadharmaH, uktaM ca - 'suyadhammo sajjhAyo carittadhammo samaNadhammo' tatra zrutadharmasampatsamanvitA eva prAyazcAritradharmAbhyugamayathAvatparipAlasamarthA bhavantIti prathamatastatpradAnameva nyAyyaM, tatra paramArhantyamahimopazobhitabhagavadvarddhamAnasvAminiveditamarthamavadhArya gaNabhRtsudharmasvAminA tatsantAnavarttibhizcAnyairapi sUtrapradAnamakAri, na ca sUtrAdavijJAtArthAdabhilaSitArthAvAptirupajAyate tataH prArambhaNIyaH pravacanAnuyogaH, saca paramapadaprAptihetatvAccheyobhUtaH, zreyAMsi vahuvighnAti bhavanti, yata uktam ___ "zreyAMsi bahuvighnAni, bhavanti mhtaampi| azreyasi pravRttAnAM, kvApi yAnti vinAyakAH / / " iti, tato'sya prArambha eva sakalapratyuhopazamanAya maGgalAdhikAre nandirvaktavyaH / atha nandiriti kaH zabdArthaH?, ucyate, 'Tunadu samRddhA' vityasya 'ghAtorudito na' miti nami Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 nandI - cUlikAsUtraM vihite nandanaM nandiH pramodo harSa ityarthaH, nandeihetutvAt, jJAnapaJcakAbhidhAyakamadhyayanamapi nandiH, nandanti prANino'nenAsmiveti vA nandiH - idameva prastutamadhyayanam, AviSTaliGgatvAccAdhyayane'pi pravarttamAnasya nandizabdasya puMstvam, 'iH sarvadhAtumyaH' ityauNAdika ipratyataH, apare tu nandIti paThanti, te ca 'ik kRSyAdibhya' iti sUtrAdikpratyayaM samAnIya strItye'pi vartayanti, tatazca 'ito'ktyarthAdi' tiGIpratyayaH / saca nandizcaturdhA - tadyathA - nAmanandi: sthApanAnandi: dravyanandiH bhAvanandizca tatra nAmanandiryasya kasya cijjIvasyAjIvasya vA nandizabdArtharahitasya nandiriti nAma kriyate sa nAmnA nandirnAmanandiH, yadvA nAmanAmavatorabhedopacArAnnAma cAsau nandizca nAmanandiH, nandiriti nAmavAnnAmanandi:, tathA sadbhAvamAzritya lepyakamrmmAdiSvasadbhAvaM cAzritvAkSavarATakAdiSu bhAvanandimataH sAdhvAderyA sthApanA sasthApanAnandiH, athavA dvAdazavidhatUryarUpadravyanandisthApanA sthApanAnandiH, dravyanandirdvidhA - Agamato noAgamatazca tatrAgamato nandipadArthasya jJAtA tatra cAnupayuktaH, 'anupayogo dravya' miti vacanAt, noAgamatastu tridhA, tadyathA - jJazarIradravyanandirbhavyazarIradravyanandirzazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyanandizca tatra yannandipadArthajJasya vyapagatajIvitasya zarIraM siddhazilAtalAdigataM tad bhUtabhAvatayA jJazarIradravyanandi:, yastu bAlako nedAnIM nandizabdArthamavabudhyate atha cAvazyamAyatyAM tenaiva zarIrasamucchreyaNa bhotsyate sa bhAvibhAvanibandhanatvAdbhavyazarIradravyanandi:, iha hi yad bhUtabhAvaM bhAvibhAvaM vA vastu tadyathAkramaM vivakSitabhUtabhAvibhAvApekSayA dravyamiti tattvavedinAM prasiddhimupAgatam, uktaM ca - "bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / taddravyaM tattvajJaiH sacetanA cetanaM kathitam // " jJazarIrabhavyazarIravyatiriktastu dravyanandiH kriyA''viSTo dvAdazavidhatUryasamudAyaH, uktaM "davve tUrasamudao" tAni ca dvAdaza tUryANyamUni - " 'bhabhA mukuMda maddala kaDaMba jhalleri huDukka kaMsAlA / kAhala talimA vaMso saMkho paNavo ya bArasamo // " bhAvanandirdvidhA - Agamato noAgatazca tatrAgamato nandipadArthasy jJAtA tatra copayuktaH, 'upayogo bhAvanikSepa' iti vacanAt, noAgamataH paJcaprakArajJAnasamudavaH, 'bhAvammi paJcanANAI' iti vacanAt, athavA paJcaprakArajJAnasvarUpamAtrapratipAdako'dhyayanavizepo bhAvanandi:, nozabdasyaikadezavacanatvAt, asya cAdhyayanasya sarvazrutaikadezatvAt, tathAhi-ayamadhdhryayanavizeSaH sarva zrutAbhyantarabhUto varttate, tata ekadezaH, ata eva cAyaM sarvva zrutaskandhAmbheSu sakalapratyUhanivRttaye maGgalArthamAdau tattvavedibhirAbhidhIyate / asya ca maGgalasthAnaprAptasya vyAkhyAprakrame pUrvasUrayo vineyAnAM sUtrArthagauravotpAdanArthamavicchedena tIrthakarAdyAvalikA AcakSate / tata AcAryo'pi devavAcakanAmA jJAnapaJcakaM vyAcikhyAsuH prathamata AvalikA abhidhitsuravighnena adhyApakazrAvaka pAThakacintakAnAmabhilaSitArthasiddhaye 'anAdimantastIrthakarA' iti jJApanArthaM sAmAnyato bhagavattIrthakRtastutimabhidhAtumAha mU. ( 1 ) jayai jagajIvajoNIviyANao jagagurU jagAnaMdo / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-1 jaganAho jAgabaMdhU jayai jayappiyAmaho bhvyN|| vR.iha stutirdvidhA-praNAmarUpAasAdhAraNaguNotkIrtanarUpAca, tatrapraNAmarUpA sAmarthyagamyA, yathA ca sAmarthyagamyA tathA'nantaramevavakSyate, asAdhAraNaguNotkIrtanarUpA ca dvidhA-svArthasampadabhidhAnayinI parArthasampadabhidhAyinI ca, tatra svArthasampannaH parArthaM prati samartho bhavatIti prathamataH svArthasampadamAha-'jayati' indriyaviSayakaSAyaghAtikarmapariSahopasargAdizatrugaNaparijayAt sarvAnapyatizete, itthaM sarvAtizAyI ca bhagavAn prekSAvatAmazyaM praNAmArhaH tato jayatIti, kimuktaM bhavati?-taM prati praNato'smIti, kiMviziSTo jayatItyAha-'jagajjIvayonivijJAyakaH' jagaddharmAdharmAkAzapudgalAstikAyarUpaM jagad jJeyaM carAcara'miti vacanAt 'jIvA' iti jIvantiprANAn dhArayantIti jIvAH, kaH prANAn dhArayatIti? cet, ucyate, yo mithyAtvAdikaluSitatayA vedanIyAdikarmaNAmabhinivartakastatphalasya ca sukhaduHkhAderupabhoktA nArakAdibhaveSu ca yathAkarmavipAkodayaM saMsartA samyagdarzanAdiratnatrayAbhyAsaprakarSavazAccAzeSakarmAMzApagamataH parinirvAtA sa prANAn dhArayati sa eva cAtmetyabhidhIyate uktaM ca - .. "yaH kartA karmabhedAnAM, bhoktA karmaphalasya c| saMsad parinirvAtA, sa hyAtmA naanylkssnnH|| kathametatsiddhiriti cet?, ucyate, pratiprANisvasaMvedanapramANasiddhacaitanyAnyathA'nupapacittaH, tathAhi-na caitanyamidaM bhUtAnAM dharmaH, taddharmatve sati pRthivyAH kAThinyatyeva sarvatra sarvadAcopalambhaprasaGgAt, naca sarvatra sarvadA copalabhyate, loSThAdau mRtAvasthAyAM cAnupalambhAt, athAtrApi caitanyamasti kevalaM zaktirUpeNa tato nopalabhyate, tadayuktaM, vikalpadvayanAtikamAt, tathAhisA zaktizcaitanyAdvilakSaNA uta caitanyameva?, yadi vilakSaNA tarhi kathamAraTyate zaktirUpeNa caitanyamasti?, na hi ghaTe vidyamAne paTarUpeNa ghaTastiSThitIti vaktuM zakyam, Aha ca "rUpAntareNa yadi tattadevAstIti mA rttiiH| caitanyAdanyarUpasya, bhAvetadvidyate kthm||" atha dvitIyaH pakSastahicaitanyameva sA kathamanupalambhaH?, AvRtattvAdanupalambha iti cet, nanvAvRtirAvaraNaM, taccAvaraNaM kiM vivakSitapariNAmAbhAvaH uta pariNAmAntaram Ahosvidanyadeva bhUtAtiriktaM kiJcit?, tatra na tAvadvivakSitapariNAmAbhAvaH, ekAntatucchatayA tasyAvArakatvAyogAt, anyathA tasyApyatuccharUpatayA bhAvarUpatA''pattiH, bhAvatve ca pRthivyAdInAmanyatamo bhAvo bhavet, 'pRthivyAdInyeva bhUtAni tattva'miti vacanAt, pRthivyAdIni ca bhUtAni caitanyasya vyaJjakAni nAvArakANIti kathamAvArakatvaMtasyopapattimat?, atha pariNAmAntaram, tadapyayuktaM, pariNAmAntarasyApi bhUtasvabhAvatayA bhUtavavyaJjakatvasyaivopapatte vArakatvasya, athAnyadeva bhUtAtiriktaM kiJcit, tadatIvAsamIcInaM, bhUtAtiriktAbhyupagame catvAryetra pRthivyAdIni bhUtAni tattvamiti tattvasaGghayAvyAghAprasaGgAt, ___ api cedaM caitanyaM pratyekaM vA bhUtAnAM dharma: samudAyasya vA?, na tAvatprekamanupalabhyAt, na hi pratiparamANusaMvedanamupalabhyate, yadica pratiparamANu bhavettarhi puruSasahasracaitanyavRndamiva parasparaM vibhinnasvabhAvamiti naikarUpaM bhaveta, atha caikarUpamupalabhyate, ahaM pazyAmi ahaM karomityevaM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " nandI - cUlikAsUtraM sakalazarIrAdhiSThAtRkaikarUpatayA'nubhavAt, atha samudAyasya dharmmaH, tadapyasat, pratyekamabhavAt, pratyekaM hi yadasattatsamudAye'pi na bhavati, yathA reNuSu tailaM syAdetat-madyAGgeSu pratyekaM madazaktiradRSTA'pi samudAye bhavatIti dRzyate tadvacaitanyamapi bhaviSyami ko doSa: ?, tadayuktaM, pratyekamapi madyAGgeSu pratyekaM madazaktyanuyAyimAdhuryAdiguNadarzanAt, tathAhi dRzyate mAdhuryamikSurase dhAtakIpuSpeSu ca manAk vikalatotpAdakatetyAdi, na caivaM caitanyaM sAmAnyato bhUteSu pratyekamupalabhyate, tataH kathaM samudAye tad bhavitumarhati ?, mA prApat sarvasya sarvatra bhAvaprasaktyA'tiprasaGgaH / kiJca-yadi caitanyaM dharmmatvena pratipannaM tato'vazyamasyAnurUpo dharmI pratipattavyaH, AnurUpyAbhAve jalakAThinyayoriva dharmidharmmabhAvAnupapatteH, na ca bhUtAnyanurUpo dharmI, vailakSaNyAt, tathAhicaitanyaM bodhasvarUpamUrtaM ca bhUtAni ca tadvilakSaNAni, tatkathameteSAM parasparaM dharmmadhammibhAvaH ? nApi caitanyamidaM bhUtAnAM kAryam, atyantavailakSaNyAdeva kAryakAraNabhAvasyApyayogAt, uktaM ca"kAThinyobodharUpANi bhUtAnyadhyakSasiddhita: / - 6 cetanA ca na tadrUpA, sA kathaM tatphalaM bhavet ? // " api ca-yadi bhUtakAryaM cetanA tarhi kiM na sakalamapi jagatprANimayaM bhavati ?, pariNati - vizeSasadbhAvAbhAvAditi cet nanu so'pi pariNativizeSasadbhAvaH sarvatrApi kasmAnna bhavati ?, so'pi hi bhUtamAtrAnimittaka eva, tataH kathaM tasyApi kvacitkadAcidbhAvaH ? anyacca sa kiMrUpaH pariNativazeSa iti vAcyam, kaThinatvAdirUpa iti cet, tathAhi - kASThAdiSu dRzyante ghuNAdijantavo jAyamAnAtato yatra kaThinatvAdivizeSastatprANimayaM na zeSa iti, tadapyasat, vyabhicAradarzanAt, tathAhi - aviziSTe'pi kaThinatvAdivizeSe kvacidbhavanti kvacinna kvacicca kaThinatvAdivizeSamantareNApi saMsvedajA nabhasi ca saMmUcchimA jAyante, kiJca samAnayonikA api vicitravarNasaMsthAnA dRzyante prANinaH, tathAhi - gomayAdyekayonisambhavino'pi kecinnIlatanavo're pItakAyA anye vicitravarNAH, saMsthAnamapyeteSAM parasparaM vibhinnameva, tadyadi bhUtamAtranimittaM caitanyaM tata ekayonikAH sarve'pyekavarNasaMsthAnA bhaveyuH, na va bhavanti, tasmAdAtmAna eva tattatkarmmavazAttathotpadyante iti pratipattavyaM / syAdetat-tadAgacchan gacchan vA nAtmopalabhyate, kevalaM dehe sati saMvedanamupalabhyate, dehAbhAve ca bhasmAvasthAyAM na, tasmAnnAstyAtmA, kintu saMvedanamAtramevaikamasti tacca dehakAryaM, dehe eva ca samAzritaM, kuDya citravat, na citraM kuDyavirahitamavatiSThati, nApi kuDyantaraM saMkrAmati, nAgataM vA kuDyantarAt, kintu kuDya eva utpannaM kuDya eva ca vilIyate, evaM saMvedanamapi, tadapyasat, AtmA hi svarUpeNAmUrttaH Antaramapi zarIramatisUkSmatvAnna cakSurviSaya:, taduktam"antarA bhavadeho'pi, sUkSmatvAnnopalabhyate / niSkrAman pravizannAtmA, nAbhAvo'nIkSaNAdapi // " tata AntarazarIrayukto'pyAtmA Agacchan gacchan vA nopalabhyate, liGgatastUpalabhyate eva, tathAhi--kRmerapi jantostatkAlotpannasyApyasti nijazarIraviSayaH pratibandhaH, upaghAtakamupalabhya palAyanadarzanAt, yazca yadviSaya: pratibandhaH sa tadviSayaparizIlanAbhyAsapUrvakaH, tathAdarzanAt, nakhalvanyantAparijJAtaguNadoSavastuviSaye kasyApyAgraha upajAyate, tato janmAdau zarIrAgrahaH zarIra Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-1 parizIlanAbhyAsajanitasaMskAranibandhana iti siddhamAtmano janmAntarAdAgamanam uktaM ca - ___ "zarIrAgraharUpasya, cetasaH sambhavo ydaa| janmAdau duhinAM dRSTaH, kiM na janmAntarAgatiH? / / " athAgatiH pratyakSato nopalabhyate tataH kathamanumAnAdavasIyate?, naiSa doSaH, anumeyaviSaye pratyakSavRtteranabhyupagamAt, parasparaviSayaparihAreNa hi pratyakSAnumAnayoH pravartanamiSyate tataH kathaM sa eva doSaH?, Aha ca - "anumeya'sti nAdhyakSamiti kaivAtra duSTatA? adhyakSasyAnumAnasya, viSayo viSayo na hi||" athatajjAtIye'pi pratyakSavRttimantareNa kathamanumAnamudayitumutsahate?, nakhalu yasyAgnivipayA pratyakSavRttirmahAnase'pi nAsIt tasyAnyatra kSitidharAdau dhUmAlUmadhvajAnumAnaM, tadapyayuktam, atrApi tajjAtIye pratyakSavRttimAvAt, tathAhi-Agraho'nyatra parizIlanAbhyAsApravRttaH pratyakSata evopalabdhaH, tadupaSTambhenehApyanumAnaM pravartate, uktaM ca - "AgrahastAvadabhyAsAt, pravRtta upalabhyate / anyatrAdhyakSataH sAkSAttato dehe'numA na kim?||" yo'pi citradRSTAntaH prAgupanyastaH so'pyayukto, vaiSamyAt, tathAhi-citramacetanaM gamanasvabhAvarahitaMca, AtmA cacetanaH karmavazAd gatyAgatI cakurute, tataH kathaM dRSTAntadAAntikayoH sAmyam?, tato yathA kazciddevadatto vivakSite grAme katipayadinAni gRhIbhUtvA grAmAntaregRhAntaramAsthAyAvatiSThate, tadvaAtmA'pi vivakSite bhave dehaM parihAya bhavAntaredehAntaramAracayyAvatiSThate, yaccoktaM- 'saMvedana dehakArya'miti, tatra cAkSupAdikaM saMvedanaM dehAzritamapi kathaJcid bhavatu, cakSurAdIndriyadvAreNa tasyotpattisambhavAt, yattu mAnasaMtatkatham?, na hitaddehakAryaM ghaTate, yuktyayogAt, tathAhi tanmAnasaM jJAnaM dehAdutpadyamAnamindriyarUpAdA samutpadye anindriyarUpAdvA kezanasvAdilakSaNAt?, tatra na tAvadAdyaH pakSaH, indriyarUpAttadutpattAvindriyabuddhivadvarttamAnArthagrahaNaprasakteH, indriyaM hi vArttamAnika evArthe vyApriyate, tatastatsArthayAdupajAyamAnaM mAnasamapi jJAnamindriyajJAnamiva vartamAnArthagrahaNaparyavasitasattAkameva bhavet, atha yadA cakSurUpaviSaye vyApriyate tadA rUpavijJAnamutpAdayati nazeSakAlaM, tataH tadrUpavijJAnaM vartamAnArthaviSayaM, vartamAne evArthe cakSuSo vyApArAt, rUpaviSayavyAvRttyabhAve ca manojJAnaM, tato na tatpratiniyatakAlaviSayaM, evaM zeSeSvapIndriyeSu vAcyaM, tataH kathamiva manojJAnasya vartamAnArthagrahaNaprasaktiH? tadasAdhIyo, yata indriyAzritaM taducyate yadindriyavyApAramanusRtyopajAyate, indriyANAM ca vyApAra: pratiniyata eva vArttamAnikesvasvaviSaye, tato manojJAnamapi yadindriyavyApArAzritaMtata aindriyajJAnamiva vArttamAnikArthagrAhakameva bhaved, anyathA indriyAzritameva tad na syAt, uktaM ca "akSavyApAramAzritya, bhvdkssjmissyte| tadvayApAro na tatreti, kathamakSabhavaM bhavet ? // " athAnindriyarUpAditi pakSaH, tadapyayuktaM, tasyAcetanatvAt, nanvacetanatvAditi ko'rthaH?, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM 8 yadi indriyavijJAnavirahAditi tadiSyata eva, yadi nAmendriyavijJAnaM tato na bhavati manojJAnaM tu kasmAt na bhavati ?, atha manovijJAnaM notpAdayatIti acetanatvaM, tadA tadeva vicAryamANaM iti pratijJArthaikadezAsiddho hetu:, tadapyasat, acetanatvAditi kimuktaM bhavati ? - svanimittavijJAnaiH sphuraccidrUpatayA'nupalabdheH, sparzAdayo hi svasvanimittavijJAnaiH sphuraccidrUpA upalabhyante tatastebhyo jJAnamutpadyate iti yuktam, kezanakhAdayastu na manojJAnena tathA sphuraccidrUpA upalabhyate tataH kathaM tebhyo manojJAnaM bhavatIti pratIma: ?, Aha ca "cetayanto na dRzyante, kezazmazrunakhAdayaH tatastebhyo manojJAnaM, bhavatItyatisAhasam // " api ca-yadi kezanakhAdipratibaddhaM manojJAnaM tataH taducchede mUlata eva na syAt, tadupaghAte copahataM bhavet, na ca bhavati, tasmAt nAyamapi pakSaH kSodakSama:, kiJca manojJAnasya sUkSmArthame (ve)tRtvasmRtipATavAdayo vizeSA anvayavyatirekAbhyAmabhyAsapUrvakA dRSTAH, tathAhi - tadeva zAstramUhApohAdiprakAreNa yadi punaH punaH paribhAvyate tataH sUkSmasUkSmatarArthAvavodha ullasati smRtipATavaM cApUrvamujjRmbhate, evaM caikatra zAstre'bhyAsataH sUkSmArthame (ve) ttRtvazaktau smRtipATavazaktau copajAtAyAmanyeSvapi zAstrAntareSvanAyAsanaiva sUkSmArthAvabodhaH smRtipATavaM collasati, tadevamabhyAsahetukAH sUkSmArthame (ve) ttRtvAdayo manojJAnasya vizeSA dRSTAH, atha kasyacidihajanmAbhyAsavyatirekeNApi dRzyante, tato'vazyaM te pAralaukikAbhyAsahetukA iti pratipattavyam, kAraNena sahakAryasyAnthA'nupapannatvapratibandhato'dRSTatatkAraNasyApi tatkAryatvavinizcite:, tataH siddhaH paralokavAyI jIvaH, siddhe ca tasmin paralokavAyini yadi kathaJcidupakArI cAkSupAdervijJAnasya deho bhavet bhavatu na kazcid doSaH, kSayopazama hetutayA dehasyApi kathaJcidupakAritvAbhyugamAt, na caitAvatA tannivRtto sarvathA tannirvRttiH na hi vahnerAsAditavizeSo ghaTo vahninivRttau samUlocchedaM nivarttate, kevalaM vizeSa eva kazcanApi, yathA suvarNasya dravatA, evamihApi dehanivRttau jJAnavizeSa eva ko'pi tatpratibaddho nivarttatAM na punaH samUlaM jJAnamapi, yadi punardehamAtranimittakamevavijJAnamiSyeta dehanivRttau ca nivRttimat tarhi dehasya bhasmAvasthAyAM mA bhUt, dehe tu tathAbhUte evAvatiSThamAne mRtAvasthAyAM kasmAt na bhavati ?, prANA-pAnayorapi hetutvAt tadabhAvAnna bhavatIti cet, na prANApAnayorjJAnAhetutvAyogAt, jJAnAdeva tayorapi pravRtteH, tathAhi mandau prANApAnau niHstramiSyate tato mandau bhavataH dIrghau cettarhi dIrghAviti, yadi punardehamAtranimittau prANApAnau prANApAnanimittaM ca vijJAnaM tarhi tthamicchAvazAt prANApAnapravartanaM bhavet, na hi dehamAtranimittA gauratA zyAmatA vA icchAvazAt pravarttamAnA dRSTA, prANApAnanimittaM ca yadi vijJAnaM tataH prANApAnanirhrAsAtizayasambhave vijJAnasyApi nihUsAtizayau syAtAm, avazyaM hi kAraNe parihIyamAne'bhivarddhamAne ca kAryasyApi hAnirupacayazca bhavati, yathA mahati mRtpiNDe mahAn ghaTo'lpe cAlpIyan, anyathA kAraNameva tad na syAd, na ca bhavataH prANApAnanihUsAtizayasambhave vijJAnasyApi nirhyAsAtizayau, viparyayasyApi bhAvAt, maraNAvasthAyAM prANApAnAtizayasambhave'pivijJAnasya niryAsadarzanAt, syAdetat- tadAnIM vAtapittAdibhirdoSairdehasya viguNI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - mUlaM-1 kRtatvAt na prANApAnAtizayasambhave'pi caitanyasyAtizayasambhavaH, ata eva mRtAvasthAyAmapi nacaitanyaM, dehasya viguNIbhUtatvAt, tadasamIcInataram, evaM sati mRtasyApi punarujjIvanaprasaktaH, tathAhi-mRtasya doSAH samIbhavanti, samIbhavanaMcadoSANAmavasIyate jvarAdivikArAdarzanAt, samatvaM cArogyaM, 'teSAM samatvamArogyaM, kSaya, vRddhI viparyaye itivacanAt, ArogyalAbhAt, svadehasya punarujjIvanaM bhavet, anyathA deha: kAraNameva na syAt, cetasaH tadvikArabhAvAbhAvananuvidhAnAt, evaM hi dehakAraNatA vijJAnasya zraddheyA syAt yadi punarujjIvanaM bhavet, syAdetadaayuktamidaM punarujjIvanaprasaGgApAdanaM, yato yadyapi dehasya vaiguNyamAdhAya nivRttAH tathApina tatkRtasya vaiguNyasya nivRttiH, na hi dahanakRto vikAraH kASThe dahananivRttau nivartamAno dRSTaH, tadayuktam, iha hi kiJcit kvacidanivartyavikArArambhakaM yathA vahniH kASThe, na hi zyAmatAmAtramapi vahninA kRtaM kASThe vahninivRttau nivartate, kiJcitpunaH kacit nivartyavikArarambhakaM yathA sa evAgniH suvarNe, tathAhi-agnikRtA suvarNe dravatA'gninivRtto nirarttate, tathA vAyvAdayo doSA nivartyavikArarambhakAH, cikitsA-prayogadarzanAd, yadi punarivartyavikArArambhakA bhaveyuH tarhina tadvikAranivarttanAyacikitsA vidhIyate, vaiphalyaprasaGgAt, naca vAcyam-maraNAt prAgdoSA nivartyavikArarambhakA maraNakAle tvanivartyavikArArambhakA iti, - ekasyaikatraivanivAnivartyavikArarambhAkatvAyogAt, na hi ekameva tatraiva nivartyavikArArambhakamanivartyavikArArambhakaM ca bhavitumarhati, tathA'darzanAt, nanu dvividho hi vyAdhiHsAdhyo'sAdhyazca, tatra sAdhyo nivartyasvabhAvaH, tamevAdhikRtya cikitsA phalavatI, asAdhyo'nivartanIyaH, na ca sAdhyAsAdhyabhedena vyAdhidvaividhyamapratItam, sakalalokaprasiddhatvAd, vyAdhizca doSavaiSamyakRtaH, tataH kathaM doSANAM nivAnivartyavikArArAmbhakatvamanupapannamiti, tadapyasat, bhavanmatenAsAdhyavyAdherevAnupapatteH, tathAhi-asAdhyatA vyAdhe: kvacidAyuHkSayAt, yataH tasminneva vyAdhau samAnauSadhavaidyasamparke'pi kazcinmiyate, kazcit na kvacitpunaH pratikUlakamrmodayAt, pratikUlakarmodayajanito hi zcitrAdivyAdhirauSadhasahastrairapi kazcidasAdhyo bhavati, etacca dvividhamapyasAdhyatvaMvyAdheH paramezvapravacanavedinAmeva mate saGgacchate, na bhavato bhUtamAtratattvavAdinaH, kacitpunarasAdhyo vyAdhirdoSakRtavikAranivartanArthamiSyate na punaratyantAsatazcaitanyasyotyAdanArthaM, tathA'nabhyupagamAt, doSakRtAzca vikArA mRtAvasthAnAM svayameva nivRttAH, jvarAderadarzanAt, tataH kiM vaidyaupadhAnveSaNeneti tadavastha eva punarujjIvanaprasaGgaH / api ca-kazcid doSANAmupazame'pyakasmAdeva mriyate, kazciccAtidoSaduSTatve'pi jIvati, tadetad bhavanmate kathaM vyavatiSThate?, Aha ca "doSasyopazame'pyasti, maraNaM ksycitpunH| jIvanaM doSaduSTatve'pyetanna syAd bhvnmte||" asmAkaM tumatena yAvadAyuHkarma vijRmbhate tAvaddorairatipIDito'pijIvati, AyuHkarmakSaye ca doSANAmavikRtAvapi mriyate, tanna dehamAtranimittaM sNvednm| anyacca-dehaH kAraNaM saMvedanasya sahakAribhUtaM bhavedupAdAnabhUtaM vA?, yadi sahakAribhUtaM tadiSyata eva, dehasyApi kSayopazamahetutayA kathaJcid vijJAnahetutvAbhyupagamAt, athopAdAnabhUtaM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nandI-cUlikAsUtraM tadayuktam, upAdAnaMhi tat tasya yadvikAreNaiva yasya vikAro, yathA mRdghaTasya, nacadehavikAreNaiva vikAra: saMvedanasya, dehavikArAbhAve'pi bhayazokAdinA tadvikAradarzanAt, tanna dehaupAdAnaMsaMvedanasya, uktaM ca "avikRtya hi yadvastu, yaH padArtho vikaaryte| upAdAnaM na tattasya, yuktaM gogvyaadivt|" etena yaducyate-'mAtApitRcaitanyaM sutacaitanyasyopAdAna'miti, tadapi pratikSiptavagantavyaM, tatrApi tadvikAre vikAritvaM tadavikAre cAvikAritvamiti niyamAdarzanAta, anyacca-yadyasyopAdAnaM tattasmAdabhedena vyavasthitaM, yathA mRdo ghaTa:, mAtApitRcaitanyaM ca cetsutacaitanyasyopAdAnaM tataH sutacaitanyaM mAtApitRcaitanyAdabhedena vyavatiSThet, tasmAd yatkiJcidetat, tanna bhUtadharmo bhUtakAryaM vA caitanyam, atha cAsti pratiprANi svasaMvedanapramANasiddhamato yasyedaM sa yathoktalakSaNo jIvaH / / ___ 'yonaya' iti 'yumizraNe' yuvanti-taijasakArmaNazarIravantaH santa audArikazarIreNavaikriyazarIreNa vA''sviti yonayo-jIvAnAmevotpattisthAnAni tAzca sacittAdibhedabhinnA anekaprakArAH, uktaMca-'sacittazItasaMvattattetaramizrAstadyonayaH' iti, jagacca jIvAzca yonayazca jagajjIvayonayaH tAsAM vividham-anekaprakAramutpAdAdyanantadhAtmakatayA jAnAtIti vijJAyako jagajjIvayonivijJAyakaH, anena kevalajJAnapratipAdanAt svaarthsmpdmaah| tathA jagadgRNAti-yathAvasthitaM pratipAdayati ziSyebhya iti jagadguruH, yathAvasthisakalapadArthapratipAdaka ityarthaH, etena yatkaizcit bahirarthaM prati prAmANyamapAkriyate tadapAstaM draSTavyaM, tathAhi te evamAhuH-prameyaM vastu paricchinnaM prApayatpramANamucyate, prameyaM ca viSayaH pramANasyeti prAmANyaM viSayavattayA vyAptaM, tato yadviSaya vanna bhavati na tatpramANaM, yathA gaganendIvarajJAnaM, na bhavati cavipayavat zAbdajJAnamiti, nacAyamasiddho hetuH, yato dvividho viSayaH-pratyakSaH parokSazca, tatra na pratyakSaH zAbdajJAnasya viSayo, yasya hijJAnasya pratibhAsenasphuTAbhInIlAdyAkArarUpeNa yo'rtho'nukRtAnvayavyatireka: satasya pratyakSaH, tasya ca pratyakSasyArthasyAyameva pratipattiprakAra: sambhavadazAmazrute, nAparaH, tadviSayaM ca tadanvayavyatirekAnuvidhAyi sphuTapratibhAsaMjJAnaM pratyakSaM, pratyakSajJeyatvAt, tadna pratyakSo'rtho'nekaprakArapratipattiviSayo yaH zAbdapramANasyApi viSayo bhavet, nApi parokSaH, tasyApi hi nizcitatadanvayavyatirekanAntarIyakadarzanAt pratipattiH yathA dhUmadarzanAdvahnaH, anyathA'tipraGgAt, na ca zabdasyArthena saha nizcitAnvayavyatirekatA, pratibandhAbhAvAt, tAdAtmyatadutpattyanupapatteH, tathAhi-na bAhyo'rtho rUpaM zabdAnAM nApizabdo rUpamarthAnAM, tathApratIterabhAvAt, tatkathameSAM tAdAmtyaM? yena vyAvRttikRtavyavasthAbhede'pinAntarIyakatA syAt, kRtakatvAnityatvavad, ___ api ca-yadi tAdAtmyameSAM bhavet tato'nalAcalakSurikAdizabdoccAraNe vadanadahanapUraNapATanAdidoSaH prasajyeta, na caivamasti, tad na tAdAtmyaM, nApi tadutpattiH, tatrApi vikalpadvayaprasakteH, tathAhi-vastunaH kiM zabdasyotpattiruta zabdAdvastunaH?, tatra vastunaH zabdotpattAvakRtasaGketasyApi puMsaH prathamapanasadarzanetacchazabdoccAraNaprasaGgaH,zabdAdvastUtpattau vizvasyAdaridratAprasaktiH, tata eva kaTakakuNDalAdhutpateH, tadevaM pratibandhAbhAvAt na zabdasyArthena saha nAntarI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-1 yakatAnizcayaH, tadabhAvAcca na zabdA nizcitasyArthasya pratipattiH, apitvanivartitazaGkatayA'sti naveti vikalpitasya, na ca vikalpitamubhayarUpaMvastvasti yatprApyaM sadvivaSayaH syAt, pravarttamAnasya tu puruSasya tasya tasyArthasya pRthivyAmamajjanAdavarazyamanda jJAnAntaraM prAptinimittamupajAyate yataH kiJcidavApyata iti zAbdajJAnasya viSayavattvAbhAvaH, tadasat, viSayavattvAbhAvAsiddheH, parokSasya tadviSayatvAbhyupagamAt, yatpunaruktaM-'na zabdasyArthena saha nizcitAnvayavyatirekatA, pratibandhAbhAvAditi,' tadasamIcInaM, vAcyavAcakabhAvalakSaNena pratibandhAntareNa nAntarIyakatAnizcayAt, zabdo hibAhyavastuvAcakasvabhAvatayA tannAntarIyakaH, tatastannAntarIyakatAyAM nizcitAyAM zabdA nizcitasyaivArthasya pratipani vikalpitarUpasya, nizcitaM ca prApayat viSayavadeva zAbdaM jnyaanmiti| syAdetad-yadi vAstavasaMvandhaparikaritamUrtayaH zabdA: tahi samAzrayatu nirarthakatAmidAnI saGketaH, sa khalu saMbandho yato'rthapratItiH, sa ced vAstavo nirarthakaH saGketaH, tata evArthapratItisiddheH, tadetadatyantapramANamArgAnabhijJatvasUcakaM, yato na vidyamAna ityeva sambandho'rthapratItinibandhanaM, kintu svAtmajJAnasahakArI, yathA pradIpaH, tathAhi-pradIpo rUpaprakAzanasvabhAvo'pi yadi svAtmajJAnasahakArikRtasAhAyakaH tato rUpaM prakAzayati, nAnyathA, jJApakatvAt, nakhalu dhUmAdikamapiliGgaMvastuvRttyA vahnayAdipratibaddhamapi sattAmAtreNa vahnayAdergamakamupajAyate, yaduktamanyaraipi .."jJApakatvAddhi sambandhaH, svaatmjnyaanmpeksste| tenAsau vidyamAno'pi, nAgRhItaH prkaashkH||" sambandhasya ca parijJAnaM tadAvaraNakarmakSayakSayopazamAnAM zabdAdarthAcca kevalAdapyavaiparItyena vAcyAvAcakabhAvalakSaNaH sambandho'vagamapathamRcchati, tathAhi-sarve eva sarvavedinaH sumerujambUdvIpAdInAnagRhItasaGketA api tattacchabdavAcyAneva pratipadyante, taireva tathAprarUpaNAt, kalpAntaravartibhiranyairevaM prarUpitA iti tairapi tathA prarUpitA iti cet, nanuteSAmapikalpAntaravartinAM tathAprarUpaNe ko heturiti vAcyam, tadanyairevaM prarUpaNAditi cet atrApi sa eva prasaGgaH, samAdhirapi sa eveti cet, nanu tarhi siddhaH sumervAdyarthAnAM tadabhidhAyakAnAM ca vAstavaH sambandhaH, sarvakalpavarttibhirapi sarvavedibhisteSAM sumervAdizabdavAcyatathA prarUpaNAt, anAditvAtsaMsArasya kadAcitkaizcidanyathApi sA prarUpaNA kRtA bhaviSyatIti cet, na atIndriyatvenAtra pramANAbhAvAt, sarvairapi tathaiva sA prarUpaNA kRtetyatrApi na pramANamiti cet, na, atra pramANopapatteH, tathAhi-zAkyamuninA sampratisumervAdiko'rthaH sumervAdizabdena prarUpitaH, saca sumervAdau sumervAdizabdaprayogaH saGketadvAreNApyatatsvabhAvatAyAM tayornopapadyate, tatsvabhAvatvAbhypagame ca siddhaM naH samIhitam, anAdAvapi kAle tayoH tatsvabhAvatvAt, tatsamAnapariNAmasya pravAhato nityatvAt tatra sambandhAbhypagamAd, itthaM caitadaGgIkarttavyamanyathA'nAditvAtsaMsArasya kadAcidanyato'pi dhUmAderbhAvo bhaviSyatItyevaM vyabhicArazaGkA dhUmadhUmadhvajAdiSu prasarantI durnivAretyalaM durmativistapanditeSu prayAsena, nanu yadi pAramArthikasambandhanibaddhasvarUpatvAdime zabdAH tAttvikArthAbhidhAnaprabhaviSNavaH tarhi darzanAntaranivezipuruSaparikalpiteSu vAcyeSveteSAM pravRttirnopapadyeta, parasparaviruddhatvena teSAmarthAnAM svarUpato'bhAvAt, yadapi ca vinaSTamanutpannaM vA tadapi svarUpeNa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nandI - cUlikAsUtraM na samastIti tatrApi vAco na pravartteran, api ca-yadi vAcAM sadbhUtArthamantareNa na pravRttiH tarhi na kasyAzcidapi vAco'lIkatA bhavet, na caitat dRzyate, tasamAtsarvamapi pUrvoktaM mithyA, tadapyuktam, iha dvidhA zabdAH - mRSAbhASAvargaNopAdAnAH satyabhASAvargaNopAdAnAzca, tatra ye mRSAbhASAvargaNopAdAnAste tu tIrthAntarIyaparikalpitAH kuzAstrasamparkavazasamutthavAsanAsampAditasattAkAH pradhAnarUpaM jagat IzvarakRtaM vizvam ityevamAkArAH te'narthakA evAbhyupagamyante, te hivandhyA'balA iva tadarthaprAptayAdiprasavavikalAH, kevalaM tathA vidhasaMvedanabhogaphalA iti na tairvyabhicAraH, atha te'pi satyAbhimatazabdA iva pratibhAsante tatthakamayaM satyAsatyaviveko nirddhAraNIyaH ?, nanu pratyakSAbhAsamapi pratyakSamivAbhAsate tataH tatrApi kathaM satyAsatyapratyakSavivekanirddhAraNam ?, svarUpaviSayaparyAlocanayeti cet, tathAhi abhyAsadazAmApannAH svarUpadarzanamAtrAdeva pratyakSasya satyAsatyatvamavadhArayanti, yathA maNiparikSakA maNeH, anabhyAsadazAmApannAstu viSayaparyAlocanayA, yathA-kimayaM viSayaH satya utAho neti, tatrArthakriyAsaMvAdadarzanataH tadgatasvabhAvaliGgadarzanato vA satyatvamavagacchanti anyathA tvasatyatvamiti, tadetatsvarUpaviSayaparyAlocanayA satyAsatyatvavivekanirddhAraNamihApi samAnaM, tathAhi-dRzyanta eva kecit prajJAtizayasamanvitA: zabda zravaNamAtrAdeva puruSANAM mithyAbhASitvamamithyAbhASitvaM vA samyagavadhArayantaH, viSayasatyAsatyatvaparyAlocanAyAM tu kimeSa vaktA yathAvadAsa uta neti ?, tatra yadi yathAvadApta iti nizcitaM tato viSayasatyatvamitarathA tvasatyatvam, Aptetaraviveko'pi parizIlanena liGgato vA kutazcidavaseyo, nipuNena hi pratipantrA bhavitavyaM, yadapyuktaM 'yadapi ca vinaSTamanutpannaM vA tadapi na svarUpeNa samastItyAdi' tatrApi yadi vinaSTAnutpannayorvArttamAnikavidyamAnarUpAbhidhAyakaH zabdaH pravarttate tarhi sa nirarthako 'bhyupagamyata eva tato na tena vyabhicAra:, yadA tu te api viSTAnutpanne vinaSTAnutpannatayA'bhidhatte zabdaH tadA tadviSayasArvajJajJAnamiva sadbhUtArthaviSayatvAtsa pramANam, itthaM caitadaGgIkarttavyam, anyathA'tItakalpAntaravarttipArvAdisarvajJadezanA bhaviSyacchaGkhacakravartyAdidezanA ca sarvathA nopapadyeta, tadviSayajJAne zabdapravRttyabhAvAt, athocyeta - anale'nalazabdaH tadabhidhAnasvabhAvatayA yamabhidheyapariNAmamAzritya pravarttate sajale nAsti, jalAnalayorabhedaprasaGgAd, atha ca pravarttate saGketavazAjjale'pyanalazabdaH tatkathaM zabdArthayorvAstava: sambandhaH ?, tadasat, zabdasyAnekazaktisamanvitatvenoktadoSAnupapatteH, tathAhi-nAnalazabdasyAnalavastugatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAnaviSaya evaikaH svabhAva:, api tu samayAdhAnatatsmaraNapUrvakatayA vilambitAdipratItinibandhanatvena jalavastugatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAnasvabhAvo'pi, tathA tasyApi pratIte:, anyathA nirhetukatvena tatpratItyabhAvaprasaGgAt, nanu kathamete zabdA vastuviSayAH pratijJAyante ?, cakSurAdIndriyasamutthabuddhAviva zAbde jJAne vastuno'pratibhAsanAt, yadeva cakSurAdIndriyabuddhau pratibhAsate vyaktyantarAnanuyAyi pratiniyatadezakAlaM tadeva vastu, tasyaivArthakriyAsamarthatvAt, netaratparaparikalpitaM sAmAnyaM, viparyavAt, na ca tadarthakriyAsamarthaM vastu zAbde jJAne pratibhAsate, tasmAdavastuviSayA ete zabdAH, tathA cAtra pramANaM yo'rthaH zAbde jJAne yena zabdena saha saMspRSTo nAvabhAsate na sa tasya zabdasya viSayaH, yathA gozabdasyAzvaH, nAvabhAsate cendriyagamyo'rthaH zAbde jJAne zabdena saMspRSTa iti, yo Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 1 13 hi yasya zabdasvArthaH sa tena saha saMspRSTaH zAbde jJAne pratibhAsate, yathA gozabdena gopiNDaH, etAvanmAtranibandhanatvAd vAcyatvasyeti, tadetadasamIcInam, indriyagamyArthasya zAbde jJAne zabdena sahAnavabhAsAsiddheH, tathAhi kRSNaM mahAntamakhaNDaMmasRNamapUrvamapavarakAt ghaTamAnayetyuktaH kazcit tajjJAnAvaraNakSayopazamayuktaH tamarthaM tathaiva pratyakSamiva zAbde jJAne vastunaH pratibhAso'nubhUyate, sphuTAbhaM ca pratyakSaM, tatkathaM pratyakSagamyaM vastu zAbdajJAnasya viSayaH ?, naiSa doSaH, sphuTAsphuTarUpapratibhAsabhedamAtreNa vastubhedAyogAt, tathAhi-ekasminnaiva nIlavastuni dUrAsannavarttipratipattRjJAne sphuTAsphuTapratibhAse upalabhyete, na ca tatra vastubhedAbhyupagamaH, dvayorapi pratyakSapramANatayA'bhyupagamAt, tathehApyekasminnapi vastunIndriyajazAbdajJAne sphuTAsphuTapratibhAse bhaviSyato, na ca tadgocaravastubhedaH, atha vastvabhAve'pi zAbdajJAnapratibhAsAvizeSAt satyapi vastuni zAbdajJAnaM na tadyAthAtmyasaMsparzi, tadbhAvAbhAvayorananuvidhAnAt, yasya hijJAnasya pratibhAso yasya bhAvabhAvAvanuvidhatte tattasya paricchedakaM, na ca zAbdajJAnapratibhAso vastuno bhAvabhAvAvanuvidhatte, vastvabhAve'pi tadavizeSAt, tanna vastunaH paricchedakaM zAbdajJAnaM rasajJAnamiva gandhasya, pramANaM cAta- yajjJAnaM yadanvayavyatirekAnuvidhAyi na bhavati na tattadviSayaM yathA rUpajJAnaM rasaviSayaM, na bhavati cendriyagamyArthAnvayavyatirekAnuvidhAyi zAbdaM jJAnamiti vyApakAnupalabdheH pratiniyatavastuviSayaktvaM hi jJAnasya nimittavattayA vyAptaM, anvayavyatirekAnuvidhAnabhAve ca nimittavattvAbhAvaH syAt, nimittAntarAsambhavAt, tena tadviSayavattvaM nimittavattvAbhAvAdvipakSAvyApakAnupalabdhyA vyAvarttamAnamanvayavyatirekAnuvidhAnena vyApyate iti pratibandhasiddheH, tadayukmat, pratyakSajJAne'pyevamaviSayatvaprasakteH, tathAhi-yathA jalavastuni jalollekhi pratyakSamudayapadavImAsAdayati tathA jalAbhAve'pi marau madhyAhnamArttaNDamarIcikAsvakSUNajalapratibhAsamudayamAnamupalabhyate tato jalAbhAve'pi jalajJAnapratibhAsAvizeSAt satyapi jale jalapratyakSaM prAdurbhavanna tadyAthAtmyasaMsparzi, tadbhAvAbhAvayorananukArAdityAdi sarvaM samAnameva, atra dezakAlasvarUpaparyAlocanayA tatprAptyabhAvAdinA ca marumarIcikAsu jalollekhina: pratyakSasya bhrAntatvamavasIyate, bhrAntaM cApramANaM, tato na tena vyabhicAraH, pramANabhUtasya ca vastvanvayavyatirekAnuvidhAyitvAd vyabhicAraeva, tadetadanyatrApi samAnaM, tathAhiyathArthadarzanAdiguNayuktaH puruSa AptaH, tatpraNItazabdasamutthaM ca jJAnaM pramANaM, na ca tasya vastvanvayavyatirekAnuvidhAyitvavyabhicArasambhavaH, yatpunaranAptapraNItazabdasamutthaM jJAnaM tadapramANaM, apramANatvAcca na tena vyabhicAra:, yadapi ca pramANamupanyastaM tadapi hetorasiddhatvAnna sAdhyasAdhanAyAlaM, asiddhatA ca hetorAptapraNItazabdasya vastuvyatirekeNa pravRttyasambhavAt, yatpunaridamucyate zabdaH zrUyamANo vakrabhiprAyaviSayaM vikalpapratibimbaM tatkAryatayA dhUma iva vahnimanumApayati, tatra sa eva vaktA viziSTArthAbhiprAyazabdayorAzrayo dharmI, abhiprAyAvizeSaH sAdhyaH, zabdaH sAdhanamiti, tadAha - 'vakturabhipretaM tu sUcayeyu' riti sa eva tathA pratipadyamAna Azrayo'stviti, tatpApAtpApIya:, tathApratIterabhAvAd, na khalu kazcidiha dhUmAdiva vahnitatkAlaryatayA zabdAdabhiprAyaviSayaM vikalpapratibimbamanumimIte, api tu vAcakatvena bAhyamarthaM pratyeti, dezAntare kAlAntare ca tathApravRttyAdidarzanAt, na ca Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nandI-cUlikAsUtraM dezAntarAdAvapi tathA pratItAvanyathA parikalpanaM zreyaH, atiprasaGgaprApteH, nAgnidhUmaM janayati kintvadRSTaH pizAcAdirityasyA api kalpanAyAH prasaGgAt, api ca___ arthakriyArthI prekSAvAn pramANamanveSayati, nacAbhiprAyavipayaM vikalpapratibimbaM vivakSitArthakriyAsamarthaM, kintu bAhyameva vastu, na cavAcyam-abhiprAyaviSayaM vikalpapratibimbaM jJAtvA bAhye vastuni pravartiSyate tenAyamadoSa iti, anyasmin jJAte anyatra pravRttyanupapatteH, na hi ghaTe paricchinne paTe pravRtiyuktA, etena vikalpapratibimbakaM zabdavAcyamiti yatpratipannaM tadapi pratikSiptamavaseyaM, tatrApi vikalpapratibimbake zabdena pratipanne vastuni pravRttyanupapatteH dRzyavikalpAvAvekIkRtya vastuni pravartate iti cet, tathAhi-tadeva vikalpapratibimbavaM, bahIrUpatayA'dhyavasyati tato bahiH pravartate tenAyamadopaiti, na, tayorekIkaraNAsiddheH, atyantavailakSaNyena sAdhAyogAt, sAdharmyaM caikIkaraNanimittam, anyathA'tiprasaGgAt, apica-kazcaitAvekIkarotIti vAcyam, sa eva vikalpa iti cet, tad na, tatra bAhyasvarUpalakSaNAnavabhAsAt, anyathA vikalpatvAyogAda, anavabhAsitenacekIkaraNAsambhavAda, atiprasaktaH, athavikalpAdana eva kazcidvikalpyamevArthaM dRzyamityadhyavasyati, hanta tarhisvadarzanaparityAgaprasaGgaH, evamabhyupagame sati balAdAtmAstitvaprasakteH tathAhi-nivikalpakaM na vikalpyamarthaM sAkSAtkaroti, tadagocaratvAt, tato na tat dRzyamarthaM vikalpena sahaikIkartumalaM, na ca dezakAlasvabhAvavyavahitArthaviSayeSu zAbdavikalpaSu tadviSaye nirvikalpakasambhavaH, tatkathaM tatra tena dRzyavikalpArthekIkaraNam, tato vikalpAdanyaH sarvatra dRzyavikalpAvAvekIkurvan, balAdAtmaivopapadyate, na ca so'bhypagamyate, tasmAcchabdo bAhyasyArthasya vAcaka ityakAmenApi pratipattavyam, itazca pratipattavyam, anyathA saGketasyApi kartumazakyatvAt, tathAhi-yena zabdena idaM tadityAdinA saGketo vidheyaH tena kiM saGketitena utAsaGketitena?, na tAvatsaGketitena, anavasthAprasaGgAt, tasyApi hi yena zabdena saGketaH kAryaH tena kiM saGketitena utAsaGketitenetyAdi tadevAvarttate, athAsaGketitena siddhaH tarhi zabdArthayorvAstavaH sambandha iti| tathA 'jagadAnandaH' iha jagacchabdena saMjJipaJcendriyaparigrahaH teSAmeva bhagavaddarzanadezanAdita AnandasambhavAt, tatazca jagatAM-saMjJipaJcendriyANAmamRtasyandimUrtidarzanamAtrato niHzreyasAbhyudayasAdhakadharmopadezadvAreNa cAnandahetutvAdaihikAmuSmikapramodakAraNatvAjjagadAnandaH, anena parArthasampadamAha / tathA 'jagannAtha' iha jagacchabdena sakalacarAcaraparigrahaH, nAthazabdena ca yogakSemakRdabhidhIyate, yogakSemakRta nAtha' iti vidvatpravAdAt, tatazca jagataH-sakalacarAcararUpasya yathAvasthitasvarUpaprarUpaNadvAreNa vitathaprarUpaNApAyebhyaH pAlanAcca nAtha iva nAtho jagannAthaH anenApi parArthasampadamAha - ___ tathA 'jagabandhuH' iha jagacchabdena sakalaprANigaNaparigrahaH, prANina evAdhikRtya bandhutvopapatteH, tatazca jagataH-sakalaprANisamudAyarUpasyAvyApAdanopadezapraNayanena sukhasthApakatvAdvandhuriva bandhurjagadvandhuH, sakalajagadavyApAdanopadezapraNayanaM ca bhagavataH supratItam, tathA cAcArasUtraM-"savve pANA savve bhUyA savve jIvA savve sattA na haMtavyA na ajjAveyavvA na paridhettavvA na uvaddaveyavvA, esa dhamme suddhe dhuve nIe sAsae samecca loyaM kheyohiM paveie" Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 1 ityAdi, etena saMsAramocakAnAM vyApAdyopakRtaye duHkhitasattvavyApAdanamupadizatAmakuzalamArgapravRttatvamAveditaM dRSTavyaM yateste evamAhuH 15 yatpariNAmasundaraM tadApAtakaTukamapi parepAmAdheyaM, yathA rogopazamanamauSadhaM, pariNAmasundaraM ca duHkhitasattvAnAM vyApAdanamiti, tathAhi -kRmikITapataGgamazakalAvakacaTakakuSTimahAdaridrAndhapaMgvAdayo duHkhitajantavaH pApakarmmodayavazAtsaMsArasAgaramabhipphuvante, tataste'vazyaM tatpApakSapaNAya paropakaraNaikarasikamAnasena vyApAdanIyAH, teSAM hi vyApadane mahAduHkhamatIvopajAyate, tIvraduHkhavedanAbhibhavavazAcca prAgbaddhaM pApakarmodIryodIryAnubhavantaH pratikSipanti, syAdetat-kimatra pramANaM yatte vyApAdyamAnAH tIvravedanA'nubhavataH prAgbaddhaM pApakarmodIryodIrya parikSipanti na punarArttaraudradhyAnopagamataH prabhUtataraM pApamAvarjayantIti ?, ucyate, yuSmatsiddhAntAnugatameva nArakasvarUpopadarzakaM vacaH, tathAhi - nArakA nirantaraM paramAdhArmikasurai: tADanabhedanotkarttanazUlyAropaNAdyanekaprakAramupahanyamAnAH paramAdhArmikasurAbhAve parasparodIritatIvravedanA raudradhyAnopagatA api prAgbaddhameva karma kSapayanti, nApUrvaM pApamadhikataramupArjayanti, nArakAyurbandhAsambhavAt, tadasambhavazcAnantaraM bhUyaH tatraivotpAdAbhAvAd / api ca-yata eva raudradhyAnopagatA ata eva teSA prabhUtataraprAgbaddhapApakarmaparikSayaH, tIvra - saGkelazabhAvAt, na khalu tIvasaGkalezAbhAve paramAdhArmikasurA api teSAM karmma kSapayituM zaktAH, tato raudrAdidhyAnamupajanayanto'pi vyApadakA vyApAdyAnAmupakArakA evaM, itthaM ca vyApAdanataH teSAmupakArasambhave ye tadyApAdanamupekSante pratiSedhanti vA te mahApApakAriNaH, ye punaH prAgupAttapuNyakarmodayavazataH sukhAsikAmanubhavanto 'vatiSThante na te vyApAdanIyAH, teSAM vyApAdane sukhAnubhavaviyogabhAvato'pakArasambhavAt, na ca parahitaniratAH parApakRtaye saMrambhamAtanvante, tadetadayuktam, paropakAro hi sa sudhiyA vidheyo ya Atmana upakArako, na ca pareSAM vyApAdanenopakRtikaraNe bhavata: kamapyupakAramIkSAmahe, tathAhi pareSAM vyApAdane ko bhavataH upakAraH ?, kiM puNyabandhaH uta karmakSayaH ?, tatra na tAvatpuNyabandhaH, pareSAmantarAyakaraNAt, te hi pare yadi bhavatA na vyApAdyeraMstataH te parAn sattvAn vyApAdya puNyamupArjayeyuH, vyApAditAzca paravadhe aprasaktA iti vyApAdanaM puNyopArjanAntarAyakaraNaM, na ca puNyopArjanAntarAyakRt puNyamupArjayati, virodhAt, sarvasya puNyabandhaprasaktezca, etena yaduktaM 'pariNAmasundaraM ca duHkhitasattvAnAM vyApAdana' miti tadasiddhaM draSTavyam, puNyopArjanAntarAyakaraNena pariNAmasundaratvAyogAt, atha karmakSaya iti pakSaH, nanu tatkarma kiM sahetukamutAhetukaM ?, sahetukamapi kimajJAnahetukamutAhiMsAjanyamutAho vadhajanyaM ?, tatra na tAvadajJAnahetukam, ajJAnahetukatAyAM hiMsAto nivRttyasambhavAt, yo hi yannimitto doSa: sa tatpratipakSasyaivAsevAyAM nivarttate, yathA himajanitaM zItamanalAsevanena, na cAjJAnasya hiMsA pratipakSabhUtA, kintu samyagjJAnaM, tatkathamajJAnahetukaM karma hiMsAto vinivarttate ?, athAhiMsAjanyamiti vadet, tadapi na yuktam, evaM sati muktAnAmapi karmabandhaprasakte:, teSAmahiMsakatvAt, atha hiMsAjanyaM, yadyevaM tarhi kathaM hiMsAta eva tasya nivRttiH, na hi yata eva yasya prAdurbhAvaH tata eva tasya nivRttirbhavitumarhati, virodhAt, na khalvajIrNaprabhavo rogo muhurajIrNakaraNAt nivarttate, tataH prANihiMsotpA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nandI-cUlikAsUtraM ditakarmanivRttyamarthamavazyamahiMsA''sevanIyA, uktaMca "tamhA pANivahovajjiyassa kmmsskhvnnheuuo| vahaviraI kAyavA saMvararUvatti niymennN||" athAhetukaM na tarhi tadasti, svaraviSANavat, tatkathaM tadapagamAya prANivadhodyamo bhavataH?, athAhetukamapyasti yathA''kAzaM, tAkAzasyeva tasyApi na kathaJcana vinAza ityaphalatvAt na kAryaH prANivadhaH, yadupyuktaM- 'ye tu prAgupAttapuNyakarmavazataH sukhAsikAmanubhavanto'tiSThantena te vyApadanIyA' ityAdi, tadapyayuktaM, yataH puNyapApakSayAnmuktiH, tato yathA pareSAM pApakSapaNAya vyApAdane bhavataH pravRttiH tathA puNyapaNAyApi bhavati, athapApaMduHkhAnubhavaphalaM tato vyApAdanena duHkhotpAdanataH pApaM kSapayituMzakyaM, puNyaM tu sAtAnubhavaphalaM tatkathaM duHkhotpAdanena kSapiyatuM zakyam?, sAtAnubhavaphalaM hi karma sAtAnubhavotpAdanenaiva kSapayituM zakyam, nAnyathA, tadapina samIcInaM, yato yatpuNyaM viziSTaM devabhave vedanIyaM tanmanuSyAdibhavavyApAdanena pratyAsannIkriyate, pratyAsannIkRtaM ca prAya: svalpakAlavedyaM bhavati, tata evaM puNyakSapaNasyApi sambhavAt kathaM na vyApAdanena puNyaparikSayaH?, athavyApAdanAnantaraM viziSTadevabhavavedanIyaH puNyodayaH sandigdhaH, kasyacitpApodayasyApisambhavAt, tato navyApAdanaM puNyamanubhavata: kartumucitam, yadyevamitaratra kathaM nizcayaH?, ___ itaratrApi hi saMdeha eva, tathAviduHkhito'pi yadi mAryate tarhi narakaduHkhAnubhavabhAgIbhavati, amAritazca san kadAcanApi prabhUtasattvavyApAdanena puNyamupAya' viziSTadevAdibhavabhAgIbhavet, tato duHkhitAnAmapi vyApAdAnaM na bhavato yuktam, evaM ca sati sandigdhAnaikAntiko'pi hetuH, vyApAdanasya pariNAmasundaratvasandehAt, yadapyuktaM- 'yuSmatsiddhAntAnugataM nArakasvarUpopadarzakaM vacaH' ityAdi, tadapyasamIkSitAbhidhAnaM, samyagasmatsiddhAntAparijJAnAd, asmatsiddhAnte hyevaM nArakasvarUpavyAvarNanA-nArakANAM paramAdhArmikasurodIritaduHkhAnAM parasparodIritaduHkhAnAM vA vedanAtizayabhAvataH sammohamupAgatAnAM nAtIva paratra saMklezo yathA'traivakeSAJcinmAnavAnAMsammUDhAnAM, yathA hi mAnavA lakuTAdiprahArajarjarIkRtaziraHprabhRtyavayavA vedanAtizayabhAvataH sammUDhacetanA nAtIva paratra saMklizyamAnA upalabhyante, tathA nArakA api sadaiva dRSTavyAH, tataH tathAvidhatIvrasaMklezAbhAvAt nArakANAM nAbhinavaprabhUtatarapApopacayaH, yadyevaMtarhisammoho mahopakArI, tathAhisammohavazAnna paratrAtIva saMklezaH, tIvravedanAbhAvatazca prArabaddhapApakarmaparikSayaH, sammohazca histravyApArAdupajAyate, tato hiMsakAmahopakAriNa iti siddhamasmatsamIhitaM, tadayuktam, hiMsakAnAM parapIDotpAdanataH kliSTakarmabandhaprasaktaH,nakhalu pApasyaparapIDAmatiricyAnyannibandhanamIkSAmahe, yadi syAttarhi muktAnAmapi pApabandhaprasaGgaH, teSAmahiMsatvAt, tataH kathamivasacetano manasA'pi paraMvyApAdayitumutsahate? ityalaM pApacetobhiH saha prsnggen| tathA 'jayati jagatpitAmahaH' iti iha jagacchabdena sakalasattvaparigrahaH, tatazca jagatAMsakalasattvAnAM narakAdikugativinipAtabhayApAyarakSaNAt piteva pitA-samyagdarzanamUlottaraguNasaMhatisvarUpo dharmaH, sahidurgatau prapatato jantUn rakSati zubhecaniHzreyasadau sthAne sthApayati, tathA coktaM niruktizAstravedibhiH Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 mulaM-1 "durgatiprasRtAn jantUn, yasmAddhArayate ttH| dhane caitAn zubhe sthAne, tasmAddharma iti smRtH||" tataH sakalasyApi prANigaNasya pitRtulyaH, tasyApi ca pitA bhagavAn, arthAt: tena praNItatvAt, tato bhagavAn jagatpitAmahaH, jayatIti punaH kriyAbhidhAnaM stavAdhikAradaduSTam, uktaM ca-- "sajjhAyajhANatava osahesu uvesthuipyaannesuN| saMtaguNakittaNesu ya na hoMti punaruttadosA u||" anenApi parArthasampadamAha, bhagavAniti' bhagaH-samagraizcaryAdilakSaNaH, Aha ca "aizcaryasya samagrasya, rUpasya yazasaH zriyaH / dharmasyAtha prayatnasya, SaNNAM bhaga itiinggnaa||" * bhago'syAstIti bhagavAn, anena svaparArthasampadamAha, svaparopakAritvAdaizvaryAdeH / tadevamanAdimanto'nantAstIrthakRta iti jJApanArthaM sAmAnyatastIrthakRnamaskAramabhidhAya sAmprataM sakalasAMsArikadu:khAtaMkasamucchedApratihatazaktiparamoSadhakalpapravacanapratipAdakatayA''sanokAritvAdvartamAnatIrthAdhipaterbhagavaddharddhamAnasvAmino namaskAramabhidhitsurAhamU.(2) jayai suANaM pabhavo tittharANaM apacchimo jyi| jayai gurU logANaM jayai mahappA mhaaviiro|| vR.jayatIti pUrvavat, zrutAnAM-svadarzanAnugatasakalazAstrANAM prabhavanti sarvANizAstrANyasmAditi prabhavaH-prathamamutpattikAraNaM, tadupadiSTamarthamupajIvya sarveSAM zAstrANAM pravartanAt, paradarzanazAstreSvapi hi yaH kazcitsamIcIno'rthaH saMsArasAratAsvargApavargAdihetuH prANyahiMsAdirUpaH sa bhagavatpraNItazAstrebhya eva samuddhato veditavyo, na khalvatIndriyArthaparijJAnamantareNA-. tIndriyaH pramANAbAdhito'rthaH puruSamAtreNopadeSTuM zakyate, avipayatvAt, na cAtIndriyArthaparijJAnaM paratIthikAnAmastItyetadagre vakSyAmaH, tataste bhagavatpraNItazAstrebhyo maulaM samIcInamarthalezamupAdAya pazcAdabhinivezavazataH svasvamatyunasAreNa tAstAH svasvaprakriyAH prapaJcitavantaH, uktaM ca stutikAreNa __ "sunizcitaM naH parantrayuktiSu, sphuranti yAH kAzcana suuktismpdH| tavaiva tAH pUrvamahArNavotthitA, jagatpramANaM jinvaakyviprpH||1||" zAkaTAyano'pi yApanIyayatigrAmAgraNI: svopajJazabdAnuzAsanavRttAvAdau bhagatavaH stutimevamAha-'zrIvIramamRtaM jyotirnatvA''disarvavedasAm' atracanyAsakRtA vyAkhyA-'sarvavedasAM' sarvajJAnAnAM svaparadarzanasambandhisakalazAstrAnugataparijJAnanAm 'Adi' prabhavaM prthmmutpttikaarnnmiti| ata eva ceha zrutAnAmityatra bahuvacanam, anyathaikavacanameva prayujyate, prAya: zrutazabdasya kevaladvAdazAGgamAtravAcinaH sarvatrApi siddhAnte ekavacanAntatayA prayogadarzanAt, sarvazrutakAraNatvena ca bhagavataH stutipratipAdane idamapyAveditaM draSTavyam-sarvANyapi zrutAni pauruSapANyeva, na kimapyapauruSayamasti, asambhavAt, tathAhi-zAstra vacanAtmakaM, vacanaM tAlvoSTapuTaparispandAdirUpapuruSavyApArAnvayavyatirekAnuvidhAyi, tatastadabhAve kathaM bhavati?, na khalu | 30/27 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandI - cUlikAsUtra puruSavyApAramantareNa vacanamAkAze dhvanadupalabhyate, api ca tadapauruSeyaM vacanamakAraNatvAnnityamaMbhyupagamyate, 'sadakAraNavannitya' miti vacanaprAmANyAt, tatazca atra vikalpayugalamavatetIryate, tadapauruSeyaM vacaH kimupalabhyasvabhAvabhutAnupalabhyasvabhAvaM ?, tatra yadyanupalabhyasvabhAvaM tarhi tasya nitya-tvenAbhyupagamAt kadAcidapi svabhAvApracyuteH sarvadaivopalambhAbhAvaprasaGgaH, athopalambhasvabhAvaM tarhi sarvadAnuparamenopalabhyeta, anyathA tatsvabhAvatAhAniprasaGgAd, athopalabhyasvabhAvamapi sahakAripratyayamapekSayopalambhamupajanayati tena na sarvadopalambhaprasaGgaH, tadayuktam, ekAntanitya-sya sahakAryapekSAyA ayogAt, tato vizeSapratilambhalakSaNA hi tasya tatrApekSA, yadAha dharmakIrttiH - 'apekSAyA vizeSapratilambhalakSaNatvAdi'ti, na ca nityasya vizeSapratilambho'si, anityatvApatteH, . tathAhi sa vizeSapratilambhaH tasyAtmabhUtaH, tato vizeSe jAyamAne sa eva padArtha: tena rUpeNa jAto bhavati, prAktanaM viziSTAvasthAlakSaNaM rUpaM vinaSTamityanityatvApattiH, athocyeta - savizeSapratilambho na tasyAtmabhUtaH kintu vyatiriktaH kathamanityatvApattiH ?, yadyevaM tarhi kathaM sa tasya sahakArI ?, na hi tena sahakAriNA tasya vacanasya kimapyupakriyate, bhinnavizeSakaraNAt, atha bhinno'pi vizeSaH tasya sambandhI tena tatsambandhivizeSakaraNAt tasyApyupakArI draSTavya iti sahakArI vyapadizyate, nanu vizeSeNApi saha tasya vacanasya kaH sambandho ?, na tAvattAdAtmyaM, bhinnatvenAbhyupagamAt, nApi tadutpattiH, vikalpadvayAnatikramAt, tathAhi kiM vacanena vizeSo janyate ? uta vizeSeNa vacanam ?, tatra na tAvadAdya: pakSo, vizeSasya sahakAriNo'bhAvAt nApi dvitIyo, vacanasya nityatayA karttumazakyAvAd, atha mA bhUd vacanavizeSayorjanyajanakabhAvaH, AdhAradheyabhAvo bhaviSyati, tadapyasamIcInam, AdhArAdheyabhAvasyApi parasparopakAryopakArakabhAvopekSatvAt tathA-vadaraM patanadharmakaM sat kuMDena svAnaMtaradezasthAyitayA pariNAmi janyate, tasyAnyato'bhAvAt, tataH kathamanayorAdhArAdheyabhAvaH ?, atha tena vizeSeNa vacanasyopakAraH kazcitkiyate tataH sa tasya sambandhI, nanu sa upakAraH tato bhinno'bhinno vetyAdi tadevAvarttate ityanavasthA / api ca-kutaH pramANAdvacanasyApauruSeyatvAbhyupagamaH ?, karturasmaraNAditi cet, na, tasyApyasiddhatvAt, tathAhi-smaranti jinapraNItAgamatattvavedino vedasya kartRna pippalAdaprabhRtIn, sa kartRsmaraNavAdaH teSAM mithyArUpa iti cet, ka idAnImevaM sati pauruSayaH sarvvasyApyapauruSeyatvaprasakte:, tathAhi - kAlidAsAdayo'pi kumArasambhavAdiSvAtmAnamanyaM vA praNetAramupadizanta evaM pratikSeptuM zakyante, mithyA tvamAntamAnamanyaM vA kumArasambhavAdiSu praNetAramupadizasIti, tataH kumArasambhavAdayo'pi granthAH sarve'pyapauruSeyAH bhaveyuH tathA ca kaH prativizeSo vede ? yena sa eva pramANa tayA'bhyupagamyate na zeSAgAmAH, api ca-yauSmAkINairapi pUrvamaharSibhiH sakRrtRtvaM vedasyAbhyupagatameva, tathA ca tadgranthaH - 'RgirAvRcazcakruH sAmAni sAmagirA' viti, atha taMtra karotiH smaraNe varttate na niSpAdane, dRSTazca karotirthAntare'pi varttamAno, yathA saMskAre, tathA ca loke vaktAraH-pRSTha me kuru pAdau me kuvviti, atra hi saMskAre eva karotirvarttate, nApUrvanirvarttane sambhavati, azakyakriyatvAt, tato'nyathAnupapattyA saMskAre eva karotirvarttate, vedaviSaye tu nAnyathA'nupapannaM kimapi nibandhanamasti tataH kathaM tatra smaraNe varttayituM zaktaye ? 18 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 2 19 syAdetad-yadi vedaviSaye karoti: smaraNena vartyeta tarhi vedasya prAmANyaM na syAd, atha ca prAmANyamabhyupagamyate taccApauruSapeyatvAdeva, anyathA sarvAgamAnAmapi prAmANyaprasakte:, tato'trApi karotiH prAmANyAnyathAnupapattyAM smaraNe vartya iti, tadetadasat, itaretarAzrayadoSaprasaGgAt, tathAhi-prAmANye siddhe sati tadanyathAnupapattyA karote, smaraNe varttanaM, karoteH smaraNe vRttau cApauruSeyatvasiddhitaH prAmANyamityekAsiddhAvanyatarAsiddhiH, anaikAntikaM ca kartturasmaraNaM, 'vaTe vaTe vaizraNava' ityAdizabdAnAM pauruSeyANAmapi kartturasmRteH, yatvAn tatkatIramupalabhate eveti cet, na avazyaM tadupalambhasambhavaH, niyamAbhAvAt kiMca apauruSeyatvenAbhyupagatasya vedasya karttA naivAsti kazcit pauruSeyatvenAbhyupagatasya ca vaTe vaTe vaizravaNa ityAderastIti na pramANAt kRtazcidvinizcayaH, kintu paropadezAt, sa ca bhavato na pramANaM, parasya rAgAdiparItatvena yathAvadvastutattvAparijJAnAt, tataH karttubhAvasandeha iti sandigdhAsiddho'pyaM hetuH, etena yadanyadapi sAdhanamavAdId, vedavAdI- 'vedAdhyayanaM sarvvaM gurvvadhyayanapUrvaka, vedAdhyayanatvAd, adhunAtanavedAdhyayanavaditi, tadapi nirastamavaseyaM, evamapauruSeyatvasAdhane sarvasyApyapauruSeyatvaprasakte:, tathAhi - kumArasambhavAdhyayanaM sarvaM gurvadhyayanapUrvakaM, kumArasambhavAdhyayanatvAd, idAnIntanakumArasambhavAdhyayanavaditi kumArasambhavAdInAmadhyayanAnAditAsiddherapauruSeyatvaM durnivAraM, na ca teSAmapauruSayatvaM, svayaMkaraNapUrvakatvenApi tadadhyayayanasya bhAvAd, evaM vedAdhyayanamapi kiJcitsvayaMkaraNapUrvakamapi bhaviSyatIti vedAdhyayanatvAditi vyabhicArI hetuH syAdetat-vedAdhyayanaM svayaMkaraNapUrvakaM na bhavati, vedAnAM svayaM karttumazakteH, tathA cAtra prayogaH --pUrveSAM vedaracanAyAmazaktiH, puruSatvAd, idAnIntapuruSavaditI, tadapyuktam, atrApi hetorvyabhicArAt, tathAhi bhAratAdiSvidAnIntanapuruSANAmazaktAvapi kasyacitpuruSasya vyAsAdeH zaktiH zrUyate, evaM vedaviSaye'pi samprati puruSANAM karttumazaktAvapi kasyacitprAktanasya puruSavizeSasya zaktirbhaviSyatIti / api ca yathA'gnisAmAnyasya jvAlAprabhavatvamaraNinirmathanaprabhavatvaM ca parasparamabAdhyabAdhakatvAnna virudhyate, ko hyatra virodhaH agnizca syAt kadAcidaraNinirmmathanapUrvaka: pathikAgnityAd, AdyAnantarAgnivadityayaM hetarvyabhicArI, vipakSe vRttisambhavAt, tathA vedAdhyayanamapi vipakSe vRttisambhavAt vyabhicAryeva, tathAhi vedAdhyayane svayaMkaraNapUrvakamapIti, yadA tvevaM viziSyate-yastu tathAvidhaH svayaMkRtvA'dhyetumasamarthaH tasya vedadhdhyayanamadhyayanAntarapUrvakamiti, tadA na kazciddoSaH, yathA yAdRzo'gnirvAlAprabhavo dRSTaH tAdRzaH sarvo'pi jvAlAprabhava iti, astu vA sarvaM vedAdhyayanamadhyayanAntarapUrvakaM, tathA'pyevamAnaditA siddhed vedasya, nApauruSetvaM, athAta evAnAditAmAtrAdapauruSeyatvasiddhiripyate tarhi DimbhakapAMzukrIDAderapi puruSavyavahArasyApauruSeyatApattiH, tasyApi pUrvapUrvadarzanapravRttitvenAnAdityAt, apica syurapaurupeyA vedA yadi puruSANAmAdiH syAd vedAdhyayanaM cAnAdi, tadApyAdyapuruSasyAdhyayanamadhyayanAntarapUrvakaM na siddhayati, adhyApaturabhAvAt, na ca puruSasya tAlvAdikaraNagrAmavyApArAbhAvAt svayaM zabdA dhyananti, tato vedasya prathamo'vAt svayaM zabdA dhvananti, tato vedasya prathamo'dhyetA karttava veditavyaH, api ca-yadvastu yaddhetukamanvayavyatirekAbhyAM prasiddhaM tajjAtI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nandI-cUlikAsUtraM yamanyadapyadRSTahetukaM tato hetorbhavatIti samprItaye, yathenbadhanAdeko vahnirdaSTaH tataH tatsamAnasvabhAvo'paro'pyadRSTahetaka: tatsamAnahetuka: samprItaye,laukikenaca zabdena samAnadharmAsarvo'pi vaidika: zabdarAziH, tato laukikavadvaidiko'pizabdArAzi: pauruSeyaH sampratIyatAM, syAdetadvaidikeSu zabdepu yadyapi na purupo hetuH, tathApi pauruSeyAbhimatazabdasamAnAvaziSTapadavAkyAracanA bhaviSyati tataH kathaM tatsamAnadharmAtAmavalokya purupahetukathA taSAmanumIyate, tadetadvAlizajalpitaM, padavAkyaracanA hiyadihetumantareNApIpyate tata AkasmikIsA bhavet, tatazcAkAzAdAvapisA sarvatra sambhaveta, ahetukasya dezAdiniyamAyogAt, nacasAsarvatrApi sambhavati, tasmAtpurupa eva tasyA heturityavazyaM prtipttvym| anyacca-puruSasya rAgAdiparItatvena yathAvadvastuparijJAnAbhAvAt, tatpraNItaM vAkyamayathArthamapi sambhAvyate iti saMzayahetuH puruSopakIrNaH, sa ca saMzayo'pauruSeyatvAbhyugame'pi vedavAkyAnAM tadavastha eva, tathAhi-svayaM tAvatpuruSo vedasyArthaM nAvabudhyate, rAgAdiparItatvAt, nApyanyataH puruSAntarAt, tasyApi rAgAdiparItatvena yathAtattvamaparijJAnAd, atha jaimanizciratarapUrvakAlabhAvI paTuyajJaH samyagvedArthasya parijJAtA''sIt tataH parijJAnamabhUditi, na hi sarve'pi puruSAH samAnaprajJAmedhAdiguNA iti vaktuM zakyam, samprayapi pratipuruSaM prajJAdestAratamyasya darzanAt, nanu sa jaimani: purupo vedasyArthaM yathAvasthitamavagacchati smeti kuto nizcayaH?, pramANena saMvAdAditi cet nanvatIndriyepvartheSu na pramANasyAvatAro, yathA agnihotrahavanasya svargasAdhanatve, bahavazcAtIndriyA arthA vedevyAvarNyante, tatkathaM tatra saMvAdaH?, athayeSvartheSvasmAdRzaMpramANasambhavaH tadviSaye pramANasaMvAdadarzanAdatIndriyANAmapyarthAnAM sasamyak parijJAtA'bhyupagamyate, tadapyayuktam, rAgAdikaluSitatayA tasyAtIndriyArthaparijJAnAsambhavAd, anyathA sarveSAmapyatIndriyArthapradarzitvaprasaktistata: tatkRtAtIndriyArthavyAkhyA mithyaiva, apica-Agamo'rthataH parijJAtaH san prekSAvatAmupayogaviSayo bhavati, nAparijJAtArthaM zabdagaDumAtraM, tato'rthaH pradhAnaH, sa cetpuruSapraNIta: kiMzabdamAtrasyApauruSeyatvaparikalpanena?, nirarthakatvAt, tannAnyato'pivedArthasya samyagavagamaH, nApivedaH svakIyamarthamupadezamantareNa svayamevasAkSAdupadarzayati, tato vedasyeSTArthapratipattyupAyAbhAvAd 'agnihotraM juhuyAtsvargakAma' iti zrutau yathA vedaprAmANikairayamarthaH parikalpyate-dhRtAdyAhuti parikSipet svargakAma iti, tathA'yamapyarthaH taiH kiM na kalpate ?khAdetsvamAMsaM svargakAma iti, niyAmakAbhAvAd, uktaMca __ "svayaM rAgAdimAnArthaM, vetti vedasya naanytH| na vedayati vedo'pi, vedArthasya kuto gatiH ? // 1 // tenAgnihotraM juhuyAt svargakAma iti shrutau| khAdetsvamAMsamityeSa, nArtha ityatra kA prabhA? // 2 // " . atha ya eva zAbdo vyavahAraloke prasiddhaH sa evavedavAkyArthanizcayanibandhanaM, nacaloke'gnihotrazabdasya svamAMsaMvAcyam, nApi juhuyAdityasya bhakSaNaM, tatkathamayamarthaH parikalpyate?, tadayuktam, nAnArthA hi loke zabdA rUDhAH, yathA gozabdaH, api ca sarve zabdA: prAyaH sarvArthAnAM vAcakAH, dezAdibhedato drutavilambitAdibhedena tathApratItidarzanAt, tathAhi Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-2 ___ draviDasyAryadezamupAgatasya mArizabdAt, jhaTiti varSavipayA pratItirupajAyate, vilambitA copasargaviSayA, yadvA Aryadezotpannasya draviDadezamadhigatasya zIghramupasargaviSayA pratItiH vilambitA ca varpaviSayA, evamanayA dizA sarveSAmapi zabdAnAM sarvArthavAcakatvaM paribhAvanIyaM, na ca vAcyam-evaM sati ghaTazabdamAtra zravaNAdakhilArthapratItiprasaGgo, yathA kSayopazamamavabodhapravRtteH, kSayopazamazca saGketAdyapekSa iti tadabhAve na bhavati, tato'gnihotrAdizabdasya svamAMsAdivAcakatve'pyavirodha iti lokikazAbdavyavahArAnusaraNe'pina vaidikavAkyAnAmabhilaSitaniyatArthapratipattiH / kiMca___ lokaprasiddha naiva zAbdena vyavahAreNa vayaM vedavAkyAnAM pratiniyatamarthaM nizcetumudhuktA , laukikazca zAbdo vyavahAro'nekadhA pariplavamAno dRSTaH, saGketavazataH prAyaH sarveSAmapi zabdAnAM sarvArthapratipAdanazaktisambhavAt, tato laukikenaiva zAbdena vyavahAreNAsmAkamAzaGkodapAdiko'trArtha: syAt ?, kiM ghRtAhu~ti prakSipet svargakAma iti utAho svamAMsaM svAdediti ?, tatkathaM tata eva nizcayaH kartuM budhyate ?, na hi yo yatra saMzayahetuH sa tatra nizcayamutpAdayituM zakta iti, api ca-naikAntena vede laukikazAbdavyavahArAnusaraNaM, svagargorvazyAdizabdAnAmarUDhArthAnAmapi tatra vyAkhyAnAt, yathA svarga:-sukhavizeSaH urvazI tu-araNiriti, tathA zabdAntareSvapyarUDhArthakalpanA kiM na sambhavini?, uktaM ca "svargorvazyAdizabdasya, dRsstto'ruuddhaarthvaackH| zabdAntareSu tAdRkSu, tAdRzyevAstu kalpanA / / 1 // " syAdetad-agnihotrAdervAkyasya svamAMsabhakSaNaprasaGgo na yukto, vedenaivAnyatra tasyAnyathA vyAkhyAnAt, tadayuktam, tatrApi vAkyArthasya nirNayAbhAvAt, yathoktaM prAk-na hi aprasiddhArthasya vAkyasya aprasiddhArthameva vAkyAntaraMniyatArthaprasAdhanAyAlaM, tulyadoSatvAt, athetthamAcakSIthAH-- yatrArthe na kAcitpramANabAdhA so'rtho grAhyo, na cAgnihotrAdivAkyasya dhRtAhutiprakSeparUpe'rthe pramANabAdhAmutpazyAmaH, tatkathaM tamarthaM na gRhNImaH?, tadetat svamAMsabhakSaNalakSaNe'pyarthe samAnaM, na hi tatrApi kAMcitpramANabAdhAmIkSAmahe, api ca-yadi pramANabalAtpravRttimIhase tahi pAruSeyameva vacastvayopAdeyaM, tasya lokapratItyanusAritayA sampradAyato'dhigatArthatayA ca prAyo yuktiviSayatvAt, nApauruSeyaM, viparItatayA tatra yukterasambhavAt, tathAhi___ kA'tra yuktiH ? yayA svamAMsabhakSaNAt svargaprAptirbAdhyate, na dhRtAhutiprakSepAditi ?, dhRtAdyAhutiprakSepAdInAM svargaprApaNAdizakteratIndriyatvena pratyakSAdyagocaratvAt, sampradAyasya cArthanayatyakAriNo'sambhavAd, etaccAnantarameva vakSyAmaH, athAgamArthAzrayA yuktiH svamAMsa-- bhakSaNataH svargaprApterbAdhikA bhaviSyati, tadayuktam, AgamArthasyAdyApyanizcayAt anizcitArthasya ca bAdhakatvAyogAt, atha sampradAyAdarthanizcayo bhaviSyati, tathAhi-prathamato vedena jaimanaye svArtha upadarzitaH pazcAttenAsmabhyamupadiSTa iti, tadapyasat, vedasya hi yadi svArthopadarzane zaktiH tato'smabhyamapi svArthaM ki nopadarzayati?, tasmAjjaimanaye'pi na tena svArthodarzitaH, kintu sa vedamukhenAtmAnamevArthaniyamasraSTAramupadarzitavAn, yathA kazcitkenacitSTaH-ko mArgaH pATaliputrasya?, sa prAha--eSa sthANurdRzyamANo vakti-ayaM mArgaH pATaliputrasya, tatra na sthANorvacana - Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM zaktiH, kevalaM sthANumukhena sa evAtmAnaM mArgopadeSTAraM kathayati, evaM vedasyApi na svArthopadarzanazaktiH, tatastanmukhena jaimanirAtmAnamevArthaniyamastraSTAramupadarzitavAn, tantra laukikazabdavyavahArAnusaraNAtrApi yuktenApi ca sampradAyAd vedasyArthanizcayo, nApi tasyApauruSeyatvasAdhakaM kinapi pramANamityasambhavyapauruSeyam, uktaM ca "bAndhyeyakharaviSANatulyamapauruSeya"miti, nanu yadi bAndhyeyakharaviSANatulyamapauruSeyaM bhavet tarhi na vedavaco'pauruSeyatayA ziSTAH pratigRhNIyuH, atha ca sarveSvapi dezeSu ziSTAH pratigRhNanto dRzyante, tasmAnAsambhavyapauruSeyam, tadatra pRcchAmaH-ke ziSyAH?, nanu kimatra praSTavyam?, ye brAhmaNIyonisambhavino vedoktavidhisaMskRtA vedapraNItAcArapAripAlanaikaniSaNNacetasaH te ziSTAH, tadetayuktaM, vicArAkSamatvAt, tathAhi-kimidaM nAma brAhmaNatvaM yadyonisambhavAcchiSTatvaM bhavet?, brahmaNo'patyatvamiti cet tathAhi-brahmaNo'patyaM brAhmaNa iti vyapadizanti pUrvarSayaH, na, evaM sati cANDAlasyApi brAhmaNatvaprasaktiH tasyApi brahmatanorutpannatvAt, uktaM ca "brahmaNo'patyatAmAtrAda, braahmnno'tiprsjyte| __na kazcidabrahmatanorutpannaH kshcidissyte||" yadapyuktam-'vedoktavidhisaMskRtA vedapraNItAcAraparipAlanaikaniSaNNacetasaH' iti tadapyayuktam, itaretarAzrayadoSaprasaGgAt, tathAhi-vedasya prAmANye siddhe sati taduktavidhisaMskRtAH tadarthasamAcAraNAcchiSTA bhaveyuH, ziSTatve ca teSAM siddhe sati tatparigrahAdvedaprAmANyamityekAbhAve'nyatarasyApyabhAvaH, Aha ca ___"ziSTaiH prigRhiittvaaccednyo'nysmaashryH| .. vedArthAcaraNAcchiSTAstadAcArAcca sa prabhA / / " syAdetatta-bhavato'pi tattvato'pauruSeyaM vacanamiSTameva, tathAhi-sarvo'pi sarvajJo vacanapUrvaka evecyate, "tappubviyA arihayA" iti vacanaprAmANyAt, tato'nAditvAt siddhaM vacanasyApauru:Seyatvamiti, tadayuktamA, anAditAyAmapyapauruSeyatvAyogAt, tathAhi-sarvajJaparamparA'pyeSA'nAdiriSyate, tataH pUrvaH pUrvaH sarvajJaH prAktanasarvajJapraNItavacanapUrvako bhavana virudhyate, kiM ca-vacanaM dvidhA-zabdarUpamartharUpaM ca, tatra zabdarUpavacanApekSayA nAyamasmAkaM saGgaro, yadutasarvo'pi sarvajJo vacanapUrvaka iti, marudevyAdInAM tadantareNApi sarvajJatvazruteH, kintvartharUpApekSayA, tataH kathaM zabdApauruSeyatvAbhyupagamaprasaGgaH?, nanvarthaparijJAnamapizabdamantareNa nopapadyate, tatkathaM na zabdarUpApekSayA'pi saGgaraH, tadasat, zabdamantareNApi viziSTakSayopazamAdibhAvato'rthaparijJAnasambhavAt, tathAhi-dRzyante tathAvidhakSayopazamabhAvato mArgAnusAribuddhervacanamantareNApi tadarthapratipattiriti kRtaM prasaGgena, prakRtaM prstumH| tatra sarvajJa zrutaprabhavA RSabhAdayo'pyAsIran na ca te samprati stotuM prastutA iti tadyavacchedArthaM vizeSaNAntaramAha-tIrthakarANAmapazcimo jayati, tatra janmajarAmaraNasalilasambhRtaM mithyAdarzanAviratigambhIraM mahAbhImakaSAyapAtAlaM duravagAhamahAmohAva-bhISaNaM rAgadveSapavanavikSobhitaM vividhAniSTasaMyogaviyogavIcInicayasaMkulaM uccastaramanorathasahasravelAkalitaMsaMsArasAgaraMtaranti yena tattIrthaM, tacca sakalajIvAjIvAdipadArthasArthaprarUpakaM atyAntAnavadyaM zeSatIrthAntarI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 mUlaM-2 yAvijJAtacaraNakaraNakriyAdhAraM sakalatrailokyAntagartavizuddhadharmasampatsamanvitamahApuruSAzrayamavisaMvAdipravacanaM tatkaraNazIlA: tIrthakarAH teSAM-tIrthakarANAm asmina bhArata varSe'dhikRtAyAmavasarpiNyAM na vidyate pazcimo'smAdityapazcimaH-sarvAntimaH, pazcima iti noktam, adhikSepasUcakatvAtpazcimazabdasya, nanu sarvo'pi prekSAvAn phalArthI pravarttate, anyathA prekSAvattAkSitiprasaGgAt, tato'sau tIrthaM kurvatravazyaM phalamapekSate, phalaM cApekSamANo'smAdRza iva vyaktamavItarAgaH, tadayuktam, yataH tIrthakaranAmakarmodayasamanvitAH sarve'pi bhagavanto vItarAgAH tIrthapravartanAya pravarttante, tIrthakaranAmakarma ca tIrthapravartanaphalaM, tato bhagavAn vItarAlo'pi tIrthakaranAmakarmodayataH tIrthapravarttanasvabhAvaH saviteva prakAzamupakAryopakArAnapekSaM tIrthaM pravartayatIti na kazciddoSaH, uktaM ca "tIrthapravartanaphalaM yatproktaM karma tiirthkrnaam| tasyodayAt kRtArtho'pyaha~stIrthaM pravarttayati // 1 // " tatsvAbhAvyAdeva prakAzayati bhAskaro yathA lokm| tIrthapravarttanAya pravarttate tIrthakara evam // 2 // " nanu tIrthapravartanaM nAma pravacArthapratipAdanaM, pravacanArthaM cedbhagavAn pratipAdayati tarhi niyamAdasarvajJaH, sarvasyApi vakturasarvajJatayopalambhAte, tathA cAtra prayogaH-vivakSitaH puruSaH sarvajJo na bhavati, vaktRtvAd, rathyApuruSavaditi, tadasat, sandigdhavyatirekatayA hetoranaikAntikatvAt, tathAhi-navacanaM sarvavedanena saha virudhyate, atIndriyeNa saha virodhAnizcayAt, dvividho hi virodha:parasparaparihAralakSaNaH sahAnavasthAlakSaNazca, tatra parasparaparihAralakSaNaH tAdAtmyapratiSedhe yathA ghaTapaTayoH, na khalu ghaTa: paTAtmako bhavati nApi paTo ghaTAtmakaH, 'na sattA sadantaramupetI'ti vacanAt, tato'nayoH parasparaparihAralakSaNo virodhaH, evaM sarveSAmapi vastUnAM bhAvanIyam, anyathA vastusAGkaryaprasakteH, yastu sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH sa parasparaM bAdhyabAdhakabhAvasiddhau siddhyati, nAnyathA, yathA vahnizItayoH, tathAhi-vivakSite pradeze mandaM mandamabhijvalitavati vahnau zItasyApi mandaM mandaM bhAvaH, yadA punaratyarthamabhijvAlA vimuJcati vahniH tadA sarvathA zItasyAbhAva itI bhavatyanayovirodhaH, uktaM ca "avikalakAraNamekaM tadaparabhAve yadA bhavanna bhvet| bhavati virodhaH sa tayoH zItahatAzAtmanodRSTaH / / " na caivaM vacanasaMvedanayoH parasparaM bAdhyabAdhakabhAvo, na hi saMvedane tAratamyenotkarSamAsAdayati vacasvitAyAH tAratamyenApakarSa upalabhyate, tatkathamanayoH sahAnavasthAlakSaNo virodhaH?, atha sarvavedIvaktA nopalabdha iti virodha uddhRSyate, tadayuktam, atyantaparokSo hi bhagavAn, tataH kathamanupalambhamAtreNa tasyAbhAvanizcayaH?, adRzyaviSayasyAnupalambhasyAbhAvanizcayakatvAyogAt, Aha ca prajJAkaraguptaH "bAdhyabAdhakabhAvaH kaH, syAtAM ydyuktisNvidau| tAdRzo'nupalabdhizceducyatAM saiva saadhnm||1||" anizcayakaraM proktmiikssaanuplmbhnm| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM tannAtyantaparokSeSu, sadasattAvinizcayau // 2 // " atha vacanaM vivakSAdhInaM vivakSA ca vaktukAmatA sA ca rAgo rAgAdimatazca sarvajJatvabhAvo, vItarAgasya sarvajJatvAbhyupagamAt, tataH kathamiva vaktRtvAt nAsarvajJatvAnumAnamiti ?, tadasad, vaktukAmatAyA rAgatvAyogAd, abhiSvaGgalakSaNo hi rAgo, na ca bhagavataH kApi abhiSvaGgaH, kimarthaM tarhi dezaneti cet nanUktaM tIrthakaranAmakarmodayAt, amUDhalakSo hi bhagavAn tato yatkarma yathA vedyaM tattathaivAbhiSvaGgAdyabhAve'pi vedayate, tathA cAdyApi dRzyante paramaucityavedinaH, kvacitprayojane'vazyakarttavyatAmavetyAbhiSvaGgAdyabhAve'pi pravarttamAnaH, tIrthakaranAmakarma ca dezanAvidhAnena vedyam, "taM ca kahaM veijjai ?, agilAe dhammadesaNAIhi" iti vacanAt, tato na kazciddoSa:, syAdetat mA bhUdrAgAdikAryatayA vacanAdasarvajJatAsiddhiH, rAgAdisahacaritatayA tu bhaviSyati, tathAhi 24 -- rAgAdisahacaritaM sadaiva vacanamupalabhyate, tato vacanAdrAgAdipratItAvasarvajJatvasiddhi:, tadayuktam, sahadarzanamAtrasyAgamakatvAd, anyathA kvacidvaktari gauratvena saha vacanamupalabdhamiti gauratvAbhAve kRSNa vaktari na syAt, atha ca tatrApyupalabhyate, tanna sahadarzanamAtraM gamakaM, tato vipakSevyAvRttisandehAdvaktRtvAditi sandigdhAnaikAntiko hetUpha athavA viruddho'pi, vipakSeNa saha pratibandhanizcayAt, tathAhi - vacanaM saMvedanAdevopajAyate, anvayavyatirekAbhyAM tathAnizcayAt, kathamanvayavyatirekau pratItAviti cet ?, ucyate, iha yathA yathA saMvedanamutkarSamAsAdayati tathA tathA vacasvitAyA apyutkarSa upalabhyate, saMvedanotkarSAbhAve ca vacasvitAyA apakarSo, mUrkhANAM sthalabhASitayopalambhAt, tato yathA vRSTitAratamyena girinadIpUrasya tAratamyadarzanAt sarvotkRSTapUradarzane sarvotkRSTavRSTayanumAnaM tathehApi bhagavataH sarvotkRSTavaktRtvadarzanAt sarvotkRSTaM saMvedanamanumIyate, aparastvAha-vacanaM vitarkavicArapurasparaM tathopalambhAt, vitarkavicArau ca vikalpAtmakau, vikalpastvaspaSTapratibhAsa:, tato bhagavato'pi dezanAM kurvato'spaSTapratibhAsaM vaikalpikaM jJAnaM prasaktaM, tacca bhrAntamiti kathamabhrAntaH sarvavedI ?, tadasad, yato vitarkavicArAvantareNApi kevalajJAnena yathAvasthitaM vastUpalabhya bhagavAn vacanaM parAvabodhAya prayuGkte, yathA zabdavyavahAraniSNAtaH pratyakSataH stambhamupalabhya stambhazabdaM, na ca tasya tathA stambhazabdaM prayuJjAnasya vitarkavicArau, nApi jJAnasyAspaSTapratibhAsatA, tathA'nanubhavAd, evaM bhagavato'pi draSTavyam, uktaM cAnyairapi'cAspaSTAvabhAsitvAdeva zabdaH pravarttate / pratyakSadRSTe stambhAdAvapi zabdapravarttanAt // 1 // " ayaM stambha iti prAptamanyathA'syApravarttanam / na cAspaSTAvabhAsitvamatra jJAnasya lakSyate // 2 // 44 - tathA'nyatrApi zabdAnAM pravRttirna virudhyate / / " iti tadevaM yato bhagavAn sarvazrutAnAM prabhavaH sarvatIrthakRtAM cApazcimastIrthakaraH tataH sakalasattvAnAM guruH, tathA cAha-- 'jayati gururlokAnA'miti lokAnAM - sattvAnAM gRNAti pravacanArthamiti guruH, pravacanArthapratipAdakatayA pUjya ityarthaH / tathA 'jayati mahAtmA mahAvIra: ' mahAn- avicintyazaktyupeta AtmAsvabhAvo yasya sa mahAtmA, 'zUra vIra vikrAntau ' vIrayati smeti vIro-vikrAntaH, mahAn kaSAyopasargapariSahendriyAdizatrugaNa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 2 25 -kAbA - jayAdatizAyI vikrAnto mahAvIraH athavA 'IragatipreraNayo:' vizeSeNa Irayati--gamayati spheTayati karmma prApayati vA zivamiti vIraH, athavA 'Irigatau' vizeSeNa-apunarbhAvena iyarti sma yAti sma zivamiti vIraH, mahAMzcAsau vIrazca mahAvIraH yajatIti pUrvavad, bhUyo'syAbhidhAnaM ca stavAdhi-kArAdaduSTam // punarapyasyaiva bhagavato mahAvIrasyAtizayadvAreNa stutimabhidhitsurAhabhaddaM savvaM jagujjoyagassa bhadda jinassa vIrassa / mU. ( 3 ) bhadaM surAsuranamaMsiyassa bhaddaM dhuyarayassa / / vR. 'bhadraM' kalyANaM bhavatu, kasya ?, 'sarvajagadudyotakasya' sarvaM samastaM jagat - lokAlokAtmkamudyotayati-prakAzayati kevalajJAnadarzanAbhyAmiti sarvajagadudyotakaH, tasya 'bhadrAyuSyakSemasukhahitArthahitairAzipI'ti vikalpena caturthIvidhAnAt SaSTyapi bhavati, yathA AyuSyaM devadattAya AyuSyaM devadattasya, anena jJAnAtizayamAha / nanu vizeSaNaM tadupAdIyate yatsambhavati, 'sambhavaM vyabhicAre ca vizeSaNa' miti vacanAt, naca sarvajagatadudyotakatvaM sambhavati, pramANenAgrahaNAt tathAhi sarvajagadudyotakatvaM bhagavataH kiM pratyakSeNa pratIyate ? utAnumAnena AhozvidAgamena utAho upamAnena athavA arthApattyA ?, tatra na tAvatpratyakSeNa, bhagavatazcirAtItatvAt, apica-paravijJAnaM sadaiva pratyakSAviSayaH, atIndriyatvAt, tatastadAtve'pi na pratyakSeNa utAnumAnena ?, taddhi liGgaliGgisambandhagrahaNapurassarameva pravarttate, liGgaliGgisambandhagrahaNaM ca kiM pratyakSeNAnumAnena vA ?, tatra na pratyakSeNa, sarvavedanasyAtyantaparokSatayA pratyakSeNa tasminnagRhItte tena saha liGgasyAvinAbhAvanizcayAyogAt, na cAnizcitAvinAbhAvaM liGga liGgino gamakam, atiprasaGgAt, yataH kutazcidyasya tasya vA pratipattiprasakteH, nApyanumAnena liGgaliGgasambandhagrahaNam, anavasthAprasaGgAt, tathAhi tadapyanumAnaM liGgaliGgisambandhagrahaNato bhavet, tatastatrApi liGgaliGgisambandhagrahaNamanumAnAntarAtkarttavyam, tatrApi ceyameva vArttetyanavasthA, nApyAgamataH sarvavedanavinizcayaH, sa hi pauruSeyo vA syAdapauruSeyo vA ?, pauruSeyo'pi sarvajJakRto rathyApuruSakRto vA ?, tatra na tAvat sarvajJakRtaH, sarvajJAsiddhau sarvajJakRtatvasyaivAvinizcayAt, api ca- evamabhyupagame satItaretarAzrayadoSaprasaGgaH, tathAhi-sarvajJasiddhau tatkRtAgamasiddhiH, tatkRtAgamasiddhau ca sarvajJasiddhiH, atha rathyApuruSapraNIta iti pakSastarhi na sa pramANamunmattakapraNItazAstravat, apramANAcca tasmAnna sunizcitasarvajJasiddhiH, apramANAtprameyAsiddheH, anyathA pramANaparyeSaNaM vizIryeta, athApauruSeya iti pakSastarhi RSabhaH sarvajJo varddhamAnasvAmI sarvajJa ityAdirarthavAdaH prApnoti, RSabhAdyabhAve'pi bhAvAt, tathAhi-sarvvakalpasthAyI AgamaH, RSabhAdayastvadhunAtanakalpavarttinaH, tata RSabhAdyabhAve'pi pUrvvamapyasyAgamasyaivameva bhAvAtmakathameteSAmRSabhAdInAmabhidhAnaM tatra paramArthasat ?, tasmAdarthavAda eSaH, na sarvvajJapratipAdanamiti / api ca-yadyapauruSeyAgamAbhyupagamastarhi kimidAnIM sarvajJena ?, AgamAdeva dharmmAdharmmAdivyasthAsiddheH, tasmAt nAgamagamyaH sarvavedI, nApyupamAnagamyaH, tasya pratyakSapUrvakatvAt, tathAhipratyakSaprasiddhagopiNDasya yathA gauH tathA gavaya ityAgamAhitasaMskArasyATavyAM paryaTato gavayadarzanA. nantaraM tannAmapratipattirupamAnaM pramANaM varNyate, na caiko'pi sarvajJaH pratyakSasiddho yena tatsAdRzyA -- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ____ nandI-cUlikAsUtraM vaSTambhenAnyasya vivakSitapuruSasyopamAnapramANataH sarvajJa iti pratItirbhavet, nApyarthApattigamyaH, sA hi pratyakSAdipramANagocarIkRtArthAnyathAnupapattyA pravartate, na ca ko'pyarthaH sarvajJamantareNa nopapadyate, tatkathamarthApattigamya:?, tadevaM pramANapaJcakAvRtterabhAvapramANameva sarvajJaMkroDIkaroti, ___ "pramANapaJcakaM yatra, vastarUpe na jaayte| vastvasattAvabodhArthaM, ttraabhaavprmaanntaa||" api ca-sarvaM vastu jAnAti bhagavAn kena pramANena?, kiM pratyakSeNa uta yathAsambhavaM sarvaireva pramANaiH, tatra na tAvatpratyakSeNa, dezakAlaviprakRSTeSu sUkSmeSvamUrteSu ca tasyApravRtteH, indriyANAmagocaratvAt, yadi punastatrApindriyaM vyApriyeta tarhi sarvaH sarvajJo bhavet, athendiyapratyakSAdanyadatIndriyaM pratyakSatasyAsti tena sarvaM jAnAtIti manyethAH, tadapyayuktam, tasyAstitve pramANAbhAvAta, na ca pramANamantareNa prameyasiddhiH, sarvasya sarveSTArthasiddhiprasakteH, athavA astu tadapi tathApi sarvametAvadeva jagati vastu iti na nizcayaH, na khalvatIndriyamapyavadhijJAnaM sarvavastuviSayaM siddhaM, tadaparicchinnAnAmapi dharmAdharmAstikAyAdInAM sambhavAda, evaM kevalajJAnAparicchinnamapi kimapi vastu bhaviSyatItyAzaGkA'nativRrterna sarvaviSayaM kevalajJAnaM vaktuM zakyaM, tathA ca kutaH sarvajJasyApisvayamAtmanaH sarvajJatvavinizcayaH?,atha yathAyathaMsavereva pramANaiH sarvaM vastu jAnAtIti pakSaH, nanvevaM sati ya evAgame kRtaparizramaH sa eva sarvajJatvaM prApnoti, Agamasya prAyaH sarvArthaviSayatvAt, tathA ca kaH prativizepo varddhamAnasvAmyAdau? yena sa eva pramANabhiSyate na jaiminiriti / anyacca-yathA'vasthitasakalavastuvedI sarvajJa iSyate, tato'zucyAdirasAnAmapi yathAvasthitatayA saMvedanAdazucyAdirasAsvAdaprasaGgaH, Aha ca___ "azucyAdirasAsvAdaprasaGgazcAnivAritaH" kiMca-kAlato'nAdyanantaH saMsAro, jagati ca sarvadA vidyamAnAnyapi vastUnyanantAni, tataH saMsAraM vastUni ca krameNa vidan kathamanantenApI kAlena, sarvavedI bhaviSyati ?, uktaM ca-'krameNa vedanaM katha'miti, atra pratividhIyate-tatra yattAvaduktaM sarvajagadudyotakatvaM bhagavataH kena pramANena pratIyate? ityAdi' tatrAgamapramANAditi brUmaH sa cAgamaH kathaJcinityaH pravAhato'nAditvAt, tathAhi yAmeva dvAdazAGgI kalpalatAkalpAM bhagavAn RSabhasvAmI pUrvabhave'dhItavAn, adhItya ca pUrvabhave ihabhave ca yathAvatparyupAsya phalabhUtaM kevalajJAnamavAptavAn tAmevotpannakevalajJAna: san ziSyebhya upadizati, evaM sarvatIrthakareSvapi draSTavyam, tato'sAvAgamo'rtharUpApekSayA nityaH, tathA ca vakSyati-"esA duvAlasaGgI na kayAvinAsIna kayAvina bhavaina kayAvina bhavissai, dhuvA nIyA sAsayA akkhayA avvayA avvAbAhA avaTThiyA niccA" iti, asmizcAgame yathA saMsArI saMsAraM paryaTati yathA karmaNAmabhisamAgamo yathA ca tapa:saMyamAdinA karmaNAmapagame kevalAbhivyaktiH tathA sarvaM pratipAdyate, iti siddha aagmaatsrvjnyH| yadapyuktama -'sa pauruSeyo vA' ityAdi, tatrArthato'pauruSeyaH, sa ca na sarvajJaprakAzitatvAdeva pramANaM, kintu kathaJcit svato'pi, nizcitAviparItapratyayotpAdakatvAt, tato netaretarAzrayadoSaprasaGgaH, sarvajJapraNItatvAvagamAbhAvo'pi nizcitAviparItapratyayotpAdakatayA tasya prAmANyanizcayAt, tataH sarvajJasiddhiH, athaivamAgamAt sarvajJaH sAmAnyataH siddhati na vizeSanirdezena Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-3 27 yathA'yaM sarvajJa iti, tataH kathaM sarvajJakAle'pi sarvajJo'yamiti vyavahAraH?, ucyate, pRSTacintita-. sakalapadArthaprakAzanAt. tathAhi-yad yad bhagavAn pRcchyate yacca yacca svacetasi praSTA cintayati tattatsarvaM pratyayapUrvamupadizati, tato'sau jJAyate yathA sarvajJa iti, tena yaducyate bhaTTena 'sarvajJo'sAviti hyetat, tatkAle'pi bubhutsubhiH / tajjJAnajJeyavijJAnarahitairgamyate kthm||1|| iti, tadapAstaM draSTavyam, pRSTacintitasakalapadArthaprakAzanena tasya sarvajJatvanizcayAta, nanvevaM vyavahArato nizcayo na nizcayato, nizcayato hi tadA sarvvavedI vidito bhavati yadA tadjJeyaM sarvaM viditvA sarvatra saMvAdo gRhyate, na caitatkartuM zakyam, athaikatra saMvAdadarzanAdanyatrApi saMvAdI draSTavyaH, evaM tarhi mAyAvI bahujalpAka: sarvo'pi sarvajJaH prApnoti, tasyApyekadezasaMvAdadarzanAd, Aha ___ "ekadezaparijJAnaM, kasya nAma na vidyte?| - na hyekaM nAsti satyArthaM, puruSe bhujlpini||" tadayuktam, vyavahArato'pi nizcayasya samyagnizcayatvAt, vaiyAkaraNAdinizcayavat, tathAhi- . vaiyAkaraNaH katipayapRSTazabdavyAkaraNAdayaM samyagvaiyAkaraNa iti nizcIyate, evaM pRSTacintitArthaprakAzanAt sarvajJo'pi, na caivaM mAyAvino'pi sarvajJatvaprasaGgaH, mAyAvini sarveSu pRSTeSu cintiteSu cArtheSu saMvAdAyogAt, nipuNena ca pratipatrA bhavitavyam, atha vaiyAkaraNo'nyena vaiyAkaraNena sakalavyAkaraNazAstrArthasaMvAdanizcayato'pijJAtuM zakyate, nanu sarbajJo'pyanyena sarvajJena yathAvat jJAtuM zakyata eveti samAnam, atha tadAnImanyena sarvajJena nizcayato vijJAyatAm idAnIM tu sa kathaM jJAyate?, ucyate, idAnIM tu sampradAyAdavyAhatapravacanArthaprakAzanAcca, yadapvavAdIt-'RSabhaH sarvajJo varddhamAnasvAmI sarvajJa ityAdirarthavAdaH prApnotItyAdi' tadapyasAram, Agame hyaM kalpo yo yaH sarvajJa utpadyate tena tena tattakalpavartinAM tIrthakRtAM sarvepAmapyavazyaM caritAni vaktavyAni, tato na RSabhAdyabhidhAnamarthavAdaH, yadapyabhihitaM-'nApyupamAnapramANagamya ityAdi,' tadapyayuktam, ekaM sarvazaM yadA vyavahArato yathAvadvinizcityAnyamapi sarvajJaM vyavahArataH parijJAya eSo'pi sarvajJa iti vyavaharati tadA kathaM nopamAnapramANaviSayaH?, arthApattigamyo'pi bhagavAn, anyathA''gamArthasya parijJAnAsambhavAt, na khalvatIndriyArthadarzanamantareNAgamasyArtho'tIndriyaH, puruSamAtreNa yathAvadavagantuM zakyate, tata AgamArthaparijJAnAnyathAnupapattyA sarvajJo'vazyamabhyupagantavyaH etena yaduktaM prAk-'kimadAnI sarvajJena?,AgamAdeva dharmAdharmavyavasthAsiddhe'riti, tatpratikSiptamavaseyaM, sarvajJamantareNAgamArthasyaiva samyak parijJAnAsambhavAt, yaccoktam-'sarvaM vastu jAnAti bhagavAn kena pramANene tvAdi, tatra pratyakSeNeti pakSaH, tadapi capratyakSamatIndriyamavaseyam, nanutatrApyuktam-'tasyAstitvepramANAbhAvAdi'ti, uktamidamayuktaM tUktam, tadastitve'numAnapramANasadbhAvAd, taccAnumAnamidaM-yattAratamyavat tatsarvAntimaprakarSa-- bhAk, yathA parimANaM, tAratamyavaccedaM jJAnamiti, na cAyamasiddho hetuH, tathAhi-dRzyate pratiprANi prajJAmedhAdiguNapATavatAratamyaM jJAnasya, tato'vazyamasya sarvAntimaprakarSeNa bhavitavyam, yathA parimANasyAkAze, sarvAntimaprakarSazca jJAnasya sakalavastustomaprakAzatvaM, atha yadviSayaH taramabhAva: sarvAntimaprakarSo'pi tadviSaya eva yuktaH, taratamabhAvazcendriyAzritasya jJAnasyopalabdhaH, tataH Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nandI-cUlikAsUtraM sarvAntimaprakarpo'pi tasyaiveti kathamatIndriyajJAnasambhava:?, indriyAzritasya ca jJAnasya prakarSabhAve'pi na sarvaviSayatA, tasya sUkSmAdAvapravRtteH, athocyate-manojJAnamapyatIndriyajJAnamucyate, tasya ca taratamabhAvaH zAstrAdau dRSTa eva, tathAhi-tadeva zAstra kazcit jhaTityeva paThati avadhArayati ca, aparastu mandaM, bodhato'pi kazcinmukulitArthAvabodhamaparo viziSTAvabodhaH, evamanyAsvapi kalAsu yathAyogaM manovijJAnasya tAratamyaM paribhAvye, tataH tasya sarvAntimaH, prakarSaH sarvaviSayo bhaviSyati, tadasad, yato manovijJAnasyApitaratamabhAvaH zAstrAdyAlambana evopalabdhaH, tataH prakarSabhAvo'pi tasya zAstrAdyAlambana eva yuktyopapadyate, na sarvaviSayaH, na khalvanyaviSayo'bhyAso'nyaviSayaM prakarSabhAvamupajanayati, tathA'nupalabdheH uktaM ca-- "zAstrAdyabhayAsata: zAstraprabhRtyevAvagacchataH / sAkalyavedanaM tasya, kuta evAgamiSyati? // " atrocyate, iha tAvadindriyajJAnAzritaH taratamabhAvo na grAhyaH, atIndriyapratyakSasAdhanAya hetorupanyAsAt, tathAhi-sakalavastuviSayamatIndriyapratyakSamidAnIM sAdhayitumiSTaM, tataH taratamabhAvo'pi hetunvenopanyasto'tIndriyajJAnasyaiva veditavyaH, anyathA bhinnAdhikaraNasya hetoH pakSadharmatvAyogAt, sAkSAccAtIndriyagrahaNaM na kRtaM, prastAvAdeva labdhatvAt, atIndriyaM ca jJAnamindriyAnAzritaM sAmAnyena draSTavyam, tena manojJAnamapi gRhyate, yadapyuktam-'manojJAnasyApi taratamabhAvaH zAstrAdyAlambana eveti prakarSabhAvo'pi tadviSaya eva yukta' iti, tadapyasamIcInaM, zAstrAdyatikrAntasyApi taratamabhAvasya sambhavAt, tathAhi yoginaH paramayogamicchantaH prathamata: zastramabhyasitumudyatante, yathAzakti ca zAstrAnusAreNa sakalamapyanuSThAnamanutiSThanti, mA bhUtkimapi kriyAvaiguNyaM pramAdAdyogAbhyAsayogyatAhAnirvetikRtvA, tato nirantarameva yathoktAnuSThAnapurassaraMzAstramabhyasyatAMzuddhacetasAM pratidivasamabhivarddhante prajJAmedhAdiguNAH, te cAbhyAsAdabhivarddhamAnA adyApi svasaMvedanapramANenAnubhUyante tato nAsiddhAH, tataH zanaiH zanairabhyAsaprakarSe jAyAmAne zAstrasandarzitopAyA: vacanagocarAtItAH zeSaprANigaNasaMvedanAgamyAH siddhipadasampaddhetavaH sUkSmasUkSmatarArthaviSayA manAk samullasatsphuTapratibhAsA jJAnavizeSA utpadyante, tataH kiJcidUnAtyantaprakarSasambhave manaso'pi nirapekSamatyAdijJAnAprakarSaparyantottarakAlabhAvi kevalajJAnAdAktanaM saviturudayAt prAk tadAlokakalpamazeSarUpAdivastuviSayaM prAtibhaM jJAnamudayate, tacca spaSTAbhatayendriyapratyakSAdadhikataraM, na cedamasiddhaM, sarvadarzanepvapyadhyAtmazAstraptasyAbhidhAnAt, atha prathamatomanaH-sApekSamabhyAsamArabdhavAn, abhyAsaprakarSe tUpajAyamAne kathaM mano'pi nAlambate?; ucyate, atyantAbhyAsaprakarSavazato manonirapekSamapi zaktatvAt, tathAhi taraNaM zikSitukAmaH prathamaM taraNDamapekSate, tato'bhyAsaprakarSayogataH taraNaniSNAtastaraNDamapi parityajati, evaM yogyapi veditavyaH, tataH sarvotkRSTaprakarSasambhave'tIva sphuTapratibhAsaM sakala-- lokAlokaviSayamanupamamabAdhyaM kevalajJAnamudayate, tato yaduktaM 'zAstradyabhyAsataH zAstraprabhRtyevA-- vagacchata' ityAdi, tadatyantamadhyAtmazAstrayAthAtmyavedigurusamparkabahirbhUtatvasUcakamavaseyaM, syAdetat, tAratamyadarzanAdastu jJAnasya prakarSasambhavAnumAnaM, sa tu prakarSaH sakalavastuviSaya iti Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 3 kathaM zraddheyam?, na khalu laGghanamabhyAsataH tAratamyavadapyupalabhyamAnaM sakalalokavipayamupalabhyate, tadasad, dRSTAntadArSTAntikayorvaipamyAt, tathAhi-na laGghanamabhyAsAdupajAyate, kintu balavizeSataH, tathAhi-samAne'pi garutmacchAkhAmRgazAvakyAM bhyAse na samAnaM laGghanam, uktaM ca"garutmacchAkhAmRgayorlaGghanAbhyAsasambhave / samAne'pi samAnatvaM, laGghanasya na vidyate // " api ca-puruSayorapi dvayoH samAnaprathamayauvanayorapi samAne'pyabhAse ekaH prabhUtaM laGghayituM zaknoti aparastu stokaM, tasmAdvalasApekSaM laGghanaM nAbhyAsamAtrahetukam, abhyAsastu kevalaM dehavaiguNyamAtramapanayati, tacca balaM vIryAntarAyakarmakSayopazamAt, kSayopazamazca jAtibhedApekSI dravyakSetrAdyapekSI ca, tato yasya yAvadvalaM tasya tAvadeva laGghanamiti tanna sakalalokavipayaM, jIvastu zazAGkaiva svarUpeNa sakalajagatprakAzanasvabhAvaH, kevalamAvaraNaghanapaTalatiraskRtaprabhAvatvAt na tathA prakAzate, uktaM ca "sthitaH zItAMjuvajjIvaH, prakRtyA bhAvazuddheyA / candrikAvacca vijJAnaM, tadAvaraNamabhravat // " tato yathA pracaNDanairRtapavanaprahatA dhanapaTalaparamANavaH zanai: zanairni: snehIbhUyApagacchanti, tadapagamanAnusAreNa ca candrasya prakAzo jagati vitanute tathA jIvasyApi rAgAdibhyaH cittaM vinivartya kAyAvAkaMceSTAsu saMyatasya samyakzAstrAnusAreNa ca yathAvasthitaM vastu paribhAvayato jJAnAdibhAvanAprabhAvato jJAnAvaraNIyAdikarmmaparamANavaH zanai: zanairni: snehIbhUyAtmanaH pracyavante, kathametatpratyeyamiti cet ?, ucyate, ihAjJAnAdinimittakaM jJAnAvaraNIyAdi karmma, tataH tatpratipakSajJAnAdyAsevane'vazyaM tadAtmanaH pracyavate, uktaM ca 29 "baMdhai jaheva kammaM annANAIhiM kalusiyamaNo u| taha ceva tavvivakkhe sahAvaomuccai jeNaM // " jJAnAvaraNIyakarmmaparamANupracyavanAnusAreNa cAtmanaH zanai: zanaijJAnamadhikamadhikataramullasati, yadA tu jJAnAdibhAvanAprakarSavazenAzeSajJAnAvaraNIyAdikarmaparamANvapagamaH tadA sakalAbhrapaTalavinirmuktazazAGkaiva AtmA labdhayathAvasthitAtmasvarUpaH sakalasyApi jagato'vabhAsakaH, tato jJAnasya prakarSaH sakalalokaviSayaH, athavA sarvaM vastu sAmAnyena zAstre'pi pratipAdyate yathA paJcAstikAyAtmako lokaH AkAzAstikAyAtmakazcAlokaH, kiJcidvizeSatazca UrdhvAdhistiryaglokAkAzAnAM savistaraM tatrAbhidhAnAt, zAstrAnusAreNa ca jJAnAbhyAsaH tata: taratamabhAvo'pi jJAnasya sakalavastuviSaya eveti prakarSa bhAvaH tadviSayo na virudhyate, laGghanaM tu sAmAnyato'pi na sakalalokaviSayamiti kathamabhyAsata:, tatprakarSaH sakalalokaviSayo bhavet ?, syAdetadyadyapi sAmAnyataH zAstrAnusAreNa sakalavastuviSayaM jJAnamupajAyate tathA'pyabhyAsAtaH tatprakarSaH sakalavastugatAzeSavizeSaviSaya iti kathaM jJAyate ?, na hyatra kiJcit pramANamasti, na cApramANakaM vaco vipazcitaH pratipadyante vipazcittAkSitiprasaGgAt, tadasat, anumAnapramANasadbhAvAt, taccAnumAnamidaM - jaladhijalapalapramANAdayo vizeSAH kasyacitpratyakSAH, jJeyatvAt, ghaTAdigatarUpAdivizeSavat, jJeyatvaM hi jJAnaviSayatayA vyAptaM, na ca jaladhijalapalapramANAdirUpeSu vizeSeSu - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nandI-cUlikAsUtraM pratyakSamantareNa zeSAnumAnAdijJAnasambhavaH, tathAhi-nate vizeSA anumAnapramANagamyAH, liGgAbhAvAt, nApyAgamagamyAH, tasya vidhipratiSedhamAtraviSayatvAt, nApyupamAnagamyAH, tasya pratyakSapurassaratvAd, "na cAgamena yadasau, vidhyAdipratipAdakaH / apratyakSatvato naivopamAnasyApi sambhavaH / / " nApyarthApattiviSayAH, sA hi dRSTaH zruto vA'rtho yadantareNa nopapadyate yathA kASThasya bhasmavikAro'gnerdAhakazaktimantareNa tadviSayA varNyate, na ca dRSTAH zruto vA ko'pyarthaH tAn vizeSAnantareNa nopapadyate, tato nArthApAttigamyAH, na caite vizeSAH, svarUpeNa na santi, vizeSAn vinA sAmAnyasyaivAsa bhavAt, na ca vAcyamata eva sAmAnyasyAnyathAnupapatterApattigamyAH, niyatarUpa-- tayA'navagamAt, prAtinaiyatyameva ca vizeSANAM svasvarUpaM, anyathA vizeSahAne: sAmAnyarUpatAprasaGgAt, na ca teSAM jJeyatvamevAsiddhamiti vAcyam, abhAvapramANavyabhicAraprasaGgAt, tathAhiyadi kenApi pramANena na jJAyante tahi "pramANapaJcakaM yatra, vasturUpe na jaayte| vastvasattAvabodhArthaM, ttraabhaavprmaanntaa||" iti vacanAdabhAvapramANaviSayAH syuH, abhAvAkhyaM ca pramANamabhAvasAdhanamiSyate, atha ca te vizeSAH svarUpeNaivAvatiSThante, tato'bhAvapramANavyabhicAraprasaGgaH, tasmAdvipakSavyApakAnupalabdhyA vizeSANAM jJeyatvaM pratyakSaviSayatayA vyApyata iti pratibandhasiddhiH, syAdetat-jJeyatvAditi heturvizeSaviruddhaH, tathAhi-dhaTAdigatA rUpAdivizeSA indriyapratyakSeNa pratyakSA upalabdhAH, tataH tajjJeyatvamindriyapratyakSaviSayatayA pratyakSatvena vyAptaM nizcitaM sat jaladhijalapalapramANAdiSvapi vizeSeSu pratyakSatvamindriyapratyakSaviSayatAM sAdhayati, taccAniSTamitti, tadayuktam, viruddhalakSaNAsambhavAt, tathAhi viruddho hetuH sadA bhavati yadA bAdhakaM nopajAyate 'viruddho'sati bAdhake' iti vacanAd, atra cabAdhakaM vidyate, yadi hi indriyapratyakSaviSayatayA pratyakSatvaM bhavet tato'smAdRzAmapi te pratyakSA bhaveyuH, na ca bhavanti, tasmAdasmAdRzaiH pratyakSatvenAsaMvedanameva teSAmindriyapratyakSaviSayatvasAdhane bAdhakamiti na vizeSaviruddhaH, anyaH prAha-na vizeSaviruddhatA hetordUSaNam, anyathA sakalAnu-- mAnocchedaprasaGgAt, tathAhi-yathA dhUmo'gniM sAdhayati, agnipratibaddhatayA mahAnase nizcitatvAt, tathA tasmin sAdhyadharmiNyagnyabhAvamapi sAdhayati, tenApi saha mahAnase pratibandhanizcayAt, tadyathAnAtratyenAgniA agnimAn parvato, dhUmavattvAt, mahAnasavat, tatazcaivaM na kazcidapi hetuH syAt, tasmAt na vizeSaviruddhatA hetordoSaH, Aha ca prajJAkaragupto'pi - __ "yadi vizeSaviruddhatayA kSitirnanu na heturihAsti na dUSitaH / - nikhilahetuparAkramarodhinI, na hi na sA sakalena viruddhtaa||" yaccoktam-'athavA astu tadapi tathApi, sarvametAvadeva jagati vastviti na nizcaya ityAdi' tadapyasAraM, yato'vadhijJAnaM tadAvaraNakarmadezakSayotthaM tato'tIndriyamapi tanna sakalavastuviSayaM, kevalajJAnaM tu nirmUlasakalajJAnAvaraNakarmaparamANvapagamasamutthaM tataH kathamiva tantra sakalavastuviSayaM bhavet?, na hyatIndriyasya dezAdiviprakarSAH pratibandhakAH, na ca kevalaprAdurbhAve AvaraNa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-3 dezasyApi sambhavaH, tato yadvastu tatsarvaM bhagavataH pratyakSameveti bhavati sarvajJasyaivamAtmano nizcayaHetAvadeva jagati vastviti, yadapyuktam-'azucyAdirasAsvAdaprasaGga' iti, tadApi durantadIrghapApodayavijRmbhitam, ajJAnato bhagavatyadhikSepakaraNAt, yo hi yAdRgabhUto'zucyAdiraso yeSAM ca prANinAM yAdRgbhUtAM prItimutpAdayati yeSAM ca vidviSaM tatsarvaM tadavasthatayA bhagavAn vetti, tataH kathamazucyAdirasAsvAdaprasaGgaH?, atha yadi taTasthatayA vetti tarhi na samyaka, samyak, cet yathAsvarUpaM vettA tarhi niyamAt tadAsvAdaprasaktiH, uktaM ca "taTasthatvena vedyatve, tattvenA'vedanaM bhvet| tadAtmanA tuvedyatve'zucyAsvAdaH prsjyte|" tadasat, bhavAn hi sakA karaNAdhInajJAnaH tato rasaM yathAvasthitamavazyaM jihvendriyavyApArapurassaramAsvAdata eva jAnAti, bhagavAMstu karaNavyApAranirapekSo'tIndriyajJAnI tato jihvendriyavyApArasampAdyAsvAdamantareNaiva rasaM yathAvasthitaM taTasthatayA samyagvettIti na kshcidossH| etena pararAgAdivedane rAgitvAdiprasaGgApAdanamapyapAstamavaseyaM, pararAgAdInAmapi yathAvasthitatayA taTasthena sattAvedanAt, yadapyuktaM-'kAlato'nAdiranantaH saMsAra ityAdi' tadapyasamyag, yugapatsarvvavedanAd, na ca yugapadsarvavedanamasambhavi, dRSTatvAt, tathAhi-samyagjinAgamAbhyAsapravRttasya bahuzo vicAritadharmAdharmAstikAyAdisvarUpasysAmAnyataH paJcAstikAyavijJAnaM yugapadapi jAyamAnamupalabhyate, evamazeSavizeSakalitapaJcAstikAyavijJAnamapi bhaviSyati, tathA cAyamartho'nyairapyukto "yathA sakalazAstrArthaH, svabhyastaH prtibhaaste| - manasyekakSaNenaiva, tthaa'nntaadivednm||" yadapyucyate-'kathamatItaMbhAvi vA vetti ?, vinaSTAnutpannatvena tayorabhAvAdi, ti, tadapi na samyak, yato yadyapIdAnintanakAlApekSayA te asatI, tathApi yathA'tItamatIte kAle'vartiSTa yathA ca bhAvI (vaya'ti) vartiSyate tathA te sAkSAtkaroti tato na kazciddoSaH, syAdetat-yathA bhavadbhirjJAnasya tAratamyadarzanAtprakarSasambhavo'numIyate tathA tIrthAntarIyairapi, tato yathA bhavatsammatatIrthakaropadarzitA: padArtharAzayaH satyatAmaznuvate tathA tIrthAntarIyasammatatIrthakaropadarzitA api satyatAmaznuvIran, vizeSAbhAvAd, anyathA bhavatsammatatIrthakaropadarzitA api asatyatAmaznuvIran, atha tIrthAntarIyasammatIrthakaropadiSTAH padArtharAzayo'numAnapramANena bAdhyante tato na te satyAH, tadayuktam, anumAnapramANenAtIndriyajJAnasya bAdhitumazakyatvAt, "atIndriyAnaMsevadyAn, pazyantyArSeNa ckssussaa| ye bhAvAn vacanaM teSAM, nAnumAnena baadhyte||" atha sambhavati jagati prajJAlavonmeSadurvidagdhAH kutarkazAstrAbhyAsasamparkato vAcAlA: tathAvidhAdbhutendrajAlakauzalavazena darzitadevAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH kIrtipUjAdilabdhukAmAH svayamasarvajJA api sarvajJA vayamiti bruvANAH, tata etAvadeva na jJAyate yaduta-teSAM sarvottamaprakarSarUpamatIndriyajJAnamabhUt, yadi punaryathoktasvarUpamatIndriyajJAnamabhaviSyat tarhi vacanamapi teSAM nAbAdhiSyata, atha ca dRzyate bAdhA tataste kaitavabhUmayo na sarvajJA iti pratipattavyam, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandI-cUlikAsUtraM tadetadarhatyapi samAnaM, na samAnam, arhadvacasi pramAsaMvAdadarzanAt, uktaM ca "jainezvare hi vacasi, pramAsaMvAda issyte| pramANavAdhA tvanyeSAmato draSTA jineshvrH|" atha puruSamAtrasamutthaM pramANamatIndriyaviSaye na sAdhakaM nApi bAdhakamaviSayatvAt, samAnakakSatAyAM hi bAdhyavAdhakabhAvaH, tathA coktam - "samAnavipayA ysmaadbaadhybaadhksNsthitiH| atIndriye ca saMsAripramANaM na prvrtte||" tataH kathamucyate-arhato vacasi pramAsaMvAdadarzana pramANabAdhyatvamanyeSAmiti?, tadapi na samyak, yato na bhagavAn kevalamatIndriyamasmAdRzAmazakyaparicchedamevopadizati, yadi punaH tathAbhUtamupadizet tarhi na ko'pi tadvacanataH pravateta, atIndriyArthaM vacaH sarveSAmeva vidyate parasparaviruddhaM ca, tataH kathaM tadvacanataH prekSAvatAM pravRttiH ?, tato'vazyaM parAn pratipAdayatA bhagavatA paraiH zakyaparicchedamapyupadeSTavyaM zakyaparicchedeSu cArtheSu bhagavadukteSu yattathApramANena saMvedanaM tattadvipayaM sAdhakaM pramANamucyate, viparItaM ta bAdhakaM, astita bhagavadukteSu zakyaparicchedeSvartheSu pramAsaMvAdaH, tathAhi-ghaTAdayaH padArthA anekAntAtmakA uktAH, te ca tathaiva pratyakSato'numAnato vA nizcIyante, mokSo'pica paramAnandarUpazAzvatikasaukhyAtmaka uktaH, tataH so'pi yuktvA saGgatimupapadyate, yataH saMsArapratipakSabhUto mokSaH saMsArejanmajarAmaraNAdiduHkhahetavorAgAdayaH te ca nirmUlamapagatA mokSAvasthAyAmiti na mokSe duHkhalezasyApi sambhavaH, na ca nirmUlamapagatA rAgAdayo bhUyo'pi jAyante, tataH tatsaukhyaM zAzvatikamupavarNyate, nanu yadi na tatra rAgAdayastarhina tatra mattakAminIgADhAliGganapInastanApIDanavadanacumbanakarAghAtAdiprabhavaM rAganibandhanaM sukhaM nApi dvaipanibandhanaM prabalavairitiraskArApAdanaprabhavaM nApi mohanibandhanamahaGkArasamutthamAtmIyavinItaputrabhrAtRprabhRtibandhuvargasahavAsasambhavaM ca, tataH kathamiva sa mokSo janminAmupAdeyo bhavati?, "vItarAgasya na sukhaM, yossidaalinggnaadijm| vItadveSam ca kutaH, zatrusenAvimarpajam? // " vItamohasya na sukhmaatmiiyaabhiniveshjm| - tataH kiM tAdRzA tena, kRtyaM mokSeNa jnminaam?|| apica-kSudAdayo'pi tatra sarvathA nivRttA iSyante, tato'tyantabubhukSAkSAmakukSeryaviziSTAhArabhojanena yadvA grISmAdau pipAsApIDitasya pATalAkusumAdivAsitasugandhizItasalilapAnenopajAyate sukhaM tadapi tatra dUrato'pAstaprasaramiti na kAryaM tena, tadetadatIvAsamIcInaM, yato yadyapi rAgAdayaH, prathamataH kSaNamAtrasukhadAyitayA ramaNIyAH pratibhAsante tathApi te pariNAmaparamparayA'nantaduHkhasahanarakAdiduHkhasampAtahetavaH, tata: paryantadAruNatayA viSAnabhojanasasamutthamiva na rAgAdiprabhavaM sukhamupAdeyaM prekSAvatAM bhavati, prekSAvanto hi bahuduHkhamapahAya yadeva bahusukhaM tadeva pratipadyante, yastu stokasukhanimittaM bahuduHkhamAdriyate saprekSAvAneva na bhavati, kintu kubuddhiH, rAgAdiprabhavamapi ca sukhamuktanItyA bahuduHkhahetukam, apavargasukhaM caikAntikAtyantikaparamAnandarUpaM, tataH tadeva tattvavedinAmupAdeya, na rAgAdiprabhavamiti, yadi punaryadapi Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-3 33 tadapi sukhamabhilaSaNIyaM bhavataH tarhi pAnazauNDAnAM yat madyapAnaprabhavaM yacca garttAzUkarANAM purISabhakSaNasamutthaM yacca rakSasAM mAnuSamAMsAbhyavahArasambhavaMnyacca dAsasya sataH svAbhiprasAdAdihetukaM yadapi ca pArasIkadezavAsino mAtrAdizroNIsaGgamanibandhanaM tatsarvaM bhavato dvijAtibhave sati na sampadyate iti pAnazauNDAdyapyabhilaSaNIyam api ca- narakaduHkhamaprAptasya na tadviyogasambhavaM sukhamupajAyate tato narakaduHkhamapyabhilapaNIyaM, atha viziSTameva sukhamabhilaSaNIyaM na yatkiJcit tarhi viziSTamekAntena sukhaM mokSa eva vidyate na rAgAdau kSudAdau vA tasmAttadevAbhilaSaNIyaM na zeSamiti / yo'pi ca samyagdarzanajJAnacAritrarUpo mokSamArga uktaH so'pi yuktyA vicAryamANaH prekSAvatAmupAdeyatAma zranute, tathAhi sakalamapi karmajAlaM mithyAtvAjJAnaprANihiMsAdihetukaM tataH sakalakarmmanirmUlanAya samyagdarzanAdyabhyAsa evaM ghaTate, nAnyat, tadevaM bhagavadupadiSTeSu zakyaparicchedeSvanumeyeSu ca yathAkramaM pratyakSAnumAna saMvAdadarzanAt mokSAdiSu ca yuktyopapadyamAnatvAdbhagavAneva sarvajJo na sugatAdiriti sthitam / tathA 'bhadraM jinasya vIrasya' jayati rAgAdizatrugaNamiti jina:, auNAdiko nakpratyayaH, tasya bhadraM bhavatu, anenApAyAtizayamAha, apAyo - vizleSaH tasyAtizayaH - prakarSabhAvo'pAyAtizayo, rAgAdibhiH sahAtyantiko viyoga ityarthaH, nanu rAgAdibhiH sahAtyantiko viyogo'sambhavI, pramANabAdhanAt, tacca pramANamidaM yadanAdimat na tadvinAzamAvizati yathA''kAzaM anAdimantazca rAgAdaya iti, kiJca - rAgAdayo dharmAH, te ca dharmiNo bhinnA abhinnA vA ?, yadi bhinnAH tarhi sarveSAmavizeSeNa vItarAgatvaprasaGgaH, rAgAdibhyo bhinnatvAd, vivakSitapuruSavat, athAbhinnAH tarhi tatkSaye dharmiNo'pyAtmanaH kSayaH, tadabhinnatvAt, tatsvarUpavat, tathA ca kutastasya vItarAgatvaM ?, tasyaivAbhAvAditi, atrocyate, iha yadyapi rAgAdayo doSA jantoranAdimantaH tathApi kasyacit strIzarIrAdiSu yathAvasthitavastutattvAvagamena teSAM rAgAdInA pratipakSabhAvanAtaH pratikSaNamapacayo dRzyate, tataH sambhAvyate viziSTakAladisAmagrIsadbhAve bhAvanAprakarSavizeSabhAvato nirmUlamapi kSayaH, atha yadyapi pratipakSabhAvanAtaH dRSTastathApi teSAmAtyantiko'pi kSaya: sambhavatIti kathamavaseyam ?, ucyate, anyatra tathAvidhapratibandhagrahaNAt, tathAhi - zItasparzasampAdyA romaharSAdayaH zItapratipakSasya vahnermandatAyAM mandA upalabdhA: utkarSe ca niranvayavinAzadharmANa:, tato'nyatrApi bAdhakasya mandatAyAM bAdhyasya manadatAdarzanAd bAdhakotkarSe'vazyaM bAdhyasya niranvayavinAzo veditavyaH, anyathA bAdhakamandatAyAM mandatA'pi na syAt, athAsti jJAnasya jJAnAvaraNIyaM karma bAdhakaM, jJAnAvaraNIyakarmamandAtAyAM ca jJAnasyApi manAk mandatA, atha ca prabalajJAnAvaraNIyakarmodayotkarSe'pi na jJAnasya niranvayo vinAzaH, evaM pratipakSa bhAvanotkarSe'pi na rAgAdInAmatyantatayocchedo bhaviSyatIti, tadayuktam, dvividhaM hi bAdhyaM - sahabhUsvabhAvabhUtaM sahakArisampAdyasvabhAvabhUtaM ca, tatra yatsahabhUsvabhAvabhUtaM tanna kadAcidapi niranvayaM vinAzamAvizati, jJAnaM cAtmanaH sahabhUkha bhAvabhUtam, AtmA ca pariNAminityaH tato'tyantaprakarSavatyapi jJAnAvaraNIyakamrmmodaye na niranvayavinAzo jJAnasya, rAgAdayastu lobhAdikakarma 30/3 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM vipAkodayasampAditAsattAkAH, tataH karmaNo nirmUlApagame te'pi nirmUlamapagacchanti, nanvAsatAM karmasampAdyA rAgAdaya: tathApi karmanivRttau te nivartante iti nAvazyaM niyamo, na hi dahananivRttau tatkRtA kASThe'GgAratA nivarttate, tadasat, yata iha kiJcit kacinivartya vikArAmApAdayati, yathA'gniH suvarNe dravatAM, tathAhiagninivRttau tatkRtA suvarNe dravatA nivartate, kiJcitpunaH kacidanivartyavikArArambhakaM, yathA sa evAgniH kASThe, na khalu zyAmatAmAtramapi kASThe dahanakRtaM tannivRttau nivarttate, karmacAtmani nivartyavikArArambhakaM, yadi punaranivartyavikArArambhakaM bhavettarhi yadapi tadapi karmaNA kRtaM na karmanivRttau nivarteta, yathA'gniA zyAmatAmAtramapi kAThakRtamagninivRttau, tatazca yadekadA karmaNA''pAditaMmanuSyatvamamaratvaM kRmikITatvaM ajJatvaM zirovedanAditatsarvakAlaMtathaivAvatiSTheta, na caitadRzyate, tasmAnivartyavikArArambhakaM karma, tataH karmanivRttau rAgAdInAmapi nivRttiH| atrAhu-bArhaspatyA-naite rAgAdayo lobhAdikarmavipAkodayanibandhanAH, kintu kaphAdiprakRtihetukAH tathAhi-kaphahetuko rAga: pittahetuko dveSo vAtahetukazca mohaH, kaphAdayazca sadaiva saMnihitAH, zarIrasya tadAtmakatvAt, tato na vItarAgatvasambhavaH, tadayuktam, rAgAdInAM kaphAdihetukatvAyogAt, tathAhi-sa taddhetuko yo yaM na vyabhicarati, yathA dhUmo'gnim, anyathA pratiniyatakAryakAraNabhAvavyavasthAnupapatteH,nacarAgAdayaH kaphAdInna vyabhicaranti, vyabhicAradarzanAt, tathAhi-vAtaprakRterapi dRzyate rAgadveSau kaphaprakRterapi dveSamohau pittaprakRterapi moharAgau, tataH kathaM rAgAdaya: kaphAdihetukA:?, atha manyethAH-ekaikApi prakRtiH sarveSAmapi doSANAM pRthak pRthagjanikA tenAyamadoSa iti, tadayuktam, evaM sati sarveSAmapi jantUnAM samarAgAdidoSaprasakteH, avazyaM hi prANinAmekatamayA kayAcitprakRtyA bhavitavyam, sA cAvizeSeNa rAgadidoSANAmutpAdiketi sarvepAmapi samAnArAgaditAprasaktiH, athAsti pratiprANI pRthak pRthagavAntara: kaphAdInAM pariNativizeSaH tena na sarveSAM samarAgAditAprasaGgaH, tadapi na sAdhIyo, vikalpayugalAnatikramAt, tathAhi so'pyavAntaraH kaphAdInAM pariNativizeSaH sarveSAmapi rAgAdInAmutpAdaka Ahosvidekatamasyaiva kasyacitta?, tatra yadyAdyaH pakSastarhi yAvat sa pariNativizeSastAvadekakAlaM sarveSAmapi rAgAdInAmutpAdaprasaGgaH, na caikakAlamutpadyamAnA rAgAdayaH saMvedyante, krameNa teSAM saMvedanAt, na khalu rAgAdhyavasAyakAle dveSAdhyavasAyo mohAdhyavasAyo vA saMvedyate, atha dvitIyapakSaH tatrApi yAvat sa kaphAdi pariNativizeSaH tAvadeka eva kazciddoSaH prApnoti, atha ca tadavastha eva kaphAdipariNativizeSe sarve'pi doSAH krameNa parAvRttya parAvRttyopajAyamAnA upalabhyante, athAdRzyamAna eva kevalakAryavizeSadarzanonnIyamAnasattAkaH tadA tadA tattadrAgAdidoSahetuH kaphAdipariNativizeSo jAyate tena na pUrvoktadoSAvakAzaH, nanu yadi sa pariNativizeSaH sarvathA'nanubhUyamAnasvarUpo'piparikalpyate tarhikarmaiva kiM nAbhyupagamyate?, evaM hilokazAstramArgo'pyArAdhito bhavati, api ca-sa kaphAdipariNativizeSaH kutaH tadA tadA'nyo'nyarUpeNopajAyate iti vaktavyam?, dehAditi cet nanu tadavasthe'pi dehe bhavadbhiH , kAryavizeSadarzanataH tasyAnyathA'nyathA bhavanamiSyate, tatkathaM tadaM dehanimittaM, na hi yadavizeSe'pi yadvikriyate sa Ti . Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 3 35 vikAraH taddhetuka iti vaktuM zakyam, nApyanyo heturupalabhyate, tasmAttadapyanthAnyathAbhavanaM karmmahetukameSTavyam, tathA ca sati kammaivaikamabhyupagamyatAM kimantargaDunA taddhetutayA kaphAdipariNativizeSAbhyupagamena ? | kiJca-abhyAsajanitaprasarAH prAyo rAgAdayaH, tathAhi yathA yathA rAgAdayaH sevyante tathA tathA'bhivRddhireva teSAmupajAyate, na prahANiH, tena samAne'pi kaphAdipariNativizeSe tadavasthe'pi ca dehe yasyeha janmani paratra vA yasmin doSe'bhyAsaH sa tasya prAcuryeNa pravarttate, zeSastu mandatayA, tato'bhyAsasampAdyakarmopacayahetukA eva rAgAdayo na kaphAdihetukA iti pratipattavyam / anyaccayadi kaphahetuko rAgaH syAt tataH kaphavRddhau rAgavRddhirbhavet, pittaprakarSe tApaprakarSavat, na ca bhavati tadutkarSotthapIDAbAdhitatayA dveSasyaiva darzanAt, atha pakSAntarakagRhNIthA yaduta na kaphahetuko rAgaH kintu kaphAdidoSasAmyahetukaH, tathAhi kaphAdidoSasAmye viruddhavyAdhyabhAvato rAgodbhavo dRzyate iti, tadapi na samIcInaM, vyabhicAradarzanAt, na hi yAvat kaphAdidoSasAmyaM tAvat sarvadaiva rAgodbhavo'nubhUyate, dveSAdyudbhavasyApyanubhavAt, na ca yadbhAve'pi yanna bhavati tattaddhetukaM sacetasA vaktu zakyam / api ca- evamabhyupagame ye viSamadoSAste rAgiNo na prApnuvanti, atha ca te'pi rAgiNo dRzyante / syAdetad-alaM casUryA, tattvaM nirvacmi zukropacayahetuko rAgA nAnyahetuka iti tadapi na yuktam, evaM hyatyantastrIsevAparatayA zukrakSayataH kSarat kSatajAnAM rAgitA na syAd, atha caite'pi tasyAmapyavasthAyAM nikAmaM rAgiNo dRzyante, kiJca yadi zukrasya rAgahetutA tarhi tasya sarvastrISu sAdhAraNatvAnnaikastrIniyato rAgaH kasyApi bhavet, dRzyate ca kasyApyekastrIniyato rAgaH, athocyeta-rUpasyApi kAraNatvAdrUpAtizayalubdhaH tasyAmeva rUpavatyAmabhirajyate, na yoSidantare,"rUpAtizayapAzena, vivazIkRtamAnasAH / svAM yoSitaM parityajya, ramante yoSidantare // " tadapi na manoramaM rUparahitAyAmapi kvApi rAgadarzanAt, atha tatropacAravizeSaH samIcIno bhaviSyati tena tatrAbhirajyate, upacArA'pi ca rAgaheturna rUpameva kevalaM tenAyamadoSa iti, tadapi vyabhicAre, dvayenApi vimuktAyAM kacidrAgadarzanAt, tasmAdabhyAsajanitoSacayaparipAkaM kammaiva vicitrasvabhAvatayA tadA tadA tattatkAraNApekSaM tatra tatra rAgAdiheturiti karmahetukA rAgAdayaH / etena yadapi kazcidAha - pRthivyAdibhUtAnAM dharmmA ete rAgAdaya:, tathAhi pRthivyambubhUyastve rAgaH tejovAyubhUyastve dveSo jalavAyubhUyastve moha iti, tadapi nirAkRtamavaseyaM, vyabhicArAt, tathAhi yasyAmevAvasthAyAM rAgaH sammataH tasyAmevAvasthAyAM dveSo moho'pi ca dRzyate, tata etadapi yatkiJcit, tasmAt karmmahetukA rAgAdayastatkarmanivRttau nivarttante, prayogazcAtra- ye sahakArisampAdyA yadupadhAnAdapakarSiNaH te tadatyantavRddhau niranvayavinAzadharmANo, yathA romaharSAdayo vahnivRddhau, bhAvanopadhAnAdapakarSiNazca sahakArisampAdyA rAgAdaya iti, atra sahakArisampAdyA iti vizeSaNaM sahabhUsvabhAvabodhAdivyavacchedArthaM, yadapi ca prAgupanyastaM pramANaM yadanAdimat na tadvinAzamAvizati yathA''kAzamiti, tadapyapramANaM, hetoranaikAntikatvAt, prAgabhAvena vyabhicArAt, tathAhi - prAgabhAvo'nAdimAnapi vinAzamAvizati, anyathA kAryAnutpatteH, bhAvanAdhikArI ca samyagdarzanAdi Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM ratnatrayasampatsamanvito vedativyaH, itarasya tadanuSThAnapravRttyabhAvena tasya mithyArUpatvAt, Aha ca- "nANI tavaMmi nirao cArittI bhAvaNAe jogotti" sA ca rAgAdidoSanidAnasvarUpaviSayaphalagocarA yathA''gamamevamavaseyA "jaMkucchiyAnuyogo payaivisuddhassa hoi jiivss| - eesi mo niyANa buhANa na ya suMdaraM ey||1|| rUvaMpi saMkileso'bhissaMgo pIimAiliGgo u| paramasuhapaccaNIo eyaMpi asohaNaM ceva // 2 // " visao ya bhaMguro khalu guNarahio taha ya ththaaruuvo| saMpatti nipphalo kevalaM tu mUlaM anatthANaM / / 3 / / jammajarAmaraNAIvicittarUvo phalaM tu sNsaaro| buhajananivveyakaro eso'si tahAviho cev||4|| api ca sUtrAnusAreNa jJAnAdiSu yo nairantaryeNAbhyAsa: tadrUpA'pi bhAvanA veditavyA, tasyApi rAgAdipratipakSabhUtatvAt, na hi tattvavRttyA samyagjJAnAdyabhyAse vyApRtamanaskasya strIzarIrarAmaNIyakAdiviSaya cetaH pravRttimAtanoti, tthaa'nuplmbhaat| zauddhaudanIyAH punarevamAhuH-nairAtmyAdibhAvanA rAgAdiklezaprahANihetuH, nairAtmyAdibhAvanAyAH sakalarAgAdivipakSabhUtatvAt, tathAhi-nairAtmyAvagatau nAtmAbhinivezaH, Atmano'vagamAbhAvAd, AtmAbhinivezAbhAvAcca na putrabhrAtRkalatrAdiSvAtmIyAbhinivezaH, Atmano hi ya upakArI sa AtmIyo, yazca pratidhAtakaH sa dveSyaH, yadA tvAtmaiva na vidyate kintu pUrvAparakSaNatruTitAnusandhAnAH pUrvapUrvahetupratibaddhA jJAnakSaNA eva tathA tathotpadyate tadA kaH kasvopakartA upaghAtako vA?, jJAnakSaNAnA ca kSaNamAtrAvasthAyitayA paramArthata upakartumapakattuMvA azakyatvAt, tanna tattvavedinaH putrAdipvAtmIyAbhinivezo nApi vairiSu dveSo, yastu lokAnAmAtmAtmIyAdyabhinivezaH so'nAdivAsanAparipAkopanIto veditavyaH, atattvamUlatvAt, nanu yadi na paramArthataH kazcidupakAryopa-- kArakabhAvaH tarhi kathamucyate-bhagavAn sugataH karuNayA sakalasattvopakArAya dezanAM kRtavAniti, kSaNikatvamapi ca yadyekAntena tarhitattvavedI kSaNAnantaraMvinaSTaH san na kadAcanApyevaM bhUyo bhaviSyAmIti jAnAnaH kimarthaM mokSAya yatnamArabhate ?, tadayuktam, abhiprAyAparijJAnAt, bhagavAn hi prAcInAyAmavasthAyAmavasthitaH sakalamapi jagad rAgadveSAdiduHkhasaMkulamabhijAnAnaH kathamidaM sakalamapi jagat mayA duHkhAduddhartavyamiti samutpannakRpAvizeSo nairAtmyakSaNikatvAdikamavagacchannapi teSAmupakAryasattvAnAM ni:klezakSaNotpAdanAya prajAhito rAjevasvasantatizuddhaisakalajagatsAkSAtkaraNasamarthaH svasantatigataviziSyakSaNotpattaye yatnamArabhate, sakalajagatsAkSAtkAra-- mantareNa sarveSAmakSUNavidhAnamupakartumazakyatvAt, tataH samutpatrakevalajJAna: pUrvAhitakRpAvizeSa-- saMskAravazAt kRtArtho'pidezanAyAM pravartate iti, tadevaM zrutamapyAtmaprajJayA nirdoSaM nairAtmyAdi vastutattvaM paribhAvya bhAvataH tathaiva bhAvayato jantorbhAvanAprakarSavizeSato vairAgyamupajAyate, tato muktilAbha: yastvAtmAnamabhimanyate na tasya muktimambhavo, yata Atmani paramArthatayA vidyamAne tatra snehaH pravarttate, tatsnehavazAcca tatsukheSu Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 3 37 " parivarpavAn bhavati, tRSNAvazAcca sukhasAdhaneSu doSAn sato'pi tiraskRrute, guNaMstvabhUtAnapi pazyati, tato guNadarzI san tAni mamatvaviSayIkaroti, tasmAdyavadAtmAbhinivezaH tAvat saMsAraH, "yaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvataH snehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAstiraskurute // 1 // " guNadarzI paritRpyan mameti tatsAdhanAnyupAdatte / tenAtmAbhinivezo yAvat tAvatsa saMsAre ||2||" tadetat sarvamanta:karaNakRtAvAsamahAmohamahIyastAvilasitam, AtmAbhAve bandhamokSAdyekAdhikaraNatvAyogAt, tathAhi--yadi nAtmAbhyupagamyate kintu pUrvAparakSaNatruTitAnusandhAnA jJAnakSaNA eva, tathA satyanyasya bandho'nyasya muktiH anyasya kSud anyasya tRptiranyo'nubhavitA anyaH smarttA anyazcikitsAduHkhamanubhavati anyo vyAdhirahito jAyate anyastapaH pariklezamadhisahate aparaH svargasukhamanubhavati aparaH zAstramabhyasitumArabhate anyo'dhigatazAstrArtho bhavati, na caitadyuktam, atiprasaGgAt, santAnApekSayA bandhamokSAderekAdhikaraNyamiti cet, na, santAnasyApi bhavanmatenAnupapadyamAnatvAt, santAno hi santAnibhyo bhinno vA syAdabhinno vA ?, yadi bhinnaH tarhi punarapi vikalpayugalamupaDhaukate, sa kiM nityaH kSaNiko vA ?, yadi nityastato na tasya bandhamokSAdisambhavaH, AkAlamekasvabhAvatayA tasyAvasthAvaicitryAnupapatteH, na ca nityaM kimapyabhyupagamyate, 'sarvaM kSaNika 'miti vacanAt, atha kSaNikaH tarhi tadeva prAcInaM bandhamokSAdivaiyadhikaraNyaM prasaktam, athAbhinna iti pakSastarhi santAnina eva na santAnAH, tadabhinnatvAt, tatsvarUpavat, tathA ca sati tadavasthameva prAktanaM dUpaNamiti / syAdetat-na kazcidanyaH kSaNebhyaH santAnaH, kintu ya eva kAryakAraNabhAvaprabandhena kSaNAnAM bhAva: sa eva santAnaH, tato na kazciddopa:, tadapyayuktam, bhavanmate kAryakAraNabhAvasyApyaghaTamAnatvAt, tathAhi - pratItyasamutpAdamAtraM kAryakAraNabhAva:, tato yathA vivakSitaghaTakSaNAnantaraM ghaTakSaNaH tathA paTAdikSaNo'pi yathA ca ghaTakSaNAt prAganantaro vivakSito ghaTakSaNaH tathA paTAdikSaNA api, tataH kathaM pratiniyatakAryakAraNabhAvAvagamaH ?, kiJca kAraNAdupajAyamAnaM kAryaM sato vA jAyeta asato vA ?, yadi sataH tarhi kAryotpattikAle'pi kAraNaM saditi kAryakAraNayoH samakAlatAprasaGgaH, na ca samakAlayoH kAryakAraNabhAva iSyate, mAtrapatyAdyavizeSAd, ghaTapaTAdInAmapi parasparaM kAryakAraNabhAvaprasaGgaH, athAsata iti pakSaH, tadapyayuktam, asata: kAryotpAdAyogAd, anyathA kharaviSANAdapi tadutpattiprasakteH, na cAtyanta-bhAvapradhvaMsAbhAvayoH ko'pi vizeSaH, ubhayatrApi vastusattvAbhAvAt, pradhvaMsAbhAve vastvAsIt tena heturiti cet yadA''sIt tadA na hetuH anyadA ca heturiti sAdhvI tattvavyavasthitiH, anyaccatadbhAve bhAva ityavagame kAryakAraNabhAvAvagamaH, sa ca tadbhAve bhAvaH kiM pratyakSeNa pratIyate utAnumAnena ?, na tAvatpratyakSeNa, pUrvavastugatena hi pratyakSeNa pUrvaM vastu paricchitramuttaravastugatena tUttaraM, na caite parasparasvarUpamavagacchato, nApyanyo'nusandhAtA kazcideko'bhyupagamyate, tata etadanantarametasya bhAva iti kathamavagamaH ?, nApyanumAnena, tasya pratyakSapUrvakatvAt, taddhi liGgaliGgisambandhagrahaNapUrvakaM pravarttate, liGgaliGgisambandhazca pratyakSeNa grAhyo nAnumAnena, anumAnena Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM grahaNe'navasthAprasakteH, na ca kAryakAraNabhAvaviSaye pratyakSaM prAvarttiSTa, tataH kathaM tatrAnumAnapravRtti: ?, evaM jJAnakSaNayorapi parasparaM kAyakAraNabhAvAvagamaH pratyasto veditavyaH, tatrApi svena svena saMvedanena svasya svasya rUpasya grahaNe parasparasvarUpAnavadhAraNAdetadanantaramahamutpannatasya cAhaM janakamityanavagateH, tanna bhavanmatena kAryakAraNabhAvo, nApi tadavagamaH, tato yAcitakamaNDanametad-ekasantatipatitatvAdekAdhikaraNaM bandhamokSAdikamiti / etena yaducyate-upAdeyopAdAnakSaNAnAM parasparaM vAsyavAsakabhAvAduttarottaraviziSTaviziSTatarakSaNotpatteH muktisambhava iti, tadapi pratikSiptamavaseyam, upAdAnopAdeyabhAvasyaivoktanItyA'nupapadyamAnatvAt, yo'pi ca vAsyavAsaka va uktaH so'pi yugapadbhAvinAmevopalabhyate, yathA tilakusumAnAM, uktaM cAnyairapi - "avasthitA hi vAsyante, bhAvA bhAvairavasthitaiH " tat kathamupAdeyopAdAnakSaNayorvAsyavAsaka bhAvaH ?, parasparamasAhityAt, uktaM ca 38 "vAsyavAsakayozcaivamasAhityAnna vAsanA / pUrva kSaNairanutpanno, vAsyate nottaraH kSaNaH // " uttareNa vinaSTatvAnna ca pUrvasya vAsanA / / " api ca-vAsanA vAsakAdbhinnA vA syAdabhinnA vA?, yadi bhinnA tarhi tayA zUnyatvAt naivAnyaM vAsayati, vastvantaravad, athAbhinnA tarhi na vAsye vAsanAyAH saGkAntiH, tadabhinnatvAt, tatsvarUpavat, saMkrAntizcettarhi anvayaprasaGga iti yatkiJcidetat / yadapyuktaM sakalamapi jagadrAgadveSAdiduHkhasaMkulamabhijAnAnAH kathamidaM sakalamapi jagat mayA duHkhAduddhartavyamityAdi, tadapi pUrvAparAsambaddhabandhakIbhASitamiva kevaladhASTaryasUcakaM, yato bhavanmatena kSaNA eva pUrvAparakSaNatruTitAnugamAH paramArthasantaH, kSaNAnAM cAvasthAnakAlamAnamekaparamANuvyatikramamAtram, ata evotpattivyatirekeNa nAnyA teSAM kriyA saGgatimupapadyate, 'bhUtiryeSAM kriyA saiva, kArakaM saiva cocyate' itivacanAt, tato jJAnakSaNAnumutpattyanantaraMna manAgapyavasthAnaM, nApi pUrvAparakSaNAbhyAmanugamaH, tasmAnna teSAM parasparasvarUpAvadhAraNaM, nApyutpattyanantaraM ko'pi vyApAraH, tataH kathamartho'yaM me puraH sAkSAtpratibhAsate ityevamarthanizcayamAtramapyanekakSaNasambhavi anusyUtamupapadyate ?, tadabhAvAcca kutaH sakalajagato rAgadveSAdiduHkhasaMkulatayA paribhAvanaM ?, kuto vA dIrghatarakAlAnusandhAnena zAstrArthacintanaM ?, yatprabhAvataH samyagupAyamabhijJAya kRpAvizeSAt mokSAya ghaTanaM bhavediti / nanu sarvo'yaM vyavahAro jJAnakSaNasantatyapekSayA, naikakSaNamadhikRtya, tatkeyamanupapattirudbhAvyate ?, ucyate, sukumAraprajJo devAnAMpriya, sadaiva saptaghaTikAmadhyamiSTAnna bhojanamano-jJazayanI - yazayanAbhyAsena sukhaidhito na vastuyAthAtmyAvagame cittapariklezamadhisahate, tenAsmAbhiruktamapi na smyagavadhArayasi, nanu jJAnakSaNasantatAvapi tadavasthaivAnupapattiH, tathAhi--vaikalpikA avaikalpikA vA jJAnakSaNAH parasparamanugamAbhAvAdaviditaparasparasvarUpAH, na ca kSaNArddhamavatiSThante, tataH kathameSa pUrvAparAnusandhAnarUpo dIrghakAlikaH sakalajagadduHkhitAparibhAvanazAstravimarzAdirUpo vyavahAra upapadyate ?, akSiNI nimIlya paribhAvyatAmetat, yadapyucyate svagrantheSunirvikalpakamarthAkAramutpannaM pUrvadarzanAhitavAsanAprabodhAttaM vikalpaM janayati yena pUrvAparAnusandhAnAtmako'rthanizcayAdivyavahAraH pravarttate, tadapyetenApAkRtamavaseyaM, yato vikalpo'pyane Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-3 kakSaNAtmakaH, tato vikalpe'pi yatpUrvakSaNe vRttaM tadaparakSaNo na vetti, yaccAparakSaNe vRttaM na tatpUrvakSaNaH, tataH kathameSa dIrghakAliko'nusyUtaikarUpatayA pratIyamAno'rthanizcayAdivyavahAro ghaTate?, api ca-bhavanmatena jJAnasyArthaparicchedavyavasthA'pi nopapadyate, arthAbhAve jJAnasyotpAdAd arthakAryatayA tasyAbhyupagamAt, 'nAkAraNaM viSaya' iti vacanAt, na ca vAcyaM tata utpannamiti tasya paricchedakam, indriyasyApyarthavatparicchedaprasakteH, tato'pyutpAdAt, tadabhAve'bhAvAt, nApi sArUpyAt, tasyApi sarvadezavikalpAbhyAmayogAt, tathAhi-na sarvAtmanA'rthena saha sArUpyaM, sarvAtmanA'rthena saha sArUpye jJAnasya jaDarUpatAprasakteH, anyathA sarvAtmanA sArUpyAyogAt, nApyekadezena, sarvasya sarvArthaparicchedakatvaprasaGgAt, sarvasyApi jJAnasya sarvairapi vastubhiH saha kenacidaMzenAntataH prameyatvAdinA sArUpyasambhavAt, Aha ca bhavadAcAryo'pi dharmakIrtiAnanayaprasthAne "sarvAtmanA hi sArUpye, jJAnamajJAnatAM vrjet| sAmye kenacidaMzena, sarvaM sarvasya vednm||" na ca sArUpyAdarthaparicchedavyavasthitAvarthasAkSAtkAro bhavati, paramArthato'rthasya parokSatvAt, tato yo'yaM pratiprANi prasiddhaH sakalairapIndriyairyathAyogamarthasAkSAtkAro yacca gurUpadezazravaNaM zAstranirIkSaNaM vA yadvazAttattvaM jJAtvA mokSAya pravRttiH tatsarvamekAntikakSaNikapakSAbhyupagame virudhyate, syAdetat-paramArthata etadeva, tathAhi- na jJAnaM kasyacit paricchedakam, uktanItyA grAhakatvAyogAt, nApi tat kasyacitparicchedyaM, tatrApi grAhyagrAhakatvAyogAt, tato grAhyagrAhakAkArAtiriktaM jJAnameva kevalaM svasaMviditarUpatvAt svayaMprakAzate, tenAdvaitameva tattvaM, yastu tathArthanizcayAdiko vyavahAra: so'nAdikAlasaMlInavAsanAparipAkasampAdito draSTavyaH, tadapyayaktam, vAsanAyA api vicAryAmANAyA aghaTamAnatvAt, tathAhi sA vAsanA asatI satI vA?, na tAvadasatI, asataH kharaviSANAsyevasakalopAkhyAvikalatayA tathA tathA'rthapratibhAsahetutvAyogAd, atha satI tarhi sA jJAnAvyatyarekSIt na vA?, vyatyaraikSIccedadvaitahAniH, dvayasyAbhyupagamAd, apica-sA jJAnAvyatiriktA satI ekarUpA vA syAdanekarUpAvA?, na tAvadekarUpAekarUpatve tasyA nIlapItAdyanekapratibhAsahetutvAyogAt, svabhAvabhedena vinA bhinnabhinnArthakriyAkaraNavirodhAt, athAnekA tahi nAmAntareNArtha eva pratipannaH, tathAhisA vAsanA jJAnAd vyatiriktA anekarUpAca, artho'pyevaMrUpa eveti, athAvyatiriktA sA'pi ca pUrvavijJAnajanitA viziSTajJAnAntarotpAdanasamarthA zaktiH, Aha ca prajJAkaraguptaH-"vAsaneti hi pUrvavijJAnajanitAM zaktimAmananti vAsanAsvarUpavidaH" evaM tahi pUrvapUrvavijJAnajanitAH kAlabhedena tattadviziSTaviziSTatarajJAnotpAdanasamarthAH zaktayo'nekAH prabandhenAnuvartamAnA: tiSThanti, tata ekasminnapi jJAnakSaNe'nekA vAsanAH santi, zaktInAmeva vAsanAtvenAbhyupagamAt, tAsAM ca jJAnakSaNAdavyatirekAdekasyAH prabodhe sarvAsAmapi prabodhaH prApnoti, anyathA'vyatirekAyogAt, tato yugapadanantavijJAnAnAmudayaprasaGgaH, sa cAyuktaH, prtykssbaadhittvaat|| anyacca-jJAne vinazyati tadavyatirekAttA api niranvayameva vinaSTAH, tata: kathaM tatsAmarthyA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca . nandI-cUlikAsUtraM tkAlabhedena tattadviziSTaviziSTatarajJAnAntaraprasUtiH?, syAdetat-pUrvameva vijJAnaM pATavAdhiSThitaM, vAsanA tajjanitA zaktiH, uktadoSaprasaGgAt, tacca pUrvaM vijJAnaM kiJcidanantaraM tathA tathA viziSTaM jJAnaM janayati, kiJcit kAlAntare, yathA jAgraddazAbhAvijJAnaM svapnajJAnaM, na ca vyavahitAdutpattirasambhAvyA, dRSTatvAt, tathAhi-anubhavAccirakAlAtItAdapi smatirudayamAsAdayantI dRzyate, tadapyayuktam, tatrApyuktadoSAnatikramAt, yaddhi pUrvavijJAnaM niranvayameva vinaSTaM na tasya ko'pi dharmaH kSaNAntare'nugacchati, tataH kathaM tato'nantaraM kAlAntare vA viziSTaM jJAnamudayate? evaM hi tannirhetukameva paramArthato bhavet, atha pUrvaM vijJAnaM pratItya tadutpadyate tatkathaM tannirhetukaM?, krIDanazIlo devAnAMpriyo yadevabhevAsmAn punaH punarAyAsayati, nanu yadA yatpUrvaM vijJAnaM na tadA tadviziSTaM jJAnamupajAyate yadA ca tadupajAyate na tadA pUrvavijJAnasya lezo'pi tatkathaM tatra nirhetukam ?, yadapyuktam-'kiJcitkAlAntare' iti, tadapi nyAyabAhyaM, ciravinaSTasya kAryakaraNAyogAd, anyathA ciravinaSTe'pi zikhini kekAyitaM bhavet, nanu ciravinaSTAdapyanubhavAt smRtirudayamAsAdayantI dRzyate, na ca dRSTe'nupapannatA, tadvat jJAnAntaramapi bhaviSyati ko doSaH?, ucyate, dRzyate ciravinaSTAdapyanubhavAt smRtiH, kevalaM sA'pi bhavanmatena nopapadyate, tatrApyuktadoSaprasaGgAt, tato'yamaparo bhavato doSaH, na ca dRSTamityeva yathAkathaJcitparikalpanAmadhisahate, kintu pramANopapatraM, tatra yathA bhavatparikalpanA tathA na kimapyupapadyate, tato'vazyamanvayi jJAnamabhyupagantavyam, tathA ca sati na kazciddoSaH, sarvasyApi smRtyAderupapadyamAnatvAt, tathAhi- anubhavena paTIyasA'vicyutirUpadhAraNAsahitenAtmani vAsanA'paraparyAya: saMskAra AdhIyate, saca yAvadavatiSThate tAvattAdRzArthadarzanAdAbhogato vA smRtirudayate, saMskArAbhAve tu na, tato'nvayijJAnAbhyupagame paramArthato'nubandhAturekasyAbhyupagamAtkAryakAraNabhAvAvagamo nikhilajagaduHkhitAparibhAvanaM zAstrapaurvAparyAlocanena mokSopAyasamIcInatAvivecanamityAdi sarvamupapadyate, tanna nairAtmyAdibhAvanA rAgAdiklezaprahANihetuH, tasyA mithyaaruuptvaat| ___ yadapica uktam-Atmani paramArthatayA vidyamAne tatra snehaH pravartata iti' tatrArvAcInAvasthAyAmetadiSyata eva, anyathA mokSAyApi pravRttyanupapatteH, tathAhi-yata evAtmani snehaH tata eva prekSAvatAmAtmano duHkhaparijihIrSayA sukhamupAdAtuM yatnaH, tatra saMsAre sarvatrApi duHkhameva kevalaM, tathAhinarakagatau kuntAgrabhedakarapatrazira:pATanazUlAropakumbhipAkasipatravanakRtakarNanAsikAdicchedaM kadambavAlukApathagamanAdirUpamanekaprakAraMduHkhamevanirantaraM, nAkSinimIlanamAtramapi tatra sukhaM, tiryaggatAvapi aMkuzakazAbhidhAtaprAjanakatodanavadhabandharogakSutpipAsAdiprabhavamanekaM duHkhaM, manuSyagatAvapi parapreSaguptigRhapravezadhanabandhuviyogAniSTasamprayogarogAdijanitaM vividhamenakaM duHkhaM, devagatAvapi ca paragataviziSTadyutivibhavadarzanAt, mAtsaryamAtmani taddhihIne viSAdaH cyutisamaye cAtiramaNIyavimAnavanavApIstUpadevAGganAviyogajamaniSTajanmasantApaM vA'vekSamANasya taptAyobhAjananikSiptazapharAdapyadhikataraMduHkhaM, yadapi ca___ manuSyagatau devagatau vA kimapyApAtaramaNIyaM kiyatkAlabhAvi viSayopabhogasukhaM tadapi viSasammizrabhojanasukhamiva paryantadAruNatvAdatIvaviduSAmanupAdeyam, tanna saMsRtau kAyi viduSAmAsthopanibandho yuktaH yattu niHzreyasapadamadhirUDhasya sukhaM tatparamAnandarUpamaparyavasAnaMca, tacca Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-3 prAyo yuktilezena prAgevopadarzitam, Agamato vA'nusatavyam, AgamapramANabalAddhi sakalamapi paralokadisvarUpaM yathAvadavagamyate, nAnyataH, tena yaducyate prajJAkaraguptena-- 'dIrghakAlasukhAdRSTA-- vicchA tatra kathaM bhavediti, tadapAstamavaseyam, Agamato dIrghakAlasukhamaya darzanAt, na cAgamasya na prAmANyaM, tadaprAmANye sakalaparalokAnuSThAnapravRttyanupapatteH, upAyAntarAbhAvAt, tata AgamabalAduktasvarUpamokSasukhamavetya tatrAgame sarvAtmanA niSaNNAmAnasaH saMsArAdvirakto yadyatsaMsArahetuH tattatparijihIrghararaktadviSTaH sarvakarmanirmUlanAya prakarSeNa yatate, tasya caivaM prayatamAnasya kAlakrameNa viziSTakAlAdisAmagrIsamprAptau pratanubhUtakarmaNaH sakalamohavikAraprAdurbhAvavinivRtteraNimAdyaizvaryalabdhAvapi nautsukyamupajAyate, ___ ata eva ca tasya mokSe'pi na spRhA'bhipvaGgAparapayAMyA, tasyA api mohavikAratvAt, kevalaM sA saMsArAdviraktihetuH svayamapi ca paramparaniranubandhinItyarvAcInAvasthAyAM prazasyate, nanu yadi mokSe'pi na spRhA kathaM tahiM tadarthaM pravRttyupapattiH?, na, loke'pi spRhAvyatirekeNApi tattatkAryakaraNAya pravRttidarzanAta, tathAhi-dRzyante kecit gambhIrAzayA abhiSvaGgAtmikAM spRhAmantareNApi yathAkAlaM bhojanAdyanutiSThantaH, tathAvidhautsukyalAmpaTyadyadarzanAd, api cayathA na mokSe spRhA tathA na saMsAre'pi, saMsArAdatyantaM viraktatvAt, tataH sakalamapi saMsArahetuM parityajantaH kathamiva saMsAraparikSaye mokSaspRhAvyatirekeNApi na muktibhAjaH?, tadevaM sarvatra spRhArahitasya sUtroktanItvA jJAnAdiSu yatamAnasya bhAvanAprakarSe satyazeSArAgAdikarmaparikSayato bhavati muktiH, etena yaduktam-tatsnehavazAcca tatsukheSu paritarSavAn bhavatI'tyAdi tadapi nirviSayamavagantavyam, uktanItyA tattvavedinaH paritarSAdyabhAvAditi sthitaM / sAGghayAH punarAhuH- . prakRtipuruSAntaraparijJAnAnmuktiH, tathAhi "zuddhacaitanyarUpo'yaM, puruSaH prmaarthtH| prakRtyantaramajJAtvA, mohaatsNsaarmaashritH||" tataH prakRte sukhAdisvabhAvAyA yAvat na vivekena grahaNaM tAvanna muktiH , kevalajJAnodaye tu muktiH, tadapyasad, AtmA hyekAntanityaH, sukhAdayastUtpAdavyayadharmANaH, tato viruddhadharmasaMsargAdAtmanaH prakRterbhedaH pratIta eva, kiM na muktiH ?, athaitadeva saMsArI na paryAlocayati tato na muktiH, yadyevaM tarhi sarvadA'pyamuktireva, prAptavivekAdhyavasAyasyAsambhavAt, tathAhiyAvatsaMsArI tAvanna vivekaparibhAvanaM, atha ca vivekaparibhAvane saMsAritvavyapagamaH, tato vivekAdhyavasAyAsambhavAt na kadAcidapi saMsArAdvipramuktiH, api ca-sRSTerapi prAgAtmA kevala iSyate, 'tatastasya kathaM saMsAraH?, kathaM vA muktasya sato na bhUyo'pi?, atha sRSTeH, prAgAtmano didRkSA tato didRkSAvazAtpradhAnena sahaikatAmAtmani pazyata: saMsAra:, muktistu prakRterduSTatAmavadhArya prakRtevirAgato bhavati, tato na puna: prakRtiviSayA didRkSeti na bhUyaH saMsAraH, tadapyayuktam, svakRtAntavirodhAt, tathAhi-dihakSA nAma draSTumabhilASaH, sa ca pUrvadRSTeSvartheSu tathAsmaraNato bhavati, na ca prakRtiH pUrvaM kadAcanApi dRSTA, tatkathaM tadviSayau smaraNAbhilASau ?, api ca- smaraNAbhilASau prakRtivikAratvAt prakRte vinau, smaraNAbhilASAbhyAM ca prakRtyanugama ityanyo'nyAzrayaH, "abhilASasmaraNayoH, prakRtereva vRttitH| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 - nandI-cUlikAsUtraM abhilASAcca tavRttirityanyo'nyasamAzrayaH // " athAnAdivAsanAvazAtprakRtiviSayau smaraNAbhilASau, tadapyasat, vAsanAyA api prakRtivikAratayA prakRteH pUrvamabhAvAt, athAtmasvabhAvarUpA sA vAsanA tahi tasyAH kadAcanApyAtmana ivoparamAsambhavAtsarvadA'pyamuktireveti ytkinycidett| yadapyuktam_ 'rAgAdayo dharmAH, te ca kiM dhammiNo bhinnA abhinnA vA ityAdi,' tadapyayuktaM, bhedAbhedapakSasya jAtyantarasyAbhyupagamAt, kevalabhedAbhedapakSe dharmadharmabhAvasyAnupapadyAmAnatvAt, tathAhidharmadharmiNorekAntena bhede'bhyupagamyamAne dharmiNo ni:svabhAvatApattiH, svabhAvasya dharmAtyAttasya ca tato nyatvAt, svo bhAvaH svabhAvaH-tasyaivAtmIyA sattA, na tu tadarthAntaraM dharmarUpaM, tato na niHsvabhAvatApattiriti cet, na, itthaM svarUpasattA'bhyupagame tadaparasattAsAmAnyayogakalpanAyA vaiyarthyaprasaGgAt, apica-yadyekAntena dharmadharmiNorbhedaH tato dhammiNo jJeyatvAdibhiH dhammairananuvedhAt tasya sarvathA'navagamaprasaGgo, na hyajJeyasvabhAvaM jJAtuM zakyata iti, tathA ca sati tadabhAvaprasaGgaH, kadAcidapyavagamAbhAvAt, tathApi tatsattvAbhyupagame'tiprasaGgaH, anyasyApi yasya kasyacit kadAcidapyanavagatasya SaSThabhUtAderbhAvApatteH, evaM ca dharmyabhAve dharmANAmapi jJeyatvaprameyatvAdInAM nirAzrayatvAdabhAvApattiH, na hi dhAdhArarahitAH kvApi dhAH sambhavanti, tathA'nupalabdheH, __ anyacca-parasparamapiteSAM dharmANAmekAntena bhedAbhyupagame sattvAdyananuvedhAt kathaM bhAvAbhyupagama: ?, tadanyasattvAdidharmAbhyupagame ca dhammitvaprasaktiranavasthA ca, tannaikAntabhedapakSe dharmidharmabhAvaH, nApyekAntAbhedapakSe, yatastasminnabhyupagamyamAne dharmamAtraM vA syAmmimAtraM vA, anyathaikAntAbhedAnupapatteH, anyatarAbhAve cAnyatarasyApyabhAvaH, parasparanAntarIyakatvAd, dharmanAntarIyako hi dharmI, dhamminAntarIyakAzca dhAH, tataH kathamekAbhAve'parasyAvasthAnamiti?, kalpito dharmammibhAvaH tato na dUSaNamiti cet tarhi vastvabhAvaprasaGgaH, na hi dharmadhammisvabhAvarahitaM kiJcidvastvasti, dharmammibhAvazca kalpita iti tadabhAvaprasaGgaH, dharmA eva kalpitA na dharmI tatkathamabhAvaprasaGga iti cet, na, dharmANAM kalpanAmAtratvAbhyupagamena paramArthato'sattvAbhyupagamAt, tadabhAve ca dhamiNo'pyabhAvApatteH, atha tadevaikaM svalakSaNaM sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttyekasvabhAvaM, dhammivyAvRttinibandhanAzca yA vyAvRttayo bhinnA iva kalpitAstA dhAH, tato na kazcinno doSaH, tadapyayuktam, evaM kalpanAyAM vastuto'naikAntAtmakatAprasaktaH, anyathA sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttyayogAt, na hiyenaivasvabhAvena ghaTAd vyAvarttate paTaH tenaiva stambhAdapi, stambhasya ghaTarUpatAprasakteH, tathAhi-ghaTAd vyAvartate paTo ghaTavyAvRttisvabhAvatayA stambhAdapi ghaTavyAvRttisvabhAvatayaiva vyAvarttate tarhi balAt stambhasya ghaTarUpatAprasaktiH, anyathA tatsvabhAvatayA vyAvRttyayogAt, tasmAdyato yato vyAvarttate tattavyAvRttinimittabhUtAH svabhAvA avazyamabhyupagantavyAH, teca naikAntena dhammiNI'bhinnAH, tadabhAvaprasaGgAt, tathA ca tadavastha eva pUrvokto doSaH tasmAdbhinnAbhinnAH, bhedAbhedo'pi dharmadhammiNoH kathamiti cet, ucyate, iha yadyapi tAdAtmyato dhammiNAM dhAH sarve'pilolIbhAvena vyAptAH tathA'pyayaM dharmI ete dharmA iti parasparaM bhedo'pyasti, anyathA tadbhAvAnupapattiH, tathA ca sati pratItibAdhA, mitho bhede'pi ca viziSTAnyo'nyAnavedhena sarvadharmANAM dharmiNA vyAptatvAdabhedo'pya Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 3 sti, anyathA tasya dharmmA iti saGgAnupapatteH, tatazca na sarveSAM vItarAgatvaprasaGgaH, kevalabhedasyAnabhyupagamAt, nApi dopakSayavadAtmano'pi kSayaH, kevalAbhedasyAnabhyupagamAditi sarvaM sustham / nanu yenaivakrameNa bhagavato'tizayalAbhaH tenaiva krameNa tadabhidhAnaM yuktimat nAnyathA bhagavatazca prathamato'pAyAgamAtizayasya lAbha: pazcAt jJAnAtizayasya tatkimarthaM vyutkramanirdeza: ?, ucyate, phalapradhAnAH samArambhA iti jJApanArthaM / tathA 'bhadraM' kalyANaM bhavatu, suraiH zukrAdibhiH asurai:camarAdibhirnamaskRtasya, anena pUjAtizayamAha, na hi vibhavAnurUpAM bhagavataH pUjAmakRtvA surAsurA namaskRtikriyAyAM pravRttimAtenuH, tathAkalpatvAt, pUjAM ca te kRtavanto'STamahAprAtihAryalakSaNAM, tAni ca mahAprAtihAryANyamUni 43 " 'azokavRkSaH surapuSpavRSTirdivyo dhvanizcAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapAtraM, satprAtihAryANi jinezvarANAm // " pUjAtizayazcAnyathAnupapattyA vAgatizayamAkSipati, na hi vAgatizayamantareNa tathA pUjAtizayo bhavati, sAmAnyakevalinAmadarzanAt, tadevaM jJAnAtizayAdayazcatvAro mUlAtizayA uktAH, ete ca dehasaugandhayAdInAmatizayAnAmupalakSaNam, eteSu satsu teSAmavazyaM bhAvAt / tathA 'bhadraM kalyANaM bhavatu 'dhUtarajasaH' dhUtaM - kampitaM sphoTitaM rajo-badhyamAnaM karmma yena sadhUtarajAH tasya, anena sakalasAMsArikaklezavinirmuktAvasthAmAha, yato badhyamAnakaM karma jo bhaNyate, badhyamAnakarmAbhAvazcAyogisiddhAvasthAM gatasya, nArvAcInAvasthAyAM, yata uktaM sUtre - "jAva naM esa jIve eyai veyai calai phaMdai ghaTTai khubbhai udIrai taM taM (bhAvaM) parimaNai tAva naM aTThavihabaMdha vA sattavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA, no ceva naM abaMdhae siA" tatra mithyAdRSTayAdayo mizravajjitA apramattAntA AyurbandhakAle'STAnAmapi karmmaNAM bandhakAH, zeSakAle tvAyurvarjAnAM saptAnAM eteSAmeva saptakarmaNAM mizrApUrvakaraNAnivRttibAdarA api bandhakAH, sUkSmasamparAyA mohAyurvarjAnAM SaNNAM karmaNAm, upazAntamohakSINamohasayogikevalinaH sAtavedanIyasyaivaikasya, tacca sAtavedanIyaM teSAM dvisAmayikaM, tRtIyasamaye'vasthAnAbhAvAt, zailezIpratipatterArabhya punaryogAbhAvAdabandhakAH uktaM ca "sattavihabaMdhagA hoMti pAnino AuvajjagANaM tu / taha suhumasaMparAyA chavihabaMdhA viNidiTThA || 1 || " mohAuyavajjANaM payaDINaM te ubaMdhagA bhaNiyA / uvasaMtakhINamohA kevalino egavihabaMdhA // 2 // taM puna dusamayaThiiyassa baMdhagA na una saMparAyassa / selesIpaDivannA abaMdhagA hoMti vinneyA || 3 || atha bhagavAn saMsArAtItatvAt sadaiva paramakalyANarUpaH tatkimevamucyate tasya bhadraM bhavatu ?, na ca stotrA bhaNitaM sarvameva tathA bhavati, anyatra tathA'darzanAt, atrocyate, satyametat, tathApyevamabhidhAnaM kartRzrotRRNAMkuzalamanovAkAyapravRttikAraNamato na doSaH / tadeva varttamAnatIrthAdhipatitvenAsannopakAritvAdvarddhamAnasvAmino namaskAramabhidhAya samprati tIrthakarAnantaraM saGghaH pUjya iti paribhAvayan saGghasya nagararUpakeNa stavamAha - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 mU. ( 4 ) guNabhavaNagahaNa suyarayaNabhariya daMsaNavisuddharatthAgA / saMghanagara ! bhaddaM te akhaMDacArittapAgArA // vR. guNA iha uttaraguNA gRhyante, mUlaguNAnAmagre cAritrazabdena gRhyamANatvAt, te cottaraguNAH piNDavizuddhAdayo, yata uktam " piMDassa jA visohI samiIo bhAvanA tavo duviho / paDimA abhiggAhAvi ya uttaraguNa mo viyANAhi // " ta eva bhavanAni tairgahanaM-gupilaM pracuratvAduttaraguNAnAM nirupamasukhahetutvAdratnAni zrutaratnAni tairbhRtaM - pUritaM tasyAmantraNaM he zrutarattrabhRta! tathA 'darzanavizuddharathyAka' ! iha darzanaM-- prazamasaMveganirvedAnukampAstikyaliGgagamyamAtmapariNAmarUpaM samyagdarzanamiti gRhyate, tacca kSAyikAdibhedAt tridhA, tadyathA-- kSAyikaM kSAyopazamikamaupazamikaM ca, uktaM ca nandI - cUlikAsUtra " -- "sammattaMpi ya tivihaM khaovasamiyaM tahovasamiyaM ca / khaiyaM ce "ti, tatra trividhasyApi darzanamohanIyasyakSayeNa nirmUlamapagamena nirvRttaM kSAyikaM, udayAvalikApraviSTasyAMzasya kSayeNa zeSasya tUpazamena nirvRttaM kSAyopazamikaM udayAvalikApraviSTasyAMzasya kSaye sati zeSasya bhasmacchannAgnerivAnudrekAvasthA upazamaH tena nirvRttamaupazamikam, Aha aupazamikakSAyopazamikayoH kaH prativizeSa: ?, ucyate, kSAyopazamike tadAvArakasya karmmaNaH pradezato'nubhavo'sthi na tvaupazamike iti / darzanamevAsAramithyAtvAdikacavararahitA vizuddharathyA yasya tattathA, tasyAmantraNaM he darzanavizuddharathyAka! 'selrlopaH sambodhane hrasvo ve 'ti prAkRtalakSaNasUtre vAzabdasya lakSyAnusAreNa dIrghatvasUcanA(rthatvA) tU dIrghanirdezo, yathA goyamA ityatra, saGghaH- cAturvarNaH zramaNAdisaGghAtaH sa nagaramiva saGghanagaraM 'vyAghrAdibhirgauNaistadanuktA' viti samAso, yathA puruSo vyAghra iva puruSavyAghraH, tasyAmantraNaM he saGghanagara! 'bhadraM' kalyANaM 'te' tava bhavatu akhaNDacAritraprakAra ! cAritraM- mUlaguNAH akhaNDam-avirAdhitaM cAritrameva prAkAro yasya tattathA 'mAMsAdiSu ceti' prAkRtalakSaNAt cAritrazabdasyAdau hasvaH tasyAmantraNaM he akhaNDacAritraprAkAra! dIrghatvaM prAgiva // bhUyo'pi saGghasyaiva saMsArocchedakAritvAccakrarUpakeNa stavamAhamU. (5) saMjamatavatuMbArayassa namo sammattapAriyallassa / appaDicakkassa jao hou sayA saMghacakkassa // vR. saMyamaH - saptadaza prakAra: yaduktam 11 "paJcAzravAdviramaNaM paJcendriyanigrahaH kaSAyajayaH / daNDatrayaviratizceti saMyamaH saptadazabhedaH || 1 || " tapo dvidhA bAhyamAbhyantaraM ca, tatra bAhyaM SaDvidhaM, yaduktam"anazanamUnodaratA vRtteH saMkSepaNaM rasatyAgaH / kAyakleza: saMlInateti bAhyaM tapaH proktam // 1 // " Abhyantaramapi SoDhA, yata uktam "prAyazcittadhyAne vaiyAvRttyavinayAvathotsargaH / svAdhyAya iti tapaH SaTprakAramAbhyantaraM bhavati // 23 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-5 saMyamazca tapAMsi ca saMyamatapAMsi tumbaM ca arAzca-araka: tumbArAH saMyamatapasyeva yathAsaMkhyaM tumbArA yasya tattathA tasmai saMyamatapastumvArAya namaH, sUtre SaSThI prAkRtalakSaNAccaturthyarthe veditavyA, uktaM ca-'chaTTivihattIe bhanAi cautthI,' tathA 'sammattapAriyallassa' samyaktvameva pAriyallaMbAhyapRSThasya bAhyA bhramiryasya tattathA tasmai namaH, gAthArddha vyAkhyAtaM, tathA na vidyate prati-anurUpaM samAnaM cakraM yasya tadapraticakraM, carakAdicakrairasamAnamityarthaH, tasya jayo bhavatu sadA' sarvakAlaM, saGghazcakramiva saGghacakraM tsy|. . samprati saGghasyaiva mArgagAmitayA ratharUpakeNa stavamabhidhitsurAhamU. (6) bhaI sIlapaDAgUsiyassa tvniymturyjuttss| saMgharahassa bhagavao sjjhaaysunNdighosss|| 7.'bhadraM' kalyANaM saGgharathasya bhagavato bhavatviti yogaH, kiMviziSTasya sataH ityAha-'zIlocchritapatAkasya' zIlameva-aSTAdazazIlAGgasahasrarUpamucchritA patAkA yasya satathA, bhAryoDhAderAkRtigaNatayA tanmadhyapAThAbhyupagamAducchritazabdasya paranipAtaH, prAkRtazailyA vA, na hi prAkRte vizeSaNapUrvAparanipAtaniyamo'sti, yathAkathaJcitpUrvapipraNIteSu vAkyeSu vizeSaNanipAtadarzanAt, 'taponiyamaturaGgayuktasya' tapaHsaMyamAzvayuktasya, tathA svAdhyAyaH-paJcavidhaH, tadyathA-vAcanA pracchanA parAvarttanA anuprekSA dharmakathA ca, svAdhyAya evasan-zobhano nandighoSo-dvAdazavidhatUryaninAdo yasya satathA tasya, sajjhAyasunemidhosasse'ti kvacitpAThaH, tatra svAdhyAya eva zobhano nemighoSo yasyeti dRSTavyam, iha zIlAGgaprarUpaNe satyapi taponiyamaprarUpaNaM tayoH pradhAnaparalokAGgatvakhyApanArthaM, asti cAyaM nyAyo yaduta-sAmAnyoktAvapi prAdhAnyakhyApanArthaM vizeSAbhidhAnaM kriyate, yathA brAhmaNa AyAtA vaziSTo'pyAyAta iti, evamanyatrApi yathAyogaM pribhaavniiym| saGghasyaiva lokamadhyavartino'pi lokadharmAsaMzleSataH padmarUpakeNa stavaM pratipAdayitumAhamU.(7) kmmryjlohviniggysssuyrynndiihnaalss| paMcamahavvayathirakanniyassa gunnkesraalss|| . vR.karma-jJAnAvaraNAdyaSTaprakAraM tadeva jIvasya guNDanena mAlinyApAdanAdrajo bhaNyate karma raja eva janmakAraNatvAjjalaughaH tasmAdvinirgata iva vinirgataH karmarajojalaudhavinirgataH tasya, iha padmaM jalaudhAdvinirgataM supratItaM, jalaudhasyopari tasya vyavasthitvAt, saGghastu karmarajojalaudhAdvinirgato'lpasaMsAratvAdavaseyaH, tathA ca aviratasamyagdRSTerapyapArddhapudgalaparAvarttamAna eva saMsAraH, ata eva vinirgata iveti vyAkhyAtaM, na tu sAkSAdviniggartaH, adyApi saMsAritvAt, tathA zrutaratnameva dIrgho nAlo yasya sa tathA tasya, dIrghanAlatayA ca zrutaratnasya rUpaNaM karmarajo jalaudhataH tadbalAdvinirgateH, tathA paJca mahAvratAnyeva-prANAtipAtAdiviramaNalakSaNAni sthirAdRDhA karNikA-madhyagaNDikA yasya tattathA tasya, tathA guNAH-uttaraguNAH ta eva paJcamahAvratarUpakarNikAparikarabhUtatvAt kesarA iva guNakesarA: te vidyante yasya tattathA tasya, atra 'matuvatthaMmi muNijjaha AlaM illaM maNaM taha ya' iti prAkRtalakSaNAt matvarthe aalprtyyH| . tathA ye abhyupetasamyaktvAH pratipannANuvratA api pratidivasaM yatibhyaH sAdhUnAmagAriNAM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 nandI - cUlikAsUtra cottarottaraviziSTaguNapratipattiheto: sAmAcArIM zRNvanti te zrAvakAH, uktaM ca"saMpattadaMsaNAI paryAdiyahaM jaijanA suNeI ya / sAmAyAriM paramaM jo khalu taM sAvagaM biMti / / " sAvagajanamahuariparivuDassa jinasUrateyabuddhassa / saMghapaumassa bhadda samaNagaNasahassapattassa // mU. ( 8 ) vR. zrAvakAzca te janAzca zrAvakajanA: ta eva madhukarya: tAbhiparivRttasya tasya, tathA 'jinasUryatejobuddhasya' jina eva sakalajagatprakAzakatayA sUrya iva bhAskara iva jinasUryastasyatejoviziSTasaMvedanaprabhavA dharmadezanA tena buddhasya, tathA zrAmyantIti zramaNA 'nandyAdibhyo'na' iti karttaryanapratyayaH zrAmyanti-tapasyanti, kimuktaM bhavati ? - pravrajyA''rambhadivasAdArAbhya sakalasAvadyayogaviratA gurUpadezAdAprANoparamAdyathazaktyanazanAdi tapazcaranti, uktaM ca"yaH samaH sarvabhUteSu, traseSu sthAvareSu ca / tapazcarati zuddhAtmA zramaNo'sau prakIrttitaH // " zramaNAnAM gaNaH zramaNagaNaH sa eva sahastra patrANAM yasya tat zramaNagaNasahastrapatraM tasya (zrIsaGghapadmasya bhadraM bhavatu // bhUyo'pi saGghasyaiva somatayA candrarUpakeNa stavamabhidhitsurAhamU. ( 9 ) tavasaMjamamayalaMchana akiriyarAhumuhaduddharisa nicca / jaya saMghacaMda ! nimmalasammattavisuddhajoNhAgA ! // vR. tapazca saMyamazca tapa:saMyamaM samAhAro dvandvaH, tapaH saMyamameva mRgalAJchanaM- mRgarUpaM cihna yasya tasyAmantrANaM he tapaH saMyamamRgalAJchana !, tathA na vidyante'nabhyupagamAt paralokaviSayA kriyA yeSAM te akriyA-nAstikAH ta eva jinapravacanazazAGkagrasanaparAyaNatvAdrAhumukhamivAkriyarAhumukhaM tena duSpradhRSyaH - anabhibhavanIyaH tasyAmantraNaM he akriyarAhumukhaduSpradhRSya !, saGghazcandra iva saGghacandraH tasyAmantrANaM he saGghacandra !, tathA nirmalaM-mithyAtvamalarahitaM yatsamyaktvaM tadeva vizuddhA jayotsnA yasya sa tathA, 'zeSAdve 'ti kaH pratyayaH, tasyAmantraNaM he nirmalasamyaktvavizuddhajyotsnAka!, dIrghatvaM prAgiva prAkRtalakSaNAdavaseyam, 'nityaM' sarvakAlaM 'jaya' sakalaparadarzanatArakebhyo'tizayavAn bhava, yadyapi bhagavAn, saGghacandraH, sadaiva jayan varttate tathA'pItthaM stoturabhidhAnaM kuzalama novAkAyapravRttikAraNamityaduSTam / punarapi saGghasyaiva prakAzakatayA sUryarUpakeNa stavamAhamU. (10) paratitthiyagaha pahanAsagassa tavateyadittalesassa / nANujjoyassa jae bhaddaM damasaMghasUrassa // vR. paratIrthikAH-kapilakaNabhakSAkSapAdasugatAdibhatAvalambinaH, ta eva grahAH teSAM yA prabhAekai kadurnayAbhyupagamaparisphUrtilakSaNA tAmanantanayasaMkulapravacanasamutthaviziSTajJAnabhAskaraprabhAvitAnena nAzayati-apanayatIti paratIrthikagrahaprabhAnAzakaH tasya, tathA tapasyeja eva dIptA - ujjvalA lezyA - bhAsvaratA yasya sa tathA tasya tapastejodIplezasya, tathA jJAnamevodyotovastuviSaya: prakAzo yasya sa tathA tasya jJAnodyotasya, 'jagati' loke 'bhadraM kalyANaM' bhavatviti zeSa:, dama: - upazamaH tatpradhAnaH saGghaH sUrya iva saGghasUryaH tasya damasaGghasUryasya // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 10 samprati saGghasyaivAkSobhyatayA samudrarUpakeNa stavaM cikIrSurAhamU. ( 11 ) 47 bhaddaM dhiivelAparigayassa sajjhAyajogamagarassa / akkhohassa bhagavao saMghasamuddassa raMdassa // vR. (saMgha eva samudraH) saGghasamudraH tasya bhadraM bhavatviti kriyA zeSaH, kiMviziSTasya sata ityAha-'dhRtivelAparigatasya' dhRtiH - mUlottaraguNaviSayaH pratidivasamutsahamAna AtmapariNAmavizeSaH saiva velA - jalavRddhilakSaNA tayA parigatasya, tathA syAdhyAyayoga eva karmmavidAraNakSamazaktisamanvitatayA makara iva makaro yasmin sa tathA tasya, tathA 'akSobhyasya' parISahopasargasambhave'pi niSprakampasya 'bhagavataH ' samagraizvaryarUpayazodharmaprayatna zrIsambhArasamanvitasya 'rundasya' vistiirnnsy| bhUyo'pi saGghasyaiva sadAsthAyitayA merurUpakeNa stavamAha-gAthASaTkena sambandhaHmU. ( 12 ) sammadaMsaNavaravairadaDharUDhagADhAvagADhapeDhassa / dhammavararayaNamaMDiacAmIyaramehalAgassa / vR. samyak-aviparItaM darzanaM-tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tadeva prathamaM mokSAGgatayA sAratvAdvaravajramiva samyagdarzanavaravajraM tadeva dRDhaM niSprakampaM rUDhaM-ciraprarUDhaM gADhaMnibiDamavagADhaM nimagnaM pIThaM prathama bhUmikA yasya sa tathA, iha mandaragiripakSe vajramayaM pIThaM dRDhAdivizeSaNaM supratItaM, saGghamandaragiripakSe tu samyagdarzanavaravajramayaM pIThaM dRDhaM zaGkAdizuSirarahitatayA paratIrthakavAsanAjalenAnta: pravezAbhAvatazcAlayitumazakyam, rUDhaMpratisamayaM vizuddhayamAnatayA prazastAdhyavasAyeSu cirakAlaM varttamAn, gADhaM tIvratattvaviSayarucyAtmakatvAd, avagADhaM jIvAdiSu padArtheSu samyagavabodharUpatayA praviSTaM, taM vande, sUtre prAkRtatvAt dvitIyArthe SaSThI, yadAha pANiniH svaprAkRtalakSaNe'dvitIyArthe SaSThI', athavA sambandhavivakSayA SaSThI, yathA mASANAmazranIyAdityatra yadvA itthaMbhUtasya saGghamandaragireryat mAhAtmyaM tad vande iti mAhAtmyazabdAdhyAhArApekSayA SaSThI, tathA durgatau prapatanmAtmAnaM dhAra yatIti dharmmaH sa eva vararatnamaNDitA cAmIkaramekhalA yasya sa dharmmavararatnamaNDitacAmIkaramekhalAkaH 'zeSAdve'ti kapratyayaH tasya, iha dhamrmmo dvidhA mUlaguNarUpa uttaraguNarUpazca tatrottaraguNarUpa ratnAni mUlaguNarUpastu mekhalA, na khalu mUlaguNarUpadharmmAtmakacAmIkaramekhalA viziSTottaraguNarUpavararatnavibhUSaNavikalA zobhate / mU. (13) niyamUsiyakaNayasilAyalujjalajalaMtacittakUDassa / naMdanavanamanaharasurabhisIlagaMdhuddhamAyassa // vR . ihocchritazabdasyavyavahitaH prayogaH, tatazcAyamarthaH - niyamA eva indriyanoindriyadamarUpAH kanakazilAtalAni teSu ucchritAni - ujjvalAni jvalanti cittAnyeva kUTAni yasmin sa tathA tasya, iha mandaragirau kUTAnAmucchritatvamujjvalatvaM bhAsuratvaM ca supratItaM, saGghamandaragiripakSe tu cittarUpANi kUTAnyucchritAni azubhAdhyavasAyaparityAgAdujjvalAni pratisamayaM karmamalavigamAt jvalanti uttarottarasUtrArthasmaraNena bhAsuratvAt, tathA nandanti surAsuravidyAdharAdayo yatra tannandanaM vanam-azokasahakArAdipAdapavRndaM nandanaM ca tadvanaM ca nandanavanaM latAvitAnagatavividhaphalapuSpapravAlasaMkulatayA mano haratIti manoharaM, 'lihAdibhyaH' ityac pratyayaH, nandanavanaM ca tanmanoharaM ca yasya surabhisvabhAvo yo gandhastena 'uddhamAya: ' ApUrNaH, uddhamAyazabda ApUrNaparyAya:, yata Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nandI-cUlikAsUtraM uktamabhimAnacihnana-"paDihatthamuddhamAyaM ahire(ya)iyaM ca jANa AuNNo" tasya, saGghamandagiripakSe tu nandanaM-santoSaH, tathAhi-tatra sthitAH sAdhavo nandanti, tattvavidhidhAmoSapadhyAdilabdhisaMkulatayA manoharaM, tasya surabhiH zIlameva gandhaH tena vyAptasya, athavA manoharatvaM surabhizIlagandhavizeSaNaM drssttvym| mU.(14) jiivdyaasuNdrkNdruddriymunivrmiNdinnss| heusydhaauupglNtrynndittoshiguhss| vR.jIvadayA eva sundarANi svaparanirvRtihetutayA kandarANi tapasvinAmAvAsabhUtatvAt tathA ca loke'pi pratItam 'ahiMsAvyavasthitaH tapasvI'ti jIvadayAsundarakandarANi, teSu ye utprAbalyena karmazatrujayuM prati dapitA uddapitA munivarA eva zAkyAdimRgaparAjayAt mRgendrAH tairAkIrNovyAptastasya, tathA mandaragireguhAsu niSyandavanti candrakAntAdIni ratnAni bhavanti kanakAdidhAtavo dIptAzcauSadhayaH, saGghamandaragiripakSe tu anvayavyatirekalakSaNA ye hetavasteSAM zatAni hetuzatAni tAnyeva dhAtavaH, kuyuktivyudAsena teSAM svarUpeNa bhAsvaratvAt, tathA pragalantiniSyandamAnAni kSAyopazamikabhAvasyandivAt, zrutaratnAni dIptAH-jAjvalyamAnA oSadhayaHAmargauSadhyAdayo guhAsu-vyAkhyAnazAlArUpAsu yasya sa tathA tsy| mU.(15) . sNvrvrjlpgliyujjhrpviraaymaannaahaarss| saavgjnnpurvNtmornccNtkuhrss| vR.saMvara:-prANAtipAtAdirUpapaJcAzravapratyAkhyAnaM tadeva karmamalaprakSAlanAt sAMsArikatRDapanodakAritvAt pariNAmasundaratvAcca varajalamiva saMvaravarajalaM tasya pragalitaH-sAtatyena vyUDhaH ujjhara-pravAhaH sa eva pravirAjamAno hAro yasya sa tathA, zrAvakajanA eva stutistotrasvAdhyAyavidhAnamukharatayA pracurA ravanto mayUrAH tairnRtyantIva kuharANi-jinamaNDapAdirUpANi yasya sa tathA tsy| mU.(16) vinynypvrmunivrphurNtvijjujjlNtsihrss| vivihgunnkpprukkhgphlbhrkusumaaulvnss|| . vR. vinayena natA vinayenatA ye pravaramunivarAH ta eva sphurantyo vidyuto vinayanatapravaramunivarasphuradvidyutaH tAbhivalinti-bhAsamAnAni zikharANi yasya sa tathA tasya, iha zikharasthAnIyAH prAvacanikA viziSTA AcAryAdayo draSTavAH, vinayanatAnAM ca pravaramunivarANAM vidyutA rUpaNaM vinayAdirUpeNa tapasA teSAM bhAsuratvAt, tathA trividhA guNA yeSAM te vidhidhaguNAH, vizeSAnyathAnupapattyA sAdhavo gRhyante, ta eva viziSTakulotpannatvAt paramAndarUpasukhahetudharmaphaladAnAcca kalpavRkSA iva vividhaguNakalpavRkSakAH, prAkRtatvAt, svArthe kapratyayaH, teSAM ca yaH phalabharo yAnica kusumAni tairAkulAni vanAni yasya satathA tasya, iha phalabharasthAnIyo mUlottaraguNarUpo dharmaH, kusumAni nAnAprakArA RddhayaH, vanAni tu gcchaaH| . mU.(17) naannvrrynndippNtkNtveruliyvimlcuulss| vaMdAmi vinayapaNao sNghmhaamNdrgiriss| vR.tathA-jJAnameva paramanirvRtihetutvAdvararatnaM jJAnavararatnaM tadeva dIpyamAnA kAntA vimalA vaiDUryamayI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 17 49 cUDA yasya sa tathA tatra mandarapakSe vaiDUryamayI cUDA kAntA vimalA ca supratItA, saMghamandarapakSe tu kAntA bhavyajanamanohAritvAdvimalA yathAvasthitajIvAdipadArthasvarUpopalambhAtmakatvAt, tasya itthaMbhUtasya saGgamahAmandaragireryanmAhAtmyaM tadvinayapraNato vande / tadevaM saMghasyAnekadhA stavo'bhihitaH, sampratyAvalikAH pratipAdanIyAH, tAzca tistraH, tadyathAtIrthakarAvalikA gaNadharAvalikA sthavirAvalikA ca, tatra prathamataH tIrthakarAvalikAmAhamU. (18 ) usamaM ajiyaM saMbhavamabhinaMdana sumai suppabha supAsaM / sasi pupphadaMta sIyala sijjaMsaM vAsupujjaM ca // vimalamanaMtaya dhamma saMtiM kuthuM araM ca malliM ca / mU. ( 19 ) munisuvvaya nami nemiM pAsaM taha vaddhamANaM ca // vR. gAthAdvayaM nigadasiddhaM / / gaNadharAvalikA tu yA yasya tIrthakRtaH sA tasya prathamAnuyogato dRSTvA, bhagavadvarddhamAnasvAmina Aha mU. ( 20 ) paDhamittha idaM bhUI bIe puna hoi aggiMbhUIti / taIe ya vAubhUI tao viyatte suhamme ya // maMDia moriyaputte akaMpie ceva alayabhAvA y| meajje ya pahAse ya gaNaharA huti vIrassa // mU. ( 21 ) vR. gAthAdvayametadapi nigadasiddhaM / ete ca gaNabhRtaH sarve'pi tathAkalpatvAdbhavadupadiSTaM uppanne i vetyAdi mAtRkApadatrayAdhigamya sUtrataH sakalamapi pravacanaMM dRbdhavantaH, tacca pravacanaM sakalasattvAnAmupakArakaM, vizeSata idAnIntanajanAnAmataH tadeva sampratyabhiSTuvannAhanivvuipahasAsaNayaM jayai sayA savvabhAvadesaNayaM / mU. (22) kusamayamayanAsaNayaM jiNiMdavaravIrasAsanayaM // vR.nirvRtteH-mokSasya panthAH- samyagdarzanajJAnacAritrANi, tathA cAha bhagavAnumAsvAtivAcakaH'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga : ' iti, nirvRtipatha: 'RkpUH pathyapo'di 'ti samAsAnto'tpratyayaH, yadyapi nirvRtipathazabdena jJAnAditrayamabhidhIyate, tathA'pIha samyagdarzanacAritrayoreva parigraho, jJAnasyottaratra vizeSeNAbhidhAnAt nirvRtipathasya zAsanaM ziSyate'neneti zAsanaMpratipAdakaM nirvRtipathazAsanaM, tataH 'kazce'ti prAkRtalakSaNAt, svArthe kapratyayaH, nirvRtipathazAsanakam, evamanyatrApi yathAyogaM kapratyayabhAvanA kAryA, 'sadA' sarvakAlaM 'jayati' sarvANyapi pravacanAni prabhAvAtizayenAtikramyAtizAyI varttate, kathaMbhUtaM sadityAha - 'sarvabhAvadezanakaM' sarve ca te bhAvAzca sarvabhAvAH teSAM dezanaM-prarUpakaM sarvabhAvadezanaM, tataH svArthikaH kapratyayaH, , sarvabhAvadezanakam, ata eva 'kusamayamadanAzanakaM' kutsitAH samayA: paratIrthikapravacanAni teSAM madaHavalepastasya nAzanaM tataH svArthikakapratyaye kusamayamadanAzanakaM, kusamayamadanAzanaM ca kusamayAnAM yathoktasarvabhAvadezakatvAyogAt, itthaMbhUtaM jinendravaravIrazAsanakaM jayati / samprati yairidamavicchedena sthaviraiH krameNaidaMyugInajantUnAmupakArArthamAnItaM teSAmAvalikAmabhidhitsurAha- 30/4 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 mU. ( 23 ) suhammaM aggivesANaM, jaMbUnAmaM ca kAsavaM / pabhavaM kaccAyaNaM vaMde, vacchaM sijja bhavaM tahA // vR. iha sthavirAvalikA sudharmmasvAminaH pravRttAH zeSagaNadharANAM santAnapravRtterabhAvAt, uktaM ca-'"titthaM ca suhammAho niravaccA gaNaharA sesA " tatastamevAdau kRtvA tAmabhidhatte - "sadharmma sudharmmasvAminaM paJcamagaNadharaM' aggivesANaM' miti agnivezasyApatyaM vRddhaM agnivezyo 'gargAderya'triti yaJa, pratyayaH tasyApyapatyamAgnivezyAyanaH taM AgnivezyAyanaM, vande iti kriyAbhisambandhaH, tathA tasya ziSyaM jambUnAmAnaM, caH samuccaye, kazyapasyApatyaM kAzyapaH 'vidAdervRddha' ityaJpratyayaH, taM kAzyapayotraM vande, tasyApi jambUsvAminaH ziSyaM prabhavanAmAnaM kAtyAyanaM katasyApatyaM kAtyaH 'gargoderyaJi 'ti yaJ pratyayastaM vande tatheti samuccaye // mU. ( 24 ) jasa bhadaM tuMgiyaM vaMde, saMbhUyaM, ceva mADharaM / bhaddabAhuM ca pAinnaM, thUlabhaddaM ca goyamaM // nandI - cUlikAsUtraM vR. zayyambhavaziSyaM yazobhadraM 'tuGgikaM' tuGgikagaNaM vyAghrApatyotraM vande, tasya ca dvau pradhAnaziSyAvabhUtAm, tadyathA-sambhUtavijayo mADharagotro bhadrabAhuzca prAcInagotraH, tau dvAvapi namaskRrute, 'sambhUtaM ceva mADharaM / bhadrabAhuM ca pAInna' miti, tatra sambhUtavijayasya vineyaH sthUlabhadro gautama AsIt, tamAha-sthUlabhadraM, caH samuccaye, gautamaM gautamasyApatyaM gautamaH 'RSivRSNyandhakakurubhya' iti aN pratyayaH taM, vande iti kriyAyogaH, sthUlabhadrasyApi dvau pradhAnaziSyau babhUvata:, tadyathAelApatyagotro mahAgirirvaziSTagotra: suhstii| tau dvAvapi praNiNaMsurAha mU. (25) elAvaccasagottaM vaMdAmi mahAgiriM suhatthi ca / tatto kosi agottaM bahulassa sarivvayaM vande // vR. iha yaH svApatyasantAnasya svavyapadezakAraNamAdya: prakAzaka: puruSa: tadapatyasantAno gotraM, ilApaterapatyaM elApatyaH, 'pratyuttarapadayamAdityAdityateryo'NapavAde vA sve' iti yaMJ pratyayaH, elApatyena saha gotreNa varttate yaH sa elApatyasagotraH taM vande mahAgiriM, suhastinaM ca prAguktagotraM, tatra suhastina Arabhya susthisupratibuddhAdikrameNAvalikA vinirgatA sA yathA dazAzrutaskandhe tathaiva draSTvA, na ca tayehAdhikAraH, tasyAbhAvalikAyAM prastutAdhyayanakArakasya devavAcakasvAbhAvAt, tata iha mahAgiryAvalikayA'dhikAraH, tatra mahAgireddhau pradhAnaziSyAvabhUtAm, tadyathA - bahulo balissahazca, tau ca dvAvapi yamalabhrAtarau kauzikagautrau ca, tayorapi madhye balissahaH pravacanapradhAna AsIt, tatastameva ninaMsurAha - 'tato' mahAgireranantaraM kauzikagotraM bahulasya 'sadRzavayasaM' samAnavayasaM, dvayorapi yamalabhrAtRtvAt, 'vande' namaskaromIti / mU. (26) hAriyaguttaM sAiM ca vaMdimo hAriyaM ca sAmajjaM / vaMde kosiyagottaM saMDillaM ajjajIyadharaM // vR. balissahasyApi ziSyaM hArItagotraM 'svAtiM' svAtinAmAnaM caH samuccaye vande, tathA svAtiziSyaM ' hArItaM' hArItagotraM caH samuccaye sa ca bhinnakramaH zyAmAryazabdAnantaraM draSTavyaH, zyAmAryaM vande, tathA zyAmAryaziSyaM kauzikagotraM 'zANDilyaM' zANDilyanAmAnaM vande, kimbhUtamityAha-'AryajItadharaM' ArAt sarvaheyadharmebhyo'rvAk yAtaM AryaM 'jIta' miti sUtramucyate, Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mUlaM-26 jItaM sthitiH kalpo maryAdA vyavastheti hi paryAyAH, maryAdAkAraNaM ca sUtramucyate, tathA 'dhRD dhAraNe' dhriyate dhArayatIti dharaH 'lihAdibhyaH' ityac pratyayaH AryajItasya dhara AryajItadharaH tam, anye tu vyAcakSate-zANDilasyApi ziSya Aryagotro jItadharanAmA sUrirAsIt taM vande iti|| mU.(27) tisamuddakhAyakittiM dIvasamuddesu ghiypeyaalN| vaMde ajjasamudaM akkhubhiysmuddgNbhiirN|| vR.zANDilaziSyamAryasamudranAmAnaM vande, kathaMbhUtamityAha-'trisamudrakhyAtakIti' pUrvadakSiNAparadigvibhAgavyavasthitatvAt, pUrvAparadakSiNAstrayaH samudrAstrisamudram, uttaratastu himavAnvaitADhya vA, trisamudre khyAtA kIrtiryasvAsau trisamudrakhyAtakIrtistaM, tathA 'dvIpasamudreSu' dvIpeSu samudreSu ca gRhItaM peyAlaM-pramANaM yena sa gRhItapeyAlastam, atizayena dvIpasAgaraprajJaptivijJAyakamiti bhAvaH, tathA akssubhitsmudrvdgmbhiirm|| mU.(28) bhaNagaM karagaM jharagaM pabhAvagaM naanndNsnngunnaannN| vaMdAmi ajjamaMguM suyasAgarapAragaM dhiirN| vR.AryasamudrasyApi ziSyamAryamaMguMvande, kiMbhUtamityAha-'bhaNakaM' kAlikAdisUtrArthamanavarataM bhaNati-pratipAdayatIti bhaNaH bhaNa eva bhaNaka: 'kazceti prAkRtalakSaNasUtrAt svArthe kaH pratyayaH taM, tathA kArakaM' kAlikAdisUtroktamevopadhipratyupekSaNAdirUpaMkriyAkalApaM karoti karAyatIti vA kArakastaM, tathA dharmadhyAnaM dhyAyatIti dhyAtA taM dhyAtAraM, iha yadyapi sAmAnyataH kArakamiti vacanAd dhyAtAramiti vizeSaNaM gatArthaM tathApI tasya vizeSato'bhidhAnaM dhyAnasya pradhAnaparalokAMgatAkhyApanArthaM, tathA yata eva bhaNakaM kArakaM dhyAtAraM vA ata eva prabhAvakaM jJAnadarzanaguNAnAm, 'ekagrahaNe tajjAtIyagrahaNamiti' nyAyAccaraNaguNAnAmapi parigrahaH, tathA dhiyA rAjate iti dhIrastaM, tathA zruta saagrpaargN|| mU. (29) vaMdAmi ajja dhammaM tatto vaMde ca bhaddaguttaM c| tattoya ajjavairaMtavaniyama guNehiM virsmN|| ||pr.|| mU.(30) vaMdAmi ajjarakkhiyakhamaNe rakkhicarita svvseH| rayaNakaraMDagabhUo anuogo rakkhivao jehiN|| ||pr.|| ma.(31) nANamidaMsaNaMmiatavaviNae nnicckaalmjjtN|| ___ajjaM naMdilakhamaNaM sirasAvaMde psnnmnnN|| vR.AryamaGgorapi ziSyamAryanandilakSapaNaM prasannamanasam-araktadviSTAnta:karaNaM zirasA vande, kathambhUtamityAha-'jJAne' zrutajJAne 'darzane' samyaktve, cazabdAccAritreca, tathA tapasi-yathAyogamanazanAdirUpe vinaye-jJAnavinayAdirUpe 'nityakAlaM' sarvakAlam 'udyuktam' apramAdinaM / / mU.(32) . vaDDau vAyagavaMso jasavaMso ajjnaaghtthiinnN| vaagrnnkrnnbhNgiykmmpyddiiphaannaannN|| vR.pUrvagataM sUtramanyacca vineyAn vAcayantIti vAcakAH teSAM vaMza:-kramabhAvipuruSaparvapravAha: sa 'varddhatAM' vRddhimupayAtu, mA kadAcidapi tasya vRddhimupagacchato vicchedo bhUyAditiyAvat, varddhatAmityatrAzaMsAyAM paJcamI, kathambhUto vAcakavaMza ityAha-'yazovaMzo' mUrto yazaso vaMza Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 nandI-cUlikAsUtraM iva-parvapravAha iva yazovaMzaH, anenApayazaHpradhAnapuruSavaMzavyavacchedamAha, tathAhi-apayazaH pradhAnAnAmapArasaMsArasaritpatizrota: patitAnAM paramamunijanopadhRtaliGgaviDambakAnAmalaM santAnaparivRddheti, keSAM sambandhI vAcakavaMzaH parivarddhatAmityAha-AryanAgahastinAmAryanandilakSapaNaziSyANAM, kathambhUtAnAmityAha-'vyAkaraNakaraNabhaGgIkarmaprakRtipradhAnAnAM tatra vyAkaraNaMsaMskRtazabdavyAkaraNaM prAkRtazabdavyAkaraNaM ca praznavyAkaraNaM vA karaNaM-piNDavizuddhAdi, uktaM ___ "piMDavisohI samiI bhAvana paDimA ya iNdiyniroho| , paDilehaNa guttIo abhiggahA ceva karaNaM tu||" bhaGgI-bhaGgabahulaM zrutaM karmaprakRtiH-pratItA, etaSu prarUpaNAmadhikRtya prdhaanaanaam|| . mU.(33) jaccaMjaNadhAusamappahANa muddiykuvlynihaannN| vaDDauvAyagavaMso revinkkhttnaamaannN|| vR.AryanAgahastinAmapi ziSyANAM revatInakSatranAmnAM vAcakAnAM vAcakavaMzo varddhatAM kathambhUtAnAmityAha-'jAtyAJjanadhAtusamaprabhANAM' jAtyAzcAsAvaJjanadhAtuzca tena samA-sadRzA prabhA dehakAntiryeSAM te tathA teSAM, mA bhUdatyantakAlimni sampratyaya iti vizeSaNAntaramAha-'mudrikAkuvalayanibhAnAM' paripAkAgatarasadrAkSayA nIlotpalena ca samaprabhANAM, aparepunarAhuH-kuvalayamiti maNivizeSaH ttraapyvirodhH| mU.(34) ayalapurA nikkhaMte kAliyasuyaAnuogie dhiire| baMbhaddIvagasIhe vAyagapayamuttamaM ptte| vR.revatInakSatranAmakavAcakAnAM ziSyAn 'brahmadvIpakasiMhAn' brahmadvIpakazAkhopalakSitAn siMhanAmakAnAcAyAn 'acalapurAt niSkrAntAn' acalapure gRhItadIkSAn 'kAlikarutAnuyogikAn' kAlikazrutAnuyoge-vyAkhyAne niyuktAH kAlikazrutAnuyogikAstAn athavA kAlika zrutAnuyoga eSAM vidyate iti kAlika zrutAnuyoginaH tataH svArthikakapratyayavidhAnAt kAlikazrutAnuyogikAH tAn, dhiyA rAjante iti dhIrAH tAn, tathA tatkAlapekSayA uttama-pradhAnaM vAcakapadaM prAptAn - mU. (35) jesi imo anuogo payarai ajjAvi addddbhrhmmi| bahunayaraniggayajase te vaMde khNdilaayrie|| . vR. yeSAmayaM-zravaNapratyakSata upalabhyamAno'nuyogo'dyApiarddhabharatavaitADhyadarvAk 'pracarati' vyApriyate tAn skandilAcAryAn siMhavAcakasuriziSyAn bahuSu nagareSu nirgataM-prasRtaM yazo yeSAM te bahunagaranirgatayazasastAn vande / athAyamanuyogo'rddhabharate vyApriyamANaH kathaM teSAM skandilanAmnAmAcAryANAM sambandhI ?, ucyate, iha skandilAcAryapratipattau duSSamasuSamApratipanthinyAH tadgatasakaluzabhabhAvagrasanaikasamArambhAyAH duSSamAyAH sAhAyakamAdhAtuM paramasuhRdiva dvAdazavArSikaM durbhikSamudapAdi, tatra caivaMrUpe mahati durbhikSe bhikSAlAbhasyAsambhavAdavasIdatAM sAdhUnAmapUrvArthagrahaNapUrvArthasmaraNazrutaparAvartanAni mUlata evApajagmuH, zrutamapicAtizAyi prabhUtamanezat, aGgopAGgAdigatamapi bhAvato vipranaSTam, tatparAvartanAderabhAvAt, tatodvAdazavarSAnantaramutpanne subhikSe mathurApuriskandilAcAryapramukhazramaNesaGghanaikatra militvA yo yatsmarati sa tatkathayatItyevaM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 35 53 kAlikazrutaM pUrvagataM ca kiJcidanusandhAya ghaTitaM yatazcaitanmathurApuri saGghaTitamata iyaM vAcanA mAthurItyabhidhIyate sA ca tatkAlayugapradhAnAnAM skandilAcAryANAmabhimattA taireva cArthataH ziSyabuddhi prApiteti tadanuyogaH teSAmAcAryANAM sambandhIti vyapadizyate / * apare punarevamAhuH - na kimapi zrutaM durbhikSakAlakavalIkRtAH, eka eva skandilasUrayo vidyante sma, tatastairdubhikSApagame mathurApurI punaranuyogaH pravarttita iti vAcanA mAthurIti vyapadizyate, anuyogazca teSAmAcAryANAmiti // mU. ( 36 ) tatto himavaMtamahaMtavikkase dhiiparakkamamanaMte / sajjhAyamanaMtadhare himavaMte vaMdimo sirasA // vR. 'tataH ' skandilAcAryAnantaraM tacchiyAn himavato-himavannAmakAn 'himavanmahAvikramAn' himavata iva mahAn vikramo - vihArakrameNa prabhUtakSetra vyAptirUpo yeSAM te tathA tAn, 'dhiiparakkamamaNaMte' iti anantadhRtiparAkramAn, prAkRtazailyA'nantazabdasyAnyathopanyAsaH sUtre, ananta:-- aparimito dhRtipradhAnaH parAkramaH karmazatrUn prati yeSAM te tathAvidhAstAn, tathA - 'sajjhAyamaNaMtadhare 'tti atrApi prAkRtazailyA'nantazabdasya paranipAto makArastvalAkSaNikaH, tata evaM tAttviko nirdeza: 'anantasvAdhyAyadharAn' tatrAnantagamaparyAyAtmakatvAdanantaM sUtraM tasya svAdhyAyaM dharantIti dharAH anantasvAdhyAyasya dharA anntsvaadhyaaydhraastaan|| bhUyo'pi himavadAcAryANAM stutimAhamU. ( 37 ) kAliyasuyaanuogassa dhArae dhArae ya puvvANaM / himavaMtakhamAsamaNe vaMde nAgajjunAyarie / / vR. kAlika zrutAnuyogasya dhArakAn 'dhArakAMzca pUrvANAm' utpAdAdInAM dhArakAn himavataH kSamAzramaNAn vande / tataH tacchiSyAn vande nAgArjunAcAryAn, kathambhUtAnityAhamiumaddavasaMpanne Anupuvvi vAyagattaNaM patte / ohasuyasamAyAre nAgajjunavAyae vaMde / mU. ( 38 ) vR.'mRdumArdavasampAnnAt' mRdu-komalaM manojJaM sakalabhavyajanamanaH santoSahetutvAt yat mArdavaM tena sampannAn, mArddavaM copalakSaNaM tena kSAntimArdavArjavasantoSasampannAniti draSTavyam, tathA 'AnupUrvvA' vayaHparyAyaparipATya vAcakatvaM prAptAn, idaM ca vizeSaNaimaMdayugInasUrINAM sAmAcArIpradarzana paramavaseyam, tathAhi apavAdapadamapRSTamavalambya naivedaMyugInasAdhUnAmapi yujyate kAlocittAnupUrvImapahAya gaNadharapadAdyAropaNam, mA prApat mahApuruSagautamAdInAmAzAtanAprasaGgaH, teSAM cAzAtanA svalpIyasyapi prakRSTadustaraMsasAropanipAtakAraNam, yaduktam "vUDho gaNaharasaddo goyamamAIhiM dhIrapurisehiM / jo taM Thavai apatte jANaMto so mahApAvo / " tata etat paribhAvya saMsArabhIruNA kathaJcid vinayAdinA samAvarjitenApi svaziSye guNavati kAlocitavaya: paryAyAnupUrvIsampanne gaNadharapadAdhyAropaH karttavyo na yatra kutracidita sthitam, tathA' ogha zrutasamAcArakAn' ogha zrutamutsargazrutamucyate tatsamAcaranti ye te ogha zrutasamAcArakAH tAn nAgArjunavAcakAn vande // ', mU. ( 39 ) varakanagataviyacaMpagavimalaulavarakamalagabbhasarisanne / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 bhaviajanahiyayadaie dayAguNavisArae dhIre // vR. varaM pradhAnaM sArddhaSoDazavaNNikArUpaM tApitaM yatkanakaM yatsvarNaM yacca varacampakaM - suvarNacampaMkapuSpaM tathA yacca vimukulaM vikasitaM varaM pradhAnaM kamalam - ambhojaM tasya yo garbhaH tatsadRzavarNAn tatsamadehakAntIn, tathA 'dayAguNavizAradAn' sakalajagajjantudayAvidhividhApanayoratIva kuzalAn, tathA dhiyA rAjante - zobhante iti dhIrAstAn / mU. (40) aDDabharahappahANe bahuvihasajjhAyasumuNiyapahANe / anuogiyavaravasame nAilakuMvasanaMdikare // vR. tathA 'arddhabharatapradhAnAn' tatkAlApekSayA sakalArddha bharatamadhye yugapradhAnAn tathA 'suvijJAtabahuvidhasvAdhyAyapradhAnAn' bahuvidha AcArAdibhedAt svAdhyAyaH tataH suvijJAto bahuvidhaH svAdhyAyo yaiste tathoktAH teSAM madhye pradhAnAn-uttamAn, tathA anuyojitAH - pravartitA yathocitte vaiyAvRttyAdau varavRSabhAH - susAdhavo yaiste tathoktAstAn, tathA nAgendrakulavaMzasya nandikarAnaM, pramodakarAnityarthaH / mU. ( 41 ) bhUyahiappagabdhe vaMde'haM bhUyadinnamAyarie / bhavabhayavuccheyakare sIse nAgajjunarisINa // nandI - cUlikAsUtraM vR. tathA 'bhUtahitapragalbhAn' anekadhAsakalattvahitopadezadAnasamarthAn 'bhavabhayavyavacchedakarAn' sadupadezAdinA saMsArabhayavyavacchedakaraNazIlAn 'nAgArjanaRSINAM' nAgArjunamaharSisUrINAM ziSyAn, bhUtadinnanAmakAn AcAryAnahaM vande / sUtre ca bhUtadinazabdAt makAro'lAkSaNikaH / mU. (42) sumuNiyaniccAniccaM sumuNiyasuttatthArayaM vaMde / sabbhAvubbhAvaNayAtatthaM lohiccaNAmAnaM // vR. suSThu yathAvasthitatayA muNitaM jJAtaM, 'jJo jANamuNAviti' prAkRtalakSaNAjjAnAterguNa AdezaH, nityAnityaM sAmarthyAdvastviti gamyate, yena sa sujJAtanityAnityaH taM yathA ca vastuno nityAnityatA tathA dharmasaMgrahaNiTIkAyAM savistaramabhihitamiti neha bhUyo'bhidhIyate, mA bhUdranthagauravamitikRtvA, etena nyAyaveditA tasyAveditA, tathA suSThu atizayena jJAtaM yatsUtramarthazca tasya dhArakam, anena sadaivAbhyastasUtrArthatA tasyAvedyate, tathA santo- yathAvasthitA vidyamAnA bhAvAH-sadbhAvAH teSAmudbhAvanA prakAzanaM sadbhAvodbhAvanA tasyAM tathyam - avisaMvAdinaM sadbhAvodbhAvanAtathyam, etena tasya samyakprarUpakatvamuktam, itthambhUtaM bhUtadinnAcAryaziSyaM lohityanAmAnamahaM vande // - - mU. (43) atthamahatthakkhANiM susamaNavakkhANakahaNanibvANi / payaIi mahuravANi payao paNamAmi dUsagaNiM / / vR. tatra bhASAbhidheyA arthA vibhASAvArtikAbhidheyA mahArthAH teSAmarthamahArthAnAM khAniriva arthamahArthakhAni: taM, etena bhASAvibhASAvArttikarUpAnuyogavidhAvatIva paTIyastvamAvedayati, tathA suzramaNAnAM viziSTamUlottaraguNakalitasaMyatAnAmapUrvazAstrArthavyAkhyAne pRSTArthakathane ca nirvRtiH - samAdhiryasya sa tathA taM, tathA prakRtyA svabhAvena madhuravAcaM-madhuragiraMna ziSyagatamanAk Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-43 pramAdAdirUpakopahetusampattAvapi kopodayavazato niSThurabhASaNam, etena ziSyAnuvartanAyAmatikauzalamAha, tathAhi-guNasampadyogyAn kathaJcit pramAdino'pi dRSTvA dharmAnugataiH madhuravacobhirAcAryastAn zikSayet, yathA teSAM manaH prasAdameva viziSTaguNapratipattyabhimukhamanute, na kopaM pratipannaguNabhraMzakAraNamiti; uktaM ca "dhammamaiehiM aisuMdarehi kaarnngunnovnniiehiN| palhAyaMto ya manaM sIsaM coei aayrio||" tata itthaM ziSyAnuvarttanAkauzalyakhyApanArthamuktaM prakRtyA madhuravAca'miti, taM dRSyagaNinaM 'prayataH' prayatnaparaH praNamAmi / punarapi dUSyagaNina eva stutimAhamU.(44) sukumAlakomalatale tesiMpaNamAmi lkkhnnpstthe| pAe pAvayaNINaM paDicchasayaehi pnnivie|| vR.teSAM dUpyagaNinAM prAvacanikAnAM' pravacane-pravacanArthakathane niyuktAH prAvacanikAsteSAM, tatkAlApekSayA yugapradhAnAnAmityarthaH, pAdAn lakSaNaiH-zaGkhacakrAdibhiH prazastAn-zreSThAn, tathA sukumAram-akarkazaM komalaM-manojJaM talaM yeSAM tAn, punaH kimbhUtAmityAha-prAtIcchikazataiH praNipatitAn, iha ye gacchAntaravAsinaH svAcArya pRSTvA svAcAryAnujJApura:-saramanuyogAcAryapratIcchayA carantIti prAtIcchikA iti vyutpatteH, teSAM zataiH praNipatitAn-namaskRtAn praNipatAmi' nmskromi| tadevamAvalikAkrameNa mahApuruSANAM stavamabhidhAya samprati sAmAnyena zrutadharanamaskAramAhamU.(45) je anne bhagavataM kAliasuyaAnuogie dhiire| te paNamiUNa sirasA nANassa parUvaNaM vocchN|| vR.ye anye'tItA bhAvanizca bhagavantaH-zrutaratnanikarapUritatvAt, samagraizvaryAdimanta: kAlikazrutAnuyogino dhIrAviziSTadhiyA rAjamAnAH tAn 'zirasA' uttamAGgena praNamya jJAnasya' AbhinibodhikAdeH 'prarUpaNAM' prarUpaNAkArakamadhyayanaM vakSye, ka evamAha?, ucyate-dUSyagaNiziSyo devavAcakaH / iha jJAnasya prarUpaNAM vakSya ityuktam, sA ca prarUpaNA ziSyAnadhikRtya kartavyA, ziSyAzca dvidhA-yogyA ayogyAzca, tatra yogyAnadhikRtya karttavyA nAyogyAniti prathamato yogyAyogyavibhAgopadarzanArthaM tAvadidamAhamU.(46) selaghaNa kuDaga cAlaNi paripUNaga haMsa mahisa mese y| masaga jalUga birAlI jAhaga go bherI aabhiirii|| vR.atra para Aha-nanu ye devavAcakanAmAna: sUrayaste mahApuruSAH sadaiva samabhAvavyavasthitAH kRpAlavaH ata eva sakalasattvahitasampAdanAya kRtodyamAH tatkathamidamadhyayanaM dAtumudyatA yogyAyogyavibhAganirIkSaNamArabhante?, na hi parahitakaraNapravRttamanaso mahIyAMso mahAdAnaMdAtukAmA mArgaNakaguNamapekSya dAnakriyAnAM pravarttante dayAlavaH, kintu prAvRSeNyajalabhRta ivAvizeSeNa, atrocyate, yata eva devavAcakasUrayaH samabhAvavyavasthitAH sakalasattvahitasampAdanAya kRtodyA mahImAMsa, kRpAlavazca ata eva zabhamidamadhyayanaM dAtumudyatA yogyAyogyavineyajanavibhAgopadarzanamArabhante, mA bhUdayogyebhyaH pradAne teSAmanarthopanipAta itikRtvA, atha kathaM teSAmeta Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 nandI - cUlikAsUtra dadhyayanapradAne mahAnarthopanipAta: ?, ucyate, te hi tathAsvAbhAvyAdeva acintyacintAmaNikalpamajJAnatamaH samUhabhAskaramanekabhavazatasahastraparamparAsaMkalitakarmarAzivicchedakamapIdamadhyayanamavApya na vidhivadAsevante, nApi manasA bahumanyante, lAghavamapi cAsya yathAzakti sampAdayantiH, pareSAmapi ca yathAyogaM buddhirbhedayanti, tato vidhi samAsevakAH kalyANamiva te mahadakalyANamAsAdayanti, uktaM ca"Ame dhaDe nihattaM jahA jalaM taM dhaDaM vinAsei / iya siddhaMtarahassaM appAhAraM vinAsei // " tato'yogyebhyaH prakRtAdhyayanapradAne teSAmanarthonipAtaH, sa vastuto dAtRkRta eveti kRtaM prasaGgena prakRtaM prastumaH / tatrAdhikRtagAthAyAM prathamamayogyaziSyaviSaye mudgazailaghanadRSTAnta upAtta:, sa ca kAlpanikaH, mudgazailaghanayorvakSyamANaprakAro'haGkAradina sambhavati, tayoracetanatvAt, kevalaM ziSyamativitAnAya tau tathA kalpayitvA dRSTAntatvenopAttau, ta caitadanupapannaM, ArSe'pi kAlpanikadRSTAntasyAbhyanujJAnAt, yadAha bhagavAn bhadrabAhusvAmI - - "cariyaM ca kappiyaM vA AharaNaM duvihameva pannattaM / - atthassa sAhaNaTThA iMdhanamiva oynntttthaaeN|" tato nAnupapannaH zailaghanadRSTAntaH, tadbhAvanA ceyaM-iha kacid goSpadAyAmaraNyAnyAM mudrapramANaH kSitidharo mudrazailAbhidho vartate, itazca jambUdvIpapramANaH puSkarAvatIbhidhAno mahAmeghaH, tatra maharSinAradasthAnIyaH ko'pi kalahAbhinandI tayoH kalahamAdhAtuM prathamato mudrazailasyopakaNThamagamat, gatvA ca tamevamabhASiSTa-bho mudrazaila! kacidavasare mahApuruSasadasi jalena bhettumazakyo mudrazaila iti mayA tvaduNavarNanAyAM kriyamANAyAM nAmApi tava puSkarAvattI na sahate sma, yathA alamanenAlIkaprazaMsAvacanena, ye hizikharasahasrAgrabhAgollikhitanabhomaNDalatalA: kulAcalAdayaH zikhariNa: te'pi mahA (dA)''sAropanipAtena bhidyamAnAH zatazo bhedamupayAnti, kiM punaH sa varAko yo madekadhAropanipAtamAtramapi na sahate ?, tadevamutprAsito mudrazailaH, samujjavalitakopAnalo'haGkArapurassaraM tamevamavAdIt bho nAradamaharSe ! kimatra taM prati parokSe bahujalpitena ?, zRNu me bhASitamekaM, yadi tena durAtmana saptAhorAtravarSiNA'pi me tilatuSasahasrAMzamAtramapi bhidyate tato'haM mudrazailanAmApi nodvahAmi, tataH sa puruSo'mUni mudrazailavacAMsi cetasyavadhArya kalahotthAnAya puSkarAvarttameghasamIpamupAgamat, muddrazailavacanAni sarvANyapi sotkarSaM tasya purato'nvavAdIt, sa ca zrutvA tAni vacanAni kAMpamatIvAzizriyat, sa ca puruSANi vacanAnI vaktuM prAvartiSTa yathA-hA duSTaH sa varAko'nAtmajJo mAmapyevamadhikSipatIti, tataH sarvAdareNa saptAhorAtrAn yAvat nirantaraM muzalapramANadhAropanipAtena varpitamayatiSTa, saptAhorAtranirantaravRSTayA ca sakalamapi vizvambharAmaNDalaM jalaplAvitamAsIt, tata ekArNavakalpaM vizvamAlokya cintitavAnhataH samUlaghAtaM sa varAka iti, tata: pratinivRtto varSAt, krameNa cApasRte jalasaGghAte saharSaM puSkarAvattI nAradamevamavAdIt - bho nArada! sa varAka: samprati kAmavasthAmupAgato varttate iti sahaiva nirIkSyatAM, tataH tau sahabhUya mudrazailasya pArzvamagamatAM, samudrazailaH pUrvaM dhUlI dhUsarazarIratvAt mandaM mandamakAziSTa, samprati tu tasyApi dhUlerapanayanAdadhi- Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-46 karataramavabhAsamAno varttate, tataH sa cAkacikyamAdadhAno hasanniva nAradapuSkarAkrtI samAgacchantAvevamabhASTi-samAgacchata 2, svAgataM yuSmAkam?, - aho kRtakalyANA vayaM yadatarkitopanItakAJcanavRSTiriva yuSmadarzanamakANDa eva manmanomodAdhAyi saMvRttamiti, tata evamukta bhraSTapratijJamAtmAnavabudhya lajjAvanatakandharAzironayanaH puSkarAvarto yatkiJcidAbhASya svasthAnaM gataH, eSa dRSTAntaH, upanayastvayam-ko'pi ziSyo mudgazailasamAnadharmA nirantaraM yatata: pAThyamAno'pi padamapyekaM bhAvato nAvagAhate, tato'yogyo'yamitikRtavA svAcAryarupekSitaH, taM ca tathopekSitamavabudhya ko'pyanya AcAryo'bhinavataruNimAvegavazojjRmbhitamahAbalaparAkramaH ata evAgaNitavyAkhyAvidhiparizramo yauvanikamadavazato'paribhAvitaguNAguNaviveko vaktumevaM pravRtto-yathainamahaM pAThyiSyAmi, paThati ca lokAnAM purataH subhASitam ___'AcAryasyaiva tajjADyaM, yacchiSyo naavbudhyte| ___ gAvo gopAlakeneva, kutiirthenaavtaaritaaH||' tataH taM sarvAdareNa pAThayituMlagnaH, sa ca muddazaila iva dRDhapratijJo na bhAvataH padamapyekaM svacetasi pariNamayaMti, tataH khinnazaktirAcAryo bhraSTapratijJamAtmAnAM jAnAno lajjito yatkimapyuttaraM kRtvA tatsthAnAdapasRtya gataH, tataH evaM vidhAya nedamadhyayanaM dAtavyam, yato na khalu vandhyA gauH zira:zRGgavadanapRSThapRcchodarAdau sasnehaM spRSTA'pi satI dugdhapradAyinI bhavati, tathAsvAbhAvyAd, evameSo'pi samyak pAThyamAno'pi padamapyekaM nAvagAhate, tato na tasya tAvadupakAraH, AstAM tasyopakArAbhAvaH pratyuta AcArye sUtre cApakIrtirupajAyate, yathA na samyakauzalamAcAryasya vyAkhyAyAmidaM vA'dhyayanaM na samIcInaM, kathamayamanyathA nAvabudhyate iti?, api ca tathAvidhakuziSyapAThane tasyAvabodhAbhAvAt uttarottarasUtrArthanavagAhane sUreH sakalAvapi zAstrAntaragatau sUtrArtho bhraMzamAvizataH, anyeSAmapi ca paTuzrotRNAmuttarottarasUtrArthAvagAhanahAniprasaGgaH, uktaM ca bhASyakAreNa "Ayarie suttami ya parivAo suttatthplimntho| annesipi ya hAnI puThThAvi na duddhayA vNjhaa|" mudgazailapratipakSabhUto yogyaziSyaviSayo dRSTAntaH kRSNabhUmipradezaH, tatra hi prabhUtamapi jalaM nipatitaM tatraivAntaH pariNamati, na punaH kiJcidapi tato bahirapagacchati, evaM yo vinaye: sakalasUtrArthagrahaNadhAraNAsamarthaH sa kRSNabhUmipradezatulyaH saca yogyaH, tatastasmai dAtavyamidamadhyayanamiti, Aha ca bhASyakRta "vuDhe'vidoNamehe na kaNhabhomAu loTTae udyN| gahaNadharaNAsamatthe iya deymchittikaarNmi||". samprati kuTadRSTAntabhAvanA kriyate-kuTA-ghaTAH te dvidhA-navInA jIrNAzca, tatra navInA nAma ye sampratyevApAkata: samAnItAH, jIrNA dvidhA-bhAvitA abhAvitAzca, bhAvitA dvidhA-prazastadravyabhAvitA aprazastadravyabhAvitAzca, tatra ye karpUrAgurucandanAdibhiH prazastairdravyairbhAvitAH te prazastadravyabhAvitAH, ye punaH palANDulazunasurAtailAdibhirbhAvitAH te'prazastadravyabhAvitAH, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 nandI - cUlikAsUtraM " prazasta (dravya) bhAvitA api dvidhA-vAmyA avAmyAzca, abhAvitA nAma ye kenApi dravyeNa na vAsitAH, evaM ziSyA api prathamato dvidhA navInA jIrNAzca tatra prathamato ye bAlabhAva evAdyApi varttante ajJAninaH sampratyeva ca bodhayitumArabdhAste navInAH, jIrNA dvidhA- bhAvitA abhAvitAzca, tatrAbhAvitA ye kenApi darzanena na vAsitAH, bhAvitA dvidhA - kRprAvacanikapArzvasthAdibhi: saMvignaizca, kuprAvacanikapArzvasthAdibhirapi bhAvitA dvidhA vAmyA avAmyAzca, saMvignairapi bhAvitA dvidhAvAmyA avAmyAzca tatra ye navInA ye jIrNA abhAvitA ye ca kuprAvacanikAdibhAvitA api vAmyAH ye ca saMvignabhAvitA AvamyAH te sarve'pi yogyAH, zeSA ayogyAH / athavA anyathA kRTadRSTAntabhAvanA - iha catvAraH kuTAH tadyathA-chidrakuTaH kaNThahInakuTaH khaNDakuTa: sampUrNakuTaca, tatra yasyAdho budhne chidraM sa chidrakuTa, yasya punaroSThaparimaNDalAbhAvaH sa kaNThahInakuTa:, yasya punarekapArzve khaNDena hInaH sa khaNDakuTa:, yaH punaH sampUrNAvayavaH sa sampUrNakuTa:, evaM ziSyA api catvAro veditavyA, tatra yo vyAkhyAnamaNDalyAmupaviSTaH sarvamavabudhyate vyAkhyAnAdutthitazca na kimapi smarati sa chidrakuTasamAno, yathA hi chidrakuTo yAvattadavastha eva gADhamavanitalasalagno'vatiSThate tAvat na kimapi jalaM tataH svavati, stokaM vA kiJciditi, evameSo'pi yAvadAcAryaH pUrvAparAnusandhAne sUtrArthamupadizati tAvadavabudhyate, utthitazced vyAkhyAnamaNDalyAH tarhi svayaM pUrvAparAnusandhAnAzaktivikalatvAt na kimapyanusmaratIti, yastu vyAkhyAnamaNDalyAmapyupaviSTo'rddhamAtraM tribhAgaM caturbhAgaM hInaM vA sUtrArthamavadhArayati yathAvadhAritaM ca smarati sa khaNDakuTasamAnaH, yastu kiJcidUnaM sUtrArthamavadhArayati pazcAdapi tathaiva smarati sa kaNThahInakuTasamAnaH, yastu sakalamapi sUtrArthamAcAryoktaM yathAvadavadhArayati pazcAdapi tathaiva smRtipathamavatArayati sa sampUrNakuTasamAnaH, atra chidrakuTasamAna ekAntenAyogyaH, zeSAstu yogyAH, yathottaraM ca pradhAnAH pradhAnatarA iti // samprati cAlanIdRSTAnta bhAvAnA - cAlanI lokaprasiddhA yathA kaNikkAdi cAlyate, yathA cAlanyAmudakaM prakSipyamANaM tatkSaNAdevAdho gacchati na punaH kiyantamati kAlamavatiSThate, tathA yasya sUtrArthaH pradIyamAno yadaiva karNe vizati tadaiva vismRtipathamupaiti sa cAlanIsamAnaH // tathA mudrazailacchidrakuTacAlanIsamAnaziSya bhedapradarzanArthamuktaM bhASyakRtA"seleyachiDDacAlani mihokahA soumuTThiyANaM tu / chiddA''ha tattha biTTho sumariMsu samarAmi neyANiM // 1 // egena visai bIeNa nIi kaNNeNa cAlanI Aha / dhanno'ttha Aha selo jaM pavisai nIi vA tujjhaM // 2 // " tata eSo'pi cAlanIsamAno na yogya: cAlanIpratipakSabhUtaM ca vaMzadalanirmApitaM tApasabhAjanaM, tato hi bindumAtramapi jalaM na svavati, uktaM ca "tAvasakhaurakaDhiNayaM cAlanipaDivakkha na savai davaMpi / tataH tatsamAno yogya iti // " samprati paripUrNakadRSTAMnto bhAvyate--paripUrNako nAma ghRtakSIragAlanakaM sugRhAbhidhacaTikA-kulAyo vA, tena hyAbhIryo ghRtaM gAlayanti, tato yathA sa paripUrNakaH kacavaraM dhArayati ghRtamujjhati, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 46 tathA ziSyo'pi yo vyAkhyAvAcanAdau doSAnabhigRhNAti guNAMstu muJcati sa paripUrNakasamAna:, cAyogya, Aha ca AvazyakacUrNikRta 'vakkhANAisu dose hiyayaMmi Thavei muyai guNajAlaM / so sIso u ajJoggo bhaNio paripUNagasamAno // " $6 59 Aha-sarvajJamate'pi doSAH sambhavantItya zraddheyametat satyam, uktamatra bhASyakRtA"savvaNNuppAmaNNA dosA hu na saMti jinamae kevi / jaM anuvauttavakahaNaM apattamAsajja va havaMti / / " samprati haMsadRSTAnta bhAvanA, yathA haMsaH kSIramudakamizritamapyudakamapahAya kSIramApibati tathA ziSyo'pi yo guroranupayogasambhavAn doSAnavadhUya guNAneva kevalAnAdatte sa haMsasamAnaH, caikAntena yogyaH / sa sa " nanu haMsaH kSIramudakamizritamapi kathaM vibhaktIkaroti ?, yena kSIrameva kevalamApibati na tUdakamiti, ucyate, tajjihyAyA amlatvena kSIrasya kUcikIbhUya pRthagmabhavanAt, uktaM ca'aMbattaNeNa jIhAe kUciyA hoi khIramudayaMmi / haMso mottUNa jalaM Aviyai payaM taha susIso // ' mottRNa daDhaM dose guruNo'nuvauttabhAsiyAIpi / gives guNe u jo so joggo samayatthasArassa / / " 11 idAnIM mahipadRSTAntabhAvanA yathA mahipo nipAtasthAnamavAptaH san udakamadhye pravizya tadudakaM . mRhurmuhuH zRGgAbhyAM tADayannavagAhamAnazca sakalamapi kaluSIkaroti, tato na svayaM pAtuM zaknoti nApi yUthaM tadvat, zipyo 'pi yo vyAkhyAnaprabandhAvasare'kANDa eva kSudrapRcchAdibhiH kalahavikathAdibhirvA''tmanaH pareSAM cAnuyoga zravaNavidhAtamAdhatte sa mahiSasamAnaH, sa caikAntenAyogyaH, "sayamavi na piyai mahiso na ya jUhaM pibati loliyaM udayaM / viggahavikahAhi tahA athakkapucchAhiya kusIso // " meSodAharaNabhAvanA-yathA meSo vadanasya tanutvAt svayaM ca nibhRtAtmA goSpadamAtrasthitimapi jalamakaluSIkurvan pibati tathA ziSyo'pi yaH padamAtramapi vinayapurassaramAcAryacittaM prasAdayan pRcchati sa meSasamAnaH, sa caikAntena yogyaH // masakadRSTAntabhAvanA--ya: ziSyo masaka iva jAtyAdidoSAnudghaTTayan gurormanasi vyathAmutpAdayati sa masakasamAnaH, sa cAyogyaH // jalaukadRSTAntabhAvanA-yathA jalaukAH zarIramadunvatI rudhiramAkarSati, tathA ziSyo'pi yo gurumadunvan zrutajJAnaM pibati sa jalaukAsamAnaH, uktaM ca-. "jalugA va adUmiMto piyai susIso'vi suyanANaM / " biDAlIdRSTAntabhAvanA-yathA biDAlI bhAjanasaMsthaM kSIraM bhUmau vinipAtya pibati, tathAduSTasvabhAvatvAd, evaM ziSyo'pi yo vinayakaraNAdihInatayA na sAkSAd gurusamIpe gatvA zRNoti, kintu vyAkhyAnAdutthitebhyaH kebhyazcit, sa biDAlIsamAnaH, sa cAyogyaH // tathA jAhaka:- tiryagvizeSaH, tatra dRSTAntabhAvanA -yathA jAhakaH stokaM 2 kSIraM pItvA pAzrvANi Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM leDhi, tathA ziSyo'pi yaH pUrvaM gRhItaM sUtramarthaM vA'tiparicitaM kRtvA'nyatpRcchati, sa jAhakasamAnaH, saca yogyaH / / samprati godRSTAntabhAvanA kriyate-yathA kenApi kauTumbikena kasmiMzcit parvaNi caturdAzcaturvedapAragAmikebhyo viprebhyo gaurdattA, tata: te parasparamevaM cintayAmAsuH-yatheyamekA gauzcaturNAmaskAkaM tataH kathaMkartavyA?, tatraikanoktaM-paripATya duhyatAmiti, tacca samIcInaM pratibhAtamiti sarvaiH pratipanna, tato yasya prathamadivase gaurAgatA tena cintitaM-yathA'madyaiva dhokSyAmi, kalye punaranyo dhokSyati, tataH kiM nirathikAmasyAzcAriM vahAmi, tato na kiJcidapi tasyai tena dattaM, evaM zerapI, tataH sA zvapAkakulanipatitetra tRNasalilAdivirahitA gatAsurabhUta, tataH samutthitaH teSAM dhigaMjAtIyAnAmavarNavAdo loke zeSagodAnAdilAbhavyavacchedazca, evaM ziSyA api ye cintayanti-na khalu kevalAnAmasmAkamAcAryo vyAkhyAnayati, kintu prAtIcchikAnAmapi, tatasta eva vinayAdikaM kariSyanti, kimasmAkamiti?, prAtIcchikA apyevaM cintanti-nijaziSyAH sarvaM kariSyanti, kimasmAkaM kiyatkAlAvasthAyinAmiti?, tatasteSAmevaM cintayatAmapAntarAla evAcAryo'vasIdati, loke ca teSAmavarNavAdo jAyate, anyatrApi ca gacchAntare durlabhau teSAM sUtrArthoM, tataste gopratigrAhakacaturdvijAtaya ivAyogyA dRSTavyAH, uktaM ca "anno dujjihi kalaM niratthayaM se vahAmi ki caari?| caucaraNagaviu mayA avaNNa hAnI ubaDANaM // 1 // sIsA paDicchigANaM bharotti te'vi hu siisgbhrotti| na kareMti suttahAnI annatthavi dullahaM tesiM / / 2 / / " eSa eva godRSTAntaH pratipekSA'pi yojanIyaH, yathA kazcit kauTumbiko dharmazraddhayA caturya-- zcaturvedapAragAmibhyo gAM dattavAn, te'pica pUrvavatparipATya dogdhumArabdhAH, tatra yasya prathamadivase sA gaurAgatA sa cintitavAn-yadyahamasyAzcAriMna dAsyAmitata: kSudhA dhAtukSayAdeSA prANAnapahAsyati, tato lokeSu me gohatyA'varNavAdo bhaviSyati, punarapicAsmabhyaM na ko'pi gavAdikaM dAsyati, apica-yadi madIyacAricaraNena puSTA satI zarairapi brAhmaNai|kSyate tato me mahAnanugraho bhaviSyati, ahamapi ca paripATya punarapyenAM dhokSyAmi, tato'vazyamasye dAtavyA cAririti dadau cAriM, evaM zeSA api daduH, tataH sarve'picirakAlaMdugdhAbhyavahArabhAjino jAtAH, loke'pi samucchalitaH sAdhuvAdo, labhante ca prabhUtamanyadapi gavAdikaM, evaM yo'pi vineyAzcintayanti-yadivayamAcAryasya na kimapi vinayAdikaM vidhAtAra: tata eSo'vasIdannAvazyamapagatAsurbhaviSyati, loke ca kuziSyA ete ityavarNavAdo vijRmbhiSyate, tato gacchAntare'pi na vayamavakAzaM lapsyAmahe, api caasmAkameSa pravrajyAzikSAvratAropaNAdividhAnato mahAnupakArI, samprati ca jagati durlabhaM zrutaratnamupayacchan vartate, tato'vazyametasya vinayAdikamasmAbhiH karttavyam, anyacca-yadyasmadIyavinayAdisahAyakabalena prAtIcchikAnAmapyAcAryata upakAra: kimasmAbhirna labdham ?, dviguNatarapuNyalAbhazcAsmAkaM bhavet, prAtIcchikA api ye cintayanti-anupakRtopakArI bhagavAnAcAryo'smAkaM, ko nAmAnvo mahAntamevaM vyAkhyAprayAsamasmannimittaM vidadhAti?, tataH kimeteSAM vayaM pratyupakattuM zaktA:?, tathApi yat kurmaH so'smAkaM mahAn lAbha iti paranirapekSaM sIsA pani Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-46 vinayAdikamAdadhate, teSAM nAvasIdatyAcAryaH avyavacchinnA sUtrArthapravRttiH samucchalati ca sarvatra sAdhuvAdaH gacchAntare ca teSAM sulabhaM zrutajJAnaM paraloke ca sugatyAdilAbha iti|| samprati bherIdRSTAntabhAvanA-iha zakrAdezena vaizravaNayakSanirmApitAyAM kAJcanamayaprAkArAdiparikaritAyAM puri dvAravatyAM trikhaNDabharatArdhAdhipatvamanubhavati kezave kdaacidshivmuptsthau| itazca dvAtriMzadvimAnazatasahasrasaMkule saudharmakalpe sudharmAbhidhasabhopaviSTaH sarvato divauka:paryupAsyamAnaH zakrAbhidhAno madhavA puruSaguNavicAraNAdhIkAre kezavamihAvasthitamavadhinA samadhigamya sAmAnyataH tatprazaMsAmakArSit-aho mahAnubhAva viSNavo yaddoSabahule'pi vastuni svabhAvato guNameva gRhNanti, na doSalezamapi, na ca nIcayuddhena yudhyante iti, itthaM ca madhavatA kezavastutimabhidhIyamAnAmasahamAnaH ko'pi divaukA: parIkSArthamihAvatIrya yena pathA bhagavadariSTaneminamaskaraNAya kezavo yAsyati tasmin pathi apAntarAle kvacit pradeze samutrAsitasakalajanamahAdurabhigandhasaMkulamatIva dIpyamAnamahAkAlimakalitaM vivRtamukhamutpAditazvetadanantapaMkti gataprANamivazuno rUpaM vidhAya prAtaravatasthe, kezavo'pi cojjayantagirisamavasRtabhagavadariSThaneminamaskRtaye tena pathA mantuM pravavRtaye, puroyAyI ca padAtyAdivargaH samasto'pi tadgandhasamuttrAsito vastrAJcalapihitanAsikastvaritamitastato gantu mArebhe, tataH puSTaM kezavenakimiti puroyAyinaH sarve pihitanAsikA: samuntrAsamAdadhate?, tataH ko'pi viditavedyo vijJapayAmAsa-deva! puro mahApUtigandhiH zvA mRto varttate, tadgandhamasahamAnaH sarvo'pi trAsamagamat, kezavo mahottamatayA tadgandhAdanutrasyantena pathA gantuM pravRttaH, avaikSiSTa ca taM mRtaM zvAnaM, paribhAvayAmAsa ca sakalamapi tasya rUpaM, tato guNaprazaMsAmakartumazaknuvan prazaMsitumArabhate sma-aho jAtyamarakatamayabhAjanavinivezitamuktAmaNizreNiriva zobhate asya vapuSi kAlimakalite zvetadanpaddhatiriti, tAM ca prazaMsAM zrutvA savismayaM surasadmajanmA cintayAmAsa-aho yathoktaM madhavatA tthaiveti| * tato dUragate kezave tadrUpamupasaMhatya kiyatkAlaM sthitvA gRhamAgate kezave yuddhaparIkSAnimittaM mandurAgatamekamazvaratnaM sakalalokasamakSamapahRtavAn, dhAvitazca mArgataH sarvo'pyudgIrNakhaGgakuntAdiraGgarakSakAdipadAtivargaH, samucchalitazca mahAn kolAhalo, jJAtazcAyaM vyatikara: kezavena, pradhAvitAzca sakopaM dizodizaM sarve'pi kumArA: muJcanti ca yathAzakti praharAn, paraMsuro divyazaktyA tAn sarvAnapi lIlayA vijitya mandaM mandaM gantuM pravRttaH, tataH prApta: kezavaH pRSTazca tenAzvApahArI-bhoH kiM madIyamazvaratnamapaharasi?, tenoktaM-zaknomyapahartuM, yadi punarasti te kA'pi zaktistarhimA yuddhe vinirjitya parigRhANa, tata: kezavaH tatpauraSaraJjitamanaska: saharSamevamAvadItbho mahApuruSa! yena yuddhena brUSe tena yuddhe'haM, tataH sarvANyapi yuddhAni kezavo nAmagrahaM vaktuM pravRttaH, pratiSedhati ca sarvANyapi surasadmajanmA, tato bhUyaH kezavo vadati-kathaya kena yuddhena yuddhe'hamiti?, tataH sa prAha-putayuddhena, tataH karNau pidhAyazalyitahRdaya iva hAzabdavyAhArapurassaraM taM pratyevamavAdIt-gaccha gacchAzvaratnamapi gRhItvA, nAhaM nIcayuddhena yuddhe iti, tata etat zrutvA harSavazojjRmbhitapulakamAlopazobhitaM vapurAdadhAnaH savismayaM surasadmajanmA svacetasi cintayAmAsa-aho mahottamatA kezavAnAm, ata eva zatasahastasaGkhyanamadamarakirITakoTI-saGgharSamasRNIkRtaMpAdapIThAnAM madhavatAmapyete prazaMsArhAH, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM ___ tata evaM cintayitvA sAnandamavekSamANo vaktuM pravRttobhoH kezava ! nAhamazvApahArI, kintu tvaguNaparIkSAnimittamevaM kRtavAn, tataH sakalamapi zakraprazaMsAdikaM prarvavRttAntamacakathat, tataH svaguNaprazaMsA zravaNalajjito'vanatamanAkandharaH kuGmalitakarasampuTo janArdanaH tamudantaparyatne mutkalayAmAsa svasthAne, suro'pi ca sakalavizvAsAdhAraNakezavaguNadarzanato hRSTamanAstaM pratyevamavAdIt-mahApuruSa! devadarzanamamoghaM manujajanmanAmiti pravAho jagati prasiddho mA viphalatAmApaditi vada kiJcidabhISTaM yena karomIti, tataH kezavo'bravId-varttate samprati dvAravatyAmazivaM, tatastatpratividhAnamAtiSTha, yena bhUyo'pi na bhavati, tato gozIrSacandamayImazivopazaminI devo bherImadAta, kalpaMcAsyAH kathayAmAsa-yathA SaNmAsaSaNmAsaparyante nijA''sthAnamaNDape vAyaiSA bherI, zabdazcAsyAH sarvatodvAdazayojanavyApI jalabhRtamedhadhvaniriva gambhIro vijRmbhiSyate, yazca zabdaM zroSyati tasya prAktano vyAdhiniyamato'payAsyati, bhAvI ca bhUyaH SaNmAsAdakni bhaviSyati, tataH evamuktyA devaH svasthAnamagamat / vAsudevo'pi tAM bherIM sadaiva bherItADananiyuktAya samapitavAn, zikSAMcAsmai dadau yathA - - SaNmAsaSaNmAsaparyante mamAsthAnamaNDape vAdyaiSA tvayA bherI, yatnatazcAvanIyA, tataH sakalasvalokasAmantAdibalasamanvito nijaprAsAdamAyAsIt, mutkAlitazca pratIhAreNa sarvo'pi lokaH, tato dvitIyadivase mukuTopazobhitAnekapArthivasahasraparyupAsyamAno nijAsthAnamaNDape viziSTasiMhAsanopaviSTaH zakra iva devaiH parivRto virAjamAnastAM bherImatADayat, bherIzabdazravaNasamanantarameva ca dinapatikaranikaratADitamandhakAramiva dvAravatIpurisakalamapirogajAlaM vidhvaMsamupAgamat, tataH pramuditaH sarvo'pi pauralokaH, AzAste ca sadaivAdhipatitvena janAInaM, tata evaM vyAdhivikale gacchati kAle ko'pi dUradezAntaravartI dhAnaDhya mahArogAbhibhUto bherIzabdamAhAtmyamAkarNyadvAravatImagamat, sadaivaviniyogAbhderItADanadivasAtikrame prAptaH, tato'cintayat___ kathamidAnImahaM bhaviSyAmi?, yato bhUyo bherItADanaM SaNmAsAtikrame, SaDbhizca mAsaireSa pravarddhamAno vyAdhirasUnapiniyamAt kavalayiSyati, tataH kiM karomIti?, tataH itthaM katipayadinAni cintAzokasAgaranimagnaH kathamapi zemuSIpotamAsAdyonmaMktu lagno-yathA yaditasyA: zabdato'pi rogo'payAti tataH tadekadezasya dharSitvA pAne sutarAmapayAsyati, prabhUtaM ca me svaM, tataH pralobhayAmi dhanena DhAktikaM, yena tacchakalamekaM me samarpayati, tataH pralobhito dhanena DhAkkiko, nIcasattvA hi duSTadArA iva nirantaraMdhanAdibhiH sanmAnyamAnA api vyabhicaranti nijapateH, tatastena tacchakalamekaM tasmai vyatiriSTa, tatsthAne ca tasyAmanyacchakalaM yojitam, evamanyAnyadezAntarAyAtarogijanebhyo dhanalubdhatayA khaNDakhaNDapradAne sakalApi bherI kantheva khaNDasaGghAtAtmikA kRtA, tato'pagato divyaprabhAvaH, tatastadavasthamevAzivaMprAvartiSTa, samutthitazca rAvo'zivaprAdurbhAvaviSaya: paurajanAnAM, vijJaptazca mahattarairjanAIno-deva! bhUyo'pi vijRmbhate varSAsu kRSNazarvaryAmandhakAramiva puridvAravatyAM mahadazivaM, tataH prAtarAsthAnamaNDape siMhAsane samupavizayAkArito bherItADananiyuktaH pumAn, dattazcAdezo'smai bherItADane, tatastADitA tena bherI, sA'pagatadivyaprabhAvAna bhAMkArAzabdenAsthAna maNDapamAtramapi pUrayati, tato vismito janAIno-yathA kimeSA nAsthAnamaNDapamapi bhAGkArazabdena .. pUrayituMzaktavatI?, tataH svayaMnibhAlayAmAsa tAM bherI, dRSTA ca sA mahAdaridrakantheva laghulaghutaraza Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mUlaM-46 kalasahasrasaGghAtAtmikA, tatazcakopa tasmai janAIno-re duSTAdhama! kimidamakArSIH?, tataH sa prANabhayAt sakalamapi yathAvasthitamacIkathat, tato mahAnarthakAritvAt sa tatkAlameva niropito vinAzAya, tato bhUyo'pi janAIno janAnukampayA pauSadhazAlAmupagamyASTamabhaktavidhAnatarataM devamArAdhayAmAsa, tataH pratyakSIbabhUva devaH, kathitavAMzca janArdanaH prayojanaM, tato bhUyo'pi dattavAn azivopazamanI bherI, tAM ca Aptatvena sunizcitAya kRSNaH smrpyaamaas| eSa dRSTAntaH, ayamarthopanayaH-yathA bherI tathA pravacanAvagatau sUtrArthoM, yathA bherIzabdazravaNato rogApagamaH tathA siddhAntasya prabhAvazravaNato jantUnAM karmavinAzaH, tato yaH sUtrArthAvapAntarAle vismRtya vismRtyAnyata: sUtramarthaM vA saMyojya kanthAsamAnau karoti sa bherItADananiyuktaprathamapuruSasamAnaH, sa caikAntanAyogyaH, yastvAcAryapraNItau sUtrArthoM yathAvadavadhArayati sa bherItADananiyuktapAzcAtyapurupa iva kalyANasampade yogyH||| ___ sampratyAbhIrIdRSTAntabhAvanA-kazcidAbhIro nijabhAryayA saha vikrayAya ghRtaM gantryA gRhItvA pattanamavatIrNaH, catuppathe samAgatya vaNigApaNeSu paNAyituM pravRtto, ghaTitazca paNAya saMTaGkaH, tataH samArabdheghRtamApe gantryA adhastAdavasthitA AbhIrI, ghRtaM bhAvArakeNa samarpyamANaMpratIcchatIti, tataH kathamapyarpaNe grahaNe vA'nupayogato'pAntarAle vArakAparaparyAyo laghughRtaghaTo bhUmau nipatya khaNDazo bhagnaH, tato dhRtahAnidUnamanAH patirullapituM svaraparuSavAkyAni prAvartata, yathA hA pApIyasi! duHzIle kAmaviDambitamAnasA taruNataruNimAbhiramaNIyaM puruSAntaramavalokase na samyag ghRtaghaTamabhigRhNAsi, tataH sA kharaparuSavAkyazravaNataH samudbhUtakopAvezavazocchalitakampakampitapInapayodharA sphuradadharabimboSThI dUrotpATitabhUrekhAdhanuravaSTambhato nArAca zreNimiva kRSNakaTAkSasantatimavirataM pratikSipantI pratyuvAca-hA grAmeyakAdhama ! ghRtadhaTamapyavagaNayya vidagdhamattakAminInAM mukhAravindAnyavalokase, na caitAvatA'vatiSThase, tataH kharaparuSavAkyaimipyadhikSipasi, tataH sa evaM pratyukto'tIvajvalitakopAnalo'pi yadakiJcidasambaddhaM bhASituM lagnaH,sA'pyevaM, tataH samabhUttayoH kezAkezi, tato visaMsthulapAdAdinyAsataH sakalamapiprAyo gantrIdhRtaM bhUmau patitaM, tacca kiJcicchoSamupagatamavazeSaM cAvalIDhaM zvabhiH, gantrIdhRtamapi zeSIbhUtamapahRtaM pazyatoharaiH, sArthikA api svaM svaM dhRtaM vikrIya svagrAmagamanaM prapannAH, tataH prabhUtadivasabhAgAtikrameNApasRte yuddhe svAsthye ca labdhe yakiJcitprathamato vikrayAmAsatarghataM tadravyamAdAya tayoH svagrAmaM gacchatorapAntarAle'staM gate sahasramAnau sarvataH prasaramabhigRhNati tamovitAne parAskandinaH samAgatya vAsAMsi dravyaM balIvardo cApahRtavantaH, tata evaM tau mahato duHkhasya bhaajnmjaayetaat| eSa dRSTAnto'yamarthopanayaH yo vineyo'nyathA prarUpayana adhIyAno vA kathamapi kharaparuSavAkyaicAryeNa zikSito'dhikSepapurassaraM prativadati-yathA tvayaivetthamahaM zikSitaH, kimidAnIM nihuSe? ityAdi, sa na kevalamAtmAnaM saMsAre pAtayati, kintvAcAryamapi kharaparuSapratyuccAraNAdinA tIvratIvratarakopAnalajvAlanAt, bhavanti ca kuvineyA mRdorapi guroH kharaparuSapratyuccAraNAdinA kopaprakopAH, yata uktamuttarAdhyayaneSu "anAsavA thUlavayA kusIlA, miuMpi caMDaM pakareMti sIsA" iti|| api ca-guNaguravo guravaH, tataste yadi kathamapi duSTaziSyazikSApanane kopamupAgamat tathApi Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nandI - cUlikAsUtraM teSAM bhagavadAjJAvilopato gurvAzAtanAtazcopacitAzubhagurukarmA niyamato dIrghatarasaMsArabhAgI, kiJcaevaM sa varttamAno matimAnapi zrutaratnAdvahirbhavati, anyatrApi tasya durlabha zrutatvAt, ko hi nAma sacetano dIrghatarajIvitAbhilApI sarppamukhe svahastena payobindUna prakSipatIti, sa caikAntenAyogyaH ? pratipakSabhAvanAyAmapIdameva kathAnakaM paribhAvanIya, kevalamiha ghRtaghaTe bhagne sati dvAvapi tau dampatI tvaritaM 2 kappara yathAzakti ghRtaM gRhItavantau, stokameva vinanAza, nindati cAtmAnamAbhIro yathA - hI na mayA ghRtaghaTaste samyak samarpita:, AbhIryapi vadati-samappitastvA samyak, paraM na sa mayA samyak gRhItaH, tata evaM tayorna kopAvezaduHkhaM nApi ghRtahAnirnApi sakAla evAnyasArthikaiH saha svagrAmamabhisamarpyatAmapAntarAle taskarAvaskandaH, tatastau sukhabhAjanaM jAtau evamihApi kathaJcidanupayogAdinA'nyathArUpavyAkhyAne kRte sati pazcAdanusmRtayathAvasthitavyAkhyAnena sUriNA ziSyaM pUrvamUktaM vyAkhyAnaM cintayantaM pratyevaM vaktavyam - vatsa ! maivaM vyAkhyaH, mayA tadAnImanupayuktena vyAkhyAtaM, tata evaM vyAkhyAhi, tata evamukte sati yo vinayeH kulIno vinItAtmA sa evaM prativadati - yathA bhagavantaH ! kimanyathA parUpayanti ?, kevalamahaM matidaurbalyAdanyathA'vagatavAniti, sa caikAntena yogya: ?, evaMvidhAzca vineyAH prahlAditagurumanasaH zrutArSNavapAragAmino jAyante, cAritrasampadazca bhAginaH, tadevamekaikaM ziSyamadhikRtya yogyAyogyatvavibhAgopadarzanaM kRtam, samprati sAmAnyataH parSado yogyAyogyarUpatayA nirUpayati mU. (47)sA samAsao tivihA pannattA, taMjahA- jANiA ajANiA duvviaDDA, jANiA jahA mU. (48) khIramiva jahAhaMsA je dhuTTaMti iha guruguNasamiddhA / doI avivajjatI taM jANasuM jANiaM parisaM // mU. (49) ajANiA jahA- jA hoi pagaimahurA miyachAvayasIhakukkuDayabhUA / rayaNamiva asaMThaviA ajANiA sA bhave parisA // vR.'sA' parSat 'samAsataH' saMkSepeNa 'trividhA' triprakArA prajJaptA, tIrthakaragaNadharairiti gamyate, parSaditi kathaM labhyate iti cet ?, ucyate, iha prAguktaM prArambhaNIyaH pravacanAnuyoga iti, anuyogazca ziSyamadhikRtya pravarttate, nirAlambanasya tasyAbhAvAt, tataH sAmarthyAt setyukte parSaditi labhyate, 'tadyathe' tyudAharaNopadarzanArthaM, 'jANiya'tti jJA avabodhane' jAnAtIti jJA, 'igupAntyaprIkRgRjJaH ' iti kapratyayaH, 'iti dhAto lopa' ityAkAralopaH, tato 'ajAdyata' iti striyAmAp, zaiva jJikA, svArthikaH : kaH pratyaya:, 'svajJAjabhasrAdhAtutyayakAdi' tyApaH sthAne ikArAdezaH,' kapratyayAcca parata: striyAmAp, tatsiddhaM jJiketi, jJikA nAma parijJAnavatI, kimuktaM bhavati ? - kupathapravRttapASaNDamatanAdigdhAntaHkaraNA guNadoSavizeSaparijJAnakuzalA satAmapi doSANAmaparigrAhikA kevalaguNagrahaNayatnavatIti, uktaM ca "guNadosavisesaNNU anabhiggahiyA ya kussuimesuN| esA jANagaparisA guNatattillA aguNavajjA // " tatra 'guNatattalleti' guNeSu yattravatI guNagrahaNaparAyaNA ityarthaH, 'aguNavajji' tti aguNAn Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 50 doSAn varjayati, sato'pi na gRhNAtItyaguNavarjA / tathA 'ajJikA' ajJikA jJikAvilakSaNA, samyakparijJAnarahitA, kimuktaM bhavati ? - yA tAmracUDakaNThIravakuraGgapotavatprakRtyA mugdhasvabhAvA asaMsthApitajAtyaratnamivAntarviziSTaguNasamRddhA sukhaprajJApanIyA parSat sA ajJikA, uktaM ca "pagaImuddha ayANiya migachAvagasIhakukkuDagabhUyA / rayaNamiva asaMThaviyA suhasaMNappA guNasamiddhA // " iha 'migasAvagasIhakukkuDagabhUya'tti sAvagazabdo'gre sambadhyate, tato mRgasiMhakurkuTazAvabhUtA ityarthaH 'asaMThaviya'tti asaMsthApitA, asaMskRtA ityarthaH, sukhena prajJApanIyA / tathAduvviaDDA jahA mU. (51) mU. (52) na ya katthai nimmAo na ya pucchai paribhavassa doseNaM / vatthavva vAyapuNNo phuTTai gAmillayaviaDDo // vR. 'durvidagdhA' mithyA'haGkAraviDambitA, kimuktaM bhavati ? - yA tattadguNajJapArzvopagamanena katipayapadAnyupajIvya pANDityAbhimAninI kiJcinmAtramarthapadaM sAraM pallavamAtraM vA zrutvA tata UrdhvaM nijapANDityakhyApanAyAmabhimAnato'vajJayA pazyati, arddhakathyamAnaM cAtmano bahujJatAsUcanAya yA tvaritaM paThati sA parSat durvidagdhetyucyate, uktaM ca"kiJcimmattaggAhI pallavagAhI ya turiyagAhI ya / duviyADDiyA u esA bhaNiyA tivihA bhave parisA / / " , amUSAM ca tisRNAM parSadAM madhye Adye dve parSadAvanuyogayogye, tRtIyA tvayogyA, yadAha cUrNiNakRtettha jANiyA ajANiyA ya arihA, duvviaDDhA aNarihA" iti, tata Adye eva dve adhikRtyAnuyogaH prArambhaNIyo, na tu durvidagdhAM mA bhUdAcAryasya niSphalaH parizramaH, tasyAzca durantasaMsAropanipAtaH, sAhitathAsvAbhAvyAt yatkimapyarthapadaM zRNoti, tadapyavajJayA, zrutvA ca sArapadamanyatra sarvajanAtizAyinijapANDityAbhimAnato mahato mahIyaso'vamanyate, tadavajJayA ca durantasaMsArAbhiSvaGga iti sthitm| tadevabhISTadevatAstavAdisampAditasakalasauhityo bhagavAn dUSyagaNipAdopasevI pUrvAntargatasUtrArthadhArako devavAcako yogyavineyaparIkSAM kRtvA sampratyadhikRtAdhyayanaviSayasya jJAnasya prarUpaNAM vidadhAti mU. (53) nANaM paMcavihaM patrattaM, taMjahA- AbhinibohianANaM suanANaM ohinANaM manapajjavanANaM kevalanANaM // vR. jJAtirjJAnaM, bhAve anaTpratyayaH, athavA jJAyate -vastu paricchidyate aneneti jJAnaM, karaNe anaT zeSAstu vyutpattayo mandamatInAM sammohahetutvAt, nopadizyante, 'paJce 'ti saGkhyAvAcakaM vidhAnaM vidhA 'upasargAdAta' ityaGpratyayaH, paJca vidhA: - prakArA yasya tatpaJcavidhaM paJcaprakAraM 'prajJaptaM ' prarUpitaM tIrthakaragaNadharairiti sAmarthyAdavasIyate, anyasya svayaMprarUpakatvena prarUpaNA'sambhavAt, uktaM ca 30/5 - - 44 "atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / 65 - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 nandI-cUlikAsUtraM sAsanassa hiyaTThAe tao suttaM pvtti||" etena svamanISikAvyudAsamahA, athavA prajJA-vRddhi: tayA Apta-prAptaM tIrthakaragaNadharairiti gamyate, prajJAptaM, kimuktaM bhavati?-'sarvaMvAkyaM sAvadhAraNaM bhavatIti' nyAyAt avazyamidaM vAkyamavadhAraNIyaM, tato'yamartha:-jJAnaM tIrthakarairapi sakalakAlAvalambisamastavastustomasAkSAtkArikevalaprajJayA paJcavidhameva prAptaM, gaNadharairapi tIrthakRdbhirupadizyamAnaM nijaprajJayA paJcavidhameva prAptaM, na tu vakSyamANanItyA dvibhedameveti, athavA prAjJAt-tIrthakaradAptaM prAjJAptaM gaNadharairiti gamyate, athavA prAjJaiH-gaNadharairAptaM prAjJAptaM, tIrthakarAdityanumIyate, 'tadyathe' tyudAharaNopadarzanArthaH, AbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnaM avadhijJAnaM manaHparyAyajJAnaM kevalajJAnaM, tatrAbhimukho niyataH- pratiniyatasvarUpo bodho-bodhavizeSo'bhinibodhaH (abhinibodha) evAbhinibodhakaM, abhinibodhazabdasya vinayAdipAThAbhyupagamAd 'vinayAdibhya' ityanena svArthe ikaNpratyayaH 'ativartante svArthe pratyayakAH prakRtiliGgavacanAnI'ti vacanAt atra napuMsakatA, yathA vinaya eva vainayikamityatra, athavA abhinibudhyate anenAsmAdasmin veti abhinibodha:-tadAvaraNakarmakSayopazamaH, tena nirvRttamAbhinibodhakaM, AbhinibodhakaM ca tad jJAnaMca AbhinibodhikajJAnaM-indriyamanonimitto yogyadezAvasthitavastuviSayaH sphuTapratibhAso bodhavizeSa ityarthaH 1, tathA zravaNaM zrutaMvAcyAvAcakabhAvapurassarIkAreNa zabdasaMspRSTArthagrahaNeheturupalabdhivizeSaH, evamAkAraM vastu jaladhAraNAdyarthakriyAsamarthaM ghaTazabdavAcyamityAdirUpatayA pradhAnIkRtatrikAlasAdhAraNasamAnapariNAmaH zabdArthaparyAlocanAnusArI indriyamanonimitto'vagamavizeSa ityarthaH, zrutaM ca tad jJAnaM ca zrutajJAnaM 2, tathA avazabdo'dha:zabdArthaH, ava-adho'dho vistRtaM vastu dhIyate-paricchidyate'nenetyavadhiH, athavA avadhirmayAdA rUpaviSveva dravyeSu paricchedakatayA pravRttirUpA tadupalakSitaM jJAnamapyavadhiH yadvA avadhAnam-Atmano'rthasAkSAtkaraNavyApAro'vadhiH, avadhizcAsau jJAnaM cAvadhijJAnaM 3, ___ tathA pariH-sarvato bhAve avanaMavaH 'tudAdibhyo na kvA'vityadhikAre akatau ce' tyanenauNAdiko'kArapratyayaH, avanaM gamanaM vedanamiti paryAyAH, pari ava: paryavaH, manasi manaso vA paryavaH manaHparyava:-sarvato manodravyapariccheda ityarthaH, athavA manaHparyaya iti pAThaH, tatra paryayaNaM paryayaH, bhAve'l pratyayaH, manasi manaso vA paryayo manaHparyayaH, sarvatastatparidaccheda ityarthaH, sa cAsau jJAnaM ca manaHparyayajJAnaM, athavA manaHparyAyajJAnamiti pAThaH, tataH manAMsi-manodravyANi paryetisarvAtmanA paricchinatti manaHparyAyaM, 'karmaNo'Ni'ti aNpratyayaH, mana:paryAyaM ca tajjJAnaM ca manaHparyAya(yajJAnaM), yadvA manasaH paryAyA: manaH paryAyAH, paryAyA bhedA dharmA bAhyavastvAlocanaprakArA ityarthaH, teSu teSAM vA sambandhi jJAnaM manaHparyAyajJAnaM 4, tathA kevalam-ekamasahAyaM matyAdijJAnanirapekSatvAt kevalajJAnaprAdurbhAve matyAdInAmasambhavAt, nanu kathamasambhavo yAvatA matijJAnAdIni svasvAvaraNakSayopazame'pi prAduSyanti, tato nirmUlasvasvAvaraNavilaye tAni sutarAM bhaviSyanti, cAritrapariNAmavat, uktaM ca "AvaraNadesavigame jAivi jAyaMti miisuyaaiinni| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 mUlaM-53 AvaraNasavavigame kaha tAi na hoMti jIvassa? / / " ucyate, iha yathA jAtyasya marakatAdimaNermalopadigdhasya yAvannAdyApi samUlamalApagamastAvadyathA yathA dezato malavilayaH tathA tathA dezato'bhivyaktirUpajAyate, sA ca kacitkadAcit kathaJcit bhavatItyanekaprakArA, tathA''tmano'pi sakalakAlakalApAvalambinikhilapadArthaparicchedakaraNaikapAramArthikasvarUpasyApyAvaraNamalapaTalatirohitasvarUpasya yAvat nAdyApi nikhilakarmamalApagamaH tAvadyAthA yathA dezataH karmakalocchedaH tathA tathA dezata: tasya vijJaptirujjRmbhate, sA ca kvacitkadAcitkathaJcidityanekaprakArA, uktaM ca ___ "mlviddhmnnervyktirythaa'nekprkaartH| krmviddhaatmvijnyptistthaa'nekprkaartH||" sA cAnekaprakAratA matizrutAdibhedenAvaseyA, tato yathA marakatAdimaNerazeSamalApagamasambhave samastAspaSTadezavyaktivyavacchedena parisphuTarUpaikAbhivyaktirupajAyate tadvadAtmano'pi jJAnadarzanacAritraprabhAvato ni:zeSAvaraNaprahANAdazeSajJAnavyavacchedenaikarUpA atisphuTA sarvavastuparyAyasAkSAtkAriNI vijJaptirullasati, tathA coktam "yathA jAtyasya ratnasya, niHshessmlhaanitH| sphuttaikruupaa'bhivyktirvijnyptistdvdaatmnH||" tato matyAdinirapekSa kevalajJAnaM, athavA zuddhaM kevalaM, tadAvaraNamalakalaGkasya niHzeSato'pagamAt, sakalaM vA kevalaM, prathamata evAzeSatadAvaraNApagamataH sampUrNotpatteH, asAdhAraNaM vA kevalamananyasadRzatvAt, anantaM vA kevalaM jJeyAnantatvAt, kevalaM ca tajjJAnaM ca kevalajJAnaM nanu sakalamapIdaM jJAnaM jJAptyekasvabhAvaM, tato jJaptyekasvabhAvatvAvizeSe kiMkRta eSa AbhinibodhakAdibhedo?, jJeyabhedakRta iti cet, tathAhi-vArttamAnikaM vastvAbhinibodhakajJAnasya jJeyaM, trikAlasAdhAraNaH samAnapariNAmo dhvanirgocaraH zrutajJAnasya, rUpidravyANyavadhijJAnasya, manodravyANi manaH-paryAyajJAnasya, samastaparyAyAnvitaM sarvaM vastu kevalajJAnasya, tadetadasamIcInam, evaM sati kevalajJAnasya bhedabAhulyaprasakteH, ___ tathAhi-jJeyabhedAt jJAnasya bhedaH, yAni ca jJeyAni pratyekamAbhinibodhikAdijJAnAnAmiSyate tAni sarvANyapikevalajJAne'pividyante, anyathA kevalajJAnena teSAmagrahaNaprasaGgAda, aviSayatvAt, tathA ca sati kevalino'pyasarvajJatvaprasaGgaH, AbhinibodhikAdijJAnacatuSTayaviSayajAtasya tenAgrahaNAt, na caitadiSTamiti, athocyetapratipattiprakArabheda AbhinibodhikAdibhedaH, tathAhi-na yAdRzI pratipAttirAbhinibodhakajJAnasya tAdRzI zrutajJAnasya kintvanyAdRzI, evamavadhyAdijJAnAnAmapi pratipattavyam, tato bhavatyena pratipattibhedato jJAnabhedaH, tadapyayuktam, evaM satyekasminnApi jJAne'nekabhedaprasaktaH, tathAhi-tattaddezakAlapuruSasvarUpabhedena vivicyamAnamekaikaM jJAnaM pratipattiprakArAnantyaM pratipAdyate, tannaiSo'pi pakSa: zreyAn, syAdetad-astyAvArakaM karma, taccAnekaprakAraM, tataH tadbhedAt tadAvAryaM jJAnamapyanekatAM pratipadyate, jJAnAvArakaM ca karma paJcadhA, prajJApanAdau tathA'bhidhAnAt, tato jJAnamapi paJcadhA prarUpyate, tadetadatIva yuktyasaGgataM, yata AvAryApekSamAvArakamata AvAryabhedAdeva tadbhedaH, AvAryaM ca jJaptirUpApekSayA sakalamapyeka Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 nandI - cUlikAsUtraM rUpaM, tata: kathamAvArakasya paJcarUpatA ?, yena tadbhedAt, jJAnasyApi paJcavidho bhedaH udgIryeta, atha svabhAvata evAbhinibodhikAdiko jJAnasya bhedo, na ca svabhAvaH paryanuyogamaznute, na khalu kiM dahano dahati nAkAzamiti ko'pi paryanuyogamAcarati, aho mahatI mahIyaso bhavata: zemuSI, nanu yadi svabhAvata evAbhinibodhAdiko jJAnasya bhedastarhi bhagavata: sarvajJatvahAniprasaGgaH, tathAhi jJAnamAtmano dharmaH, tasya cAbhinibodhAdiko bhedaH svabhAvata eva vyavasthitaH, kSINAvaraNasyApi tadbhAvaprasaGgaH, sati ca tadbhAve'smAdRzasyeva bhagavato'pyasarvajJatvamApadyate, kevalajJAnabhAvataH samastavastuparicchedAnnAsarvajJatvamiti cet, nanu yadA kevalopayogasambhavaH tadA tasya bhavatu bhagavataH sarvajJatvaM, yadA tvAminibodhikAdijJAnopayogasambhavaH tadA dezataH paricchedasambhavAdasmAdRsyeva tasyApi balAdevAsarvajJatvamApadyate, na ca vAcyaM tasya tadupayoga eva na bhaviSyati, AtmasvabhAvatvena tasyApi krameNopayogasya nivArayitumazakyatvAt, kevalajJAnAnaMtaraM kevaladarzanopayogavat, tata: kevalajJAnopayogakAle sarvajJatvaM zeSajJAnopayogakAle cAsarvajJatvamApadyate, tacca viruddhamato'niSThimiti, Ahaca nattegasahAvatte AbhinibohAi kiMkao bhedo ? | neyavisesAo ce na savvavisayaM jao carimaM // aha paDivattivisesA negaMmi anegabheyabhAvAo / AvaraNavibheovi hu sabhAvameyaM vinA na bhave // tammiya sai savvesiM khINAvaraNassa pAvaI bhAva / taddhamattAu cciya juttivirohA sa cAniTTho // arahAvi asaghannU AbhinibohAi bhAvao niyamA / kevalabhAvAo ce savvaNNU nanu viruddhamiNaM // tasmAdidameva yuktiyuktaM pazyAmo yadutAvagrahajJAnAdArabhya yAvadutkarSaprAptaM paramAvadhijJAnaM tAvat sakalamapyekaM, taccAsakalasaMjJitam, azeSavastuviSayatvAbhAvAt, aparaM ca kevalinaH, tacca sakalasaMjJitamiti dvAveva bhedau, uktaM ca 'tamhA avaggahAo Arabbha ihegameva nANanti / juttaM chaumatthassAsagalaM iyaraM ca kevaliNo / / ' atra pratividhIyate, tatra yattAvaduktaM- 'sakalamapIdaM jJAnaM, jJaptyekasvabhAvatvAvizeSe kiMkRta eSa AbhinibodhAdiko bheda iti ?' tatra jJaptyekasvabhAvatA kiM sAmAnyato bhavatA'bhyupagamyate vizeSato vA ?, tatra ta tAvadAdyaH, pakSaH kSitimAdhatte, siddhasAdhyatayA tasya bAdhakatvAyogAt, bodhasvarUpasAmAnyApekSayA hi sakalamapi jJAnamasmAbhirekamabhyupagamyata eva, tataH kA no hAniriti / atha dvitIyapakSaH, tadayuktam, asiddhatvAt, na hi nAma vizeSato vijJAnamekamevopalabhyate, pratiprANi svasaMvedana pratyakSeNotkarSApakarSadarzanAt, atha yadyutkarSApakarSamAtra bhedadarzanAt jJAnabhedaH tarhi tAvutkarSApakarSau pratiprANi dezakAlAdyapekSayA zatasahastrazo bhidyete, tataH kathaM paJcarUpatA ?, naiSa doSa:, paristhUranimittabhedataH paJcadhAtvasya pratipAdanAt, tathAhi sakaladhAtikSayo nimittaM kevalajJAnasya manaHparyAyajJAnasya tvAmarSauSadhyAdilabdhyapetasya pramAdalezenApyakalaGkitasya Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 53 69 viziSTa viziSTAdhyavasAyAnuto'pramAdaH 'taM saMjayassa savappamAyarahiyassa vivihariddhimato 'iti vacanaprAmANyAd, avadhijJAnasya punaH tathAvidhAnindriyarUpadravyasAkSAdavagamanibandhanakSayopazamavizeSaH, matizrutajJAnayostu lakSaNabhedAdikaM, taccAgre vakSyate, uktaM ca"nattegasahAvattaM oheNa visesao puna asiddhaM / egaMtatassahAvattaNao kaha hAnivuDDIo // 1 // jaM avicaliyasahAve tatte egaMtatassahAvattaM / naya taM tahovaladdhA ukka risAvagarisavisesA // 2 // tamhA parithUrAo nimittabheyAo samayasiddhAo / uvavattisaMga occiya AbhinibohAio bheo || 3 || dhAikkhao nimittaM kevalanANassa vannio samae / manapajjavanANassa u tahAviho appamAutti // 4 // ohInANassa tahA aniMdiesuMpi jo khaovasamo / maisuyanANANaM puNa lakkhaNabheyAdio bheo // 5 // yadapyuktam-'jJeyabhedakRtamityAdi' tadapyanabhyupagamatiraskRtatvAddUrApAstaprasaraM, na hi vayaM jJeyabhedamAtrato jJAnasya bhedamicchAmaH, ekenApyavagrahAdinA bahuvahuvidhavastugrahaNopalambhAt, yadapi ca pratyapAdi-'pratipattiprakArabhedakRta ityAdi' tadapi na no bAdhAmAdhAtumalaM, yataste pratipattiprakArA dezakAlAdibhedenAnantyamapi pratipadyamAnA na paristhUranimittabhedena vyavasthApitAnAbhinibodhikAdIn jAtibhedAnatikrAmanti, tataH kathamekasmin anekabhedabhAvaprasaGgaH ?, uktaM ca'na ya paDivattivisesA egaMmi ya negabheyabhAve'vi / jaM tahAvisi na jAi bhee vilaMghei // yadapyavAdId-'AvAryApekSaM hyAvarakamityAdi' tadApi na no manobAdhAyai, yataH paristhUranimittabhedamadhikRtya vyavasthApito jJAnasya bhedaH, tatastadapekSamAvArakamapi tathA bhidyapAnaM na yuSmAdRzadurjanavacanIyatAmAskandati / evamuttejito bhUyaH sAvaSTambhaM paraH praznayati- nanu paristhUranimittabhedavyavasthApitA apyamI AbhinibodhikAdayo bhedA jJAnasyAtmabhUtA utAnAtmabhUtAH kiJcAta: ?, ubhayathApi doSa:, tathAhi yadyAtmabhUtAstataH kSINAvaraNe'pi tadbhAvaprasaGgaH, tathA cAsarvajJatvaM prAguktanItyA tasyApadyate, athAnAtmabhUtAstarhi na te pAramArthikAH, kathamAvAryApekSa vAstava AvArakabhedaH ?, tadapi na manoramaM samyakvastutattvAparijJAnAd, iha hi sakalaghanapaTavinimuktazAradadinamaNiriva samantataH samastavastustomaprakAzanaikasvabhAvo jIvaH, tasya ca tathAbhUtaH svabhAva: kevalajJAnamiti vyapadizyate, sa ca yadyapi sarvaghAtinA kevalajJAnAvaraNenAvriyate tathApi tasyAnantatamo bhAgo nityodghATita eva "akkharassa anaMto bhAgo niccugghADio, jai puNa so'vi AvarijjA teNaM jIvo ajIvattaNaM pAvijjA" ityAdi vakSyamANapravacanaprAmANyAt, tatastasya kevalajJAnAvaraNAvRtasya ghanapaTalAcchAditasyeva sUryasya yo mandaH, prakAzaH so'pAntarAlAvasthitamatijJAnAdyAvaraNakSayopazamabhedasampAditaM nAnAtvaM bhajate, yathA ghanapaTalAvRtasUryamandaprakAzo'pAntarAlAvasthitakaTakuDyadyAvaraNavivarapradezabhedataH, Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM 70 sa ca nAnAtvaM kSayopazamAnurUpaM tathA tathA pratipadyamAnaH svasvakSayopazamAnusAreNAbhidhAnabhedamaznute, yathA matijJAnAvaraNakSayopazamajanitaH sa mandaprakAzo matijJAnaM, zrutajJAnAvaraNakSayopazamajanitaH zrutajJAnamityAdi, tataH AtmasvabhAvabhUtA jJAnasyabhinibodhikAdayo bhedAH, te ca pravacano-padarzitaparisthUranimittabhedataH paJcasaGkhyA: tatastadapekSamAvArakamapi paJcadhopavarNyamAnaM na virudhyate, caivamAtmasvabhAvabhUtatve kSINAvaraNasyApi tadbhAvaprasaGgo, yata ete matijJAnAvaraNAdikSayopazamarUpopAdhisampAditasattAkAH, yathA sUryasya ghanapaTalAvRtasya mandaprakAzabhedAH kaTakuDyadyAvaraNavivarabhedopAdhisampAditAH, tataH kathaM te tathArUpakSayopazamAbhAve bhavitumarhanti ?, na khalu sakalaghanapaTalakaTakuDyadyAvaraNApagame sUryasya te tathArUpA mandaprakAza bhedA bhavanti, uktaM ca"kaDavivarAgayakiraNA mehaMtAriyassa jaha dinesassa / te kaDamehAvagame na hoMti jaha taha imAiMpi / / " tato yathA janmAdayo bhAvA jIvasyAtmabhUtA api karmmopAdhisampAditasattAkatvAt tadabhAve na bhavanti, tadvadAbhinibodhikAdayo'pi bhedA jJAnasyAtmabhUtA api matijJAnAvaraNAdikarmakSayopazamasApekSatvAt tadabhAve kevalino na bhavanti, tato nAsarvajJatvadoSabhAvaH, uktaM ca"jamiha chaumatthadhammA jammAIyA na hoMti siddhANaM / iya kevalINamAbhinibohA bhAvaMmi ko doso ? ||" iti / para Aha-prapannA vayamuktayuktito jJAnasya paJcabhedatvaM, paramamISAM bhedAnAmitthamupanyAse kiJcidasti prayojanamuta yathAkathaJcideSa pravRttaH ?, astIti brUmaH, kiM taditi ced, ucyate, iha matizrute tAvadekatra vaktavye, parasparamanayoH svAmikAlakAraNaviSayaparokSatvasAdharmyAt, tathAhiya eva matijJAnasya svAmI sa eva zrutajJAnasyApi ' jattha mainANaM tattha suyanANaM, jattha suyanANaM tattha mainANa' mityAdivakSyamANavacanaprAmANyAt tataH svAmisAdharmyaM, tathA yAvAneva matijJAnasya sthitikAlastAvAneva zrutajJAnasyApi tatra pravAhApekSayA atItAnAgatarttamAnarUpaH sarva eva kAlaH, apratipatitaikajIvApekSayA tu SaTSaSTisAgaropamANi samadhikAni, uktaM ca - "do vAre vijayAisu gayassa tinnuccue ahava tAI / airegaM narabhaviyaM nANAjIvANa savvaddhA / / " iti kAlasAdharmyaM, yathendriyanimittaM matijJAnaM tathA zrutajJAnamapIti kAraNasAdharmyam tathA yathA matijJAnamAdezata: sarvadravyAdiviSayamevaM zrutajJAnamapIti viSayasAdharmyam, yathA ca matijJAnaM parokSaM tathA zrutajJAnamapi parokSaM, parokSatA cAnayoragre svayameva sUtrakRtA vakSyate iti parokSatvasAdharmyam, tata itthaM svAmyAdisAdharmyAdeva matizrute niyamAdekatra kaktavye, te cAvadhyAdijJAnebhyaH, prAgeva, tadbhAva evAbadhyAdijJAnasadbhAvAt, uktaM ca "jaM sAmikAlakAraNavisayaparokkhattaNehiM tullAI / tabhAve sANi ya teNAIe maisuyAI // " nanu bhavatAmekatra matizrute prAgeva cAvadhyAdibhyaH, parametayoreva matizrutayormadhye pUrvaM matiH pazcAt zrutamityetatkatham?, ucyate, matipUrvakatvAt zrutajJAnasya, tathAhi sarvatrApi pUrvamavagrahAdirUpaM matijJAnamudayate pazcAcchrutaM, tathA coktaM cUrNAvapi - "tesu'pi ya maipuvvaya suyaMtikiccA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 mUlaM - 53 puvvaM mainANaM kathaM, tassa piTThao suyaM" ti / nanvete mati zrute samyaktavotpAdakAle yugapadutpattimAsAdayataH, anyathA matijJAnabhAve'pi zrutajJAnAbhAvaprasaGgaH, sa cAniSTa:, tathA mithyAtvapratipattau yugapadeva cAjJAnarUpatayA pariNamataH, tataH kathaM matipUrvaM zrutamudgIryate ?, uktaM ca"nANAnannANANi ya samakAlaI jao maisuyAI / to na suyaM maipuvvaM mainANe vA suyaannANaM / / " naiSa doSo, yataH samyaktvotpattikAle samakAlaM matizrute labdhimAtramevAGgIkRtya procyate, na tUpayogam, upayogasya tathAjIvasvAbhAvyataH krameNaiva sambhavAt, matipUrvaM ca zrutamucyate upayogApekSayA, na khalu matyupayogenAsaJcintya zrutagranthAnusAri vijJAnamAsAdayati jantuH, tato na kazciddopa:, Aha ca bhASyakRt - " iha laddhimaisuyAI samakAlAI na tUvagoo siM / maipuvvaM suyamiha puNa suovaogo maippabhavo // " tathA kAlaviparyayasvAmitvalAbhasAdharmyAt, matizrutAnantaramavadhijJAnatamuktaM, tatra pravAhApekSayA apratipatitaikasattvAdhArApekSayA yAvAn matizrutayoH sthitikAlaH tAvAnevAvadhijJAnasyApi tathA yathaiva mati zrute jJAne mithyAdarzanodayato viparyayarUpatayAmAsAdayataH tathA'vadhijJAnamapi, tathAhimithyAdRSTeH sataH tAnyeva matizrutAvadhijJAnAni matyajJAna zrutAjJAnavibhaGgajJAnAni bhavanti, uktaM ca-'"AdyatrayamajJAnamapi bhavati mithyAtvasaMyukta" miti, tathA ya eva matizrutajJAnayo: svAmI sa evAvadhijJAnasyApi, tathA vibhaGgajJAninastridazAdeH samyagdarzanAvAptau yugapadeva matizrutAvadhijJAnAnAM lAbhasambhavaH tato lAbhasAdharmyam / avadhijJAnAnantaraM ca chadmasthaviSayabhAvapratyakSatvasAdharmyAt mana: paryAyajJAnamuktaM, tathAhiyathA'vadhijJAnaM chadmasthasya bhavati tathA manaH paryavajJAnamapIti chadmasthasAdharmyaM, tathA yathA'vadhijJAnaM kSAyopazamike bhAve varttate tathA mana: paryAyajJAnamapIti bhAvasAdharmyaM, yathA cAvadhijJAnaM pratyakSaM tathA mana:paryAyajJAnamapIti pratyakSatvasAdharmyam, uktaM ca "kAlavivajjayasAmittalAbhasAhammaovahI tat / mAnasamitto chaumatthavisayabhAvAisAhammA / / " tathA manaHparyAyajJAnAntaraM kevalajJAnasyopanyAsa: sarvottamatvAdapramattayatisvAmisAdharmyAt sarvAvasAne lAbhAcca, tathAhi sarvANyapi matijJAnAdIni jJAnAni dezataH paricchedakAni kevalajJAnaM tu sakalavastustomaparicchedakaM, sarvottamaM sarvottamatvAccAnte sarvaziraH zikharakalpaM upanyastaM, tathA yathA manaHparyAyajJAnamapramattayaterevodayeta tathA kevalajJAnamapyapramAdabhAvamupagatasyaiva terbhavati nAnyasya, tato'pramattayatisAdharmyaM, yathA yaH sarvANyapi jJAnAni samAsAdiyatuM yogyaH sa niyamAt sarvajJAnAvasAne kevalajJAnamavApnoti, tataH sarvAnte kevalamuktam / uktaM ca aMte kevalamuttamajaisAmittAvasANalAbhAo" iti, tathA yathA mana: paryAyajJAnaM na viparyayanAsAdayati tathA kevalajJAnamapIti viparyayAbhAvasAdharmyAcca mana: paryAyajJAnAntaraM kevalajJAnamuktamiti mU. (54) taM samAsao duvihaM pannattaM, taMjahA- paccakkhaM ca parokkhaM ca // vR. 'tat' paJcaprakAramapi jJAnaM 'samAsataH' saMkSepeNa 'dvividhaM' dviprakAraM prajJaptaM, 'tadyathe' tyudA. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 nandI-cUlikAsUtraM haraNopanyAsArthaH, pratyakSaMca parokSaM ca, tatra azuMvyAptau' azrute jJAnAtmanA sarvAnarthAn vyApnotItyakSaH, athavA 'az bhojane' aznAti sarvAn arthAn yathAyogaM bhuMkate pAlayati vetyakSo-jIvaH, ubhayatrApyauNAdika: sakpratyayaH, taM akSaM-jIvaM prati sAkSAdvarttate yat jJAnaM tatpratyakSam-indriyamanonirapekSamAtmanaH sAkSAtpravRttimadavadhyAdikaM triprakAraM, uktaM ca "jIvo akkho atthavvAvaNabhoyaNaguNanio jennN| taM pai vaTTai nANaM jaM paccakkhaM tayaM tivihN||" cazabdaH svagatAnekAvadhyAdibhedasUcakaH, tathA akSasya-Atmano dravyendriyANi dravyamanazca pudgalamayatvAt parANi vartante-pRthagvartante ityarthaH, tebhyo yadakSasya jJAnamudayate tatparokSaM, pRSodarAdaya iti rUpasiddhiH, athavA paraiH-indriyAdibhiH saha ukSaH-sambandho viSayaviSayibhAvalakSaNo yasmin jJAne, na tu sAkSAdAtmano, dhUmAdagnijJAnamiva, tatparokSam, ubhayatrApiindriyamanonimittaM jnyaanmbhidheym| Aha-indriyamanonimittAdhInaM kathaM parokSam?, ucyate, parAzrayatvAt, tathAhi-pudgalamayatvAdravyendrimanAMsyAtmanaH pRthagbhUtAni, tataH tadAzrayeNopajAyamAnaM jJAnamAtmano na sAkSAt, kintu paramparayA, itIndriyamanonimittaM jJAnaM dhUmAdagnijJAnamiva parokSaM, "akkhassa poggalamayA jaMdaviMdiyamaNA parA hoti| __ tehito jaM nANaM parokkhamiha tamanumAnaM v||" atra vaizapikAdayaH prAhuH-nanvakSamindriyaM zroto haSIkaM karaNaMsmRtaM, tato'kSANAm-indriyANAM yA sAkSAdupalabdhiH sA pratyakSaM, akSam-indriyaM prati varttate iti pratyakSavyutpatteH, tathA ca sati sakalaloke prasiddhaM sAkSAdindriyAzritaM ghaTadijJAnaM pratyakSamiti siddhaM, tadetadayuktam, indriyANAmupalabdhRtvAsambhavAt, tadasaMbhavazcAcetanatvAt, tathA cAtra prayogaH-yadacetanaM tannopalabdhR, yathA ghaTaH, acetanAni ca dravyendriyANi, na cAyamasiddho hetuH, yato nAma dravyendriyANi nirvRttyupakaraNarUpANi, 'nirvRttyupakaraNe dravyendriya'miti vacanAt, nivRttyupakaraNe ca pudgalamaye, yathA cAnayoH pudgalamayatA tathA'gre vakSyate, pudgalamayaM ca sarvamacetanaM, pudgalAnAM kAThinyAnavavodharUpatayA caitanyaM prati dharmitvAyogAt, dharmAnurUpo hi sarvatrApi dharmI, yathA kAThinyaM prati pRthivI, yadi punaranurUpatvAbhAve'pi dharmammibhAvo bhavet tataH kAThinyajalayorapi sa bhavet, na ca bhavati, tasmAdacetanAH pudgalAH, uktaM ca bohasahAvamamuttaM visayaparicchegayaM ca ceyannaM / vivarIyasahAvANi ya bhUyANi jagappasiddhANi // 1 // tA dhammadhammibhAvo kahamesiM ghaDai th'bbhuvgme'vi| anurUvattAbhAve kAThinnajalANa kinna bhave? // 2 // " iti. nApi sandigdhAnekAntikatA hetoH zaGkanIyA, acetanasyopalambhakatvazaktyayogAd, upalambhakatvaM hi cetanAyA dharmaH, tataH sa kathaM tadabhAve bhavitumarhati?, Aha-pratyakSavAdhiteyaM pratijJA, sAkSAdindriyANAmupalambhakatvena pratIteH, tathAhi-cakSurUpaMgahRdupalabhyate, zabdaM kaNNI, nAsikA gandhamityAdi, tadetat mohAvaSTabdhAntaHkaraNatAvilasitaM, tathAhi-AtmA zarIrendriyaiH sahAnyo'nyAnuvedhena vyavasthitaH, tato'yamAtmA amUnicendriyANIti vivektumazaknuvanto bAliza Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-54 73 jantavaH, tatrApi yuSmAdRzAM kuzAstrasamparkataH, kuvAsanAsaGgamaH, tataH sAkSAdupalambhakAnI-- ndriyANIti manyante, paramArthataH punarupalabdhA tatrAtmaiva, kathametadavasIyata iti cet, ucyate, tadvigame'pi tadupalabdhArarthathAnusmaraNAt, tathAhi-ko'pi pUrvaM cakSuSA vivakSitamarthaM gRhItavAn, tataH kAlAntare daivaviniyogataH, cakSuSo'pagame'si sa tamarthamanusmarati, tatra yadi cakSureva dRSTa syAt tataH cakSuSo'bhAve tadupalabdhArthAnusmaraNaM na bhavet, na hyAtmanA so'rtho'nubhUtaH, kintu cakSuSA, cakSuSa eva sAkSAdRSTratvenopagamAt, na cAnyenAnubhUte'rthe'nyasya smaraNaM, mA prApadatiprasaGgaH, apica-mA bhUccakSuSo'pagamaH tathApi yadi cakSureva draSTra tataH smaraNamAtmano na bhavet, anyenAnubhUte'rthe'nyasya smaraNAyogAt, bhavati ca smaraNamAtmanaH cakSuSaH smartRtvenApratIteranabhyupagamAcca, tasmAdAtmaivopalabdhA nendriymiti| ___ tathA cAtra prayoga:-yo yepuparatepvapi tadupalabdhAnarthAn smarati sa tatropalabdhA, yathA gavAkSopalabdhAnAmarthAnAmanusmA devadattaH, anusmarati ca dravyendriyopalabdhAnarthAn dravyendriyApagame'pyAtmA, iha smaraNamanubhavapUrvakatayA vyAptaM, vyApyavyApakabhAvazcAnubhavasmaraNayoH pratyakSeNaiva pratipannaH, tathAhi-yo'rtho'nubhUtaH sa smaryate na zeSaH, tathA svasaMvedanapratyakSeNa pratIteH, vipakSe cAtiprasaGgo bAdhakaM pramANaM, ananubhUte'pi viSaye yadi smaraNaM bhavet tato'nanubhUtatvAvizeSAt kharaviSANAderapi smaraNaM bhavedityatiprasaGgaH, tasmAt dravyendriyApagame'pi tadupalabdhArthAnusmaraNAdAtmA upalabdheti sthitaM uktaMca "kesiMci iMdiyAiM akkhAiM taduvalabdhi pcckkhN| tanno tAiM jamaceyANaiM jANaMti na ghddovv||1|| uvaladdhA tatthAyA tavvigame tduvlddhsrnnaao| gehagavakkhovaramevi taduvaladdhAnusariyA vA // 2 // " atra vAzabda upamArthaH / aparepunarAhuH-vayamindriyANAmupalabdhRtvaM pratijAnImahe, kintvetadeva brUmo-yadindriyadvAreNa pravartate jJAnamAtmAni tatpratyakSaM, na cendriyavyApAravyavahitatvAdAtmA sAkSAnnopalabdheti vaktavyam, indriyANAmupalibdhaM prati karaNatayA vyavadhAyakatvAyogAt, na khalu devadatto hastena bhuJjAno hastavyApAravyavahitatvAt sAkSAnna bhokteti vyapadeSTuM zakyam, tadetadasamIcInaM, samyagvastutattvAparijJAnat, iha hi yadA''tmA cakSurAdikamapekSya bAhyamarthamavabudhyate tadA'vazyaM cakSurAdeH, sAdguNyAdyapekSate, tathAhi__yadA sadguNaM cakSuH tadA bAhyamarthaM spaSTaM yathAvasthitaM copalabhate, yadA tu timirAzubhramaNanauyAnapittAdisaMkSobhadezadavIyastAdyApAditavibhramaMtadA viparItaM saMzayitaM vA, tato'vazyamAtmA arthopalabdhau parAdhInaH, tathA ca sati yathA rAjA nijarAjadauvArikeNopadarzitaM pararASTrarAjakIyaM puruSaM pazyannapi samIcInamasamIcInaM vA nijarAjadauvArikavacanata eva pratyeti na sAkSAt, tadvadAtmApi cakSurAdinopadarzitaM bAhyamarthaM cakSurAdipratyaya eva samIcInamasamIcInaM vA vetti, na sAkSAt, tathAhi-cakSurAdinA darzite'pi bAhye'rthe yadi saMzayamadhirUDho bhavati tarhi cakSurAdisAdguNyameva pratItya nizcayaM vidadhAti, yathAna me cakSustimiropaplutaM, na nauyAnAzubhramaNAdyApAditavibhramaM, tato'yamarthaH samIcIna iti, tato yathA rAjJo nAyaM mama rAjadauvAriko'satyAlApI kadAcanA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nandI-cUlikAsUtraM pyasya vyabhicArAnupalambhAditi nijadauvArikasya sAdguNyamavagamya pararASTrarAjakIya-puruSasamIcInatAvadhAraNaM paramArthataH parokSaM tadvadAtmano'pi cakSurAdisAdguNyAvadhAraNato vastuyAthAtmyAvadhAraNaM paramArthataH parokSaM, nanvidamindriyasAdguNyAvadhAraNato vastu yAthAtmyAvadhAraNamanabhyAsadazAmApannasyApalabhyate nAbhyAsadazAmupAgatasya, abhyAsadazAmApanno hyabhyAsaprakarSa-sAmarthyAdindriyasAdguNyamanapekSyaiva sAkSAdavabudhyate, tatastasyendriyAzritaM jJAnaM kathaM pratyakSaM na bhavati?, tadayuktam, abhyAsadazAmApannasyApi sAkSAdanavabodhAt, tasyApIndriyadvAreNAvabodha-pravRtteravazyamindriyasAdguNyApekSaNAt, kevalamabhyAsaprakarSavazAttadindriyasAdguNyaM jhaTityevA-vadhArayati, pUrvAvadhRtaM ca jhaTityeva nizcinoti, tataH kAlasaukSmyAttannopalabhyate, itthaM caitadaGgIkartavyam, yato'vazyamavAyajJAnamavagrahehApUrva, IhA ca vicAraNAtmikA, vicArazcendriyasAdguNyasadbhUtavastudharmAzritaH, anyathaikataravicArAbhAve'vAyajJAnasya samyagjJAnatvAyogAt, na khalvindriye vastuni vA samyagavicArite'vAyajJAnaM samIcInaM bhavati, tato'bhyAsadazApanne'pIndriyasAdguNyAvadhAraNamavaseyaM, yadapi coktam-'na khalu devadatto hastena bhuJjAno hastavyApAravyavahitatvAtsAkSAnna bhokteti vyapadeSTuM zakyamiti' tadapyayuktaM, dRSTAndArkhAntikArthavaiSamyAd, bhoktA hi bhujikriyAnubhavabhAgI bhaNyate, bhujikriyA'nubhavazca devadattasya na hastena vyavadhIyate, kintu sAkSAt, hasto hi kavalaprakSepa eva vyApriyate na paricchedakriyAyAmindriyamivAhArakriyAnubhave'pi yena vyavadhAnaM bhavet, tataH sAkSAddevadatto bhokteti vyavahiyate, iha tu vastUnAmupalabdhiruktanItyA cakSurAdIndriyasAdguNyAvagamAnusAreNApajAyate, tato vyavadhAnAnna sAkSAdupalambhaka, Atmeti / nanvidaM sarvamapyutsUtraprarUpaNaM, sUtre hyanantaramevendriyAzritaM jJAnaM pratyukSamupadekSyate 'paccakkhaM duvihaM pannattaM, taMjahA-iMdiyapaccakkhaM noiMdiyapaccakkhaM ceti' satyametat, kintvidaM lokavyavahAramadhikRtyoktaM, na paramArthataH, tathAhi-yadindriyAzritamaparavyavadhAnarahitaM jJAnamudayate talloke pratyakSamiti vyavahRtaM, aparadhUmAdiliGganirapekSatayA sAkSAdindriyamadhikRtya pravartanAt, yatpunarindriyavyApAre'pyaparaM dhUmAdikamapekSyAgnyAdiviSayaM jJAnamudayate talloke parokSaM, tatra sAkSAdindriyavyApArAsambhavAt, yatpunarAtmanaH indriyamapyanapekSya sAkSAdupajAyate tatparamArthataH pratyakSaM, taccAvadhyAdikaM triprakAraM, tato lokavyavahAramadhikRtyendriyAzritaM jJAnamanantarasUtre pratyakSamuktaM, na paramArthataH, athocyeta-anantarasUtre na kimapi vizeSasUcakaM padamIkSAmahe, tataH kathamidamavasIyate saMvyavahAramadhikRtyendriyAzritaM jJAnaM pratyakSamuktaM, na paramArthata iti?, ucyate, uttarasUtrArthaparyAlocanAt, pratyakSabhedAbhidhAnAnantaraM hi sUtramAcAryo vakSyati-'parokkhaM duvihaM panattaM, taMjahAAbhinibohiyanANaM suyanANa'mityAdi, tatrAbhinibodhikamavagrahAdirUpam, avagrahAdayazca zrotrendriyAdyAzritA varNayiSyavati, tadyapi zrotrAdindriyAzritaM jJAnaM paramArthataH pratyakSaM tatkathavagrahAdayaH parokSajJAnatvenAgre'bhidhIyante?, tasmAduttaratrendriyAzritajJAnasya parokSatvenAbhidhAnAdavasIyate--anantarasUtreNocyamAnamindriyAzritaM jJAnaM vyavahArapratyakSamuktaM, na paramArthata iti sthitaM, . "egaMtena parokkhaM liMgayamohAiyaM ca pcckkhN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 54 75 iMdiyamanobhavaM jaM taM saMvavahArapaccakkhaM // " akalaGko'pyAha-"dvividhaM pratyakSajJAnaM-sAMvyavahArikaM mukhyaM ca, tatra sAMvyavahArikamindriyAnindriyapratyakSaM mukhyamatIndriyajJAna" miti, kevalamanomAtranimittaM zrutajJAnaM ca loke'pi parokSamiti pratItaM, nApi sUtre kacidapi pratyakSamiti vyavahataM tato na tatra kazcidvivAdaH / tadevaM pratyakSaM parokSaM ceti bhedadvayopanyAse kRte sati ziSyo'navabudhyamAnaH praznaM vidhatte - mU. (55)se kiM taM paccakkhaM ?, paccakkhaM duvihaM pannattaM, taMjahA- iMdiyapaccakkhaM noiMdiyapaccakkhaM ca / vR. sezabdo mAgadhadezIyaprasiddho nipAto'thazabdArtho varttate, athazabdArthazca prakriyAdyarthAbhidhAyI, yata uktaM- 'atha prakriyApraznAnantaryamaGgalopanyAsaprativacanasamuccayeSviti, iha copanyAsArtho veditavyaH, 'ki' miti paraprazne, tatprAgupadiSTaM pratyakSa (kSaM ki) miti ?, nyAyamArgopadarzanArthamAcAryaH ziSyapRSTapadAnuvAdapurassarIkAraNe prativacana-mabhidhAtukAma AhapaccakkhamityAdi, evamanyatrApi yathAyogaM praznarnivacanasUtrANAM pAtanikA bhaavniiyaa| pratyakSaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - indriyapratyakSaM noindriyapratyakSaM ca, tatra 'iduparamezvarye' udito nami'ti nam indanAdindraH- AtmA sarvadravyopalabdhirUpaparamaizvaryayogAt, tasya liGgaM-cihnabhavinAbhAvi indriyam 'indriyamiti' nipAtanasUtrAdrUpaniSpatti:, tat dvidhA- dravyendriyaM bhAvendriyaM ca, tatra dravyendriyaM dvidhA - nirvRttirupakaraNaM ca, nirvRttirnAma prativiziSTaH saMsthAnavizeSaH, sApi dvidhA - bAhyA abhyantarA ca tatra bAhyA karNaparyaTakAdirUpA, sApi vicitrA - na pratiniyatarUpatayopadeSTuM zakyate, tathAhi manuSyasya zrotre - bhrUsame netrayorubhayApArzvataH saMsthite vAjino: mastake netrayorupariSTAdbhAvinI tIkSNe cAgrabhAge ityAdijAtibhedAnnAnAvidhAH, AbhyantarA tu nirvRttiH sarveSAmapi jantUnAM samAnA, tAmevAdhikRtyAmUni sUtrANi prAvarttiSyantaH / soiMdie NaM bhaMte! kiMsaMThANasaMThie pannatte ?, goamA ! kalaMbuyAsaMThANasaMThie pannatte, cakkhidie NaM bhaMte! kiMsaMThANasaMThie pannatte ?, goamA ! masUracaMdasaMThANasaMThie pannatte, ghANidie NaM bhaMte! kiMsiThANasaMThie pannatte ?, goyamA ! aimuttasaMThANasaMThie patratte, jibbhiMdie NaM bhaMte! kiMsaMThANasaMThie pannatte ?, goamA ! khurappasaMThANasaMThie patratte, phArsidie NaM bhaMte! kiMsaMThANasaMThie pannatte ? goamA ! nAnAsaMThANasaMThie pannatte" iha sparzanendriyanirvRtteH prAyo na bAhyAbhyantarabhedaH, tattvArthamUlaTIkAyAM tathAbhidhAnAt, upakaraNaM khaGgasthAnIyAyA bAhyanirvRtteryA khaGgadhArAsamAnA svacchatarapudgalasamUhAtmikA abhyantarA nirvRttiHtasyAH zaktivizeSaH, idaM copakaraNarUpaM dravyendriyamAntaranirvRtteH kathaJcidarthAntaraM, zaktizaktimatoH kathaJcidbhedAt, kathaJcidbhedazca satyAmapi tasyAmAntaranirvRttau dravyAdinopakaraNasya vidhAtasambhavAt, tathAhi--satyAmapi kadambapuSpAdyAkRtirUpAyAmAntarAnirvRttAvatikaThorataraghanagarjitAdinA zaktyupadhAte sati na paricchettumIzate jantavaH zabdAdikamiti, bhAvendriyamapi dvidhAlibdharupayogazca tatra labdhiH zrotrendriyAdiviSayaH sarvAtmapradezAnAM tadAvaraNakarmakSayopazamaH, upayogaH svasvaviSaye labdhirUpendriyAnusAreNa Atmano vyApAraH, iha ca dvividhamapi dravyabhAvarUpamindriyaM gRhyate, ekatarasyApyabhAve indriyapratyakSatvAnupapatteH, tatra indriyasya pratyakSaM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 nandI-cUlikAsUtraM indriyapratyakSaM, noindriyapratyakSaM yat indriyapratyakSaMna bhavati, nozabdaH sarvaniSedhavAcI, tena manaso'pi kathaJcidindriyatvAbhyupagamAttadAzritaM jJAnaM pratyakSaM na bhavatIti siddhm|| ma.(56)se kiM taM iMdiapaccakkhaM?, iMdiapaccakkhaM paMcavihaM pannattaM, taMjahA-soiMdiapaccakkhaM cakkhidiapaccakkhaM ghANidiapaccakkhaM jibhidiapaccakkhaM phAsiMdiapaccakkhaM, se taM iMdiapaccakkhaM / vR.atha kiM tadindriyapratyakSaM?, indriyapratyakSaM paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-zrotrendriyapratyakSamityAdi, tatra zrotrendriyasya pratyakSaM zrotrendriyapratyakSaM, zrotrendriyaM nimittIkRtya yadutpannaM jJAnaM tat zrotrendriyapratyakSamiti bhAvaH, evaM zeSeSvapi bhaavniiym| etacca vyavahArata ucyate, na paramArthata ityanantarameva prAguktam / Aha-sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANIndriyANIpi kramaH, ayameva ca samIcInaH, pUrvapUrvalAbha evottarottaralAbhasambhavAt, tataH kimarthamutkramopanyAsaH kRtaH?, ucyate, asti pUrvAnupUrvI asti pazcAnupUrvIti nyAyapradarzanArthaM, api ca-zependriyApekSayA zrotrendriyaM paTu, tataH zrotrendriyasya yat pratyakSaM taccheSendriyapratyakSApekSayA spaSTasaMvedanaM, spaSTasaMvedanaM copavarNyamAnaM vineyaH sukhenAvabudhyate, tataH sukhapratipattaye zrotrendriyAdikramaH uktaH / / mU.(57)se kiM taM noiMdiapaccarakhaM?, noiMdiyaapaccakkhaM tivihaM pannattaM, taMjahAohinANapaccakkhaM manapajjavanANapaccakkhaM kevlnaannpcckkhN| mU.(58)se kiM taM ohinANapaccakkhaM?, ohinANapaccakkhaM duvihaM pannattaM, taMjahAbhavapaccaiaMca khovsmiaNc| mU.(59) se kiM taM bhavapaccaiaM?, 2 duNhaM, taMjahA-devANa ya neraiANa y| mU.(60)se kiMtaMkhaovasamiaM?, khaovasamiaMduNhaM, taMjahAmanUsANa ya paMceMdiatirikkhajoNiANa ya?, ko-heU khAovasamiyaM?, khaovasamiyaM tayAvaraNijjANaM kammANaM udiNNANaMkhaeNaM anudiNNANaM uvasameNaM ohinANaM smupjji|| vR. atha kiM tannoindriyapratyakSaM ?, noindriyapratyakSaM trividhaM prajJaptaM, tdythaa-avidhjnyaanprtykssmityaadi||ath kiM tadavadhijJAnapratyakSaM?, 2 dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-bhavapratyayaM cakSAyopazamikaM ca, tatra bhavanti karmavazavartinaH prANino'sminniti bhavo-nArakAdijanma 'puMnAmnI'ti adhikaraNe ghapratyayaH, bhava eva pratyayaH-kAraNaM yasya tadbhavapratyayaM, pratyayazabdazceha kAraNaparyAyaH, varttate pratyayazabdaH kAraNatve, yata uktam-'pratyayaH zapathe jJAne, hetuvizvAsanizcaye' cazabda: svagatadevanArakAzritabhedadvayasUcakaH, tau ca dvau bhedau anantarameva vkssyti| tathA kSayazcopazamazca kSayopazamau tAbhyAM nirvRtaM kSAyopazamikaM, cazabdaH svagatAnekabhedasUcakaH, tatra yadyeSAM bhavati tatteSAmupadarzayati-doNhamityAdi, dvayorjIvasamUhayoH bhavapratyayaM, tadyathAdevAnA ca nArakANAMca, tatra divyanti-nirupamakrIDAmanubhavantIti devAH teSAM, tathA narAnkAyanti zabdayanti yogyatayA anatikrameNAkArayanti jantUn svasthAne iti narakAH teSu bhavA nArakAH teSAM, cazabda ubhayatrApi svagatAnekabhedasUcakaH, te ca saMsthAnacintAyAmagre drshyissynte| ___atrAha para:-nanvavadhijJAnaM kSAyopazamike bhAve vartate nArakAdibhavazcaudayike tatkathaM devAdInAmavadhijJAnaM bhavapratyayamiti vyapadizyate?, neSa doSaH, yatastadapi paramArthataH kSAyopaza Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 mUlaM - 60 mika meva, kevalaM sa kSayopazamo devanArakabhaveSvavazyaMbhAvI, pakSiNAM gaganagamanalabdhiriva, tato bhavapratyayamiti vyapadizyate, uktaM ca cUrNau- "nanu ohI khAovasamie bhAve nAragAibhavo se udaie bhAve tao kahaM bhavapaccaio bhaNNai ?, ucyate, so'vi khaovasamio ceva, kiMtu so khaovasamo nAragadevabhavesu avassaM bhavai, ko diTTaMto ?, pakkhINaM AgAsagamaNaM va tao bhavapaccaio bhnni"tti| tathA dvayoH kSAyopazamikaM, tadyathA-manuSyANAM ca paJcendriyatiryagyonijAnAM ca, atrApi cazabdau pratyekaM svagatAnekabhedasUcakau paJcendriyatiryagmanuSyANAM cAvadhijJAnaM nAvazyaMbhAvi, tataH samAne'pi kSAyopazamikatve bhavapratyayAdidaM bhidyate, paramArthataH punaH sakalamapyavadhijJAnaM kSAyopazamikaM / samprati kSAyopazamikasvarUpaM pratipAdayati- 'ko hetu: ?' kiM nimittaM yadvazAdavadhijJAnaM kSAyopazamikamityucyate ?, tatra nirvacanamabhidhAtukAma Aha- kSAyopazamikaM yena karaNena tadAvaraNIyAnAm-avadhijJAnAvaraNIyAnAM karmaNAmudIrNAnAM kSayeNa anudIrNAnAmudayAvalikAmaprAptAnAmupazamena-vipAkodayaviSkambhalakSaNenAvadhijJAnamutpadyate, tena kAraNena kSAyopazamikamityucyate, kSayopazamazca dezadhAtirasasparddhakAnAmudaye sati bhavati na sarvadhAtirasasparddhakAMnAm, atha kimidaM dezaghAtIni sarvaghAtIni vA rasasparddhakAnIti ?, ucyate, iha karmmaNAM pratyekamanantAnantAni rasasparddhakAni bhavanti, rasasparddhakasvarUpaM ca karmmaprakRtiTIkAyAM saprapaJcamupadarzitamiti na bhUyo darzyate, tatra kevalajJAnAvaraNIyAdirUpANAM sarvadhAtinInAM prakRtInAM sarvANyapi rasasparddhakAni sarvadhAtIni, dezadhAtinInAM puna: kAnicitt sarvaghAtIni kAniciddezadhAtIni tatra yAni catuH sthAnakAni tristhAnakAni vA rasasparddhakAni tAni niyamataH sarvadhAtIni, dvisthAnakAni punaH kAniciddezadhAtIni kAnicitsarvadhAtIni, ekasthAnakAni tu sarvANyapi dezadhAtInyeva, uktaM ca "cautiTThANarasANi ya savadhAINi hoMti phaDDANi / duTThANiyANi mIsANi desaghAINi sesANi / / " atha kimidaM rasasya catuHsthAnakatristhAnakatvAdi ?, ucyate, iha zubhaprakRtInAM rasa: kSIrakhaNDAdirasopamaH azubhaprakRtInAM tu nimbadhoSAtakyAdirasopamaH, uktaM ca - 'ghosADainiMbuvamo asubhANa subhANa khIrakhaMDuvamo' kSIrAdirasazca svAbhAvika ekasthAnakaH, dvayostu karSayorAvane kRte sati yo'vaziSyate eka: karSakaH sa dvisthAnakaH, trayANAM karpANAmAvarttane kRte sati ekaH karSo'vaziSyaH tristhAnakaH, caturNAM karSaNAmAvarttane kRte sati uddharati ya ekaH karSa: sa catuH sthAnaka:, ekasthAnako'pi ca raso jalalavabinduculukArdhaculukaprasRtyajjalikarakakumbhadroNAdiprakSepAt mandamandatarAdibahubhedatvaM pratipadyate, evaM dvisthAnakAdayo'pi, evaM karmaNAmapi catuHsthAnakAdayo rasA bhAvanIyA: pratyekamanantabhevabhAjazca karmaNAM caikasthAnakAdayo rasAH yathottaramanantaguNA veditavyAH, uktaM ca "anaMtaguNiyA kameNire" tatrAzubhaprakRtInAM catuH sthAnakarasabandhaH prastararekhAsadRzaiH anantAnubandhikrodhAdikaiH kriyate dinakarAtapazoSitataDAga bhUre khAsadRzairapratyAkhyAnasaMjJaiH krodhAdibhiH tristhAnakarasabandhaH sikatAkaNasaMhatigatarekhAsadRzaiH pratyAkhyAnAvaraNasaMjJairdvi Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nandI-cUlikAsUtraM sthAnakarasabandhau jalarekhAsadRzaistu saJjavalanasaMjJairekasthAnakarasabandhaH, zubhaprakRtInAM punaretadeva vyatyAsena yojanIyam, navaraM dvisthAnakAdArabhya, tathA coktam "pavvayabhUmIvAluyajalarehAsarisa sNpaaraaesuN| cauThANAI asubhANa sesayANaM tu vccaaso|" iti, 'zeSakANAM' zubhaprakRtInAM vyatyAso draSTavyaH saca dvisthAnakAdArabhya, yathoktaM prAk / atha kathamavasIyate? yaduta dvisthAnakAdArabhyavyatyAso naikasthAnakAdArabhya?, ucyate, zubhaprakRtInAmakasthAnakarasabandhasyAsambhavAd, asambhavaH kathamiti ced, ucyate, ihAtyantavizuddhauvartamAnaH zubhaprakRtInAM catuHsthAnakameva rasaM bandhAti, tato mandamandataravizuddhau tristhAnakaM dvisthAnakaM vA, saGkalezAddhAyAM tu vartamAnasya zubhaprakRtayo bandhameva nAyAnti, kutaH?, tasyAmavasthAyAM tadgatarasasthAnakacintAyAmapi narakagatiprAyogyaM bandhato'tisaMklaSTasyApi vaikriyataijasAdikAH prakRtayo bandhamAyAnti tAsAmapi svabhAvato dvisthAnakarasasyaiva bandho naikasthAnasya, tataH zubhaprakRtInAM vyatyAsayojanA dvisthAnakarasabandhAdArabhya kartavyA, athAzubhaprakRtInAmekasthAnakasyApi rasasya bandho bhavatIti kathamavaseyam?, ucyate, iha dvidhA dhAtinyo'zubhaprakRtayaH, tadyathA-sarvadhAtinyo dezadhAtinyazca, tatra yAH sarvadhAtinyaH tAsAM jaghanyapade'pi dvisthAnaka evaraso bandhamAyAti, naikasthAnakaH, tathAsvAbhAvyAt, tathAhi-kSapaka zreNyArohe'pisUkSmasamparAyaguNasthAnakacaramasamaye'pivartamAnasya kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNayoH rasabandho dvisthAnaka eveti, naikasthAnakaH, yAstu dezadhAtinyaH tAsAM zreNyArohAbhAve bandhamAgatAnAM niyamAtsarvadhAtinameva rasaMbandhAti, yata uktaM karmaprakRtau"aseDhigA yabaMdhaMti usavAINi" sarvaghAtI caraso jaghanyapade'pi dvisthAnako 'duTThANiyANi mIsANi desaghAINi sesANIti'vacanAt, tato na zreNyArohAbhAve tAsAmekasthAnakarasabandhasambhavaH, zreNyArohe tvanivRttibAdarasamparAyaguNasthAnakAddhAyAH saGkhyeyeSu bhAgeSugateSu satsutata UrvamekasthAnakarasabandhasambhavaH, tadAnIM ca jJAnAvaraNacatuSTayadarzananAvaraNatrayapuruSavedAntarAyapaJcakasaJjavalanacatuSTayarUpA: saptadaza prakRtIrvyatiricyazeSA bandhameva nAyAnti, tadvandhahetuvyayacchedAt, tato natAsAmekasthAnakarasabandhasambhavaH, saptadazAnAM tu prakRtInAM tadA bandhasambhavAdekasthAnako rasabandhaH prApyate, uktaM ca "AvaraNamasavvagdhaM puNsNjlnnNtraaypyddiio| cauThANapariNayAo duticutthaannaausesaao||" atra 'cauThANapariNayAu'tti ekasthAnakapariNatA dvisthAnakapariNatAH tristhAnakapariNatAzcaHsthAnakapariNatAzcetyarthaH, zeSaM sugama, tataH saptadazaprakRtinAmekasthAnakarasabandhasambhavAt tadapekSayA'zubhaprakRtInAmekasthAnakarasabandhAdArabhya yojanA kRtA, sarvaghAtIni carasaspardhakAni sakalamapisvadhAtyaM jJAnAdiguNamupaghnanti, tAnicasvarUpeNa tAmrabhAjanavanizchidrANi dhRtamivAtizayena snigdhAni drAkSeva tanupradezopacitAni sphaTikAbhrakahAvaccAtIva nirmalAni, uktaM ca __ "jo dhAei savisayaMsayalaM so hoi svvghaairso| * so nicchaddo niddho taNuo phlihbbhhrvimlo||" Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 60 79 yAni ca dezadhAtIni rasasparddhakAnitAni svaghAtyaM jJAnAdiguNaM dezato dhnanti, tadudaye'vazyaM kSayopazamasambhavAt, tAni ca svarUpeNAnekavidhavivarasaMkulAni, tathAhi kAnicitkaTa ivAtisthUracchidrazatasaMkulAni kAnicit, kambala iva madhyamavivarazatasaMkulAni kAnicitpunaratisUkSmavivarasaMkulAni yathA vAsAMsi tathA tAni dezadhAtIni rasasparddhakAni stokasnehAni bhavanti vaimalyarahitAni ca, uktaM ca "desavighAittaNao iyaro kaDakaMbalaMsusaMkAso / vivihacchidduhabhario appasineho avimalo a||" aghAtinInAM tu rasasparddhakAni svarUpeNa na sarvadhAtIni nApi dezadhAtIni, kevalaM sarvaghAtirasasparddhakasaGgharSataH sarvadhAtirasasadRzAni bhavanti, yathA svayamacaurA iti (api) caurasamparkataH caurapratibhAsAH, uktaM ca "jANa na visao ghAittaNaMmi tANaMpi savvaghAiraso / jAyai ghAisagAseNa corayA veha' corANaM // ' tadevamuktAni sarvaghAtIni dezaghAtIni ca rasasparddhakAni, samprati yathA kSayopazamo bhavati tathA bhAvyate -tatra dezaghAtinInAM matijJAnAvaraNIyAdikarmaprakRtInAM sarvaghAtIni rasasparddhakAni adhyavasAyavizeSato dezaghAtIni karttuM zakyante, tathAsvAbhAvyAt, kathametadavaseyamiti cet ?, ucyate, iha yadi bandhata eva dezaghAtIni rasasparddhakAni bhaveyurnAdhyavasAyavizeSataH tathApariNamanenApi, tarhi matijJAnAdInAmabhAva eva sarvathA prApnoti, matyAdIni jJAnAni kSAyopazamikANI yaduktamanuyogadvAreSu - "khaovasamiyA AbhinibohiyanANaladdhI khaovasamiyA suyanANaladdhI khaovasamiyA ohinANaladdhI" ityAdi, kSayopazamazca vipAkodayavatInAM prakRtInAM dezaghAtinAmeva rasasparddhakAnAmudaye bhavati, na sarvaghAtinAM, dezaghAtInI ca rasasparddhakAni bandhamadhikRtyAnivRttibAdarasamparAddhAyAH saGkhyeyeSu bhAgeSu gateSu satsutata UrdhvaM prApyante, tatastasyA avasthAyA arvAk sarvathA matijJAnAdIni na prApnuvanti, sarvaghAtirasasparddhakavipAkodayabhAvataH teSAM kSayopazamAsambhavAd, atha ca matijJAnAdibalaprabhAvataH tasyA avasthAyAH samprAptistataH itaretarAzrayadoSavaivasvatamukhopanipatitvAnna kadAcidapi matijJAnAdisambhavaH, api ca matizrutajJAnAcakSudarzanAnyapi kSAyopazamikANi, kSayopazamazca yadi vipAkodaye bhavati tarhi dezaghAtirasasparddhakAnAmeva na sarvaghAtirasasparddhakAnAM, dezaghAtIni ca rasasparddhakAni anivRttibAdarasamparAddhAyAM, tatasteSAmapi tato'rvAgabhAvaH prApnoti, atha ca sarvajIvAnAmapi tAmavasthAmaprAptAnAmamUni vidyante, tato'vazyametadurIkarttavyaM bhavanti dezaghAtinInAM prakRtInAM sarvaghAtInyapi rasasparddhakAnyadhyavasAyavizeSato dezaghAtInIti, atha yathA dezaghAtinInAM sarvaghAtIni rasasparddhakAni adhyavasAyavizeSato dezaghAtIni bhavanti tathA sarvaghAtinoH kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNayorapi kasmAnnopajAyante ?, ucyate, tathAsvAbhAvyAt, tathAhi-tathArUpA eva te pudgalAH kevalajJAnakevaladarzanAvaraNayoryogyA ye dvisthAnakarasapariNatA api na dezaghAtino bhavanti, nApi teSAM vipAkodayaviSkambhabhAJji, tathAsvAbhAvyAd, etaccAvasIyate tathAkAryadarzanAt, tathAhi samyaktvasamyagmithyAtvadezaviratisAmAyika Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM cchedopasthApana parihAravizuddhikasUkSmasamparAyasaMyamAH kSAyopazamikA upavarNyante, yata uktaM - "khaovasamiyA sammadaMsaNaladdhI khaovasamiA sammAmicchAdaMsaNaladdhI khaovasamiyA sAmAiyaladdhI khaovasamiyA cheovadvANaladdhI, evaM parihAravisaddhiyaladdhI suhumasaMparAyaladdhI khaovasamiyA carittAcarittaladdhI" iti / anyatrApi uktaM 80 "micchattaM jamunnaM taM khINaM anuiyaM ca uvasaMtaM / mIsIbhAvapariNayaM veijjaMtaM khaovasamaM // 1 // " tathA "kSapayatyupazamayati vA pratyAkhyAnAvRtaH kaSAyAMstAn / sa tato yeva bhavet tasya viramaNe buddhiralpAlpA // 1 // " chedopasthApyaM vA vrataM sAmAyikaM caritraM vA / satato labhate prtyaakhyaanaavrnnkssyopshmaat||2||" kSayopazamazca bhavati vipAkodayanirodhe, tato'vasIyate bhavanti mithyAtvApratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAdInAM sarvaghAtiprakRtInAM sarvaghAtIni rasasparddhakAnyadhyavasAyavizeSato vipAkodayAbhAvayuktAnIti kRtaM prasaGgena / tatrAvadhijJAnAvaraNaprakRtInAM tathAvidhavizuddhAdhyavasAya bhAvataH sarvaghAtiSu rasasparddhakeSu dezaghAtirUpatayA pariNamiteSu dezaghAtirasasparddhakeSvapi cAtisnigdheSvalparasIkRteSu udayAvalikAmAptasyAMzasya kSaye'nudIrSNasya copazame vipAkodayaviSkambharUpe jIvasyAvadhyAdayo guNAH prAduSSyanti, uktaM ca "nihiesu savvaghAIrasesu phaDDesu desaghAINaM / jIvassa guNA jAyanti ohimanacakkhumAIyA || " atra 'nihiteSvi 'ti dezaghAtirasasparddhakatayA vyavasthApiteSu, zeSaM sugamaM, sarvaghAtIni ca rasasparddhakAni avadhijJAnAvaraNIyasya dezaghAtirasasparddhakatayA pariNamayati, kadAcit viziSTaguNapratipattimantareNa kadAcit punarviziSTaguNapratipattyA, viziSTaguNapratipattimantareNa kathamiti ced, ucyate, ihayathA divAkaramaNDalasya ghanapaTalAcchAditasya kathaJcidvisrasApariNAmena ghanapaTalapudgalAnAM niHsnehIbhUya parikSayataH samupajAtena randhreNa timiranikaropasaMhArahetavo bhAnava: svAvapAtadezAspadaM dravyamudyotayanti tathA prakRtibhAsurasya Atmano mithyAtvAdihetUpacayopajanitAvadhijJAnAvaraNapaTalatiraskRtasvarUpasya saMsAre paribhramataH kathaJcidevameva tathAvidhazubhAdhyavasAyapravRttito'vadhijJAnAvaraNasambandhinAM sarvadhAratirasasparddhakAnAM dezaghAtirasasparddhakatayA jAtAnAmudayAvalikAprAptasyAMzasya parikSayato'nudayAvalikAprAptasyopazamataH samudbhUtena kSayopazamarUpeNa randhreNa vinirgato'vadhijJAnAlokaH prasAdhayati svakAryaM, kadAcit punarviziSTaguNapratipattita: sarvaghAtIni rasasparddhakAni dazeghAtIni bhavanti tathA coktam - mU. (61) ahavA guNapaDivannassa anagArassa ohinANaM samuppajjai taM, samAsao chavvihaM pannattaM, taMjahA - AnugAmiaM 1 anAnugAmiaM 2 vaDDamAnayaM 3 hIyamAnayaM 4 paDivAiyaM 5 appaDivAiyaM 6 | vR. 'athave'ti prakArAntaropadarzane, prakArAntaratA ca guNapratipattimantareNetyapekSya dRSTavyA, guNA:- mUlottararUpAH tAn pratipanno guNapratipannaH, athavA guNaiH pratipannaH pAtramitikRtvA guNairAzrito Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-61 guNapratipannaH, anena pAtratAyAM satyAM svayameva guNA bhavantIti pratipAdayati, uktaM ca __ "nodanvAnarthitAmeti, na cAmbhobhirna puuryte| __ AtmA tu pAtratAM neyaH, pAtramAyAnti smpdH||" agAraM-gRhaM na vidyate agAraM yasyAsAvanagAraH, parityaktadravyabhAvagRha ityarthaH, tasya, prazasteSvadhyavasAyeSu vartamAnasya sarvaghAtirasasparddhakeSu dezaghAtirasasparddhakatayA jAteSu pUrvoktakramaNa kssyopshmbhaavto'vdhijnyaanmupjaayte| ___ mana:paryAyajJAnAvaraNIyasya tu viziSTasaMyamApramAdAdipratipattAveva sarvaghAtIni rasarasparddhakAni dezaghAtIni, bhavanti, tathAsvAbhAvyAt, tacca tathAsvAbhAvyaM bandhakAle tathArUpANAmeva teSAM bandhanAt, tato mana:paryAyajJAnaM viziSTaguNapratipannasyaiva veditavyaM, matizrutAvaraNAcakSudarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM punaH sarvaghAtIni rasasparddhakAni yena tena cAdhyavasAyenAdhyavasAyAnurUpaM dezaghAtIni spardhakAni bhavanti, teSAM tathAsvAbhAvyAt, tato matyAvaraNAdInAM sadaiva dezadhAtinAmeva rasasparddhakAnAmudayaH, sadaivaca kSayopazamaH, uktaMca paJcasaMgrahamUlaTIkAyAM-'matizrutAvaraNAcakSadarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM ca sadaiva dezaghAtirasasparddhakAnAmevodayaH, tatastAsAM sadaivodayikakSAyaupazamiko bhAvAvi'ti kRtaM prsnggen| 'tad' avadhijJAnaM samAsata:' saMkSepeNa SaDvidhaM' SaTprakAraMprajJaptam, tadyathA-'AnugAmikami'tvAdi, tatra gacchantaM puruSam-AsamantAdanugacchatItyevaMzIlamAnugAmi AnugAmyevAnugAmikaM, svArthe kaH pratyayaH, athavA anugamaH prayojanaM yasya tadAnugAmikaM, yallocanavat gacchantamanugacchati tadavadhijJAnamAnugAmikamiti bhAvaH / tathA na AnugAmikaM anAnugAmikaM zRGkhalApratibaddhapradIpa iva yat na gacchantamanugacchati tadavadhijJAnamanAnugAmikaM, uktaM ca- "anugAmio'nugacchai gacchaMtaM loaNaM jahA purisN| iyaro unAnugacchai ThiyappaIvova gcchNtN|" tathA varddhata iti varddhamAnaM, tata: saMjJAyAM kanpratyayaH, bahubahutarendhanaprakSepAdibhirvarddhamAnadahanajvAlAkalApaiva pUrvAvasthAto yathAyogaprazastaprazastatarAdhyavAsayabhAvato'bhivarddhamAnamavadhijJAnaM varddhamAnakaM, tccaaskRdvishissttgunnvishuddhisaapeksstvaat| tathA hIyate-tathAvidhasAmagryabhAvato hAnimupagacchati hIyamAnaM, karmakartRvivakSAyAmAnazpratyayaH, hIyamAnameva hIyamAnakaM, 'kutsitAlpAjJAte' iti kaH pratyayaH, pUrvAvasthAto yadadho hAsamupagacchatyavadhijJAnaM tat hIyamAnakamiti bhAvaH, uktaM ca-hIyamAnaM puvAvatthAo aho'ho hassamANaM" iti| tathA pratipatanazIlaM pratipAti, yadutpatraM sat kSayopazamAnurUpaM kiyatkAlaM sthitvA pradIpa iva sAmastyena vidhvaMsamupayAti tatpratipAtItyarthaH / hIyamAnakapratipAtinoH kaH prativizeSa iti ced, ucyate, hIyamAnakaM pUrvAvasthAto'dho'dho hAsamupagacchadabhidhIyate, yatpunaH pradIpa iva nirmUlamekakAlamapagacchati tatpratipAti tathA na pratipAti-yatna kevalajJAnAdAk bhraMzamupayAti tdprtipaatiityrthH|aah-aanugaamikaanaanugaamikruupbheddvye evazeSabhedA varddhamAnakAdayo'nta rbhAvayituM zakyante, tatkimarthaM teSAmupAdAnaM?, ucyate, yadyapyantarbhAvayituM zakyante tathA'pyAnu| 30/6 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 nandI-cUlikAsUtraM gAmikamanAnugAmikaM cetyukte na varddhamAnakAdayo vizeSA avagantuMzakyante, vizeSAvagamakaraNAya ca mahatA zAstrArambhaprayAsaH, tato vizeSajJApanArthaM vizeSabhedopanyAsakaraNaM / / mU.(62)se kiMtaM AnugAmiaMohinANaM?, AnugAmiaMohinANaMduvihaM patrattaM, taMjahAaMtagayaM ca majjhagayaM c| se kiM taM aMgatayaM?, aMtagayaM tivihaM pannattaM, taMjahA-purao antagayaM maggao antagayaM pAsao antagayaM, se kiMtaM purao aMtagayaM?, 2 se jahAnAmae kei purise ukkaM vA caDuliaMvA alAyaM vA maNiM vA paIvaM vA joiMvA purao kAuMpaNullemANe 2 gacchejjA, setaM purao aMtagayaM, se kiMtaM maggao antagayaM?,2-se jahAnAmae kei purise ukkaM vA caDuliaMvA alAyaM vA maNi vA paIvaM vA joiMvA maggao kAuM aNukaDDemAne 2 gacchijjA se taM maggao aMtagayaM, se kiMtaM pAsao aMtagayaM?, 2 -se jahAnAmae kei purise ukaM vA caDuliaMvA alAyaMvA maNi vA paIvaM vA joiMvA pAsao kAuMparikaDDemAne 2 gacchijjA se taM pAsao aMtagayaM, se taM aNtgyN| se kiM taM majjhagayaM?, majjhagayaM se jahAnAmae kei purise ukkaM vA caDuliaMvA alAvA maNiM vA paIvaM vA joiM vA matthae kAuMsamuvvahamANe 2 gacchijjA se taM mjjhgyN| vR.atha kiM tadAnugAmikamavadhijJAnaM?, AnugAmikamavadhijJAnaM dvividhaM-antagataMcamadhyagataM ca, ihAntazabdaH paryantavAcI, yathA vanAnte ityatra, tatazca ante-paryante gataM-vyavasthitamantagatam, ihArthatrayavyAkhyAante gatam-AtmapradezAnAM paryante sthitamantagataM, iyamatra bhaavnaa| ___ ihAvadhirutpadyamAnaH ko'pi sparddhakarUpatayotpadyate, sparddhakaM ca nAmAvadhijJAnaprabhAvA gavAkSajAlAdidvAravinirgatapradIpaprabhAyA ina pratiniyato vicchedavizeSaH, tathA cAha jinabhadrakSamAzramaNaH svopajJabhASyaTIkAyAM-'sparddhakamavadhivicchedavizeSaH' iti, tAni caikajIvasya saGkhayeyAnyasaGghayeyAni vA bhavanti, yata uktaM mUlAvazyakaprathamapIThikAyAM-"phaDDAya asaMkhejjA saMkhejjA Avi egajIvasse"ti, tAni ca vicitrarUpANi, tathAhi-kAnicit paryantavarttiSvAtmapradezeSUtpadyante, tatrApi kAnicitpurataH kAnicitpRSThataH kAnicidadhobhAge kAnicidaparitanabhAge tathA kAnicinmadhyavarttiSvAtmapradezeSu tatra yadA antavartiSvAtmapradezeSvavadhijJAnamupAjayate tadA Atmano'nte-paryante sthitamitikRtvA antagatamityucyate, taireva paryantavartibhirAtmapradezaiH sAkSAdavadhirUpeNa jJAnena jJAnAt na zaSairiti, athavA audArikazarIrasyAnte gataM-sthitaM antagataM, kayAcidekadizopalambhAt, idamapi sparddhakarUpamavadhijJAnaM, athavA sarveSAmapyAtmapradezAnAM kSayopazamabhAve'piaudArikazarIrAntenaikayA dizA yadvazAdupalabhyate tdpyntgmt| __ Aha-yadi sarvAtmapradezAnAM kSayopakSamastataH sarvataH kiM na pazyati?, ucyate, ekadizaiva kSayopazamasaMbhavAt, vicitro hi kSayopazamaH, tataH sarveSAmapyAtmapradezAnAmitthambhUta eva svasAmagrIvazAt kSayopazamaH saMvRtto yadaudArikazarIramapekSya kayAcit vivakSitayaikayA dizA pazyatIti, uktaM cUNA~-"orAliyasarIraMte ThiyaM gayaMti egaheM, taMcAyappaesaphaDDagA bahi egadisi pAsaNA gayaMti antagayaM bhannai" tRtIyo'rtha ekadigbhAvinA tenAvadhijJAnena yadudyotitaM kSetraM tasyAnte vartate tadavadhijJAnam, avadhijJAnavataH tadantevartamAnatvAt, tato'nte-ekadigarUpasyAvadhijJAnaviSayasya paryante vyvsthitmntgtN| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-62 cazabdo dezakAlAdyapekSayA svagatAnekabhedasUcakaH, tathA 'madhyagataM ceti iha madhyaM-prasiddha daNDAdimadhyavat, tato madhye gataM madhyagataM, idamapi tridhA vyAkhyeyaM, AtmapradezAnAM madhye-madhyavarttiSvAtmapradezeSu gataM-sthitaM madhyagataM, idaM ca sparddhakarUpamavadhijJAnaM sarvadigupalambhakAraNaM madhyavartinAmAtmapradezAnAmavaseyam, athavA sarveSAmapyAtmapradezAnAM kSayopazamabhAve'pyaudArikazarIramadhyabhAgenopalabdhistanmadhye gataM madhyagataM, uktaM cUrNI-"orAliyasarIramajjhe phaDagavisuddhIosavvAyappaesavisuddhIovAsavadisovalambhattaNaomajjhagautti bhannati" athavA tenAvadhijJAnena yadudyoditaM kSetraM sarvAsudikSu tasya madhye-madhyabhAge gataM-sthitaM madhyagatam, avadhijJAninaH tadudyotitakSetramadhyavartitvAt, Aha ca cUrNiNakRta-"ahavA uvaladdhikhettassa avahipuriso majjhagautti, ato vA majjhagao ohI bhannai" iti, cazabdaH svagatAnekabhedasUcaka:-atha kiM tadantagataM?, antagataM 'trividhaM' triprakAraM prajJaptam, tadyathA-tatra 'purataH' avadhijJAninaH svavyapekSayA agrabhAge'ntagataM purato'ntagataM, tathA mArgata:-pRSThantaH antagataM mArgato'ntagataM, tathA pArzvatordvayoH pArzvayorekatarapArzvato vA'ntagataM paarshvto'ntgtN| ___ atha kiM tatpurato'ntagataM?, 'se jahA' ityAdi 'sa' vivakSito yathAnAmakaH kazcitpuruSaH atra sarveSvapi padeSvekArAntatvam 'ataH sau puMsI'ti mAgadhikabhASAlakSaNAt, sarvamapi hi pravacanamarddhamAgadhikabhASAtmakam, arddhamAgadhikabhASayA tIrthakRtAM dezanApravRtteH, tataH prAyaH sarvatrApi maagdhikbhaassaalkssnnmnusrnniiyN| __'ukkA ceti' ulkA-dIpikA, vAzabdaH sarvo'pi vikalpArthaH, caTulI vA caTulI:-paryantajvalitatRNapUlikA alAvA' alAtamulmukaM agrabhAge jvalatkASThAmityarthaH, maNirvA' maNiHpratItaH, 'jyotirvA' jyato:zarAvAdyAdhAro jvalannagniH, Aha cacUrNiNakRta-"joitti mallagAiThio aganI jalaMto' iti, pradIpaM vA' pradIpa-pratItaH 'purataH' agrato haste daNaDAdau vA kRtvA 'paNollemANotti' praNudan 2 hastasthitaM vA krameNa svagatyanusArataH prerayan 2 'gacchet' yAyAt, eSa dRSTAntaH, upanayastu svayameva bhAvanIyaH, tata upasaMhAra:-'se taM purao aMtagayaM' sezabdaH prativacanopasaMhAradarzane, tadetat, purato'ntagataM, iyamatra bhAvanA-yathAsa puruSa ulkAdibhiH purata eva pazyati, nAnyatra, evaM yenAvadhijJAnena tathAvidhakSayopazamabhAvataH purata eva pazyati, nAnyatra, tadavadhijJAnaM purto'ntgtmbhidhiiyte| evaM mArgato'ntargatapArzvato'ntagatasUtraM bhAvanIyaM, navaraM 'anukaDDhemANe anukaDDemANe'tti hastagataM daNDAnAdisthitaM vA anupazcAt karSan anukarSan pRSThataH pazcAt kRtvA samAkarSan 2 ityrthH| tathA 'pAsao parikaDDemANe'tti pArzvato dakSiNapArzvato'thavA vAmapArzvato yadvA dvayorapi pArzvayorulkAdikaM hastasthitaM daNDAgrAdisthitaM vA parikarSana-pArzvabhAge kRtvA samAkarSansamAkarSanityarthaH-nigadasiddhaM navaraM 'mastake' zirasi kRtvA gacchet tadetta madhyagataM, iyamatra bhAvanAyathA tena mastakasthena sarvAsudikSu pazyati, evaM yenAvadhijJAnena sarvAsudikSu pazyati tanmadhyagatamiti / itthambhUtAM ca vyAkhyAM samyaganavabudhyamAnaH ziSyaH praznaM karoti mU.(62 vartate eva)aMtagayassa majjhagayassa ya ko paiviseso?, purao aMtagaeNaM ohinANeNaM purao ceva saMkhijjANi vA asaMkhejjANi vA joyaNAI jANai pAsai, maggao Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 nandI - cUlikAsUtraM aMtagaeNaM ohinANeNaM maggao ceva saMkhijjANi vA asaMkhijjANi vA joyanAiM jAnai pAsai, pAsao aMtagaeNaM pAsao ceva saMkhijjANi vA asaMkhijjANi vA joyanAI jANai pAsai, majjhagaeNaM ohinANeNaM savvao samaMtA saMkhijjANi vA asaMkhijjANi vA joaNAI jANai pAsai, se taM anugAmiaM ohinANaM / / vR. antagatasya madhyagatasya ca parasparaM kaH prativizeSaH ? - pratiniyato vizeSa: ?, sUrirAhapurato 'ntagatenAvadhijJAnena purata eva-agrata eva saGkhyeyAni - ekAdIni zIrSagrahelikAparyantAni asaGkhyeyAni vA yojanAni, etAvatsu yojaneSvavagADhaM dravyamityarthaH, jAnAti pazyati, jJAnaM vizeSagrahaNAtmakaM darzanaM sAmAnyagrahaNAtmakaM, tadevaM purato 'ntagatasya zeSAvadhijJAnebhyo bhedaH, evaM zeSANAmapi parasparaM bhAvanIyaH, navaraM 'savao samaMtA' iti sarvataH sarvAsuM digvidikSu samantAt sarvairevAtmapradezeH sarvairvA vizuddhasparddhakaiH, uktaM ca cUNNa "savvautti savvAsu disividisAsu, samaMtA iti savvAyappaesesu savvesuvA visuddhiphaDDegasu" iti, atra 'savvAyappaesesu' ityAdistR (tyatratR) tIyArthe saptamI, bhavati ca tRtIyArthe saptamI, yadAha pANini: svaprAkRtalakSaNe-vyatyayo'pyAsA'mityatra sUtre, tRtIyArthe saptamI yathA- 'tisu tesu alaMkiyA puhavi' iti, athavA sa mantA ityatra sa ityavadhijJAnI parAmRzyate, mantA iti jJAtA, zeSaM tathaiva - atha kimavadhijJAnaM keSAmasumatAM bhavatIti ced, ucyate, devanArakatIrthakRtAmavazyaM madhyagataM tirazcAmantagataM manuSyANAM tu yathAkSayopazamamubhayaM tathA coktaM prajJApanAyAM-"neraiyANaM bhaMte! kiM desohI savvohI ?, goyamA ! no desohI savvohI, evaM jAva thnniykumaaraannN| paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goamA! desohI na savvohI / manussANaM pucchA, goyamA ! desohIvi savvohIvi / vANamaMtarajoisiyavemANiyANaM jahA neraiyANaM" vakSyati ca "neraiya deva titthaMkarA ya ohissa' bAhirA hoMti / pAsaMti savvao khalu sesA deseNa pAsaMti / / " devanArakANAM ca madhyagatamavadhirUpaM jJAnamAbhavavartti, bhavapratyayatvAttasya, tIrthakRtAM tvAkevalajJAnaM, kevalajJAnotpattau tasya vyavacchedAt, nanu saGkhyeyAni asaMkhyeyAni vA yojanAni pazyantItyuktaM, tatra ke jIvAH kati yojanAni pazyantIti ?, ucyate, iha tiryagmanuSyA aniyataparimANAvadhayaH, tathAhi kecidaMgulAsaGghayeyabhAgaM kecidaMgulaM kecidvitasti yAvatkecit saGkhyeyAni yojAnAni kecidasaGkhyeyAni, manuSyAstu kecit paripUrNaM lokaM, kecidaloke'pi lokamAtrANi asaMkhyeyAni khaNDAni, ye tu devanArakAste pratiniyatAvadhiparimANA: tataH teSAM pratiniyataM kSetraparimANamucyate - tatra ratnaprabhAnArakA jaghanyato'rddhacaturthAni gavyUtAni kSetramavadhijJAnataH pazyanti, utkarSa - tazcatvAri gavyUtAni 1, zarkaraprabhAnArakA jaghanyatastrINi gavyUtAni utkarSato'rddhacaturthAni 2, vAlukaprabhAnArakA jaghanyato'rddhatRtIyAni gavyUtAni utkarSatastrINi gavyUtAni 3, paGkaprabhAnArakA jaghanyenaikaM gavyUtamutkarSataH sArddhaM gavyUtaM 6, tamatamaH -prabhAnArakA jaghanyato'rddhagavyUtamutkarSato gavyUtaM, tathA coktaM prajJApanAyAM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 62 85 "rayaNappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte! kevaiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti ?, goamA ! jahaneNaM adbhuTThAI gAuyAiM jANaMti pAsaMti ukkoseNaM cattAri gAuAI jANaMti pAsaMti, sakkarappabhApuDhavineraiyANaM pucchA, goamA ! jahantreNaM aDDAijjAI gAuAI ukkoseNaM tinni gAuAI jANaMti pAsaMti, paMkappabhApuDhavine raiyA NaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM donni gAuiyAI ukkoseNaM aDDAijjAI gAuyAiM jANaMti pAsaMti, dhUmappabhApuDhavinaraiyA NaM pucchA, goamA ! jahanneNaM diva N gAuyaM ukkoseNaM do gAUAI jANaMti pAsaMti, tamApuDhavineraiyA NaM pucchA, goamA ! jahanneNaM gAuyaM ukkoseNaM divaDDUM gAuyaM jANaMti pAsaMti, aha sattamapaDhavineraiyA NaM bhaMte! pucchA, goyamA ! jahantreNaM addhagAuyaM ukkoseNaM gAuyaM jANaMti pAsaMti / asurakumArAH punaravadhijJAnato jaghanyataH kSetraM paJcavizaMtiyojAni jAnAnti pazyanti utkarSato'saMkhyeyAn dvIpasamudrAn, nAgakumArAdayaH punaH sarve'pi stanikumAraparyantA jaghanyataH paJcaviMzatiM yojanAni jAnanti pazyanti utkarSataH saGkhyeyAn dvIsamudrAn evaM vyantarA api, tathA coktam- 'asurakumArA NaM bhaMte ! ohiNA kevaiyaM khettaM jANaMti pAsaMti ?, goamA ! jahanneNaM paNavIsaM joyaNAI ukkoseNaM asaGkhejjadIvasamudde ohiNA jANaMti pAsaMti, nAgakumArA NaM pucchA, goamA ! jahantreNaM paNavIsaM joyaNAI ukkoseNaM saMkhejjadIvasamudde jANaMti pAsaMti, evaM jAva thaNiyakumArA, vANamaMtarA jahA nAgakumArA" iha paJcaviMzatiyojanAni bhavanapatayo vyantarA vA jaghanyataste pazyanti yeSAmAyurddazavarSasahasrapramANaM, na zeSAH, Aha ca bhASyakRta"paNavIsajoyaNAiM dasavAsasahassiyA ThiI jesi"miti / jayotiSyakAH punardevA jaghanyato'pi saGghayeyAn dvIpasamudrAnavadhijJAnataH pazyanti, utkarSa-to'pi saMkhyeyAn dvIpasamudrAn, kevalamadhikatarAn, yadAha-'joisiyA NaM bhaMte! kevaiyaM khittaM ohiNA jANaMti pAsaMti ?, jahantreNa'vi saMkhejje ukkoseNavi saMkhejje dIvasamudde" saudharmmakalpavAsino devAH punaravadhijJAnato jaghanyenAMgulAsaMkhyeyabhAgamAtraM pazyanti utkarSato'dhastAdratraprabhAyAH pRthivyAH sarvAntimamadhastanaM bhAgaM yAvat, tiryakSuasaMkhyeyAn dvIpasamudrAn, UrdhvaM tu svakalpavimAnastUpadhvajAdikaM, evamIzAnadevA api / atrAha - nanvaMgulAsaMkhyeyabhAgamAtrakSetraparimito'vadhiH sarvajaghanyo bhavati, sarvajaghanyazcAvadhistiryagmanuSyeSveva, na zeSeSu, yata Aha bhASyakRtsvakRtabhASyaTIkAyAm 'utkRSTo manuSyeSveve, nAnyeSu, manuSyatiryagyoniSveva jaghanyo nAnyeSu, zeSANAM madhyama eve 'ti, tatkathamIha sarvajaghanya uktaH ?, ucyate, saudharmAdidevAnAM pArabhaviko'pyupapAtakAle'vadhiH sambhavati, sa ca sarvajaghanyo'pi kadAcidavApyate, upapAtAnantaraM tu tadbhavaja:, tato na kazciddoSa:, Aha ca duSSamAndhakAranimagnajinapravacanapradIpo jinabhadragaNikSamA zramaNaH "vemANIyANamaMgalabhAgamasaMkhaM jahannao hoi (ohI ) / uvavAe parabhavio tabbhavajo hoi to pacchA / / " ev sanatkumArAdidevAnAmapi draSTavyam, navaramadhobhAgadarzane vizeSaH tataH sa pradarzyatesanatkumAramAhendradevA adhastAt zarkaraprabhAyAH sarvAntimamadhastanaM bhAgaM yAvatpazyanti, brahmalokalAntakadevAstRtIyapRthivyAH, mahAzukrasahasrArakalpadevAzcaturthapRthivyAH, AnataprANatAraNA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 nandI-cUlikAsUtraM cyutadevAH paJcamapRthivyAH, adhastanamadhyamagraiveyakadevA: SaSThapRthivyAH, uparitanagraiveyakadevAH saptamapRthivyAH, anuttaropapAtInaH sampUrNalokanAliM caturdazarajjvAtmikAmiti, uktaMca prajJApanAyAM-"sohammagadevA NaM bhaMte ! kevaiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti?, goyamA! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM jAva imIse rayaNappabhAe puDhavIe heTThille caramaMte, tiriyaM jAya asaMkhejje dIvasamudde, uTuMjAvasagAiM vimANAiM ohiNA jANaMti paasNti| evaM IsAnagadevAvi, saNaMkumAradevA evaM ceva, navaraM ahe jAva doccAe sakkarappabhAe puDhavie hiTThille caribhaMte, evaM mAhiMdadevAvi, baMbhalogalatagadevA taccAe puDhavIe hiTThille caribhaMte, mahAsukasahassAradevA cautthIe paMkappabhAe puDhavIe heTThile carimaMte, ANayapANayaAraNaaccuyadevA ahe paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe heTThille carimante, heTThimamajjhimagevejjagadevA ahe jAva chaTThie tamAe puDhavIe heTThile carimaMte, uvarimagevejjagadevA naM bhaMte! kevaiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti?, goyamA! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM ahe sattamAe puDhavIe heTThille carimaMte, tiriyaM jAva asaMkhejjadIvasamudde, uDDhejAva sagAi vimANAiM ohiNA jANaMti paasNti| anuttarovavAiyA NaM devA NaM bhaMte ! kevaiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti?, saMbhinnaM loganAliM jANaMti pAsaMti" samprati nArakAdInAmevAvadheH saMsthAnaM cintyate-tatra nArakANAmavadhi: taprAkAraH, tapro nAma kASThasamudAyavizeSo yo nadIpravAhaNe plAvyamAno dUrAdAnIyate, sacAyatastryastrazca bhavati, tadAkAro'vadhi rakANAM, bhavanapatInAM sarveSAmapi pallakasaMsthAnasaMsthitaH pallako nAma lATadeze dhAnyAdhArAvizeSaH sa coddharvAyata uparica kiJcitsaMkSiptaH, vyantarANAM paTahasaMsthAnasaMsthitaH, paTahaH-AtodyavizeSaH, sa ca kiJcidAyataH, uparyadhazca samapramANaH, jyotiSkadevAnAM jhallarIsaMsthAnasaMsthitaH, jhallarI-carmAvanaddhavistIrNavalayAkArA AtodyavizeSarUpA dezavizeSa prasiddhA, saudharmadevAdInAmacyutadevaparyantAnAM mRdaGgasaMsthAnasaMsthitaH, mudaGgo-vAdyavizeSaH, sacAdhastAdvistIrNa upari ca tanukaH supratItaH, graiveyakadevAnAM grathitapuSpasazikhAkabhRtacaGgerIsaMsthAnasaMsthitaH, anuttaropapAtikadevAnAM kanyAcolakAparaparyAyajavanAlakasaMsthAnasaMsthitaH, uktaM ca-neraiyANaM bhaMte ! ohi kiMsaMThANasaMThie pannatte?, goyamA ! tappAgArasaMThANasaMThie panatte, sohammadevANaM pucchA, goamA! muiMgasaMThANasaMThie pannatte, evaM jAya accuyadevANaM, gevejjadevANaM pucchA, goamA ! pupphacaMgerIsaMThANasaMThie pannatte, anuttarovavAiyadevANaM pucchA, goamA ! javanAlagasaMThANasaMThie pannatte" taprAkArAdInAM ca vyAkhyAnamidaM bhASyakRdAha "tappeNa samAgAro ohI neo sa caayyttNso| uddhAyayo u pallo uvariM ca sa kiMci sNkhetto||1|| naccAyao samo'viya paDaho heTThovariM piieso| cammAvanaddhavicchinnavalayarUvA ya jhllriyaa||2||" uddhAyao muiMgo heTThA ruMdo thovriNtnuo| papphasihAvaliraiyA caMgerI pupphacaMgerI // 3 // "javanAlautti bhannai ubbho sarakaMcuokumArIe" iti| tiryagmanuSyANAM cAvadhirnAnAsaMsthAnasaMsthito yathA svayambhUramaNodadhau matsyAH, apica-tatra matsyAnAM valayAkAraM saMsthAnaM niSiddhaM, Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 mUlaM-62 tiryagmanuSyAvadhau tu tadapi bhavati, uktaM ca "nAnAgAro tiriyamanuesumacchA syNbhurmnnovv| tattha valayaM nisiddhaM tassa puNa tayaMpi hojjaahi||" tathA bhavanapativyantarANAmUrvaM prabhUto'vadhirbhavati, vaimAnikAnAmadhaH, jyotiSkanArakANAM tiryag, vicitro naratirazcAm, Aha ca-'bhavanavai vaMtarAnaM uTuMbahugo ho ysesaan| nAragajoisiyANaM tiriyaM orAlio citto||' tadevamuktamAnugAmikamavadhijJAnaM, tathA cAha-se ttaM anugaamiyN| sampratyanAnugAmikaM ziSyaH pRcchannAha mU.(63 )se kiMtaM anAnugAmiaMohinANaM?, anAnugAmiaM ohinANaM se jahAnAmae kei purise egaM mahaMtaM joiTThANaM kAuM tasseva joiTThANassa pariperaMtehiM 2 parigholemAne 2 tameva joiTThANaM pAsai, annattha gae na pAsai, evAmeva anAnugAmiaM ohinANaM jattheva samuppajjai tattheva saMkhejjANi asaMkhejjANi vA saMbaddhANi vA asaMbaddhANi vA joaNAI jANai pAsai, annattha gae na pAsai, se taM anAnugAmiaM ohinaannN|| vR.athakiM tadanAnugAmikamavadhijJAnaM?, sUrirAha-anAnugAmikamavadhijJAnaM sa-vivakSito yathAnAmakaH kazcitpuruSaH pUrNaH sukhaduHkhAnAmiti puruSa: purizayanAdvA puruSaH, ekaM mahajjyotiH sthAnaM-agnisthAnaM kuryAt, kasmizcitsthAne'nekajvAlAzatasaMkulamigniM pradIpaM vAsthUlavartijvAlAnurUpamutpAdayedityarthaH, tatastatkRtvA tasyaiva jyotiH sthAnasya 'pariparyanteSu 2' paritaH sarvAsudikSu paryanteSu parighUrNan 2' paribhraman 2 ityarthaH, tadeva 'jyotiHsthAnaM' jyotiH sthAnaprakAzitaM kSetraM pazyati, anyatra gato na pazyati, eSa dRSTAntaH upanayamAha-'evameva' anenaiva prakAreNAnAnagAmikamavadhijJAnaM yatraiva kSetrevyavasthitasya sataH samutpadyate tatraiva vyavasthitaH sana saMkhyeyAni asaMkhyeyAni vA yojanAni svAvagADhakSetreNa saha sambaddhAni asambaddhAnivA, avadhirhi ko'pi jAyamAnaH svAvagADhadezAdArabhya nirantaraM prakAzayati ko'pi punarapAntarAle'ntaraM kRtvA parataH prakAzayati, tata ucyate-sambaddhAnyasambaddhAni veti, 'jAnAti' vizeSAkAreNa paricchinatti 'pazyati' sAmAnyakAreNAvabudhyate, 'anyatra' dezAntaregato naivapazyati, avadhijJAnAvaraNakSayopazamasya ttkssetrsaapeksstvaat| tadevamuktamanAnugAmikaM, samprati varddhamAnakamanavabudhyamAnaH ziSyaH praznaM karoti - mU.(64)se kiMtaM vaDDamANayaM ohinANaM?, 2 pasatthesu ajjhavasANaTThANesu vaTTamANassa vaDDamANacarittassa visujjhamANassavisujjhamANacarittassa savvaosamaMtAohI var3A vR.athakiM varddhamAnakamavadhijJAnaM?, sUrirAha-varddhamAnakamavadhijJAnaM prazasteSvadhyavasAyasthAneSu vartamAnasya, iha sAmAnyato dravyalezyoparaJjitaM cittamadhyavasAyasthAnamucyate, taccAnavasthitaM, tattallezyAdravyasAcivye vizeSasambhavAt, tato bahuvacanamuktaM, 'prazasteSvi'ti, anena cAprazastakRSNAdidravyalezyoparaJjitavyavacchedamAha, prazasteSvadhyavasAyeSu vartamAnasyeti, kimuktaM bhavati? -prazastAdhyavasAyasthAnakalitasya, 'sarvataH samantAdavadhi: parivarddhate iti sambandhaH, anenAviratasamyagdRSTerapi parivarddhamAnako'vadhirbhavatItyAkhyAyate, tathA vaddhamAnacarittassa' prazasteSvadhyavasAyasthAneSu vardhamAnacAritrasya, etena dezaviratisarvaviratayorva Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nandI-cUlikAsUtraM rddhamAnakamavadhimabhidhatte, varddhamAnakazcAvadhiruttarottarAM vizuddhimAsAdayato bhavati nAnyathA tathA Aha-'vizuddhamAnasya' tadAvaraNakamalakalaGkavigamata uttarottaravizuddhimAsAdayataH, anenAviratasamyagdRSTervarddhamAnakAvadheH zuddhijanyatvamAha, tathA 'vizuddhayamAnacAritrasya ca', idaM ca vizeSaNaM dezaviratasarvaviratayorveditavyam 'sarvataH sarvAsa dikSu samantAdavadhiH privrddhte| mU.(65) jAvaiyA tisamayAhAragassa suhamassa pnngjiivss| ogAhaNA jahannA ohIkhittaM jahannaM tu|| vR.saca kasyApi sarvajaghanyAdArabhya pravarddhate, tataH prathamataH sarvajaghanyamavadhi pratipAdayati'trisamayAhArakasya' AhArayati-AhAraM gRhNAtItyAhArakaH, trayaH samayAH samAhRtAstrisamayaM, trisamayamAhArakastrisamayAhAraka: 'nAmanAmnaikArthe samAso bahula'miti samAsaH tasya trisamayAhArakasya 'sUkSmasya sUkSmanAmakarmodayavartinaH panakajIvasya' panakazvAsau jIvazca panakajIvaH, panakajIvo vanapastivizeSaH, tasya 'yAvatI' yAvatparimANA avagAhante kSetraM yasyAM sthitA jantavaH sA'vagAhanA-tanurityarthaH, 'jaghanyA' trisamayAhArakazeSasUkSmapanakajIvApekSayA sarvastokA, etAvatparimANamavadherjanyaM kSetraM, tuzabda evakArArthaH, sa cAvadhAraNe, tasya caivaM pryogH-jghnymvdhikssetrmetaavdeveti| atra cAyaM sampradAyaH-yaH kila yojanasahasraparimANAyAmo matsyaH svazarIrabAyaikadeza evotpadyamAnaH prathamasamaye sakalanijazarIrasambaddhamAtmapradezAnAmAyAmaM saMhRtyAMgulAsaMkhyeyabhAgabAhalyaM svadehaviSkambhAyAmavistAraMprataraMkaroti, tamapi dvitIyasamaye saMhRtyAMgulAsaMkhyeyabhAgabAhalyaviSkambhAM matsyadehaviSkambhAyAmAmAtmapradezAnAM sUci viracayati, tatastRtIyasamaye tAmapi saMhRtyAMgulasaMkhyeyabhAgamAtra eva svazarIrabahiHpradeze sUkSmapariNAmapanakarUpatayotpadyate, tasyopapAtasamayAdArabhya tRtIye samaye vartamAnasya yAvatpramANaM zarIraM bhavati tAvatparimANaM jaghanyamavadheH kSetramAlambanavastubhAjanamavaseyam, uktaMca "yojanasahasramAno matsyo mRtvA svakAyadeze yH| utpadyate hi panaka: sUkSmatveneha sa grAhyaH / / 1 / / saMhRtya cAdyasamaye sa hyAyAmaM karoti ca prtrm| saGkhyAtItAkhyAMgulavibhAgabAhalyamAnaM tu // 2 // svakatanupRthutvamAtraM dIrghatvenApi jiivsaamrthyaat| tamapi dvitIyasamaye saMhatya karotyasau suucim||3|| sngkhyaatiitaakhyaaNgulvibhaagvisskmbhmaannirdissttaam| nijatanupRthutvadIrghA tRtIyasamaye tu sNhRty||4|| utpadyate ca panakaH svadehadeze sa sUkSmapariNAmaH / samayatrayeNa tasyAvagAhanA yAvatI bhvti||5|| tAvajjadhanyamavadherAlambanavastubhAjanaM kssetrm| idamitthameva munigaNasusampradAyAt smvseym||6|| Aha-kimiti yojanasahasrAyAmo matsyaH ? kiM vA tasya tRtIyasamaye svadehadeze sUkSma Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 mUlaM-65 panakatvenotpAdaH ?, kiM vA trisamayAhArakatvaM parigRhyate?, ucyate, iha yojanasahastrAyAmo matsyaH, sa kila tribhiH samayairAtmAnaM saMkSipati mahataH prayatnavizeSAt, mahAprayatnavizeSArUDhazcotpattideze'vagAhanAmArabhamANo'tIva sUkSmAmArabhate tato mahAmatsyasya grahaNaM, sUkSmapanakazcAnyajIvApekSayA sUkSmatamAvagAhano bhavati, tataH sUkSmapanakagrahaNaM, tathA utpattisamaye dvitIyasamaye cAtisUkSmo bhavati caturthAdiSu ca samayeSvatisthUra: trisamayAhArakastu yogyaH tataH trisamayAhArakagrahaNaM, uktaM ca - "maccho mahallakAo saMkhetto jo u tIhi smehiN| sa kira payattaviseseNa sahamogAhaNaM kuNai // 1 // saNhayarA saNhayaro suhumo paNao jahannadeho y| sa bahuvisesavisiTTho saNhayaro savadehesu / / 2 / / paDhamabIe'tisaNho jAyaithUlo cutthyaaiisuN| taiyasamayaMmi jogo gahio to tismyhaaro||3||". anye tu vyAcakSate-'trisamayAhArakasya'ti AyAmapratarasaMharaNe samayadvayaM tRtIyazca samaya: sUcIsaMharaNotpattidezAgamanaviSayaH, evaM trayaH samayA vigrahagatyabhAvAzceteSu triSvapi samayeSvAhArakaH, tata utpAdasamaya eva trisamayAhAraka: sUkSmapanakajIvo jaghanyAvagAhanazca, tataH taccharIramAnaM jaghanyamavadheH kSetraM, taccAyuktaM, yatastrisamayAhArakasyeti vizeSaNaM panakasya, naca matsyAyAmapratarasaMharaNasamayau panakabhavasya sambandhinau, kintu matsyabhavasya, tata utpAdasamayAdArabhya trisamayAhArakasyeti draSTavyam, naanythaa| etAvatpramANaM jaghanyaM kSetramavadheH taijasabhASAprAyogyavargaNApAntarAlavarttidravyamAlambate 'teyAbhAsAdavANamaMtarA ettha lahai paTThavao' iti vacanAt, tadapi cAlambyamAnaM dravyaM dvidhAgurulaghu agurulaghu ca, tatra taijasapratyAsannaM gurulaghu bhASApratyAsannaM cmagurulaghu, tadgatAMzca paryAyAn catuHsaMkhyAneva varNarasagandhasparzalakSaNAn pazyati na zeSAn, yata Aha "davAiM aNgulaavlisNkhejjaatiitbhaagvisyaaii| pecchai caugguNAI jahannao muttimNtaaii|" atra 'jaghanyata' iti jaghanyAvadhijJAnI / tadevaM jaghanyamavadheH kSetramabhidhAya sAmpratamutkuSTabhidhAtukAma AhamU.(66) savvabahuaganijIvA niraMtaraM jattiyaM bhrijNsu| khittaM savvadisAgaM paramohI khetta niddiTTo / vR.yata: Urdhvamanya eko'pi jIvo na kadAcanApi prApyate sarvabahavaH sarvabahavazca te agnijIvAzca sUkSmabAdararUpAH sarvabahvagnijIvAH, kadA sarvabahvagnijIvA iti ced, ucyate, yadA sarvAsu karmabhUmiSu nirvyAghAtamagnikAyasamArambhakAH sarvabahavo manuSyAH, te ca prAyo'jitasvAmitIrthakarakAle prApyante, yadA cotkRSTapadavartinaH sUkSmAnalajIvAH tadA sarvabahvagnijIvAH, "avvAghAe savvAsu kammabhUmisu jayA tyaarNbhaa| savabahavo manussA hoNti'jiyjinniNdkaalNmi|| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 nandI-cUlikAsUtraM __ "ukkosiyA ya suhumA jayA tayA savabahuaganijIvA" iti, 'niraMtaramiti' kriyAvizeSaNaM yAvatparimANaM kSetraM bhRtavantaH, etaduktaM bhavatinairantaryeNa viziSTasUcIracanayA yAvad bhRtavantaH, bhRtavanta itI ca bhUtakAlanirdezaH ajitasvAmikAla eva prAyaH sarvabahavo'nalajIvA asyAmavasappiNyAM sambhavanti smeti khyApanArthaM, idaM cAnantaroditaM kSetramekadikkamapi bhavati tata AhasarvadikkaM, anena sUcIbhramaNapramitatvaM kSetrasya sUcayati, paramazcAsAvavadhizca paramAvadhiH, etAvadanantaroditaM sarvabahvanalajIvasUcIparikSepapramitaM kSetramaGgIkRtya nirdiSTaH' pratipAdito gaNadharAdibhiH kSetranirdiSTaH, etAvat kSetraM paramAvadherbhavatItyarthaH, kimuktaM bhavati?, sarvabahvagnijIvA nirantaraM yAvat kSetraM sUcIbhramaNena sarvadikkaMbhRtavantaH etAvati kSetre yAnyavasthitAnidravyANi tatparicchedasAmarthyayuktaH paramAvadhiH kSetramadhikRtya nirdiSTo gaNadharAdibhiH, ___ ayamiha sampradAya:-sarvabahvagnijIvAH prAyo'jitasvAmitIrthakRtkAle prApyante, tadArambhakamanuSyabAhulyasambhavAta, sUkSmAzcotkRSTapadavartinaH tatreva vivakSyante, tatazca sarvabahavo'nalajIvA bhavanti, teSAM svabuddhyA SoDhA'vasthAnaM parikalpyate-ekaikakSetrapradeze ekaikajIvAvagAhanayA sarvatazcaturastro ghana iti prathamaM, sa eva ghano jIvaiH svAvagAhanAdibhiriti dvitIyam, evaM prataro'pi dvibhedaH, zreNirapi dvidhA, tatrAdyAH paJca prakArA anAdezAH, teSu kSetrasyAlpIyastayA prApyamANatvAt, SaSThastu prakAra: sUtrAdezaH uktaM ca "ekekkAgAsapaesajIvarayaNAe sAvagAhe y| cauraMsaM ghaNa payaraM seDhI chaTTho suyaadeso||1||" tatazcAsau zreNiH svAvagAhanAsaMsthApitasakalAnalajIvAvalIrUpA avadhijJAninaH sarvAsu dikSu zarIraparyantena bhrAmyate, sA ca bhrAmyamANA asaMkhyeyAn lokamAtrAn kSetravibhAgAnaloke vyApnoti, etAvatkSetramavadherutkRSTamiti, uktaM ca "niyayAvagAhaNAganijIvasarIrAvalI smNtennN| bhAmijjai ohinANidehapajjaMtao sA y||1|| aigaMtUnamaloge logaagaasppmaannmettaaii| ThAi asaMkhejjAiM idamohikkhettamukkosaM / / 2 / / " idaM ca sAmarthyamAtramupavarNyate, etAvati kSetre yadi dRSTavyaM bhavati tarhi pazyati, yAvatA tannA vidyate, aloke rUpidravyANAmasambhavAt, rUpidravyaviSayazcAvadhiH, kevalamayaM vizeSo--yAvadadyApi paripUrNamapi lokaM pazyati tAvadiha skandhAneva pazyati, yadA punaraloke prasaramavadhiradhirohati tadA yathA yathA'bhivRddhimAsAdayati tathA 2 loke sUkSmAn sUkSmatarAn skandhAn pazyati, yAvadante paramANumapi, uktaM ca "sAmatthamettamuttaM daTThavaM jai havejja pecchejjaa| na utaM tatthatthi jao so rUvinibaMdhaNo bhnnio||1|| . vaDato puNa bAhiM logatthaM ceva pAsaI dvN| suhumayaraM 2 parimohI jAva paramANU // 2 / / " paramAvadhikalitazca niyamAdantarmuhUrtamAtreNa kevalAlokalakSmImAliGgati, uktaM ca-'paramohi Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-66 nANaThio kevalamaMtomuhUttametteNaM / ' evaM tAvajjaghanyamutkRSTaM cAvadhikSetramuktaM, samprati madhyama pratipipAdayiSuretAvatkSetropalambhe etAvatkAlopalambhaH etAvatkAlopalambhe caitAvatkSetropalambha ityasyArthasya prakaTanArthaM gAthAcatuSTayamAhamU.(67) aMgulamAvaliANaM bhAgamasaMkhijja dosu sNkhijjaa| aMgulamAvaliaMto AvaliA aNgulputN|| vR.aMgulamiha kSetrAdhikArAt pramANAMgulamabhigRhyate, anyetvAhuH-avadhyadhikArAdutsedhAMgulamiti, AvalikA asaMkhyeyasamayAtmikA, aMgulaM cAvalikA cAMgulAvalike tayoraMgulAvalikayorbhAgamasaMkhyeyamasaMkhyeyaM pazyatyavadhijJAnI, idamuktaM bhavati-kSetrato'guMlAsaMkhyeyabhAgamAtraM pazyan kAlata AvalikAyA asaMkhyeyameva bhAgamatItamanAgataM ca pazyati, uktaM ca "khettamasaMkhejjaMgulabhAgaM pAse tameva kaalennN| ___ AvaliyAe bhAgaMtIyamanAyaM ca jaannaai|" / AvalikAyAzcAsaMkhyeyaM bhAgaM pazyan kSetrato'gulAsaMkhyeyabhAgaM pazyati, evaM sarvatrApi kSetrakAlayoH parasparaM yojanA karttavyA, kSetrakAladarzanaM copacAreNa draSTavyaM, na sAkSAt, na khala kSetraM kAlaM vA sAkSAdavadhijJAnI pazyati, tayoramUrttatvAt, rUpidravyaviSayazcAvadhiH, tata etaduktaM bhavatikSetre kAle ca yAni dravyANi teSAM ca dravyANAM ye paryAyAstAn pazyatIti, uktaM ca "tattheva ya je davA tesiMciya je havaMti pjjaayaa| iya khette kAlaMmi ya joejjA dvpjjaae||1||" evaM sarvatrApi bhAvanIyam, kriyA ca gAthAcatuSTaye svayameva yojniiyaa| tathA dvayoraMgulAvalikayoH saGkhayeyau bhAgau pazyati, aMgulasya saGkhayeyabhAgaM pazyan AvalikAyA api saMkhyeyameva bhAgaM pazyatItyarthaH / tathA 'aMgulam' aMgulamAtraM kSetraM pazyan 'AvalikAntaH' kiJcidUnAmAvalikAM pazyati, AvalikAM cet kAlataH pazyati tarhi kSetrato'gulapRthaktvaMaMgulapRthaktvaparimANaM kSetraM pazyati, uktaM ca "saMkhejjaMgulabhAge AvaliyAevi muNai tibhaagN| aMgulamiha pecchaMto AvaliyaMto muNai kaalN|" AvaliyaM muNamANo saMpunnaM khettamaMgulapuhutta" miti, pRthaktvaM dviprabhRtirA navabhya iti / mU.(68) hatthaMmi muhattaMto divasaMto gAuaMmi boddhvvo| joyaNa divasapuhuttaM pakkhaMto pnnviisaao| vR.tathA 'haste' hastamAtre kSetre jJAyamAne kAlato 'gavyUte' gavyUtaviSayo draSTavyaH, tathA yojanaM' yojanamAtra kSetraM pazyan kAlato divasapRthaktvaM pazyati, divasapRthaktvamAnaM kAlaM pazyatItyarthaH, tathA 'pakSAntaH' kiJcidUnaM pakSaM pazyan kSetrataH paJcaviMzatiyojanAni pshyti| mU.(69) bharahami addhamAso jaMbUddIvaMmi sAhio maaso| _ vAsaM ca manualoe vAsapuhuttaM ca ruagNmi|| vR. bharate' sakalabharatapramANakSetrAvadhau kAlato'rddhamAsa uktaH, bharatapramANaM kSetraM pazyan kAlato'tItamanAgataM cArddhamAsaM pazyatItyarthaH, evaMjambUdvIpaviSaye'vadhau sAdhiko mAsa: kAlato Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 nandI-cUlikAsUtraM viSayatvena boddhavyaH tathA manuSyalokapramANakSetraviSaye'vadhau varSa' saMvatsaramatItamanAgataM ca pazyati, tathA rucakAkhye rucakAkhyabAhyadvIpapramANakSetraviSaye'vadhau varSapRthaktvaM pshyti| mU.(70) saMkhijjami ukAle dIvasamuddA'vi huMti sNkhijjaa| kAlaMmi asaMkhijje dIvasamuddA u bhiavvaa|| vR.tathA saGkhyAyata iti saGkhyeyaH, saca varSamAtro'pi bhavati tataH tuzabdo vizeSaNArthaH, kiM vizinaSTi?-saGkhayeyakAlo varSasahastrAtparo veditavyaH, tasmin saGkhayeye kAle'vadhigocaresati kSetrataH tasyaivAvadhergocaratayA dvIpAzca samudrAzca dvIpasamudrAH te'pi saGkhyaiyA bhavanti, apizabdAt mahAneko'pi mahata ekadezo'pi, kimuktaM bhavati?-saGkhyeye kAle'vadhinA paricchidyamAne kSetramapyatratyaprajJApakApekSayA saGkhayeyadvIpasamudraparimANaM paricchedyaM bhavati, tato yadi nAmAtratyasyAvadhirutpadyate tahi jambUdvIpAdArabhya saGkhyeyA dvIpasamudrAstasya paricchedyAH, athavA bAhye dvIpe samudre vA saGghayaiyayojanavistRte kasyApi tirazcaH saGkhyeyakAlaviSayo'vadhirupadyate tadAsa yathoktakSetraparimANaM tamevaikaM dvIpaM samudraM vA pazyati, yadi punarasaMkhyeyayojanAvistRte svayambhUramaNAdike dvIpe samudre vA saMkhyeyakAlaviSayo'vadhiH kasyApyutpadyate tadAnIM sa prAguktaparimANaM tasyadvIpasya samudrasya vA ekadezaM pazyati ihatyamanuSyabAhyAvadhiriva kazcit, tathA kAle'saMkhyeye palyopamAdilakSaNe avadheviSaye sati tasyaiva saMkhyeyakAlaparicchedakasyAvadheH kSetratayA paricchedyA dvIpasamudrAH 'bhAjyA' vikalpanIyA bhavanti, kasyacidasaGkhayeyAH kasyAcitsavayeyAH kasyacidekadeza ityarthaH, yadAihamanuSyasyAsaGgyeyakAlaviSayo'vadhirutpadyate tadAnImasaGkhyeyA dvIpasamudrAstasya viSayaH, yadA punarbahidvIpe samudre vA vartamAnasya kasyacit tirazco'saGkhyeyakAlaviSayo'vadhirutpadyate tarhitasya saGghayeyA dvIpasamudrAH, athavA yasya manuSyasya saGkhyeyakAlaviSayo bAhyadvIpasamudrAlambano bAhyAvadhirutpadyate tasya saGkhyA dvIpAH, yadA punaH svayambhUramaNe dvIpe samudre vA kasyacittirazco'vadhirasaGkhyeyakAlaviSayA jAyate tadAnIM tasya svayambhUramaNasya dvIpasya samudrasya vA ekadezo viSayaH, svayambhUramaNaviSayamanuSyabAhyAvadhervA tadekadezo viSayaH, kSetraparimANaM punaryojanApekSayA sarvatrApi jmbuudviipaadaarbhyaasngkhyeydviipsmudrprimaannmvseym| mU.(71) kAle cauNha vuDDI kAlo bhaiavvu khittvuddddiie| vuDDie davvapajjava bhaiavvA khittakAlA u|| vR. tadevaM yathA kSetravRddhau kAlavRddhau ca yathA kSetravRddhi tathA pratipAditaM, samprati dravyakSetrakAlabhAvAnAM madhye yavRddhau yasya vRddhirupajAyate yasya ca na tadabhidhitsurAha-'kAle' avadhigocare varddhamAne 'caturNAM' dravyakSetrakAlabhAvanAM vRddhirbhavati, tathA kSetrasya vRddhiH kSetravRddhistasyAM satyAM kAlo 'bhajanIyo' vikalpanIyaH kadAcidvarddhate kadAcit na, kSetraM hyatyantasUkSma, kAlastu tadapekSayA paristhUraH, tato yadi prabhUtA kSetravRddhistato varddhate zeSakAlaM neti, dravyaparyAyau tu niyamato vardrate, Aha ca bhASyakRta "kAle pavaTuMmANe save davvAdao pvttuNti| khette kAlo bhaio vaTuMti udvvpjjaayaa||" - tathA dravyaM ca paryAyazca dravyaparyAyau tayovRddhau satyAM, sUtre vibhaktilopaM: prAkRtazailyA, bhajanI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-71 yAmeva kSetrakAlau, tuzabda evakArArthaH, sa ca bhinnakramastathaiva ca yojitaH, vikalpazcAyaM-kadAcitayorvaddhirbhavati kadAcitra, yato dravyaM kSetrAdapi sUkSma, ekasminnapi namaHpradeze'nantaskandhAvagAhanAt, dravyAdapi sUkSmaH paryAyaH, ekasminnapi dravye'nantaparyAyasambhavAt, tato dravyaparyAyavRddhau kSetrakAlau bhajanIyAveva bhavataH, dravye ca vardhamAne paryAyA niyamato vardhante, pratidravyaM saMkhyeyAnAmasaMkhyeyAnAM cAvadhinA paricchedasaMbhavAt, paryAyato varddhamAne dravyaM bhAjyaM, ekasminnapi dravye paryAyaviSayAvadhivRddhisambhavAt, Aha ca bhASyakRta "bhayaNAe khettakAlA parivarddhatesu dvvbhaavesuN| davve vaDDai bhAvo bhAve davvaM tu bhynnijjN||" atrAha-nanu jaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinnayoH avadhijJAnasaMbandhino: kSetrakAlayoraMgulAvalikA'saMkhyeyabhAgAdirUpayoH parasparaM samayapradezasaMkhyayoH kiM tulyatvamuta hInAdhikatvam ?, ucyate, hInAdhikatvaM, tathAhi-AvalikAyA asaMkhyeyabhAge jaghanyAyavadhiviSaye yAvantaH samayAH tadapekSayA aMgulasyAsaMkhyeyabhAge jaghanyAyavadhiviSaya eva ye nabha:pradezAste asaMkhyeguNAH, evaM sarvatrApi avadhiviSayAt kAlAdasaMkhyeyaguNatvamadhaviviSayasya kSetrasyAvagantavyam, uktaM . "savvamasaMkhejjaguNaM kAlAo khettamohivisayaM tu| avaropparasaMbaddhaM smyppesppmaannennN|" atha kSetrasyetthaM kAlAdasaMkhyeyaguNatA kathamavasIyate?, ucyate, sUtraprAmANyAt, tadeva sUtramupadarzayatimU. (72) suhumo ahoi kAlo tatto suhumayaraM havai khittN| aMgulaseDhimitte osappiNio asNkhijjaa| va. 'sUkSmaH' zlakSNo bhavati kAlaH, cazabdo vAkyabhedakramapopadarzanArtho yathA sUkSmastAvatkAlo bhavati yasmAdutpalapatrazatabhede pratipatramasaGghayeyAH samayAH pratipAdyante tataH sUkSmaH kAlaH, tasmAdapi kAlAt sUkSmataraM kSetraM bhavati, yasmAdaMgulamAtre kSetre-pramANAMgulaikamAtre zreNirUpe nabha:khaNDe pratipradezaM samayagaNanayA asaMkhyeyA avapiNyastIrthakRdbhirAkhyAtAH, idamuktaM bhavati-pramANAMgulaikamAtre ekaikapradezazreNirUpe nabha:khaNDe yAvanto'saMkhyeyAsvavasappiNISu samayA: tAvatpramANAH pradezA vartante, tataH sarvatrApi kAladasaMkhyeyaguNaM kSetraM, kSetrAdapi cAnantaguNaM dravyaM, dravyAdapi cAvadhiviSayAH paryAyAH saMkhyeyaguNA asaMkhyeyaguNA vA, uktaM ca "khettapaesehiMto davamaNaMtaguNitaM pesehi| davvehiMto bhAvo saMkhaguNo'saMkhaguNio vaa||" mU. (73) se taMvaDDamAnayaM ohinaannN|| vR.tdetdvrddhmaankmvdhijnyaanm| mU. (74 )se kiMtaM hIyamANayaM ohinANaM?, hIyamANayaM ohinANaM appasatthehiM ajjhavasANavANehiM vaTTamANassa vaTTamANacarittassa saMkilissamANassa saMkilissamANacarittassa savvao samaMtA ohiparihAyai se taM hIyamANayaM ohinaannN|| vR. atha kiM taddhIyamAnakamavadhijJAnaM?, sUrirAha-hIyamAnakamavadhijJAnaM kathaJcidavAptaM sat Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 nandI-cUlikAsUtraM aprazasteSvadhyavasAyasthAneSu vartamAnasyAviratasamyagdraSTervartamAnacAritrasya-dezaviratAdeH 'saMklizyamAnasya' uttarottaraM saMklezamAsAdayataH, idaM ca vizeSaNamaviratasamyagdRSTeravaseyaM, tathA saMklizyamAnacAritrasya dezaviratAdeH sarvataH samantAdavadhiH 'parihIyate' pUrvAvasthAto hAnimupagacchati, tdetddhiiymaankmvdhijnyaanm| mU. ( 75 )se kiMtaM paDivAiohinANaM?, paDivAiohinANaM jahanneNaM aMgulassaasaMkhijjayabhAgaM vA saMkhijjabhAgaM vA vAlaggaM vA vAlaggapuhattaM vA likkhaM vA likkhapuhattaM vA jUaM vA jUyapuhuttaM vA javaM vA javapuhuttaM vA aMgulaM vA aMgulapuhattaM vA pAyaM vA pAyapuhuttaM vA vihatthiM vA vihatthipuhuttaM vA rayaNiM vA rayaNipuhuttaM vA kucchi vA kucchipuhattaM vA dhaNuM vA dhanupuhattaM vA gAuaMvA gAupuhuttaM vA joaNaMvA joaNapuhuttaM vA joaNasayaMvA joyaNasayapuhattaM vA joyaNasahassaMvA joyaNasahassapahattaM vA joaNalakkha vA joaNalakkhapuhattaM vA ukkoseNaM logaM vA pAsittA NaM paDivaijjA, se taM pddivaaiohinaannN|| vR.atha kiM tatpratipAtiavadhijJAnaM?, sUrirAha-pratipAtyavadhijJAnaM yadavadhijJAnaM jaghanyataH sarvastokatayA aMgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtraM saMkhyeyabhAgamAtraM vA vAlAgra vA vAlAgrapRthaktvaM vA likSAM vA-vAlAgrASTakapramANAM likSApRthaktvaM vA, yUkAM vA likSASTakamAnAM yUkApRthaktvaM vA, yavaM vA-yUkASTakamAnaM yavapRthaktvaM vAaMgulaM vA aMgulapRthaktvA , evaM yAvadutkarSeNa sarvapracuratayA lokaM 'dRSTvA upalabhya 'pratipatet' pradIpa iva naashmupaayaayaat| tasya tathAvidhakSayopazamajanyatvAt, tadetat pratipAtyavadhijJAnaM, zeSaM sugama, navaraM 'kukSiH' dvihastapramANA 'dhanuH' caturhastapramANaM, pRthaktvaM sarvatrApi dviprabhRtirA navabhya iti saiddhAntikyA paribhASayA draSTavyam / mU. (76)se kiM taM apaDivAi ohinANaM?, apaDivAi ohinANaM jeNaM alogassa egamavi AgAsapaesaM jANai pAsai tena paraM apaDivAi ohinANaM, setaM apaDivAi ohinaannN| vR. atha kiM tadapratipAtyavadhijJAnaM ?, sUrirAha-apratipAtyavadhijJAnaM yenAvadhijJAnena alokasya sambandhinamekamapyAkAzapradezam, AstAMbahUnAkAzapradezAnityapizabdArthaH, pazyet, etacca sAmarthyamAtramupavarNyate, na tvaloke kiJcidapyavadhijJAnasya dRSTavyamasti, etacca prAgevoktaM, tata ArabhyApratipAtyA kevalaprApteravadhijJAnam, ayamatra bhAvArtha:-etAvati kSayopazame samprApte satyAtmA vinihatapradhAnapratikSayodhasaMghAtanarapatiriva na bhUyaH karmazatruNA paribhUyate, kintu samAsAditaitAvadAlokajayo'pratinivRttaH zeSamapi karmazatrusaGghAtaM vinirjitya prApnoti kevalarAjyazriyamiti / tadetapratipAti avdhijnyaanN| tadevamuktAH SaDapyavadhijJAnasya bhedAH, sampratidravyAdyapekSayA'vadhijJAnasya bhedAn cintayati mU. (77)taM samAsao caubvihaM pannattaM, taMjahA-davvao khittao kAlao bhAvao, tattha davvao NaM ohinANI jahanneNaM aNaMtAI rUvidavvAiM jANai pAsai ukkoseNaM savvAiM rUvidavvAIjANai pAsai, khittao naM ohinANI jahaneNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaMjANai pAsai ukkoseNaM asaMkhijjAiM aloge logappamANamittAiM khaMDAI jANai pAsai, kAlao NaM ohinANI jahanneNaM AvaliAe asaMkhijjaibhAgaM jANai pAsai ukkoseNaM asaMkhijjAo ussappiNIo avasappiNIo aIyamanAgayaM ca kAlaM jANai pAsai, bhAvao NaM ohinANI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-77 jahantreNaM anaMte bhAve jANai pAsai ukkoseNavianaMta bhAve jANai pAsai, savvabhAvANamanaMtabhAgaM jANai paasi|| va. tadavadhijJAnaM 'samAsataH' saMkSepeNa 'catumvidhaM' catuSprakAraM prajJaptam, tadyathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazceti, tatra dravyato 'Na'miti vAkyAlaGkAre, avadhijJAnI, jaghanyenApibhAvapradhAno'yaM nirdezaH sarvajaghanyatayA'pi anantAni rUpidravyANi jAnAti pazyati, tAni ca taijasabhASAprAyogyavargaNApAntarAlavartIni dravyANi, utkarSataH punaH sarvANi rUpidravyANi bAdarasUkSmANi jAnAti pazyati, tatra jJAnaM vizeSagrahaNAtmakaM darzanaM sAmAnyaparicchedAtmakaM, Aha ca cUNikRt-jANaitti nANaM, tattha jaM visesaggahaNaM tannANaM, sAgAramityarthaH, pAsaitti daMsaNaM, jaM sAmannaggahaNaM taM daMsaNamanAgAramityarthaH, Aha-Adau darzanaM tato jJAnamiti ca kramaH, tata enaM kramaM parityajya kimarthaM prathamaM jAnAtItyuktam?, ucyate, iha sarvA labdhayaH sAkAropayogopayuktasyotpadyante, avadhirapilabdhirupavarNyate, tataH sa prathamamutpadyamAno jJAnarUpa evotpadyate na darzanarUpaH, tataH kramaNopayogapravRtterjJAnopayogAnantaraM darzanarUpo'pIti prathamato jJAnamuktaM pazcAddarzanam, athavA ihAdhyayane samyagjJAnaM prarUpayitumupakrAntaM, yato'nuyogaprArambhe'vazyaM maGgalAya jJAnapaJcakarUpo bhAvanandirvaktavya iti tatprarUpaNArthamidamadhyayanamArabdhaM, tataH samyagjJAnamihapradhAnaM, na mithyAjJAnaM, tasyamAGgalyahetutvAyogadA, darzanaMtvavadhijJAnavibhaGgasAdhAraNamiti tadapradhAna, pradhAnAnuyAyI ca laukiko lokottarazca mArgaH, tataH pradhAnatvAt prathamaM jJAnamuktaM pazcAddarzanamiti / tathA kSetro'vadhijJAnI jaghanyenAMgulAsaGghayeyabhAgamutkarSato'saGkhyeyAni aloke lokapramANAni caturdazarajjvAtmakAni khaNDAni jAnAti pshyti|| kAlato'vadhijJAnI jaghanyenAvalikAyA asaGghayeyabhAgamutkarSato'saGkhyeyA utsappiNyavasappiNI:-asaGghayeyAvappiNyutsappiNIpramANamatItamanAgataM ca kAlaM jAnAti pshyti| __ bhAvato'vadhijJAnI jaghanyenAnantAn bhAvAn-paryAyAn AdhAradravyAnantatvAt, natu prati dravyaM, pratidravyaM saGghayeyAnAmasaGkhayeyAnAM vA paryAyANAM darzanAt, uktaM ca ___ "egaM davvaM pecchaM khaMdhamaNuM vA sa pajjave tss| ukkosamasaMkhejje saMkhijje pecchai koI / / ' utkarSato'pyanantAn bhAvAn jAnAti pazyati, kevalaM jaghanyapadAdutkRSTapadamanantaguNam, Aha ca cUrNikRt-'jahannapayAo ukkosapayamanaMtaguNamiti' 'savvabhAvANamanaMtabhAgaM jANai pAsai'tti tAnapi cotkRSTapadavarttino bhAvAn 'sarvabhAvanAM' sarvaparyAyANAmanantabhAgakalpAn jAnAti pazyati / tadevamavadhijJAnAM dravyAdibhedato'pyabhidhAya sAmprataM saMgrahagAthAmAhamU. (78) ohI bhavapaccaio guNapaccaio a vaNNio duviho| tassa ya bahU vigappA davve khitte a kAle a|| vR. eSaH anantaro'vadhirbhavapratyayato guNapratyayatazca 'varNiNato' vyAkhyAtaH, pAThAntaraM 'vaNNio duviho'tti vaNito 'dvividho' dviprakAraH, tasya ca bhavaguNapratyayato dvividhasyApi bahavo vikalpA-bhedAH,tadyathA-dravye dravyaviSayAH kasyApi kiyadravyaviSaya iti dravyabhedAt Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 nandI-cUlikAsUtraM bhedaH, tathA kSetre-kSetravipayA aMgulAsaGkhyeyabhAgAdikSetrabhedAt, kAle-kAlaviSayA AvalikA'saGkhyeyabhAgAdikAlabhedAt, cazabdAdbhAvaviSayAzca kasyApi kiyantaH paryAyA viSaya iti bhaavbhedaabhedH| tatra jaghanyapade pratidravyaM catvAro varNagandharasasparzalakSaNAH paryAyA 'do pajjave duguNie savajahanneNa pecchae te u| vanAIyA cauro' iti vacanaprAmANyAt, madhyamato'nekasaGkhyabhedabhinnA utkarSataH pratidravyamasaGkhyeyAn na tu kadAcanApyanantAn, yata Aha bhASyakRta-'nANaMte pecchai kayAi' / tadevamavadhijJAnamabhidhAya sAmprataM ye bAhyAvadhayo ye cAbAhyAvadhayaH tAnupadarzayatimU. (79) nereiyadeva titthaMkarA ya ohissa'bAhirA huti| pAsaMti savvao khalu sesA deseNa pAsaMti // vR. nairayikAzca devAzca tIrthaMkarAzca nairayikadevatIrthaGkakarAH, tIrthakarA ityatra 'tIrthAMccaika' iti vacanAt svapratyaye tIrthazabdAnman, cazabdo'vadhAraNe, tasya ca vyavahitaH prayogastaM ca darzayiSyAmaH, nairayikadevatIrthaGkarA 'avadheH' avadhijJAnasyAbAhyA eva bhavanti, bAhyA na kadAcanApi bhavantIti bhAvaH, sarvato'vabhAsakAvadhyupalabdhakSetramadhyavartinaH sadaiva bhavantItyarthaH / tathA pazyanti 'sarvataH' sarvAsu dikSu vidikSu ca, khaluzabdo'vadhAraNArthaH, sarvAsveva digvidikSviti, Aha-avadherabAhyA bhavantItyasmAdeva sarvata ityasyArthasya labdhatvAt sarvataHzabdagrahaNamatiricyate, ucyate, abhyantaratvAbhidhAne'pi sarvatodarzanApratIteH, na khalu sarvAbhyantarAvadhiH sarvataH pazyati, kasyaciddigantarAlAdarzanAt, vicitratvAdavadheH, tataH sarvatodarzanakhyApanArthaM pAsaMti savao khalu' ityuktam, Aha ca bhASyakRt "abhitaratti bhaNie bhannai pAsaMti savao kIsa? / odai jamasaMtatadiso aMtovi Thio na svvtto|" 'zeSAH' tiryaGnarA dezena-ekadezena pazyanti, 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiSTitazcAvadhAraNavidhiH' tata evamavadhAraNIyaM-zeSA eva dezataH pazyanti, na tu zeSA dezata eveti, athavA anyathA vyAkhyAyate-tadevamadhijJAnamabhidhAya sAmprataM ye niyatAvadhayo ye cAniyatAvadhayastAn pratipAdayati-nairayikadevatIrthaMkarA evAvadherabAhyA bhavanti, kimuktaM bhavati?, niyatAvadhayo bhavanti, niyamenaiSAmavadhirbhavatItyarthaH, evaM cAbhihite sati saMzayaH-kiM te dezena pazyanti uta sarvataH?, tataH saMzayApanodArthamAha-'pAsaMtI'tyAdi 'sarvataH khalu' sarvata eva tenAvadhinA te nairayikAdayaH pazyanti na ta deshtH|| atra para Aha-nanu 'pazyanti sarvataH khalvi'tyetAvadevAstAm, avadherabAhyA bhavantItyetat nayuktaM, yato niyatAvadhitvapratipAdanArthamidamucyate, tacca niyatAvadhitvaM devanArakANAM 'doNhaM bhavapaccaiyaM, taMjahA-devANaM neraiyANaM ceti vacanasAmarthyAt siddhaM, tIrthakRtAM tu pArabhavikAvadhisamanvitAgamasyAtiprasiddhatvAditi, atrocyate, iha yadyApi doNhaM bhavapaccaiya'mityAdivacanato nairayikAdInAM niyatAvadhitvaM labdhaM, tathApi sarvakAlaM teSAM niyato'vadhiriti na labhyate, tataH sarvakAlaM niyatAvadhitvakhyApanArthamadherabAhyA bhvntiityuktm| Aha-yadyevaM tIrthakRtAmavadheH sarvakAlAvasthAyitvaM virudhyate, na chadmasthakAlasyaiva teSAM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-79 97 vivakSitatvAt, zeSaM praagvt|| mU. (80) se taM ohinaannpcckkhN|| vR.tdetdvdhijnyaanm|| mU.(81)se kiM taM manapajjavanANaM?, manapajjavanANe NaM bhaMte ! kiM manussANaM uppajjai amanussANaM?, goamA! manussANaM no amanussANaM jai manussANaM kiM saMmacchimamanussANaM gabbhavakaMtiamanussANaM?, goamA! no saMmucchimamanussANaM uppajjai gambhavakaMtiamanussANaM, jai gambhavakaMtiyamanussANaM kiM kammabhUmiagambhavakkaMtiamanussANaM akammabhUmiyagabdhavakkatiamanussANaM aMtaradIvagagabbhavatiamanussANaM?, goamA! kammabhUmiagabbhavakaMti37.. manussANaM no akammabhUmiagabbhakkAtiamanussANaM no aMtaradIvagagambhavakkaMtiamanussANaM / ___ jai kammabhUmiagambhakaM tiamanussANaM kiM saMkhijjavAsAuyakammabhUmiagabhavakkaMtiamanussANaM asaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMtiamanussANaM?, goamA ! saMkhejjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMtiamanussANaM no asaMkhejjavAsAuakammabhUmiagabbhavakaMtiamanussANaM, jai saMkhejjavAsAuyakammabhUmiagabbhavakaMtiamanussANaM kiM pajjatagasaMkhejjavAsAuakammabhUmiagabbhavakaMtIamanussANaM apajjattagasaMkhejjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMtiamanussANaM?, goamA! pajjattagasaMkhejjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMtiamanussANaM no apajjattagasaMkhejjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMtiamanussANaM, ___ jai pajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMtiamanussANaM kiM sammaddiTTipajjattagasaMkhejjavAsAuakammabhUmiagabbhavakaM tiamanussANaM micchadiTThipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakaM tiamanussANaM sammamicchadiTThipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMtiamanussANaM?, goamA ! sammadidipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagambhavakaMtiamanussANaM no micchadiTipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabhavakaMtiamanussANaM no sammAmicchadidvipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavatiamanussANaM, . jai samaddiTThipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakaMtiamanussANaM kiM saMjayasammadidvipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavatiamanussANaM asaMjayasammadiTThipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMtiamanussANaM saMjayAsaMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMtiamanussANaM?, goyamA! saMjayasammadidvipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavatiamanussANaM no asaMjayasammadiTTipajjattagasakhijjavAsAuakammabhUmiagambhavakkaMtiamanussANaM no saMjayAsaMjayasammaddiSTipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakaMtiamanussANaM, jai saMjayasammadidvipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavatiamanussANaM kiM pamattasaMjayasammabiDipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMtiamanussANaM apamatta-- | 30/7 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM saMjayasammaddidvipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmi agabbhavakkaMti amanussANaM ?, goamA ! apamattasaMjayasammaddidvipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmi agabbhavakkaMtiamanussANaM no pamattasaMjayasammaddidvipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmi agabbhavakkaMti amanussANaM, jai apamattasaMjayasammaddidvipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmi agabbhavakkaMtiamanussANaM kiM iDDIpatta apamattasaMjayasammaddidvipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMti amanussANaM aniDDIpattaapamattasaMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMti amanussANaM ?, goamA! iDDIpattaapamattasaMjayasammaddidvipajjattagasaMkhijjavAsAuakammabhUmi agabbhavakkaMtiamanussANaM no aniDDIpattaapamattasaMjayasammaddidvipajjatagasaMkhijjavAsAuakammabhUmiagabbhavakkaMti amanussANaM manapajjavanANaM samuppajjai // vR. atha kiM tat manaHparyAyajJAnaM ?, evaM ziSyeNa prazne kRte sati ye gautamapraznabhagavaMnnirvacanarUpA manaHparyAyajJAnotpattiviSayasvAmimArgaNAdvAreNa pUrvasUtrAlApakAstAn vitathaprarUpaNAzaGkAvyudAsAya pravacanabahumAnivineyajana zraddhAbhivRddhaye ca tadavasthAneva devavAcakaH paThati 'jAvaiyA tisamayAhAragasse' tyAdiniryuktigAthAsUtramiva, manaH paryAyajJAnaM prAgnirUpitazabdArthaM 'Na' miti vAkyAlaGkAre' bhaMte 'tti gurvAmantraNe 'kimiti' paraprazne manuSyANAmutpadyate iti prakaTArthaM amanuSyANAmutpadyate iti, 'amunaSyAH ' devAdayaH teSAmutpadyate ?, evaM bhagavatA gautamena prazne kRte sati paramArhantyamahimnA virAjamAnastrilokIpatirbhagavAn varddhamAnasvAmI nirvacanamabhidhattehe gautama! sUtre dIrghatvaM 'serlopaH sambodhane hrasvo ve 'ti prAkRtalakSaNasUtre vAzabdasya lakSyAnusAreNa dIrghatvasUcanAdavaseyam, yathA bho vayassA ityAdau, manuSyANAmutpadyate nAmanuSyANAM teSAM viziSTacAritrapratipattyasambhavAt, atrAha - nanu gautamo'pi caturddazapUrvadharaH sarvAkSarasaMnnipAtI sambhinnazrotA: sakalaprajJApanIyabhAvaparijJAnakuzalaH pravacanasya praNetA sarvajJadezIya eva, uktaM ca"saMkhAtIte'vi bhave sAhaI jaM vA paro u pucchejjA / na ya NaM anAisese viyANaI esa chaumattho / / " 98 tataH kimarthaM pRcchati ?, ucyate, ziSyasampratyArthaM, tathAhi tamarthaM svaziSyebhyaH prarUpyaM teSAM sampratyayArthaM tatsamakSaM bhUyo'pi bhagavantaM pRcchati, athavA itthameva sUtraracanAkalpa:, tato na kazciddoSa iti / punarapi gautama Aha- yadi manuSyANAmutpadyate tarhi kiM sammUcchimamanuSyANAmutpadyate kiMvA garbhavyutkrAntikamanuSyANAmutpadyate ?, tatra 'mUrcchA mohasamucchrayayoH ' saMmUrcchanaM saMmUrcchA bhAve ghaJ pratyayaH tena nivRttAH sammUcchimAH, te ca vAntAdisamudbhavAH, tathA coktaM prajJApanAyAM "kahiNaM bhaMte! saMmucchimamanussA saMmucchaMti ?, goamA! aMtomanussakhette paNayAlIsAe joyaNasayasahassesu aDDAijjesu dIvasamuddesu pantrarasasu kammabhUmIsu tIsAe akammabhUmIsu chappannAe aMtaradIvesu gabbhavakkaMtiyamaNussANaM ceva uccAresu vA pAsavaNesu vA khelesu vA siMghANesu vA vaMtesu vA pittesu vA sukkesu vA soNiesu vA sokkapoggalaparisADesu vA vigayakalevaresu vA thIpurisasaMjoesu vA gAmaniddhamaNesu vA nagaraniddhamaNesu vA savvesu ceva asuiThANesu ettha NaM saMmucchimamanussA saMmucchaMti aMgulasya asaMkhejjaibhAgamettAe ogAhaNAra asaNNI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-81 micchAdiTThI annANI savvAhiM pajjattIhiM apajjattagA aMtamuhuttAuyA ceva kAlaM kareMti" / tathA garbhe vyutkrAnti:-utpattiryeSAM te garbhavyutkrAntikAH, athavA garbhAd vyutkrAntiHvyatkramaNaM niSkramaNaM yepAM te garbhavyatkrAntikAH, ubhayatrApi garbhajA ityarthaH, bhagavAnAha-no sammacchimamanuSyANAmutpadyate, teSAM viziSTacAritrapratipattyasambhavAt, kintu garbhavyatkrAntikamanuSyANAM, evaM sarvepAmapi praznanirvacanasUtrANAM bhAvArtho bhAvanIyaH, navaraM kRSivANijyatapa:saMyamAnuSThAnAdikarmapradhAnA bharmayaH karmabhUmayo- bharatapaJcakairavatapaJcakamahAvidehapaJcakalakSaNA: paJcadaza tAsu jAtA: karmabhUmijAH, kRSyAdikamarahitAH kalpapAdaphalopabhogapradhAnA bhUmayo haimattapaJcakaharivarpapaJcakadevakurupaJcakottarakurupaJcakaramyaka-- paJcakaraNyavatapaJcakarUpAstriMzadakarmabhUmayaH tAsu jAtA akarmabhUmijAH, tathA antare-lavaNasamudrasya madhye dvIpA antaradvIpA:-ekorukAdayaH SaTpaJcAzat teSu jAtAH antrdviipjaaH| atha lavaNasamudrasya madhye SaTpaJcAzadantaradvIpA vartante kiMpramANA vA te kiMsvarUpA vA tatra manuSyA iti?, ucyate, iha jambUdvIpe bharatasya haimavatasya ca kSetrasya sImAkArI bhUminimagnapaJcaviMzatiyojano yojanazatocchrAyapramANo bharatakSetrApekSayA dviguNaviSkambho hemamayazcInapaTTavoM nAnAvarNAviziSTadyutimaNinikaraparimaNDitapArzvaH sarvatra tulyavistaro gaganamaNDalollikhitaratnamayaikAdazakUTopazobhitaH tapanIyamayatalavividhamaNikanakamaNDitataTadazayojanAvagADhapUrvapazcimayojanasahasrAyAmadakSiNottarayojanApaJcazatavistRtapadmahUdopazobhitaziromadhyabhAgaH kalpapAdapazreNiramaNIyaH pUrvAparaparyantAbhyAM lavaNArNavajalasaMsparzI himavannAmA parvataH tasya lavaNArNavajalasaMsparzAdArabhya pUrvasyAM pazcimAyAM ca dizi pratyekaM dve dve gajadantAkAre daMSTra vinirgate, tatra aizAnyAM dizi yA vinirgatA daMSTrA tasyAM himavataH paryantAdArabhya trINi yojanazatAni lavalasamudravagAhya atrAntare yojanazatatrayAyAmaviSkambhaH kiJcinyUnaikonapaJcAzadadhikanavayojanazatapariraya ekorukanAmA dvIpo varttate, ayaM ca paJcadhanuHzatapramANaviSkambhayA gavyUtadvayocchritayA padmavaravedikavA vanakhaNDena ca sarvataH parimaNDitaH, evaM tasyaiva himavataH parvatasya paryantAdArabhya dakSiNapUrvasyAM dizi trINi yojanazatAni lavaNasamudramavagAhyaM dvitIyadaMSTrAyAmupari ekorukadvIpapramANa AbhAsikanAmA dvIpo varttate, tathA tasyaiva himavataH pazcimAyAM dizi paryantAdArabhya dakSiNapazcimAyAM, nairRtakoNAnusAreNa ityarthaH, trINi yojanazatAni lavaNasamudre daMSTrAmatikramayAtrAntare yathokta pramANo vaiSANikanAmA dvIpo varttate, tathA tasyaiva himavataH pazcimAyAmeva dizi paryantAdArabhya pazcimottarasyAM dizi, vAyavyakoNAnusAreNa ityarthaH, trINi zatAni yojanAnAM lavaNasamudramadhye caturthIdaMSTrAmatikramyAtrAntare pUrvoktapramANo naGgolikanAmA dvIpo varttate, evamete catvAro dvIpA himavataH catasRSvapi vidikSu tulyapramANA avatiSThante, uktaM ca "cullahimavaMtapuvAvareNa vidisAsu sAgaraM tise| gaMtUnaMtaradIvA tini sae hoMti vicchinnA / / auNApannanavasae kiMcUne parihi esime naamaa| egorua AbhAsiya vesANI ceva naMgRlI / / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nandI - cUlikAsUtra tata eteSAmekorukAdInAM caturNAM dvIpAnAM parato yathAkramaM pUrvottarAdividikSu pratyekaM 2 catvAri 2 yojanazatAnyatikramya caturyojanazatAyAmaviSkambhAH kiJcinyUnapaJcaSaSTayadhikadvAdazayojanazataparikSepAH yathoktapadmavaravedikAvanakhaNDamaNDitaparisarA: hayakarNagajakarNagokarSNazuSkulIkaNanAmAnazcatvAro dvIpAH, tadyathA-ekorukasya parato hayakarSNaH, AbhAsikasya parato gajakarNaH, vaiSANikasya parato gokarNI, naGgolIkasya parato zuSkulIkaNa iti / tata: eteSAmapi hayakarNAdInAM caturNAM dvIpAnAM parataH punarapi yathAkramaM pUrvottarAdividikSu pratyekaM paJca yojanazatani vyatikramya paJcayojanazatAyAmaviSkambhA ekAzItyadhika paJcadazayojanazataparikSepAH pUrvoktapramANapadmatraravedikAvanakhaNDamaNDitabAhyapradezA AdarzamukhameNdramukhAyomukhagomukhanAmAnazcatvAro dvIpA : tadyathA - hayakarNasya parataH Adarzamukho, gajakarNasya parato meNDhramukho, gokarNasya parato ayomukhaH, zuSkulIkarNasya parato gomukha, evamagre'pi bhAvanA kAryA / tataH eteSAmapyAdarzamukhAdInAM caturNAM dvIpAnAM parato bhUyo'pi yathAkramaM pUrvottarAdividikSu pratyekaM SaD yojanazatAnyatikramya SaD yojanazatAyAmaviSkambhAH saptanavatyadhikASTAdazayojanazataparikSeyA yathoktapramANapadmavaravedikAvanakhaNDamaNDitaparisarA azvamukhahastimukhasiMhamukhavyAghramukhanAmAnazcatvAro dvIpAH / tata eteSAmapyazvamukhAdInAM parato yathAkramaM pUrvottarAdividikSu pratyekaM sapta 2 yojanazatAni atikramya sapta 2 yojanazatAyAmaviSkambhAstrayodazAdhikadvAviMzatiyojanazataparidhayaH pUrvoktapramANapadmavaravedikAvanakhaNDasamavagUDhA azvakarNaharikaNrahastikarNakarNaprAvaraNanAmAnazcatvAro dvIpAH / tata eteSAmapyazvakarNAdInAM caturNAM dvIpAnAM parato yathAkramaM pUrvottarAdividikSu pratyekaSSTa yojanazatAnyatikramya aSTa 2 yojanazatAyAmaviSkambhA ekonatriMzadadhikapaJcaviMzatiyojanazata parikSepA yathoktapramANapadmavaravedikAvanakhaNDamaNDitaparisarA ulkAmukhamedhasukhavidyunmukhavidyuddantAbhidhAnAzcatvAro dvIpAH / tato'mISAmapi ulkAmukhAdInAM caturNA dvIpAnAM parato yathAkramaM pUrvottarAdividikSu pratyekaM nava nava yojanazatAnyatikramya navanavayojanazatAyAmaviSkambhAH paJcacatvAriMzadadhikASThAviMzatiyojanazataparikSepA yathoktapramANApadmavaraMvedikAvanakhaNDasamavagUDhAH samadantalaSTadantagUDhadantazuddhadantanAmAnazcatvAro dvIpAH / evamete himavati parvate catasRSu vidikSu vyavasthitAH sarvasaGkhyayA aSTAviMzatisaGkhyA dvIpAH / evaM himavattulyavarNapramANe padmahUdapramANAyAmaviSkambhAvagAhapuNDarIkahUdopazobhite zikhariNyapi parvate lavaNArNavajalasaMsparzAdArabhya catusRSu vidikSu vyavasthitAH ekorukAdinAmAno'kSUNApAntarAlAyAmaviSkambhA aSTAviMzatisaGkhyA dvIpA vaktavyAH / tataH sarvasaGkhyayA SaTpaJcAzadantaradvIpA: / I eteSu ca varttamAnA manuSyA api evaMnAmAno bhavanti, bhavati ca nivAsayogataH tathAvyapadezo yathA paJcAlajanapadanivAsinaH puruSAH paJcAlA iti, te'pi cAntaradvIpavAsino manuSyA vajrarSabhanArAcasaMhanina: samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAH samagrazubhalakSaNatilakamaSaparikalitA devalokAnukArirUpalAvaNyAlaGkArazobhitavigrahA aSTadhanuH zatapramANazarIracchrAyAH, strINAM tvidameva kiJcintryUnaM draSTavyaM, tathA palyopamAsaGkhyeyabhAgapramANAyuSaH strIpuruSayugalavyavasthitAH dazavidha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-81 101 kalpapAdasampAdyopabhogasampadaH prakRtyaiva zubhacetaso vinItAH pratanukrodhamAnamAyAlobhAH santoSiNo nirautsukyA: kAmacAriNo'nulomavAyuvegAH satyapi manohAriNi maNikanakamauktikAdika mamatvakAriNi mamatvAbhinivezarahitAH sarvathApagatavairAnubandhAH parasparapreSyAdibhAvavinirmuktA ata evAhamindrA hastyazvakarabhagomahiSyAdInAM sadbhAve'pi tatparibhogaparAMmakhAH pAdavihAracAriNo rogavedanAdivakilA vartante caturthAhAramete gRhNanti catuHSaSTizca pRSThakaraNDa-kAsteSAM, SaNmAsAvazeSAyuSazcAmI strIpuruSayugalaM prasuvate ekonAzItadinAni ca tat paripAla-yanti stokasnehakaSAyatayA ca te mRtvA devalokamupasarpanti, uktaM ca - "aMtaradIvesu narA dhanusayaaTThasiyA syaamuiyaa| pAlaMti mihuNadhammaM pallassa asNkhbhaagaau| causaTThI piTThikaraMDayANa maNuANa tesimaahaaro| bhattassa cautthassa ya anusIti dinAni paalnnyaa|" ityAdi, tiryaJco'pi ca tatra vyAghrasiMhasarpAdayo raudrabhAvarahitatayA na parasparaM hiMsyahiMsakabhAve varttante, tata eva te'pi devalokagAmino bhavanti, teSu ca dvIpeSu zAlyAdIni dhAnyAni vistrasAta eva samutpadyante paraM na te manuSyAdInAM paribhogAya jAyante, teSu ca dvIpeSu daMzamazakayukAmatkuNAdayaH zarIropadravakAriNo'niSTasUcakAzca candrasUryoparAgAdayo na bhavanti, bhUmirapi tatra reNupaGkakaNTakAdirahitA sakaladoSaparityaktA sarvatra samatalA ramaNIyA ca vartata iti| tathA 'saMkhejjavAsAuya'tti saGkhyeyavarSAyuSaH pUrvakoTayadijIvinaH asaGkhyeyavarSAyuSaHpalyopamAdijIvinaH, tathA 'pajjattaga'tti paryAptiH-AhArAdipudgalagrahaNapariNAmanaheturAtmanaH zaktivizeSaH, sa ca pudgalopacayAt, kimuktaM bhavati ?-utpattidezamAgatena yena gRhItA AhAradipudgalAsteSAM tathA anyeSAM ca pratisamayaM gRhyamANAnAM tatsamparkataH tadrUpatayA jAtAnAmupaSTambhena yaH zaktivizeSo jIvasyAhArAdipudgalAnAM khalarasAdirUpatayA pariNamanaheturyarthodarAntargatAnAM pudgalavizeSANAmavaSTambhenAhArapudagalakhalarasarUpatayApAdanahetuH zaktivizeSaH sA paryAptiH, sA ca SoDhA, tadyathA___ AhAraparyAptiH zarIraparyAptiH indriyaparyAptiH prANApAnaparyAptiH bhASAparyApti: manaHparyAptizceti, tatra yayA bAhyamAhAramAdAya khalarasarUpatayA pariNamayati sA''hAraparyAptiH ?, yayA rasIbhUtamAhAraM rasAsRgmAMsamedo'sthimajjAzukralakSaNasaptadhAturUpatayA pariNamayati sA zarIraparyAptiH 2, yayA dhAturUpatayA pariNamitamAhAramindriyarUpatayA pariNamayati sA indriyaparyAptiH 3, yayA punarucchvAsaprayogyavargaNAdaliMkamAdAyocchAsarUpatayA pariNamayyAlambya ca muJcati sA ucchvAsaparyAptiH 4, yayA tu bhASAprayogyavargaNAdalikamAdAya bhASAtvena pariNamayyAlambya ca muJcati sA bhASAparyApti: 5, yayA punarganoyogyavargaNAdalikamAdAya manastvena pariNamayyAlambya ca muJcati sA mana:paryAptiH 6, etAzca yathAkramamekendriyANAM saMjJivarjAnAM dvIndrivAdInAM saMjJinAM ca catuHpaJcaSTsaGkhyA bhavanti, utpattiprathamasamaya eva caitA yathAyathaM sarvA api yugapanniSpAdayitumArabhyante krameNa ca niSThAmupayAnti, tadyathA-prathamamAhAraparyAptiH tataH zarIraparyAptiH tata indriyaparyAptirityAdi, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nandI-cUlikAsUtraM AhAraparyAptizca prathamasamaya eva nippadyate,zeSAstu pratyekamantarmuhartena kAlena, athAhAraparyAptiH prathamasamaya eva niSpadyate iti kathamavasIyate?, ucyate, iha bhagavatA AryazyAmena prajJApanAyAmAhArapade dvitIyoddezake sUtramidamapAThi-'AhArapajjattIe apajjattaeNaM bhaMte ! kiM AhArae anAhArae vA?, goyamA ! no AhArae anAhArae'tti tata AhAra paryAptA aparyApto vigrahagatAvevopapadyate, nopapAtakSetramAgato'pi, upapAtakSetramAgatasya prathamasamaya evAhArakatvAt, tata ekasAmAyikI AhAraparyAptinivRttiH, yadi punarupapAtakSetramAgato'pi AhAraparyAptyA aparyAptaH syAt tata evaM sati vyAkaraNasUtramitthaM paThet-'siya AhArae siya anAhArae' yathA zarIrAdiparyAptipu, sarvAsAmapi ca paryAptAnAM parisamAptikAlo'ntarmuhUrtapramANaH paryAptayo vidyante yeSAM te paryAptA 'abhrAdibhya' iti matvarthIyo'pratyayaH / ye punaH svayogyaparyAptisamAptivikalA: te aparyAptAH, ta ca dvidhA-labdhyA karaNaizca, tatra ye'paryAptakA eva santo bhriyante na punaH svayogyaparyAptiH sarvA api samarthayante te labdhyaparyAptakAH, te'piniyamAdAhArazarIrendriyaparyAptiparisamAptAveva mriyante, nArvAka, yasmAdAgamibhavAyurbaddhvA mriyante sarva eva dehinaH, taccAhArazarIrendriyaparyAptiparyAptanAmeva badhyata iti, ye punaH karaNAni-zarIrendriyAdIni na tAvannivartayanti atha cAvazyaM nirvartayiSyanti te karaNAparyAptakAH, ihobhayeSAmapyaparyAptAnAM pratiSedhaH, ubhayeSAmapi viziSTacAritrapratipattyasambhavAt, __ tathA 'sammaddiTThI'tti samyak-aviparItA dRSTi:-jinapraNItavastupratipattiryeSAM te samyagdRSTayaH, mithyA-viparItAryAye vA matidaurbalyAdinA ekAntena samyakaparijJAnamithyAjJAnAbhAvato na samyakzraddhAnaM nApyekAntato vipratipattiH te samyagmithyAdRSTayaH, uktaM ca zatakabRhaccUNreM'jahAM nAlikeradIvavAsissa suhAiyassavi ettha samAgayassa oyaNAie anegavihe Dhoie tassa uvariM na ruI na ya niMdA, jao tena so oyaNAIo AhAro na kayAi diTTho nAvi suo, evaM sammamicchaddiTThissa vi jIvAipayatthANaM uvarina ya ruI nAvinaMdi'tti, tathA saMjaya'tti 'yama' uparame saMyacchanti sma sarvasAvadhayogebhyassamyaguparamante smeti saMyatAH, "gatyartha-karmaNyAdhAre"ti katariktapratyayaH, saMyatAH-sakalacAritriNaH asaMyatA-aviratasamyagdRSTayaH saMyatAsaMyatA:-devazaviratimantaH, tathA 'pamatta'tti pramAdyanti sma mohanIyAdikamrmodayaprabhAvataH saJjavalanakaSAyanidrAdyanyatamapramAdayogataH saMyamayogeSu sIdanti smeti pramAttAH, pUrvavat karttari ktapratyayaH, te ca prAyo gacchavAsinaH, teSAM kvacidanupayogasambhavAt, tadviparItA apramattAH, teca prAyo jinakalpikaparihAravizuddhikayathAlandakalpikapratimApratipannAH, teSAM satatopayogasambhavAd, iha tu ye gacchavAsina tannirgatA vA pramAdarahitAH te'pramattA dRSTavyAH, tathA 'iDipatasse'tyAdi, RddhI:-AmarpoSadhyAdilakSaNAH prAptA RddhiprAptAH tadviparItA anRddhiprAptAH, RddhIzca prApnuvanti viziSTamuttarottaramapUrvApUrvArthapratipAdakaM zrutamavagAhamAnAH zrutasAmarthyatastIvAM tIvratarAM zubhabhAvanAmadhirohanto'pramattayatayaH, tathA coktam ___'avagAhate ca sa zrutajaladhi prApnoti cAvadhijJAnam / ___ mAnasaparyAyaM vA jJAnaM koSThAdibuddhirvA / cAraNavaikriyasaupadhatAdyA vA lbdhystsy| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 mUlaM-81 prAdurbhavanti guNato balAni vA maansaadiini||' atra sa iti apramattayatiH 'mAnasaparyAya'miti mAnasAH-mana:sambandhinaH paryAyA viSayo yasya tanmAnasaparyAyaM, manaHparyAyajJAnamityarthaH, 'koSThAdivRddhirve'ti atrAdizabdAtyadAnusAribIjaprarigrahaH, tisro hi buddhayaH paramAtizayarUpAH pravacane pratipAdyante, tadyathA-koSThabuddhi: padAnusAriNIbuddhi: bIjabuddhizca, tatra koSThaiva dhAnyaM yA buddhirAcAryamukhAdvinirgatau tadavasthAveva sUtrArthoM dhArayati, na kimapi tayoH sUtrArthayo: kAlAntare'pi galati sA koSThabuddhiH, yA punarekamapi sUtrapadamavadhArya zeSamazrutamapitadavasthameva zrutamavagAhate sA padAnusAriNI, yA punarekarmathapadaM tathAvidhamanusRtya zeSamazrutamapi yathAvasthitaM prabhUtamarthamavagAhate sA bIjabuddhiH, sA ca sarvottamA prakarSaprAptA bhagavatAM gaNabhRtAM, te hi utpAdAdipadatrayamavadhArya sakalamapi dvAdazAGgAtmakaM pravacanamabhisUtrayanti, tathA cAraNAzca vaikriyaM ca sarvoSadhazca cAraNavaikriyasauSadhAH tadbhAvaH cAraNavaikriyasauSadhatA, tatra caraNaM-gamanaM tadvidyate yeSAM te cAraNA 'jyotsnAdibhyo'N' iti matvarthIyo'NpratyayaH, tatra gamanamanyeSAmapi munInAM vidyate tato vizeSaNAnyathAnupapattyA caraNamiha viziSTaM gamanamabhigRhyate, ata evAtizAyane matvarthIyo, yathA rUpavatI kanyetyatra, tato'yamarthaHatizayacaraNasamarthAzcAraNaH, tathA cAha bhASyakRt svAbhASyaTIkAyAM-atizayacaraNAccAraNAH, atizayagamanAdityarthaH, te ca dvidhA-jaGghAcAraNA vidyAcAraNAzca, tatra ye cAritrapovizeSaprabhAvataH samudbhUtagamanaviSayalabdhivizeSAste jaGghAcAraNAH, ye punarvidyAvazataH samutpannagamanAgamanalabdhyatizayA: te vidyAcAraNAH, janAcAraNAstu rucakavaradvIpaM yAvadagantaM samarthAH vidyAcAraNA nandIzvaraM tatra jamAcAraNA yatra kutrApi gantumicchavaH tatra ravikarAnapi nizrIkRtya gacchanti vidyAcAraNAstvevameva, jamAcAraNazca rucakavaradIpaM gacchannaikenaivotpAtena gacchati, pratinivartamAnastvekenotpAtena nandIzvaramAyAti dvitIyena svasthAnaM, yadi punarmeruzikharaMjigamipustahi ekenaivotpAtena paNDakavanamadhirohati, pratinivartamAnastu prathamenotpAtena nandanavanamAgacchati dvitIyena, jaGghAcAraNo hi cAritrAtizayaprabhAvato bhavati tato labdhyupajIvane autsukyabhAvataH pramAdasambhavAccAritratizayanibandhanA labdhirapahIyate tataH pratinivartamAno dvAbhyAmutpAtAbhyAM svasthAnamayAyAti, vidyAcaraNaH punaH prathamenotpAtena mAnuSottaraM parvataM gacchati dvitIyena tu nandIzvaraM, pratinivartamAnastyakenaivotpAtena svasthAnamAyAti, tathA meruM gacchan prathamenotpAtena nandanavanaM gacchati dvitIyena paNDakavanaM, pratinivartamAnastvekenaivotpAtena svasthAnamAyAti, vidyAcaraNo hi vidyAvazAdbhavati, vidyA ca parizIlyamAnA sphuTA sphuTataropajAyate, tataH pratinivartamAnasya zaktyatizayasambhavAdekenotpAtena svasthAnAgamanamiti, uktaM ca "aisayacaraNasamatthA jaMghAvijjAhi cAraNA mnuo| jaMghAhi jAi paDhamo nIsaM kAuM ravikare'vi // egappAeNaM gao ruyagavaraMmi u tao pddiniytto| biieNaM naMdissaramihaM tao ei taieNaM / / paDhameNa paMDagavanaM biiuppAeNa naMdanaM ei / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nandI-cUlikAsUtraM taiuppAraNa tao iha jaMghAcAraNo ei / / paDhameNamAnusottaranagaM sa naMdissaraM tu biiennN| ei tao taieNaM kayaceiyavaMdaNo ihayaM / / paDhameNa naMdanavane biiuppAeNa pNddgvnNmi| ei ihaM taieNaM jo vijjAcAraNo hoi||" tathA sarvaM-viNmUtrAdikamauSadhaM yasya sa sarvoSadhaH, kimuktaM bhavati?-yasya mUtraM viTa zleSamA zarIramalo vA rogopazamasamartho bhavati sa sarvoSadhaH, AdyazabdAdAmarSoSadhvAdilabdhiparigrahaH, tathA AmoSadhyAdInAmanyatamAmRddhimavadhya'ddhi vA prAptasya mana:paryAyajJAnamutpadyate, nAnRddhiprAptasya, anye tvavadhya'ddhiprAptasyaiveti niyamAmacakSate, tadayuktaM, siddhaprAbhRtAdAvavadhimantareNApi mnHpryaayjnyaansyaaneksho'bhidhaanaat| __ atrAha-manuSyANAmutpadyate ityukte sAmarthyAdamanuSyANAM notpadyate ityanumIyate, tataH kathamucyate 'no amanussANaM uppajjai' ityAdi, nirarthakatvAd ?, ucyate, iha tridhA vineyAH, tadyathAudghaTatijJA madhyabuddhayaH prapaJcitajJAzca, tatra ye udghaTitajJA madhyabuddhayo vA te yathoktaM sAmarthyamavabudhyante, ye punaradyApyavyutpannatvAt na yathoktasAmarthyAvagamakuzalAH te prapaJcitamevAvagantumIzate tatasteSAmanugrahAya sAmarthyalabhyasyApi vipakSaniSadhasyAbhidhAnaM, mahIyAMso hi paramakaruNAparItatvAdavizeSeNa sarveSAmanugrahAya pravarttante, tato na kshciddossH| mU.(82)taM ca duvihaM uppajjai, taMjahA- ujjumaI yaviulamaI ya, taMsamAsao caubvahaM pannattaM, taM jahA-davvao khittao kAlao bhAvao, tastha davvao NaM ujjumaI NaM anaMte anaMtapaesie khaMdhe jANai pAsai te ceva viulabhaI abbhahiyatarAe viulatarAe visuddhatarAe vitimiratarAe jANai pAsai, khettao NaM ujjumaI a jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjayabhAgaM ukkoseNaM ahe jAva imese rayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheDille khuDDagapayare uDr3e jAva joisassa uvarimatale, tiriyaM jAtra aMtomanussakhitte aDDAijjesu dIvasamuddesu panarassukammabhUmisutIsAe akammabhUmisu chappannAra aMtaradIvagesu sannipaMceMdiANaM pajjattayANaM maNogae bhAve jANai pAsai, taM ceva viulamaI aDDAijjehimaMgulehiM abbhahiataraM viulataraM visuddhataraM vitimiratarAgaM jANai pAsai, bhAvao NaM ujjumaI anaMte bhAve jANai pAsai savvabhAvANaM anaMtabhAgaM jANai pAsai, ta ceva viulamai abbhahiyatarAgaM viulatarAgaM visuddhatarAgaM vitimiratarAgaM jANai pAsai vR.tatra manaHparyAyajJAnamRddhiprAptAnAmapramattasaMyatAnAmutpadyamAnaM dvidhotpadyate, tadyathA-Rjumatizca vipulamatizca, tatra mananaMmatiH, saMvedanamityarthaH, RjvI-sAmAnyagrAhiNI matiH RjumatiH dhaTo'nena cintita ityAdisAmAnyakArAdhyavasAyanibandhanabhUtA katipayaparyAviziSTamanodravyaparicchittirityarthaH, uktaM ca bhASyakRtA "riju sAmannaM tammattagAhiNI rijamaI mnonaannN| pAyaM visesavimuhaM ghaTamittaM ciMtiyaM muNai / / " cUrNikRdapyAha-"ujjunaM visesavimuhaM uvalahaI, nAIva bahuvisesavisiTuMatthaM uvalama Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 82 itti bhaNiyaM hoi, ghaDo'NeNa citiotti jANai 'tti / cazabdaH svagatAnekadravyakSetrAdibhedasUcakaH / tathA vipulA - vizeSagrAhiNI matiH vipulamati:, dhaTo'nena cintitaH, sa ca sauvarNaH pADaliputrako'dyatano mahAn apavarakasthitaH phalapihita ityAdyadhyavasAyahetubhUtA prabhUtavizeSaviziSTamano dravyaparicchittirityarthaH, Aha ca bhASyakRta "vipulaM vatthuvisesaNanANaM taggAhiNI maI vipulA / citiyamanusarai ghaDaM pasaMgao pajjavasaehiM // " cUNNikRdapi Aha- " vipulA maI vipulamaI bahuvisesagAhiNItti bhaNiyaM hoi, diTTaMto jahA'nena ghaDo ciMtio, taM ca desakAlAi anegapajjAyavipresavisiddhaM jANai 'tti / cazabdaH pUrvavat, asyAM ca vyutpattau svatantrameva jJAnamabhidheyaM, yadA punastadvAnabhidheyo vivakSyate tadaivaM vyatpattiHRjvI-sAmAnyagrAhiNI matirasya sa RjumatiH, tathA vipulA - vizeSagrAhiNI matirasya sa vipulamatiH / tat manaHparyAyajJAnaM dvividhamapi 'samAsataH' saMkSepeNa caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-dravyata: kSetrataH kAlato bhAvatazca, tatra dravyato Namiti vAkyAlaGkAre RjumatiranantAn anantapradezikAn anantaparamANvAtmakAn skandhAn - viziSTaikapariNAmapariNatAn arddhatRtIyadvIpasamudrAntarvarttiparyAptasaMjJiJcendriyairmanastvena pariNAmitAn pudgalAn pudgalasamUhAnityarthaH jAnAti -sAkSAtkAreNAvagacchati 'pAsaitti iha manastvapariNataiH skandhairAlocitaM bAhyamarthaM ghaTAdilakSaNaM sAkSAdadhyakSato mana: paryAyajJAnI na jAnAti, kintu manodravyANAmeva tathArUpapariNAmAnyathAnupapattito'numAnataH, Ahaca bhASyakRta" jANai vajjhe'numAnenaM" itthaM caitadaGgIkarttavyam, yato mUrttadravyAlambanamevedaM manaH paryAyajJAnamiSyate, mantArastvamUrttamapi dharmmAstikAyAdikaM manyante, tato'numAnata eva cintitamarthamavabudhyante nAnyatheti pratipattavyam, tatastamadhikRtya pazyItyucyate, tatra manonimittasyAcakSurdarzanasya sambhavAt, Aha ca cUrNiNakRta- "muNiyatthaM puNa pacckkhao na pekkhai, jeNa manodavAlaMbanaM muttamamuttaM vA, soya chaumattho taM anumAnao pekkhai, ato pAsaNiyA bhaNiyA " iti / athavA sAmAnyata ekarUpe'pi jJAne kSayopazamasya tattaddravyAdyapekSya vaicitryasambhavAdanekavidha upayoga: sambhavati, yathA'traiva RjumativipulamatirUpa:, tato viziSTataramanodravyAkAraparicchedApekSayA jAnAtItyucyate, sAmAnyamanorUpadravyAkAraparicchedApekSayA tu pazyatIti, tathA cAha cUNikRta - " ahavA chaumatthassa egavihakhaovasamalaMbhe'vi vivihovaogasaMbhavo bhavai, jahAettheva RjumaivipulamaINaM uvaogo, ao visesasAmAnnatthesu uvajujjai jANai pAsaitti bhaNiyaM na doso" iti / atra 'egavihakhaovasamalaMbhevi 'tti sAmAnyata ekarUpe'pi kSayopazamalambhe'pAntarAle dravyAdyapekSayA kSayopazamasya vizeSasambhavAdvividhopayogasambhavo bhavatIti, tadevaM viziSTataramanodravyAkAraparicchedApekSayA sAmAnyarUpamanodravyAkAraparicchedo vyavahArato darzana-rUpa uktaH, paramArthata: punaH so'pi jJAnameva, yata: sAmAnyarUpamapi manodravyakArapratiniyatameva pazyati, pratiniyatavizeSagrahaNAtmakaM ca jJAnaM na darzanam, ata eva sUtre'pi darzanaM caturvidhame 105 -- Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM voktaM, na paJcavidhamapi, manaHparyAyadarzanasya prmaarthto'smbhvaaditi| tathA tAneva manastvena pariNAmitAn skandhAna vipulamatiH abhyadhikatarAn-arddhatRtIyAMgulapramANabhUmikSetravartibhiH skandhairadhikatarAn, sA cAdhikataratA dezo'pi bhavati tataH sarvAsu dikSu adhikataratAprAtipAdanArthamAha-vipulatarakAn-prabhUtatarakAn, tathA vizuddhatarAn-nirmalatarAn RjumatyapekSayA'tIva sphuTataraprakAzAnityarthaH, sa ca sphuTaH pratibhAso bhrAnto'pi sambhavati yathA dvicandrapatibhAsaH tato bhrAntatAzaGkAvyudAsAya vizeSaNAntamAha-vitimiratarakAn-vigataM timiraM-timirasampAdyo bhramo yeSu te vitimirAH tato 'dvayoH prakRSTe tarabiti'tarappratyayaH tataHprAkRtalakSaNAt svArthe kaH pratyayaH, evaM pUrveSvapi padeSu yathAyoga vyutpattirdraSTavA, vitimiratarakAn-sarvathA bhramarahitAna, athavA abhyadhikatarakAn vipulatarakAniti dvAvapi zabdAvekArthoM, vizuddhatarakA vitimiratarakAnetAvapi ekArthoM, nAnAdezajA hi vineyA bhavanti tataH ko'pi kasyApi prasiddho bhavati tessaamnugrhaarthmekaathikpdopnyaasH| tathA kSetrato Namiti vAkyAlaGkAre Rjumatiradho yAvadasyA ratnaprabhAyAH pRthivyA uparitanAdhastanAn kssullkprtraan| atha kimidaM kSullakapratara iti?, ucyate, ihalokAkAzapradezA uparitanAdhastanadezarahitatayA vivakSitA maNDakAkAratayA vyavasthitAH prataramityucyante, tatra tiryaglokasyoAdho'pekSayA'STAdazayojanazatapramANasya madhyabhAge dvau laghukSullakapratarau, tayormadhyabhAge jambUdvIpe ratnaprabhAyA bahusame bhUmibhAge merumadhye'STaprAdeziko rucakaH, tatra gostanAkArAzcatvAra uparitanAH pradezAzcatvArazcAdhastanAH, eSa eva rucakaH sarvAsAM dizAM vidizAM vA pravartakaH, etadeva ca sakalatiryaglokamadhyaM, tau ca dvau sarvalaghU pratarAvaMgulAsaGghayeyabhAgabAhalyAvalokasavartitau rajjupramANau, tata etayoruparyanye'nye pratarAstiryagulAsaGkhyeyabhAgavRddhA varddhamAnAstAdravyaSTavyA yAvadUrdhvalokamadhyaM, tatra paJcarajjupramANaH prataraH, tata uparyanye'nye pratarAstiryagaMgulAsaGgayeyabhAgahAnyA hIyamAnAstAvadavaseyA yAvallokAnte ra pramANaH prataraH, iha UrdhvalokamadhyavarttinaM sarvotkRSTaM paJcarajjupramANaM prataramavadhIkRtyAnye uparitanA adhastanAzca krameNa hIyamAnAH 2 sarve'pi kSullakapratarA iti vyavahiyante yAvallokAnte tiryagloko ca rajjupramANapratara iti, tathA tiryaglokamadhyavartisarvalaghukSullakapratarasyAdhastiryagaMgulAsaGkhayeyabhAgavRddhA varddhamAnAH 2 pratarAstAvadvavaktavyA yAvadadholokAnte sarvotkRSTaH saptarajjupramANaH prataraH, taM ca saptarajjupramANaM prataramapekSyAnye uparitanAH sarve'pi krameNa hIyamAnAH kSullakapratarA abhidhIyante yAvattiryaglokamadhyavattI sarvalaghukSullakaprataraH, eSA kssullkprtrprruupnnaa| tatra tiryaglokamadhyavartinaH sarvalaghurajjupramANAt kSullakapratarAdAramya yAvadadho nava yojanazatAni tAvadasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM ye pratarA: te uparitanakSullakapratarA bhaNyante, teSAmapi cAdhastAdye pratarA yAvadadholaukikagrAmeSu sarvAntimaH pratara: te'dhastanakSullakapratarAH, tAn yAvadadhaH kSetrata RjumatiH pazyati, athavA adholokasyoparitanabhAgavarttinaH kSullakapratarA uparitanA ucyante, te cAdholaukikagrAmavartipratarAdArabhya tAvadayaseyA yAvattiryaglokasyAntimo'dhastanaprataraH, tathA tiryaglokasya madhyabhAgAdArabhyAdhobhAgavartinaH, kSullakapratarA adhastanA ucyante, tata uparitanAzcAdhastanAzca uparitanAdhastanAH tAn yAvadRjumatiH pazyati, anye tvAhu: Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-82 107 adholokasyoparivarttina uparitanAH, te ca sarvatiryaglokavarttino yadivA tiryaglokasyAdho navayojanazatavatiIno dRSTavyAH, tataH teSAmevoparitAnAM kSullakapratarANAM sambandhino ye sarvAntimAdhastAnAH kSullakapratarA: tAn yAvatpazyati, asmizca vyAkhyAne tiryaglokaM yAvatpa-- zyatItyApadyate, tacca na yuktam, adholaukikagrAmavarttisaMjJipaJcandriyamanodravyAparicchedaprasaGgAt, athavA adholokikagrAmeSvapi saMjJipaJcedriyamanodravyANi paricchinatti, yata uktam "ihAdholaukikAna grAmAn, tiryaglokavivartinaH / - manogatAMstvasau bhAvAn, vetti tdvrtinaampi||| tathA-UrdhvaM yAvajjyotizcakrasyoparitalastiryag yAvadantomanuSyakSetre manuSyalokaparyanta ityarthaH, etadeva vyAcaSTe-arddhatRtIyeSu dvIpeSu paJcadazasu karmabhUmipu triMzati cAkarmabhUmipu paTpaJcAzatsaGghayeSu cAntaradvIpeSu saMjJinAM, te cApAntarAlagatAvapi tadAyuSkasaMvedanAdabhidhIyante na ca tairihAdhikAraH tato vizeSaNamAha-paJcendriyANAM, paJcendriyAzcopapAtakSetramAgatA indriyaparyAptisamAptau manaHparyAptA aparyAptA api bhavanti na ca taiH prayojanamato vizeSaNAntaramAhaparyAptAnAm, athavA saMjJino hetuvAdopadezena vikalendriyA api bhaNyante tatastadvyavacchedArtha paJcendriyagrahaNaM, te cApaparyAptakA api bhavanti tadadhyavacchevArthaM paryAptagrahaNaM, teSAM manogatAn bhAvAn jAnAti pazyati, tadeva manolabdhisamanvitajIvAdhArakSetraM vipulamatiraddhaM tRtIyaM yeSu tAnyarddhatRtIyAni aMgulAni tAni ca jJAnAdhikArAducchyAMgulAni draSTavyAni, yata uktaMcUNNikRtA"aDDAiyaMgulaggahaNamussehaMgulamANao nANavisayattaNao ya na doso"tti, tairarddhatRtIyairaMgulairabhyadhikataraM, taccaikadezamapi bhavati tata Aha-vipulataraM-vistIrNataraM, athavA AyAmaviSkambhAbhyAmabhyadhikarataraM bAhulyamAzritya vipulataraM, tathA vizuddhataraM vitimirataramiti prAgvat, jAnAti pazyati tAtsthayAttadvyapadeza iti tAvatkSetragatAni manodravyANi jAnAti pazyatItyarthaH / yAvaduktasvarUpamana:paryAyajJAnapratipAdikA gAthA, tasyA vyAkhyAmU. (83) manapajjanANaM puna jnmnpriciNtiatthpaagddnnN| mAnusakhittinibaddhaM guNapaccaiaM crittvo|| vR. manaHparyAyajJAnaM-prAgnirUpitazabdArthaM, punaHzabdo vizeSaNArthaH, sa ca rUpivipayatvakSAyopazamikatvapratyakSatvAdisAmye'pyavadhijJAnAdidaM mana:paryAyajJAnaM svAmyAdibhedAdibhannamiti vizeSayati, tathAhi-avadhijJAnamaviratasamyagdRSTerapi bhavati dravyato'zeSarUpidravyaviSayaM kSetrato lokaviSayaM katipayalokapramANakSetrApekSayA alokaviSayaM ca kAlato'tItAnAgatAsaGghayeyotsappiNIviSayaM bhAvato'zeSeSu rUpidravyeSu pratidravyamasaGkhyeyaparyAyaviSayaM, mana:paryAyajJAnaM punaH saMyatasyApramattasyAmarSAdhyAdyanyatamarddhiprAptasya dravyataH saMjJimanodravyaviSayaM kSetrato manuSyakSetragocaraM kAlato'tItAnAgatapalyopamAsaGkhayeyabhAgaviSayaM bhAvato manodravyagatAnantaparyAyAlambanaM, tato'vadhijJAnAdbhinnaM, etadevalezata: sUtrakRdAha-'janamanaH paricintitArthaprakaTanaM' jAyante iti jAnesteSAM manAMsi janamanAMsi taiH paricintitazcAsAvarthazca janamanaH paricintitArtha: taM prakaTayati-prakAzayati janamanaH paricintitArthaprakaTanaM, tathA mAnuSakSetranibaddhaM, na tadbahirvyavasthitaprANidravyamanoviSayamityarthaH, tathA guNAH- kSAntyAdayaste pratyayaH Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nandI-cUlikAsUtraM kAraNaM yasya tadguNapratyayaM, caaritrvto'prmttsNytsy| mU.(84) settaM mnpjjvnaannN| va.'settaM manapajjavanANaM' tadetat mana:paryAyajJAnaM / / mU.(85)se kiM taM kevalanANaM?, kevalanANaM duvihaM pannattaM, taMjahA- bhavatthakevalanANaM casiddhakevalanANaM c| se kiMtaM bhavatthakevalanANaM?, bhavatthakevalanANaMduvihaMpannattaM, taMjahAsajogibhavatthakevalanANaM ca ayogibhavatthakevalanANaM c| se kiM taM sajogibhavatthakevalanANaM?, sayogibhavatthakevalanANaM duvihaM pannattaM, taMjahApaDhamasamayasayogibhavatthakevalanANaM ca apaDhamasamavasajogibhavatthakevalanANaM ca, ahavA caramasamayasayogibhavatthakevalanANaM ca acaramasamayasajogibhavatthakevalanANaMca, setaM sajogI bhvtthkevlnaannN| - se kiM taM ayogibhavatthakevalanANaM?, ayogibhavatthakevalanANaM duvihaM pannattaM, taMjahApaDhamasamayaayogibhavatthakevalanANaM ca apaDhamasamayaajogibhavatthakevalanANaM ca, ahavA caramasamayaajogibhavatthakevalanANaM ca acaramasamayaajogibhavatthakevalanANaM ca, se taM ajogibhvtthkevlnaannN| vR.athakiM tatkevalajJAnaM?, sRrirAha-kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA-bhavasthakevalajJAnaM ca siddhakevalajJAnaM ca, bhavanti karmavazavartinaH prANino'smiAniti bhavo-nArakAdijanma, tatreha bhavo manuSyabhava eva grAhyo'nyatra kevalotpAdAbhAvAt, bhave tiSThantIti bhavasthA: 'sthAdibhyaH ka' iti kaH pratyayaH tasya kevalajJAnaM, cazabdaH svagatAnekabhedasUcakaH, tathA 'SidhU saMrAddhau' sidhyati sma siddhaH--yo yena guNena pariniSThato na punaH sAdhanIyaH sa siddha ucyate, yathA siddha odanaH, sa ca karmasiddhAdibhedAdanekavidhaH, uktaM ca "kamme sippe ya vijjAe, maMte joge sa aagme| __ atthajattAabhippAe, tave kammakakhae ia|| atra karmakSayasiddhenAdhikAro'nyasya kevalajJAnAsambhavAd, athavA sitaM-baddhaM dhyAtaMbhasmIkRtamaSTaprakAraM karma yena sa siddhaH pRSodarAdaya iti rUpasiddhiH, sakalakarmavinirmukto muktAvasthAmupAgata ityarthaH, tasya kevalajJAnaM siddhakevalajJAnaM, atrApi cazabdaH svagatAnekabhedasUcakaH / atha kiM tadbhavasthakevalajJAnaM?, bhavasthakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam, tadyathAsayogibhavasthakevalajJAnaM ca ayogibhavasthakevalajJAnaM ca, tatra yojanaM yogo-vyApAraH, uktaM ca-'kAyavAGmanaHkarma yogaH, iha audArikAdizarIrayuktasyAtmano vIryapariNativizeSaH kAyayogaH, audArikavaikriyAhArakavyApArAhatavAgdravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro vAgyogaH, uktaM ca "ahavA tnujogaahiyvydvsmuuhjiivvaavaaro| so vayajogo bhannai vAyA nisirijjae teNaM / / " tathA audArikavaikriyAhArakazIravyApArAhRtamanodravyasAcivyAjjIvavyApAro manoyoga: uktaM "taha tnuvaavaaraahiymnndvsmRhjiivvaavaaro| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 85 so manajogo bhaNNai mannai neyaM jao teNaM // " tataH saha yogena varttante ye te sayogAH yogA:-manovAkyAH te yathAsambhavamasya vidyante iti sayogI, sayogI cAso bhavasthazca sayogibhavasthastasya kevalajJAnaM sayogibhavasthakevalajJAnaM / tathA yogA asya vidyante iti yogI na yogI ayogI ayogI cAso bhavasthazca ayogibhavasthaH, zailezyavasthAmupAgata ityarthaH, tasya kevalajJAnamayogibhavasthakevalajJAnaM // atha kiM tat sayogibhavasthakevalajJAnaM ?, sayogibhavasthakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathAprathasamayasayogibhavasthakevalajJAnam aprathamasamayasayogivabhavasthakevalajJAnaM ca, tatreha prathamasamaya: kevalajJAnotpattisamayaH, 3 prathamasamayaH kevalotpattisamayAdRdbhUrvaM dvitIyAdikaH sarvo'pi samayo yAvatsayogitvacaramasamayaH / athaveti prakArAntare, eSa evArthaH samayavikalpanenAnyathA pratipAdyate ityarthaH, 'caramasamaye 'tvAdi, tatra caramasamayaH - sayogyavasthAntimasayamaH, na caramasamayaH acaramasamaya:-sayogyavasthAcaramasamayAdarvAktanaH sarvo'pyAkevalaprApteH / 'se tami'tyAdi nigamanaM sugamaM / atha kiM tad ayogi bhavasthakevalajJAnaM ?, ayogibhavasthakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathAprathamasamayAyogibhavasthakevalajJAnaM aprathamasamayAyogibhavasthakevalajJAnaM ca, atra prathamasamayo'yogitvotpattisamayo veditavyaH, zailezyavasthApratipattisamaya ityarthaH, prathamasamayAdanyaH sarvo'pyaprathamasamayo yAvacchailezyavasthAcaramasamayaH / athaveti prakAntare 'caramasamaye 'tyAdi, iha caramasamayaH zailezyavasthAntimasamayaH, caramasamayAdanyaH sarvo'pyacaramasamayo yAvacchailezyavasthAprathamasamaya: 'settaM ayogibhavatthakevalajJANaM' tadetadayogibhavasthakevalajJAnam / mU. (86 ) se kiM taM siddhake valanANaM ?, siddhake valanANaM duvihaM pannattaM, taMjahAanaMtarasiddhakevalanANaM ca paraMparasiddhakevalanANaM ca / vR. atha kiM tatsiddhakevalajJAnaM ?, siddhakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA - anantarasiddhakevalajJAnaM ca paramparasiddhakevalajJAnaM ca, tatra na vidyate antaraM samayena vyadhAnaM yasya so'nantaraH sacAsau siddhazcAnantarasiddhaH, siddhatvaprathamasamaye varttamAna ityarthaH, tasya kevalajJAnamanantarasiddhakevalajJAnaM, cazabdaH svagatAneka bhedasUcakaH, tathA vivakSite prathamasamaye yaH siddhaH tasya yo dvitIyasamayasiddhaH sa paraH tasyApi yaH tRtIyasamayasiddhaH sa paraH evamanye'pi vAcyAH pare ca pare ceti vIpsAyAM pRSodarAdaya iti paramparazabdaniSpattiH parampare ca te siddhAzca paramparasiddhAH, vivakSitasiddhatvaprathamasamayAtprAk dvitIyAdiSu samayeSvanantA atItAddhAM yAvadvarttamAnA ityarthaH, teSAM kevalajJAnaM paramparasiddhakevalajJAnam, atrApi cazabdaH svagatAneka bhedasUcakaH / ihAnantarasiddhAH satpada prarUpaNA 1 dravyapramANa 2 kSetra 3 sparzanA 4 kalA 5 'ntara 6 bhAvA 7 lpabahutva 8 rUpairaSTabhiranuyogadvAraiH paramparasiddhAH satpadaprarUpaNAdravyapramANakSetrasparzanAkAlAntarabhAvAlpabahutvasannikarSarUpairnavabhiranuyogadvAraiH kSetrAdiSu paJcadazasu dvAreSu siddhaprAbhRte cintitAH tatastadanusAreNa vayamapi vineyajanAnugrahArthaM lezatazcintayAmaH / kSetrAdIni ca paJcadaza dvArANyamuni " khette 1 kAle 2 gai 3 veya 4 tittha 5 liMge 6 carita 7 buddhe 8 ya / 109 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 nandI-cUlikAsUtraM nANA 9 gAhu 10 kasse 11 aMtara 12 manusamaya 13 gaNaNa 14 appabahU 15 // " / tatra prathamata eSu dvAreSu satpadaprarUpaNayA anantarasiddhAzcintyante, kSetradvAre trividhe'pi loke siddhAH prApyante, tadyathA-Urdhvaloke adholoke tiryagaloka ca, tatrordhvaloke pANDukavanAdau adholoke adholaukikeSu grAmeSu, tiryagloke manuSyakSetre, tatrApi nirvyAghAtena paJcadazasu karmabhUmipu, vyAdhAtena samudranadIvarSagharaparvatAdAvapi, vyAghAto nAma saMharaNaM, uktaM ca "dIvasamuddeDDAijjaesu vAdhAya khettao siddhaa| nivvAghAeNa puNo panarasasuM kmmbhuumiisuN|" tIrthakRtaH punaradholoke tiryagloke vA, tatrAdholoke'dholaukikepu grAmeSu tiryagloke paJcadazasu karmabhUmiSu, na zeSeSu sthAneSu, zepeSu hi sthAneSu saMharaNataH tRtIyacaturthArakayoH, siddhigamanaM tu keSAJcit paJcate'pyarake yathA jambUsvAminaH, utsapiNyAM janma caramazarIriNAM duSSamAdiSu dvitIyatRtIyacaturthArakepu, siddhigamanaM tu tRtIyacaturthayoreva, uktaM ca . "dosuvi samAsu jAyA sijhaMtossappiNIe kaaltige| tIsu ya jAyA osappiNIe~ sijjhaMti kAladuge / / " mahAvideheSu punaH kAlaH sarvadaiva suSamaduSSamApratirUpaH, tatastadvaktavyatAbhaNanenaiva tatra vaktavya bhaNitA draSTavyA, saMharaNamadhikRtya punarutsapiNyAbhavasappiNyAM ca SaTsvapyarakeSu sidhyanto draSTavyaH, tIrthakRtAM punaravasappiNyAmutsarpiNyAM ca janma siddhigamanaM ca suSamaduSSamAduSSamasuSamArUpayorevArakayorveditavyaM, na zeSeSvarakeSu, tathAhi-bhagavAn RSabhasvAmI suSamaduSpamArakaparyante samudapAdi, ekonanavatipakSeSu zeSeSu siddhimagamat, varddhamAnasvAmI tu duSpamasuSamArakaparyanteSu ekonanavatipakSeSu zeSeSu muktisaudhamadhyamadhyAsta, tathA coktam_ "samaNe bhagavaM mahAvIre tIsaM vAsAiM agAravAsamajhe vasittA sAiregAiMduvAlasa saMvaccharAI chaumatthapariyAgaM pAuNittA bAyAlIsaM vAsAiM sAmanapariyAgaM pAuNittA bAvattari vAsANi savvAuyaM pAlaittA khINe veyaNijjaAuyanAmagoe dUsamasusamAe bahuviikkaMtAe tihiM vAsehiM addhanavamehi ya mAsehiM sesehiM pAvAe majjhimAe jAva savvadukkhappahINe" ___ utsapiNyAmapi ca prathamatIrthakaro duSSamasuSamAyAmekonanavatipakSeSu vyatikrAnteSu jAyate, yato bhagavadvarddhamAnasvAmisiddhigamanasya bhaviSyanmahApadmatIrthakarotpAdasya cAntaraMcaturazItavarSasahasrANi sapta varSANi paJca(ca) mAsAH paThyante, tathA coktam "culasIivAsasahasA vAsA satteva paMca mAsA y| vIramahApaumANaM aMtarameyaM jinuddittuN||" tata utsapiNyAmapi prathamatIrthaGkaro yathoktAkAlamAna eva jAyate, tathA utsaNiNyAM catuviMzatitamaH tirthakaraH suSamaduSSamAyAmekonanavatipakSeSuvyatikrAnteSu janmAsAdayati, ekonanavatipakSAdhikacaturazItipUrvalakSAtikrame ca sidhyati, tata utsappiNyAmavasappiNyAM vA duSSamasuSamAsuSamaduSSmayoreva tIrthakRtAM janma nivArNaM ceti 2 / ___ gatidvAre pratyutpannanayamadhikRtya manuSyagatAveva sidhyantaH prApyante, nazeSAsu gatiSu, pAzcAtyamanantaraM bhavamadhikRtya punaH sAmAnyatazcatasRbhyo'pi gatibhya AgatAH sidhyanti, vizeSacintAyAM Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-86 111 punazcatasRbhyo narakapRthivIbhyo, na zeSAbhyaH tiryaggateH pRthivyambuvanaspatipaJcendriyebhyo na zeSebhyaH, manuSyagateH strIbhyaH puruSebhyo vA, devagatezcaturyo devanikAyebhyaH, tathA cAha bhagavAnAryazyAmaH "neraiyA NaM bhaMte ! anaMtarAgayA aMtakiriyaM kareMti paraMparAgayA aMtakiriaM kareMti?, goamA ! aNaMtarAgayAvi aMtakiriaM kareMti paraMparAgayAvi aMtakiriyaM kareMti, evaM rayaNappabhApuDhavineraiyAvijAva paMkappabhApuDhavineraiyA, dhUmappabhApuDhavineraiyANaM pucchA, no aNaMtarAgayA aMtakiriaM kareMti, paraMparAgayA aMtakiriyaM kareMti, evaM jAva ahe sttmpuddhviner-iyaa| asurakumArA jAva thnniykumaaraa| puDhaviAuvaNassaikAiyA anaMtarAgayAvi aMtakiriyaM kareMti, paraMparAgayAvi aMtakiriyaM kareMti, teuvAubeiMdiya teiMdiyacauridiyA no anaMtarAgayA aMtakiriyaM kareMti paraMparAgayA aMtakiriyaM kareMti, sesA anaMtarAgayAvi aMtakiriyaM kareMti paraMparAgayAvi," tIrthakRtaH punardevagatenarakagateA'nantarAgatAH sidhyanti, na zeSagateH, tatrApi narakagateH tisRbhyo narakapRthivIbhyo, na zeSebhyaH, devgte|maanikdevnikaayebhyo, na zeSanikAyebhyaH, . tathA cAha bhagavAnAryazyAmaH "rayaNappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavineraiehaMto anaMtaraM uvvaTTittA titthayarattaM labhejjA?, goyamA! atthegaie labhejjA atthegaie no labhejjA, se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai atthegaie labhejjA atthegaie nolabhejjA?, goamA! jassa rayaNappabhApuDhavineraissa titthayaranAmagottAI kammAiM baddhAiM puTThAI kaDAiM nibaddhAiM abhinivaDAiM abhisamannAgayAI unnAiMno uvasaMtAI bhavaMti se NaM rayaNappabhApuDhavineraie rayaNappabhApuDhavineraiehito uvaTTittA titthayarattaM labhejjA, jassaNaM rayaNappabhApuDhavineraiyassa titthayaranAmagottAI kammAiM no baddhAiM jAva no uinnAiM uvasaMtAI bhavaMti seNaM rayaNappahApuDhavineraie rayaNappabhApuDhavineraiehito uvvaTTittA titthayarattaM no labhejjA, se eeNadveNaM goyamA! evaM vuccai-atthegaie labhejjA atthegaie no lbhejjaa| evaM jAva vAluyappabhApuDhavineraiehito titthayarattaM lbhejjaa| paMkappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte ! paMkappabhApuDhavineraiehito anaMtaraM uvvaTTittA titthayarattaM labhejjA?, goamA!, no iNaTe samaDhe aMtakiriyaM puNa karejjA / dhUmappabhApuDhavineraie NaM pRcchA, goamA ! no iNadve samaDhe, viraI puNa labhejjA, tamApuDhavipucchA, goyamA! no iNaDhe samaDhe, virayAviraiM labhejjA, ahe sattamAe pucchA, goyamA ! no iNaDhe samaDhe, saMmattaM puNa lbhejjaa| asurakumArANaM pucchA, goyamA ! no iNaDhe samaTe, aMtakiriyaM puNo karejjA, evaM niraMtaraM jAva AukkAiyA, teukAie NaM bhate ! teukAiehito anaMtaraM uvvaTTittA titthayarattaM labhejjA?, gAyamA ! no iNadve samaDhe, kevalipannattaM dhammaM labhejjA savaNayAe, evaM vAukAievi, vaNassaikAie NaM pucchA, goamA! no iNaDhe samaTe, aMtakiriyaM puNa karejjA / beiMdiyateiMdiyacauridiyANaM pucchA, goamA ! no iNaDhe samaDhe manapajjavanANaM puNa uppADejjA / paMciMdiyatirikakhajoNiyamaNussavANamaMtarajoisiesu pucchA, goyamA ! no iNaDhe samaTe, aMtakiriyaM puNa karejjA / sohammagadeve NaM bhaMte ! anaMtaraM caittA titthayarattaM labhejjA?, goamA! atthegaie labhejjA atthegaie no labhejjA, evaM jahA rayaNappabhApuDhavineraiyassa evaM jAva savvaTThagadeve" 3, . Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM vedadvAre pratyutpannayamadhikRtyApagataveda eva sidhyati, tadbhavAnubhUtapUrvavedApekSayA tu sarveSvapi vedeSu, uktaM ca "avagayaveo sijjhai paccuppannaM nayaM paDuccA u| savvehivi veehi sijjhai smiiynyvaayaa|" tIrthakRtaH punaH strIvede purupavedevA, na napuMsakavede 4, tathA tIrthadvAre tIrthakaratIrthe tIrthakarItIrthe ca atIrthe ca sidhyanti / 5 liGgadvAre anyaliGge gRhaliGge svaliGge vA, etacca sarvaM dravyaliGgApekSayA dRSTavyaM, saMyamarUpabhAvaliGgApekSayA tu svaliGga eva, uktaM ca- . "liMgena annaliMge gihatthaliMge taheva ya slingge| savvehiM davvaliGge bhAvena saliMga saMjamao / / " 6, cAritradvAre pratyutpannanayApekSayA yathAkhyAtacAritre, tadbhAnubhUtapUrvacaraNApekSayA tu kecitsAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNaH kecitsAmAyikacchedopasthApanasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNaH, kecit sAmAyikaparihAravizuddhikasUkSmasaMparAyayathAkhyAtacAritriNaH kecitsAmAyikacchedopasthApanaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNaH, uktaM ca "caraNaMmi ahakkhAe paccuppatreNa sijjhai naeNaM / ' puvvAnaMtaracaraNe ticaukkagapaMcagagameNaM / / " tIrthakRtaH punaH sAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNa eva, buddhadvAre pratyekabuddhAH svayambuddhA buddhabodhitA buddhIbodhitA vA sidhyanat 8, jJAnadvAre pratyutpannanayamapekSya kevalajJAne, tadbhavAnubhUtapUrvAnantarajJAnApekSayA tu kecinmatizrutajJAninaH kecinmatizrutAvadhijJAninaH kecinmatizrutamanaHparyAyajJAninaH kecinmatizrutAvadhimanaHparyAyajJAninaH, tIrthakRtastu matizrutavadhimana:paryAyajJAnina eva 9, avagAhanAdvAre jaghanyAyAmapi avagAhanAyAM sidhyanti utkRSTAnAM madhyamAyAM ca, tatra dvihastapramANA jaghanyA, paJcaviMzatyadhikapaJcadhanuHzatapramANA utkRSTA, sA ca marudevIkAlavarttinAmavaseyA, marudevyapyAdezAntareNa nAbhikulakaratulyA, taduktaM siddhaprAbhRtaTIkAyAM-'marudevIvi AesantareNa nAbhitulla'tti, tata AdezAntarApekSayA marudevyAmapi yathoktapramANAvagAhanA dRSTavyA, uktaM ca "uggAhaNA jahannA rayaNidurga aha puNo u ukkosaa| paMceva dhanusayAI dhanuhapuhutteNa ahiyAI / / " . atra pRthaktvazabdo bahutvavAcI bahutvaM ceha paJcaviMzatirUpaM dRSTavyaM, siddhaprAbhRtaTIkAyAM tathAvyAkhyAnAt, tena paJcaviMzatyadhIkAnItyavaseyaM, zeSA tvajaghanyotkRSTAvagAhanA, tIrthakRtAM tu jaghanyAvagAhanA saptahastapramANA utkRSTA paJcadhanuHzatamAnA zeSA tvajaghanyotkRSTA 10, . utkRSTadvAre samyaktvaparibhraSTA utkarSataH kiyatA kAlena sidhyanti?, ucyate, dezonApArddhapudgalaparAvartasaMsArAtikrame, anutkarSatastu kecitsavayeyakAlAtikrame, kecidasaGkhyeyakAlAtikrame kecidanantena kAlena 11, Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-86 113 antaradvAre jaghanyata ekasamayo'ntaraM utkarSataH SaNmAsAH 12, nirantaradvAre jaghanyato dvau samayau nirantaraM sidhyantaH prApyanta utkarSato'STau samayAn 13, gaNanAdvAre jaghanyata ekasmin samaye ekaH sidhyati, utkarSato'STAdhikaM zataM, tathA cAsmin bharatakSetre'syAmavasappiNyAM bhagavataH zrInAbheyasya nirvANasamaye zrUyate'STottaraMzatamekasamayena siddhaM, tathA coktaM saGghadAsagaNinA vasudevacarite-'bhayavaM ca usabhasAmI jayagurU, puvvasayasahassaM vAsasahassUNayaM vihariUNaM kevalI aTThAvayapavvae saha dasahiM samaNasahassehiM parinivvANamuvagate coddasaNaM bhatteNaM mAghabahule pakkhe terasIe abhIiNA nakkhatteNaM egUnaputtasaeNaM aTThahi ya nattuehiM saha egasamaeNaM nivvuo, sesANavi anagArANaM dasa sahassANi aTThasayaUNagANi siddhANi, taMmi ceva rikkhe samayaMtaresu bahUsu" iti 14, alpabahutvadvAre yugapad dvitrAdikAH siddhAH stokAH, ekakAH siddhAH saGghayeyaguNAH, uktaM "saMkhAe jahanneNaM ekko ukkosaeNa aTThasayaM / siddhANegA thovA egagasiddhAu saMkhaguNA / / 15" tadevaM kRtvA paJcadazasvapidvAreSu satpadaprarUpaNA, samprati dravyapramANamabhidhIyate-tatra kSetradvAre Urdhvaloke yugapadekasamayena catvAraH, sidhyanti dvau samudre catvAraH sAmAnyato jalamadhye tiryagloke'STazataM vizaMtipRthaktvamadholoke, uktaM ca "cattAri uDDaloe jale caukkaM duve samuiMmi / aTThasayaM tiriyaloe vIsapuhuttaM aholoe|" tathA nandanavane catvAraH, 'naMdane cattArIti vacanAt, ekatamasmistu vijaye viMzatiH, uktaM ca siddhaprAbhRtaTIkAyAM-"vIsA egayare vijaye" tathA sarvAsvapyakarmabhUmiSu pratyekaM saMharaNato daza 2, paNDakavane dvau, paJcadazasvapi karmabhUmiSu pratyekamaSTazataM, uktaM ca "saMkAmaNAe dasagaM do ceva havaMti pNddgvnNmi| samaeNa ya aTThasayaM panarasasu kammabhUmiSu / " kAladvAre utsapiNyAmavapiNyAM ca pratyeka tRtIye caturthe cArake'STazataM, avapiNyAM paJcamArake viMzatiH, zeSeSvarakeSu pratyekamutsapiNyAmavappiNyAM ca saMharaNato daza 2, tathA coktaM siddhaprAbhRtaTIkAyAM-"sesesuM araesu dasa sijhaMti, dosuvi ussappiNIosappiNIsu sNhrnnto|" siddhaprAbhRtasUtre'pyuktam - "ussappiNIosappiNItaiyacautthayasamAsu atttthsyN| paMcamiyAe vIsaM dasagaM dasagaM ca sesesu // " gatidvAre-devagaterAgatAmaSTazataM, zeSagatibhya AgatAH pratyekaM daza 2, uktaM ca siddhaprAbhRte'sesANa gaI dasadasagaM' bhagavAMstvAryazyAmaH punarevamAha-narakagaterAgatA daza, tatrApi vizeSacintAyAM ratnaprabhApRthivyAH zarkarAprabhAyA vAlukAprabhAyAzca pRthivyA AgatAH pratyekaM daza 2, paGkaprabhAyAH pRthivyA AgatAzcatvAraH, tathA tiryaggaterAgatAH sAmAnyato daza, vizeSacintAnAM punaH pRthivIkAyebhyo'pkAyebhyazcAgatAH pratyekaM catvArazcatvAraH, vanaspatikAyebhya AgatAH | 30/8 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nandI - cUlikAsUtraM paT paJcendriyastiryagyonipuruSebhya AgatA daza, paJcendriyatiryagyonistrIbhyo 'pyAgatA daza, tathA sAmAnyato manuSyagaterAgatA viMzatiH, vizeSacintAyAM manuSyapuruSebhya AgatA daza manuSyastrIbhya AgatA viMzati:, tathA sAmAnyato devagaterAgatA aSTazataM, vizeSacintAyAmasurakumArebhyo nAgakumArebhyo yAvat stanitakumArebhyaH pratyekamAgatA daza 2 asurakumArIbhyaH pratyekamAgatAH paJca paJca vyantaradevebhya AgatA daza vyantarIbhya AgatAH paJca jyotiSkadevebhya AgatA daza jyotiSkadevIbhya AgatA viMzatiH vaimAnikadevebhya AgatA aSTazataM, vaimAnikadevIbhya AgatA viMzati:, tathA ca prajJApanAgranthaH " anaMtarAgayA NaM bhaMte! neraiyA egasamaeNaM kevaiyA aMtakiriaM pakareMti ?, goamA !, jahanneNaM ekko vA do vA tinni vA ukkoseNaM dasa, rayaNappabhApuDhavineraiyAvi evaM ceva, jAva vAluyappabhApuDhavinaMraiyA, anaMtarAgayA NaM bhaMte! paMkappabhApuDhavineraiyA egasamayeNaM kevaiyA aMtakiriaM pakareMti ?, goamA !, jahantreNaM ekko vA do vA tinni vA ukkoseNaM cattAri, anaMtarAgayA NaM bhaMte ! asurakumArA egasamae NaM kevaiyA aMtakiriaM pakareMti ?, goamA ! jahantreNaM ekko vA do vA tinnivA, ukkoseNaM dasa, anaMtarAgayANaM bhaMte! asurakumArIo egasamaeNaM kevaiyAo aMtakiriyaM pakareMti ?, goamA ! jahantreNaM ekko vA do vA tinni vA ukkoseNaM paMca, evaM jahA asurakumArA sadevIyA tahA jAva thaNiyakumArA, anaMtarAgayA NaM bhaMte! puDhavikAiyA egasamaeNaM kevaiyA aMtakiriaM pakareMti ?, goamA ! jahantreNaM ikko vA do vA tinnivA ukko seNaM cattAri, evaM AukAiyAvi, vaNassaikAiyA paMcediyatirikkhajoNiyA dasa, paMcediyatirikkhajoNiNI ovi dasa, maNussA dasa, maNussIo vIsaM, vANamaMtarA dasa, vANamaMtarIo paJca, joisiyA dasa, joisiNIo vIsaM, vemANiyA aTThasayaM, vemANiNIo vIsa " miti tattvaM punaH kevalino bahuzrutA vA vidanti / vedadvAre - puruSANAmaSTazataM, strINAM viMzatiH, daza napuMsakAH, uktaM ca 'aTThasayaM purisANaM vIsaM itthINa dasa napuMsANaM" tathA iha puruSebhya uddhRtA jIvAH kecitpuruSA eva jAyante kecit striyaH kecinnapuMsakAH, evaM stribhyo'pyuddhRtAnAM bhaGgatrayaM, evaM napuMsakebhyo'pi, sarvasaGkhyayA bhaGgA nava, tatra ye puruSebhya uddhRtAH puruSA eva jAyante teSAmaSTazataM, zeSeSu cASTasu bhaGgeSu daza 2, tathA coktaM siddhaprAbhRte 'sesA u aTTha bhaMgA dasagaM 2 tu hoi ekkekkaM' tIrthadvAre-tIrthakRto yugapadekasamayena utkarSatazcatvAraH sidhyanti, daza pratyekabuddhAzcatvAraH svayambuddhA, aSTazatamatIrthakRtAM, viMzatiH strINAM, tIrthakaryo / 66 liGga dvAre gRhiliGge catvAraH, anyaliGge daza, svaliGge aSTazataM, uktaM ca- 'cauro dasa asayaM ginnaliMge saliMge ya / cAritradvAre sAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritANAM sAmAyikacchedopasthApanasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrANAM ca pratyekamaSTazataM, sAmAyikaparihAravizuddhikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNAM samAyikacchedopasthApana parihAravizuddhasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNA ca dazakaM 2, uktaM ca Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-86 "pacchAkaDaM carittaM tigaM caukkaM ca tesimaTThasayaM / parihAriehiM sahie dasagaM dasagaM ca paMcagaDe // " buddhadvArepratyekabuddhAnAM dazakaM, buddhabodhitAnAM puruSANAmaSTazataM, buddhabodhitAnAM strINAM viMzatiH, napuMsakAnAM dazakaM, buddhIbhirbodhitAnAM strINAM viMzatiH, buddhibhirbodhitAnAmeva sAmAnyataH puruSAdInAM viMzatipRthaktvaM, uktaMca siddhaprAbhRtaTIkAyAM-'buddhIhiM ceva bohiyANa purisAINaM sAmaneNa vIsapuhuttaM sijjhai'tti, buddhI ca mallisvAminIprabhRtikA tIrthakarI sAmAnyasAdhvyAdikA vA veditavyA, yataH siddhaprAbhRtaTIkAyAmevoktaM-buddhIovi mallIpamuho annAo ya sAmannasAhuNIpamuhAo bohaMtitti" jJAnadvAre-pUrvabhAvamapekSya matizrutajJAnino yugapadekasamayenotkarSatazcatvAraH sidhyanti, matizrutamanaHparyAyajJAnino daza, matizrutAvadhijJAninAM matizrutAvadhinaHparyAyajJAninAM vA assttshtN| __ avagAhanAdvAre-jaghanyAyAmavagAhanAyAM yugapadekasamayenotkarSatazcatvAraH sidhyanti, utkRSTAyAM dvau, ajaghanyotkRSTAyAmaSTazataM, yavamadhye'STau, uktaM ca-- ___ "ukkosagAhaNAe do siddhA hoMti eksmennN| cattAri jahannAe aTThasayaM majjhimAe u||" atra TIkAkAreNa vyAkhyA kRtA-gAthAparyantavartinastuzabdasyAdhikArthasaMsUcanAt 'javamajjhe aTTha' iti' utkRSTadvAre yeSAM samyaktvaparibhraSTAnAmanantaH kAlo'gamatteSAmaSTazataM, saGghayAtakAlapatitAnAmasaGkhyAtakAlapatitAnAM ca dazakaM 2, apratipatitasamyaktvAnAM catuSTayaM, uktaM ca "jesiM anaMtakAlo paDivAo tesi hoi aTThasayaM / appaDivaDie cauro dasagaM dasagaM ca sesaannN|" antaradvAre eko vA sAntarataH sidhyati vahavo vA, tatra bahavo yAvadRSTazataM / anusamayadvAre-pratisamayameko vA sidhyati bahavo vA, tatra bahUnAM sidhyatAmiyaM prarUpaNAekAdayo dvAtriMzatparyantA nirantaramutkarSato'STau samayAnyAvat prApyante, iyamatra bhAvanA-prathamasamaye jaghanya eko dvau vA utkarSato dvAtriMzat sidhyantaH prApyante, dvitIyasamaye jaghanyata eko dvau vA utkarSato dvAtriMzad, evaM tRtIyasamaye'pi, evaM caturthasamaye'pi, evaM yAvadaSTame'pi samaye jaghanyata eko dvau vA utkarSato dvAtriMzattaH paramavazyamantaraM / ___ tathA trayastriMzadAdayo'STacatvAriMzatparyantA nirantaraM sidhyantaH, sapta samayAn yAvatprApyante, bhAvanA prAgavat, parato niyamAdantaraM, tathA ekonapaJcAzadayAdayaH SaSThiparyantA nirantaraM sidhyantaH utkarSataH SaT samayAn yAvadavApyante, parato'vazyamantaraM, tathA ekaSaSTyAdayo dvisaptatiparyantA nirantaramutkarSataH sidhyantaH utkarSataH paJca samayAna yAvatprApyante, tataH paramantaraM, tathA trisa.. satyAdayazcaturazItiparyantA nirantaraMsidhyantaH utkarSazcaturassamayAnyAvatprApyante, tata UrvamantaraM, tathA paJcAzItyAdayaH SaNNavatiparyantA nirantaraMsidhyantaH utkarSatastrIna samayAna yAvadavApyante, parato'vazyamantaraM, tathA saptanavatyAdayo dyuttarazataparyantA nirantaraM sidhyanta utkarSato dvau samayau yAvadavApyante, parato niyamAdantaraM, tathA vyuttarazatAdayo'STottarazataparyantAH sidhyanto niyamAdekameva samayaM yAvadavApyante, na dvivAdisamayAniti / etadarthasaMgrAhikA ceyaM gAthA - Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 - nandI-cUlikAsUtraM "battIsA aDayAlA saTThI bAvattarI ya boddhvaa| calasII chanauI darahiyamattarasayaM ca // " atrASTasAmAyikebhya Arabhya dvisAmAyikaparyantA nirantaraM siddhAH ekaikasmizca vikalpe utkarSataH zatapRthaktvaM saGghayAparimANaM, gaNanAdvAramalpabahutvadvAraM ca prAgiva draSTavyaM, tathA ca siddhaprAbhate'pi dravyapramANacintAyAmetayoArayoH satpadaprarUpaNoktaiva gAthA bhUyo'pi parAvarttitA "saMkhAe jahanneNaM ekko ukkosaeNa aTThasayaM / siddhA negA thovA ekkagasiddhA u saMkhaguNA / " - tadevamuktaM dravyapramANaM, samprati kSetraprarUpaNA kartavyA-tatra pUrvabhAvamapekSya satpadaprarUpaNAyAmeva kRtA, samprati pratyutpannanayamatena kriyate-tatra paJcadazasvapyanuyogadvAreSu pRcchA, iha sakalakarmakSayaM kRtvA kutra gato bhagavAn sidhyati?, ucyate, RjugatyA manuSyakSetrapramANe siddhikSetre gataH sidhyati, yaduktaM-"iha boMdi caittA NaM tattha gaMtUNa sijjhai" gataM kSetradvAra, samprati sparzanAdvAraM-sparzanA ca kSetrAvagAhAdatiriktA yathA paramANoH, tathAhi-paramANorekasmin pradeze'vagAhaH saptaprAdezikI ca sparzanA, uktaM ca-"egapaesogADhaM sattapaesA ya se phusaNA" siddhAnAM tu sparzanA evamavagantavyA "phusai anaMte siMddhe savvapaesehiM niyamaso siddho| te u asaMjejjaguNA desapaesehiM je putttthaa|" gataM sparzanAdvAraM / samprati kAladvAraM, tatra ceyaM paribhASAsarveSvapi dvAreSu yatra 2 sthAne'STazatamekasamayena sidhyuktaM tatra tatrASTau samayA nirantaraM kAlo vaktavyaH, yatra 2 punarvizatirdaza vA tatra 2 catvAra: samayAH, zeSeSu sthAneSu dvau samayau, uktaM "jahiM aTThasayaM sijjhai aTTha u samayA niraMtaraM kaalo| vIsadasaesu cauro sesA sijhaMti do samae / " samprati etadeva mandavineyajanAnugrahAya vibhAvyate, tatra kSetradvAre-jambUdvIpe dhAtakIkhaNDe puSkaravaradvIpe ca pratyekaM bharatairAvatamahAvideheSUtkarto'STau samayAn, yAvanirantaraM sidhyantaH prApyante, harivarSAdiSvadholoke ca caturazcaturaH samayAn, nandanavane paNDakavane lavaNasamudreca dvau dvau samayau, kAladvAre-utsappiNyAmavasapiNyAMca pratyeka tRtIyacaturthArakayoraSTAvaSTau samayAn, zeSeSu cArakeSu caturazcaturaH samayAn, gatidvAre-devagaterAgatA utkarSato'STau samayAn, zeSagatibhya AgatAzcaturaH samayAniti, vedadvAre-pazcAtkRtapuruSavedA aSTau samayAna, pazcAtkRtastrIvedanapuMsakavedAH pratyekaM caturazcaturaH samayAn, puruSavedebhya uddhRtya puruSA eva santaH sidhyanto'STau samayAn, zeSeSu cASTasu bhaGgeSu catuzcaturaH samayAniti, __tIrthadvAre-tIrthakaratIrthe tIrthakarItIrthe vA'tIrthakarasiddhA utkarSato'STau samayAn, tIrthakarAH tIrthakaryazca dvau dvau samayau, liGgadvAre-svaliGge'STau samayAn, anyaliGge catura: samayAn, gRhaliGge dvau samayau, cAritradvAre-anubhUtaparihAravizuddhacAritrAzcaturaH samayAn, zeSA aSTAvaSTau samayAn, buddhadvAre-svayaMbuddhA dvau samayau, buddhabodhitA aSTau samayAn, pratyekabuddhA buddhIbodhitAH striyo Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-86 117 buddhIbodhitA eva ca sAmAnyata: puruSAdayaH pratyekaM caturazcatura: samayAn, jJAnadvAre-matizrutajJAnino dvau samayau, matizrutamanaHparyAyajJAninazcaturassamayAn, matizrutAvadhijJAnino matizrutAvadhimanaHparyAyajJAnino vA'STAvaSTau samayAn, avagAhanAdvAre-utkRSTAyAM jaghanyAyAM cAvagAhanAyAMdvau dvau samayau, yavamadhye caturaH samayAn, uktaM ca siddhaprAbhRtaTIkAyAM-'javamajjhAe ya cattAri samayA' iti, ajaghanyotkRSTAyAM punaravagAhanAyAmaSTau samayAna, utkRSTadvAre apratipatitasamyaktvA dvau samayau, saGkhyeyakAlapratipatitA asaGghayeyakAlapratipatitAzcaturaH 2 samayAn, anantakAlapratipatitA aSTau samayAn, antarAdIni catvAri dvArANi nehAvataranti, ___ gataM maulaM paJcam kAla iti dvAraM, samprati SaSThapantaradvAra-antaraM nAma siddhigamanavirahakAlaH saca sakalamanuSyakSetrApekSayA satpadaprarUpaNAyAmevokto, yathA jaghanyata ekasamaya utkarSataH SaNmAsA iti, tataH iha kSetravibhAgataH sAmAnyato vizeSatazcocyate-tatra jambUdvIpe dhAtakIkhaNDe ca pratyekaM sAmAnyato varSapRthaktvamantaraM, jaghanyata ekasamayaH, vizeSacintAyAM-jambUdvIpavidehe dhAtakIkhaNDavidehayozcotkarpataH pratyekaM varSapRthaktvamantaraMjaghanyata eka samayaH, tathA sAmAnyataH puSkaravaradvIpe vizeSacintAyAM ca tatratyayordvayorapi videhayoH pratyekamutkarSataH sAdhikaM varSamantaraM jaghanyata ekaH samayaH uktaM ca "jambUdvIve dhAyai ohavibhAge ya tisu videhesuN| - vAsapahattaM aMtara pukkharamubhayaMpi vAsahiyaM // " kAladvAre-bharateSvairAvateSu ca janmata utkRSTamantaraM kiJcidUnA aSTAdaza sAgaropamakoTIkoTyaH, saMharaNata: saMkhyeyAni varSasahasrANi jaghanyataH punarubhayatrApyeka: samayaH gatidvAre-nirayagaterAgatyopadeza: sidhyatAmutkRSTamantaraM varSasahasra hetumAzritya pratibodhasambhavena sidhyatAM saGkhayeyAni varSasahasrANi, jaghanyataH punarubhayatrApyekaH samayaH tiryagyonikebhya AgatyopadezataH sidhyatAM saMkhyeyAni varSasahasrANi, jaghanyataH punarubhayatrApyeka: samayaH tiryagyonikastrIbhyo manuSyebhyo manuSyastrIbhyaH saudharmezAnavarjadevebhyo devIbhyazca pRthak 2 samAgatyopadezataH sidhyatAM pratyekamutkarSato'ntaraMsAtirekaM varSa hetumAzritya pratibodhataH sidhytAM saGkhayeyAni varSasahasrANi, jaghanyataH punarubhayatrApyekaH samayaH, tathA pRthivyavanaspatibhyo garbhavyukrAntebhyaH prathamadvitIyanarakapRthivIbhyAmIzAnadevebhyaH saudharmadevebhyazca samAgatyopadezena hetunA ca sidhyatAM pratyekamutkRSTamantaraM saGkhayeyAni varSasahasrANi, puruSebhya uddhRtya puruSatvena sidhyatAM sAdhikaM varSa, zeSeSu cASTasu bhaGgakeSu pratyekaM saGghayeyAni varSasahasrANi, jaghanyataH sarvatrApyekaH samayaH, tIrthadvAre-tIrthakRtAM pUrvasahasrapRthaktvaM utkarSato'ntaraM, tIrthakarINAmanantaH kAlaH, atIrthakarANAM sAdhikaM varSa, notIrthasiddhAnAM saGghayeyAni varSasahasrANi, notIrthasiddhAH pratyekabuddhAH, jaghanyataH sarvatrApi samayaH uktaM ca -- "puvvasahassapuhuttaM titthakarAnaMtakAla titthgrii| . notitthakarA vAsAhigaM tu sesesu sNkhsmaa|" eesiM ca jahannaM samao" 'saMkhasamatti' saGkhayeyAni varSasahasrANi, Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nandI-cUlikAsUtraM ___ liGgadvAre-svaliGgAdiSu sarveSvapi jaghanyata ekaH samayo'ntaraM utkarSato'nyaliGge gRhiliGge ca pratyekaM saMkhyeyAni varSasahasrANi, svaliGge sAdhikaM varSa, cAritradvAre-pUrvabhAvamapekSya sAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNAmutkRSTamantaraM sAdhikaM varSa, sAmAyikacchedopasthApanaparihAravizuddhikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNAMca kiJcidUnASTAdazasAgaropamakoTIkoTyaH, jaghanyataH sarvatrApyekaH samayaH, buddhadvAre-buddhabodhitAnAmutkarSato'ntaraMsAtirekaM varSa, buddhabodhitAnAM strINAM pratyekabuddhAnAM ca saGkhayeyAni varSasahasrANi, svayambuddhAnAM pUrvasahasrapRthaktvaM, jaghanyataH punaH sarvatrApi samayaH, 'buddhehiM bohiyANaM vAsahiyaM sesayANa sNkhsmaa| puvvasahassapuhuttaM hoi sayaMbuddha samaiyaraM / / " 'samaiyaramiti' itarajjadhanyamantaraMsamayaH, jJAnadvAre-matizrutajJAninAmutkRSTamantaraMpalyopamAsaGghayeyabhAgaH, matizrutAvadhijJAninAM sAdhikaM varSa, matizrutamanaHparyAyajJAninAM matizrutAvadhimana:paryAyajJAninAMca saGkhyeyAni varSasahasrANi, jaghanyataH sarvatrApi samayaH, avagAhanAdvArejaghanyAyAmRtkRSTAyAM cAvagAhanAyAM yavamadhye cotkRSTamantaraM zreNyasaGkhyeyabhAga: ajaghanyotkRSTAyAM sAdhikaM varSa, jaghanyataH punaH sarvatrApisamayaH, utkRSTadvAre-apratipatitasamyaktvAnAM sAgaropamAsaGkhyeyabhAgaH, saGghayeyakAlapratipatitAnAmasaGkhyeyakAlapratipatitAnAM ca savayeyAni varSasahasrANi, anantakAlapratipatitAnAM sAdhikaM varSa, jaghanyataH sarvatrApi samayaH, uktaM ca "uyahiasaMkho bhAgo appaDivaDiyANa sesa sNkhsmaa| vAsamahiyamanaMte samao ya jahannao hoi||" antaradvAre-sAntaraM sidhyatAmanusamayadvAre nirantaraM sidhytAM gaNanAdvAre ekakAnAnekeSAM ca * sidhyatAmutkRSTamantaraM saGkhyeyAni varSasahasrANi, jaghanyataH punaH sarvatrApi smyH| gatamantaradvAraM, samprati bhAvadvAra-tatra sarveSvapi kSetrAdiSu dvAreSu pRcchA, katarasmin bhAve vartamAnAH sidhyantIti? uttaraM kSAyike bhAve, uktaM-'khettAiesu pucchA vAgaraNaM savvahiMkhaie' ___ gataM bhAvadvAraM, sampratyalpabahutvadvAraM-tatra ye tIrthakarA ye ca jale Urdhvalokadau ca catuSkAH sidhyanti ye ca harivarSAdiSu suSamasuSamAdiSu ca saMharaNato daza daza sidhyanti daza daza sidhyanti te parasparaMtulyAH, tathaivotkarSato yugapadekasamayena prApyamANatvAt, tebhyo viMzatisiddhAH stokAH, teSAM strISu duSSamAyAmekatamasmin vijaye vA prApyamANatvAt, tathA coktaM-"vIsagasiddhA itthI ahalogegavijayAdisu ao curo| dasagehito thovA" testulyA viMzatipRthaktvasiddhAH, yataste sarvAdholaukikagrAmeSu buddhIbodhitastryAdiSu vA labhyante, tato viMzatisiddhaistulyAH, yaduktaM-"vIsapuhuttaM siddhA savvAhologabuddhIbohiyAi ao vIsagehiM tullA" kSetrakAlayoH svalpatvAt kAdAcitkatvena ca sambhavAditi, tebhyo'STazatasiddhAH soyaguNAH, uktaM ca. "cau dasagA taha vIsA vIsapuhuttA ya je ya atttthsyaa| tullA thovA tullA saMkhejjaguNA bhave sesaa||" gatamalpabahutvadvAraM, kRtA'nantarasiddhaprarUpaNA, samprati paramparasiddhaprarUpaNA kriyate-tatra satpadaprarUpaNA paJcadazasvapi kSetrAdiSu dvAreSvanantarasiddhavadavizeSeNa draSTavyA, dravyapramANa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 86 119 cintAyAM sarveSvapi dvArepu sarvatrevAnantA vaktavyAH, kSetrasparzane prAgiva, kAla: puna: sarvatrApi anAdirUpo'nanto vaktavyaH, ata evAntaramasambhavAnna vaktavyam, taduktaM dravyapramANaM kAlamantaraM cAdhikRtya siddhaprAbhRte--"parimANena anaMtA kAlo'NAI anaMtao tesiM / natthi ya aMtarakAlo"tti, bhAvadvAramapi prAgiva, sampratyalpabahutvaM siddhaprAbhRtakrameNocyate - samudrasiddhAH stokAH tebhyo dvIpasiddhAH saGkhyeyaguNAH, tathA jalasiddhAH stokAH tebhyaH sthalasiddhAH saGkhyeyaguNAH, tathA UddharvalokasiddhAH stokAH tebhyo'dholokasiddhAH saGkhyeyaguNAH tebhyo'pi tiryaglokasiddhAH saGkhyeyaguNAH, uktaM ca "sAmuddadIva jalathala duNhaM 2 tu thova saMkhaguNA / uDDUahatiriyaloe thovA saMkhAguNA saMkhA // " tathA lavaNasamudrasiddhAH sarvastokAH tebhyaH kAlodasamudrasiddhAH saGkhyeyaguNAH tebhyo 'pi jambUdvIpAsiddhAH saGkhyeyaguNAH tebhyo dhAtakIkhaNDasiddhAH saGkhyeyaguNAH tebhyo'pi puSkaravaradvIpArddhasiddhAH saGkhyeyaguNAH uktaM ca "lavaNe kAloe vA jaMbUddIve ya dhAyaIsaMDe / pukkharavare ya dIve kamaso thovA ya saMkhaguNA ||" tathA jambUdvIpe saMharaNato himavacchikharisiddhAH sarvastokAH 1 tebhyo haimavataairaNyavatasiddhAH saGkhyeyaguNAH 2 tebhyo'pi mahAhimavadukmisiddhAH saGkhyeyaguNAH 3 tebhyo'pi devakurUttarakurusiddhAH saGkhyeyaguNAH 4 tebhyo 'pi harivarSaramyakasiddhAH saGkhyeyaguNAH, kSetrabAhulyAt 5, tebhyo'pi niSadhanIlavatasiddhAH saGkhyeyaguNAH 6 tebhyo'pi bharatairAvatasiddhAH saGkhyeyaguNAH, svasthAnantavAt 7, tebhyo mahAvidehasiddhAH saGkhyeyaguNAH, sadbhAvAt , samprati dhAtakIkhaNDe kSetravibhAgenocyate- dhAtakIkhaNDe saMharaNato himavatzikharisiddhAH sarvastokAH 1 tebhyo mahAhimavadrukmisiddhA: saMkhyeyaguNAH 2 tebhyo'pi niSadhanIlavatsiddhAH saMkhyeyaguNAH 3 tebhyo'pi haimavatairaNyavatasiddhA vizeSAdhikAH 4 tebhyo devakurUttarakurusiddhAH saGkhyeyaguNAH 5 tebhyo'pi harivarSaramyakasiddhA vizeSAdhikAH 6 tebhyo'pi bharatairAvatasiddhAH saGkhyaguNAH 7 tebhyo'pi mahAvidehasiddhAH saGkhyeyaguNAH 8, tathA puSkaravaradvIpAddhe himavacchikharisiddhAH sarvastokAH 1 tebhyo'pi mahAhimavadrukmisiddhAH saGkhyeyaguNAH 2 tebhyo 'pi niSadhanIlavatsiddhAH saGkhyeyaguNAH 3 tebhyo'pi haimavatairaNyavatasiddhAH saGkhyeyaguNAH 4 tebhyo'pi devakurUttarakurusiddhAH saGkhyeyaguNAH 5 tebhyo 'pi harivarSaramyakasiddhAH vizeSAdhikAH 6 tebhyo'pi bharatairAvatasiddhAH saGkhyeyaguNAH 7, svasthAnamitikRtvA, tebhyo'pi mahAvidehasiddhAH saGkhyeyaguNAH, kSetrabAhulyAt svasthAnAcca 8, samprati trayANAmapi samavAyenAlpabahutvamucyate-sarvastokA jambUdvIpe himavacchikharisiddhiH 1 tebhyo'pi haimavatairaNyavatasiddhAH saGkhyeyaguNAH 2 tebhyo'pi mahAhimavadukmisiddhAH saGkhyeyaguNAH 3 tebhyo'pi devakurUttarakurusiddhAH saGkhyeyaguNAH 4 tebhyo'pi harivarSaramyakasiddhAH saGkhyeyaguNAH 5 tebhyo 'pi niSadhanIlavatsiddhAH saGkhyeyaguNAH 6 tebhyo'pi dhAtakIkhaNDahimavacchikharisiddhAH saGkhyeyaguNAH svasthAne tu parasparaM tulyAH 7 tato dhAtakIkhaNDa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 120 nandI-cUlikAsUtraM mahAhimavadrukmipuSkaravaradvIpArddhahimavacchikharisiddhAH saGkhyeyaguNAH, svasthAne tu catvAro'pi parasparaM tulyAH 8 tato dhAtakIkhaNDaniSadhanIlavatsiddhAH puSkaravaradvIpArddhamahAhimavadrukmisiddhAzca saGkhyayaguNAH svasthAne tu parasparaM tulyAH 9 tato dhAtakIkhaNDahaimatairaNyavatasiddhA vizeSAdhikAH 10 tebhyo'pi puSkaravaradvIpArddhaniSadhanIlavatsiddhAH saGkhyeyaguNAH 11 tato dhAtakIkhaNDadevakurUttarakurusiddhAH saGkhyeyaguNAH 12 tebhyo'pi dhAtakIkhaNDa eva harivarSaramyakasiddhA vizeSAdhikAH 13 tataH puSkaravaradvIpArddhahimavatairaNyavatasiddhAH saGghayeyaguNAH 14 tebhyo'pi puSkaravaradvIpArddha eva devakurUttarakurusiddhAH saGkhyeyaguNAH 15 tebhyo'pi tatraiva harivarSaramyakasiddhA vizeSAdhikA: 16 tebhyo'pi jambUdvIpabharatairAvatasiddhAH saGkhyeyaguNAH 17 tebhyo'pi dhAtakIkhaNDasatkabharatairAvatasiddhAH saGkhyeyaguNA: 18 tebhyo'pi puSkaravaradvIpArddhabharatairAvatasiddhAH saGkhyeyaguNAH 19 tebhyo'pi jambUdvIpe videhasiddhAH saGkhyeyaguNAH 20 tato dhAtakIkhaNDavidehasiddhAH saGkhyeyaguNA: 21 tato'pi puSkaravaradvIpADhe videhasiddhAH saGkhyeyaguNAH 22, idaM ca kSetravibhAgenAlpabahutvaM siddhaprAbhRtaTIkAto likhitaM / gataM kSetradvAra, adhunA kAladvAraM tatrAvasappiNyAM saMharaNata ekAntaduSpamAsiddhAH sarvastokAH ito duSSamAsiddhAH saGghayeyaguNAH, tebhya: suSamaduSSamAsiddhA asaGkhayeyaguNAH, kAlasyAsaGghayeyaguNatvAt, tebhyo'pi suSamAsiddhA vizeSAdhikAH, tebhyo'pi suSamasuSamAsiddhA vizeSAdhikA:, tebhyo'pi duSSamasuSamAsiddhA: saGghayeyaguNAH, uktaM caM "aidUsamAi thovA saMkha asaMkhA duve viseshiyaa| ___ dUsamasusamA saMkhAguNA u osappiNIsiddhA / " evamutsapiNyAmapi draSTavyam, tathA coktam "aidUsamAi thovA saMkhaasaMkhA udunni svisesaa| dUsamasusamA saMkhAguNA u ussppinniisiddhaa||" sampratyutsapiNyavasappiNyoH samudAyenAlpabahutvamucyate-tatra dvayorapyurtapaNyavasappiNyorekAntaduSSamAsiddhAH sarvastokAH, tata utsapiNyAM duSSamAsiddhA vizaSAdhikAH, tato'vasapiNyAM duSSamAsiddhAH saGghayeyaguNAH, tato dvayorapi suSamaduSamAsiddhAH asaGkhyeyaguNAH tebhyo'pi dvayoH suSamAsiddhA vizeSAdhIkA: tebhyo'pi dvayorapi sussmsussmaasiddhaaH|| vizeSAdhikAH iti pAThaH / tebhyo'pi dvayorapi duSSamasuSamAsiddhAH saGkhyeyaguNAH, tato'vasapiNyAM sarvasiddhAH saGghayeyaguNAH, tebhyo'pyutsappiNIsarvasiddhA vizeSAdhikAH, gataM kAladvAraM, samprati gatidvAraM-tatrA mAnuSIbhyo'nantarAgatAH siddhAH sarvastokAH, tato mAnaSebhyo'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi nairayikebhyo'nantarAgatA: siddhAH saGghayeyaguNAH, tebhyo'pitiryagyo-nistrIbhyo'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi tiryagyonikebhyA'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi devIbhyo'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi devebhyo'nantarAgatAH siddhAH saGghayeyaguNAH, uktaM ca "manuI manuyA nAraya tirikkhaNI taha tirikkha deviio| devA ya jahAkamaso saMkhejjaguNA muNeyavvA / / " Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-86 121 tathA ekendriyebhyo'nantarAgatAH siddhAH sarvastokAH, tataH pRthivIkAyebhyo'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tato'pyapakAyebhyo'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi trasakAyebhyo'nantarAgatA: siddhAH saGghayeyaguNAH, uktaM ca "egidiehiM thovA siddhA paJcediehi sNkhgunnaa| tarupuDhaviAutasakAiehi saMkhAguNA kmso||" tathA caturthapRthivIto'nantarAgatAH siddhAH sarvastokA: tebhyastRtIyapRthivIto'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi dvitIyapRthivIto'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi paryAptabAdarapratyekavanaspatibhyo'nantarAgatAH siddhAH saGghayeyaguNAH, tebhyo'pi paryAptabAdarapRthivIkAyebhyo'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi paryAptabAdarApkAyebhyo'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi bhavanapatidevIbhyo'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi bhavanavAsidevebhyo'nantarAgatA: siddhAH saGkhyeyaguNAH, tato'pi vyantarIbhyo'nantarAgatA: siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi vyantaradevebhyo'nantarAgatAH siddhAH saGghayeyaguNAH, tebhyo'pi jyotiSkadevIbhyo'nantarAgatAH siddhAH saGghayeyaguNAH, tebhyo'pi jyotiSkadevebhyo'nantarAgatAH siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyopi manuSyastrIbhyo'pyanantarAgatA: siddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi manuSyebhyo'nantarAgatAH siddhAH saGghayeyaguNAH, tebhyo'pi prathamanarakapRthivIto'nantarAgatAH siddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi tiryagyonistrIbhyo'nantarAgaMtAH, siddhAH saMkhyeyagaNAH, tebhyo'pi tiryagyonikebhyo'nantarAgatAH, siddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi anuttaropapAtikadevebhyo'nantarAgatAH, siddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi graiveyakebhyo'nantarAgatAH, siddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pyacyutadevalokAdanantarAgatA: siddhA: saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi AraNadevebhyo'nantarAgatAH, siddhAH saMkhyeyaguNA: evamadhomukhaM tAvanneyaM yAvat sanatkumArAdanantarAgatAH siddhAH saMkhyeyaguNAH, tata IzAnadevIbhyo'nantarAgatAH, siddhAH saMkhyeyaguNAH, tato'pi saudharmadevIbhyo'nantarAgatAH, siddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi IzAnadevebhyo'nantarAgatAH, siddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi saudharmadevebhyo'nantarAgatAH, siddhAH saMkhyeyaguNAH, uktaM ca "naragacautthApuDhavI taccA doccA tarU puDhavi aauu| - bhavaNavaidevi devA evaM vnnjoisaannNpi|| manuI manussa nArayapaDhamA taha tirikkhiNIyatiriyA y| devA anuttarAI savvevi snnNkumaarNtaa|| IsANadevisohammadevi IsANadeva sohmmaa| savvevi jahAkamaso anaMtarAyAu sNkhgnnaa| gataM gatidvAraM, samprati vedadvAraM-atra sarvastokA napuMsakasiddhAH tebhyaH strIsiddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi puruSasiddhAH saMkhyeyaguNAH, uktaM ca--"thovA napuMsa itthI saMkhA saMkhaguNA tao purisA " tIrthadvAre-sarvastokA: tIrthakarIsiddhAH tataH tIrthakarItIrthe pratyekabuddhasiddhAH saMkhyeyaguNAH tebhyo'pi tIrthakarItIrthe'tIrthakarIsiddhAH saMkhyeyaguNA tebhyo'pi tIrthakarItIrthe evAtIrthakara Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nandI - cUlikAsUtraM siddhA: saMkhyeyaguNA tebhyaH tIrthakarasiddhA anantaguNAH tebhyo'pi tIrthakaratIrthe pratyekabuddhasiddhAH saMkhyeyaguNA tebhyo'pi tIrthakaratIrtha eva sAdhvIsiddhA: saMkhyeyaguNAH tebhyo'pi tIrthakaratIrtha evAtIrthakarasiddhAH saGkhyeyaguNAH, liGgadvAre gRhiliGgasiddhAH sarvastokAH tebhyo'pyanyaliGgasiddhAH asaGkhyeyaguNAH tebhyo'pi svaliGgasiddhAH asaGkhyeyaguNAH, uktaM ca- "gihiannaliMgehi siddhA thovA duve asaMkhaguNA" cAritradvAre - sarvastokAzchedopasthApana parihAravizuddhikasUkSmasamparAyayathAskhAtacAritrAsiddhAH tebhyaH sAmAyikacchedopasthAnaparihAravazuddhikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhyeyaguNAH tebhyo'pi chedopasthApanasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH asaGkhyeyaguNAH, sAmAyikarahitaM ca chedopasthApanaM bhagnAcAritrasyAvagantavyaM, tebhyo'pi sAmAyikacchedopasthApanasUkSmasamparAyayagAthAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhyeyaguNAH tebhyo'pi sAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhyeyaguNAH, uktaM ca 44 'thovA parihAracaU paMcaga saMkhA asaMkha cheyatigaM / cheyacaukaM saMkhe sAmAiyatigaM ca saMkhaguNaM // " buddhadvAresarvastokAH svayambuddhasiddhAH, tebhyaH pratyekabuddhasiddhAH saGkhyeyaguNAH tebhyo'pi buddhIbodhitasiddhAH saGkhyeyaguNAH tebhyo'pi buddhabodhitasiddhAH saGkhyeyaguNAH, jJAnadvAre matizrutamana: paryAyajJAniH siddhAH sarvastokAH tebhyo matizrutajJAnisiddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi matizrutAvadhimana:paryayajJAnasiddhAH asaGkhyeyaguNAH tebhyo 'pi matizrutAvadhijJAnisiddhAH saGkhyeyaguNAH, uktaM ca "manapajjavanANatige duge caukke manassa ANassa / thovA saMkha asaMkhA ohitige huMti saMkhejjA // " avagAhanAdvAre- sarvastokA dvihastapramANajaghanyAvagAhanAsiddhAH tebhyA dhanuH pRthaktvAbhyadhikapaJcadhanuH-zatopramANotkRSTAvagAhanAsiddhAH asaGkhyeyaguNAH tato madhyamAvagAhanAsiddhAH asaGkhyeyaguNAH, uktaM ca "ogAhaNA jahannA thovA ukkosiyA asaMkhaguNA / tattovi asaMkhaguNA nAyavvA majjhimAevi // ' "1 atraiva siddhaprAbhRtaTIkAkAropadarzito vizeSa upadarzyate-sarvastokAH saptahastapramANAvagAhanAsiddhAH tebhyaH paJcadhanuH zatapramANAvagAhanAsiddhAH saGkhyeyaguNAH tato nyUnapaJcadhanuHzatapramANAvagAhanAsiddhAH saGkhyeyaguNAH tebhyo'pi sAtikarekasaptahastapramANAvagAhanAsiddhA vizeSAdhikAH utkRSTadvAre sarvastokA : apratipatitasiddhAH tebhyaH saGkhyeyakAlapratipatitasiddhA asaGkhyeyaguNAH tebhyo'pyasaGkhyeyakAlapratipatitasiddhAH saGkhyeyaguNAH tebhyo'pyanantarakAlapratipatitasiddhAH asaGkhyeyaguNAH, uktaM ca "appaDivAIyasiddhA saMkhAsaMkhaanaMtakAlA ya / thova asaMkhejjaguNA saMkhejjaguNA asaMjja (kha) guNA / / " antaradvAre-sarvastokAH SaNmAsAntarasiddhAH tata ekasamayAntarasiddhAH saGkhyeyaguNAH tato Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-86 123 dvisamayAntarasiddhAH saGghayeyaguNAH tato'pi trisamayAntarasiddhAH saGkhayeyaguNAH evaM tAvadvAcyaM yAvadyavamadhyaM, tataH saGghayeyaguNahInAstAvadvaktavyA yAvadekasamayahInaSaNmAsAntarasiddhebhyaH paNmAsAntarasiddhAH saGkhayeguNahInAH, anusamayadvAre-sarvastokAH aSTasamayasiddhAH tata saptasamayasiddhAH saGkhyeyaguNA: tebhyaH SaTsamayasiddhAH saGkhyeyaguNA evaM samayasamayahAnyA tAvadvAcyaM yAvad dvisamayasiddhAH saGkhayeyaguNAH, uktaM ca "aTThasamayaMmi thovA saMkhejjaguNA usattasamayA u| __ evaM paDihAyaMte jAva puNo donni samayA u||" atra 'aTThasamayaMmI'tyAdau dvigusamAhAratvAdekavacanaM, gaNanAdvAre-sarvastokAaSTazatasiddhAH tataH saptAdhikazatasiddhA anantaguNA: tebhyo'pi SaDadhikazatasiddhAH anantaguNA: tebhyaH paJcAdhikazatasiddhA anantaguNA evamekaikahAnyA anantaguNA: tAvadvAcyA yAvadekapaJcAzatsiddhebhyaH paJcAzatsiddhA anantaguNAH, tataH tebhya ekonapaJcAzatsiddhA asaGkhayeyaguNA: tebhyo'pyaSTacatvAriMzatsiddhA asaGkhayeyaguNAH evamekaikaparihAnyA tAvadvAcyaM yAvatSaDviMzatisiddhebhyaH paJcaviMzatisiddhA asaGghayeyaguNAH, tataH tebhyazcarturviMzatisiddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi trayoviMzatisiddhAH, saGkhyeyaguNAH evamekaikahAnyA saGkhyeyaguNAH tAvadvAcyA yAvaddisiddhebhya ekaikasiddhAH saGghayeyaguNAH, uktaM ca - "aTThasayasiddha thovA sattahiyasayA anaMtaguNiyA y| evaM parihAyaMte savagAo jAva pannAsaM // tatto pannAsAo asaMkhaguNiyA u jAva pnnviisN| paNavIsA AraMbhA saMkhagaNA hoMti egaM jA / / " samprati asminnevAlpabahutvadvAre yo vizeSaH siddhaprAbhRte darzitaH sa vineyajanAnugrahAya darzAte-tatra sarvastokA adhomukhasiddhAH, te ca pUrvavairibhiH pAdenotpATya nIyamAnA adhomukhakAyotsargavyavasthitA vA veditavyAH, tebhya UrvasthitakAyotsargasthitAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi utkaTikAsanasiddhAH saGkhyeyaguNAH, tebhyo'pi vIrAsanasiddhAH saGghayeyayaguNAH tebhyo'pi nyubjAsanasiddhAH saGghayeyaguNAH, nyubjopaviSTA evAdhomukhA draSTavyAH, tebhyo'pi pArzvasthitasiddhA saGghayeyaguNAH, tebhyo'pyuttAnasthitasiddhAH saGkhayeyaguNAH, tathA caitadeva pazcAnupUrvyA'bhihitaM "uttAnaga pAsalligga niujja vIrAsane ya ukkddie| uddhaTriya omaMthiya saMkhejjagaNeNa hInA u||" tadevamuktamalpabahutvadvAraM / samprati sarvadvAragatAlpabahutvavizeSopadarzanAya sannikarSadvAramucyate-sannikarSo nAma saMyogaH, hasvadIrghayoriva, vivakSitaM kiJcitpratItya vivakSitasyAlpatayA bahutvena vA'vasthAnarUpaH sambandhaH, uktaM ca___ "saMjoga sannigAso paDucca sambandha egaTThA" tatreyaM vyAptiH-yatra yatrASTazatamupalabhyate tatra tatroparitanamaSTakarUpamaGkamapanIya zeSasya zatasya caturbhirbhAgo hiyate, hate ca bhAge labbhAH paJcaviMzatiH, tatra paJcaviMzatisaGkhyeyaprathamacaturthabhAge krameNa saGghayeyaguNahAnirvaktavyA, tadyathA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nandI - cUlikAsUtra sarvabahava ekaikasamayasiddhAH, tato dvikadvikasiddhAH saGkhyeyaguNahInAH tebhyo'pi trikatrikasiddhAH saGkhyeyaguNahInAH, evaM tAvadvAcyaM yAvatpaJcaviMzatisiddhAH saGkhyeyaguNahInAH, uktaM ca "paDhamo cautthabhAgo paNavIsA tattha saMkhejjaguNahAnI daTThavatti" dvitIye punazcaturthabhAge krameNAsaGkhyeyaguNahAnirvaktavyA, tadyathA paJcaviMzatisiddhebhya: SaDviMzatisiddhAH saGkhyeyaguNahInAH, evamekaikavRddhA asaGkhyeyaguNahAniH tAvadvaktvyA yAvatapaJcAzat, taduktaM- "biie utthabhAge asaMkhaguNahAni jAva pannAsaM" ti, tRtIyasmAcaturthabhAgAdarAmya sarvatrApi anantaguNahAnirvaktavyA, tadyathA-paJcAzatsiddhebhya ekapaJcAzatsiddhA anantaguNahInAH tebhyo 'pi dvipaJcAzatsiddhA anantaguNahInAH evamekaikavRddhA anantaguNahAnistAvadvaktavyA yAvadaSTAdhikazatasiddhA anantaguNahInAH, uktaM ca- "taiyapayaM AikAUNa cautthapayaM jAva aTThasayaM tAva anaMtaguNahAnI egavannAo AraMbha daTThavA / " siddhaprAbhRtasUtre 'pyuktaM - "paDhame bhAge saMkhA biIe asaMkha anaMta tiyaae|" tathA yatra yatra vizaMtisiddhAH tatra tatrApi vyAptiriyamanusarttavyA, prathame caturthabhAge saGkhyeyaguNahAni: dvitIye asaGkhyeyaguNahAniH tRtIye caturthe vA cAnantaguNahAniH, tadyathA ekaikasiddhAH sarvabahavaH tebhyo'pi dvikadvikasiddhAH saGkhyeyaguNahInAH evaM tAvadvAcyaM yAvatpaJca, tataH SaDAdisiddhA asaGkhayeyaguNahInA yAvaddaza, tata ekAdazAdayaH sarve'pyanantaguNahInAH, evamadholokAdiSvapi viMzatipRthaktvAsiddhau prathame caturthabhAge saGkhyeyaguNahAniH, dvitIyacaturthabhAge'saGkhyeyaguNahAni:, tRtIyasmAcaturthabhAgAdArabhya punaH sarvatrApyanantaguNahAni:, yeSu tu harivarSAdiSu sthAneSUtkarSato daza daza sidhyanti tatraivaM vyAptiH - trikaM yAvatsaGkhyeyaguNahAni:, tatazcatuSke paJcake cAsaGkhyeyaguNahAni:, tata SaTkAradArabhya sarvatrApi anantaguNahAni:, tadyathA ekakasiddhA: sarvabahava:, tato dvikadvikasiddhAH saGkhyeyaguNahInAH, tebhyo'pi trikatrikasiddhAH saGkhyeyaguNahInAH, tebhyo'pi catuzcatuH siddhAH asaGkhyeyaguNahInAH, tebhyo'pi paJca 2 siddhA asaGkhyeyaguNahInAH, tataH SaDAdayaH sarve'pyanantaguNahInAH, yatra punaravagAhanAyavamadhyAdAvutkarSato'STau sidhyantaH prApyante tatraivaM vyAptiH - catuSkaM yAvatsaGkhyeyaguNahAni:, tataH paramanantaguNahAniH, tadyathA-ekakasiddhAH sarvabahavaH tebhyA'pi dvikadvikasiddhAH saGkhyeyaguNahInAH tebhyo'pi tritrikasiddhAH saGkhyeyaguNahInAH, tebhyo'pi catuzcatuH siddhAH saGkhyeyaguNahInAH paraM paJcapaJcAdayo'nantaguNahInAH atrAsaGkhyeyaguNahAnirna vidyate, yatra punarurddhalokAdAvutkarSatazcatvAraH sidhyantaH prApyante tatra evaM vyAptiH - ekakasiddhAH sarvabahavaH, te'bhyo dvidvikasiddhA asaGkhyeyaguNahInAH, tebhyo'pi trikatrikasiddhA anantaguNahInAH, tebhyo'pi catuzcatusiddhA anantaguNahInA:, atra saGkhyeyaguNahAnirna vidyate, taduktaM - " jattha cattAri siddhA diTThA tattha saMkhejjaguNahAthI natthi 'saMkhejjavivajjiya caukke' iti vacanA" diti / yatra punarlavaNAdau dvau dvAvutkarSataH sidhyantau dRSTau tatraivaM vyAptiH - ekakasiddhAH sarvabahavaH, tato dvikadvikasiddhA anantaguNahInAH, taduktaM - "lavaNAdau do siddhA diTThA tattha ekkagasiddhA bahugA, dugasiddhA anaMtaguNahINA / " tadevamiha sannikarSo dravyapramANe saprapaJcaM cintitaH, zeSeSu tu dvAreSu siddhaprAbhRtaTIkAto bhAvanIyaH, iha tu granthagaurava bhayAnnocyate Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-86 ____125 siddhaprAbhRtasUtraM tadRttiM copajIvya malayagiriH / siddhsvruupmetnnirvoccchissybuddhihitH|| samprati vizeSAntaraM jijJAsuranantarasiddhasvarUpaM ziSyaH praznayannAha mU.(87)se kiMtaM anaMtarasiddhakevalanANaM?, anaMtarasiddha kevalanANaM patrarasavihaM pannattaM, taMjahA-titthasiddhA 1 atitthasiddhA 2 titthayarasiddhA 3 atitthayarasiddhA4 saMyabuddhasiddhA5 patteyabuddhasiddhA 6 buddhabohiyasiddhA 7 ithiliMgasiddhA 8 purisaliMgasiddhA 9 napuMsagasiddhA 10 saliMgasiddhA 11 annaliMgasiddhA 12 gihiliMgasiddhA 13 egasiddhA 14 anegasiddhA 15 se taM anNtrsiddhkevlnaannN| vR. atha kiM tadanantarasiddhakevalajJAnaM?, sUrirAha-anantarasiddhakevalajJAnaM paJcadazavidhaM prajJaptaM, paJcadazavidhatA ca tasyAnantarasiddhAnAmanantarapAzcAtyabhavarUpopAdhibhedApekSayA paJcadazavidhatvAt, tato'nantarasiddhAnAmevAnantarabhavopAdhibhedataH paJcadazavidhatAM mukhyata Aha-'tadyathe'tyupapradarzane 'titthasiddhA' ityAdi, tIryate saMsArasAgaro'neneti tIrthayathAvasthitasakalajIvAjIvAdipadArthasArthaprarUpakaM paramagurupraNItaM pravacanaM, tacca nirAdhAraM na bhavatItikRtvA saGghaH prathamagaNadharo vA veditavyaM, uktaM ca___ "titthaM bhaMte ! titthaM titthakare titthaM ?, goamA! arahA tAva niyamA titthaMkare, titthaM puNa cAuvaNNo samaNasaMgho paDhamagaNaharo vA" tasminutpanne ye siddhAH te tIrthasiddhAH, tathA tIrthasyAbhAvo'tIrthaM tIrthasvAbhAvazcAnutpAdo'pAntarAle vyavacchedo vA tasmin ye siddhAH te'tIrthasiddhAH, tatra tIrthasyAnutpAdesiddhA marudevIprabhRtayaH, na hi marudevyAdisiddhigamanakAle tIrthamutpannamAsIt, tathA tIrthasya vyavacchedazcandraprabhasvAmisuvidhisvAmyapAntarAle tatra ye jAtismaraNAdinA'pavargamavApya siddhAH te tIrthavyavacchedasiddhAH, tathA tIrthakarAH santo ye siddhAH te tIrthakarasiddhAH, anye sAmAnyakevalinaH, tathA svayambuddhAH santo ye siddhAH te svayambuddhasiddhAH, pratyekabuddhAH santo ye siddhAH te pratyekabuddhasiddhAH, atha svayambuddhapratyekabuddhAnAM kaH prativizeSa:?, ucyate, bodhyupadhizrutaliGgakRto vizeSaH, tathAhi-svayambuddhA bAhyapratyayamantareNaiva budhyante, svayameva-bAhyapratyayamantareNaiva nijajAtismaraNAdinA buddhA: svayambuddhA iti vyutpatteH, te ca dvidhA-tIrthakarAH tIrthakaravyatiriktAzca, iha tIrthakaravyatiriktairadhikAraH, Aha ca cUrNiNakRt-"te duvihA-titthayarA titthayaravairittA vA, iha vairittehiM ahigAro" iti| pratyekabuddhAstu bAhyapratyayamapekSya budhyante, pratyekaM-bAhyaM vRSabhAdikaM kAraNamabhisamIkSya buddhAH pratyeka buddhAH iti vyutpatteH, tathA ca zrUyate-bAhyavRSabhAdipratyayasApekSA karaNDvAdInAM bodhiH, bodhipratyayamapekSya ca buddhAH santo niyamataH pratyekameva viharanti, na gacchavAsina iva saMhatAH, Aha ca cUrNiNakRt-"patteyaM-bAhyaM vRSabhAdikAraNamabhisamIkSya buddhAH pratyekabuddhAH bahiHpratyayapratibuddhAnAM ca patteyaM niyamA vihAro jamhA tamhA yate pattebuddhA iti, tathA svayambuddhAnAmupadhi'dazavidha eva pAtrAdikaH, pratyekabuddhAnAM tu dvidhA-jaghanyata utkarSazca, tatra jaghanyato dvividha: utkarSato navavidhaH prAvaraNavarjaH, Aha ca cUrNiNakRt-"patteyabuddhANaM jahanneNaM duviho ukkoseNa navaviho niyamA pAuraNavajjo bhavai" For P Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nandI-cUlikAsUtraM ___ tathA svayambuddhAnAM pUrvAdhItaM zrutaM bhavati vA na vA, yadi bhavati tato liGga devatA vA prayacchati gurusannidhau vA gatvA pratipadyate, yadi caikAkI viharaNasamartha icchA ca tasya tathArUpA jAyate tata ekAkI viharatyanyathA gacchavAse'vatiSThate, atha pUrvAdhItaM zrutaM na bhavati tahi niyamAdgurusannidhau gatvA liGgaM pratipadyate, gacchaM cAvazyaM na muJcati, uktaM ca cUrNiNakRtpuvvAdhItaM se suyaM havai vA na vA, jai se natthi to liMgaM niyamA gurUsannihe paDivajjai, gacche ya viharaitti, ahavA puvvAdhItasuyasaMbhavo atthi to se liMgaM devayA payacchai gurusannidhe vA paDivajjai, jai ya egavihAraviharaNajogo icchA vA se to ekko ceva viharai, annahA gacche viharai'tti / pratyekabuddhAnAM tu pUrvAdhItaM zrutaM niyamato bhavati, tacca jaghanyata ekAdazAGgAni utkarSataH kiJcinyUnAni daza pUrvANi, tathA liGgaM tasmai devatA prayacchati, liGgarahito vA kadAcidbhavati, tathA cAha cUrNiNakRt-"patteyabuddhANaM puvvAdhItaM suyaM niyamA bhavai, jahanneNaM ekArasa aMgA, ukkoseNaM bhinnadasupUvvI, liMgaM ca se devayA payacchai liMgavajjio vA bhavati, jato bhaNiyaM'rUppaM patteyabuddhA' iti" tathA buddhA:-AcAryAstairbodhitAH santo ye siddhAH te buddhabodhitasiddhA, ete ca sarve'pi kecit strIliGgasiddhAH, striyA liGgaM striliGga, strItvasyopalakSaNamityarthaH, tacca tridhA, tadyathA-vedaH zarIranirvRttirnepathyaM ca, tatreha zarIranirvRttyA prayjanaM, na vedanepathyAbhyAM, vede sati siddhatvAbhAt, nepathyasya cApramANatvAt, Aha ca cUNNikRt-"ithie liMgaM itthiliMgaM, itthie uvalakkhaNaMti vRttaM bhavati, taM ca tivihaM-veyo sarIranivattI nevatthaM ca, iha sarIranivvattIe ahigAro, na veynevtthehiN"ti|| ___ tasmin strIliGge vartamAnAssanto ye siddhAH te strIliGgasiddhAH etena yadAhurAzAmbarAH-na strINAM nirvANAmiti, tadapAstaM draSTavyam, strInirvANasya sAkSAdanena sUtreNAbhidhAnAt, tatpratiSedhasya ca yuktayanupapannatvAta, tathAhi-muktipatho jJAnadarzanacAritrANi, "samyagadarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" iti vacanAt, samyagdarzanAdInica puruSANAmiva strINAmapi avikalAni, tathAhidRzyante striyo'pi sakalamapi pravacanArthamabhirocayamAnAH, jAnate caSaDAvazyakakAlikotkAlikAdibhedabhinnaM zrutaM paripAlayanti ca saptadazavidhamakalaGkaM saMyamaM dhArayanti ca devasurANAmapi durddharaM brahmacaryaM tapyante ca tapAMsi mAsakSamaNAdIni, tataH kathamiva tAsAM na mokSasambhavaH?, syAdetad-asti strINAM samyagdarzanaM jJAnaM ca na punazcAritraM, saMyamAbhAvAt, tathAhi-strINAmavazyaM vastraparibhogena bhavitavyam, anyathA vivRtAGgayastAH tiryastriya iva puruSANAmabhibhavanIyA bhaveyuH, loke ca garhopajAyate, tato'vazyaM tAbhirvastra paribhoktavyaM, vastraparibhoge casaparigrahatA, saparigrahatve ca saMyamAbhAva iti, tadasamIcInaM, samyak siddhAntAparijJAnAt, parigraho hi paramArthato mUrchA'bhidhIyate, 'mucchA pariggaho vRtto' iti vacanaprAmANyAt, tathAhi-mUrchArahito bharatacakravartI sAntaHpuro'pyAdarzakagRhe'vatiSThamAno niSparigraho gIyate, anyathA kevalotpAdAsambhavAt, apica___ yadi mUrchAyA abhAve'pi vastra saMsargamAnaM parigraho bhavet tato jinakalpaM pratipannasya kasyacitta sAdhostuSArakaNAnuSakte prapatati zIte kenApyaviSayopanipAtamadya zItamiti vi Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-87 127 bhAvya dhArthinA zirasi vastre parikSipte tasya saparigrahatA bhavet, na caitadiSTaM, tasmAnnaM saMsargamAtraM parigrahaH, kintu mUrchA, sA ca strINAM vastrAdiSu na vidyate, dharmopakaraNamAtratayA tasyopAdAnAt, na khalu tA vastramantareNAtmAnaM rakSitumIzate, nApi zItakAlAdiSvarvAgdazAyAM svAdhyAyAdikaM kartu, tato dIrghatarasaMyamaparipAlanAya yatanayA vastra paribhuJjAnA na tAH parigrahavatyaH, athocyetasambhavati nAma strINAmapi samyagadarzanAdikaM ratnatrayaM, paraMna tat sambhavamAtreNa muktipadaprApakaM bhavati, kintu prakarSaprAptaM, anyathA dIkSAnantarameva sarveSAmapyavizeSeNa muktipadaprAptiprasakteH, samyagdarzanAdiratnatrayaprakarSazca strINAmasambhavI, tato na nirvANAmiti, tadapyuktam, strISuratnatrayaprakarSAsambhavagrAhakasya pramANasyAbhAvAt, na khalu sakaladezakAlavyAptyA strISu ratnatrayaprakarSAsambhavagrAhakaM pratyakSamanumAnaM vA pramANaM vijRmmate, dezakAlaviprakRSTatayA tatra pratyakSasyApravRtteH, tadapravRttau cAnumAnasyApyasambhavAt, nApi tAsu ratnatrayaprakarSAsambhavapratipAdakaH ko'pyAgamo vidyate, pratyuta sambhavapratipAdaka: sthAne sthAne'sti, yathA idameva prastutaM sUtraM, tato na tAsAM ratnatrayaprakarSAsambhavaH, yatha manyethAH,-svabhAvata evAtapeneva chAyAvirudhyate strItvena ratnaprakarSaH tatastadasambhavo'numIyate, tadayuktaM, yuktivirodhAt, tathAhi ratnatrayaprakarSaH sa ucyate yato'nantaraM muktipradaprAptiH,sacAyogyavasthAcaramasamaye, ayogyAvasthA cAsmAdRzAmapratyakSA, tataH kathaM virodhagatiH ?, na hi adRSTena saha virodhaH pratipattaM zakyate, mA prApat puruSepvatiprasaGgaH, nanujagati sarvotkRSTapadaprAptiH sarvotkRSTenAdhyavasAyenAvApyate, nAnyathA, etaccobhayorapyAvayorAgamaprAmANyabalataH siddhaM, sarvotkRSTecadve pade-sarvotkRSTaM duHkhasthAnaM sarvotkRSTaM sukhasthAnaM ca, tatra sarvotkRSTaduHkhasthAnaM saptamanarakapRthivI, ataH paraM paramaduHkhasthAnasyAbhAvAt, sarvotkRSTasukhasthAnaM tu niHzreyasaM, tataH paramanyasya sukhasthAnasyAsambhavAt, tataH strINAM saptanarakapRthivIgamanamAgame niSiddhaM, niSedhasya ca kAraNaM tadgamanayogyatathAvidhasarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvaH, tataH saptamapRthivIgamananiSedhAdavasIyate-nAsti strINAM nirvANaM, nirvANahetoH tathArUpasarvotkRSTamanovIryapariNAmasyAsambhavAt, tathA cAtra prayogaH asambhavanirvANA striyaH, saptamapRthivIgamanatvAbhAvAt, sammUcchimAdivat, tadetadayuktaM, yato yadi nAma strINAM saptamanarakapRthivIgamanaM prati sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvaH, tata etAvatA kathamavasIyate ? niHzreyasamapi prati pAsAM sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvo, na hi yo bhUmikarSaNAdikaM karma kartuM na zaknoti sa zAstrANyapyavagADhuM na zaknotIti pratyetuM zakyaM pratyakSavirodhAt, atha sammUcchimAdiSUbhayamapi prati sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvo dRSTaH, tato'trApyavasIyate, nanu yadi tatra dRSTastarhi kathamatrAvasIyate?, na khalu bahirvyAptimAtreNa heturgamako bhavati, kintvantarvyAptyA, antarvyAptizca pratibandhabalena sidhyati, na cAtra pratibaMdho vidyate, na khalu saptamapRthivIgamanaM nirvANagamanasya kAraNaM, nApyevamevAvinAbhAvapratibandhata; saptamapRthivIgamanAvinAbhAvinirvANagamanaM, caramazarIriNAM saptamapRthivIgamanamantareraNaiva nirvANAgamanabhAvAt, na ca pratibandhamantareNa ekasyAbhAve'nyasyAbhAvo, mA prApadyasya tasya vA kasyacidekasyAbhAve sarvasyAbhAvaprasaGgaH, yadyevaMtarhi kathaM sammucchimAdiSu nirvANagamanAbhAva iti?, ucyate, tathAbhavasvAbhAvyAt, tathAhi-te sammUcchimAdayo bhavasvabhAvata eva na samyagdarzanAdikaM yathAvat pratipattuM Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nandI - cUlikAsUtraM zaknuvanti, tato na teSAM nirvANasambhavaH, striyastu prAguktaprakAreNa yathAvatsamyagdarzanAdirattratrayasampadyogyA, tatastAsAM na nirvANAbhAvaH / ati ca-bhujaparisarpA dvitIyAmeva pRthivIM yAvadgacchanti, na parataH, parapRthivIgamanahetutathArUpamanovIryapariNatyabhAvAt, tRtIyAM yAvat pakSiNaH, caturthI catuSpadAH, paJcamImuragAH atha ca sarve'pyUrddhamutkarSata: sahasrAraM yAvadgacchanti, tannAdhogativiSaye manovIryapariNativaipamyadarzanAdUrddhagatAvapi tadvaiSamyaM, tathA ca sati siddhaM strIpuMsAmadhogativaiSamye'pi nirvANaM samamiti kRtaM prasaGgena, tathA pulliGge zarIranirvRttirUpe vyavasthitAH santo ye siddhAste puMliGgasiddhAH, evaM napuMsakaliGgasiddhA:, tathA svaliGge-rajoharaNAdirUpe vyavasthitAH santo ye siddhAste svaliGgasiddhA:, tathA anyaliGge-parivrAjakAdisambandhini valkalakaSAyAdivastrAdirUpe dravyaliGge vyavasthitAH santo ye siddhAste'nyaliGgasiddhAH, gRhiliGge siddhA gRhiliGgasiddhA marudevIprabhRtayaH, tathA ekasiddhA iti ekasmin 2 samaye ekakAH santo ye siddhAste ekasiddhA:, 'anegasiddhA iti' ekasmin samaye aneke siddhA: anekasiddhAH aneke caikasmin samaye sidhyanta utkaSarto'STottarazatasaGkhyA veditavyAH / Aha- nanu tIrthasiddhAtIrthasiddharUpabhedadvaye eva zeSabhedA antarbhavanti tatkimarthaM zeSabhedopAdAnamucyate ?, satyam, antarbhavanti paraM na tIrthasiddhAtIrthasiddhabhedadyopAdAnamAtrAt zeSabhedaparijJAnaM bhavati, vizeSaparijJAnArthaM caiSa zAstrArambhaprayAsa iti zeSa bhedopAdAnaM / mU. (88) se kiM taM paramparasiddha kevalanANaM ?, paraMparasiddha kevalanANaM aNegavihaM paNNattaM, taMjahA- apaDhamasamayasiddhA dusamayasiddhA tisamayasiddhA causamayasiddhA jAva dasasamayasiddhA saMkhijjasamayasiddhA asaMkhijjasamayasiddhA anaMtasamayasiddhA, se taM paraMparasiddhakevalanANaM, se taM siddhakevalanANaM // vR. 'se kiM taM paramparasiddhakevalanANamityAdi, na prathamasamayasiddhA aprathamasamayasiddhAH, paramparasiddhavizeSaNaM, aprathamasamayavarttinaH siddhatvasamayAdvitIyasamayavarttina ityarthaH, stryAdiSu tu dvitIyasamayasiddhAdaya ucyante, yadvA sAmAnyataH aprathamasamayasiddhA ityuktaM, tata etadeva vizeSaNe vyAcaSTe - dvisamayasiddhAH trisamayasiddhA ityAdi / 'se ttami' -tyAdi nigamanaM' mU. (89) taM samAsao cauvvihaM pannattaM, taMjahA- davvao khittao kAlao bhAvao, tattha davvao NaM kevalanANI savvadavvAiM jANai pAsai, khittao NaM kevalanANI savvaM khittaM jANai pAsai, kAlao NaM kevalanANI savvaM kAlaM jANai pAsai, bhAvao NaM kevalanANI savve bhAve jANai pAsai / vR. 'taM samAsato' ityAdi, tadidaM sAmAnyena kevalajJAnamabhigRhyate, 'samAsataH' saMkSepeNa caturvidhaM prajJaptatadyathA - dravyata: kSetrataH kAlato bhAvatazca tatra dravyato 'Namiti' vAkyAlaGkAre kevalajJAnI sarvadravyANi-dharmAstikAyAdIni sAkSAjjAnAti pazyati, kSetrataH kevalajJAnI sarvaM kSetra- lokAlokabhedabhinnaM jAnAti pazyati, iha yadyapi sarvadravyagrahaNenAkAzAstikAyo'pI gRhyate tathApi tasya kSetratvena rUDhatvAt bhedenopanyAsaH, kAlataH kevalajJAnI sarvaM kAlam - atItAnAgatavarttamAnabhedabhinnaM jAnAti pazyati, bhAvataH kevalajJAnI sarvAn jIvAjIvagatAn Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 89 bhAvAn gatikapAyAgurulaghubhRtIn jAnAti pazyati / iha kevalajJAnakevaladarzanopayogacintAyAM kramopayogAdiviSayA sUrINAmanekadhA vipratipattiH, sA cUNNikRtA mUlaTIkAkRtA ca darzitA, tato vayamapi saMkSepato vineyajanAnugrahAya tAM pradarzayAmaH - 'keI bhAMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI niyamA / anne egaMtariyaM icchaMti suovaeseNaM // annena ceva vIsuM daMsaNamicchaMti jinavariMdassa / jaM ciya kevalanANaM taM ciya se daMsaNaM viMti // ' 'kecana' siddhasenAcAryAdayo 'bhaNaMti' brUvate, kimityAha- 'yugapad' ekasmin kAle 'kevalI' kevalajJAnavAn na tvanyazchadmastho jAnAti pazyati ca 'niyamAt' niyamena, anye punarAcAryA jinabhadragaNikSamAzramaNaprabhRtayaH 'icchaMti' manyante, kimiti ?, Aha- ekAntaritaM kevalI jAnAti pazyati ceti, ekasmin samaye jAnAti ekasminsamaye pazyatItyarthaH / kathametadicchantIti ?, ata Aha- zrutopadezena, AgamAnusAreNetyarthaH / 'anne' ityAdi, anye kecidvRddhAcAryA na caiva jJAnadarzanaM viSvak pRthagicchanti jinavarendrasya, jinA:- upazAntarAgAdidoSasamUhAH teSAM varAH - pradhAnA nirmUlata eva kSINasakalarAgAdidoSodbhavanibandhanamohanIyakarmmANaH, kSINAmohA ityartha:, teSAmindro bhagavAn utpannakevalajJAnaH tasya, na tvanyasya, kintu yadeva kevalajJAnaM tadeva 'se' tasya kevalino darzanaM bruyate, kSINasakalAbaraNasya dezajJAnAbhAvAt kevaladarzanasyApyabhAvAt, tasyApi vastvekadezabhUtasAmAnyamAtragrAhitayA dezajJAnakalpatvAditi bhAvanA / tatra 'yathoddezaM nirddeza' iti nyAyAt prathamaM yugapadupayogavAdimataM pradarzyate'jaM kevalAI sAI apajjavasiyAI dovi bhaNiyAI / to biti kei jugavaM jANai pAsai ya savvannU / / ' 'yat' yasmAt kAraNAt 'dve api' kevalajJAnakevaladarzane samaye-siddhAnte sAdyaparyavasite bhaNite, tato bruvate kecana siddhasenAcAryAdayaH, kimityAha- 'yugapad' ekasmin samaye kAle jAnAti pazyati ca sarvajJa iti / vipakSe bAdhAmAha "iharA''InihaNattaM micchAvaraNakkhaotti va jinassa / iyarevayarAvaraNayA ahavA nikkAraNAvaraNaM / / " 'itarathA' yugapatkevalajJAnadarzanabhAvAnabhyupagame 'AdinidhanatvaM' sAdisaparyavasitatvaM kevalajJAnakevaladarzanayoH prApnoti, tathAhi - utpattisamayabhAvikevalajJAnopayogAnantarameva kevaladarzanopayogasamaye kevalajJAnAbhAvaH punastadanantaraM kevalajJAnopayogasamaye kevaladarzanAbhAva iti dve api kevalajJAnakevaladarzane sAdisaparyavasite, tathA mithyA-alIka: AvaraNakSaya:-- kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNakSayo jinaMsya prApnoti na hyapanItAvaraNau dvau pradIpo krameNa prakAzyaM prakAzayataH, tadvat ihApi kevalajJAnadarzane yugapannirmUlato'panItasvasvAvaraNe tataH kathaM te krameNa svaprakAzyaM prakAzayata: ? krameNeti cedabhyupagamaH tarhi mithyA tadAvaraNakSati 30/9 129 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM tathA itaretarAvaraNatA prApnoti, tathAhi-yadi svAvaraNe niHzeSataH kSINe'pi anyatarabhAve'ntarabhAvo neSyate tarhi te eva parasparamAvaraNe jAte, tathA ca sati siddhaantpksskssitiriti| athavA niSkAraNAvaraNaM, yadi hi sAkalyena svAvaraNApagame'pyanyataropayogakAle'nyatarasya bhAvo neSyate tarhi tasyAnyatarasyAvaraNamakAraNameva jAtaM, kAraNasya karmalakSaNasya prAgeva sarvathApagamAt, tathA ca sati sadaiva bhAvAbhAvaprasaGgaH, tathA coktaM ___ "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAditi" 'taha ya asavvannuttaM asavvadarisattaNappasaMgo y| egaMtarovayoge jinassa dosA bahuvihA y||' tathA cati samuccaye, yadikrameNopayoga iSyate tahi bhagavato'sarvajJatvamasarvadarzitvaprasa-- Ggazca prApnoti, tathAhi-yadikrameNa kevalajJAnakevaladarzanopayogAbhyupagamastahina kadAcidapi bhagavAn sAmAnyavizeSAvekakAlaM jAnAti pazyati vA, tato'sarvajJatvAsarvadarzitvaprasaGgaH, pAkSikaM vA sarvajJatvaM sarvadarzitvaM ca prasajyate, tathAhi-yadA sarvajJo na tadA sarvadarzI, darzanopayogAbhAvAt, yadA tu sarvadarzI na tadA sarvajJo, jnyaanopyogaabhaavditi| evamekAntaropayoge'bhyupagamyamAne sati jinasya doSA bahuvidhAH praapnuvnti| evaM pareNokte sati AgamavAdI jinabhadragaNikSamAzramaNa Aha 'bhaNNai bhinnumuhuttovaogakAle'vi to tinaannss| micchA chAvaTThI sAgarovamAiM khovsme||' yaduktam-itarathA AdinidhanatvaM prApnoti, tadasamIcInaM, upayogamanapekSya labdhimAtrApekSayA kevalajJAnakevaladarzano: sAdyaparyavasitatvasyAbhidhAnAt, matyAdiSuSaTSaSTisAgaropamANAmiva, yadapyuktaM -'mithyAvaraNakSaya' iti tatrApi bhaNyate, yadi sAdyaparyavasitaM kAlamupayogAbhAvata AvaraNakSayasya mithyAtmApadyate 'to' tti tataH 'trijJAnino' matizrutatAvadhijJAnavato bhinnamuhUrtalakSaNopayogakAle'pi yo nAma matyAdInAM SaTSaSTisAgaropamANi yAvat kSayopazamaH sUtre'bhihitaH sa mithyA prApnoti, tAvantaM kAlaM matyAdInAmupayogAsambhavAt yugapudbhAvAsambhavAcca, yAti itaretarAvaraNatA pUrvamAsajjitA sA'pyasamIcInA, yato jIvasvAbhAvyAdeva matyAdInAmiva kevalajJAnakevaladarzanayoryugapadupayogAsambhavaH, tataH sA kathamupapadyate?, mA prApadanyathA matyAdInAmapi parasparamAvaraNatprasaGgaH, yo'pi niSkAraNAvaraNadoSa udbhAvitaH so'pi jIvasvAbhAvyAdeva tathopayogapravRtterapAsto dRSTavyaH, anyathA matyAdInAmapi prasajjeta, teSAmapyutkarSataH SaTSaSTisAgaropamANi yAvat kSayopazamasyAbhidhAnAt, taavtkaalNcopyogaabhaavaaditi| vAdimatamAzaGkaya dUSyati 'aha navi evaM to suNa jaheva khINaMtarAyo arihaa| saMtevi aMtarAyakkhayammi paMcappayAraMmi // samayaM na dei lahai va bhuMjai uvabhuMjai va svvnnnnuu| - kajjaMmi dei lahai va bhuMjai va taheva ihaiMpi // ' 'apiH' avadhAraNe, atha naivamuktena prakAreNa manyase kSAyopazamikakSAyikayAdRSTAntadArTAntikabhAvAsambhavAt, yathaiva khalu kSINAntarAyako'rhan satyapyantarAgrakSaye paJcaprakAre, Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mUlaM-89 ihAntarAyakarmaNo dAnAntarAyAdibhedena paJcaprakAratvAt tatkSayo'pi paJcaprakAra: uktaH, satataM na dadAti labhate vA bhuMkte upabhuMkta vA sarvajJaH, kintu kArye samutpanne sati dadAti labhate vA bhuMkte vA upalakSaNametat upabhuMkta vA, tathaiva 'ihApi' kevalajJAnadarzanaviSaye satyapi tadAvaraNakSaye na yugapattadupayogasambhavaH, tthaajiivsyaabhaavyaaditi|syaadetd, yadi paJcavidhAntarAyakSaye satyapi bhagavAn na satataM dAnAdikriyAsu pravarttate tataH kiM tatkSayasya phalamityata Aha___ditassa labhaMtassa va bhuMjaMtassa va jiNassa esa gunno| khINaMtarAyavatte jaM se vigdhaM na saMbhavai / ' jinasya kSINasakaladhAtikarmaNaH kSINAntarAyace satyeSa guNo jAyate, yaduta--'se' tasya jinasya dadato labhamAnasya vA bhuJjAnasya vakArasyAnuktasamuccayArthatvAdupabhuJjAnasya ca yadvighno na bhavati, prAkRtatvAcca vighnazabdasya napuMsakanirdezaH / amumeva guNaM prakRte'pi yojayatrAha 'uvauttassemeva ya nANaMmi va daMsaNaMmi va jinassa / khINAvaraNaguNo'yaM jaM kasiNaM muNai pAsai vaa|" 'evameva' dAnAdikriyAsu pravRttasyeva jJAne darzane copayuktasya jinasya kevalinA'yaM kSINAvaraNetve sati guNo yat kRtsnaM lokAlokAtmakaM jagajjAnAti pazyati vA, na tu jAnataH pazyato vA vighnaH sambhavatIti / vAdyAha 'pAsaMto'vi na jANai jANaM va na pAsaI jai jinnido| evaM na kayA'veso savvaNNU savvadarisI y||' yadi pazyannapi bhagavAn na jAnAti, darzanakAle jJAnopayogAnabhyupagamAt, jAnan vA yadi na pazyati, jJAnopayogakAle darzanopayogAnabhyupagamAt, tata evaM sati na kadAcidapyasau sarvajJaH sarvadarzI ca praapnotiiti| siddhAntavAdyAha__ 'jugavamayANaMto'vi hu cauhivi nANehi jaha va cunaannii| bhannai taheva arihA savvaNNU savvadarisI y||' yathA matyAdIbhiH manaHparyAyAntaizcaturbhinaiiryugapadajAnannapi jIvasvAbhAvyAdeva yugapadu-- payogAbhAvAt labdhyapekSayA caturjJAnI bhaNyate, tathaivArhannapi bhagavan yugapatkevalakajJAnadarzanopayogAbhAve'pi ni:zeSatadAvaraNakSayAt zaktyapekSayA sarvajJaH sarvadarzI cocyate itydossH| punarapyatra vAdyAha- . 'tulle ubhayAvaraNakkhayaMmi puvvaM samubbhavo kss| duvihuvayogAbhAve jinassa jugavaMti coei / ' 'tulye' samAne, ekakAlamityarthaH, ubhayAvaraNakSaye' kevalajJAnakevaladarzanAvaraNakSaye 'pUrva' prathamaM 'samudbhavaH' utpAdaH kasya bhavet ? kiM jJAnasya ? uta darzanasya ? yadi jJAnasya sa kinibandhana iti vAcyaM, tadAvaraNakSayanibandhana iti cet, nanu sa darzane'pi tulya iti tasyApyudbhaprasaGgaH, evaM darzanapakSe'pi vAcyaM, ataH prathamasamaye svAvaraNakSaye'pi anyatarasyAbhAve'pyanyatarasyApyabhAva eva viparyayo vA prApnotIti yugadvividhopayogAbhAvabhyupagame jinasya vAdI codayatIti / atra siddhAntavAdyAha Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nandI - cUlikAsUtraM 'bhannai na esa niyamo jugavuppantreNa jugavameveha | hoyavvaM uvayogeNa ettha suNa tAva diTThataM / ' I 'bhaNyate' atrottaraM dIyate, na eSa niyamo yaduta zaktyapekSayA yugapadutpannenApi jJAnena yugapadeveha upayogena- upayogarUpatayA'pi bhavitavyamiti / kuta iti cet, tathAdarzanAt, Aha ca- 'ettha suNa tAvadiTTaMtaM' 'atra' asmin vicAraprakrame zRNu tAvat dRSTAntaM / tameva darzayati - 'jaha jugavuppattIe'vi sutte sammattamaisuyAINaM / nattha jugavovaogo savvesu taheva kevaliNo // ' yathA samyaktvamati zrutAdInAm, AdizabdAdavadhijJAnaparigrahaH, yugapadutpattAvapi 'sUtre' Agame'bhihitAyAM na sarveSveva matyAdiSu yugapadupayogo bhavati, "jugavaM do natthi uvaogA' iti vacanaprAmANyAt, tathaiva kevalino'pi zaktyapekSayA yugapatkevalajJAnakevaladarzanotpattau api na dvayorapi yugapadupayogo bhavati / amumevArthaM sUtreNa saMvAdayannAha - 'bhaNiyaM ciya pannattIpannavaNAIsu jaha jino samayaM / jaM jAi navi pAsa taM anurayaNappabhAINaM // ' - bhaNitaM caitadanantaroditaM prajJaptau prajJApanAdiSu yathA yaM samayaM kevalI jAnAti aNvAdikaM ratnaprabhAdikaM ca na tameva samayaM pazyatIti, 'anurayaNappabhAINaM' ityatra prAkRtatvAdvitIyArthe SaSThI, tataH krameNaiva kevalajJAnakevaladarzanayorupayogo na yugapaditi sthitaM / sAmprataM ye kevala - jJAnakevaladarzanAbhedavAdinastanmatakamupanyasyannAha 'jaha kira khINAvaraNe desannANANa sambhavo na jine / ubhayAvaraNAtIte taha kevaladaMsaNassAvi // ' yathA 'kile'- tyAptoktau kSINAvaraNe bhagavati jine 'dezajJAnAnAM' matyAdInAM na sambhavaH tathA 'ubhayAvaraNAtIte' kevalajJAnakevaladarzanAvaraNAtIte bhagavati kevaladarzanasyApi na sambhavaH / kathamiti ceducyate - iha tAvad yagupadupayogadvayaM na jAyate, sUtre tatra tatra pradeze niSedhAt, na caitadapi samIcInaM yattadAvaraNaM kSINaM tathApi tanna prAdurbhavati, Uddharvamapi tadbhAvaprasaGgAt, tataH kevaladarzanasyApi na sambhavaH / kathamiti ceducyate-iha tAvad yugapadupayogadvayaM na jAyate, sUtre tatra tatra pradeze niSedhAt, na caitadapi samIcInaM yattadAvaraNaM kSINaM tathApi tanna prAdurbhavati, Urdhvamapi tadabhAvaprasaGgAt, tataH kevaladarzanAvaraNakSayAdupajAyamAnaM kevaladarzanaM sAmAnyamAtragrAhakaM kevalajJAna eva sarvAtmanA sarvavastugrAhake'ntarbhavatIti tadevaikaM kevalajJAnaM cakAsti, na tataH pRthagbhUtaM kevaladarzanamiti / atra siddhAntavAdI kevaladarzanasya svarUpataH pArthakyaM sisAdhayiSuridamAha 'desannANovarame jaha kevalanANasaMbhavo bhaNio / saddaMsaNavi game taha kevaladaMsaNaM hoU / ' yathA bhagavati matyAdidezajJAnoparame kevalajJAnasambhavaH svarUpeNa bhaNitastvayA tathA cakSuddarzanAdidezadarzanavigame sati kevaladarzanamapi tataH pRthak svarUpato bhavatu, nyAyasya samAnatvAt, anyathA pRthak tadAvaraNakalpanAnairarthakyApatteH / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 89 'aha desanANaMdasaNavigame tava kevalaM mayaM nANaM / na mayaM kevaladaMsaNamicchAmittaM nanu tavedaM // ' atha dezajJAnadarzanavigame tava kevalajJAnamevaikaM mataM, na mataM kevaladarzanamiti, atrAha - nanu tavedamicchAmAtrAm-abhiprAyamAtraM, na tvatra kAcanApi yuktiH, na cecchAmAtrato vastusiddhiH, sarvasya sarveSvartheSu siddhiprasaktateH, yadapyuktaM 'na caitadapi samIcInamityAdi' tadapi na samIcInaM, kSayopazamAvizeSe'pi matyAdInAmiva jIvasvAbhAvyAdeva kevalajJAnavaraNakevaladarzanAvaraNakSaye'pi satataM tayoraprAdurbhAvAvirodhAt, athocyeta "davvato NaM kevalanANI savvadavvAI jANai pAsai" ityAdi sUtraM kevalajJAnakevaladarzanAbhedapratipAdanaparaM, kevalajJAnina eva sato jJAnadarzanayorabhedena viSayanirdezAt, sUtraM ca yuSmAkamapi pramANaM, tatkathamatra vipratipadyate iti ?, 'bhannai jahohinANI jANai pAsai ya bhAsiyaM sutte / na ya nAma ohidaMsaNanANegattaM taha ihaMpi // ' 'bhaNyate' atrottaraM dIyate yathA avadhijJAnI jAnAti pazyati ceti sUtre bhASitaM, taduktaM"davvao NaM ohinANI ukkoseNaM savvAI rUvidavvAiM jANai pAsai" ityAdi, na ca tathA sUtre bhANitamapi nAmAvadhijJAnAvadhidarzanayorekatvaM, tathA ihApi kevalajJAnakevaladarzanayorekatvaM sUtravazAdAsajyamAnaM na bhaviSyati, sUtrasya sAmAnyataH, pravRtteH, api ca-jAnAti pazyati ceti dvAvati zabdAvekArthau na bhavato, nApi tatra sUtre ekArthikavaktavyatAdhikAraH, kintu sAmAnyavizeSavipayAdhigamAdhidhAnaparau / tatazca - 'jaha pAsai taha pAsau pAsai jeNeha daMsaNaM taM se / jANai jeNaM arihA taM se nANaMti dhetavvaM // ' 'yathA' yena prakAreNa jJAnAdabhedena bhedena vA pazyati tathA pazyatu, evAvattu vayaM brUmo yena sAmAnyAvagamAkAreNArhan pazyati taddarzanamitijJAtavyaM, yena punarvizeSAvagamarUpeNAkAreNa jAnAti tat 'se' tasyArhato jJAnamiti, na ca yugapadupayogadvayaM, anakezaH sUtre niSedhAt, tataH krameNa bhagavato jJAnaM darzanaM ceti / etadeva sUtreNa darzayati 133 "nANaMmi daMsaNaMmi va etto egayarayaMmi uvauttA / savvassa kevalissa jugavaM do natthi uvaogA // " jJAne tathA darzane vAzabdo vikalpArthaH, anayorekakAlam ekatarasmin kasmiMzcidupayuktAH kevalino, na tu dvayoH yataH sarvasya kevalino yugapat dvAvupayogau na sta iti / tasmAdetsUtrabalAdapi krameNa jJAnaM darzanaM ca siddhaM / api ca 'uvaogo egayaro paNavIsaime sae siNAyassa / bhaNiyo viDatthayocciya chaTThaddese viseseNaM // ' bhagavatyAM paJcaviMzatitame zate adhyayanAparaparyAye SaSThoddezake strAvakasya kevalino 'vizeSeNa' vizeSata: ekatara upayogo bhaNitaH, tatkathamevamAgamArthamupalabhyAtmAnaM vipralambhemahi ? / sAmprataM siddhAntavAdyeva jinabhadragaNikSamAzramaNa Atmano'ddhatatvamAgamabhaktiM ca parAM khyApayannAha- Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nandI-cUlikAsUtraM 'kassa va nANumayamiNaM jinassa jai hojja donni uvyogaa| nUnaM na hoMti jugavaM jao nisiddhA sue bhuso||' nigadasiddhatyalaM prasaGgena, prakRtaM prastumaHmU. (90) ahsvvdvvprinnaambhaavvinnnnttikaarnnmnntN| sAsayamappaDivAi egavihaM kevalaM nANaM / vR.athazabda ihopanyAsArthaH, pUrvamuddezasUtre mana:paryavajJAnAnantaraM kevalajJAnamuktaM, tatsamprati tAtparyanirdezArthamupanyasyate ityarthaH, sarvANi ca tAnidravyANi ca sarvadravyANijIvAdilakSaNAni, teSAM pariNAmAH-prayogavitrasobhayajanyA utpAdAdayaH paryAyAH sarvadravyapariNAmAsteSAM bhAva:sattA svalakSaNaM svaM svamasAdhAraNaM rUpaM tasya vizeSeNa jJApanaM vijJaptiH vijJAnaM vA vijJapti:, pariccheda ityarthaH, tasyAH kAraNaM-hetaH sarvadravyapariNAmavijJaptikAraNaM kevalajJAnamiti sambadhyate, "savvadavvANa paogavIsasAmIsayA jhaaogN| pariNAmA pajjAyA jammavinAsAdao neo / / tesiM bhAvo sattA salakkhaNaM vA visesao tss| nANaM vinnattIe kAraNaM kavaMle nANaM / / " - tacca jJeyAnantaratvAdanantaM, tathA zazvadbhavaMzAzvataM, sadopayogavaditi bhAvArthaH, tathA pratipatanazIlaM pratipAti na pratipAti apratipAti, sadA'vasthAyItyarthaH, nanu yat zAzvataM tadapratipAtyeva tataH kimanena vizeSaNena ?, tadayuktaM, samyakzabdArthAparijJAnAt, zAzvataM hi nAma anavarataM bhavaducyate, tacca kiyatkAlamapi bhavati, yAvadbhavati tAvanirantaraM bhavanAt, tataH sakalakAlabhAvapratipattyarthamapratipAtivizeSaNopAdAnaM, tato'yaMtAtparyArthaH- anavarataM-sakalakAlaM bhavatIti, athavA ekapadavyabhicAre'pivizeSavizeSyabhAvo bhavatIti jJApanArthaM vizeSaNadvayopAdAnaM, tathAhi-zAzvamapratipAtyeva apratipAti tu zAzvatamazAzvataM ca bhavati, yathA aprtipaatityvdhijnyaanmiti| __ tathA ekavidham-ekaprakAra, tadAvaraNakSayasyaikarUpatvAt, kevalaMca tajjJAnaM ca (kevalajJAnaM) / iha tIrthakRt samupajAtakevalAlokastIrthakaranAmakarmodayataH tathAsvAbhAvyAdupakAryakRtopakArAnapekSaM sakalasattvAnugrahAya saviteva prakAzaM dezanAmAtanoti, tatrAvyutpannavineyAnAM keSAJcidevamAzaGkA bhaved bhagavato'pi tIrthakRtastAvadravyazrutaM dhvanirUpaM varttate, dravyazruta ca bhAvazrutapUrvakaM, tato bhagavAnapi zrutajJAnIti, tatastadAzaGkApanodArthamAhamU. (91) kevalanANeNa'tthe nAuM je tattha pnvnnjoge| . te bhAsai titthayaro vaijoga suaMhavai sesN|| vR.iha tIrthaMkara: kevalajJAnena 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNa'miti nyAyAt, kevalajJAnenaiva, na zrutajJAnena, tasya kSayopazamikatvAt, kevalinazca kSAyopazamikabhAvAtikamAt, sarvakSaye dezakSayAbhAvAditi bhAvaH, arthAn-dharmAstikAyAdIn abhilApyAnabhilApyAn 'jJAtvA' vinizcitya ye 'tatra' teSAmarthAnAmabhilapyAnabhilapyAnAM madhye prajJApanAyogyAH abhilApyA ityarthaH, tAn bhASate, netarAn, tAnapi prajJApanAyogyAn bhASate, na sarvAn, teSAmanantatvane sarveSAM bhASituma Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 mUlaM-91 zakyatvAt, AyuSastu parimitatvAt, kintu?-katipayAneva, anantabhAgamAtrAn, Aha ca "pannavaNijjA bhAvA anaMtabhAgo tu anbhilppaannN| panavaNijjANaM puNa anaMtabhAgo suynibddho||" - tatra kevalajJAnopalabdhArthabhidhAyaka: zabdarAziH procyamAnastasya bhagavato vAgyoga eva bhavati, na zrutaM, tasya bhASAparyAptyadinAmakarmodayanibandhanatvAt, zrutasya ca kSAyopazamikatvAt, sa ca vAgyogo bhavati zrutaM 'zeSam' apradhAnaM dravyazrutamityarthaH, zrotRNAM bhAva zrutakAraNatayA dravyazrutaM vyavahiyate iti bhAvaH, anye tvevaM paThanti-"vaijoga suyaM havaitesiM" tasyAyamarzaHteSAM-zrotRNAM bhAva zrutakAraNatvAt sa vAggogaH zrutaM bhavati, zrutamiti vyavahiyate ityarthaH / ma.(92) se taM kevalanANaM, se taM pcckkhnaannN|| vR. 'setta'mityAdi nigamanaM, tadetatkevalajJAnaM, tadetatpratyakakSaM / evaM pratyakSe pratipAdite sati parokSasya svarUpamanavacchannAha ziSyaH mU. (93 )se kiM taM parukkhanANaM ?, parukkhanANaM duvihaM pannatta, taMjahA-AbhinibohianANaparokkha ca suanANaparokkha ca, jattha AbhinibohiyanANaM tattha suyanANaM, jattha suanANaM tatthAbhinibohiyanANaM, do'vi eyAiM annamantramanugayAI, tahavi puNa ittha AyariA nANNattaM pannavayaMti-abhinibujjhaitti AbhinibohianANaM suNeitti suaM, maipuvvaMjeNa suaMna misuapuviaa| vR. 'se kiM tami'tyAdi, atha kiM tatparokSaM ?, sUrirAha-parokSaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathAAbhinibodhikajJAnaparokSaM ca zrutajJAnaparokSaM ca, cazabdau svagatAnekabhedasUcako parasparasahabhAvasUcakau ca, parasparabhAvamevAnayordarzayati-'jatthe' tyAdi, 'yatra' puruSe AbhinibodhikaM jJAnaM tatraiva zrutajJAnamapi, tathA yatra zrutajJAnaM ttraivaabhinibodhikjnyaan|| ___ Aha-yatrAbhinibodhikajJAnaM tatra zrutajJAnamityukte yatra zrutajJAnaM tatrAbhinibodhikajJAnamiti gamyata eva tataH kimanenokteneti?, ucyate, niyamato na gamyate, tato niyamAvadhAraNArthametaducyate ityadoSaH, niyamAvadhAraNameva spaSTayati-dve apyete-Abhinibodhika zrute anyo'nyAnugateparasparapratibaddhe, syAdetad-anayoryedi parasparamanugamastarhi abheda eva prApnoti kathaM bhedena vyavahAraH?, tata Aha-'taha'vI'tyAdi, 'tathApi' parasparamanugame'pi punaratra-AbhinibodhikazrutayorAcAryAH-pUrvasUrayo nAnAtvaM bhedaM prarUpayanti, kathamiti ceducyate-lakSaNabhedAt, dRSTazca parasparamanugatayorapilakSaNabhedAbhedo, yathaikAkAzasthayodharmAstikAyAdharmAstikAyayoH, tathAhi__dharmAdharmAstikAyau parasparaM lolIbhAvenaikasminnAMkAzadeze vyavasthitau, tathApi yo gatipariNAmapariNatayorjIvapudgayorgatyupaSTambhaheturjalamiva matsyasya sa khalu dharmAstikAyo yaH punaH sthitipariNAmapariNatayorjIvapudgalayoreva sthityupaSTambhahetuH kSitiriva jhaSasya sa khalu adharmAstikAya iti lakSaNabhedAbhedo bhavati, evamAbhinibodhikazrutayorapilakSaNabhedAbhedo veditavyaH, lakSaNabhedamevadarzayati___ 'abhinibujjhaI'tyAdi, abhimukhaM-yogyadeze vyavasthitaM niyatamarthamindriyamanodvAreNa budhyateparicchinatti AtmA yena pariNAmavizeSaNa sa pariNAmavizeSo jJAnAparaparyAya Abhini Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM bodhikaM, tathA zaNoti vAcyavAcakabhAvapurassaraM zravaNaviSayena zabdena saha saMspaSTamarthaM paricchinatyAtmA yena pariNAmavizeSeNa sa pariNAmavizeSaH zrutaM, nanu yadyevaMlakSaNaM zrutaM tarhi ya eva zrotrendriyalabdhimAn bhASAlabdhimAn vA tasyaiva zrutamupapadyate na zeSasyaikendriyasya, tathAhi yaH zrotrendriyalabdhimAn, bhavati sa vivakSitaM zabdaM zrutvA tena zabdena vAcyamarthaM pratipattumISTe na zeSaH, zeSasya tathArUpazaktyabhAvAt, yo'pi ca bhASAlabdhimAn bhavati so'pi dvIndriyAdiH prAyaH svacetasi kimapi vikalpya tadabhidhAnAnumAnataH zabdamudgirati nAnyathA, tatastasyApi zrutaM sambhAvyate, yastvekendriyaH sa na tAvat zrotrendriyalabdhimAn nApi bhASAlabdhimAn taH kathaM tasya zrutasambhavaH?, atha ca pavacane tasyApi zrutamupavarNyate, tatkathaM prAktanaM zrutalakSaNaM samIcInamiti?, naiSa doSo, yata iha tAvadekendriyANAmAhArAdisaMjJA vidyante, tathA sUtre'nekazo'bhidhAnAt, saMjJA cAbhilASa ucyate, yata uktamAvazyakaTIkAyAm-'AhArasaMjJA AhArabhilASaHkSedvedanIyaprabhAvaH khalvAtmapariNAmavizeSaH' iti, abhilASazcamamaivarUpaM vastu puSTikAri tadyadIdamavApyate tataH samIcInaM bhavatItyevaM zabdArthollekhAnuviddhaH svapuSTinimittabhUtapratiniyatavastuprAptyadhyavasAyaH, saca zrutameva, tasya zabdArthaparyAlocanAtmakatvAta, zabdArtha-paryAlocanAtmakatvaM ca mamaivaMrUpaM vastu puSTikAre tadyadIdamavApyate ityevamAdInAM zabdAnAmantajalpAkArarUpANAmapi vivakSitArthavAcakatayA pravarttamAnatvAt, zrutasya caivalakSaNatvAt, uktaM indiyamanonimittaM jaM vitrANaM suyaanusaarennN| niyaathottisamattha taM bhAvasuyaM maI sesN||" 'suyAnusAreNaM'ti zabdArthaparyAlocanAnusAreNa, zabdArthaparyAyalocanaM ca nAma vAcyavAcakabhAvapurassarIkAreNa zabdasaMspRSTasyArthasya pratipattiH, kevalamekendriyANAmavyaktameva, kiMcanApyanirvacanIyaM tathArUpakSayopazamabhAvato vAcyAvAcakabhAvapurassarIkAreNa zabdasaMspRSTArthagrahaNamavaseyam, anyathA''hArAdisaMjJA'nupapatteH, yadapyucyate-yadyevaMlakSaNaM zrutaM tarhi ya eva zrotrendriyalabdhimAn bhASAlabdhimAn vA tasyaiva zrutamupapadyate na zeSasyaikendriyasyeti, tadapyasamIkSitArthAbhidhAnaM, samyak pravacanArthAparijJAnAt, tathAhi-bakulAdInAM sparzanendriyAtiriktadravyendriyalabdhivikalatve'pi teSAM kimapi sUkSmaM bhAvendriyapaJcakavijJAnamabhyupagamyate, 'paMcidiovivaulo' ityAdibhASyakAravacanaprAmANyAt, tathA bhASAzrotrendriya-- labdhivikalatve'pi teSAM kimapi sUkSmaM zrutaM bhaviSyati, anyathA''hArAdisaMjJA'nupapatteH, Aha ca bhASyakRta "jaha suhubhaM bhAvidiyanANaM dvvidiyaavrohe'vi| taha davvasuyAbhAve bhAvasuyaM ptthivaaiinnN||" tataH prAktanameva zrutalakSaNaM samIcInaM, nAnyaditi sthitN| tadevaMlakSaNabhedAbhedamabhidhAya samprati prakArAntaraNe bhedamabhidhitsurAha-'maipuvva'mityAdi, pR pAlanapUraNayo'rityasya dhAtoH pUryate prApyate pAlyate ca yena kAryaM tatpUrvaM, auNAdiko vakpratyayaH, kAraNamityarthaH, matiH pUrvaM yasya tanmatipUrvaM zrutaM-zrutajJAnaM, tathAhi matyA pUryate prApyate zrutaM, na khalu matipATavavibhavamantareNa zrutavibhavamuttarottaramAsAdayati Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 93 137 jantuH, tathA'darzanAt, yacca yadutkarSApakarSavazAdutkarSApakarSabhAk tattasya kAraNaM, yathA ghaTasya mRtpiNDaH, matyutkarSApakarSavazAcca zrutasyotkarSApakarSo, tataH kAraNaM matiH zrutajJAnAsya, tathA pAlyate-avasthitiM prApyate matyA zrutaM zrutasya hi dalaM matiryathA ghaTasya mRt, tathAhizruteSvapi bahuSu grantheSu yadviSayaM smaraNamIhApohAdi vA adhikataraM pravarttate sa granthaH sphuTataraH pratibhAti, na zeSAH, etacca pratiprANi svasaMvedanapramANasiddhaM, tato yathotpanno'pi ghaTo mRdabhAve na bhavati tathAsvabhAvAyAM ca mRdi tiSThantyAmavatiSThate iti sA tasya kAraNam, evaM zrutasyApi mati : kAraNaM, tato yuktamukta matipUrvaM zrutamiti, matipUrvakatA ca zrutasyopayogApekSayA dRSTavyA na tu ladhyapekSayA, labdheH samakAlatayA bhavanAt, etacca prAgevoktaM, na matiH zrutapUrvikA, tathAnubhavAbhAvAt, tato mahAn matizrutayorbhedaH / itazca bhedo bhedabhedAt, tathAhi caturddhA vyaJjanAvagrahaH, SoDhA'rthAvagrahaH avagrahehApAyadhAraNAbhedAdaSTAviMzatividhamAbhinibodhikajJAnam aGgAnaGgapraviSTAdibhedabhinnaM ca zrutajJAnamiti / tathA indriyavibhAgatazca bhedaH, tatpratipAdikA ceyaM pUrvAntargatA gAthA "soiMdiyaovaladdhI hoi suyaM sesayaM tu mainANaM / mottU davvasuyaM akkharalaMbho ya sesesuM // " asyA vyAkhyA -- zrotrendriyeNopalabdhiH zrotrendriyopalabdhirbhavati zrutaM, 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNa-miSTitazcAvadhAraNavidhiH ' tata evamihAvadhAraNaM draSTavyaM zrutaM zrotrendriyeNopalabdhireva, na tu zrotre - ndriyeNopalabdhiH zrutameva, kasmAditi cet, ucyate, iha zrotrendriyopalabdhirapi yA zrutagranthAnu - sAriNI saiva zrutamucyate, yA punaravagrahehApAyarUpa sA matiH, tato yadi zrotrendriyeNopalabdhiH zrutamevetyucyate tarhi materapi zrutatvamApadyate taccAyuktamataH zrotrendriyeNopalabdhireva zrutamityava - dhAraNIyaM, Aha ca bhASyakRt "soiMdiyAvaladdhI ceva suyaM na utaI suyaM ceva / soiMdiAvaladdhI'vi kAi jamhA maInANaM / / " tathA 'seyaM tu mainANamiti' zeSaM yat cakSurAdIndriyopalabdhirUpaM vijJAnaM tat matijJAnaM bhavatIti sambadhyate, tuzabdo'nuktasamuccayArthaH, tata AstAM zeSaM vijJAnaM zrotrendriyeNopalabdhirapi kAcidavagrahehApAyarUpA matijJAnamiti samuccinoti, uktaM ca "tu samuccayavayaNAo kAI soiMdiovaladdhI'vi / mai evaM sai souggahAdayo hoMti maibheyA / / " tadevaM sarvasyAH zeSendriyopalabdherutsargeNa matijJAnatve prApte satyapavAdamAha--'mottUNaM davvasurya' muktvA dravyazrutaM kimuktaM bhavati - muktvA pustakapatrakAdinyastAkSararUpadravyazrutaviSayAM zabdArtha paryAlocanAtmikAM zeSendriyopalabdhi, tasyAH zrutajJAnarUpatvAt, yacca dravyazrutavyatirekeNAnyo'pi zeSendriyeSvakSaralAbhaH - zabdArthaparyAlocanAtmakaH so'pi zrutaM, na tu kevalo'kSaralAbhaH kevalo hyakSaralAbho matAvapIhAdirUpAyAM bhavati, na ca sA zrutajJAnaM, atrAhananu yadi zeSendriyeSvakSaralAbhaH zrutaM tarhi yadadhAvaraNamuktaM - zrotrendriyeNopalabdhireva zrutamiti tadvighaTate, zeSendriyopalabdherapi samprati zrutatvena pratipannatvAt, naiSa doSa:, yataH zeSendriyAkSara Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nandI-cUlikAsUtraM lAbhaH sa iha gRhyate ya: zabdArthaparyAyalocanAtmakaH, zabdArthaparyAlocanAnusArI cAkSaralAbhaH zrotrendriyopalabdhikalpa iti na kazciddoSaH / itazca matizrutayorbhedo-valkasamaM matijJAnaM, kAraNatvAt, zumbasamaM zrutajJAnaM, tatkAryatvAt, tato yathA valkazumbayorbhedastathA mtishrutyorpi| itazca bhedo-matijJAnamanakSaraM sAkSaraMca, tathAhiavagrahajJAnamanakSaraM, tasyAnirdezyasAmAnyamAtrapratibhAsAtmakatayA nivikalpakatvAd, IhAdijJAnaM sAkSaraM, tasya parAmarzAdirUpatayA'vazyaM vAruSitatvAt, zrutajJAnaM puna: sAkSarameva, akSaramantareNa shbdaarthpryaalocnsyaanupptteH| itazca matizrutayo'do-mUkakalpaM matijJAnaM, svamAtrapratyAyanaphalatvAt, amUkakalpaM zrutajJAnaM, svaparapratyAyakatvAn, tathA cAmUneva bhedahetUn bhASyakRtsaMgRhItavAn "lakkhaNabheyA heUphalabhAvA bheyiNdiyvibhaagaa| vAgakkharamUyeyarabheyA bheo misuyaannN|" - yathA ca matizrutayoH kAryakAraNabhAvAt mitho bhedaH tathA samyagdarzanamithyAdarzanaparigrahabhedAt svarUpato'pi tayoH pratyekaM bhedaH, tathA cAha mU. ( 94.)avisesiA maI mainANaM ca maianANaM ca, visesiA sammaddihissa maI mainANaM micchadiTThassa maI maiannANaM, avisesiaMsuyaM suyanANaM ca suyaanANaMca, visesi suyaM sammadihissa suyaM suanANaM micchaddihissa suaNsuyannaannN|| __ vR.svAminA avizaSitA-svAmivizeSaparigrahamantareNa vivakSyamANA matirmatijJAnaMmatyajJAnaM cocyate, sAmAnyenobhayatrApi matizabdapravRtteH, vizeSatA-svAminA vizeSyamANA samyagdRSTermatirmatijJAnamucyate, tasyA yathAvasthitArthagrAhakatvAt, mithyAdRSTematirmatyajJAnaM, tasya ekAntAvalambitayA yathAvasthitArthagrahaNAbhAvAt, evaM zrutasUtramapi vyAkhyeyaM / Aha-mithyAdRSTerapimatizrute samyagdRSTeriva tadAvaraNakSayopazamasamudbhave samyagdRSTeriva ca pRthubudhnodarAdyAkAraM ghaTAdikaM ca saMvidAte tatkathaM mithyAdRSTerajJAne ? ucyate, sadasadvivekaparijJAnAbhAvAt, tathAhi-mithyAdRSTiH sarvamapyekAntapurassaraM pratipadyate, na bhagavaduktasyAdvAdanItyA, tato ghaTa evAyamiti sadA brUte tadA tasmin ghaTeghaTaparyAyavyatirekeNazeSAn sattvajJeyatvaprameyatvAdIn sato'pi dharmAnapalapati, anyathA ghaTa evAyamityekAntenAbadhAraNAnupapatteH, ghaTa: sanneveti ca bruvANaH pararUpeNa nAstitvasyAnabhyupagamAt pararUpatAmasatImapi tatra pratipadyate, tataH santabhasantaM pratipadyate asantaM ca santamiti sadasadvizeSaparijJAnAbhAvAdajJAne mithyAdRSTematizrute, itazca te mithyAdRSTerajJAne, bhavahetutvAt, tathAhi mithyAdRSTInAM matizrute pazuvadhamaithunAdInAM dharmasAdhakatvena paricchedake, tato dIrghatarasaMsArapathapravartinI, tathA yadRSchopalambhAdunmattakavikalpavat, yathA hi unmattakavikalpAvastvanapekSyaiva yathAkathaJcit pravarttante, yadyapi ca te kacidyathAvasthitavastusaMvAdinastathApi samyagyathAvasthitavastutattvaparyAlocanAviraheNa pravarttamAnatvAt, paramArthato'pAramArthikAH, tathA mithyAdRSTInAM matizrute yathAvasthitaM vastvavicAryaiva pravartete, tato yadyapi ca te kacidraso'yaM sparzo'yamityAdAvadhAraNAdhyavasAyabhAve savAdinI tathApi na te syAdvAdamudrAparibhAvanA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-94 tastathApravRtte, kintu yathAkathaJcida, ataste ajJAne, tathA jJAnaphalAbhAvAta, jJAnatasya hi phalaM heyasya hAniH upAdeyasya copAdAnaM, na ca saMsArAtparaM kiJciddhayamasti na ca mokSAtparaM kiJcidupAdeyaM, tato bhavamokSAvekAntena heyopAdeyau, bhavamokSayozca hAnyupAdAne sarvasaGgaviraterbhavataH, tataH sA'vazyaM tattvavedinA karttavyA, saiva ca paramArthato jJAnasya phalaM, tathA cAha bhagavAnumAsvAtivAcaka:-"jJAnasya phalaM virati"riti, sA ca mithyAdRSTarna vidyate iti jJAnaphalAbhAvAdajJAne mithyASTarmatizrute, tathA cAmUnevAjJAnatve hetUna bhASyakadapi paThati "sayasayavisesaNAo bhvheujhicchiovlNbhaao| nANaphalAbhAvAo micchaddiTissa annaann|" iha matipUrvaM zrutamityuktaM, tato matijJAnamevAdhikRtya ziSyaH praznayati mU. (95)se kiM taM AbhinibohianANaM?, AbhinibohiyanANaM duvihaM pannattaM, taMjahAsuyanissiyaM ca assuyanissiaMca // kiM taM asuanissiaM?, asuanissiaM cauvvihaM pannattaM, taMjahA vR. 'se kiM ta'mityAdi, atha kiM tadAbhinibodhikajJAnaM?, sUrirAha-AbhinibodhikajJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-zrutanizritaM ca azrutanizritaM ca, tatra zAstraparikarmitamaterutpAdakAle zAstrArthaparyAlocanamanapekSyaiva yadupajAyate matijJAnaM tat zrutanizritam-avagrahAdi, yatpunaH sarvathA zAstrasaMsparzarahitasya tathAvidhakSAyopazamabhAvAta evameva yathAvasthitavastusaMspazi matijJAnamupajAyate tat azrutanizritamautpattikyAdi, tathA cAha bhASyakRta "puvvaM suaparikammiyamaissa jaM saMpayaM suyAIyaM / tanissiyamiyaraM puNa anissiyaM maicaukkaM taM / / " Aha-autpattikyAdikamapyavagrahAdirUpameva tatko'nayovizeSaH?, ucyate, avagrahAdirUpameva, paraM zAstrAnusAramantareNotpadyate iti bhedonopnystN|| tatrAlpataravaktavyatvAt prathamamazrutanizritamatijJAnapratipAdanAyAha- 'se kiMta'mityAdi, athakiMtat azrutanizritaM?, sUrirAhaazrutanizritaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA 'uppattiA gAhA, mU.(16) uppattiA 1 veNaiA 2 kammayA 3 pariNAmiA4 / buddhI cauvvihA vuttA, paMcamA novalabbhai / vR.(96) utpattireva na zAstrAbhyAsakarmaparizIlanAdikaM prayojanaM-kAraNaM yasyAH sA autpattikI, 'tadasya prayojana'mitIkan, nanu sarvasyA buddheH kAraNaM kSayopazamaH tatkathamucyateutpattireva prayojanamamyA iti?, ucyate, kSayopamazaH sarvabuddhisAdhAraNaH, tato nAsau bhedena pratipattinibandhanaM bhavati, atha ca buddhantarAbhedena pratipattyarthaM vyapadezAntaraM kartumArabdhaM, tatra vyapadezAntaranImittamatra na kimapi vinayAdikaM vidyate, kevalamevameva tathotpattiriti saiva saakssaanirdvissttaa| tathA vinayo-guruzuzrUSA saprayojanamasyA iti vainyikii| tathA anAcAryakaM karma sAcAryakaM zilpaM, athavA kAdAcitkaM zilpaM sarvakAlikaM karma, karmaNo jAtA krmjaa| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nandI-cUlikAsUtraM tathA pari-samantAtramanaM pariNAmaH-sudIrghakAlapUrvAparaparyAlocanajanya Atmano dharmavizeSa: sa prayojanamasyAH sA paarinnaamikii| budhyate'nayeti buddhiH, sA caturvidhA uktA tIrthakaragaNadharaiH, kimiti?, yasmAt, paJcamI kevalinA'pi nopalabhyate, sarvasyApya zrutanizritamativizeSasyautpattikyAdibuddhicatuSTaya evaantrbhaavaat| tatra 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyAtprathamamautyattikyA lakSaNamAhamU. (97) puvvaM aditttthmssuamveiytkkhvisuddhghiatthaa| avyAhayaphalajogA buddhI uppattiA nAma // vR. AsAmarthaH kathAnakebhyo'vaseyaH, tAni ca kathAnakAni vistarato'bhidhIyamAnAni granthagauravamApAdayanti tataH sNkssepennocynte| __ ujjayanI nAma purI, tasyAH samIpavartI kazcitraTAnAmeko grAmaH, tatra ca grAme bharato nAma naTaH, tasya bhAryA parAsurabhUt, tanayazcAsya rohakAbhidho'dyApyalpavayAH, tataH satvarameva svasya svatanasya ca zuzrUSAkaraNAyAnyA samAnivye vadhUH, sAcarohakasya samyag na vartate, tato rohakeNa sA pratyapAdi-mAtana me tvaM samyag vartase tato jJAsyasIti, tataH so seya'mAha-re rohaka ! ki kariSyasi ?, rohako'pyAha-tatkariSyAmi yena tvaM mama pAdayorAgatya lagiSyasIti, tataH sA tamavajJAnaya tRSNImatiSThata, rohako'pi tatkAlAdArabhya gADhasaJjAtAbhinivezo'nyadA nizisahasA pitaramevamabhANIt-bho bhoH pitareSa palAyamAno goho yAti, tata evaM bAlakavacaH zrutvA piturAzaGkA samudapAdi-nUnaM vinaSTA me maheleti, tata evamAzaGkAvazAttasyAmanurAgaH zithilIbabhUva, tato na tAM samyak saMbhASate, nApi vizeSatastasye puSpatAmbUlAdikaM prayacchati dUrataH punarapAstaM zayanAdi, tataH sA cintayAmAsa-nUnamidaM bAlakaviceSTitam, anyathA kathamakANDaevaiSadoSAbhAve parAGmukho jAtaH?, tato bAlakamevamavAdIt,-vatsa?, rohaka kimidaM tvayA ceSTitaM?, tava pitA me samprati dUraMparAGmukhIbhUtaH, - rohaka Aha-kimiti tarhi na samyag me varttase!, tayoktam-ata UrdhvaM samyag varttiSye, tato bAlaka Aha-bhavyaM, tahi mA khedaM kArSIH tathA kariSye yathA me pitA tathaiva tvayi vartate iti, tataH sA tatkAlAdArabhya samyagvartituMpravRttA, rohako'pyanyadA nizi nizAkaraprakAzitAyAM prAktanakadAzaGkApanodAya bAlabhAvaM prakaTayan nijacchAyAmaMgulyagreNa darzayan pitaramevAha-bhoH pitareSa goho yAti goho yAtIti, tata evamukte sa pitA parapuruSapravezAbhimAnato niSpratyAkAraM kRpANamudgIrya prAdhAvat, re kathaya kutra yAtIti ?, tataH sa rohako bAlako bAlakrIDAM prakaTayanaMgulyagreNa nijacchAyAM darzayati-patireSa goho yAtIti, tataH sa pitA vIDItvA pratyAvRtya cintayati sma ca svacetasi-prAktano'pi puruSo nUnamevaMvidha evAsIditi dhigmayA bAlakavacanAdalIkaM saMbhAvya vipriyametAvantakakAlaM kRtamasyAM bhAryAyAmiti pazcAttApAdgADhataramasyAmanurakto babhUva, so'pirohako mayA vipriyaM kRtamAste'(mastya)syA iti kadAcideSAM mAM viSAdinA mArayiSyatIti vicintya sadaiva pitA saha bhuMkta na kadAcidapi kevalaH, anyadA pitrA sahojjayinI purImagamat, dRSTA ca tena tridazapurIvojjayinI, savismacetasA casakalA'pi yathAvatparibhAvitA, tataH pitraiva saha nagaryA niryAtumArebhe, Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-97 141 pitA ca kimapi me vismRtamiti rohakaM siprAnadItaTe'vasthApya tadAnayanAya bhUyo'pi nagarI prAvikSata, rohako'pi ca tatra siprAbhidhasindhusaikate bAlacApalavazAt saprAkArAM paripUrNAmapi purI sikatAbhirAlikhat, itazca rAjA azvavAhanikAyAmazvaM vAhayAn kathaJcidekAkIbhUtastena pathA samAgantuM prAvarttata, taMcasvalikhitanagarImadhyena samAgacchantaM rohako'vAdIt-bho rAjaputra! mA'nena pathA samAgamaH, tenoktaM-kimiti?, rohaka Aha-kitvaM rAjakulamidaM na pazyasi?, sa rAjA kautukavazAt sakalAmapi nagarI tadAlikhitAmavekSata, papraccha ca taM bAlakaM-re anyadA tvayA nagarI dRSTA''sIna vA?, rohaka Aha-naiva kadAcit kevalamahamadyaiva svagrAmAdihAgataH, tatazcintayAmAsa rAjA-aho bAlakasya prajJAtizaya iti, tataH pRSTo rohakovatsa ! kiM te nAma kka vA grAma iti?, tenoktaM-rohaka iti me nAma, pratyAsanne ca puro grAme vasAmIti, atrAntare samAgato rohakasya pitA, calitau ca svagrAma prati dvAvapi, rAjA ca svasthAnamagamat, cintayati sma ca-mamaikonAni mantriNAM paJca zatAni vidyante, tadyadi sakalamantrimaNDalamUrdhAbhiSikto mahAprajJA'tizAyI paramo mantrI sampadyate tato me rAjyaM sukhenaidhate, buddhibalopeto hi rAjA prAyaH zeSabalairalpabalo'pi na parAjayasthAnaM bhavati parAMzca rAjJo lIlayA vijayate, evaM ca cintayitvA katipayadinAntaraMrohakabuddhiparIkSAnimittaM sAmAnyato grAmapradhAnapuruSAnuddizyaivamAdiSTavAn-yathA yuSmadgrAmasya bahiratIva mahatI zilA varttate tAmanutpATya rAjayogyamaNDapAcchAdanaM kuruta, tata evamAdiSTe sakalo'pi grAmo rAjAdezaM kartumazakyaM paribhAvayannAkulIbhUtamAnaso bahiH sabhAyAmekatra militavAn, pRcchati sma parasparaMkimidAnI karttavyaM?, duSTo rAjAdezo'smAkamApatito, rAjAdezAkaraNe ca mahAnanarthopanipAtaH, evaM ca cintayA vyAkulIbhUtAnAM teSA madhyandinamAgataM, rohakazca pitaramantaraNe na bhuMkte, pitA ca grAmamelApake milito vartate, tataH sa kSudhA pIDitaH pituH samIpe samAgatya rodituM prAvarttatapIDito'hamatIvakSudhA, tataH samAgaccha gRhe bhojanAyeti, bharataH prAha-vatsa! sukhito'si tvaM, na kimapi grAmakaSTaM jAnAsi, sa prAha-pitaH ! kiM kiM taditi ?, tato bharato rAjAdezaM savistaramacIkathat, tato nijabuddhiprAgalbhyavazAt, jhaTiti kAryasya sAdhyatAM paribhAvya tenoktaM-mA''kulIbhavata yUyaM, khanata zilAyA rAjJocittamaNDaniSpAdanAyAdhastAt stambhAMzca yathAsthAnaM nivezayata bhittIzcopalepanAdinA prakAreNAtIva ramaNIyAH praguNIkuruta, tata evamukte sarvairapi grAmapradhAnapuruSairbhavyamiti pratipatraH, gataH sarvo'pi grAmaloke: svasvagRhe bhojanAya, bhuktvA ca samAgataH zilApradeze, prArabdhaM tatra karma, katipayadinaizca niSpAditaH paripUNo maNDapaH, kRtA ca zilA tasyAcchAdanaM, niveditaM ca rAje rAjaniyuktaiH puruSaiH-deva! niSpAdito grAmeNa devAdezaH, rAjA prAha-kathamiti !, tataste sarvamapi maNDapaniSpAdanaprakAraM kathamAyAsuH, rAjA prapaccha-kasyeyaM buddhiH?, te'vAdiSuH-deva! bharataputrasya rohakasya, eSA rohakasyautpattikI buddhiH| - evaM sarveSvapi saMvidhAnakeSu yojanIyaM, tato bhUyo'pi rAjA rohakabuddhiparIkSArthaM meNDhakamekaM preSitavAn, eSa yAvatpalapramANaH samprati varttate pakSAtikrame'pi tAvatpalapramANa eva samarpaNIyo, na nyUno nApyadhIka iti, tata evaM rAjAdeze samAgate sati sarvo'pi grAmo vyAkulIbhUtacetA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nandI - cUlikAsUtraM vahi: sabhAyAmekatra militavAn, sagauravamAkAritA rohakaH, AbhASitazca grAmapradhAnaiH puruSai:vatsa ! prAcInamapi duSTarAjAdezasindhuM tvayaiva nijabuddhisetubandhena samuttAritaH sarvo'pi grAmaH, tataH sampratyapi praguNIkurunijabuddhisetubandhaM yenAsyApi duSTarAjAdezasindhoH pAramadhigacchAma iti, tata uvAca rohako-vRkaM pratyAsannaM dhRtvA meNDhakamenaM yavasadAnena pRSTIkuruta, yavasaM hi bhakSayantreSa na durbalo bhaviSyati, vRkaM ca dRSTvA na balavRddhimApsyatIti, tataste tathaiva kRtavantaH, pakSAtikrame ca taM rAjJaH samarpayAmAsuH, tolane ca sa tAvatpalapramANa eva jAtaH / tato bhUyo'pi katipayadinAnantaraM rAjJA kurkuTaH preSitaH, eSa dvitIyaM kurkuTaM vinA yodhitavya iti, evaM sampApte rAjAdeze militaH sarvo'pi grAmo bahiH sabhAyAm AkArito rohakaH kathitazca tasya rAjAdezaH, tato rohakeNAdarzako mahApramANa AnAyito nimRSTazca bhUtyA samyak, tato dhRtaH puro rAjakurkuTasya, tataH sa rAjakurkuTa: pratibimbamAtmIyamAdarze daSTavA matpratipakSo'yamaparaH kurkuTa iti matvA sAhaGkAraM yoddhuM pravRtto, jaDaceso hi prAyastiryaJcoa bhavanti, evaM cAparakurkuTamantareNa yodhite kAjakurkuTe vismitaH sarvo'pi grAmalokaH, sampAdito rAjAdezaH, niveditaM ca rAjJo nijapuruSaiH / tato bhUyo'pi katipayadivasAtikrame rAjA nijAdezaM preSitavAnyuSmadgrAmasya sarvataH samIpe atIva ramaNIyA vAlukA vidyante, tataH sthUlA vAlukAmayAH katipaye davarakA: kRtvA zIghraM preSaNIyA iti, evaM rAjAdeze samAgate militaH sarvo'pi bahiH sabhAyAM grAmaH pRSTazca rohakaH, tato rohakeNa pratyuttaramadAyi-naTA vayaM, tato nRttameva vayaM karttuM jAnImo na davarakAdi, rAjAdezazcAvazyaM karttavyaH, tato bRhadrAjakulamiti cirantanA api katicidvAlukAmayA davarakA bhaviSyantIti tanmadhyAdekaH kazcit praticchandabhUtaH preSaNIyo yena tadanusAreNa vayamapi vAlukAmayAn davarakAn kurma iti, tato niveditametadrAjJe niyuktapuruSaiH, rAjA ca niruttarIkRtastUSNImAste / , tataH punarapi katiciddinAnantaraM jIrNahastI rogagrasto mumUrSurgrAme rAjJA preSito yathA'yaM hastI mRta iti na nivedanIyo, atha ca pratidivasamasya vArttA kathanIyA, akathane mahAn grAmasya daNDaH, evaM ca rAjAdeze samAgate tathaiva militaH sarvo'pi bahiH sabhAyAM grAmaH, pRSTazca rohakaH, tato rohaNoktaM - dIyatAmasmai yavasaH pazcAd yadbhaviSyati tatkariSyAmi, tato rohakAdezena datto yavasaMstasmai, rAtrau ca sa hastI paJcatvamupAgamat, tato rohakavacanato grAmeNa gatvA rAjJe nivaditaMdeva ! adya hastI na niSIdati nottiSThati na kavalaM gRhNAti nApi nIhAraM karoti nApyucchAsanizvAsau vidadhAti, kiM bahunA ?, deva! kAmapi sacetanaceSTAM na karoti, tato rAjJA bhaNitaMkiM re mRto hastI ?, tato grAma Aha-deva ! devapAdA evaM bruvate, na vayamiti, tata evamukte rAjA maunamAdhAya sthitaH Agato grAmaloke : svagrAme / tato bhUyo'pi katipayadinAtikramo rAjA samAdiSTavAn-asti yauSamAkINe grAme susvAdujalasampUrNa: kUpaH, sa iha satvaraM preSitavyaH tata evamAdiSTo grAmo rohakaM pRSTavAn, rohakazcovAca- eSa grAmayekaH kUpo, grAmayekazca svabhAvAdbhIrurbhavati na ca sajAtIyamantareNa vizvAsamupagacchati, tato nAgarikaH kazcidekaH kUpaH preSyatAM yena tatraiSa vizvasya tena saha samAgacchatIti, evaM niruttarIkRtya mutkalitA rAjaniyuktAH puruSAH, taizca rAjJo niveditaM rAjA svacetasi rohakasyabuddhyatizayaM paribhAvya maunamavalambya sthitaH 1 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-97 143 - tato bhUyo'pi katipayavAsarAtikrame'bhihitavAn-vanakhaNDo grAmasya pUrvasyAM dizivartamAnaH pazcimAyAM dizi karttavya iti, asminnapi rAjAdeze samAgate grAmo rohakabuddhimupajIvya vanakhaNDasya pUrvasyAM dizi vyavatiSThata, tato jAto grAmasya pazcimAyAM dizi vanakhaNDaH, niveditaM rAjJo rAjaniyuktaiH puruSaiH / tataH punarapi kAlAntare rAjA adiSTavAn-vahnisamparkamantareNa pAyas paktavyamiti, tatrApi sarvo grAma ekatra militvArohakamapRcchat, rohakazcoktavAn-tandulAnatIva jalena bhinnAn kRtvA dinakarakaranikarasantaptakarISapapalAlAdInAmUSmaNi tandulapayobhRtA sthAlI nivezyatAM yena paramAnaM sampadyate, tathaiva kRtaM, jAtaM parapAnaM, niveditaM rAjJo, vismitaM tasya cetaH tato rAjJA rohakasya buddhyatizayamavagamya tadAkAraNAya samAdiSTaM-yena bAlakena mamAdezAH sarve'pi prAyaH svabuddhivazAt sampAditA: tena cAvazyamAgantavyaM, paraMna zuklapakSe nApi kRSNapakSe na rAtrau na divA na chAyAyAM nApyAtapena nAkAzena nApi pAdAbhyAm na pathA nApyutpathena na nAtena nAsnAtena, tata evamAdiSTe sarohaka: kaNThasnAnaM kRtvA gantrIcakrasya madhyabhUmibhAgena UraNamArUDho ghRtacAlanIrUpAtapatraH sandhyAsamaye'mAvAsyApratipatsaGgame narendra pArzvamagamat, saca 'riktahasto na pazyecca, rAjAnaM devatAM guru' miti lokazrutiM paribhAvya pRthivIpiNDamekamAdAya gataH, praNato rAjA, muktazca tatpurataH pRthivIpiNDaH, tataH sa pRSTo rAjJA rohakaH re rohaka ! kimetat ?, rohako'vAdItdeva! devapAdA! pRthivIpatayastato mayA pRthivI samAnItA, zrutvA cedaM prathamadarzane maGgalavacastutoSa rAjA, mutkalitaH zeSo grAmalokaH, rohakaH punarAtmapArve zAyitaH, gate ca yAminyAH prathamayAme rohakaH zabdito rAjJA-re jAgaSi kiM vA svapiSi?, sa prAha-deva ! jAgarmi, re tarhi kiM cintayasi?, sa prAha-deva ! azvatthapatrANAM ki daNDo mahAn uta zikheti?, ___ tata evamukte rAjA saMzayamApanno vadati-sAdhu cintitaM, ko'tra nirNayaH?, tato rAjA tameva pRSTavAn-rekathaya ko'tra nirNaya iti?, tenoktaM-deva! yAvadadyApi zikhAgrabhAgo na zoSamupayAti tAvadve api same, tato rAjJA pArzvavartI lokaH puSTaH, tena ca sarveNApyavigAnataH pratipannaM / tataH bhUyo'pi rohakaH suptavAn, punarapi dvitIye yAme'pagate rAjJA zabditaH pRSTazca-kiM jAgarSi kiM vA svapiSi?, sa prAha-deva ! jAgammi, re kiM cintayasi ?, deva ! chAgikAyA udare kathaM bhramyuttIrNA iva vartulagulikA jAyante?, tata evamukte rAjA saMzayApanastameva pRSTavAn- kathaya re rohaka ! kathamiti ?, sa prAha-deva ! saMvartakAbhidhavAtavizeSAt / taH punarapi rohaka: suSvApa, tRtIye ca rajanyA yAme'pagate bhUyo'pi rAjJA zabdita:-ki re jAgarSi kiM vA svapiSi?, so'vAdIt-deva ! jAgarmi, ki re cintayasi ?, deva ! SADahilAjIvasya yAvanmAnaM zarIraM tAvanmAnaM pucchamuta nyUnAdhikamiti?, tata evamukto rAjA nirNayaM kartumazaktastamevApRcchatko'tra nirNayaH?, saa'vaadiid-dev!smmiti| tato rohakaH suptaH prAbhAtike ca maGgalapaTahanisvane sarvatra prasaramadhirohita rAjA prabodhamupajagAma, zabditavAMzca rohakaM, sa ca nidrAbharamupArUDho na prativAcaM dattavAn, tato rAjA lIlAkambikayA manAk taM spRSTavAn, tataH so'pagatanidro jAtaH, pRSTazca kiM re svapiSi?, sa prAha-deva ! jAgarmi, kiM re tarhi kurvastiSThasi?, deva! cintayan, kiM cintayasi?, deva! etaccintayAmi-katibhirjAto deva Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nandI-cUlikAsUtraM iti, tata evamukte rAjA savrIDaMmanAktUSNImatiSThAn, tataH kSaNAnantaraMpRSTavAn kathaya rekatibhirahaM jAta iti ? sa prAha-deva! paJcabhiH, rAjA bhUyo'pi pRSTavAn-kena keneti?, rohaka Aha-deva! ekena tAvadvaizravaNena, vaizravaNasyeva bhavato dAnazaktidarzanAt, dvitIyena cANDAlane, vairisamUhaM prati cANDAlasyeva kopadarnAt, tRtIyena rajakena, yato rajaka iva vastra paraM niSpIDya tasya sarvasvamupaharan dRzyate, caturthena vRzcikena, yanmAmapi bAlakaM nidrAbharasuptaM lIlAkambikAgreNa vRzcika iva nirdayaM tudasi, paJcamena nijapitrA, yena yathAvasthitaM nyAyaM samyak paripAlayasi, evamukte rAjA tUSNImAsthAya prAbhAtikaM kRtyamakArSIt, jananI ca namaskRtyaikAnte pRSTavAnkathaya mAtaH! katibhirahaM jAna iti, sA prAha-vatsa! kimetat praSTavyaM?, nijapitrA tvaM jAtaH, tato rAjA rohakoktaM kathitavAn, vadati ca-mAtaH ! sa rohakaH prAyo'lIkabuddhirna bhavati tataH kathaya samyak tattvamiti, tata evamatinirbandhe kRte sati sA kathayAmAsa-yadA tvadgarbhAdhAnamAsIt tadA'haM bahirudhAne vaizravaNapUjanAya gatavatI, vaizravaNaM ca yakSamatizAyirUpaM dRSTavA hastasaMsparzena saJjAtamanmathonmAdA bhogAya taM spRhitavatI, apAntarAle ca samAgacchantI caNDAlayuvAnamekamatirUpamapazyaM, tatastamapi bhogAya spRhayAmisma, tato'ktine bhAge samAgacchantI tathaiva ca rajakaMdRSTavA'bhilaSitavatI, tato gRhamAgatA satI tathAvidhotsavavazAdvazcikaM kaNikkAmayaM bhakSaNAya haste nyastavatI, tatastatsaMsparzato jAtakAbhodrekA tamapi bhogAyAsaMzitavatI, tata evaM yadi spRhAmAtreNa te'pi pitaraH sambhavanti tanna jAne, paramArthataH punareka eva te pitA sakalajagatprasiddha iti, tata evamukte rAjA jananIM praNamya rohakabuddhivismitacetA, svAvAsaprAsAdamagamat, rohakaM ca sarveSAM mantriNAM mUrddhAbhiSikaM mantriNamakArSit / / mU.(98) bharahasila paNiya rukkhe khuDDA paDa saraDa kAya uccAre gaya ghayaNa gola khaMbhe khar3aga maggitthi pai ptte|| .. vR. tadevaM 'bharahasileti' vyAkhyAtaM / samprati paNiyaMti vyAkhyAyate-dvau puruSau-eko grAmeyako'paro nAgarikaH, tatra grAmayekaH, tatra grAmayeka: svagrAmAcciTikA Anayan pratolIdvAre varttate, taM prati nAgarikaH prAha-yadyetAH sarvA api tava cirbhaTikA bhakSayAmi tataH kiM me prayacchasIti ?, grAmeyakaH prAha-yo'nena pratolIdvAreNa modako na yAti taM prayacchAmi, tato baddhaM dvAbhyamapaNi paNitaM, kRtAH sAkSiNo janAH, tato nAgarikeNaM tAH sarvA api cirbhaTikA manAk 2 bhakSayitvA muktAH, uktaM ca grAmeyakaM prati-bhakSitAH sarvA api tvadIyAzcirbhaTikAH, tataH prayaccha me yathApratijJAtaM modakamiti, grAmeyaka Aha-na me cirbhaTikA bhakSitAH, tataH kathaM te prayacchAmi modakamiti ?, nAgarika: prAha-bhakSitA mayA sarvA api tava cirbhaTikAH, yadi na pratyeSi tarhi pratyayamutpAdayAmi te, tenoktam,-utpAdaya pratyayaM, tato dvAbhyAmapi vipaNivIthyAM vistAritA vikrayAya cirbhaTikAH, samAgato lokaH krayAya, tAzca cirbhaTikA nirIkSya loko vakti-nanu bhakSitAstvadiyAH sarvA apI ciTikAstakathaM vayaM gRhNImaH ?, evaM ca lokenokte sAkSiNAM grAmeyakasya ca pratItirudapAdi, kSubhito grAmeyaka:-hA kathaM na nAma mayA tAvatpramANo modako dAtavya ?, tataH sa bhayena kampamano vinayanamro rUpakamekaM prayacchati, nAgariko necchati, tato dve rUpake dAtuM pravRttaH tathApi necchati, evaM yAvat zatamapi rUpakANAM For Pri Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-98 145 necchati, tatastena grAmeyakeNa cintitaM, hastI hastinA preyaMte, tato dhUrta eSa nAgariko vacanena mAM chalitavAn nAparanAgarikadhUrta pazcAtkartu, zakyate, ityanena saha katipayadinAni vyavasthA kRtvA nAgarikadhUttAnavalagAmi, tathaiva kRtavAn, dattA caikena nAgarikabhUrtena tasmai buddhiH, tatastadvRddhibalenApUpikApaNe modakamekamAdAya pratidvandvinaM dhUrtamAkAritavAn, sAkSiNazca sarve'pyAkAritAH, tatastena sarvasAkSisamakSamindrakIlake modako'sthApyata, bhaNitazca modakoyAhi 2 modaka!, sana prayAti, tatastena sAkSiNo'dhikRtyoktaM - mayaivaM yuSmatpasakSama pratijJAtaMyadyahaM jito bhaviSyAmi tahi sa modako mayA dAtavyo yaH pratalAdvAreNa na nirgacchati, eSo'pi na yAti, tadasmAdahaM mutkala iti, etacca sAkSibhiranyaizca pArzvavartibhirnAgarikaiH pratipannamiti pratijitaH pratidvaMdI dhUrtaH dyUtakAraH, nAgarikadhUrtasyautkapattikI buddhiH / 2 'rukkhetti' vRkSodAharaNaM, tadbhAvanA-kacitpathikAnAM sahakAraphalAnyAdAtuM pravRttAnAmantarAyaM markaTakA vidadhate, tataH pathikAH svabuddhivazAdvastutattvaM paryAlocya markaTAnAM sammukhaM loSTakAnpreSayAmAsuH, tato roSAbaddhacetaso markaTA: pathikAnAM sammukhaM sahakAraphalAni pracikSipuH / pathikAnAmautpattikI buddhiH 3 / ___ tathA khuDDaga'tti aMgulIyakAbharaNaM, tadudAharaNabhAvanA-rAjagRhanagaraM, tatra ripusamUhavijetA rAjA prasenajita, bhUyAMsastasya sUnavaH, teSAM ca sarveSAmapi madhye zreNiko rAjJA nRpalakSaNasampannaH svacetasi paribhAvitaH, ata eva ca tasmai na kiJcidapi dadAti, nApi vacasA'pi saMspRzati, mA zeSerepa parAsurvidhIyeteti buddhayA, saca kiJcidapyalabhamAno manyubharavazAt prasthito dezAntaraM jagAma, krameNa vennAtaTaM nagaraM, tatra ca kSINavibhavasya zreSThino vipaNau samupaviSTaH, tena ca zreSThinA tasyAmeva rAtrau svapne ratnAkaro nijaduhitaraM pariNayan dRSTa AsIt, tasya ca zreNikapuNyaprabhAvatastasmin divase cirasaMcitaprabhUtakrayANakavikreNa mahAn lAbhaH samudapAdi, mlecchahastAccAnANi mahAratnAni svalpamUlyena samapadyanta, tataH so'cintayat-asya mahAtmAno mama samIpamupaviSTasya pUNyaprabhAva eSa yat mayA mahati vibhUtiretAvatI samAsAditA, AkRti ca tasyAtIvasamunoharAmavalokya svacetasi kalpayAmAsa-sa eSa ratnAkaro yo mayA rAtrau svapne dRSTaH, tatastena kRtakarAJjalIsampuTena vinayapurassaramAbhASitaH zreNika:-kasya yUyaM prAdhUrNakAH?, zreNika uvAca-bhavatAmiti, tataH sa evaMbhRtavacanazravaNato dhArAhatakadambapuSpamiva pulakitasamastatanuyaSTiH sabahumAnaM svagRhaM nItavAn zreNikaM, bhojanAdikaM ca sakalamapyAtmano'dhikataraM sampAdayAmAsa, puNyaprabhAvaM ca tasya pratidivasamAtmano dhanalAbhavRddhisambhavenAsAdhAraNamabhisamIkSamANaH katipayadinAtikrame tasmai svaduhitaraM nandAM dattavAn, zreNiko'pi tayA saha purandara iva paulomyA manmathamanorathAnApUrayan paJcavidhabhogalAlaso babhUva / katipayavAsarAtikrame ca nandAyA garbhAdhAnaM babhUva, itazca prasenajit svAntasamayaM vibhAvya zreNikasya paramparayA vArtAmadhigamya tadAkAraNAya satvaramuSTravAhanAn puruSAn preSayAmAsa, te casamAgatya zreNikaM vijJaptavanto-deva! zIghraM samAgamyatAM, devaH satvaramAkArayati, tato nandAmApanasattvAmApRcchaya 'amhe rAyagihi paMDarakuDA govAlA jai amhehiM kajjaM to ejjaha'tti etadvAkyaM 30/10 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 - nandI-cUlikAsUtraM kvacillikhitvA zreNiko rAjagRhaM prati calitavAn, nandAyAzca devalokacyutamahAnubhAvagarbhasattvaprabhAvataH evaM dauhRdamudapAdi yadahaM yadi pravarakuJjaramadhirUDhA nikhilajanebhyo dhanadAnapurassaramabhayadAnaM karomIti, pitA ca taditthambhUtaM dauhRdamutpannaM jJAtvA rAjAnaM vijJapya pUritavAn, kAlakrameNa ca pravRtte prasavasamaye prAtarAdityabimbamiva daza dizaH prakAzayannajAyata paramasUnuH, tasya ca dauhadAnusArebhAbhaya iti nAma cakre, so'pi cAbhayakumAro nandanavanAntagartakalpapAdaya iva tatra sukhena parivarddhate, zAstragrahaNAdikamapi yathAkAlaM kRtavAna, ___ anyadA ca svamAtaraM papraccha-mAtaH ! kathaM me pitA'bhUditi?, tataH sA kathayAmAsa mUlata Arabhya sarvaM yathAvasthitaM vRttAntaM, darzayAmAsa ca likhitAnyakSarANi, tato mAtRvacanatAtparyAvagamato likhitAkSarArthAvagamatazca jJAtamabhayakumAreNa-yathA me pitA rAjagRhe rAjA vartate iti, evaM ca.jJAtvA mAtaramabhANIta-vrajAmo rAjagRhe sArthena saha vayamiti, sA pratyAdIta-vatsa! yadbhaNasi tatkaromIti, tato'bhayakumAraH svamAtrA saha sArthena samaMcalitaH, prApto rAjagRhasya bahiHpradezaM, tato'bhayakumAraH tatra mAtaraM vimucya kiM vartate samprati pure? kathaM vA rAjA darzanIya ? iti vicintya rAjagRhaparaM praviSTaH, tatra ca purapraveza eva nirjalakUpataTe samantato lokaH samudAyenAvatiSThate, puSTaM cAbhayakumAreNa--kimityeSa lokamelApaka:?, tato lokenoktaMkUpasya madhye rAjJo'gulyAbharaNamAste tadyo nAma taTe sthitaH svahastena gRhNANI tasmai rAjA mahataM vRttiM prayacchatIti, tata evaM zrute pRSTAH pratyAsannavarttino rAjaniyuktAH puruSAH tairapyevameva kathitaM, tatA'bhavakumAreNoktam-ahaM taTe sthito grahISyAmi, rAjaniyuktaiH puruSairuktaM-gRhANa tvaM, yatpratijJAtaM rAjJA tadavazyaM kariSyate, tato'bhayakumAreNa paribhAvitamaMgulyAbharaNaM dRSTyA samyaka, tata ArdragomayenAhataM, saMlagnaM tattatra, tatastasmin zuSke muktaM kUpAntarAt pAnIyaM, bhRto jalena, paripUrNa: sa kUpaH, tarati copari sAMgulyAbharaNaH zuSkagomayaH, tatastaTasthena satA gRhItamaMgulyAbharaNamabhayakumAreNa, kRtazcAnandakolAhalo lokene, niveditaM rAjJo rAjaniyuktaiH, puruSaH, AkArito'bhayakumAro rAjJA, gato rAjJAH samIpaM, mumoca purato'gulyAbharaNaM, __ pRSTazca rAjJA-vatsa ! ko'si tvaM?, abhayakumAreNoktaM-deva! yuSmadapatyaM, rAjA prAhakathaM?, tataH prAktanaM vRttAntaM kathitavAn, tato jagAma mahApramodaM rAjA, cakArotsaGge'bhayakumAraM, cumbitavAn sasnehaM zirasi, pRSTazca zreNikenAbhayakumAro-vatsa! kva te mAtA vartate?, tenoktaMdeva! bahiHpradeze, tato rAjA saparicchadastasyAH sammukhamupAgamat, abhayakumArazcAgre samAgatya kathayAmAsa sarvaM nandAyAH, tataH sA''tmAnaM maNDayituM pravRttA, niSiddhA cAbhayakumAraNamAtarna kalpate kulastrINAM nijapativirahitAnAM nijapatidarzanamantareNa bhUSaNaM kartumiti, samAgato rAjA, papAta rAjJAH pAdayoH nandA, sanmAnitA ca bhUSaNAdipradAnenAtIva rAjJA, sasnehaM pravezitA mahAvibhUtyA nagaraM saputrA, sthaapitshcaabhykumaaro'maatypde| abhayakumArasyautpattikI buddhiH 4 ___ tathA paDa'tti paTodAharaNaM, tadbhAvanA-dvau puruSo, ekasyAcchAdanapaTa: sautrika: aparasyoparNAmayaH, tau ca saha gatvA yugapat snAtuM pravRttau, tatrorNAmayapaTasvAmI svapaTaM vimucya dvitIsya satkaM sautrikaM paTaM gRhItvA gantuM prasthito, dvitIyo yAcate svapaT, sana prayacchati, tato rAjakule vyavahAro jAtaH, tataH kAraNikairdvayorapi zirasI kaGkatikayA'valekhite, tato'valekhane kRte Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-98 . 147 urNAmayapaTasvAminaH zirasi urNAvayavA nirjagmuH, tato jJAtaM-nUnameSa na sautrikapaTasya svAmIti nigRhItaH, parasya samapitaH sautrikaH paraH / kAraNikAnAmautpattikI buddhi: 5 / 'saraDa'tti saraTodAharaNaM, tadbhAvanA-kasyacitpuruSsya purISamutsRjataH saraTo gudasyAdhastAdvilaM pravizan pucchena gudaM spRSTavAn, tatastasyaivamajAyata zaGkA-nUnamudare me saraTaH praviSTaH, tato gRhaM gato mahatImadhRtiM kurvatratIva durbalo babhUva, vaidyaM ca prapaccha, vaidyazca jJAtavAn, asambhavametat, kevalamasya kathaJcidAzaGkA samudapAdi, tataH so'vAdIt-yadi me zataM rUpakANAM prayacchasi tato'haM tvAM nirAkulIkaromi, tena pratipanna, tato vaidyo virecakauSadhaM tasya pradAya lAkSArasakharaNTitaM saraTaM ghaTe prakSipya tasmin ghaTe purISotsarga kAritavAn, tato darzito vaidyena tasya purapakharaNTito ghaTe saraTo, vyapagatA tasya zaGkA, jAto baliSTazarIraH / vaidyasyautpattikI buddhiH 6 / - 'kAya'tti kAkodAharaNaM, tadbhAvanA-betrAtaTapure kenApi saugatena ko'pi zvetapaTakSullaka: pRSTo-bhoH kSullaka ! sarvajJAH kila tavArhantaH tatputrakAzca yUyaM tat kathaya-kiyanto'tra pure vasanti vAyasAH ?, tataH kSullakazcintayAmAsa-zaTho'yaM pratizaThAcaraNena nirloThanIyaH, tataH svabuddhivazAdidaM paThitavAn "sarTsi kAgasahassA iha (yaM) binnAyaDe parivasaMti / jai UNagA pavasiyA abbhahiyA pAhuNA aayaa|" tataH sa bhikSuH pratyuttaraMdAtumazaknuvan lakuTAhataziraska iva ziraH kaNDUyan maunamAdhAyA gataH / kSullakasyautpattikI buddhiH| athavA aparo vAyasadRSTAnta:-ko'pi kSullakaH kenApi bhAgavatena duSTabuddhayA pRSTo-bhoH kSullaka ! kimeSa kAko viSTAmitastato vikSipati ?, kSullako'pi tasya duSTabuddhitAmavagamya tanmarmavit pratyuttaraM dattavAn-yuSmatsiddhAnte jale sthale ca sarvatra vyApI viSNurabhyupagamyate, tato yauSmAkINaM siddhAntamupazrutya eSo'pivAyaso'cintayat-kimasmin purISe samasti viSNuH kiM vA neti ?, tataH sa evamukto bANAhatamarmapradeza iva dhUrNitacetaso maunamavalambya ruSA dhUmAyamAno gataH / kSullakasyautpattikI buddhiH 7 / _ 'uccAre'tti uccArodAharaNaM, tadbhAvanA-kvaccit puri ko'pi dhigjAtIyaH, tasya bhAryA'bhinavayauvanodbhedaramaNIyA locanayugalavakriyAvalokanamahAbhallInipAtatADitasakalakAmikuraGgahRdayAprabalakAmonmattamAnasA, so'nyadAdhigjAtIyastayA bhAryayAsahadezAntaraM gantuM pravRttaH, apAntarAle ca dhUrtaH ko'pi pathiko militaH, sA ca dhigjAtIyabhAryA tasmin rati baddhavatI, tato dhUrtaH prAha-madIyA eSA bhAryA, dhigjAtIyaH prAha-madIyeti, tato rAjakule vyavahAro jAtaH, kAraNikairdvayorapi pRthak 2 hyastanadine bhukta AhAra: pRSTo, dhigjAtIyenoktaMmayA hastanadine tilamodakA bhakSitA madbhAryayA ca, dhUrtenAnyatkimapyuktaM, tato dattaM tasyAH kAraNikaivirekauSadhaM, jAto vireko, dRSTAH purISAntargatAstilAH, dattA sA dhigjAtIyAya, nirdhATito dhUrttaH / kAraNikAnAmautpattikI buddhiH 8 / 'gaya'tti gajodAharaNaM, tadbhAvanAvasantapure nagareko'pi rAjA buddhatizayasampanna mantriNamekamanveSamANazcatuSpathe hastinamAlAnastambhe bandhayitvA dhoSaNAmacIkarat-yo'muM hastinaM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nandI - cUlikAsUtra tolayati tasmai rAjA mahatIM vRttiM prayacchatIti, imAM ca ghoSaNAM zrutvA kazcidekaH pumAn, taM hastinaM mahAsarasi nAvamArohayAmAsa, asmizcArUDhe yAvatpramANA naurjale nimagnA tAvatpramANAM rekhAmadAt, tataH samuttArito hastI taTe, prakSiptA gaNDazailakalpA nAvi grAvANaH, te ca tAvatprakSiptA yAvadrekhAM maryAdIkRtya jale nimagnA nauH tatastolitAH sarve te pASANA:, kRtamekatra palapramANaM niveditaM ca rAjJe deva! etAvatpalapramANo hastI varttate, tatastutoSa rAjA, kRto mantrimaNDalamUrddhAbhiSikaH paramamantrI / tasyautpattikI buddhiH 9 / 'ghayaNa 'tti bhANDaH, tadudAharaNaM-viTo nAma ko'pi puruSo rAjJaH pratyAsannavattI, taM prati rAjA nijadevIM prazaMsati - aho nirAmayA me devI yA na kadAcidapi vAtanisargaM vidadhAti, viTa: prAha- deva ! na bhavatIdaM jAtucit, rAjA'vAdItkathaM ?, viTa Aha-deva ! dhUtI devI, tato yadA sugandhIni puSpANi cUrNayitvA vAsAn samarpayati nAsikAgre tadA jJAtavyaM vAtaM vimuJcatIti, tato'nyadA rAjJA tathaiva paribhAvitaM samyagavagate ca hasitaM, tato devI hasananimittakathanAya nirbandhaM kRtavatI, tato rAjA'tinirbandhe kRte pUrvavRttAntamacIkathat, tatakSukopa devI tasmai viTAya, AjJapto dezatyAgena, tenApi jajJe - nUnamakathayat pUrvavRttAntaM devo devyA:, tena me cukopa devI, tato mahAntamupAnahA bharamAdayA mato devIsakAzaM, vijJApayAmAsa devIM-devi ! yAmo dezAntarANi, devI upAnahAM bharaM pArzve sthitaM dRSTvA pRSTavatI -re kimeSa upAnahAmbhara: ?, so'vAdIt-devi ! yAvanti dezAntarANyetAvatIbhirupAnadbhirgantuM zakSyAmi tAvatsu devyAH kIrttivistAraNIyA, tata evamukte mA me sarvatrApakIrttirjAyeteti paribhAvya devI balAttaM dhArayAmAsa viTasyautpattikI buddhiH 10 / 'golo 'tti golakodAharaNaM, tadbhAvanA- lAkSAgolakaH kasyapi bAlakasya kathamapi nAsikAmadhye praviSTaH, tatastanmAtApitarAvatIvArtau babhUvatuH, darzito bAlakaH suvarNakArasya, tena suvarNakAreNa prataptAgrabhAgayA lohazakalAkayA zanaiH zanairyanato lAkSAgolako manAk pratApya sarvo'pi samAkRSTaH / suvarNakArasyautpattikI buddhiH 11 / 'khaMbha 'tti stambhodAharaNaM, tadbhAvanA - rAjA mantriNamekaM gaveSayan mahAvistIrNatAkamadhye stamdhamekaM nikSepayAmAsa tata evaM ghoSaNAM kAritavAn- yo nAma taTe sthito'muM stambhM davarakeNa bandhAti tasmai rAjA zatahasraM prayacchatIti, tata evaM ghoSaNAM zrutvA ko'pi pumAn ekasmin tarapradeze kIlakaM bhUmau nikSipya davarakeNa baddhvA tena davarakeNa saha sarvatastaTe paribhraman madhyasthitaM taM stambhaM baddhavAn, lokena ca buddhatizayasampannatayA prazaMsito, niveditazca rAjJo rAjaniyuktaiH puruSaiH, tutoSa rAjA, tatastaM mantriNamakArSIt / tasya puruSasyautpattikI buddhiH 'khullAga 'ti kSullakodAharaNaM, tadbhAvanA - kasmiMzcitpure kAcit parivrAjikA, sA yo yatkaroti tadahaM kuzalakarmA sarvaM karomIti rAjJaH samakSaM pratijJAM kRtavatI, rAjA ca tatpratijJAsUcakaM paTahamudghoSayAmAsa tatra ca ko'pi kSullako bhikSArthamaTan paTahazabdaM zrutavAn zrutazca pratijJArtha:, tato dhRtavAn paTahaM, pratipanno rAjasamakSaM vyavahAro, gato rAjakulaM kSullakaM:, tatastaM laghu dRSTavA sA parivrAjikA''tmIyaM mukhaM vikRtyAvajJayA'bhidhatte - kathaya kuto milAbhi ?, tata evamukte kSullakaH svaM meM darzitavAn, tato hasitaM sarvairapi janaiH, udghuSTaM ca-jitA jitA parivrAjikA, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 98 149 tasyA evaM karttumazakyatvAt, tataH kSullakaH kAyikyA padmamAlikhitavAn, sA karttuM na zaknoti, tato jitA parivrAjikA / kSullakasyautpattikI buddhiH 13 / 'magga 'tti mArgodAharaNaM, tadbhAvanA ko'pi puruSo nijabhAryAM gRhItvA vAhanena grAmAntaraM vrajati, apAntarAle ca kacit pradeze zarIracintAnimittaM tadbhAryA vAhanAduttIrNavatI, tasyAM ca zarIracintAnimittaM kiyadbhUdbhAgaM gatAyAM tatpradezavarttinI kAcidvayantarI puruSasya rUpasaubhAgyAdikamavalokya kAmAnurAgatastadrUpeNAgatya vAhanaM vilagnA, sA ca tadbhAryA zarIracintayAM vidhAya yAvadvAhanasamIpamAgacchati tAvadanyAM striyamAtmasamAnarUpAM vAhanamadhirUDhAM pazyati sA ca vyantarI puruSaM pratyAha-eSA kAcidvyantarI madIyaM rUpamAracayya tava sakAzamabhilaSati tataH kheTaya 2 satvaraM saurabheyAviti, tataH sa puruSastathaiva kRtavAn, sA cAraTantI pazcAllagnA samAgacchati, puruSo'pi tAmAraTantIM dRSTvA mUDhacetA mandaM mandaM kheTayAmAsa, tataH prAvarttata tayostadbhAryAvyantaryorniSThurabhASaNAdikaH parasparaM kalahaH, grAme ca prApte jAtastayo rAjakule vyavahAraH, puruSazca nirNayamakurvannudAsIno varttate, tataH kAraNikaiH puruSo dUre vyavasthApito, bhaNito ca te dve api ca striyau - yuvayormadhye yA kAcidamuM prathamaM hastena saMspRzyati tasyAH patireSa na zeSAyAH, tato vyantarI hastaM dUrataH prasArya prathamaM spRSTavatI, tato jJAtaM kAraNikereSA vyantarIti, tato nirddhATitA, dvitIyA ca samappitA svapateH / kAraNikAnAmautpattikI buddhiH 14 / 1 " 'itthi 'tti stryudAharaNaM, tadbhAvanA - mUladevapuNDarIkau saha panthAnaM gacchataH itazca ko'pi sabhAryAkaH puruSastenaiva pathA gantuM prAvarttata, puNDarIkazca dUrasthitastadbhAryAgatamatizAyirUpaM dRSTavA sAbhilASo jAtaH kathitaM ca tena mUladevasya - yadImAM me sampAdayasi tadahaM jIvAmi, nAnyatheti, tato mUladevo'vAdImmA AturIbhUH, ahaM te niyamataH sampAdayiSyAmi, tatastau dvAvapyalakSitau satvaraM dUrato gatau, tato mUladevaH puNDarIkamekasmin vananikuJje saMsthApya pathi Urvasthito varttate, tataH kSaNamAtraM nijamahelAM visarjaya, visarjitA tena, gatA sA puNDarIkapArzva, tataH kSaNamAtraM sthitvA samAgatA 44 'AgaMtUNa ya tatto paDayaM dhettUNa mUladevasya / dhuttI bhai hasantI piyaM khu te dArao jAo ||' dvayorapi tayorautpattikI buddhiH 15" / 'pai 'tti patidRSTAnta, tadbhAvanA- dvayorbhrAtrorekA bhAryA, loke ca mahatkautumakam - aho dvayorapyeSA samAnarAgeti etacca zrutiparamparayA rAjJA'pi zrutaM paraM vismayamupAgato rAjA, mantrI brUte deva ! na bhavati kadAcidapyetad, avazyaM vizeSaH ko'pi bhaviSyati, rAjJoktaMkathametadavaseyaM ?, mantrI brUte deva ! acirAdeva yathA jJAsyate tathA yatiSyate, vrato mantriNA tasyAH striyA lekhaH preSito yathA - tau dvAvapi nijapatI grAmadvaye preSaNIyau - ekaH pUrvasyAM dizi vivakSite grAme'paro'parasyAM dizi, tasminneva ca dine dvAbhyAmapi svagRhe samAgantavyaM, tatastayA yo mandavallabhaH sa pUrvasyAM dizi preSito'paro'parasyAM dizi, pUrvasyAM ca dizi yo gatastasya gacchata Agacchatazca saMmukhaH sUryo, yaH punaraparasyAM gatastasya gacchata Agacchatazca pRSThataH, evaM kRte ca mantriNA jJAtam - ayaM mandavallabhaH aparo'tyantavallabhaH, tato niveditaM ca Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 nandI-cUlikAsUtraM rAje, rAjJA ca na pratipanna, yato'vazyamekaH pUrvasyAM dizi preSaNIyo'paro'parasyAM dizi, tataH kathameSa vizeSo gamyate?, tataH punarapi mantriNA lekhapradAnena sA maheloktA-dvAvapi nijapati tayoreva grAmayoH samakaM preSaNIyau, tayA ca tau tathaiva preSitau, mantriNA ca dvau puruSau tasyAH samIpe samakaM tayoH zarIrApATavanivedakau praSitau, dvAbhyAmapi ca sA samakamAkAritA, tato yo mandavallabhazarIrApATavanivedakaH puruSastaM pratyAha-sadaivamandazarIro dvitIyo'tyAturazca vartatepratyahaM gamiSyAmi, tathaiva kRtaM, tato niveditaM rAjJo mantriNA, pratipannaM rAjJA ttheti| mantriNa: autpattikI buddhiH 16 / 'putta'tti putradRSTAntaH, tadbhAvanA-ko'pi vaNik tasya dve patyau, ekasyAH putro'parA vandhyA, paraM sApi taM putraM samyaka pAlayati, tataH sa putro vizeSaM na jAnIte-yathA iyaM me jananI iyaM neti, so'pi vaNik sabhAryAputro dezAntaraM gato, gatamAtra eva parAsurabhUta, tato dvayorapi tayoH kalaho'jAyata, ekA bhaNati-mamaiSa putrastatA'haM gRhasvAminI, dvitIyA brUte-kA tvaM?, mamaiSa putraH tato'hameva gRhasvAminIti, evaM ca tayoH parasparaM kalahe jAte rAjakule vyavahAro babhUva, tato'mAtyaH pratipAdayAmAsa nijapuruSAn-bhoH pUrvaM dravyaM samastaM vibhajata, vibhajya tato dArakaM karapatreNa kuruta dvau bhAgau, kRtvA caikaM khaNDamekasyai samarpayata dvitIyaM dvitIyasyai, tata etadamAtmavAkyaM zirasi mahAjvAlAsahastrAvalIDhajropanipAtakalpaM putramAtA zrutvA sotkampahRdayA hRdayAntaHpraviSTatiryakzalyeva saduHkhaM vaktuM pravRttA-hA svAmin ! mahAmAtya! na mamaiSa putro, na me kiJcidarthena prayojanaM, etasyA eva putro bhavatu gRhasvAminI ca, ahaM punaramuM putraM dUrasthitApi paragRheSu dAridrayamapi kurvati jIvantaM drakSyAmi, tAvatA ca kRtakRtyamAtmAnaM prapatsye, putreNa vinA punaradhunApi samasto'pi me jIvaloko'stamupayAti, itarA ca na kimapi vakti, tato'mAtyena tAM saduHkhAM paribhAvyoktam-tasyAH putro nAsyA iti, seva sarvasvasvAminI kRtA, dvitIyA tu nirdhATitA / amAtyasyautpattikI buddhiH 17 / . mU.(99) bharaha sila miMDha kukkuDa vAlua hatthI agaDa vanasaMDe yasa aiA patte khADahilA paMca piaro a|| vR.'bharahasilameMDhe 'tyAdikA ca gAthA rohakasaMvidhAnasUcIkA, sA ca prAguktakathAnakAnusAreNa svayameva vyaakhyeyaa| mU.(100) mahasittha muddi aMke nANae bhikkhu ceDaganihANe sikkhA atthasatthe icchA ya mhNsyshsse| 7. madhayuktaM sitthaM-madhusitthaM tadRSTAntabhAvanA-kazcitkaulakastasya bhAryA svairiNI, sA cAnyadA kenApi puruSeNa saha kasmiMzcitpradeze jAlimadhye maithunaM sevitavatI, maithunasthitayA ca tayA upari bhrAmaraM samutpannaM dRSTaM, kSaNamAtrAnantaraM ca samAgatA gRhe, dvitIye ca divase svabhartI madanaM krINastayA nivArito-mA krINAhi madanaM, ahaM te bhrAmaramutpannaM darzayiSyAmi, tataH sa krayAdvinivRtto, gatau ca tau dvAvapi tAM jAliM, na pazyati sA kathamapi kaulikI, bhrAmaraM, tato yena saMsthAnena maithunaM sevitavatI tenaiva saMsthAnena sthitA, tato dRSTavatI bhrAmaraM, darzayAmAsa ca kaulikAya, kauliko'pi tathArUpaM saMsthAnamavalokya jJAtavAn-nUnameSA duzcAriNIti / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 mUlaM-100 kaulikasyautpattikI buddhiH 18 / / - 'muddiya'tti mudrikodAharaNaM, tadbhAvanA-kasmiMzcitpure ko'pi purodhAH sarvatra khyAtasatyavRttiH-yathA parakIyAnnikSepAnAdAyAdAya prabhUtakAlAtikrame'pi tathAsthitAneva samarpayatIti, etacca jJAtvA ko'pidramakaH tasmai svanikSepaM samarpya dezAntaramagamat, prabhUtakAlAtikrame ca bhUyo'pi tatrAgato yAcate ca svaM nikSepaM purodhasaM, purodhAzca mUlata evApalapati-kastvaM kIdRzo vA tava nikSepa iti?, tataH sa raGko varAkaH svaM nikSepamalabhamAnaH zUnyacitto babhUva, anyadA ca tenAmAtyo gacchan dRSTo yAcitazca-dehi me purohita! suvarNasahasrapramANaM nikSepamiti, tata etadAkarNya amAtyastadviSayakRpAparItacetA babhUva, tato gatvA niveditaM rAjJaH, kAritazca darzanaMdramako, rAjJApi bhaNitaH purodhAH-dehi tasmai dramakAya svaM nikSepamiti, purohito'vAdItdeva ! na kimapi tasyAhaM gRhNAmi, tato rAjA maunamadhAt, purodhasi ca svagRhaM gate rAjA vijane taMdramakamAkArya pRSTavAn-re! kathaya satyamiti, tatastena sarvaM divasamuhUrtasthAnapArzvavartimAnuSAdikaM kathitaM, tato'nyadA rAjA purodhasA samaM rantuM prAvarttata, parasparaM nAmamudrA ca saJcAritA, tato rAjA yathA purodhA na vetti tathA kasyApi mAnuSasya haste nAmamudrAM samarpya taM prati babhANare purodhaso gRhaM gatvA tadbhAryAmevaM brahi-yathA'haM purodhasA praStaH, iyaM ca nAmamudrA'bhijJAnaM, tasmin dine tasyAM velAyAM yaH suvarNasahastranavalako dramakasatkastvatsamakSamamukapradeze -- mukto'sti jhaTiti me samarpaya, tena puruSeNa tathaiva kRtaM, sApi ca purodhaso bhAryA nAmamudrAM dRSTvA'bhijJAnamilanatazca satyameSa purodhasA preSita iti pratipatravatI, tataH samarpayAmAsa taM dramakanikSepaM, tena ca puruSeNAnIya rAjJaH samappito, rAjJA cAnyeSAM bahUnAM navalakAnAM madhye sa dramakanavalaka: prakSiptaH, AkArito dramakaH, pArve copavezitaH purodhAH dramako'pi tamAtmIyaM navalakaM dRSTavA pramuditahRdayo vikasitalocano'pagatacittazunyatAbhAvaH saharSo rAjAnaM vijJapayituM pravRtta:deva! devapAdAnAM purata evamAkAro madIyo navalakaH, tato rAjA taM tasmai samarpayAmAsa, purodhasazca jihvAcchedamacIkarat / rAjJa autpattikI buddhiH 19 / __ 'aMke 'tti aGkadRSTAntabhAvanA, ko'pi kasyApi pArve rUpakasahasranavalakaM nikSiptavAn, tena ca nikSepagrAhiNA taM navalakamadha:pradeze chittvA kUTarUpakANAM sahasreNa sa bhRtaH, tathaiva ca sIvitaH, tataH kAlAntare tasya pArvAnnikSepasvAminA svanikSepo gRhItaH, paribhAvitaH, sarvatastathaiva dRzyate mudrAmikaM, tata udghATItA mudrA yAvat rUpakAn paribhAvayati tAvatsarvAnapi kUTAn pazyati, tato jAto rAjakule tayorvyavahAraH, pRSTaH kAraNikainikSepasvAmI-bhoH! katisaGkhyAstava navalake rUpakA AsIran ?, sa prAha-sahasra, tato gaNayitvA rUpakANAM sahasraM tena bhRtaH sa navalaka: sa ca paripUrNaM bhRtaH kevalaM yAvanmAtramadhastAcchinnastAvanyan ityupari sIvituM na zakyate, tato jJAtaM kAraNikaiH, nUnamasyApahRtA rUpakAH, tato dApito rUpakasahasramitaro navalakasvAminaH / kAraNikAnAmautpattikI buddhiH 20 / 'nANaM 'ti ko'pi kasyApi pArve suvarNapaNabhRtaM navalakaM nikSiptavAn, tato gato dezAntaraM, prabhUte ca kAle'tikrAnte nikSepagrAhI tasmAnavalakAt jAtyasuvarNamayAn paNAn gRhItvA hInavarNakasuvarNapaNAn tAvatsaGkhyAkAn tatra prakSiptavAn, tathaiva ca sa navalakastena sIvitaH, Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nandI-cUlikAsUtraM katipayadinAntaraM sa navalakasvAmI dezAntarAdAgataH, taM ca navalakaM tasya pArve yAcitavAn, so'pi navalakaM samarpayamAsa, paribhAvitaM tena mudrAdikaM, tathaiva dRSTaM, tato mudrAM sphoTayitvA yAvatpaNAn paribhAvayati tAvaddhInavarNakasuvarNamayAn pazyati, tato babhUva rAjakule vyavahAraH, pRSTaH kAraNikaiH-kaH kAlaH AsIt ? yatra tvayA navalako mukta iti, navalakasvAmI Ahaamuka iti, tataH kAraNikairuktaM-sacirantanakAlo'dhunAtanakAlakRtAzca dRzyante'mI paNAH, tato mithyAbhASI nUnameSa nikSepagrAhIti daNDito, dApitazcetarasya tAvataH paNAniti / kAraNikAnAmautpattikI buddhiH 21 / "bhikkhu'tti bhikSUdAharaNaM, tadbhAvanA-ko'pi kasyApi bhikSoH pArve suvarNasahasra nikSiptavAn, kAlAntare ca yAcate, sa ca bhikSurna prayacchati, kevalamadya kalye vA dadAmIti pratArayati, tatastena dyUtakArA avalagitAH tatastaiH pratipanna-nizcitaM tava dApayiSyAmaH, tato dyUtakArA raktapaTaveSeNa suvarNakhuTTikA gRhItvA bhikSusakAzaM gatA vadanti ca-vayaM caityavandanAya dezAntaraM yiyAsavo yUyaM ca paramasatyatApAtramata etAH suvarNakhoTikA yuSmatpAveM sthAsyanti, etAvati cAvasare pUrvesaMketitaH sa puruSa Agato, yAcate sma ca-bhikSo ! samarpaya madIyAM sthApanikAmiti, tato bhikSuNA'bhinavamucyamAnasuvarNakhuTTikAlampaTatayA samapitA tasya sthApanikA tasmai mA etAsAmahamanAbhAgI jAyeyatibuddhayA, te'pi ca dyUtakArAH kimapi bhiSAntaraM kRtvA svasuvarNakhuTTikA gRhItvA gatAH / dyUtakAraNAmautpattikI buddhiH 22 / ___ 'ceDaganihANa'nti ceTakA-bAlakAH nidhAnaM-pratItaM, dRSTAntabhAvanA-dvau puruSau parasparaM pratipannasakhibhAvau, anyadA kvacitpradeze tAbhyAM nidhAnamupaledhe, tata eko mAvAyI brUtezvastanadivase zubhe nakSatre gRhISyAmo, dvitIyena ca saralamanaskatayA tathaiva pratipannaM, tatastena mAyavinA tasmin pradeze rAtrAvAgatya nidhAnaM hatvA tatrAGgArakAH prakSiptAH, tato dvitIye dine tau dvAvapisaha bhUtvA gatau, dRSTavantau tatrAGgArakAn, tato mAyAvI mAyayA sorastADamAkrandituM prAvarttata, vadati ca-hA hInapuNyA vayaM daivena cakSuSI dattvA'smAkaM samutpATite yannidhAnamupadizyAGgArakA darzitAH, puna: punazca dvitIyasya mukhamavalokate, tato dvitIyena jajJe-nUnamanena hataM nidhAnamiti, tatastenApyA-kArasaMvaraNaM kRtvA tasyAnuzAsanArthamUcemA vayasya! khedaM kArSIH, na khalu khedaH punarnidhAna-pratyAgamanahetuH, tato gatau dvAvapi svaM svaM gRhaM, tato dvitIyena tasya mAyAvino lepyamayI sajIveva pratimA kAritA, dvau ca gRhItau markaTako, pratimAyAzcotsane haste zirasi cAnyatra ca yathAyogaM tayormarkaTayoryogyaM bhakSyaM maktavAn, tau ca markaTau kSudhApIDitau tatrAgatya pratimAyA utsaGgAdau bhakSyaM bhakSitavantau, evaM ca pratidinaM karaNe tayostAdRzyeva zailI samajani, tato'nyadA kimapi parvAdhikRtya mAyAvino dvAvapi putrau bhojanAya nimantritau, samAgatau ca bhojanavelAyAM tadgRhe, bhojitau ca tau tena mahAgauraveNa, bhojanAnantaraM ca tau mahatA sukhenAnyatra saGgopitau, tataH stoka-dinAvaptAne mAyAvI svaputrasArAkaraNAya tadgRhamAgataH, __tato dvitIyastaM prati brUte-mitra ! tau tava putrau markaTAvabhUtAM, tataH sakhedaM vismitacetA gRhamadhyaM prAvazit, tato lepmayI pratimAmutsArya tatsthAne samupavezito, muktau svasthAnAt markaTakau, tau ca kilakilAyamAnau tasyotsaGge zirasi skandhe haste cAgatya vilagnau, tato Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 100 153 mitramavAdIt-bho ! vayasya ! tAvetau tava putrau, tathA ca pazya tava snehamAtmIyaM darzayataH, tataH sa mAyAvI prAha- vayasya ! kiM mAnuSAvakasmAt markaTau bhavataH ?, vayasya Aha - bhavataH karmmaprAtikUlyavazAt, tathAhi-kiM suvarNamaGgArIbhavati ?, paramAvayoH karmaprAtikUlyAdetadapi jAtaM, tathA tava putrAvapi markaTAvabhUtAmiti, tato mAyAvI cintayAmAsa - nUnamahaM jJAto'nena, yadyuccaiH zabdaM kariSye tato'haM rAjagrAhyo bhaviSyAmi, putrau cAnyathA me na bhavataH, tatastena sarvaM yathAvasthitaM tasmai niveditaM, dattazca bhAgaH, itareNa ca samappitau putrau / tasyotpattikI buddhiH 23 / - 'sikkha 'tti zikSA- dhanurvedaH, taduhAraNabhAvanA - ko'pi pumAn atIva dhanurvedakuzalaH, sa paribhraman ekatrezvaraputrAn zikSayituM prAvarttata, tebhyazcezvaraputrebhyaH prabhUtaM dravyaM prAptavAn, tataH pitrAdayasteSAM cintayAmAsuH prabhUtametasmai kumArA dattavantaH, tato yadA'sau yAsyati tadainaM mArayitvA sarvaM grahISyAmaH, etacca kathamapi tena jJAtaM, tataH svabandhUnAM grAmAntaravAsinAM kathamapi jJApitaM bhaNitaM ca yathAhamamukasyAM rAtrau nadyAM gomayapiNDAn prakSepsyAmi bhavadbhiste grAhyA iti, tatastaistathaiva pratipannaM, tato dravyeNa saMvalitA gomayapiNDAstena kRtAH, Atapena ca zoSitAH, tata IzvaraputrAnityuvAca-yathaiSo'smAkaM vidhiH-vivakSitatithiparvaNi snAnamantrapurassaraM gomayapiNDA nadyA prakSipyante iti, tairapi yathA guravo vyAcakSate tatheti pratipannaM, tato vivakSitarAtrau tairIzvaraputraiH, samaM snAnamantrapurassaraM te sarve'pi gomayapiNDA nadyAM prakSiptAH, tataH samAgato gRhaM, te'pi gomayapiNDA nItAbandhubhiH svagrAme, tataH katipayadinAtikrame tAnIzvaraputrAn teSA ca pitrAdIn pratyekaM mutkalApyAtmAnaM ca vastramAtraparigrahopetaM darzayen sarvajanasamakSaM svagrAmaM jagAma, pitrAdibhizca paribhAvito nAsya pArzve kimapyastIti na mAritaH / tasyautpattikI buddhiH 24 / 'atthasatthe 'tti arthazAstram - arthaviSayaM nItizAstraM, dRSTAntabhAvanA - kA'pi vaNik, tasya dve patyau, ekasyAH putro'parA bandhyA, paraM sA'pi putraM samyak pAlayati, tataH putro vizeSaM nAvabudhyate yathevaM me jananI neyamiti, so'pi vaNik sabhAryAputro dezAntaramagamat yatra sumatisvAminastIrthakRto janmabhUmiH, tatra ca gatamAtra evaM divaM gataH, sapatnyozca parasparaM kalaho'bhUt, ekA brUte mamaiSa putrastato'haM gRhasvAminI, dvitIyA brUte ahamiti, tato rAjakule vyavahAro jAta:, tathApi na nirbalati, etacca bhagavati tIrthakare sumatisvAmini garbhasthe tajjananyA maGgalAdevyA jajJe, ata AkArite dve api sapatyau, tato devyA pratipAditaM katipayadinAnantaraM putro bhaviSyati ?, sa ca vRddhimadhirUDho'syAzokapAdapasyAdhastAdupaviSTo yuSmAkaM vyavahAraM chetsyati, tata etAvantaM kAlaM yAvadavizeSeNa svAdatAM pibatAmiti, tato na yasyAH, putraH sA'cintayat- labdhastAvadetAvAn kAlaH pazcAt kimapi yadbhaviSyati tanna jAnImaH, tato hRSTavadanayA tayA pratipannaM, tato devyA jajJe - naiSA putrasya mAteti nirbhartsitA, dvitIyA ca gRhasvAminI kRtA / devyA autpattikI buddhiH 25 / 'icchA ya maha'tti kAcit strI, tasyA bhartA paJcatvamadhigataH, sA ca vRddhiprayuktaM dravyaM lokebhyo na labhate, tataH pratimitraM bhaNitavatI - mama dApaya lokebhyo dhanamiti, tatastenoktaMyadi mama bhAgaM prayacchasi tatonayoktaM- yadicchasi tanmahyaM dadyA iti, tatastena lokebhyaH sarvaM dravyamudgrAhitaM, tasyai stokaM prayacchati sA necchati, tato jAto rAjakule vyavahAraH, tataH Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM kAraNikairyadudgrAhitaM dravyaM tatsarvamAnAyitaM, kRtau dvau bhAgau, eko mahAn dvitIyo'lpa iti, tataH pRSTaH kAraNikaiH sa puruSaH - kaM bhAgaM tvamicchasi ?, sa prAha- mahAntaM iti, tataH kAraNikairakSarArtho vicArito yadicchasi tanmahyaM dadyA iti, tvamicchasi mahAntaM bhAgaM tato mahAn bhAga etasyAH, dvitIyastu taveti / kAraNikAnAmautpattikI buddhiH 26 / 'sayasahasse 'tti kA'pi parivrAjakaH, tasya rUpyamayaM mahApramANaM bhAjanaM khorayasaMjJaM, sa ca yadekavAraM zRNoti tatsarvaM tathaivAvadhArayati, tataH sa nijaprajJAgarvamudvahan sarvasamakSaM pratijJAM kRtavAn-yo nAma mAmapUrvaM zrAvayati tasmai dadAmIdaM bhAjanamiti, na ca ko'pyapUrvaM zrAvayituM zaknoti, sa hi yatkimapi zRNoti tatsarvamaskhalitaM tathaivAnuvadatI, vadate ca- agre'pIdaM mayA zrutaM kathamanyathA'hamaskhalitaM bhaNAmIti, tatsarvatra khyAtimagamat, tataH kenApi siddhaputrakeNa jJAtatatpratijJena taM pratyuktam ahamapUrvaM zrAvayiSyAmi, tato milito bhUyAn loko rAjasamakSaM vyavahAro babhUva, tataH siddhaputro'pAThIt 154 "tujjha piyA maha piuNo dhArei anUnagaM sayahassaM jai suyapuvvaM dijjau aha na suyaM khorayaM desu / / " jitaH parivrAjakaH / siddhaputrasyautpattikI buddhiH 27 / tadevamuktA buddhirautpattikI, samprati vainayikyA lakSaNaM pratipAdayati - mU. (101 ) bharanittharaNasamatthA tivaggasuttatthagahiapeAlA / ubhao logaphalavaI viNayasamutthA havaibuddhi || vR. ihAtiguru kAryaM durnivahatvAdbhara iva bharastannistaraNe samarthAH bharanistarasamarthA trayo vargAstrivargAH--lokarUDhya dharmArthakAmAstadarjanopAyapratipAdakaM yatsUtraM yazca tadarthastau trivargasUtrArthau tayorgRhItaM 'peyAlaM' pramANaM sAro vA yayA sA tathAvidhA, atrAha - nanvazrutanizritA buddhayo vaktumabhipretAH, tato yadyasyAstrivargasUtrArthagRhItasAratvaM tato'zrutanizritatvaM nopapadyate, na hi zrutAbhyAsamantareNa trivargasUtrArthagRhItasAratvaM saMbhavati, atrocyate, iha prAyovRttimA - zrityAzrutanizritvamuktaM, tataH svalpazrutabhAve'pi na kazciddoSaH / tathA 'ubhayalokaphalavatI' aihike AmaSyike ca loke phaladAyinI vinayasamutthA buddhirbhavati / sampratyasyA eva vineyajanAnugrahArthamudAharaNaiH svarUpaM darzayati gAthAdvayArthaH kathAnekebhyo'vasevaH, tAni ca granthagauravabhayAtsaMkSepeNocyate mU. (102) nimitte 1 atthasatthe a 2 lehe 3 gaNigha a4 kUva 5 asse a 6 / gaddabha 7 lakkhaNa 8 gaMThI 9 agae 10 rahie a 11 gaNiyA ya 12 // vR. tatra 'nimitte' iti, kacitpure ko'pi siddhaputrakaH, tasya dvau ziSyau nimittazAstramadhItavantau, eko bahumAnapurassaraM gurorvinayaparAyaNo yatkimapi gururupadizati tatsarvaM tathetipratipadya svacetasi nirantaraM vimRzati, vimRzatazca yatra kApi sandeha upajAyate tatra bhUyo'pi vinayena gurupAdamUlamAgatya pRcchati, evaM nirantaraM vimarzapUrvaM zAstrArthaM tasya cintayataH prajJA prakarSamupajagAma, dvitIyastvetadguNavikalaH, tau cAnyadA gurunirdezAt kacitpratyAsanne grAme gantuM pravRttau pathi ca kAnicit mahAnti padAni tAvadarzatAM, tatra vimRzyakAriNA pRSTaM bhoH kasyAmUni padAni ?, Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 102 155 hastinyA amUni padAni sA ca hastinI vAmena cakSuSA kANA, tAM cAdhirUDhA gacchati kAcidrAjJI, sA ca sabhartRkA gurvI ca prajane kalyA, adya zvo vA prasaviSyati, putrazca tasyA bhaviSyati, tata evamukte so'vimRzyakArI brUte kathametadavasIyate ?, " vimRzyakArI prAha-'jJAnaM pratyayasAra' mityagre pratyayato vyaktaM bhaviSyati, tataH prAptau tau vivakSitaM grAmaM dRSTA cAvasitA tasya grAmasya bahiH pradeze mahAsarastaTe rAjJI, paribhAvitA ca hastinI vAmena cakSuSA kANA atrAntare ca kAciddAsaceDI mahattamaM pratyAha- varddhApyase rAjJaH putralAbheneti, tataH zabdito vimRzyakAriNA dvitIyaH - paribhAvaya dAsaceDIvacanamiti, tenoktaMparibhAvitaM mayA sarvaM, nAnyathA tava jJAnamiti, tatastau hastapAdAn prakSAlya tasmin mahAtarastaTe nyagrodhataroradho vizrAmAya sthitau dRSTau ca kayAcicchironyastajalabhRtadhaTikayA vRddhastriyA, paribhAvitA ca tayorAkRtiH, tatazcintayAmAsa - nUnametau vidvAMsau, tataH pRcchAmi dezAntaragatanijaputrAgamanamiti, pRSTaM tayA, praznasamakAlameva ca ziraso nipatya bhUmau dhaTaH zatakhaNDazau bhagnaH, tato jhaTityevAvimRzyakAriNA proce gataste putro dhaTa iva vyApattimiti, vimRzyakArI brUte sma - mA vayasyaivaM vAdIH, putro'syA gRhe samAgato varttate, yAhi mAtavRddhe ! stri ! svaputramukhamavalokaya, tata evamuktA sA pratyujjIvitevAzIrvAdazatAni vimRzyakAriNaH prayuJjAnA svagRhaM jagAma, dRSTazcoddhUlitajaGghaH svaputro gRhabhAgataH, tataH praNatA svaputreNa, sA cAzIrvAdaM nijaputrAya prAyuMkta, kathayAmAsa ca naimittikavRttAntaM, tataH putramApRcchaya vastrayugaMlaM rUpakAMzca katipayAnAdAya vimRzyakAriNaH samarpayAmAsa, avimRzyakArI ca khedamAvahan svacetasi acintayat- nUnamahaM guruNA na samyak paripAThitaH, kathamanyathA'haM na jAnAmi ?, eSa jAnAtIti, guruprayojanaM kRtvA samAgatau dvau guroH pArzve, tatra vimRzyakArI darzanamAtra eva ziro namayitvA kRtAJjalipuTa: sabahumAnamAnandAzruplAvitalocano guroH pAdAvantarA ziraH prakSipya prANipapAta, dvitIyo'pi ca zailastambha iva manAgapyanamitagAtrayaSTirmAtsaryavahnisamparkato dhUmAyamAno'vatiSThate, tato gurustaM pratyAha - re kimiti pAdayorna patasi ?, sa prAha-ya eva samyak pAThitaH sa eva patiSyati, nAhamiti, gururAha- kathaM tvaM na samyak pAThita: ?, tataH sa prAcInaM vRttAntaM sakalamacIkathat, yAvadetasya jJAnaM sarvaM satyaM na mameti, tato guruNA vimRzyakArI pRSTaH- kathaya vatsa ! kathaM tvayedaM jJAtamiti ?, - tataH sa prAha-mayA yuSmatyApAdAdezena vimarza: karttumArabdho yathaitAni hastirUpasya padAni supratItAnyeva, vizeSacintAyAM tu kiM hastina uta hastinyA: ?, tatra kAyikIM dRSTvA hastinyA iti nizcitaM, dakSiNe ca pArzve vRttisamArUDhavallIvitAmaAlUnavizIrNo hastinIkRto dRSTo na vAmapArzve tato nizciye nUnaM vAmena cakSuSA kANeti, tathA nAnya evaMvidhaparikaropeto hasti*nyAmadhirUDho gantumarhati tato'vazyaM rAjakIyaM kimapi mAnuSaM yAtIti nizcitaM tacca mAnuSaM kvacitpradeze hastinyA uttIrya zarIracintAM kRtavat, kAyika dRSTavA rAjJIti nizcitaM, vRkSAvalagnaraktavastradazAlezadarzanAt sabhartRkA, bhUmau hastaM nivezyotthAnAkAradarzanAdgurvvI, dakSiNacaraNanissahamocananivezadarzanAtprajane kalyeti / vRddhastriyAH praznAnantaraM ghaTanipate caivaM vimarzaH kRtoyathaiva ghaTo yata utpannastatraiva militastathA putro'pIti / tata evamukte guruNA ca vimRzyakArI - Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 156 nandI-cUlikAsUtraM cakSuSA sAnandamIkSita: prazaMsitazca, dvitIyaM pratyuvAca-tavadoSo yanna vimarza karoSi, na mama, vayaM hi zAstrArthamAtropadeze'dhikRtAH vimarze tu yuuymiti| vimRzyakAriNo vainayikI buddhiH 1 / _ 'atthasatthe 'tti arthazAstre kalpako mantrI dRSTAnto, 'dahikuMDaga ucchukalAvao ya' iti saMvidhAnake leha'tti lipiparijJAna, gaNie'tti gaNitaparijJAnaM, ete ca dve api vainayikyau buddhI 2-3-4 / kUve 'tti khAtaparijJAnakuzalenakenApyuktaM yathaitadarejalamiti, tatastAvatpramANaM khAtaM paraM notpannaM jalaM, tataste, khAtaparijJAnaniSNAtAya nivedayAmAsuH-notpanna jalamiti, tatastenoktaM-pArSNiprahAreNa pArthAnyAhata, AhatAni taiH, tataH pArNiprahArasamakAlameva samucchalitaM tatra jalaM, khAtaparijJAnakuzalasya puMso vainayikI buddhi: 5 / 'asse 'tti bahavo'zvavaNijo dvAravatI jagmuH, tatra sarve kumArAH sthUlAn bRhatazcAzvAn gRhNanti, vAsudevena punaryo ladhIyAn durbalo lakSaNasampannaH sa gRhItaH, sa ca kAryanirvAhI prabhUtAzvAvahazca jAtaH / vAsudevasya vainayikI buddhiH 6 / __'gaddabhe 'tti ko'pi rAjA prathamayauvanikAmadhirUDhastaruNimAnameva ramaNIyaM sarvakAryakSama namanyamAnastaruNAneva nijakaTake dhAritavAna, vRddhAMstu sarvAnapi niSedhayAmAsa, so'nyadA kaTakena gacchannApAntarAle'TavyAM patitapAvan, tatra ca samasto'pi janastRSA pIDyate, tataH kiMkarttavyatAmUDhacetA rAjA kenApyukto-deva! na vRddhapuruSazemuSIpotamantareNAyamApatsamudrastarItuM zakyate, tato gaveSayantu devapAdAH kApi vRddhamiti, tato rAjJA sarvasminnapi kaTake paTaha udghoSitaH, tatra caikena pitRbhaktena pracchano nijapitA samAnIto vartate, tatastenoktaM-mama pitA vRddho'stIti, tato nIto rAjJaH pArve, rAjJA ca sagairavaM pRSTaH-kathaya mahApuruSa! kathaM me kaTake pAnIyaM bhaviSyati?, tenoktaM-deva! rAsabhAH svairaMmucyantAM, yatra te bhuvaM jidhranti tatra pAnIyamatipratyAsannamavagantavyaM, tathaiva kAritaM rAjJA, samutpAditaM pAnIyaM, svasthIbabhUva ca samastaM kttkmiti|sthvirsy vainayikI buddhiH,7| 'lakkhaNa 'tti pArasIka: ko'pyazvasvAmI kasyApyazvarakSakasyo kAlaniyamanaM kRtvA azvakSaNamUlyaM dvAvazvau pratipannavAn, so'pi cAzvasvAmino duhitrA samaM vartate, tataH sA tena pRSTAkAvazvau bhavyAviti?, tayoktam-amISAmazvAnAM vizvastAnAM madhye ya: pASANabhRtakutapAnAMvRkSazikharAnmuktAnAmapi zabdAmAkarNya no trasyatasto bhavyau, tena tathaivaito parIkSitau, tato vetanapradAnakAle so'bhidhatte-mahyamamukamamukaM vA'zvaM dehi, azvasvAmI prAha-sarvAnapyanyAn azvAn gRhANa, kimetAbhyAM taveti?, sa necchati, tato'zvasvAminA svabhAryAyai nyavedi, bhaNitaM cagRhajAmAtA kriyatAmeSa iti, anyathA pradhAnAvazvAveSa gRhItvA yAsyati, sAnaicchata, tato'zvasvAmI prAha-lakSaNayuktenAzvenAnye'pi bahavo'zvAH sampadyante kuTumbaMca parivarddhate, lakSaNayuktau cemAvazvau, tasmAkriyatAmetaditi, tataH pratipanaM tayA, dattA tasmai svaduhitA, kRto gRhjaamaateti|ashvsvaamino vainayikIbuddhiH 8 / _ 'gaMThi'tti pATalipure nagare muruNDo rAjA, tatra pararASTrarAjena trINi kautukanimittaM preSitAni, tadyathA-'mUDhaM sUtraM samA yaSTiralakSitadvAraH samudgako jatunA dholitaH' tAni ca maruNDena rAjJA sarveSAmapyAtmapuruSANAM darzitAni, paraM kenApi na jJAtAni, tata AkAritAH pAdaliptAcAryAH, Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-102 157 puSTaM rAjJA-bhagavan ! yUyaM jAnIta?, sUraya uktavanto-bADhaM, tataH sUtramuSNodake kSiptam, uSNodakasamparkAcca vilInaM madanamiti labdhaH sUtrasyAntaH, yaSTirapipAnIye kSiptA, tato gurubhAgo mUlamiti jJAtaM, samudgake'pyuSNodake kSipte jatu sarvaM galitamiti dvAraM pragaTaM babhUva, tato rAjA sUrin pratyavAdIt-bhagavan! yUyamapi duvijJeyaM kimapi kautukaM kuruta yena tatra preSayAmi, tata: sUribhistumbakamakesmin pradeze khaNDamekamapahAya ratnAnAM bhRtaM, tatastathA tatkhaNDaM sIvitaM yathA na kenApi lakSyate, bhaNitAzca pararASTrajakIyAH puruSA:-etadbhaktvA ito ratnAni gRhItavyAni, na zaktaM tairevaM kartuM / pAdaliptasUrINAM vainayikI buddhiH 9 / / _ 'agae 'tti kvaccipure ko'pi rAjA, sa ca paracakreNa sarvato roddhamArabdhaH, tatastena rAjJA sarvANyapi pAnIyAni vinAzayitavyAnIti viSakaraH sarvatra pAtitaH, tataH ko'pi kiyadviSamAnayati, tatraiko vaidyo yavamAtraM viSamAnIya rAjJaH samapitavAn-deva ! guhANa vipamiti, rAjA ca stokukaM viSaM dRSTvA cukopa tasmai, vedyo AnAyyatAM ko'pi jIrNo hastI, AnAyito rAjJA hastI, tato vaidyena tasya hastinaH pucchadeze vAlakamekamutpATya tadIrayandhe viSaM saJcAritaM, viSaM ca prasaramAdadAnaM yatra yatra prasarati tattatsarvaM vipannaM kurvat dRzyate, vaidyazca rAjAnamabhidhatte-deva! sarvo'pyeSa hastI viSamayo jAtaH, yo'pyenaM bhakSayati so'pi viSamayo bhavati, evametadviSaM. sahasravedhi, tato rAjA hastihAnidUnacetAsaM pratyuvAca-asti ko'pi hastinaH pratikAravidhiH?, so'vAdIt-vADhamasti, tatastasminneva vAlarandhe'gadaH pradattaH, tata: sarvo'pi jhaTityeva prazAnto viSavikAraH, praguNIbabhUva hastI, tutoSa rAjA tasmai vaidyaay| vaidyasya vainayikI buddhiH 10 / 'rahie gaNiyA ya'tti sthUlabhadrakathAnake rathikasya yat sahakAraphalalumbitroTanaM yacca gaNikAyAH sarSaparAzerupari narttanaM te dve api vainayikIbuddhiphale 11-12 / . mU.(103) sIA sADI dIhaM ca taNaM avasavvayaM ca kuMcassa 13 / . nivvodae a 14 goNe ghoDagapaDaNaM ta rukkhao 15 // vR.'sIye 'tyAdi, kvacitpure ko'pi rAjA, tatputrAH kenApyAcAryeNa zikSayitumArabdhA, te ca tasmai AcAryaya prabhUtaM dravyaM dattavantaH, rAjA ca dravyalobhI taM mArayitumicchati, taizca putraiH kathaJci-detajjJAtvA cintitam-asmAkameSa vidyAdAyI paramArthapitA, tataH kathamapyenamApado nistArAyAmaH, tato yadA bhojanAya samAgataH snAnazATikAM yAcate tadA te kumArAH zuSkamapi zATI vadanti-"aho sIyA sADI" dvArasammukhaM ca tRNaM kRtvA vadanti-aho dIrgha tRNaM, pUrvaM ca krauJcakena sadaiva pradakSiNIkriyate, samprati tu sa tasyApasavyaM bhramitaH, tata AcAryeNa jJAtaM-sarvaM mama viraktaM, kevalamete kumArA mama bhaktivazAt jJApayanti, tato yathA na lakSyate tathA palAyayAmAsa, kumArANAmAcAryasya ca vainayikI buddhiH 13 / ___ 'nivvodaeNaM 'ti kA'pi vaNigbhAryA ciraMproSite bhartaridAsyA nijasadbhAvaM nivedayatiAnaya kamapi puruSamati, tatastavA samAnIto, nakhaprakSAlanAdikaM ca sarvaM tasya kAritaM, rAtrau ca tau dvAvapisambhogAya dvitIyabhUmikAmArUDhau, meghazca vRSTiM kartumArabdhavAn, tatastena tRSA pIDitena puruSeNa nIvrodakaM pItaM tadapi ca tvagviSabhujaGgasaMspRSTamiti tatpAnena paJcatvamupagataH, tatastayA vaNigbhAryayA nizApazcimayAma evazUnyadevakulikAyAM mocitaH, prabhAte ca dRSTo dANDapAzikaiH, Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ___nandI-cUlikAsUtraM paribhAvitaM sadya: tattasya nakhAdikarma, tataH pRSTAH sarve'pi nApitA:-kenedaM bhoH kRtamasya nakhAdikaM kamrmeti?,tata ekena nApitenoktaM-mayA kRtamamukAbhidhavaNigbhAryAdAsaceTyadezena, tataH sA pRSTA-sApi ca pUrvaM na kathitavatI, tato hanyamAnA yathAvasthitaM kathayAmAsa / dANDApAzikAnAM vainayikI buddhiH 14 / _ 'goNedhoDagapaDaNaMcarukkhAo 'ko'pyakRtapuNyo yadyatkaroti tatsarvamApade prabhavati, tato'nyadA mitraM balIvardI yAcitvA halaM vAhayati, anyadAca vikAlavelAyAM tAvAnIyA vATake kSiptau, saca vayasyo bhojanaMkurvannAste, tataH sa tasya pArzve na gataH kevalaM tenApi tau dRSTyA'valokitAviti sa svagRhaM gataH, tau ca balIvau vATakAnniHsRtyAnyatra gatau, tato'pyapahRtau taskaraiH, saca balIvaIsvAmI tamakRtapuNyaM varAkaM balivardI yAcate, sa ca dAtuM na zaknoti, tato nIyate tena rAjakulaM, pathi ca gacchatasyasya ko'pyazvArUDhaH puruSaH sammukhamAgacchati, sa cAzvena pAtitaH azvazca palAyamAno vartate, tatastenoktam-AhanyamatAmeSa daNDenAzca iti, tena cAkRtapuNyena so'zvo marmaNyAhataH, tato mRtyumupAgamat, tatastenApi puruSeNa sa varAko gRhItaH, teca yAvanagaramAyAtAstAvatkaraNamutthitamitikRtvA te nagarabahiSpradeze evoSitAH, . tatra ca bahavo naTAH suptA vartante, sa cAkRtapuNyo'cintayat-yathA nAsmAdApatsamudrAn me nistAro'stIti vRkSe galapAzenAtmAnaM baddhA mriyeyeti tena tathaiva karttamArabdhaM, paraMjIrNadaNDivastrakhaNDena gale pAMzo baddhaH, tacca daNDIvastrakhaNDamatidurbalamiti truTitaM, tata: savarAMko'dhastAtsuptanaTamahaprAtaH sarve'pi rAjakulaM, kathitaH sarvairapisvaH svaH vyatikaraH, tataH kumArAmAtyena sa varAkaH pRSTaH so'pi dInavadano'vAdId-deva! yadete bruvate tatsarvaM satyamapi, tataH tasyopari saJjAtakRpaH kumArAmAtyo'vAdIt-eSa balIvau tubhyaM dAsyati, tava punarakSiNI utpATayiSyati, eSa hi tadaivAnRNo babhUva yadA tvayA cakSurdhyAmavalokitau balivadau, yadi punastvayA cakSurtyAM nAvalokitau balIvau syAtAM tadaiSo'pisvagRhaMna yAyAt, na hiyo yasmai yasya samarpaNAyAgataH sa tasyAnivedane samarpaNIyamevameva muktvA svagRhaM yAti, tathA dvitIyo'zvasvAmI zabditaH, eSo'zvaM tubhyaM dAsyati, tava punareSa jihvAM chetsyati, yadA hi tvadIyajihvayoktam-evamazvaM daNDena tADayeti tadA'nena daNDenAhato'zvo, nAnyadA, tata eSa daNDenA''hantA daNDayante tavana punajihveti ko'yaM nItipatha: ?, tathA naTAn pratyAha-asya pArzve na kimapyasti tataH kiM dApayAmaH ?, etAvatpunaH kArayAmaH-eSo'dhastAt sthAsyati, tvadIyaH punaH ko'pi pradhAno yathaiSa vRkSegalapAzenAtmAnaM baddhvA muktavAna tathA''tmAnaM muJcatviti, tataH sarvairapi muktaH / kumArAmAtyasya vainayikI buddhiH 15 / uktA vainayikI buddhiH karmajAyA buddhalakSaNamAhamU.(104) uvaogadiTThasArA kmmpsNgpridholnnvisaalaa| sAhukkAraphalavaI kammasamutthA havai buddhi| mU.(105)heraNNie 1 karisae 2 kolia 3 Dove a4 mutti 5 ghaya 6 pavae 7 / tunAe 8 vaDDaiya 9 pUyai 10 dhaDa 11 cittakAre a12|| vR. uvaoge'tyAdi, upayojanamupayogo-vivakSitakarmaNi manaso'bhinivezaH sAra:-tasyaiva vivakSitaH paramArthaH, upayogena dRSTaH sAro yayAsA upayogadRSTasArA, abhinivezopalabdhakarmaparamArthA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 105 ityartha:, tathA karmaNi prasaGgaH - abhyAsaH paridholanaM-vicArastAbhyAM vizAlA-vistAramupagatA karmmaprasaGgaparidholanavizAlA, tathA sAdhukRtaM suSThukRtamiti vidvadbhiH prazaMsA sAdhukAraH tena yuktaM phalaM sAdhukAraphalaM tadvatI, sAdhukArapurassaraM vetanAdilA bharUpaM tasyAH phalamityarthaH, sA tathA karmasamutthA buddhirbhavati / asyA api vineyajanAnugrahArthamudAharaNaiH svarUpaM darzayati- 'heraNNie' ityAdau SaSThyarthe saptamI, tato'yamartho - hareNyake hairaNyakasya karmajA buddhiH, evaM sarvatrApi yojanA kAyA, hairaNyako hi svavijJAnaprakarSaprApto'ndhakAre'pi hastasparzavizeSaNa rUpakaM yathAvasthitaM parIkSate / 159 'karisaga 'tti atrodAharaNaM - ko'pi taskaro rAtrau vaNijo gRhe padmAkAraM khAtaM khAtavAn, tataH prAtaralakSitastasminneva gRhe samAgatya janebhyaH prazusAmAkarNayati, tatraikaH karSako'bravItkiM nAma zikSitasya duSkaratvaM ?, yadyena sadaivAbhyastaM karma sa tatprakarSaprAptaM karoti, nAtra vismayaH, tataH sa taskara etadvAkyamamarSavaizvAnarasandhukSaNasamamAkarNya jajvAla kopena, tataH pRSTavAn kamapi puruSaM - ko'paM kasya vA satka iti ?, jJAtvA ca tamanyadA kSurikAmAkRSya gataH kSetre tasya pArzve, re! mArayAmi tvAM samprati, tenoktaM kimiti?, so'bravIt tvayA tadAnIM na mama khAtaM prazaMsitamitikRtvA, so'bravIt - satyametat, yo yasmin karmaNi sadaivAbhyAsaparaH sa tadviSaye prakarSavAn bhavati, tatrAhameva dRSTAntaH, tathAhiamUn mudgAn hastagatAn yadi bhaNasi tarhi sarvAnapyadhomukhAn pAyatAmi yadvA UrdhvamukhAn athavA pArzvasthitAniti, tataH so'dhikataraM vismitacetAH prAha - pAtaya sarvAnapyadhomukhAniti, vistArito bhUmau paTaH, pAtitAH sarve'pyadhomukhA mudgAH, jAto mahAn vismazcaurasya, prazaMsitaM bhUyo bhUyastasya kauzalamaho vijJAnamaho vijJAnamiti vadati coro- yadi nAdhomukhAH pAtitA abhaviSyan tato niyamAt tvAmahamamArAyiSyamiti / karSakasya caurasya ca karmmajA buddhiH / 'koliya 'tti kaulikastantuvAyaH, sa muSTayA tantUnAdAya jAnAti etAvadbhiH kaNDakaiH paTo bhaviSyati / -- 'Doe 'tti dava varddhakirjAnAti etAvadatra mAsyatIti / 'mutti 'tti maNikAro mauktikamAkAze prakSipya zUkaravAlaM tathA dhArayati yathA patito mauktisya randhre sa pravizatIti / 'ghaya'tti dhRtavikrayI svavijJAnaprakarSaprApto yadi rocate tarhi zakaTe sthito'dhastAt kuNDikAnAle'pi dhRtaM prakSipati / 'pavaya 'tti plavakaH, sa cAkAzasthitAni karaNAni karoti / 'tuNNAga 'tti sIvanakarmmakarttA, sa ca svavijJAnaprakarSaprAptastathA sIvati yathA prAyo yatkenApi na lkssyte|'vddddhi'tivrddhkiH, sa ca svavijJAnaprakarSaprApto'mitvApi devakularathAdInAM pramANaM jAnAti / 'pUyai 'tti ApUpikaH, sa cAmitvApyapUpAnAM dalasya mAnaM jAnAti / " 'dhaDa'tti ghaTakAra: svavijJAnaprakarSaprAptaH prathamata eva pramANayuktAM mRdaM gRhNAti / 'cittakAre 'tti citrakAra:, sa ca rUpaka bhUmikAmamitvA'pi rUpakapramANaM jAnAti tAvanmAtraM Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nandI-cUlikAsUtraM vA varNaM kuJcikAyAM gRhNAti yAvanmAtreNa pryojnmiti| uktA karmajA buddhiH, samprati pAriNAmikyA lakSaNamAhamU.(106) anumaanheudittuNtsaahiaavyvivaagprinnaamaa| hianisseasaphalavaI buddhI pariNAmiA naam|| vR.'aNumANe'tyAdi, liGgAlliGgini jJAnamanumAnaM, tacca svArthAnumAnamiha dRSTavyaM, anyathA hetugrahaNasya nairarthakyApatteH, anumAnapratipAdakaM vaco hetuH, parArthAnumAnamityarthaH, athavA jJApakamanumAnaM, kArakaM hetuH, dRSTAntaH pratItaH, AhaanumAnagrahaNena dRSTAntasya gatatvAdalamasyopanyAsena, ucyate, anumAnasya kacidRSTAntamantareNAnyathAnupapattigrAhakapramANabalena pravRtteH, yathA sAtmakaM jIvaccharIraM, prANAdimattvAnyathAnupapatteH, na ca dRSTAnto'numAnasyAGga, yata uktam-"anyathA'nupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim?" tataH pRthagdRSTAntasyopAdAnaM, tatra sAdhyasyopamAbhUto dRSTAntaH, tathA coktam-"yaH sAdhyasyopamAbhUtaH, (sa) dRSTAnta iti kthyte|" . anumAnahetudRSTAntaiH sAdhyamarthaM sAdhayatIti anumAnahetudRSTAntasAdhikA, tathA kAlakRto dehAvasthAvizeSo vayastadvipAke pariNAmaH-puSTatA yasyAH sA vayovipAkapariNAmA, tathA hitamabhyudayo niHzreyasaM-mokSastAbhyAM phalavatI te dve api tasyAH phale ityarthaH, buddhiH pariNAmikI naam| asyA api ziSyagaNahitAyodAharaNaiH svarUpaMprakaTayati-'abhaye' ityAdigAthAtrayaM, asyArthaH kathAnakebhyo'vaseyaH, tAni ca kathAnakAni prAyo'tIva gurUNi prasiddhAni ca tato granthAntarebhyo'vaseyAni, iha tvakSarayojanAmAtrameva kevalaM krissyte| mU.(107) abhae 1 siTi 2 kumAre 3 devI4 udiodae havai rAyA5 / sAhU ya naMdisene 6 dhanadatte 7 sAvaga 8 amacce 9 // vR.tatra abhaya 'tti abhayakumArasya yaccaNDapradyotAdvaracatuSTayamArgaNaM yaccaNDapradyotaM baddhvA nagaramadhyenAraTantaM nItavAnityAdi sA pariNAmakI buddhiH| 'seTThi'tti kASThazreSTI, tasya yatsvabhAryAduzcaritamavalokasya pravrajyApratipattikaraNaM, yacca putre rAjyamanuzAsati varSAcaturmAsakAnantaraMvihArakramaM kurvataH putrasamakSa dhigjAtIyairupasthApitAyA vyakSarikAyA ApannasattvAyAstvadIyo'yaM garbhastvaM ca grAmAntaraM prati calitaH tataH kathamahaM bhaviSyA-mIti vadantyAH pravacanApayazonivAraNAya yadi madIyo garbhastato yonevinirgacchatu no cedudaraM bhittvA vinirgacchatviti yat zApapradAnaM, sA pariNAmikI buddhiH|| ___ 'kumAre'tti modakapriyasya kumArasya prathame vayasi vartamAnasya kadAcidguNanyAM gatasya pramAdAdibhiH saha yathecchaM modakAn bhakSitavato'jIrNarogaprAdurbhAvAdatipUtigandhi vAtakAyamutsujato yA udgatA cintA, yathA aho! tAdRzAnyapi manoharANi kaNikAdIni dravyANi zarIrasamparkavazAtpUtigandhAni jAtAni, tasmAdhigidamazuci zarIraM, dhigmoho, yadetasyApi zarIrasya kRte jantuH pAyAnyArabhate, ityAdirUpA sA pAriNAmikI buddhiH, tata UrdhvaM tasya zubhazubhatarAdhyavasAyabhAvato'ntamuhUrtena kevljnyaanotpttiH| 'devitti devyAH puSpavatyabhidhAnAyAH pravrajyAM paripAlya devatvenotpannAyA yatpuSpacUlA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-107 161 bhidhAnAyA: svapuyA: svapne narakadevalokapragaTanena prabodhakaraNaM sA pAriNAmikI buddhiH| __'udiodae'tti uditodayasya rAjJaH zrIkAntApateH purimatAlapure rAjyamanuzAsataH zrIkAntAnimittaM vANArasIvAstavyena dharmarucinA rAjJA sarvabalena samAgatya niruddhasya prabhUtajanaparikSayabhayena yadvaizravaNamupavAsaM kRtvA samAhUya sanagarasyAtmano'nyatra saMkrAmaNaM sA pAriNAmikI budaddhadhiH / ___ 'sAhUya naMdiseNa 'tti sAdhoH zreNikaputrasya nandiSeNasya svaziSyasya vratamujjhitukAmasya sthirIkaraNAya bhagavadvarddhamAnasvAmivandananimittaM calitamuktAbharaNazvetAmbaraparidhAnarUparAmaNIyakavinirjatAmarasundarIkasvAntaH puradarzanaM kRtaM sA pariNAmikI buddhiH, sa hinandiSeNasya tAdRzamantaH puraM nandipeNaparityaktaM dRSTavA dRDhataraM saMyame sthiriibbhuuv| __ 'dhRNadatte 'tti dhanadattasya suMsamAyA nijaputryAH cilAtIputreNa mAritAyAH kAlamupekSya yatpalalabhakSaNaM sA pAriNAmikI buddhiH|| 'sAvago 'ttiko'pi zrAvakaH pratyAkhyAtaparastrIsambhoga: kadAcinijajAyAsakhImavalokasya tatrAtIvAdhyupapannaH, taM ca tAdRzaM dRSTvA tadbhAryA'cintayat-nUnameSa yadi kathamapyetasminnadhyavasAye vartamAno mriyate tI narakagati tiryaggatiM vA yati tasmAtkakaroti kaJcidupAyamiti, tataM evaM cintayitvA svapatimabhANit-mA tvamAturIbhUH, ahaM te tAM vikAlavelAyAM sampAdayiSyAmi, tena pratipannaM, tato vikAlavelAyAmIpadandhakAre jagati prasarati svasakhyA vastrAbharaNAni paridhAya sA svasakhIrUpeNa rahasi tamupAsRpat, saca seyaM madbhAryAsakhItvagamya tAM paribhuktavAn, paribhoge kRte cApagatakAmAdhyavasAyo'smaracca prAggRhItaM vrataM, tato vratabhaGgo me samudapAdIti khedaM kattuM pravRttaH, tatastadbhAryA tasmai yathAvasthitaM nivedayAmAsa, tato manAksvasthIbabhUva, gurupAdamUlaM ca gatvA duSTamanaH saGkalpanimittavratabhaGgavizuddhyarthaM prAyazcittaM pratipatravAn, zrAvikAyAH pAriNAmikI buddhiH| 'amacce 'tti varadhanuHpituramAtyasya brahmadattakumAravinirgamanAya yata suraGgAkhAnanaM, sA pAriNAmikI buddhiH| 'khamae'tti kSapakasya kopavezana mRtvA sarpatvenotpannasya tato'pi mRtvA jAtarAjaputrasya pravrajyApratipattau cutaraH kSapakAn paryupAsInasya yadbhojanavelAyAM taiH kSapakai: pAtre niSThayUtanikSepe'pi kSamAkaraNamAtmanindanaM kSapakaguNaprazasA sA pAriNAmikI buddhiH| mU.(108) amaccaputte 11 cANakke 12 ceva thUlabhadde a13/ nAsikasuMdaraniMde 14 vaire 15 prinnaambuddhiie|| vR. amaccaputte'tti amAtyaputrasya varadhanurnAnmo brahmadattakumAraviSaye dIrghapRSThasvarUpajJApanAdiSu teSu 2 prayojaneSu pAriNAmikI buddhiH / 'cANakke tti cANakyasya candraguptasya rAjyamanuzAsato bhANDAgAre niSThite sati yadeka divasa jAtA zvAdiyAcanaM sA pAriNAmikI buddhiH| 'thUlabhadde 'ttisthUlabhadrasvAminaH pitarimArite nandenAmAtyapadaparipAlanAya prArthyamAnasyApi yatpravrajyApratipattikaraNaM sA pAriNAmikI buddhiH| 30/11 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM 'nAsikasuMdarinaMde 'tti nAsikyapure sundarI bhartRnandasya bhrAtrA sAdhunA yanmeruzirasi nayanaM yacca devamaithunakaM darzitaM sA pAriNAmikI buddhiH / vaira'tti vajrasvAmino bAlabhAve' varttamAnasya mAtaramavagaNayya saGghabahumAnakaraNaM sA pAriNAmikI buddhiH / mU. ( 109 ) calaNAhaNa 16 AmaMDe 17 maNI a 18 saMppe a19 khaggi 20 thUbhide 21 / pariNAmiyabuddhIe evamAI udAharaNa / / - vR. 'calaNAhaNa 'tti ko'pi rAjA taruNairvyudragrAhyate- - yathA deva! taruNA eva pArzve dhriyantAM, kiM sthaviraiH valipalitavizobhitarIraiH ?, tato rAjA tAn prati parIkSAnimittaM brUte - yo mAM zirasi pAdena tADayati tasya ko daNDa iti ?, te prAhuH - tilakamAtrANi khaNDAni sa vikRtya mAryate iti, tataH sthAvirAn papraccha- te'vocatta-deva ! paribhAvya kathayAmaH, tatastairekAnte gatvA cintitaMko nAma hRdayavallabhAM devImatiracyAnyo devaM zirasi tADayitumISTe, hRdayavallabhA ca vizeSataH sanmAnanIti, tataste samAgatya rAjAnaM vijJapayAmAsuH - deva ! sa vizeSataH satkAraNIya iti, tatto rAjA paritoSamupAgatastAn prazaMsativAn ko nAma vRddhAn vihAyAnya evaMvidhabuddhibhAg bhavati, , tataH sadaiva sthavirAn pArzve dhArayAmAsa na taruNAniti / rAjJaH sthavirANAM ca pAriNAmikI buddhiH / 'AmaMDe 'tti kRtrimamAlakamiti, kaThinatvAdakAlatvAcca kenApi yathAvasthitaM jJAtaM tasya pAriNAmikI buddhiH / 'mANi 'tti ko'pi sarpo vRkSamAruhya sadaiva pakSiNAmaNDAni bhakSayati, anyadA ca sa vRkSasthito nipatitaH, maNizca tasya tatraiva kacit pradeze sthitaH, tasya ca vRkSasyAdhastAn kUpo'sti, uparisthitamaNiprabhAvicchuritaM ca sakalamapi kUpodakaM raktIbhUtamupalakSyate, kUpAdAkRSTaM ca svAbhAvikaM dRzyate, etacca bAlakena kenApi nijapituH sthaviraya niveditaM, so'pi tatra samAgatya samyakparibhAvya maNi gRhItavAn, tasya pAriNAmikI buddhiH / ' sappe 'tti sarpasya caNDakauzikasya bhagavantaM prati yA cintA'bhUta - IdRgayaM mahAtmetyAdikA sA pAriNAmikI buddhiH / 'khagga 'tti ko'pi zrAvaka : prathamayauvanamadamohitamanA dharmakRtvA paJcatvamupAgataH khaGgaH samutpanna, yasya gacchato dvayorapi pArzvayozcarmmANi lambante sa jIvavizeSa: khaGgaH, sa cATavyAM catuSpathe janaM mArayitvA khAdati, anyadA ca tena pathA gacchataH sAdhUn dRSTvAn, sa cAkramituM na zaknoti, tatastasya jAtismaraNaM bhaktapratyAkhyAnaM devalokagamanaM, tasya pAriNAmikI buddhiH / 162 'thUma' (bhiMde) tti vizAlAyAM purikUlavAlakena vizAlAbhaGgAya yanmunisuvratasvAmipAdukAstUpotkhAtanaM sA tasya pAriNAmikI buddhiH / pAriNAmikyA buddherevamAdInyudAharaNAni / setaM asuanissiyaM // mU. ( 110 ) vR. 'settamityAdi, tadetadazrutanizritaM / mU. (111 ) se kiM taM suanissiaM ?, 2 cauvvihaM pannattaM, taMjahA - uggaha 1 IhA 2 avAo 3 dhAraNA 4 vR. ' se kiM tamityAdi, atha kiM tacchrutanizritaM matijJAnaM ?, gururAha - zrutanizritaM matijJAnaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA - avagraha IhA apAyo dhAraNA ca tatra avagrahaNamavagrahaH - anirdezyasAmAnyamAtrarUpArthagrahaNamityarthaH, yadAha cUrNikRt - " sAmAnyassa rUvAdivisesaNarahiyassa aniddesassa Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-111 avaggahaNamavaggaha" iti| tathA IhanamIhA, sadbhUtArthaparyAlocanarUpA ceSTA ityarthaH, kimuktaM bhavati-avagrahAdutarakAlamavAyAtpUrvaM sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukho'dbhUtArthavizeSaparityAgAbhimukha:-prAyo'tra madhuratvAdayaH zaGkhAdizabdadhA dRzyante nakharakarkazaniSThuratAdayaH zAdizabdadhA ityevaMrUpo mativizeSa IhA, Aha ca bhASyakRt bhUyo bhUyaH-"visesAdAnaccAyAbhimuhamIhA" tathA tasyaivAvagRhItasyehitasyArthasya nirNayarUpo'dhvayasAyo'vAyaH zAGkha evAyaM zAGga evA (va vA)yamityAdirUpo'vadhAraNAtmakaH pratyayo'vAya ityarthaH, tasyaivArthasya nirNItasya dharaNaM dhAraNA, sAca tridhA-avicyutirvAsanA smRtizca, tatra tadupayogAdavicyavanamavicyutiH, sA cAntarmuhUrtapramANA tatastayA''hito yaH saMskAraH sa vAsanA, sA ca saGghayeyamasaGkhayeyaM vA kAlaM yAvadbhavati, tataH kAlAntare kutazcittAdRzArthadarzanAdikakAraNAt saMskArasya prabodhe yajjJAnamudayate-tadevedaM yat . mayA prAgupalabdhamityAdirUpaM sA smRtiH, uktaM ca "tadanaMtaraM tadatthAviccavaNaM jo uvaasnaajogo| kAlaMtareNa jaM puna anusaraNaM dhAraNA sA u||" etAzcAvicyutivAsanAsmRtayo dhaarnnaalkssnnsaamaanynvrthyogaaddhaarnnaashbdvaacyaaH|| ma.(112)se kiM taM uggahe?, uggahe duvihe pannatte, taMjahA-atthuggahe avaMjaNaggahe / vR. 'se kiM tami'tyAdi, athako'yamavagrahaH?, sUrirAha-avagraho dvividhaH prajJaptaH, tadyathAarthAvagrahazca vyaJjanAvagrahazca, tatra arthyate ityarthaH arthasyAvagrahaNaM arthAvagrahaH-sakalarUpAdivizeSanirapekSAnirdezyasAmAnyamAtrarUpArthagrahaNamekasAmayikamityarthaH / tathA vyajyate anenArthaH pradIpeneva ghaTa iti vyaJjanaM, taccopakaraNendriyasya zrotrAdeH zabdAdipariNatadravyANAM ca parasparaM sambandhaH, sambandhe hi sati so'rthaH zabdAdirUpaH zrotrAdIndriyeNa vyaJjayituM zakyate, nAnyathA, tataH sambandho vyaJjanaM ca, tathA cAha bhASyakRt "vaMjijjai jena'ttho ghaDovva dIvena vaMjaNaM taM c| uvgrnnidiysddaaiprinnyddvvsNbNdho||" vyaJjanena-sambandhenAvagrahaNaM sambadhyamAnasya zabdAdirUpasyArthasyAvyaktarUpa: paricchedo vyaJjanAvagrahaH, athavAvyajyante iti vyaJjanAni, 'kRdbahula'mitivacanAtae karmaNyanaTa, vyaJjanAnAM zabdAdirUpatayA pariNatAnAM dravyANAmupakaraNendriyasamprAptAnAmavagraha:-avyaktarUpa: paricchedo vyaJjanAvagrahaH, vyajyate'nenArthaH pradIpeneva ghaTaiti vyaJjanaM-upakaraNendriyaM tena svasambaddhasyArthasya-zabdAderavagrahaNam-avyaktarUpa: paricchedo vyaJjanAvagrahaH, iyamatra bhAvanA-upakaraNendriyazabdAdipariNatadravyasambandhe prathamasamayAdArabhyArthAvagrahAt prAkyA suptamattamUcchitAdipuruSANAmiva zabdAdidravyasambandhamAtraviSayA kAcidavyaktA jJAnamAtrA sA vyaJjanAvagrahaH, sa caantrmuhuurtprmaannH| atrAha -nanu vyaJjanAvagrahavelAyAM na kimapi saMvedanaM saMvedyate, tatkathamasau jJAnarUpo gIyate?, ucyate, avyaktatvAnnA saMvedyate, tato na kazciddoSaH, tathAhi-yadiprathamasamaye'pizabdAdipariNatadravyairupakaraNendriyasya sampRktau kAcidapi na jJAnamAtrA bhavet tato dvitIye'pi samaye na bhavet, ___ Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM vizeSAbhAvAt, jJavaM yAvaccaramasamaye'pi, atha ca caramasamaye jJAnamarthAvagraharUpaM jAyamAnamupalabhyate tataH prAgapi kApi kiyatI jJAnamAtrA draSTavyA, atha manyethAH-mA bhUtprathamasamayAdiSu zabdAdipariNatadravyasambandhe'pi kAcidapi jJAnamAtrA, zabdAdipariNatadravyANAM teSu samayeSu stokatvAt, caramasamaye tu bhaviSyati, zabdAdirUpapariNatadravyasamUhasya tadAnIM bhUyaso bhAvAt, tadayuktaM, yato yadi prathamasamayAdiSuzabdAdidravyANAM stokatvAt sampRktAvavyaktA'pi kAcidapi jJAnamAtrA na samullaset tarhiprabhUtasamudAyasamparke'pina bhavet, na khalu sikatAkaNeSu pratyekamasati tailaleze samudAye'pi tailaM samudbhavadupalabhyate, asti cacaramasamaye prabhUtazabdAdidravyasmapRktau jJAnaM tataH prAktaneSvapi samayeSu stokastokatarairapi zabdAdipariNatadravyaiH sambandhe kAcidavyaktA jJAnamAtrA'bhyupagantavyA, anyathA caramasamaye'pijJAnAnupapatteH, tatha coktaM "jaM savvahA na vIsuMsavvesuvitaM na rennutellNv| patteyamanicchaMto kahamicchasi samudaye nANaM? |" tataH sthitametat-vyaJjanAvagraho jJAnarUpaH, kevalaM teSu jJAnamavyaktameva boddhvyN| cazabdau svagatAnekabhedasUcakau, te ca svagatA anekabhedA agre svayameva sUtrakRtA varNayiSyante, AhaprathamaM vyaJjanAvagraho bhavati tato'rthAvagrahaH tataH kasmAdiha prathamamarthAvagraha upanyasta:?, ucyate, spaSTatayopalabhyamAnatvAt, tathAhi-arthAvagrahaH spaSTarUpatayA sarvairapi jantubhiH saMvedyate, zIghrataragamanAdau sakRtsatvaramupalambhe mayA kiJcid dRSTaM paraM na paribhAvitaM samyagiti vyavahAradarzanAt, api ca-arthAvagrahaH sarvendriyamanobhAvI vyaJjanAvagrahastu netiprathamamarthAvagraha uktaH, samprati tu vyaJjanAvagrahAdUrvamarthAvagraha iti kramamAzritya prathamaM vyaJjanAvagrahasvarUpaMpratipipAdayiSuH ziSyaH praznaM kArayati mU.(113)se kiMtaMvaMjaNuggahe?, vaMjaNuggahe cauvvihe pannatte, taMjahA-soiMdiavaMjaNuggahe ghANidiyavaMjaNuggahe jibhidiyavaMjaNuggahe phaasiNdiavNjnnugghe| setaM vNjnnugghe| vR.'se kiM tami'tyAdi, atha ko'yaM vyaJjanAvagrahaH?, AcArya Aha-vyaJjanAvagrahazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-'zrotrendriyavyaJjanAvagraha' ityAdi, atrAha-satsu paJcasvindriyeSu SaSThe camanasi kasmAdayaM caturvidhovyAvarNyate?, ucyate, ihavyaJjanamupakaraNendriyasya zabdAdidravyANAM ca parasparaM sambandha ucyate, sambandhazcaturNAmeva zrotrendriyAdInAM, na nayanamanasoH, tayoraprApyakAritvAt, Aha kathamaprApyakAritvaMtayoravasIyate?, ucyate, viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt, tathAhi-yadi prAptamarthaM cakSurmano vA gRhNIyAt tarhi sparzanendriyaM strakcandanAdikaM aGgArAdikaM ca prAptamarthaM paricchindattatkRtAnugrahopaghAtabhAgbhavati tathA cakSurmanasI api bhavetAM, vizeSAbhAvAt, na ca bhavataH tasmAdaprApyakAriNI te, nanu dRzyete eva cakSuSo'pi viSayakRtAvanugrahopadhAtau, tathAhighanapaTalavinirmukte nabhasi sarvato nibiDajaraThimopetaM karaprasaramabhisarpayantamaMzumAlinamanavaratamavalokamAnasya bhavati cakSuSo vidhAtaH, zazAGkakarakadambakaM yadivA taraGgamAlopazobhitaM jalaM tarumaNDalaMcazAvalaM nirantaraMnirIkSamANasya cAnugrahaH, tadetadaparibhAvitabhASitaM, yato na brUmaHsarvathA viSayakRtAnugrahopaghAtau na bhavataH, kintvetAvadevavadAmo yadA viSayaM viSayatayA cakSuravalambate tadA tatkRtAvanugrahopadhAtau tasya na bhavata iti Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 mUlaM-113 tadaprApyakAri, zeSakAlaM tu prAptenopaghAtakenopaghAto bhaviSyati anugrAhakeNa cAnugrahaH, tatrAMzumAlino razmayaH sarvatrApi prasaramupadadAnA yadAuMzumAlinaH sammukhamIkSate tadA te cakSurdezamapi prApnuvanti, tatazcakSuHsamprAptAste sparzanendriyamiva cakSurupaghnanti, zItAMzurazmayazca svabhAvata eva zItalatvAdanugrAhakAstataste cakSuHsamprAptAH santaste sparzanendriyamiva cakSuranugRhNanti, dadaGgamAlAsaMkulajalAvalokane ca calakaNasampRktasamIrAvayavasaMsparzato'nugraho bhavati, zADvalatarumaNDalAvalokane'pizADvatarucchAyAsamparkazItIbhUtasamIraNasaMsparzAt, zeSakAlaM tujalAvalokane'nugrahAbhimAna upadhAtAbhAvAdavaseyaH, bhavati copadhAtAbhAve'nugrahAbhimAno yathA'tisUkSmAkSaranirIkSaNAdvinRittya yathAsukhaM nIlIraktavastrAdyavalokane, itthaM caitadaGgIkarttavyaM, anyathA samAne samparke yathA sUryamIkSamANasya sUryeNopaghAto bhavati tathA hutavahajalazalAdyAlokane dAhakledapATanAdeyo'pi kasmAna bhavantIti?, apica-yadi cakSuH prApyakAri tarhi svadezagatarajomalAJjanazilAkAdikaM kiM na pazyati?, tsmaadpraapykaaryevckssH|| nanu yadi cakSuraprApyakAri tarhi manovatkasmAdavizeSeNa sarvAnapi dUravyavahitAdInAn na gRhNAti, yadi hi prAptaM paricchindyAtahi yadevAnAvRtamadUradezaM vA tadeva gRhNIyAt nAvRtaM dUradezaM vA, tatra cakSurazmInAM gamanAsambhavaH samparkAbhAvAt, tato yujyate cakSuSo grahaNAgrahaNe, nAnyathA, tathA coktam-prAptayakAri cakSuH, upalabdhyanupalabthyoranAvaraNetarAprekSaNAt adUretarAprekSaNAcca, yadi hi cakSuraprApyakArit bhavettadA''varaNabhAvAdanupalabdhiH anyathopalabdhiriti na syAt, na hi tadAvaraNamupaghAtakakaraNasamarthaM, prApyakAritve tu mUrttadravyapratighAtAvadupapattimAn vyAghAto'tidUre ca gamanAbhAvAditi, prayogazcAtra-na cakSuSo viSayaparimANaM, aprApyakAritvAt, manovat, tadetadayuktataraM, dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt, na khalu mano'pyazeSAn viSayAn gRhNAti, tasyApi sUkSmeSvAgamagamyAdiSvartheSu mohadarzanAt, tasmAd yathA mano'prApyakAryapi svAvaraNakSayopazamasApekSatvAt niyatavipayaM tathA cakSurapi svAvaraNakSayopazamasApekSatvAdaprApyakAryapi yogyadezAvasthitaniyataviSayamiti na vyavahitAnAmupalambhaprasaGgo nApi duurdeshsthitaanaamiti| api ca dRSTamaprApyakAritve'pi tathAsvabhAvavizeSAdyogyadezApekSaNaM, yathA'yaskAntasya, na khalvayaskAnto'yaso'prApyakarpaNe pravarttamAnaH sarvasyApyayaso jagadvarttina AkarSako bhavati, kintu pratiniyatasyaiva, (yattu) zaGkarasvAmI prAha-"ayaskAnto'pi prApyakArI, ayaskAntacchAyANubhiH sahasamAkRSyamANavastunaH sambandhabhAvAt, kevalaM te chAyANavaH sUkSmatvAnopalabhyante" iti, tadetadunmattapralapitaM, tadgrAhakapramANAbhAvAt, na hi tatra chAyANusambhavagrahAkaM pramANamasti, na cApramANakaM pratipattuM zaknumaH, athAsti grAhakaM pramANamanumAnaM, iha yadAkarSaNaM tatsaMgapUrvakaM, yathA'yogolakasya sandaMzena, AkarSaNa cAyaso'yaskAntena, tatra sAkSAdayaskAnte saMsargaH pratyakSabAdhita ityarthAt chAyANubhiH saha draSTavya iti, tadapi bAlizajalpitaM, hetoranaikAntikatvAt, mantreNa vyabhicArAta, tathAhi-mantraH smaryamANo'pi vivakSitaM vastvAkarSati, na ca tatra ko'pi saMsarga iti, apica- yathA chAyANavaH prAptamayaH samAkarSanti tathA kASThAdikamapi prAptaM kasmAnnAkarSanti?, zaktipratiniyamAditi cet nanu sa zaktipratiniyamo'prAptAvapi tulya eveti vyarthaM chAyANuparikalpanaM / anyastvAha Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 nandI - cUlikAsUtraM asti cakSuSaH prApyakAritve vyavahitArthAnupalabdhiranumAnaM pramANaM tadayuktaM, atrApi hetoranaikAntikatvAt, kAcAbhrapaTalasphaTikairantaritasyApyupalabdheH, athedamAcakSIthAH nAyanA razmayo nirgatya tamarthaM gRhNanti, nAyanAzca razmayastaijasatvAnna tejodravyaiH pratiskhalyante tato na kazciddoSaH, tadapi na manoramaM, mahAjvAlAdau skhalanopalabdheH, tasmAdaprApyakArI cakSuriti sthitaM / evaM manaso'prApyakAritvaM bhAvanIyaM, tatrApi viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAd, anyathA toyAdicintAyAmanugraho'gnizastrAdicintAyA copaghAte bhavet, nanu dRzyate manaso'pi harSAdibhiranugrahaH, zarIropacayadarzanAt, tathAhi - harSaprakarSazAnmanaso'pi pRSTatA bhavati, tadvazAcca svazarIrasyopacayaH, tathopaghAto'pi zokAdibhirdazyate, zarIradaurbalyora: kSatAdidarzanAt, atizokakaraNato hi manaso vighAtaH sambhavati, tatastadvazAccharIradaurbalyamiticintAvazAcca hRdroga iti, tadetadatIvAsambaddhaM, yata iha manaso'prApyakAritvaM sAdhyamAnaM varttate, viSayakRtAnugrahopadhAtAbhAvAt, na ceha viSayakRtAnugrahopaghAtau tvayA manaso darzyate, tatkathaM vyabhicAraH ?, manastu svayaM pudgalamatvAccharIrasyAnugrahopaghAtau kariSyati, yatheSTAniSTarUpa AhAra:, tathAhi - iSTarUpa AhAraH paribhujyamAnaH zarIrasya poSamAdhatte, aniSTarUpastUpasaGghAtaM, tathA mano'pyaniSTapudgalopacitamatizokAdicintAnibandhanaM zarIrasya hAnimAdadhAti, iSTapudgalopacitaM ca harSAdikAraNaM pRSTiM, uktaM ca"iTThAniTThAhArabbhavahAre hoMti putttthihaaniio| - jaha taha manaso tAo puggalaguNautti ko doso // " tasmAt mano'pi viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAdaprApyakArIti sthitaM / iha sugatamatAnusAriNaH zrotramapyaprApyakAri prapadyante, tathA ca tadgranthaH - "cakSuH zrotraM mano'prApyakArI" ti, tadayuktaM, ihAprApyakAritatpratipattuM zakyate yasya viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvo, yathA cakSurmanasoH, zrotrasya ca zabdakRta upaghAto dRzyate, sadyojAtabAlakasya samIpe mahAprayatnatADitajhallarIjhAtkArazravaNato yadvA vidyutprapAna tatpratyAsannadezavarttinAM nirghoSa zravaNato badhirI bhAvadarzanAt, zabdaparamANavo hi utpattidezAdArabhya sarvato jalataraGganyAyena prasaramabhigRhNAnAH zrotrendriyadezamAgacchanti, tataH sambhavatyupaghAtaH, nanu yadi zrotrendriyaM dezaM prAptameva zabdaM gRhNAti nAprAptaM tahIM yathA gandhAdau gRhNamANe na tatra dUrAsannAditayA bhedapratItirevaM zabde'pi na syAt, prApto hi viSayaH paricchidyamAnaH sarvo'pi sannihita eva, tatkathaM tatra dUrAsannAdibhedapratItarbhaviturmahati ?, atha ca pratIyate zabdo dUrAsannAditayA, tathA ca loke vaktAraH zrUyante - kasyApi dUre zabda iti, -- anyacca yadi prAptaH zabdo gRhyate zrotrendriyeNa tarhi cANDAlokto'pi zabdaH zrotrendriyeNa zrotrendriyasaMspRSTo gRhyate iti zrotrendriyasya cANDAlasparzadoSaprasaGgaH, tatra zreyaH zrotrendriyasya prApyakAritvaM, tadetadatimahAmohasya malImasabhASitaM, ta (ya) to yadyapi zabda: prApto gRhyate zrotrendriyeNa tathApi yata utthitaH zabdastasya dUrAsannatve zabde'pi svabhAvavaicitryasambhAvaddUrAsannAdibhedapratItirbhavati, tathAhi - dUrAdAgataH zabdaH kSINazaktikatvAtsvinna upalakSyate aspaSTarUpo vA, tato loko vadati- dUre zabdaH zrUyate, asya ca vAkyasyAyaM bhAvArtho - dUrAdAgataH zabdaH zrUyate iti, syAdetad-evamatiprasaGgaH prApnoti, tathAhi - etadapi vaktuM zakyate dUre rUpamupalabhyate, kimuktaM bhavati ? dUrAgataM rUpamupalabhyate iti, tatazcakSurapi prApyakAri prApnoti, na ceSyate, Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 mUlaM-113 tasmAnnaitatsamIcInamiti, tadayuktaM, yata iha cakSuSo rUpakRtAvanugrahopaghAtau topalabhyate, zrotrendriyasya tu zabdakRta upaghAto'sti, etacca prAgevoktaM, tato nAtiprasaGgApAdanamupapattimat, anyaccapratyAsanno'pi janaH pavanasya pratikUlamavatiSThamAnaH zabdaM na zRNoti, pavanama'ni tu vartamAno dUradezasthito'pi zRNoti, tathA ca loko vaktAro-navayaM pratyAsannA apI tvadIyaM vacaH zRNumaH, pavanasya pratikUlamavasthAnAt, yadi punaraprAptameva zabdaM rUpamiva janAH pramiNuyuH tarhi vAtasya pratikUlamapyavatiSThamAnArUpamiva zabdaM pramiNuyuH, na ca pramiNvanti, tasmAtprAptA eva zabdaparamANavaH zrotrendriyeNa gRhyante iti avazyamabhyupagantavyaM, tathA ca sati pavanasya pratikUlamavatiSThamAnAnAM zrotrendriyaM na zabdaparamANavo vaipulyena prApnuvanti, teSAmanyathA vAtena nIyamAnatvAt, tato na te zRNvantIti na kAcitkSitiH, yadapi coktaM- 'cANDAlasparzadoSaH prApnoti'ti, tadapi cetanAvikalapuruSabhASitamivAsamIcInaM, sparzAsparzavyavasthAyA loke kAlpanikatvAt, tathAhi-na sparzavyavasthA loke pAramAthikI, ___ tathAhi-yAmeva bhuvamagne cANDAlaH spRzan prayAti tAmeva pRSThataH zrotriyo'pi, tathA yAmeva nAvamArohati sma cANDAlastAmevArohati zrotriyo'pi, tathA sa eva mArutazcANDAlamapi spRSTvA zrotriyamapispazati, na ca tatra loke sparzadoSavyavasthA, tathA zabda pudgalasparze'pi na bhavatIti nakazciddopaH, apica-yathA ketakIdalanicayaM zatapatrAdipaSpanicayaM vA zirasi nibadhya vapuSi vA mRgamadacandanAdyavalepanamAracayya vipaNivIthyAmAgatya cANDAlo'vatiSThate tadA tadgataketakIdalAdigandhApudgalAH zrotriyAdinAsikAsvapi pravizanti, tatastatrApi cANDAlasparzadoSaH prApnotIti taddoSabhayAnnAsikendriyamaprApyakAri pratipattavyaM, na caitadbhavato'pyAgame pratipAdyate, tato bAlizajalpitametaditi kRtaM prsnggen| kecitpunaH zrotrendriyasyAprApyakAritvamabhyupagacchantaH zabdasyAmbaraguNatvaM pratipadyante, tadayuktaM, AkAzaguNatayAM zabdasyAmUrttatvaprasaktaH, yo hi yadguNaH sa tatsamAnadharmA, yathA jJAnamAtmanaH, tathA hi-amUrta AtmA, tatastadguNo jJAnamapyamUrtameva, evaM zabdo'pi yadyAkAzaguNasta AkAzasyAmUrttatvAcchabdasyApi tadguNatvenAmUrtatA bhavet, na cAsau yuktisaGgatA, tallakSaNAyogAt, mUrtiviraho hyamUrttatAyA lakSaNaM, na ca zabdyAnAM mUrtivirahaH, sparzavattvAt, tathAhi-sparzavantaH zabdAH, tatsamparkAdupaghAtadarzanAlloSTavat, na cAyamasiddho hetuH, yato dRzyate sadyojAtabAlakAnAM karNadezAbhyIkRtagADhAsphAlitajhallarIjhAtkArazravaNataH zravaNasphoTo, na cetthamupaghAtakRttvamasparzavattve sambhavati, yathA vihAyasaH, tato vipakSe gamanAsambhavAnnAnaikAntiko'pi, atazca sparzavantaH zabdAH, tairabhidhAte girigahvarabhittyAdiSu zabdotthAnAlloSTavat, ayamapi heturubhayorapi siddhaH, tathAhi-zrUyante tIvraprayatnoccAritazabdAbhidhAte girigaharIviSu pratizabdAH pratidik, tataH sparzavattvAnmUrtI eva zabdAH, 'rUpasparzAdisannivezo mUrti' riti vacanaprAmANyAt, tataH kathamivAkAzaguNatvaM zabdAnAmupapattimat?, api ca__ tadAkAzamekamane vA?, yadyekaM tahi yojanalakSAdapi zrUyate, AkAzasyaikatvena zabdasya ca tadguNatayA dUrAsannAdibhedAbhAvAt, athAnekamevaM sati vadanadeza eva sa vidyate iti kathaM bhinnadezavartibhiH zrotRbhiH zrUyate?, vadanadezAkAzaguNatayA tasya zrotRgata zrotrendriyAkAza Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 nandI - cUlikAsUtra sambandhAbhAvAt, atha ca zrotrendriyAkAzasambandhatayA tacchravaNamabhyupagamyate, tannAkAzaguNatvAbhyupagamaH zabdasya zreyAn nanvAkAzaguNatvamantareNa zabdasyAvasthAnameva nopapadyate, avazya hi padArthena sthitimatA bhavitavyaM, tatra rUparasasparzagandhAnAM pRthivyAdimahAbhUtacatuSTayamArayaH, zabdasya tvAkAzamiti, tadayuktam, evaM sati pRthivyAdInAmapyAkAzaguNatvaprasakte:, teSAmapyAkAzAzritatvAt, na khalvAkAzamantareNa pRthivyAdInAmapyanyadAzrayaH, aguNatvAtpRthivyAdInAmAkAzaguNatvamanupapannamiti cet na AkAzAzritatvena bhavannItyA balAdapi tadguNatvaprasakteH, atha nAzrayaNamAtraM tadguNatvanibandhanaM kintu samavAyaH sa cAsti zabdasyAkAze na tu pRthivyAdInAmiti, nanu ko'yaM samatrAyo nAma ?, ekatra lolI bhAvenAvasthAnaM yathA pRthivyAdirUpAdyeoriti cet, na tarhi zabdasyAkAzaguNatvamAkAzena sahaikatra lolI bhAvena tasyApratipatteH, athA''kAze upalabhmayAnatvAttadgutA zabdasya, tUlakAderapi tahyAkAze upalabhyamAnatvAttadguNatvaM prApnoti, atha tUlakAdeH paramArthataH pRthivyAdisthAnamAkAze tUpalambho vAyunA saJcAryamANatvAdavaseyaM, tathAhi - yato yato vAyuH saJcarati tatastataH zabdo'pi gacchati, vAtapratikUlazabdasyAzravaNAt uktaM ca "yathA ca preryate tUlamAkAze maatrishvnaa| tathA zabdo'pi kiM vAyoH, pratIpaM ko'pi zabdavit ? // " tannAkAzaguNaH zabda:, kintu pudgalamaya iti sthitaM / mU. ( 114 ) se kiM taM atthuggahe ?, atthuggahe chavvihe patratte, taMjahA- soiMdiaatthuggahe cakkhidiaatthuggahe ghANidiaatthuggahe jibbhidiyaatthuggahe phArsidiaatthuggahe noiMdiaatthuggahe / vR. atha katividho'yamarthAvagrahaH ?, sUrirAha- arthAvagrahaH paDvidhaH prajJaptaH, tadyathA - zrotrendriyArthAvagraha ityAdi zrotrendriyArthAvagrahaH, (zrotrendriyeNa) vyaJjanAvagrahottarakAlamekasAmAyikanirdezyasAmAnyarUpArthAvagrahaNaM zrotrendriyArthAvagrahaH, evaM ghrANajihvAsparzanendriyArthAvagraheSvapi vAcyaM, cakSurmanasostu vyaJjanAvagraho na bhavati, tatastayoH prathamameva svarUpadravyaguNakriyAvikalpanAtItamanirdezyaM sAmAnyamAtrarUpArthAvagrahaNamarthAvagraho'vaseyaH / 'tatra 'noiMdiya atthAvaggaho 'tti noindriyaM manaH, tacca dvidhA dravyarUpaM bhAvarUpaM ca tatra manaH paryAptinAmakarmodayato yat manaHprAyogyavargaNAdalikamAdAya manastvena pariNamitaM tadravyarUpaM mana:, tathA cAha cUNNikRta--"manapajjattinAmakammodayao tajjogge manodavve dhettuM manatteNa pariNAmiyA davvA davvamano bhaNNai / " tathA dravyamano'vaSTambhena jIvasya yo mananapariNAmaH sa bhAvamanaH, tathA cAha cUrNikAra eva"jIvo puNa mananapariNAmakiyApanno bhAvamano, kiM bhaNiyaM hoi ?, manadavvAlaMbaNo jIvasya mananavAvAro bhAvamano bhaNNai" tatreha bhAvamanasA prayojanaM, tadgrahaNe hyavazyaM dravyamanaso'pi grahaNaM bhavati, dravyamano'ntareNa bhAvamanaso'sambhavAt, bhAvamano vinApi ca dravyamano bhavati, yathA bhavasthakevalina:, tata ucyate - bhAvamanaseha prayojanaM, tatra noindriyeNa - bhAvamanasA'rthAvagraho dravyendrivyApAranirapekSo ghaTAdyarthasvarUpaparibhAvanAbhimukhaH prathamamekasAmayiko rUpAdyarthA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 114 169 kArAdivizepacintAvikalo' nirdezyasAmAnyamAtracintAtmako bodho noindriyArthAvagrahaH // mU. ( 115 ) tassa NaM ime egadviA nAnAghosA nAnAvaMjaNA paMca nAmadhijjA bhavaMti, taMjahAogeNhaNayA uvadhAraNayA savaNayA avalaMbaNayA mehaa| se taM uggahe / vR. 'tasya' sAmAnyenAvagrahasya 'Na'miti vAkyAlaGkAre 'amUni' vakSyamANAni ekArthikAni 'nAnAgho sANi'tti ghoSA:- udAttAdayaH svaravizeSAH, Aha ca cUrNikRt - " ghosA udAttAdao saravisesA" nAnA ghoSA yeSAM tAni nAnAghopANi, tathA nAnA vyaJjanAni kadAni yeSAM tAni nAnAvyaJjanAni paJca nAmAnyeva nAmadheyAni bhavanti, 'tadyathe 'ti teSAmevopadarzane, 'ogiNhaNayA' ityAdi, yadA punaravagrahavizeSAnapekSyAmRni paJcApi nAmadheyAni cintyante tadA parasparaM bhinnArthAni veditavyAni, tathAhi - ihAvagrahastridhA, tadyathA-vyaJjanAvagrahaH sAmAnyArthAvagraho vizeSasAmAnyArthAvagrahazca, tatra vizeSasAmAnyArthAvagraha aupacArikaH, sa cAnantaramevAgre darzayiSyate, tatra 'ogiNhaya'tti avagRhyate 'neti avagrahaNaM, karaNe'naT vyaJjanAvagrahaH- prathamasamayapraviSTazabdAdipudgalAdAnapariNAmaH, tadbhAvo'vagrahaNatA / tathA 'uvadhAraNaya'tti dhAryate'neneti dhAraNaM, upa sAmIpyena dhAraNaM upadhAraNaM vyaJjanAvagrahe'pi dvitIyAdisamayeSu pratisamayapUrvApUrvazabdAdipudgalAdAnapurassaraM prAktanaprAktanasamayagRhItazabdAdipudgala dhAraNapariNAmaH tadbhAva upadhAraNatA, tathA 'savaNaya'tti zrUyate'neneti zravaNamekasAmayika: sAmAnyarthAvagraharUpo bodhapariNAmaH tadbhAvaH zravaNatA, tathA 'avalaMbaNaya'tti avalambyate iti avalambanaM, 'kudbahula' miti vacanAtkarmaNyanaT, vizeSasAmAnyArthAvagrahaH, kathaM vizeSasAmAnyArthAvagraho'valambanamiti ?, cet, ucyate-iha zabdo'yamityapi jJAnaM vizeSAvagamanarUpatvAdavAyajJAnaM, tathAhi zabdo'yaM nAzabdo - rUpAdiriti zabdasvarUpAvadhAraNaM vizeSAvagamaH, tato' 'smAt yatpUrvamanirdezyasAmAnyamAtragrahaNamekasAmayikaM sa pAramArthikArthAvagrahaH, tata UrdhvaM tu yatkimidamiti vimarzanaM sA IhA, tadanantaraM tu yacchabdasvarUpAvadhAraNaM zabdo'yamiti tadavAyajJAnaM, tatrApi yadA uttaradharmmajijJAsA bhavati kimayaM zabdaH zAGkhaH kiMvA zArGgaH ? iti tadA pAzcAtyaM zabda iti jJAnaM vizeSAvagamApekSayA sAmAnyamAtrAlambanamityavagraha ityupacaryate, sa ca paramArthata: sAmAnyavizeSarUpArthAlambana iti vizeSasAmAnyArthAvagrahaityucyate, idameva ca zabda iti jJAnamavalambya kimayaM zAGkhaH ? kiMvA zArGgaH ? iti jJAnamudayate, tato vizeSasAmAnyArthAvagraho'valambana ityuktaH tato'valambanasya bhAvo'valambanatA tato'pyUrva kimayaM zAGkhaH ? kiMvA zArGgaH itIhitvA yacchAGkha eva zArGgaH eva veti jJAnaM tadavAyajJAnaM, tadapi ca kimayaM zAGkho'pi zabdaH mandraH kiM vA tAra? ityuttaravizeSajijJAsAyAM pAzcAtyaM pAzcAtyamavAyajJAnamuttarottaravizeSAvagApekSayA sAmAnyArthAvalambanamityavagraha ityupacaryate, kiM mandraH ?, kiMvA tAra: ? itIha mandra evAyaM tAra evAyamityavAyaH, evamuttarottaravizeSajijJAsAyAM pAzcAtyaM pAzcAtyamavAyajJAnamuttarovizeSAvagamApekSayA sAmAnyarthAvalambanamityavagraha ityupacaryate, yadA uttaradharmajijJAsA na bhavati tadA tadatyantavizeSajJAnamavAyajJAnameva, nAvagraha ityupacaryate, upacArAnibandhanAbhAvAt, uttaravizeSAkAMkSAyA apagamAt, tatastadanantaramavicyutirUpA dhAraNA pravarttate, vAsanAsmRtI tu sarveSvapi vizeSAvagameSu draSTavye, Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tathA cAha pravacanopanipadvedI bhagavAn jinabhadragaNikSamAzramaNa: nandI - cUlikAsUtraM "sAmannamettagahaNaM nicchayao samayamoggaho paDhamo / tatto'naMtaramIhiyavatthuvisesassa jo'vAo // 1 // so punarIhAvAyAvikkhAo uggahatti uvayario / esavisesAve kkhA sAmannaM gevhae jena // 2 // tatto'naMtaramIhA tao avAo ya tavvisesassa / iha sAmannavisesA'vekkhA jAvaMtimo bheo // 3 // savvatthe hAvAyA nicchayao mottumAisAmannaM / saMvavahAratthaM puna savvatthAvaggaho'vAo // 4 // taratama jogAbhAve'vAo cciya dhAraNA tadaMtaMmi / savvattha vAsanA puna bhaNiyA kAlaMtarasaiya // 5 // tti, tathA 'meha'tti medhA prathamaM vizeSasAmAnyArthAvagrahamatiricyottaraH sarvo'pi vizeSasAmAnyArthAvagrahaH / tadevamuktAni paJcApi nAmadheyAni bhinnArthAni yatra tu vyaJjanAvagraho na ghaTate tatrAdyaM bhedadvayaM na draSTavyaM, 'se ttaM uggaho' tti niganamanaM / mU. ( 116 ) se kiM taM IhA !, IhA chavvihA pannattA, taMjahA- soiMdiaIhA cakkhidiyaIhA ghANidiaIhA jibbhidiaIhA phAsiMdiaIhA noiMdiaIhA, tIse NaM ime egadviA nAnAghosA nAnAvaMjaNA paMca nAmadhijjA bhavaMti, taMjahA-AbhogaNayA maggaNayA gavesaNayA ciMtA vimaMsA, setaM IhA || vR. atha yamIhA ?, IhA paDvidhA prajJaptA, tadyathA - zrotrendriyehA ityAdi, tatra zrotrendriyeNehA zrotrendriyehA zrotrendriyArthAvagrahamadhikRtya yA pravRttA IhA sA zrotrendriyehA ityarthaH, evaM zeSA api sAdhanIyAH, 'tIse Na' mityAdi sugamaM, navaraM sAmAnyata ekarthikAni, vizeSacintAyAM punabhinnArthAni, tatra 'AbhogaNaya'tti Abhogyate'neneti AbhoganaM-arthAvagrahasamanantarameva sadbhUtArthavizeSAbhimukhAmAlocanaM tasya bhAvaM AbhoganatA, tathA mArgyate'neneti mArgaNaM sadbhUtArthavizeSAbhimukhameva vyatirekadharmatyAgato'nvayadharmAdhyAsAlocanaM tadbhAvo gaveSaNatA, tato muhurmuhuH kSayopazamavizeSataH svadharmAnugatasaddbhRtArthavizeSacintanaM cintA, tata UrdhvaM kSayopazamavizeSAtspaSTataraM sadbhUtArthavizeSabhimukhameva vyatirekadharmaparityAgato'nvayadharmAparityAgato'nvayadharmmavimarzanaM vimarza: / 'se ttaM Ihe 'ti nigamanam / mU. ( 117 ) se kiM taM avAe ?, avAe chavvihe patratte, taMjahA- soiMdiaavAe, cakkhidiaavAe ghANiMdiaavAe jibbhidiaavAe phAsiMdiaavAe noiMdiaavAe, tassaNaM ime egaTTiA nAnAghosA nAnAvaMjaNA paMca nAmadhijjA bhavaMti, taMjahA-AuTTaNayA paccAuTTaNayA avAe buddhi vinANe, se taM avAe // vR. atra zrotrendriyeNAvAya: zrotrendriyAvAyaH, zrotrendriyanimittamarthAvagrahamadhikRtya yaH pravRtto'pAyaH sa zrotrendriyApAya ityarthaH evaM zeSA api bhAvanIyAH / 'tassa Na' mityAdi prAgvat, atrApi sAmAnyata ekArthikAni, vizeSacintAyAM punarnAnArthAni tatra Avarttate - IhAo Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-117 171 nivRtyApAyabhAvaM pratyabhimukho varttate yena bodhapariNAmena sa AvartanastadbhAva AvartanatA, tathA AvartanaM prati ye gatA arthavizeSeSUttarottareSu vivakSitA apAyapratyAsannatarA bodhavizeSAste pratyAvarttanA: tadbhAvaH pratyAvarttanatA, tathA apAyo-nizcayaH sarvathAIhAbhAvadvinivRttasyAvadhAraNAavadhAritamarthamavagacchato yo bodhavizeSaH so'pAya ityarthaH, tatastamevAvadhAritama) kSayopazamavizeSAtsthiratayA punaH, punaH spaSTataramavabudhyamAnasya vA bodhapariNatiH sA buddhiH, tathA viziSTaM jJAnaM vijJAnaM-kSayopazamavizeSAdevAvadhAritArthaviSaya eva tIvrataradhAraNAheturbodhavizeSaH, settaM avAe' / iti nigmnm| mU.(118) se kiM taM dhAraNA?, dhAraNA chavvihA pannattA, taMjahA-soiMdiadhAraNA cakkhidiadhAraNA ghANidiadhAraNA jibhidiadhAraNA phAsiMdiadhAraNA noiMdiadhAraNA, tIse NaM ime egaDiA nAnAdhosA nAnAvaMjaNA paMcanAmadhijjA bhavaMti, taMjahA-dhAraNA sAdhAraNA ThavaNA paTThA koTe, se taM dhAraNA // vR.'se kiM taM'mityAdi sugama, yAvaddhAraNA ityAdi, atrApi sAmAnyata ekArthAni vizeSArthacintAyAM punabhinnArthAni tatrApAyAnantaramavagatasyArthasyAvicyutyA'ntarmuhUrtakAlaM yAvaddharaNaM dhAraNA, tatastamevArthamupayogAt cyutaM jaghanyato'ntarmuhUrtAdutkarSato'saMkhyeyayakAlAt parato yatsmaraNaM sA dhAraNA, tathA sthApanA, apAyAvadhAritasyArthasya hadi sthApanaM, vAsanetyarthaH, anye tu dhAraNAsthApanayorvyatyAsena svarUpamAcakSate, tathA pratiSThiApanaM pratiSThA-apAyAvadhAritasyaivArthasya hadi prabhedena pratiSThApanamityarthaH, koSTha iva koSThaH avinaSTasUtrArthadhAraNAmityarthaH / settaM dhAraNA' seyaM dhAraNA / samprati avagrahAdeH kAlapramANapratipAdanArthamAha mU.(119) uggahe ikkasamaie, aMtomuhuttiAIhA, aMtomuhuttie avAe, dhAraNA saMkhenaM vA kAlaM asaMkhejjavA kaalN| vR.avagrahaH-arthAvagraha ekasAmayikaH, AntarmuhUrtikI IhA, AntarmuhUrttiko'vAyaH, dhAraNA saMkhyeyaM vA kAlamasaGghayeyaM vA, tatra saGkhyeyavarSAyuSAM saGkhyeyakAlamasaGkhyeyaM kAlaM, sA ca dhAraNA saGkhyeyamasaGkhayeyaM vA kAlaM yAvadvAsanArUpA draSTavyA, avicyutismRtyorajadhanyotkarSeNAntarmuhUrtapramANatvAt, yata uktaM bhASyakRtA "atthoggaho jahannaM samao sesoggahAdao viisuN| aMtomuttamegaM tu vAsanA dhAraNaM mottuN|" mU. (120) evaM aTThAvIsaivihassa AbhinibohianANassa, vaMjaNuggahassa parUvaNaM karissAmi paDibohagAdiTTateNa malagadiTuMteNa y| se kiM taM paDibohagadiDhateNaM ?, paDibohagadiTuMteNa se jahAnAmAe kei purise kaMci purisaM suttaM paDibohijjA amugA amugatti, tattha coage panavagaM evaM vayAsI-kiM egasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti dusamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti jAva dasasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti saMkhijjAsamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchati asaMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchati ?, evaM vadaMtaM coagaM panavae evaM vayAsI-no egasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti no dusamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti jAva no dasasamayapaviTThA puggalA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 nandI-cUlikAsUtraM gahaNamAgacchaMti no saMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchati asaMkhijjAsamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, se taM pddibohgdiddh'tennN| / __ se kitaM mallagadir3hateNaM?, mallagadiTThateNaM se jahAnAmae kei purise AvAgasIsAo mallagaM gahAya tatthegaM udagabiMdu pakkhevijjA, se nave, anne'vi, pakkhitte se'vi nave, evaM pakkhippamANesu pakkhippamANesu hohI se udagabiMdU je NaM taM mallagaM rAvehiitti, hohI se udagabiMdU je NaM taMsi mallagaMsi ThAhiti hohI se udagabiMdU jeNaM taM mallagaM bharihiti hohI se udagabiMdU je NaM taM mallagaM pavAhehiti, evAmeva pakkhippamANehiM pakkhippamANehiM anaMtehiM puggalehiM jAhe taMvaMjaNaM pUriaM hoi tAhe huMti kerai, no cevaNaM jANai keviesa saddAi?, taoIhaM pavisai tao jANai amuge esa saddAi, taAM avAyAM pavisai, tao se uvagayaM havai, taoNaM dhAraNaM pavisai, tao NaM dhArei saMkhijjavA kAlaM asaMkhijjaM vA kaalN| se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNijjA teNaM saddotti uggahie, no cevaNaM jANai ke vesa saddAi taoIhaM pavisai tao jANai amuge esa sadde taoNaM avAyaM pavisai tao se uvagayaM havai tao dhAraNaM pavisai tao NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM asaMkhejjavA kaalN| se jahAnAmae keI purise avvattaMrUvaM pAsijjA teNaM rUvatti uggahie no cevaNaM jANai ke vesa rUvatti tao IhaM pavisai tao jANai amuge esa rUveti tao avAyaM pavisai tao se uvagayaM havai tao dhAraNaM pavisai tao NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM asaMkhijavA kaalN| se jahAnAmae keI purise avvattaM gaMdhaM agghAijjA teNaM gaMdhatti uggahie no cevaNaM jANai ke vesa gaMdhetti tao IhaM pavisai tao jANai amuge esa gaMdhe tao avAyaM pavisai tao se uvagayaM havai tao dhAraNaM pavisai tao NaM dhArei saMkhejjaMvA kAlaM asaMkhejjaMvA kaalN| se jahAnAmae keI purise avvattaM rasaM AsAijjA teNaM rasotti uggahie no cevaNaM jANai ke vesa rasetti tao IhaM pavisai tao jANai amuge esa rase tao avAyaM pavisai tao se uvagayaM havai tao dhAraNaM pavisai, tao NaM dhArei saMkhijjaM vA kAlaM asaMkhijajjajaMvA kaalN| se jahAnAmae keI purise avvattaM phAsaM paDisaMveijjA teNaM phAsetti uggahie no cevaNaM jANai ke vesa phAsaotti tao IhaM pavisai tao jANai amuge esa phAse tao avAyaM pavisai tao se ugavayaM havai tao dhAraNaM pavisai taoNaM dhArei saMkhejjaMvA kAlaM asaMkhejaM vA kaalN| se jahAnAmae keI purise avvattaM sumiNaM pAsijjA teNaM sumiNotti uggahie no cevaNaM jANai ke vesa sumiNetti tao IhaM pavisai tao jANai amage esa samiNe tao avAyaM pavisai tao se uvagayaM havai tao dhAraNaM pavisai tao dhArei saMkhejjaM vA kAlaM asaMkhejjaMvA kaalN| se tNmllgdilutennN|| vR.evaM aTThAvIse'tyAdi, 'evam' uktena prakAreNASTAviMzatividhasya, kathamaSTAviMzatividha-- teti, ucyate, caturddhA vyaJjanAvagrahaH SoDhA arthAvagraha: SoDhA IhA SaDvidho'pAya: SoDhA dhAraNA ityaSTAviMzatividhatA, evamaSTAviMzatividhasyAbhinibodhikajJAnasya sambandhI yo vyaJjanAvagraha: tasya spaSTatarasvarUpapratijJApanAya prarUpaNAM krissyaami| kathaM? ityAha-pratibodhakadRSTAntena mallakadRSTAntena ca, tatra pratibodhayatIti pratibodhaka: Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-120 173 suptasyotthApakaH sa eva dRSTAntaH pratibodhakadRSTAntastena, mallakaM-zarAvaM tadeva dRSTAnto mallakadRSTAntastena ca, atha keyaM pratibodhakadRSTAntena, vyaJjanAvagrahasya prarUpaNeti zeSaH, AcArya AhapratibodhakadRSTAnteneyaM vyaJjanAvagrahaprarUpaNA, sa yathAnAmako-yathAsambhavanAmadheyaka: ko'pi purupaH, atra sarvatrApyekAro mAgadhikabhASAlakSaNAnusaraNAt, tacca prAgevAnekaza uktaM, kaJcidanirdiSTanAmAnaM yathAsambhavanAmakaM puruSaM suptaM santaM pratibodhayet, kathamityAha___ 'amuka amukaM' iti, atra evamukte sati 'codako' jJAnAvaraNakarmodayataH kathitamapi sUtrArthamanavagacchan praznaM codayatIti codakaH, yathAvasthitaM sUtrArthaM prajJApayatIti prajJApakoguruH, taM evaM' vakSyamANena prakAreNAvAdIt, bhUtakAlanirdezo'nAdimAnAgama iti khyApanArtho, vadanaprakArameva darzayati-kimekasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti?-grAhyatAmupagacchanti, kiMvA dvisamayapraviSTAH? ityAdi sugama, evaM vadantaM codakaM prajJApaka: (evaM-vakSyamANena prakAreNa) 'avAdIt' uktavAn-'no ekasamayapraviSTA' ityAdi, prakaTArthaM yAvanno saGkhyeyasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti, navaramayaM pratiSedhaH sphuTapratibhAsarUpArthAvagrahalakSaNavijJAnagrAhyatAmadhikRtya veditavyo, yAvatA punaH prathamasamayAdapyArabhya kiJcitkiJcidavyaktaM grahaNamAgacchanti pratipattavyaM? 'jaM vaMjaNAMggahaNamiti bhaNiyaM vinANaM avvatta'miti vacanaprAmANyAta. 'asaMkhejje'tyAdi, Adita Arabhya pratisamayapravezanenAsaGkhyeyAn samayAn yAvat ye praviSTAste'saGkhyeyasamayapravipSTA: pudgalA grahaNamAgacchanti-arthAvagraharUpavijJAnagrAhyatAmupapadyante, asaGkhyeyasamayapraviSTeSu teSu caramasamaye praviSTAH pudgalA arthaavgrhvijnyaanmupjnyntiityrthH| arthAvagrahavijJAnAcca prAk sarvo'pivyaJjanAvagrahaH eSA pratibodhakadRSTAntena vyaJjanAvagrahasya prruupnnaa| vyaJjanAvagrahasya ca kAlo jaghanyata AvalikA'saGkhyeyabhAgaH, utkarSataH saGkhyeyAvalikAH, tA api saGkhyeyA AvalikA AnapAnapRthaktvakAlamAnA veditavyAH, yata uktam "vaMjaNavaggahakAlo AvaliyAsaMkhabhAgatallo u| thovA ukkosA puNa aannaapaannphttNti||" 'setta'mityAdi nigamanaM, seyaM pratibodhakadRSTAntena vyaJjanAvagrahasya prruupnnaa| 'se kiMta'mityAdi, atha keyaM mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahasya prarUpaNA?, so'nirdiSTasvarUpo yathAnAmakaH kazcitpurupaH 'ApAkazirasaH' ApAkaH pratIta: tasya ziraso mallakaM-zarAvaM gRhItvA, idaM hi kila rUkSaM bhavati tato'syopAdAnaM, tatra mallake evamudakabinduM prakSipet sa naSTaH, tatraiva tadbhAvapariNatimApanna ityarthaH, tato dvitIyaM prakSipetso'pi vinaSTaH, evaM prakSipyamANeSu 2 bhaviSyati sa udakabinduryastanmallakaM 'rAvehii'iti dezyo'yaMzabda: ArdratAM neSyati, zeSaM sugamaM yAvadeva'mityAdi, evameva udakabindubhiriva nirantaraM prakSipyamANaiH prakSipyamANairantaiH zabdarUpatApariNataiH pudgalairyadA tadvyaJjanaM pUritaM bhavati tadA huGkAraM muJcati-tadA tAnpudgalAnanirdizyarUpatayA 'paricchiMnattIti bhAvArthaH / atra vyaJjanazabdenopakaraNendriyaM zabdAdipariNataM vA dravyaM tayoH sambandho vA gRhyate, tena na kazcidvirodhaH, Aha ca-bhASyakRt - "toeNa mallagaMpiva vaMjaNamApUriyaMti jaM bhnniyN| taM davvamiMdiyaM vA tassaMbaMdho va na viroho|" Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nandI-cUlikAsUtraM tatra yadA vyaJjanaM upakaraNendriyamadhikriyate tadA pUritamiti ko'rthaH?-paripUrNaM bhRtaM vyAptamityarthaH, yadA vyaJjanaM dravyamabhigRhyate tadA pUritamiti-prabhUtIkRtaM svapramANamAnItaM svavyaktau samarthIkRtamityarthaH, yadA tu vyaJjanaM dvayorapi sambandho gRhyate tadA pUritamiti kimuktaM bhavati?tAvat sambandho'bhUt yAvati sati te zabdAdipudgalA grahaNamAgacchanti, Aha cUrNikRt-"yadA puggaladavvA vaMjaNaM tayA pUriyaMti-pabhUyA te puggaladavvA jAyA-svaM pramANamAnItAH savisayapaDibohasamatthA jAyA" ityAdi, jayA uvagaraNidiyaM vaMjaNaM tathA pUriyaMti kahaM?, ucyate, jAhe tehiM poggalehiM taM davvidiyaM AvRtaM bhariyaM vApitaM tayA pUriyaMti bhaNNai, jayA ubhayasaMbaMdho vaMjaNaM tayA pUriyaMti kahaM?, ucyate, davvidiyassa poggalA aMgIbhAvamAgatA, poggallA davvidiye abhiSiktA ityarthaH, tadA pUriyaMti bhannai iti, evaM ca yadA pUritaM bhavati vyaJjanaM tadA huM iti karoti-arthAvagraharUpeNa jJAnena tamarthaM gRhNAti, kiM ca?, nAmajAtyAdikalpanArahitaM, tathA cAha 'no ceva NaM jANai ke vesa saddAi'tti na punarevaM jAnAti ka eva zabdAdirartha iti, svarUpadravyaguNakriyAvizeSakalpanArahitamanirdezyaM sAmAnyamAnaM gRhNAtItyarthaH, evaMrUpasAmAnyamAtragrahaNakAraNatvAdarthAvagrahasya, etasmAcca pUrvaH sarvo'pi vyaJjanAvagrahaH, eSA mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahasya prarUpaNA, huMkArakaraNaM cArthAvagrahabalapravartitaM, tata IhAM pravizati-kimidaM kimidamiti vimarza kartumArabhate, 'tataH IhAnantaraM kSayopazamavizeSabhAvAt jAnAti-amuka eSa zabdAdiriti, 'tataH' evaMrUpe jJAnapariNAme prAdurbhavati sati so'pAyaM pravizati, tato'pAyAnantaramantarmuhUrttakAlaM yAvadupagataM bhavati-sImApyenAtmani zabdAdijJAnaM pariNataM bhavati, avicyutirantarmuharttakAlaM yAvatpravartate ityarthaH, tato dhAraNAM pravizati, sAca dhAraNA vAsanArUpa draSTavyA, ata Aha-'tatto Na'mityAdi, tato dhAraNAyAM pravezAt 'Na'miti vAkyAlaGkAre saMkhyeyaM vA asaGkhyeyaM vA kAlaM hRdi dhArayati, tatra saGkhyeyavarSAyuSaH saGkhayeyakAlaM, asaGkhayeyavarSAyuSastvasaGghayeyaM kaalm| ___ atrAha-suptamaGgIkRtya pUrvoktaH prakAra sarvo'pighaTate, jAgratastuzabdazravaNasamanantaramevAvagrahehAvyatirekeNAvAyajJAnamupajAyate, tathApratiprANisaMvedanAt, taniSedhArthamAha-'se jahAnAmae'ityAdi, sa yathAnAmakaH kazcijjAgradapi puruSo'vyaktaMzabdaMzRNuyAt, avyaktameva prathamaMzabdaMzRNoti, avyaktaM nAma anirdezyasvarUpaM nAmajAtyAdikalpanArahitaM, anenAvagrahamAha, arthAvagrahazca zrotrendriyasya sambandhI vyaJjanAvagrahamantareNa na bhavati tato vyaJjanAvagraho'pyukto veditavyaH, atrAha-nanvevaMkramo na ko'pyupalabhyate, kintu prathamata eva zabdApAyajJAnamupajAyate, sUtre'pi cAvyaktamiti zabdavizeSaNaM kRtaM, tato'yamartho vyAkhyeyaH- avyaktam-anavadhAritazAzAdivizeSaM zabdaM zRNuyAditi, idaM ca vyAkhyAnamuttarasUtramapi saMvAdayati- 'teNa sadotti uggahie' tena-pramAtrA zabda ityavagRhItaM, 'no cevaNaMjANai ke vesa saddAi' na punarevaM jAnAti-kaH eSa zabda: zAGaH zAGga iti vA?, zabda ityatrAdizabdAdrasAdiSvapyayameva nyAya iti jJApayati, tata IhAM pravizati tatyAdi sarvaM sambaddhameva, tadetayuktaM, samyag vastutattvAparijJAnAt, iha hi yatkimapi vastu nizcIyate tatsarvamIhApUrvakam, anIhitasya samyagmizcitatvAyogAt, na khalu prathamAkSisannipAte satyadhUdarzane'pi yAvat na vinizcinoti tAvat sa Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-120 175 dhUmo nizcito bhavati, anivartitazaGkatayA tasya samyagnizcitatvAyogAt, tasmAdavazyaM sa vastuvizeSanizcayaH sa IhApUrvakaH, zabdo'yamiti ca nizzcacayo vastuvizeSanizcayo, rUpAdivyavacchedAt, tato'vazyamita: pUrvamIhayA bhavitavyaM, IhA ca prathamataH sAmAnyarUpeNAvagRhIte bhavati, nAnavagRhIte, na khalu sarvathA nirAlambanamIhanaM kApi bhavadupalabhyate, na cAnupalabhyamAnaM pratipattuM zaknumaH, sarvasyA api prekSAvatAM pratipatteH pramANamUlatvAd, anyathA prekSAvattAkSipiprasaktaH, tasmAdIhAyAH prAgavagraho'pi niyamAtpratipattavyaH, amumevArthaM bhASyakAro'pi draDhayati "Ihijjai nAgahiyaM najjai nAnIhiyaM na yaanaayN| dhArijjai taM vatdhuM tena kamo ugghaaiio|" avagrahazca zabdo'yamiti jJAnAtpUrva pravarttamAno'nirdezyasAmAnyamAtragrahaNarUpa evopapadyate, nAnyaH, ata evoktaM sUtrakRtA-'avyaktaM zabdaM zRNuyAdi'ti, sa hi paramArthataH zabda eva, tataH prajJApakastaM zabdamanUdya tadvizeSaNamAcaSTe-avyaktamiti, taM zabdamavyaktaM zRNoti, kimuktaM bhavati?-zabdavyaktyApi vyaktaM na zRNoti, kintu sAmAnyamAtraniddezyaM gRhNAtItyarthaH, yadapi coktaM-tena pramAtrA zabda ityavagRhItamiti, tatra zabda iti pratipAdayati prajJApakaH sUtrakAro, na punaH tena pramAtrA zabda iti avagRhyate, zabda iti jJAnasyApAyarUpatvAt, tathAhi-zabdo'yamiti, kimuktaM bhavati?-nazabdAbhAvo, na ca rUpAdiH, kintu zabda evAyamiti, tato vizeSanizcayarUpatvAdayamavagamo'pAyarUpa eva, nAvagraharUpaH, atha ca avagrahapratipAdanArthamidamucyamAnaM vartate tataH zabda iti prajJApakaH sUtrakAro vadati, na punastena pramAtrA zabda ityavagRhyate iti sthitaM, tathA cAha sUtrakRt-'no cevaNami'tyAdi, na punarevaM jAnAti-kaMeSa zabdAdirartha iti, zabdAdirUpatayA tamarthaM na jAnAtIti bhAvArthaH, aniddezyasAmAnyamAtrapratibhAsAtmakatvAdarthAvagrahasya, arthAvagrahazca zrotrendriyaghrANendriyAdInAM vyaJjanAvagrahapUrvaka iti pUrvaM vyaJjanAvagraho'pi draSTavyaH, tadevaM sarvatrApyavagrahehApUrvamavAyajJAnamupajAyate, kevalamabhyAsadazAmApatrasya zIghraM zIghrataramavagrahAdayaH pravartante iti kAlasaukSmayAtte spaSTaM na saMvedyante iti sthitN| ___ tata IhAM pravizati, iha kecidIhAM saMzayamAnaM manyante, tadayuktaM, saMzayo hi nAmAjJAnamiti, jJAnAMzarUpA cehA, tataH sA kathamajJAnarUpA bhavitumarhati?, nanvIhApi kimayaM zAGgaH kiMvA zAGgaH? ityevaMrUpatayA pravarttate, saMzayo'pi caivameva, tataH ko'nayoH prativizeSa:?, ucyate, iha yat jJAnaM zAGghazAGgAdivizeSAnanekAnAlambate na cAsadbhUtaM vizeSamapAsituM zaknoti, kintu sarvAtmanA zayAnamiva vartate-kuNThIbhUtaM tiSThatItyarthaH, tadasadbhUtavizeSAparyudAsaparikuNThitaM saMzayajJAnamucyate, yatpunaH sadbhUtArthavizeSaviSaye hetUpapattivyApAratayA sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukhamasadbhUtavizeSatyAgAbhimukhaM ca tadIhA, Ahaca bhASyakRta "jamaNegatthAlaMbaNamapajjudAsakuMThiyaM cittaM / sayaiva savvappaNaotaM saMsayarUvamannANaM / / 1 / / jaM puna sytthheuuvvttivaabaartpprmmohN| bhuuyaabhuuyvisesaadaanccaayaabhimuhmiihaa||2||" . iha yadi vastu subodhaM bhavati viziSTazca matijJAnAvaraNakSayopazamo vartate tato'ntarmuhUrttakAlena Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 nandI-cUlikAsUtraM niyamAttadvastu nizcinoti, yadi punarvastu durbodhaM na ca tathAvidho viziSTo matijJAnAvaraNakSayopazamassata IhopayogadacyutaH punarapyantarmuhUrttakAlamIhate, evamIhopayogavicchedena prabhUtAnyantarmuhUttAni yAvadIhate tata IhAnantaraM jAnAti-amuka epo'rthaH zabda iti, idaM ca jJAnamavAyarUpaM, tato'smin jJAne prAdurbhavati 'Na'miti vAkyAlaGkAre'pAyaM pravizati, tataH 'se' tasya upagatamavicyutyA sAmIpyenAtmani pariNataM bhavati, tato dhAraNAM-vAsanArUpA pravizati, saGkhyeyasaGghayeyaM vA kaalm| __'evam' anena kramaprakAreNa etena pUrvadarzitenAbhilApena zepepvapi cakSurAdiSvindriyeSu avagrahAdayo vAcyAH, navaraM abhilApaviSaye 'avattaM sadaM suNejjA' ityasya sthAne 'avattaM rUvaM pAsejjA' iti vaktavyaM, upalakSaNametat tena sarvatrApi zabdasthAne rUpamiti vaktavyaM, tadyathA'teNaM rUvitti uggahie no cevaNaM jANai kevesa rUvitti?. tato IhaM pavisai, tato jANai amuge esarUvetti, tato avAyaM pavisaI' ityAdi tadavasthameva, navaramiha vyaJjanAvagraho na vyAkhyeyaH, aprApyakAritvAccakSuSaH, ghrANendriyAdiSu tu vyAkhyeyaH, evaM tu ghrANendriyaviSaye-'avvattaM gaMdhaM agdhAijjA' ityAdi vaktavyaM, jihvendriyaviSaye avvattaM rasaM AsAijjA' ityAdi, sparzanendriyaviSaye 'avvattaM phAsaM paDisaMveijjA' ityAdi, yathA ca zabda iti nizcite taduttarakAlamuttaradharmajijJAsAyAM kiM zAGkaH? kiMvA zAGgaH? ityevaMrUpAIhA pravartate tathA rUpamiti nizcite taduttarakAlamuttaradharmajijJAsAyAM sthANuH kiM vA puruSaH ? ityAdirUpA(sA) pravarttate, evaM ghrANendriyAdiSvapi samAnagandhAdIni vastUni IhA''lambanAni veditavyAni, Aha ca bhASyakRta "sesesuvirUvAisuvisaesu hoti ruuvlkkhaaii| pAyaM paccAsannattaNeNa IhAe vatthUNi // 1 // thANupurisAi kuTThappalAdi sNbhiykrillmsaai| sappuppalanAlAiva samANarUvAi visyaaii||2||" 'se jahAnAmae'tyAdi, sa yathAnAmaka: ko'pi puruSo'vyaktaM svapnaM pratisaMvedayet, vyaktaM nAma sakalavizeSavikalanirdezyamitiyAvat svapnamiti prajJApakaH sUtrakAro vadati, satu pratipattA svapnAdivyaktivikalaM kiJcidanirdezyameva tadAnIM gRhNAti, tathA'nena pratipantrA 'suviNotti uggahie'tti svapnamiti avagRhItaM, atrApisvapna iti prajJApako vadati, sa tu pratipattA azeSavizeSaviyuktamevAvagRhItavAn, tathA cAha-na punarevaM jAnAti-ka eSa svapna iti?, svapna ityapi tamarthaM na jAnAtIti bhAvaH, tata IhAM pravizatItyAdi prAgvat, evaM svapnamadhikRtya noindriyasyArthAvagrahAdayaH prtipaaditaaH| __ anena collekhenAnyatrApiviSaye veditavyAH, tadevaM mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNAM kurvatA prasaGgato'STaviMzatisaGkhyA api matijJAnasya bhedAH saprapaJcamuktAH, samprati mallakadRSTAntamupasaMharati-'settaM mallagadiTuMtepaNa' evaM mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahasya prruupnnaa| ete cAvagrahAdayo'STaviMzatibhedA: pratyekaM bahvAdibhiH setaraiH sarvasaGghayayA dvAdazasaGghayairbhadebhidyamAnA yadA vivakSayante tadA SaTtriMzadadhikaM bhedAnAM zatatrayaM bhavati, tatra bahvAdaya: zabdamadhikRtya bhAvyante-zaGkhapaTahAdinAnAzabdasamUhapRthagekaikaM yadA'vagRhNAti tathA bahvavagraha:, yadA tvekameva kaJcicchabdamavagRhNAti Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-120 177 tadA'bahvavagrahaH, tathA zaGkapaTahAdinAnAzabdasamUhamadhye ekaikaM zabdamanekai: paryAyaH snigdhagAmbhIryAdibhiviSTaM yathAsthitaM yadA'vagRhNAti tadA sa bahavidhAvagraha:, yadA tvekamanekaM vA zabdamekaparyAyaviziSTamavagRhNAti tadA so'bahuvidhAvagrahaH, yadA tu acireNa jAnAti tadA sakSiprAvagrahaH, yadA ta cireNa tadA'kSiprAvagrahaH, tameva zabdaM svarUpeNa yadA jAnAti naliGgaparigrahAttadA'nizritAvagraha:, liGgaparigraheNa tvavagacchato nizritAvagrahaH, athavA paradharmavimizritaM yadgrahaNaM tanmizritAvagrahaH, yatpunaH paradharmeramizritasya grahaNaM tadamizritAvagrahaH, tathA nizcitamavagRhNato nizcitAvagrahaH, sandigdhamavagRhNataH sandigdhAvagrahaH, sarvadaiva bahvadirUpeNAvagRhNato dhruvAvagrahaH, kadAcideva punarbahvAdirUpeNAvagRhNato'dhruvAvagrahaH. epa ca bahubahuvidhAdirUpo'vagraho vizeSasAmAnyAvagraharUpe draSTavyaH, naizcayikasyAvagrahasya sakalavizeSanIrapekSAnirdezyasAmAnyamAtragrAhiNa ekasAmAyikasya bahuvidhAdivizepagrAhakatvAsambhavAt, bahvAdInAmanantaroktaM vyAkhyAnaM bhASyakAro'pi pramANayati "nANAsaddasamUhaM bahuvihaM suNei bhinnjaatiiyN| bahuvihamanegabhUyaM ekke kaM niddhmhuraai||1|| khippamacireNa taM ciya sarUvao jmnissiymliNg| nicchiyamasaMsayaM jaM dhuvamaccaMtaM na ukyaai||2|| etto cciya paDivakkhaM sAhejjA nissie viseso'yaM / paradhammehiM vimissaM missiyamavimissiyaM iyaraM / / 3 / / yadA punarAlokasya mandamandataramandatamaspaSTaspaSTataraspaSTatamatvAdibhedato viSayasyAlpatvamahattvasannikarpAdibhedataH kSayopazamasya ca tAratamyabhedato bhidyamAnaM matijJAnaM cintyate tadA tadanantabhedaM prtipttvym| samprati punadravyAdibhedatazcatuHprakAratAmAha - mU. (121)taM samAsao caubvihaM pannattaM, taMjahA-davvao khittao kAlao bhAvao, tatthAdavvao NaM AbhinibohianANI AeseNaM savvAiMdavvAiM jANaina pAsai, khettao NaM AbhinibohinANI AeseNaM savvaM khettaM jANai na pAsai, kAlao NaM AbhinibohianANI AeseNaM savvakAlaM jANai na pAsai, bhAvao NaM AbhinibohianANI AeseNaM savve bhAve jANaina paasi| vR.'taM samAsao' ityAdi, 'tat' matijJAnaM 'samAsataH' saMkSepeNa caturvidhaM, tadyathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca, tatra dravyato 'Na'miti vAkyAlaGkAkare, AbhinibodhikajJAnI AdeseNaM'ti Adeza:-prakAraH,saca dvidhA-sAmAnyarUpo vizeSarUpazca, tatreha sAmAnyarUpo grAhyaH, tata AdezenadravyajAtirUpasAmAnyAdezena sarvadravyANi-dharmAstikAyAdInI jAnAti kiJcidvizeSato'pi, yathA dharmAstikAyo dharmAstikAyasya pradezaH tathA dharmAstikAyo gatyupaSTambhaheturamUrto lokAkAzapramANa ityAdi, na pazyati-sarvAtmanA dharmAstikAyAdIna pazyati, ghaTAdIMstu yogyadezAvasthitAn pazyatyapi, athavA Adeza iti-sUtrAdezastasmAtsutrAdezAtsarvadravyANi dharmAstikAyAdIni jAnAti, na tu sAkSAt sarvANi pazyati, nanu yatsUtrAdezato jJAnamupajAyate tacchRtajJAnaM bhavati tasya 30/12 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nandI-cUlikAsRtraM zabdArthaparijJAnarUpatvAdatha ca matijJAnamabhidhIyamAnaM vartata tatkathamAdeza iti sUtrAdezo vyAkhyAtaH?, tadayuktaM, samyagvastutattvAparijJAnAt, iha hi zrutabhAvitamateH zrutopalabdheSvapi artheSu sUtrAnusAramAtreNa ye'vagrahehApAyAdayo buddhivizeSAH prAduyanti te matijJAnameva, na zrutajJAnaM, sUtrAnusAranipekSatvAt, Aha ca bhASyakRt "Adesotti va suttaM suovaladdhesu tassa mainANaM / pasarai tabbhAvaNayA viNAvi sttaansaarennN|" evaM kSetrAdipvapi vAcyaM, navaraM tAn sarvathA na pazyati, tatra kSetraM lokAlokAtmakaM, kAlaH sarvAddhArUpo'tItAnAgatavartamAnarUpo vA, bhAvAzca paJcasaGkhyA auyikAdayaH, tathA cAhabhASyakRt "Aesotti pagAro oghAeseNa svvdvvaaii| dhammatthikAiAI jANai na usavvabhAveNaM ||1|| khettaM lokAlokaM kAlaM saMvuddhamahava tivihaM vaa| paMcodaiyAIe bhAve jaM neyamevaiyaM / / 2 / / " samprati saMgrahagAthAM pratipAdayatimU.(122) jagaha IhA'vAo ya dhAraNA eva hu~ti cttaari| AbhinibohiyanANassa bheyavatthU smaasennN| vR. 'uggaho' ityAdi, avagraha:-prAgnirUpitazabdArthastathA IhA apAyazca, cazabdaH pRthagavagrahAdisvarUpasvAtantryapradarzanArthaH, avagrahAdayaH parasparaM paryAyA na bhavantIti bhAvArthaH, athavA cazabda: samuccaye, tasya ca vyavahitaH prayogo dhAraNA cetyevaM draSTavyaH, evakAra: kramapradarzanArthaH, 'evam' etena krameNa 'samAsena' saMkSepeNa catvAri AbhinibodhikajJAnasya bhidyante iti bhedA vikalpa aMzA ityarthaH ta eva vastRni bhavanti, tathAhi-nAnavagRhItamIhyate nAnIhitaM nizcIyate nAnizcitaM dhAryate iti / idAnImetepAmavagrahAdInAM svarUpaM pratipipAdayiSurAhamR.(123) atthANaM ughaNami ugaho taha viAlaNe iihaa| vavasAyaMmi avAo dharaNaM puna dhAraNaM biti| vR. atthANa'mityAdi, arthAnAM-rUpAdInAmavagrahaNaMcazabdo'vagrahaNasya avyaktatvasAmAnyamAtrasAmAnyavizepaviSayatvApekSayA svagatabhedabAhulyasUcakaH, avagrahaMbravate iti yogaH, 'tathe'tyAnantarye vicAraNaM-paryAlocanamarthAnAmiti vartate IhAM bruvate, tathA vividho'vasAyo vyavasAyonirNayastaM cArthAnAmiti vartata apAyaM bruvate iti saMsargaH, dharaNaM punararthAnAmavicyutismRtivAsanArUpAMdhAraNAMbruvate tIrthakaragaNadharAH, anena svamanISikAvyadAsamAha__ anyatvevaM paThanti-"atthANaM' uggahaNaMmi uggaho" ityAdi, tatraivaM vyAkhyAnam -arthAnAmavagrahaNe satyavagraho nAma mativizeSo bhavatItyevaM bruvate, evamIhAdiSvapi yojanA kAryA, bhAvArthaH praagvdev| idAnImabhihitasvarUpANAmavagrahAdInAM kAlapramANamabhidhitsurAhamU.(124) uggaha ikkaM samayaM IhAvAyA muhuttamaddhaM tu| kAlamasaMkhaM saMkhaM ca dhAraNA hoi naayvvaa| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 124 179 vR. 'uggaho' ityAdi, avagrahaH - arthAvagraho naizcayika ekasamayaM yAvadbhavati, samayaH parama-nikRSTa: kAlavibhAgaH, sa ca pravacanapratipAditAdutpalapatrazatavyatibhedodAharaNAt, jaratpaTTazATikApATanadRSTAntaccAvaseyaH, vyaJjanAvagrahavizeSasAmAnyArthAvagrahau tu pRthak 2 antarmuhUrtapramANau jJAtavyau, IhA cApAyazca IhApAyau muhUrttArddha jJAtavyau, muhUrto ghaTikAdvayapramANaH kAlavizeSa: tasyArddha muhUrttAddhaM, tuzabdo vizeSaNArthaH, sa caitadvizinaSTi-vyavahArApekSayA etanmuhUrttArddhamityucyate, paramArthataH punarantarmuhUrttamavaseyaM, anye punarebaM paThanti - "muhuttamaMtaM tu" tatra makAro'lAkSaNikaH, tata evaM draSTavyaM - muhUrttAntaH- muhUrtasyAntaH - madhyaM muharttAntaH, antarmuhUrtamityarthaH, iha 'pAremadhye'-gre'ntaH SaSThayA ve 'ti vikalpenAntaH--zabdasya prAg nipAto bhavati, tataH sUtre 'ntaH zabdasya prAgnipAto na vihitaH, tathA dhAraNA kAlamasaGkhya-palyAMpamAdilakSaNaM saGkhyeyaM ca-varSAdirUpaM yAvadbhavati jJAtavyA, dhAraNA ceha vAsanArUpA draSTavyA, avicyutismRti tu pratyekamanturmuhUrttapramANe veditavye / mU. ( 125 ) puTuM suNei saddaM rUvaM puNa pAsar3a apuTThe tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM ca baddhapuSTuM viyAgare / vR. tadevamavagrahAdInAM svarUpamabhidhAya zrotrendriyAdInAM prAptAprAptaviSayatAM pratipipAdayipurAha'puTThe suNei' ityAdi, iha zrotrendriyeNa zabdaM zRNoti spRSTaM spRSTamAtraM spRSTaM nAma AliGgitaM yathA tanau reNusaGghAtaH, atha kathaM spRSTamAtrameva zabdaM zRNoti ?, ucyate, iha zeSendriyagaNApekSayA zrotrendriyamatizayena paTu, tathA gandhAdidravyApekSayA zabdadravyANi sUkSmANi prabhUtAni bhAvukAni ca, ata eva sarvatastadindriyaM prApnuvanti, tatastAni spRSTamAtrANyapi zrotrendriyeNa gRhItaM zakyante, rUpaM puna: pazyati aspRSTameva, turevakArArthaH, aprApyakAritvAccakSuSaH, tathA gandhaM rasaM ca sparzaM ca cazabdau samuccayArthI, baddhaspRSTaM ghrANAdibhirindrayairvinizcinotIti vyAgRNIyAt, iha baddhaspRSTamiti spRSTabaddhamiti vijJeyaM, prAkRtazailyA cAnyathA sUtre upanyAsaH, tatra spRSTamityAnA''liGgitaM vaddhaM - toyavadAtmapradezairAtmIkRtaM AliGgitAnantaramAtmapradezairAgRhItamityarthaH / iha zabdamutkarSato dvAdazayojanebhya AgataM zRNoti, ta parataH, zeSANi tu gandhAdidravyANi pratyekaM navabhyo 2 yojanebhya AgatAni ghrANAdibhirandriyairgRhNAti jIvo, na parataH parataH samAgatAnAM dravyANAM mandapariNAmatayA indriyagrAhyatvAsambhavAt, jaghanyatastu zabdAdidravyANi aMgulAsaGkhyeyabhAgAdAgatAni, cakSuSastu jaghanyato yogyo viSayo'gulasaGkhyeyabhAgavattI veditavyaH, utkarSatastvAtmAMgulena sAtireko yojanalakSaH, etadapi cAbhAsuradravyamadhikRtyocyate, bhAsuraM tu dravyamekaviMzatiyojanalakSebhyo'pi parataH pazyaMti, yathA puSkaravaradvIpArddhe mAnuSottaranagapratyAsannavarttinaH karkasaMkrAntau sUryabimbaM tathA coktam "lakkhehiM egavIsAe sAtiregehiM pukkhararddhami / udae pecchaMti narA sUraM ukkosae divase // " atrAha - nanu spRSTaM zRNoti zabdamityaktaM, tatra zabdaprayogotsRSTAnyeva kevalAni zabdadravyANi zRNoti utAnyAnyeva tadbhAvitAni AhozcinmizrANIti ?, ucyate, na tAvatkevalAni, yato vAsakAni zabdadravyANi zabdayogyAni ca dravyANi sakalalokavyApIni tato'vazyaM tadvAsitAni Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nandI-cUlikAsUtraM zRNoti mizrANi vA, na kevalAnyevotsRSTAni, tathA cAhamU.(126) bhAsAsamaseDhIo sadaM jaM suNai mIsiyaM sunni| vIseDhI puna sadaM suNei niyamA praaghaae| vR.'bhAsAsame'tyAdi, bhASyata iti bhASA-vAk zabdarUpatayA utsRjyamAnA dravyasantatiH sA ca varNAtmikA bherIbhAGkArAdirUpA vA draSTavyA tasyAH samAH zreNayaH, zreNayo nAma kSetrapradezapaMktayo'bhidhIyante, tAzca sarvasyaiva bhASAmANasya SaTsudikSu vidyante yAsUtsRSTA satI bhASA prathamasamaya eva lokAntamanudhAvati, bhASAsamazreNayaH, samazreNigrahaNaM vizreNivyavacchedArthaM, bhASAsamazreNI: ito-gataH prApto bhASAsamazreNItaH, bhASAsamazreNivyavasthita ityarthaH, yaM zabdaM puruSAdisambandhinaM bheryAdisambandhinaM vA zRNoti yattadonityAbhisambandhAttaM mizrazRNoti, utsRSTazabdadravyabhAvitApAntarAlasthadravyamizraMzRNotIti bhaavaarthH| 'vIseDhI'tyAdi, atreta iti varttate, tato'yamarthaH --vizreNiM punaritaH-prApto, vizreNivyavasthitaH punarityarthaH, athavA vizreNisthito vizreNirityucyate, zabdaMzRNoti niyamAtparAdhAte sati, nAnyathA, kimuktaM bhavati? -utsRSTazabdadravyazabdA (zabdAdravyA) bhidhAtena yAnivAsitAni zabdadravyANi tAnyeva kevalAni zRNoti, na kadAcidapi utsRSTAni, kuta iti ced, ucyate, teSAmanuzreNigamanAtpratighAtAbhAvAcca / samprati vineyajanasukhapratipattaye matijJAnasya paryAyazabdAnibhidhitsuhAramU.(127) IhA apoha vImaMsA, mAgaNA ya gvesnnaa| sannA saI maI pannA, savvaM aabhinibohi| vR. 'Iha'tyAdi, ete IhAdayaH zabdA sarve'pi paramArthato mativAcakA: paryAyazabdAH, paraM vineyajanabuddhiprakAzanAya kiJcidbhedAbhedo'mISAM pradarzyate-IhanamIhA-sadarthaparyAlocanaM apohanamapoha: nizcaya ityarthaH, vimarzanaM vimarzaH--apAyAdarvAgIhAyAH pariNAmavizeSaH, mArgaNaM mArgaNA-anvayadharmAnveSaNaM, ca: samuccaye, gaveSaNaM gaveSaNA-vyatirekadharmAlocanaM, tathA saMjJAnaM saMjJA vyaJjanAvagrahottarakAlabhAvI mativizeSa ityarthaH, tathA smaraNaM smRtiH-pUrvAnubhUtAlambanaH pratyayavizeSaH, mananaM mati-kathaJcidarthaparicchittAvapi sUkSmadharmAlocanarUpA buddhiH, prajJApanaM prajJA-viziSTakSayopazamajanyA prabhUtavastugatayathAvasthitadharmAlocanarUpA saMvit, sarvamidamAbhinibodhikaM, matijJAnAmityarthaH, mU.(128) setaM aabhinibohianaannprokkhN|| vR. 'settami'tyAdi, tdetdaabhinibodhikjnyaanN| sAmprataM prAgupanyastasakalacaraNakaraNakriyAdhArazrutajJAnasvarUpajijJAsayA ziSyaH praznayati mU.(129) se kiM taM suyanANaparokkhaM?, suyanANaparokkhaM coddasavihaM pannattaM, taMjahAakkharasuyaM 1 anakkharasuyaM 2 saNNisuyaM 3 asaNNisuaM4 sammasuaM5 micchasuaM6 sAiaM 7 anAiaM8 sapajjavasiaM9 apajjavasiaM10 gamiaM11 agamiaM12 aMgapaviTTha 13 anaMgapavilu 14 / vR. atha kiM tacchrutajJAnaM?, AcArya Aha-zrutajJAnaM caturdazavidhaM prajJaptaM, tadyathA-akSarazrutamanakSarazrutaM saMjJi zrutamasaMjJizrutaM samyakzrutaM mithyAzrutaM sAdi anAdi saparyavasitamaparyavasitaM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-129 181 gamikamagamikaGgapraviSTamanaGgapraviSTaM ca / nanu akSarazrutAnakSarazrutarUpa eva bhedadvaye antarbhavanti tatkimarthaM teSAM bhedopanyAsaH?, ucyate, ihAvyutpannamatInAM vizeSAvagamasampAdanAya mahAtmanAM zAstrArambhaprayAso, na cAkSarazrutAnakSarazrutarUpabhedadvayopanyAsamAtrAdavyutpannamatayaH zepabhedAnavagantumAzate, tato'vyutpannamativineyajanAnugrahAya zeSabhedopanyAsa iti| sAmpratamupanyastAnA bhedAnAM svarUpamanavagacchan AdyaM bhedamadhikRtya ziSyaH praznaM karoti mU.(130)se kiMtaM akkharasuaM?, akkharasuaMtivihaM patrataM. taMjahA-sanakkharaMvaMjaNakkharaM laddhiakkharaM, se kiMtaM sanakkharaM?, 2 akkharassa saMThANAgiI, settaM snnkkhrN| se kiMtaM vaMjaNakkharaM?, vaMjaNakkharaM akkharassa vaMjaNAbhilAvI, setaM vNjnnkkhrN| se kiM taM laddhiakkharaM?, laddhiakkharaM akkharaladdhiyassa laddhiakkharaM samppajjai, taMjahA-soiMdialaddhiakkharaM cakkhiMdiyaladdhiakkharaM rasanidiyaladdhiakkharaM phAsiMdiyaladdhiakkharaM noiMdiyaladdhiakkharaM se taM laddhiakkharaM, se taM akkharasuA se kiM taM anakkharasuaM?, anakkharasuaManegavihaM pannattaM, taMjahA vR.atha kiM tadakSarazrutaM?, sUrirAha-akSarazrutaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA-saJjJAkSaraM vyaJjanAkSaraM labdhyakSaraMca, tatra 'kSara saJcalane'na kSarati-na calatItyakSaraM-jJAnaM, taddhi jIvAsvAbhAvyAdanupayo - ge'pi tattvato na pracyate, yadyapi ca sarvaM jJAnamavizeSeNAkSaraM prApnoti tathA'pIha zrutajJAnasya prastAvAdakSaraM zrutajJAnameva draSTavyaM, nazeSa, itthambhUtabhAvAkSarakAraNaM vA'kArAdi varNajAtaM tatastadapyupacArAdakSaramucyatepa tatazcAkSaraM ca tacchrutaM ca zrutajJAnaM ca akSarazrutaM, bhAvazrutamityarthaH, tacca labdhyakSaraMveditavyaM, tathA'kSarAtmakamakArAdivarNAtmakaM zrutamakSarazrutaM dravyazrutamityarthaH, tacca saJjJAkSaraM vyaJjanAkSaraM ca draSTavyaM, atha kiM tatsajhAkSaraM ?, akSarasyAkArAdeH, saMsthAnAkRtiH-saMsthAnAkAraH, tathAhisaJjJAyate'nayeti saJjA-nAma tanibandhanaM-tatkAraNamakSaraM saMjJAkSaraM saMjJAkSaraM saMjJAyAzca nibandhanamAkRtivizeSaH, AkRtivizeSa eva nAmnaH karaNAdvayavaharaNAcca, tato'kSarasya paTTikAdau saMsthApitasya saMsthAnAkRtiH saMjJAkSaramucyate, tacca brAhayAdilipibhedato'nekaprakAraM, tatra nAgarI lipimadhikRtya kiJcitpradarzyate-madhye sphATitacullIsannivezasadRzo rekhAsanivezo makAro vakrIbhUtazvapucchasannivezasadRzo DhakAra ityAdi, settAmi'tyAdi, tadetat sNjnyaakssrN| __atha kiM tadvayaJjanAkSaraM?, AcArya Aha-vyaJjanAkSaramakSarasya vyaJjanAbhilApaH, tathAhivyajyate'nenArthaH pradIpeneva ghaTaiti vyaJjanaM-bhASyamANamakArAdikaM varNajAtaM, tasya vivakSitArthAbhivyaJjakatvAt, vyaJjanaM ca tadakSaraMca vyaJjanAkSaraM, tato yuktamuktaM vyaJjanAkSaramakSarasya vyaJjanAbhilApaH, akSarasyAkAradervarNajAtasya vyaJjanena-atra bhAve anaTvyaJjakatvenAbhilApa:-uccAraNaM, arthvynyjktvenoccaarymaannmkaaraadivrnnjaatmityrthH| ___ 'se kiM tami'tyAdi, atha kiM tallabdhyakSaraM?, labdhiH -upayogaH sa ceha prastAvAt zabdArthaparyAlocanAnusArI gRhyate, labdhirUpamakSaraM labdhyakSaraM, bhAva zrutamityarthaH, 'akkharaladdhiyasse'tyAdi, akSare-akSarasyoccAraNe'vagame vAlabdhiya'sya so'kSaralabdhika: tasya, akArAdyakSarAnuviddhazrutalabdhisamanvitasyetyarthaH, labdhyakSaraM bhAvazrutaM samutpadyate, zabdAdigrahaNasama Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 nandI-cUlikAsUtraM nantaramindriyamanonimittaM zabdArthaparyAlocanAnusArizAGkho'yamityAdyakSarAnuviddhaM jJAnamupajAyate ityarthaH, nanvidaM labdhyakSaraMsajhinAmeva puruSAdInAmupapadyate nAsajhinAmekendriyAdInAM teSAmakArAdInAM varNAnAmavagame uccAraNe vA labdhyasambhavAta, na hi tepAM paropadezazravaNaM sambhavati yenAkArAdivarNAnAmavagamAdi bhavet athacaikendriyAdInAmapi labdhyakSaramiSyate, tathAhipArthivAdInAmapi bhAvazrutamupavarNyate___ 'davvasuyA'bhAvaMmivi bhAvasuyaM patthivAINa'miti vacanaprAmANyAd, bhAvazrutaM ca zabdArthaparyAlocanAnusAri vijJAnaM, zabdArthaparyAlocanaM cAkSaramantareNa na bhavatIti, satyametat, kintu yadyapi teSAmekendriyAdInAM paropadezazravaNAsambhavastathApi teSAM tathAvidhayakSayopazamabhAvAtaH kazcidavyakto'kSaralAbho bhavati yadvazAdakSarAnupaktaM zrutajJAnamupajAyate, itthaM caitadaGgIkarttavyaM, tathAhi-teSAmapyAhArAdyabhilASa upajAyate, abhilApazca prArthanA, sA ca yadIdamahaM prApnomi tato bhavyaM bhavatItyAdyakSarAnuviddhava, tatasteSAmapi kAcidavyaktAkSaralabdhiravazyaM pratipattavyA, tatastepAmapi labdhyakSaraM sambhavatIti na kshciddopH| tathA labdhyakSaraMpoDhA, tadyathA-'zrotrendriyaladhyakSara'mityAdi, iha yacchrotrendriyeNa zabdazravaNe sati zAno'yamityAdyakSarAnuviddhaM zabdArthaparyAlocanAnusAri vijJAnaM tacchoDendriyalabdhyakSaraM, tasya zrotrendriyanimittatvAt, yatpunazcakSupA AmraphalAdyupalabhyAmraphalamityAdyakSarAnuviddhaM zabdArtha-- paryAlocanAtmakaM vijJAnaM taccakSurindriyalabdhyakSaraM, evaM zaSendriyalabdhyakSaramapi bhAvanIyaM, se ta'mityAdi, tadetat, labdhyakSaraM, tadetadakSarazrutaM / athakiMtadanakSarazrutaM?,anakSarAtmakaM zrutamanakSarazrutaM, AcArya Aha-anakSarazrutamanekavidhamanekaprakAraM prajJaptaM, tadyathAmU.(131) UsasinIsasiaMnicchUDhaM, khAsiaMca chiiaNc| nissidhiamanusAraM anakkharaM cheliaaiiaN|| vR.'Usasiya'mityAdi, ucchasanamucchasitaM, bhAve niSThApratyayaH, tathA niHzvasanaM ni:zvasitaM niSThIvanaM niSThayUtaM, kAsanaM kAsitaM, cazabda: samuccayArthaH, kSavaNaM kSutaM, eSo'pi cazabdaH samuccArthaH paramasya vyavahitaH prayoga: seMTitAdikaM cetyevaM draSTavyaH, tathA 'nissighanaM nissiGkitaM, anusvAra-. vadanusvAraM, sAnusvAramityarthaH, tathA seMTitAdikaM cAnakSarazrutaM, iha ucchasitAdi dravyazrutaM draSTavyaM, dhvanimAtratvAdbhAva zrutasya kAraNatvAtkAryatvAcca, tathAhi-yadA'bhisandhipUrvakaM sa vizeSataramucchasitAdi kasyApi puMsaH kasyacidarthasya jJaptaye prayukte tadA taducchasitAdiprayoktu vazrutasya phalaM zrotuzca bhAvazrutasya kAraNaM bhavati tato dravya zrutamityucyate, atha bravIthAH-evaM tarhi karAdiceSTAyA api dravyazrutatvaprasaGgaH, sA'pi hi buddhipUrvikA kriyamANA tatkarta vazrutasyaM phalaM draSTuzca bhAva zrutasya kAraNamiti, naiSa doSaH, zrutamityanvarthAzrayaNAt, tathAhi-yacchrayate tacchruta- mityucyate, na ca karAdiceSTA zrUyate tato na tatra dravyazrutatvaprasaGgaH, ucchasitAdikaM tu zrUyate ana.. kSarAtmakaM ca tatastadanakSarazrutamityuktaM, mU.(132) se taM ankkhrsuaN|| vR.'settami'tyAdi, tdetdnkssrshrutN| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-132 mU.(133 ) se kitaM saNNisu?, 2 tivihaM pannattaM, taMjahA-kAliovaeseNaM heUvaeseNaM didvivAovaeseNaM, se kitaM kAliovaeseNaM?, kAliovaeseNaM jassa NaM atthiIhA avoho maragaNA gavasaNA ciMtA vImaMsA se NaM asannIti lagabhai, se taM kAliovaeseNaM / se kiM te haMUvaesaNaM?, jassaNaM atthi abhisaMdhAraNapubbiA karaNasattI se NaM saNNIti labbhai, jassa NaM natthi abhisaMdhAraNapaviA karaNasattI seNaM asaNIti labbhai, setaM heUvaeseNaM se ki taM didvivAovaeseNaM?. diDivAovaeseNaM saNNisuassa khaovasameNaM saNNI labbhai, asaNNisuassa akhovasameNaM asaNNI labbhai, setaMdihivAovaeseNaM, setaM saNNisuaMsetaM asaNNisuA vR.'se ki ta'mityAdi, atha kiM tatsaMnizrutaM?, saMjJAnaM saMjJA sA'syAstIti saMjJI tasya zrutaM saMjJizrutaM, AcArya Aha-saMjJizrutaM trividhaM prajJaptaM, saMjJinastribhedatvAt, tadeva tribhedatvaM saMjJino darzayati, tadyathA-kAlikyupadezena 1 hetupadezena 2 dRSTivAdopadezena 3, tatra kAlikyupadezenetyatrAdipadalopAddIrghakAlikyupadezeneti draSTavyaM / _ 'sekiMta'mityAdi, atha ko'yaM kAlikyupadezena saMjJI?, iha dIrghakAlikIsaMjJA kAlikoti vyapadizyate, AdipadalopAdupadezanamupadeza:-kathanamityarthaH dIrghakAlikyA upadezaH dIrghakAlikyupadezastena, AcArya Aha-kAlikyupadezena saMjJI sa ucyate yasya prANino'sti-vidyate IhAsadarthaparyAlocanamapoho-nizcayo mArgaNA-anvayadhanveiSaNarUpA gavepaNA-vyatirekadharmasvarUpaparyAlocanaM cintA-kathamidaM bhUtaM kathaM cedaM samprati karttavyaM kathaM caitadbhaviSyatIti paryAlocanaM vimarzanaM vimarza:-itamitthameva ghaTate itthaM vA tadbhutamitthameva vA tadbhAvIti yathAvasthitavastumvarUpanirNayaH sa prANI 'Na'miti vAkyAlaGkAre saMjJIti labhyate, sa ca garbhavyutkrAntikapurupAdiraupapAtikazca devAdirmanaH paryAptiyukto vijJeyaH, tasyaiva trikAlavipayacintAvimarzAdisambhavAd, Aha ca bhASyakRt "iha dIhakAligi kAligitti sannA jayA sudiihNpi| saMbharai bhUyamessaM ciMtei ya kiha nu kAyavvaM / / 1 / / kAliyasannitti tao jassa maI so ya to mnojogge| khaMdha'naMte dhettuM mannai talladdhisaMpatto // 2 // " epa ca prAyaH sarvamapyarthaM sphuTarUpalabhate, tathAhi-yathA cakSuSmAn pradIpAdiprakAzena sphuTamarthamupalabhate tathaipo'pi manolabdhisampanno manodravyAvaSTambhasamutthavimarzavazataH pUrvAparAnusandhAnena yathAvasthitaM sphuTamarthamupalabhate, yasya punarnAsti IhA apoho mArgaNA gaveSaNA cintA vimarzaH so'saMjJIti labhyate, sa ca sammUcchimapaJcendriyavikalendriyAdivijJeyaH, sahi svalpasvalpataramanolabdhisampannatvAdasphuTamasphuTataramarthaM jAnAti, tathAhi-saMjJipaJcendriyApekSayA sammUcchimapaJcendriyo'sphuTamarthaM jAnAti, tato'pyasphuTaM caturindriyaH, tato'pyasphuTataraM trIndriyaH, tato'pyasphuTatamaMdvIndriyaH, tato'pyasphuTatamamekendriyaH, tasya prAyo manodravyAsambhavAt, kevalamavyaktameva kiJcidatIvAlpataraM manA dravyaM, yadRzAdAhAradisaMjJA avyaktarUpAH prAduSyanti, 'setta'mityAdi, so'yaM kAlikyupadezena sNjii| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nandI-cUlikAsUtraM _ 'se ki ta'mityAdi, atha ko'yaM hetUpadezena saMjJI ?, hetuH kAraNaM nimittamityanAntaraM upadezanamupadezaH hetorupadezanaM hetRpadezastena, kimaktaM bhavati ? ko'yaM saMjJitvanibandhanahetumupalabhya kAlikyupadazenAsaMgyapi saMjJIti vyavahriyate?, AcArya Aha-hetRpadezena saMjJA yasya prANino'sti-vidyate'bhisandhAraNam-avyaktena vyaktena vA vijJAnenAlocanaMtatpUvikAtatkAraNikA 'karaNazaktiH' karaNa kriyA tasyAM zaktiH--pravRttiH saprANI 'Na'miti vAkyAlaGkAre hetUpadezena saMjJIti bhaNyate. etaduvAM bhavati-yo buddhipUrvakaM svadehaparipAlanArthamiSTepvAhArAdiSu vastupa pravarttate aniSTabhyazca nivartI saM hatapadezena saMjJI, sa ca dvIndriyAdirapi veditavyaH, tathAhiraSTAniSTaviSayapravRttinivRttisaJcintanaM na manovyApAramantareNa sambhavati, manasA paryAlocanaM saMjJA, sA ca dvIndriyAderapi vidyate, tasyApi pratiniyateSTAniSTaviSayapravRttinivRttidarzanAta, tato dvIndriyAdirapi hetRpadezena saMjJI labhyate, navaramasya cintanaM prAyo vartamAnakAlavipayaM na bhUtabhaviSyadviSayamiti na kAlikyupadezena saMjJI labhyate, yasya punarnAstyabhisandhAraNApRvikA karaNazaktiH sa prANI 'Na'miti vAkyAlaGkAre hetRpadezenApyasaMjJI labhyate, saca pRthivyAdirekendriyo veditavyaH, tasyAbhisandhipUrvakamiSTAniSTapravRttinivRttyasambhavAt, yA api cAhArAdisaMjJAH pRthivyAdInAM vartante tA apyatyantamavyaktarUpA iti tadapekSayA'pinataMpAM saMjJitvavyapadezaH, uktaMca bhASyakRtA "je' puna saMciMteuMiTTAniTTesu visyvtthuusuN| vattaMti niyattaMti ya sdehpripaalnaaheddN||1|| pAeNa saMpai cciya kAlaMmi na yaaidiihkaalnnnnuu| te heuvAyasaNNI nicciTThA hoti assnnnnii||2||" anyatrApi hetRpadezena saMjJitvamAzrityoktaM kRmikITapataGgAdyAH samanaskA: jnggmaashcturbhedaaH| amanaskAH paJcavidhAH pRthivIkAyAdayo jIvAH / / " 'setta'mityAdi, so'yaM hetRpadezena sNjnyii| 'se kiMta'mityAdi, atha ko'yaM dRSTivAdopadezena saMjJI?, dRSTiH darzanaM-samyaktvAdi vadanaM vAda: dRSTInAM vAdo dRSTivAdastadupadezena, tadapekSayetyarthaH, AcArya Aha-dRSTivAdopadezena saMjJi zrutasya kSayopazamena saMjJI labhyate, saMjJAnaM saMjJA-samyagjJAnaM tadasyAstIti(sa) saMjJI-samyagadRSTistasya yacchrataM tatsaMjJi zrutaM, samyaka zrutamiti bhAvArthaH tasya kSayopazamena-tadAvArakasya karmaNaH kSayopazamabhAvane saMjJI labhyate, kimuktaM bhavati? samyagdRSTiH kSAyopazamikajJAnayukto dRSTivAdopadezena saMjJI bhavati, saca yathAzakti rAgAdinigrahaparo veditavyaH, sahi samyagdRSTiH samyagjJAnI vA yo rAgAdIn nigRhNAti, anyathA hitAhitapravRttinivRttyabhAvataH samyagdRSTivAdyayogAt, uktaM ca.. ___ "tajjJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti raaggnnH| tamasaH kuto'sti zaktidinakarakiraNAgrataH sthaatum|" anyastu mithyAdRSTirasaMjJI, tathA cAha -'asaMjJizrutasya' mithyA zrutasya kSayopazamenAsaMjJIti labhyate, 'se tta'mityAdi nigamanaM, so'paM dRSTivAdopadezena sNjii| tadevaM saMjJinastribhedatvAt zrutamapi tadupAdhibhedAt trividhmupnystN| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 mUlaM-133 atrAha-nanu prathamaM hetRpadezena saMjI vaktuM yajyate, hetRpadezenAlpamanolabdhisampannasyApi dvIndriyAdeH saMjJitvenAbhyupagatatvAt tasya cAvizuddhataratvAt, tataH kAlikyupadezana, hata-- padezesaMjJApekSayA kAlikyupadezana saMjino mana:paryAptiyuktatayA vizuddhatvAt, tatkimarthamutkramopa nyAsaH ?. ucyate, iha sarvatra sUtre yatra kvacit saMjJI asaMjJI vA parIgRhyate tatra sarvatrApi prAyaH kAlikyupadezena gRhyata na hetRpadezena nApi dRSTivAdopadezena, tata etatsampratyayArthaM prathamaM kAli.. kyupadezena saMjJino grahaNaM, uktaM ca "sannitti asannitti ya savvasue kaaliovesennN| pAyaM saMvavahAro kIrai nAiA sko||" tato'nantaramapradhAnatvAddhetRpadezena saMjJino grahaNaM, tataH sarvapradhAnatvAdantai dRSTivAdopadeza - neti| setta'mityAdi, tadetatsaMjJizrutam, asaMjJizrutamapi pratipakSAbhidhAnAdeva pratipAditaM, tata Aha-'settaM asannisuyaM tdetdsNjnyishrutN|| mU.(134 ) se kiM taM sammusuaM?, jaM imaM arahaMtehiM bhagavaMtehiM uppannanANadaMsaNadharehi telukkanirikkhaamahiapUiehiM tIyapaDuppannamanAgayajANaehiM savvaNNUhi savvadarisIhiM paNIaM duvAlasaMgaM gaNipiDaga taMjahA-AyAro 1 sUyagaDo 2 ThANaM 3 samavAo 4 vivAhapannattI 5 nAyAdhammakahAo6 uvAsagadasAo7 aMtagaDadasAo8 anuttarovavAiyadasAo9 paNhAvAgaraNAI 10 vivAgasuaM11 dihivAo 12, icceaMduvAlasaMgaM gaNipiDagaM coddasapuvvissa sammasuaM abhinnadasapubvissa sammasuaMtena paraMbhinnesu bhayaNA, se taM smmsuaN| vR. se kiMta'mityAdi, atha kiM tatsamyakzrutaM?, AcArya Aha-samyakzrutaM yadidamarhadbhiH.. azokAdyaSyamahAprAtihAryarUpAM pUjAmarhantItyarhantaH-tIrthakarAstairarhadbhiH, te cArhantaH kaizci. cchuddhadravyAstikanayamatAnusAribhiranAdisiddhA eva muktAtmAno'bhyupagamyante, tathA ca te paThanti "jJAnamapratidhaM yasya, vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazca, sahasiddhaM ctussttym|| ityAdi, evaMrUpAzcApi te bahava ipyante sthApanAdidvAreNa ca viziSTAM pUjAmarhanti tato'rhanto'pyucyante tatastadvayavacchedArthaM vizepaNAntaramAha-'bhagavadbhiH' bhagaH-samagraizvaryAdirUpaH, "aizvaryasya samagrasya, rUpasya yazasaH shriyH| dharmasyAtha prayatnasya, SaNNAM bhaga itiinggnaa||" bhago vidyate yeSAM te bhagavantaH tairbhagavadbhiH, ihAnAdisiddhAnAM rUpamAtramapi nopapadyate kiM punaH samagraM rUpam, azarIratvAt, zarIrasya ca rAgAdikAryatayA teSAM rAgAdirahitAnAmasambhavAt, tato bhagavadbhirityanena prpriklpitaanaadisiddhaarhdvyvcchedmaah| ___ atha manyethAH-anAdizuddhA apyarhanto yadA svecchayA samagrarUpAdiguNopetaM zarIramAracayanti tadA te'pi bhagavanto bhavanti tataH kathaM teSAM vyudAsa ityAzaGkApanodArthaM bhUyo'pi vizeSaNAntaramAha'utpannajJAnadarzanadharaiH' utpannaM jJAnaM-kevalajJAnaM darzana-kevaladarzanaM dharantIti utpannajJAnadarzanadharAH, 'lihAdibhya' ityacpratyayaH, na ca ye'nAdivizuddhAste utpannajJAnadarzanadharA bhavanti, jJAnamapratitaM yasye' tyAdivacanavirodhAt, tata utpannajJAnadarzanadharairiti vizeSaNena teSAM vyavacchedo bhavati, nanu Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM yadyevaM tarhi utpannajJAnajJAnadarzanadharityetAvadevAstmalaM bhagavadibharitivizeSaNopAdAnena, tadayaktam, utpannajJAnadarzanadharA hi sAmAnyakevalino'pi bhavanti na ca tapAmavazyaM samagrarUpAdisambhavaH tatastatkalpanAhato mA jJAsiparabhIvinayajanA iti samagrarUpAdiguNapratipattyarthaM bhagavadibhariti vizeSaNopAdAnaM. tadevaM zuddhadravyAstikanayamatAnusArikalpitamuktavyavacchedaH kRtaH, sampati paryAyAstikanayamatAnusAriparikalpitamuktavyavacchedArthaM vizeSaNAntaramAha___ 'trailokyanirIkSitamahitapUjitaiH' trayo lokAstrilAkA:- bhavanapativyantaravidyAdharajyotipkavaimAnikAH trilokA eva trailokyaM, bheSajAditvAt svArthe dhyaN pratyayaH, nirIkSItAzca te mahitAzca te pUjitAzca te nirIkSitamahitapUjitAH. trailokyena nirIkSitamahitapUjitA: trailokya - nirIkSitamahitapUjitAH, tatra nirIkSitAH- manorathaparamparAsampattisambhavavinizcayasamuttha - sammadavikAzilocanairAlokitA mahitA-yathAvasthitAnanyasAdhAraNaguNotkIrtanalakSaNane bhAvastavenArcitAH pUjitAH-sugandhipuSpaprakaraprakSepAdinA dravyastavena, tatra sugatA api paryAyAstikanayamatAnusAribhistraiilokyanirIkSitamahitapUjitA iSyante, tathA cAha svayambhUH "devaagmnbhoyaancaamraadivibhRtyH| mAyAviSvapi dRzyante, nAtastvamasi no mhaan||" iti, / tatastadvayavacchedArthaM vizeSaNAntaramAha-'atItapratyutpannAnAgatajJaiH' nacAtItAnAgatajJAH sugatAH sambhavanti, tepAmekAntakSaNikatvAbhyupagamana sarvathA'tItAnAgatayorasattvAd, asatAM ca grahaNAsambhavAdityatra bahu vaktavyaM tacca prAyaH prAgevoktamanyatra(ca) dharmasaMgrahaNITIkAdAviti nocyate, iha vyavahAranayamatAnusAribhiH kaizcidRSayo'pyatItapratyutpatrAnAgatajJA iSyante, tathA ca tadgranthaH - "RSayaH saMyatAtmAnaH, phlmuulaanilaashnaaH| tapaseva prapazyanti, trailokyaM sacarAcaram // 1 // atItAnAgatAn bhAvAn. vartamAnAMzca bhaart!| jJAnAlokena pazyanti, tyaktasaGgA jitendriyAH / / 2 / / " ityAdi, tatastadvayavacchedArthamAha-'sarvajJaiH sarvadarzibhiH' te tu RSayaH sarvajJAH sarvadarzinazca na bhavanti, tatasteSAM vyudaasH| tadevaM dravyAstikaparyAyAstikanayamatavyavacchedaphalatayA vizeSaNasAphalyamuktaM, vicitranayamatAbhijJena tu anyathApi vizeSaNasAphalyaM vAcyaM, na kazcidvirodhaH, praNItam- arthakathanadvAreNa prarUpitaM, kiM tadityAha 'dvAdazAGgaM' zrutarUpasya paramapurupasyAGgAnIvAGgAni dvAdazAGgAni-AcArAGgAdIni yasmin tat dvAdazAGga 'gaNipiDagaM'ti gaNo-gaccho guNagaNo vA'syAstIti gaNI-AcAryastasya piTakamiva piTakaM, sarvasvamityarthaH, gaNipaTikaM, athavA gaNizabdaH paricchedavacanA'(pya)sti, tathA coktam "AyAraMmi ahIe jaM nAo hoi samaNadhammo u| tamhA AyAradharo bhannai paDhamaM gaNiTThANaM / / " tatazca gaNInAM piTakaM gaNipiTakaM paricchedasamUha ityarthaH, tadyathA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-134 187 __ 'AyArI' ityAdi pAThasiddhaM yAvat privAdaH, anaGgapraviSTamapyAvazyakAdi tattvato'rhANI - tatvAtparamArthato dvAdazAGgAtiriktArthAbhAvAcca dvAdazAGgagrahaNena gRhItaM. draSTavyaM, idaMca dvAdazAGgAdi sarvameva dravyAstikanayamatApekSayA tadabhidheyapaJcAstikAyabhAvavannityaM svAmyasambandhacintAyAM ca svarUpeNa cintyamAnaM samyak zrutaM svAmisambandhacintAyAM tu samyagdRSTaH samyakzrutaM mithyAdRSTemithyA zrutaM, etadeva zrutaparimANato vyaktaM darzayati.. ityetadvAdazAGgaM gaNipiTakaM yazcaturdazapUrvI tasya sakalamapi sAmAyikAdi bindusAraparyavasAnaM niyamAt samyakzrutaM, tato'dhomukhaparihAnyA niyamataH sarvaM samyak zrutaM tAvadvaktavyaM yAvada - bhitradazaviNaH-sampUrNadazapUrvadharasya, samparNadazapUrvadharatvAdikaM hi niyamataH samyagahaprava, namithyAdRSTaH, tathAgvAbhAvyatA. tathAhi-yathA abhavyo granthidezamupAgato'pi tathAmvAbhAvatvAt na granthibhedamAdhAtumalam, evaM mithyAdRSTirapi zrutamavagAhamAnaH prakarpato'pi tAvadavagAhate yAvatkiJcinnayUnAni daza pUrvANi bhavanti, paripUrNAni tu tAni nAvagADhuM zaknoti, tathAsvAbhAvatvAditi, 'tana paraM bhannai bhayaNA' atra 'tene ti 'vyatyayo'pyAsAmi'ti prAkRtalakSaNavazAtpaJcamyartha tRtIyA, tato'yamarthaH-- tataH sampUrNadazapUrvadharatvAtpazcAnupUrvyA paraM-bhineSu dazasu pUrvepu bhajanA-vikalpanA kadAcit samyak zrutaM kadAcinmithyAzrutamityarthaH, iyamatra bhAvanA-samyagdRSTeH prazamAdiguNagaNopetasya samyakazrutaM, yathAvasthitArthatayA tasya samyakpariNamanAt, mithyAdRSTastu mithyAzrutaM, viparItArthatayA tasya pariNamanAt 'se tta'mityAdi, tdettsmykshrutN| mU.(135) se kiM taM micchAsuaM?, 2 jaMimaM annANiehi micchAdiTThiehiM sacchaMdabuddhimaivigappiaM, taMjahA- bhArahaM rAmAyaNaM bhImAsurukkhaM. koDillayaM sagaDabhaddiAo khoDa(dhoDaga) muhaM kappAsiaM nAgasuhumaM kanagasattarI vaisesiaMbuddhavayaNaM terAsiaMkAviliaMlogAyayaM sadvitaMtaM mADharaM purANaM vAgaraNaM bhAgavaM pAyaMjalI pussadevayaM lehaM gaNiaMsauNaruaMnADayAI, ahavA bAvattarikalAo cattAri aveA saMgovaMgA, eAiMmicchadidvissa micchattapariggahiAiM micchAsuaM, eyAiMcevasammadihissa sammattapariggahiAiMsammasuaM, ahavAmicchAdihissavi eyAiM ceva saMmasuaM. kamhA?, sammattahauttaNao, jamhA te micchadidviA tehiM ceva samaehiM coiA samANA kei sapakkhAdiTThIo cayaMti. se taM micchaasu| vR.'se kiMta'mityAdi, atha kitanmithvAzrutaM?, AcArya Aha-mithyAzrutaM yadidamajJAnikaiH, tatra yathA'lpaghanAloke'dhanA ucyante evaM samyagdRSTayo'pyalpajJAnabhAvAdajJAnikA ucyante tata Aha-mithyAdRSTibhiH, kiMvi0?, 'svacchandabuddhimativikalpitaM' tatrAvagrahehe tu buddhiH, apAyadhAraNe matiH, svacchandena-svAbhiprAyeNa tattvataH sarvajJapraNItAnusAramantareNetyarthaH, buddhimatibhyAM vikalpitaM svacchandabuddhimativikalpitaM, svabuddhikalpanAzilpanimitamityarthaH, tadyathA'bhAratamityAdi yAvaccattAri veyA saMgovaMgA' bhAratAdayazca granthA loke prasiddhAstato lokata eva teSAM svarUpamavagantavyaM, te ca svarUpato yathAvasthitavastvabhidhAnavikalatayA mithyA zrutamavaseyAH, ete'pi ca svAmisambandhacintAyAM bhAjyAH, tathA cAha'eyAI' ityAdi, etAni-bhAratArdAni zAstrANi mithyAdRSTamithyAtvaparigRhItAni bhavanti ___ Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM tato viparItAbhinavaMzavRddhihetutvAnmithyAzrutaM, etAnyeva ca bhAratArdAni zAstrANi samyagdRSTaH samyaktvaparigRhItAni bhavanti samyaktvena-yathAvasthitA'sArAtAparibhAvanarUpeNa parigRhItAni tasya samyak zrutaM, tadgatAsAratAdarzanena sthiratarasamyaktvapariNAmahetutvAt, 'ahave'tyAdi. athavA mithyAdRSTerapi sataH kasyAMcadetAni bhAratAdIni zAstrANi samyakzrutaM, ziSya Aha-kasmAt?, AcArya Aha-samyaktvahetutvAt, samyaktvahetutvameva bhAvayati-yasmAtte mithyAdRSTayaH taireva samagraH siddhAntairvedAdibhiH pUrvAparavirodhena-yathA rAgAdiparItaH purupastAvanAtIndriyamarthamavabudhyate rAgAdiparItatvAda asmAdRzavad, vedeSu cAtIndriyAH prAyo'rthA vyAvarNyante atIndriyArthadarzI ca vItarAgaH sarvajJA nAbhyupagamyate tataH kathaM vedArthapratItirityevamAdilakSaNena noditAH santa: kecana vikinaH satyA(tyakyA)daya iva svapakSadRSTI:- svadarzanAni tyajanti, bhagavacchAsanaM pratipadyante ityarthaH, tata evaM samyaktahetRtvAdvedAdInyapi zAstrANi kepAJcinmithyAdRSTInAmapi samyaka shrutN| 'sena'mityAdi, tadetanmithyA zrutaM / / ma. (136) se kiM taM sAiaMsapajjavasiaM anAiaM apajjavasiaMca?, icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaMvucchittinayaTThayAe sAiaMsapajjavasiaM avucchittinayaTThayAe anAiaM apajjavasiaM taMsamAsao cauvvihaM pannattaM, taMjahA-davvao khittao kAlao bhAvao, tattha davvaoNaM sammasuaMegaM purisaMpaDucca sAiaMsapajjavasiaMbahave purise ya paDucca anAiyaM apajjavasiaM, khettao NaM paMca bharahAiM paMceravayAI, paDucca sAiaMsapajjavasiaM, paMca mahAvidehAiM paDucca anAiyaM apajjavasiaM, __ kAlao NaM ussappiNI osappiNiM ca paDucca sAiaMsapajjavasiaM, paMca mahAvidehAI paDucca anAiyaM apajjavasiaM, bhAvao NaM je jayA jinapannattA bhAvA Adhavijjati pannavijjati parUvijjati daMsijjati nidaMsirjati uvadaMsijati tayA(te) bhAve paDucca sAiaMsapajjavasiaM, khAovasamiaMpuna bhAvaM paDucca anAiaM apajjavasio ahavA bhavasidriyassasuyaM sAiyaM sapajjavasiaMca, abhavasiddhiyassa suyaM anAiyaM apajjavasiaM(ca), savvAgAsapaesaggaM savvAgAsapaesehi anaMtaguNi pajjavakkharaM nipphajjai, savvajIvANaMpi aNaM akkharassa anaMtabhAgo niccugghADio, jai puNa so'vi AvarijjA teNaM jIvo ajIvattaM pAvijjA. 'suvi mehasamudae hoi pabhA cNdsuuraannN'| se taM sAiaMsapajjavasioN. se taM anAiyaM apjjvsi| vR. athakiM tatsAdi saparyavasitamanAdi aparyavasitaMca?, tatra sahAdinA vartate iti sAdi. tathA paryavasAnaM parvavasitaM, bhAve ktapratyayaH, saha paryavasitena vartate iti saparyavasitaM, Adi.. rahitamanAdi, na paryavasitamaparyavasitaM, AcArya Aha-bhAve ktapratyayaH, saha paryavasitena vartate iti saparyavasitaM, AdirahitamanAdi, na paryavasitamaparyavasitaM, AcArya Aha-ityetadvAdazAGgaM gaNipaTikaM 'vocchittinayaTThayAe' ityAdi, vyavacchittipratipAdanaparo nayo vyavacchittinayaH, paryAyAstikanaya ityarthaH, tasyArtho vyavacchittinayArthaH, paryAya ityarthaH, tasya bhAvo vyavacchittina Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-136 189 yArthatA, tayA paryAyApekSayetyarthaH, kimityAha -sAdisaparyavAsitaM nArakAdibhavapariNatyapekSayA jIva iva, 'avucchittinayaTThayAe'ti avyavacchittipratipAdanaparo nayo'vyavacchittinayasta-- myArthA'vyavacchittinayArthI, dravyamityarthaH, tadbhAvastatA tayA, dravyApekSayA ityarthaH, kimityAhaanAdiaparyavasitaMtrikAlAvasthAyitvAjjIvavad, adhikRtamevArthaM dravyakSetrAdicatuSTamadhikRtya pratipAdayati___'tat' zrutajJAnaM 'samAsataH' saMkSepeNa caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-dravyata: kSetrataH kAlato bhAvatazca, tatra dravyato 'Na'miti vAkyAlaGkAre samyakzrutamekaM puruSaM pratItya sAdisaparyavasitaM, kathamiti cet?, ucyate, samyaktavAvAptau tataH prathamapAThato vA gAdi punarmithyAtvaprAptI sati vA samyaktve pramAdabhAvato mahAglAnatvabhAvato vA suralokagamanasambhavato vA vismRtimupAgate kevalajJAnotpattibhAvato vA sarvathA vipranaSTe saparyavasitaM, bahna purupAn kAlatrayavartinaH punaH pratItyAnAdyaparyavasitaM, santAnena pravRttatvAt, kAlavat, tathA kSetrato 'Na'miti vAkyAlaGkAra paJca bharatAni paJcairavatAni pratItya sAdisaparyavasAnaM, kathaM?, ucyate, teSu kSetrepvavasapiNyAM suSamaduSpamAparyavasAne utsappiNyAM tu duNyamasuSamAprArambhe tIrthakaradharmasaGghAnAM prathamatayotpatteH sAdi, ekAntaduppamAdau ca kAle tadabhAvAt saparyavasitaM, tathA mahAvidehAn pratItyAnAdyaparyavasitaM, tatra pravAhApekSayA tIrthakarAdInAmavyavacchedAt tathA kAlato 'Na'mitI vAkyAlaGkAre, avappiNImutsappiNIM ca pratItya sAdisaparyavasitaM, tathAhi-avasappiNyAM tisRSveva samAsu suSamaduppamAduppamasuSamAduNyamArUpAsUtsapiNyAM tu dvayoH samayoH duppamasupamAsuSamadupyamArUpayorbhavati, na parataH, tataH sAdisaparyavasitaM, atra cotsappiNIsvarUpajJApanArthaM kAlacakraM viMzatisAgaropakoTAkoTIpramANaM vineyajanAnugrahArthaM yathA mUlavRttikRtA darzitaM tathA vayamapi darzayAmaH "cattAri sAgarovamakoDi koDIu saMtaIe u| egaMtasussamA khalu jinehi savehi niddiTTA / / 1 / / tIe purisANamAU tinni ya paliyAI taha pamANaM c| tinneva gAuyAiM Aie bhaNaMti samayannU / / 2 / / uvabhogaparIbhogA jammaMtarasukayabIyajAyA u| kappatarusamUhAo hoMti kilesaM vinA tesiN||3|| te puna dasappayArA kappatarU samaNasamayakeUhi dhIrehiM vinidiTTA manorahApUragA ee||4|| mattaMgayA ya bhiMgA tuDiaMgA dIva joi cittnggaa| cittarasA maNiyaMgA gehAgArA aniya(gi)NA ya / / 5 / / mattaMgaesu majjaM suhapejjaM bhAyaNANi bhiNgesu| tuDiyaMgesu ya saMgamayatuDiyANi bahuppagArANi / / 6 / / dIvasihA joisanAmayA ya niccaM karaMti ujjoyN| cittagaMsu ya malaM cittaramA bhoyaNaTThAe / / 7 / / maNiyaMgesu ya bhUsaNavarANi bhavanAni bhvnnrukkhesuN| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 nandI - cUlikAsUtraM AiNNe (anigiNe ) su ya icchiyavatthANi bahuppagArANi // 8 // eesa ya atresu ya naranAriMgaNANa taannmuvbhogaa| bhaviyapunabbhavarahiyA iya savvaNNU jinA biti // 9 // to tinni sAgarovamakoDAkoDIu vIyarAgehiM / susamatattati samakkhAyA patrAharUpeNa dhIrehiM // 10 // tIe purisANamAuM dotri u paliyAI taha pamANaM ca / do cetra gAUyAI AIe bhAMti samayannU // 11 // uvabhogaparibhogA tesiMpi ya kappapAyanehiMtA / hoMti kilesena vinA pAyaM puNNAnubhAveNaM // 12 // to susamadussamAe pavAharUveNa koDikoDIo / ayarANa donni siTTA jinehi jiyarAgadosehiM // 13 // tIe purisANamAuM egaM paliaM tahA pamANaM ca / egaM ca gAuyaM tIe AIe bhAMti samayannU ||14|| uvabhogaparibhogA tesiMpi ya kappapAyaverhito / hoMti kileseNa vinA navaraM puNNAnubhAveNaM // 15 // susamadussamAvasese paDhamajino dhammanAyago bhayavaM / uppannAM suhapuNNo sippakalAdaMsao usabho ||16|| tIe purisANamAuM puvvapamANeNa taha pamANaM ca / dhanusaMkhA nidiTTaM visesa suttAo nAyavvaM // 18 // uvabhogaparibhogA pavarosahimAiehiM vineyA / jinacakkivAsudevA savve'vi imAi volINA // 19 // igavIsasahassAI vAsANaM dUsamA imIe u / jIviyamAnuvabhogAiyAI dIsaMti hAyaMti // 20 // etto ya kiliTThayarA jIyapamANAiehiM niddiTThA / aidUsamatti ghorA vAsasahassAi igavIsA // 21 // osappiNIe eso kAlavibhAgo jinehi niddiTTo | eso cciya paDilobhaM vinneossappiNIe'vi // 22 // eyaM tu kAlacakkaM sissajanAnuggahaTThi(TTha) yA bhaNiyaM / saMkheveNa mahattho visesa suttAo nAyavvo ||23|| " 'nousappiNI' tyAdi, notsappiNImavasappiNI pratItyAnAdyaparyayavasitaM, mahAvideheSu hI notsappiNyavasappiNIrUpaH kAlaH, tatra ca sadaivAvasthitaM samyak zrutamityanAdyaparyavasitaM tathA bhAvato 'Na'miti vAkyAlaGkAre, 'ye' ityanirddiSyanirdeze ye kecana yadA pUrvAhlAdau jinaiH prajJaptA jinaprajJaptA bhAvA: --padArthAH 'AghavijjaMti' tattati prAkRtatvAdAkhyAyante, sAmAnyarUpatayA vizeSarUpatayA vA kathyante ityarthaH, prajJApyante nAmAdibhedapradarzanenAkhyAyante teSAM nAmAdInAM , Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 136 191 bhedA: pradarzyantaM ityarthaH, prarUpyantaM nAmAdibhedasvarUpakathanena prakhyAyante nAmAdInAM bhedAnAM svarUpAkhyAyate iti bhAvArtha:, yathA "pajjAyANabhidheyaM Tiyamatratthe tadatthaniravekakhaM / jAicchiyaM ca nAmaM jAva davvaM ca pAeNaM // 1 // puna tadatthasunnaM tadabhippAeNa tArisAgaraM / kIrai va nirAgAraM ittaramiyaraM ca sA ThavaNA // 2 // " ityAdi, tathA darzyante upamAnamAtropadarzanena prakaTIkriyante, yathA gauriva gavaya ityAdi, tathA nidarzyante- hetudRSTAntopadarzanena spaSTatarIkriyante, upadarzyante - upanayanigamanAbhyAM niHzaGkaM ziSyavRddhI sthApyante, athavA upadazyante sakalanayAbhiprAyAvatAraNataH paTuprajJazipyabuddhipavya vasthApyantaM, tAn bhAvAn 'tadA' tasmin kAle tathA''khyAyamAnAn pratItya sAdisaparyavasitaM etaduktaM bhavati tasmin kAle taM taM prajJApakopayogaM svaravizeSaM prayatnavizeSamAsanavizeSamaGgavinyAsAdikaM ca pratItya sAdisaparyavasitam upayogAdeH pratikAlaM anyathA'nyathAbhavanAt "uvayogasarapayattA AsanabheyAiyA ya paisamayaM / bhinnA patravagassA sAiyasapajjaMtayaM tamhA / " kSAyopazamika bhAvaM punaH pratItyAnAdyaparyavasitaM pravAharUpeNa kSAyopazamikabhAvasyAnAdyaparyavasitatvAt. athavA'tra caturbhaGgikAH, tadyathA-sAdisaparyavasitaM 1 sAdyaparyavasita 2 manAdisaparyavasita 3 manAdyaparyavasitaM ca 4, tatra prathamabhaGgapradarzanAyAha--' athave' tyAdi, athaveti prakArAntaropadarzane bhavasiddhiko bhavyastasya samyak zrutaM sAdi (sa) paryavasitaM samyaktvalAbhe prathamatayA bhAvAt bhUyo mithyAtvaprAptau kevalotpattau vA vinAzAt, dvitIyastu bhaGgaH zUnyo, na hi samyak zrutaM mithyA zrutaM vA sAdi bhUtvA'paryavasitaM sambhavati, mithyAtvaprApto kevalotpattau vA'vazyaM samyakzrutasya vinAzAt, mithyA zrutasyApi ca sAderavazyaM kAlAntare samyaktvAvAptAvabhAvAditi, tRtIyabhaGgastu mithyA zrutapekSayA veditavyaH, tathAhi - bhavyasyAnAdimithyAdRSTemithyA zrutamanAdi samyaktvAvAptau ca tadapayAtIti saparyavasitaM caturthabhaGgakaM punarupadarzayati- 'abhave 'tyAdi, abhavasiddhikaH-abhavyastasya zrutaM mithyAzruta manAdyaparyavasatitaM, tasya sadaiva samyaktvAdiguNahInatvAt. epA caturthabhaGgikA yathA zrutasyoktA tathA matarepi draSTavyA, matizrutayoranyo'nyAnugatatvAt, kevalamaha zrutasya prakrAntatvAtsAkSAttasyaiva darzitA, atrAha - nanu tRtIyabhaGge caturthabhaGge vA zrutasyAnAdibhAva uktaH, sa ca jaghanya uta madhyama AhozvidutkRSTaH ?, ucyate, jaghanyo madhyamo vA na tUSkRSTo, yatastasyedaM mAnaM 'savvAgAse' tyAdi, sarvaM ca tadAkAzaM ca sarvAkAzaM, lokAlokAkAzamityarthaH, tasya pradezAH - nirvibhAgA bhAgAH sarvA''kAzapradezAsteSAmagraM pramANaM sarvAkAzapradezAnaM tatsarvAkAzapradezairanantaguNitamanantaro guNitamakaikasminnAkAzapradeze 'nantAgurulaghuparyAyabhAvAt paryAyAgrAkSaraM niSpadyate - paryAyaparimANAkSaraM niSpadyate, iyamatra bhAvanA--sarvAkAzapradezaparimANaM sarvAkAzapradezairato guNitaM yAvatparimANaM bhavati tAvatpramANaM sarvAkAzaparyAyANAmagraM bhavati, ekaikasminnAkAzapradeze yAvantA'gurulaghuparyAyAste sarve'pi ekatra piNDitA etAvanto bhavantItyarthaH, -- Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 nandI-cUlikAsUtraM etAvatpramANaM cAkSaraM bhavati, iha stokatvAddharmAstikAyAdayaH sAkSAtsUtre noktAH, paramArthatast te'pi gRhItA draSTavyAH, tato'yamartha:-sarvadravyapradezAgraM sarvadravyapradezairanantazo guNitaM yAvatparimANaM bhavati tAvatpramANaM-savaMdravyaparyAyaparimANaM, etAvatparimANaM cAkSaraM bhavati, ___ tadapi cAkSaraM dvidhA-jJAnamakArAdivarNajAtaM ca, ubhayatrApi akSarazabdapravRtte rUDhatvAt, dvividhamapi cehagRhyate, virodhAbhAvAt, nanu jJAnaM sarvadravyaparyAyaparimANaM sambhavatu, yato jJAnamihAvizeSoktau sarvadravya paryAyaparimANatulyatA'bhidhAnAt, prakamAdA kevalajJAnaM gRhISyate, tacca sarvadravyaparyAyaparimANaM ghaTata eva, tathAhi-yAvanto jagati rUpidravyANAM ye gurulaghuparyAyA ye ca rUpidravyANAmarUpidravyANAM vA'gurulaghuparyAyAstAn sarvAnapi sAkSAtkaratakalakalitamuktAphalamiva kevalAlokana, pratikSaNamavaloketa bhagavAna,tta ca yena svabhAvenakaM paryAyaM paricchinatti tenaiva svabhAvena paryAyAntaramapi, tayoH paryAyayorekatvaprasaktaH, tathAhi ghaTaparyAyaparicchedanasvabhAvaM yajjJAnaM tadyadA paTaparyAyaM paricchettumalaM tadA paTaparyAyasyApi ghaTaparyAyarUpatA''pattiH, anyathA tasya tatparicchedanakatvAnupapateH, tathArUpasvabhAvAbhAvat, tato yAvantaH paricchedyAH paryAyAstAvantaH paricchedakAstasya kevalajJAnasya svabhAvA veditavyAH, svAbhAvazca paryAyAstata: paryAyAnadhikRtya sarvadravyaparyAyaparimANaM kevalajJAnamupapadyate, yadakArAdikaM varNajAtaM tatkathaM sarvadravyaparyAyaparimANaM bhavitumarhati?, tatparyAyarAzeH sarvadravyaparyAyANAmanantatame bhAge vartamAnatvAt, tadayuktaM, akArAderapisvaparaparyAyabhedabhinnatayA sarvadravyaparyAyaparimANatulyatvAd, Aha ca bhASyakRta "ekkakkamakkharaM puNa saparapajjAyabheyao bhinnaM / taMsavvadavvapajjAyarAsimANaM muneyvvN|" ___ atha kathaM svaparaparyAyApekSayA sarvadravyaparyAyarAzitulyatA?, ucyate, iha a a a ityudAto'nudAtta: svaritazca, punarapyekaiko dvidhA-sAnunAsiko niranunAsikazcetyakArasya paDbhedAtAMzca paD bhedAnakAraH kevalo labhate, evaM kakAreNApi saMyukto labhate paDe bhedAnevaM khakAreNa evaM yAvaddhakAreNa, evamekaikakevalavyaJjanasaMyoge yathA paT 2 bhedAn labhate tathA sajAtIyavijAtIvyaJjanadvikasaMyoge'pi, evaM svarAntarasaMyuktatattadvyaJjanasahito'pyanekAn bhedAna labhate, apicaekeko'pyudAttAdiko bhedaH svaravizeSAdanekabhedo bhavati, vAcyabhedAdapi ca samAnavarNazreNIkasyApi zabdasya bhedo jAyate, tathAhi-na yenaiva svabhAvena karazabdaH hastamAcaSTe tenaiva svabhAvena kiraNamati, kintu svabhAvamedena, tathA'kArA'pi tena tena kakArAdinA saMyujyamAnastaM tamarthaM bruvANo bhinnasvabhAvo veditavyaH, te ca svabhAvA anantA jJAtavyAH, vAcyasyAnantatvAt, ete ca sarve'pyakArasya svaparyAyAH, zepAstu sarve'pi ghaTAdiparyAyA AkArAdiparyAyAzca paraparyAyAH, va ca svaparyAyebhyo'nantaguNAH, te'pi cAkArasya sambandhino draSTavyAH, Aha ye svaparyAyAste tasya sambandhino bhavantu, ye tu paraparyAyAste vibhinnavastvAzrayatvAt kathaM tamya sambandhinI vyapadizyante?, ucyate, iha dvidhA sambandhaH--astitvena nAstitvena ca, tatrAstitvana sambandhaH svaparyAyairyathA ghaTasya rUpAdibhiH, nAstitvena sambandha: paraparyAyaiH teSAM tatrAsambhavAt, yathA ghaTAvasthAyAM mRdaH piNDAkAreNa paryAyeNa, yata eva ca te tasya na santIti nAstitva Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 136 193 sambandhena sambaddhAH ata eva ca te paraparyAyA iti vyapadizyante, anyathA teSAmapi tatrAstitvasaMbhavAt svaparyAyA eva te bhaveyuH, nanu ye yatra na vidyante te kathaM tasyeti vyapadizyante ?, na khalu dhanaM daridrasya na vidyate iti tattasya sambandhi vyapadeSTuM zakyaM, mA prApat lokavyavahArAtikramaH, tadetat mahAmohamUDhamanaskatAsUcakaM, yato yadi nAma te nAstitvasambandhamadhikRtya tasyeti na vyapadizyante tarhi sAmAnyato na santIti prAptaM, tathA ca svarUpeNApi na bhaveyuH, na caitadRSTamiSTaM vA, tasmAdavazyaM te nAstitvasambandhamaGgIkRtya tasyeti vyapadezyAH, dhanamapi ca nAstitvasambandhamadhikRtya daridrasyeti vyapadizyata eva, tathA ca loke vaktAro - dhanamasya daridrasya na vidyate iti, yadapi coktaM- 'na tattasyeti vyadeSTuM zakya' miti tatrApi tadastitvena tasyeti vyapadeSTuM na zakyaM, na punarnAstitvenApi, tato na kazcillaukikavyavahArAtikramaH, nanu nAstitvamabhAvaH abhAvazca tuccharUpaH tucchatvena ca saha kathaM sambandha: ?, tucchasya sakalazaktivikalatayA sambandhazakterapyabhAvAt, anyacca yadi paraparyAyANAM tatra nAstitvaM tarhI nAstitvena saha sambandho bhavatu, paraparyAyaistu saha kathaM ?, na khalu ghaTaH paTAbhAvena sambaddhaH paTenApi saha sambaddhau bhavitumarhati, tathApratIterabhAvAt, tadetadasamIcInaM, samyakvastutattvAparijJAnAt, tathAhi - nAstitvaM nAma tena tena rUpeNAbhavanamiSyate, tacca tena tena rUpeNAbhavanaM vastuno dharma:, tato naikAntena tattuccharUpamiti na tena saha sambandhAbhAva:, tadapi ca tena tena rUpeNAbhavanaM taM taM paryAyamapekSya bhavati, nAnyathA tathAhi yo yo ghaTAdiMgata: paryAyastena tena rUpeNa mayA na bhavitavyamiti sAmarthyAttaM taM paryAyamapekSate iti supratItametat, tatastena tena paryAyeNAbhavanasya taMta taM paryAyamapekSya sambhavAtte'pi paraparyAyastasyopagogina iti tasyeti vyapadizyante, evaMrUpAyAM ca vivakSAyAM paTo'pi ghaTasya sambandhI bhavatyeva, paTamapekSya ghaTe paTarUpeNAbhavanasya bhAvAt, tathA ca laukikA api ghaTapaTAdIn parasparamitaretarAbhAvamadhikRtya sambaddhAn vyavaharantItyavigItametat, itazca te paraparyAyAstasyeti vyapadizyante-svaparyAyavizeSaNatvena teSAmupayogAt, ihaye yasya svaparyAryAvizeSaNatvenopayujyante te tasya paryAyA yathA ghaTasya rUpAdayaH paryAyAH parasparavizeSakAH, upayujyante cAkArAsya paryAyANAM vizeSakatayA ghaTAdiparyAyAstAnantareNa teSAM svaparyAyavyapadezAsambhavAt, tathAhi-yadi te paraparyAyA na bhaveyustarhyakArasya svaparyAyAH svaparyAyA ityevaM na vyapadizyeran, parApekSayA svasvapadezasya bhAvAt, tataH svaparyAyavyapadezakAraNatayA te'pi paraparyAyAH tasyopayogina iti tasyeti vyapadizyante, apica sarvaM vastu pratiniyatasvabhAvaM, sA ca pratiniyatasvabhAvatA pratiyogya bhAvAtmakatopanibandhanA, tato yAvanna pratiyogivijJAnaM bhavati tAvannAdhikRtaM vastu tadabhAvAtmakaM tattvato jJAtuM zakyate, tathA ca satiM ghayadiparyAyANAmapi akArasya pratiyogitvAttadaparijJAne nAkAro yAthAtmyenAvagantuM zakyate iti ghaTAdiparyAyA api akArasya paryAyAH, tathA cAtra prayogaH- yadanupalabdhau yasyAnupalabdhiH sa tasya sambandhI, yathA ghaTasya rUpAdayaH, ghaTAdiparyAyAnupalabdhau cAkArasya na yAthAtmyenopalabdhiriti te tasya sambandhinaH, na cAyamasiddho hetu:, ghayadiparyAyarUpapratiyogyaparijJAne tadabhAvA 30/13 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 nandI-cUlikAsUtraM tmakasyAkArasya tattvato jJAtatvAyogAditi, Aha ca bhASyakRt "jesu anAesu tao na najjae najjae ya naaesuN| kahatasya te na dhammA?, ghddssruuvaaidhmmvv|" tasmAd ghaTAdiparyAyA api akArasya sambandhina iti svaparaparyAyApekSayA'kAra: sarvadravyaparyAyaparimANaH, evamAkArAdayo'pi varNAH sarve pratyekaM sarvadravyaparyAyaparimANA veditavyAH, evaM ghaTAdikamapi pratyekaM sarvaM vastujAtaM paribhAvanIyaM, nyAyasya samAnatvAt, na caitadanAeM, yata uktamAcArAGge-"je egaM jANai se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jANai" asyAyamarthaHya ekaM vastUpalabhata sarvaparyAyaiH saniyamAtsarvamupalabhate, sarvopalabdhimantareNa vivakSitasyaikasya svaparaparyAyabhedabhinnatayA sarvAtmanA'vagantumazakyatvAt, yazca sarvaM sarvAtmanA sAkSAdapalabhatesa ekaM svaparaparyAyabhedabhinnaM jAnAti, tathA'nyatrApyuktam "eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA, eko bhAvaH sarvathA tena dRssttH||" tadevamakArAdikamapi varNajAtaM kevalajJAnamiva sarvadravyaparyAyapariNAmamiti na kshcidvirodhH| apica-kevalajJAnamapi svaparaparyAyabhedabhinnaM, yatastadAtmasvabhAvarUpaM naghaTAdivastusvabhAvAtmakaM, tato ye ghaTAdisvaparyAyaste tasya paraparyAyAH, ye tu paricchedakatvasvabhAvAste svaparyAyAH, paraparyAyA apI ca pUrvoktayuktestasya sambandhina iti svaparaparyAyabhedabhinnaM, tathA cAha bhASyakRt "vatthusahAvaM pai taMpi saparapajjAyabhedabhitraM tu| taM jena jIyabhAvo bhinnA yatao ghddaaiiyaa|" tataH paryAyaparimANacintAyAM paramArthato na kazcidakArAdizrutakevalajJAnayovizeSaH, ayaM tu vizeSa:-kevalajJAnaM svaparyAyairapi sarvadravyaparyAyaparimANatulyamakArAdikaM tu svaparaparyAyaireva, tathAhi-akArAsya svaparyAyAH sarvadravyaparyAyANAmanantatamabhAgakalpAH, paraparyAyAstusvaparyAyarUpAnantatamabhAgonAH sarvadravyaparyAyAH, tataH svaparaparyAyaireva sarvadravyaparyAyaparimANamakArAdikaM bhavati, Aha ca bhASyakRt "saya pajjAehi u kevalena tullaM na hoina prehi| / sayaparapajjAehiM tu taM tullaM kevlenev||" yathA cAkArAdikaM sarvadravyaparyAyaparimANaM tathA matyAdInyapi jJAnAni draSTavyAni, nyAyasya samAnatvAt, iha yadyapi sarvaM jJAnamavizeSeNAkSaramucyate sarvadravyaparyAyaparimANaM ca bhavati tathApi zrutAdhikArAdihAkSarazrutajJAnamavaseyaM, zrutajJAnaM ca matijJAnAvinAbhUtaM tato matijJAnamapi, tadevaM yataH zrutajJAnamakArAdikaM cotkarSataH sarvadravyaparyAyaparimANaM tacca sarvotkRSTazrutakevalino dvAdazAGgavidaH saGgacchate, na zeSasya, tato'nAdibhAvaH zrutasya jantUnAM jaghanyo madhyamo vA draSTavyo, na tUtakRSTa iti sthitm| aparaAha-nanvanAdibhAva eva zrutasya kathamupapadyate?, yAvatA yAda prabala zrutajJAnAvaraNastyAnarddhinidrArUpadarzanAvaraNAdayaH sambhavanti tadA sambhAvyate sAkalyena zrutasyAvaraNaM, yathA'va Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 136 195 dhyAdijJAnasya, tato'vadhyAdijJAnamivAdimadevu yujyate zrutamapi nAnAdimaditi kathaM tRtIyacaturthabhaGgasambhavaH ?, tata Aha-'savvajIvANaMpi' sarvajIvAnAmapiNamiti vAkyAlaGkAre akSarasyazrutajJAnasya (zrutasaMlulitakevalasyeti tu bhASyakRta) zrutajJAnaM ca matijJAnAvinAbhAvi tato matijJAnasyApi anantabhAgo 'nityodghATita: ' sarvadaivAnAvRtaH so'pi ca- anantamo bhAgo'nekavidhaH, tatra sarvajaghanyazcaitanyamAtraM tatpunaH sarvotkRSTazrutAvaraNastyAnarddhinidrodaya bhAve'pi nAvriyate, tathAjIvasvAbhAvyAt, tathA cAha 'jai puna ' ityAdi, yadi punaH so'pi anantamo bhAga Avriyate tena tarhi jIvo'jIvatvaM prApnuyAt, jIvo hi nAma caitanyalakSaNastato yadi prabala zrutAvaraNastyAnarddhinidrodayabhAve caitanyamAtramaNyAvriyeta tarhi jIvasya svasvabhAvaparityAgAdajIvataiva sampanIpadyeta, na caitadRSTamiSTaM vA, sarvasya sarvathA svabhAvAtiraskArAd, atraiva dRSTAntamAha-'suDuvI' tyAdi, suSTuvI meghasamudaye bhavati prabhA candrasUryayoH, iyamatra bhAvanA-yathA nibiDanibiDatarameghapaTalairAcchAditayorapi sUryAcandramasornaikAntena tatprabhAnAzaH sampadyate, sarvasya sarvathA svabhAvApanayanasya karttumazakyatvAt, evamanantAnantairapi jJAnadarzanAvaraNakarmaparamANubhirekaikasyAtpradezasyA''veSTitapariveSTitasyApi naikAntena caitanyamAtrasyA (pya) bhAvo bhavati, tato yatsarvajaghanyaM tanmatizrutAtmakamataH siddho'kSarasyAnantatamo bhAgo nityodghATitaH, tathA ca sati matijJAnasya zrutajJAnasya cAnAdibhAvaH pratipadyamAno na virudhyate iti sthitaM / 'setta' mityAdi, tadetat sAdi saparyavasitamanAdyaparyavasitaM ca // mU. (137 ) se kiM taM gamiaM?, diTTivAo, agamiaM kAliaM suaM, settaM gamiaM, settaM agamiaM / ahavA taM samAsao duvihaM pannattaM, taMjahA- aMgapaviTTaM aMgabAhiraM ca / se kiM taM aMgabAhiraM ?, aMgabAhiraM duvihaM pannattaM, taMjahA - AvassayaM ca AvassayavairitaM ca / se kiM taM AvasyaM ?, AvassayaM chavvihaM pannattaM, taMjahA - sAmAiaM cauvIsatthao vaMdanayaM paDikkamaNaM kAussaggo paccakkhANaM, settaM AvassayaM / se kiM taM AvasyavairittaM ?, AvassayavairittaM duvihaM paNNattaM, taMjahA- kAliaM ca ukkAliaM ca / se kiM taM kvAliaM ?, ukkAliaM anegavihaM pannattaM, taMjahA-dasaveAliaM kappiAkappiaM cullakappasuaM mahAkappasuaM uvavAiaM rAyapaseNiaM jIvAbhigamo pannavaNA mahApannavaNA pamAyappamAyaM naMdI anuogadArAI deviMdatthao taMdulave AliaM caMdAvijjhayaM sUrapannattI porisimaMDalaM maiDalapaveso vijjAcaraNavinicchao gaNivijjA jhANavibhattI maraNavibhattI AyavisohI vIyarAgasuaM saMlehaNAsuaM vihArakappo caraNavihI AurapaccakkhANaM mahApaccakkhANaM evamAi, setaM ukkAliaM / kiM taM kAliaM ?, kAliaM anegavihaM pannattaM, taMjahA- uttarajjhayaNAI dasAo kappo yavahAro nisIhaM mahAnisIhaM isi bhAsiAI jaMbUdIvapannattI dIvasAgarapannattI caMdapannattI khuDDIAvimAnapavibhattI mahalliAvimAnapavibhattI aMgacUliA vaggacUliA vivAhacUliyA aruNo Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 nandI - cUlikAsUtraM vavAe varuNovavAe gurulovavAe dharaNovavAe vesamaNovavAe velaMdharovavAe deviMdovavAe uTThANasue samuTThANasue nAgapariAvaNiAo nirayAvaliyAo kappiAo kappavarDisiAo pupphiAo pupphacUliAo vahIdasAo / evamAiyAiM caurAsIiM painnagasasahassAiM bhagavao arahao usahasAmissa Aititthayarassa tahA saMkhijjAI painnagasahassAiM majjhimagANaM jinavarANaM coddasapainnagasahassANi bhagavao vaddhamANasAmissa, ahavA jassa jattiA sIsA uppattiAe veNaiAe kammayAe pAriNAmiAe, cauvvihAe buddhIe uvaveA tassa tattiAI pannagasahassAI, patte abuddhAvi tattiA ceva, settaM kAliaM, settaM AvassayavairittaM, se taM anaMgapaviTTha / vR. atha kitadgamikaM ?, ihAdimadhyAvasAneSu kiJcidvizeSato bhUyo bhUyastasyaiva sUtrasyoccAraNaM gama:, tatrAdau-'"suyaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakkhAyaM iha khalu" ityAdi, evaM madhyAvasanAyorapi yathAsambhavaM draSTavyaM gamA asya vidyante iti gAmikaM, 'ato'nekasvarA' diti matvarthIya ikapratyayaH, uktaM ca cUrNau - " AI majjhe'vasAne vA kiMcivisesajuttaM dugAisayaggaso tameva paDhijjamANaM gamiyaM bhannai "tti, tacca gamikaM prAyo dRSTivAda:, tathA cAha- 'gamiyaM diTThIvAo' tadviparItamagamikaM tacca prAya AcArAdi kAlika zrutam, asadRzapAThAtmakatvAt, tathA cAha- 'agamiyaM kA liyasuyaM' 'setta' mityAdi, tadetadgamikamagamikaM ca / 'taM samAsao' ityAdi, tadgamikamagamikaM ca, athavA tat - sAmAnyataH zrutamarhadupadezAnusAri samAsataH --saMkSepeNa dvividhaM prajJaptaM, tadyathA--aGgapraviSTamaGgabAhyaMca, atrAha - nanu pUrvameva caturddazabhedoddezAdhikAre'GgapraviSTamaGgabAhyaM cetyupanyastaM, tatkimarthaM bhUyastatsamAsata ityAdyupanyAsena tadeva nyasyate iti ?, ucyate, iha sarva eva zrutabhedA aGgAnaGgapraviSTarUpe bhedadvaya evAntarbhavanti, tata etadarthakhyApanArthaM bhUyo'pyuddezenAbhidhAnaM, athavA'GgAnaGgapraviSTamarhadupradezAnusAri tataH prAdhAnyakhyApanArthaM bhUyo'pi tasyoddezenAbhidhAnamityadoSa:, tatrAGgapraviSTamiti -- iha puruSasya dvAdazAGgAni bhavanti, tadyathA - dvau pAdau dvai jaGghe dve uruNI dve gAtrArddhe dvau bAhU grIvA zirazca, evaM zrutarUpasyApi paramapuruSasyA'' cArAdIni dvAdazAGgani krameNa veditavyAni, tathA coktaM "pAyadugaM jaMghorU gAyadugaddhaM tu do ya bAhUya / gIvA siraM ca puriso bArasa aGgo suyavisiTTho // " zrutapuruSasyAGgeSu praviSTamaGgapraviSTam-aGgabhAvena vyavasthitamityarthaH, yatpunaretasyaiva dvAdazAGgAtmakasya zrutapuruSasya vyatirekeNa sthitamaGgabAhyatvena vyavasthitaM tadanaGgapraviSTaM, athavA yadgaNadharadevakRtaM tadaGgapraviSTaM mUlabhUtamityarthaH, gaNadharadevA hi mUlabhUtamAcAradikaM zrutamuparacayanti teSAmeva sarvotkRSTazrutalabdhisampannatayA tadracayitumIzatvAt, na zeSANAM tataH tatkRtaM sUtraM mUlabhUtamityaGgapraviSTamucyate, yatpunaH zeSaiH zrutasthaviraistadekadezamupajIvya viracitaM tadanaGgapraviSTaM, athavA yatsarvadaiva niyatamAcArAdikaM zrutaM tadaGgapraviSTaM, tathAhi AcArAdikaM zrutaM sarveSu kSetreSu sarvakAlaM cArthaM kramaM cAdhikRtyaivameva vyavasthitaM tatasta Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-137 197 daGgapraviSTamucyate. aGgapraviSTamaGgabhUtaM mUlabhUtamityarthaH, zeSaM tu yacchrutaM tadaniyatamatastadanaGgapraviSTamucyate, uktaM ca "gaNaharakayamaGgakayaM jaM kaya therehiM bAhiraM taM tu| niyayaM ca'GgapaviTuM aniyayasuya bAhiraM bhaNiyaM / / " tatrAlpavaktavyatvAtprathamamaGgabAhyamadhikRtya praznasUtramAha'se kiMta'mityAdi, atha kiM tadaGgabAhyaM?, sUrirAha-aGgabAhyaM zrutaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathAAvazyakaM cAvazyakavyatiriktaMca, tatrAvazyaM karma AvazyakaM, avazyakarttavyakriyA'nuSThAnamityarthaH, athavA guNAnAmabhividhinA vazyamAtmAnaM karotItyAvazyakam-avazyakarttavyasAmAyikAdikriyAnuSThAnaM tatpratipAdakaM zrutamapi AvazyakaM, cazabdaH svagatAnekabhedasUcaka: _ 'se kiMta'mityAdi, atha kiM tadAvazyakaM?, sUrirAha-AvazyakaM SaDvidhaM prajJaptaM, tadyathA'sAmAyika'mityAdi nigadasiddhaM, 'setta'mityAdi tdetdaavshyk|| 'se kiMta'mityAdi, atha kiM tadAvazyakavyatiriktaM?, AcArya Aha-AvazyakavyatiriktaM dvividhaM prajJaptaM tadyathA-kAlikamutkAlikaM ca, tatra yadivasanizAprathamapazcimapauruSIdvaya eva paThyate tatkAlikaM, kAlena nirvRttaM kAlikamitivyutpatteH, yatpunaH kAlavelAvajaM paThyate tadutkAlikaM, Aha ca cUNNikRt-"tattha kAliyaMjaM dinarAI(e)na paDhamacaramaporisIsu pddhijjNii| jaMpuna kAlavelAvajaM paDhijjaitaM ukkAliyaM"ti, tatrAlpavaktavyatvAtprathamamutkAlikamadhikRtya praznasUtramAha__'se kiM ta'mityAdi, atha kiM tadutkAlikaM zrutaM ?, sUrirAha-utkAlikaM zrutamanekavidhaM prajJaptaM, tadyathA-dazavaikAlikaM tacca supratItaM, tathA kalpAkalpapratipAdakamadhyayanaM kalpAkalpaM, tathA kalpanaM kalpaH-sthavirAdikalpaH tatpratipAdakaM zrutaM kalpazrutaM, tatpunardvibhedaM, tadyathA'culakappasuyaM mahAkappasuyaM' ekamalpagranthamalpArthaM ca dvitIyaM mahAgranthaM mahArthaM ca, zeSA granthavizeSAH prAyaH supratItAH, tathApi lezato'prasiddhAn vyAkhyAsyAmaH, tatra 'panavaNa'tti jIvAdInAM padArthAnAM prajJApanA, saiva bRhattarA mahAprajJApanA, tathA pramAdApramAdasvarUpabhedaphalavipAkapratipAdakamadhyayanaM pramAdApramAdaM, tatra pramAdasvarUpamevaM-pracura karmendhanaprabhavanirantaravidhyAtazArIramAnasAnekaduHkhahutavahajvAlAkalApaparItamazeSameva saMsAravAsagRhaM pazyaMstanmadhyavartyapi sati ca tannirgamanopAye vItarAgapraNItadharmacintAmaNau yato vicitrakarmodayasAcivyajanitAn pariNAmavizeSAdapazyanniva tadbhavamavigaNayya viziSTaparalokakriyAvimukha evAste jIvaH sa khalu pramAdaH, tasya ca pramAdasya ye hetavo madyAdayaste'pi pramAdAstatkAraNatvAt, uktaMca "majjaM visaya kasAyA niddA vigahA ya paMcamI bhnniyaa| ee paMca pamAyA jIvaM pADaMti sNsaare||" etasya ca paJcaprakArasyApi pramAdasya phalaM dAruNo vipAkaH, uktaM ca "zreyo viSamupabhoktuM kSamaM bhavet krIDituM hutaashen| saMsArabandhanagartena tu pramAdaH kSamaH krtum||1|| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 nandI-cUlikAsUtraM asyAmeva hi jAtau naramupahanyAdviSaM hutAzo vaa| AsevitaH pramAdo hanyAjjanmAntarazatAni / / 2 / / yanna prayAnti puruSAH svargaM yacca prayAnti vinipAtam / tatra nimittamanAryaH pramAda iti nizcitamidaM me / / 3 / / saMsArabandhanagato jAtijarAvyAdhimaraNaduHkhArttaH / yanodvijate sattvaH so'pyaparAdhaH prmaadsy||4|| AjJApyate ydvshstulyodrpaannipaadvdnen| karma ca karoti bahuvidhametadapi phalaM pramAdasya // 5 // iha hi pramattamanasaH sonmaadmdnibhRtendriyaashcplaaH| yatkRtyaM tadakRtvA satatamakArye'Svabhipatanti / / 6 / / teSAmabhipatitAnAmudghAntAnAM prmtthRdyaanaam| varddhanta eva doSA vanatarava ivAmbusekena / / 7 / / dRSTavA'pyAlokaM naiva vizrambhitavyaM, tIraM nItApi bhrAmyati vAyunA nauH / labdhyA vairAgyaM bhraSTayogaH pramAdAdbhUyo bhUyaH saMsRtau bmbhrmiiti||8|| evaM pratipakSadvAreNApramAdasyApi svarUpAdayo vAcyAH, 'nandI'tyAdi sugama, sUriyapannatti'tti sUryacaryAprajJapanaM yasyAM granthapaddhatau sA sUryaprajJaptiH, tathA 'pauruSImaNDala'miti puruSa:- zaMku: puruSazarIraM vA tasmAniSpanA pauruSI 'tata Agata' ityaNa, Aha ca cUrNikRt-'purisotti saMkU purisasarIraM vA, tatra purisAo nipphannA porisI' iti, iyamaMtra bhAvanA sarvasyApI vastuno yadA svapramANAcchAyA jAyate tadA pauruSI bhavati, etacca pauruSIpramANamuttarAyaNasyAnte dakSiNAyanasyAdau caikaM dinaM bhavati, tataH paramaMgulasyASTAvaikaSaSTibhAgA dakSiNAyane vardhante uttarAyaNe ca isanti, evaM maNDale 2 anyA'nyA pauruSI yatrAdhyayane vyAvarNyate tadadhyayanaM pauruSImaNDalaM, tathA yatrAdhyayane candrasya sUryasya ca dakSiNeSu uttareSu ca maNDaleSu saJcarato yathA maNDalAt maNDale pravezo bhavati tathA vyAvarNyate tadadhyayanaM maNDalapravezaH, tathA 'vidyAcaraNavinizcaya' iti, vidyetijJAnaM, tacca samyagdarzanasahitamavagantavyaM, anyathA jJAnatvAyogAt, caraNaM-cAritrameteSAM phalavinizcayapratipAdako grantho vidyAcaraNavinizcayaH, tathA 'gaNivijje ti sabAlavRddho gaccho gaNaH so'syAstIti gaNI-AcAryastasya vidyA-jJAnaM gaNividyA, sA ceha jyotiSkanimittAdiparijJAnarUpA veditavyA, jyotiSkanimittAdikaM samyak parijJAya pravrAjanasAmAyikaropaNopasthApanotoddezAnujJAgaNAropaNAdizAnujJAvihArakramAdiSu prayojanapUpasthiteSu prazaste tithikaraNamuhUrtanakSatrayoge yat yatra karttavyaM bhavati tattatra sUriNA karttavyaM, tathA cena karoti tarhi mahAn doSaH, uktaM ca "joisanimittanANaM gaNiNo pvvaavnnaaikjjesuN| uvajujjai tihikaraNAijAnanaTTha'nnahA doso|" tato yAni sAmAyikAdIni prayojanAni yatra tithikaraNAdau karttavyAni bhavanti tAni tatra yasyAM granthapaddhatau vyAvarNyante sA gaNividyA, tathA 'dhyAnavibhakti'riti dhyAnAniArtadhyAnAdIni Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 mUlaM-137 teSAM vibhajanaM virbhAktayasyAM granthapaddhatau sA dhyAnavibhaktiH, tathA maraNAni-prANatyAgalakSaNAni, tAni ca dvidhA-prazastAnyaprazastAni ca, teSAM vibhajanaM-pArthakyena svarUpaprakaTanaM yasyAM granthapaddhatau sA maraNavibhaktiH tathA''tmano-jIvasyAlocanaprAyazcittapratipattipravRttiprakAreNa vizuddhi:karmavigamalakSaNA pratipAdyate yasyAM granthapaddhAtau sA''tmavizuddhiH, tathA vItarAgazruta'miti sarAgavyapohena vItarAgasvarUpaM pratipAdyate yatrAdhyayane tadvItarAgazrutaM, tathA 'saMlekhanAzruta'miti dravyabhAvasaMlekhanA yatra zrute pratipAdyate tatsaMlekhanAzrutaM, tatrotsargata iyaM dravyasaMlekhanA "cattAri vicittAI vigaInijjUhiyAi cttaari| saMvacchare u doni u egaMtariyaM ca AyAmaM // 1 // nAivigiTTho ya tavo chammAse parimiyaM ca aayaamN| annevi ya chammAse hoi vigiTuMtavokammaM // 2 // vAsaMca koDisahiyaM AyAmaM kaTTa aanupuvviie| girikaMdaraMmi gaMtuM pAyavagamanaM aha karei // 3 // bhAvasaMlekhanA tu krodhAdikaSAyapratipakSAbhyAsaH, tathA 'vihArakalpa'iti viharaNaM vihAra: tasya kalpo--vyavasthA sthavirakalpAdirUpA yatra varNyate granthesa vihArakalpaH, tathA ('caraNavidhi'riti) caraNaM- cAritraM tasya vidhiryatra varNyate sa caraNavidhiH, tathA 'AturapratyayAkhyAna'miti, AturaH-cikitsAkriyAvyepatastasya pratyAkhyAnaM yatrAdhyayane vidhipUrvakamupavarNyate tadAturapratyAkhyAnaM, vidhizcAturasya pratyAkhyAnadAnaviSaye cUrNikRtaivamupadarzita:-"gilANakiriyAtIyaM gIyatthA paccakkhAveMti dine 2 davvahAsaM karetA aMte ya savvadavvadAyaNAe bhattaveraggaM jaNaittA bhatte vitiNhassa bhavacarimapaccakkhANaM kAraveMti"tti _ tathA ('mahApratyAkhyAna'miti) mahatpratyAkhyAnaM yatra varNyate tanmahApratyAkhyAnaM, ihacUrNiNakAreNa kRtA bhAvanA darzyate-"therakappeNa jiNakappeNa vA viharittA aMte therakappiyA bArasa vAse saMlehaNaM karettA jinakappiyA puna vihAreNeva saMlIDhA tahAvi jahAjuttaM saMlehaNaM karettA nivvAdhAyaM saceTThA ceva bhavacarimaM paccakkhaMti, evaM savittharaMjatthajjhayaNe vaNNijjai tamajjhayaNaM mahApaccakkhANaM' (bRhaTTIkAsatkametat) 'evaM tAvadamUnyadhyayanAni-etAnyadhyayanAni jahAbhihANatthANi bhaNiyANi' 'setta'mityAdi, nigamanaM, tadetadutkAlikamupalakSaNaM caitaditi uktamutkAlikaM, _ 'se kiM ta'mityAdi, atha kiM tatkAlikaM ?, kAlikamanokavidhaM prajJaptaM, tadyathetyAdi, 'uttarAdhyayanAni' sarvANyapi cAdhyayanAni pradhAnAnyeva tathA'pyamUnyeva rUDhyottarAdhyayanazabdavAcyatvena prasiddhAni 'dasAo' ityAdi prAyo nigadasiddha, nizItha'miti nizIthavannizIthaM, idaM pratItameva, tasmAtparaMyadgranthArthAbhyAM mahattaraMtanmahAnizIthaM, tathA AvalikApraviSTAnAmitareSAM vA vimAnAnAM vA pravibhaktiH-pravibhajanaM yasyAM granthapaddhatau sA vimAnapravibhaktiH, sA caikA stokagranthArthA dvitIyA mahAgranthArthA, tatrA''dyA kSullikA vimAnapravibhaktiH dvitIyA mahAvimanApravibhaktiH, tathA 'aGgacUlike 'ti aGgasya-AcArAdezcalikA'GgacUlikA, cUlikA nAma uktAnuktArthasaMgrahAtmikA granthapaddhatiH, tathA vargacUlike'ti varga:-adhyayanAnAM samUho yathAuMtakRddazAsvaSTau vargA ityAdi teSAM cUlikA, tathA vyAkhyA-bhagavatI tasyAcUlikA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM vyAkhyAcUlikA, tathA 'aruNopapAta' iti, aruNo nAma devaH tadvaktavyatApratipAdako yo granthaH parAvartyamAnazca tadupapApahetuH so'ruNopapAtaH, tathA cAtra cUrNikAro bhAvanAmakarSit - 'jAhe tamajjhayaNaM uvautte samANe anagAre pariyaTThei tAhe se aruNadeve samayanibaddhattaNo caliyAsanasaMbhamubbhaMtaloyaNe pauttAvahI viyANiyaTTe pahale calacalalakuMDaladhare divvAe juIe divvAe vibhUIe divvAe gae jeNameva se bhayavaM samaNe niggaMthe ajjhayaNaM pariyaTThemANe acchai tenAmeva uvAgacchai, uvAgacchittA bhattibharoNayavayaNe vimukkavarakusumagaMdhavAse ovayai, ovaittA tahe se samaNassa purao ThiccA aMtiTThie (0 rikkhaTThie) kayaMjalI uvautte saMvegavisujhamANajjhavasANe taM ajjhayaNaM suNamANe ciTThai, samatte ajjhayaNe bhaNai-bhavayaM ! susajjhAiyaM 2 varaM varehitti, tAhe se ihaloyaniSpivAse samatiNamuttAhalaleTThakaMcaNe siddhivararamaNipaDibaddhanibbharANurAge samaNe paDibhAina meM naM bho ! vareNaM aTThotti, tato se aruNe deve ahigayarajAyasaMvege payAhiNaM karettA vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA paDigacchai" evaM garuDogapAtAdiSvapi bhAvanA kAryA, tathA 'utthAnazruta' miti utthAnam - udvasanaM taddhetuH zrutamutthAnazrutaM tacca zRGganAdite kArye upayujyate, atra cUNNikArakRtA bhAvanA - "sajjogassa kulassa vA gAmassa vA nagarassa vA rAyahAnIe vA samaNe kayasaMkappe Asurutte caMDakkie appasanne appasannalese visamAsuhAsaNatthe uvautte samANe udvANasuyajjhayaNaM pariyaTTei taM ca ekkaM do va tinni vA vAre tAhe se kule vA gAme vA jAva rAyahAnI vA ohayamanasaMkappe bilavaMte duyaM 2 pahAveMte uTThei-uvvasatitti bhaNiyaM hoi "tti, tathA'samutthAnazruta'miti samupasthAnaM bhUyastatraiva vAsanaM taddhetuH zrutaM samupasthAna zrutaM, vakAralopAcca sUtre samuTThANasuyaMti, pAThaH, tasya ceyaM bhAvanA- "tao samatte kajje tasseva kulassa vA jAva rAyahAnI vA se ceva samaNe kayasaMkappe tuTThe pasane pasannalese samusahAsaNatthe uvautte samANe samuTThANasuyajjhayaNaM pariyaTTei, taM ca ekkaM do tinni vA vAre tAhe se kule vA gAme vA jAya rAyahANI vA pahaTThacitte pasatthaM maMgalaM kalayalaM kuNamANe maMdAe gaIe salaliyaM Agacchai samuTThie- AvAsaittivRttaM bhavai, sammaM u (mu) vadvANasuyaMti vattavve vakAralovAo samuTThANasuyaMti bhaNiyaM, tahA jai appaNAvi puvvuTThiyaM gAmAi bhavai tahAvi jai se samaNe evaMkayasaMkappe ajjhayaNaM pariyaTTei tao punaravi AvAsei" tathA 'nAgapariyAvaNiya'tti nAgAH - nAgakumArAsteSAM parijJA yasyAM granthapaddhatau bhavati sA nAgaparijJA, tasyAzceyaM cUNNikRtopadarzitA bhAvanA - " jAhe taM ajjhayaNaM samANe niggathaM pariyaTTei tAhe akayasaMkappassavi te nAgakumArA tatthatthA ceva taM samaNaM pariyANaMti-vaMdaMti namaMsaMti bahumAnaM ca kareMti, siMganAditakajjesu ya varadA bhavaMti " tathA 'nirayAvaliyAo 'tti, yatrAvalikApraviSyA itare ca narakAvAsAH prasaGgatastadgAminazca narAstiryaJco vA varNyante tA nirayAvalikAH, ekasminnapi granthe vAcye bahuvacanazabdaH zaktisvAbhAvyAt, yathA pAJcAlA ityAdau, tathA 'kalpikA' it iyA: saudharmmAdikalpagatavaktavyatAgocarA granthapaddhatastAH kalpikAH, evaM kalpAvataMsikA draSTavyAH, navaraM tAsAmiyaM cUrNikRtopadarzitA bhAvanA - 'sohammIsAnakappesu jANi kappavimAnAni tANi kappavarDisatANi jAsu vaNijjaMti tesu kappavaDisaesu vimAnesu devI jA jeNa tavoviseseNa uvavannA eyaMpi vaNijjai 200 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-137 201 tAo kappaDisiyAo vuccaMti' tathA 'puSpitA'itI yAsugranthapaddhatiSu gRhavAsamutkalanaparityAgena prANinaH saMyamabhAvapuSpitA: sukhitA uSitA bhUyaH saMyamabhAvaparityAgo duHkhAtkavasAptimukulena mukulitAH punastatparityAgena puSpitAH pratipAdyante tAH puSpitA ucyante, adhikRtArthavizeSapratipAdikAH puSpacUDAH, tathA vRSNidazA' iti, nAmnyuttarapadasya ve'tilakSaNavazAdAdipadasyAndhakazabdarUpasya lopaH, tato'yaM paripUrNa: zabda:-andhakavRSNidazA iti, ayaM cAnvarthaHandhakavRSNinarAdhipakule ye jAtAste'piandhakavRSNayaH teSAM dazA:-avasthAzcaritagatisiddhigamanalakSaNA yAsu granthapaddhatiSu vaya'nte tA andhakavRSNidazAH, athavA'ndhavRSNivaktavyatApratipAdikA daza-adhyayanAni andhakavRSNidazAH, Aha ca cUrNiNakRta-"aMdhakaviNhaNo je kule aMdhagasaddalovAovaNhiNo bhaNiyA teMsI cariyaM gatI sijjhaNA yajattha bhaNiyA tA vaNhisAo, dasatti avasthA ajjhayaNA vA' iti| ___ 'evamAiyA' ityAdi, kiyanti nAmagrAhamAkhyAtuM zakyante prakIrNakAni?, tata evamAdIni caturazItiH prakIrNakasahasrANi bhAgavato'rhataH zrIRSabhasvAminastIrthakRtaH, tathA saGghayeyAnI prakIrNakasahasrANi madhyamAnAmajitAdInAM jinavarendrANAM tIrthakAraNAm, etAni ca yasya yAvanti bhavanti tasyatAvanti prathamAnuyogatoveditavyAni, tathA catudazza prakIrNakasahasrANi bhagavato'rhato varddhamAnasvAminaH, iyamAtra bhAvamA iha bhAgavata RSabhasvAminazcaturazItisahasrasaGkhyAH zramaNA AsIran, tataH prakIrNakarUpANi cAdhyayanAni kAlikotkAlikabhedabhitrAni sarvasaGkhyayA caturazItisahasrasaGkhyAnyabhavan, kathamiti cet ?, ucyate, iha yadabhagavadarhadupadiS zrutamanusRtya bhagavantaH zramaNA viracayanti tatsarvaMprakIrNakamucyate, athavA zrutamanusaranto yadAtmano vacana kauzalena dharmadezanAdiSu granthapaddhatIrUpatayA bhASante tadapi sarvaM prakIrNakaM, bhagavata RSabhasvAmina utkRSTA zramaNasampadA AsIt caturazItisahasrapramANA, tato ghaTante prakIrNakAnyapi bhagavatazcarazItisahasrasaGkhyAni, evaM madhyamatIrthakRtAmapi saGghayeyAni prakIrNakasahastrANi bhAvanIyAni, bhagavatastu varddhamAnasvAminazcaturdaza zramaNasahasrANi, tena prakIrNakAnyapi bhagavatazcaturdaza sahasrANi / atra dve mate-eke sUrayaH prajJApayanti-i kila caturazItisahasrAdika RSabhAdIna tIrthakRtAM zramaNaparimANaM pradhAnasUtraviracanasamarthAn zramaNAnadhikRtya veditavyaM, itarathA punaH sAmAnyazramaNAH prabhUtatA api tasmin 2 RSabhAdikAle AsIran, apare punarevaM prajJApayanti-RSabhAditIrthakRtAM jIvatAmidaM caturazItisahasrAdimaM zramaNaparimANaM pravAhataH punarekekasmin tIrthe bhUyAMsaH zramaNA veditavyAH tatra ye pradhAnasUtraviracanazaktisamanvitAH suprasiddhatadagranthA atatkAlikA api tIrthe vartamAnAstatrAdhikRtA draSTavyAH, etadeva matAntaramupadarzayannAha___ 'athave'tyAdi, athaveti prakArAntaropadarzane yasya RSabhAdestIrthakRto yAvantaH ziSyAstIrthe autpattikyA vainayikyA karmajayA pAriNAmikyA caturvidhayA vuddhayA upetAH-samanvitA AsIran tasya-RSabhAdestAvanti prakIrNakasahasrANyabhavan, pratyekabuddhA api tAvanta eva, atraike vyAcakSete-iha ekaikasya tIrthakRtastIrthe'parimANAni prakIrNakAni bhavanti, prakIrNakakAriNamaparimANatvAt, kevalamiha pratyekabuddharacitAnyeva prakIrNakAni draSTavyAni, prakIrNaka Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 na tu nandI - cUlikAsUtraM parimANena pratyekabuddhaparimANapratipAdanAt syAdetat- pratyekabuddhAna ziSya bhAvo virudhyate tadetadasamIcI, yataH pravrAjakAcAryamevAdhikRtya ziSyamAnavo niSidhyate, tIrthakaropadiSTazAsanapratipannatvenApi, tato na kazcidoSaH, tathA ca teSAM granthaH-"iha titthe aparimANA painnagA, painnagasAmiaparimANattaNao, kiM tu iha sutte patteyabuddhapaNIyaM painnagaM bhANiyavvaM, kamhA ?, jamhA pannagaparimANeNa ceva patteyabuddhaparimANaM kIrai, (iti) bhaNiyaM 'patteyabuddhAvi tattiyA ceva'tti, coyaga Aha- 'nanu patteyabuddhA sissabhAvo ya virujjhae' Ayario AhatitthayarapaNIyasAsanapaDivannattaNao tassIsA havaMtI' ti, anye punarevamAhuH- sAmAnyena prakIrNakaistulyatvAt pratyekabuddhAnAmatrAbhidhAnaM, na tu niyogataH pratyekabuddharacitAnyeva prakIrNakAnIti, 'setta 'mityAdi, tadetatkAlikaM, tedatadAvazyakavyatiriktaM, tadetadanaGgapraviSTamiti / mU. ( 138 ) se kiM taM aMgapaviTTaM ?, aMgapavidvaM duvAlasavihaM pannattaM, taMjahA - AyAro 1 sUyagaDo 2 ThANaM 3 samavAo4 vivAhapannattI 5 nAyAdhammakahAo 6 uvAsagadasAo 7 aMtagaDadasAo 8 anuttarovavAiadasAo 9 paNhAvAgaraNAI 10 vivAgasuaM 11 diTTivAo 12, vR. atha kiM tadaGgapraviSTaM ?, sUrirAha - aGgapraviSTaM dvAdazavidhaM prajJapta, tadyathA- 'AcAraH sUtrakRta' mityAdi, mU. (139) se kiM taM AyAre ?, AyAre naM samaNANaM niggaMthANaM AyArago aravinayavenaiyasikkhA bhAsA abhAsAcaraNakaraNajAyAmAyAvittIo AghavijjaMti, se samAsao paMcavihe pannatte, taMjahA - nANAyAre daMsaNAyAre carittAyAre tavAyAre vIriyA Are, AyAre NaM parittA vAyaNA saMkhejjA anuogadArA saMkhijjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhijjAo nijjuttIo saMkhijjAo. paDivattIo, se NaM aMgaTTayAe paDhame aMge, do suakkhaMdhA, paNuvIsaM ajjhayaNA, paMcAsIi uddesaNakAlA, paMcAsII samuddesaNakAlA, aTThArasa payasahassANi payaggeNaM, saMkhijjA akkharA anaMtA gamAanaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiA jinapannattA bhAvA Aghavijjati parUvijjati daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjaMti, se evaM AyA se evaM nAyA evaM vinnAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, se taM AyAre / vR. atha kiM tadAcAra iti ?, athavA ko'yamAcAra : ?, AcArya Aha- 'AyAreNa' mityAdi, AcaraNamAcAraH Acaryate iti vA AcAraH, pUrvapuruSAcarito jJAnAdyAsevanavidhirityarthaH, tatpratipAdako grantho'pyAcAra evocyate, anenAcAreNa karaNabhUtena athavA AcAre-AdhArabhUte 'Na' miti vAkyAlaGkAre zramaNAnAM prAgnirUpitazabdArthAnAM bAhyAbhyantaragrantharahitAnAm, Aha- zramaNA nirgranthA eva bhavanti tatkimarthaM nirgranthAnAmiti vizeSaNaM ?, ucyate, zAkyAdivyavacchedArthaM, zAkyAdayo'pi hi loke zramaNA vyapadizyante, taduktam- "niggathaM sakka tAvasa geruya AjIva paMcahA samaNA" iti teSAmAcAro vyAkhyAyate, tatrA''cAro - jJAnAcArAdyanekabhedabhinno gocaro - bhikSAgrahaNavidhilakSaNa: vinayo-jJAnAdivinayaH vainayikaM vinayaphalaM karmakSayAdi zikSA grahaNazikSA AsevanazikSA ca, vineyazikSeti cUSNikRt, tatra vineyA:-ziSyAH, tathA bhASA-satyA'satyAmRSA ca abhASA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 139 mRSA satyAmRSA ca, caraNaM- vratAdi, karaNaM-piNDavizuddhAdi uktaM ca "vaya (1) samaNadhamma (10) saMjama (17) veyAvaccaM (10) ca baMbhaguttIo (9) / nANAitiyaM (3) tava (12) kohaniggahAI (4) caraNameyaM // piMDavisohI (4) samiI (5) bhAvana (12) paDimA (12) ya iMdiyaniroho (5) / paDilehaNa (25) guttIo (3) abhiggahA (4) ceva karaNaM tu // " 'jAyAmAyavittIu' tti yAtrA saMyamamAtrA mAtrA - tadarthameva parimitAhAragrahaNaM vRttiH - vividhairabhigrahavizeSairvarttanaM, 'AcArazca gocarazce' tyAdirdvandaH, AcAragocaravinayavainayika zikSAbhASA'bhASAcaraNakaraNayAtrAmAtrAvRttayaH AkhyAyante, iha yatra kacidanyataropAdAne'ntargatArthAbhidhAnaM tatsarvvaM tatprAdhAnyakhyApanArthamavasevaM, 'se samAsao' ityAdi, sa AcAraH 'samAsataH' saMkSepataH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA'jJAnAcAra' ityAdi, tatra jJAnAcAra: "kAle vinae bahumAnuvahANe taha aniNhavaNe / vaMjaNa atthatadubhae aTThaviho nANamAyAro // " darzanAcAra: prabhAvakAzcatIrthasvAmI draSTavyA: cAritrAcAra: tapaAcAra: "nissaMkiya nikkaMkhiya nivvitigicchA amUDhadiTThI ya / uvavUha thirIkaraNe vacchallapabhAvaNe atttth||" vIryAcAra: 'aisesa iDDhiyAyariya vAI dhammakahikhavaga nemitti / vijjA rAyAgaNasaMmayA ya titthaM pabhAvaMti / / " 'paNihANajogajutto paMcahiM samiIhiM tihi u guttIhiM / esa carittAyAro aTThaviho hoi nAyavvo / / " 'bArasavihaMmivi tave abbhitarabAhire jinuvaiTThe / agilAe anAjIvI nAyavvo so tavAyAro / / ' 'anigUhiabalavirio parakkamai jo jahuttamAutto / juMjai ya jahAthAmaM nAyavvo vIriyAyAro / / ' 203 'AyAreNa' mityAdi, AcAre 'Na'miti vAkyAlaGkAre 'parittA' parimitA taM taM prajJApakaM pAThakaM cAdhikRtyAdyantopalabdhiH athavA utsappiNImavasappiNIM vA pratItya parItA vA draSTavyAH, kA'sAvityAha-'vAcanA' vAcanA nAma sUtrasyArthasya vA pradAnaM, yadi punaH sAmAnyata: pravAhamadhikRtya cintyate tadA'nantA, tathA cAha cUNNikRta- "suttasya atthassa vA payANaM vAyaNA, sAparittA, anaMtA na bhavati, AiaMtovalaM bhaNao, ahavA ussappiNIosappiNIkAlaM paDucca parittA, tIyAnA gayasavvaddhaM ca paDucca anaMtA' iti, tathA saGghayeyAnyanuyogadvArANi upakramAdIni, Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 204 nandI-cUlikAsUtraM tAni hyadhyayanamadhyayanaM prati pravartante, adhyayanAni ca saGghayeyAnItikRtvA, tathA saGghayeyA veDhA, veDho nAma chandovizeSaH, tathA saGghayeyAH zlokAH-supratItAH, tathA saGkhayeyA niyuktayaH, tathA saGkhayeyAH pratipattayaH, pratipattayo nAma dravyAdipadArthAbhyupagamA: pratimAdyabhigrahavizeSA vA tAH sUtranibaddhAH saGkhayeyAH, Aha ca cUNNikRta-"davvAipayatthabmuvagamA paDimAdibhiggahavisesA vA paDivattIo suttapaDibaddhA saMkhejja"tti se Na'mityAdi, saAcAro 'Na'miti vAkyAlaGkAre aGgArthatayAaGgArthatvena, arthagrahaNaM paralokacintAyAM sUtrAdarthasya garIyastvakhyApanArthaM, athavA sUtrArtho bhayarUpa AcAra iti khyApanArthaM, prathamamaGgam, ekArAntatA sarvatra mAgadhabhASAlakSaNAnusaraNAdveditavyA, sthApanAmadhikRtya pramaNamaGgamityarthaH, tathA dvau zrutaskandhau-adhyayanasamudAyarUpau, paJcaviMzatiradhyayanAni, tadyathA "satthaparinA (1) logavijao (2) sIosaNijja (3) saMmattaM (4) / AvaMti (5) dhuya (6) vimoho (7) mahAparino (8) vahANasuyaM (9) / / " etAni navAdhyayanAni prathamazrutaskandhe "piMDasaNa (1) sejji (2) riyA (3) bhAsajjAyA (4) ya vattha (5) pAesA (6) / uggahapaDimA (7) sattasattikkayA (14) ya bhAvana (15) vimuttI (16) // " atra 'sejjiriya'tti zayyA'dhyayanamIryA'dhyayanaM ca 'vatthapAesa'tti vastraiSaNAdhyayanaM pAtraiSaNAdhyayanaMca, amUni SoDazAdhyayanAni dvitIya zrutaskanthe, evametAni nizIthavarjAni paJcaviMzatiradhyayanAni bhavanti, tathA paJcAzItaruddezanakAlAH, kathamiti cet?, ucyate, ihAGgasya zrutaskandhasyAdhyayanasyoddezakasya caika evoddezanakAlaH, evaM zastraparijJAyAM saptoddezanakAlA: lokavijaye SaTzItoSNIyAdhyayane catvAraH samyaktvAdhyayane catvAraH lokasArAdhyayane SaT dhutAdhyayane paJca vimohAdhyayane'STau mahAparijJAyAM sapta upadhAnazrute catvAraH piNDaiSaNAyAmekAdaza zayyaiSaNAdhyayane trayaH IryAdhyayane trayaH bhASAdhyayane dvau vastraiSaNAdhyayane dvau pAtraiSaNAdhyayane dvau avagrahapratimAdhyayane dvau sapta saptakikA'dhyayaneSu bhAvanAyameko vimuktAvekazca, evamete sarve'pi piNDitAH paJcAzItirvabhanti, atra saMgrahagAthA "satta ya cha cau cauro ya cha paMca aTeva satta cauro y| ekkArattiya tiya do tiya do satte ko (ka) eko y||" evaM samuddezanakAlA api paJcAzItirbhAvanIyAH, tathA padAgrehaNa-padaparimANenASTAdaza padasahasrANi, iha yatrArthopalabdhistatpadaM, atra para Aha-yadA''cAre dvau zrutaskandhau paJcaviMzatiradhyayanAni padAgreNa cASTAdaza padasahasrANi tahi yad bhaNitaM-"navabaMbhaceramaio aTThArasapayasahassioveo" iti tadvirudhyate, atra hI navabrahmacaryAdhyayanamAtra evASTAdazapadasahasrapramANa AcAra uktaH, asmistvadhyayane zrutaskandhadvayAtmakaH paJcaviMzatyadhyayanarUpo'STAdazapadasahasrapramANa iti, tataH kathaM na parasparavirodhaH?, tadayuktaM, abhiprAyAyarijJAnAt / iha dvau zrutaskandhau paJcaviMzatiradhyayanAni etatsamagrasyAcArasya parimANayuktaM, aSTAdaza padasahasrANi punaH prathamazrutaskandhasya navabrahmacaryAdhyayanasya, vicitrArthanibaddhAni hi sUtrANi bhavanti, ata eva caiSAM samyagAvagamo gurUpadezato bhavati, nAnyathA, tathA cAha cUrNikRt-"do Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 139 205 suyakhaMdhA paNavIsaM ajjhayaNANi eyaM AyAraggasahiyassa AyArassa pamANaM bhaNiyaM, aTThArasapayasahassA puNa paDhamasuyakkhaM dhassa navabaMbhaceramaiyassa pamANaM, vicittaatthanibaddhANi ya suttANi guruvaesao siM attho jANiyavvo"tti tathA saGghayeyAni akSarANi, padAnAM saGkhyeyatvAt, tathA 'anaMtAgamA' iti ihagamAH - arthagamA gRhyante, arthagamA nAma arthaparicchedAH, te cAnantA:, ekasmAdeva sUtrAdatizAyimatimedhAdiguNAnAM tattaddharmmaviziSTAnantadharmAtmakavastupratipattibhAvAt, etacca TIkAkRto vyAkhyAnaM, cUrNikRt punarAha - abhidhAnAbhidheyavazato gamA bhavanti, te cAnantA:, anena ca prakAreNa te veditavyAH, tadyathA - 'suyaM me AusaMta bhagavayA evamakkhAya' miti, idaM ca surdhamasvAmI jambUsvAminaM pratyAha tatrAyamarthaH - zrutaM mayA he AyuSyaman ! tena-bhagavatA varddhamAnasvAminA evamAkhyAtaM, athavA zrutaM mayA 'AyuSpadante' AyuSyamato-bhagavato varddhamAnasvAmino'nte - samIpe 'Na'miti vAkyAlaGkAre, tathA ca bhagavatA evamAkhyAtaM, athavA zrutaM mayA'yuSmatA, athavA zrutaM mayA bhagavatpAdAravindayugalamAmRzatA, athavA zrutaM mayA gurukulavAsamAvasatA, athavA zrutaM mayA he AyuSyaman ! 'teNaM' ti prathamArthe tRtIyA tadbhagavatA evamAkhyAtaM, athavA zrutaM mayA'yuSman ! 'teNaM'ti tadA bhagavatA evamAkhyAtaM, athavA zrutaM mayA he AyuSyaman! 'te naM'ti SaDjIvanikAyaviSaye tatra vA vivakSite samavasaraNe sthitena bhagavatA evamAkhyAtaM, athavA zrutaM mama he AyuSyaman ! varttate, yatastena bhagavatA evamAkhyAtaM, evamAdayastaM tamarthamadhikRtya gamA bhavanti, abhidhAnavazataH punarevaM gamA: "suyaM me Au AusaM suyaM me me suyaM Ausa" mityevamarthabhedena tathA 2 padAnAM saMyojanato'bhidhAnagamA bhavanti, evamAdayaH kila gamAH anantA bhavanti, tathA anantAH paryAyAH te ca svaparabhedabhinnA akSarArthagocarA veditavyAH, tathA parItAH - parimitAstrasA dvIndriyAdayaH, anantAH sthAvarAH - vanaspatikAyAdayaH, 'sAsayakaDanibaddhanikAiya'tti zAzvatA-dharmAstikAyAdayaH kRtA:- prayogavitrasAjanyA ghaTasandhyAbhrarAgAdayaH, ete sarve'pi trAsadayo nibaddhA: - sUtre svarUpataH uktA nikAcitAH-niryuktisaMgrahaNihetUdAharaNAdibhiranekadhA vyavasthApitA jinaprajJaptA bhAvA:padArthAH AkhyAyante-sAmAnyarUpatayA vizeSarUpatayA vA kathyante prajJApyante - nAmAdibhedopanyAsena prarUpyante nAmAdInAmeva bhedAnAM saprapaJcasvarUpakathanena pRthagvibhaktAH khyApyante pradarzyanteupamApradarzanena yathA gauriva gavaya ityAdi nidarzyante - hetudRSTAntopadarzanena upadarzyante - nigamanena ziSyabuddhau niHzaGkaM vyavasthApyante / sAmpratamAcAraGgagrahaNe phalaM pratipAdayati- 'se eva' mityAdi, 'sa' iti AcArAGgagrAhako'bhisambadhyate, evamAtmA evaMrUpo bhavati, ayamAtra bhAvaH - asminnAcArAGga bhAvataH samyagadhIte sati taduktakriyAnuSThAnaparipAlanAtsAkSAnmUrtta ivA''cAro bhavatIti, Aha ca TIkAkRta- " taduktakriyApariNAmAvyatirekAtsa evAcAro bhavatItyarthaH" iti, tadevaM kriyAmadhikRtyoktaM, samprati jJAnamadhikRtyAha- --- 'evaM nAya'tti yathA'cArAGge, nibaddhA bhAvAstathA teSAM bhAvAnAM jJAtA bhavati, tathA 'evaM vinAya'tti yathA niyuktisaMgrahaNihetUdAharaNAdibhirvividhaM prarUpitAstathA vividhaM jJAtA bhavati, evaM caraNakaraNaprarUpaNA''cAre AkhyAyate, 'settaM AyAre' tti so'yamAcAraH / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nandI-cUlikAsUtraM mU.(140)se kiM taM sUagaDe?, sUagaDe NaM loe sUijjai aloe sUijjai loAloe sUijjai jIvA sUijjati ajIvA sUijjati jIvAjIvA sUijjati sasamae sUijjai parasamae sUijjai sasamayaparasamae sUijjai, sUagaDe NaM asIassa kiriyAvAisayassa caurAsIie akiriAvAINaM sattaTThIe annANi avAINaM battIsAe veNaiavAINaM tiNhaM tesaTThANaM pAsaMDiasayANaM vUha kiccA samamae ThAvijjai, sUagaDe NaM parittA vAyaNA saMkhijjA anuogadArA sakhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhijjAo nijjuttIo saMkhijjAo paDivattIo, seNaM aMgaThThayAe biie aMge do suakhaMdhA tevIsaM ajjhayaNA tittIsaM uddesaNakAlA tittIsaM samuddesaNakAlA chattIsaMpayasahassANi payaggeNaM saMkhijjA akkharA anaMtA gamA anaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiyA jinapannattA bhAvA ApavijaMti parUvijjati daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati, se evaM AyA se evaM nAyA se evaM vinAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai settaM suuagdde| vR. 'se kiM ta'mityAdi, atha kiM tatsUtrakRtaM ?, 'sUca paizUnye' sUcanAtsUtraM nipAtanA--- dUpaniSpattiH, bhAvapradhAnazcAyaM sUtrazabdaH, tato'yamarthaH-sUtreNa kRtaM, sUtrarUpatayA kRtamityarthaH, yadyapica sarvamaGgaM sUtrarUpatayA kRtaM tathApirUDhivazAdetadeva sUtrakRtamucyate, nazeSamaGgaM, AcArya Aha-sUtrakRtena athavA sUtrakRte 'Na'miti vAkyAlaGkAre lokaH sUcyate ityAdi nigadasiddhaM yAvat 'asIyassa kiriyAvAisayasse'tyAdi, azItyadhikasya kriyAvAdizatasya caturazIterakriyAvAdinAM saptaSaSTerajJAnikAnAM dvAtriMzato vainayikAnAM sarvasaGghayayA trayANAM triSaSTyadhikAnAM pAkhaNDizatAnAM 'vyUha' pratikSepaM kRtvA svasamayaH sthaapyte| __ tatra na kartAramantareNa kriyA puNyabandhAdilakSaNA sambhavati tata evaM parijJAya tAM kriyAmAtmasamavAyinI vadanti tacchIlAzca ye te kriyAvAdinaH, te punarAtmAdyastitvapratipattilakSaNenAmunopAyenAzItyadhikazatasaGkhyA vijJeyAH jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarApuNyApuNyamokSarUpAn nava padArthAn paripATya paTTikAdau viracayya jIvapadArthasyAdhaH svaparabhedAvupanyasanIyau, tayoradho nityAnityabhedau, tayorapyadha: kAlezvarAtmaniyatisvabhAvabhedAH paJcanyasanIyAH, punazcaivaM vikalpAH karttavyAH, tadyathA-asti jIvaH svato nityaH kAlata ityeko vikalpaH, asya ca vikalpasyAyamArtha:-vidyate khalvayamAtmA svena rUpeNa nityazca kAlataH kAlavAdino mate, kAlavAdinazca nAma te mantavyA ya kAlakRtameva sarvaM jagat manyante, tathA ca te AhuH-na kAlantareNa campakAzokasahakArAdivanaspatikusumodgamaphalabandhAdayo himakaNAnuSaktazItaprapAtanakSatragarbhAdhAnavarSAdayo vA RtuvibhAgasampAditA bAlakumArayauvanavalipalitAgamAdayo vA'vasthAvizeSA ghaTante, pratiniyamatakAlavibhAga eva teSAmupalabhyamAnatvAt, anyathA sarvamavyavasthayA bhavet, na caitad dRSTamiSTaM vA, apica-mudagapaktirapi na kAlamantareNa loke bhavanti dRzyate, kintu kAlakrameNa, anyathA sthAlIndhanAdisAmagrIsamparkasambhave prathamasamaye'pitasyA bhAvaprasaGgo, na ca bhavati, tasmAdyadyatkRtakaM tatsarvaM kAlakRtamiti, tathA coktam "na kAlavyatirekeNa, grbhbaalshubhaadikm| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-140 207 yatkiJcijjAyate loke, tadaso kAraNaM kila / / 1 / / kiJca kAlAdRte naiva, mudgpktirpiikssyte| sthAlyAdisannidhAne'pi, tataH kAlAdasau matA / / 2 / / kAlAbhAve ca garbhAdi, sarvaM syaadvyvsthyaa| pareSTahetusadbhAvamAtrAdeva tdudbhvaat||3|| kAla: pacati bhUtAni, kAlaH saMharati prjaaH| kAlaH supteSu jAgarti, kAlo hi duratikramaH // 4 // " atra 'pareSTahetusadbhAvamAtrAdi'ti parAbhimatavanitApuruSasaMyogAdimAtrarUpahetusadbhAvamAtrAdeta 'tadudbhavAdi'ti garbhAdhudbhavaprasaGgAditi, tathA kAla: pacati-paripAkaM nayati pariNati nayati 'bhUtAni' pRthivyAdIni, tathA kAlaH saMharati prajAH-pUrvaparyAyAtpracyAvya paryAyAntareNa prajAlokAn sthApayati, tathA kAlaH supteSu janeSu jAgarti, kAla evaM taM taM suptaM janamApado rakSatIti bhAvaH, tasmAd hi:-sphuTaMduratikramaH apAkartumazakyaH kAla iti| uktenaiva prakAreNa dvitIyo'pi vikalpo vaktavyo, navaraMkAlavAdina iti vaktavye IzvaravAdina iti vaktavyaM, tadyathA-asti jIvaH svato nitya IzvarataH, IzvaravAdinazca sarvaM jagadIzvarakRtaM manyante, IzvaraM ca sahasiddhajJAnavairAgyadhammaizvaryarUpacatuSTayaM prANinAM svargApavargayoH prerakamiti, taduktam ___ "jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jagatpateH aizvaryaM caiva dharmazca, sahasiddhaM catuSTayam // 1 // anyo (jJo) janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyo| Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameNa vA // 2 // " ityAdi, evaM tRtIyo vikalpa AtmavAdinAM, AtmavAdino nAma 'puruSa evedaM sarva' mityAdi pratipannAH / caturtho vikalpo niyativAdinAM, te hyevamAhuH-niyati ma tattvAntaramasti yadvazAdete bhAvAH sarve'pi niyatenaivarUpeNa prAdurbhAvamazuvate, nAnyathA, tathAhi-yadyadA yato bhavati tattadA tata eva niyatenaivarUpeNa bhavadupalabhyate, anyathA kAryakAraNabhAvavyavasthA pratiniyatarUpavyavasthA cana bhavet, niyAmakAbhAvAt, tata eva kAryanayatyataHpratIyamAnAmimAMniyati ko nAma pramANakuzalo bAdhituM kSamate?,mA prApadanyatrApi pramANapathavyAghAtaprasaGgaH, tathA coktama "niyatenaiva rUpeNa, sarve bhAvA bhavanti yt| tato niyatijA hyete, tatsvarUpAnuvedhataH // 1 // yadyadaiva yato yAvattattadaiva ttstthaa| niyataM jAyate nyAyAt (nAnyAt), ka enAM bAdhituM kSamaH? // 2 // " paJcamo vikalpaH svabhAvavAdinA, te hi svabhAvavAdina evamAhuH-iha sarve bhAvAH svabhAvavazAdupajAyante, tathAhi-mRdaH kumbho bhavati na paTAdi, tantubhyo'pi paTa upajAyatena kumbhAdi, etacca pratiniyatabhavanaM na tathAsvabhAvatAmantareNa ghaTAkoTIsaNDaGkamATIkate, tasmAt sakalamidaM svabhAvakRtamavaseyaM, apica-AstAmanyat kAryajAtaM iha mudgapaktirapi na svabhAvamantareNa bhaviturmahati, tathAhi-sthAlIndhanakAlAdisAmagrIsambhave'pi na kAGkaTukamudgAnAM paktirupa Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nandI-cUlikAsUtraM labhyate, tasmAdyadyadbhAve bhavati yadabhAve ca na bhavati tattadanvayavyatirekAnuvidhAyi tatkRtamiti svabhAvakRtA mudgapaktirapyeSTavyA, tataH sakalamevedaM vastujAtaM svbhaavhetukmvseymiti| tata evaM svata iti padena labdhAH paJca vikalpAH , evaM parata ityanenApi paJca labhyante, parata iti-parebhyo vyAvRttena rUpeNa vidyate khalvayamAtmetyarthaH, evaM nityatvAparityAgena daza vikalpA labdhAH, evamanityapadenApi daza, sarve militA viMzati, ete ca jIvapadArthena labdhAH, evamajIvAdiSvaSTasu padArtheSu pratyekaM viMzativiMzatirvikalpAlabhyante, tato viMzatirnavaguNitA: zatamazItyuttaraM kriyAvAdinAM bhvti| tathA na kasyacitpratikSaNamanavasthitasya padArthasya kriyA sambhavati utpattyanantarameva vinAzAdityevaM ye vadanti te'kriyAvAdinaH, tathA cAhuH eke "kSaNikAH sarvasaMskArA, asthirANAM kutaH kriyA? / bhatiryeSAM kriyA saiva.kArakaM saiva cocyte||" ete cAtmAdinAstitvapratipattilakSaNA amunopAyena caturazItIsaGkhyA draSTavyAH, puNyApuNyavarjitazeSajIvAjIvAdipadArthasaptakanyAsastathaiva ca jIvAdisaptakasyAdhaH pratyekaM svaparavikalpopAdAnaM, asattvAdAtmano nityAnityavikalpau na staH, kAlAdInAM ca paJcAnAmadhastAtSaSThI yadRcchA nyasyate, iha yadRcchAvAdinaH sarve'pyakriyAvAdina eva na kecidapi kriyAvAdinaH tataH prAk yadRcchA nopanyastA, tata evaM vikalpAbhilApa:-nAsti jIvaH svataH kAlata iti ityeko vikalpaH, evamIzvarAdibhirapi yadRcchAparyantaiH, sarve militAH SaD vikalpAH, amISAM ca vikalpAnAmArthaH prAgvadbhAvanIyaH, navaraM yadRcchAta iti yadRcchAvAdinAM mate, atha ke te yadRcchAvAdinaH?, ucyate, iha ye bhAvAnAM santAnApekSayA na pratiniyataM kAryakAraNabhAvamicchanti kintu yadRcchayA te yadRcchAvAdinaH, tathA ca te evamAhuH___ "nakhala pratiniyato vastUnAM kAryakAraNabhAvaH, tathApramANenAgrahaNAt, tathAhi-zAlUkAdapi jAyate zAlUko gomayAdapi jAyate zAlUka: vaherapi vahnirupajAyate araNikASThAdapi dhUmAdapi jAyate dhUmo'gnIndhanasamparkAdapijAyate kandAdapijAyate kadalI bIjAdapi vaTAdayo bIjAdupajAyante zAkhaikadezAdapi, tato na pratiniyataH kvacidapi kAryakAraNabhAva iti yadRcchAta: kvacitkiJcidbhavatIti pratipattavyaM, na khalvanyathA vastusadbhAvaM pazyanto'nyathA''tmAnaM prekSAvantaH pariklezayantIti, yathA ca svataH, SaDvikalpA labdhAH tathA nAsti parataH kAlata ityevamapi paDvikalpA labhyante, sarve'pi militA dvAdaza vikalpA jIvapade labdhAH, evamajIvAdiSu SaTsu padArtheSu pratyekaM dvAdaza 2 vikalpAlabhyante tato dvAdazabhiH sapta guNitAzcaturazItirbhavanti akriyAvAdinAM viklpaaH| tathA kutsitaM jJAnamajJAnaM tadeSAmastIti ajJAnikAH, 'ato'nekasvArA'diti matvarthIta ekapratyayaH, athavA'jJAnena carantIti ajJAnikA:-asaJcintyakRtabandhavaiphalyAdipratipattilakSaNAH, tathAhi te evamAhuH- na jJAnaM zreyaH, tasmin sati parasparaM vivAdayogatazcittakAluSyAdibhAvato dIrghatarasaMsArapravRtteH, tathAhi-kenacitpuruSeNAnyathA dezite sati vastuni vivakSito jJAnI jJAnagarvAdhmAtaramAnasastasyoparikaluSacittastena saha vivAdamAramate, vivAde ca kriyamANe Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 mUlaM-140 tIvratIvraracittakAluSyabhAva(sta) to'haGkAraH tatazca prabhUtatarAzubhakarmabandhasambhavaH, tasmAcca dIrghatara: saMsAraH, tathA coktam . "anneNa annahA desiyaMmi bhAvaMmi naanngvvennN| kuNai vivAyaM kalusiyacitto tatto ya se bNdho|" yadA punarna jJAnamAzrIyate tadA nAhaGkArasambhavo nApi parasyoparicittakAluSyabhAvaH, tato na karmabandhasambhavaH, apica-saJcintya kriyate karmabandhaH, sa dAruNavipAkaH, ata eva cAvazyaMvedyaH, tasya tIvrAdhyavasAyato niSpannatvAt, yastu manovyApAramantareNa kAyavAkkarmavRttimAtrato vidhIyate na tatra manaso'bhinivezastato nAsAvavazyaMvedyo, nApi tasya dAruNo vipAkaH, kevalamatizuSka sudhApaGkadhavalitabhittigatarajomala iva sa karmasaGgaH svata eva zubhAdhyavasAyapavanavikSobhito'payAti, manaso'bhinivezAbhAvazcAjJAnAbhyupagame samupajAyate, jJAne satyabhinivezasambhavAt, tasmAdajJAnameva mumukSuNA muktipathapravRttenAbhyupagantavyaM na jJAnamIti, anyacca-bhavedyukto jJAnasyAbhyupagamo yadi jJAnasya nizcayaH kartuM pAryeta yAvatA sa eva na pAryate, tathAhi-sarve'pi darzaninaH parasparaM bhinnameva jJAnaM pratipannAH tato na nizcayaH kattuM zakyate-kimidaM jJAnaM samyag nedamiti?, uktaM ca "savve ya miho bhinnaM nANaM iha nANiNo jao biti| tIrai na tao kAuMvinicchao evmeyNti|" athocyeta-iha yatsakalavastustomasAkSAtkAribhagavadupadezAdupajAyate jJAnaM tatsamyagnetarat, asarvajJamUlatvAditi, satyametat, kintu sa eva sakalavastustomasAkSAtkArIti kathaM jJAyate?, tadgrAhakapramANAbhAvAt, apica-sugatAdayo'pi saugatadibhiH sakalavastustomasAkSAtkAriNa ipyante, tatki sugatAdiH sakalavastustomasAkSAtkArIti pratipadyatAmasvAbhiH kiMvA bhagavadvaddhamAnasvAmIti tadavastha eva nizcayAbhAvaH?, syAdetat-kimatra saMzayena?, yasya pAdAravindayugalaM praNiNaMsavo divaukasaH parasparamahamahamikayA viziSTaviziSTaravibhUtidyutiparikalitAH zatasahasrasaGkhyena vimAnanivahena sakalamapi nabhomaNDalamAcchAdayanto mahImavatIrya pUjAdikamAtanvanti sma ca bhagavAn varddhamAnasvAmI sarvajJo na zeSAH sugatAdayaH, manuSyA hi mUDhamanaskA api sambhAvyante na devAH, tato yadi zeSA api sugatAdayaH sarvajJA abhaviSyan tarhi teSAmapi devAH pUjAmakariSyan na ca kRtavantastasmAtra te sarvajJAH tadetatsvadarzanAnurAgataralitamanaskatAsUcakaM, yato varddhamAnasvAmino divaH samAgatya devAstathA pUjAM kRtavanta ityetadapi kathamavIsayate?, bhagavatazcirAtItatvenedAnIM tadbhAvagrAhakapramANAbhAvAt, sampradAyAdavasIyate iti cet nanu so'pi sampradAyo na dhUrtapuruSapravartitaH kintu satyapuruSapravirtata eveti kathamavagantavyaM ?, tadgrAhakapramANAbhAvAt, na cApramANakaM vayaM pratipattuM kSamAH, mA prApadaprekSAvattAprasaGgaH, anyacca-mAyAvinaH svayamasarvajJA api jagati svasya sarvajJabhAvaM pracikaTayiSavastathAvidhendrajAlavazAdarzayanti devAnitastataH saJcarataH svasya ca pUjAdikaM kurvataH, tato devAgamadarzanAdapi kathaM tasya sarvajJatvanizcayaH?, tathA cAha bhAvatka eva stutikAraH samantabhadraH30/14 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM "devaagmnbhoyaancaamraadivibhuutyH|| mAyAviSvapi dRzyante, nAtastvamasi no mhaan||" bhavatu vA varddhamAnasvAmI sarvajJaH tathApi tatsatko'yamAcArAdika upadezo na puna: kenApi dhUrtena svayaM viracayya pravarti iti kathamavaseyaM?, atIndiyatvenaitadviSaye pramANAbhAvAt, athavA bhavatveSo'pi nizcayo yathA'yamAcArAdike upadezo varddhamAnasvAmina iti, tathApi tasyopadezasyAyamartho nAnya iti na zakyaH pratyetuM, nAnArthA hizabdAloke pravarttante, tathAdarzanAt, tato'nyathA'pyarthasambhAvanAyAM kathaM vivakSitArthaniyamanizcayaH?, atha manyethAstadAtve tata eva sarvajJAt sAkSAcchravaNato gautamAderarthaniyamanizcayo'bhUta tata AcAryaparamparayedAnImapi bhavatIti, tadapyuktaM, yato nAma gautamAdirapichadmasthaH, chadmasthasya ca paracetovRttirapratyakSA, tasyA atIndriyatvenaitadviSaye cakSurAdIndriyapratyakSapravRtterabhAvAt, apratyakSAyAM ca sarvajJasya vivakSAyAM kathamidaM jJAyate-eSa, sarvajJasyAbhiprAyo'nena cAbhiprAyeNa zabdaH prayukto nAbhiprAyAntareNa?, tata evaM samyakparijJAnAbhAvAt yAmeva varNAvalImuktavAn bhagavAn tAmeva kevalAM pRSThato lagno gautamAdirabhibhASate, na punaH paramArthatastasyopadezasyArthamavabudhyate, yathA''ryadezotpannoktasyAnuvAdako'parijJAtazabdArtho mleccha:, uktaM ca "milakkhU amilakkhussa, jahA vRttaanubhaase| na heuM se viyANAi, bhAsiyaM t'nubhaase||1|| evamannANiyA nANaM, vayaMtA bhAsiyaM syN| nicchayatthaM na yANanti, milakkhU abohie|||2||" tadevaM dIrghatarasaMsArakAraNatvAt samyanizcayAbhAvAcca na jJAnaM zreyaH, kintvajJAnameveti sthitaM, te cAjJAnikAH saptaSaSTisaGghayA amunopAyena pratipattavyAH, iha jIvAjIvAdIn nava padArthAn kvacitpaTTikAdau vyavasthApya paryante utpattiH sthApyate, teSAM ca jIvAjIvAdInAM navAnAM padArthAnAM pratyekamadhaH sapta sattvAdayonyasyante, tadyathA-sattvamasattvaMsadasattvamavAcyatvaMsadavAcyatvamasadavAcyatvaM sadasadAvAcyatvaM ceti| tatra sattvaM svarUpeNa vidyamAnatvaM, asattvaM pararUpeNavidyamAnatvaM, sadasattvaM svarUpapararUpAbhyAM vidyamAnAvidyamAnatvaM, tatra yadyapi sarvaM vastu svarUpapararUpAbhyAM sarvadaiva svabhAvata eva sadasat tathApi kacit kiJcitkadAcidudbhUtaM pramAtrA vivakSyate tata evaM trayo vikalpA bhavanti, tathA tadeva sattvamasattvaM ca yadA yugapadekena zabdena vaktumiSyate tadA tadvAcakaH zabdaH ko'pi na vidyate iti avAcyatvaM, ete catvAro'pi vikalpAH sakalAdeza iti gIyante, sakalavastuviSayatvAt, yadA tveko bhAgaH sannaparazcAvAcyo yugapadvikSyate tadA sadavAcyatvaM yadA tveko bhAgo'sannaparazcAvAcyastadA'sadavAcyatvaM, yadA tveko bhAgaH sannaparazvAsana paratarazcAvAcyastadA sadasadavAcyatvamiti, na caitebhyaH saptavikalpebhyo'nyo vikalpaH sambhavati, sarvasyaiteSveva madhye'ntarbhAvAt, tatassapta vikalpA upanyastAH, sapta vikalpA navabhirguNitA jAtAstriSaSTiH, utpattezcatvAra evA''dyA vikalpAH, tadyathA-sattvamasattvaM sadasattvamavAcyatvaM ceti, ete catvAro'pi vikalpAstriSaSTimadhye prakSipyante tataH saptaSaSTirbhavati, tatra ko jAnAti jIvaH ___ Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 mUlaM-140 satrityeko vikalpaH, na kazcidapi jAnAti, tadgrAhapramANAbhAvAditI bhAvaH, jJAtena vA kiM tena prayojanaM?, jJAnasyAbhinivezahetutayA loke pratipanthitvAt, evamasadAdayA'pi vikalyA bhAvanIyAH, utpattiripi kiM sato'sataH sadasato'vAcyasya veti ko jAnAti?, jJAtena vA kiM?, na kazcidapi prayojanamiti / / tathA vinayena carantIti vainayikAH ete cAnavadhRtaliGgAcArazAstrA vinayapratipattilakSaNA veditavyAH, te ca dvAtriMzatsaGkhyA amunopAyena dRSTavyA:-suranRpatiyatijJAtisthavirAdhamamAtRpitRrUpeSvaSTasusthAneSukAyena vAcA manasA dAnena dezakAlopapaneta vinaya: kArya iti catvAraH kAyAdayaH sthApyante, catvArazcASTabhirguNitA jAtA dvaatriNsht|| eteSAM ca trayANAM triSaSTayadhikAnAM pAkhaNDikazatAnAM pratikSepaH sUtrakRtAGge zeSeSu ca prakaraNeSu pUrvAcAryairanekadhA yuktibhiH kRtastato vayamapisthAnAzUnyArthaM pUrvAcAryakRtaM teSAM pratikSepaM saMkSepato darzayAmaH-tatra ye kAlavadAniH sarvaM kAlavAdinaH sarvaM kAlakRtaM manyante tAn prati brUmaH kAlo nAma kimevasvabhAvo nityo vyApI? kiMvA samayAdirUpatayA pariNAmi?, tatra yadyAdyaH pakSaH tadayuktaM tathAbhUtakAlagrAhakapramANAbhAvAt, na khalu tathAbhUtaM kAlaM pratyakSeNopalabhAmAhe, nApyanumAnena, tadavinAbhAviliGgagAbhAvAt, atha kathaM tadavinAbhAviliGgAbhAvo?, yAvatA dRzyate bharatamAdiSu pUrvAparavyavahAraH, saca na vastusvarUpamAtranimitto, vartamAno ca kAle vastusvarUpa vidyamAnatayA tathAvyavahArapravRttiprasakteH, tato yannimitto'yaM bharatarAmAdipu pUrvAvyavahAraH sa kAla iti, tathAhi-pUrvakAlayogI pUrvo bhArata cakravartI aparakAlayogI cAparo rAmAdiriti, nanu yadi bharatarAmAdiSu pUrvAparakAlayogataH pUrvAparavyavahArastahi kAlasyaiva kathaM svayaM pUrvAparavyavahAraH?, tadanyakAlayogAditi cet, na, tatrApi sa eva prasaGga ityanavasthA, atha mA bhUdeSa dopa iti tasya svayameva pUrvatvamaparatvaM ceSyate nAnyakAlayogAditi, tathA coktam ___ "pUrvakAlAdiyogI yaH, sa pUrvAdyapadezabhAk / pUrvAparatvaM tasyApI, svarUpAdeva naanytH||" tadapyakaNThapItAsavapralApadezIyaM, yata ekAntenaiko vyApI nityaH kAlo'bhyupagamyate, tataH kathaM tasya pUrvAditvasambhavaH?, atha sahacArisamparkavazAdekasyApitathAtvakalpanA, tathAhisahacAriNo bharatAdayaH pUrvAH apare ca rAmAdayo'parAstatastatsamparka vazAtkAlasyApi pUrvAparavyapadezaH, bhavati ca sahacAriNo vyapadezo yathA maJcA: krozantIti, tadetadapi bAlizajalpitam, itaretarAzrayadoSapasaGgAt, tathAhi-sahacAriNAM bharatAdInAM pUrvAditvaM kAlagata-- pUrvAditvayogAt kAlasya ca pUrvAdityaM sahacAribharatAdigatapUrvAdityayogataH, tata ekAsiddhAvanyatarasyApyasiddhiH, uktaM ca "ekatvavyApitAyAM hi, pUrvAditvaM kathaM bhavet? / sahacArivazAttaccedanyo'nyAzrayatA''gamaH // 1 // sahacAriNAM hi pUrvatvaM, puurvkaalsmaagmaat| kAlasya pUrvAditvaM ca, sahacAryaviyogataH // 2 // " prAgasiddhAvekasya kathamanyasya siddhiriti tannAyaM pakSa: zreyAn, atha dvitIyaH, pakSaH, so'pyu Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nandI - cUlikAsUtraM kto, yataH samayAdirUpe pariNAmini kAle'viziSTe'pi phalavaicitryamupalabhyate, tathAhisamakAlamArabhyamANA'pi mudgapaktiravikalA kasyacid dRzyate aparasya tu kAlAntare'pi na, tA samakAlamekasminneva rAjani sevyamAne sevakasyaikasya phalamacirAd bhavati aparasya tu kAlAntare'pi na, tathA samakAlamapi kriyamANe kRSyAdikarmmaNyekasya paripUrNA dhAnyasampadupajAyate anyasya tu khaNDasphuTitA na vA kiJcidapi, tato yadi kAla eva kevalaH kAraNa bhavet tarhi sarveSAmapi samameva mudgapaktyAdi phalaM bhavet na ca bhavati tasmAnna kAlamAtrakRtaM vizvavaicitryaM, kintu kAlAdisAmagrIsApekSaM tattatkarmmanibandhanamiti sthAnaM / yadapi cezvaravAdino bruvate - IzvarakRtaM jagadi ' ti, tadapyasamIcInaM, IzvaragrAhakapramANAbhAvAt, athAsti tadgrAhakaM pramANamanumAnaM, tathAhi yatsthitvA sthitvA'bhimataphalasampAdanAya pravarttate tadbuddhimatkAraNAdhiSThitaM yathA vAsyAdi dvaidhIkaraNAdau, pravarttate ca sthitvA sthitvA sakalamapi vizvaM svaphalasAdhanAyeti, na khalu vAsyAdayaH, svayameva pravarttante, teSAmace tanatvAt, svabhAvata eva cetpravarttante tarhi sadaiva teSAM pravarttanaM bhavet, na ca bhavati, tasmAdavazyaM sthitvA sthitvA pravarttane kenacitprekSAvatA pravarttakena bhavitavyaM, sakalasyApi ca jagataH sthitvA 2 phalaM sAdhayataH pravarttaka: Izvara evopapadyate, nAnya itIzvarasiddhiH, tathA'paramanumAnaM-yatpArimaNDalyAdilakSaNasannivezavizeSabhAk taccetanAvatkRtaM, yathA ghaTAdi, pArimaNDalyAdilakSaNasannivezavizeSabhAk caM bhUbhUdharAdikamiti, tadetadayuktaM, siddhasAdhanena pakSasya prasiddhasambandhatvAt, tathAhi-sakalamapIdaM vizvavaicitryaM vayaM karmmanibandhanamicchAmo, yato'mI vaitADhyahimavadAdayaH parvatA bharatairAvatavidehAntadvIpAdIni kSetrANi tathA tathA prANinAM sukhaduHkhAdihetutayA yatpariNamante tatra tathApariNamane tattannivAsinAmeva teSAM jantUnAM karmma kAraNamavaseyaM, nAnyat, tathA ca dRzyante eva puNyavati rAjyamanuzAsati bhUpatau tatkarmmaprabhAvataH subhikSAdayaH pravarttamAnAH, karma ca jIvAzritaM, jIvAzca buddhimantazcetanAvattvAt, tato buddhimatkAraNAdhiSThitatve cetanAvatkRtatve ca sAdhyamAne siddhasAdhanaM, atha buddhimAn cetanAvAn vA viziSTa evezvaraH kazcitsAdhyate tena na siddhasAdhanaM, tarhi dRSTAntasya sAdhyavikalatA, vAsyAdau na ghaTAdau cezvarasyAdhiSThAyakatvena kAraNatvena vA vyApriyamANasyAnupalabhyamAnatvAd, vArddhakikumbhakArAdInAmeva tatrAnvayato vyatirekato vA vyApriyamANAna nizcIyamAnatvAt, atha vArddhakyAdayo'pi IzvarapreritA eva tatra 2 karmaNi pravarttante na svataH tato na dRSTAntasya sAdhyavikalatA nanvevaM tarhi Izvaro'pyanyenezvareNa preritaH svakarmaNi pravarttate, na svato, vizeSAbhAvAt, so'pyanyenezvareNa prerita iti vikAlasandhyAyAM tamaH santatirivAdRSTaparyantA dhyAndhyamApAdayantI prasaratvanavasthA, atha manyethA vArddhakyAdiko jantuH sarvo'pi svarUpeNAjJastataH sa prerita eva svakarmaNi pravarttate bhagavAMstvIzvaraH sakalapadarthajJAtA tato nAsau svakarmaNyansaM svaprerakamapekSate tena nAnavasthA, tadapyasat, itaretarAzrayadoSaprasaGgAt, tathAhi sakalapadArthayathA'vasthitasvarUpajJAtRtve siddhe satyanyApreritatvAsiddhiH, anyApreritatvasiddhau ca sakalajagatkaraNata: sarvajJatvasiddhirityekAsiddhAvanyatarasyApyasiddhiH, apica - yadyasau sarvajJo vItarAgazca tatkimarthamanyaM janamasadvyavahAre pravarttayati ?, madhyasthA hi vivekinaH sadvyavahAra Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-140 213 eva pravartayanti, nAsadvyavahAre, sa tu viparyayamapi karotI, tataH kathamasau sarvajJo vItarAgovA?, athocyeta-sadvyavahAraviSayameva bhagavAnupadezAAM dadAti tena sarvajJo vItarAgazca,yastvadharmakArI janasamUhastaM phalamasadanubhAvayati yena na tasmAddharmAd vyAvarttate, tad ucitaphaladAyitvAdvivekavAneva bhagavAnIti na kazcidoSaH, tadapyasamIkSitAbhidhAnaM, yataH pApe'pi prathamaM sa eva pravarttayati nAnyo, na ca svayaM pravartate, tasyAjJatvena pApe dharme vA svayaMpravRttareyogAt, tataH pUrvaM pApe pravartya tatphalamanubhAvya pazcAddhamrme pravartayatIti keyamIzazvarasya prekSApUrvakAritA?, atha pApe'pi prathamaM pravartayati tatkarmAdhiSThita eva, tathAhi tadeva tena jantunA kRtaM karma yadvazAtpAe eva pravarttate, Izvaro'pi ca bhagavAn sarvajJastathArUpaM tatkarma sAkSAt jJAtvA taM pApa eva pravarttayati, tatra ucitaphaladAyitvAnnAprekSApUrvakArIti, nanu tadapi karma tenaiva kAritaM, tatastadapi kasmAtprathamaM kArayatIti sa evAprekSApUrvakAritAprasaGgaH, athAdharmamasau na kArayati, kintu svata evAsau adharmamAcarati, adharmakAriNaM tu taM tatphalamasadanubhAvayati, tadanyezvaravat, tathAhi-tadanye IzvarA rAjAdayo nAdharme janaM pravarttayanti adharmaphalaM tu preSyAdikamanubhAvayanti tadvadbhagavAnIzvavaro'pi, tadapyayuktaM, anye hi IzvarA na pApapratiSedhaM kArayitumIzAH, na hi nAma rAjAno'pi ugrazAsanAH pApa manovAkyanimitte (pravRttaM) sarvathA pratiSedhayituM prabhaviSNavaH, sa tu bhagavAn dharmAdharmavidhipratiSedhavidhApanasamartha iSyate tataH kathaM pApe pravRttaM na pratiSedhayati?, apratiSedhatazca paramArthataH sa eva kArayati, tatphalazazca(sya) pazcAdanubhAvanAditi tadavastha eva doSaH, atha pApe pravarttamAnaM pratiSedhayitumazakta iSyate tarhi naivoccakairidamabhidhAtavyaM-sarvamIzvareNa kRtamiti, apica-yadyasau svayamadharmaM karoti tathA dharmamapi kariSyati phalaM ca svayameva bhokSyate tataH kimIzvarakalpanayA vidheyamiti?, "svazktyA'nyezvarAH pApapratipedhaM na kurvte| sa tvatyantamazaktebhyo, vyaavRttmtirissyte||1|| athApyazakta evAsau, tathA sati prisphuttm| nezvareNa kRtaM sarvamiti vktvymucckaiH||2|| pApavastvarjakAritvAddharmAdirapi kiM tataH" / / iti, atha bravIthAH-svayamasau dhamAdhammau karoti, tatphalaM tvIzvara eva bhojayati, tasya dharmAdharmaphalabhoge svayamazaktatvAditi, tadapyasat, yato yo nAma svayaM dharmAdharmoM vidhAtumalaM sa kathaM tatphalaM svayameva na bhoktumIza:?, na hi paktumodanaM samartho na bhoktumiti loke pratItaM, athavA bhavatvetadapi tathA'pyasau dharmaphalamunyattadevAGganAsaMsparzAdirUpamanubhAvayatu, tasyeSTatvAt, adharmaphalaM tu naraka prapAtAdirUpukasmAdanubhAvayati?, na hi madhyasthabhAvamavalambamAnA: paramakaruNAparitacetasaH, prekSAvanto nirarthake parapIDAhetau karmaNi pravartante, krIDArthA bhagavatastathA pravRttiriti cet, yadyevaM tarhi kathamasau prekSAvAn?, tasya hi pravarttane krIDAmAtrameva phalaM, te punaH prANinaH sthAne 2 prANairviyujyante, uktaM ca "krIDArthA tasya vRttizcet, prekSApUrvakriyA kuta: ? / ekasya kSaNikA tRptiranyaH praannairvimucyte||" Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nandI-cUlikAsUtraM apica-krIDA loke sarAgasyopalabhyate bhagavAMzca vItarAgaH tataH kathaM tasya krIDA saGgatimaGgati ?, atha so'pi sarAga iSyate tarhi zeSajanturivAvItarAgatvAt na sarvajJo nApi sarvasya kartetyApatitaM, atha rAgAdiyuto'pi sarvajJaH sarvasya kartA ca bhavati tathAsvabhAvatvAt tato na kazciddoSo, na hi svabhAve paryanuyogo ghaTanAmupapadyate, uktaM ca "idameva na vetyetkasya prynuyojyaatm?| agnirdahati nAkAzaM, ko'tra paryanuyujyatAm ? // " __ tadetadasamyak, yataH pratyakSatastathArUpasvabhAve'vagate yadi paryanuyogo vidhIyate tatredamuttaraM vijRmbhate-yathA svabhAve paryanayogo na bhavatIti, yathA pratyakSeNopalabhyamAne varterdAhyaM dahato dAhakatvarUpe svabhAve, tathAhi-yadi tatra ko'pi paryanuyogamAdhatte-yathA kathameSa vahnirdAhakasvabhAvo jAto?, yadi vastutvena tarhi vyomApi kiM na dAhakasvabhAvaM bhavati?, vastutvAvizeSAditi, tatredamuttaraM vidhIyate, dAhakatvarUpo hi svabhAvo vahnaH pratyakSata evopalabhyate, tataH kathameSa paryanuyogamarhati?, na hi dRSTe'nupapannatA nAma, tathA coktam "svabhAve'dhyakSataH siddhe, yadi prynuyujyte| tatredamuttaraM vAcyaM, na dRsstte'nuppnntaa|" Izvarastu sarvajagatkartRtvena sarvajJatvena ca nopalabdhaH, tatastatra tathAsvabhAvatvakalpanA'vazyaM paryanuyogamAzrayate, yadi punaradRSTe'pi tathAsvAbhAvatvakalpanA paryanuyogamAzrayA'bhyupagamyeta tarhi sarvo'pi vAdItaM taM pakSamAzrayan pareNa vikSobhitastatra tatra tathAsvabhAvatAkalpanena paraMniruttarIkRtya labdhajayapatAka eva bhavet, uktaM ca - "yatkiJcidAtmA'bhimataM vidhAya, niruttarastatra kRtaH prenn| vastusvabhAvairiti vAcyamitthaM, tadottaraM syAdvijayI smstH||" kiMca-sarvaM yadi jagadIzvarakRtaM manyate tarhi sarvANyapi zAstrANi sakaladarzanagatAni tena pravartatAnIti prAptaM, tAni ca zAstrANi parasparaviruddhArthAni, tato'vazyaM kAnicitta satyAni kAnicidasatyAni, tataH satyAsatyopadezadAnAt kathamasau pramANam?, uktaM ca - "zAstrAntarANi sarvANi, ydiishvraaviklptH| satyAsatyopadezazca (sya) pramANaM dAnataH katham?||" atha na sakalAni zAstrANIzvareNa kAritAni kintaM satyAnyeva tato na kazciddoSAvakAza:, tarhi zAstrAntaradeva nezvareNAnyadapi vyadhAyIti hatA tava pakSasiddhiriti / anyacca-yAgbhUtaM saMsthAnAdi buddhimatkAraNapUrvakatvenopalabdhaM tAdRgbhUtamevAnyatrApi buddhimantamAtmano hetumanumApayati, tathApratIterabhAvAt, tadgatasya saMsthAnaderbuddhimatkAraNatvevana nizcayAbhAvAt, tathA bhUbhUdharAdigatamapisaMsthAnAdikaM nabuddhimatkAraNapUrvakatvena nizcitamiti kathaMtadvazAdbuddhimataH, karturanumAnam?, atha manyethA:-tadapi saMsthAnAdi tAdRgbhUtameva saMsthAnAdizabdAvAcyatvAt, na caivaMtatkarturbuddhimato'numAne kAJcidapi bAdhAmupalabhAmahe tataH sarvaM susthamiti, tadayuktaM, zabdA hi rUDhivazAjjAtyantare'pi pravartante, tataH zabdasAmyAdyaditathArUpavastvanumAnaM tarhigotvAdvAgAdInAmapi viSANitA'numIyatAM, vizeSAbhAvAt, atha tatra pratyakSeNa bAdhopalabhyate IzvarAnumAne tu na Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-140 215 tato na kazciddoSa iti, tadetadatIva pramANamArgAnabhijJatAsUcakaM, yato yata eva tatra pratyakSeNa bAdhopalambho'ta eva nAnyatrApi zabdasAmyAttathArUpavastvanumAnaM karttavyaM, pratyakSata eva zabdasAmyasya vastutathArUpeNa sahAvinAbhAvityasyAbhAvAvagamAt, na ca bAdhakamatra nopalabhyate ityevAnumAna pravartate, kintu vastusambandhabalAt, tathA coktam "na na bAdhyata ityevamanumAnaM prvrtte| sambandhadarzanAttasya, prvrtnmiheyssyte|" ___ iti, ca sambandho'tra na vidyate, tadgrAhakapramANAbhAvAt, tato'naikAntikatA hetoH, itthaM caitadaGgIkartavyaM anyathA yo yo madvikAraH sa sa kumbhakArakRto yathA ghaTAdiH, mRdvikArazcAyaM valmIkaH tasmAt kumbhakArakRta ityanumAnaM samIcInatAmAcInaskandyate, bAdhakalabhyate tasmAdetadayuktamiti, tadetadIzvarAnumAne'pi samAnaM, yadi hi sarvasyApi vastujAtasyezvara: karttA tahi kacitkadAcidupalabhyeta na copalabhyate tasmAttadapyalIkamiti kRtaM prsnggen| ye'pi cAtmavAdinaH 'puruSa evedaM sarva'miti pratipannAste'pi mahAmohamahoragagaralapUramUcchitamAnasA veditavyAH, tathAhi-yadi nAma puruSamAtrarUpamadvaitaM tattvaMtahi yadetadupalabhyate sukhitvaduHkhatvAdi tatsarvaM paramArthato'sat prApnoti, tatazcaivaM sthite yadetaducyate-'pramANato'dhigamyaM saMsAranaiguNyaM tadvimukhayA prajJayA taducchedAya pravRtti'rityAdi tadetadAkAzakusumasaurabhavarNanopamAnamavaseyaM, advaitarUpe hi tattve kuto narakAdibhavabhramaNarUpaH saMsAro? yannerguNyamavagamya taducchedAya pravRttirupapadyate, yadapyucyate-'puruSamAtramevAdvaita tattvaM, yattu saMsAranairguNyaM bhAvabhedadarzanaMca tatsarvadA sarveSAmavigAnapratipattAvapi citre nimnonnatabhedadarzanamiva bhrAntamavaseyamiti, tadapyacAru, etadviSayavAstavapramANAbhAvAt, tathAhi-nAdvaitAbhyupagame kiJcidadvaitagrAhakaM tataH pRthagbhUtaM pramANamasti, dvaitatvaprasakteH, na ca pramANamantareNa niSpratipakSA tattvavyavasthA bhavati, mA prApatsavasya sarveSTArthasiddhiprasaGgaH, tathA bhrAntirapi pramANabhUtAdadvaitAd bhinnA'bhyupagantavyA, anyathA pramANabhUtamadvaitamapramANameva bhavet, tadavyatirekAt, tatsvarUpavat, tathA ca kutastattvavyavasthA?, bhinnAyAM ca bhrAntAvabhyupagamyamAnAyAM dvaitaM prasaktamityadvaitahAniH, api ca-yadIdaM stambhAbhaH kumbhAmbhoruhAdibhAvabhedadarzanaM bhrAntamucyate tarhi niyamAttadapi kacitsatyamavagantavyaM, abhrAntadarzanamantareNa bhrAnterayogAt, na khalu yena pUrvamAsIviSo na dRSTastasya rajjvAmAsIviSabhrAntirupajAyate, yaduktaM "nAdRSTapUrvasarpasya, rajjvAM sarpamatiH kvcit| tataH puurvaanusaaritvaaddhaantirbhraantipuurvikaa||" tata evamapyavyAhato bhedaH, anyacca puruSAdvaitarUpaM tattvamavazyaM parasmai nivedanIyaM, nAtmane, Atmano vyAmohAbhAvAt, vimohazcedadvaitapratipattireva na bhavet, athocyeta-yata eva vyAmoho'ta eva tannivRttyarthamAtmano'dvaitapratipattirAstheyA, tadayuktam, evaM satyadvaitapratipattyAdhAnenAtmano vyAmohe nivartyamAne'vazyaM pUrvarUpatyAgo'pararUpasya cAvyAmUDhatAlakSaNasyotpattirityadvaita - pratijJAhAniH, parasmaica pratipAdayaniyamataH paramabhyupagacchet, paraM cAbhyupagacchan tasmai cAdvaitarUpaM tattvaM nivedayan pitA me kumArabrahmacArItyAdivadanniva kathaM nonmattaH?, svaparAbhypagamenAdvaitavacaso Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nandI - cUlikAsUtraM bAdhanAditi yatkiJcidetat / yadapi ca niyativAdina uktavanto-niyatirnAma tattvAntaramastIti, tadapi tAyamAnA'tijIrNaghaTa iva vicAratADanamasahamAnaM zatazo vizarArubhAvamAbhajate, tathAhi tanniyatirUpaM nAma tattvAntaraM bhAvarUpaM vA syAdabhAvarUpaM vA ?, yadi bhAvarUpaM tarhi kimekarUpamanekarUpaM vA ?, yadyekarUpaM tatastadapi nityamanityaM vA ?, yadi nityaM kathaM bhAvAnAM hetuH ?, nityasya kAraNatvAyogAt, tathAhi-nityamAkAlamekarUpamupavarNyate, apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatayA nityatvasya vyAvarNanAt, tato yadi tena rUpeNa kAryANi janayati tarhi sarvadA tena rUpeNa janayet, vizeSAbhAvAt, na ca sarvadA tena rUpeNa janayati, kacitkadAcittasya bhAvasya darzanAt, apica-yAni dvitIyAdiSu kSaNeSu karttavyAni kAryANi tAnyApi prathamasamaya evotpAdayet, tatkAraNasvabhAvasya tadAnImapi vidyamAnatvAt, mA vA dvitIyAdiSvapi kSaNeSu, vizeSAbhAvAt, vizeSe vA balAdanityatvaM, 'atAdavasthyamanityatAM brUma' iti vacanaprAmANyAt, athAviziSTamapi nityaM taM taM sahakAriNamapekSya kAryaM vidhatte, sahakArizca pratiniyatadezakAlabhAvinaH, tataH sahakAribhAvAbhAvAbhyAM kAryasya krama iti, tadapyasamIcInaM, yataH sahakAriNo'pi niyatisampAdyAH, niyatizca prathamakSaNe'pi tatkaraNasvabhAvA, dvitIyAdiSu kSaNeSu tatvakaraNasvabhAvatA'bhyupagame nityatvakSitiprasaGgAt, tataH prathame'pi kSaNe sarvasahakAriNAM sambhavAt sakalakAryakaraNaprasaGga, apica-sahakAriSu satsu bhavati kAryaM tadabhAve ca na bhavati tataH sahakAriNAmevAnyavavyatirekadarzanAt kAraNatA parikalpanIyA na niyateH, tatra vyatirekAsambhavAt, uktaM ca "hetutA'nvayapUrveNa vyatirekeNa sidhyati / nityasyAvyatirekasya, kuto hetutvasambhavaH ? // " athaitaddoSabhayAdanityamiti pakSAzrayaNaM tarhi tasya pratikSaNamanyAnyarUpatayA bhavanaM tato bahutvabhAvAdekarUpamiti pratijJAvyAghAtaprasaGgaH, na ca kSaNakSayitve kAryakAraNabhAva iti prAgevopapAditam / anyacca yadi niyatirekarUpA tatastannibandhananikhilakAryANAmekarUpatAprasaGgaH, na hi kAraNabhedamantareNa kAryasya bhedo bhavitumarhati, tasya nirhetukatvaprasakteH, athAnekarUpamiti pakSA, nanu sA'nekarUpatA na tadanyanAnArUpavizeSaNamantareNopapadyate, na khalu UparetarAdidharAbhedamantareNa vihAyasaH patatAmambhasAmanekarUpatA bhavati 'vizeSaNaM vinA yasmAnna tulyAnAM viziSTate 'ti vacanaprAmANyAt, tato'vazyaM tadanyAni nAnArUpANi vizeSaNAni niyaterbhedakAnyabhyupagantavyAni teSAM ca nAnArUpANAM vizeSaNAnAM bhAvaH kiM tata eva niyaterbhavedutAnyataH ?, yadi niyatesyasyA: svata ekarUpatvAtkathaM tannibandhanAnAM vizeSaNAnAM nAnArUpatA ?, atha vicitrakAryAnyathA' TSnupapattyA sA vicitrarUpA'bhyupagamyate, nanu sA vicitrarUpatA vizeSaNabAhulyasamparkamantareNa na ghaTayamaJcati, tatastatrApi vizeSaNabAhulyamabhyupagantavyaM, teSAmapi vizeSaNAnAM bhAvaH kiM tata eva niyaterbhavedutAnyata ityAdi tadevAvarttate ityanavasthA, athAnyata iti pakSaH, tadapyuktaM, niyativyatirekeNAnyasya hetutvenAnabhyupagamAditi yatkiJcidetat, kiMca anekarUpamiti pakSAbhyupagame bhavataH pratipanthi vikalpayugalamupaDhaukate-taddhi mUrtaM vA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-140 217 syAdamUrta vA?, yadi mUrtaM tI nAmAntareNa kammaiva pratipanna, yasmAttadapi karma pudgalarUpatvAt mUrtamanekaM cAsmAkamabhipretaM, bhavatA'pi ca niyatirUpaM tattvAntaramanekaM mUrtaM cAbhyupagamyate ityAvayoravipratipattiH, athAmUrtamityabhyupagamastahina tatsukhaduHkhanibandhanam, amUrttatvAt, na khalvAkAzamamUrtamanugrahAyopaghAtAya vA jAyate, pudgalAnAmevAnugrahopaghAtavidhAnasamarthatvAt, "jamaNugagahovaghAyA jIvANaM puggalehito" iti vacanAt, atha manyethAH-dRSTamAkAzamapi dezabhedena sukhaduHkhanibandhanaM, tathAhi-marusthalIprabhRtiSu dezeSudukhaM zeSeSutu sukhamiti, tadapyasat, tatrApi tadAkAzasthitAnAmeva pudgalAnAmanugrahopaghAtakAritvAt, tathAhi-marusthalIprAyAsu bhUmiSu jalavikalatayA na tathAvidhA dhAnyasampat, bAlukAkulatayA cAdhvani prANinAM gamanAgamanavidhAvatizAyI pade 2 khedo nidAghe ca kharakiraNatIvrakaranikarasamparkato bhUyAn santApo jalAbhyavaharaNamapi svalpIyo mahAprayatnasampAdyaM ceti mahattatra duHkhaM, zepe, tadviparyayAtsukhamiti tatrApi pudgalAnAmanugrahopaghAtakAritvaM nAkAzasyeti, athAbhAvarUpamiti pakSasyadapyayuktaM, abhAvasya tuccharUpatayA sakalazaktyayogataH kAryakAritvAyogAt, nahi kaTakakuNDalAdyabhAvataH kaTakakuNDalAyupajAyate, tathAdarzanAbhAvAt, anyathA tata eva kaTakakuNDalAdyutpattevizvasyAdaridratAprasaGgaH, nanviha ghaTAbhAvo mRtpiNDaeva tasmAccopajAyamAno dRzyate ghaTastataH kimihAyuktaM?, nakhalu mRtpiNDastuccharUpaH, svarUpabhAvAta, tataH kathamiva tasya hetutA nopapattimarhati?, tadapyasamIcInaM, yato na ya eva mRtpiNDasya svarUpabhAvaH sa evAbhAvo bhavitumarhati, bhAvobhAvavirodhAt, tathAhi yadi bhAvaH kathamabhAvaH? athAbhAvaH kathaM bhAva iti?, athocyata-svarUpApekSayA bhAvarUpatA pararUpApekSayA cAbhAvarUpatA tato bhAvAbhAvayobhinnanimittavatvAnna kazciddoSa ithi, nanvevaM mRtpiNDasya bhAvAbhAvAtmakatvAbhyupagame'nekAntAtmakamabhimanyante na bhavAdRzA ekAntagrahagrastamanasaH, syAdetat-parikalpitastatra pararUpAbhAvaH svarUpabhAvastu tAttvikaH tato nAnekAntAtmakatvaprasaGge iti, yadyevaMtahi kathaM tato mRtpiNDAdghaTabhAvaH?, tatra paramArthato ghaTaprAgabhAvasyAbhAvAt, yadi punaH prAgabhAvAbhAve'pi tato ghaTo bhavet tarhi sUtrapiNDAderapi kasmAnna bhavati?, prAgabhAvAbhAvAvizeSAt, kathaM vA tato nakharavipANamiti yatkiJcidetat, yadapyuktaM-yadyadA yato bhavati kAlAntare'pi tattadA tata eva niyatenaiva rUpeNa bhavadupalabhyate iti, tadapyayuktameva, kAraNasAmagrIzaktiniyamata: kAryasya tadA tata eva tenaiva rUpeNa bhAvasambhavAt, tato yaduktaM- 'anyathA kAryakAraNabhAvavyavasthA pratiniyatarUpavyavasthA ca na bhavet, niyAmakAbhAvAdi'ti tadvihiH plavate, kAraNazaktirUpasya niyAmakasya bhAvAt, evaM ca kAraNazaktinaiyatyata: kAryasya naiyatye kathaM prekSAvAn pramANapathakuzalaH pramANopapannayuktivAdhitAM niyatimaGgIkurute?, mA prApadaprekSAvattAprasaGgaH, __etena yadAhuH svabhAvavAdinaH-'iha sarve bhAvAH svabhAvavazAdupajAyante' iti, tadapi pratikSiptamavagantavyaM, uktarUpANAM prAyastatrApi samAnatvAt, tathAhi-svabhAvo bhAvarUpo vA syAdabhAvarUpo vA?, bhAvarUpo'pyekarUpo'nekarUpo vetyAdi sarvaM tadavasthamevAtrApi dUSaNajAlamupaDhaukate, apica-ya: svo bhAvaH svabhAvaH, AtmIyo bhAva ityarthaH, saca kAryagato vA heturbhavet Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 nandI-cUlikAsUtraM kAraNagato vA?, na tAvatkAryagato, yataH kArya pariniSpanne sati sa kAryagataH svabhAvo bhaviSyati, nAniSpanne, niSpanne ca kArye kathaM sa tasya hetuH? yo hi yasyAlabdhalAbhasampAdanAya prabhavati sa tasya hetuH, kAryaM ca pariniSpannatayA labdhAtmalAbhaM, anyathA tasyaiva svabhAvasyA bhAvaprasaGgAt, tataH kathaM ca kAryasya heturbhavati?, kAraNagatastu svabhAvaH kAryasya heturasmAkamapi sammataH, sa ca pratikAraNaM vibhinnastena madaH kumbho bhavati na paTAdiH, mudaH paTAdikaraNasvabhAvAbhAvAta, tantubhyo'pi paTa eva bhavati na ghaTAdiH, tantUnAM ghaTAdikaraNe svabhAvAbhAvAt, tato yaducyate'mRdaH kumbho bhavati na paTAdi'rityAdi tatsarvaM kAraNagatasvabhAvAbhyupagame siddhasAdhyatAmadhyamadhyAsInamiti na no bAdhAmAdadhAti, yadapi coktam-'AstAmanyatvAryajAta'mityAdi, tadapi kAraNagatasvabhAvAGgIkAreNa samIcInamevAvaseyaM, tathAhi-te kaGkaTukamudgAH svakAraNa-vazatastathArUpA eva jAto ye sthAlIndhanakAlAdisAmagrIsamparke 'pi na pAkamaznuvate iti, svabhAvazca kAraNAdibhinna iti sarva sakAraNameveti sthitam, uktaM ca - "kAraNagao uheU kena va niTThotti niyykjjss?| nayaso tao vibhinno sakAraNaM savvameva to|| yadapi ca yadRcchAvAdinaH pralapanti-'na khalu pratiniyato vastUnAM kAryakAraNabhAva' ityAdi tadapi ca kAryAkAryAdivivecanapaTIyA:zemuSIvikalatAsUcakamavagantavyaM, kAryakAraNabhAvasya pratiniyatatayA sambhavAt, tathAhi-yaH zAlUkAMdupajAyate zAlUka: sasadaivazAlUkAdeva nagomayAdapi, yo'pi ca gomayAdupajAyate zAlUka: so'pi sadaiva gomayAdeva nazAlUkAdapi, nacAnayorekarUpatA, zaktivarNAdivaicitryataH parasparaMjAtyantaratvAt, yo'pi ca varupajAyate vahniH so'pi sadaiva vaDhereva nAraNikASTAdapi, yo'pi cAraNikASThAdupajAyate so'pi sarvadA'raNa-kASThAdeva na vaDherapi, yadapi coktaM-'bIjAdapijAyate kadalI'tyAdi, tatrApi parasparaMvibhinnatvAt etadevottaram, apica-yA kandAdupajAyate kadalI sA'pi paramArthato bIjAdeva veditavyA, paramparayA bIjasyaiva kAraNatvAt, evaM vaTAdayo'pizAkhaikadezAdupajAyamAnAH paramArthato bIjAdavagantavyAH, tathAhizAkhAta: zAkhA prabhavati, naca zAkhA zAkhAhetukA loke vyavahiyate, baTabIjasyaiva sakalazAkhAdisamudAyarUpavaTahetutvena prasiddhatvAt, evaM zAkhaikadezAdapi jAyamAno vaTa: paramArthato mUlavaTaprazAkhArUpa iti mUlavaTabIjahetuka eva so'pi veditavyaH, tasmAnna kvacidapi kAraNa-kAryavyabhicAra:, nipuNavicArapravINena ca pratipatrA bhavitavyaM, tato na kazciddoSaH, evaM ca yaducyate'na khalyanyathA vastusadbhAvaM pazyanto'nyathA''tmAnaM prekSAvantaH parilkezayantI'ti, tadvAGmAtramiti sthitaM, ye'pi cAjJAnavAdino 'na jJAnaM zreyaH, tasmin sati parasparavivAdayogatazcittakAluSyAdibhAvato dIrghatarasaMsArapravRtte'rityAdhuktavanta: te'pyajJAnamahAnidroplutamanaskatayA yatkiJcidbhASitavanto veditavyAH, tathAhi-AstamAmanyad etAvadeva vayaM pRcchAmaH-jJAnaniSedhakaM jJAnaM vA syAdajJAnaM vA?, tatra yadi jJAnaM tataH kathamabhASiSTa-ajJAnameva zreyo?, nanvevaM jJAnaM zreyastAmAcanIskandyate, tadantareNAjJAnasya pratiSThApayitumazakyatvAt, tathA ca pratijJAvyAghAtaprasaGgaH, athAjJAnamiti pakSaH so'pyuyaktaH, ajJAnasya jJAnaniSedhanasAmarthyAyogAt, na khalu ajJAnaM sAdhanAya vAdhanAya vA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 140 kasyApi prabhavati, ajJAnatvAdeva, tato'pratipedhAdapi siddhaM jJAnaM zreyaH, Ahaca " nANanisehaNaheU nANaM iyaraM va hojja ? jai nANaM / abbhuvagamammi tasyA kahaM nu annANamo seyaM ? // 1 // aha annANaM na tayaM nANanisehaNasamatthamevaMpi / appiDisehAu cciya saMsiddhaM nANamevanti // 2 // " yadapyuktaM- 'jJAne sati parasparaM vivAdayogazcittakAluSyAdibhAva' iti, tadapyaparibhAvita bhASitaM, iha hi jJAnI paramArthata: sa evocyate yo vivekapUtAtmA jJAnagarvamAtmAni sarvathA na vidhatte yastu jJAnalavamAsAdyAkaNDapItAsaba ivonmattaH sakalamapi jagattRNAyo manyate sa paramArthenAjJAnI veditavyo, jJAnaphalAbhAvAt, jJAnaphalaM hi rAgAdidoSagaNanirAsaH, sa cenna bhavati terhina paramArthatastat jJAnaM, uktaM ca " tajjJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamasaH kuto'sti zaktirdinakara kiraNAgrataH sthAtum ? // " tata itthambhUto jJAnI vivekapUtAtmA parahitakaraNaikarasiko vAdamapi pareSAmupakArArthamAdhatte, na yathAkaJcit, tamapi ca vAdaM vAdanirapatiparIkSakeSu nipuNabuddhiSu madhyastheSu satsu vidhatte, nAnyeSu, tathA tIrthakaragaNadhareranujJAnAt, uktaM ca "vAdo 'pi vAinaravaiparicchagajaNesu niuNabuddhIsa / majjhatthesu ya vihiNA ussaggeNaM annunnaao|' tata evaM sthite kathaM nu nAma cittakAluSyabhAvo ? yadvazAt tIvratIvratarakarmabandhayogato dIrghadIrghatarasaMsArapravRttiH sambhavet, kevalaM vAdinarapatiparIkSakANAmajJAnApagamataH samyagjJAnonmIlanaM jAyate, tathA ca mahadupakAri jJAnamiti tadeva zreyaH / yatpunarucyate- 'tIvrAdhyavasAyaniSpannaH karmabandho dAruNavipAko bhavatI 'ti tadabhyupagamyate eva, na ca tIvro'dhyavasAyo jJAnanibandhanaH, ajJAnino'pi tasya darzanAt, kevala jJAne sati yadi kathaJcitkarmmadoSato'kArye'pi pravRttirupajAyate tathApi jJAnavazataH pratikSaNaM saMvegabhAvato na tIvra: pariNAmo bhavati, tathAhi yathA kaJcitpuruSo rAjAdiduSTaniyogato viSamizramannaM jAnAno'pi bhayabhItamAnaso bhuMkte tathA samyagjJAnyapi kathaJcitkarmadoSato'kAryamAcarannapi saMsAraduHkhabhayabhItamAnasaH samAcarati, na niHzaGka, saMsArabhayabhItatA ca saMvega ucyate, tataH saMvegazAnna tIvraH pariNAmo bhavati, uktaM ca -- 11 "jANato savisaraNaM pavattamANo'vi bIhae jaha u na u iyaro taha nANI pavattamANo'vi saMviggo // 1 // jaM saMvegahANo accaMta suho ya hoi pariNAmo / pAvanivittIya parA neyaM annANiNo ubhayaM // 2 // 219 tato yaduktam-'ajJAnameva mumukSuNA muktipathapravRttenAbhyupagantavyaM, na jJAna' miti, tatteSAM mUDhamanaskatAsUcakamavagantavyaM, yadatyuktaM-' bhavet yukto jJAnasyAbhyupagamo yadi jJAnasya nizcayaH karttu pAryate' ityAdi, tadapi bAlizajalpitaM yato yadyapi sarve'pi darzananiH parasparaM bhinnameva , Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM 220 jJAnaM pratipannAH tathApi yadvaco dRSTeSTabAdhitaM pUrvAparAvyAhataM ca tatsamyagrUpamavaseyaM, tAdRgbhUtaM ca vaco bhagavatpraNItameveti tadeva pramANaM na zeSamiti, yadapyuktuM 'sugatAdayo'pi saugatAdibhiH sarvajJA iSyante' ityAdi, tadapyasat, dRSTeSTabAdhitavacanatayA sugatAdInAmasarvajJatvAt, yathA ca dRSTeSTabAdhitavacanatA sugatAdInAM tathA prAgeva sarvajJasiddhau lezato darzitA, tato bhagavAneya sarvajJaH, uktaM ca "savvaNNuvihANaMmivi diTThiTThAbAhiyAu vayaNAo / savaNU hoi jina sesA savve asavvaNNU / / " etena yaduktaM, 'bhavatu vA varddhamAnasvAmI sarvajJastathApi tasya satko'yamAcArAdika upadeza iti kathaM pratIyate ?' iti, tadapi dUrApAstaM, anyasyetthambhUtadRSTeSTAbAdhitavacanapravRtterasambhavAt, yadapyuktaM- 'bhavatveSo'pi nizcayo yathA'yamAcArAdika upadezo varddhamAnasvAmina iti, tathApi tasyopadezasyAyamartho nAnya iti na zakyaM pratyetu' mityAdi, tadapyuktuM, bhagavAn hi vItarAgastato na vipratArayati, vipratAraNAheturAgAdidoSagaNAsambhavAt, tathA sarvajJatvena viparItaM samyag vA'rthamavabudhyamAnaM ziSyaM jAnAti tato yadi viparItamarthamavabudhyate zrotA tarhi nivArayet, na ca nivArayati, na ca viprAtarayati, karoti ca dezAnAM kRtakRtyo'pi tIrthakaranAmakarmodayAt, tato jJAyate eSa evAsyopadezasyArtha iti, uktaM ca "nAe'pi taduvaese eMsevattho mautti se evaM / jjai pavattamANaM jaM ja nivArei taha ceva // 1 // annaha ya pavattaMtaM nivAraI na ya tao pavaMceI / mhAsa vIrAgo kahaNe puNa kAraNaM kammaM // 2 // " evaM ca bhagavadvivakSAyAH parokSatve'pi samyagupadezasyArthanizcaye jAte yaduktaM-- 'gautamAdirapi chadmastha' ityAdi, tadapyasAramavaseyaM, chadmasthasvApyuktaprakAreNa bhagavadepadezArthanizcayopapatteH, tathA citrArthA api zabdA bhagavataiva samayitAH, te ca prakaraNAdyanurodhena tattadarthapratipAdakAH pratipAditAstato na kazciddoSaH, tatprakaraNAdyanurodhena tattadarthanizcayopapatteH, bhagavatA'pi ca tathA tathA'rthAvagame pratiSedhAkaraNAditi, evaM ca tadAnIM gautamAdInAM samyagupadezArthasyAvagatAvAcAryaparamparAta idAnImapi tadarthAvagamo bhavati, na cAcAryaparamparA na pramANaM, aviparItArthavyAkhyAtRtvena tasyAH prAmANyasyApAkartumazakyatvAt, apica-bhavaddarzanamapi kimAgamamUlamanAgamamUlaM vA?, yadyAgamamUlaM tarhi kathamAcAryaparamparAmantareNa ?, AgamArthasvAvaboddhumazakyatvAt, athAnAgamamUlaM tarhi na pramANaM, unmattakaviracitadarzanavat, atha yadyapi nAgamamUlaM tathApi yuktyupapannamitikRtvA samAzrIyate, aho ! durantaH svadarzanAnurAgo ya evamapi pUrvAparaviruddhaM bhASayati, athavA bhUSaNametadajJAnapakSAbhyupagamasya yaditthaM pUrvAparaviruddhArthabhASaNaM, kathaM pUrvAparaviruddhAthabhASiteti cet ?, uccyate, yuktayo hi jJAnamUlA bhavatAM cAjJAnAbhyepagamaH tataH kathaM tAstatra ghaTante ? iti pUrvAparaviruddhAthabhASiteti yatkiJcidetad / ye'pi ca vinayavAdino vinayapratipattilakSaNAste'pi mohAnmuktipathaparibhraSTAH veditavyAH, tathAhi-- vinayo nAma muktyaGgaM yo muktipathAnukUlo na zeSaH, muktipathazcajJAnadarzanacAritrANi, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 140 221 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' itivacanAt, tato jJAnAdInAM jJAnAdyAdhAraNAM ca bahuzrutAdipuruSANAM yo vinaya jJAnAdibahumAnapratipattilakSaNaH sa jJAnAdisampadRddhihetutvena paramparayA muktyaGgamupajAyate, yastu suranRpatyAdiSu vinayaH sa niyamAt saMsArahetuH, yataH suranRpatyAdipu vinayo vidhIyamAnaH suranRpatyAdibhAvaviSayaM bahumAnamApAdayati, anyathA vinayakaraNApravRtteH, suranRpatyAdibhAvazca bhogapradhAnaH, tadbahumAne ca bhogabahumAnameva kRtaM paramArthato bhavatIti dIrghasaMsArapathapravRttiH, ye'pi ca yativinayavAdinaste'pi yadi sAkSAdvinayameva kevalaM muktaGgamicchanti tarhi te'pyasamIcInavAdino veditavyAH, jJAnAdirahitasya kevalasya vinayasya sAkSAnmuktyaGgatvAbhAvAt, na khalu jJAnadarzacAritrarahitAH, kevalapAdapatanAdivinayamAtreNa muktimArgamaznuvate jantavaH, kintu jJAnAdisahitAH, tato jJAnAdikameva sAkSAnmuktyaGga, na vinayaH, kathametadavasIyate ?, iti ceducyate, iha mithyAtvAjJAnAviratipratyayaM karmmajAlaM, karmajAlakSavAcca mokSaH 'mukti: karmakSayAdiSTe'tivacanaprAmANyAt karmajAlakSayazca na nirmUlakAraNocchedamantareNa sarvathA sambhavati, tato mithyAtvapratipakSaM samyagdarzanamajJAnapratipakSaM ca jJAnamaviratipratipakSaM ca cAritraM samyak sevyamAnaM yadA prakarSaprAptaM bhavati tadA sarvathA kAraNApagamato nirmalakamrmmocchedo bhavatIti jJAnAdikaM sAkSAnmuktyaGgaM, na vinayamAtraM, kevalaM vinayo jJAnAdiSu vidhIyamAnaH paramparA muktyaGga sAkSAttu jJAnAdiheturiti sarvakalyANabhAjanaM tatra 2 pradeze gIyate, yadi punaryativinayavAdino'pi jJAnAdivRddhihetutayA muktyaGgaM viniyamicchanti tadA te'pyasmatpathavarttina eMveti na kadA (kA)cidvipratipattiriti kRtaM prasaGgena, prakRtamanusandhIyate / 'sUyagaDassa NaM parittA' ityAdi sarvaM prAgvat, uddezAnAM ca parimANaM kRtvA uddezasamuddezakAlA-. saGkhyA bhAvanIyA, 'settaM sUyagaDe' tadetatsUtrakRtaM // mU. ( 141 ) se kiM taM ThANe ?, ThAne naM jIvA ThAvijjati, ajIvA ThAvijjaMti, sasamae ThAvijjai parasamae ThAvijjai sasamayaparasamae ThAvijjai loe ThAvijjai aloe ThAvijjai loAloe ThAvijjai, ThANe naM TaMkA kUDA selA sihariNo pabbhArA kuMDAI guhAo AgarA dahA naIo AghavijjAo nijjuttIo saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo paDivattIo, se NaM aMgaTTayAe taie aMge ege suakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA egavIsaM uddesaNakAlA ekkavIsaM samuddesaNakAlA bAvattari payahassA payaggeNaM saMkhejjA akkharA anaMtA gamA anaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiA jinapannattA bhAvA AghavijjaMti pannavijjaMti parUvijjaMti daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati, se evaM AyA evaM nAyA evaM viSNAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, se taM ThANe // vR. 'se kiM tamityAdi, atha kiM tatsthAnaM ?, tiSThanti pratipAdyatayA jIvadayaH, padArthA asminniti sthAnaM, tathA cAha sUriH - 'ThANe na 'mityAdi, sthAnena sthAne vA 'Na'miti vAkyAlaGkAre, jIvA: sthApyante - yathA'vasthitasvarUpaprarUpaNA vyavasthApyante, zeSaM prAyo nigadasiddhaM, navaraM 'TaMka'tti chinnataTaM TaGka, kUTAni parvatasyopari, yathA vaitADhyasyopari siddhAyatanakUTAdIni nava kUTAni, zailA himavadAdayaH, zikhariNaH- zikhareNa samanvitAH, te ca vaitADhyadayaH tathA yatkUTamupari kubjAgravat kubjaM tatprAgbhAraM yadvA yatparvatasyopari hastikumbhAkRti kubjaM vinargataM tatprAgbhAraM, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nandI - cUlikAsUtra kuNDAni - gaGgAkuNDAdIni guhAH - timi zraguhAdayaH AkarA :- rUpyasuvarNAdyutpattisthAnAni, hudA:pauNDarIkAdayaH, nadyo - gaGgAsindhvAdaya AkhyAyante, tathA sthAnenAthavA sthAne 'Na' mitivAkyAlaGkAre ekAdyekottarikayA vRddhayA dazasthAnakaM yAvadvivarddhitAnAM bhAvAnAM prarUpaNA AkhyAyate, kimuktaM bhavati ? ekasaGkhyAyAM dvisaGkhyAyAM yAvaddazasaGkhyAyAM ye ye bhAvA yathA yathA'ntarbhavanti tathA tathA te prarUpyante ityarthaH, yathA 'eMge AyA' ityAdi, tathA 'jaM itthaM ca naM loke taM savvaM dupaDoyAraM, taM jahA- jIyA ceva ajIvA ceva' ityAdi, 'ThANassa naM parittA vAyaNA' ityAdi, sarvaM prAgvat paribhAvanIyaM padaparimANaM ca pUrvasmAt pUrvasmAdaGgAduttarasminnuttarasminnaGge dviguNamavaseyaM, zeSaM pAThasiddhaM, yAvannigamanaM / mU. ( 142 ) se kiM taM samavAe?, samavAe NaM jIvA samAsijjati, ajIvA samAsijjati, jIvAjIva samAsijjati sasamae samAsijjai parasamae samAsijjai sasamayaparasamae samAsijjai loe samAsijjai aloe samAsijjai loAloe samAsijjai, samavAe naM egAiANaM eguttariANaM ThANasayavivaDDhiANaM bhAvANaM parUvaNA Aghavijjai duvAlasavihassa ya gaNipaDigassa pallavagge samAsijjai, samavAyassa NaM parittA vAyaNA saMkhijjA anuogadArA saMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhijjAo nijjuttIo saMkhijjAo paDivattIo, se naM aMgaTTayAe cautthe aMge ege suakkhaMdhe, ege ajjhayaNe ege uddesaNakAle ege samuddesaNakAle ege coAle sayasahasse payaggeNaM saMkhejjA akkharA anaMtA gamA anaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiA jinapannattA bhAvA Aghavijjati pannavijjaMti parUvijjati daMsijjati nidaMsijjaMti uvadaMsijjaMti, se evaM AyA se evaM nAyA evaM viNNAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, se taM samavAe // vR . ' se kiMta' mityAdi, atha ko'yaM samavAyaH ?, samyagavAyo- nizcayo jIvAdInAM padArthAnAM yasmAtma samavAya:, tathA cAha sUri:- 'samavAe na'mityAdi, samavAyena yadvA samavAye 'Na' miti vAkyAlaGkAre, jIvAH 'samAzrIyante' samiti - samyag yathA'vasthitatayA AzrIyante - buddhA svIkriyante, athavA jIvAH samAsyante - kuprarUpaNAbhyaH samAkRSya samyakprarUpaNAyAM prakSipyante zeSamAnigamanaM nigadasiddhaM, navarakemAdikAnAmekottarANAM zatasthAnakaM yAvadvivarddhitAnAM bhAvAnAM prarUpaNA AkhyAyate, ayamatra bhAvArtha:- ekasaGkhyAyAM dvisaGkhyAyAM yAvatchatasaGkhyAyAM ye ye bhAvA yathA 2 yatra yatrAntarbhavanti te te tatra tatra tathA 2 prarUpyante, yathA 'ege AyA' ityAdi // mU. ( 143 ) se kiM te vivAhe ?, vivAhe NaM jIvA viAhijjati ajIvA viAhijjati jIvAjIva viAhijjati sasamae viAhijjati parasamae viAhijjati sasamayaparasamae viAhijjati loe viAhijjati aloe viAhihijjati loyAloe viAhijjati, vivAhassa NaM parittA vAyaNA saMkhijjA anuogadArA saMkhijjA veDhA saMkhijjA silogA saMkhijjAo nijjuttIo saMkhijjAoM saMgrahaNIo saMkhijjAo paDivattIo, senaM aMgaTTayAe paMcame aMge ege suakkhaMdhe, ege sAirege ajjhayaNasae dasa uddesagasahassAiM Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-143 223 dasa samuddesagasahassAiM chattIsaM vAgaraNasahassAiMdo lakkhA aTThAsIiM payasahassAiM payaggeNaM saMkhijjA akkharA anaMtA gamA anaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiAjinapannattA bhAvA Aghavijjati pannavijjati jAva uvadaMsijjati, se evaM AyA evaM nAyA evaM viNNAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, se taM vivaahe|| vR. atha keyaM vyAkhyA?, vyAkhyAnte jIvAdayaH padArthA anayeti vyAkhyA, 'upasargAdAta ityaGpratyayaH' tathA cAha sUri:-'vivAheNa'mityAdi, vyAkhyAyAM jIvA vyAkhyAnte zeSamAnigamanaM paatthsiddh| mU.(144 ) se kiMtaM nAyAdhammakahAo?, nAyAdhampakahAsunaM nAyANaM nagarAI ujjANAI ceiAiMvanasaMDAiMsamosaraNAiMrAyANo ammApiyarodhammAyariyA dhammakahAo ihaloiyaparaloiyA iDivisesA bhogapariccAyA pavvajjAo pariAyA suapariggahA tavovahANAI saMlehaNAo bhattapaccakkhANAiM pAovagamaNAI devalogagamaNAI sukalapaccAyAIo puNabohilAbhA aMtakiriAo aAghavijaMti, dasa dhammakahANaM vaggA, tattha naM egamegAe dhammakahAe paMcapaMcaakkhAiAsAyAiMegamegAe akkhAiAepaMcapaMcauvakkhAiAsayAIegamevAe uvakkhAiAe paMcapaMcaakkhAiuvakakkhAiAsayAievameva sapuvvAvareNaM addhavAo kahANagakoDIo havaMtitti samakkhAyaM, nAyAdhammakahANaM parittA vAyaNA saMkhijjA anuogadArA saMkhijjA veDhA saMkhijjA silogA saMkhijjAo nijjuttIo saMkhijjAo saMgahaNIo saMkhijjAo paDivattio, se NaM aMgaTThayAe chaThe aMge do suakkhaMdhA egUNavIsaM ajjhayaNA egUNavIsaM uddesaNakAlA egUNavIsaM samuddesaNakAlA saMkhejjA payasahassA payaggeNaM saMkhejjA akkharA anaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiA, jinapannattA bhAvA Aghavijjanti pannavijaMti parUvijjati daMsijjati nidasijjati uvadaMsijjati, se evaM AyA evaM nAyA evaM viNNAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, setaM naayaadhmmkhaao| vR.'sekiMta'mityAdi, athakAstA jJAtadharmakathA:?, jJAtAni-udAharaNanitatpradhAnA dharmakathA jJAtadharmakathAH, athavA jJAtAni-jJAtAdhyayanAni prathamazrutaskandhe dharmakathA dvitIyazrataskandhe yAsugranthapaddhatiSu (tA) jJAtAdharmakathAH pRSodarAditvAtpUrvapadasya dIrghAntatA, sUrirAha___ jJAtAdharmakathAsu'Na'miti vAkyAlaGkArejJAtAnAm-udAharaNabhUtAnAM nagarAdIni vyAkhyAyante, tathA dasa dhammakahANaM vaggA' ityAdi, iha prathamazrutaskandhe ekonaviMzatirzAtAdhyayanAni jJAtAniudAharaNAni tatpradhAnAni adhyayanAnidvitIyazrutaskandhedaza dharmakathAH dharmasya-ahiMsAdilakSaNasya pratipAdikA: kathA dharmakathAH, athavA dharmAdanapetA dhAH dhAzca tA: kathAzca dharmyakathAH, __tatra prathame zrutaskandhe yonyekonaviMzatirjAtAdhyayanAni teSvAdimAni daza jJAtAni jJAtAnyeva na teSvAkhyAyikAdisambhavaH, zeSANi puranyAni nava jJAtAni teSvekaikasmin catvAriMzAni paJca paJcAkhyAyikAzatAni [ca] bhavanti 4860 ekaikasyAMcAkhyAyikAyAM paJca paJca upAkhyAyikAzatAni 2430000 ekaikasyAM copAkhyAyikAyAM paJca paJca AkhyAyikopAkhyAyikAzatAni sarvasaGkhyA 1215000000 ekaviMzaM koTizataM lakSAH paJcAzat, tata evaM kRte sati Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 prastutasUtrasyavatAraH, Aha caTIkAkRt " igavIsaM koDisayaM lakkhA pannAsa ceva boddhavvA / evaM kae samANe ahigayasuttassa patthAvo // dvitIye zrutaskandhe dazadharmakathAnAM vargAH, vargaH samUhaH, daza, dharmmakathAsamudAyA ityarthaH, ta eva ca dazAdhyayanAni, ekaikasyAM dharmmakathAyAM - kathAsamUharUpAyAmadhyanapramANAyAM paJca paJcAkhyAyikAzatAni, ekaikasyAM cAkhyAyikAyAM paJca paJca upAkhyAyikAzatAni ekaikasyAM copAkhyAyikAyAM paJca paJca AkhyAyikopAkhyAyikAzatAni sarvasaGkhyayA paJcaviMzaM koTizataM, iha nava jJAtAdhyayanasambandhyAkhyAyikAdisadRzA yA AkhyAyikAdayaH paJcAzallakSAdhikaikaviMzakoTizatapramANAstA asmAtpaJcaviMzatikoTizatapramANAdroze zodhyante, tataH zeSA apunaruktA arddhacaturthAH kathAnakakoTya bhavanti, tathA cAha 'evameva' uktaprakAreNaiva guNite zodhane ca kRte 'sapUrvApareNa' pUrva zrutaskandhAparazrutaskandhakathAH samuditA anuparuktA 'addhaTThAo'tti arddhacaturthAH kathAnaka koTya bhavantItyAkhyAtaM tIrthakaraNagaNadharaiH, Aha ca TIkAkRt "punavIsaM koDIsayaM ettha ya samalakkhaNAigA jaMmhA / navanAyAsambaddhA akkhAiyamAiyA teNaM // nandI - cUlikAsUtraM tA sohijjaMti phuDaM imAo rAsIu vegalANaM tu / puNaruttavajjiyANaM pamANameyaM viniddiddhaM // tathA 'nAyAdhammakahANaM parittA vAyaNA' ityAdi sarvaM prAgvadbhAvanIyaM yAvannigaganaM, navaraM saGkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa - padaparimANena, tAni ca paJca lakSAH SaTsaptatiH sahasrAH padamapi cAtraupasargikaM naipAtikaM nAmikamAkhyAtikaM mizraM ca veditavyaM, tathA cAha cUrNikRt -"payaggeNaMti uvasaggapayaM nivAyapayaM nAmiyapayaM akkhAiyapayaM missapayaM ca pae pae adhikizca paMca lakkhA chAvattarisahassA payaggeNaM bhavaMti" athaveha padaM sUtrAlApakarUpamupagRhyate, tatastathArUpapadApekSayA saGkhyeyAni padasahasrANi bhavanti, na lakSAH, Aha ca cUrNikRt -"ahavA suttAlAvagapayaggeNaM saMkhejjAI payasahassAiM bhavaMti" evamuttaratrApi bhAvanIyaM 6 // mU. ( 145 ) seM kiM taM uvAsagadasAo ?, uvAsagadasAsu NaM samaNovAsayANaM nagarAI ujjANAI ceiAI vanasaMDAI samosaraNAiM rAyaNo ammApiyaro dhammAyariA dhammakahAo ihaloi aparalo iAiTThivisesA bhogapariccAyA pavvajjAo pariAgA suapariggahA tavovahANAiM sIlavvayaguNaveramaNapaccakkhANaposahovavAsapaDivajjaNayA paDimAo uvasaggA saMlehaNAo bhattapaccakkhANAI pAovagamanAiM devalogagamanAI sukulapaccAyAIo punabohilAbhA aMtakiriAo a ASavijjati, uvAsagadasANaM parittA vAyaNA saMkhejjA anuogadArA saMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhejjAo nijjuttIo saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo paDivattIo, seNaM aMgaTTayAe sattame aMge ege suakkhaMdhe dasa ajjhayaNA dasa uddesaNakAlA dasa samuddesakAlA saMkhejjA payasahassA payaggeNaM saGgrejjA akkharA anaMtA gamA anaMtA pajjavA parittA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-145 225 tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiA jinapanattA bhAvA Aghavijjatti pannavijjati parUvijjati daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati, se evaM AyA evaM nAyA evaM vinAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, setaM uvaasgdsaao| vR.'se kiMta'mityAdi, atha kAstA upAsakadazA:?, upAsakA:-zrAvakAH tadgatANuvrataguNavratAdikriyAkalApapratibaddhA dazA-adhyayanAni upAsakadazAH, tathA cAha sUri:-'uvAsagadasAsu Na'mityAdi pAThasiddhaM yAvanigamanaM, navaraM saGkhyeyAni padasahasrANi padAgreNeti ekAdaza lakSA dvipaJcAzatsahasrANi ityarthaH, dvitIyaM tu vyAkhyAnaM prAgiva bhaavniiyN| mU.(146) se kiM taM aMtagaDadasAo?, aMtagaDadasAsu NaM aMtagaDANaM nagarAiM ujjANAI ceiAIvaNasaMDAiMsamosaraNAiMrAyANo ammApiyaro dhammAyariA dhammakahAo ihaloiaparaloiAiDDivesesA bhogapariccAgA pavvajjAo pariAgA suapariggahA tavovahANAiMsaMlehaNAo bhattapaccakkhANAiM pAovagamapAiM aMtakiriAo Aghavijjati, aMtagaDadasAsu NaM parittA vAyaNA saMkhijjA anuogadArA saMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhejjAo nijjuttIo saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo paDivattIo, seNaMaMgaTThayAe aTThame aMge egesuakkhaGgadhe aTThavaggo aTThauddesaNakAlAaTuMsamuddesaNakAlA saMkhejjA payaggeNaM saMkhejjA akkharA anaMtA gamA anaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiMAjinapannattA bhAvAAdhavijjati pannavijjaMti parUvijaMtidaMsijjati nidaMsijati uvadaMsijjaMti, se evaM AyA evaM nAyA evaM vinAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, setaM aNtgdddsaao| vR. se kiMta'mityAdi, athakAstA antakRddazA:?, anto vinAzastaM karmaNastatphalabhUtasya vA saMsArasya ye kRtavantaste'ntakRtaH- tIrthakarAdayaHtadvaktavyApratibaddhA dazA-adhyayanAni antakRddazAH, tathA cAha sUriH-'aMtakaDa(kRd)dazAsu' 'Na'miti vAkyAlaGkAre, pAThasiddhaM yAvad 'antakiriyAo'tti bhavApekSayA antyAzca tAH kriyAzcAntyakriyAH zailezyavasyAdikA gRhyante, zeSaM prakaTayarthaM yAvad 'aTThavagga'tti varga:samUhaH, sacAntakRtAmadhyayanAnAM vA veditavyaH, sarvANi cAdhyayanAni vargavargAntargatAni yugapaduddizyante ata Aha-aSTAvaddezanakAlA aSTau samuddezanakAlAH, saGkhayeyAni padasahasrANi padAgreNa tAni ca kila trayoviMzatiH lakSAzcatvArazca sahasrAH, zeSa pAThasiddhaM yaavnigmnm|| mU.(147)sekiMtaM anuttarovavAiadasAo?, anuttarovavAiadasAsuNaM anuttarovavAiANaM nagarAiMujjANAiMceiAiMvanasaMDAiMsamosaraNAiMrAyANo ammApiaro dhammAyariA dhammakahAo ihaloiaparaloiAiDDaDijhavisesA bhogapariccAgA pavvajjAo pariAgA suapariggahA tavovahANAiMpaDimAo uvasaggA saMlehaNAo bhattapaccakkhANAiMpAovagamaNAiM anuttarovavAiyatte uvavattI sukulapaccAyAIo puNabohilAbhA aMtakiriAo Aghavijjati, __ anuttarovavAiadasAsuNaMparitA vAyaNA saMkhejjA anuogadArA saMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhejjAo nijjuttIo saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo paDivattIo, [30/15 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nandI-cUlikAsUtraM seNaMaMgaTThayAe navame aMgeege suakhaMdhetini vaggA tinni uddesaNakAlA tinni samuddesaNakAlA saMkhejjAiM payasahassAiM payaggeNaM saMkhejjA akkharA anaMtA gamA anaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAsaA jinaMpannattA bhAvA Aghavijjati pannavijjati parUvijjati dasijjati nidasijjati uvadaMsijati, se evaM AyA evaM nAyA evaM vinnAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, setaM anuttrovvaaiadsaao| vR. 'se kiM ta'mityAdi, atha kAstA anuttaropapAtikadazAH?, na vidyate uttara:-pradhAno yebhyaste'nuttarA:-sarvottamA ityarthaH, upapAtena nirvRttA aupapAtikA anuttarAzca te aupapAtikAzca anuttaropapAtikAH, vijayAdyanuttaravimAnavAsina ityarthaH, tadvaktavyatApratibaddhA dazA anuttaropapAtikadazAH, tathA cAha sUri:- anuttarovavAiyadasAsu na'mityAdi pAThasiddhaM yAvanigamanaM, navaramadhyayanasamUho vargaH, varge 2 ca daza dazAdhyayanAni, vargazca yugapadevoddizyate iti traya eva uddezanakAlatraya evaM samuddezanakAlAH, saGkhyeyAni ca padasahasrANi-padasahasrASTAdhikaSaTcatvAriMzallakSapramANAni veditvyaani| mU.(148) se kiM taM paNhAvAgAraNAiM?, paNhAvAgAraNesu NaM aduttaraM pasiNasayaM adbhuttaraM apasiNasayaM aTThattaraM pasiNApasiNasayaMtaMjahA-aMguTThapasiNAiM bAhupasiNAI adAgapasiNAI annevivicittA vijjAisayA nAgasuvaNNehiM saddhiM divvA saMvAyA AghavijaMti, paNhAvAgAraNANaM parittA vAyaNA saMkhejjA anuogadArA saMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhejjAo nijjuttIo saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo paDivattIo, seNaM aMgaTThayAe dasame aMge ege suakhaMdhe paNayAlIsaM ajjhayaNA paNayAlIsaM uddesaNakAlA paNayAlIsaM samuddesaNakAlA saMkhejjAiM payasahassAI payaggeNaM saMkhejjA akkharA anaMtA gamA anaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayagaDanibaddhanikAiAjinapannatA bhAvA AghavijaMti pannavijaMti parUvijaMti drasijati nidaMsijjati uvadaMsijjati, se evaM AyA se evaM nAyA evaM vinAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, settaM pnnhaavaagrnnaaiN|| vR.'se kita'mityAdi, athakAni praznavyAkaraNAni?, praznaH-prItIta: tadviSayaM nirvacanaMvyAkaraNaM, tAni ca bahUni tato bahuvacanaM, teSu praznavyAkaraNeSu aSTottara praznazataM-yA vidyA mantrA vA vidhinA japyamAnAH pRSTA eva santaH zubhAzubhaM kathayanti te praznAH teSAmaSTottaraM zattaM, yA punarvidyA mantrA vA vidhinA japyamAnA apRSTA evazubhAzubhaM kathayanti te'praznAM teSAmaSTottaraMzataM, tathA ye pRSTA apRSTAzca kathayanti te praznApraznAH teSAmaSyaSTottaraMzatamAkhyAyate, tathA'nye'pica vividhA vidyAtizayAH kathyante, tathA nAgakumAraiH suparNakumArairanyaizca bhavanapatibhiH sahasAdhUnAM divyAH saMvAdA-jalpavidhayaH kathyante, yathA bhavanti tathA kathyante ityarthaH, zeSaM nigadasiddhaM, navaraMsaGkhyeyAni padasahasrANi dvinavatirlakSAH SoDaza sahasrA ityrthH| mU.(149) se kiM taM vivAgasuaM?, vivAgasue naM sukaDadukkaDANaM kammANaM phalavivAge Aghavijjai, tattha naMdasaduhavAvAgA, dasa suvahivAgA, se kiMtaMduhavivAgA?, duhavivAgesunaMduhavivAgANaM nagarAiM ujjANAiMvanasaMDAiMceiAiM samosaraNAiMrAyaNo ammApiaro dhammAariA dhammakAhAo ihaloiaparaloiAiDDivisesA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 149 227 nirayagamaNAI saMsArabhavapavaMcA duhaparaMparAoM dukulapaccAyAIo dulahabohiattaM Aghavijjai setaM duhaMvivAgA / se kiM taM suhavivAgA ?, suhavivAgesu naM suhavivAgANaM nagarAI ujjANAI vanasaMDAI ceiAI samosaraNAiM rAyaNo ammApiaro dhammAariA dhammakAhAo ihaloi aparaloiA iDDhivisesA bhogapariccAgA pavvajjAo pariAgA suapariggahA tavovahANAI saMlehaNAo bhattapaccakkhANAI pAovagamaNAiM devalogagamaNAI sahaparaMparAo sukulapaccAryAiio puNabohilAbhA aMtakiriAo Aghavijjati / vivAgasuyassa naM parittA vAyaNA saMkhijjA anuogadArA saMkhejjA silogo saMkhejjAo nijjuttIo saMkhejjAo saMgahaNAo saMkhejjAo paDivattIo, se NaM aMgadvayAe ikkArasame aMge do suakkhaGgadhA vIsaM ajjhayaNA vIsaM uddasaNakAlA vIsaM samuddesaNakAlA saMkhijjAiM payasahassAiM payaggeNaM saMkhejjA akkharA anaMtA gamA anaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiA jiNapannattA bhAvA Aghavijjati pannavijjati paruvijjati daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati, se evaM AyA evaM nAyA evaM vinnAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, se taM vivAgasuyaM 11 // vR. atha kiM tadvipAka zrutaM ?, vipacanaM vipAkaH zubhAzubhakarmapariNAma ityarthaH tatpratipAdakaM zruta vipAka zrutaM, zeSaM sarvamAnigamanaM pAThasiddhaM, navaraM saGkhyeyAni padasahasrANIti ekA koTI caturazItirlakSA dvAtriMzacca sahasrANi / mU. (150 ) se kiM taM diTTivAe ?, diTThivAe NaM savvabhAvaparUvaNA Aghavijjai, se samAsao paMcavihe pannate, taMjahA - parikamme 1 suttAI 2 puvvagae 3 anuoge 4 cUliA 5, se kiM taM parikamme ?, parikamme sattavihe pannatte, taMjahA- siddhaseNiAparikamme 1 manussaseNiAparikamme 2 puTThaseNiAparikamme 3 ogADhaseNiAparikamme 4 uvasaMpajjaNaseNiAparikamme 5 vippajahaNaseNiAparikamme 6 cuAcuaseNiAparikamme 7, se kiM taM siddhaseNi Aparikamme ?, 2 caudasavihe pannatte, taMjahA- mAugApayAI 1 egaTThiapayAI 2 aTThapayAI 3 pADhoAmAsapayAI 4 ke bhUaM 5 rAsibaddhaM 6 egaguNaM 7 duguNaM 8 tiguNaM 9 keubhUaM 10, paDiggaho 11 saMsArapaDiggaho 12 naMdAvattaM 13 siddhAvattaM 14 te saM siddhaseNiAparikamme 1, se kiM taM manussa seNiAparikamme ?, manussaseNiAparikamme caudasavihe patratte, taMjahAmAuyApayAiM 1 egaTThiapayAI 2 aTThApayAiM 3 pADhoAmAsapayAiM 4 keubhUaM 5 rAsabaddha 6 egaguNaM 7 duguNaM 8 tiguNaM 9 keubhUaM 10 paDiggaho 11 saMsArapaDiggaho 12 naMdAvatta 13 maNussAvattaM 14, settaM maNussaseNiAparikamme 2. se kiM taM puTTaNi Aparikamme ?, puTThaseNiAparikamme ikkArasavihe pannatte, taMjahApADho AmAsapayAI 1 keubhUaM 2 rAsibaddhaM 3 egaguNaM4 duguNaM 5 tiguNaM 6 keubhUaM 7 paDiggaho 8 saMsArapaDiggaho 9 naMdAvattaM 10 puTThAvattaM 11, se taM puTTaseNiA parikammaM 3 / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nandI - cUlikAsUtraM se kiM taM ogADha seNiAparikamme ? ogADha seNiA parikamme ekkArasavihepannate taMjahA pADho AmAsa payAI 1 keubhUaM 2, rAsibaddhaM 3 egaguNaM 4 duguNaM 5 tiguNaM 6 keubhUeM 7, paDiggaho 8 saMsAra paDiggaho 9 naMdAvattaM 10 ogADhAvattaM 11 se taM ogADhaseNiyA parikamme 4 | se kiM taM uvasaMpajjaNaseNiyAparikamme 1 ikkArasavihe pannatte taMjahA- pADho AmAsapayAiM keubhUyaM 2 rAsIbaddha 3 egaguNaM 4 duguNaM 5 tiguNaM 6 keubhUeM 7 paDiggaho 8 saMsArapaDiggaho 9 naMdAvattaM 10 uvasaMpajjaNAvattaM 11 se ttaM uvasaMpajjaNaseNiA parikkamme 5/ se kiM taM vippajja-haNaseNiA parikamme 1 vippajahaNaseNiyA parikamme ekkArasavihe pannatte taMjahA- pADho AmAsapayAiM 1 keubhUeM 2 rAsibaddhaM 3 egaguNaM 4 duguNaM 5 tiguNaM 6 keubhUe 7 paDiggaho 8 saMsAra paDiggaho 9 naMdAvattaM 10 vippajahaNAvattaM 11, se taM vippajahaNaseNiAparikamme 6 / se kiM taM cuAcuaseNiAparikamme ? cuaacuaseNiAparikamme ekkArasavihe pannatte, taMjahA- pADhoAmAsapayAI 1 keubhUaM 2 rAsibaddhaM 3 egaguNaM 4 duguNaM 5 tiguNaM 6 keubhUaM 7 paDiggaho 8 saMsArapaDiggaho 9 naMdAvattaM 10 cUAcUavattaM 11, se taM cUAcUaseNiAparikamme 7 cha caukkanaiAI satta terAsiyAI, settaM parikamme 1/ se kiM taM suttAiM ?, suttAiM bAvIsaM pannattAI, taMjahA, ujjusuyaM 1 pariNayApariNayaM 2 bahubhaMgiaM 3 vijayacariyaM4 anaMtaraM5 paraMparaM 6 mAsANaM 7 saMjUhaM 8 saMbhiNNaM 9 AhavvAyaM 10 sovatthiavattaM 11 naMdAvattaM 12 bahulaM 13 puTThApuTThe 14 viAvattaM 15 evaMbhUaM 16 duyAvattaM 17 vattamANappayaM 18 sammirUDhaM 19 savvaobhaddaM 20 passAsaM 21 duppaDiggahaM 22 icceiAI bAvIsa suttAiM chinnaccheanai ANi sasamayasuttaparivADIe icce AI bAvIsaM suttAiM chitraccheanaiANi AjIviasuttaparivADIe icce AI bAvIsaM suttAiM tigaNaiyANi terAsiasuttaparivaparivADIi iccei AI bAvIsa suttAiM caukkanaiANi sasamayasuttaparivADIe evAmeva sapuvvAvareNaM aTThAsII suttAiM bhavaMtIti makkhAyaM, se taM suttAI 2 / se kiM taM puvvagae ?, 2 cauddasavihe pannatte, taMjahA- uppAyapuvvaM 1 aggANIyaM 2 vIriaM 3 atthinatthippavAyaM 4 nANappavAyaM 5 saccappavAyaM 6 AyappavAyaM 7 kammappavAyaM 8 paccakkhANappavAyaM 9 vijjuNuppavAyaM 10 avaMjhaM 11 pANAU 12 kiriAvisAlaM 13 lokabiMdusAraM 14 uppAyapuvvassa NaM dasaM vatthU cattAri cUliAvatthU patrattA, aggeNIyapuvvassa NaM coddasa vatthU duvAlasa culiAvatthU pannattA, vIriyapuvvassa NaM aTThavatthU cUliAvatthU patrattA, atthinatthippavAyapuvvassa NaM aTThArasa vatthU dasa cUliAvatthU patrattA, nANappavAyapuvvassa NaM bArasa vatthU pannattA, saccappavAyapuvvassa NaM doNNi vatthU pannattA, AyappavAyapuvvassa NaM solasa vatthU pannattA, kammappavAyapuvvassa NaM tIsaM vatthU pannattA, paccakkhANapuvvassa NaM vIsaM vatthU pannattA, vijjANuppavAyapuvvassa NaM patrarasa vatthU patrattA, avaMjhapuvvassa NaM bArasa vatthU pannattA, pANAupuvvassa NaM terasa vatthU pannattA, kiriAvisAlapuvvassa NaM tIsaM vatthU pannattA, lokabiMdusArapuvvassa jaM paNavIsa vatthU pannattA, mU. (151) dasa 1 coddasaM 2 aTTha 3 [ a ] dvAraseva4 bArasa 5 duve 6 a vatthUNi / solasa 7 tIsA 8 vIsA 9 pannarasa 10 anuppavAyaMmi // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-152 mU.(152) bArasa ikkArasame bArasame tersevevtthuunni| tIsA puNa terasame coddasame pnnnnviisaao|| mU.(153) cattAri1 duvAlasa 2 aTTha3 ceva dasa4 ceva culvtthuunni| ___ AillANa cauNhaM sesANaM cUliA ntthi|| vR. se kiM ta'mityAdi, atha ko'yaM dRSTivAdaH?, dRSTayo-darzanAni vaMdana vAda: dRSTInAM vAdo dRSTivAdaH, athavA patanaM pAto dRSTInAM pAto yatra sa dRSTipAtaH, tathAhi-tatra sarvanayadRSTaya AkhyAyante, tathA cAha sUriH diTThivAe Na'mityAdi, dRSTivAdena athavA dRSTipAtena yadvA dRSTivAje dRSTipAte 'Na'miti vAkyAlaGkAre sarvabhAvaprarUpaNA AkhyAyate, 'se sabhAsato paMcavihe pannate' ityAdi, sarvamidaM prAyo vyavacchinna tathApilezato yathA''gatasampradAyaM kiJcidyAkhyAyate, sa dRSTivAdo dRSTipAto vA samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA-parikarma 1 sUtrANi 2 pUrvagataM 3 anuyoga 4 cUlikA 5, tatra parikarma nAma yogyatApAdanaM tadyetuH zAstramapi parikarma, kimuktaM bhavati?-sUtrAdipUrvagatAnuyogasUtrArthagrahaNa-yogyatAsampAdanasamarthAni parikarmANi, yathA gaNitazAstre saGkalanAdInyAdyAni SoDaza parikarmANi zeSagaNitasUtrArthagrahaNe yogyatAsampAdanasamarthAni, tathAhi-yathA gaNitazAstre gaNitazAstragatAdyaSoDazaparikarmagRhItasUrtArthaH san zeSagaNitasUtrArthagrahaNayogyo bhavati, nAnyathA, tathA gRhItavivakSitaparikarmasUtrArthaH san zeSasUtrAdirUpapiSTavAdazrutagrahaNayogyo bhavati, netarathA, tathA coktaMcUNA~-"parikarmeti yogyatAkaraNaM, tahagaNiyassasolasa parikammA, taggahiyasuttattho sesagaNiyassa joggo bhavai, evaM gahiyaparikammasuttattho sesasuttAidiTThivAyassa joggo bhvi"tti| tacca parikarmasiddhazreNikAparikarmadimUlabhedApekSayA saptavidhaM, mAtRkApadAdyuttarabhedA-pekSayAtryazItividhaM, tacca samUlottarabhedaM sakalamapi sUtratA'rthatazca vyavacchinnAM, yathAgatasampradAyato vAvAcyaM, eteSAMcasiddhazreNikAparikarmAdInAM saptAnAM parikarmaNAmAdyAniSaTparikarmANisvasamayavaktavyatAnugatAni svasiddhAntaprakAzakAnItyarthaH, ye tugozAlapravartitA AjIvikA: pASaMDinastanmatena cyutAcyutazreNikA SaTparikarmasahi(tA)tAni saptApiparikarmANi prajJApyante, sampratyeSveva parikarmasu nayacintA, tatra nayAH sapta naigamAdayaH, naigamo'pi dvighA-sAmAnyagrAhI vizeSagrAhI ca, tatra ya: sAmAnyagrAhI sa saGgrahaM praviSTo yasa tu vizeSagrAhI savyavahAraM, Aha ca bhASyakRt jo sAmannagAhI sa negamo saMgahaMgao ahvaa| iyaro vavahAramio jo teNa smaannniddeso|| zabdAdayazca trayo'pi nayA eka eva nayaH parikalpyate, tata evaM catvAra eva nayAH, etaizcaturbhinayairAdyAni SaTparikarmANi svasabhayavaktavyatayA paricintyante, tathA cAha cUrNikRt-"iyANi parikamme nayaciMtA, negamo duviho-saMgahio asaMgahio ya, tattha saMgahio saMgahaM paviTTho asaMgahio vavahAraM, tamhA saMgaho vavahAro ujjusuo saddAiyA ya ekko, evaM cauro nayA, eehiM cauhi naehi cha sasamaigA parikammA citijjaMti" tathA cAha sUtrakRt-cha'caukkanaiyAI'ti AdyAni SaTparikarmANi caturnayikAni-caturnayo Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 nandI-cUlikAsUtraM petAni, tathA ta eva gozAlapravarttitA AjIvikAH pAkhaNDinastrairAzikA ucyante, kasmAditi ceducyate?, iha te sarvaM vastu tryAtmakamicchanti, tadyathA-jIvo'jIvo jIvAjIvazca, lokA alokA lokAlokAzca, sadasatsadasata, nayacintAyAmapi trividhaM nayamicchanti, tadyathA-dravyAstikaM paryAyAstikamubhayAstikaM ca, tatastribhI rAzibhizcarantIti strairAzikA: tanmatena saptApi parikarmANi ucyante, tathA cAha sUtrakRta-'satta terAsiyA' iti, sapta parikarmANi trairAzikamatAnuyAyIni, etaduktaM bhavati-pUrvaM sUrayo nayacintAyAM trairAsikamatamavalambamAnAH saptApi parikarmANi vidhayAyi nayacintayA cintayanti smeti, 'settaM parikamme' tdettprikrm| ___'se kiM taM suttAi' atha kAni sUtrANi?, pUrva(sa)sya pUrvagatasUtrArthasya sUcanAtsUtrANi, tathAhi-tAni sUtrANi sarvadravyANAM sarvaparyAyANAM sarvanayAnAM sarvabhaGgavikalpAnAM pradarzakAni, tathA coktaM cUrNikRtA-"tAniya suttAiMsavvadavvANa savvapajjavANa savvanayANa savvabhaMgavikappANa ya pdNsgaanni| savvassa puvvagayassa suyassa atthassa ya sUyagatti sUyaNattAu(vA) suyA bhaNiyA jahAbhihANatthA" iti, AcArya Aha sUtrANi dvAviMzatiH prajJaptAni, tadyathA, 'RjusUtra'mityAdi, etAnyapi samprati sUtrato'rthatazca vyavacchinnAni yathAgatasampradAyatovAvAcyAni, etAni ca sUtrANi nayavibhAgato vibhajyamAnAni aSTAzItisaGkhyAni bhavanti, kathamiti cet? ata Aha-'icceiyAiMbAvIsaM suttAI' ityAdi, ... iha yo nAma nayaH sUtraM chedena chinnamevAbhipraiti na dvitIyena sUtreNa saha sambandhayati yathA dhammo maMgalamukkiTTha'mitizlokaM, tathAhi-ayaM zlokaH chinacchedanayamatena vyAkhyAyamAno na dvitIyAdIn zlokAnapekSate nApi dvitIyAdayaH zlokA amuM, ayamatrAbhiprAyaH-tathA kathaJcanApyamuMzlokaM pUrvasUrayaH chinacchedanayamatena vyAkhyAnti sma yathA na manAgapi dvitIyAdizlokAnAmapekSA bhavati, dvitIyAdInapi zlokAn tathA vyAkhyAnti sma yathA na teSAM prathamazlokasyApekSA, tathA sUtrANyapi yannayAbhiprAyeNa parasparaMnirapekSANi vyAkhyAnti sma sa chinacchedanayaH, chino-dvidhAkRtaH pRthakkRtaH chedaH-paryanto yena sa chinacchedaH pratyekaM vikalpita-paryanta ityarthaH, sacAsau nayazca chinacchedanaya(:)zca, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi svasamayasUtra-paripATyAM-svasamayavaktavyatAmadhikRtya sUtraparipATyAM vivakSitAyAM chinachedanayikAni, atra ato'nekakharA'diti matvarthIya ikapratyayaH, tato'yamartha:-chinnacchedanayavanti draSTavyAni, tathA 'icceiyAI' ityAdi, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi AjhIvikasUtraparipATya-gozAla-pravartitAjIvikapAkhaNDimatena sUtraparipATya vivakSitAyAmacchinacchedanayikAnI, iyamatra bhAvanA___ acchinnacchedanayo nAma yaH sUtraM sUtrAntareNa sahAcchinnamarthataH sambaddhamabhipraiti, yathA 'dhammo maMgalamukkiTTha'mitizlokaM, tathAhi-ayaMzloko'cchinacchedanayamatena vyAkhyAyamAno dvitIyAdIn zlokAnapekSate dvitIyAdayo'pizlokA enaM zlokaM, evametAnyapi dvAviMzatiH sUtrANi akSararacanAmadhikRtya parasparaM sUtrANAM sambandhAsambandhAvadhikRtya bhedo darzitaH, sampratyanyathA nayavibhAgamadhikRtya bhedaM darzayati-'icceiyAI' ityAdi, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi trairAzikasUtraparipATyAM-trairAzikanayamatena sUtraparipATyAM vivakSitAyAMkanayikAni, Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-153 231 triketi prAkRtatvAt svArthe kaH pratyayaH, tato'yamarthaH,trinayikAni-trinayopetAni, kimuktaM bhavati ?-rAzikamatamavalambya dravyAstikAyAdinayatrikeNa cintyante iti, tathA ityetAni dvAvizaMti: sUtrANi svasamayasUtraparipATyAM-svasamayavaktavyatAmadhikRtya sUtraparipATyAM vivakSitAyAM caturnayikAnisaGgrahavyavahAraRjusUtrazabdarUpanayacatuSTayopetAni saGgrahAdinayacatuSTayena cintyate ityarthaH, evameva-uktenaiva prakAreNa 'puvvAvareNaM'ti pUrvANi cAparANi ca pUrvAparaMsamAhArapradhAno dvandvaH, pUrvAparasamudAya ityarthaH, tataH, ekaduktaM bhavati-nayavibhAgato vibhannAni pUrvANyapANi ca sUtrANi samuditAni sarvasaGkhyayA'STAzItiH sUtrANi bhavanti, catasRNAM dvAviMzatInAmaSTAzItimAnatvAta, ityAkhyAtaM tIrthakaragaNadharaiH, se taM suttAI' tAnyetAni sUtrANi 2 / .. 'sekiMta'mityAdi, athakiM tatpUrvagataM?, iha tIrthakarastIrthapravartanakAle gaNadharAn sakalazrutArthAvagAhanasamarthAnadhikRtya pUrvaM pUrvagataM sUtrArthaM bhASate, tatastAni pUrvANyucyante, gaNadharAH punaH sUtraracanAM vidadhataH AcArAdikrameNa vidadhati sthApayanti vA, anye tu vyAcakSate-pUrvaM pUrvagatasUtrArthamarhan bhASate, gaNadharA api pUrvaM pUrvagatasUtraM viracayanti pazcAdAcArAdikama, atra codakaAha-nanvidaM pUrvAparaviruddhaM pasmAdAdau niryuktAvuktaM-'savvesiM AyAro paDhamo' ityAdi, satyamuktaM, kintu tatsthApanAmadhikRtyoktamakSararacanAmadhikRtya punaH pUrvaM pUrvANi kRtAni tato na kazcit pUrvAparavirodhaH, sUrirAha 'puvvagayaM' ityAdi, pUrvagataM zrutaM caturdazavidhaM prajJaptaM, tadyathA-'utpAdapUrva'mityAdi, tatra utpAdapratipAdakaM pUrvamutpAdapUrva, tathAhi-tatra sarvadravavyANAM sarvaparyAyANAM cotpAdamadhikRtya prarUpaNA kriyate, AhacUrNikRt-"paDhamaMuppAyapuvvaM, tatthasavvadavvANaMpajjavANayauppAyamaMgIkAuMpannavaNA kayA" iti, tasya padaparimANamekA pdkottii| dvitIyamagrAyaNIyaM, agraMparimANaM tasyAyanaM gamanaM paricchedanamityarthaH tasmai hitamagrAyaNIyaM, sarvadravyAdiparimANaparicchedakArIti bhAvArthaH, tathAhi-tatra sarvajIvadravyANAM sarvaparyAyANAM sarvajIvavizeSANAM ca parimANamupavarNyate, yata uktaM cUrNikRtA "biiyaM aggANIyaM, tattha savvadavvANa pajjavANa savvajIvANa ya aggaM-parimANaM vannijjai"tti, agrAyaNIyaM, tasya padaparimANaM SaNNavatiH padazatasahasrANi, tRtIyaMpUrva'vIriya'nti padaikadezepadasamudAyopacArAdvIryapravAdaM, tatra sakarmetarANAMjIvAnAmajIvAnAMcavIryaM pravadantIti vIryapravAdaM, 'karmaNo'Ni ti aNpratyayaH, tasya padaparimANaM saptatiH padazatasahasrANi, caturthamastinAstipravAda, tatra yadvastu loke'sti dharmAstikAyAdi yacca nAsti kharazRGgAdi tatprabadatItyastinAstipravAda, athavA sarvaM vastu svarUpeNAsti pararUpeNa nAstIti pravadatIti astinAstipravAdaM, tasya padaparimANaM SaSTiH pdshtshsraanni| . paJcamaM jJAnapravAda, jJAnaM-matijJAnAdibhedabhinnaM paJcaprakAraM tatsaprapaJcaM vadatIti jJAnapravAda, tasya padaparimANamekA padakoTI padenaikena nyuunaa| SaSThaM satyapravAda, satyaM-saMyamo vacanaM vA tatsatyaM saMyamaM vacanaM vA prakarSeNa saprapaJcaM vadatIti satyapravAdaM, tasya padaparimANamekA padakoTI SaDbhiH pdairbhydhikaa| saptamaM pUrvamAtmapravAdaM, AtmAnaM-jIvamanekadhA nayamatabhedena yatpravadati tadAtmapravAdaM, tasya Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nandI-cUlikAsUtraM padaparimANaM SaDvizatiH pdkottyH| aSTamaM karmapravAdaM, karma-jJAnAvaraNIyAdikamaSTaprakAraM tatprakarSaNa-prakRtisthityanubhAgapradezAdibhirbhedaiH saprapaJcaM vadatIti karmapravAdaM, tasya SadaparimANamekA padakoTI azItizca pdshsraanni| navamaM paJcakkhANaM'ti atrApi Sadaikadeze padasamudAyopacArAtpratyAkhyAnapravAdamiti dRSTvyaM, pratyAkhyAnaM saprabhedaM yadvadati tatpratyAkhyAnapravAdaM, tasya padaparimANaM caturazItiH pdlkssaanni| dazamaM vidyAnupravAda, vidyA-anekAtizayasampatrA anupravadati-sAdhanAnukUlyena siddhiprarkeSaNavadatIti vidyAnupravAdaM tasya padaparimANamekA padakoTI daza ca padalakSAH / ekAdazamabandhyaM, bandhyaM nAma niSphalaM na vidyate vandhyaM yatra tadavandhyaM, kimuktaM bhavati - yatra sarve'pi jJAnatapa:saMyamAdayaH zubhaphalA sarve ca pramAdAdayo'zubhaphalA yatra varNyante tadavandhyaM nAma, tasya padaparimANaM SaviMzatiH padakoTyaH / dvAdazaM prANAyuH, prANA: paJcendriyANi trIgi mAnasAdIni balAni ucchAsanizvAsau cAyuzca pratItaM, tato yatra prANA Ayuzca saprabhedamupavarNyane tadupacArataH prANAyurityucyate, tasya padaparimANamekA padakoTI SaTpaJcAzacca pdlkssaanni| trayodazaM kriyiAvizAlaM, kriyA:-kAyikyAdayaH saMyamakriyAzca tAbhiH prarUpyamANAbhivizAla kriyAvisAlaM, tasya padaparimANaM nava koTayaH caturdazaM lokabindusAra, lokejagati zrutaloke ca akSarasyopari binduriva sAraM sarvottamaM sarvAkSarasannipAtalabdhihetutvAt lokabindusAraM, tasya pdprimaannmrddhtryodshkottyH| ___ "uppAyapuvvassana'mityAdikaM kaNThya, navaraMvastu-granthavicchedavizeSaH tadeva laghutaraMcullakaM vastu, tAni cAdimeSveva caturpu, na zeSeSu, tathA cAha-'AillANa cauNhaM sesANaM culliyA natthi', mU.(154 ) se taM puvvagae se kiMtaM anuoge?, anuoge duvihe pannatte, taMjahA-mUlapaDhamAnuoge gaMDiANuoge ya, se kiMtaM mUlapaDhamANuoge?, mUlapaDhamANuoge naMarahaMtANaM bhagavaMtANaM puvvabhavA devagamanAI AuMcavaNAIjammaNANiabhiseArAyavarasirIo pavvajjAo tavA ya uggA kevalanANuppayAo titthapavattaNANi asIsA gaNA gaNaharA ajjapavattiNIo saMghassa cauvvihassa jaMca parimANaM jinamanapajjavaohinANI sammattasuanANiNo avAI anuttaragaI auttarakheuviNoM amuNiNo jattiA siddhA siddhIpaho jaha desio jacciraMca kAlaM pAovagayA je jahiM jattiAI bhattAI cheittA aMtagaDe muNivaruttame tamaraoghavippamukke mukkhasuhamaNuttaraMca patte evamatre aevamAibhAvA mUlapaDhamANuoge kahiA, se taM mUlapaDhamANuoge . se kiM taM gaMDianuoge?, 2 kulagaragaMDiAo titthayaragaMDiAo cakkavaTTigaMDiAo dasAragaDiAo baladevagaMDiAo vAsudevagaMDiAo gaNadharagaMDiAo bhaddabAhugaMDiAo tavokammagaMDiAo harivaMsagaMDiAo ussappiNIgaMDiAo osappiNIgaMDiAo cittaMtaragaMDiAo amaranaratirianirayagaigamaNavivihapariyaTTaNesu evamAiAo gaMDiAo Aghavijjati pannavijjati se taMgaMDiANuoge, se taM anuoge| sekiMtaMcUliAo? cUliAo AillANaM cauNha puNaM cUliAsesAiMpuvvAiM acUliAI se taM cUliAo Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 154 233 didvivAyassa naM parittA vAyaNA saMkhejjA anuogadArA saMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhejjAo paDivattIo saMkhejjAo nijjuttIo saMkhejjAo saMgahaNIo, seNaM aMgaTTayAe bArasame aMge ege suakkhadhe coddasa puvvAiM saMkhejjA vatthU saMkhejjA cUlavatthU saMkhejjA pAhuDA saMkhejjA pAhuDapAhuDA saMkhejjAo pAhuDiAo saMkhejjAo pAhuDapAhuDiAo saMkhejjAiM payaggeNaM saMkhejjA akkharA anaMtA gamA anaMtA pajjAvA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiyA jiNapannattA bhAvA Aghavijjati pannavijjaMti paruvijjati daMsijjaMti nidaMsijjaMti uvadaMsijjaMti se evaM AyA evaM nAyA evaM vinnAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Adhavijjati, se taM diTThivAe 12 // vR. 'settaM puvvagae' tadevatpUrvagataM / se kiM tamityAdi, atha ko'yamanuyogaH ? anurUpo'nukUlo vA yogo'nuyogaH sUtrasya khenAbhidheyena sArddhamanurUpaH sambandhaH, sa ca dvighAmUlaprathamAnuyogo gaNDikAnuyogazca, iha mUlaM dharmapraNayanAttIrthakarAsteSAM prathamaH- samyaktvAvAptilakSaNapUrvabhavAdigocaro'nuyogo mUlaprathamAnuyogaH, ikSvAdInAM pUrvAparapUrva paricchinno madhyabhAgo gaNDikA haNDikeva gaNDikA-ekArthAdhikArA granthapaddhatirityarthaH, tasyA anuyogo-gaNDikAnuyogaH 'se kiM ta'mityAdi, atha ko'yaM mUlaprathamAnuyogaH ? AcArya Aha- mUlaprathamAnuyogena athavA mUlaprathamAnuyoge 'Na'miti vAkyAlaGkAre arhatAM bhagavatAM samyaktvAbhavAdArabhya pUrvabhavA devalokagamanAni teSu pUrvabhaveSu devabhaveSu cAyurdevalokebhyazcyavanaM tIrthakarabhavatvenotpAdastato janmAni tataH zailarAje surAsurairvidhIyamAnA abhiSekA ityAdi pAThasiddhaM yAvannigamanaM 'se kiM ta 'mityAdi, atha ko'yaM gaNDikAnuyogaH ?, sUrirAha-gaNDikAnuyogena athavA gaNDikAnuyoge 'Na' miti vAkyAlaGkAre, kulakaragaNDikAH, iha sarvatrApyapAntarAlavattinyo bahvayaH pratiniyataikArthAdhikArarUpA gaNDikAstato bahuvacanaM, kulakarANAM gaNDikAH kulakaragaNDikAH, tatra kulakaraNAM vimalavAhanAdInA pUrva bhavajanmAnAmAdIni sapapraJcamupavarNyante, evaM tIrthakaragaNDikAdiSvabhidAnavazato bhAvanIyaM, 'jAva cittaMtaragaNDiAu'tti citrA - anekArthA antareRSabhAjitatIrthakarApAntarAle gaNDikAH citrAntaragaNDikAH, etaduktaM bhavati - RSabhAjitatIrthakarAntare RSabhavaMzasamudbhUtabhUpatInAM zeSagatigamanavyudAsena zivagatigamanAnuttaropapAtaprAptipratipAdikA gaNDikAzcitrAntaragaNDikAH, tAsAM ca prarUpaNA pUrvAcAryairevamakAri-iha subuddhinAmA sagaracakravarttino mahAmAtyo'STApadaparvate sagaracakravarttisutebhya AdityayazaH prabhRtInA bhagavadRSabhavaMrAjAnAM bhUpatInAmevaM saGkhyAmAkhyAtumupakramate sma, Ahaca 'AiccajasAINaM usabhassa paraMparA naravaINaM / sagarasuyANa subuddhI iNamo saMkhaM parikahei // AdityayazaHprabhRtayo bhagavannAbheyavaMzajAstrikhaNDabharatArddhamanupAlaya paryante pAramezvarIM dIkSAmabhigRhya tatprabhAvataH sakalakarmmakSayaM kRtvA caturddaza lakSA nirantaraM siddhamagaman, tata ekaH sarvArthasiddho, tato bhUyo'pi caturddaza lakSA nirantaraM nirvANe, tato'pyekaH sarvArthasiddhe mahAvimAne, evaM caturddaza lakSAntaritaH sarvArthasiddhAvekaikastAvadvaktavyo yAvatte 'pyekakA asaGkhyeyA bhavanti, Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nandI - cUlikAsUtraM tato bhUyazcaturddaza lakSA narapatInAM nirantaraM nirvANe tato dvau sarvArthasiddhe, tataH punarapi caturddaza lakSA nirantaraM nirvANe tato bhUyo'pi dvau sarvArthasiddhe, tataH punarapi caturddaza lakSA nirantaraM nirvANe tato bhUyo'pi dvau sarvArthasiddhe, evaM caturddaza 2 lakSAntaritau dvau 2 sarvArthasiddhe tAvadvaktavyau yAvatte'pi dvika 2 saGkhyayA asaGkhyayA bhavanti, evaM trika 2 saGkhyAdayo'pi pratyekamasaGkhyeyAstAvadvaktavyAM yAvannirantaraM caturddaza lakSA nirvANe tataH paJcAzatsarvArthasiddhe tato bhUyo'pi caturddaza lakSA nirantaraM nirvANe tataH punarapi paJcAzatsarvArthasiddhe, paJcAzatsaGkhyAkA api caturddaza 2 lakSAntaritAstAvadvaktavyA yAvatte'pyasaGkhyeyA bhavanti, uktaM ca "codasa lakkhA siddhA nivaINekko ya hoi savvaTTe / ThANe purisajugA hoMti'saMkejjA // ve punaravi coddasa lakkhA siddhA nivaINa dovi savvaTTe / dugaThANe'vi asaMkhA purisajuMgA hoMti nAyavvA // jAya lakkhA lakkhA coddasa siddhA pannAsa hoMti savvaTThe / pannAsadvANevi u purisajugA hoMti'saMkhejjA // guttarA uThANA savvaTTe ceva jAva pannAsA / ekkekaMtaraThANe purisajugA hoMti'saMkhejjA // tato'nantaraM caturddaza lakSA narapatInAM nirantaraM sarvArthasiddhe ekaH siddhau, bhUyaH caturddaza lakSAH sarvArtha ekaH siddhauH, evaM caturddazacaturddazalakSAntarita ekaikaH siddhau tAvadvaktavyo yAvatte'pyekakA asaGkhyeyA bhavanti, tato bhUyo'pi caturddaza lakSA narapatInAM nirantaraM sarvArthasiddhau, tato dvau nirvANe, tataH punarapi caturddaza lakSAH sarvArthasiddhe tato bhUyo'pi dvau nirvANe evaM caturddazalakSAntaritau 2 dvau 2 nirvANe tAvadvaktavyau yAvatte'pi dvikasaGkhyayA asaGkhyeyA bhavanti, evaM trika 2 saGkhyAdayo'pi yAvatpaJcAzatsaGkhyAzcaturddazacaturddazalakSAntaritAH siddhau pratyekamasaGkhyeyA vaktavyAH, uktaM ca"vivarIyaM savvaTTe coddasalakkhA univvuo ego / savve ya parivADI pannAsA jAva siddhIe // tataH paraM dve lakSe narapatInAM nirantaraM nirvANe, tato dve lakSe nirantaraM sarvArthasiddhau, tatastisro lakSA nirvANe, tato bhUyo'pi tisro lakSAH sarvArthasiddhe, tatazcatasro lakSA nirvANe, tataH punarapi catasro lakSAH sarvArthasiddhe, evaM paJca paJca SaT 2 yAvadubhayatrApyasaGkhyeyA lakSA vaktavyAH, "tena paraM dulakkhAiM do do ThANA ya samaga vaccaMti / sivagaisavvadvehiM iNamo tesiM vihI hoI // do lakkhA siddhIe do lakkhA naravaINa savvaTThe / evaM tilakkha caDa paMca jAva lakkhA asaMkhejjA // tataH paraM catastrizcitrAntaragaNDikAH, tadyathA- prathamA ekAdikA ekottarA dvitIyA ekhAdikA trA, tRtIyA ekAdikA tryuttarA, caturthI tryAdikA dvayAdiviSamottarA, Aha ca"sivagaisavvadvehiM cittaMtaragaMDiyA tao cauro / ego guttariyA gAi biuttarA biiyA // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 154 gAitiuttarAe gAi visamuttarA cautthI u|" prathamA bhAvyateprathamamekaH siddhau tato dvau sarvArthasiddhe tatastrayaH siddhau tatazcatvAraH sarvArthe tata: paJca siddhau tata: paTsarvArtha evamekottarAyA vRddhA zivagatau sarvArthe ca tAvadvaktavyAH yAvadubhayatrApyasaGkhyA bhavanti, uktaM ca "paDhamAe siddheko donni u savvaTThasiddhaMbhi / / tatto tinni nariMdA siddhA cattAri hoMti savvaTThe / iya jAva asaMkhejjA sivagaisavvasiddhehiM // samprati dvitIyA bhAvyate, tataH urdhvamekaH siddhau trayaH sarvArthe tataH paJca siddhau sapta sarvArthe tato nava siddhau ekAdaza sarvArthe tataH trayodaza siddhau paJcadaza sarvArthe evaM dvyuttarayA vRddhA zivagatau sarvArthe ca tAvadvaktavyau yAvadubhayaMtrApasaGkhyeyA bhavanti, uktaM ca "tAhe diuttarAe siddhekko tinni hoMti savvaTTe / evaM paMca ya satta ya jAva asaMkhejja doNNivi // 235 samprati tRtIyA bhAvyate, tataH paramekaH siddhau catvAraH sarvArthe tataH sapta siddhau daza sarvArthe, tatatrayodaza siddhau SoDaza sarvArthe evaM tryuttarayA vRddhA zivagatau sarvArthe ca krameNa tAvadavaseyaM yAvadubhayatrApyasaGkhyeyA gatA bhavanti, uktaM ca "egaM cau satta dasagaM jAva asaMkhejja hoMti te dovi / sivagayasavvadvehiM tiuttarAe unAyavvA // samprati caturthI bhAvyate sA ca vicitrA, tatastasyAH parijJAnArthamayamupAyaH pUrvocAryerdarzitaH, iha ekonatriMzatsaGkhyAstrikA UrdhvAdhaH paripATya paTTikAdau sthApyante, tatra prathame trike na kiJcidapi prakSipyate, dvitIye dvau prakSipyete tRtIye paJca caturthe nava paJcame trayodaza SaSThe saptadaza saptame dvAviMzatiH aSTame SaT navame aSTau dazame dvAdaza ekAdaze caturddaza dvAdazo'STAviMzatiH trayodaze SaDvizati: caturddaze paJcaviMzatiH paJcadeze ekAdaza SoDaze trayoviMzatiH saptadaze saptacatvAriMzat aSTAdaze saptatiH ekonaviMze saptasaptatiH viMzatau eka: ekaviMze dvau dvAviMze saptAzItiH trayoviMze ekasaptatiH caturvize dviSaSTiH paJcavize ekonasaptatiH SaDvi caturviMzatiH saptaviMze SaTcatvAriMzat aSTAviMze zataM ekonatriMze SaDviMzatiH, uktaM ca 44 " [tAhe] tiyagAivisamuttarAe auNatIsaM tu tiyaga ThAveDaM / paDhame nathi ukhevo sesesu imo bhave khevo // duga paNa navagaM terasa sattarasa duvIsaM ca chacca aTTheva / bArasa caudasa taha aTThavIsa chavvIsa paNuvIsA // ekkArasa tevIsA sIyAlA satari sattahattariyA / iga duga sattAsII eguttarameva bAvaTThI // auNattari cauvIsA chAyAla sayaM taheva chavvIsA / ee sikkhegA tigaaMtaMtA jahAkamaMso // eteSu ca rAziSu prakSipteSu yadbhavati tAvantastAvantaH krameNa siddo sarvArthe viMzatiH tataH Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nandI-cUlikAsUtraM paJcaviMzatiH siddhau nava sarvArthe tata ekAdaza siddhau paJcadaza sarvArthe tataH saptadaza siddhau ekatriMzatsarvArthe tata ekonaviMzatsiddau aSTAviMzatiH sarvArthe tata: siddho caturdaza Sar3ivazatiH sarvArthe tataH paJcAzatsiddho trisatiM sarvArthe tato'zItiH siddho catvAraH sarvArthe tataH paJca siddho navatiH sarvArthe tatazcatuHsaptatirmuktau paJcaSaSTiH sarvArthasiddhe tataH siddhau dvisaptatiH saptaviMzatiH sarvArthe ekonapaJcAzat muktau vyuttaraMzattaM sarvArthe tata ekonaviMzatsiddhau, uktaM ca - "sivagaisavvaTThehiM do do ThANa visamuttaro neyaa| jAva uNatIsaTThANe guNatIsaM puNa chavIsAe / atra 'jAve'tyAdi yAvadekonatriMzattame sthAnetrikarUpe SaDvizatau prakSiptAyAmekonatriMzadbhavati, evaMdvayAdiviSamottarA gaNDikA asaGkhayeyAstAvadvaktavyA yAvadajitakhAmipitA jitazatruH samutpannaH navaraM pAzcAtyAyAM 2 gaNDikAyAM yadantyamaGkasthAnaM taduttarasyAmAdimaMdraSTavyaM, tathA prathamAyAM gaNDikAyAmAdimamaGkasthAnaM siddhau dvitIyasyAM sarvArthe tRtIyasyAM siddau caturthyAM sarvArthe, evamasaGkhyAsvapi gaNDikAkhAdimAntyAnyaGkasthAnAni krameNaikAntaritAnI zivagatau sarvArthe ca veditavyAni, etadeva digmAtrapradarzanato bhAvyate, tatra prathamAyAM gaNDikAyAmantyamaGkasthAnamekonatriMzattata ekonatriMzadvArAn sA ekonatriMzadUrvAdha:krameNa sthApyate, tatra prathame'Gke nAsti prakSepaH, dvitIyAdiSu cAGkeSu 'duga paNa navagaM terase'tyAdayaH traNeNa prakSepaNIyA rAzayaH prakSipyante, teSuprakSipteSu ca satsu padyat krameNa bhavati tAvantastAvantaH krameNa siddhau sarvArthe ityevaM veditavyAH, tadyathA-ekonatriMzatsarvArthe siddhAvekatriMzattatazcatustriMzatsarvArthe siddhAvaSTAtriMzattato dvicatvAriMzatsarvArthe SaTcatvAriMzatsiddhau tata ekapaJcAzatsarvArthe paJcatriMzatsiddhau saptatriMzatsarvArthe siddhAvekacatvAriMzatricatvAriMzatsarvArthe saptapaJcAzatsiddhau tataH paJcapaJcAzatsarvArthe catuHpaJcAzatsiddhau catvAriMzatsarvArthe dvicatvAriMzatsiddhau sarvArthe SaTsaptatiH siddho navanavatiH SaDuttarazataM sarvArthe triMzatsiddhau ekatriMzatsarvArtha siddhau SoDazAdhikaM zataM sarvArthe zataM siddhAvekanavatiH sarvArthe'STAnavatiH tripaJcAzatsiddhau paJcasaptatiH sarvArthe siddhAvekonatrizaMzataM paJcapaJcAzatsarvArthe, / eSA dvitIyA gaNDikA, asyAM ca gaNDikAyAmantyamaGkasthAnaM paJcapaJcAzat tatastRtIyasyAM gaNDikAyAmidamevAdimamaGkasthAnaM, tataH paJcapaJcAzadekonatriMzadvArAn sthApyate, tatra prathame'Gke nAsti prakSepo, dvitIyAdiSu cAGkeSu kramaNa dvikapaJcanavatrayodazAdaya: pUrvoktarAzayaH krameNa prakSepaNIyAH prakSipyante, iha cAdimamaGkasthAnaM siddho tatasteSu prakSepaNIyeSu rAziSu prakSipteSu satsu yat 2 krameNa bhavati tAvantastAvantaH prathamAdaGkAdArabhya siddho sarvArthe ityevaM krameNa veditavyAH, evamanyAkhapi gaNDikAsUktaprakAreNa bhAvanIyaM, uktaM ca "visamuttarA ya paDhamA evamasaMkhavisamuttarA neyaa| savvatthavi aMtillaM annAe AimaM tthaannN||1|| auNattIsaMvArA ThAveuMnatthi paDhama ukkhevo| sese aDavIsAe svvtthudugaaiukkhevo||1|| sivagai paDhamAdIe bIAe taha ya hoi svvtttthe| iya egaMtariyAI sivgisvvtttthtthaannaaii||2|| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 154 evamasaMkhejjAo cittaMtaragaMDiyA muNeyavvA / jAva jiyasatturAyA ajiyajiNapiyA samuppanno || 3 || tathA 'amare' tyAdi, vividheSu parivartteSu bhavabhramaNeSu jantUnAmavagamyate amaranaratiyagnirayagatigamanaM, evamAdikA gaNDikA bahava AkhyAyante, 'settaM gaMDiyANujoge' so'yaM gaNDikAnuyogaH / 'se kiM ta'mityAdi, atha kAstAcalAH ?, iha cUlA zikharamucyate, yathA merau cUlA, tatra cUlA iva cUlA dRSTivAde parikarmasUtrapUrvAnuyoge'nuktArthasaGgrahaparA granthapaddhatayaH, tathA cAha cUNikRta - " diTTivAe jaM parikammasuttapuvvANuyoge na bhaNiyaM taM cUlAsu bhaNiyaM" ti / 237 atra sUrirAha - cUlA AdimAnAM caturNAM zeSANi pUrvANyacUlakAni, tA eva cUlA AdimAnAM caturNAM pUrvANAM prAk pUrvavaktavyatAprastAve cUlAvastUnIti bhaNitAH, Aha ca cUNNikRt -"tA eva cUlA AillapuvvANaM cauNhaM cullavatthUNi bhaNitA" etAzca sarvasyApi dRSTivAdasyopari kila sthApitAstathaiva ca paThyante, tataH zrutaparvvate cUlA iva rAjante iti cUlA ityuktAH, tathA poktaM cUrNikRtA - "savvuvariTThiyA paDhijjaMti, ato tesu ya pavvayacUlA iva cUlA" iti, tAsAM ca cUlAnAmiyaM saGkhyA--prathamapUrvasatkAzcatasraH dvitIyapUrvasatkA dvAdaza tRtIyapUrvasatkA aSTau caturthapUrvasatkA daza tathA ca pUrvamuktaM sUtre - "cattAri duvAlasa aTTha ceva dasa ceva cUlavatthUNi / AillANa cauNhaM sesANaM cUliyA natthi // sarvasaGkhyayA cUlikAzcatustriMzat, 'se ttaM cUliyaM 'tti athaitAzcalikAH / 'diTThivAyassa na 'mityAdi, pAThasiddhaM, navaraM 'sajjA vatthU'tti saGkhyeyAni vastUni tAni paJcaviMzatyuttare dve zate, kathamiti cet, iha prathamapUrve daza vastUni dvitIye caturddaza tRtIye aSTau caturthe'STAdaza paJcame dvAdaza SaSThe dve saptame SoDaza aSTame triMzat navame viMzatiH dazame paJcadaza ekhAdaze dvAdaza dvAdaze trayodaza trayodaze triMzaccaturddaze paJcaviMzati:, tathA sUtre prAk pUrvavaktavyatAyAmuktaM "dasa coddasa aTThaTThAraseva bArasa duve ya [ mUla] vatthUNi / solasa tIsA vIsA panarasa anuppavAmi // bArasa ekkArasame bArasame teraseva vatthUNi / tIsA puNa terasame coddasame panavIsA u // sarvasaGkhyA cAmUni dve zate paJcaviMzatyadhike, tathA saGkhyeyAni cUlAvastUni tAni ca catustrizatsaGkhyAkAni / sAmpratamoghato dvAdazAGgAbhidheyamupadarzayati mU. (155 ) icceyaMmi duvAlasaMge gaNipiDage anaMtA bhAvA anaMtA abhAvA anaMtA heU anaMtA aheu anaMtA kAraNA anaMtA akAraNAanaMtA jIvA anaMtA ajIvA anaMtA bhavasiddhiyA anaMtA abhavasiddhiA anaMtA siddhA anaMtA asiddhA pannattA mU. ( 156 ) 'bhAvamabhAvA heUmaheu kAraNamakAraNe ceva / jIvAjIvA bhaviamabhaviA siddhA asiddhAya // vR. ityetasmin dvAdazAGge gaNipiTake' etatpUrvadeva vyAkhyeyaM, anantA bhAvA - dIvAdayaH padArthAH prajJaptA iti yoga:, tathA anantA abhAvA:- sarvabhAvAnAM pararUpeNAsattvAt ta evAnantA abhAvA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI - cUlikAsUtraM 238 dRSTvyA:, tathAhi - khaparasattAbhAvAbhAvAtmakaM vastuta, yathA jIvo jIvAtmanA bhAvarUpo ajIvAtmanA cAbhAvarUpaH, anyathA'jIvatvaprasaGgAt, atra bahu vaktavyaM tattu nocyate granthagaurava bhayAditi, tathA'nantA ' hetavo' hinoti gamayati jijJAsitadharmmaviziSTamarthamiti hetu:, te cAnantA:, tathAhivastuno'nantA dharmAste ca tatpratibaddhadharmaviziSTavastugamakAstato'nantA hetavo bhavanti yathoktahetupratipakSabhUtA ahetavaH, te'pi anantAM, tathA anantAni kAraNAni ghaTapaTAdInAM nirvarttakAni mRtpiNDatantvAdIni, anantAnyakAraNAni, sraveSAmapi kAraNAnAM kAryAntarANyadhikRtyAkAraNatvAt, tathA jIvA - prANinaH, ajIvA:- paramANudvyaNukAdayaH, , bhavyA-anAdipAriNAmikasiddhigamanayogyatAyuktAH, tadviparitA abhavyAH, siddhA apagatakarmamalakalaGkAM, asiddhAH saMsAriNaH, ete sarve'pyanantA: prajJaptAH, iha bhavyA bhavyAnAmAnantye'bhihite'pi yatpunarasiddhA anantA ityabhihitaM tatsiddhebhyaH saMsAriNAmanantaguNatAkhyApanArthaM / samprati dvAdazAGgavirAdhanAphalaM traikAlika-mupadarzayati mU. ( 157 ) icceiaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM tIe kAle anaMtA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM anupariahiMsu, icceiaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM paDupannakAle parittA jIvA AnAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM anupariadvaMti, icceiaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM aNAgae kAle anaMtA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAra anupariadvissaMti / icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM tIe kAle anaMtA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAra vIivaiMsu, icceiaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM paDuppannakAle parittA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAra vIIvayaMti, icceiaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM anAgae kAle anaMtA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAra vIIvaissati / icceiaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi nAsI na kayAi na bhavai na kayAi na bhavissai bhuviM ca bhavai a bhavissai a dhuve niae sAsae akkhae avvae avaTThie nicce se jahAnAmae paMcatthikAe na kayAe nAsI na kayAi natthi na kayAi na bhavissai bhuviM ca bhavai a bhavissai a dhuve niyae sAsae akkhae avvae avaTThie nicce, evAmeva duvAlasaMge gaNipiDage na kayAi nAsI na kayAi natthi na kayAi na bhavissai bhuniM ca bhavai a bhavissai a dhuve niae sAsae akkhae avvae avaTThie nicce / se samAsao cauvvihe pannatte, taMjahA- davvao khittao kAlao bhAvao, tattha davvao NaM suanANI uvautte savvadavvAiM jANai pAsai, khittao naM suanANI uvautte savvaM khettaM jANai pAsai kAlao naM suanANI uvautte savvaM kAlaM jANai pAsai bhAvao naM suanANI uvautte savve bhAve jANai pAsai / vR. 'icceiya' mityAdi, ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakamatIte kAle'nantA jIvA AjJayAyathoktAjJAparipAlanA'bhAvato virAdhya caturantaM saMsArakAntAraM vividhazArIramAnasAnekaduHkhaviTaSizatasahasradustaraM bhavagahanaM 'anupariyaTTisu' anuparAvRttavanta Asan, iha dvAdazAGgaM sUtrArthobhayabhedena trividhaM dvAdazAGgameva cA''jJA, AjJApyate jantugaNo hitapravRttau yayA sA''jJetivyutpatteH tatazcAjJA trividhA, tadyathA - sUtrAjJA arthAjJA ubhayAjJA ca samprati amUSAmAjJAnAM virAdhanA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-157 239 zcintyante-tatra yadA'bhinivezavazato'nyathA sUtraM paThati tadhA sUtrAjJAvirAdhanA, sA ca yathA jamAliprabhRtInAM, yadA tvabhinivezavazato'nyathA dvAdazAGgArthaM prarUpayati tadA'rthAjJAvirAdhanA, sA ca goSThAmAhilAdInAmavaseyA, yadA punarabhinivezavazataH zraddAvihInatayA hAsyAdito vA dvAdazAGgasya sUtramarthaM ca vikuTTayati tadA ubhayAjJAvirAdhanA, sA ca dIrdhasaMsAriNAmabhavyAnAMcAnekeSAM vijJeyA, athavA paJcavidhAcAraparipAlanazIlasya paropakArakaraNaikatatparasya gurohitopadezavacanaM AjJA, tAmanyathA samAcaran paramArthato dvAdazAGgaM virAdhayati, tathA cAha cUrNikRt 'ahavA ANatti paJcavihAyArAyaraNasIlassa guruNohiyovaesakyaNaM ANA, tamannahA AyaraMteNa giNipiDagaM virAhiyaM bhavaitti" tadevamatIte kAle virAdhanAphalamupadarya samprati vartamAnakAle darzayati 'icceiya'mityAdi, sugamaM navaraM parittA' iti parimitA natvanantA asaGkhyeyAvA, vartamAnakAlacintAyAM virAdhakamanuSyANAM saGkhyeyatvAt, 'anupariyaTuMti'tti anuparAvarttante-bhramantItyarthaH, bhaviSyati kAle virAdhanAmupadarzayati-'icceiya'mityAdi, idamapi pAThasiddhaM, navaraM pariyaTThissaMti'tti anuparAvatiSyante-paryaTiSyantItyarthaH, tadevaM virAdhanAphalaM traikAlikamupadarya sampratyArAdhanAphalaM traikAlikaM darzayati-'icceiya'mityAdi, sugamaM navaraM vIivaiMsutti vyatikrAntavantaH saMsArakAntAramullaGghaya muktimavAptA ityarthaH, 'vIIvaissaMti'tti vyatikramiSyanti, etacca kAlikaM virAdhanAphalamArAdhanAphalaM ca dvAdazAGgasya sadA'vasthAyitve sati yujyate, nAnyathA, tataH sadAvasthAyitvaM tasyAha 'icceiya'mityAdi, ityetadvAdazAGgaM gaNipiTakaM na kadAcinnAsIt, sadaivAsIditi bhAva, anAditvAt, tathA na kadAcina bhavati, sarvadaivavartamAnakAlacintAyAM bhavatIti bhAvaH, sadaiva bhAvAt, tathA na kadAcina bhaviSyati, kintu bhaviSyaccintAyAM sadaiva bhaviSyatIti pratipattavyaM, aparyavasitatvAt, tadevaM kAlatrayacintAyAM nAstitvapratiSedhaM vidhAya sampratyastitvaM pratipAdayati'bhuvica'ityAdi, abhUt bhavati bhaviSyati ceti, evaM trikolAvasthAyitvAt dhruvaM mervAdivat, dhruvatvAdeva sadaiva jIvAdiSu padArtheSu pratipAdakatvena niyataM paJcAstikAyeSu lokavacanavat niyatatvAdeva ca zAzvataM-zazvadbhavanasvabhAvaMzAzvatatvAdeva ca satatagaGgAsindhupravAhapravRttAvapi (padma) puNDarIkadraha iva vAcanAdipradAne'pi akSayaM-nAsya kSayo'stItyakSayamakSayatvAdeva ca avyayaM mAnuSottarAdvahi: samudravat, avyayatvAdeva sadaiva pramANe'vasthitaM jambUdvIpAdivat, evaM ca sAda'vasthAnena cintyamAnaM nityamAkAzavat, sAmpratamatraiva dRSTAntamAha_ 'se jahAnAme'tyAdi, tadyathAnAma paJcAstikAyA:-dharmAstikAyAdayaH na kadAcinnAsannityAdi pUrvavat, 'evameve'tyAdi nigamanaM nigadasiddha, 'se samAsao' ityAdi, tadvAdazAGga samAsatazcaturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca, tatra dravyato 'Na'miti vAkyAlaGkAre zrutajJAnI upayuktaH sarvadravyANi jAnAti pazyati, tatrAha- nanu pazyatIti kathaM ?, na hi zrutajJAnI zrutajJAnajJeyAni sakalAni vastUni pazyati, naiSa doSaH, upamAyA atra vivakSitatvAt, pazyatIva pazyati, tathAhi-mervAdIn padArthAnadRSTAnapyAcAryaH ziSyabhya Alikhya darzayati tatasteSAM zrotRNAmevaM buddhirupajAyate bhagavAneSagaNI sAkSAtpazyanniva Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nandI-cUlikAsUtraM vyAcaSTe iti, evaM kSetrAdiSvapi bhAvanIyaM, tato na kazciddoSaH, anye tu na pazyatIti paThanti, tatra codyasyAnavakAza eva, zrutajJAnI cehAbhinnadazapUrvadharAdi-zrutakevalI parigRhyate, tasyaiva niyamataH zrutajJAnabalena sarvadravyAdiparijJAnasambhavAt, tadArastu ye zrutajJAninasta sarvadravyAdiparijJAne bhajanIyAH, kecitsarvadravyAdi jAnanti kecinneti bhAvaH, itthambhUtA ca bhajanA matinaicitryAdveditavyA, Aha ca cUNikRt-"Arao puNa je suyanANI te savvadavvanANapAsaNAsu bhaiyA, sA yamayaNA maivisesao jaanniyvvtti|" samprati saGgrahagAthAmAhamU.(158) akkhara sannI sammaM sAiaMkhalu spjjvsiaNc| gamiaM aMgapaviTuM sattavi ee spddivkkhaa| va.'akkharasannI'tyAdi, gatArthA, navaraM saptApyete pakSAM sapratipakSA, te caivam-akSarazrutamanakSarazrutamityAdi, idaMca zrutajJAnaMsarvAtizayaratnakalpaM prAyo gurbadhInaMcatato vineyajanAnugrahArthaM yo yathA cAsya lAbhastaM tathA darzayatimU.(159) AgamasattharagahaNaM jaMbuddhiguNehiM aTThahiM dittuN| biMti suanANalaMbhaMtaM puvvavisArayA dhiiraa|| vR. Agame'tyAdi, A-abhividhinA sakala zrutaviSayavyAptirUpeNa maryAdayAvA yathAvasthitaprarUpayA gamyante-paricchidyante'rthA yena sa AgamaH, sa caivaM vyutpattyA avadhikevalAdilakSaNo'pi bhavati tatastadvayavacchedArthaM vizeSaNAntaramAha-'zAstre'ti ziSyate'neneti zAstramAgamarUpaM zAstramAgamazAstra, AgamagrahaNena SaSTitantrAdikuzAstravyavacchedaH,to yathAvasthitArthaprakAzanAbhAvato'nAgamatvAd AgamazAstrasya grahaNaM AgamazAstrasyagrahaNaM yadbuddhiguNairvakSyamANaiH kAraNabhUteraSTabhidRSTaM, tadeva grahaNaM zrutajJAnasya lAbhaMbruvate pUrveSu vizAradA-vipazcita: dhIrAHvrataparipAlane sthirAH, kimuktaM bhavati?- yadeva jinapraNItapravacanArthaparijJAnaM tadeva paramArthataH zrutajJAnaM, na shessmiti|| buddhiguNairaSTabhirityaktaM, tatastAneva buddhiguNAnAhamU.(160) sussUsai 1 puDipucchai 2 suNei 3 giNhai a4 Ihae yA'vi tatto apohae vA 6 dhArei 7 karei vA smm8|| vR. 'sUssUsaI'tyAdi, pUrvaM tAvat zuzrUSate-vinayayukto guruvadanArAvindAdvinirgacchadvacanaM zrotumicchati, yatra zaGkitaM bhavati tatra bhUyo'pivinayanamratayAvacasA gurumanaH prahlAdayan pRcchati, pRSTeca sati yadguruH kathayati tatsamyak-vyAkSepaparihAreNa sAvadhAnaH zRNoti zrutvA cArtharUpatayA gRhNAti, gRhItvA ca IhatepUrvAparAvirodhena paryAlocayati, cazabdaH samuccAyArthaH, apizabdAtpa(bda: pa)ryAlocayan kiJcit khabuddhA'pyutprekSate iti sUcanArthaH, tataH paryAlocanA'nantaramapohate-evametat yadAdiSTamAcAryeNa nAnyathetyavadhArayati, tatastama)nizcitaM svacetasi vismRtyabhAvArthaM samyag dhArayati, karoti casamyag-yathoktamanuSThAnaM, yathoktamanuSThAnamapi zrutajJAnaprAptihetuH tadAvaraNakSayopazamanimittatvAt / tadevaM guNA vyAkhyAtAH, samprati yacchuzrUSate ityuktaM tatra zravaNavidhimAhamU.(161) mUaMhuMkAraM vA bADhakkAra paDipuccha viimNsaa| tatto pasaMgapArAyaNaM ca pariNi? sttme| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 mUlaM-161 vR. 'mUya'mityAdi, mUkamiti prathamato mUkaM zRNuyAt, kimuktaM bhavati?-prathamazravaNe saMyatagAtrastUSNImAsIta, tato dvitIye zravaNehuGkAraM dadyAt, vandanaM kuryAdityarthaH, tatastRtIye vADhaMkAraM kuryAt, vADhamevametannAnyatheti, tatazcaturthe zravaNe tu gRhItapUrvApatasUtrAbhiprAyo manAk pratipRcchAM kuryAt, kathametaditi?, paJcame mImAMsAM-pramANajijJAsAM kuryAditi bhAvaH SaSThe zravaNe taduttarottaraguNaprasaGgaH pAragamanaM cAsya bhavati, tataH saptame zravaNe prinisstthaa-guruvdnubaasste| evaM tAvacchravaNa- . vidhiruktaH, samparati vyAkhyAnavidhimabhidhitsurAhamU.(162) suttattho khalu paDhamo bIo nijjuttattimiIsio bhnnio| taio niraviseso esa vihI hoi anuoge| vR. 'suttatthI' ityAdi, prathamAnuyoga: sUtrArthaH sUtrArthapratipAdanaparaH, khaluzabda evakArArthaH, sa cAvadhAraNe, tato'yamarthaH-guruNA prathamo'nuyogaH sUtrArthAbhidAnalakSaNa eka kartavyaH, mA bhUt prAthamikavineyAnAM matimoha:, dvitIyo'nuyogaH sUtrasparzikaniyuktimizrito bhaNitastIrthakaragaNadharaiH, sUtrasparzikaniyuktimizritaM dvitIyamanuyoga gururvidadhyAdityAkhyAtaM tIrthakaraNagaNadharairiti bhAvaH, tRtIyazcAnuyogo niravazeSaH-prasaktAnuprasaktapratipAdanalakSaNa ityepaHuktalakSaNo vidhirbhavatyanuyoge vyAkhyAyAm, Aha-pariniSThA saptame ityuktaM, trayazcAnuyogaprakArAstadevatkatham?, ucyate, trayANAmanuyogAnAmanyatamena kenacitprakAreNa bhUyo 2 bhAvyamAnena saptaM pArAH zravaNaM kAryate tato na kazciddopaH, athavA kaJcinmandamativineyamadhikRtya taduktaM draSTavyaM, na punareSa eva sarvatra zravaNavidhiniyamaH, udghaTitajJavineyAnAMsakRcchravaNata evAzeSagrahaNadarzanAditi kRtaM prsnggen| mU.(163) se taM aMgapaviTTa, se taM suanANaM, se taM parokkhanANaM, setaM nNdii| vR. 'setta'mityAdi, tadetacchutajJAnaM, tdettprokssmiti|| nandyadhyayanaM pUrva prakAzitaM yena vipmbhaavaarthm| tasmai zrIcUrNikRte namo'stu viduSe paropakRte / / 1 / / madhye samastabhUpIThaM, yazo ysyaabhivrddhte| tasmai zrIharibhadrAya, nmssttiikaavidhaayine||2|| vattirvAcUNivA ramyA'pina mandamedhasAM yogyaa| abhavadiha tena teSAmupakRtaye patna eSa kRtH||3|| bahvarthamalpazabdaM nandyadhyayanaM vivRNvatA kushlm| yadavApi malayagiriNA siddhi tenAznutAM lokH||4|| arhanto maGgalaM me syuH, siddhAzca mama mngglm|| sAdhavo maGgalaM samyaga, jaino dharmazca mngglm||5|| muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA nandIsUtrasya malayagiriAcAryeNa viracitA TIkA parisamAptA 44 prathamAcUlikA nandIsUtraM-samApta | 30/16 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 nandI - cUlikAsUtraM pariziSThaM - 1 "anujJAnandI" mU. ( 1 ) se kiM taM aNunnA ?, aNunnA chavvihA pannattA, taMjahA - nAmANunnA 1 ThavaNANunnA 2 davvANunnA 3 khittANunnA 4 kAlANunnA 5 bhAvANunnA 6 se kiM taM nAmANunnA ?, 2 jassa naM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANaMvA ajIvANaM vA tadubhayassa vA tadubhayANaM vA anuNNatti nAmaM kIrai se taM nAmANunnA, se kiM taM ThavaNANutrA ?, ThavaNANutrA je naM kaTukamme vA potthakamme vA lippakamme vA cittakamme vA gaMdhime vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA akkhe vA varADae vA ege vA aNege vA sabbhAvaTThavaNAe vA asabbhAvaThavaNAe vA anuNNatti ThavaNA Thavijjai se taM ThevaNANuNNA. nAmaThavaNANaM ko paiviseso ?, nAmaM AvakahiaMThavaNA ittariA vA hujjA AvakahiA vA, se kiM taM davvANunnA ?, 2 duvihA pannattA, taMjahA- Agamao a noAgamao ya, se kiM taM Agamao davvANunnA ?, Agamao davvANutrA jassa naM aNunnatti payaM sikkhiaM ThiNaM jiaM miaM parijiaM nAmasamaM dhosasamaM ahINakkharaM aNaccakkharaM avvAiddhakkharaM akkhaliaM amiliaM aviccAmeliaM paDiputraM paDipuNNaghosaM kaMThoTThavippamukkaM guruvAyaNovagayaM se naM tattha vAaNAe pucchaNAeM pariyaTTaNAe dhammakahAe no anuppehAe, kamhA? 'anuvaogo davva 'mitikaDunegamassa ege anuvautte Agamao ikkA davvANunnA dunni anuvauttA Agamao dunni davvANunnA au tinnianuvauttA Agamao tini davvANunnA o evaM jAvaiA anuvauttA tAvaiAo davvANunnA o evameva vavahArassavi, saMgahassa ego vA aNego vA anuvautto vA anuvauttA vA davvANunA vA davvANunnA o vA sA egA davvANunA, ujjusu assa ege anuvautte Agamao egA davvANunnA puhuttaM necchai, tiNDaM saddanayANaM jANae anuvautte avatthU, kamhA ?, jai jANae anuvautte na bhavai jai anuvautte jANae na bhavai, se taM Agamao davvANuNNA, se kiM taM noAgamao davvANunnA ?, noAgamao davvANuNNA tivihA patrattA, taMjahAjANagasarIradavvANunnA bhaviasarIradavvANuNNA jANagasarIrabhaviasarIravairittA davvANuNNA, se kiM taM jANagasarIradavvANuNNA aNunnattipayatthAhigArajANagassa naM jaM sarIraM vavagayacuacAviacattadehaM jIvavippajaDhaM sijjAgayaM vA saMthAragayaM vA nisIhiAgayaM vA siddhisilAtalagayaM vA aho naM imeNaM vA sarIrasamussaeNaM aNunnattipayaM AdhaviaM patraviaM parUviaM daMsiaM nirdasiaM uvadaMsiaM, jahA ko diTTaMto ?, ayaM ghayakuMbhe AsI ayaM mahukuMbhe AsI, se taM jANagasarIradavvANuNNA, se kiM taM bhaviyasarIradavvANuNNA ?, bhaviyasarIradavvANuNNA je jIve joNIjammaNanikkhate imeNaM ceva sarIrasamussaeNaM AdatteNaM jiNadidveNaM bhAveNaM anuNNattipayaM siakAle sikkhissai na tAva sikkhar3a, jahA ko diTTaMto?. ayaM ghayakuMbhe bhavissai ayaM mahukuMbhe bhavissai, settaM bhaviasarIradavvANuNNA, se kiM taM jANagasarIrabhavi asarIravairittA davvANuNNA ?, jANagasarIrabhavi asarIravairittA davvANuNNA tivihA pannattA, taMjahA -loiA louttariA kuppAva (ya) NiyA ya. se kiM taM loiA davvANunnA ?, loiA davvANuNNA tivihA pannattA, taMjahA- sacittA acittA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-1 243 mIsiA, se kiMtaMsacittA?, sacittA se jahAnAmae rAyA i vA juvarAyA ivAIsare ivA talavare i vA mADaMvie i vA koDuvie i vA inbhe i vA seTThIi vA satthavAhe i vA seNAvai i vA kassai kammi kAraNe tuDe samANe AsaMvA hatthi vA uDhevA goNaM vAkharaMvA ghoDayaM vA elayaM vA ayaM vA dAsaMvA dAsiM vA anujANijjA settaM sacittA, se kiM taM acittA?, acittA se jahAnA-mae rAyA i vA juvarAyA ivA Isarei vA talavare ivA koDuvie i vA mAGasayaNaM vA chattaM vA cAmaraMvA paDagaMvA mauDaM vA hiraNNaM vA suvaNNaM vA kaMsaMvA dUsaMvA maimuttiasaMkhasilappavAlarattarayaNamAiaMsaMtasArasAvaijjaM anujANijjA, setaM acittA davvANuNNA se kiM taMrisiA davANunA?, mIsiA davvANuNNA se jahAnAmae rAya ivA Isare i vA talavare i vA mADaMviei vA koDuvie i vA inbhe ilA siTii vA seNAvaI ivA satthavAhe ivA kassai kmikAraNe tuDe samANe hatthi vA muhabhaMDagamaMDiaMAsaMvA ghAsagacAmaramaMDiaMsakaDaaM dAsaMvA dAsiMvA savvAlaMkAravibUsianujANijjA, setaM mIsiA davvANuNNA, setaMloiA davvANuNNA, se kiM taM kuppAva(ya)NiyA davvANunA?, kuppAva(ya)NiyA davvANuNNA tivihA pannattA, taMjahA-sacittA acittA mIsiA, se kiM taM sacittA?, sacittA se jahAnAmae Ayarie i vA uvajjhAe i vA kassai kammi kAraNe tuDhe samANe AsaMvA hatthiM vA ursevA goNaM vA kharaMvA ghoDaM vA ayaM vA elagaMvA dAsaMvA dasi vA anujANijjA, setaM sacittA kuppaav(y)nniaa| se kiM taM acittA? acittA se jahAnAmae Ayarie i vA uvajjhAe i vA kassai kammi kAraNe tuDhe samANe AsanaM vAsayanavA chattaM vA cAmaraMvA paTTevA mauDaMvA hiraNNaM vAsuvaNNaM vA kaMsaMvA dUsaM vA naNimuttiasaMkhasilappavAlarattarayaNamAiaMsaMtasArasAvaejja anujANijjA, setaMsacittA kuppAva(ya)NiA se kiMtaM mIsiAdavvANuNNA?, misiAdavvANuNNA, setaMkuppAva(ya)NiA davvANuNNA se kiM taM louttariA davvANuNNA?, louttariA davvANuNNA tivihA pannattA, taMjahAsacittA acittA mIsiA, se kiMtaM sacittA?, sacittA se jahAnAmae Ayarie i vA uvajjhAe ivA pavattae i vA therei vAgaNI i vA gaNaharei vA gaNAvaccheyae ivA sIsassa vA sissiNIe ivA kammi kAraNe tuDhe samANe sIsaMvA sissiNIaMvA anujANijjA, se taM sacittA, se kiMtaM acittA?, acittA se jahAnAmae Ayarie ivA uvajjhAe i vA pavattae i vA there i vAgaNI i vA gaNadharei vAgaNAvaccheyae ivA sisassa vA sissiNIei vA kammi kAraNe tuDe samANe vatthaM vA pAyaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapucchaNaM vA anujANijjA, se taM acittA, se kiM taM mIsiA?, 2 se jahAnAmae Ayarie i vA uvajjhAe i vA pavattae i vA there i vA gaNI i vA gaNahare i vA gaNAvaccheyae i vA sissassa vA sissiNIe vA kammi ya kAraNe tuDhe sissaM vA sissiNIaM vA sabhaMDamattovagaraNaM anujANijjA, se taM mIsiA, se taM louttariA, se taM jANagasarIrabhaviasarIravairittA davvANunA, senaM noAgamao davvANunA, se taMdavvANunA 3 se kiM taM khittANuNNA? khittANuNNA jaNaM jassa khittaM anujANai jattiaMvA jammi vA khitte, se taM khittANuNNA 4 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nandI-cUlikAsUtraM se kiMtaMkAlANunA? kAlANuNNA japaNaM jassa kAlaM anujANai jattiaMvA kAlaM anujANai jammi vA kAleanujANai, taM0-tItaM paDuppannaM vA aNAgataM vA vasaMtaM vA hemaMtaM vA pAusaM vA avatthANaheuM, saMtaM kAlANuNNA5 se kiMtaMbhAvANunA?, bhAvANuNNA tivihA pannattA, taMjahA-loiAkuppAvayaNiyAloguttariA, se kiMtaM loiyA bhAvANuNNA?, 2 se jahAnAmae rAyAivA juvarAyAi vA jAva tuDe samANe kassai kohAibhAvaM anujANijjA, saMte lIiA bhAvANuNNA, se kiMtaMkuppAvayaNiA bhAvANuNNA?, 2 se jahAnAmae Ayarie vA jAva kamhi kAraNe tuDhe samANe kAlociyanANAiguNo jogiNo viNIyassakhamAipahANassa susIlassa sissassativiheNaM tigaraNavisuddheNaM bhAveNaM AyAraMvA sUyagaDaMvA ThANaM vA samavAyaMvA vivAhapannatrtivA nAyAdhammakahavA uvAsagadasAovAaMtagaDadasAo vAamuttarovavAiyadasAo vA paNhAvAgaraNaM vA vivAhasuyaMvA dihivAyaMvA savvadavvaguNapajjavehiM savvANuogaM anujANijjA, setaM loguttariA bhAvANuNNA, se taM bhAvANuNNA 6 mU.(2) 'kimaNunnA kassa'NunA kevaikAlaM pvttiaannunaa| __ Aigara parimatAle pavattiyA ushsennss| mU.(3)anuNNA 1 uNNamaNI 2 namaNI 3 nAmaNI4 ThavaNA5 pabhAvo6 pabhAvaNaM7 payAro tadubhayahiya 9 majjAyA 10 nAo11 maggo ya12 kappo a13|| mU.(4)saMgaha 14 saMvara 15 nijjara 16 ThiikAraNa ceva 17 jIvavuDipayaM 18 // paya 19 pavaraM ceva 20 tahA vIsamaNuNNAi naamaaiN|| anujJAnandI samAptA / parisiSTha-2 yoganandI) vR.nANaM paMcavihaM pannattaM, taMjahA-AbhinibohiyanANaM 1 suyanANaM 2 ohinANaM 3 manapajjavanANaM 4 kevalanANaM 5, tattha naM cattAri nANAiM ThappAiM ThavaNijjAiM no uddissijjaMti no samuddissijjaMti no anuNNavijaMti suyanANassa puNa uddeso 1 samuddeso 2 aNunA 3 anuogo ya pavattai4, jai suyanANassa uddeso 1 samuddeso 2 aNunA 3 anuogo 4 pavattai kiM aMgapaviTThassa uddeso 1 samuddeso 2 aNunnA 3 anuogo 4 pavattai ? kiM aMgabAhissa uddeso 1 samuddeso 2 maNunA 3 anuogo pavattai 4? go0 aMgapaviTThassa vi uddeso samuddeso aNunnA anuogo pavatai aMgabAhirassavi uddeso 1 samuddeso 2 anuNNA 3 anuogo 4 pavattai, imaM puNa paTThavaNaM paDucca aMgabAhirassa uddeso0 4, jai aMgabAhirassa uddeso jAva anuogo pavattai kiM kAliyassa uddeso0 4, ki ukkAliyassa uddeso0 4,?, kAliyassa uddeso0 4, imaM puNa paTThavaNaM paDucca ukkAliyassa uddeso0 4, jai ukkAliyassa uddeso0 4, kiM Avassagassa uddeso samuddeso anuNNA anuogo pavattai Avassagavairittassa0 4?, go0 Avassagassavi uddeso0 4 Avassagairittassavi uddeso0 4 jaiAvassagassa uddeso kiM sAmAiyassa 1 cauvIsatthayassa 2 vaMdanassa 3 paDikkamaNassa 4 kAussaggassa5 paccakkhANassa 6? savvesiM etesiM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-4 245 uddeso 1 samuddeso 2 anuNNA 3 anuogo pavattai 4 / jai Avassagavairittassa uddeso0 4 kiM kAliyasuyassa uddeso0 4 ukkAliyasuyassa uddeso0 4?, kAliyassavi uddeso0 4 ukkAliyassavi uddeso0 4, ___ jai ukkAliyassa uddeso0 4 kiM dasavekAliyassa 1 kappiyAkappiyassa 2 cullakappasuyassa 3 mahAkappasuyassa 4 uvavAiyasuyassa5 rAyapaseNIsuyassa 6 jIvAbhigamassa7 patravaNAe8 mahApannAvAe 9 pamAyappamAyassa 10 naMdIe 11 anuogadArANaM 12 devidathayassa 13 taMdulaveyAlissa14 caMdAvijjhayassa 15 sUrapannattIe 16 porasimaMDalassa 17 maMDalappavesassa 18 vijjAcaraNaviNicchiyassa 19 gaNivijjAe 20 saMlehaNAsuyassa 21 vihArakappassa 22 viyarAgasuyassa 23 jhANavibhattIe 24 maraNavibhattIe 25 maraNavisohIe 26 AyavibhattIe 27 AyavisohIe 28 caraNavisohIe 29 AurapaccakkhANassa 30 mahApaccakkhANassa 31?, savvesiM eesiM uddeso 1 samuddeso 2 anuNNA 3 anuogo pavattai 4 / ___ jai kAliyassa uddeso jAva anuogo pavattai kiM uttarajjhayaNANaM 1 dasANaM 2 kappassa 3 vavahArassa 4 nisIhassa5 mahAnisIhassa 6 isibhAsiyANaM 7 jaMbuddIvapannattIe 8 caMdapannattIe 9 dIvapannattIe 10 sAgarapannattIe (dIvasAgarapa0) 11 khuDDiyAvimANapavibhattIe 12 mahalliyAvibhANapavibhattIe 13 aMgacUliyAe 14 vaggacUliyAe 15vivAhacUliyAe 16 aruNovavAe 17 varuNovavAe 18 garulovavAe 19 dharaNovavAe 20 vesamaNovavAe 21 velaMdha-rovavAyassa 22 devidovavAyassa 23 uTThANasuyassa 24 samuTThANasuyassa 25 nAgapariyAvaNiyANaM 26 nirayAvaliyANaM 27 kappiyANaM 28 kappavaDisiyANaM 29 pupphiyANaM 30 pupphacUliyANaM 31 [vaNhiyANaM 32] vaNhidasANaM 33 AsIvisabhAvaNANaM 34 diTThivisabhAvaNANaM 35 cAraNabhA0 36 sumiNabhA0 (cAraNasumiNa) 37 mahAsumiNabhA0 38 teyagginisaggANaM 39?, savvesipi eesiM uddeso jAva anuogo pavattai 4 / jai aMgapaviTThassa uddeso jAva anuogo 4 pavattei kiM AyArassa 1 suyagaDassa 2 ThANassa 3samavAyassa4viAhapannattIe5 nAyAdhammakahANaM6 uvAsagadasANaM7 aMtagaDadasANaM8 anattarovavAiyadasANaM 9 paNhAvAgaraNANaM 10 vivAgasuyassa 11 diTThivAyassa 12?, savvesiM eesiM . uddeso 1 samuddeso 2 anuNNA 3 anuogo pavattai 4 / imaM puNa paTThavaNaM paDucca imassa sAhussa imAi sAhuNIe uddeso 1 samuddeso 2 anuNNA 3 anuogo 4 pavattai khamAsamaNANaM hattheNaM sutteNaM attheNaM tadubhaeNaM uddesAmi samuddesAmi anujaannaami|| yoganandI samAptA muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA nandIsUtre malayagiriAcAryeNa viracitA TIkA parisamAptA |44 prathamAcUlikA "nandIsUtraM"-samApta Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM namo namo nimmala saNassa paMcama gaNadhara zrI sudharmA svAmine namaH 45 anuyogadvArasUtram saTIkaM dvitIyaM cUlikA sUtraM (mUlam + malladhArIya hemacandrasUri viracitAvRttiH) 7. aiM namaH / zrIvItarAgAya nmH| samyaksurendrakRtasaMstutapAdapadma-muddAmakAmakarirAjakaThorasiMham / saddharmadezakavaraM varadaM nato'smi, vIraM vizuddhatarabodhanidhiM sudhIram // 1 // anuyogabhRtAM pAdAn vande shriigautmaadisuuriinnaam| niSkAraNabandhUnAM vizeSato dhrmaadaatRnnaam||2|| yasyAH prasAdamatulaM saMprApya bhavanti bhvyjnnivhaaH| __ anuyogavedanistAM prayataH zrutavedatAM vande / / 3 / / ihAtigambhIramahAnIradhimadhyanipatitAnaya'ratnamivAtidurlabhaM prApya mAnuSaM janma tato'pi labdhvA tribhuvanaikahitazrImaJjinapraNItabodhilAbhaM samAsAdya viratyanuguNapariNAmaM pratipadya caraNadharmamadhItya vidhivat sUtraM samadhigamya tatparamArthaM vijJAya svaparasamayarahasyaM tathAvidhakarmakSayopazamasaMbhavinIM cAvApya vizadaprajJAM jinavacanAnuyogakaraNe yatitavyaM tasyaiva sakalamano'bhilaSitArthasArthasaMsAdhakatvena ythoktsmgrsaamgriiphltvaat| ca cAnuyogo yadyapyanekagranthaviSayaH saMbhavati, tathApi pratizAstra pratyadhyayanaM pratyeddezakaM prativAkyaM pratipadaM copakAritvAtprathamamanuyogadvAraNAmasau vidheyaH / jinavacane hyAcArAdi zrutaM prAyaH sarvamapyupakramanikSepAnugamanayadvArairvicAryate, prastutazAstre ca tAnyevopakramAdidvArANyabhidhAsyante, ato'syAnuyogakaraNe vastuto jinavacanasya sarvasyApyasau kRto bhavatItyatizayopakAritvAtprakRtazAstrasyaiva prathamamanuyogo vidheyH| __ sa ca yadyapi cUrNiTIkAdvAreNa vRddhairapi vihitaH tathApi tadvacasAmatigambhIratvena duradhigamatvAd mandamatinA'pi mayA'sAdhAraNazrutabhaktijanitautusukyabhAvato'vicAritasvazaktitvAdalpadhiyAmanugrahArthatvAcca krtumaarbhyte|| mU. (1) nANaM paMcavihaM patrattaM, taMjahA-AbhinibohiyanANaM suyanANaM ohinANaM manapajjavanANaM kevlnaannN|| vR.asya ca zAstrasya paramapadaprAptihetutvena zreyobhUtatvAt saMbhAvyamAnavighnatvAt tadupazamArtha ziSTasamayaparipAlanArthaM cAdau maMgalarUpaM sUtramAha-'nANaM paJcavihaM' ityAdi, vyAkhyA-jJAtirjJAnaM Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 1 'kRtyalyuTo bahulaM' iti vacanAt bhAvasAdhanaH, jJAyate paricchidyate vastvanenAsmAdasminveti vA jJAnaM, jAnAti - svaviSayaM paricchinattIti vA jJAnaMjJAnAvaraNakarmmakSayopazamakSayajanyo jIvasvatattvabhUto bodha ityarthaH, 'paJcavihaM' ti paJceti-saGkhyAvacano vidhAnAni vidhA: - bhedAH paJcavidhA asyeti paJcaprakAramityarthaH, 'pannattaM ti prajJaptamarthatastIrthakaroH sUtrato gaNadharaiH prarUpitamityarthaH, anena sUtrakRtA AtmanaH svamanISikA parihRtA bhavati, athavA prAjJAt tIrthakarAdAptaM-prAptaM gaNadharairitI prAjJAptam, athavA prAjJaiH - gaNadharaistIrthakarAdAttaM gRhItamiti prAjJAttaM, prajJayA vA bhavyajantubhirAptaM prAptaM prajJAptaM, na hi prajJAvikalairidamavApyata iti pratItameva, husvatvaM sarvatra prAkRtatvAdityakyavArthaH, akSarayojanA tvevam-jJAnaM paramagurubhiH prajJaptamiti sambandhaH, katividhamIti, atrocyate, paJcavidhamiti / - tasyaiva paJcavidhatvasyopadarzanArthamAha- 'taMjahe 'tyAdi, tadyathetpupanyAsArthaH, AbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnam avadhijJAnaM manaH paryAyajJAnaM kevalajJAnaM ceti / tatra abhItyAbhimukhe nIti naiyatye, tatazcAbhimukho vastuyogyadezAvasthAnApekSI niyata-indriyANyAzritya svasvaviSayapekSI bodhaH abhinibodha itI bhAvasAdhanaH, svArthikataddhitotpAdAtsa evAbhinibodhikam, abhinibudhyate AtmanA sa ityabhinibodha iti karmmasAdhano vA, abhinibudhyate vastvasAvityabhinibodha iti kartRsAdhano vA, sa evAbhinibAMdhirkAmati tathaiya, AbhinibodhakaM ca tad jJAnaM cAbhinibodhikajJAnam - indriyapaJcakamanonimitto bodha ityarthaH / zravaNaM-zrutam abhilApaplAvitArthagrahaNasvarUpa upalabdhivizeSaH, zrutaM ca tad jJAnaM ca zrutajJAnam, athavA zrUyati iti zrutaM - zabdaH sa cAsau kAraNe kAryopacArAd jJAnaM ca zrutajJAnaM, zabdo hi zrotuH sAbhilApajJAnasya kAraNaM bhavatIti so'pi zrutajJAnamucyate / avadhAnamavadhiHindriyAdyanapekSamAtmana: sAkSAdarthagrahaNam, avadhireva jJAnamavadhijJAnam / athavA avadhi:-maryAdA tenAvadhinA-rUpidravyamaryAdAtmakena jJAnamavadhijJAnaM / 247 saMjJibhirjIvai: kAyayogena manovargaNAbhyo gRhItAni manoyogena manastvena pariNamitAni dravyANi manAMsItyucyante, teSAM manasAM paryAyAH - cintanAnuguNAH pariNAmAsteSu jJAnaM manaH paryAyajJAnam, athavA yathoktasvarUpANi manAMsi paryeti- avagacchatIti mana: paryAyamiti karmmaNyaN tacca tad jJAnaM ca mana: paryAyajJAnaM / kevalaM saMpUrNajJeyaviSayatvAt saMpUrNa tacca tad jJAnaM ca kevalajJAnamiti / avagrahAdibhedacintA tveteSAM jJAnAnAmatra na kriyate, sUtre'nuktatvenAprastutatvAt nandyAdiSu vistareNoktatvAcceti / anena ca zAstrasyAdAveva jJAnapaJcakotkIrttanena maGgalaM kRtaM bhavati, sakalaklezavicchedahetutvena jJAnasya paramamaGgalatvAt / abhidheyaM tu guNaniSpannAnuyogadvAralakSaNazAstranAmata eva sakAzAtpratIyate, upakramAdyanuyogAdvArANAmevehAbhidhAsyAmAnatvAt / prayojanaM tu prakaraNakartu zrotro : pratyekamanantaraparambharabhedAcintanIyaM, tatra prakaraNakarturanantaraM sattvAnugrahaH prayojanaM zrotuzcaprakaraNArthaparijJAnaM, paramparaM tu dvayorapi paramapadaprAptiH, idaM tu yadyapIha sAkSAnnoktaM tathApi sAmarthyAdavasIyate, tathAhi sattvAnugrahapravRttA evaM paramagurava idamupadizanti, tadanugrahe ca krameNa paramapadaprAptiH pratItaiva, zrotA'pi gurubhyaH prastutaprakaraNArtha vijAnAti, - Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tatparijJAne ca sakalajinavacanAnuyogakaraNe kuzalatAmAsAdayati, tatkuzalatAyAM ca viprahAya heyAnupAdAya upAdeyAn saMprApya prakarSavaccaraNakaraNaM kRtvA'tiduSkaratapazcaraNaM anubhUya vizadakevalAlokataH sakalatrilokItalasAkSAtkaraNaM pravizya sakalakarmavicchedakartR zailezIkaraNaM sakalamuktajanazaraNaM prmpdmdhigcchtiiti| . sambandho'pyupAyopeyalakSaNo gamyata eva, vacanarUpApannaM hi zAstramidamupAyastadarthastUpeya iti / evaM ca samastazAstrakAraNAM samayaH paripAlito bhavati, uktaM ca taiH "saMbaMdhabhidheyapaoyaNAI taha maMgalaM ca stthmmi| sIsapavittinimittaM nivvigghatthaM ca ciMtimjA / / " ityalaM vistrenn| mU. (2)tattha cattAri nANAiM ThappAiM ThavaNijjAiM no uddisaMti no samuddisati no aNunavijaMti, suyanANassa uddeso samuddeso anunnA anubhogo ya pavattai vR. yadi nAma jJAnaM paJcavidhaM prajJaptaM tataH kimityAha-'tatthe'tyAdi, 'tatra tasmin jJAnapaJcake AbhinibodhikAvadhimanaH paryAyakevalAkhyAni catvAri jJAnAni 'ThappAiMti sthApyAniasaMvyavahAryANi, vyavahAranayohiyadeva lokasyopakAre vartate tadeva saMvyavahArya manyate, lokasya ca heyopAdeyeSvartheSu nivRttipravRttidvAreNa prAyaH zrutameva sAkSAdatyantopakAri, yadyapi kevalAdidRSTamarthaM zrutabhidhatte tathApi gauNavRttyA tAni lokopakArINiti bhaavH| __ yadyuktanyAyenAsaMvyavahAryANi tAni tataH kimityAha-'ThavaNijjAI'ti tataH sthApanIyAni etAni, tathAvidhopakArAbhAvato'saMvyavahAryatvAttiSThantu, na tairihoddezasamuddezAdyavasare'dhikAra ityarthaH, athavA sthApyAni-amukharANi svasvarUpapratipAdane'pyasamarthAni, na hi zabdamantareNa svasvarUpamapi kevalAdInI pratipAdayituM samarthAni, zabdazcAnantarameva zrutatvenokta iti svaparasvarUpapratipAdane zrutameva samarthaM, svarUpakathanaM cedamataH sthApyAni, amukharANi yAni catvAri jJAnAni tAnIhAnuyogadvAravicAraprakrame kimityAha-amupayogitvAt sthApanIyayAni, anadhikRtAni, yatraiva hyuddezasamuddezAnujJAnadaya: kriyante tatraivAnuyogaH taddvArANi copakramAdIni pravarttante, evaMbhUtaM tvAcArAdi zrutajJAnameva ityata uddezAdyaviSayatvAdanuyogIni zeSajJAnAni, ityto'traandhikRtaani| ___ atrAha-anuyogo vyAkhyAnaM, tacca zeSajJAnacatuSTayasyApi pravarttata eveti kathamanupayogitvaM?, nanu samayacaryAnibhajJatAsUcakamevedaM vaco, yato hanta tatrApi tadjJAnapratipAdakasUtrasaMdarbha eva vyAkhyAyate, sa ca zrutameveti shrutsyaivaanuyogprvRttiriti|| __ athavA sthApyAni-gurvanadhInatvenoddezAdyaviSayabhUtAni, etadeva vivRNoti-sthApanIyAnIti, ekArthoM dvAvapi, idamuktaM bhavati, anekArthatvAdatigambhIratvAdvividhamantrAdyatizayasampannavAcca prAyo gurUpadezApekSaM zrutajJAnaM, tacca gurorantike gRhyamANaM paramakalyANakozatvAduddezAdividhinA gRhyata iti tasyoddezAdayaH pravartante, zeSANi tu catvArijJAnAni tadAvaraNakarmakSayakSayopazamAbhyAM svata eva jAyamAnAni noddeshaadiprkrmmpekssnte| yatazcaivamata Aha-'no uddisijjaMti'tyAdi no uddizyante no samuddizyante no anujJAyante, Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 2 249 tatra idamadhyayanAdi tvayA paThitavyamiti guruvacanavizeSa uddezaH, tasminneva ziSyeNa ahInAdilakSaNopete'dhIte gurornivedite sthiraparicitaM kurvidamiti guruvacanavizeSa eva samuddezaH, tathA kRtvA gurornivedite samyagidaM dhArayAnyAMzcAdhyApayeti tadvacanavizeSa evAnujJA, 'suyanANasse' tyAdi zrutajJAnasyoddezaH samuddezo 'nujJA anuyogazca pravartate / tatroddezAdInAM trayANAM svarUpaM saMkSepata uktamapi vineyAnugrahArtha kiJcidvistarataH ucyatetatrAcArAdyaGgasya uttarAdhyayanAdikAlika zrutaskandhasya aupapAtikAdyutkAlikopAGgAdhyayanasya cAyamuddezavidhi:-ihAcArAGgAdyanyatarazrutamadhyetumicchati yo vinayaH saH svAdhyAyaM prasthApya guruM vijJapayati- bhagavan ! amukaM mama zrutamuddizata, gururapi bhaNati 'icchAma' iti, tato vineyo vandakaM dadAti ?, tato gururutthAya caityavandanakaM karoti, tata Urdhvasthito vAmapArzvIkRtaziSyoM yogotkSepanimittaM paJcaviMzatyucchvAsAmAnaM kAyotsargaM karoti, 'caMdesu nimmalayare 'ti yAvaccaturviMzatistavaM cintayatItyarthaH, tataH pAritakAyotsarga: saMpUrNa caturviMzatistavaM bhaNitvA tathAsthita eva paJcaparameSThinamaskAraM vAratrayamuccArya 'nANaM paJcavihaM pannatta' mityAdi uddezanandIM bhaNati, tadante ca 'idaM puna: prasthApanaM pratItya asya sAdhoridamaGgamamuM zrutaskaMdhaM idamadhyayanaM vA uddizAmi kSamAzramaNAnAM hastena sUtramarthaM tadubhayaM ca uddiSTa' mityevaM vadati, kSamAzramaNAnAmityAdi tvAtmano'haGkAravarjanArthamabhidhatte, tato vineya 'icchAmI 'ti bhaNitvA vandanakaM dAdati 2, tata utthito bravIti- 'saMdizata kiM bhaNAmIti, ' tato gururvadati 'vanditvA pravedaye 'ti, tayo vinaye 'icchAmI 'ti bhaNitvA vandanakaM dadAti 3, tataH punarutthitaH pratipAdayati- 'bhavadbhirmamAmukaM zrutamuddiSTamicchAmyanuzAsti' tato guruH pratyuttarayati - 'yogaM kurvi 'ti, evaM sandiSTo vineya 'icchAmi'ti bhaNitvA vandanakaM dadAti, tato'trAntare namaskAramuccAyannasau guru pradakSiNayati, tadante ca guro: purataH sthitvA punarvadati-'bhavadbhirmamAmukaM zrutamuddiSTamicchAmyanuzAsti' tato gururAha - 'yogaM kurvi 'ti, evaM sandiSTa icchAmiti bhaNitvA vanditvA ca punastathaiva guruM pradakSiNayati, tadante ca punastathaiva guruziSyayorvacanaprativacane, tathaiva ca tRtIyapradakSiNAM vidadhAti vineyaH, etAni ca caturthavandanakAdIni trINyapi vandanakAnyekameva caturthaM gaNyate, ekArthapratibaddhatvAditi 4, tatastRtIyapradakSiNAnte gururniSIdIti, nipaNNasya ca guroH purato'rddhAvanatagAtro vineyo vakti- 'yuSmAkaM praveditaM saMdizata sAdhUnAM pravedayAmi' tato gururAha- 'pravedaye'ti, tata icchAmIti bhaNitvA vineyo vandanakaM dadAti 5, pratyutthitazcoccAritapaJcaparameSThinamaskAraH punarvandanakaM dadAti 6, punaritthato vadati- 'yuSmAkaM praveditaM sAdhUnAM ca tat praveditaM sandizata karomi kAyotsargaM' tato gururanujAnIte - 'kurvi 'ti, tataH punarapi vandanakaM dadAti 7, / etAni sapta thobhavandanakAni zrutapratyayAni bhavanti, tataH pratyutthito'bhidhatte - 'amukasyoddezanimittaM karomi kAyotsargamanyatrocchu sitAdityAdi yAvadvyutsRjAmIti' tata: kAyotsargasthitaH saptaviMzatimaccchvAsAMzcintayati 'sAgaravaragambhIre' ti yAvaccaturviMzatistavaM cintayati ityarthaH / uddesasamuddese sattAvIsaM anunnavaNayAe' itivacanAt, tataH pAritakAryotsargaH saMpUrNa Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM caturviMzatistavaM bhaNitvA parisamAptoddezakriyatvAd guroH thobhavandanakaM dadAti, tacca na zrutapratyayaM, kiM tarhi ?, zrutadAtRtvAdinA guruH paramopakArI, tadvinayapratipattinimittamiti / ___ aGgAdisamuddeze'pyayameva vidhirvaktavyo, navaraM pUrva pravedite yogaM kurvityuktamatra tu sthiraparicitaM kurviti vadati, yogotkSepakArayotsargo nandyAkarSaNaM pradakSiNAtrayavidhizca na kriyate, zeSaH saptavandanakAdiko vidhistthaiv| __ anujJAvidhistu yogotkSepakAyotsargavarjaH sarvo'pyuddezavidhidvaktavyo, navaraM pravedite gururvadati-'samyag dhArayAnyeSAM ca pravedaya' anyAnapi pAThyetyarthaH, AvazkAdiSu taNDulavicAraNAdiprakIrNakeSvapi caiSa eva vidhiH, navaraM svAdhyAyaprasthApanaM yogotkSepakAryotsargazca na kriyate, evaM sAmAyikAdyadhyayaneSudezakeSu ca caityavandanapradakSiNAtrayAdivizeSakriyArahitaH saptavandanapradAnAdikaH sa eva vidhiriti tAvadiyaM cUrNikAralikhitA sAmAcArI, sAmprataM punaranyathApi tAH samupalabhyante, na ca tathopalabhya sammoha: karttavyaH, vicitratvAtsAmAcArINAmiti / idAnImanuyogavidhirucyate-tatrAnuyoge-vakSyamANazabdArthaH, sa yadA'dhItasUtrasyAcAryapradaprasthAnayogyasya ziSyasyAnujJAyate tadA'yaM vidhi:-prazasteSu tithinakSatrakaraNamuhUrteSu prazaste ca jinAyatanAdau kSetre bhuvaM pramAW ekA gurUNAmekA tvakSANAmiti niSadyAdvayaM kriyate, tataH prAbhAtikakAle pravedite niSadyAnipaNNasya gurozcolapaTTakarajoharaNamukhavastrikAmAtropakaraNo vineyaH purato'vatiSThate, tato dvAvapi guruziSyau mukhavastrikA pratyupekSayataH, taya ca samagraM zarIraM pratyupekSayataH, tato vineyo guruNA saha dvAdazAvarttavandanakaM dattvA vdti| 'icchAkAreNa saMdizata svAdhyAyaM prasthApayAmi' tatazca dvAvapi svAdhyAyaM prasthApayataH, tataH prasthApite svAdhyAye guruniSIdati, tataH ziSyo dvAdazArvarttavandanakaM dadAti, tato gururutthAya ziSyeNa sahAnuyogaprasthApananimittaM kAyotsarga karoti, tato guruniSIdatI, tatastaM ziSyo dvAdazArvarttavandanakaM vandate, tato gururakSAnabhimantryottiSThati, utthAya ca niSadyAM purataH kRtvA vAmapArvIkRtaziSyazcaityavandanaM karoti, tataH samApte caityavandane punaH gururUrdhvasthita eva namaskArapUrarvavaM nandimuccArayati, tadante cAbhidhatte-'asya sAdhoranuyogamanujAnAmi kSamAzravaNAnAM hastena, dravyaguNaparyAyairanujJAnataH' tato vineyacchobhavandanakena vandate, utthitazca bravIti-'saMdizata kiMbhaNAmi?' tato gururAha-'vanditvA pravedaya' tato vandate ziSyaH, utthitastu bravIti- bhavadbhirmamAnuyogo'nujJAtaH, icchAmyanuzAsti' tato gururvadati- samyag dhArayo anyeSAM ca pravedaya' anyeSAmapi vyAkhyAnaM kuvityarthaH, tato vandate'sau, vanditvA ca guruM pradakSiNayati, pradakSiNAnte ca bhavadbhirmamAnuyogo'nujJAta ityAdhuktipratyuktidvitIyapradakSiNA ca tathaiva, punastRtIyApi tathaiva, tatastRtIyapradakSiNAnte gururniSIdati, tatpuraH sthitazca vineyo vadati-'yuSmAkaM praveditaM sandizata sAdhUnAM pravedayAmI'tyAdi, zeSamuddezavidhidvaktavyaM yAvadanuyogAnujJAnimittaM kAyotsargaM karoti, tadante ca saniSadyaH ziSyo guruM pradakSiNayati vandate ca, punaH pradakSiNayativandate ca, evaM tistro vArAH, tato guruodakSiNabhujAsanne niSIdati, tato gurupAramparyAgatAni mantrapadAni guruH tistro vArAH ziSyasya kathayati, tadanantaraM yathottare pravarddhamAnAH pravarasugandhamizrAstisro'kSatamuSTIstasmai dadAti, tato niSadyAyA gururutthAya ziSyaM tatropavezya Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-2 251 yathAsannihitasAdhubhiH, saha tasmai vandanakaM dadAti, tato vineyo nipadyAsthita eva nANaM paMcavihaM pannatta' mityAdisUtramuccArya yathAzakti vyAkhyAnaM karoti, tadante ca sAdhavo vandanakaM dadati, tataH ziSyo niSadyAtaH uttiSThati, gurureva punastatra nipIdati, tato dvAvapyanuyogAvisargArthaM kAlapratikramaNArthaM ca pratyekaM kAyotsarga kurutaH tataH ziSyo niruddhaM pravedayate niruddhaM krotiityrthH| ___ evaM zrutasyaiva uddezAdayaH pravarttante, na zeSajJAnAnAm, atra cAnuyogenaivAdhikAro na zeSaiH, anuyogadvAravicArasyaiveha prakAntatvAd / / mU.(3) jai suyanANassa uddeso samuddeso aNunnA anuogo ya pavattai, kiM aMgapaviTThassa uddeso samuddeso aNunnA anuogo ya pavattai ?, kiM aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNunnA anuogo ya pavattai?, aMgapaviTThassavi uddeso jAva pavattai, anaMgapaviTThassavi uddeso jAva pavattai, imaM puNa paTThavaNaM paDucca anaMgapaviTThassa anuogo|| va. atra yathAbhihitamupajIvyAha ziSyo-'yadI'tyAdi, yadhuktakrameNa zrutajJAnasyoddeza: samuddezo'nujJA anuyogazca pravartate, tahi kimasAvaGgapraviSTasya pravartate, utAGgabAhyasyeti / , tatrAGgeSu praviSTam-antargatamaGgapraviSTaM zrutam-AcArAdi, tadbAhyaM tu uttarAdhyayanAdi, atra gurunirvacanamAha-'aMgapaviTThassavi'tyAdi apizabdau parasparasamuccAyArthI, aGgapraviSTasyApyuddezAdi pravartate, aGgAdvAhyasyApi, 'idaM punaH' prastutaM 'prasthApanaM' prArambhaM pratItya' AzrityAGgabAhyasya pravartate netarasya, AvazyakaM hyatra vyAkhyAsyate, taccAGgabAhyameveti bhAvaH / / mU. (4) jai anaMgapaviTThassa anuogo, kiM kAliassa anuogo? ukkAliassa anuogo ?, kAliassavi anuogo ukkAliassavi anuogo, imaM puna paTThavaNaM paDucca ukkAliassa anuogo| vR.atrAGgabAhyasyeti sAmAnyoktau satyAM saMzayAno vineya Aha-'jai aMgabAhirasse'tyAdi, yadyaGgabAhyasyoddezAdiH kimasau kAlikasya pravarttate utkAlikasya vA? dvidhA'pyaGgabAhyasya saMbhavAditibhAvaH, tatra divasanizAprathamacaramapauruSIlakSaNe kAle'dhIyate nAnyatreti kAlikamuttarAdhyayanAdi, yattu kAlavelAmAtravarjaM zeSakAlAniyamena paThyate tduutkaalikm-aavshykaadi| atra guruH prativacanamAha- kAliyassavI'tyAdi, kAlikasyApyasau pravartate, utkAlisyApi, idaM punaH prastutaM prasthApanaM-prArambhaM pratItya utkAlikasyAsau mantavyaH, Avazyakameva hyatra vyAkhyAsyate, taccotkAlikameveti hRdayam // utkAlikasyeti sAmAnyavacane vizeSajijJAsuH pRcchati mU.(5) jai ukkAliassa anuogo kiM Avassagassa anuogo? Avassagavatirittassa anuogo?, Avassagassavi anuogo Avassagavatirittassavi anuogo imaM puna paTThavaNaM paDucca Avassagassa anuogo|| vR. yadyutkAlikasyoddezAdistatkimAvazyakasyAyaM pravartate yadvA''vazyakavyatiriktasya?, ubhayathA'pyutkAlikasya sambhavAditi prmaarthH| tatra zramaNaiH zrAvakaizcayobhayasandhyamavazyaMkaraNAdAvazyaka-sAmAyikAdipaDadhyayanakalApaH, tasmAttu vyatiriktaM-bhinna dazavaikAli Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM kAdi, gururAha - 'AvassagassavI' tyAdi, dvayorapyetayoH sAmAnyenoddezAdiH pravarttate, kiMtvidaM prastutaM prasthApanaM prArambhaM pratItyAvazyakasyAnuyogI netarasya sakalasAmAcArImUlatvAdasyaiveha zeSaparihAreNa vyAkhyAnAditi bhAvanIyam, uddezasamuddezAnujJAstvAvazyake pravarttamAnA apyatra nAdhikRtAH, anuyogAvasaratvAd, atastatparihAreNoktam 'anuogo 'tti, ayamatra bhAvArtha:anuyogasya prakrAntatvAt tadvaktavyatApratibaddhAyA asyA gAthAyA ihAvasaraH, tadyathA'nikhevegaTTha nirutti vihI pavittI ya kena vA kassa ? | taddArabheyalakkhaNatadarihaparisA ya suttattho // 1 // asyA vineyAnugrahArthaM vyAkhyA - ihAnuyogasya nikSepo-nAmasthApanAdiko vaktavyaH 1, tathA'nuyogasyaikAthikAni vaktavyAni, yadAha "anuogo ya niogo bhAsA vibhAsA ya vattiyaM ceva / ee anuogassasa ya nAmA egaTThiyA paMca // 2 // " tathA'nuyogasya niruktaM vaktavyaM, tadyathA-svAbhidhAyakasUtreNa sahArthasya anu-niyata: anukUlo vA yogaH-asyedamabhidheyamityevaM saMyojya ziSyebhyaH pratipAdanamanuyogaH sUtrArthakathanamityarthaH, athavA-ekasyApi sUtrasyAnanto'rtha ityartho mahAn, sUtraM tvaNu, tatazcANunA- sUtreNa sahArthasya yogo anuyoga:, taduktam "niyayAnukulo jogo suttassa'ttheNa jo ya anuogo / sutaM ca anuM teNaM jogo atthassa anuogo / / " 3, tathA'nuyogasya vidhirvaktavyo, yathA- prathamaM sUtrArtha eva ziSyasya kathanIyaH, dvitIyavArAyAM so'pi niryuktyarthakathanamizraH, tRtIyavArAyAM tu prasaGgAnuprasaGgAgataH sarvo'pyartho vAcyaH, taduktam "suttattho khalu paDhamo bIo nijjuttimIsito bhaNito / taio ya niravaseso esa vihI hoi anuogo / / " ityAdyanyo'pi atra vidhirvAcyo, diGmAtratvAdasyeti 4, tathA'nuyogasya pravRttiryathA bhavati tathA vAcyaM tatrodyamI sUrirudyaminaH ziSyAH, udyamI sUriranudyaminaH ziSyAH, anudyamI sUridyaminaH ziSyAH, anudyamI sUriranudyaminaH, ziSyA iti caturbhaGgI, atra prathamabhaGge anuyogasya pravRttirbhavati, caturthe tu na bhavati, dvitIyatRtIyayo'stu kAcitkathaJcidbhavatyapi 5, tathAnuyogaH kena karttavya iti tadyogyaH karttA'bhidhAnIyo, yadAha- "desakulajAirUvI saMghayaNI dhiijuo anAsaMsI / avikatthaNo amAI thiraparivADI gahiyavakko // thiraparivADi 'tti avismRtasUtraH / "jiyapariso jiyaniddo majjhattho desakAlabhAvannU / Asannaladdha paibho nANAvihadesabhANannU // 2 // paMcavi AyAre jutte suttatthadubhayavihinnU / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-4 253 AharanaheuuvanayaniuNo gaahnnaakuslo||3|| sasamayaparasamayaviU gaMbhIro dittimaM sivo somo| guNasayakalio jutto pavayaNasAraM parikaheuM // 4 // " 'sivo'tti mantrAdisAmarthyAdupazamitopadravaH, yuktaH-ucitaH pravacanasAraM parikathayituM 6 tathA ayamanuyogaH kasya zAstrasyaivaMbhUtena guruNA karttavya ityapi vAcyaM 7, tathA taddAra'tti tasya-anuyogasya dvArANi-upakramAdi yatraiva vakSyamANasvarUpANi vAcyAni 8, tathA 'bheda'tti teSAmeva dvArANAmAnupUrvInAmapramANAdiko'traiva vakSyamANasvarUpo bhedo vaktavyaH 9, tathA'nuyogasya lakSaNaM vAcyaM, yadAha "saMhiyA ya padaM ceva, payattho pyviggho| ___ cAlaNA ya pasiddhi ya, chavvihaM viddhi lkkhnnN||" prazne kRte sati pasiddhi'tti cAlanAyAM satyAM prasiddhiH-samAdhAnaM 'viddhi'tti jAnIhi, vyAkhyeyasUtrasya ca aliyamuvadhAyajaNaya' mityAdidvAtriMzaddoSarahitvAdikaM lakSaNaM vaktavyaH10, tathA tasyaiva anuyogasya yogyA pariSadvaktavyA, sA ca sAmAnyatastridhA bhavati, tadyathA "jANaMtiyA ajANaMtiyA ya taha duvviyaDDiyA cev| tivihA ya hoi parisA tIse nANattagaM vocchaM // 1 // " "guNadosavisesaNNU aNabhiggahiyA ya kussuimesuN| sA khalu jANagaparisA guNatattillA aguNavajjA / / 2 / / " "khIramivarAyahaMsA ne dhuTuMti guNe gunnsmiddhaa| dosevi ya chaDDittA te vasabhA dhIrapurisatti // 3 // " (iti jJAyakapariSat) . __. "je huMti pagaisuddhA bhigsaavgsiihkukkuddgbhuuyaa| rayaNamiva asaMThaviyA suhasaMNappA guNasamiddhA // 4 // " sAvagazabdaH sarvatra saMbadhyate, tato mRgasiMhakurkuTazAvo-laghumRgAdyapatyaM tadbhUtA atyantarjutvasAmyAt tatsadRzI yetyarthaH, sahajaratnamivAsaMskRtA 'suhasaNNappatti sukhaprajJApanIyA "jA khalu abhAviyA kussuihiM na ya sasamae gahiyasArA / __ akilesakarA sA khalu vairaM chakkoDisaMddhaM va / / 5 / / " paTkoNazuddhaM vajramiva-hIraka iva vizuddhA yA sA khalvajJAyakapariSaditi vAkyazeSaH / idAnIM durvidagdhapariSaducyate "na ya katthavi nimmAo na ya pucchai paribhavassa doseNaM / vatthivva vAyapuNNo phuTTai gAmillagaviyaDDho // 6 // " kiMcimmattaggAhI pallavagAhI ya turiyagAhI y| duviDDiyA u esA bhaNiyA tivihA imA parisA // 7 // atrAdyapariSaddvayamanuyogArha tRtIyA tvayogyeti 11, etatsarvamabhidhAya tataH sUtrArtho vaktavyaH 12 iti lezato vyAkhyAteyaM kasya zAstrasyAyamanuyoga iti saptamaM dvAraM cetasi nidhAya 'jai suyanANassa uddezo' ityAdisUtraprapaJcapUrvakamuktaM sUtrakRtA-'idaM punaH prasthApanaM pratItyA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 254 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vazyakasyAnuyoga' iti / / punarapyAha vineyaH mU. (6) jai Avassagassa anuogo kiM aMga aMgAI suakhaMdho ajjhayaNaM ajjhayaNAI uddeso uddeso?, Avassa(ssayaM) yassa naMno aMgaM no aMgAiM saMakhaMdho no suakhaMdhA no ajjhayaNaM ajjhayaNAiM no uddeso no uddesaa|| vR. yadyAvazyakasya prastuto'nuyogaH, tarhi kiM na'miti vAkakyAlaGkAre, kimiti paraprazne, kimekaM dvAdazAGgAntargatamaGgabhidam uta bahUnyaGgAni, athaikaH, zrutaskandho bahavo vA zrutaskandhAH, adhyayanaM vaikaM bahUni vA'dhyayanAni, uddezako vA eko bahavo vA uddezakA ityaSTau praznAH, tatra zrutaskandhaH adhyayanAni cedamiti pratipattavyaM, SaDadhyayanAtmakazrutaskandharUpatvAdasya, zeSAstu SaT praznA anAdeyAH, anaGgAdirUpatvAditi, etadevAha 'Avassayassa na'mityAdi, atrAha-nanvAvazyakaM kimaGgamaGgAnItyetat praznadvayamatrAnavakAzameva, nandyadhyayana evAsyAnaGgapraviSTatvena nirNItatvAt, tathAtrApyaGgabATotkAlikakrameNAnantaramevoktatvAditi, atrocyate yattAvaduktaM - 'nandyadhyayana evetyAdi' tadayuktaM yato nAvazyaM nandyadhyayanaM vyAkhyAya tata idaM vyAkhyeyamiti nimayo'sti, kadAcidanuyogadvAravyAkhyAnasyaiva prathamaM pravRtteH, aniyamajJApakazcAyameva sUtropanyAsaH, anyathA hyaGgabAhyatve'sya tatraiva nizcite kimihAGgAnaGgapraviSTacintAsUtropanyAseneti, maGgalArthamavazyaM nandirAdau vyAkhyeyA iti cenna, jJAnapaJcakAbhidhAnamAtrasyaiva maGgalatvAttasya cehApi kRtatvAditi, yaccoktam 'atropyaGgabAhyotkAlikakrameNe'tyAdi tatrApi samuditAnAmuddezasamuddezAnujJAnayogAnAM praznaprakaraNe taduktam, atra tu kevalo'nuyoga evAdhikRtaH, tatprastAvetvidamevoktamae-idaM punaH prasthApanaM pratItyAvazyakasyAnuyoga' ityato bhitraprastAvatvAt pRcchA kriyate 'Avassayassa naM ki'mityAdi, vismaraNazIlAlpabuddhimASatuSAdikalpasAdhvanugrahArthaM vetydossH||6|| tadevaM yasmAd 'idaM punaH prasthApanaM pratItyAvazyakasyAnuyoga' ityanenAvazyakamiti zAstranAma nirNItaM, yasmAccASTasvantaroktaprazneSvAvazyakaM zrutaskandhatvenAdhyayanakalApAtmakatvena ca nirNItaM tasmAtkimityAha mU.(7) tamhA AvassayaM nikkhivissAmi suaMnikkhivissAmi khaMdhaM nikkhivissAmi ajjhayaNaM nikkhivissaami| vR.yasmAtprastutAnuyogaviSayaM zAstramuktakrameNAvazyakAdirUpatayA nirNItaM tasmAdAvazyakaM nikSepsyAmi zrutaM nikSepsyAmi skandhaM nikSepsyAmi adhyayanaM nikSepsyA, idamuktaM bhavati-AvazyakAdirUpatayA prakRtazAstrasya nizcitatvAdAvazyakAdizabdAnAmartho nirUpaNIyaH, sacanikSepapUrvaka eva spaSTatayA nirUpito bhavati, ato'mISAM nikSepaH kriyate, tatra nikSepaNaM nikssepoythaasNbhvmaavshykaadernaamaadibhedniruupnnm|| mU.(8) . jattha ya jaM jANejjA nikkhevaM nikkhive nirvsesN| jatthAviana jANejjA caukkagaM nikkhivettth|| vR. tatra jaghanyato'pyasau caturvidho darzanIya iti niyamArthamAha-'yatra ca' jIvAdivastuni yaM jAnIyAt 'nikSepaM' nyAsaM, yatadonityAbhisaMbandhAttatra vastunitaM nikSepaM' nikSipet 'niravazeSaM' Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-8 255 samagraM, yatrApi ca na jAnIyAniravazeSa nikSepabhedajAlaM tatrApi nAmasthApanAdravyabhAvalakSaNaM catuSkaM nikSipeda, idamuktaM bhavati-yatra tAvannAmasthApanAdravyakSetrakAlabhavabhAvAdilakSaNA bhedA jJAyante tanna taiH sarvairapi vastu nikSipyate, yatra tu sarvabhedA na jJAyante tatrApi nAmAdicatuSTayena vastu cintanIyameva, sarvavyApakatvAttasya, na hi kimapi tadvastu asti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicaratIti gAthArthaH // __ tatra 'yathoddesaM nirdeza' ityAvazyakanikSepArthamAha. mU.(9)se kiMtaM AvassayaM?, AvassayaM cauvihaM pannattaM, taMjahA-nAmAvassayaMThavaNAvassayaM davvAvassayaM bhaavaavssyN| __ vR.atra 'se' zabdo mAgadhadezIprasiddho'thazabdArthe vartate, vAkyopanyAsArthaH, tathA coktam"atha prakriyApraznAnantaryamaGgalopanyAsanirvacanasamuccayeSu" iti, kimiti prazne, taditi sarvanAma pUrvaprakrAntaparAmarzArthe, tatazcAyaM samudAyArtha:-atha kiMsvarUpaM tadAvazyakam?, evaM praznite satyAcAryaH ziSyavacanAnurodhena AdarAdhAnArtha pratyuccArya nirdizati 'AvassayaM cauvviha'mityAdi, avazyaM karttavyamAvazyakam, athavA guNAnAM A-samantAdvazyamAtmAnaM karotItyAvazyakaM, yathA antaM karotIti antakaH, athavA-AvassayaMti prAkRtazailyA AvAsakaM, tatra 'vasa nivAse' iti guNazUnyamAtmAnam AsamantAt vAsayati guNairityAvAsakaM, 'cauvvihaM pannatta'ti catastro vidhA-bhedA asyeti caturvidhaM prajJaptaM-prarUpitamarthatastIrthakaraiH sUtrato gaNadharaiH, tadyathA-'nAmAvassaya'mityAdi, nAma-abhidhAnaM tadrUpamAvazyakaM nAmAvazyakam AvazyakabhidhAnamevetyarthaH, athavA nAmnA-nAmamAtreNAvazyakaM nAmAvazyakaM jIvAdItyarthaH, tallakSaNaM cedam "yadvastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tdrthnirpekssm| ___ paryAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA / " vineyAnugrahArthametadvyAkhyA-yadvastunaH indrAdeH 'abhidhAnam' indra ityAdivarNAvalImAtrabhidameva ca AvazyakalakSaNavarNacatuSTayAvalImAtraM yattadonityAbhisaMbandhAttannAmeti saMTaGkaH, atha prakArAntareNa nAmno lakSaNamAha-'sthitamanyArthe tadarthanirapekSaM paryAyAnabhidheyaM ceti' tadapi nAma, yatkathaMbhUtamityAha-anyazcAsAvarthazcAnyArthogopAladArakAdilakSaNaH tatra sthitam, anyavendrAdAvarthe yathArthatvena prasiddhaM sadanyatra gopAladArakAdau yadAropitamityarthaH, ata evAha'tadarthanirapekSam'iti, tasya-indrAdinAmno'rthaH-paramaizvaryAdirUpastadarthaH, sacAsAvarthazceti vA tadarthaH, tasya nirapekSa gopAladArakAdau tadarthasyAbhAvAt, punaH kiMbhUtaM tadityAha-'paryAyAnabhidheya'miti paryAyANAM-zakrapurandarAdInAmanabhidheyam-avAcyaM, gopAladArakAdayo hIndrAdizabdairucyamAnA apizacIpatyAdirivazakrapurandarAdizabdai bhidhIyante, atastannAmApi nAmatadvatorabhedopacArAtparyAyAnabhidheyamityucyate, cazabdo nAmna eva lakSaNAntarasUcakaH, zacIpatyAdau prasiddhaM tannAma vAcyArthazUnye anyatra gopAladArakAdau yadAropitaM tadapi nAmeti tAtparya, tRtIyaprakAreNApi tallakSaNamAha "yAdRcchikaM ca tatheti tathAvidhavyutpattizUnyaM DitthaDavitthAdirUpaM yAdRcchikaM' svecchayA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM nAma kriyate tadapi nAmetyAyArthaH / / atha nAmAvazyakasvarUpanirUpaNArthaM sUtrakAra evAha mU. (10) se kiM taM nAmAvassayaM?, 21 jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA Avassaetti nAtaM kajjai se taM naamaavssyN| vR. atha kiM tatrAmAvazyakam iti prazne satyAha-'nAmAvassayaM jassa na'mityAdi, atra dvikalakSaNenAGkena sUcitaM dvitIyamapi nAmAvassayaMtipadaM dRSTavyam, evamanyatrApi yathAsambhavamabhyUhyaM, namiti vAkyAlaGkAre, yasya vasastatuno jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAmajIvAnAM vA tadubhayasya vA tadubhayAvAM vA Avazyakamiti yannAma kriyate tannAmAvazyakamityAdipadena sambandhaH, nAma ca tadAvazyaka ceti vyutpatteH, athavA yasya jIvAdivastunaH Avazyakamiti nAma kriyate tadeva jIvAdivastu nAmAvazyakaM nAmnA-nAmamAtreNAvazyakaM nAmAvazyakamiti vyutpatteH, vAzabdAH pakSAntarasUcakA iti samudAyArthaH, ___ tatra jIvasya kathamAvazyakamiti nAma sambhavatIti, ucyate, yathA loke jIvasya svaputrAdeH kazcitsIhako devadatta ityAdi nAma karoti tathA kazcit svAbhiprAyavazAdAvazyakamityapi nAma karoti, ajIvasya kathamiti ced, ucyate, ihAvazyakAvAsakazabdayorekArthatA prAguktA, tatazcordhvazuSko'citto bahukoTarAkIrNo vRkSo'nyo vA tathAvidhaH kazcitpadArthavizeSaH sAderAvAso'yamitilaukikairvyapadizyata eva, saca vRkSAdiryadyapyanantaiH paramANulakSaNairajIvadravyaniSpannastathA'pyekaskandhapariNatimAzritya ekAjIvatvena vivakSita iti svArthikapratyayopAdAnAdekAjIvasyAvAsakanAma siddhaM, jIvAnAmapi bahUnAmAvAsakanAma dRzyate yathAiSTakApAkAdyagnirmUSikAvAsa ityucyate, tatra hyagnau kila mUSikAH saMmUrcchanti atasteSAmasaMkhyeyAnAgnijIvAnAM pUrvavadAvAsakaM nAma siddham, ajIvAnAM tu yathA nIDaM pakSiNAmAvAsa ityacyete, taddhi bahubhistRNAdyajIvairniSpadyate iti bahUnAmajIvAnAmAvasAkanAma bhavati, idAnImubhayasyAvAsakasaMjJA bhAvyate-tatra gahadIrghikA'zokavanikAdyupazobhitaH prAsAdAdipradezo rAjAderAvAsa ucyate, saudharmAdivimAnaM vA devAnAmAvAso'bhidhIyate, atra ca jalavRkSAdayaH, sacetanaratnAdayazca jIvA iSTakAkASThAdayo'cetanaratnAdayazcAjIvAstaniSpannamabhayaM, tasya kapratyayopAdane AvAsakasaMjJA siddhA, ubhayAnAM tvAvAsakasaMjJA yathA saMpUrNanagarAdikaM rAjAdInAmAvAsa ucyate, saMpUrNaH saudharmAdikalpo vA indAdInAmAvAso'bhidhIyate, atra ca pUrvoktaprAsAdavimAnayorlaghutvAdekameva jIvAjIvobhayaM vivakSitamatra tu nagarAdInAM saudharmAdikalpAnAM ca mahattvAbahUni jIvAjIvobhayAni vivakSitAnIti vivakSayA bhedo dRSTavyaH, evamanyatrApi jIvAdInAmAvAkasaMjJA yathAsaMbhavaM bhAvanIyA, digamAtrapadarzanArthatvAdasya / nigamayannAha-'setta'mityAdi, 'se ta'mityAdi vA kacit pAThaH, tadetatrAmAvazkamityarthaH / idAnIM sthApanAvazyakanirUpaNArthamAha mU.(11) se kiM taM ThavaNAvassayaM?, 2 jaNNaM kaTThakamme vA potthakamme vA cittakamme vA leppakamme vA gaMthiro vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vAakkhe vA varADae vA, ego vA anego vA sabbhAvaThavaNA vA asabbhAvaThavaNA vA Avassaetti ThavaNA Thavijjai se taM tthvnnaavssyN|| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 11 257 vR. atha kiM tat sthApanAvazyakamiti prazne satyAha-'ThavaNAvassayaM jaNNa' mityAdi, tatra sthApyate-amuko'yamityabhiprAyeNa kriyate nirvartyata iti sthApanA - kASThakarmmAdigatAvazyakavatsAdhvAdirUpA sA cAsau AvazyakatadvatorabhedopacArAdAvazyakaM ca sthApanAvazyakaM, sthApanAlakSaNaM ca sAmAnyata idam "yattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyaNe yacca tatkaraNi lepyAdikarmma tatsthApaneti kriyate'lpakAlaM ca // iti, vineyAnugrahArthamatrApi vyAkhyA- tuzabdo nAmalakSaNAt sthApanAlakSaNasya bhedasUcakaH, sa cAsAvarthazca tadartho-bhAvendra bhAvAvazyakAdilakSaNastena viyuktaM rahitaM yadvastu 'tadabhiprAyeNa' bhAvendrAdyabhiprAyeNa 'kriyate' sthApyate tat sthApaneti sambandhaH, kiMvizaSTaM yadityAha-yacca 'tatkaraNi' tena- bhAvendriyAdinA saha karaNiH sAdRzyaM yasya (tat) tatkaraNi-tat sAdRzamityarthaH, cazabdAttadakaraNi cAkSAdi vastu gRhyate, asadRzamityarthaH, kiM punastadevaMbhUtaM vastvityAha'lepyAdikarme 'ti lepyaputtalikAdityarthaH, AdizabdAt kASThaputtalikAdi gRhyate, akSAdi vA'nAkAraM, kiyaMtaM kAlaM tat kriyata ityAha- alpaH kAlo yasya tadalpakAlam-itvarakAlamityarthaH, cazabdAdyAvatkathikaM ca zAzvatapratimAdi, yatpunarbhAvendrAdyartharahitaM sAkAramanAkAraM vA tadarthAbhiprAyeNa kriyate tat sthApaneti tAtparyamityAryArthaH / idAnIM prakRtamucyate - 'jaMnaM 'ti 'Na' miti vAkyAlaGkAre, yatkASThakarmaNi vA citrakarmmaNi vA yAvat varATake vA eko vA aneko vA sadbhAvasthApanayA vA asadbhAvasthApanayA vA 'Avassae'tti AvazyakatadvatorabhedopacArattadvAniha gRhyate, tatazcaiko vA aneko vA, kathaMbhUtAH ?, ata ucyate - AvazyakakriyAvAnAvazyakakriyAvanto vA 'ThavaNA Thavijjai 'tti sthApanArUpaM sthApyate-kriyate, AvRttyA bahuvacanAntatve sthApanArUpAH sthApyante - kriyante, tat sthApanA''vazyakamityAdipadena sambandha iti samudAyArthaH / kASThakarmmAdiSvAzyakakriyAM kurvvanto yat sthApanArUpaH sAdhvAdayaH sthApyante tat sthApanA''vazyakamiti tAtparyam / - adhunA avayavArtha ucyate tatra kriyata iti karma kASThe karma kASThakarma-kASThanikuTTitaM rUpamityarath:, 'citrakarma citralikhitaM rUpakaM' potthamme va' ti atra potthaM potaM vastamityarthaH, tatra karmma-tatpallavaniSpannaM dhIullikArUpakamityarthaH, athavA potthaM pustakaM tacceha saMpuTakarUpaM gRhyate, tatra karmma tanmadhye varttikAlikhitaM rUpakamityartha::, athavA potthaM - tADapatrAdi tatra karmma-tatchedaniSpannaM rUpakaM, 'lepakarmma' lepyarUpakaM, granthimaM' kauzalAtizayAd granthisamudAyaniSpAditaM rUpakaM 'veSTimaM' puSpaveSTanakrameNa niSpannamAnandapurAdipratItarUpam athavA ekaM dvayAdIni vA vastrANi veSTayan kazcit rUpakaM utthApayati tadveSTimaM, 'pUrimaM' bharimaM pittalAdimayapratimAvat 'saMghAtimaM' bahuvastrAdikhaNDasaMghAtAniSpannaM kaJcukavat, 'akSaH ' candanako 'varATaka:' karpadakaH, atra vAcAnAntare anyAnyapi dantakarmAdipadAni dRzyante tAnyapyuktAnusArato bhAvanIyAni, vAzabdAH pakSAntarasUcakA:, yathAsambhavamevamanyatrApi, eteSu kASThakarmAdiSu AvazyakakakriyAM kurvvantaH ekAdisAdhvAdayaH, sadbhAvasthApanayA asadbhAvasthApanayA vA 30/17 - -- Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM sthApyamAnAH sthApanA''vazkaM, tatra kASThakarmAdiSvAkAravati sadbhAvasthApanayA, sAdhvAdyAkArasya tatra sadbhAvAt, akSAdiSu tvanAkAravatI asadbhAvasthApanayA, sAdhvAdyAkArasya taMtrAsadbhAvAditi, nigamayannAha'seta'mityAdi tadetat sthApanA''vazyakamityarthaH / atra nAmasthApanayorabhedaM pazyannidamAha mU.(12) nAmaTThavaNANaM ko paiviseso?, nAmaM AvakahiaM, ThavaNA ittariA vA hojjA AvakahiA vaa| vR. nAmasthApanayoH kaH prativizeSo?, na kazcidityabhiprAyaH, tathAhi-AvazkayAdibhAvArthazUnye gopAladArakAdau dravyamAtre yathA AvazyakAdinAma kriyate, tatsthApanA'pi tathaiva tacchUnye kASThakarmAdau dravyamAne kriyate, ato bhAvazUnye dravyamAne kriyamANatvAvizeSAnnAnayoH kazcidvizeSaH, atrottaramAha-'nAmaM Avakahiya'mityAdi, nAma yAvatkathikaM-svAzrayadravyasyAstitvakathAM yAvadanuvartate, na punarantarA'pyuparamate(ti), sthApanA punaritvarA-svalpakAlabhAvinI vA syAdyAvatkathikA vA, svAzrayadravye avatiSThamAne'pi kAcidantarA'pi nivarttate kAcittu tatsattAM yAvadatiSThati iti bhAvaH, tathAhi-nAma AvazyakAdikaM merujambUdvIpakaliGgamagadhasurASTrAdikaM vA yAvatae svAzrayo gopAladArakadehAdiH zilAsamuccayAdi samasti tAvadavatiSThata iti tadyAvatkathikameva, sthApanA tvAvazyakatvena yo'kSaH sthApitaH sa kSaNAntare punarapi tathAvidhaprayojanasambhave indratvena sthApyate punarapi ca rAjAditvenetyakalpakAlavartinI, zAzvatapratimAdirUpAtu yAvatkathikA vartate, tasyAzcAhadAdirUpeNa sarvadA tiSThatIti sthApaneti vyutpatteH sthApanAtvamavaseyaM, na tu sthApyata iti sthApanA, zAzvatatvena kenApi sthApyamAnatvAbhAvAditi, tasmAdbhAvazUnyadravyAdhArasAmye'pyastyanayoH kAlakRto vishessH| __ atrAha-nanu yathA sthApanA kAcidakalpakAlInA tathA nAmApi kiJcidalpakAlImeva, gopAladArakAdau vidyamAne'pikadAcidanekanAmaparAvRttidarzanAda, satyaM, kintu prAyo nAma yAvakathitameva, yastu kacidanyathopalambhaH so'lpatvAnneha vivakSita itydossH| ___ upalakSaNamAtraM cedaM kAlabhedenaitayorbhedakathanam, aparasyApi bahuprakArabhedasya sambhavAt, tathAhi-yathendrAdipratimAsthApanAyAM kuNDalAGgadAdibhUSatiH sannihitazacIvajrAdirAkAra upalabhyate na tathA nAmendrAdau, evaM yathA tatsthApanAdarzanAd bhAvaH samullasati naivamindrAdinAmazravaNamAtrAd, yathA ca tatsthApanAyAM lokasyopayAcitecchApUjApravRttisamIhitalAbhAdayo dRzyante naivaM nAmendrAdAvityevamanyadapi vaacymiti| uktaM sthApanA''vazyakam, idAnIM dravyAvazyakanirUpaNAya prazna kArayati mU.(13)se kiM taM davvAvassayaM?, 2 duvihu panattaM taMjahA-Agamao anoAgamao a| ". vR.athakiM tat dravyAvazyakamiti pRSTe satyAha-'davvAvassayaM duviha'mityAdi tatra dravatigacchati tA~stAn paryAyAniti dravyaM vivakSitayoratItabhaviSyadbhAvayoH kAraNam, anubhUtavivakSitabhAvamanubhaviSyadvivakSitabhAvaMvA vastvityarthaH, dravyaM ca tadAvazyakaM ca dravyAvazyakam, anubhAtAvazyakapariNAmamanubhaviSyadAvazyakapariNAmaM vA saadhudehaadiityrthH| dravyalakSaNaM ca sAmAnya idam - Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 13 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tad dravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam // ' vyAkhyA- tad dravyaM tattvajJaiH kathitaM yatkathaMbhUtamityAha-yat kAraNaM- hetu:, , kasyetyAha'bhAvasya' paryAyasya, kathaMbhUtasyetyAha-'bhUtasya' atItasya 'bhAvino vA' bhaviSyato vA, 'loke' AdhArabhUte, tacca sacetanaM puruSAdi acetanaM ca - kASThAdi bhavati, etaduktaM bhavati yaH pUrva svargAdiSvindriyAditvena bhUtvA idAnIM manuSyAditvena pariNataH so'tItasyendrAdiparyAyasya kAraNatvAtsAmpratamapi dravyata indrAdirabhidhIyate, amAtyAdipadaparibhraSTAmAtyAdivat, tathA agre'pi ya indrAditvenotpatsyate sa idAnImapi bhaviSyadindrApadaparyAyakAraNatvAt dravyata indrAdirabhidhIyate, bhaviSyadrAjakumArarAjavat, evamacetanasyApi kASThAderbhUtabhaviSyatparyAyakAraNatvena dravyatA bhAvanIyetyAryArthaH // 259 ita: prakRtamucyate - tacceha dravyarUpamAvazyakaM prakRtaM, tatrAvazyakopayogAdhiSThitaH sAdhvAdideho vandanakAdisUtroccAraNalakSaNazcAgamaH AvarttAdikA kriyA cAvazyakamucyate, AvazyakopazUnyAstu tA eva dehAgamakriyA dravyavazyakaM tacca dvividhaM prajJaptamiti, tadyathA- 'AgamataH ' 'AgamamAzritya no AgAmata: ' noAgamamAzrityaM, noAgAmazabdArthaM yathA'vasarameva vakSyAmaH, cazabdau dvayorapi svasvaviSaye tulyaprAdhAnyakhyApanarthau // atrAdyabhedajijJAsurAha } mU. ( 14 ) se kiM taM Agamao davvAvassyaM ?, 2 jassa naM Avassaetti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM nAmasamaM ghosasamaM ahInakkharaM anaccakkharaM avvAiddhakkharaM akkhaliaM amiliaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipunnadhosaM kaMThoTTavipyamukkaM guruvAyaNovagayaM, se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariaTThaNAe dhammakahAe no anuppehAe, kamhA?, 'anuvaogo davva' mitikaTTu // vR. atha kiM tadAgamato dravyAvazyakamiti, Aha- 'Agamato davvAvassayaM jassana' mityAdi, 'Na' miti pUrvavat, 'jassa'tti yasya kasyacit 'AvassaettipayaM'ti AvazyakapadAbhidheyaM zAstramityarthaH, tatazca yasya kasyacidAvazyakazAstra zikSitaM sthitaM jitaM yAvat vAcanopagataM bhavati 'se naM tatthe 'ti sa-janturastra AvazyakazAstre vAcanApracchanAparivartanAdharmmakathAbhivarttamAno'pyAvazyakopayoge avarttamAnaH 'AgamataH ' AgamamAzritya dravyAvazyakamiti samudAyArthaH / atrAha- nanvAgamamAzritya dravyAvazyakamityAgamarUpamidaM dravyAvazyakamityuktaM bhavati, etAccayuktaM, yata Agamo jJAnaM jJAnaM ca bhAva eveti kathamasya dravyatvamupapadyate ?, satyametat, kintvAgamasya kAraNAmAtmA tadadhiSThito dehaH zabdazcayopayogazUnyasUtroccAraNarUpa ihAsti, na tu sAkSAdAgamaH etacca tritayabhAgakAraNatvAkAraNe kAryopacArAdAgama ucyate, kAraNaM na vivakSitabhAvasya dravyameva bhavatItyuktamevetyadoSaH / tatrAdita Arabhya paThanakriyayA yAvadantaM nItaM tacchikSitamucyate, tadevAvismaraNatazcetasi sthitaM-sthitatvAt sthitamapracyutamityarthaH, parAvarttanaM kurvvataH pareNa vA kacit pRSTasya yacchIghramAgacchati taJjitaM vijJAtazlokapadavarNAdisaMkhyaM mitaM, pari-samantAtsarvvaM prakAraujitaM parijitaM - parAvarttanaM kurvvato yatkrameNotkrameNa vA samAgacchatItyarthaH, nAma-abhidhAnaM tena samaM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 anuyogadvAra-cUlikAsUtra nAmasamaya, idamuktaM bhavati yathA svanAma kasyacicchikSitaM jitaM mitaM parijitaM bhavati tathaitadapItyarthaH, ghoSA-udAttAdayaH tairvAcanAcAryAbhihitaghoSaiH samaM ghoSasamaM, yathA guruNA abhihitA ghoSAstathA ziSyo'pi yatra zikSate tat ghoSamasamamiti bhAvaH, evadvayAdibhirakSInaM hInAkSaraM na tathA ahInAkSaram, ekAdibhirakSairadhikakatyakSaraM na tathA anatyakSaram, 'avvAiddhakkharaM'ti viparyastaratnamAlAgataratnAnIva vyAviddhAni-viparyastAnyakSarANi yatra tadyAviddhAkSaraM na tathA'vyAviddhAkSaraM, 'avvAiddha'miti kacitpAThaH, tatrApi vyAviddhAkSarayogAvyAviddhaM na tathA'vyAviddham, upalazakalAdyAkulabhUbhAge lAMgalamiva skhalita yattat skhalitaM na tathA'skhalitam, anekazAstrasambandhIni sUtrANyekatra mIlayitvA yatra paThati tat militamasadRzadhAnyamelakavat, athavA parAvarttamAnasya yatra padAdivicchedona pratIyate tanmalitaM na tathA'mIlitam, ekasminnenava zAstre'nyAnyasthAnanibaddhAnyekArthAni sUtrANyekatrasthAne samAnIya paThato vyatyAneDitama, athavA AcArAdisUtramadhye svamaticarcitAni tatsadRzAni sUtrANi kRtvA prAkSipato vyatyAneDitam, asthAnaviratakaM vA vyatyAneDitam, na tathA'vyatyAneDitaM, sUtrato bindumAtrAdibhiranUnamarthatastvadhyAhArakAMkSAdirahitaM pratipUrNam, udAttAdighoSairavikalaM prtipuurnnghossm| atrAha-ghoSamamamityuktameva tatka iha vizeSa iti, ucyate, ghoSamamiti zikSAkAlamaadhikRtyoktaM, pratipUrNaghoSaM suparAvartanAdikAlamadhikRtyeti vizeSaH, kaNThazcauSThazca kaNThoSTamiti prANyaGgatvAtsamAhArastena vipramuktaM, kaSThoSThavipramuktaM, bAlamUkabhASitavadyadavyaktaM na bhavatItyarthaH, gurupradattayA vAcanayA upagataM-prAptaM guruvAcanopagataM na tu karNAghATakena zikSitaM na vA pustakAt svayamevAdhItamiti bhAvaH, tadevaM yasya jantorAvazyakazAstra zikSitAdiguNopetaM bhavati sa jantustatrAvazyakazAstre vAcanayA-ziSyAdhyApanalakSaNayA pracchanayA-tadgatArthaderguruM prati praznalakSaNayA parAvartanayA-punaH punaH sUtrArthAbhyAlakSaNayA dharmakathayA-ahiMsAdidharmaprarUpaNasvarUpayA vartamAno'pi, anupayuktatvAditi sAdhyAhAram, Agamato dravyAvazyakamityanena smbndhH| nanu yathA vAcanAdibhistatra vartamAno'pi dravyAvazyakaM bhavati tathA'nuprekSayA'pi tatra varttamAnastadbhavati?, netyAha-'no anuppehAe'tti anuprekSayA-granthArthAnucintarUpaNayA, tatra vartamAno na dravyAvazyakamityarthaH, anuprekSAyA upayogamantareNAbhAvAd, upayuktasya ca dravyAvazyakatvAyogAditi bhAvaH / atrAha para:-'kamha'tti, nanu kasmAdvAcanAdibhistatra vartamAno'pi dravyAvazyakaM ?, kasmAccAnuprekSayA tatra vartamAno na tatheti pracchakAbhiprAyaH, evaM pRSTe satyAha-'anuvaogo davvamitikaTTa'tti anupayogo dravyamitikRtvA, upayojanamupayogo-jIvasya bodharUpo vyApAraH, sa ceha vivakSitArthe cittasya vinivezasvarUpo gRhyate, na vidyate'sau yatra so'nupayogaH-padArthaH,savivakSitopayogasya kAraNamAtratvAt dravyameva bhavati itikRtvA' asmAtkAraNAd anantaroktamupapadyata iti zeSaH, etaduktaM bhavatiupayogapUrvakA anupayogapUrvakAzca vAcanApracchanAdayaH saMbhavantyeva, tatreha dravyAvazyakacintAprastAvAdanupayogapUrvakA gRhyante, ata eva sUtre'nabhihitasyApyanupayuktatvasyAdhyAhArastatra kRtaH, Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-14 .261 anupayogostu bhAvazUnyatA, tacchnyaM ca vastu dravyameva bhavatItyato vAcanAdibhistatra vartamAno'pi dravyAvazyakam, anuprekSA tUpayogapUrvikaiva saMbhavati, atastatra vartamAno na tatheti bhAvArthaH / atrAha-nanvAgamato'nupayukto ghaktA dravyAvazyakamityetAvataiveSTAsiddhaiH zikSitAdizrutaguNasamutkIrtanamanarthakam, atrocyate, zikSitAdiguNotkIrtanaM kurvannidaM jJApayati-yadutaivaMbhUtamapi nirdoSaM zrutamuccArayato'nupayuktasya dravyazrutaM dravyAvazyakameva bhavati kiM punaH sadoSam?, uyuktasya tu skhalitAdidoSaduSTamapi nigadataH bhAvazrutameva bhavati, evamanyatrApi pratyupekSaNAdikriyAvizeSAH sarve nirdoSA apya nupayuktasya tathAvidhaphalazUnyA eva saMpadyante, upaktasya tu mativaikalyAditaH sadoSA apyamI karmamAlApagamAyaivetyalaM vistrenn| __ atrAha-nanu bhavatvevaM, kintu hInAkSare sUtre samuccArite ko doSo? yenoktamahInAkSaramiti, atrocyate, loke'pi tAvadvidyAmantrAdibhirakSarAdihInairuccAryamANairvivakSitaphalavaikalyamanarthAvAptizca dRzyate, kiM punaH paramamantrakalpe siddhante?, tathAhi-rAjagRhanagare samavasRtasya bhagavatazcaramatIrthAdhipatervandArthaM vibudhavidyAdharanaranivahaH zreNikazca saputraH samAyayau, tato bhagavadantike dharmaM zrutvA pratinivRttayAM pariSadi kasyacidvidharasya gaganotpatanahetuvidyAsambandhyekamakSaraM vismRtipathamavatatAra, vismRte ca tasminkiJcinnabhasyutpatya punarnipatatyasau punarutpatati punazca nipatati, evaM ca kurvantamamuM vilokya zreNikena bhagavAn pRSTaH-kimityayaM mahAbhAgaH khecaro vidhuratipakSaH pakSIva nabhasi kiJcidutpatya punarnipatati?, bhagavatA ca vidyAkSaravismaraNavyatikarastasmai niveditaH, taM ca nivedyamAnaM zrutvA abhayakumAraH khecaramupasRtyai vamavAdIt-bhoH khecara! yadi mAM samAnasiddhikaM karoSi tadA tvavidyA'kSaramupalabhya kathayAmi, pratipannaM ca tena, abhayakumArasya caikasyAdapi padAdanekapadAbhyUhazaktirastIti zeSAkSarAnusAreNopalabhya tadakSaraM niveditam khecarasya, so'pi saMjAtasaMpUrNavidyoiSTaH zreNikasutAya vidyAsAdhanopAyaM kathayitvA gataH samIhitapradezamiti, eSa dRSTAntaH, upanayastvayam-yathA tasya vidyAdharasya hInAkSaratAdoSAnnabhogamanamuparataM, taduparame ca vyartheva vidyA, tathehApi hInAkSaratAyAmarthabhedastadabhede kriyAbhadestabhede ca mokSAbhAvastadabhAve ca dIkSAdigrahaNavaiyarthyameveti / evamAdhikAkSarAdiSvapi doSAH sadRSTAntA abhyUhya vAcyAH / / mU. (15) negamassa NaM ego anuvautto Agamao egaM davvAvassayaM doni anuvauttA Agamao dontri davvAvassayAiM tinnianuvauttA Agamao tinni davvAvassayAiM evaM jAvaiA anuvauttA Agamao tAvaiAI davvAvassayAI, evameva vavahArassavi, saMgahassa NaM ego vA anego vA anuvautto vA anuvauttA vA Agamao davvAvassayaM davvAvassayANi vA se ege davvAvassae, ujjusuassa ego anuvautto Agamato egaM davvAvassayaM puhuttaM necchai, tiNhaM saddanayANaM jANae, anuvautte avatthu, kamhA?, jai jANae anuvautte na bhavaMti, jai anuvautte jANae na bhavati, tamhA natthi Agamao dvvaavssyN| se taM Agamao dvvaavssyN| vR. iha jinamate sarvamapi sUtramarthazca zrotRjanamapekSya nayairvicAryate, 'natthi naehi vihuNaM suttaM attho ya jinamae kiNci| . Asajja u soyAraM nae nayavisArao buuyaa|| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM iti vacanAt, ata idamapi dravyAvazyakaM nayaizcintyate, te ca mUlabhedAnAzritya naigamAdayaH sapta, taduktam "negamasaMgahavavahAra ujjusue ceva hoi boddhavve / sadde ya samabhirUDhe evaMbhUte ya muulnyaa|" tatra naigamastAvatkiyanti dravyAvazyakAnIcchatItyAha-'negamasse'tyAdi, sAmAnyavizeSAdiprakAreNa naika: api tu bahavo gamA-vastuparicchedA yasmAsau niruktavidhinA kakArasya lopAtraigamaH, sAmAnyavizeSAdiprakAraiH bahurUpavastvabhyupagamapara ityarthaH, tasya-naigamasyaiko devadattAdiranupayukta Agamata ekaM dravyAvazyaka, dvau devadattayajJadattAvanupayuktau Agamato dvai dravyAvazyake, trayo devadattayajJadattasomadattA anupayuktA AgamatastrINi dravyAvazyakAni, kiM bahunA?, evaM yAvanto devadattAdayo'nupayuktAstAvantyeva tAnyatItAdikAlatrayavattIni naigamasyAgamato dravyAvazyakAni, etaduktaM bhavati-naigamo hi sAmAnyarUpaM vizeSarUpaM ca vastvabhyupagacchatyeva, na punarvakSyamANasaMgrahavatsAmAnyarUpameva, tato vizeSavAditvAdasyaha prAdhAnyena vivikSitatvAdyAvantaH kecana devadattAdivizeSA anupayuktAstAvanti sarvANyapyasya dravyAvazyakAni, na punaH saMgrahavatsAmAnyavAditvAdekamevetibhAvaH ___ evameva vavahArassavi'tti vyavaharaNaM vyavahAro-laukikapravRttisvarUpastatpradhAno nayo'pi vyavahAraH, tasyApi 'evameva' naigamavadeko devadattAdiranupayukta Agamata ekaM dravyAvazyakamityAdi sarvaM vAcyam, idamuktaM bhavati-vyavahAranayo lokavyavahAropakAriNa eva padArthAnabhyupagacchati, na zeSAn, lokavyavahAre ca jalAharaNavraNapiNDIpradAnAdike ghaTanimbAdivizeSA evopakurvANA dRzyante na punastadatiriktaM tatsAmAnyamiti vizeSAneva vastutvena pratipadyate'sau na sAmAnyaM, vyavahAranupakAritvAdvizeSavyatirekeNAnupalabhyamAnatvAcceti, ato vizeSavAdinaigamamatasAmyenAtidiSTaH atra cAdizenaiyeSTArthasiddhegranthalAghavArthaM saMgrahamatikramya vyavahAropanyAsaH kata iti bhaavniiym| "saMgahasse'tyAdi, sarvamapi bhuvanatrayAntarvati vastunikurumbaM saMgrahNAti-sAmAnyarUpatayA'dhyavasyatIti saMgrahastasya mate eko vA aneke vA anupayukto'nupayuktA vA yadAgamato dravyAvazyakaM dravyAvazyakAni vA, tatkimityAha-'se ege'tti tadekaM dravyAvazyakam, idamatra hRdayam-saMgrahanayaH sAmAnyamevAbhyupagacchati na vizeSAn, abhidadhAtu ca-sAmAnyAdvizeSA vyatiriktA syuH avyatiriktA vA syuH? yadyAdyaH pakSastahi na santyami, niHsAmAnyatvAt, kharaviSANavat, athApara: pakSastahi sAmAnyameva te, tadavyatiriktatvAt, sAmAnyasvarUpavat, tasmAtsAmAnyavyatirekeNa vizeSAsiddheryAni kAnicivyAvazyakAni tAni tatsAmAnyavyatiriktatvAdekameva saMgrahasya drvyaavshykmiti| 'ujjusuyasse'tyAdi, Rju-atItAnAgapatarakIyaparihAreNa prAJjalaM vastu sUtrayatiabhyupagacchatIti RjusUtraH, ayaM hi vartamAnakAlabhAvyeva vastu abhyupagacchati, nAtItaM vinaSTatvAnApyanAgatamanutpannatvAd, vartamAnakAlabhAvyapi svakIyameva manyate svakAryasAdhakatvAt svadhanavat, parakIyaM tu necchati svakAryAprasAdhakatvAt paradhanavat, tasmAdeko devadettAdira Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-15 263 nupayokto'sya mate Agamata ekaM dravyAvazyakamasti 'puhuttaM necchai'tti atItAnAgatabhedataH parakIyabhedatazca 'pRthakatvaM' pArthakyaM necchatyasau, kiM tahi ?, vartamAnakAlInaM svagatameva cAbhyapaiti, taccaikameveti bhAvaH, 'tiNhaM saddanayANa'mityAdi, zabdapradhAnA nayAH zabdanayAHzabdasamabhirUdvaivaMbhUtAH, te hi zabdameva pradhAnamicchantIti, arthaM tu gauNaM, zabdavazenaivArthapratIteH, teSAM trayANAM zabdanayAnAM jJAyako'tha cAnupayukta ityetadavastu, na sambhavatItyarthaH, 'kamhe'ti kasmAdevamucyate ityAha_ 'jaI'tyAdi, yadi jJAyakastInupayukto na bhavati, jJAnasyopayogarUpatvAda, idamatra hRdayamAvazyakazAstrajJastatra cAnupayukta Agamato dravyAvazyakamiti prAgnirNItam, etaccAmI na pratipadyante, yato yadyAvazyakazAstraM jAnAti kathamanupayuktaH?, anupayuktazcet kathaM jAnAti?, jJAnasyopayogarUpatvAt, yadapyAgamakAraNatvAdAtmadehAdikamAgatvenoktaM tadapyaupacArikatvAdamI na manyante, zuddhanayatvena mukhyavastvabhyupagamaparatvAt, tasmAdetanmate dravyAvazyakasyAsaMbhava iti, nigamayannAha-'seta'mityAdi, tadetadAgamato drvyaavshykm| uktaM sapracaJcamAgamato dravyAvazyakamidAnIM noAgamatastaducyate ma.(16) se kiM taM noAgamao davvAvassayaM?, 2 tivihaM pannattaM, taMjahA-jANayasarIradavvAvassayaM bhaviasarIradavvAvassayaM jANayasarIrabhaviasarIravatirittaM dvvaavssyN| va.atha kiM tannoAgamato dravyAvazyakamiti praznaH, uttaramAha-'noAgamao davvAvassayaM tivihaM pannatta' mityAdi, noAgamata ityatra nozabda Agamasya sarvaniSedha dezaniSedhe vA vartate, yata uktaM pUrvamunibhiH ___ "Agamasavvanisehe nosaddo ahava despddisehe| savve jaha nasarIraM bhavassa ya aagmaabhaavaa|" vyAkhyA-Agamasya-AvazyakAdijJAnasya sarvaniSadhe varttate nozabdaH, athavA tasyaiva dezapratiSedhe varttate, tatra 'savve'tti sarvaniSedhe udAharaNamucyate, yathetyupapradarzane, 'NasarIraM'ti jJAnasyajAnataH zarIraM jJazarIraM noAgamata iha dravyAvazyakaM, 'bhavyassa ca' yogyasya yaccharIraM tadapi noAgamata iha dravyAvazyakaM, kuta ityAha-Agamasya-AvazyakAdijJAnalakSaNasya sarvathA'bhAvAd, idamuktaM bhavati-jJazarIraM bhavyazarIraMcAnantarameva vakSyamANasvarUpaM noAgamataH-sarvathA AgamAbhAvamAzritya dravyAvazyakamucyate, nozabdasyAtra pakSe sarvaniSedhavacanatvAditi gaathaarthH|| dezapratiSedhavacane'pi nozabde udAharaNaM yathA- / "kiriyAgamuccaraMto AvAsaM kuNai bhAvasuno u| kiriyA''gamo na hoi tassa niseho bhave dese||" vyAkhyA-kriyAm-AvartAdikAM kurvannityadhyAhAraH, AgamaMca vandanasUtrAdikamuccAzyan, jaDatvAda, Agamasya ca jJAnarUpatvAda, atastasyA''gamasya deze kriyAlakSaNe niSedho bhavati. kriyA Agamo na bhavatItyarthaH, ato noAgamata iti, iha kimuktaM bhavati?-deze kriyAlakSaNe AgamAbhAvamAzritya dravyAvazyakamidamiti gaathaarthH| tadevaM noAgamataAgamAbhAvamAzritya dravyAvazyakaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA-jJazarIradravyA Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vazyakaM, bhavyazarIradravyAvazyaka, jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM drvyaavshykm| tatrA''dyabhedaM vivarISurAha mU.(17)se kiM taM jANayasarIradavvAvassayaM?, 2 Avassaetti payatthAhigArajANayassa jaMsarIrayaM vavagayacutacAvitacattadehaM jIvappijaDhaM sijjAgayaM vA saMthAragayaM vA nisIhiAgayaM vA siddhasilAtalagayaMvA pAsittA naM koI bhaNejjA-aho! NaMimeNaM sarIrasamussaeNaM jinadiuNaM bhAveNaM AvassaettipayaM AghaviyaM pannaviaMparUviaMdaMsiaMnidaMsiaMuvadaMsiaM, jahA ko didruto? ayaM mahukuMbhe AsI ayaM ghayakuMbhe AsI, setaM jANayasarIradavvAvassayaM / / vR. atha kiM tat jJazarIradravyAvazyakamiti prazne nirvacanamAha-'jANagasarIradavvAssayaM AvassaettI'tyAdi, jJAtavAniti jJaH, pratikSaNaM zIryata iti zarIraM jJasya zarIraM jJazarIraM, tadeva anubhUtabhAvatvAd dravyAvazyakaM, kiM tadityAha-yacchazarIrakaM saMjJAyAM kac vapurityarthaH, kasya sambandhItyAha-"AvassaettI'tyAdi, Avazyakamiti yatpadaM AvazyakapadAbhidheyaM zAstramityarthaH, tasyArtha evArthAdhikAro'neke vA tadgatA arthAdhikArA guhyante, tasya teSAM vA jJAtuH sambandhi, kathaMbhUtaM tadidaM jJazarIraM dravyAvazyakaM bhavatItyAha-vyapagatacyutacyAvitatyaktadehaM jIvavipramuktAmityakSarayojanA, idAnIM bhAvArthaH kazciducyate-tatra vyapagataM acetanasyocchAsAdyayogyatvAdanyathA leSTvAdInAmapi tatprasaGgAt, tebhyazca paribhraMzastu svabhAvavAdibhiH kaizcit svabhAvata evAbhyupagamyate, tadapohArthamAha-cyAvitaM-balIyasA AyuHkSayeNa tebhyaH paribhraMzitaM, na taM svabhAvataH, tasya sadA'vasthitatvena sarvAda tatprasaGgAd, evaM ca sati kathaMbhUtaM tadityAhatyaktadehaM-'diha upacaye'tyakto dehaH-AhArapariNatijanita upacayo yena tat tyaktadeham, acetanasyA''hAragrahaNapariNaterabhAvAt, evamuktena vidhinA jIvena-AtmanA vividham-anekadhA prakarSeNa muktaM jIvavipramuktaM, tadetadAvazyakaM jJasya zarIramatItAvazyakabhAvasya kAraNatvAd, dravyAvazyakam, asya ca noAgamatvamAgamasya tadAnIM sarvathA'bhAvAt, nozadvasya cAtra pakSe sarvaniSedhavacanatvAditi bhaavH| . nanu yadi jIvavipramuktamidaM kathaM tamusya dravyAvazyakatvaM? leSTAvadInAmapi tatprasaGgAta, tatpudgalAnAmapi kadAcidAvazyakavettRbhirgRhItatvasambhavAdityAzaGkayAha-'sejjAgata'mityAdi, yasmAdidaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA naiSedhikIgataM vA siddhazilAtalagataM vA dRSTavA ko'pi brUyAd-aho! anena zarIrasamucchyeNa jinadRSTena bhAvena Avazyakamityetat padaM AgRhItamityAdi, yAvadupadarzitamitI, tasmAdatItavartamAnakAlabhAvivastvekatvagrAhinayAnusAriNAmevaMvAdinAM sambhavAd yathoktazarIrasya dravyAvazyakatvaM na virudhyate, leSTvadidarzane punarnetthambhUtaH pratyayaH kasyApi samutpadyata iti na teSAM tatprasaGgaH, tenaiva karacaraNorugrIvAdIpariNAmenAnantaramevA''vazyakakAraNatvena vyApRtatvAt, tadeva tathAvidhapratyayajanakaM dravyAvazyakaM, na leSTvadaya iti bhAva iti smudaayaarthH| __idAnImavayavArtha ucyate-tatra zayyA-mahatI sarvAGgapramANA tAM gataM zayyAgataM zayyAsthitamityarthaH, saMstArolaghuko'rdhatRtIyahastamAnastaM gataM tatra sthamityarthaH, yatra sAdhavastapaHparakarmitazarIrAH svayameva gatvA bhaktaparijJAdyanazanaM pratipannapUrvAH pratipadyante Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 mUlaM-17 .. pratipatsyante ca tat siddhazilAtalamucyate, kSetraguNato yathAbhadrakadevatAguNato vA sAdhUnAmArAdhanA: siddhayanti tatretikRtvA, anye tu vyAcakSate-yatra maharSiH kazcit siddhastat siddhazilAtalaM, tadgataM-tatrasthitaM siddhazilAtalagatam, iha 'nisIhiyAgayaMve'tyAdInyapi padAni vAcanAntare dRzyante tAni ca sugamatvAt svayameva bhAvanIyAni, navaraMnaSedhikI-zabaparisthAnapanabhUmiH, aparaM cAtrAntare 'pAsittA naM koI bhaNijja'tti granthaH kvaciddRzyate, saca samudAyArthakathanAvasare yojita eva, yatra tu na dRzyate tatrAdhyAhAro dRSTavyaH, ahozabdo dainyavismayAmantraSeNu vartate, sa ceha triSvapi ghaTate, tathAhi-anityaM zarIramiti dainye, AvazyakaM jJAtamiti vismaye, anyaM pArzvasthitamAmantrayamANasyA''mantraNe, 'anena' pratyakSatayA dRzyamAnena zarIrameva pudgalasaGghAtatvAt samucchrayastena, 'jinadRSTena' tIrthaGkarAbhimatena, 'bhAvena' karmanirjaraNAbhiprAyeNa, athavA bhAvena-tadAvaraNakarmakSayakSayopazamalakSaNena, AvazyakapadAbhidheyaMzAstra AghaviyaM'ti prAkRtazailyA chAndasatvAcca guroH sakAzAdAgRhItaM, 'prajJAmapitaM' sAmAnyato vineyebhyaH kathitaM, 'prarUpitaM' tebhya eva pratisUtramarthakathanataH, 'darzitaM' pratyupekSaNAdikriyAdarzanataH, iyaM kriyA ebhirakSarairatropAttA itthaM ca kriyate ityevaM vineyebhyaH prakaTitamiti bhAvaH, 'nidarzitaM' kathaJcidagRhNataH parayA'nukampayA nizcayena punaH punaH darzitam, 'upadarzitaM' sarvanayayuktibhiH / Aha-nanvanena zarIrasamucchyeNA''vazyakamAgRhItAmityAdi nopapadyate, grahaNaprarUpaNAdInAM jIvadharmatvenaM zarIrasyAghaTamAnatvAt, satyaM, kintu bhUtapUrvagatyA jIvazarIrayoraMbhedopacAraditthamupanyAsa ityadoSaH / punarapyAha-nanu yadyapitaccharIrakaM zayyAdigataM dRSTvA pUrvoktavaktAro bhavanti, tathA'pikathaM tasya dravyAvazyakatA?, yata Avazyakasya kAraNameva dravyAvazyakaM bhavitumarhati, 'bhUtasya bhAvino ve'tyAdipUrvoktavacanAt, kAraNaM cA''gamasya cetanAdhiSThitameva zarIraM na tvidaM, cetanArahitatvAt, tasyApi tatkAraNetve'tiprasaGgAt, satyaM kintvatItaparyAyAnuvRttyabhyupagamaparanayAnuvRttyA'tItamAvazyakakAraNatvaparyAyamapekSya dravyAvazyakatA'syocyata ityadoSaH, syAdevaM, yadyatrArthe kazciddRSTAntaH syAditi vikalpya pRcchati-yathA ko'tra dRSTAntaH?, iti pRSTe satyAha-yathA'yaM 'ghRtakumbha AsIt' 'ayaM madhukumbha AsI'dityAdi, evaduktaM bhavati-yathA madhuni ghRta vA prakSipyApanIte tadAdhAratvaparyAye'tikrAnte'pyayaM madhukumbhaH ayaM caghRtakumbha iti vyapadezo loke pravartate, tathA AvazyakakAraNatvaparyAye'tikrAnte'pi atItaparyAyAnuvRttyA dravyAvazyakamidamucyata iti bhAvaH, nigamayannAha-'se ta'mityAdi, tadetad jnyshriirdrvyaavshykm|| ukto noAgamato dravyAvazyakaprathamabhedaH, atha dvitIyabhedanirUpaNArthamAha mU.(18) se kiM taM bhaviasarIradavvAvassayaM?, 2 je jIve joNijammaNanikkhaMte imeNaM ceva AttaeNaM sarIrasamussaeNaM jinovadiTeNaM bhAveNaM AvassaettipayaMseyakAle, sikkhissai na tAva sikkhai, jahA ko diTuMto? ayaM mahukuMbhe bhavissai ayaM ghayakuMbhe bhavissai, se taM bhviasriirdvvaavssyN| va. atha kiM tadbhavyazarIradravyAvazyakamiti prazne satyAha-'bhaviyasarIradavvAvassayaM je jIve'tyAdi, vivakSitaparyAyeNa bhaviSyatIti bhavyo-vivakSitaparyAyAhastadyogya ityarthaH, tasya Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM zarIraM, tadeva bhAvibhAvAvazyakakAraNatvAt dravyAvazyakaM, bhavyazarIra dravyAvazyakaM, kiM punastadityatrocyate-yo jIvo yonijanmatvaniSkrAnto'nenaiva zarIrasamucchrayeNAttena jinopadiSTena bhAvena Avazyakamityetat padaM AgAmini kAle zikSiSyate na tAvacchikSate taJjIvAdhiSThitaM zarIraM bhavyazarIradravyAvazyakamiti smudaayaarthH| sAmpratamayavArtha ucyate-tatra yaH kazcid 'jIvo' jantuH yonyA-yoSidavAcyadezalakSaNAyAH paripUrNasamastadeho janmatvena-janmasamayena niSkrAnto na punarAmagarbhAvastha eva patito yonijanmatvaniSkrAntaH, anenaiva zarIrameva pudgalasaGghAtatvAdutpattisamayAdArabhya pratisamayaM samutsarpaNAd vA samucchyastena Attena Adattena vA gRhItena prAkRtazailIvazAdAtmIyena vA jinopadiSTenetyAdi pUrvavat, seyakAle'tti chAndasatvAdAgAmini kAle zikSiSyate-adhyeSvate sAmprataM taM na tAvadyApi zikSate, taJjIvAdhiSThitaM zarIraM bhavyazarIradravyAvazyakaM / noAgamatvaM vAtrApyAgamAbhAvamAzritya mantavyaM tadAnIM tatra vapuSyAgamAbhAvAt, nozabdasya cAtrApi sarvaniSedhavacanatvAt / atrA''ha-nanvAzyakasya kAraNaM dravyAvazyakamucyate, yadi tvatra vapuSyAgamAbhAvaH kathaM tarhi tasya taM prati kAraNatvam?, na hi kAryAbhAve vastunaH kAraNatvaM yajyate, atiprasaGgAt, ataH kathamasyadravyAvazyakatA? satyaM, kiMtu bhaviSyatparyAyasyedAnImapi yo'stitvamupacarati nayastadanuvRttyA'sya dravyAvazyakatvamucyate, tathA ca tadanusAriNaH paThanti'bhAvini bhUtavadupacAra' iti, atrArthe dRSTAntaM didarzayiSuH prazna kArayati-yathA ko'tradRSTAnta iti, nirvacanamAha-yathA'yaM madhukumbho bhaviSyatItyAdi, etaduktaM bhavati-yathA madhuni ghRte vA prakSeptumiSTe tadAdhAratvaparyAye bhaviSyatyapi choke'yaM madhukumbho dhRtakRmbho vetyAdiH dRzyate, tathA'trApyavazyakakAraNatvaparyAye bhaviSyatyapi tadastitvaparanayAnuvRttyA dravyAvazyakatvamucyata iti bhAvaH, nigamayannAha 'setta'mityAdi, tadetadbhavyazarIradravyAvazyakamiti / ukto noAgamo dravyAvazyakadvitIyabhedaH tRtIyabhedanirUpaNArthamAha mU.(19) se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravatirittaM davvAvassayaM?, 2 tivihaM pannattaM, taMjahA-loiaMkuppAvayaNiyaM louttri| vR.atha kiM tat jJazarIrabhavyazarIvyatiriktaM dravyAvazyakam?, nirvacanamAha-'jANagarasIrabhavisarIravairitte davvAvassae tivihe' ityAdi, yatra jJazarIrabhavyazarIrayoH sambandhi pUrvoktaM lakSaNaM na ghaTate tat tAbhyAMvyatiriktaM-bhinnadravyAvazyakamutacca trividhaM prajJaptaM, tadyathA-laukikaM kuprAvacanikaM lokottarikaM ca / tatra prathamabhedaM jijJAsurAha mU.(20) se kiM taM loiyaM davvAvassayaM?, 2 je ime rAIsaratalavaramAbiainbhaseTisenAvaisatthavAhappabhitio kalaM pAuppabhAyAe rayaNIe, suvimalAe phullappalakamalakomalummiliaMmi ahApaMDure pabhAe rattAsogapagAsakiMsuasuamuhaguMjaddharAgasarise kamalAgaranalinisaMDabohae uTThiaMmi sUre sahassarassimidinayare teasA jalaMte muhadhoanadaMtapakkhAlaNatellaphaNihasiddhatthayahariAliaddAgadhUvapupphamallagudhataMbolavatthAiAI davvAvassayAiM kareMti, tato pacchA rAyakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA ujjAnaM vA sabhaM vA pavaM vA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-20 - 267 gacchanti se taM loiyaM davvAvassayaM / vR.atra nirvacanamahA-'loiya'mityAdi, loke bhavaM laukikaM zeSaM tathaiva, atra ya ete rAjezvaratalavarAdayaH prabhAtasamaye mukhadhAvanAdi kRtyA tataH pazcAdrAjakulAdau gacchanti, tatteSAM sambandhi mukhadhAvanAdi laukikaM jJazarIrabhavyAtiriktaM dravyAvazyakamiti samudAyArthaH / tatra rAjA-cakravartI vAsudevo baladevo mahAmaNDalikazca Izvaro-yuvarAjaH sAmAnyamaNDaliko'mAtayazca, anye tu vyAcakSate-aNimAdyaSTavidhaizvaryayukta IzvaraH, parituSTanarapatipradattaratnAlaMkRtasauvarNapaTTavibhUSitazirAstalavaraH, yasyo pArzvata AsannaparaMgrAmanagarAdikaM nAsti tatsarvatazchinnajanAzrayavizeSarUpaM maDambamucyate, tasyAdhipatirmADambikaH, katipayakuTumbaprabhuH kauTumbikaH, ibho-hastI tatpramANaM dravyamarhatItIbhyaH-yasya satkapuJjIkRtahiraNyaratnAdidravyeNAntarito hastyapi na dRzyate saH, adhikataradravyo vA ibhya ityarthaH, zrIdevatAdhyAsitasauvarNapaTTavibhUSitottamAGgaH purajyeSTho vaNigvizeSaH zreSThI, hastyazvarathapadAtisamudAyalakSaNAyA: senAyAH prabhuH senApatiH, "gaNimaM dharimaM mejjaM pAricchenaM ca davvajAyaM tu / dhettUNaM lAbhatthaM vaccai jo anadesaM tu / / 1 / / nivabahumao pasiddho dInAnAhANa vacchalo pNthe| so satthavAhanAmaM dhanovva logha samuvvahaI / / 2 / / " etallakSaNayuktaH sArthavAhaH, prabhRtigrahaNena zeSaprAkRtajanaparigrahaH, 'kallaM pAuppabhAyAe' ityAdi, kalyamiti vibhaktivyatyayAt sAmAnyena prabhAte, prabhAtasyaiva vizeSAvasthAH prAha'pAu' ityAdi, prAduH-prAkAzye, tatazca prakAzaprabhAtAyAM rajanyAM, kiJcidupalabhyamAnaprakAzAmiti bhAvaH, tadanannataraM suvimalAyAM' tasmAmevakiJcitparisphuTataraprakAzAyAm, athazabda Anantarye, tadanantaraM pANDure prabhAte, kathaMbhUta ityAha-'phullotpalakamalakomalonmIlite' phulaM-vikasitaM tacca tadutpalaM ca phullotpalaM kamalo-hariNavizeSaH, phullotpalaM ca kamalazca phullotpalakamalau tayoH komalam-akaThoraM dalAnAM nayanayozcayonmIlitam-unmIlanaM yatra prabhAte tat tathA (tasmin), anena ca prAguktAyA: suvimalatAyA: vakSyamANasUryodayasyacAntarAlabhAvinI pUrvasyAM dizyaruNaprabhAvasthAmAha, tadanantaraM 'uTThie sUrie'tti abhyudgate Aditye, kathambhUte ityAha_ 'raktAzokaprakAzakiMzukazukamukhaguJjArdharAgasadRze' raktAzokaprakAzasya kiMzukasyapuSpitapalAzasya zukamukhasya guJjArdhasya ca rAgeNa sadRzo yaH sa tathA tasmin, Arakte ityarthaH, tathA 'kamalAkaranalinIkhaNDabodhake' kamalAnAmAkakarA-utpattibhUmayo hRdAdijalAzayavizeSAsteSu yAni nalinIkhaNDAniteSAM bodhako yaH sa tathA tasmin, punaH kiMbhUte tasminnityAhasahasrarazmI, dinaM karotIti dinakarastasmin, tejasA jvalati sati, tatraivaite bhAvAH sarve'pi santIti jJApanArthaM sUryasya vizeSaNabahutvam, anena cottarotrakAlabhAvinA AvazyakakaraNakAlavizeSaNakalApena prakRSTamadhyamajaghanyodyamavatAM sattvAnAM taM tamAvazyakakaraNasamayamAha, tathAhikecit prakRSTodyaminaH kiJcit prakAzamAnAyAM rajanyAM mukhadhAvanAdyAvazyakaM kurvanti, madhyamodyAminastu tasyAmeva suvimalAyAmaruNaprabhAvasare vA, jaghanyodyaminastu samudgate savitarIti, Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM 'muhadhovaNe'tyAdi, mukhadhAvanaM ca danprakSAlanaM ca tailaM ca phaNihazca siddhArthazca haritAlikA ca Adarzazca dhUpazca puSpANi ca mAlyaM ca gandhAzca tAmbUlaM ca vastrANi ca tAnyAdiH yeSAM snAnAbharaNaparidhAnAdInAM tAni tathA, tatra phaNiha:-kaGkatakastaM mastakAdau vyApArayanti, siddhArthAH-sarSapAH, haritAlikA-dUrvA, etaddvayaM maGgalArthaM zirasi prakSipanti, Adarza tu mukhAdi nirIkSante, dhUpena vastrAdi dhUpayanti, agrathitAni puSpANi, tAnyeva grathitAni mAlyam, athavA vikasitAni puSpANi, tAnyevAvikasitAni mAlyam, eteSAM ca mastakAdiSUpayogaH, zeSaM svarUpata upayogatazca pratItameva, etAni dravyAvazyakAni kRtvA tataH pazcAdrAjakulATI gacchanti / atra ramaNIyatAtizayena strIpuruSamithunAni yatrA''ramanti sa vividha puSpAjAtyupazAbhita ArAmaH, vastrAbharaNAdisamalaMkRtavigrahA: sannihitAzanAdyAhArA madanotsavAdiSu krIDArthaM lokA udyAnti yatra taccampakAditarukhaNDamaNDitamudyAnaM, bhAratAdikathAnavinodena yatra lokastiSThati sA sabhA, zeSaM prtiitm| atrAha-nanu rAjAdibhiH prabhAte'vazyaM kriyata iti vyutpattimAtreNA''vazyakatvaM bhavatu mukhadhAvanAdInAM, dravyatvaM tu kathamamISAM?, vivakSitabhAvasya hi kAraNaM dravyaM bhavati, bhUtasya bhAvinovA bhAvasya hI tyAdivacanAta. na ca rAjAdibhiH kriyamANAni mukhadhAvanAdIni bhAvAvazyakakAraNaM bhavanti, satyaM, kintu 'bhUtasya bhAvinovetyAyevana mantavyaM, kiMtarhi?,"appAhannevidavvasaddottI(tthI)"ti vacanAdapradhAnavAcako'pidravyazabdo'vagantavyaH, apradhAnAni camokSakAraNabhAvAvazyakApekSayA saMsArakAraNAni rAjadimukhadhAvanAdIni, tatazca dravyabhUtAniapradhAnabhUtAnyAvazyakAnidravyAvazyakAni etAnItyadoSaH, noAgamatvaM cehApyAgamAbhAvAnozabdasya ca sarvaniSedhavacanatvAdityalaM vistareNa, nigamayannAha-'setaM loiya'mityAdi, tadetajjJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM laukikaM dravyAvazyakamityarthaH / ukto noAgamato dravyAvazyakAntargatajJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAvazyaka (sya)prathamo bhedaH / atha dvitIyabhedanirUpaNArthamAha mU.(21)se kiMtaMkuppAvayaNiaMdavAvassayaM?, 2 je ime caragacIrigacammakhaMDiabhikkhoMDapaMDuraMgagoamagovvatiagihidhammadhammaciMtagaaviruddhaviruddhavuDDasAvagappabhitao pAsaDatthA kallaMpAuppabhAyAe rayaNIe jAva teasA jalate iMdassa vA khadaMssa vArudassavA sivassa vA vesamaNassa vA devassa vA nAgassa vA jakkhassa vA bhUassa vA muguMdassa vA ajjAe vA duggae vA koTTakiriyAe vA uvalevaNasaMmajjaNaAvarisaNadhUvapupphagaMdhamalAiAiMdavvAvassayAI kareMti, se taM kuppAvayaNiyaM dvvaavssyN| .... vR. atha kiM tat kuprAvacanikaM dravyAvazyakaM?, atra nirvacanam - 'kuppAvayaNiyaM davvAvassayaM je ime' ityAdi, kutsitaM pravacanaM yeSAM te kRpravacanAsteSAmidaM kRprAvacanikaM dravyAvazyakaM, kiM punastadityAha-'je ime' ityAdi, ya ete carakacIrikAdayaH prabhAtasamaye indraskandAderupalepanAdi kurvanti tat kuprAvacanikaM dravyAvazyakamiti smudaayaarthH| tatra dhATibAhakAH santo ye bhikSAM caranti te carakAH, athavA ye bhuJjAnAzcaranti te carakAH, rathyApatitacIraparidhAnAzcIrikAH athavA yeSAM cIramayameva sarvamupakaraNaM te cIrikAH, carma Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-21 269 paridhAnAzcarmakhaNDIkAH, athavA carmamayaM sarvamevopakaraNaM yeSAM te carmakhaNDikAH, ye bhikSAmeva bhuJjate na tu svaparigRhItagodegdhAdikaM te bhikSoNDAH; sugatazAsanasthA ityanye, pANDurAGgAbhasmoddhUlitagAtrAH, vicitapAdapatanAdizikSAkalApayuktavarATakamAlikAdicacitavRSabhakopAyata: kaNabhikSAgrAhiNo gotamAH, gocaryAnukAriNo govratikAH, te hi vayamapikila tiryakSu vasAma iti bhAvanAM bhAvayanto gobhirnirgacchantIbhiH saha nirgacchanti sthitAbhistiSThantyAsInAbhirupavizanti bhuJjAnAbhistadvadeva tRNapatrapuSpaphalAdi bhuJjanti, taduktam "gAvIhi samaM niggamapavesaThANAsaNAi pkrNti| .. bhuMjaMti jahA gAvI tirikkhavAsaM vibhaavNtaa|".. gRhasthadharma eva zreyAnityabhisandhAya tadyathoktacAriNo gRhidharmAH, tathA ca tadanusAriNAM vacaH "gRhAzramasamo dharmo, na bhUto na bhaviSyati / taM pAlayanti ye dhIrAH, klIbA: pASaNDamAzritAH // " iti yAjJavalyaprabhRtiRSipraNItadharmasaMhitAzcintayanti tAbhizca vyavaharanti(ye)te dharmacintakAH, devatAkSitIzamAtApitRtiryagAdInAmavirodhena vinayakAritvAdaviruddhA-vainayikAH, puNyapaparalokAdhanabhyupagamaparA akriyAvAdino viruddhAH, sarvapASaNDibhiH sahaviruddhAcAritvAd, atrA''ha-tanu yadyete puNyAdyanabhyupagamaparAH kathaMtarveSAM vakSyamANamindrAdyupalepanaMsaMbhavati?, puNyAdinimittameva tasya sambhavAt, satyaM, kintu jIvikAdihetosteSAmapi tatsaMbhavatItyadoSAH / __ prathamamevA''dyatIrthakarakAle samutpannatvAt prAyovRddhakAle dIkSApratipattezca vRddhA:-tApasAH, zrAvakA-brAhmaNAH prathamaM bharatAdikAle zrAvakANAmeva satAM pazcAd brAhmaNatvabhAvAd, anye tu vRddhazrAvakA ityekamevaM padaM brAhmaNavAcakatvena vyAcakSate, eteSAM dvandvasamAsaH, prabhRtigrahaNAt parivrAjakAdiparigrahaH, pASaNDaM-vrataM tatra tiSThantIti pASaNDasthAH, 'kallaMpAuppabhAyAe'ityAdi, pUrvavad yAvattejasA jvltiiti| "iMdassave'tyAdi, tatrendraH-pratItaH, skanda:-kArtikeyaH, rudro-haraH, zivastvAkAravizeSadharaH sa eva vyantaravizeSo vA, vaizravaNo-yakSanAyakaH, devaH-sAmAnyaH, nAgo-bhavanapativizeSaH, yakSabhUtau vyantaravizeSau, mukundo-baladevaH, AryA-prazAntarUpA, durgA saiva mahiSArUDhA, tatkuTTanaparA koTTakriyA, atropacArarAdindrAdizabdena tadAyatanamapyucyate, atastasyendrArupalepanasammArjanAvarSaNapuSpadhUpagandhamAlyAdIni dravyAvazyakAni kurvanti, tatra upalepanaM-chagaNAdinA pratItameva, sammArjanaM-daNDapuJchanAdinA, AvarSaNaM-gandhokAdinA, zeSaM gatArthaM, tadevaM ya ete carakAdaya indrAderupalepanAdi kurvanti tat kuprAvacanikaM dravyAvazyakam, atra dravyAtvamAvazyakatvaM noAgamatvaM ca laukikadravyAvazyakoktamiva bhaavniiym| nigayamanAha-'se ta'mityAdi, tadetajjJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM kuprAvacanikaM dravyAvazyakamityarthaH, ukto noAgamato dravyAvazyakAntargata-jJazarIrabhavyazarIvyatiriktadradravyAvazyakadvitIyabhedaH atha tRtIyabhedanirUpaNArthamAha mU. (22) se kiM taM loguttari davvAvassayaM?, 2 je ime samaNaguNamukkajogI chakkAya Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM niranukaMpA hayA iva uddAmA gayA ivaniraMkusA ghaTThA maTThAtuppoTThA paMDurapaDapAuraNA jinAnamaNANAe sacchaMda vihariUNaM ubhaokAlaM Avassayassa uvaTThati, se taM loguttariaMdavvAvassayaM, se taM jANayassarIrabhaviasIravairittaM davvAvassayaM, se taM noAgamato davvAvassayaM, se tNdvvaavsyN| va.atha kiM tallokottarikaM dravyAvazyakam?, atra nirvacanamAha-lokasyottarAH-sAdhavaH, athavA lokasyottaraM-pradhAnaM lokottaraM-jinazAsanaM teSu tasmin vA bhavulokottarikaM, dravyAvazyakamiti vyAkhyAtameva, kiM punastadityAha-'je ime'ityAdi, ya ete zramaNaguNamuktayogitvAdivizeSaNaviziSTAH sAdhvAbhAsA jinAnAmanAjJayA svacchandaM vihRtyobhayakAlamAvazyakAyapratikramaNAyopatiSThante tatteSAM pratikramaNAnuSThAnaM lokottariktaM dravyAvazyakamiti smudaayaarthH| idAnImavayavArtha ucyate-tatra zramaNAH-sAdhavasteSAM guNA-mUlottaraguNarUpAH, tatra jIvavadhaviratyAdayo mUlaguNA: piNDavizuddhayAdayastUttaraguNAH, teSu mukto yogo-vyApAro yaiste sarvadhanAderAkRtigaNatvAt, zramaNaguNamuktayoginaH, ete jIvavadhAdiviratimuktavyApArA api manasA kadAcit sAnukampA api syurityAha-SaTsu kAyeSu-pRthivyAdiSu viSaye nirgatA-apagatA anukampA-mana:sArdratA yebhyaste tathA, niranukampatAcihnamevA''ha-hayA iva-turagA iva uddAmA:caraNanipAtajIvopamardanirapekSatvAd drutacAriNa ityarthaH, kImityevaMbhUtAste ityAha-yato gajA iva-duSTadviradA iva niraMkuzAH gurvAjJAvyatikramacAriNa ityarthaH, ata eva 'ghaTTa'tti yeSAM jo zlakSNIkaraNArthaM phenAdinA ghRSTe bhavataste'vayavAvayavinorabhedopacArAt ghRSTAH, tathA 'maTTha'tti tailodakAdinA yeSAM kezAH zarIraM vA mRSTaM te tathaiva mRSTAH, athavA kezAdiSu mRSTaM vidyate yeSAM mRSTavantaH, vatpratyayalopAnmRSTAH, tathA 'tuppoTTha'tti tuprA-mekSitA madanane vA veSTitAH zItarakSAdinimittamoSThA yeSAM te tuprayoSThAH, tathA malaparISahA(ha)sahiSNutAdUrIkRtatvAt pANDuro-dhautaH paTa:-prAvaraNaM yeSAM te tathA, 'jinAnAmanAjJayA svacchandaM vihRtya' tIrthakarAjJAbAhyAH svasvarucyA vividhaceSTAH kRtvA tatrobhayakAlaM-prabhAtasamaye'stamayasamaye ca caturthyarthe SaSThItikRtvA AvazyakAya-pratikramaNAyopatiSThante tatteSAmAvazyakaM lokottarika dravyAvazyakam, atra tu dravyAvazyakatvaM bhAvazUnyatvAt tatphalAbhAvAccApradhAnatayA'vaseyaM noAgamatvamapi deze kriyAlakSaNe AgamAbhAvanozabdasya cAtra deshprtissedhvcntvaaditi| ___ atra ca lokottarike dravyAvazyake udAharaNam-vasantapure nagare'gItArtho'saMvigno gaccha eko vicarati, tatra ca zramaNaguNamuktayogI saMvignAbhAsaH sAdhurekaH pratidinaM pura:karmAdidoSaduSTamaneSaNIyaM bhaktAdi gRhItvA mahatA saMvegena pratikramaNakAle Alocayati, tasmai na gacchAcAryo'gItArthatvAt prAyazcittaM prayacchan bhaNati-pazyata aho! kathamasau bhAvamagopayan azaThatayA sarvaM samAlocayati ?, sukhaM hi AsevanA kriyate, dukhaM cetthamAlocayituM, tasmAdazaThatayaiva zuddho hyasau, tathA ca taM prazasyamAnaM dRSTavA tatra anye'pyagItArthazramaNAH prazaMsanti cintayanti ca-guruozceditthamAlocyate tahi doSAsevanAyAmasakRt kRtAyAmapi na kazciddoSaH, AlocanAyA eva sAdhyatvAd, evaM cAnyadA tatra saMvignagItArthaH, sAdhuH kazcidAyAtaH tena ca pratidinaM tameva vyatikaramAlokya sUriruktaH Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 22 271 tvamitthamasya prazaMsAM kurvan vivakSitakSitIza iva lakSyase, tathAhi - girinagaravAsI kazcidagnibhakto vaNik padmarAgaratnAnAM gRhaM bhRtvA prativarSa vahninA pradIpayati taM cAvivekitayA tannagaranarapatirlokazca zlAghate - aho ! dhanyo'yaM vaNig yo bhagavantaM hutabhujamitthamaudAryaktyatizayAd ratnaistarpayati, anyadA ca prabalapavanapaTalapreritastatpradIpitadahanaH sarAjaprAsAdaM samastamapi tannagaraM dahati sma, asau ca rAjJA daNDito nagarAzca niSkAmasitaH, tadeva yathA rAjJA tasya prazaMsAM kurvatA AtmA nagaralokazca nAzitastathA tvamapi asyAvidhipravRttasya prazaMsAM kurvannAtmAnaM samastagacchaM cocchedayasi, yadi punarenamekaM zikSayasi tadA tathAvidhanRpa iv saparikaro nirapAyatAmanubhavasi, tathAhi anyena kenacid rAjJA tathaiva kurvan kazcid vaNigAkarNitaH, tato nagaradAhApAyadarzinA kSitIzena araNyaM gatvA kimitthaM na karoSItyAdivacobhistiraskRtya daNDito niSkAsitazca, evaM tvamapItyAdi, upanayo gatArthaH, ityAdi bahuprakAraM bhaNito yAvadasau tatprazaMsAto na nivartate tAvattena gItArthasAdhunA zeSasAdhavo'bhihitAH - eSa gaNAdhipo mahAnirdharmatA''spadamagItArtho yadi na parityajyate tadA bhavatAM mahate'narthAya prabhavatIti / tadevaM tat sAdhvAbhAsavazyakaprakAraM sarvaM lokottararikaM dravyAvazyakamiti / nigamayannAha'se ta' mityAdi, tadetallokottarikaM dravyAvazyakaM etadbhaNane ca jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM trividhamapi dravyAvazyakaM samarthitaM bhavatyatastadapi nigamayati- 'se ta 'mityAdi, etatsamarthane cano Agamato dravyAvazyakasya saprabhedasya samarthitatvAttadapi nigamayati-'se taM noAgamato' ityAdi, etatsamarthane ca yat prakrAntaM dravyAvazyakaM tatsottarabhedamapyavasitamato nigamayati'se taM davvAvassaya' miti, tadetat dravyAvazyakaM samarthitamityarthaH / , uktaM saprapaJcaM dravyAvazyakaM, sAmpratamavasarAyAtabhAvAvazyakanirUpaNArthamAha mU. ( 23 ) se kiM taM bhAvAvassayaM ? 2 duvihaM patrattaM, taMjahA-Agamato a noAgamato a / vR. atha kiM tad bhAvAvazyakamiti, atra nirvacanamAha - 'bhAvAvassayaM duviha' mityAdi, vaktRvivakSitapariNAmasya bhavanaM bhAvaH, uktaM ca 44 'bhAvo vivakSitakriyA'nubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvajJairindrAdivadihendranAkriyA'nubhavAt // " vyAkhyA:- vaktRvivakSitakriyAyAH - vivakSitapariNAmasya indanAderanubhavanam - anubhUtistayA yukto yo'rthaH sa bhAvatadvatorabhedopacArAdbhAvaH sarvajJaiH samAkhyAtaH, nidarzanamAhaindrAdivadityAdi, yathA indanAdikriyAnubhavAt, paramaizvaryAdipariNAmena pariNatvAdindrAdirbhAva ucyata ityarthaH, ityAryArthaH / bhAvazcAso AvazyakaM ca bhAvamAzritya vA AvazyakaM bhAvAvazyakaM, tacca dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-AgamataH- AgamamAzritya noAgamataH - AgamAbhAvamAzritya / tatrA''dyabhedanirUpaNArthamAha mU. ( 24 ) se kiM taM Agamato bhAvAvassayaM ? 2 jANae uvautte, se taM Agamato bhAvAvassayaM / vR. atha kiM tadAgamato bhAvAvazyakam ?, atrAha - 'Agamao bhAvAssayaM jANae' ityAdi, Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM upayukta Agamato bhAvAvazyakam, idamuktaM bhavati-AvazyakapadArthajJastaJjanitasaMvegena vizuddhayamAnapariNAmastatra copayuktaH sAdhvAdirAgamato bhAvAvazyakam, AvazyakArthopayogalakSaNasyA''gamasyAtra sadbhAvat, bhAvAvazyakatA cAtrA''vazyakopayogapariNAmasya sadbhAvAt, bhAvamAzritya Avazyakamiti vyutpatte, athavA''vazyakopayogapariNAmAnanyatvAt sAdhvAdirapi bhAvaH, tatazca bhAvazcAsAvAvazyakaM ceti vyutpatterapyasau mantavya iti 'seta'mityAdi nigmnm| atha bhAvAvazyakadvitIyabhedanirUpaNArthamAha mU.(25) se kiMtaM noAgamato bhAvAvassayaM?, 2 tivihaM pannattaM, taMjahA-loiyaM kuppAvayaNiyaM loguttri| vR.atha kiM tannoAgamato bhAvAvazyakam?, atrA''ha-noAgamato bhAvAvazyakaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA-laukikaM kuprAvacanikaM lokottarikaM ca / tatra prathamabhedanirNayArthamAha- mU. (26) se kiM taM loiyaM bhAvAvasayaM?, 2 puvvaNhe bhAraha avaraNhe rAmAyaNaM, se taM loiyaM bhaavaavssyN| vR.atha kiM tallaukikaM bhAvAvazyakamiti?, Aha-'loiyaM bhAvAvassayaM puvvaNhe' ityAdi, loke bhavaM laukikaM yadidaM lokaH pUrvAhne bhAratamaparAhne rAmAyaNaM vAcayatizRNoti vA tallaukikaM bhAvAvazyakaM, loke hi bhAratarAmAyaNayorvAcanaM zravaNaM vA pUrvAhnAparAhvayoreva rUDhaM, viparyaye doSadarzanAt, tatazcetthamanayorloke'vazyakaraNIyatvAdAvazyakatvaM, tadvAcakasya zrotRNAM ca tadarthopayogapariNAmasadbhAvAt, bhAvatvaM tadvAcakAH zrotArazca patrakaparAvartanahastAbhinayagAtrasaMyatatvakarakuDmalamIlanAdikriyAyuktA bhavanti, kriyA ca noAgamatvane prAgihoktA, 'kiriyA''gamo nahoi'ttivacanAta, tatazcakriyAlakSaNe deze AgamasyAbhAvAt noAgamatvapi bhAvanIyaM, nozabdasyAtra dezaniSedhavacanatvAd, deze tvAgamo'sti, laukikAbhiprAyeNa bhAratAderAgamatvAta, tasmAd yathAnirdiSTasamaye laukikAstadupayuktA yadavazyaM bhAratAdi vAcayanti zRNavanti vA tallaukikaM bhAvAvazyakamiti sthitaM, bhAvamAzrityA''vazyakaM bhAvAvazyaka bhAvazcAsAvAvazyakaM ceti vA bhAvAvazyakamityalaM vistareNa se ta'mityAdi nigmnm| ukto noAgamato bhAvAvazyakaprathamabhedaH, atha tadvitIyabhedanirUpaNArthamAha mU. (27) se kiM taM kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM?, 2 je ime caragacIriMga jAva pAsaMDatthA ijjaMjalihonajapoMdurukkanamokkAramAiAI bhAvAvassayAiM kareMti se tu kuppAvayaNiaM bhaavaavssyN| vR. atra ca nirvacanamAha-'kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM je ime'ityAdi, kutsitaM pravacanaM yeSAM te tathA teSaM bhavaM kuprAvanikaM bhAvAvazyakaM, kiM tad ?, ucyate, ya ete carakacIrikAdayaH pASaNDasthA yathAvasaraMijyAJjalihomAdIni bhAvarUpANyAvazyakAni bhAvAvazyakAni kurvanti tat kuprAvacanikaM bhAvAvazyakamiti smbndhH|| tatra carakAdisvarUpaM prAgevoktam, ijyAJjalyAdisvarUpaM tUcyate-tatra yajanamijyA yAga ityarthastadviSayo jalasyAJjaliH ijyAJjaliH yAgadevatApUjAvasarabhAvIti hRdayam, athavA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-27 273 yajanamijyA-pUjA gAyatryAdipAThapUrvakaM viprANAM sandhyArcanamityarthaH, tatrAJjaliH ijyAJjaliH, athavA dezIbhASayA ijyeti mAtA tasyA namaskAravidhau tadbhaktaH, kriyamANaH, karakuDmalamIlanalakSaNo'JjalirijyAJjaliH, homa: agnihotrikaiH kriyamANamagihavanaM japo-mantrAdyabhyAsaH 'uMdurukka'tti dezIvacanaM undu-mukhaM tena rukkaM-vRSabhAdizabdakaraNamundurukkaM devatAdipurato vRSabhagarjitAdikaraNamityarthaH, namaskAro-namo bhagavate divasanAthAyetyAdikaH, eteSAM dvandve ijyAJjalihomajapondurukkanamaskArAste AdiryeSAM tAni tathA, AdizabdAt, stavAdiparigrahaH, eteSAM ca carakAdibhiravazyaM kriyamANatvAdAvazyatvam, etatkartRNAM ca tadarthopayogazraddhAdipariNAmasadbhAvAt bhAvatvam, anyacca carakAdInAM tadArthopayogalakSaNo deza Agama: dezastu karazirovyApArAdikriyAlakSaNo noAgamastato deza AgamAbhAvamAzritya noAgamatvamagantavyaM, nozabdasyehApi dezaniSedhaparatvAt, tasmAccarakAdayastadurapayuktA yathAvasaraM yadavazyamijyAJjalyAdi kurvanti tat kuprAvacanikaM bhAvAvazyakaM, bhAvAvazyakazabdasya ca vyutpattidvayaM tathaiva, 'seta'mityAdi nigmnm| ukto noAgamato bhAvAvazyakadvitIyabhedaH atha, tRtIyabhedanirUpaNArthamAha mU.(28) se kiMtaM logaMtariaMbhAvAvassayaM?, 2 jaNNaM ime samaNe vA samaNI vA sAvao vA sAviAvA taccitte tammane tallese tadajjhavasie tattivvajjhavasANe tadaTThovauttetadappiakaraNe tabbhAvaNAbhAvie annattha katthai manaM akaremANe ubhaokAlaM AvassayaM kareMti setaMloguttariyaM bhAvAvassayaM, se taM noAgamato bhAvAvassayaM, se taM bhaavaavssyN|| vR.atra nirvacanam-'louttariyaM bhAvAvassayaM jaM na'mityAdi jaM naM'ti namiti vAkyAlaGkAre yadidaM zramaNAdayastaccittAdivizeSaNaviziSTA ubhayakAlaM pratikramaNAdyAvazyakaM kurvanti tallokottarikaM bhAvAvazyakamiti saNTaGkaH, tatra zrAmyatIti zramaNaH-sAdhuH, zraNI-sAdhvI, zRNoti sAdhusamIpe jinapraNItAM sAmAcArImiti zrAvaka:-zramaNopAsakaH, zrAvikA-zramaNopAsikA, vAzabdAH samuccAyArthAH, tasminnevA''vazyake cittaM-sAmAnyopayogarUpaM yasyeti sa taccitaH, tasminneva manovizeSopayogarUpaM yasya sa tanmanAH, tatraiva lezyAzubhapariNAmarUpA yasyeti sa tallezyaH, tathA tadadhyavasitaH-ihAdhyavasAyo'dhyavasitaM, tatazca taccittAdibhAvayuktasya satastasminnevA''vazyake'dhyavasitaMkriyAsampAdanaviSayamasyeti tadadhyavasitaH, tathA tattIvrAdhyavasAyaH-tasminnevA''vazyake tIvra-prArambhakAlAdArabhya pratikSaNaM prakarSayAyi prayatnavizeSalakSaNamadhyavasAnaM yasya sa tathA, tathA 'tadarthopayuktaH' tasya -AvazyakasyArthastadarthastasminnupayuktastadarthopayuktaH-prazastatarasaMvegavizuddhayamAnaH tasminneva pratisUtraM pratikriyaM cArtheSUpayukta ityarthaH, 'tathA tarpitakaraNa: karaNAni-tatsAdhakatamAni deharajoharaNamukhavastrikAdIni tasminAvazyake yathocittavyApAraniyogenApitAni-niyuktAni tAni yena satathA, samyagyathAsthAnanyastopakaraNa ityarthaH, tathA tadbhAvanAbhAvitaH tasya-Avazyakasya bhAvanA-avyavacchinnapUrvapUrvatarasaMskArasya punaH punastadanuSThAnurUpA tayA bhAvitaH-aGgAGgIbhAvena pariNatayAvazyakA30/18 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 274 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM nuSThAnapariNAmastadbhAvanAbhAvitaH, tadevaM yathoktaprakAreNa prastutavyatirekato'nyatra kutracinmano'kurvan upalakSaNatvAdvAcaM kAyaM cAnyatrAkurvan, ekAthikAni vA vizeSaNAnyetAni prastutopayogaprakarSapratipAdanaparANi, amUni ca liGgavipariNAmata: zramaNIzrAvikayorapi yojyAni, tasmAt taccittAdivizeSaNaviziSTAH zramaNAdayaH 'ubhayakAlam' ubhayasandhyaM yadAvazyaka kurvanti tallokottarikaM, bhAvamAzritya bhAvazcAsAvAvazyakaM ceti vA bhAvAvazyakam, atrApyavazyaMkaraNAdAvazyakatvaM tadupayogapariNAmasya ca sadbhAvata, bhAvatvaM mukhavastrikApratyupekSaNarajoharaNavyApArAdikriyAlakSaNadezasyAnAgamatvAt noAgamatvaM bhAvanIyam, 'se ta'mityAdi nigmnm| tadevaM svarUpata uktaM bhAvAvazyakam, anena cAtrAdhikAraityato nAnAdezajavineyAnugrahArthaM tasyaiva paryAyAbhidhAnArthamAha mU. (29)tassa NaM ime egaDiA nAnAghosA nAnAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti, taMjahA vR.'tassa' Avazyakasya 'amUni' vakSyamANAni ekArthikAni' paramArthata ekArNaviSayANi 'nAnAghoSANi' pRthagbhinnodAttAdisvarANi 'nAnAvyaJjanAni' pRthagbhinnakakArAdyakSarANi 'nAmadheyAni' paryAyadhvanayo bhavanti, tadyathA-AvassayaM' gAhA, mU.(30) Avassaya 1 avassaMkaraNijjaM 2 dhuvaniggaho 3 visohI4 a| ajjhayaNachakkavaggo 5 nAo6 ArAhaNA 7 mggo8|| vR. zramaNAdibhiraMvazyaM kriyata iti nipAtanAdAvazyakam, athavA jJAnAdiguNA mokSo vA asamantAdvazayaH kriyate'nenetyAvazyakam, athavA A-samantadvazyA indriyakaSAyAdibhAvazatravo yeSAM te tathA, taireva kriyate yat tadAvazyakam, athavA samagrasyApi guNagrAmasyAvAsakamityAvAsakamityAdyaparamapi svadhiyA vAcyaM, pUrvamapica vyutpAditamidaM tathA mumukSubhirniyamAnuSTheyatvAdavazyakaraNIyaM, tathA 'dhruvanigrahaH' iti atrAnAditvAt kacidaparyayavasitatvAcca dhruvaMkarma tatphalabhUtaH saMsAro vA tasya nigrahahetutvAnnigraho dhUvanigrahaH, tathA karmamalinasyA''tmano vizuddhihetutvAdvizuddhiH, tathA sAmAyikAdiSaDadhyayanakalApAtmakatvAdadhyayanaSTakavargaH, tathA'bhISTArthasiddheH samyagupAyatvAt nyAyaH, athavA jIvakarmasambandhApanayanAnyAyaH, ayamabhiprAyo-yathA kAraNikairdaSTo nyAyo dvayorarthipratyarthinobhUmidravyAdisambandhaM cirakAlInAmapyapanayatyevaM jIvakarmaNoranAdikAlInamapyAzrayAzrayibhAvasambandhamapanayatItyAvazyakamapi nyAya ucyate, tathA mokSArAdhanAhetutvAdArAdhanA, tathA mokSApuraprApakatvAdeva mArga iti gAthArthaH / ukta gAthAyA AdyapadaM sUtrakAra eva vyutpAdayannAhamU.(31) samaNeNaM sAvaeNa ya avassakAyavvayaM havai jmhaa| aMto ahonisassa ya tamhA AvassayaM naam| vR.'samaNeNa' gAhA, zramaNAdinA, ahorAtrasya madhye yasmAdavazyaMkriyate tasmAdAvazyakam, evamevAvazyakaraNIyAdipadAnAmapi vyutpattidRSTavyA upalakSaNatvAdasyAH, iti gaathaarthH| mU.(32) se taM aavssyN|| vR. 'seta'mityAdi nigamanaM, tadetadAvazyakaM nikSiptamityarthaH / tadevaM nAmAdibhedainikSiptamAvazyakaM, tannikSepe ca yaduktam-'AvazyakaM nikSepsyAmi'ti tat sampAditam (iti anuyoga Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 mUlaM-32 dvAragranthe AvazyaMkAdhikAraH kathitaH // atha zrutAdhikAraH kathyate) sAmprataM punaryaduktam-'zrutaM nikSepsyAmI'ti tatsampAdanArthamAhamU.(33)se kiMtaMsutaM? 2 caubvihaM patnattaM, tNjhaa-naamsuaNtthvnnsuaNdvvsuaNbhaavsuaN| vR.atha kiM tat zrutamiti praznaH, atra nirvacanaM 'suaMcauvviha'mityAdi, 'zrutaM' prAgnirUpitazabdArthaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-nAmazrutaM sthApanAzrutaM dravyazrutaM bhAva zrutaM c| tatrA''dyabhedanirNayArthamAha mU. (34) se kiM taM nAmasuaM?, 2 jassa NaM jIvassa vA jAva suetti nAmaM kajjai se taM nAmasuaM vR.atra nirvacanaM-nAmazrutaM, 'jassa Na'mityAdi, yasya jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadubhayassa vA tadubhayAnAM vA zrutamiti yannAma kriyate tannAma zrutamityAdipadena sambandhaH, nAma ca tat zrutaM ceti vyutpatteH, athavA yasya jIvAdeH zrutamiti nAma kriyate nAma kriyate taJjIvAdivastu nAmazrutaM, nAmnA-nAmamAtreNa zrutaM nAmazrutamiti vyutpatteH / tatra jIvasya kathaM zrutamiti nAma sambhavatItyAdibhAvanA yathA nAmAvazyake tathA tadanusAreNa yathAsambhavabhyUhya vAcyA, se 'ta'mityAdi nigmnm| uktaM nAmazrutam, atha sthApanAzrutanirUpaNArthamAha mU. (35) se kiM taM ThavaNAsuaM?, jaMNaM kaTTakamme vA jAva ThavaNA uvijjai, se taM tthevnnaasu| nAmaThavaNANaM ko paiviseso?, nAma AvakahiaMThavaNA ittariA vA hojjA AvakahiA vaa| __ vR.atra nirvacanam-'ThavaNAsuaMjana'mityAdi, atra vyAkhyAnaM yathA sthApanAvazyake tathA saprapaJcaM dRSTavyaM, navarabhAvazyakasthAne zrutamuccAraNIyaM, kASThakarmAdiSu zrutapaThanAdikriyAvanta ekAdisAdhvAdayaH sthApyamAnAH sthApanAzrutamiti taatprym| 'seta'mityAdi nigamanam 'nAmaThavaNANaM ko paiviseso?' ityAdi pUrvaM bhAvitameva, vAcanAntare tu 'nAmaThavaNAo' bhaNiyAo ityetadeva dRzyate, AvazyakanAmasthApanAbhaNanena prAyo'bhinnArthatvAt, zrutanAmasthApane apyukte eva bhavataH ityato nAtra te punarucyate iti bhaavH| dravyazrutanirUpaNArthamAhamU. (36) se kiM taM davvasuaM?, duvihaM pannattaM, taMjahA-Agamato a noAgamato a| vR.atra nirvacanam-'davvasuaM duviha'mityiAdi, dravyazrutaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-Agamato noaagmtshc| atrA''dyabhedanirNayArthamAha mU. (37) se kiM taM Agamato duvvasuaM?, 2 jassa naM suetti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM jAva no anuppehAe, kamhA?, anuvaogo davvamitikaTTa, negamassanaM ego anuvautto Agamato egaMdavvasuaMjAva kamhA? jai jANae anuvautte na bhavai / setaM Agamato dabbasuaM, vR.atra nirvacanam-'Agamao davvasua'mityAdi, yasya kasyacit zrutamiti evaM zrutapadAbhidheyamAcArAdizAstra zikSitaM sthitaM yAvadvAcanopagataM bhavati sa jantustatra vAcanApracchannAdibhivartamAno'pi zrutopayoge'vartamAnatvAdAgamataH-AgamamAzritya dravyazrutamiti samudAyArthaH / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM zeSo'trA''kSepaparihAradiprapaJco nayavicAraNA ca dravyAvazyakavat dRSTavyA, ata eva sUtre'pyatidezaM kRrvatA 'jAva kamhA?, jai jANae' ityAdinA paryantanirdiSTAnAM zabdanayAnAM samvandhI sUtrAlApako gRhiitH| etacca kAJcideva vacanAmAzritya vyAkhyAyate, vAcanAntarANi tu hInAdhikAnyapi dRzyante, 'se ta'mityAdi nigmnm| . uktamAgamato dravya zrutam, idAnIM noAgamatastadevocyate mU.(38) se kiMtaM noAgamato duvvasuaM?, 2 tivihaM pannattaM, taMjahA-jANayasarIradavvasuOM bhaviasarIradavvasuaMjANayasarIrabhaviasIravairittaM davvasuaMga vR.atra nirvacanam-'noAgamao davvasuaMtiviha'mityAdi, 'jANayasarIra0 bhaviasarIra0 jANayasarIrabhaviasarIravairittaM davvasuaM' / atrA''dyabhedajJApanArthamAha mU.(39) se kiMtaM jANayasarIradavvasuaM?, 2 suattipayatthAhigArajANayassa jaM sarIraya vavagayacuacAviacattadehaMtaM ceva puvvabhaNiaMbhANiavvaM jAva se taM jaannysriirdvvsuaN| 7. atrottaram-'jANayasarIradavvasuaMsuattI'tyAdi, jJAtavAniti jJastasya zarIraM tadevAnubhUtabhAvatvAd dravya zrutaM jJazarIradravya zrutaM, zrutamiti yatpadaM tadarthAdhikArajJAyakasya yaccharIrakaM vyapagatAdivizeSaNaviziSTaM tajjJazarIradravyazrutamityarthaH / nanu yadi jIvavipramuktamidaM kathaM tamusya dravyazrutatvaM?, leSTvAdInAmapi tatprasaGgAt, tatpudgalAnAmapi kadAcit zrutakartR(vetR)bhiH gRhItvA muktatvasambhavAdityAzaGkayA''ha-'seJjAgaya'mityAdi, zeSo'trAvayaMvavyAkhyAdiprapaJco jJazarIradravyAvazyakavat zrutAbhilApato vAcyaH, yAvat 'set'mityaadinigmnm| dvitIyabhedanirUpaNArthayAha__ mU. (40) se kiM taM bhaviasarIradavvasuaM?, 2 je jIve joNIjammaNanikkhaMte jahA davvAvassae tahA bhaNiavvaM jAva se taM bhviasriirdvvsu| vR.atra prativacaH- bhaviasarIradavvasuaMje jIve'ityAdi, vivakSitaparyAyeNa bhaviSyatIti bhavyo-vivakSitaparyAyArhaH tadyogya ityarthaH, tasya zarIraMtadeva bhAvibhAvazrutakAraNatvAt dravyazrutaM bhavyazarIradravyazrutaM, kiM punastaditi, atrocyate, yo jIvo yonijanmatvaniSkrAnto'nenaiva zarIrasamucchrayeNAdattena jinopadiSTena bhAvena zrutamityetat padamAgAmikAle zikSiSyate na tAvacchikSate taJjIvAdhiSThataM zarIraM bhavyazarIradravyazrutamityarthaH, zeSaM dravyAvazyakavat zrutAbhilApena sarva vAcyaM, yAvat 'se ta'mityAdi nigamanam / tRtIyabhedaparijJAnArthamAha mU.(41) se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairitaM davvasuaM?, 2 pattayapotthalihiaM, ahavA jANayasarIrabhaviasarIravairittaM davvasuaMpaMcavihaM pannattaM, taMjahA-aMDayaM boMDayaM kIDayaM vAlayaM vAgayaM, aMDayaM haMsagabbhAdi, boDayaM kappAsamAi, kIDayaM paMcavihaM pannattaM, taMjahA- paTTe malae aMsue cINaMsue kimirAge, vAlayaM paMcavihaM pannattaM, taMjahA-unnie uTThie mialomie kotave kiTThise, vAgayaMsaNamAi, setaM jANayasarIrabhaviasarIkhairitaM davvasuaM, setaMnoAgamato davvasuaM, se taM dvvsu| vR.atra nirvacanam-'jANayasarIrabhaviasarIravairittaMdavvasua'mityAdi, yatra jJazarIrabhavyazarIrayoH, sambandhi anantaroktasvarUpaM na ghaTate tat tAbhyAM vyatiriktaM-bhinnaM dravyazrutaM, kiM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-41 277 punastadityAha-'pattayapotthayalihiya'ti patrakANi-talatAlyAdisaMbandhIni tatsaMghAtaniSpannAstu pustakAH, tatazca patrakANi ca pustakAzca teSu likhitaM patrakapustakalikhitam, athavA 'potthayaM ti potaM-vastra patrakANi ca potaM ca teSu likhitaM patrakapotalikhitaM jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyazrutam, atra ca patrakAdilikhitamya zrutasya bhAvazrutakAraNatvAt dravyatvamavaseyaM, noAgamatvaM tu Agamato dravyazruta iva AgamakAraNasyAtmadehazabdatrayarUpasyAbhAvAd bhaavniiym| tadevamekena prakAreNa jJazarIrabhavyazarIvyatiriktaM dravyazrutamuktaM, sAmprataM tadeva prakArAntareNa nirUpayitumAha- ahave'tyAdi, athavA zrutaM paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-'aMDaya'mityAdi, atrA''hananu zrute prakAnte sUtrasya prarUpaNamaprastutaM, satyaM, kintu prAkRtazailImaGgIkRtya zrutasyANDajAdisUtrasya ca sUtralakSaNenaikena zabdenAbhidhIyamAnatvasAmyAdidamapi prarUpayatItyadoSaH, prasaGgato'NDajAdisUtrasvarUpajJApanena ziSyavyutpattizcaivaM kRtA bhavati, ata evA bhAvazrute prakrAnte nAmazrutAdiprarUpaNamaprastutamityAdyapi praryamapAstaM, tasyApi ziSyavyutpAdanAdiphalatvAt, na ca bhAvazrutapratipakSasya nAmazrutAdeH prarUpaNamantareNa bhAvazrutasya nirdoSatvAdisvarUpanizcayaH kartuM pAryate, 'je savvaM jANai se egaM jANai'tti vacanAdityalaM vistrenn|| ___ atrA''dyabhedajJApanArthamAha-'se kiMta'mityAdi, atrottaram-'aMDayaM haMsagabbhAi'tti aNDAjAnamaNDajaM haMsa:-pataGgazcaturindriyo jIvavizeSaH, garbhastu tannirvartita: kosikAkAro, haMsasya garbho haMsagarbhaH, tadutpannaM sUtramaNDajamucyate, AdizabdaH svbhedprkhyaapnprH| nanu yadihaMsagarbhotpannasUtramaNDajamucyate tahi sUtre 'aMDayaM haMsagabbhAi'tti sAmAnAdhikaraNyaM virudhyate, haMsagarbhasya prastutasUtrakAraNatvAdeva, satyaM, kAraNe kAryopacArAt tadavirodhaH, kozakAbhavaM sUtraM caTakasUtramiti loke pratItamaNDajamucyata iti hRdayaM, paJcendriyahaMsagarbhasambhavamityanye, 'seta'mityAdi nigaman / atha dvitIyabheda ucyate___ 'se kiM ta'mityAdi, atra nirvacanam-'boMDayaM phalihamAi'tti boMDaM vamanIphalaM tasmAJjAtaM boNDajaM phalihavamanI tasyAH phalamapi phalihaM kAsAzrayaM kozakarUpaM, tadihApi kAraNe kAryopacAradboNDajaM sUtramucyate iti bhAvaH, 'seta'mityAdi nigmnm|| ___ atha tRtIyabheda ucyate-se kiMta'mityAdi, atrottaram-'kIDayaM paMcaviha'mityAdi, kITAJjAtaM kITajaMsUtraM tat paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-'paTTe'tti paTThasUtraM malayam 'aMzukaM' cInAMzukaM kRmirAgam, atra vRddhavyAkhyA-kila yartatrara viSaye paTTasUtramutpadyate tatrAraNye vananikuJjasthAne mAMsacIDAdirUpasyA''miSasya puJjAH kriyante, teSAM ca puJjAnAM pArzvato nimnA unnatAzca sAntarA bahavaH kolakA bhUmau nikhAyante, tatra vanAntareSu saMcarantaH pataGgakoTAH samAgatya mAMsAdyA- .. miSopabhogalubdhAH kIlakAntareSvitastataH paribhramanto lAlAH pramuJcanti, tAzca kIlakeSulagnAH parigRhyante, ityetat paTTasUtramabhidhIyate, anenaiva krameNa malayaviSayotpannaM tadeva malayam, itthameva cInaviSaye bahistAdutpannaM tadevAMzukaM, itthameva cInaviSayotpannaM tadeva cInAMzukamabhidhIyate, kSetravizeSAddhi kITavizeSastadvizeSAttu paTTasUtrAdivyapadeza iti bhaavH| evaM kvacidviSaye manuSyAdizoNitaM gRhItvA kenApi yogena yuktaM bhAjanasampuTe sthApyate, tatra ca prabhUtAH, kRmayaH samutpadyante, te ca vAtAbhilASiNo bhAjanacchidrairnirgatya Asanna paryaTanto Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM yallAlAjAlamabhimuJcanti tat kRmirAgaM paTTasUtramucyate, tacca raktavarNakRmisamutthatvAt svapariNAmata eva raktaM bhavati / anye tvabhidadhati yadA tatra zoNite kRmayaH samutpannA bhavanti tadA sakRmikameva tanmalitvA kiTThisaM parityajya raso gRhyate, tatra ca kazcid yogaH prakSipyate, tatastena yad rajyate paTTasUtraM tat kRmirAgamucyate, tacca dhautAdyavasthAsu manAgapi kathaJcidrAgaM na maJcanti, 'se ta' mityAdi nimaganam / atha caturtho bheda ucyate- 'se kiM tamityAdi, atrottaram - 'vAlayaM paMcaviha' mityAdi, vAlebhyaH-UraNikAdilomabhyo jAtaM vAlajaM, tat paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA - UrNAyA idamaurNikam, uSTrANAmidamauSTikam, ete dve api pratIte, ye mRgebhyo hrasvakA mRgAkRtayo bRhatpucchA ATavikajIvavizeSAstallomanippanaM mRgalomikRm, unduraromaniSpannaM kautavaM, UrNAdInAM yaduddharitaM kiTTisaM tanniSpatraM sUtramapi kiTTisam, athavA eteSAmevorNadInAM dvikAdisaMyogato niSpannaM sUtraM kiTTisaM, athavA uktazeSAzlAdilomaniSpannaM kiTTisaM 'se ta' mityAdi nigaman / 278 atha paJcamo bhedo'bhidhIyate - 'se ta' mityAdi, valkAJjAtaM valkajaM, tacca saNaprabhRti, kvacit punaratasyAdIti pAThaH, tatrAtasIsUtraM mAlavAdidezaprasiddhaM, 'se ta' mityAdi nigaman / uktaM paJcavidhamaNDajAdisUtraM, tadbhaNane coktaM jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyazrutam atastadapi nigamayati-'se taM jANage 'tyAdi, etadbhaNane ca samarthitaM noAgamato dravyazrutamatastadapi nigamayati' se taM noAgamao' ityAdi, etatsamarthane ca samarthitaM dvividhamapi dravyazrutatastadapi nigamayati-'se taM davvasua'mityAdi / atha bhAvazrutanirUpaNArthamAha mU. (42) se kiM taM bhAvasuAM ?, 2 duvihaM pannattaM, taMjahA-Agamato a noAgamato a / vR. atrottaram -'bhAvasuaM duviha' mityAdi, vivakSitapariNAmasya bhavanaM bhAvaH sa cAsau zrutaM ceti bhAvazrutaM bhAvapradhAna vA zrutaM bhAvazrutaM tad dvividhaM prajJaptam-Agamato noAgamatazca / tatrA''dyabhedanirUpaNArthamAha mU. (43) se kiM taM Agamato bhAvasuaM?, jAnae uvautte, se taM Agamato bhAvasuAM / vR. atrottaraM zrutapadArthajJastatra copayukta AgamataH- AgamamAzritya bhAvazrutaM zrutopayogapariNAmasya sadbhAvat tasya cA''gamatvAditi bhAvaH, 'se ta'mityAdi nigamanam / atha dvitIyabheda ucyate mU. (44 ) se kiM taM noAgamato bhAvasuaM? 2 duvihaM pannattaM, taMjahA - loiaM loguttariaM ca / vR. atrottaram -'noAgamao bhAvasuaM duvihaM pannattaM, loiyaM louttaria' mityAdi / atrA''dyabhedanirUpaNArthamAha mU. (45) se kiM taM loiaM noAgamato bhAvasuAM ?, 2 jaM imaM annANiehiM micchadiTThIhiM sacchaMdabuddhimavigappiyaM, taMjahA- bhArahaM rAmAyaNaM bhImAsurukkhaM koDillayaM ghoDayamuhaM sagaDabhaddiAu kappAsiaM nAgasuhumaM kaNagasattarI vesiyaM vaisesiyaM buddhasAsaNaM kAvilaM logAyataM saTThiyaMtaM mADharapurANavAgaraNanADagAi, ahavA bAvattarikalAo cattAri veA saMgovaMgA, se taM loiyaM noAgamato bhAvasuAM / vR. atra nirvacanam -'loiyaM noAgamato bhAvasuaM jaM ima' mityAdi, lokaiH, praNItaM laukikaM, Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 45 279 kiM punastadityAha-yadidamajJAnikairmithyAdRiSTibhiH svacchandabuddhimativikalpitaM tallaukikaM, bhAvazrutamiti sambandhaH, tatrAlpajJAnabhAvato 'dhanavadanazIlavadvA samyagdRSTayo'pyajJAnikAH procyante'ta Aha-mithyAdRSTibhiH svacchandamatibuddhivikalpitam, IhAvagrahe buddhiH, apAya dhAraNe tu matiH, svacchandena - svAbhiprAyeNa tattvata: sarvajJapraNItArthAnusAramantareNa buddhimatibhyAM vikalpitaM svacchandabuddhimati vikalpitaM, svabuddhivikalpanAzilpinirmitamityarthaH / tatprakaTanArthamevedamAha-'tadyathA-bhArata' mityAdi, etacca bhAratAdikaM nATakAdiparyantaM zrutaM lokaprasiddhi gamyam / atha prakArAntareNa laukikazrutanirUpaNArthamAha-'ahavA bAvattarikalAo' ityAdi, tatra kalanAni-vastuparijJAnAni kalAstAzca dvisaptatiH samavAyAGgAdigranthaprasiddhAH, catvArazca vedAH sAmavedaRgvedayajurvedAtharvaNavedalakSaNAH sAGgopAGgaH, tatrAGgAni zikSA 1 kalpa 2 vyAkaraNa 3 cchando 4 nirukta 5 jyotiSkAyana 6 lakSaNAni SaT, upAGgAni tadvayAkhyAnarUpANi taiH saha vartante iti sAGgopAGgAH 'se ta' mityAdi nigamanam / uktaM noAgamato laukikaM bhAvazrutam, atha lokottarikaM tadevA''ha mU. (46 ) se kiM taM louttariaM noAgamato bhAvasuaM ?, 2 jaM imaM arihaMtehiM bhagavaMtehiM uppannanANadaMsaNadharehiM tIyapaccu ppannamanAgayajANaehiM savvaNNUhiM savvadarisIhiM tilukkavahitamahitapUiehi appaDihayavaranANadaMsaNadharehiM paNIaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM, taMjahA-AyAro sUagaDo ThANaM samavAo vivAhapannattI nAyAdhammakahAo uvAsagadasAo aMtagaDadasAo anuttarovavAiadasAo paNhAvAgaraNAiM vivAgasuaM diTThIvAo a, se taM louttariyaM noAgamato bhAvasuAM, se ta noAgamato bhAvasuAM, se taM bhAvasuAM / vR. lokottaraiH - lokapradhAnairarhadbhiH praNItaM lokottarikaM, kiM punastadityAha - 'louttariyaM bhAvasuaM jaM ima' mityAdi, yadidamarhadbhirdvAdazAGgaM gaNipiTakaM praNItaM tallokottarikaM bhAvazrutamiti sambandhaH, tadyathA'AyAro suyagaDami' (Do i) tyAdi, tatra sadevamanujAsuralokaviracitAM pUjAmarhantIti arhantastaiH, evaMbhUtAzcAtIrthakarA api kevalyAdayo bhavantyatastIrthakarapratipattaye Aha-'bhagavadbhi 'riti, samastaizvaryanirupamarUpayazaH zrIdharmaprayatnavadbhirityarthaH itthaMbhUtAzca anAdyapratighajJAnAdimantaH kecit kaizcidabhyupagamyante, uktaM caitadvAdibhiH "jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jagatpateH / ezvaryaM caiva dharmazca, sahasiddhaM catuSTayam // " ityAdi, atastadvayavacchedArthamAha-jJAnAvaraNakSapaNAdiprakAreNotpanne na tu sahaje jJAnadarzane dharantItyutpannajJAnadarzanadhArastaiH, na ca prastutavizeSaNavyavacchedyA apyevaMbhUtA eva, 'sahasiddhaM catuSTaya' mityAdivacanavirodhaprasaGgAt, tarhi sugatA itthaMbhUtA api bhaviSyantItyAzaMkyA''ha'tIyapaccuppanne' tyAdi, atItavartamAnabhaviSyadarthajJAyakairityarthaH, na ca sugatAnAmatItabhaviSyadarthajJAtRtvasambhavaH, ekAntakSaNabhaGgAvAditvena tadasattvAbhyupagamAd, asatAM ca grahaNe'tiprasaGgAd, atha santAnadvAreNa kAlatraye'pyarthanAM sadbhAvAdatItAdyarthajJAtRtvaM teSAmapi na vihanyata ityAzaMkyA''ha-'sarvajJaiH sarvadarzibhi' riti, sarvam - ekendriyadvIndrayajIvAdi vastu kevalajJAnena Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM jAnantIti, sarvajJAH, taiH, tadeva sarvaM kevaladarzanena pazyantIti sarvadarzinastaiH, zAkyAnAM tvatItAdyarthajJAtRtve'pi nopapadyate, katipayadharmAdyabhISTapadArthajJAtRtyasyaiva teSvabhyupagamAd, yata uktaM tacchiSyaiH "sarvaM pazyatu mA vA'sAviSTamarthaM tu pshytu| kITasaMkhyAparijJAnaM, tatra(sya)na: kopayujyate? // " ityAdi, yathoktaguNaviziSTatvAt 'tilukkavahiyamahiye'tyAdi, 'vahiya'tti vigaladbahalAnandAzrudRSTibhiH saharSa nirIkSitA yathAvasthitAnanyasAdhAraNaguNotkIrtanalakSaNena bhAvastena mahitA-abhiSTutAH sugandhipuSpakarakSepAdinA tu dravyastavena pUjitAH, tata eSAM dvandve tailokyenabhavanapativyatantaranaravidyAdharavaimAnikAdisamudAyalakSaNena vahitamahitapUjitAstaiH, atrA''hananUtpannajJAnadarzanadharairityuktam, utpattimat sapratighaM dRSTaM yathA mUrteSvavadhyAdijJAnaM, utpatre ca tajjJAnadarzane abhyupagate, atastAbhyAM te sapratighajJAninaH prApnuvanti, tathA ca pUrvoktasarvajJatvAdihAnirityAzaGkayA''ha-'apratihatavarajJAnadarzanadharai riti, samastAvaraNakSayasambhUtatvAdapratihate-mUrtAmUrteSu samastavastuSvaskhalite ata eva vare-pradhAne kevalajJAnadarzanalakSaNe jJAnadarzane dharanti ye te tathA taiH, yattvavadhyAdeH sapratidhatvaM tanotpattimattvena, kiM tahi?, AvaraNasadbhAvAd, ato'pratidhakevalajJAnadarzane samastAvaraNakSayasambhUtatvAt, tatkSaye'pi saprativatvAbhyupagame'tiprasaGgAd, idaM ca vizeSaNaM kasyAJcideva vAcanAyAM dRzyate, na sarvatra, tadevaM yathoktaprakAreNa tAvad vyAkhyAtAnyamUni vizeSaNAni, anyathA vA'virodhataH sudhiyA vyaakhyeyaani| tairarthakathanadvAreNa 'praNItaM' prarUpitaM, kiM tad?-'dvAdazAGgaM zrutaM' paramapuruSasyAGgAnIvAGgAni dvAdaza aGgAni-AcArAdIni yatra tadvAdazAGgaM, kiMbhUtaM?, 'gaNipiTakaM' guNagaNo'syAstIti gaNI-AcAryastasya piTakaM-sarvasvaM gaNipiTakaM, tadyathA-AcAraityAdi sugmm| atra dvAdazAGgazrutasya caraNaguNasamanvitasya vivakSitatvAnnoAgamatvaM bhAvanIyaM, dezasya caraNaguNalakSaNasyAnAgamatvAno zabdasya ca dezapratiSedha(ka)tvenAzrayaNAd, evaM pUrvatrApi laukikabhAva zrute vAcyam, nigamayannAha-'se kaM louttariya' mityaadi| etadbhaNane ca samarthitaM dvividhamapi noAgamato bhAvazrutam, atastadapi nigamayati-'se taM noAgamato bhAvasuaM' ityAdi / etadbhaNane coktaM sarvamapi bhAvazrutamato nigamayati-'se taM bhAvasua'miti / tadevaM svarUpata uktaM bhAvazrutamanenaiva cAtrAdhikAra ityato'syaiva paryAyanirUpaNArthamAha mU.(47) tassa NaM ime egaTThiA nAnAghosA nAnAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti, taMjahA vR. 'tasya' zrutasya amUni' anantarameva vakSyamANatayA pratyakSANi 'ekAthikAni' tattvata ekArthaviSayANi 'nAnAghoSANi' pRthagbhinnodAttAdisvarANi' nAnAvyuJjanAni' pRthagbhinnAkSarANi 'nAmadheyAni' paryAyadhvanirUpANi bhavanti, tadyathAmU.(48) suasuttagaMthasiddhaMtasAsane AnavayaNa uvese| pannavaNa Agame'vi aegaTThA pajjavA sutte| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-48 281 vR.'sua' gAhA, gurusamIpe zrUyata iti zrutam, arthAnAM sUcanAt sUtraM, viprakIrNArthagranthanAd granthaH, siddhaM-pramANapratiSThitamarthamantaM-saMvedaniSThArUpaM, tatrApi prazastaM pradhAnaM prathamaM vA vacanaM pravacanaM, mokSArthamAjJApyante prANino'nayetyAjJA, uktirvacanaM vAgyoga ityarthaH, hitAhitapravRttityupadezaH, yathAvasthitajIvAdipadArthajJApanAt prajJApanA, AcAryapAramparyeNAcchatItyAgamaH, AptavacanaM vA''gama iti, 'sUtre' sUtraviSaye ekArthAH paryAyA iti gAthArthaH / mU.(49) se taM suaN| vR. 'se taM sua'mityAdi, tadetannAmAdi bhedairuktaM, shrutmityrthH| __ (iti anuyogadvAragranthe zrutAdhikAra: kthitH| atha skandhAdhikAra: kathyate) sAmprataM yaduktaM 'skandhaM nikSepsyAmI'ti, tatsampAdanArthamupakramate mU.(50) se kiM taM khaMdhe?, 2 cauvihe pannatte, taMjahA- nAmakhaMdhe ThavaNAkhaMdhe davvakhaMdhe bhaavkhNdhe| vR. atha kiM tat skandha ityucyate iti prazne nirvacanamAha khaMdhe caubvihe' ityaadi| mU.(51) nAmaTThavaNAo puvvabhaNiAnukkameNa bhaanniavvaao| vR. atra nAmaskandhasthApanAskandhapratipAdakasUtraM nAmasthApanAvazyakapratipAdakasUtravyAkhyAnusAreNa svayameva bhaavniiym| - mU.(52) se kiM taMdavvakhaMdhe?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-Agamato anoAgamato a, se kiMtaM Agamao davvakhaMdha?, 2 khaMdhetti payaMsikkhiyaM sesaM jahA davvAvassae tahA bhANiavvaM, navaraM khaMdhAbhilAvo jAva se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvakhaMdhe?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-saccitte acitte miise| __ vR.dravyaskandhasUtramapi bhavyazarIradravyaskandhasUtraM yAvad dravyAvazyakoktavyAkhyAnusAreNaiva bhAvanIya, praaystulyvktvytvaaditi| 'se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvakhaMdhe' iti prazne nirvacanamAha-'jANayasarIrabhavisarIravairitte davvakhaMdhe tivihe pannatte' ityAdi, jJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyaskandhastrividhaH prajJaptaH, tadyathA-sacitto'citto mizraH / / tatrA''dyabheda jijJAsuH pRcchati_mU. (53)se kiM taM sacitte davvakhaMdhe?, 2 anegavihe pannatte, taMjahA-hayakhaMdhe gayakhaMdhe kinnarakhaMdhe kiMpurasakhaMdhe mahoragakhaMdhe gaMdhavvakhaMdhe usabhakhaMdhe, se taM sacitte dvvkhNdhe| vR. 'se kiM ta'mityAdi, 'atrottaram-'sacittadavvakhaMdhe anegavIhe pannatte' ityAdi, cittaM mano vijJAnamiti paryAyAH, saha cittena vartata iti sacittaH, sa cAsau dravyaskandhazceti sacittadravyaskandhaH, anekavidho' vyaktibhedato'nekaprakAraH prajJaptaH, tadyathA-'hayaskandha'ityAdi, hayaH-turagaH sa eva viziSTaikapariNAmapariNatvAt, skandho hayaskandhaH, evaM gajaskandhAdiSvapi samAsaH, navaraM kinnarakimpuruSamahoragAvyantaravizeSAH 'usabha'tti vRSabhaH, kvacidgandharvaskandhAdInyakAnyapyudAharaNAni dRzyante, sugamAni ca, navaraM pasupasayavihagavAnarakhaMdhe'tti kvacid dRzyate, tatra pazuH-chagalakaH, pasayastuATaviko dvikhuraH catuSpadavizeSaH, vihagaH-pakSI, vAnaraH-pratItaH, skandhazabdastu pratyekaM dRSTavyaH / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM ___ iha ca sacittaskandhAdhikArAJjIvAnAmeva ca paramArthataH sacetanatvAt kathaJciccharIraiH, sahAbhede satyapi hayAdInAM sambandhino jIvA eva vivakSitA na tuda tadadhiSThitazarIrANIti sampradAyaH, na ca jIvAnAM skandhatvaM, papadyate, pratyekamasaGkhayeyapadezAtmakatvena teSAM skandhatvasya supratItatvAditi, hayaskandhAdInAmanyatareNaikenApyudAharaNena siddhaM, kiM prabhUtodAharaNAbhidhAneneti cet, satyaM, kintu pRthagbhinnasvarUpavijAtIyaskandhabahutvAbhidhAnenA''tmAdvaitavAdaM nirasyati, tathA'bhyupagame muktatarAdivyavyavahArocchedaprasaGgAt, 'se ta'mityAdi nigmnm| . athAcittadravyaskandhanirUpaNArthamAha mU.(54) se kiM taM acitte davvakhaMdhe? 2 anegavihe pannatte, taMjahA-dupaesie tipaesie jAva dasapaesie saMkhijjapaesie asaMkhijjapaesie anaMtapaesie, setaM acitte dvvkhNdhe| vR. 'se'ityAdi, atra nirvacanam-'acittadavvakhaMdhe' ityAdi, avidyamAnacitto'cittaH sa cAsau dravyaskandhazceti samAsaH, ayamanekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-dvipradezikaH, skandha ityAdi, tatra prakRSTaH pudgalAstikAyadeza: pradeza: paramANurityarthaH, dvau pradezau yatra sa dvipradezikaH sa cAsau skandhazca dvipradeziskandhaH, evamanyatrApi yathAyogaM smaasH| 'seta'mityAdi nigmnm| atha mizradravyaskandhanirUpaNAyA''ha mU. (55) se kiM taM mIsae davvakhaMdhe?, 2 aNegavihe pannatte, taMjahA-seNAe aggime khaMdhe seNAe majjhime khaMdhe seNAe pacchime khaMdhe, se taM mIsae dvvkhNdhe| vR. 'se'ityaadi| atrottaram-'mIsae davvakhaMdhe0 seNAe' ityAdi, sacetanAcetanasaMkIrNo mizraH sacAsau dravyaskandhazceti mizradravyaskandhaH, ko'sAvityAha-senAyAH-hastyazvarathapadAtisannAhakhaDgahakuntAsamudAyalakSaNAyA agraskandho'grAnIkamityarthaH, madhyamaskandho madhyamAnIkaM, pazcimaskandhaH pazcimAnIkam, eteSu hi hastyAdayaH sacittAH khaGgAdayastvacittA ityato mizratvaM bhaavniiymiti| 'seta'mityAdi nigmnm| tadevamekena prakAreNa tadvayatirikto dravyaskandhaH prruupitH| atha tameva prakArAntareNa prarUpayitumAhamU. (56) ahavA jANayasarIrabhaviasarIravairite davvakhaMdhe tivihe pannatte, taMjahAkasiNakhaMdhe akasiNakhaMdhe anegdviykhNdhe| vR. 'athavA' anyena prakAreNa jJazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyaskandhastrividhaH prajJaptaH, tadyathA-kRtsnaskandhaH akRtsnaskandho'nekadravyaskandhaH / tatrA''dyabhedanirUpaNArthamAha mU. (57) se kiM kasiNakhaMdhe?, se ceva hayakkhaMdhe gayakkhaMdhe jAva usabhakhaMdhe, se taM ksinnkhNdhe| vR. 'se' ityAdi, atrottaram-'kasiNakhaMdhe' ityAdi, yasmAndayo bRhattaraH skandho nAsti sa kRtsna:-paripUrNaH skandha kRtsnaskandhaH, ko'yamityAha-'se ceve'tyAdi, sa eva hayakhaMdhetyAdinopanyasto hayAdikaskandhaH kutsnaskandhaH / Aha-yadyevaM prakArAntaratvamasiddhaM, sacittaskandhasyaiva saMjJAntareNoktatvAt, naitadevaM, prAg sacittadravyaskandhAdhikArAt, tathA'sambhavino'pi buddhayA niSkRSya jIvA evoktAH, iha tu jIvatadadhiSThitazarIrAvayavalakSaNaH samudAyaH Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 mUlaM-57 kRtsnaskandhatvena vivakSita ityato'bhidheyabhedAt siddhaM prkaaraantrtvm| yadyevaM tahi hayAdiskandhasya kRtsnatvaM nopapadyate, tadapekSayA gajAdiskandhasya bRhattaratvAt, naitadevaM yatosaMkhyeyapradezAtmako jIvastadadhiSThitAzca zarIrAvayavA ityevaMlakSaNa: samudAyo hayAdiskandhatvena vivakSito jIvasya cAsaMjhayeyapradezAtmakatayA sarvatra tulyAtvAdgajAdiskandhasya bRhattaratvamasiddhaM, yadi hi jIvapradezapudgalasamudAyaH sAmastyena varddhata tadA syAdgajAdiskandhasya bRhattvaM, tacca nAsti, samudAyavRddhayabhAvAt, tasmAditaretarApekSayA jIvapradezapudgalasamudAsya hInAdhikyAbhAvAt sarve'pi hayAdiskandhAH paripUrNatvAt kRtsnaskandhAH / ___ anye tu pUrvaM sacittaskandhavicAre jIvatadadhiSThitazarIravayavasumadAyaH sacittaskandho'tra tu zarIrAt buddhayA pRthakkRtya jIva eva kevalaH kRtsnaskandha iti vyatyayaM vyAcakSate, atra ca vyAkhyAne preryameva nAsti, hayagajAdijIvAnAM pradezato hInAdhikyAbhAvena kRtsnaskandhatvasya sarvamAvirodhAdityalaM prsnggen| 'se ta'mityAdi nigmnm| athAkRtsnaskandhanirUpaNArthamAha mU. (58) se kiM taM akasiNakhaMdhe?, 2 so ceva dupaesiyAikhaMdhe jAva anaMtapaesie khaMdhe, se taM aksinnkhNdhe| __vR. 'sa' ityAdi, atrottaram-'akasiNakhaMdhe so ceve'tyAdi, na kRtsno'kRtsnaH sa cAsau skandhazcAkRtsnaskandho yasmAdanyo'pi bRhattaraH skandho'sti so'paripUrNatvAdakRtsnaskandha ityarthaH / kazcAyamityAha-'so ceve'tyAdi sa eva 'dupaesie khaMdhe tipaesie khaMdhe' ityAdinA pUrvamupanyasto dvipradezikAdirakRtsno'kRtsna ityarthaH, dvipradezikasya tripadezikApekSayA'kRtsnotvAt, tripadezikasyApi catuSpadezikApekSayA'kRtsnatvAd, evaM tAvadvAcyaM yAvat nApadyata iti| pUrva dvipadezikAdiH sarvotkRSTapradezazca skandhaH sAmAnyenAcittatayA proktaH, iha tu sarvotkRSTaskandhAdadhovartina evottarottarApekSayA pUrvapUrvatarA akRtsnaskandhatvenoktA iti vizeSaH / 'se ta' mityAdi nigmnm| athAnekadravyaskandhanirUpaNArthamAha- . mU. (59) se kiM taM anegadIvayakhaMdhe?, 2 tassa ceva dese avaciea tassa ceva dese uvacie, setaM anegadaviakhaMdhe se taMjANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhaMdhe, setaM noAgamato davvakhaMdhe, se taM dvvkhNdhe| vR.'se' ityAdi, atrottaram-'anegadaviyakhaMdhe tassa ceve'tyAdi, anekadravyazcAsau skandhazceti samAsaH, tasyaivetyatrAnuvartamAnaM skandhamAnaM saMbadhyate, tatazca tasyaiva' yasya kasyacitta skandhasya yo 'dezo' nakhadantakezAdilakSaNa: 'apacito' jIvapradezaivirahito, yazca tasyaiva 'dezaH' pRSTodaracaraNAdilakSaNa 'upacitto' jIvapradezairvyApta ityarthaH, tayoryathoktadeza-yorviziSTaikapariNAmapariNatayoryo dehAkhyaH samudAyaH so'nekadravyaskandhaH, sacetanAnekadravyAtmakatvAditi bhAvaH / sa caivaMbhUtaH sAmarthyAtturagadAsya ko vizeSa iti ced, ucyate, sa kila yAvAneva jIvapradezAnugatastAvAneva vivakSito, na tu jIvapradezAnugatastAvAneva vivakSito, na tu jIvapradezAvyAptanakhAdyapekSayA, ayaM tu nakhAdyapekSayA'pItivizeSaH / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM pUrvoktamizraskandhAsya tarhi ko vizeSa iti ced, ucyate, tatra khaGgAdyajIvAnAM hastyAdijIvAnAM ca pRthagvyavasthitAnAM samUhakalpanayA mizraskandhatvamuktam, atra tu jIvaprayogato viziSTaika pariNAmapariNatAnAM sacetanAcetanadravyANAmanekadravyaskandhatvamiti vizeSa ityalaM prasaGgena / 'seta' mityAdi nigamanam / tadevamukto jJazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyaskandhaH, tadbhaNane ca samarthito noAgamo dravyaskandhavicAraH, tatsamarthane ca samarthito dravyaskandha iti / atha bhAvaskandhanirUpaNArthamAha mU. (60) se kiM taM bhAvakhaMdhe ?, 2 duvihe pannattaM, taMjahA- Agamao noAgamao a / vR. atrottaram--'bhAvakhaMdhe duvihe' ityAdi, bhAvazcAsau skandhazca bhAvaskandhaH, bhAvamAzritya vA skandho bhAvaskandhaH, sa ca dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-Agamatazcaca noAgamatazca / mU. ( 61 ) se kiM taM Agamao bhAvakhaMdhe ?, 2 jANae uvautte, se taM Agamao bhAvakhaMdhe / vR. tatrA''gamataH skandhapadArthajJastatra copayuktaH tadupayogAnanyatvAdbhAvaskandhaH / mU. ( 62 ) se kiM taM noAgamao bhAvakhaMdhe ?, 2 eesiM ceva sAmAiamAiyANaM chaNhaM ajjhayaNANaM samudayasamiisamAgameNaM AvassayasuakhaMdhe bhAvakhaMdhetti labbhai, se taM noAgamao bhAvakhaMdhe, se taM bhAvakhaMdhe / 284 vR. noAgamatastu etepAmeva prastutAvazyaka bhedAnAM sAmAyikAdInAM SaNNAmadhyayanAnAM samudAyaH, sa caiteSAM vizakalitAnAmapi tathAvidhadevadattAdInAmiva tathAvidhadevadattAdInAmiva syAdata ucyate-samudayasya samiti: nairantaryeNa mIlanA, sA ca nairantaryAvasthApitAya: zalAkAnAmiva parasparanIrapekSANAmapi syAdata ucyate tasyAH samudayasamiteryaH samAgama: - parasparaM sambaddhatayA viziSTaika pariNAmaH samudayasamitisamAgastena niSpanno ya Avazyaka zrutaskandhaH sa bhAvaskandha iti 'labhyate' prApyate bhavati iti hRdayam / idamuktaM bhavati - sAmAyikAdiSaDadhyayanasaMhitiniSpanna Avazyaka zrutaskandho mukhavastrikArajoharaNAdivyApAralakSaNakriyAyuktatayA vivakSito noAgamato bhAvaskandha, nozabdasya deze AgamaniSedhaparatvAt kriyAlakSaNasya ca dezasyAnAgamatvAditi bhAvaH / 'se ta' mityAdi nigamanam / tadevaM pratipAdito dvividho'pi bhAvaskandha iti nigamayati- 'se taM bhAvakhaMdhe 'tti / idAnIM tvasyaiva ekArthikAnyabhidhitsurAha mU. (63) tassa NaM ime egaTThiyA nAnAghosA nAnAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti, taMjahA-' vR. gatArtham / mU. ( 64 ) wide gaNakA a nikAe khaMdhe vagge taheva rAsI a / puMje piMDe nigare saMghAe, Aula samUhe // vR. 'gaNakAe 'gAheti, vyAkhyA - mallAdigaNavadgaNaH, pRthivIkAyAdivat kAyaH, SaDjIvanikAyavannikAya:, tryAdiparamANuskandhavat skandhaH, govargavad vargaH, zAlidhAnyAdirAzivad rAzi:, viprakIrNapuJjIMkRtadhAnyAdipuJjavat puJjaH, guDAdipiNDavat piNDaH, hiraNyadravyAdinikaravannikaraH, tIrthAdiSu sammIlitajanasaGghAvat saGghAtaH, rAjagRhAGgaNajanAkulavadAkulaH, purAdijanasamUhavat samUhaH, ete bhAvaskandha paryAyavAcakA dhvanaya iti gAthArthaH / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-65 mU.(65) se taM khNdhe| vR. 'se ta'mityAdi nigmnm| (iti skandhAdhikAra: kathitaH / atha AvazyakaSaDadhyayanivavaraNaM kathyate) mU.(66) Avassagassa NaM ime atthAhigArA bhavaMti, taMjahA vR. Aha-nanvAzyake kimiti SaDadhyayanAni?, atrocyate, SaDAdhikArayogAt, ke punaste ityAzaGkaya tadupadarzanArthamAha- Avassagassana'mityAdi Avazyakasya ete vakSyamANA arthAdhikArA bhavanti, tadyathAmU. (67) sAvajjajogaviraI uktittaNa guNavao apddivttii| khaliassa niMdanA vaNatigiccha guNadhAraNA cev|| vR.'sAvajjajoga' gAhA, vyAkhyA-prathame sAmAyikalakSaNe adhyayane prANAtipAtAdisarvasAvadyayogaviratirthAdhikAraH, 'uktittaNa'tti dvitIye caturviMzatistavAdhyayane pradhAnakarmakSayakAraNAtvAllabdhabodhivizudaddhadhihetutvAt punarbodhilAbhaphalatvAt sAvadyayogaviratyupadezakatvenopakAritvAcca tIrthaGkarANAM guNotkIrtanArthAdhikAraH, 'guNavao ya paDivatti'tti guNAmUlottaraguNarUpA vratapiNDavizuddhayAdayo vidyante yasya sa guNavA~stasya pratipattiH-vandanAdikA kartavyeti tRtIye vandanAdhyayane'rthAdhikAraH, cazabdAt puSTAlambane'guNavato'pi pratipattiH kartavyeti dRSTavyam, uktaM ca "pariyAya parisa purisaM khettaM kAlaM ca AgamaM naauN| kAraNajAe jAe jahArieM jassaM jaM jogaM / / " - 'khaliyassa niMdana'tti khaliyassa niMdaNa'tti skhalitasya-mUlottaraguNeSu pramAdAcIrNasya pratyAgatasaMvegasya jantovizuddhayamAnAdhyavasAyasyAkAryabhidamiti bhAvayato nindA pratikramaNe'rthAdhikAraH, 'vaNatigiccha'tti vraNacikitsA kAyotsargAdhyayane'rthAdhikAraH, idamuktaM bhavati-cAritrapuruSasya yo'yamaticArarUpo bhAvavraNastasya dazavidhaprAyazcittabheSajena kAyotsargAdhyayane cikitsA pratipAdyate, 'guNadhAraNA ceva'tti guNadhAraNA pratyAkhyAnAdhyayane arthAdhikAraH, ayamatra bhAvArtha:-mUlaguNottaraguNapratipattistasyAzca niraticAraM sandhAraNaM yathA bhavati tathA pratyAkhyAnadhyayane prarUpaNA kariSyate, cazabdAdanye'pyavAntarArthAdhikArA vijJeyAH, evakAro'vadhAraNa iti gAthArthaH / / _tadevaM yadAdau pratijJAtam 'AvazyakaM nikSepsyAmI'tyAdi, tatrAvazyazrutaskandhalakSaNAni trINi padAni nikSiptAni, sAmprataM tvadhyayanapadamavasarAyAtamapina nikSipyate, vakSyamANanikSepAnuyogadvAra oghaniSpannanikSepe tasya nikSepyamAnatvAd, atrApi bhaNane ca granthagauravApratteriti / idAnImAvazyakasya yadvyAkhyAtaM tacca (yacca) vyAkhyeyaM tadupadarzayannAhamU. (68) Avassayassa eso piMDattho vaNNio smaasennN| etto ekkekaM puna ajjhayaNaM kittissaami| va. 'Avazyakasya' AvazyakapadAbhidheyasya zAstrasya 'eSaH' pUrvoktaprakAra: 'piNDArthaH' samudAyArtho 'varNitaH' kathitaH 'samAsena' saMkSepeNa, idamatra hRdayam-Avazyakazrutaskandha iti Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM zAstranAma pUrvaM vyAkhyAtaM tacca sAnvarthaM, tatazca yathA sAnvarthAdAcArAdinAmata eva tadvAcyazAstrasya cAritrAdyAcAro'trAbhidhAsyata ityAdilakSaNaH samudAyArthaH pratipAdito bhavati, evamAtrApyAvazyaka zrutaskandha iti, sAnvarthanAmakathanAdevAvazyaM karaNIyaM sAvadyayogaviratyAdikaM vastvatrAbhidhAsyata iti samudAyArthaH pratipAdito bhavati, ata UrdhvaM punarekaikamadhyayanaM 'kIrtayiSyAmi' bhaNiSyAmIti gAthArthaH / tatkIrtanArthamevA''ha mU. (69) taMjahA- sAmAiaM caDavIsatthao vaMdayaNaM paDikkamaNaM kAussaggo paccakkhANaM / -tattha paDhamaM ajjhayaNaM sAmAiyaM, tassa NaM ime cattAri anuogadArA bhavaMti, taMjahA-uvakkame 1 nikkheve 2 anugame 3 nae 4 / vR. tadyathA - sAmAyikaM caturviMzatistavo vandanaM pratikramaNaM kAyotsarga prtyaakhyaanm| 'tatra' teSu antaroddiSTeSu SaTsu adhyayaneSu madhye 'prathamam' AdyamadhyayanaM sAmAyikam, AdyupanyAsazcAsya niHzeSacaraNAdiguNAdhAratvena pradhAnamuktikAraNatvAt, uktaM ca "sAmAyikaM guNAnAmAdhAraH svamiva sarvabhAvAnAm / na hi sAmAyikahInAzcaraNAdiguNAnvitA yena // 1 // tasmAJjagAda bhagavAn sAmAyikameva nirupamopAyam / zArIramAnasAnekaduHkhanAzasyanAzasya mokSasya // 2 // " tatra bodhAderadhikamayanaM prApaNamadhyayanaM prapaJcato vakSyamANazabdArthaM, 'sAmAyika' mityatra yaH sarvabhUtAnyAtmavat pazyati sa rAgadveSaviyuktaH samaH tasyA''yaH - pratikSaNaM jJAnAdiguNotkarSaprAptiH samAyaH, samo hi pratikSaNamapUrvaiH jJAnadarzanacaraNaparyAyairbhavATavI bhramaNahetusaMklezavicchedakairnirupamasukhahetubhiH saMyujyate, samAyaH prayojanamasyAdhyayanasya jJAnakriyAsamudAyarUpasyeti sAmAyikaM, samAya eva sAmAyikaM, tasya sAmAyikasya, 'Na'miti vAkyAlaGkAre, 'ime 'tti amUni vakSyamANalakSaNAni catvAryanuyogadvArANi bhavanti, tatrAdhyayanArthakathanavidhiranuyogaH, dvAraNIva dvArANi mahApurasyeva sAmAyikasyAnuyogArthaM vyAkhyAnArthaM dvArANyanuyogadvArANi, atra nagaradRSTAntaM varNayantyAcAryAH, yathA hi akRtadvAraM nagaramanagarameva bhavati, nirgamapravezopAyAbhAvato 'nadhigamanIyatvAt, kRtaikadvikAdidvAramapi duradhigamaM kAryAtipattaye ca bhavati, caturmUladvAraM tu pratidvArAnugataM sukhAdhigamaM kAryAnatipattaye ca saMpadyate, evaM sAmAyikapuramapyarthAdhigamopAyadvArazUnyamazakyAdhigamaM syAd ekAdidvAranugatamapi duradhigamu bhavet, saprabhedacaturdvArAnugataM tu sukhAdhigamaM bhavati, ataH phalavA~stadadhigamArtho dvAropanyAsaH / kAni punastAnIti taddarzanArthamAha-'tadyathe'tyAdi, tatropakramaNaM-dUrasthasya vastunastaiH taiH pratipAdanaprakAraiH samIpamAnIya nikSepayogyatAkaraNamupakramaH, upakrAntaM hi upakramAntargatabhedairvicAritaM hi nikSipyate nAnyatheti bhAvaH, upakramyate vA nikSepayogyaM kriyate'nena guravAgyogenetyupakramaH, athavA upakramyate asmin ziSya zravaNabhAve satItyupakramaH, athavA upakramyate asmAdvinItavineyavinayAdityupakramaH, vinayenArAdhito hi gururnikSepayogyaM zAstraM karotIti bhAvaH, tadevaM karaNAdhIkaraNApAdAnakArakairguruvAgyogAdayo'rthA bhedenoktAH, yaditveko'pya Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - mUlaM-69 287 nyato'rthaH karaNAdikArakavAcyatvena vivakSyate tathApi na dossH|| evaM nikSepaNaM-zAstrAdernAmasthApanAdibhedeya'sana-vyavasthApana nikSepaH nikSipyate nAmAdibhedairvyavasthApyate anenAsminasmAditi vA nikSepaH, vAcyArthavivakSA tathaiva / evamanugamanaMsUtasyAnukUlamarthakathanamanugamaH, athavA anugamyate-vyAkhyAyayate sUtramanenAsminna-smAditi vA'nugamaH, vAcyArthavivakSA tthaiv| evaM nayanaM nayA nIyate-paricchadyate anenAsminna-smAditi vA nayaH, sarvatrAnantadharmAdhyasite vastunyekAMzagrAhako bodha ityarthaH / atra copakrAntameva nikSepayogyatAmAnItameva nikSipyata ityupakramAnantaraM nikSepa upanyastaH, nAmAdibhedainikSiptameva cAnugamyata iti nikSepAnantaramanugamaH, anugamyamAnameva ca nayevicAryate nAnyatheti tadanantaraM naya iti yathAktakrameNopanyAsaH phlvaaniti| tatropakramo dvidhAH zAstrIya-itarazca lokaprasiddhaH, tatretarAbhidhitsayA prAha mU.(70)se kiMtaM uvakkame?, 2 chavihe pannatte, taMjahA-nAmovakkame ThavaNovakkame davvovakkame khettovakkame kAlovakkame bhAvovakkame, nAmaThavaNAo gayAo, se kiM taMdavvovakkame?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-Agamao a noAgamao a, jAva jANagasarIrabhaviasarIravairite davvovakkame tivihe pannatte, taMjahA-sacitte acitte miise| vR. uvakkame chavvihe pannatte' ityAdi, atra kvacidevaM dRzyate-'uvakkame duvihe pannatte' ityAdi, ayaM ca pATha Adhuniko'yuktazca, 'ahavA uvakkame chavvihe pannatte' ityAdivakSyamANagranthopanyAsasyAghaTamAnatAprasaGgAt, yadi zAstrIyopakramo'tra pratijJAtaH syAttadA vakSyamANasUtramevaM syAt_ 'se kiM taM satthovakkame?.satthovakkame chavvihe pannatte' ityAdi. na caivaM, tasmAnneha satre dvaividhyapratijJA kintvitaropakramabhaNanaM cetasi vikalpya yathAnirdiSTameva sUtramuktamityalaM vistareNa, prakRtaM prastumaH-tatra nAmasthApanopakramavyAkhyA nAmasthApanAvazyakavyAkhyAnusAreNa kartavyA, dravyopakramavyAkhyA'pi dravyAvazyakavadeva yAvat 'se ki taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvovakkame?' ityAdi, tatra dravyasya-naTAderupakramaNaM-kAlAntarabhAvinApi paryAyeNa sahedAnImevopAyAvizeSataH saMyojanaM dravyopakramaH athavA dravyatha-ghRtAdinA dravyebhUmyAdo dravyataH-ghRtAderevopakramo dravyopakrama ityAdikArakayojanA vivakSayA kartavyeti / sa ca trividhaH prajJaptaH, tadyathAsacittadravyaviSayaH, sacittaH, acittadravyaviSayo'cittaH, mizradravyaviSayavastu mizraH, dravyopakrama iti vrtte| mU.(71) se kiMtaM sacitte davvovakkame?, 2tivihe pannatte, taMjahA-dupae cauppae apae, ekkikke puNa duvihe pannatte taMjahA-parikkame a vatthuvinAse / vR. tatra sacittadravyopakramastrividhaH, tadyathA-dvipadAnAM-naTanartakAdInAM catuSpadAnAmazvahastyAdInAm apadAnAm-AmrAdInAM, tatraikaikaH punarapi dvidhA-parikarmaNi vastuvinAze ca, tatrAvasthitasyaiva vastuno guNavizeSAdhAnaM parikarma, tatra parikarmaNi-parikarmaviSayo dravyopakramaH, yadA tu vastuno vinAza evopAyavizeSerupakramyate tadA vastunAzaviSayo dravyopa Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kramaH, tatra dvipadAnAM naTanartakAdInAM ghRtAdhupayogena (yad) balavarNAdikaraNaM karNaskandhavardhanAdikriyA vA sa parikarmaNi sacittadravyopakramaH / dvividhamapyetamupakramaM vibhaNiSurAha mU.(72) se kiMtaMdupae uvakkame?, 2 naDANaM naTTANaM jallANaM mallANaM muTThiyANaM velaMbagANaM kahagANaM pavagANaM lAsagANaM AikkhagaNaM laMkhANaM maMkhANaM tUNailANaM tuMbavINiyANaM kAvoyANaM, mAgahANaM se taMdupae uvkkme| vR. atra nirvacanam-'dupayANaM naDANa'mityAdi, tatra nATakAnAM nATayitAro naTAsteSAM, 'naTTANaM'ti nRtyavidhAyino nartakAsteSAM, 'jallANaM'ti jallA-varatrAkhelakAsteSAM, rAjastotrapAThakAnAmityanye, 'mallANaM'ti mallA:-pratItAsteSAM, 'muTThiyANaM'ti mauSTikA ye muMSTibhiH praharanti mallavizeSA eva teSAM 'velabaMgANaM'ti viDambakA-vidUSakA nAnAveSAdikAriNa ityarthaH teSAM, 'kahagANaM'ti kathakAnAM-pratItAnAM 'pavagANaM'ti plavakA ye utplavante-gAdikaM jhampAbhirlaGghayanti nadyAdikaM vA taranti teSAM, 'lAsagANaM'ti lAsakA ye rAsakAn gAyanti teSAM, jayazabdaprayoktRNAM vA bhANDAnAmityarthaH, 'AikkhagANaM'ti ye zubhAzubhamAkhyAnti te AkhyAyakAsteSAM, 'laMkhANaM'ti ye mahAvaMzAgramArohanti te lakSAsteSAM, 'maMkhANaM'ti ye citrapaTAdihastA bhikSAM caranti te maGkhAsteSAM, 'tUNaillANaM'ti tUNAbhidhAnAvAdyavizeSavatAM, tuMbavIniyANaM'ti vINAvAdakAnAM, 'kAvoyANaM'ti kAvaDivAhakAnAM, 'mAgahANaM'timaGgalapAThakAnAm, eSAM, sarveSAmapi yaghRtAdhupayogena balavarNAdikaraNaM karNaskandhavarddhanAdikriyA vA saparikarmaNi sacittadravyopakramaH, yastu khaGgAdibhireSAM nAza evopakramyate-saMpAdyate sa vastunAze sacittadravyopakrama iti vaakyshessH| ___ anye tu zAstragandharvanRtyAdikalAsampAdanamapi parikarmaNi dravyApakrama iti vyAcakSate, etaccAyuktaM, vijJAnavizeSAtmakatvAt zAstrAdiparijJAnasya, tasya ca bhAvatvAditi, athavA yadyAtmadravyasaMskAramAtrApekSayA zarIravarNAdikaraNavaditthamucyate trkhetdpydussymeveti| se ta'mityAdi nigmnm| atha catuSpadAnAM dvividhamapyupakramaM bibhaNiSurAha mU. (73)se kiM taM cauppae uvakkamo?, 2 cauppayANaM AsANaM hatthINaM iccAi, se taM cauppae uvkkmo| vR.atra nirvacanam-'cauppayANaM AsANaM hatthINa'mityAdi, azvAdayaH pratItA eva, teSAM zikSAguNavizeSakaraNaM parikarmaNi khaGgAdibhistveSAM nAzopakramaNaM vastunAze, sacittadravyopakrama itIhApi vAkyazeSaH / 'se ta'mityAdi nigmnm| athApadAnAM dvividhamapyupakramaM bibhaNiSurAha.. mU. (74) se kiM taM apae uvakkame?, 2 apayANaM aMbANaM aMbADagANaM iccAi, se taM apaovakkame, se taM scittdvvovkkme| vR. atra nirvacanam - 'apayANaM aMbANaM aMbADagANa'mityAdi, ihA''mrAdayo dezapratItA eva, navaraM cArANaM ti yeSu cArakulikA utpadyante te cAravRkSAH, AmrAdizabdaizca vRkSAstatphalAni Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 74 289 vA gRhyante, tatra vRkSANAM vRkSAyurvedopadezAdvArddhakyAdiguNApAdanaM tatphalAnAM tu gartaprekSepakodravapalAlasthaganAdinA Azveva pAkAdikaraNaM parikarmaNi zastrAdibhistu mUlata eva vinAzanaM vastunAze, sacittadravyopakrama ityatrApi vAkyazeSaH / 'se ta' mityAdi nigamanadvayam / athAcittadravyopakramaM vivakSurAha mU. (75) se kiM taM acittadavvovakkame ?, 2 khaMDAINaM guDAINaM macchaMDINaM, se taM acittadavvovakkame / vR. 'acittadavvovakkame 'ityAdi, khaNDAdayaH - pratItA eva, navaraM 'macchaMDI' khaNDazarkarA eteSAM khaNDAdyacittadravyANAmupAyavizeSato mAdhuryAdiguNavizeSakaraNaM parikarmaNa sarvathA vinAzakaraNaM vastunAze, acittadravyopakrama ityatrApi vAkyazeSaH / 'se ta'mityAdi nigaman / atha mizradravyopakramamAha mU. (76 ) se kiM taM mIsae davvovakkamo ?, 2 se ceva thAsaga AyaMsagAimaMDie AsAi, se taM mIsa davvovakkame, se taM jANayasarIrabhavisarIravairitte davvovakkame se taM noAgamao davvovakkame, se taM. davvovakkame - vR. sthAsako'zvAbharaNavizeSaH, Adarzastu vRSabhAdigrIvAbharaNaM, AdizabdAt kuMkumAdiparigrahaH / tatazca teSAmazvAdInAmeDakAntAnAM kuMkumAdibhirmaNDitAnAM sthAsakAdibhistu vibhUSitAnAM yacchikSAdiguNavizeSakaraNaM khaDmAdibhirvinAzo vA sa mizradravyopakrama iti zeSaH / azvAdInAM sacetanatvAt sthAsakAdInAmacetanatvAt mizradravyatvamiha bhAvanIyam / atra ca saMkSiptatarA api vAcanAvizeSA dRzyante, te'pyuktAnusAreNa bhAvanIyAH / 'se ta'mityAdi nigamanacatuSTayam / ukto dravyopakramaH / itaH kSetropakramamabhidhitsurAha mU. (77) se kiM taM khettovakkame ?, 2 jaNNaM halakulaAIhiM khettAI uvakkamijjati, se taM khettovakkame / vR. kSetrasyopakrama: - parikarmavinAzakaraNaM kSetropakramaH, sa ka ityAha- 'khettovakkame jaM NaM halakuliAIhi khettAiM uvakkamijjaMti'tti tatra halaM - pratItam adhonibaddhatiryaktIkSNalohapaTTikaM, 'kulikaM' laghutaraM kASThaM tRNAdicchedArthaM yat kSetre vAhyate tat marumaNDalAdiprasiddhaM kulikamucyate, tatazca yadatra halakulikAdibhiH kSetrANyupakramyante - bIjavapanAdiyogyatAmAnIyante sa parikarmaNi kSetropakramaH, AdizabdAdgajendrabandhanAdibhiH, kSetrANyupakramyante vinAzyate sa vastunAze kSetropakramaH, gajendramUtrapurISAdidagdheSu hI kSetreSu bIjAnAmaprarohaNAd vinaSTAni kSetrANi iti vyapadizyante / Aha-yadyevaM kSetragatapRthivyAdidravyANAmeva etau parikarmavinAzau, itthaM ca dravyopakrama evAyaM kathaM kSetropakrama ? iti, satyaM, kintu kSetramAkAza tasya cAmUrtatvAt mukhyatayopakramo na saMbhavati, kintu tadAdheyadravyANAM pRthivyAdInAM ya upakramaH sa kSetre'pi upacarte, dRzyate ca AdheyadharmopacAra AdhAre, yathA maJcAH krozanti, uktaM ca "khittamarUvaM niccaM na tasya parikammaNaM na ya vinAso / AheyagayavaseNa ukaraNaviNAsovayAro 'ttha // " 30/19 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM ityAdi, 'seta' mityAdi nigamanam / idAnIM kAlopakramaH, tatra kAlo dravyaparyAya eva, dravyaparyAyau ca mecakamaNivat saMvalitarUpAviti dravyopakramAbhidhAne kAlopakrama ukta eva bhavati, athavA 'samayAvaliyamuhutte 'tyAdirUpasya kAlasya svatantramevopakramamabhidhitsurAha sUtrakAraH mU. ( 78 ) se kiM taM kAlovakkame ?, 2 jaM NaM nAliAIhiM kAlassovakkamaNaM kIrai, se taM kAlovakkame / `vR. kAlasyopakramaH kAlopakramaH, sa ka ityAha- 'jaM NaM nAli AIhiM kAlasya uvakkamaNaM'Namiti vAkyAlaGkAre, yadihanAlikAdibhirAdizabdAt zaMkucchAyAnakSatracArAdiparigrahastaiH kAla upakramyate, sa kAlopakrama iti zeSaH, tatra nAlikAtAmrAdimayaghaTikA tayA, zaMkucchAyAdinA vA nakSatracArAdinA vA etAvatpauruSyAdikAlo'tikrAnta iti yat parijJAnaM bhavati sa parikarmaNi kAlopakrama:, yathAvat parijJAnameva hi tasyeha parikarma, yattu nakSatrAdicAraiH kAlasya vinAzanaM sa vastunAze kAlopakramaH, tathAhi -anena grahanakSatrAdicAreNa vinAzitaH kAlo, na bhaviSyantyadhunA dhAnyAdisampattaya iti vaktAro bhavanti, uktaM ca pUjyai:"chAyAe nAliyAe va parikammaM se jahatthavinnANaM / rikvAiyacArehi ya tassa vinAso vivajjAso // " ityAdi, 'se ta' mityAdi, 'se taM' mityAdi nigmnm| atha bhAvopakramArthamAha mU. (79) se kiM tu bhAvovakkame ?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-Agamao a noAgamao a, Agamao jANae uvautte, noAgamao0 duvihe pannatte, taMjahA-pasatthe a apasatthe a, tattha apasatthe DoDiNigaNiAAmaccAINaM, pasatthe gurumAINaM, se taM noAgamao bhAvovakkame, setaM bhAvovakkame se taM uvakkame / vR. bhAvopakrame dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-Agamatazca noAgatazca tatropakramazadvArthajJaH tatropayuktazcAgamato bhAvopakramaH, 'se kiM taM noAgamao' ityAdi, atrottaram - 'noAgamo bhAvovakkame duvihe' ityAdi, ihAbhiprAyAkhyo jIvadravyaparyAyo bhAvazabdenAbhipretaH, uktaM ca"bhAvabhikhyAH paJca svabhAvasattA''tmayonyabhiprAyAH " tatazca bhAvasya parakIyAbhiprAyasyopakramaNaM - yathAvat parijJAnaM bhAvopakramaH, sa ca dvividhaH - prazasto'prazastazceti, tatrAprazastAbhidhitsayA Aha- 'se kiM ta' mityAdi / - atra nirvacanam-'appasatthe DoDiNigaNiAAmaccAINaM' ti, idamiha tAtparyam - brAhmaNyA vezyayA amAtyena ca yat parakIyabhAvasya yathAvat parijJAnalakSaNamupakramaNaM kRtaM so'prazastabhAvopakramaH, saMsAraphalatvAt, tatra kathaM brAhmaNyAdibhiH parabhAvopakramaNamakArIti ?, atrocyate, ekasyA brAhmaNyAstisraH putrikAH tAsAM ca pariNayAnAnantaraM tathA karomi yathaitAH sukhitA bhavantIti vicintya mAtA jayeSThaduhitaraM pratyavocat-yaduta tvayA''vAsa bhavanasamAgame svabhartA kaJcidaparAdhamudbhAvya mUrdhni pAdagrahAreNa hantavyo, hatazca yadanutiSThati tanmamA''khyeyaM kRtaM ca tayA tathaiva, so'pyatisnehataralitamanA ayi priyatame ! pIDitaste sukumAlazcaraNo bhaviSyatItyabhidhAnapUrvakaM tasyAzcaraNopamardanaM cakAra, amuM ca vyatikaraM sA mAtre niveditavatI, sA'pyupa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-79 291 krAntajAmAtRbhAvA hRSTA duhitaraM pratyavAdIt-putrike ! yad rocate tat tvadIyagRhe kuru tvaM, na tavAvacanakaro bhartA bhaviSyatIti / dvitIyA'pi tathaiva zikSitA, tayA'pi ca tathaiva svabhA zirasi prahataH, kevalamasau naitacchiSTAnAM yujyata ityAdi kiJcit kopaM kRtvA nivartitaH, amuMca vyatikaraMsA mAtra niveditavatI, hRSTA putrI pratyavAdIt-putrike ! tvadbhartA kSaNamekaM ruSitvA sthAsyati / ___ evaM ca tRtIyayA'pi prahataH, kevalamamunA samucchaladatucchakopena uktam-kulInA tvaM?, yaivaM ziSyajanAnucittaM ceSTase ityAdyabhidhAya gADhaM kuTTayitvA gRhAniSkAzitA, tayA cA''gatya sarvaM mAtre niveditaM, tayA'pi vijJAtajAmAtRbhAvayA gatvA tatsamIpe vatsa! kulasthitirasmAkamiyaM yaduta prathamasamAgame vadhvA varasyetthaM kartavyamityAdi kiJcidabhidhAya kathamapyanunayito'sau, duhitA ca proktA-vatse ! durArAdhaste bhartA bhaviSyati, paramadevatAvadapramattayA samArAdhanIya iti / tathaikasminnagare catuHSaSThivijJAnasahitA gaNikA, tayA ca parAbhiprAyaparijJAnArthaM ratibhavanabhittiSu svasvavyApAraM kurvatyaH sarvA api rAjaputrAdijAtayazcitrakarmaNi lekhitAH, tatra ca yaH kazcidra rAjaputrAdirAcchati sa tatraiva kRtAbhyAsatayA svakIyasvakIyavyApArameva bADhaM prazaMsati, tato'sau vilAsinI rAjaputrAdInAmanyataratvena taM vinizcitya yathaucityenopacarati, AnukUlyenopacaritAzca bhujaGgAH pracurataramarthajAtaM tasyai prycchntiiti| tathaikasminnagarekazcidrAjA amAtyena sahAzvavAhanikAyAM nirgataH, tatra ca pathigacchatA rAjaturaGgamena kuMtracit khilapradeze prazravaNamakAri, tacca tatpradeze pRthivyAH sthiratvena baddhacchillarakaM cireNApyazuSkaM vyAvartamAno rAjA tathaiva vyavasthitamadrAkSIt, cirAvasthAyijalaM zobhanamatra pradeze taDAgaM bhavatIti cintayazciramavalokitavA~zca, tadiGgitAkAraparijJAnakuzalatayA cAmAtyena rAjJA'bhaNitenApividitatadabhiprAyeNa khAnitaM tatra pradeze mahAsaraH, tatpAlyAM ca ropitAH sarvartukapuSpaphalasamRddhayo nAnAjAtIyatarunivahAH, anyadA ca tenaiva pradeze gacchatA bhUpena dRSTaM, pRSTaM cAho ! mAnasasarovadramaNIyakaM kenedaM khAnitam?, amAtyo-jagAda-bhavadbhireva, rAjA savismayaM prAha-kadA kazca mayaitatkaraNAya nirUpati iti, ataH sacivo yathAvRttaM sarvaM kathitavAn, aho ! paracittopalakSakatvamamAtvasyeti vicintya parituSTo rAjAtasya vRttiM vrddhyaamaaseti| tadevamityA(vamA)dikaH saMsAraphalA'paro'pyaprazastabhAvopakramaH / atha prazastabhAvopakramamAha-'pasattho gurumAINaM'ti, tatra zrutAdinimittaM gurvAdInAM yadbhAvopakramaNaM sa prazastabhAvopakramaH / Aha-nanvanuyogadvAravicAro'tra prakAntaH, anuyogazca vyAkhyAnam, tatazca yadeva tadupakAri kiJcit tadeva vaktavyaM bhavati, gurubhAvopakramastvaprastuto, vyAkhyAnAnupakAritvAta, tadetadayuktaM, gurubhAvopakramasyaiva mukhyavyAkhyAGgatvAt, uktaM ca "gurvAyattA yasmAcchAstrArambhA bhavanti sarve'pi / tasmAd gurvArAdhanaparaNa hitakAkSiNA bhaavym||" (anyacca) "juttaM gurumaNagahaNaM nAUNaM tayaM jahaTThiyaM ttto| jai hoi suppasannaM taha jahayavvaM guNatthIhi / / 1 / / gurucittAyattAiM vakkhANaMgAi jeNa svvaai| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM tena jaha suppasana hoi tayaM taM tahA kuJjA // 2 // AgAriMgiyakusalaM jai seyaM vAyasaM vae puJjA / taha vi ya se navi kUDe virahammi ya kAraNaM pucche // 3 // nivapucchieNa bhaNio guruNA gaMgA kaomuhI vahaI ? | saMpAiyavaM sIso jaha taha savvattha kAyavvaM // 4 // ityAdi, bhavatvevaM tarhi bhAvopakramasya sArthakatvaM, zeSAstu nAmasthApanAdravyAdyupakramA anarthakA eva, naitadevaM, yato gurostathAvidhaprayojanotpattau taccittaprasAdanArthamevAzanapAnavastrapAtraudhAdidravyaM vyAkhyAsthAnAdikSetraM pravrajyAlagnAdikAlamupakramato vineyasya dravyakSetrakAlopakramA api sArthakA eva, nAmasthApanopakramau tu prakRtAnupayogitve'bhyupakramasAmyAdatroktau, athavA sarve'pyamI prakRtAnupayogino'pyanyatrozapayokSyante upakramasAmyAccAtroktA ityadoSa: // tadevaM laukikopakramaprakAreNokta upakramaH, sAmprataM tu tameva zAstrIyopakramalakSaNena prakArAntareNAbhidhitsurAha mU. (80) ahavA uvakkame chavvihe pannatte, taMjahA - AnupuvvI 1 nAmaM 2 pamANaM 3 vattavvayA 4 atthAhigAre 5 samoAre 6 / vR. athavA anantaraM yaH prazasta bhAvopakramaH uktaH sa hi dvividho dRSTavyo- gurubhAvopakramaH zAstrabhAvopakramazca, zAstralakSaNo bhAva: zAstra bhAvastasyopakramaH zAstrabhAvopakramaH, tatraikena gurubhAvopakramalakSaNena prakAreNoktaH, atha dvitIyena zAstra bhAvopakramalakSaNena prakArAntareNa tamabhidhitsurAha - 'ahavA uvakkame' ityAdi, ' athave 'ti pakSAntarasUcakaH upakramaH, prathamapAtanApakSe zAstrIyopakrame dvitIyapAtanApakSe tu zAstro bhAvopakramaH, 'SaDvidhaH ' SaTprakAraH prajJaptaH, tadyathA - AnupUrvI 1 nAma 2 pramANaM 3 vaktavyatA 4 arthAdhikAraH 5 samavatAraH 6 / eteSAM tu zabdavyutpattyAdisvarUpaM yathAvasaraM purastAdeva vakSyAmaH / tatrA''nupUrvI svarUpaNArthamAha mU. (81 ) se kiM taM AnupuvvI ?, 2 dasavihA patrattA, taMjahA - nAmAnupuvvI 1 ThavaNAnupuvvI 2 davvAnupuvvI 3 khettAnupuvvI 4 kAlAnupuvvI 5 ukkittaNAnupuvvI 6 gaNaNAnupuvvI 7 saMThANAmupuvvI 8 sAmAArIAnupuvvI 9 bhAvAnupuvvI 10 vR. atha kiM tadAnupUrvIvastviti praznArthaH / atra nirvacanam -'AnupuvvI dasavihe' tyAdi, iha hi pUrva prathamamAdiriti paryAyAH, pUrvasya anu-pazcAdanupUrvaM, 'tasya bhAva' iti yaNpratyaye striyAmIkAre cAnupUrvI anukramo'nuparipATIti paryAyAH, tryAdivastusaMhatirityarthaH / iyamAnupUrvI 'dazavidhA' dazaprakArA prajJaptA, tadyathA - nAmAnupUrvI sthApanAnupUrvI dravyAnupUrvI kSetrAnupUrvI kAlAnupUrvI utkIrtanAnupUrvI gaNAnanupUrvI saMsthAnAnupUrvI sAmacAryAnupUrvI bhAvAnupUrvIti / mU. ( 82 ) nAmaThavaNAo gayAo, se kiM taM davvAnupuvvI ?, 2 duvihA pannattA, taMjA Agamao na noAgamao a| se kiM taM davvAnupuvvI ?, 2 jassa naM Anupuvvitti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva no anuppehAe, kamhA?, anuvaogo davvamitikaTTaM, negamassa Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ me mUlaM-82 293 NaMego anuvautto Agamao egA davvAnupuvvI jAva kamhA? jai jANae anuvautte na bhavai, se taM Agamao dvvaanupuvii| se kiMtaM noAgamao davvAnupuvI?, 2tivihA pannattA, taMjahA-jANayasarIradavvAnupuvvI bhaviasarIradavvAnupuvvI jANayasarIrabhaviasarIravairittA dvvaanupuvii| se kiM taM jANayasarIradavyAnupuvvI?, AnupuvvIpayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviyacattadehaM sesaM jahA davvAvassae tahA bhANiavvaM, jAva se taM jaannysrriidvvaanupuvvii| sekiMtaM bhaviasarIradavvAnupuvI?, 2 je jIve joNIjammaNanikkhaMte sesaMjahA davvAvassae jAva se taM bhviasrriidvvaanupuvvii| se kiMtaM jANayasarIrabhaviasarIravairittA davvAnupuvI?, 2 duvihA pannattA, taMjahA-uvanihiAya anovanihiA ya, tattha NaM jA sA uvanihiA sA ThappA, tattha naMjA sA anovanihiA sA duvihA pannattA, taMjahA-negamavavahArANaM saMgahassa y| vR.atra nAmasthApanAnupUrvIsUtre nAmasthApanAvazyakasUtravyAkhyAnusAreNa vyAkhyeye, dravyAnupUrvIsUtramapidravyAvazyakavadeva bhAvanIyaM, yAvat 'jANayasarIrabhaviasarIravairittA davvAnupuvvI duvihe'tyAdi, tatra nidhAnaM nidhinikSepo nyAso viracanA prastAra: sthApaneti paryAyAH, tathA ca loke-'nidhehIdaM nihitamida'mityatra nipUrvasya dhAgo nikSepArthaH pratIyata eva, upa-sAmIpyena nidhirupanidhiH-ekasmin vivakSite'rthe pUrvaM vyavasthApite tatsamIpa evAparAparasya vakSyamANapUrvAnupUrvAdikrameNa yannikSepaNaM sa upanidhirityarthaH, upanidhiH prayojanaM yasyA AnupUrvyAH, sA aupanidhikIti prayojanArthe ikaNapratyaH, sAmAyikAdhyayanAdivastUnAM vakSyamANapUrvAnupUrvyAdiprastAraprayojanA AnupUrvI aupanidhikItyucyata iti tAtparyam / __ anupanidhiH-vakSyamANapurvAnupUrvyAdikrameNAviracanaM prayojanamasyA ityanaupanidhikI, yasyAM vakSyamANapUrvAnupUrvyAdikrameNa viracanA na kriyate sA vyAdiparamANuniSpannaskandhaviSayA AnupUrvI: anaupanidhikItyucyate iti bhAvaH / Aha-nanvAnupUrvI paripATirucyate, bhavatA ca tryaNukAdiko'nantANukAvasAna ekaikaH skandho'naupanidhikyAnupUrvItvenAbhipreto, na ca skandhagatatryAdiparamANUnAM niyatA kAcitta paripATirasti, viziSTaikapariNAmapariNatatvAt teSAM, tat kathamihAnupUrvItvaM?, satyaM, kintu tryAdiparamANUnAmAdamadhyAyasAnabhAvena niyataparipATya vyavasthApanayogyatA'stIti yogyatAmAzrityAtrApyAnupUrvItvaM na virudhyte| ___ 'tatthaNa' mityAdi, tatra yA'sAvaupanidhikI dravyAnupUrvI sA sthApyA-sAMnyAsikI tiSThatu tAvadalpataravaktavyatvena, tasyA upari vakSyamANatvAditi bhAvaH / anaupanidhikI tu pazcAnidiSTA'pi bahutaravyaktavyatvena prathamaM vyAkhyAyate, bahutaravaktavyatve hi vastuni prathamamucyamAne'lpataravaktavyavastugataH, kazcidarthastanmadhye'pyukta eva labhyate iti guNAdhikyaM paryAlocya sUtrakAro'naupanidhikyA: svarUpaM vivarISurAha 'tattha na'mityAdi, tatra yA'sAvanaupanidhikI dravyAnupUrvI sA nayavaktavyatAzrayaNAt dravyAstikanayamatena dvividhA prajJaptA, tadyathA-naigamavyavahArayoH, saMgrahasya ca, naigamavyavahAra Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM RjusUtrazabdamabhirUDhaivaMbhUtA nayAH " ete ca dravyAstikaparyAyAstikalakSaNe nayadvaye'ntarbhAvyante, dravyameva paramArthato'sti na paryAyA ityabhyupagamaparo dravyAstikaH, paryAyA eva vastutaH santi na dravyamityabhyupagamaparaH paryAyAstikaH, tatrA''strayo dravyAstikAH, zeSAstu paryAyAstikAH, punardravyAstiko'pi sAmAnyato dvividho vizuddho'vizuddhazca tatra naigamavyavahArarUpo'vizuddhaH, saMgraharUpastu vizuddhaH, katham ? yato naigamavyavahArAvanantaparamANvanantadvyaNukAdyanekavyaktyAtmakaM kRSNAdyanekaguNAdhAraM trikAlaviSayaM vA'vizuddhaM dravyamicchataH, saMgrahazca paramANvAdikaM paramANvAdisAmyAdekaM tirobhUtaguNakalApamavidyamAnapUrvAparavibhAgaM nityaM sAmAnyameva dravyamicchati, etacca kilAnekatAdyabhyupagamakalaGkenAlakaGkitatvAcchuddha, tataH zuddhadravyAbhyupagamaparatvAdayameva zuddhaH / atra ca dravyAnupUrvyeva vicArayituM prakrAntA, ataH zuddhadhAzuddhasvarUpaM dravyAsastatikamatenaivAso darzayiSyate na paryAyAstikamatena, paryAyavicArasyAprakrAntatvAdityalaM vistareNa / tatra naigamavyahArasaMmAtAmimAM darzayitumAha 294 - mU. ( 83 ) se kiM taM negamavavahAraNaM anovanihiA davvAnupuvvI ?, 2 paMcavihA pannattA, taMjahA- aTThapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoAre4 anugame 5 vR. atra nirvacanam - 'negamavavahAraNaM anovanihiA davvAnupuvvI paMcavihe' tyAdi, arthapadaprarUpaNatAdibhiH paJcabhiH prakAraivarvicAryamANatvAt, paJcavidhA - paJcaprakArA prajJaptA, tadyathAarthapadaprarUNatayA bhaGgasamutkIrtanatA bhaGgopadarzanatA samavatAro'nugamaH / ebhi: paJcabhiH prakArainaigamavyavahAranayamatena anaupanidhikyAH dravyAnupUrvyAH svarUpaM nirUpyata itIha tAtparyam / tatra aryata ityarthaH tryaNukaskandhAdistadyutaM tadviSayaM vA padamAnupUrvyAdikaM tasya prarUpaNaMkathanaM tadbhAvo'rthapadaprarUpaNatA, iyamAnupUrvyAdikA saMjJA ayaM ca tadabhidheyastryaNukAdirarthaH saMjJItyevaM saMjJAsaMjJisambandhakathanamAtraM prathamaM kartavyamiti bhAvArtha: / teSAmevAnupUrvyAdipadAnAM samuditAnA vakSyamANanyAyena sambhavino vikalpA- bhaGgAsamutkIrtanaM, tadbhAvo bhaGgasamutkIrtanatA, AnupUrvyAdipadaniSpannAnAM pratyekabhaGgAnAM dvyAdisaMyogabhaGgAnAM ca samuccAraNamityarthaH / teSAmeva sUtramAtratayA anantarasamutkIrtitabhaGgAnAM pratyekaM svAbhidheyena tryaNukAdyarthena sahopadarzanaM bhaGgopadarzanaM, tadbhAvo bhaGgopadarzanatA / bhaGgasamutkIrtane bhaGgakaviSayaM sUtrameva kevalamuccAraNIyaM, bhaGgopadarzane tu tadeva svaviSayabhUtenArthena sahoccArayitavyamiti vizeSaH / tathA teSAmevAnupUrvyAdidravyANAM svasthAnaparasathAnAntarbhAvacintanaprakAraH samavatAraH / tathA teSAmeva AnupUrvyAdidravyANAM satpadaprarUpaNAdibhiranuyogadvArairanugamanaM vicAraNamanugamaH / tatrA''dyabhedaM vivarISurAha mU. ( 84 ) se kiM taM negamavavahAraNaM aTThapayarUvaNayA ?, 2 tipaesie AnupuvvI cauppaesie AnupuvvI jAva dasapaesie AnupuvvI saMkhejjapaesie AnupuvvI asaMkhijjapaesie AnupuvvI anaMtapaesie AnupuvvI, paramANupoggale anAnupuvvI, dupaesie avattavvae, tipaesiA AnupuvIo jAva anaMtapaesisAo AnupuvvIo, paramANupoggalA anAnu Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 84. puvvIo, dupaesiAI avattavyayAI, se taM nemavavahAraNaM aTThapayaparUvaNayA, vR. atha kaiyaM naigamavyavahArayoH sammatA arthapadaprarUpaNateti, atrottaramAha-'neg2amavavahAraNa 'mityAdi, tatra trayaH pradezAH - paramANutrayalakSaNA yatra skandhe sA AnupUrvItyucyate, evaM yAvadanantA aNavo yatra so'nantANukaH so'pyAnupUrvItyucyate, 'paramANupoggale 'tti eka: paramANuH paramANvantarAsaMsakto 'nAnupUrvItyabhidhIyate, dvau pradezau yatra sa dvipradezikaH skandho'vaktavyakamityAkhyAyate, bahavastripadezikAdayaH skandhA AnupUrvyo, bahavazcaikAkiparamANavo nAnupUrvyA, bahUni ca dvayaNukaskandhadravyANyavaktavyakAni AnupUrvyA prakAntAyAmanAnupUrvyavaktavyakayoH prarUpaNamasaGgatamiti cet, na, tatpratipakSatvAttayorapi prarUpaNIyatvAt, pratipakSaparijJAne ca prastutavastunaH sukhAvaseyatvAditi bhAvArtha: / ihA''nupUrvI anuparipATiriti pUrvamuktaM, sA ca yataivAdimadhyAntalakSaNaH sampUrNo gaNAnukramo'sti tatraivopapadyate, nAnyatra, etacca tripadezikAdiskandheSveva, tathAhi yasmAt paramasti na pUrvaM sa AdiH, yasmAta pUrvamasti na paraM so'ntaH tayozcAntaraM madhyamucyate, ayaM ca saMpUrNo gaNanAnukramastripradezAdiskandha eva, na paramANau tasyaikadravyatvenAdimadhyAntavyavahArAbhAvAd, ata evAyamanAnupUrvItvenokto, nApi dvyaNukaskandhaH, tatrApi madhyAbhAvena sampUrNagaNanAnukramAbhAvAd, atrA''ha - nanu pUrvasyAnu pazcAdanupUrva tasya bhAva AnupUrvIti pUrva vyAkhyAtam, etacca dvyaNukaskandhe'pi ghaTata eva, paramANudvayasyApi parasparApekSayA pUrvapazcAdbhAvasya vidyamAnatvAt, tataH sampUrNagaNanAnukramAbhAve'pi kasmAdayamapyAnupUrvI na bhavati ?, naitadevaM, yato yathA mervAdike kacit padArthe madhye'vadhau vyavasthApite loke pUrvAdivibhAgaH prasiddhastathA yadyatrApi syAttadA syAdapyevaM, na caivamatrAsti, madhye'vadhibhUtasya kasyacidabhAvato'sAGkaryeNa pUrvapazcAdbhAvasyAsiddhatvAt, yadyevaM paramANuvad dvyaNuskandho'pyanAnupUrvItvena kasmAnnocyate ?, satyaM, kintu parasparApekSayA pUrvapazcAdbhAvamAtrasya sadbhAvAdevamapyabhidhAtumazakyo'sau tasmAdAnupUrvyanAnupUrvIprakArAbhyAM vaktuzakyatvAdavaktavyakameva dvyaNuskandhaH, tasmAdvayavasthitamidam-AdimadhyAntabhAvenAbadhibhUtaM madhyavartinamapekSyAsAGkaryeNa mukhyasya pUrvapazcAdbhAvasya sadbhAvat, tripradezAdiskandha evA''nupUrvI, paramANustUktayuktyA'nAnupUrvI, dvayaNuko'vaktavyakaH, ityevaM saMjJAsaMjJisambandhakathanasya siddhatvAt, satyaM, kintvAnupUrvyAdidravyANAM pratibhedamanantavyaktikhyApanArtho naigamavyavahArayoritthaMbhUtAbhyupagamapradarzanArthazca bahutvanirdeza ityadoSaH / 295 -- atrA''ha - nanvanAnupUrvIdravyamekena paramANunA niSpadyate, avaktakadravyaM paramANudvayena, AnupUrvIdravyaM tu jaghanyato'pi paramANutrayeNeti, itthaM dravyavRddhyA pUrvAnupUrvIkramamAzritya prathamamanAnupUrvI tato'vaktavyakaM tatazcA''nupUrvItyeyaM nirdezo, yujyate, pazcAnupUrvIkramAzrayeNa tu vyatyayane yuktaH, tat kathaM kramadvayamullaMdhyAnyathA nirdezaH kRtaH ?, satyametat kintvanAnupUrvyapi vyAkhyAGgamiti khyApanArthaH, yadi vA tryaNukacaturaNukAdInyAnupUrvIdravyANyanAnuparvyavaktavyakadravyebhyo bahUni tebhyo'nAnupUrvIdravyANyalpAni tebhyo'pyavaktavyakadravyANyalpatarANItyatraiva vakSyate, dravyahAnyA pUrvAnupUrvIkramanirdeza evAyamityalaM vistareNa / 'se ta 'mityAdi Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM nigmnm| mU. (85) eAe naM negamavavahAraNaM aTupayaparUvaNayAe kiM paoaNaM?, eAe NaM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNAe bhaMgasamukkittaNayA kjji| - vR.'eAena'mityAdi, etayA'arthapadaprarUpaNatayA kiM prayojanamiti, atrA''ha-'etayA' arthapadaprarUpaNatayA bhaGgasamRtkIrtanA kriyate, idamuktaM bhavati-arthapadaprarUpaNatAyAM saMjJAsaMjJivyavahAro nirUpitastasmiMzca sati evaM bhaGgakAH samutkIrtayituM zakyante, nAnyathA, saMjJAmantareNa niviSayANAM bhaGgAnAM prarUyitumazakyatvAt, tasmAd yuktamuktam etayA-arthapadaprarUpaNayA bhaGgasamutkIrtanA kriyata iti| tAmeva bhaGgasamutkIrtanA nirUpayitumAha mU. (86) se kiM taM negamavavahAraNaM bhaMgasamukttinayA?, 2 atthi AnupuvvI 1 asthi anAnupuvvI 2 atthi avattavvae 3 atthi AnupuvvIo4 atthi anAnupuvvIo 5 atthi avttvvyaaiN6| ..ahavA atthi AnupuvvI aAnAnupuvvI a1 ahavA atthiAnupuvvI aanAnupuvvIo a 2 ahavA atthi AnupuvvIo a anAnupuvvI a 3 ahavA atthi AnupuvvIo a anAnupuvvIo a4 ahavA atthi AnupuvvI a avattavvae a5 ahavA atthi AnupuvvI a avattavvayAiM ca 6 ahavA atthi AnupuvvIo a avattavvae a 7 ahavA atthi AnupuvvIo a avattavvayAiM ca 8 ahavA atthi anAnupuvvI a avattavvae a9 ahavA anAnupuvvI a avattavvayAiM ca 10 ahavA atthi anAnupuvvIo a avattavvayAiM ca 12 ahavA atthi AnupuvvI a anAnupubbI a avattavbae a 1 ahavA atthi AnupuvvI a anAnupuvvI aavattavvayAiMca 2 ahavA atthiAnupuvvI aanAnupuvvIo aavattavvayAI ca4 ahavA atthiAnupuvvIo aanAnupuvvI aavattavvae a5 ahavA asthi AnupuvvIo a anAnupuvvI a avattavvayAiM ca 6 avahA atthi AnupuvvIo a anAnupubbIo a avattavvae a7 ahavA asthi AnupuvvIo a anAnupuvvIo a avattavvayAiM ca8 ee aMTa bhNgaa| evaM savve'vi chavvIsaM bhNgaa| se taM negamavavahAraNaM bhNgsmukttinnyaa| vR. 'se'ityAdi prazne, atra cAnupUrvyAdipadatrayeNaikavacanAntena trayo bhaGgA bhavanti, bahuvacanAntenApi tena tray eva bhaGgAH, evamete'saMyogataH pratyekaM SaD bhavanti, saMyogapakSe tu padatrayasyAsya trayo dvikasaMyogAH, ekekasmistu dvikasaMyoge ekavacanabahuvacanAbhyAM caturbhaGgI"sadbhAvataH triSvapi dvikayogeSudvAdazaH bhaGgAH saMpadyante, trikayogastvatraika eva, tatra ca ekavacanabahuvacanAbhyAmaSTau bhaGgAH sarve'pyamI SaDviMzatiH / sarve'pi SaDviMzatireva, ete cottaraM prayacchatA anenaiva krameNa sUtre'pi likhitAH santIti bhAvanIyAH / atha kimarthaM bhaGgakasamutkIrtanaM kriyata iti ced, ucyate, ihAnupUrvyAdibhistribhiH padairekavacanAntabahuvacanAntaiH pratyekacintayA saMyogacintayA ca SaDviMzatirbhaGgAH saMjAyante, teSu ca madhye yena kenacidbhaGgena vaktA dravyaM vaktumicchati tena pratipAdayituM sarvAnapi pratipAdanaprakArAnenakarUpatvAnnaigamavyavahAranayAvicchata iti pradarzanArthaM bhaGgakasamutkIrtanamiti / 'se ____ Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 mUlaM-86 ta'mityAdi nigmnm| uktA bhaGgasamutkIrtanatA, atha bhaGgopadarzanatAM pratipipAdayiSurAha mU.(87) eAeNaM negamavavahAraNaM bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoaNaM?, eAeNaM negamavavahAraNaM bhaMgasamukkittaNayAe bhaMgovadaMsaNayA kiiri| vR. 'etayA' bhaGgasamutkIrtanatayA kiM prayojanamiti, atrottaramAha-'eAe Na'mityAdi, 'etayA' bhaGgasamutkIrtanatayA bhaGgopadarzanatA kriyate, idamuktaM bhavati-bhaGgasamutkIrtanatAyAM bhaGgakasUtramuktaM, bhaGgopadarzanatAyAM tasyaiva vAcyaM tryaNukaskandhAdikaM kathayiSyate, tacca sUtre samutkIrtita eva kathayituM zakyate, vAcakamantareNa vAcyasya kathayitumazakyatvAd, ato yuktaM bhaGgasamutkIrtanatAyAM bhaGgopradarzanatAprayojanam / atrA''ha-nanu bhaGgopadarzanatAyAM vAcyasya tryaNukaskandhAdeH kathanakAle AnupUrvyAdisUtraM punarapyatkIrtayiSyati, tat kiM bhaGgasamutkIrtanatayA prayojanamiti, satyaM, kintu bhaGgasamutkIrtanatAsiddhasyaiva sUtrasya bhaGgopadarzanatAyAM vAcyAvAcakabhAvasukhapratipattyarthaM prasaGgataH punarapi samutkIrtanaM kariSyate, na mukhyatayetyadoSaH, yathA hi 'saMhitA ca padaM caive'tyAdivyAkhyAkrame sUtraM saMhitAkAle samuccAritamapi padArthakathanakAle punarapyarthakathanArthamuccAryate tadvadatrApIti bhAvaH / atha keyaM punarbhaGgopadarzanateti praznapUrvakaM tAmeva nirUpayitumAha mU.(88) se kiMtaM negamavavahAraNaM bhaMgovadaMsaNayA?, 2 tipaesie AnupuvvI 1 paramANupoggale anAnupuvvI 2 dupaesie avattavvae 3 ahavA tipaesiyA AnuvyuvIo paramANupoggalA anAnupuvvIo dupaesiyA avatavvayAI 3, ahavA tipaesie aparamANupoggale a AnupuvvI a anAnupuvvI a4 caubhaMgo, ahavA tipaesie ya dupaesie a AnuvavvI a avattavvayae ya caubhaMgo, ahavA paramANupoggale adupaesie ya anAnupuvvI ya avattavvae ya caubhaMgo 12 ahavA tipaesie a paramANupoggale a dupaesie a anAnupuvvI a AnupuvvI a avattavvae a1 ahavAtipaesie aparamANupoggale adupaesiyA yaAnupuvvI aanAnupuvvI a avattavvayAiM ca 2 ahavA tipaesie a paramANupoggalA adupaesie a AnupuvvI a anAnupuvvIo a avattavvae a 3 ahavA tipaesie a paramANupoggalA ya dupaesiyA a AnupuvvI aanAnupuvvI aavattavvayAiMca4 ahavA tipaesie ya paramANupoggale adupaesie aAnupuvvIo aanAnupuvvIaavattavvae a5 ahavAtipaesiAya paramANupoggale adupaesiA ya AnupuvvIo a anAnupuvvI aavattavvayAiM ca 6 ahavA tipaesiA ya paramANupoggalA ya dupaesiA ya AnupuvvI a anAnupuvvI a avattavvayAI ca8 se taM negamavavahAraNaM bhNgovdNsnnyaa| vR. 'tipaesie AnupuvvI'tti tripradeziko'rthaH AnupUrvItyucyate, tripradezikaskandhalakSaNenArthenAnupUrvIti bhaGgako niSpadyata ityarthaH, evaM paramANupudgalalakSaNo'rthonAnupUrvItyucyate, dvipradezikaskandhalakSaNaH artho'vaktavyakamucyate, evaM bahavastripradezikA AnupUrvyaH bahavaH paramANupudgalA anAnupUrko bahavo dvipadezikaskandhA avaktavyakAnitiSaNNAM pratyeka Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM bhnggaanaamrthkthnm| evaM dvikasaMyoge'pi tripadezikaskandhaH paramANupudgalazcAnupUrvyanAnupUrvItvenocyate, yadA tripadezikaskandhaH paramANupudgalazca pratipAdAyitumabhISTo bhavati tadA 'atthi AnupuvvI a anAnupuvvI a' ityevaM bhaGgo niSpadyata ityarthaH, evamarthakathanapurassarAH zeSabhaGgA api bhAvaniyAH / atrAha-nanvartho'pyAnupUrvyAdipadAnAM tryaNukaskandhAdiko'rthapadaprarUpaNatAlakSaNe prathamadvAre kathita eva tatkimanena?, satyaM, kintu tatra padArthamAtramuktam, atra tu teSAmevA''nupUrvyAdipadAnAM bhaGkakaracanAsamAdiSTAnAmarthaH kathyata ityadoSo, nayamatavaicitryapradarzanArthaM vA punaritthamarthopadarzanamityalaM vistareNa / 'se ta'mityAdi nigmnm| uktA bhaGgopadarzanatA, atha samavatAraM bibhaNiSurAha mU.(89)se kiM taM samoAre?, 2 negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiMkahiMsamoaraMti?, kiM AnupuvvIdavvehiMsamoaraMti? AnupuvvIdavvehiMsamoaraMti? avattavvayadavvehiM samoaraMti?, negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM AnupubbIdavvehi samoaraMti no anAnupuvvIdavvehi samoaraMti no avattavvadavvehi samoaraMti, negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiMkahiM samoaraMti?, kiMAnupuvvIdavvehiMsamoaraMti? anAnupuvvIdavvehi samoaraMti ? avattavvayadavvehiM samoaraMti ?, no anAnupuvvIdavvehi samoaraMti anAnupuvvIdavvehiM samoaraMti no avattavvadavvehiM samoaraMti, negamavavahArANaM avattavvayadavvAiM kahiM samoaraMti?, kiM AnupuvvIdavvehi samoaraMti? anAnupuvvIdavvehiMsamoaraMti? avattavvayadavvehiMsamoaraMti?, no anAnupucIdavvehiMsamoaraMti no anAnupuvvIdavvehiM samoaraMti no avattavvadavvehi samoaraMti / se taM smoaare| - vR. atra ko'yaM samavatAra iti prazne satyAha-'samoAre'tti, ayaM samavatAra ucyata iti zeSaH, kaH punarayamityAha-'negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kahiM samoyaraMtI'tyAdipraznaH, atrottaram-'negamavavahAraNaM AnupuvvI' ityAdi, AnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyalakSaNAyAM svajAtAveva vartante, na svajAtyatikrameNetyarthaH, idamuktaM bhavati-samyag-avirodhenAvataraNaMvartanaM samavatAra:-avirodhavRttinA procyate, sA ca svajAtivRttAvevasyAt, parajAtivRtteviruddhatvAt, tato nAnAdezAdivRttInyapi sarvANyAnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSveva vartante iti sthitam / evamanAnupUrvyAdInAmapi svasthAnAvatAro bhaavniiyH| 'se ta'mityAdi nigmnm| uktaH samavatAraH, athAnugamaM bibhaNiSurupakramate mU. (90) se kiM anugame?, 2 navavihe pannatte, taMjahA. vR.atrottaram-'anugame navavihe'ityAdi, tatra sUtrArthasyAnukUlamanurUpaM vA gamanaM-vyAkhyA namanugamaH, athavA sUtrapaThanAdanu-pazcAdgamanaM-vyAkhyAnamanugamaH, yadivA anusUtramartho gamyatejJAyate anenetyanugamovyAkhyAnamevetyAdyanyadapi vastvavirodhena svadhiyA vAcyamiti / sa ca navavidho-navaprakAro bhavati, tadeva navavidhatvaM darzayati-'tadyathe'tyupadarzanArthaH, 'saMtapaya' gAhA, mU.(91) saMtapayaparUvaNayA 1 davvapamANaM ca 2 khitta 3 phusaNA4 / kAlo ya 5 aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appaabhuNcev| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-91 299 vR.sadarthaviSayaM padaM satpadaM tasya prarUpaNaM-prajJApanaM satpadaprarUpaNaM tasya bhAvaH satpadaprarUpaNatA sA prathamaM kartavyA, idamuktaM bhavati-iha stambhakumbhAdIni padAni sadarthaviSayANi dRzyante, kharazRGgavyomakusumAdIni tvasadarthaviSayANi, tatrA''nupUrvyAdipadAni kiM stambhAdipadAnIva sadarthaviSayANyAhozcit(svit)kharaviSANAdipadavat asadarthagocarANItyetat prathamaM paryAlocayityaM, tathA AnupUrvyAdipadAbhidheyadravyANAM pramANaM-saGkhyAsvarUpaMprarUpaNIyaM, caH samuccaye, evamanyatrApi, tathA teSAmeva kSetraM-tadAdhArasvarUpaM prarUpaNIyaM, kiyati kSetre tAni bhavantIti cintanIyamityarthaH, tathA sparzanA ca vaktavyA, kiyat kSetraM tAni spRzantIti cintanIyatamityarthaH, tathA kAlazca tatsthitilakSaNo vaktavyaH, tathA antaraM-vivakSitasvabhAvaparityAge sati punastadbhAvaprAptivirahalakSaNaM prarUpaNIyaM, tathA AnupUrvIdravyANi zeSadravyANA katibhAge vartante ityAdilakSaNo bhAgaH prarUpaNIyaH, tathA AnupUrvyAdidravyANi kasmin bhAve vartante ityevaMrUpo bhAvaH prarUpaNIyaH, tathA alpabahutvaM cAnupUrvyAdidravyANAM dravyArthapradezArthaubhayArthatAzrayaNena parasparaM stokabahutvacintAlakSaNaM prarUpaNIyam, evakAro'vadhAraNe, etAvatprakAra evAnugama iti gaathaasmaasaarthH| vyAsArthaM tu granthakAraH svayameva bibhaNiSurAdyAvayavamadhikRtyA''ha mU.(92) negamavavahArANaM AnuputvIdavvAiM kiM atthi natthi?, niyamA atthi, negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvAiM kiM atthi natthiM?, niyamA asthi negamavavahArANaM avattavvagadavvAI kiM atthi natthi?, niyamA atthi| vR. naigamavyavahArayorAnupUrvIzabdabhidheyAni dravyANi tryaNukaskandhAdIni kiM santi neti praznaH, atrottaram-'niyamA atthi' iti, etaduktaM bhavati-nedaM kharazRGgAdivadAnupUrvIpadamasadarthagocaram, ato niyamAt santi tadabhidheyAni dravyANi, tAni ca tryaNukaskandhAdIni pUrva dazitAnyeva, evamanAnupUrvyavaktavyakapakSadvaye'pi vaacym| kRtA satpadaprarUpaNA, atha dravyapramANamabhidhitsurAha mU. (93) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kiM saMkhijjAiM asaMkhijjAiM anaMtAI?, no saMkhijjAiMno asaMkhijjAiM anaMtAI, evaM anAnupuvvIdavvAiM avattavvagadavvAiMca anaMtAI bhaanniavvaaiN| vR.'negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM ki saMkheJjAi'mityAdi, ayamatra nirvacanabhAvArtha:ihAnupUrvyanAnupUrvyavaktavyakadravyANi pratyekamanantAnyekaikasminnapyAkAzapradeze prApyante, kiM punaH sarvaloke, ataH saGkhyeyAsaGkhyeyaprakAradvayaniSedhena triSvapi sthAneSvAnantyameva vaacymiti| na ca vaktavyaM kathamasaGkhyeye loke anantAni dravyANi tiSThanti?, acintyatvAt pudgalapariNAmasya, dRzyate caikagRhAntarvAkAzapradezeSvekapradIpaprabhAparamANuvyApteSvapyanekAparapradIpaprabhAparamANUnAM tatraivAvasthAnaM, ta cAkSidRSTe'pyarthe'nupapattiH, atiprasaGgAt, ityalaM prpnycen| idAnI kSetradvAramucyate - mU. ( 94 ) negamavavahArANaM AnunuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhijjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA saMkhejjesu bhAgesu hojjA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA savvaloe Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM hojjA ?, egaM davvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA asaMkhejjaibhAge vA hojjA saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA asaMkhijjesu bhAgesu vA hojjA savvaloe vA hojjA, nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjA / negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvAiM kiM loassa saMkhijjaibhAge hojjA jAva savvaloe vA hojjA ?, egaM davvaM paDucca no saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA no savvaloe hojjA, nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjA, evaM avattavvagadavvAiM bhANiavvAiM / vR. AnupUrvIdravyANi kiM lokasyaikasmin saGkhyAtatame bhAge 'hoJja'tti ArSatvAdbhavanti avagAhanta itiyAvat, yadivA ekasminnasaGkhyAtatame bhAge bhavanti, uta bahuSu saGkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, AhozcidbahuSvasaGkhyeyeSu bhAgeSu bhavantyazca ca sarvaloke bhavantIti paJca pRcchAsthAnAni, atra nirvacanasUtrasyeyaM bhAvanA - ihAnupurvIdravyANi tryaNukaskandhAdInyanantANukaskandhaparyavasAnAnyuktAni, tatra ca sAmAnyata ekaM dravyamAzritya tathAvidhapariNAmavaicitryAt kiJcillokasyaikasmin saGkhyAtatame bhAge bhavati, ekaM tatsaGkhyAta bhAgamavagAhya tiSThatItyarthaH, anyattu tadasaMkhyeyabhAgamavagAhate, aparaM tu bahU~statsaMkhyeyAn bhAgAnavagAhya vartate, anyacca bahU~stadasaMkhyeyabhAgAnavagAhya tiSThatIti, 'savvaloe vA hoJja' tti ihAnantAnantaparamANupracayaniSpannaM prajJApanAdiprasiddhAcittamahAskandhalakSaNamAnupUrvIdravyaM samayamekaM sakalalokAvagAhi pratipattavyamiti / kathaM punarayamacittamahAskandhaH sakalalokAvagAhI syAd ?, ucyate, samudghAtavartikevalivat, tathAhi - lokamadhyavyavasthito'sau prathamasamaye tiryagasaMkhyAtayojanavistaraM saMkhyAtayojanavistaraM vA UrdhvAdhastu caturdazarajjvAyataM vizrasApariNAmena vRttaM daNDaM karoti, dvitIye kapATaM, tRtIye manthAnaM, caturthe lokavyAptiM pratipadyate, paJcame antarANi saMharati, SaSThe saptame kapATamaSTame tu daNDaM saMhRtya khaNDazo bhidyata ityeke, anye tvanyathApi vyAcakSate, tattu vizeSAvazyakAdavaseyamiti / vAzabdaH samuccaye, evaM yathAsambhavamanyatrApi / 'nAnAdavvAiM paDucce'tyAdi, nAnAdravyANyAnupUrvavIpariNAmavanti pratItya prakRtya vA adhikRtyetyarthaH 'niyamAt' niyamena sarvaloke bhavanti, na saMkhyeyAdibhAgeSu, yataH sarvalokAkAzasya sa pradezo'pi nAsti yatra sUkSmapariNAmavantyanantAnyAnupUrvIdravyANi na santIti / anAnupUrvyavaktavyakadravyeSu tAvat paramANurucyate sa caikAkAzapradezAvagADha eva bhavati, avyaktavyakaM tu dvayaNukaskandhaH sa caikapradezAvagADho dvipadezAvagADho vA syAditi yathoktabhAgavRttitaiveti, nAnAdravyabhAvanA pUrvavad, ityuktaM kSetradvAram / sAmprataM sparzanAdvAramucyate mU. (95) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhejjaibhAgaM phusaMti asaMkhejjaibhAgaM phusaMti saMkhejje bhAge phusaMti asaMkhejje bhAge phusaMti savvalogaM phusaM ?, egaM davvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAgaM vA phusaMti jAva savvalogaM vA phusaMti, nAnAdavvAiM paDucca niamA savvalogaM phusaMti / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-95 301 negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM loassa kiM saMkhejjaibhAgaM phusaMti jAva savvalogaM phusaMti ?, egaM davvaM paDucca saMkhijjaibhAgaM phusaMti asaMkhijjaibhAgaM phusaMti no saMkhijje bhAge phusaMti no asaMkhijje bhAge phusaMti, nAnAdabvAiM paDucca niyamA savvaloaMphusaMti, evaM avattavvagadavvAiM bhANiavvAI, vR. bhAvanA kSetradvAravadeva kartavyA, navaraM kSetrasparzanayorayaM vizeSa:-kSetram-avagAhAkrAntapradezamAtraM, sparzanA tu SaDdikkaiH pradezaistadbahirapi bhavati, tathA ca paramANudravyamAzritya tAvadagAhanAsparzanayoranyatrokto bhedaH-'egapaesogADhaM sattapaesA ya se phasuNa'tti, asyArtha:paramANudravyamavagADhaM tAvadekasminnevAkAzapradeze, sparzanA tu 'se'tasya sapta pradezA bhavanti, SaDdigvyavasthitAn SaTpradezAn yatra cAvagAhastaM spRzatItyarthaH, evamanyatrApi kSetrasparzanayorbhedo bhaavniiyH| atra saugatA: prerayanti-yadi-paramANoH SaDdiksparzanA'bhyupagamyate tarkhekatvamasya hIyate, tathAhi-praSTavyamatra, kiM yenaive sparUpeNAsau pUrvAdyanyataradizA sambaddhastenaivAnyadigbhiruta svarUpAntareNa?, yadi tenaiva tadA ayaM pUrvadikasambandho'yaM cAparadiksambandha ityAdivibhAgo na syAd, ekasvarUpatvAt, vibhAgabhAve ca SaDdiksambandhavacanamupaplavata eva, athAparo vikalpaH, kalpyate tarhi tasya SaTsvarUpApattvA ekatvaM vizIryate, uktaM ca-"digbhAgabhedo yasyAsti, tasyaikatvaM na yujyata" iti, atra pratividhIyate, iha paramANudravyamAdimadhyAntyAdivibhAgarahitaM nirazamekasvarUpamiSyate, ata: sAMzavastusambhavitvAt paroktaM vikalpadvayaM nirAspadameva, athAnabhyupagamyamAnA'pi paramANoH sAMzatA'nantaroktavikalpbalenApAdyate, nanu bhavanto'pi tarhi praSTavyA:-kacid vijJAnasantAne vivakSitaH kazcidvijJAnalakSaNakSaNaH svajanakapUrvakSaNasya kArya svajanyottarakSaNasya kAraNamityatra saugatAnAM tAvadavipratipattiH, tatrehApi(tatrApi) vicAryate-kimasau yena svarUpeNa pUrvakSaNasya kArya tenaivottarakSaNasya kAraNabhuta svarUpantareNa ?, yadyAdyaH pakSastahi yathA pUrvApekSayA'sau kArya tathottarApekSayApi syAd, yathA vA uttarApekSayA kAraNaM tathA pUrvApekSayA'pi syAd, ekasvarUpatvAt, tasyeti, atha dvitIya: pakSastarhi tasya sAMzatvaprasaGgo'trApi durvAra: syAd, atha niraMza evAsau jJAnalakSaNakSaNo'kAryAkAraNarUpaH tattadvastuvyApRtatvAt tathA tathA vyapadizyate, na punastasyAnekasvarUpatvamasti, nanvasmAkamapi nedamuttaramatidurlabhaM syAt, yato dravyatayA niraMza eva paramANustathAvidhAcintyapariNAmatvAt, diSTkena saha nairantaryeNAvasthitavAt tasya sparzaka ucyate, na punastatrAMzaiH kAcit samastIni, atra bahuvaktavyaM tattu nocyate, sthAnAntareSu carcitatvAdityalaM vistrenn| uktaM sparzanAdvAram, idAnIM kAladvAraM bibhANiSurAha mU.(96 negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiMkAlao kevaccira hoi?, egaMdavvaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM, nAnAdabvAiM paDucca niyamA savvaddhA, anAnupuvIdavvAiM avattavvagadavvAiM ca evaM ceva bhaanniavvaaii| vR. naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi 'kAlata:' kAlamAzritya kiyacciraM' kiyantaM kAlaM Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM 'bhavanti' AnupUrvItvapayAyeNAvatiSThante ?, atrottaram -'egaM davva'mityAdi, iyamatra bhAvanAparamANudvayAderaparaikAdiparamANumIlane'pUrvaM kiJcidAnupUrvIdravyaM samutpanna, tataH samayAdUrdhvaM punarapyekAdyaNau viyukte'pagatastadbhAva ityekamAnupUrvIdravyamadhikRtya jaghanyataH samayo'vasthitikAlaH, yadA tu tadevAsaGkhyAnaM kAlaM tadbhAvena sthitvA'nantaroktasvarUpeNa viyujyate tadA utkRSTatosaGkhyeyo'vasthitikAlaH, prApyate, anantaM kAlaM punarnAdhatiSThatte, utkRSTAyA api pudgalasaMyogasthiterasaGghayeyakAlatvAditi / 'nAnAdravyANi' bahUni punarAnupUrvIdravyANyadhikRtya sarvAddhA sthitirbhavati, nAsti sa kazcit kAlo yatrAnupUrvIdravyavirahito'yaM lokaH syAditi bhAvaH anAnupUrvI avaktavyakadravyeSvapi jaghanyAdibhedabhinna etAvAnevAvasthitikAlaH, tathAhi kazcit paramANurekaM samayamekAkIbhUtvA tataH paramANvAdinA anyena saha saMyujyate, itthamekamanAnupUrvI dravyamadhikRtya jaghanyataH samayo'vasthitikAlaH yadA tu sa evAsasaGkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthitvA anyena paramANvAdinA saha saMyujyate tadotkRSTato'saGkhyeyo'vasthitikAlaH saMprApyate, nAnAdravyapakSastu pUrvavadeva bhAvanIyaH / avaktavyakadravyamapi paramANudvayalakSaNaM yadA samayamekaM saMyuktaM sthitvA tato viyujyate tadava - sthameva vA'nyena paramANvAdinA saMyujyate tadA tasyAvaktavyakadravyatayA jaghanyataH samayo'va - sthAnaM labhyate, yadA tu tadevAsaGkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthitvA vighaTate tadavasthamevo vA'nyena paramANvAdinA saMyujyate tadotkRSTataH, avaktavyakadravyatathA'saGkhyAtaM kAlamavasthAnaM prApyate, nAnAdravyapakSastu tathaiva bhAvanIya iti / uktaM kAladvAram, athAntaradvAraM pratipipAdayiSurAha mU. ( 97 ) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoi ?, egaM davvaM paDucca jahatreNaM evaM samayaM ukko seNaM anaMtaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca natthi aMtaraM / negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoi ?, egaM davvaM paDucca jahantreNaM evaM samayaM ukko seNaM asaMkhejjaM kAlaM, nAnAdavvAiM paDucca natthi aMtaraM / negamavavahArANaM avattavvadavvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoi ?, egaM davvaM paDucca jahantreNaM egaM samayaM ukko seNaM anaMtaM kAlaM, nAnAdavvAiM paDucca natthi aMtaraM / vR. naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANAmantaraM kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, 'antaraM' vyavadhAnaM, tacca zretrato'pi bhavati yathA bhUtalasUryayoraSTau yojanazatAnyantaramityastadvyavacchedArthamuktam, 'kAlataH ' kAlamAzritya tadayamatrArthaH- AnupUrvIdravyANyAnupUrvIsvarUpatAM parityajya kiyatA kAlena tAnyeva punastathA bhavanti, AnupUrvItvaparityAgapunarlAbhayorantare kiyAn kAlo bhavatItyarthaH / , atra nirvacanam -'egaM davva' mityAdi, iyamatra bhAvanA-iha vivakSitaM tryaNukaskandhAdikaM kimapyAnupUrvIdravyaM vizrasApariNAmAt prayogapariNAmAdvA khaNDazo viyujya parityaktAnupUrvI bhAvaM saJjAtam, ekasmAcca samayAdUrdhvaM vizrasAdipariNAmAt punastaireva paramANubhistathaiva tanniSpannamityevaM jaghanyataH sarvastokatayA ekaM dravyamAzritvA''nupUrvItvaparityAgapunarlAbhayorantare Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-97 samayaH prApyate, utkRSTataH sarvabahutayA punarantaramanantaM kAlaM bhavati, tathAhi-tadeva vivakSitaM 'kimapyAnupUrvIdavyaM tathaiva bhinna, bhittvA ca te paramANavo'nyeSu paramANuvyaNukatryaNukAdiSu anantANukaskandhaparyanteSu anantasthAneSUtkRSTAntarAdhikArAdasakRt pratisthAnamutkRSTAM sthitimanabhavantaH paryaTanti, kRtvA cetthaM paryaTanaM kAlasyAnantatvAda vizrasAdipariNAmato yadA taireva paramANubhistadeva vivakSitamAnupUrvIdravyaM niSpadyate tadA'nanta utkRSTAntarakAlaH prApyate, nAnAdravyANyadhikRtya punarnAstyantaraM, na hi sa kazcit kAlo'sti yatra sarvANyapyAnupUrvIdravyANi yugapadAnupUrvIbhAvaM parityajanti, anantAnantairAnupUrvIdravyaiH sarvadaiva lokasyAzUnyatvAditi bhaavH| anAnupUrvIdravyAntarakAlacintAyAM 'egaM davvaM par3acca jahanneNaM ekaM samayaM'ti, iha yadA kiJcidanAnupUrvIdravyaM paramANulakSaNamanvena paramANudvayaNukatryaNukAdinA kenacid dravyeNa saha saMyujya samayAdUrdhvaM viyujya punarapi tathAsvarUpameva bhavati tadA samayalakSaNo jaghanyAntarakAla: prApyate, 'ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM'ti tadevAnAnupUrvIdravyaM yadA anyena paramANudvayaNukatryaNukAdinA kenacid dravyeNa saha saMyujyate, tatsaMyuktaM cAsaGkhyeyaM kAlaM sthitvA viyujya punastathAsvarUpameva bhavati tadA'saGkhyAta utkRSTAntarakAlo lbhyte| ___atrAha-nanu anAnupUrvIdravyaM yadA anantAnantaparamANupracitaskandhena sahasaMyujyate, tatsaMyuktaM cAsaGkhyeyaM kAlamavatiSThate,, tato'sau skandho bhidyate, bhinne ca tasmin yastasmAlladhuskandho bhavati tenApi saha saMyuktamasaGkhyAtaM kAlamavatiSThate, punastasminnapi bhidyamAne yastasmAlladhutara: skandho bhavati tenApi saMyuktamasaGkhyeyaM kAlamavatiSThate, punastasminnapi bhidyamAne yastasmAlladhutamaH skandho bhavati tenApi saMyuktamasaGkhyeyaM kAlamavatiSThate, ityevaMtatra bhidyamAne krameNa kadAcidAnantA api skandhAH saMbhAvyante, tatra ca pratiskandhasaMyuktamanAnupUrvIdravyaM yadA yathoktAM sthitimanubhUya tata ekAkyeva bhavati tadA tasya yathoktAnantaskandhasthityapekSayA ananto'pi kAlo'ntare prApyate, kimityasaGkhyeya evoktaH?, atrocyate, syAdevaM, hanta yadi saMyukto'NuretAvantaM kAlaM tiSTheda, etacca nAsti pudgalasaMyogasthiterutkRSTato'pyasaGkhyekAlatvAdityuktameva, atha brUyAd-yasminneva skandhe saMyujyate'sau paramANuH sa cetskandho'saGkhyeyakAlAdbhidyate tarkhetAvataiva caritArthaH pudgalasaMyogasaGghayeyakAlaniyamo, vivakSitaparamANudravyasya tu viyogo mA bhUdapIti, naitadevaM, yasmAnyena saMyogo jAtastasyAsaGkhyeyakAlAd viyogazcintyate, yadi ca paramANvAzrayaH skandho viyujyate tarhi paramANoH kimAyAtaM ?, tasyAnyasaMyogasya tadavasthatvAta, tasmAdaNutvenAsau saMyukto'saGkhyeyakAlAdaNutvenaiva viyojanIya iti yathokta evAntarakAlo na tvananta iti, kathaM punaraNutvenaiva tasya viyogazcintanIya iti cet sUtraprAmANyAt, prastutasUtre vyAkhyAprajJaptyAdiSu ca paramANoH punaH paramANubhavane'saGkhaye yarUpasyaivAntarakAla tyoktatvAdityalaM vistareNa / 'nAnAdavvAiM paDucce'tyAdi puurvvdbhaavniiym| avaktavyakadravyANAmantaracintAyAm 'egaM davvaM paDucce'tyAdi, atra bhAvanA-iha kazcid dvipradezika: skandho vighaTitaH, svatantraM paramANudvayaM jAtaM, samayaM caikaM tathAsthitvA punastAbhyAmeva Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM paramANubhyAM dvipradezika: skandho nippannaH, athavA vighaTita eva dvipradezika: skandho'nyena paramANvAdinA saMyujya samayAdUrdhvaM punastathaiva niyukta ityavaktavyakass punaratyavaktavyakabhavane ubhayathA'pi samayo'ntare labhyate, 'ukkosaNaM anaMtaM kAlaM' iti, katham?, atrocyate, avaktavyakadravyaM kimapi vighaTitaM vizakalitaparamANudvayaM jAtaM, taccAnantaiH paramANubhiranantaivyaNukaskandheranantaistryaNukasthandhairyAvadanantairanantANukaskandhaiH saha krameNa saMyogamAsAdya utkRSTAntarAdhikArAcca pratisthAnamasakRdutkRSTAM saMyogasthitimanubhUya kAlasyAnantatvAt yadA punarapi tathaiva vyaNukaskandhatayA saMyujyate tadA avaktavyakaikadravyasya punastathAbhavane ananto'ntarakAlaH prApyate, nAnAdravyapakSabhAvanA loke sarvadaiva tadbhAvAt pUrvavad vktvyaa| uktamantaradvAram, sAmprataM bhAgadvAraM nirdidikSurAha mU. (98) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAI sesadavvANaM kaibhAge hojjA? kiM saMkhijjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA saMkhejesaMbhAgesu hojjA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA?, no saMkhijjaibhAge hojjA no asaMkhijjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA niyamA asaMkhejjesu bhAgesu hojjaa| negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvAiMsesadavvANaM kaibhAge hojjA kiM saMkhijjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA saMkhejjesu bhAgesu hojjA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA?, no saMkhejjaibhAge hojjA noM asaMkhejjaibhAge hojjA no saMkhejesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjaa| evaM avattavvagadavvANivi bhaanniavvaanni| .. vR. naigamavyavahArayostryaNukaskandhAdInyanantANukaskandhaparyantAni sarvANyapyAnupUrvIdravyANi zeSadravyANAM samastAnAmanAnupUrvyavaktavyakadravyaNalakSaNAnAM 'kaibhAge hoJja'tti katibhAge bhavantItyarthaH, kiM saMkhyAtatame bhAge bhavanti, yathA asatkalpanayA zatasya viMzatimitAH, kimasaMkhyAtatame bhAge bhavanti?, yathA zatasyaiva daza, atha saMkhyAteSu bhAgeSu bhavanti?, yathA zatasyaiva catvAriMzat STiA, kimasaMkhyAteSu bhAgeSu bhavanti, yathA zatasyaivAzItiriti prazna: atra nirvacanam-'no saMkhejjaibhAge hoJjA' ityAdi, niyamAt 'asaMkhejjesu bhAgesu hoJja'tti, iha tRtIyArthe saptamI, tatazcAnupUrvIdravyANi zeSebhyo'nAnupUrvyavaktavyakadravyebhyo'saMkhyeyai gairadhikAni, bhavantIti vAkyazeSo dRSTavyaH, tatazcAyamarthaH pratipattavyaHAnupUrvIdravyANi zeSadravyebhyo'saMkhyeyaguNAni, zeSadravyANi tu tadasaMkhyeyabhAge vartante, na punaH zatasyAzItirivAnupUrvIdravyANi zeSebhyaH stokAnIti, kasmAdevaM vyAkhyAyate?, stokAnyapi tAni bhavantviti cet, naitadevam, adhaTamAnatvAt, tathAhi-anAnupUrvyavaktavyakadravyeSu ekAkinaH paramANupudgalA vyaNukAzca skandhA ityetAvantyeva dravyANi labhyante, zeSANi tu tryaNukaskandhAdInyanantANukaskandhaparyantAni dravyANi samastanyapyanupUrvIrUpANyeva, tAni ca pUrvebhyo'saMkhyeyaguNAni, yata uktam "eesiNaM bhaMte! paramANupoggalANaM saMkhiJjapaesiyANaM asaMkheJjapaesiyANaM anaMtapaesiyANa ya khaMdhANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?, goyamA ! savvatthovA anaMtapaesiyA khaMdhA, paramANupoggalA anaMtaguNA, saMkhiJjapaesiAkhaMdhA saMkhiJja Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 mUlaM-98 . guNA, asaMkhiJjapaesiyA khaMdhA asaMkhiJjaguNA" tadatra sUtre pudgalajAte: sarvasyA api sakAzAdasaMkhyAtapradezikAH skandhA asaMkhyAtaguNA uktAH, te cA''nupUrvyAmantarbhavanti, atastadapekSayA AnupUrvIdravyANi zeSAt samastAdapi dravyAdasaMkhyAtaguNAni, kiM punaranAnupUrvyavaktavyakadravyamAtrAt, tato yathoktameva vyAkhyAnaM kartavyamityalaM vistareNa / . 'anAnupuvvIdavvAi'mityAdi, ihAnAnupUrvIdravyANyavaktavyakadravyANi ca zeSadravyANAM yathA'saMkhyAtatama eva bhAge bhavanti, na zeSabhAgaSu, tathA'nantaroktanyAyAdeva bhAvanIyamiti / uktaM bhAgadvAraM, sAmprataM bhAvadvAramAha mU. (99) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kataraMmi hojjA? kiM udaie bhAve hojjA uvasamie bhAve hojjA khaie bhAve hojjAkhaovasamie bhAve hojjA pAriNAmie bhAve hojjA saMnivAie bhAve hojjA?, niyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA, anAnupuvvIdavvANi avattavvagadavvANi aevaM ceva bhaanniavvaanni| _vR. 'negamavavahArANa'mityAdi praznaH, atra caudayikAdibhAvAnAM zabdArtho bhAvArthazca vistareNopariSTAt svasthAna eva vakSyate, atra nirvacanasUtre 'niyamA sAipAriNAmie bhAvehoJja'tti pariNamanaM-dravyasya tena tena rUpeNa vartanaM-bhavanaM pariNAmaH, sa eva pAriNAmikaH, tatra bhavastena vA nivRtta iti vA pAriNAmikaH, sa ca dvividhaH-sadiranAdizca, tatra dharmAstikAyAdyarUpidravyANAmanAdiH pariNAmaH, anAdikAlAttadrvyatvena teSAM pariNatatvAd, rUpidravyANAM tu sAdiH pariNAmaH, abhrendradhanurAdInAM tathApariNateranAditvAbhAvAd, evaM ca sthite 'niyamAd' avazyaMtayA''nupUrvIdravyANi sAdipAriNAmika eva bhAve bhavanti, AnupUrvItvapariNateranAditvAsambhavAt, viziSTaikapariNAmena pudgalAnAmasaMkhyeyakAlamevAvasthAnAditi bhAvaH / anAnupUrvyavaktavyakadravyeSvapItthameva bhAvanA kAryA iti / uktaM bhAvadvAram, idAnImalpabahutvadvAraM bibhaNiSurAha mU. (100) eesiM NaM bhaMte ! negamavavahArANaM AnupuvvIdavvANaM anAnupuvvIdavvANaM avattavvagadavvANa ya davaTThayAe paesaTThayAe davvapaesaTTayAe kayare kayarehito appA vA bahuvA yA tullA vA visesAhiyA vA?, goyamA ! savvatthovAi negamavavahArANaM avvattagadavvAiM davvaTThayAe, anAnupuvIdavvAI davvaTThayAe visesAhiAI, AnupuvIdavvAiM davvaTThayAe asaMkhejjaguNAI, paesaTTayAe negamavavahArANaM savvatthovAiM anAnupuvvIdavvAiM apaesaTTayAe avattavvagadavvAiMpaesaTTayAe visesAhiAI, AnupuvvIdavvAiM paesaTTayAe anaMtaguNAI, davvaTThapaesaTTayAe savvatthovAiM negamavavahArANaM avattavvagadavvAiM davvaTThayAe anAnupuvvIdavvAiM davvaTThayAe apaesaTTayAe visesAhiAI, avattavvagadavvAiM paesaTTayAe visesAhiAI, AnupuvvIdavvAiM davaTThayAe asaMkhejjaguNAI tAI ceva paesaTTayAe anaMtaguNAI, se taM anugame, se taM negamavavahArANaM anovanihiA davvAnupavvI, vR. dravyamevArtho dravyArthaH, tasya bhAvo dravyArthatA tayA, dravyatvena ityarthaH, prakRSTo-niraMzo 30/20 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM deza: pradeza sa cAsAvarthazca pradezArthaH tasya bhAvaH pradezArthatA tayA, paramANutveneti bhAvaH, dravyArthapradezArthatayA tu yathoktobhayarUpatayeti bhAvaH, tadayamarthaH-eteSAM bhadanta! AnupUrvyAdidravyANAM madhye 'kayare kayarehito'tti katarANi-kAnyAzritya dravyApekSayA pradezApekSayA ubhayApekSayA vA'lpAni vizeSahInatvAdinA bahUni asaMkhyeyaguNatvAdinA tulyAni samasaMkhyatvena vizeSAdhikAni kiJcidAdhikyeneti, vAzabdaH, pakSAntaravRttidyotakAH, iti pRSTe vAcaH kramavartitvAd dravyArthatApekSayA tAvaduttaramucyate, tatra-'savvatthovAiM negamavavahArANaM avattavagadavvAI daMvvaTThayAe'tti naigamavyavahArayoH dravyArthatAmapekSya tAvadavaktavyakadravyANi sarvebhyo'nyebhyaH stokAni sarvastokAni, anAnupUrvIdravyANi tu dravyArthatAmevApekSya vizeSAdhikAni, katham?, vastusthitisvabhAvAd, uktaM ca "eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM dupaesiyANaM khaMdhANaM kayare kayarehito bahuyA0?, goyamA ! dupaesiehito khaMdhehito paramANupoggalA bahuga"tti, tebhyo'pi AnupUrvIdravyANi dravyArthatayaivAsaMkhyeyaguNAni, yato'nAnupUrvIdravyeSvavaktavyakadravyeSu ca paramANulakSaNaM vyaNukaskandhalakSaNaM caikaikameva sthAnaM labhyate, AnupurvIdravyeSu tu tryaNukaskandhAdInnekottara-- vRddhyA'nantANukaskandhaparyantAnyanantAni sthAnAni prApyante, ataH sthAnabahutvAdAnupUrvIdravyANi puurvebhyo'sNkhyaatgunnaani|| - nanu yadi teSu sthAnAnyanantAni tarkhanantaguNAni pUrvebhyastAni kasmAnna bhavantIti cet, 'naivaM, yato'nantANukaskandhAH kevalAnAnupUrvIdravyebhyo'pyanantamAgavartitvAt, svabhAvAdeva stokA iti na kiJcitairiha varddhate, ato vastuvRttyA kilAsaMkhyAtAnyeva teSu sthAnAni prApyante, tadapekSayA tvasaMkhyAtaguNAnyeva tAni, etacca pUrva bhAgadvAre likhitaprajJApanAsUtrAt sarvaM bhAvanIyamityalaM vistrenn| uktaM dravyArthatayA alpabahutvam, idAnI pradezArthatayA tadevA''ha-'paesaTTayAe savvatthovAI negamavavahArANa'mityAdi, naigamavyavahArayoH pradezArthatayA alpabahutve cintyamAne anAnupUrvIdravyANi sarvebhyaH stokAni, kRta ityAha-'apaesaTThayAe'tti pradezalakSaNasyArthasya teSvabhAvAdityarthaH, yadi hiteSu pradezAH syustadA dravyArthatAyAmiva pradezArthatAyAmapyavaktavyakApekSayA'dhikatvaM syAt, na caitadasti 'paramANurapradeza' iti vacanAd, ataH sarvastokanyetAni, nanu yadi pradezArthatA teSu nAsti tarhi tayA vicAro'pi teSAM na yukta iti cet, naitadevaM, prakRSTaHsarvasUkSmaH padagalAstikAyasya dezo niraMzo bhAgaH pradeza iti vyutpatteH pratiparamANu pradezArthatA'bhyupagamyata eva, AtmavyatiriktapradezAntarApekSayA tvapradezArthatetyadoSaH, avaktavyakadravyANi pradezArthatayA'nAnupUrvIdravyebhyo vizaSAdhikAni, yataH kilAsatkalpanayA avaktavyakadravyANAM SaSTiH anAnupUrvIdravyANAM tu zataM, tato dravyArthatAvicAre etAnItarApekSayA vizeSAdhikAnyuktAni, atra tu pradezArthatAvicAre'nAnupUrvIdravyANAM niSpradezatvAt tadeva zatamavasthitam, avaktakadravyANAM tviha pratyekaM dvipradezatvAd, dviguNitAnAM viMzatyuttaraMpradezazataM jAyata iti teSAmitarebhyaH pradezArthatayA vizeSAdhikatvaM bhaavniiym| AnupUrvIdravyANi pradezArthatayA avaktakadravyebhyo'nantaguNAni bhavanti, katham ?, yato Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 100 dravyArthatayA'pi tAvadetAni pUrvebhyA'saMkhyAtaguNAnyuktAni, yadA tu saMkhyAtapradezikaskandhAnAmasaMkhyAtapradezikaskandhAnAmanantANuka skandhAnAM ca sambandhinaH sarve'pi pradezA vivakSyante tadA mahAnasau rAzirbhavatIti pradezArthatayA'mISAM pUrvebhyo'nantaguNatvaM bhAvanIyam / uktaM pradezArthatayA'lpabahutvam, idAnImubhayArthatAmAzritya tadAha- 'davvaTThapaesaTTayAe' ityAdi, iho bhayArthatAdhikAre'pi yadevAlyaM tadevAdau darzyate, avaktakadravyANi ca sarvAlpAni iti prathamamevoktam 'savvatthovAI negamavavahArANaM avattavvagadavvAI davvaTTayAe 'tti, aparaM cobhayArthatAdhikAre'pi 'anAnupuvvIdavvAiM davvaTTayAe ' ityAdi (dau) yaduktam 'apaesaTTayAe 'tti tadAtmavyatiriktapradezAntarAbhAvato'nAnupUrvIdravyANAmapradezikatyAditi mantavyaM, tatazcedamuktaM bhavati-dravyArthatayA apradezArthatayA ca viziSTAnyanAnupUrvIdravyANyavaktakadravyebhyo vizeSAdhikAni, zeSabhAvanA tu pratyekacintAvat sarvA kAryA / 307 Aha-yadyevaM pratyekacintAyAmeva prastuto'rthaH siddhaH kimanayo bhayArthatAcintayeti cet, naivaM, yata AnupUrvIdravyebhyastatpradezAH kiyatA'pyadhikA iti pratyekacintAyAM na nizcitam, atra tu 'tAiM ceva paesaTTayAe anaMtaguNAI' ityanena tannirNItameva, tato'navagatArthapratipAdanArthatvAt pratyekAvasthAto bhinnaivobhayAvasthA vastUnAmiti darzanArthatvAcca yuktamevobhayArthatAcintanamityadoSaH / tadevamukto navavidho'pyanugama iti nigamayati-'se taM anugame 'tti, tadbhaNane ca samarthitA naigamavyavahArayoranaupanidhikI dravyAnupUrvI iti nigamayati- 'se taM negametyAdi / vyAkhyAtA naigamavyavahAranayamatena anaupanidhikI dravyAnupUrvI, sAmprataM saMgrahanayamatena tAmeva vyAcikhyAsurAha mU. ( 101 ) se kiM taM saMgahassa anovanihiA davvAnupuvvI ?, 2 paMcavihA pannattA, taMjahAaTThapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoAre4 anugame 5 / vR. sAmAnyamAtrasaMgrahazIlaH saMgraho nayaH, atha tasya saMgrahanayasya kiM tadvastvanaupanidhikI dravyAnupUrvIti praznaH, Aha- nanu naigamasaMgrahavyavahAretyAdisUtrakramaprAmANyannaigamAnnataraM saMgrahasyopanyAso muktaH, tatkimiti vyavahAramapi nirdizya tato'yamucyata iti, satyaM, kintu naigamavyavahArayoratra tulyamatvAllAghavArtha yugapat tannirdezaM kRtvA pazcAt saMgraho nirdiSTa ityadoSaH / atra nirvacanamAha-'saMgahassa anovanihiyA davvAnupuvvI paMcavihA' tti, saMgrahanayamatenApyanaupanidhikI dravyAnupUrvI - prAgnirUpitazabdArtha paJcabhirarthapadaprarUpaNatAdibhiH prakArairvicAryamANatvAt, paJcavidhA-paJcaprakArA prajJatA / tadeva darzayati- 'taMja' tyAdi, atra vyAkhyA pUrvavadeva / mU. (102 ) se kiM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ?, 2 tipaesie AnupuvvI cauppaesie AnupuvvI jAva dasapaesie AnupuvvI saMkhijjapaesie AnupuvvI asaMkhijjapaesie AnupuvvI anaMtapaesie AnupuvvI paramANupoggale anAnupuvvI dupaesie avattavae, se taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA / vR. yAvat tipaesie AnupuvvI' ityAdi, iha pUrvamekastripradezika AnupUrvI aneke Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tripradezikA AnupUrvya ityAdhuktam atra tu saMgrahasya sAmAnyavAditvAt sarve'pi tripradezikA ekaivA''nupUrvI, imAM cAtra yuktimayamabhidhatte-tripradezikA: skandhAstripradezikatvasAmAnyAd vyatirekiNovyatirekiNo vA?, yadyAdya: pakSastarhi te tripradezikA: skandhAH tripradezikA eva na bhavanti, tatsAmAnyavyatiriktatvAt, dvipradezikAdivaditi, atha carama: pakSastarhi sAmAnyameva te, tadavyatirekAt, tatsvarUpat, sAmAnyaM cekasvarUpameveti sarve'pi tripradezikA ekaizAnupUrvI, evaM catuSpradezikatvasAmAnyAvyatirekAt sarve'pi catuSpadezikA ekaivAnupUvI, evaM yAvadanantapradezikatvasAmAnyavyatirekAt sarve'pyanantapradezikA ekaivA''nupUrvI ityavizuddhisaMgrahanayamataM, vizuddhasaMgrahanayamatena tu sarveSAM tripradezikAdInAmantANukaparyantAnAM skandhAnAmAnupUrvItvasAmAnyavyatirekAdvyatireke cAnupUrvItvAbhAvaprasaGgAt sarvA'pyekaivAnupUrvIti / ___ evamanAnupUrvItvasAmAnyavyatirekAt sarve'pi paramANupudgalA ekaivAnAnupUrvI, tathA'vaktavyatvasAmAnyavyatirekAt sarve'pi dvipradezikaskandhA ekamevAvaktavyakamiti sAmAnyavA ditvena sarvatra bahuvacanAbhAvaH, 'seta'mityAdi nigmnm| bhaGgasamutkIrtanatAM nididikSurAha mU.(103) eAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe kiM paoaNaM?, eAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA kjji|| se kiM taM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA?, 2 atthi AnupuvvI 1 atthi anAnupuvvI 2 atthi avattavvae 3, ahavA atthi AnupuvvI aavattavvae a5 ahavA atthi anAnupuvvI a avattavbae a6 ahavA atthi AnupuvvI a anAnupuvvI a avattavvae a7, evaM satta bhaMgA, se taM saMgahassa bhNgsmukttinnyaa|| eAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNaM?, eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA kiiri| vR. atrApi vyAkhyA kRtaiva dRSTavyA yAvat 'atthi AnupuvvI'tyAdi, ihaikavacanAntAstraya eva pratyekabhaGgAH, sAmAnyavAditvena vyaktibahutvAbhAvato bahuvacanAbhAvAd, AnupUrvyAdipadatrayasya ca trayo dvikasaMyogA bhavanti, ekakasmi~zca dvikayoge ekavacanAnta eka eva bhaGgaH, trikayoge'pi eka evaikavacanAnta iti, sarve'pi saptabhaGgAH saMpadyante, zeSAstvekonaviMzatibahuvacanasambhavitvAnna bhvnti| atra sthApanA-AnupUrvI 1 iti prathamo dvikayogaH, AnupUrvI 2 avaktavyaka 1 iti dvitIyo dvikayogaH, anAnupUrvI avaktavyaka iti tRtIyo dvikayogaH, AnupUrvI 1 anAnupUrvI 1 avaktavyaka 1 iti trikayogaH, evamete sapta bhaGgAH / . 'se ta'mityAdi nigmnm| bhaGgopadarzanatAM bibhaNiSurAha mU.(104 )se kiMtaM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA?, 2 tipaesiyA AnupuvvI paramANupoggalA anAnupuvvI dupaesiyA avattavvae, ahavA tipaesiyA ya paramANupoggalA ya AnupuvvI ya anAnupuvvI ya, ahavAtipaesiyA yadupaesiyA ya AnupuvIya avattavvae yaahavA paramANupoggalA ya dupaesiyA ya anAnupuvvI ya avattavvae ya ahavA tipaesiyA ya paramANupoggalA ya dupaesiyA ya AnupuvvI ya anAnupuvvI ya avattavvae ya, se taM saMgahassa bhNgovdNsnnyaa| mU. (105) se kiM saMgahassa samoyAre?, 2 saMgahassa AnupubbIdavvAiM kahiM samoya Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-105 309 raMti?. kiM AnupuvvIdavvehiM samoyaraMti? anAnupuvvIdavvehiM samoyaraMti? avattavvagadavvehiM samoyaraMti?, saMgahassa AnupuvvIdavvAiM AnupuvvIdavvehiM samoyaraMti no anAnupucIdavvehi samoyaraMti no avattavvagadavvehiM samoyaraMti, evaM donivi saTThANe saTThANe samoyaraMti, se tNsmoyaare| vR. atrApi sapta bhaGgAsta evArthakathanapurassarA bhAvanIyAH, bhAvArthastu sarvaH pUrvavat, 'sa ta'mityAdi nigmnm| atha samavatArAbhidhitsayA prAha-'se kiM taM saMgahassa samoyAre' ityAdi, idaM ca dvAraM pUrvavanikhilaM bhAvanIyam / athAnugamaM vyAcikhyAsurAha mU.(106) se kiM taM anugame?, 2 aTThavihe pannate, taMjahAvR.atrottaram-'anugame aTThavihe pannatte' iti pUrvaM navavidha ukto'tra tvaSTavidha eva, alpabahutvadvArAbhAvAt, tadevASTavidhatvaM darzayatati-tadyathetyupadarzanArthaH, 'saMtapaya' gAhA, iyaM pUrvaM vyAkhyAtaiva, navaraM 'appAbahuM natthi' saMgrahasya sAmAnyavAditvAt, sAmAnyasya ca sarvatraikatvAdalpabahutvavicAro'tra na sNbhvtiityrthH| ... mU.(107) saMtapayaparUvaNayA davvapamANaM ca khitta phusANA y| kAlo ya aMtaru bhAva bhAve appAbahuM ntthi| vR. tatra stpdprruupnnaabhidhaanaarthmaah-'sNghsse'tyaadi| ma.(108)saMgahassa AnupuvvIdavvAiM kiM atthi natthi, niyamA asthi, evaM donivi| saMgahassa AnupuvvIdavvAiM kiM saMkhijjAiM asaMkhejjAiM anaMtAI?, no saMkhejjAiMno anaMtAI niyamA ego rAsI, evaM donivi| saMgahassa AnupuvvIdavvAiM logassa kaibhAge hojjA? kiM saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhejjaibhAge hojjA saMkhejjesu bhAgesu hojjA asaMkhejesu bhAgesu hojjA savvaloe hojjA?, no saMkhejjaibhAge hojjA no asaMkhejjai bhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA niyamA savvaloe hojjA, evaM donivi| saMgahassa AnupuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhejjaibhAgaM phusaMti asaMkhejjaibhAgaM phusaMti bhAge phusaMti savvalogaM phusaMti ?, no saMkhejjaibhAgaMphusaMti jAvaniyamA savvalogaM phusaMti, evaM, donivi| saMgahassa AnuputvIdavvAiMkAlao kevacciraM hoMti?, savvaddhA, evaM donivi| saMgahassa AnupuvvIdavvAiM kAlao kevacciraM aMtaraM hoMti ?, natthi aMtaraM, evaM donivi / saMgahassa AnupuvvIdavvAiM sesadavvANaM kaibhAge hojjA?, kiM saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhejjaibhAge hojjA saMkhejjasu bhAgesu hojjA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA?, no saMkhejjaibhAge hojjA no asaMkhejjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjasu bhAgesu hojjA niyamA tibhAge hojjA, evaM donnivi|| saMgahassa AnupuvvIdavvAiM kayaraMmi bhAve hojjA?, niyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA, evaM donivi / appAbahuM ntthi| se taM anugame, se taM saMgahassa anovanihiyA davvAnupuvvI, se taM anovahiyA dvvaanupuvvn| vR. nanu saMgrahavicAre prakAnte AnupUrvIdravyANI santItyunupapannam, AnupUrvIsAmAnyasyaivaikasya tenAstitvAbhyupagamAt, satyaM, mukhyarUpatayA sAmAnyamevAsti, guNabhUtaM ca vyavahAra Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mAtranibandhanaM dravyabAhulyamapyasau vadatItyadoSaH, zeSabhAvanA puurvvditi| dravyapramANadvAre yaduktaM 'niyamA ego rAsitti, atrAha-nanu yadi saMkhyeyAdisvarUpANi etAni na bhavanti tarkheko rAzirityapi nopapadyate, dravyabAhulye sati tasyopapadyamAnatvAd, vrIhyAdirAziSu tathaiva darzanAt, satyaM, kintveko rAziriti vadataH ko'bhiprAyaH?, bahUnAmapi teSAmAnupUrvItvasAmAnyenaikena kroDIkRtatvAdekatvameva, kiM ca-yathA viziSTaikapariNAmapariNate skandhe tadArambhakAvayavAnAM bAhulye'pyekataiva mukhyA, tadvadatrA''nupUrvIdravyabAhulye'pi tatsAmAnyasyaikarUpatvAdekatvameva mukhyamasau nayaH pratipapadye, tadvazenaiva teSAmAnupUrvItvasiddheH, anyathA tadabhAvaprasaGgAt, tasmAnmukhyasyaikatvasyAnena kakSIkRtatvAt saMkhyeyarUpAtAdiniSedho guNabhUtAni(tu) dravyANyAzritya rAzibhAvo'pi na virudhyate, eva manyatrApi bhAvanIyamityalaM prpnycen| kSetradvAre niyamA savvaloe hoJja'tti AnupUrvIsAmAnyasyaikatvAt sarvalokavyApitvAcceti bhAvanIyam, evmitrdvye'pybhyuuhymiti| sparzanAdvAramapyevameva cintniiymiti| - kAladvAre'pi tatsAmAnyasya sarvadA'vyavacchinatvAt, trayANAmapi sarvAddhA'vasthAnaM bhAvanIyamiti, ata evAntaradvAre nAstyantaramityuktaM, tadbhAvavyavacchedasya kdaacidpybhaavaaditi| bhAgadvAre 'niyamA tibhAge hoJja'tti trayANAM rAzInAmeko rAzistribhAga eva vartata iti bhAvaH, yattu rAzigatadravyANAM pUrvoktamalpabahutvaM tadatra na gaNyate, dravyANAM prastutanayamAte vyavahArasaMvRttimAtreNaiva sttvaaditi| ___ bhAvadvAre 'sAdipAriNAmie bhAve hoJja'tti yathA AnupUrvyAadidravyANAmetadbhAvavartitvaM pUrvaM bhAvitaM tathA'trApi bhAvanIyaM, teSAM yathAsvaM saamaanydvytirikttvaaditi| alpabahutvadvArAsambhavastUkta eva, iti samarthito'nugama, tatsamarthane ca samarthitA saMgrahamatenAnaupanidhikI dravyAnupUrvI, tatsamarthane ca vyAkhyAtA sarvathA'pIyam, ataH 'se ta'mityAdi nigamanatrayam / gatA'naupanidhikIdravyAnupUrvI, sAmprataM prAguddiSTAmevopanidhikI tAM vyAcikhyAsurAha mU.(109) se kiMtaM uvanihiyA davvAnupuvI?, 2tivihA pannattA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anAnupubbI y| vR.atha keyaM prAganirNItazabdArthamAtrA aupanidhikI dravyAnupUrvIti praznaH, atra nirvacanamaupanidhiko dravyAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvItyAdi, upanidhinikSepo viracanaM prayojanamasyA ityopanidhikI dravyAviSayA''nupUrvI-pAripATirdravyAnupUrvI, sA triprakArA, tatra vivakSitadharmAstikAyAdidravyavizeSasamudAye yaH pUrvaH-prathamastasmAdArabhyAnupUrvI-anukramaH paripATiH nikSipyate viracyate yasyAM sA pUrvAnupUrvI, tatraiva yaH pAzcAtyaH-caramastasmAdArabhya vyatyayenaivAnupUrvI-paripATi: viracyate yasyAM sA niruktavidhinA pazcAnupUrvI, na AnupUrvI anAnupUrvI, yathoktaprakAradvayAtiriktasvarUpetyarthaH / tatrAdyabhedaM tAvanirUpayituM praznamAha mU.(110) se kiMtaM puvvAnupuvvI?, 2 dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe poggalatthikAe addhAsamae, se taM puvvaanupuvvii| se kiM taM pacchAnupuvvI?, 2 addhAsamae poggalatthikAe jIvatthikAe AgAsatthikAe Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-110 ahammatthikAe dhammatthikAe, se taM pcchaanupubbii| se kiMtaM anAnupuvvI?, 2 eyAe cevaegAiAe eguttariAe chagacchagayAe seDhIe annamanabbhAso dUrUvUNo, se taM anaanupuvvii| vR. iha ca dravyAnupULadhikArAd dharmAstikAyAdInAmeva ca dravyatvAditthaM nirvacanamAha'dhammatthikAe' ityAdi, tatra jIvapudgalAnAM svataH eva gatikriyApariNatAnAM tatsvabhAvadhAraNAd dharmaH astayaH-pradezAsteSAM kAyaH-saGghAto'stikAyaH, dharmazcAsAvastikAyazceti samAsaH, sakalalokavyApyasaMkhyeyapradezAtmako'mUrtadravyavizeSa ityarthaH, jIvapudgalAnAmeva tathaiva gatipariNatAnAM tatsvabhAvAdhAraNAdadharmaH jIvapudgalAnAM sthityupaSTambhakAraka ityarthaH, zeSaM dharmAstikAyavat sarvaM, sarvabhAvAvakAzanAdAkAzama, A-maryAdayA tatsaMyoge'pi svakIyasvarUpe'vasthAnataH sarvathA tatsvarUpatvAprAptilakSaNayA prakAzante-svabhAvalAbhena avasthitikaraNena ca dIpyante padArthasArthA yatra tadAkAzamiti, athavA A-abhividhinA sarvAtmAnA tatsaMyogAnubhavanalakSaNena kAzante-tatraiva dIpyante padArthA yatra tadAkAzamiti bhAvaH, tacca tadastikAyezceti AkAzAstikAyaH, lokAlokavyApyanantapradezAtmako'mUrtadravyavizeSa ityarthaH, jIvanti jIviSyanti jIvitavanta iti jIvAH te ca te'stikAyAzceti samAsaH, pratyekamasaMkhyeyapradezAtmakasakalalokabhAvinAnajIvadravyasamUha ityarthaH, pUraNagalanadharmANaH pudgalA-paramANvAdayo'nantANukaskandhaparyantAH, te hi kutazcidravyAdgalanti-viyujyate kiJcittu dravyaM tatsaMyogataH pUrayantIti bhAvaH, te ca te'stikAyAzceti samAsaH, addhAzabdaH, kAlavacana: samayaH saGketadivAcako'pyasti tato viziSyate-addhArUpa: samayo'ddhAsamayaH, vakSyamANapaTTasATikAdipATanadRSTAntasiddhaH sarvasUkSmaH pUrvaparakoTivipramukto vartamAna ekaH kAlAMza ityarthaH, ata evAtra astikAyatvAbhAvaH, bahupradezatva eva tadbhAvAd, atra tvatItAnAgatayovinaSTAnutpannatvena vartamAnasyaikasyaiva kAlapradezasya sadbhAvat, nanvevamAvalikAdikAlAbhAvaH, samayabahutva eva tadupapatteriti ced, bhavatu tarhi-ko nivAriyatA ? 'samayAvaliyamuhuttA divasamahorattapakkhamAsA ya' ityAdyAgamavirodha iti cet, naivam, abhiprAyAparijJAnAd, vyavahAranayamatenaiva tatra tatsattvAbhyupagamAd, atra tu nizcayanayamatena tadasattvapratipAdanAt, na hi pudgalaskandhe paramANusaGghAta ivAvalikAdiSu samayasaGghAtaH kazcidavasthitaH samastIti tadasattvamasau pratipapadya ityalaM crcyeti| __ atra ca jIvapudgalAnAM gatyanyathA'nupapattedharmAstikAyasya teSAmeva sthityanyathA'nupapatteradharmAstikAyasya sattvaM pratipattavyaM, na ca vaktavyaM tadagatisthiti va bhaviSyato dharmAdharmAstikAyasyau ca na bhaviSyata iti pratibandhAbhAvAdanekAntikateti, tAvantareNApi tadbhavane'loke'pi tatprasaGgAt, yadi tu aloke'pi tadgatisthiti syAtAM tadA'lokasyAnantatvAllokAnnirgatya jIvapudagalAnAM tatra pravezAdekadvitryAdijIvapudgalayuktaH sarvathA tacchUnyo vA kadAcilloka: syAt, na caidadRSTamiSTaM vetyAdyanyadapi dUSaNajAlamasti, na cocyate granthavistarabhayAditi / AkAzaM tu jIvAdipadArathAnAmAdhArAnyathA'nupapatterastIti zraddheyaM, na ca dharmAdharmAstikAyAveva tadAdhAro bhaviSyati iti vaktavyaM, tayostadgatisthitisAdhakatvenoktatvAt, Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM na cAnayasAdhyaM kAryamanyaH sAdhayati, atiprsnggaaditi| ghaTAdijJAnaguNasya pratiprANi svasaMvedanasiddhatvAJjIvayasyAstitvamavasAtavyaM, na ca guNinamantareNa guNasattA yuktA, atiprasaGgAt, na ca deha evAsya guNI yujyate, yato jJAnamamUrtaM cidrUpaM sadaivendriyagocarAtItvAdidharmopetam, ataH tasyAnurUpa eva kazcidguNI samanveSaNIyaH, sa ca jIva eva na tu deho, viparItatvAd, yadi punarananurUpo'pi guNAnAM guNI kalpyate tarkhanavasthA, ruupaadigunnaanaampyaakaashaadergunnitvklpnaaprsnggaaditi| pudgalAstikAyasya tu ghaTAdikAryAnyathAnupapatteH, pratyakSatvAcca sattvaM pratItameveti, kAlo'pyasti bahulAzokacampakAdiSu puSpaphala-pradAnasyAniyamenAdarzanAd, yastu tatra niyAmakaH sa kAla iti, svabhAvAdeva tu tadbhAvane, nityaM sattvamasatvaM ve'tyAdidUSaNaprasaGgaH, atra bahu vaktavyaM tattu nocyate, grnthdurvgmtaabhyaaditi| Aha-dharmAstikAyasya prAthamyamadharmAstikAyasyAdinAM tu tadanantaraM krameNetthaM nirdeza: kutaH siddho? yenAtra pUrvAnupUrvIrUpatA syAditi, atrocyate, Agame itthameva paThitatvAta, tatrApi kathamitthameva pAThaiti ced, ucyate, dharmAstikAyasya ityatra yadAdyaM dharmetipadaM tasya mAGgalikatvAddharmAstikAyasya prathamamupanyAsaH, tatastatpratipakSatvAdadharmAstikAyasya, tatastadAdhArAtvAdAkAzAstikAyasya, tataH svAbhAvikAmUrtatvasAmyAJjIvAstikAyasya, tatastadupayogitvAt pudgalAstikAyasya, tato jIvAjIvAparyAyatvAt tadanantaramaddhAsamayasyopanyAsa iti puurvaanupuurviisiddhiriti| __ athapazcAnupUrvI nirUpayitumAha-'se kiM taM pacchAnupuvvI'tyAdi, pAzcAtyAdArabhya pratilobhaM vyatyayenaivAnupUrvI -paripATiH kriyate yasyAM sA pazcAnupUrvI , atrodAharaNamutkrameNa, idamevA''ha-'addhAsamaye'tyAdi, gtaarthmev| athAnAnupUrvI nirUpayitu-'se kiM ta' mityAdi, atra nirvacanam-'anAnupavvI eyAe ceve'tyAdi, na vidyate AnupUrvI - yathoktaparipATidvayarUpA yasyAM sA anAnupUrvI, vivakSitapadAnAmantarIktakramadvayamullaGghaya parasparAsadRzaiH, sambhavad-i bharbhaGgakairyasyAM viracanA kriyate sA'nAnupUrvItyarthaH, kA punariyamityAha-'annamannabbhAso'tti, anyo'nyaM-parasparamabhyAso-guNanamanyo'nyAbhyAsaH, 'dUrUvaNo'tti dvirUpanyUna: AdyantarUparahitaH anAnupUrvIti saNTaGkaH, kasyAM viSaye yo'sAvabhyAsa-ityAha- zreNyAM' paGko, kasyAM punaH zreNyAmityAha-'eyAe ceve'ti, asyAmeva' anantarAdhikRtadharmAstikAyAdisambandhinyAM, kathaMbhUtAyAmityAha-eka AdiryasyAM sA ekAdikI ekaika uttaraH pravarddhamAno yasyAM sA ekottarA tasyAM, punaH kathaMbhUtAyAmityAha-'chagacchagayAe'tti SaNNAM gaccha:-samudAyaH Sar3agacchastaMgatAprAptA SaDgacchatA tasyAM, dharmAstikAyAdivastuSaTkaviSayAyAmityarthaH, Adau vyavasthApitaikakAyAH paryante nyastaSaTkAyA dharmAstikAyAdivastuSaTkaviSayAyAH paGkteryA parasparaguNane bhaGgakasaGkhyA bhavati sA AdyantabhaGgakadvayarahitA anAnupUrvIti bhaavaarthH| __ tatrordhvAdhaH kilaikakAdayaH SaTparyantA aGkAH sthApitAH, tatra caikakena dvike guNite jAtau dvAveva, tAbhyAM triko guNito jAtA: SaT, tairapi catuSkako guNito jAtA caturviMzatiH, paJcakasya tu tadguNane jAtaM viMzaM zataM, SaTkasya tadguNane jAtAni viMzatyadhikAni sapta zatAni, sthApanA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 110 313 654321, Agamat, 720, atrA''dyo bhaGgaH pUrvAnupUrvI antyastu pazcAnupUrvIti tadapagame zeSANyaSTAdazottarANi sapta bhaGgakazatAnyanAnupUrvIti mantavyAni / atra ca bhaGgakasvarUpAnayanArtha karaNagAthA "puvvAnupuvvi hiTThA samayAbheeNa kuru jahAjedUM / uvarimatullaM purao naseJja puvvakammo sese // " iti, vyAkhyA - iha vivakSitapadAnAM krameNa sthApanA pUrvAnupUrvItyucyate, tasyAH, 'heTTha' tti adhastAd dvitIyAdibhaGkakAn, jijJAsuH 'kuru'tti sthApaya ekAdIni padAnIti zeSaH, kathamityAha - jyeSThasyAnatikrameNa yathAjyeSThaM, yo yasmAdau sa tasya jyeSTho, yathA dvikasyaiyako jyeSThaH, trikasya tvekako'nujyeSThaH, catuSkAdInAM tu sa eva jyeSThAnujyeSTha iti, evaM trikasya dviko jyeSThaH, sa eva catuSkasyAnujyeSThaH, paJcakAdInAM tu sa eva jyeSThAnujyeSTha ityAdi, eva ca sati uparitanAGkasya adhastAjjyeSTho nikSipyate, tatrAlabhyamAne anujyeSThaH, tatrApyalabhyamAne jyeSThAnujyeSTha iti yathAjyeSThaM nikSepaM kuryAt, kathamityAha-'samayAbhedene 'ti samaya:-saGketaH prastutabhaGgakaracanavyavasthA abhedaH - anatikramaH, tasya ca bhedastadA bhavati yadA tasminneva bhaGgake nikSiptAGkasadRzo'paro'GkaH patati, tato yathoktaM samayabhedaM varjayatreva jyeSThAdyaGkanikSepaM kuryAd, uktaM ca"jahiyaMmi u nikkhitte punaravi so ceva hoi kAyavvo / so hoi samayabheo vaJjeyavvo payatteNaM // " nikSiptasya cAGkasya yathAsambhavaM 'purao'tti agrata: uparitanAGgaistulyaM -sadRzaM yathA bhavetyevaM nyaset, uparitanAGkasadRzAnevAGkAtrikSepedityarthaH, 'puvvakkamo sese 'tti sthApitazeSAnaGkAnikSiptAGkasya yathAsambhavaM pRSThataH pUrvakrameNa sthApayedityarthaH, yaH saMkhyayA laghurekakAdiH sa prathamaM sthApyate vastutayA mahAn dvikAdiH sa pazcAditi pUrvakramaH, pUrvAnupUrvIlakSaNe prathamabhaGgake itthameva dRSTatvAditi bhAva ityakSaraghaTanA / bhAvArthastu digmAtradarzanArtha sukhAdhigamAya ca trINi padAnyAzritva tAvad darzyate-teSAM ca parasparAbhyAse SaD bhaGgakA bhavanti, te caivamAnIyante - pUrvAnupUrvIlakSaNastAvat prathamo bhaGgaH, tadyathA - 123, asyAzca pUrvAnupUrvyA adhastAd, bhaGgakaracane kriyamANe ekakasya tAvajjyeSTha eva nAsti, dvikasya tu vidyate eka:, sa tadadho nikSipyate, tasya cAgratastriko dIyate, 'uvarimatulla' mityAdivacanAt, pRSThatastu sthApitazeSo dviko dIyate, tato'yaM dvitIyo bhaGgaH 213, atra ca dvikasya vidyate ekako jyeSThaH paraM nAsau tadadhastAnnikSipyate, agrataH sadRzAGkapAtena samayabhedaprasaGgAt, ekasya tu jyeSTha eva nAsti, trikasya tu vidyate dviko jyeSThaH, sa tadadhastAnnikSipyate, atra cAgrabhAgasya tAvadasambhava eva, pRSThatastu sthApitazeSAvekakatrikau krameNa sthApyete 'puvva'kkamo sese' ttivacanAt, tatastRtIyo'yaM bhaGgaH 132, atrApyekakasya jyeSTha eva nAsti, trikasya jyeSTho dviko, na ca nikSipyate, agre sadRzAGkapAtena samayabhedApatteH, tato'syaivAnujyeSTha ekakaH sthApyate, agratastu dvikaH 'uvarimatulla'mityAdivacanAt pRSThatastu sthApitazeSastriko dIyate iti caturtho'yaM bhaGgaH 312, evamanayA dizA paJcamaSaSThAvapyabhyUhyau, sarveSAM cAbhISAmiyaM sthApanAatrApyAdyabhaGgasya pUrvAnupUrvItvAdatyasya ca pazcAnupUrvItvAnmadhyamA eva catvAro'213123 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM anAnupUrvItvena mantavyAH evamanayA dizA caturAdipadasambhavino'pi bhaGgA bhAvanIyAH, bhUyAMsazcehottarAdhyaya132 naTIkAdinirdiSTAH prastutabhaGgAnayanopAyA: santi, na cocyante'tivistarabhayAt, tadarthinA tu tata evAvadhAraNIyAH / 312 tadidamatra tAtparyam___ pUrvAnupUrtyAM tAvaddharmAstikAyasya prathamatvameva, tadanukrameNAdharmAstikAyAdInAM dvitIyAditvaM, 231 pazcAnupUrtyAM tvaddhAsamayasya prathamatvaM, pudgalAstikAyAdInAM tu pratilomatayA dvitIyAdityam, anAnupUrtyAM tva 321 niyamena kacidbhabhaGgake kasyacit prathamatvamityalaM vistareNa / 'seta'mityAdi nigmnm| tadevamatra pakSe dharmAstikAyAdIni SaDapi dravyANi pUrvAnupUrvyAditvenodAhatAni, sAmprataM tvekameva pudgalAstikAyamudAhartumAha mU.(111) ahavA uvanihiAdavvAnupuvvI tivihA pa0 paM0-puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anAnupuvvA, se kiMtaMpuvvAnupuvI?, 2 paramANupoggale dupaesie tipaesie jAvadasapaesie saMkhijjapaesie asaMkhijjapaesie anaMtapaesie, se taM puvvAnupuvvI, sekiMtaM pacchAnupuvvI, 2 anaMtapaesie asaMkhijjapaesie saMkhijjapaesie jAva dasapaesie jAva tipaesie dupaesie paramANupoggale, se taM pacchAnupuvvI, se kiM taM anAnupuvI?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe anaMtagacchagayAe seDhIe anamannabbhAso dUrUvUNo, setaM anAnupuvvI, setaM uvanihiA davvAnupuvvI, setaM jAgaNavairittA davvAnupuvvI, se taM noAgamao davvAnupuvvI, se taM dvvaanupuvvii| vR. atra caupanidhikyA dravyAnupUrvyA jJAtamapi traividhyaM yatpunarapyupanyastaM tatprakArAntarabhaNanaprastAvAdedeti mantavyam, 'anaMtagacchagayAetti atraikottaravRddhimatskandhAnAmanantatvAdanantAnAM gacchaH-samudAyo'nantagacchastaM gatA anantagacchagatA tasyAm, ata eva bhaGgA atrAnantA evAvaseyA iti| zeSabhAvanA ca sarvA pUrvoktAnusArataH svympyvseseti| Aha-nanu yathaikaH pudgalAstikAyo nirdhArya punarapi pUrvAnupUrvyAditvenodAhRtaH, evaM zeSA api pratyekaM kimiti nodAhiyante? atrocyate, dravyANAMkramaH-paripATyadilakSaNA: pUrvAnupUrvyAdivicAra iha prakrAntaH, saca dravyAbAhulye sati saMbhavati, dharmAdharmAkAzAstikAyeSu ca pudgalAstikAyavannAsti pratyekaM dravyabAhulyam, ekaikadravyatvAtteSAM, jIvAstikAye tvanantajIvadravyAtmakatvAdasti dravyabAhulyaM, kevalaM paramANudvipradezikAdidravyANAmiva jIvadravyANAM pUrvAnupUrvyAditvanibandhanaH prathamapAzcAtyAdibhAvo nAsti, pratyekamasaMkhyeyapradezatvena sarveSAM tulyapradezatvAt, paramANudvipradezikAdidravyANAM tu viSamapradezikatvAditi, addhAsamayasyaikatvAdeva tadasambhava itylmticrciten| ___ tadevaM samarthitA aupanidhikI dravyAnupUrvI, tatsamarthane casamarthitA prAgudRiSTA dviprakArA'pi dravyAnupUrvI, tataH 'seta'mityAdIni nigamanAni, iti dravyAnupUrvI smaaptaa| uktA dravyAnupUrvI, atha prAguddiSTAmeva kSetrAnupUrvI vyAcirukhyAsurAhamU.(112) se kiM taM khettAnupuvvI?, 2 duvihA pannattA, taMjahA-uvanihiA ya anova Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-112 315 nihiA y| mU.(113) tattha NaM jA sA uvanihiA sA ThappA, tattha NaM jA sA anovanihiA sA duvihA pannattA, taMjahA-negamavavahArANaM saMgahassa y| vR.iha kSetraviSayA AnupUrvI kSetrAnupUrvI, kA punariyAmityatra nirvacanaM-kSetrAnupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathA-aupanidhikIpUrvoktazabdArthA anaupanidhikI ca, tatra yA sA aupanidhikI sA sthApyA, alpavaktavyatvAdupari vakSyata ityarthaH, tatra yA'sAvanaupanidhikI sA nayavaktavyatAzrayaNAd dvividhA prajJaptA, tadyathA-naigamavyavahArayoH saMgrahasya ca, sammateti zeSaH / tatra naigamavyavahArasammatAM tAvadarzayitumAha mU.(114 ) se kiMtaM negamavavahArANaM anovanihiAkhettAnupuvI?, 2 paMcavihA pannattA. taMjahA-aTThapayaparUvaNayA bhaMgasamuktittaNayA bhaMgovadasaMNayA samoAre anugame, sekiMtaM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayA?, 2tipaesogADhe AnupuvvI jAva dasapaesogADhe AnupuvvI jAva saMkhijjapaesogADhe AnupuvvI asaMkhijjapaesogADhe AnupuvvI, egapaesogADhe anAnupuvvI, dupaesogADhe avattavvae, tipaesogADhe AnupuvvIo jAva dasapaesogADhA AnupuvvIo jAva asaMkhijjapaesogADhA AnupuvvIo egapaesogADhA anAnupuvvIo dupaesogADhA avattavvagAI, se taM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNA eAe naM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiMpaoaNaM?, eyAe negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA kjji| se kiM taM negamavavahArANaM bhaMgasamuktittaNayA?, 2 atthi AnupuvvI asthi anAnupuvvI atthi avattavvae, evaM davvAnupubvigameNaM khetAnupuvIevite bheva chavvIsaMbhaMgA bhANiavvA, jAva se taM negamavavahArANaM bhNgsmuktittnnyaa| eAe NaM negamavavahArANaM bhaMgasamuktittaNayAe kiM paoaNaM?, eAeNaM negamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe negamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kjji| se kiM taM negamavavahArANaM bhaMgovadasaNayA?, 2 tipaesogADhe AnupuvvI egapaesogADhe anAnupuvvI dupaesogADhe avattavvae tipaesogADhA AnupuvvIo egapaesogADhA anAnupuvvIo dupaesogADhA avattavvagAI, ahavAtipaesogADhe aegapaesogADhe aAnupuvvIaanAnupuvvI a evaM tahA ceva davvAnupubvigameNaM chavvIsaM bhaMgA bhANiavvA jAva se taM negamavavahArANaM bhNgovdNsnnyaa| se kiM taM samoAre?, 2 negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kahiM samoaraMti? kiM AnupuvvIdavvehi samoaraMti ? kiM anAnupuvvIdavvehiM samoaraMti? avattavvagadavvehi samoaraMti?, AnupubbIdavvAiM AnupuvvIdavvehiMsamoaraMti no anAnupuvvIdavvehino avattavvayadavvehi samoaraMti?, evaM tinnivi saTThANe samoaraMtitti bhANiavvaM, se taM smoaare| se kiM taM anugame?, 2 navavihe pannatte, taMjahAmU. (115) saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM cev| vR. iha vyAkhyA yathA dravyAnupUrtyAM tathaiva kartavyA, vizeSaM tu vakSyAmaH, tatra 'tipaesogADhe Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM AnupuvvI'tti, triSu-nabhaH-pradezeSvavagADha:-sthitaH tripradezAvagADhastryaNukAdiko'nantANukaparyanto dravyaskandha evAnupUrvI, nanu yadi dravyaskandha evAnupUrvI kathaM tarhi tasya kSetrAnupUrvItvaM?, satyaM kintu kSetrapradezatrayAvagAhaparyAyaviziSTo'sau dravyaskandho gRhIto nAviziSTaH, tato'tra kSetrAnupULadhikArAt kSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyAt so'pi kSetrAnupUrvIti na doSaH, . pradezatrayalakSaNasya kSetrasyaivAtra mukhyaM kSetrAnupUrvItvaM tadadhikArAdeva, kintu tadavagADhaM dravyamapi tatparyAyasya prAdhAnyena vivakSitatvAt kSetrAnupUrvItvena na virudhyata iti bhAvaH, yadyevaM tarhi mukhyaM kSetraM parityajya kimiti tadavagADhadravyasyAnupUrvyAdibhAvazcintyate?, ucyate, ___ 'saMtapayaparUvayaNe' tyAdivakSyamANabahutaravicAraviSayatvena dravyasya ziSyamativyutpAdanArthatvAt, kSetrasya tu nityatvena sadAvasthitamAnatvAdacalatvAcca prAyo vakSyamANavicArasya supratItatvena tathAvidhaziSyamativyutpattyaviSayatvAd, evamanyadapi kAraNamabhyuhyamityalaM vistareNaM, evaM catuSpradezAvagADhAdiSvapi bhAvanA kAyA, yAvadasaGkhyAtapradezAgADhA AnupUrvIti, asaGkhyAtapradezeSu cAvagADho'saGkhyAtANuko'nantANuko vA dravyaskandho mantavyo, yataH pudgaladravyANAmavagAhamitthaM jagadguravaH pratipAdayanti-paramANurAkAzAsyaikasminneva pradeze'vagAhate, dvipradezikAdayosaGkhyAtapradezikAntAstu skandhAH pratyekaM jaghanyata ekasminnAkAzapradeze'vagAhante, utkRSTatastu yatra skandhe yAvantaH paramANavo bhavanti sa tAvatsveva nabhaHpradezeSvavagAhate, anantANukaskandhastu jaghanyatastathaiva utkRSTatastvasaGkhyeyeSveva nabhaHpradezeSvavagAhate, nAnanteSu, lokAkAzasyaivAsaGkhyeyapradezatvAt, alokAkAze ca dravyasyAvagAhAbhAvAdityalaM prasaGgena, prakRtamucyate, tatrAnupUrvIpratikSatvAdanAnupUrvyAdisvarUpamAha-'egapaesogADhe anAnupuvvI'tti, ekasmitrabhaHpradeze avagADhaH-sthita ekapradezAvagADhaH paramANusaGghAtaH skandhasaGghAtazca kSetrato'nAnupUrvIti mantavyaH, 'duppaesogADhe avattavvae'tti, pradezedvaye'vagADho dvipradezikAdiskandhaH kSetrato'vaktavyakaM, zeSo bahuvacananirdezAdiko grantho yathA'dhastAvyAnupUrvyA vyAkhyAtastathehApi taduktAnusArato vyAkhyeyo, yAvad drvyprmaanndvaare| __ mU.(116) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kiM atthi?, natthi niyamA atthi, evaM dunnivi / negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kiM saMkhijjAiM asaMkhijjAi anaMtAI?, no saMkhijjAiM asaMkhijjAiM no anatAI, evaM dunivi| vR. 'negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kiM saMkhejjAI'ityAdi praznaH, atrottaram-'no saMkheJjAi'mityAdi, tryAdipradezavibhAgAvagADhAni dravyANi kSetrata AnupUrvItvena nirdiSTAni, tryAdipradezavibhAgAzcAsaGkhyAtapradezAtmake loke'saGkhyAtA bhavanti, ato dravyatayA bahUnAmapi kSetrAvagAhAmapekSya tulyapradezAvagADhAnAmekatvAt, kSetrAnupUrvyAmasaGkhyAtAnyevAnupUrvIdravyANi bhavantIti bhAvaH, ekamekapradezAvagADhaM bahvapi dravyaM kSetrata ekaivAnAnupUrvItyuktaM, loke ca pradezA asaGkhyAtA bhavanti, atastattulyasaGkhyatvAdanAnupUrvIdravyANyapyasaGkhayeyAnIti, evaM pradezadvaye'vagADhaM bahmapi dravyaM kSetrata ekamevAvaktavyakamuktaM, dvipradezAtmakAzca vibhAgA loke'saGkhyAtA bhavantyatastyAnyapyasaGghayeyAnIti / kSetradvAre nirvacanasUtre Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-116 317 - mU.(116 vartate) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhijjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA jAva savvaloe hojjA?, egaMdavvaM paDucca logassa saMkhijjaibhAge vA hojjA asaMkhijjaibhAge vA hojjA saMkhejjesu0 asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, desUne vA loe hojjA, nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjaa| negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvANaM pucchAe egadavvaM paDucca no saMkhijjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA no saMkhejjesu0 no asaMkhejjesu0 no savvaloe hojjA, nAnAdavvAI paDucca niyamA savvaloe hojjA, evaM avattadavvagadavvANivi bhaanniavvaanni| vR. iha skandhadravyANAM vicitrarUpatvAt, kazcit skandho lokasya saMkhyeyaM bhAgamavagAhya tiSThati, anyastvasaMkhyeyam, anyastaM saMkhyeyA~stadbhAgAnavagAhya vartate, anyastvasaMkhyeyeyAnityatastattaskandhadravyApekSayA saMkhyeyAdibhAgavartitvaM bhAvanIyaM, viziSTakSetrAvagAhopalakSitAnAM skandhadravyANAmeva kSetrAnapUrvItvenoktatvAditi bhaavH| . 'desUne vA loe hoJja'tti, dezone vA loke AnupUrvIdravyaM bhavediti, atrA''ha-nanvacittamahAskandhasya sarvalokavyApakatvaM pUrvamuktaM, tasya ca samastalokavartyasaMkhyeyapradezalakSaNAyAM kSetrAnupUrvyAmavagADhatvAt paripUrNasyApi kSetrAnupUrvItvaM na kiJcid virudhyate, atastadapekSaM kSetrato'pyAnupUrvIdravyaM sarvalokavyApi prApyate, kimiti dezonalokevyApitA procyate?, satyaM, kintu loko'yamAnupUrvyanAnupUrvyavaktavyakadravyaiH sarvadaivAzUnya evaiSTavya iti samayasthitiH, yadi cAtrAnupUrvyAH sarvalokavyApitA nirdizyeta tadA'nAnupUrvyavaktakadravyANAM niravakAzatayA'bhAvaH pratIyate (yeta), tato'cittamahAskandhapUrite'pi loke jaghanyato'pyeka: pradezo'nAnupUrvI viSayatvena pradezadvayaM cAvaktavyakaviSayatvena vivakSyate, AnupUrvIdravyasya tatra sattve'pyaprAdhAnyavivakSaNAdanAnupUrvyavaktavyakayostu prAdhAnyavivakSaNAditi bhAvaH, tato'nena pradezatrayalakSaNena dezena hIno'tra lokaH pratipAdita ityadoSaH, uktaM ca pUrvamunibhiH-- "mahakhaMdhApuNNe'viya avttvvg'naanupuvvidvvaaii| . jaddesogADhAiM taddeseNaM sa loguuno|" nanu yadyevaM tarhi dravyAnupUrvyAmapi sarvalokavyApitvamAnupUrvIdravyasya yaduktaM tadasaGgataM prApnoti, anAnupUrvyavaktavyakadravyANAmanavakAzatvena tatrApyabhAvapratItiprasaGgAt, sarvakAlaM ca teSAmapyavasthitipratipAdanAt, naitadevaM, yato dravyAnupUrvyA dravyANAmevAnupUrvyAdibhAva ukto, na kSetrasya, tasya tatrAnadhikRtatvAd, dravyANAM cAnupUrvyAdInAM parasparabhinnAnAmapyekatrApi kSetre'vasthAnaM na kiJcidvirudhyate, ekApavarakAntargatAnekapradIpaprabhA'vasthAnadRSTAntAdisiddhatvAt, ato na tatra kasyApyanavakAzaH, atra tu dravyANAmaupacArika evAnupUrvyAdibhAvo mukhyastu kSetrasyaiva kSetrAnupUrvyadhikArAt, tato yadi lokapradezA: sAmastyenaivAnupUrvyA kroDIkRtAH syustadA kimanyadanAnupUrvyavaktakatayA pratipadyeta?, yastvihaiya yeSvAkAzapradezeSvAnupUrvyasteSvevetarayorapi sadbhAvaH kathayiSyate sa dravyAvagAhabhedena kSetrabhedasya vivakSaNAd, atra tu tadavivakSaNA-- diti, tasmAdanAnupUrvyavaktavyakaviSayapradezatrayalakSaNena dezena lokasyonatA vivakSiteti, athavA AnupUrvIdravyasya svAvayavarUpA dezAH kalpyante, yathA puruSasyAMgulyAdayaH, tatazcaH Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vivakSite kasmiMzciddeze dezino'sadbhAvo vivakSyate, yathA puruSasyaivAMgulIdeze, dezatvasyaiva tatra prAdhAnyena vivakSitatvAditi bhAvaH, na ca vaktavyaM dezino dezo na kazcibhinno dRzyate, ekAntAbhede dezamA trasya dezimAtrasya cAbhAvaprasaGgAt, tatazca samastalokakSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyAzrayaNAdatrAcittamahAskandhasyA''nupUrvItve'pi dezona eva lokaH, svakIyaikasmin deze tasyAbhAvavivakSaNAt, tasmizcAnupUrvyavyAptadeze itarayoravakAzaH siddho bhavatIti bhAvaH, na ca dezadezibhAvaH kalpanAmAtraM sabhbhatyAdinyAyanirdiSTayuktisiddhatvAdityalaM prasaGgena, 'nANAdavvAi'mityAdi, tryAdipradezAvagADhadravyabhedato'trA''nupUrvINAM nAnAtvaM, taizca tryAdipradezavagADairdravyabhedaiH, sarvo'pi loko vyApta iti bhaavH| ___ atrAnAnupUrvIcintAyAmekadravyaM pratItya lokasyAsaGghayeya bhAgavartitvameva, ekapradezAvagADhasyaivAnAnupUrvItvena pratipAdanAd, ekapradezasya ca lokAsaGkhyeyabhAgavartitvAditi, 'nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hoJja'tti, ekaikapradezAvagADairapi dravyabhedaiH samastalokavyApteriti, evam 'avattavvagadavvANivi'tti, avaktavyakadravyamapyekaM lokAsaGghayeyabhAga eva vartate, dvipradezAvagADhasyaivAvaktavyakatvenAbhidhAnat, pradezadvayasya ca lokAsaGkhyeyabhAgavartitvAditi, tathA pratyekaM dvipradezAvagAdvairapi dravyabhedaiH samastalokavyApternAnAdravyANAmatrApi srvlokvyaapitvmvseymiti| - atrAha-nanvAnupUrvyAdidravyANi trINyapi sarvalokavyApInItyuktAni, tatazca yeSvevAkAzapradezeSvAnupUrvI teSvevetarayorapi sadbhAvaH pratipAdito bhavati, kathaM caitat parasparaviruddhaM bhinnaviSayaM vyapadezatrayamekasya syAt?, atrocyate, iha tryAdipradezAvagADhAt dravyAdbhinnameva tAvadekapradezAvagADhaM, tAbhyAM ca bhinnaM dvipradezAvagADhaM, tatazcAdheyasyAvagAhakadravyasya bhedAdAdhArasyApyavagAhyasya bhedaH syAdeva, tathA ca vyapadezabhedo yukta eva, anantadharmAdhyAsite ca vastuni tattatsahakArisanidhAnAttattaddharmAbhivyaktau dRzyata evachasamakAlaM vyapadezabhedo, yathA khaGgakuntakavacAdiyukte devadatte khaGgI kuntI kavacItyAdiriti, iha kacid vAcanAntare "anAnupuvvIdavvAiM avattavvagadavvANi jaheva hiTThati atideze eva dRzyate, tatra 'heTeti yathA'dhastAd dravyAnupUrvyAmanayoH kSetramuktaM tathA'trApi jJAtavyamityarthaH tacca vyAkhyAtameva, ityevamanyatrApi yathAsambhavaM vAcanAntaramavagantavyamamiti // gataM kSetradvAraM, mU.(116 vartate) negamavavahArANaM AnuputvIdavvAiM, logassa kiM saMkhejjaibhAga phusaMti asaMkhejjaibhAgaM phusaMti saMkhejje bhAge phusaMti jAva savvalAaM phusaMti?, egaM davvaM paDucca saMkhijjaibhAgaM vA phusai asaMkhijjaibhAgaM asaMkhijjaibhAge (saMkheje bhAge vA) asaMkhejje bhAge vA desUnaM vA logaM phusai, nAnAdabvAiM paDucca niyamA savvaloaMphusaMti, anAnupuvvIdavvAiM avattavvagadavvAiMca jahA khettaM navaraM phusaNA bhaanniyvvaa| _vR.sparzanAdvAramapi cetthameva nikhilaM bhAvanIyaM, navaramatra kasyAzcidvAcanAyA abhiprAyeNAnupUrvyAmekadravyasya saMkhyeyabhAgAdArAbhya yAvaddezonalokasparzanA bhavatIti jJAyate, anyasyAstvabhiprAyeNa saMkhyeyabhAgAdArabhya yAvat sampUrNalokasparzanA syAdityavasIyate, etacca dvayamapi budhyata eva, yato yadi mukhyatayA kSetrapradezAnAmAnupUrvItvamaGgIkriyate tadA anAnupUrvyavaktavya Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-116 319 kayoniravakAzAtAprasaGgAt pUrvavadezonatA lokasya vAcyA, athAnupUrvIrUpe kSetre'vagADhatvAdacittamahAskandhasyaivAnupUrvItvaM tarhi dravyAnupUrvyAmivAtrApi sampUrNatA lokasya vAcyeti, na cAtrAnupUrvyA sakalasyApi lokasya spRSTatvAditarayoravakAzAbhAva iti vaktavyam, ekaikapradezarUpe dvidvipradezarUpe ca kSetre'vagADhAnAM pratyekamasabheyAnA dravyabhedAnAM sadbhAvatastayorapi pratyekamasaGkhayeyabhedayorloke sadbhAvAd, dravyAvagAhabhedena ca kSetrabhedasyaha vivakSitatvAditi bhAvaH, vRddhabahumatazcAyamapi lakSyate, tattvaM tu kevalino vidnti| kSetrasparzanayostu vizeSaH prAg nidarzita eveti, gataM sparzanAdvAraM, atha kAladvAraM mU. (116 vartate) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kAlao kevacciraM hoi ?, evaM tinivi, egaMdavvaM paDucca jahaneNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhijaM kAlaM, nAnAdabvAiM paDucca niyamA svvddhaa|| vR. tatra kSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyavivakSayA tryAdipradezavagADhadravyANAmevAnupUrvyAdibhAva: pUrvamuktaH, atasteSAmevAvagAhasthitikAlaM cintayatrAha-'egaM davvaM paDucce'tyAdi, atra bhAvanA-iha dvipradezAvagADhasya vA ekapradezAvagADhasya vA dravyasya pariNAmavaicitryAt pradezatrayAdyavagAhabhavane AnupUrvIvyapadezaH saJjAtaH, samayaM caikaM tadbhAvamanubhUya punastathaiva dvipradezAvagADhamekapradezAvagADhaM vA tadravyaM saMjAtamityAnupUrvyAH samayo jaghanyAvagAhasthitiH, yadA tu tadevo dravyamasaMkhyeya kAlaM tadbhAvamanubhUya punastathaiva dvipradezAvagADhamekapradezAvagADhaM vA jAyate tadA utkRSTatayA asaGkhyeyo'vagAhasthitikAlaH, siddhayati, anantastu na bhavati, vivakSitaikadravyasyaikAvagAhenotkRSTatA'pyasaGgayAtakAlamevAvasthAnAditi, nAnAdravyANi tu 'sarvAddhA' sarvakAlameva bhavanti; tryAdipradezAvagADhadravyabhedAnAM sadaivAvasthAnAditi, evaM yadA samayamekaM kiJcid dravyamekasmin pradeze'vagADhaM sthitvA tato vyAdipradezAvagADhaM bhavati tadA'nAnupUrvyAH samayo jaghanyA'vagAhasthitiH, yadA tu tadevAsaGkhyAtaM kAlaM tadrUpeNa sthitvA tato vyAdipradezAvagADhaM bhavati tadotkRSTato'saMkhyeyo'vagAhasthitikAlaH nAnAdravyANi tu sarvakAlam, ekapradezAvagADhadravyabhedAnAM sarvadaiva sadbhAvAditi, avaktavyakasya tu dvipradezAvagADhasya samayAdUrdhvamekasmistryAdiSu vA pradezeSvavagAhapratipattau jaghanyaH samayo'vagAhasthitiH, asaMkhyeyakAlAdUrdhvaM dvipradezAvagAhaM parityajata utkRSTo'saMkhyeyo'gAhasthitikAlaH siddhayati, nAnAdravyANi tu sarvakAlaM, dvipradezAvagADhadravyabhedAnAM sadaiva bhAvAditi, evaM samAnavaktavyatvAdatidizati. 'evaM donnivi'tti / idAnImantaradvAram- mU. (116 vartate) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvANamaMtaraM kAlao kevacciraM hoi ?, tiNhaMpi egaMdavvaM paDucca jahaneNaM eka samayaM ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM, nAnAdavvAiM paDucca natthi aNtrN|| . vR.'jahanneNaM ekkaM samayaM'ti, atra bhAvanA-iha yadA tryAdipradezAvagADhaM kimapyAnupUrvIdravyaM samayamekaM ekasmAdvivakSitakSetrAdanyatrAvagAhaM pratipadya punarapi kevalamanyadravyasaMyuktaM vA teSveva vivakSitatryAdyAkAzapradezeSvavagAhate tadaikAnupUrvIdravyasya samayo jaghanyo'ntarakAlaH prApyate, Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM 'ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM 'ti tadeva yadA'nyeSu kSetrapradezeSvasaGkhyeyaM kAlaM paribhramya kevalamanyadravyasaMyuktaM vA samAgatya punarapi teSveva vivakSitatryAdyAkAzapradezeSvavagAhate tadotkRSTato'saGkhyeyo'ntarakAlaH prApyate, na punardravyAnupUrvyAmivAnantato, yato dravyAnupUrvyaM vivakSitadravyAdanye dravyavizeSA anantAH prApyante, taizca saha krameNa saMyoge uktA'nantaH kAlaH, atra tu vivakSitAvagAhakSetrAdanyat kSetramasaGkhyeyameva, pratisthAnaM cAvagAhanAmAzritya saMyogasthitiratrApyasaGkhyevakAlaiva, tatazcAsaGkhyeya kSetre paribhramatA dravyeNa punarapi kevalenAnyasaMyuktena vA'saGkhyeyakAlAtteSveva nabhaH pradezeSvAgatyAvagAhanIyaM, na ca vaktavyamasaGkhyeye'pi kSetre paunaHpunyena tatraiva paribhramaNe kasmAdananto'pi kAlo nocyata iti ?, yata ihAsaGkhyeyakSetre'saGkhyeyakAlamevAnyatra tena paryaTitavyaM, tata UrdhvaM punastasminneva vivakSitakSetre niyamAdavagAhanIyaM vastusthitisvAbhAvyAditi tAvadekIyaM vyAkhyAnamAdarzitam / anye tu vyAcakSate yasmAt tryAdipradezalakSaNAdvivakSitakSetrAt tadAnupUrvIdravyamanyatra gataM tasya kSetrasya svabhAvAdevAsaGkhyeyakAlAdUrdhvaM tenaivAnupUrvIdravyeNa varNagandharasasparzasaGkhyAdidharmaiH sarvathA tulyenAnyena vA tathAvidhAdheyena saMyoge sati niyamAt tathAbhUtAdhAratopapatterasaGkhyeya evAntarakAla iti, tattvaM tu kevalino vidanti, gambhIratvAt sUtrapravRtteriti / 'nAnAdavvAI'ityAdi, na hi tryAdipradezAvagADhAnupUrvIdravyANi yugapat sarvANyapi tadbhAvaM vihAya punastathaiva jAyanta iti kadAcidapi sambhavati, asaGkhyeyAnAM teSAM sarvadaivoktatvAditi bhAvaH / anAnupUrvyavaktavyakadravyeSvapyasAvevaikAnekadravyAzrayA antarakAlavaktavyatA, kevalamAnanupUrvIdravyasyaikapradezAvagADhasyAvaktavyakadravyasya tu dvipradezAvagADhasya punastathAbhavane'ntarakAlazcintanIyaH, zeSA tu vyAkhyAdvaya bhAvanA sarvA'pi tathaiveti / uktamantaradvAram, sAmprataM bhAgadvAramucyate mU. ( 116 vartate ) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM sesadavvANaM kaibhAge hojjA ?, tinnivi jahA davvAnupuvvIe // - vR. tatra yathA dravyAnupUrvyaM tathA'trApyAnupUrvIdravyANi anAnupUrvyavaktavyakalakSaNebhyaH zeSadravyebhyo 'saGghayeyairbhAgairadhikAni, zeSadravyANi tu teSAmasaMkhyeyabhAge vartanta iti / atrAhananu tryAdipradezAvagADhAni dravyANyAnupUrvya ekaikapradezAvagADhAnyanAnupUrvyo dvidvipradezAvagADhAnyavaktavyakAnIti prAk pratijJAtam, etAni cAnupUrvyAdIni sarvasminnapi loke santyato yuktyA vicAryamANAnyAnupUrvIdravyANyeva stokAni jJAyante, tathAhi asatkalpanayA kila loke triMzat pradezAH, tatra cAnAnupUrvIdravyANi triMzadeva avaktavyakAni tu paJcadaza AnupUrvIdravyANi tu yadi sarvastokatayA tripradezaniSpannAni gaNyante tathApi dazaiva bhavantIti zeSebhyaH stokAnyeya prApnuvanti, kathamasaGghayeyaguNAni syuriti ?, atrocyate, ekasminnAnupUrvIdravye ye nabhaH pradezA upayujyante te yadyanyasminnapi nopayajyera~stadA syAdevaM, tacca nAsti, yata ekasminnapi pradezatrayaniSpanne AnupUrvIdravye ye trayaH pradezAsta evAnyAnyarUpatayA'vagADhenAdheyadravyeNAkrAntAH santaH pratyekamanekeSu trikasaMyogeSu gaNyante, pratisaMyogamAdheyadravyasya bhedAt, tadbhede cAdhArabhedAditi bhAvaH, evamAnyAnyAcatuSpradezAvagADhAdyAdeyenAdhyAsitatvAtta Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-116 321 evAnekeSu catuSkasaMyogeSvanekeSu paJcakasaMyogeSu yAvadanekeSvasaMkhyeyakasaMyogeSu pratyekamupayujyante, eva caturAdipradezaniSpanneSvapyAnupUrvIdravyeSuye caturAdayaH pradezAsteSAmapyanyAnyasaMyogopayogitA bhAvInayA, tasmAdasaMkhyeyapradezAtmake svasthityA vyavasthite loke yAvantastrikasaMyogAdayo'saMkhyeyakasaMyogaparyantAH saMyogA jAyante tAvantyAnupUrvIdravyANi bhavanti, pratisaMyogamAdheyadravyasya bhedenAvasthitisadbhAvAd, Adheyabhede cAdhArabhedAt na hi nabhaHpradezA yenaiva svarUpeNaikasminnAdheye upayujyante tenaiva svarUpeNAdheyAntare'pi, AdheyaikatAprasaGgAd, ekasminnAdhArasvarUpe tadavagAhAbhyupagamAd, ghaTe tatsvarUpavat, tasmAtyAdisaMyogAnAM loke bahutvAdAnupUrvINAM bahutvaM bhAvanIyam, avaktavyakAni tu stokAni, dvikasaMyogAnAM tatra stokatvAd, anAnupUrdo'pi stokA eva, lokapradezasaMkhyamAtratvAd / / atra sukhapratipattyarthaM loke kila praJcAkAzapradezAH kalpyante, atrAnAnupUrvyastAvat paJcaiva pratItAH, avyaktavyakAni tvaSTau, dvikasaMyogAnAmihASTAnAmeva sambhavAd, AnupUrvyastu poDaza saMbhavanti, dazAnAM trikasaMyogAnAM paJcAnAM catuSkasaMyogAnAmekasya tu paJcakayogasyeha lAbhAd, daza trikayogAH kathamiha labhyante ? iti ceda, ucyate, SaT tAvat madhyavyavasthApitena saha labhyante catvArastu trikasaMyogA digvyavasthApitaizcatubhireva kevalairiti, catuSkayogAstu catvAro madhyavyavasthApitena saha labhyante ekastu, tannirapekSaidigvyavasthitaireneti sarve paJca, paJcakayogastu pratIta eveti, tadevaM pradezapaJcakaprastAre'pyAnupUrvINAM bAhulyaM dRzyate, ata eva tadanusAreNadbhAsavato'saMkhyeyapradezAtmake loke'trAnupUrvIdravyANAM zeSebhyo'saMkhyAtaguNatvaM bhAvanIyamityalaM vistareNa / uktaM bhAvadvAram, sAmprataM bhAvadvAram mU. (116 vartate) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kayaraMmi bhAve hojjA?, niyamA sAipariNAmie bhAve hojjA, evaM donivi| vR. tatra ta dravyANAM tryAdipradezAvagAhapariNAmasya ekapradezAvagAhapariNAmasya dvipradezAvagAhapariNAmasya ca sadApiAriNAmikatvAt trayANAmapi sadApiAriNAmikatvAt trayANAmapi sadApiAriNAmikabhAvavartitvaM bhAvanIyamiti / alpabahutvadvAre mU.(116 vartate)eesiNaM bhaMte! negamavavahArANaM AnupuvvIdavvANaM anAnupuvvIdavvANaM avattavvagadavvANa ya davvaTThayAe paesaTTayAe davaTThapaesaTTayAe kayare kayarahito appA vA bahuvA vAtullA vA visesAhiA vA?, goyamA! savvatthovAI negamavavahArANaM avattavvagadavvAiMdavvaTThayAe anAnupuvvIdavvAiMdavvaTThayAe visesAhiyAiM AnupuvvIdavvAiMdavaTThayAe asaMkhejjaguNAIpaesaTTayAe savvatthovAiM negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvAiM apaesaTTayAe avatavvagadavvAiMpaesaTTayAe visesAhiyAiM AnupuvvIdavvAiMpaesaTTayAe asaMkhejjaguNAI, davaTThapaesaTTayAe savvatthovAInegamavavahArANaM avattavvagadavvAiMdavaTThayAe anAnupuvvIdavvAiMdavaTThayAe apaesaTTayAe visesAhiAI avattavvagadavvAiM paesaTThayAe visesAhiyAiM AnupuvIdavvAI taM negamavavahArANaM anovnihiaakhettaanupuvii| vR. iha dravyagaNanaM dravyArthatA pradezagaNanaM pradezArthatA ubhayagaNanaM tUbhayArthatA, tatrAnupUrvyA 30/21 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM viziSTadravyAvagAhopalakSitAstryAdinabhaHpradezasamudAyAstAvad dravyANi samudAyArambhakAstu pradezAH anAnupUrvyA tvekaikapradezAvagAhidravyopalakSitAH sakalanabha:pradezA: pratyekaM dravyANi, pradezAstu na saMbhavanti, ekekapradezadravye hi pradezAntarAyogadA, avaktavyakeSu tu yAvanto loke dvikayogAH saMbhavanti tAvanti pratyekaM dravyANi tadArambhakAstu pradezA iti, zeSA tvatra vyAkhyA dravyAnupUrvIvat kartavyeti, navaraM 'savvatthovAiM negamavavahArANaM avattavvagadavvAi'mityAdi, atrAha-nanu yadA pUvoktayuktyA ekaiko nabha:padezo'nekeSu dvikasuyogeSUpayujyate tadA anAnupUrvIdravyebhyo'vaktavyakadravyANAmeva bAhulyamavagamyate, yataH pUrvoktAyAmapi paJcapradezanabhaH kalpanAyAmavaktavyakadravyANAmevASTasaMkhyopetAnAM paJcasaMkhyebhyo'nAnupUrvIdravyebhyo bAhulyaM daSTaM, tatkathamatra vyatyayaH pratipAdyate?, satyam, astyetat kevalaM lokamadhye, lokaparyantavartiniSkuTagatAstu ye kaNTakAkRtayo vizreNyA nirgatA ekAkinaH pradezAste vizreNivyavasthitatvAdavaktavyakatvAyogyA ityanAnupUrvIsaMkhyAyAmevAntarbhavanti, ato lokamadhyagatAM niSkuTagatAM ca prastutadravyasaMkhyAM mIlayitvA yadA kevalI cintayati tadA'vaktavyakadravyANyeva stokAni, anAnupUrvIdravyANi tu tebhyo vizeSAdhikatAM pratipadyante, atra niSkuTasthApanA 444, ata vizreNilikhitau dvau avavaktavyakAyogyau tu tebhyo'saMkhyAtaguNatvaM bhAvitameva, zeSu dravyAnupUrvyanusAreNa bhAvanIyaM, navaramubhayArthatAvicAre AnupUrvIdravyANi svadravyebhyaH pradezArthatayA'saMkhyeyaguNAni, katham?, ekaikasya tAvad dravyasya tryAdibhirasaMkhyeyAntai bhabhaHpradezairArabdhatvAt, nabha:-pradezAnAM ca samuditAnAmapyasaMkhyeyatvAditi / 'se ta'mityAdi nigmndvym| uktA naigamavyavahAramatenAnopanidhiko kSetrAnupUrvI, atha tAmeva saMgrahamatena bibhaNiSurAha mU. (117) se kiM taM saMgahassa anovanihiA khettAmupuvI ?, 2 paMcavihA pannattA, taMjahA- aTThapayaparUvaNayA bhaMgasamuktittaNayA bhaMgovadaMsaNayA samoAre anugame, se kiMtaMsaMgahassa aTThapayaparUvaNayA?, 2tipaesogADhe AnupuvvI cauppaesogADhe AnupuvvI jAvadasapaesogADhe AnupuvvI saMkhijjapaesogADhe AnupuvvI asaMkhijjapaesogADhe AnupuvvI egapaesogADhe anAnupuvvI dupaesogADhe avattavvae, se taM saMgahassa aTThapayavarUvaNayA eAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ki paoaNaM?, saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukttiNayA kajjai, se kiMtaM saMgahassa bhaMgasamukttiNayA?, atthiAnupuvvI atthi anAnupuvvI asthi avattavvae, ahavA asthi AnupuvvI a anAnupuvvI a evaM jahA davvAnupuvvIe saMgahassa tahA bhANiavvaM bhAva se taMsaMgahassa bhNgsmukkittnnyaa|| eAeNaM saMgahassa bhaMgasamukkitaNayAe kiMpaoaNaM?, eAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkitaNayAe saMgahassa bhaMgovaMdasaNayA kajjai, se kiMtaM saMgahassa bhaMgovadasaMNayA?, 2 tipaesogADhe AnupuvvI egapaesogADhe anAnupuvvI dupaesogADhe avattavvae ahavA tipaesogADhe a egapaesogADhe a AnupuvvI a anAnupuvvI a evaM jahA davvAnupuvvIe saMgahassa tahA khettAnupavIevi bhANiavva jAva se taM saMgahassa bhNgovdNsnnyaa| . se kiMtaMsamoAre?, 2 saMgahassa AnupuvvIduvvIiMkahiM sahoaraMti? kiM AnupuvvIdavvehi Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-117 323 samoaraMti anAnupuvvIdavvehi avattavvagadavvehi?, tinnivi saTTANe samoaraMti, se taM smoaare| se kiM taM anugame?, 2 aTavihe patratte, taMjahAmU.(118) saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM ntthi| mU.(119) saMhagassa AnupubbIdavvAiM kiM atthi natthi?, niyamA atthi, evaM tiniva, sesagadArAiM jahA davvAnupuvvIe saMgahassa tahA khettAnupuvvIepi bhANiavvAI, jAva se taM anugame / se taM saMgassa anovanihiA khettaanupuvii| se taM anovanihiA khettaanupuvii| vR.iha saMgrahAbhimatadravyAnupUrvyanusAreNa nikhilaM bhAvanIyaM, navaraM kSetraprAdhAnyAdatra 'tipaesogADhA AnupuvvI jAva asaMkhejjapaesogADhA AnupuvvI egapaesogADhA anAnupuvvI dupaesogADhA avattavvae'ityAdi vaktavyaM, zeSa tathaiveti / / uktA anaupanidhiko kSetrAnupUrvI, athopanidhikIM tAM nirdidikSurAha mU.(120) se kiMtaM uvanihiA khettAnupuvvI?, 2tivihA pannattA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anaanupuvii| se kiM taM puvvAnupuvvI?, 2 aholoe tirialoe, se tNpuvvaanupuvii| se kitiM pacchAnupuvvI?, 2 uDDaloe tirialoe aholoe, se taM pcchaanupuvvii| se kiMtaM anAnupuvI?, 2 eAe cevaegAiAe eguttariAe tigacchagayAe seDhIe annamanabbhAso durUvUNo, se taM anaanupuvvii| vR.atra vyAkhyA pUrvavat kartavyA, navaraMtatra dravyAnupUrvyadhikArAddharmAstikAyAdidravyANi pUrvAnupUrvyAditvenodAhRtAni atra tu kSetrAnupUrvyadhikArAdadholokAdikSetravizeSA iti, iha cordhvAdhazcaturdazarajjvAyatasya vistaratastvaniyatassa paJcAstikAyamayasya lokasya tridhA parikalpane'dholokAdivibhAgAH sampadyante, tatrAsyAM ratnaprabhAyAM bahusamabhUAge merumadhye nabha:prataradvaye'STapradezo rucaka: samasti, tasya ca prataradvayasya madhye ekasmAdadhastanapratarAdArabhyAdho'bhimukhaM nava yojanazatAni parihatya parataH sAtirekasaptarajjvAyato'dholokaH, tatra lokyatekevaliprajJayA paricchidyata iti lokaH, adhovyavasthito loko'dholokaH, athavA adhaHzabdo'zubhaparyAyaH, tatra ca kSetrAnubhAvAd bAhulyenAzubha eva pariNAmo dravyANAM jAyate, ato'zubhapariNAmavadrvyayogAdadhaH-azubho loko'dholokaH, uktaM ca ___ "ahava ahopariNAmo khettanubhAvena jeNa osanna / asubho ahotti bhaNio davvANaM ten'hologo||"tti, tasyaiva rucakaprataradvayasya madhye ekasmAduparitanapratarAdArabhyordhvaM nava yojanazatAni parihatya parata kiJcinnyUnasaptarajjvAyata UrdhvalokaH, Urvam-uparivyavasthApito lokaH UddharvalokaH, athavA UrvazabdaH zubhaparyAyaH, tatra ca kSetrasya zubhatvAttadanubhAvAd, dravyANAM prAya: zubha eva pariNAmA bhavanti, ataH zubhapariNAmavaddavyayogAdUrdhvaH-zubho loka UrvalokaH, uktaM ca "ur3ati uvari jaM ciya subhakhittaM khettao ya dvvgunnaa| uppaoNti subhA vA teNa tao uDDalogotti / / " / tayozcAdholokordhvalokayormadhye aSTAdazayojanazatAni tiryaglokaH, samayaparibhASayA tiryag-madhye vyavasthito lokastiryaglokaH, athavA tiryakzabdo madhyamaparyAyaH, tatra ca Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kSetrAnubhAvAt prAyo madhyamapariNAmavantyeva dravyANi saMbhavanti, atastadyogAttiryaMG-madhyamo lokastiryaglokaH, athavA svakIyoAdhobhAgAttiryagbhAga evAtivizAlatayA'tra pradhAnam, atastena vyapadezaH kRtaH, tiryagbhAgapradhAno lokastiryaglokaH, uktaM ca __ "majjhanubhAvaM khettaM jaM taM tirayaMti vynnpnyjvo| bhaNNai tiriyaM visAlaM ato va taM tiriyalogotti / " 'vayaNapaJjavao'tti madhyAnubhAvavacanasya tiryagdhvaneH paryAyatAmAzrityetyarthaH / atra ca jaghanyapariNAmavadravyayogato jaghanyatayA guNasthAnakeSu mithyAdRSTerivAdAvevAdholokasyopanyAsaH, tadupari madhyamadravyavattvAt madhyamatayA tiryaglokasya, tadupariSTAdutkRSTadravyavattvAdUrdhvalokasyopanyAsa iti pUrvAnupUrvItvasiddhiH, pazcAnupUrvI tu vyatyayena pratItaiva, anAnupUrtyA tu padatrayasya SaDbhaGgA bhavanti, teca pUrvaM dazitA eva, zeSabhAvanA tviha praagvdeveti| atraca kacidvAcanAntare ekapradezAvagADhAdInAM asaMkhyAtapradezAvagADhAntAnAM prathamaM pUrvAnupUrvyAdibhAva ukto dRzyate, so'pi kSetrAnupULadhikArAdiviruddha eva, sugamatvAccoktAnusAreNa bhAvanIya iti| sAmprataM vastvantaraviSayatvena pUrvAnupUrvyAdibhAvaM didarzayiSuradholokAdInA ca bhedaparijJAne ziSyavyutpattiM pazyannAha mU.(120) aholoakhettAnupuvvI tivihA pannattA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anaanupubbii| se kiM taM puvvAnupuvI?, 2 rayaNappabhA sakkarappabhA vAluappabhA paMkappabhA dhUmappabhA tamappabhA tamatamappabhA, se taM puvvaanupuvvii| se ki taM pacchAnupuvI?, 2 tamatamA jAva rayaNappabhA, se taM pacchAnupuvvI / se kiM taM anAnupuvvI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe sattagacchagayAe seDhIe annamanabbhAso dUrUvUNo, setaM anaanupuvii| tirialoakhettAnupuvvI tivihA pannatA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anaanupucii| se kiM taM puvvAnupuvvI? vR.'aholoyakhettAnupuvvI tivihe'tyAdi, adholokakSetraviSayA AnupUrvI, aupanidhiko prakramAllabhyate, sA trividha, prajJaptA, tadyathetyAdi zeSaM pUrvavadbhAvanIyaM yAvadratnaprabhetyAdi, indranIlAdibahuvidharatnasambhAvanarakavarja prAyo ratnAnAM prabhAjyotsnA yasyAM sA ratnaprabhA, evaM zarkarANAmupalakhaNDAnAM prabhA prakAzanaM svarUpeNAvasthAnaM yasyAM sA zarkarAprabhA, vAlukAyA vAlikAyA vA-paruSapAMzUtkararUpAyAH prabhA-svarUpAvasthitiryasyAM sA vAlukAprabhA vAlikAprabhA veti, paGkasyaprabhA yasyAM sA paGkaprabhA, praGkAbhadravyopalakSitetyarthaH, dhUmasyaprabhA yasyAM sA dhUmaprabhA, dhUmAbhadravyopalakSitetyarthaH, tamasaH prabhA yasyAM sA tamaHprabhA kRSNadravyolakSitetyarthaH, kvacittameti pAThaH, tatrApi tamorUpadravyayuktatvAttamA iti, mahAtamasaH prabhA yasyAM sA mahAtamaHprabhA atikRSNadravyopalakSitetyarthaH, kvacittamatameti pAThaH, tatrApyatizayavattamastamastamastadrUpadravyayogAt, tamastamA iti, atra prajJApakapratyAsanneti ratnaprabhAyA AdAvupanyAsaH kRtaH, tataH paraM vyavahitavyavahitatarAditvAt krameNa zarkarAprabhAdInAmiti pUrvAnupUrvItvaM, vyatyayena pazazcAnupUrvItvam, amISAM ca saptAnAM padAnAM parasparAbhyAse paJca sahastrANi catvAriMzadadhikAni bhaGgAnAM bhavanti, tAni cAdyantabhaGgakadvayarahitAnyanAnupUrtyA dRSTavyAnIti, zeSabhAvanA puurvvditi| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 120 tiryagloke kSetrAnupUrvyaM 'jaMbUddIve' ityAdigAthA - mU. ( 121 ) mAha vR. dvAbhyAM prakArAbhyAM sthAnadAtRtvAhArAdyupaSTambhahetutvalakSaNAbhyAM prANinaH pAntIti dvIpA :jantvAvAsabhUtakSetravizeSAH saha mudrayA - maryAdayA vartanta iti samudrAH - pracurajalopalakSitAH kSetravizeSA eva, ete ca tiryagloke pratyekasaMkhyeyA bhavanti, tatra samastadvIpasamudrAbhyantarabhUtatvenAdau tAvaJjambUvRkSeNopalakSito dvIpo jambUdvIpa:, tatastaM parikSipya sthito lavaNarasAsvAdanIrapUrita: samudro lavaNasamudraH, ekadezena samudAyasya gamyamAnatvAd, evaM purastAdapi yathAsambhavaM dRSTavyaM, 'dhAyai kAloya'tti, tato lavaNasamudraM parikSipya sthito dhAtakIvRkSakhaNDopalakSito dvIpo dhAtakIkhaNDaH, tatparito'pi zuddhodakarasAsvAdaH kAlodaH samudraH, taM ca parikSipya sthitaH puSkaraiH - padmavarairupalakSito dvIpaH puSkaravaradvIpaH, tatparito'pi zuddhodakarasAsvAda eva puSkarodaH samudraH, anayozca dvayorapyekenaiva padenAtra saMgraho dRSTavyaH ' pukkhare 'tti, evamuttaratrApi, tato 'varuNo'tti varuNavaro dvIpastato vAruNIrasAsvAdo vAruNodAH samudraH, 'khIra'tti kSIravaro dvIpaH kSIrarasAsvAdaH kSIrodaH samudraH, 'ghaya'tti ghRtavaro dvIpaH ghRtarasAsvAdo dhRtodaH samudraH, 'khoya'tti ikSuvaro dvIpa: ikSurasAsvAda evekSurasaH sumadraH, ita UrdhvaM sarve'pi samudrAH dvIpasadRzanAmAno mantavyAH, aparaM ca svayambhUramaNavarjAH sarve'pIkSurasAsvAdAH tatraM dvIpanAmAnyamUni, tadyathA nandI - samRddhistayA Izvaro dvIpo nandIzvaraH, evamaruNavara: aruNAvAsaH kuNDalavaraH zaGkhavaraH rucakavara ityevaM paD dvIpanAmAni cUrNau likhitAni dRzyante sUtre tu 'nandI aruNavare kuNDale ruyage' ityetasmin gAthAdale catvAryeva tAnyupalabhyante, ataH cUrNilikhitAnusAreNa rucakavastrayodazaH, sUtralikhitAnusAratastu sa evaikAdazo bhavati, tattvaM tu kevalino vidantIti gAthArthaH / idAnImanantaroktadvIpasamudrANAmavasthitisvarUpapratipAdanArthaM zeSANAM taM nAmAbhidhAnArtha jaMbUddIve lavaNe dhAyai kAloa pukkhare varuNe / khIra ghaya khoa naMdI aruNavare kuMDale ruage / / mU. (122 ) 325 jaMbuddIvAo khalu niraMtarA saMsayA asaMkhaimA, bhuyagavara kusavarA vi ya kauMcavarAbharaNamAIyA // vR. "jaMbUddIvAo khalu" iti, vyAkhyA - ete pUrvoktAH sarve'pi jambUdvIpAdArabhya 'nirantarA' nairantaryeNa vyavasthitAH, na punaramISAmantare'paro dvIpaH kazcanApi samastIti bhAva:, ye tu zeSakA bhujagavarAdaya ita UrdhvaM vakSyante te pratyekamasaMkhyAtatamA draSTavyAH, tathAhi - 'bhujagavare' ti pUrvoktAd rucakavarAd dvIpAdasaMkhyeyAn dvIpasamudrAn gatvA bhujagavaro nAma dvIpa: samasti, 'kusavara'tti tato'pyIsaMkhyeyA~stAn gatvA kuzavaro nAma dvIpaH samasti, api ceti samuccaye, 'koMcavare 'ti tato'pyasaMkhyeyA~stAnatikramya krauJcavaro nAma dvIpaH samasti, mU. (123 ) AbharaNavatthagaMdhe uppalatilae a puDhavinihirayaNe / vAsaharadahanaIo vijayA vakkhArakappidA // vR. 'AbharaNamAI ya'tti evamasaMkhyeyAn dvIpasamudrAnullaMdhyA''bharaNAdayazca-AbharaNAdinAmasadRzanAmAnazca dvIpA vaktavyAH, samudrAstu tatsadRzanAmana eva bhavantItyuktameveti gAthArthaH // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 I anuyogadvAra - cUlikAsUtraM iyaM ca gAthA kasyAJcidvAcanAyAM na dRzyata eva, kevalaM kApi vAcanAvizeSe dRzyate, TIkAcUrNyostu tadvayAkhyAnamupalabhyata ityasmAbhirapi vyAkhyAteti / tAnevAbharaNAdInAha-'AbharaNavatthe'tyAdigAthAdvayam (trayam) / asaMkhyeyAnAm asaMkhyeyAnAM dvIpAnAmante AbharaNavastragandhotpalatilakAdiparyAyasadRzanAmaka ekaiko'pi dvIpastAvadvaktavyo yAvadante svambhUramaNo dvIpa :, zuddhodakarasaH svayambhUramaNa eva samudra iti gAthAdvaya (traya) bhAvArthaH / kurumaMdaraAvAsA kUDAa nakkhattacaMdasUrA y| deve nAge jakkhe bhUe a sayaMbhuramaNe a|| mU. ( 124 ) vR. nanu yadyevaM tarhyasaMkhyeyAn dvIpAnutikramya ye vartante teSAmeva dvIpAnA metAni nAmAnyAkhyAtAni, ye tvantarAleSu dvIpAste kiMnAmakA iti vaktavyaM ?, satyaM loke padArthAnAM zaGkhadhvajakalazasvastikazrIvatsAdIni yAvanti zubhanAmAni taiH sarvairapyulakSitAsteSu dvIpAH prApyanta iti svayameva dRSTavyaM, yata uktam-'"dIvasamuddA NaM bhaMte! kevaiyA nAmadhijehiM pannattA ?, goyamA ! jAvaiyA loe subhA nAmA subhA rUvA subhA gaMdhA subhA rasA subhA phAsA evaiyA naM dIvasamuddA nAmadhiJjehiM pannattA" iti, saMkhyA tu sarveSAmasaMkhyeyasvarUpA "uddhArasAgarANaM aDDhAIJjANA jattiyA samayA / duguNAdu guNapavitthara dIvodahi raJju evaiyA // " iti gAthApratipAditA dRSTavyA / mU. (125) se taM puvvaanupuvvii| se kiM taM pacchAnupuvvI ?, 2 sayaMbhUramaNe a jAva jaMbUddIve, setaM pacchAnupuvvI / se kiM taM anAnupuvvI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe asaMkhejjagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso duruvUNo, se taM anAnupuvvI / vR. tadevamatra kramopanyAse pUrvAnupUrvI vyatyeyana pazcAnupUrvI, anAnupUrvI tvamISAmasaMkhyeyAnAM padAnAM parasparAbhyAse ye'saMkhyeyA bhaGgA bhavanti bhaGgakadvayonA tatsvarUpA dRSTavyeti // mU. ( 125 vartate ) uDDaloakhettAnupuvvI tivihA pannattA, taMjahA- puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anaanupuvii| se kiM taM puvvAnupuvvI ?, 2 sohamme IsAne saNakumAre mAhiMde baMbhaloe laMtae mahAsukke sahassAre ANae pANae AraNe accue gevejjavimANe anuttaravimANe IsipabbhArA, setaM puvvAnupuvvI / se kiM taM pacchAnupuvvI ?, 2 IsipabbhArA jAva sohamme, se taM pacchAnupuvvI / se kiM taM anAnupuvvI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe pannarasagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo, se taM anAnupuvvI / ahavA uvanihiA khettAnupuvvI tivihA pannattA, taMjahA- puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anAnupuvvI, se kiM taM puvvAnupuvvI ?, 2 egapaesogADhe dupaesogADhe dasapaesogADhe saMkhijjapaesogADhe jAva asaMkhijjapaesogADhe, se taM puvvaanupuvvii| se kiM taM pacchAnupuvvI ?, 2 asaMkhijjapaesogADhe saMkhijjapaesogADhe jAva egapaesogADhe, se taM pacchAnupuvvI / se kiM taM anAnupuvvI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe asaMkhijjagacchagayAe seDhIe antramantrabbhAso durUvUNo, se taM anAnupuvvI / se taM uvanihiA khettAnupuvvI / se taM khettAnupuvI / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-125 327 vR. UrdhvalokakSetrAnupU. 'sohamme'tyAdi, sakalavimAnapradhAnasaudharmAvataMsakAbhidhAnavimAnavizeSopalakSitatvAt saudharmaH, evaM sakalavimAnapradhAnezAnAvataMsakavimAnavizeSopalakSita IzAnaH. evaM tattadvimAnAvataMsakaprAdhAnyena tattannAma vAcyaM, yAvat sakalavimAnapradhAnAcyutAvataMsakAbhidhAnAvimAnavizeSopalakSito'cyutaH, lokapuruSasya grIvAvibhAge bhavAni vimAnAni graiveyakAni, naipAmanyAnyuttarANi vimAnAni santItyanuttaravimAnAni, ISadbhArAkrAntapurupavatratA anteSvitIpatprAgbhAreti, atra prajJApakapratyAsatterAdau saudharmasyopanyAsaH, tato vyavahitAdirUpatvAt krameNezAnAdInAmiti pUrvAnupUrvItvaM, zeSabhAvanA tu pUrvoktAnusArataH kartavyeti kSetrAnupUrvI smaaptaa| uktA kSetrAnupUrvI, sAmprataM prAguddiSTAmeva kramaprAptAM kAlAnupUrvI vyAcikhyAsurAha mU. (126) se kiM taM kAlAnu0?, 2 duvihA pannattA, taMjahA-uvanihiA ya anovanihiA y| mU. (127) tattha NaM jA sA uvanihiA sA ThappA, tattha naM jA sA anovanihiA sA duvihA pannattA, taMjahA-negamavavavahArANaM saMgahassa y| mU. (128) se kiM te negamavavahArANaM anovanihiA kAlAnu0?, 2 paMcavihA pannattA, taMjahA-aTThapayaparUvaNayA bhaMgasamukkittaNayA bhaMgovadaMsaNayA samoAre anugme| __ mU. (129) se kiM te negamavavahArANaM aTThapayarUvaNayA?, 2 tisamayahiIe Anu0 jAva dasasamayaTTiIeAnu0 saMkhijjasamayaDhiIe Anu0 asaMkhijjasamayadiIe Anu0 egasamayadiIe anAnu0 dusamayaDhiIe avattavvae tisamayaTTiIAo AnupuvvIo egasamayaTTiIAo anAnu0 dusamayaTTiIAo avattavvagAI, se taM negamavavahArANaM atttthpypruuvnnyaa| eAe NaM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiM paoaNaM?, eAe naM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA kjji| mU.(130)se kiMtaM negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA?, ? atthi Anu0 atthi anAnu0 atthi avattavvae, evaM davvAnupuvvIgameNaM kAlAnupuvIevi te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiavvA jAva se taM negamavavahArANaM bhNgsmuktittnnyaa| eAe naM negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoaNaM?, eAe naM negamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe negamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kajjaI mU.(131)se kiMtaM negamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA?, 2 tisamayaTThiIe Anu0 egasamayadiIe anAnu0 dusamayaTTiIe avattavvae, tisamayaTTiIAanAnupuvvIo egasamayahiIA anAnupuvvIo dusamayaTTiIA avattavvagAI, ahavA tisamayaTThiIe aegasamayaTThiIe aAnu0 anAnu0 a, evaM tahA ceva davvAnu0 gameNaM chavvIsaM bhaMgA bhaNiavvA, jAvase taMnegamavavahArANaM bhNgovdNsnnyaa| mU. (132) se kiM taM samoAre? 2 negamavavahArANaM Anu0davvAiM kahiM samoaraMti? kiM Anu0davvehiM samoaraMti ? anAnu0davvehiM ?, evaM tinnivi saTTANe samoaraMti iti bhANiavvaM / se taM smoaare| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mU. (133) se kiM taM anugame?, 2 navavihe pannatte, taMjahAmU.(134) saMtapayaparUvaNayA jAva appAbaDaM ceva // mU.(135) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kiM atthi natthi?, niyamA tinnivi atthi| negamavavahArANaM Anu0 davvAiM kiM saMkhejjAiM asaMkhejjAiM anaMtAiM?, tinnivi no saMkhijjAi asaMkhejjAiM no anNtaaii| vR.atrAkSaragamanikA yathA dravyANupUrtyAM tathA kartavyA yAvat 'tisamayaTThiIe AnupuvvI' - tyAdi, trayaH samayAH sthitiryasya paramANudvayaNukatryaNukAdyanantANukaskandhaparyantasya dravyavizeSasya sa trisamayasthitivyavizeSa AnupUrvIti, Aha-nanu yadi dravyavizeSa evAtrApyAnupUrvI kathaM tarhi tasya kAlAnupUrvItvaM?, naitadevam, abhiprAyAparijJAnAd, yataH samayatrayalakSaNakAlaparyAyaviziSTameva dravyaM gRhItaM, tatazca paryAyaparyAyiNoH kathaJcidabhedAt kAlaparyAyasya ceha prAdhAnyena vivakSitatvAvyasyApi viziSTasya kAlAnupUrvItvaM na duSyati, mukhyaM samayatrayasyaivAtrAnupUrvItvaM, kintu tadviziSTadravyasyApi tadabhedopacArAttaduktaM iti bhAvaH, evaM catuHsamayasthityAdiSvapi vAcyaM, yAvaddaza samayAH sthitiryasya paramANavAdidravyasaGghAtasya sa tathA, saMkhyeyA: samayAH sthitiryasya paramANvAdeH sa tathA, asaMkhyeyAH samayAH sthitiryasya paramANvAdeH sa tathA, anantAstu samayA dravyasya sthitireva na bhavati, svAbhAvyAd, ityuktameveti, zeSA bahuvacananirdezAdibhAvanA pUrvavadeva, ekasamasthitika paramANvAdyanantANukaskandhaparyantaM dravyamanAnupUrvI, dvisamayasthitikaM taM tadevAvaktavyakamiti, zeSaM pUrvoktAnusAreNa sarvaMbhAvanIyaM, yAvad dravyapramANadvAre 'no saMkheJjAiM asaMkheJjAiM no anaMtAI' iti, asya bhAvanA iha tryAdisamayasthitikAni paramANvAdidravyANi loke yadyapi pratyekamanantAni prApyante tathA'pi samayatrayalakSaNAyAH sthiterekasvarUpatvAt kAlasya ceha prAdhAnyena dravyAbahutvasya guNIbhUtatvAt trisamayasthitikairanantairapyekamevAnupUrvIdravyam, evaM catuHsamayalakSaNAyAH sthiterekatvAdanantairapi catuHsamayasthitikadravyairekamevAnupUrvIdravyam, evaM samayavRddhyA tAvaneyaM yAvadasaMkhyeyasamayalakSaNAyAH sthiterekatvAdanantairapyasaMkhyeyasamayasthitakairdravyairekamevAnupUrvIdravyamiti, evamasaMkhyeyAnyevAtrAnupUrvIdravyANi bhavanti, evamanAnupUrvyaktavyakadravyANyapi pratyekamasaMkhyeyAni vAcyAni, atrAha-nanvekasamayasthitikadravyAsyAnAnupUrvItvaM dvisamayasthitikasya tvavaktakatvamuktaM tatra yadyapyekadvisamayasthitini paramANvAdidravyANi loke pratyekamanantAnI labhyante tathA'pyanantaroktatvAduktayuktyaiva samayalakSaNAyA dvisamayalakSaNAyAzca sthiterekaikarUpatvAd, dravyabAhulyasya ca guNIbhUtatvAdekamevAnAnupUrvIdravyameka meva cAvaktavyakadravyaM vaktuM yujyate, na tu pratyekamasaMkhyeyatvam, atha dravyabhedena bhedo'GgIkriyate tarhi pratyekamAnantyaprasaktiH, ekasamayasthitInAM dvisamayasthitInAM ca dravyANAM pratyekamanantAnAM loke sadbhAvAditi, satyametat, kintvekasamayasthitikamapi yadavagAhabhedena vartate tadiha bhinnaM vivakSyate, evaM dvisamayasthitikamapyavagAhabhedena bhinnaM cintyate, loke cAsaMkhyeyA avagAhabhedAH santi, pratyavagAhaM caikadvisamayasthitikAnekadravyasambhavAdanAnupUrvyavaktavyakadravyANAmAdhArakSetrabhedAt pratyekamasaMkhyeyatvaM na vihanyate iti, anayA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mUlaM-135 329 dizA'tigahanamidaM sUkSmadhiyA paryAlocanIyamiti / kSetradvAre mU.(135 vartate) negamavavahArANaM Anu0davvAiM logassa kiM saMkhejjaibhAge hojjA? asaMkhijjaibhAge hojjA? saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA? asaMkhejjesu bhAgosu vA hojjA? savvaloe vA hojjA?, egaMdavvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA asaMkhejjaibhAge vA hojjA saMkhejjasu vA bhAgesu hojjA asaMkhejjasu vA bhAgesu hojjA desUne vAloe hojjA, nAnAdabvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjA, evaM anAnupuvvIdavvaM, AesaMtareNa vA savvapucchAsu hojjA, evaM avattavvagadavvANivi jahA khettaanupuvviie| phusaNA kAlAnupuvvIevi tahA ceva bhaanniavvaa| vR. 'egaM davvaM paDucca logassAsaMkhejjaibhAge hoJjA, jAva desUNe vA loge hoJja'tti, iha tryAdisamayasthitikadravyasya tattadavagAhasambhavataH saMkhyeyAdibhAgavatitvaM bhAvanIyaM, yadA tryAdisamayasthitika: sUkSmapariNAmaH skandho dezone loke'vagAhate tadaikasyAnupUrvIdravyasya dezonalokavartitvaM bhAvanIyaM, anye tu 'padesUne vAloge hoJja'tti pAThaM manyante, tatrApyayamevArthaH, pradezasyApi vivakSayA dezatvAditi, sampUrNe'pi loke kasmAdidaM na prApyata iti ceda, ucyate, sarvalokavyApI acittamahAskandha eva prApyate, saca tadvyApitayA ekameva samayamavatiSThate, tata UrdhvamupasaMhArasyoktatvAt, na caikasamayasthitikamAnupUrvIdravyaM bhavitumarhati, tryAdisamayasthitikatvena tasyoktatvAt, tasmAtyAdisamayasthitikamanyadravyaM niyamAdekenApi pradezenona eva loke'vagAhata iti prtipttvym| atrAha-nanvacittamahAskandho'pyekasamayasthitiko na bhavati, daNDAdyavasthAsayamagaNanena tasyApyaSTasamayasthitikatvAd, evaM ca sati tasyApyAnupUrvItyAt sampUrNalokavyApitvaM yujyate'ta vaktumiti, naitadevam, avasthAbhedena vastubhedesyeha vivakSitatvAt, bhinnAzca parasparaMdaNDakapATAdyavasthAH, tatastadbhedena vastuno'pi bhedAd anyadeva daNDakapATAdyavasthAdravyebhyaH sakalalokavyApyacittamahAskandhavyaM taccaikasamayasthitikamiti na tasyAnupUrvItvam, etaccAnantarameva punarvakSyata ityalaM vistrenn| athavA yathA kSetrAnupUrtyAM tathA'trApi sarvalokavyApino'pyattimahAskandhasya vivakSAmAtrAmAzritya ekasminnabhaHpradeze'prAdhAnyaddezonalokavartitvaM vAcyam, ekasamayasthitikasyAnApUrvIdravyasya dvisamayasthitikAvaktavyakasya ca tatra pradeze prAdhAnyazrayaNAditi bhAvaH, evamanyadapi AgamAvirodhato vktvymiti| 'nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hoJja'tti, tryAdisamayasthitikadravyANAM sarvaloke'pi bhAvAditi bhaavniiym| ___ anAnupUrvIdravyacintAyAM yathA kSetrAnupUrtyAM tathA atrApyekadravyaM lokasyAsaMkhyeyabhAga eva vartate, kathamidam 1, ucyate, yatkAlata eka samayasthitikaM tatkSetrato'pyekapradezAvagADhamevehAnAnupUrvItvena vivakSyate, tacca lokAsaMkhyeyabhAga eva bhavati, 'AesaMtareNa vA savvapucchAsu hoJja'tti, asya bhAvanA-ihAcittamahAskandhasya daNDAdyavasthAH parasparaMbhinnAH, AkArAdibhedAt, dvitricatuHpradezakAdiskandhavat, tatazca tA ekaikasamayavRttitvAt, pRthaganAnupUrvIdavyANi, teSu ca madhye kimapi kiyatyapi kSetre vartata ityanayA vivakSayA kilaikamanAnupUrvIdravyaM matAntareNa saMkhyeyabhAgAdikAsu paJcasvapi pRcchAsulabhyate, etacca sUtreSu prAyo na dRzyate, TIkAcUryostvevaM Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vyAkhyAtamupalabhyata iti / nAnAdravyANi tu sarvasminnapi loke bhavanti, ekasamayasthiti- . kadravyANAM sarvatra bhaavaaditi| avaktavyakadravyacintAyAM kSetrAnupUrvyAmivaikadravyaM lokasyAsaMkhyeyabhAga eva vartate, katha miti?, ucyate, yatkAlato dvisamayasthitikaM tat kSetrato dvipradezAvagADhamevehAvaktavyakatvena gRhyate, tacca lokAsaMkhyeyabhAga eva syAd, athavA dvisamayasthitikaM dravyaM svabhAvAdeva lokasyAsaMkhyeyabhAga evAvagAhate, na parataH, AdezAntareNa vA 'mahAkhudhavaJjamannadavvesu AillacaupucchAsu hoJja'tti, asya hRdayaM-matAntareNa kila dvisamayasthitikamapi dravyaM kiJcillokasya saMkhyeyabhAge'vagAhate kiJcittvasaMkhyeye anyattu saMkhyeyeSu tadbhAgeSvavagAhate aparaM tvasaMkhyeyepviti, mahAskandhaM varjayitvA zeSadravyANyAzritya yathoktasvarUpAsvAdyAsu catasRSu pRcchAsvekamavaktavyakadravyaM labhyate, mahAskandhasya tvaSTasamayasthititvenoktatvAna dvisamayasthitikatvasambhava iti tadvarjanam, ata eva sarvalokavyAptilakSaNAyAH paJcamapRcchAyA atrAsambhavaH, mahAskandhasyaiva sarvalokavyApakatvAt, tasya cAvaktavyakatvAyogAditi / etadapi sUtraM vAcanAntare kacideva dRshyte| nAnAdravyANi tu sarvaloke bhavanti, dvisamayasthitInAM sarvatra bhaavaaditi| gataM kSetradvAraM, sparzanAdvAramapyevameva bhAvanIyaM / kAladvAre mU. (135 vartate) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kAlao kevacciraM hoMti ?, egaM davvaM paDucca jahantreNaM tinni samayA ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM, nAnAdavvAiM paDucca savvaddhA, negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvAiM kAlao kevacciraM hoi?, egaM davvaM paDucca ajahannamanukkoseNaM ekaM samayaM nAnAdavvAiMpaDucca savvaddhA, avattavvagadavvANaMpucchA, egaMdavvaMpaDucca ajahannamaNukkoseNaM (eka)do samayA nAnAdabvAiM paDucca svvddhaa| vR. 'egaM davvaM paDucca jahanneNaM tinni samaya'tti, jaghanyato'pi trisamayasthitikasyaivAnupUrvItvenoktatvAditi bhAvaH / 'ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM'ti asaMkhyeyakAlAt parata ekena pariNAmena dravyAsthAnasyaivAbhAvAditi hRdayam / nAnAdravyANi tu sarvakAlaM bhavanti, pratipradezaM lokasya sarvadA tairazUnyatvAditi / anAnupUrvyavaktavyakacintAyAm-'ajahannamanukkoseNaM'ti jaghanyotkRSTacintAmRtsRjyetyarthaH, na hi ekasamayasthitikasyaivAnAnupUrvItve dvisamayasthitikasyaiva cAvaktavyakatve'bhyupagamyamAne jaghanyato(nyo)tkRSTacintA sambhavatIti bhAvaH, nAnAdravyANi tUbhayatrApi sarvakAlaM bhavanti, pratipradezaM tairapi sarvadA loksyaashuunytvaaditi| antaradvAre__ mU. (135 vartate) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvANamaMtaraM kAlao kevacciraM hoi ?, egaM davvaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM ukkoseNaM do samayA nAnAdavvAiM paDucca natthi aNtrN| negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvANamaMtaraMkAlao kevacciraM hoi?, egaMdavvaM paDucca jahannenaM do samayA ukkoseNaM asaMkheja kAlaM, nAnAdavvAI, paDucca natthi aMtaraM / negamavavahArANaM avattavyagadavvANaM pucchA, egaM davvaM paDucca jahannenaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, nAnAdavvAiMpaDucca natthi aNtrN| bhAgabhAvaappAbahuMceva jahAkhettAnupuvvIe tahA bhANiavvAI, Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 mUlaM-135 jAva se taM anugme| se taM negamavavahArANaM anovanihiA kaalaanupuvvii| vR.'egaMdavvaM paDucca jahanneNaM ekkaM samaya'ti atra bhAvanA-iha tryAdisamayasthitikaM vivakSita kiJcidekamAnupUrvIdravyaM taM pariNAmaM parityajya yadA pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA punastenaiva pariNAmena vyAdisamayasthitikaM jAyate tadA jaghanyatathA samayo'ntare labhyate, 'ukkoseNaM do samaya'tti, tadeva yadA pariNAmAntareNa dvau samayau sthitvA punastameva tryAdisamayasthitiyuktaM prAktanaM pariNAmamAsAdayati tadA dvau samayAvutkRSTo'ntare bhavataH, yadi punaH pariNAmAntareNa kSetrAdibhedataH samayadvayAtparato'pi tiSThettadA tatrApyAnupUrvItvamanubhaveta, tato'ntarameva na syAditi bhaavH| ___ nAnAdravyANAM taM nAstyantaraM, sarvadA lokasya tdshuunytvaaditi| anAnupUrvIcintAyAM 'egaM davvaM paDucca jahanneNaM do samaya'tti, ekasamayasthitikaM dravyaM yadA pariNAmAntareNa samayadvayamanubhUya punastamevaikasamayasthitikaM pariNAmamAsAdayati tadA samayadvayaM jaghanyo'ntarakAlaH, yadi tu pariNAmAntareNApyekameva samayaM tiSThat tadA antarameva na syAt, tatrApyanAnupUrvItvAd, athasamayadvayAt paratastiSThettadA jaghanyatvaM na syAditi bhaavH| ___ 'ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM'tti, tadeva yadA pariNAmAntareNAsaMkhyeyakAlamanubhUya punarekasamayasthitikaM pariNAmamanabhavati tadotkRSTato'saMkhyeyo'ntarakAlaH prApyate / Aha-nana yadi ca anyAnyadravyakSetrasambandhe tasyAnanto'piM kAlo'ntare labhyate kimityasaMkhyeya evokta:?, satyaM, kintaM kAlAnupUrvIprakramAt, kAlasyaiveha prAdhAnyaM kartavyaM, yadi tvanyAnyadravyakSetrasambandho'ntarakAlabAhulyaM kriyate tadA tad dvAreNaivAntarakAlasya bahutvakaraNAttayoyoreva prAdhAnyamAzritaM syAna kAlasya, tasmAdekasminneva pariNAmAntare yAvAn kazcidutkRSTaH kAlo labhyate sa evAntarecintyate,sacAsaMkhyeya eva, tataH paramekena pariNAmena vastuno'vasthAnasyaiva niSiddhatvAdityevaM bhagavataH sUtrasya vivakSAvaicitryAt sarvaM pUrvamuttaratra cAgamAvirodhena bhaavniiymiti| nAnAdravyANaM tu nAstyantaraM pratipradezaM loke sarvadA tllaabhaaditi| avaktavyakadravyacintAyAM jahaNNeNaM egaM samaya'ti dvisamayasthitikaM kiJcidavaktavyakadravyaM pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA yadA pUrvAnubhUtameva dvisamayasthitikapariNAmamAsAdayati tadA samayo jghnyaantrkaalH| 'ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM'ti, tadeva yadA pariNAmAntareNAsaMkhyeyaM kAlaM sthitvA punastameva pUrvAnubhUtaM pariNAmamAsAdayati tadA'saMkhyAta utkRSTo'ntarakAlo bhavati, AkSepaparihArAvatrApyanAnapUrvIvat dRSTavyAviti / nAnAdravyAntaraM tu nAsti, sarvadA loke tadabhAvAditi / uktamantaradvAra, bhAgadvAretu yathA dravyakSetrAnupUrdostathaivAnupUrvIdravyANizeSadravyebhyo'saGkhyeyairbhAgairadhikAni vyAkhyeyAni, zeSadravyANi tvAnupUrvIdravyANAmasaGghayeyabhAga eva vartanta iti, bhAvanA tvitthaM kartavyA-ihAnAnupUkmekasamayasthitilakSaNamekameva sthAnaM labhyate, avaktavyakeSvapi dvisamayasthitilakSaNamekameva tallabhyate, AnupUrtyAM tu trisamayacatuHsamayapaJcasamayasthitvAdInyekottaravRddhayA'saGkhayeyasamayasthityantAnyasaGkhyeyAni sthAnAni labhyanta ityAnupUrvIdravyANAmasaGkhyeyaguNatvam, itarayostu tadasaMkhyeyabhAgavartitvamiti / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM bhAvadvAre sAdipAriNAmikabhAvavartitvaM trayANAmapi puurvvdbhaavniiym| .. alpabahutvadvAre sarvastokAnyavaktavyakadravyANi, dvisamayasthitikadravyANAM svabhAvata eva stokatvAt, anAnupUrvIdravyANi tu tebhyo vizeSAdhikAni, ekasamayasthitidravyANAM nisargata eva pUrvebhyo vizeSAdhikatvAd, AnupUrvIdravyANAM tu pUrvebhyo'saMkhyAtaguNatvaM bhAgadvAre bhAvitameva zeSataM kSetrAnupUrvyAdhuktAnusArataH sarvaMvAcyamiti / ata eva keSucidvAcanAntareSu bhAgAdidvAratrayaM kSetrAnupUrvyatidezenaiva nirdiSTaM dRzyate, na tu vizeSato likhitmiti| _ 'seta'mityAdi nigamanam / uktA naigamavyavahAranayamatenAnaupanidhiko kAlAnupUrvI, atha saMgrahanayamatena tAmeva vyAcikhyAsurAha mU. (136) se kiM taM saMgahassa anovanihiA kAlAnupuvvI ?, 2 paMcavihA pannattA, taMjahA-aTThapayaparUvaNayA bhaMgasamukttiNayA bhaMgovadaMsaNayA samoAre anugme| mU. (137) se kiMtaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ?, 2 eAiM paMcavi dArAiM jahA khettAnupuvIe saMgahassa tahA kAlANu0 evi bhANiavvANi, navaraMThiiabhilAvo, jAva setaM anugame / seta saMgahassa anovanihiA kaalaanu0| / . vR.yathA kSetrAnupUrvyAmiyaM saMgrahamatena prAgnirdiSTA tathA'trApi vAcyA, navaraM tisamayaTThiiA AnupuvvI jAva asaMkheJjasamayaThiiA AnupuvvI'tyAdi abhilApaH kAryaH, zeSaM tu tthaiveti| uktA saMgrahamatenApyanaupanidhikI kAlAnupUrvI, tathA ca sati avasitastadvicAraH, idAnIM prAguddiSTAmevopanidhikIM tAM nirdidikSurAha mU. (138) se kiM taM uvanihiA kAlAnupuvI ?, 2 tivihA pannattA, taMjahApuvvAnu0pacchAnu0anAnu0 / se kiM taM puvvAnu0?, 2 samae AvaliA ANa pANU thove lave mahatte ahorate pakkhe mAse uU ayane saMvacchare juge vAsasae vAsasahasse vAsasayasahasse puvvaMge pubve tuDiaMge tuDie aDaDaMge aDaDe avavaMge avave huhuaMge huhue uppalaMge uppale paumaMge paume nalinaMge naline atthaniUraMge atthaniUre auaMge aue nauaMge nauea pauaMge paue cUliaMge cUliA sIsapaheliaMge sIsapaheliA paliovame sAgArovame osappiNI ussappiNI poggalapariaTTe atItaddhA anAgataddhA savvaddhA, se taM puvvAnu0 se kiMtaM pacchAnu0, 2 savvaddhA anAgataddhA jAva samae, se taM pacchAnu0 / se kiM taM anAnu0 ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe anaMtagacchagayAe seDhIe annamatraMbbhAso, dUrUvUNo, setaM anaanupuvii| ahavA uvanihiA kAlAnupuvvI tivihA panattA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anaanupuvii| se kiM taM puvvAnupuvI?, 2 egasamayaThiie dusamayaThiie tisamayaThiie jAva dasasamayaThiie saMkhijjasamayaThiie, asaMkhisamayaThiie, se taM puvvAnupuvvI / se kiM taM pacchAnupuvI? 2 asaMkhijjasamayaThiie jAva egasamayaThiie, setaM pcchaanupuvvii| se kiM taM anAnupuvvI?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe asaMkhijjagacchagayAe seDhIe atramannabbhAso dUrUvUNo, se taM anaanupuvvii| se taM uvanihiA kAlAnupubbI se kaalaanupuvvii| vR.eka: samaya: sthitiryasya dravyavizeSasya sa tathA, evaM yAvadasaMkhyeyA: samayAH sthitiryasya Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 138 333 sa tatheti pUrvAnupUrvI, zeSabhAvanA tvatra pUrvoktAnusAreNa sukaraiva / atha kAlavicArarasya prastutatvAtsamayAdezca kAlatvena prasiddhatvAd anuSaGgato vineyAnAM samayAdikAlaparijJAnadarzanAcca tadviSayatvenaiva prakArAntareNa tAmAha-'ahave'tyAdi, tatra samayo- vakSyamANasvarUpaH sarvasUkSmaH kAlAMzaH, sa ca sarvapramANAnAM prabhavatvAt, prathamaM nirdiSTaH 1, tairasaMkhyeyairniSpannA AvalikA 2, saMkhyeyA AvalikAH 'ANa'tti ANa: eka ucchAsa ityarthaH 3, tA eva saMkhyeyA ni:zvAsaH, ayaM ca sUtre 'nukto'pi dRSTavyaH, sthAnAntaraprasiddhatvAditi 4, dvayorapi kAlaH, 'pANu' tti ekaH prANurityartha: 5, saptabhi: prANubhiH stoka: 6, saptabhi: stokairlavaH 7, saptasaptatyA lavAnAM muhUrta: 8, triMzatA muhUrterahorAtraM 9, paJcadazabhi: pakSa: 10, tAbhyAM dvAbhyAM mAsaH 11, mAsadvayena RtuH 12, RtutrayamAnamayanam 13, ayanadvayena saMvatsaraH 14, paJcabhistairyugaM 15, viMzatvA yugairvarSazataM 16, tairdazabhirvarSasahasraM 17, teSAM zatena varSazatasahasra, lakSamityarthaH 18, caturazItyA ca lakSaiH pUrvAGgaM bhavati 19, tadapi caturazItyA lakSairguNitaM pUrvaM bhavati 20, saptatikoTilakSANi SaTpaJcAzacca koTisahasrANi varSANAm, uktaM ca tacca "puvvassa u parimANaM sayarI khalaM huMti koDilakkhAu / chappannaM ca sahassA boddhavvA vAsakoDINaM // " sthApanA 70560000000000, idamapi caturazItvA lakSairguNitaM truTitrAGgaM bhavati 21, etadapi caturazItvA lakSairguNitaM truTitaM bhavati 22, tadapi caturazItvA lakSairguNaitamaTaTAGga 23, etadapi tenaiva guNakAreNa guNitamaTaTam 24, evaM sarvatra pUrva: pUrvo rAzizcaturazItilakSasvarUpeNa guNakAreNa guNita uttarottararAzirUpatAM pratipadyata iti pratipattavyaM, tatazca avAvaGgaM 25, avavaM 26, huhukAGgaM 27, huhukaM 28, utpalAGga 29, utpalaM 30, padmAGgaM 31, padmaM 32, nalinAGga 33, nalinaM 34, arthanipUrA 35, arthanipUra 36, ayutAGgaM 37, ayutaM 38, nayutAGgaM 39, nayutaM 40, prayutAGgaM 41, prayutaM 42, cUlivAGgaM 43, cUlikA 44, zIrSaprahelikA 45, evamete rAzayazcaturazItilakSasvarUpeNa guNakAreNa yathottaraM vRddhA dRSTavyAstAvad yAvadidameva zIrSaprahelikAGgaM caturazItvA lakSairguNitaM zIrSaprahelikA bhavati 46, asyAH svarUpamaGkato'pi dRrzyate 758263253073010241157973569975696406218966848080183296 agre ca catvAriMzaM zUnyazataM 140, tadevaM zIrSaprahelikAyAM sarvANyamUni caturNavatyadhikazatasaGkhyAnyaGkasthAnAni bhavanti, anena caitAvatA kAlamAnena keSAJcid ratnaprabhAnArakANAM bhavanapativyantarasurANAM suSamaduSSamArakasambha-vinAM naratirazcAM ca yathAsambhavamAyUMSi mIyante, etasmAcca parato 'pi saMkhyeyaH kAlo'sti, kiMtvanatizayinAmasaMvyavahAryatvAt sarpapAdyupamayA'traiva vakSyamANatvAcca nehoktaH, kiM tarhi ?, upamAmAtrapratipAdyAni palyopamAdInyeva, tatra palyopamasAgaropame--atraiva vakSyamANasvarUpe, dazasAgaropamakoTAkoTimAnA tvavasarpiNI, tAvanmAnaivotsarpiNI, anantA utsarpiNyavasarpiNyaH pudgalaparAvartaH, anantAste atItAddhA, tAvanmAnaivAnAgatAddhA, atItAnAgatavartamAnakAlasvarUpA sarvAddhetyeSA pUrvAnupUrvI, zeSabhAvanA tu pUrvoktAnusArataH sukaraiva, yAvat kAlAnupUrvI samAptA // sAmprataM prAguddiSTamevotkIrtanAnupUrvI bibhaNiSurAha Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mU. (139) se kiM taM uktittaNAnupuvvI ?, 2 tivihA pannattA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anAnupuvI / se kiM taM puvvAnupuvI ?, 2 usabhe ajie saMbhave abhinaMdane sumatI paumappahe supAse caMdappahe suvihi sItale sejjaMse vAsupujje vimale anaMte dhamme saMtI kuMthU are mallI munisuvvae namI arihanemI pAse vadramANe, se taM puvvAnupuvI / se kiM taM pacchAnupuvI ?, 2 vaddhamANe jAva usabhe, se taM pacchAnupuvI / se kiM taM anAnupuvvI?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe cuviisgcchgyaa| gaDhIe anamanabhAso durUvUNo, setaM anaanupuvvii| se taM uktittnnaanupuvii| ___ vR. utkIrtanaM-saMzabdanamabhidhAnoccAraNaM tasyAnupUrvI anuparipATi: sA pUrvAnupUrvyAdibhedena trividhA, tatra RSabhaH prathamamutpannatvAt pUrvamutkIrtyate, tadanantaraMkrameNa ajitAdaya iti pUrvAnupUrvI, zeSabhAvanA tu pUrvavad, atrAha-nanu aupanidhikyA dravyAnupUrvyA asyAzca ko bhedaH ?, ucyate, tatra dravyANAM vinyAsamAtrameva pUrvAnupUrvyAdibhAvena cintitam, atra tu teSAmeva tathaivotkIrtanaM kriyata ityetAvanmAtreNa bheda iti, bhavatvevaM, kintvAvazyakasya prastutatvAdutkIrtanamapi sAmAyikAdyadhyayanAnAmeva yuktaM, kimityaprakrAntAnAM RSabhAdInAM tadvihitamiti ?, satyaM, kintu sarvavyApakaM prastutazAstramityAdAvevoktaM, taddarzanArthamRSabhAdisUtrAntaropAdAnaM, bhagavatAM ca tIrthapraNetRtvAt tatsmaraNasya samastazreyaH phalakalpapAdapatvAd yuktaM tannAmotkIrtanaM, tadvipayatvena coktamupalakSaNatvAdanyatrApi dRSTavyamiti, zeSa bhAvitArtha yAvat, 'seta'mityAdi nigamanam / idAnIM pUrvodRiSTAmeva gaNanAnupUrvImAha- . mU.(140)se kiMtaMgaNanAnupuvI?, 2tivihA pannattA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchAnupunvI anaanpuvvii| se kiMtaM puvvAnapavvI, 2 ego dasa sayaM sahassaM dasa sahassAiMsayasahassaMdasa sayasahassAI koDI dasa koDIo koDIsayaM dasa koDisayAI, se taM puvvaanupuvii| se kiM taM pacchAnupuvI?, 2 dasa koDisayAiM jAva ekko, se taM pcchaanupuvvii| se kiMtaM anAnupuvvI?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe dasakoDisayagacchagayAe seDhIe annamanabbhAso durUvUNo, se taM anaanupuvii| se taM gnnnaanupuvvii| vR.gaNanaM-parisaMkhyAnaM ekaM dve trINi catvAriityAdi tasya AnupUrvI-paripATirgaNanAnupUrvI, atropalakSaNamAtramudAhartumAha-'ege'tyAdi sugamam, upalakSaNamAtraM cedamato'nye'pi sambhavinaH saMkhyAprakArA atra dRSTavyAH, utkIrtanAnupUrtyAM nAmamAtrotkIrtanameva kRtam atra tvekAdisaMkhyAbhidhAnamiti bhedaH / seta'mityAdi nigmnm|| atha prAguddiSTAmeva saMsthAnAnupUrvImAha mU.(141) se kiM taM saMThANAnupuvvI?, 2 tivihA panattA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchANupuvvI anAnupuvvI / se kiM taM puvvAnupuvvI?, 2 samacauraMse niggohamaMDale sAdI khujje vAmane huMDe, se taM puvvAnupuvvI / se kiM taM pacchAnupuvvI ?, 2 huMDe jAva samacauraMse, se taM pacchAnupuvvI / se kiM taM anAnupuvvI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe chagacchagayAe seDhIe anamatrabhAso durUvUNo, se taM anAnupuvvI / se taM saMgaNAnupuvvI / vR.AkRtivizeSAH saMsthAnAni tAni ca jIvAjIvasambandhitvena dvidhA bhavanti, tatreha jIvasambandhIni tatrApi paJcendriyasambandhInI vaktumiSTAni, atastAnyAha-'samacauraMse'tyAdi, tatra Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-141 335 samAH-zAstroktalakSaNAvisaMvAdinyazcaturdigvatina: avayavarUpAzcatastro'strayo yatra tat samAsAntAtpratyaye samacaturasraM saMsthAnaM, tulyArohapariNAhaH, sampUrNalakSaNopepAGgopAGgAvayavaH svAMgulASTAdhikazatocchrayaH sarvasaMsthAnapradhAnaH paJcendriyajIvazarIrAkAravizeSa ityarthaH 1, nAmerupari nyagrodhavanmaNDalama-AdyasaMsthAnalakSaNayuktatvena viziSTAkAraM nyagrodhamaNDalaM, nyagrodhovaTavRkSaH, yathA cAyamupari vRttAkAratAdiguNopetatvena viziSTAkAro bhavatyadhastu na tathA, evametadapIti bhAvaH 2, saha AdinA-nAbheradhastanakAyalakSaNena vartata iti sAdi, nanu sarvamapi saMsthAnamAdinA sahaiva vartate tato nirarthakaM sAditvavizeSaNaM, satyaM, kiM tvata eva vizeSaNavaiphalyaprasaGgAdAdyasaMsthAnalakSaNayukta Adiriha gRhyate, tatastathAbhUtena AdinA saha yadvartate nAbhestUparitanakAye AdyasaMsthAnalakSaNavikalaM tatsAdIti tAtparyam 3, yatra pANipAdazirogrIvaM samagralakSaNaparipUrNa zeSaM tu hRdayodarapRSThalakSaNaM koSThaM-lakSaNahInaM tat kubnaM 4, yatra tu hRdayodarapRSThaM sarvalakSaNopetaM zeSaM tu hInalakSaNaM tadvAmanaM, kubjaviparItamityarthaH 5, yatra sarve'pyavayavAH prAyo lakSaNavisaMvAdina eva bhavanti tatsaMsthAnaM huNDamiti 6 / / __ atra ca sarvapradhAnatvAt samacaturasrasya prathamatvaM, zeSANAM taM yathAkramaM hInatvAdvitIyAditvamiti pUrvAnupUrvItvaM, zeSabhAvanA pUrvavaditi / Aha-yadItthaM saMsthAnAnupUrvI procyate tarhi saMhananavarNarasasparzAdyanupUryo'pi vaktavyAH syuH, tathA ca satyAnupUrvINAmiyattaiva vizIryate, tato niSphala eva prAgupanyasto dazavidhatvasaMkhyAniyama iti, satyaM, kintu sarvAsAmapi tAsAM vaktumazakyatvAdupalakSaNamAtramevAyaM saMkhyAniyamaH, etadanusAreNAnyA apyetA anusartavyA iti tAvallakSayAmaH, sudhiyA tvanyathA'pi vAcyaM, gambhIrArthatvAt, paramamunipraNItasUtravivakSAyAH, evamuttaratrApi vAcyamityalaM vistareNa / / sAmAcAryAnupUrvI vivakSurAha mU. (142) se kiM taM sAmAyArIAnupuvvI ?, 2 tivihA pannattA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anAnupuvvI / se kiM taM puvvAnupuvvI?, 2- vR. tatra samAcaraNaM samAcAra:-ziSTajanAcaritaH kriyAkalApastasya bhAva iti yaNapratyaye striyAmIkAre ca sAmAcArI, sA ca trividhA-oghaniryuktyabhihitArtharUpA ogha sAmAcArI 1, icchAmicchadyarthavipayA dazadhAsAmAcArI 2, nizIthakalpAdyabhihitaprAyazcittapadavibhAgaviSayA padavibhAgasAmAcArI 3, uktaM ca-"sAmAcArI tivihA ohe dasahA payavibhAge'tti, tatreha dazadhAsAmAcArImAzrityoktamamU. ( 143) icchAmicchAtahakkAro AvassiA ya nisiihiaa| ApucchaNA ya paDipucchA chaMdanA ya nimNtnnaa| vR. 'icchAmicchAtahakkAro' ityAdi, atra kArazabdaH pratyekamabhisambadhyate, tatazcaiSaNamicchA-vivakSitakriyApravRttyabhyupagamastayAkaraNamicchAkAraH, AjJAbalAbhiyogarahito vyApAra ityarthaH 1, mithyA-asadetad yanmayA''caritamityevaM karaNaM mithyAkAraH, akRtye kasmi~zcit kRte mithyA-vitamidaM na punaryathA bhAgavadbhiruktaM tathaivetanmacceSTitamato duSkRtaM-durAcIrNam ityevamasakriyAnIvRttyabhyupagamo mithyAkAra iti tAtparyam 2, Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM sUtravyAkhyAnAdau prastute gurubhiH kasmi~zcid vacasyudIrite sati yathA bhavantaH pratipAdayanti tathaivaitadityevaMkaraNaM tathAkAraH, avikalpagurvAjJAbhyupagama ityarthaH 3, avazyakartavyamAvazyakaM tatra bhavA AvazyakI -jJAnAdyAlambanenopAzrayAt bahiravazyaMgamane samupasthite avazyaM kartavyamidamato gacchAmyahamityevaM guruM prati nivedanA Avazyakamiti hRdayaM 4, niSedhe bhavA naiSedhikI upAzrayAdbahiH kartavyavyApAreSvavasiteSu punastatreva pravizataH sAdhoH zeSasAdhUnAmuntrAsAdidoSaparijihIrSayA bahirvyApAraniSedhenopAzrayapravezasUcanatraiSedhikIti 336 paramArtha: 5, bhadanta ! karomIdamityevaM guro: pracchanamApracchanA 6, ekadA pRSTena guruNA nedaM kartavyamityevaM niSiddhasya vineyasya kiJcidvilambya tatazcedaM cedaM kAraNamastyato yadi pUjyA Adizanti tadA karomItyevaM guroH punaH pracchanaM pratipracchanA, athavA grAmadau preSitasya gamanakAle punaH pracchanaM pratipracchanA 7, chanda chadi saMvaraNa' ityasyAnekArthatvAt, kuru mamAnugrahaM paribhuMkSvedamityevaM pUrvAnItAzanAdiparibhogaviSaye sAdhUnAmutsAhanA chandanA 8, idaM vastu labdhyA tato'haM tubhyaM dAsyAmItyevadyApyagRhItenAzanAdinA sAdhUnAmAmantraNaM nimantraNA, uktaM ca "puvvagahieNa chaMdana nimaMtaNA hoi' gahieNaM" ti 9, tvadIyo'hamityevaM zrutAdyarthamanyadIyasattAbhyupagama upasampaditi 10 / evaM ete dazaprakArA: kAle yathAsvaM prastAve vidhIyamAnA dazavidhA sAmAcArIti gAthArthaH // mU. ( 144 ) uvasaMpayA ya kAle sAmAcArI bhave dasavihA u| se taM puvvAnupuvvI / se kiM taM pacchAnupuvvI ?, 2 uvasaMpayA jAva icchAgAro, se taM pacchAnupuvvI / se kiM taM anAnupuvvI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe dasagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo, se taM anAnupuvvI, se taM sAmAyArIAnupuvvI / vR. iha dharmasyAparopatApamUlatvAdicchAkArasyAjJAbalAbhiyogalakSaNaparopatApavarjakatvAt prAdhAnyat prathamamupanyAsaH, aparopatApakenApi ca kathaJcit skhalane mithyAduSkRtaM dAtavyamiti tadanantaraM mithyAkArasya, etau ca guruvacanapratipattAveva jJAtuM zakyau, guruvacanaM ca tathAkAraNenaiva samyak pratipannaM bhavatIti tadanantaraM tathAkArasya, pratipannaguruvacanena copAzrayAdbahirnirgacchatA gurupRcchApUrvakaM nirgantavyamiti tathAkArAnantaraM tatpRcchArUpAyA AvazyakyA:, bahirnigatena ca naiSedhikIpUrvakaM punaH praviSTavyamiti tadanantaraM naiSedhikyAH, upAzrayapraviSTena ca gurumApRcchaya sakalamanuSTheyamiti tadanantaramApracchanAyAH, ApRSTe ca niSiddhe punaH praSTavyamiti tadanantaraM pratipracchanAyAH, pratiprazne cAnujJAtenAzanAdyAnIya tatparibhogAya sAdhava utsAhanIyA iti tadanantaraM chandanAyAH, eSA ca gRhIta evAzanAdau syAd agRhIte tu nimantraNaiveti tadanantaraM nimantrANAyAH, iya ca sarvA'pi nimantraNAparyantA sAmAcArI gurUpasampadamanteNa na jJAyata iti tadanantaramupasampada upanyAsa iti pUrvAnupUrvItvasiddhiriti / zeSaM pUrvavaditi / atha bhAvAnupUrvImAha T Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-145 mU.(145) se kiM taM bhAvAnupuvI?, 2 tivihA pannattA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anAnupuvvI / se kiM taM puvvAnupuvvI?, 2 udaie uvasamie khAie khaovasamie pAriNAmie saMnivAie. se taM puvvAnupuvvI / se kiM taM pacchAnupuvI?, 2 sanivAie jAva udaie, se taM pcchaanupuvvii| se kiM taM anAnupuvvI?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe chagacchagayAe seDhIe annamanabbhAso durupUNo, se taM anaanupuvvii| se taM bhAvAnupuvvI, se taM AnupuvvI, AnupuvvItti padaM samattaM / vR. iha tena tena rUpeNa bhavanAni bhAvAH-vastupariNAmavizeSA:-audayikAdayaH, athavA tena tena rUpeNa bhavantIti bhAvAsta eva, yadvA bhavanti tai: tebhyasteSu vA satsu prANinastena tena . rUpeNeti bhAvA yathoktA eva, teSAmAnupUrvI-paripATirbhAvAnupUrvI audayikAdInAM tu svarUpaM purastAntryakSeNa vakSyate, atraca nArakAdigatiraudayiko bhAva iti vakSyate, tasyAM ca satyAM zeSabhAvAH sarve'pi yathAsambhavaM prAdurbhavantIti zeSabhAvAdhAratvena pradhAnatvAdaudayikasya prathamamupanyAsaH, tatazca zeSabhAvapaJcakasya madhye aupazamikasya stokaviSayatvAt stokatayA pratipAdayiSyata iti tadantaramaupazamikasya, tato bahuviSayatvAt kSAyikasya, tato bahutaraviSayatvAt kSAyopazamikasya, tato bahutamaviSayatvAt pAriNAmikasya, tato'pyeSAmeva bhAvAnAM dvikAsaMyogasamutthatvAt, sAnnipAtikasyopanyAsa iti pUrvAnupUrvIkramasiddhiriti / zeSaM pUrvoktAnusAreNa bhaavniiym| tadevamuktAH prAguddiSTA dazApyAnupUrvIbhedAH, tadbhaNane copakramaprathamabhedalakSaNA AnupUrvI smaaptaa| sAmpratamupakramasyaiva prAguddiSTaM dvitIya bhedaM vyAcikhyAsurAha mU.(146)se kiMtaM nAme?, nAme dasavihe pannate, taMjahA-eganAme dunAme tinAme caunAme paMcanAme chanAme sattanAme aTThanAme navanAme dsnaame| vR. iha jIvagatajJAnAdiparyAjIvagatarUpAdiparyAyAnusAreNa prativastu bhedena namatitadabhidhAyakatvena pravartata iti nAma, vastvabhidhAnamityarthaH, uktaM ca "jaM vatthuNo'bhihANaM paJjayabheyAnusAritaM nAmaM / paibheaMjaM namaI paibheaMjAi jaM bhaNiaM / / " / idaM ca dazaprakAraM, kathamityAha- eganAme' ityAdi, iha yena kenacinnAmnA ekenApi satA sarve'pi vivakSitapadArthA abhighAtuM zakyante tadekanAmocyate, yakAbhyAM tu nAmabhyAM dvAbhyAmapi sarvaM vivakSitaM vastujAtamabhidhAnadvAreNa saMgRhyate tad dvinAma, yaistu tribhirnAmabhiH sarve'pi vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante tat trinAma, yaistu caturbhirnAmabhiH sarvaM vivakSitaM vastvabhidhIyate taccaturnAma, evamanayA dizA jJeyaM, yAvad yairdazabhirnAmabhiH sarvaM vivakSitaM vastu pratipAdyate tad dshnaameti| tatra 'yathoddezaM nirdeza' ityekanAmodAharannAhamU.(147) se kiM taM eganAme?, 2. mU. (148) nAmAni jAni kAnivi davvANa guNANa pajjavANaMca tesiM Agamanihase nAmaMti parUviA snnaa| 30/22 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 338 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vR.'nAmAni gAhA' vyAkhyA-'dravyANAM' jIvAjIvabhedAnAM 'guNAnAM' jJAnAdInAM rUpAdInAM ca tathA paryAyANAM' nArakatvAdInAmekaguNakRSNatvAdInAMca nAmAni-abhidhAnAni yAni kAnicilloke rUDhAni, tadyathA-jIvo janturAtmA prANItyAdi, AkAzaM nabhastArApatho vyomAmbaramityAdi, tathA jJAnaM buddhirbodha ityAdi, tathA rUpaM raso gandha ityAdi, tathA nArakastiya'manuSya ityAdi, ekaguNakRSNo dviguNakRSNa ityAdi, teSA sarveSAmapyabhidhAnAnAmAgama eva nikaSohemarajatakalpajIvAdipadArthasvarUpaparijJAnahetutvAt kaSapaTTakastasminnAmetyevaMrUpAasaMjJAAkhyA prarUpitA-vyavasthApitA, sarvANyapi jIvo janturityAdyabhidhAnAni nAmatvasAmAnyavyabhicArAdekena nAmazabdenocyanta iti bhAvaH, tadevamihaikenApyanena nAmazabdena sarvANyapi lokarUDhAbhidhAnAni vastUni pratipAdyanta ityetadekanAmocyate, ekaM sannAmaikanAmetikRtvA iti gaathaarthH| mU.(149) se taM egnaame| vR. se taM eganAme'tti nigmnm| mU.(150)se kiMtaMdunAme?, 2 duvihe pannatte, taM jahA- egakkharie aanegakkharie a, se kiMtaM egakkharie?, 2 anegavihe pannatte, taMjahA-hIH zrI: dhIH strI, se taM egkkhrie| se kiM taM anegakkharie?, 2 katrA vINA latA mAlA, se taM anegkkhrie| ___ ahavA dunAme duvihe pannatte, taMjahA-jIvanAme a ajIvanAme a, se kiM taM jIvanAme?, anegavihe pannatte, taMjahA-devadatto jannadatto viNhudato somadatto, se taM jIvanAme se kiM taM ajIvanAme ?, 2 anegavihe pannatte, taMjahA-ghaDo paDo kaDo raho, se taM ajiivnaame| .. ahavA dunAme duvihe pannatte, taMjahA-visesie aavisesie / avisesie dabve visesie jIvadavve ajIvadavve a, avisesie jIvadavve visesie neraie tirikkhajoNie manusse deve, avisesie neraie visesie rayaNappahAe sakkarappahAe vAluappahAe paMkappahAe dhUmappahAe tamAe tamatamAe, avisesie rayaNappahApuDhaviNeraie visesie pajjattae aapajjattae / evaM jAva avisesie tamatamApuDhavINeraie visesie pajjattae aapajjattae / ___ avisesie tirikkhajoNie visesie egidie beiMdie teiMdie cauridie paMciMdie, avisesie egidie visesie puDhavikAie AukAie teukAie vAukAie vaNassaikAie, avisesie puDhavikAie visesie suhamapuDhavikAie a bAdarapuDhavikAie a, avisesie suhamapuDhavikAie visesie pajjattayasuhumapuDhavikAie aapajjattayasuhamapuDhavikAie a, avisesie abAdarapuDhavikAie visesie pajjattayabAdarapuDhavikAie aapajjattayabAdarapuDhavikAie a, evaM AukAie teukAie vAukAie vaNassaikAie avisesiavisesiapajjattayaapajjattayabhedehi bhaanniavvaa| __ avisesie beiMdie visesie pajjattayabeiMdie a apajjattayabeiMdie a, evaM teiMdiacauridiAvi bhaanniavvaa| avisesie paMciMdiatikkhajoNie visesie jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie thalayarapaMciMdiatirikkhajoNie khyrpNciNdiatirikkhjonnie| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 150 avisesie jalayarapaMcidiatirikkhajoNie visesie saMmucchimajalayarapaMcidiyatirikkhajoNie a gabbhavakkaMti ajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie a, avisesie saMmucchimajalayarapaMcidiyatirikkhajoNie visesie a pajjattayasaMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie a apajjattayasaMmucchimajalayarapaMcidiyatirikkhajoNie avisesie gabbhavakkaM tiyajalayarapaMciMdiatirikkhajoNie visesie pajjattagabbhavakkaM tiajalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a apajjattagabbhavakkaMtiajalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie thalayarapaMciMdiatirikkhajoNie visesie cauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a parisappathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie cauppayathalayarapaMcidiatirikkhajoNie visesie saMmucchicauppayathalayarapaMcidiatirikkhajoNie a gabbhakkaMtiacauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie saMmucchimacauppayathalayara0 visesie pajjattayasaMmucchicauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a apajjattayasaMmucchica uppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie gabbhakkaMtiacauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie visesie pajjattayagabbhakkaMtiacauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a apajjattagabbhakkaMti acauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie parisapyathalayara0 visesie uraparisappathalapaMciMdiatirikkhajoNie a bhuaparisappathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, ete'vi saMmucchimA pajjattagA apajjattagA ya gabbhavakkaMtiAvi pajjattagA apajjattagA ya bhANiavvA / avisesie khahayarapaMcidia0 visesie saMmucchimakhahayarapaMciMdiatirikkhajoNie a gabbhakkaM tiakhahayarapaMcidiatirikkhajoNie a, avisesie saMmucchimakhahayarapaMciMdiatirikkhajoNie visesie pajjattayasaMmucchimakhahayarapaMcidiatirikkhajoNie a apajjattasaMmucchimakhahayarapaMcidiatirikkhajoNie, avisesie ganbhavaMti akhahayarapaMci0 visesie pajjattayagabbhakkaMti akhahayarapaMciMdiatirikkhajoNie a apajjattayagabbhakkaMti akhahayarapaMcidiatirikkhajoNie ya / avisesie manusse visesie saMmucchimamanusse a gabbhakkaMtiamanusse ca, avisesie saMmucchimamanusse visesie pajjattasaMmucchimamanusse a apajjattasaMmucchimamanusse a, avisesie gabbhakkaMti amanusse visesie kammabhUmio ya akammabhUmio ya aMtaradIvao ya saMkhijjavAsAuya asaMkhijjavAsAuya pajjattApajjattao / 339 avisesie deve visesie bhavaNamAsI vANamaMtare joisie vemANie a, avisesie bhavaNamAsI visesie asurakumAre nAgaku0 suvaNNaku0 vijjaku0 aggiku0 dIvakuM0 udadhiku0 disAku0 vAuku0 thaNikumAre savvesiMpI avisesiavisesiapajjattagaapajjatagabhedA bhANiavvA / avisesie vANamaMtare visesie pisAe bhUe jakkhe rakkhase kinnare kiMpurise mahorage gaMdhavva, etesipi avisesiavisesiapajjattayaapajjattaMgabhedA bhANiavvA / avisesie joisie visesie caMde sUre gahagane nakkhatte tArArUve, etesiMpi avisesiya Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM visesiyapajjattayaapajjattabheA bhaanniavvaa| . avisesie vemANie visesie kappovage a kappAtItage a, avisesie kappovage visesie sohammahe IsAnae saNaMkumArae mAhidie baMbhaloe laMtayae mahAsukkae sahassArae ANayae pANayae AraNae accuyae, etesiMpI avisesiavisesiaapajjattagapajjattagabhedA bhaanniavvaa| avisasie kappAtItae visesie gevejjae aanuttarovavAie a, avisesie gevejjae visesie heTThima, majjhima, uvari, avisesie heTThima0 visesie heTThimaheTThimagevejjae heDimamajjhimagevejjae, hiTThimauvarimagevejjae, avisesie majjhimagevejjae visesie hiTimamajjhimagevijjae majjhimamajjhimagevejjae majjhimauvarimagevejjae, avisesie uvarimagevejjae visesie uvarimahaDimagevejjae uvarimamajjhimagevejjae uvarimauvarimagevejjae a, etesipi savvesiM avisesiavisesiapajjattagApajjattagabhedA bhaanniavvaa| avisesie anuttarovavAie visesie vijayae vejayaMtae jayaMtae aparAjiae savvadvisiddhae a, etesipi savvesiM avisesiavisesiapajjattagApajjattagabhedA bhaanniavvaa| __ avisesie ajIvadavve visesie dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe poggalathikAe addhAsamae a, avisesie poggalatthikAe visesie paramANupoggale dupaesie tipaesie jAva anaMtapasie a, se taMdunAme __ vR. yata evedaM dvinAmamata eva dvividhaM-dviprakAraM, tadyathA-ekaM ca tadakSaraM ca 2 tena nirvRttamekAkSarikam, anekAni ca tAnyakSarANi ca 2 tairnirvRttamanekAkSarikaM cakArau samuccayArthI, tatraikAkSarike hIH-laJjA devatAvizeSo vA, zrI:-devatAvizeSaH, dhI:-buddhiH, strI-yoSiditi, anekAkSarike-kanyetvAdi, upalakSaNaM cedaM balAkApatAkAdInAM tryAdyakSaraniSpannanAmnAmiti, tadevaM yadasti vastu tat sarvamekAkSareNa vA nAmnA'bhidhIyate'mekAkSareNa vA, ato'nena nAmadvayena vivakSitasya sarvasyApi vastujAtasyAbhidhAnAd dvinAmocyate, dvirUpaM sat sarvasya nAma dvinAma, dvayorvA nAmnoH samAhAro dvinaammiti| etadeva prakArAntareNa- ahavAdunAme' ityAdi, jIvasya nAma jIvanAma ajIvasya nAma ajIvanAma, atrApi yadasti tena jIvanAmnA'jIvanAmnA vA bhavitavyamiti jIvAjIvanAmabhyAM vivakSitasarvavastusaMgraho bhAvanIyaH, zeSaM sugmN| punaretadevAnyathA prAha-'ahavAdanAme'ityAdi, dravyamityavizeSanAma jIve ajIve ca sarvatra sadbhAvAt, jIvadravyamajIvadravyamiti ca vizeSanAma, ekasya jIva evAnyasya tvajIva eva sadbhAvAditiH, tataH punaruttarApekSAyA jIvadravyamityavizeSanAma, nArakastiryaGityAdi tu vizeSanAma, punarapyuttarApekSayA nArakAdikamavizeSanAma ratnaprabhAyAM bhavo rAtraprabha ityAdi tu vizeSanAma, evaM pUrvaM pUrvamavizeSanAma uttarottaraM tu vizeSanAma sarvatra bhAvanIyaM, zeSaM sugama, navaraMsammUrcchanti tathAvidhakarmodayAd garbhamantareNaivotpadyanta iti sammUcchimAH, garbhe vyutkrAntiH-utpattiryeSAM garbhavyutkrAntikAH, urasA bhujAbhyAM ca parisarpanti-gacchantIti viSadharagodhAnakulAdayaH sAmAnyena parisarpAH, vizeSastUrasA parisarpantItyura:-parisarpAH sadiya eva, bhujAbhyAM parisarpantIti bhujaparisarpAH-godhAnakulAdaya eva, zeSaM sukhoneyaM / tadevamuktAH sAmAnyavizeSanAmabhyAM jIvadravyasya sambhavino bhedAH, sAmprataM prAguddiSTama Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 mUlaM-150 . jIvadravyamapi bhedatastathaivodAhartumAha-'avisesie ajIvadavve'ityAdi, gatArthaM, tadevaM yadasti vastu tatsarvaM sAmAnyanAmnA vizeSanAmnA vA abhidhIyate, evamanyatrApi dvinAmatvaM bhAvanIyaM, 'se taM danAme 'tti nigmnm| mU.(151) se kiM tinAme?, 2 tivihepannatte, taMjahA-davvanAme guNanAme pajjavanAme a| se kiMtaMdavvanAme?, 2 chavihe pannatte, taMjahA-dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae a, se tNdvvnaame| kiMtaMguNanAme?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-vananAme gaMdhanAme rasanAme phAsanAme sNtthaannaame| se kiMtaMvaNNanAme?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-kAlavaNNanAme nIlavaNNanAme lohiavaNNanAme hAliddavaNNanAme sukillavaNNanAme, se taM vaNanAme / se kiM taM gaMdhanAme?, 2 duvihe patratte, taMjahA-surabhigaMdhanAme a durabhigaMdhanAme a, se taM gaMdhanAme / se kiM rasanAme?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-tittarasanAme kaDuarasanAme kasAyarasanAme aMbilarasanAme mahurarasanAme a, se taM rasanAme / se kiM taM phAsanAme?, 2 aTThavihe pannatte taMjahA-kakkhaDaphAsanAme mauaphA0 garuaphA0 lahuaphA0 sItaphAsanAme usiNaphAsanAme niddhaphA0 lukkhaphAsanAme, setaM phaasnaame| se kiMtaM saThANanAme?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-parimaMDalasaMThANanAme vaTTasaM9 taMsasaM0 cauraMsasaM0 AyatasaMThANanAme, se taM saMThagaNanAme, se taM gunnnaame|| __ vR. yata evedaM trinAma tata eva trividhaM-triprakAraM, dravyanAmAdibhedAt, tatra dravati-gacchati tA~stAn paryAyAn prApnotIti dravyaM tasya nAma dharmAstikAya ityAdi, dharmAstikAyAdayazca prAk vyAkhyAtA eva, guNyante-saMkhyAyante iti guNAsteSAM nAma guNanAma, 'vaNNanAme' ityAdi, tatra varNyate-alaGkriyate vastvaneneti varNaH-kRSNAdiH paJcadhA pratIta eva, kapizAdayastvetatasaMyogenaivotpadyante na punaH sarvathA etadvilakSaNayA iti nehodAhRtAH, gandhyate-AghrAyata iti gandhastasya nAma gandhanAma, sa ca dvividhaH-surabhirdurabhizca, tatra saumukhyakRt surabhiH, vaimukhyakRd durabhiH, atrApyubhayasaMyogajaH pRthagroktaH, etatsaMsargajatvAdeva bhedAvivakSaNAt, rasyate-AsvAdyata iti rasastasya nAma rasanAma, saca tiktakaTukaSAyAmlamadhurabhedAt paJcavidhaH, tatrazleSmAdidopahantA nimbAdyAzritastikto rasaH, tathA ca bhiSak zAstram "zleSmANamaruci pittaM, tRSaM kuSTaM viSaM jvrm| hanyAt tikto raso buddhaH, kartA maatropsevitH||" galAmayAdiprazamano maricanAgarAdyAzritaH kaTuH uktaM ca "kaTurgalAmayaM zophaM, hanti yuktyopasevitaH / - dIpanaH pAcako rucyo, bRMhaNo'tikaphApahaH / / " raktadopAdyahartA bibhItakAmalakakapitthAdyAzritaH kaSAyaH, Aha ca "raktadoSaM karpha pittaM, kaSAyo haMti sevitH| rUkSaH zIto guNagrAhI, rocakazca svarUpataH / " agnidIpanAdikRdamlIkAdyAzrito'mlaH, paThyate ca "amlo'gnidIptikRt snigdhaH, zophapittakaphApahaH / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kledana: pAcano rucyo, mUDhavAtAnulokaH / / " pittAdiprazamanaH khaNDazarkarAdyAzrito madhuraH, tathA coktam - * "pittaM vAtaM viSaM hanti, dhAtuvRddhikaro guruH| - jIvanaH kezakRdvAlavRddhakSINaujasAM hitaH / / " ityAdi, sthAnAntare stambhitAhArabandhavidhvaMsAdikartA sindhulavaNAdyAzrito lavaNo'pi rasaH paThyate, sa ceha nodAhato, madhurAdi saMsargajatvAt tadabhedena vivakSaNAt, sambhAvyate ca tatra mAdhuryAdisaMsargaH, sarvarasAnAM lavaNaprakSepaa eva svAdutvapratipatterityalaM vistareNa / spRzyata iti sparzaH-karkazAdiraSTavidhaH, tatra stabdhatAkAraNaM dRSadAdigataH karkazaH, sannatikAraNaM tinizalatAdigato mRduH, adha:panaheturayogolakAdigato guruH, prAyastiryagUrvAdhogamanaheturakaMtUlAdinizrito laghuH, dehastambhAdihetuH prAleyAdyAzritaH zItaH, AhArapAkAdikAraNaM vahanyAdyanugata uSNaH, pudgaladravyANAM mithaH saMyujyamAnAnAM bandhanibandhanaM tailAdisthitaH snigdhaH, teSA mevAbandhanibandhanaM bhasmAdyAdhAro rUkSaH, etatsaMsargajAstu noktAH eSvevAntarbhAvAditi / saMsthAnasvarUpaM tu prtiitmev| mU.(151) se kiMtaM pajjavanAme?, 2 anegavihe pannatte, taMjahA-egaguNakAlae duguNakAlae tiguNakAlae jAvadasaguNakAlae saMkhijjaguNakAlae asaMkhijjaguNakAlae anaMtaguNakAlae, evaM nIlalohiahAlihasukillAvi bhaanniavvaa| egaguNasurabhigaMdhe duguNasurabhigaMdhe tiguNasurabhigaMdhe jAva anaMtaguNasurabhigaMdhe evaM durabhigaMdho'vi bhaanniavvo| egaguNatitte jAva anaMtaguNatitte, evaM kaDuakasAgaaMbilamahurAvi bhANiavvA / egaguNakkhaDe jAva anaMtaguNakkhaDe, evaM nauagarualahuasItausiNaNiddhalukkhAvi bhA0, se taM pjjvnaame| vR. pariH-samatAdavanti apagacchanti na tu dravyavat sarvadaivAvatiSThanta iti paryavAH, athavA pariH-samantAd avanAni-gamanAni dravyasyAvasthAntaraprAptirUpANi paryavA:-ekaguNakAlatvAdayasteSAM nAma paryavanAma, yatra tu paryAyanAmeti pAThaH, tatra pariH-samantAdayante-apagacchanti napuna vyavat sarvadaiva tiSThantIti paryAyAH, athavA pari:-sAmastyena eti-abhigacchati vyApnoti vastutAmiti paryAyAH-ekaguNakAlatvAdaya eva, teSAM nAma paryAyanAmeti, tatreha guNazabdo'zaparyAya: tatazca sarvasyApi trailokyagatakAlatvasyAsatkalpanayA piNDitasya ya ekaH-sarvajaghanyo guNaH-aMzastena kAlakaH paramANvAdirekaguNakAlaka:-sarvajaghanyakRSNa iti| dvAbhyAM guNAbhyAM -tadaMzAbhyAM kAlakaH paramANvAdireka dviguNakAlakaH, evaM tAvatreyaM yAvadanantairguNaiH-tadaMzaiH kAlako'nantaguNakAlakaH sa eveti evamuktAnusAreNaikaguNanIlakAdInAmekaguNasurabhigandhAdInAM ca sarvatra bhAvanA kAryeti, Aha-guNaparyAyayoH kaH prativizeSaH?, ucyate sadaiva sahavartitvAdvarNagandharasAdayaH sAmAnyena guNA ucyate, na hi mUrte vastuni varNAdikamAtraM kadAcidapi vyavacchidyate, ekaguNakAlatvAdayastu dviguNakAlatvAdyavasthAyAM nivartanta eveti ataH kramavRttitvAt paryAyAH, uktaM ca-"sahavartino guNAH, yathA jIvasya caitanyAmUrtatvAdayaH, kramavartinaH paryAyAH, yathA tasyaiva nArakatvatiryaktvAdayaH" iti, nanu yadyevaM tahi varNAdisAmAnyasya bhavatu guNatvaM, tadvizeSANAM tu kRSNAdInAM na syAd, aniyatatvAt teSAM, Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 151 343 satyaM, varNAdisAmAnyasya bhavatu guNatvaM, tadvizeSANAM taM kRSNAdInAM na syAd, aniyatatvAt teSAM, satyaM, varNAdisAmAnyabhedAnAmapi kRSNanIlAdInAM prAyaH prabhUtakAlaM sahavartitvAt guNatvaM vivakSitamityalaM vistareNa / Aha-bhavatvevaM, kintu pudgalAstikAyadravyasyaiya saMbandhino guNaparyAyAH kimiti guNaparyAyanAmatvenodAhRtA: ?, na dharmAstikAyAdInA, na ca vaktavyaM teSAM na santIti, dharmAdharmAkAzajIvakAladravyeSvapi yathAkramaM gatisthityavagAhopayogavarttanAdiguNAnAM pratyekamanantAnAmagurulaghuparyAyANAM ca prasiddhatvAt, satyaM, kintvandriyapratyakSagamyatvAt supratipAdyatayA pudgaladravyasyaiva guNaparyAyA udAhatA na zeSANAmityalaM vistareNa, tasmAd yatkimapi nAma tena sarveNApi dravyanAmnA guNanAmnA paryAyanAmnA vA bhavitavyaM, nAtaH paraM kimapi nAmAsti, tataH sarvasyaivAnena saMgrahAt trinAmaitaducyata iti / mU. (152 ) taM puna nAmaM tivihaM itthI purisaM napuMsagaM ceva / eesiM tiNhapi a aMtaMmi a parUvaNaM vocchaM // vR. tatpunarnAma dravyAdInAM sambandhi sAmAnyena sarvamapi strIpunapuMsakaliGgeSu vartamAnatvAt, trividhaM - triprakAraM, tatra strIliGge nadI mahItyAdi, puMlliGge ghaTaH paTaH ityAdi, napuMsake dadhi madhvityAdi, eSAM ca strIliGgavRttyAdInA trayANAmapi nAmnAM prAkRtazailyA uccAryamANAnAmante yAnyAkArAdInyakSarANi bhavanti tatprarUpaNAdvAreNa lakSaNaM nirdidikSuruttarArddhamAha - 'eesi' mityAdi, gatArthameveti gAthArthaH / mU. (153 ) tattha purisassa aMtA AiUo havaMti cattAri / te ceva itthiAo havaMti okAraparihINA || vR. 'tatra' tasmin trividhe nAmni 'puruSasya' puMlliGgavRtternAmnAH 'antA' antavartInyakSarANi catvAri bhavanti, tadyathA-AkAra IkAra UkAra okArazcetyarthaH, etAni vihAya nAparaM prAkRtapuMliGgavRtternAmno'nte'kSaraM sambhavatItyarthaH, strIliGgavRtternAmno'pyante okAravarNAnyetAnyevAkArekArokAralakSaNAni trINi akSarANi bhavanti nAparamiti, atra cAnantaragAthAyAM itthI purisamiti nirdizyApi yadihAdau puMlliGganAmno lakSaNakathanaM tatpuruSaprAdhAnyakhyApanArthamiti gAthArthaH // mU. ( 154 ) aMtia iMtia utia aMtAu napuMsagassa boddhavyA / etesiM tiNhapi a vocchAmi nidaMsaNe etto // mU. (155) vR. napuMsakavRttinAmnAM tvante aMkAraH iMkAra uMkArazcetyetAnyeva trINyakSarANi bhavanti nAparaM / eteSAM ca trayANAmapi nidarzanam - udAharaNaM pratyekaM vakSyAmIti gAthArthaH // tadevAhaAgAraMto rAyA IgAraMto giri a siharI a / UgAraMto viNhU dumo a aMtA u purisANaM // AgAraMtA mAlA IgAraMtA sirI a lacchI a / UgAraMtA jaMbU vahU a aMtAu itthINaM // aMkAraMtaM dhanaM iMkArataM napuMsagaM atthi / DaMkAraMto pIluM mahuM ca aMtA napuMsANaM // mU. ( 156 ) mU. (157 ) Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM vR. gAthAtrayaM vyaktaM, navaraM saMskRte yadyapi viSNurityukArAntameva bhavati tathApi prAkRtalakSaNasyaiveha vaktumiSTatvAdUkArAntatA na virudhyate, evamokArAnto druma ityAdiSvapi vAcyaM, jambU:strIliGgavRttirvanaspativizeSaH, 'pIluM 'ti kSIraM, zeSaM sugamaM, mU. ( 158 ) se taM tinAme / vR. 'se taM tinAme' tti nigamanam // mU. (159 ) se kiM taM caunAme ?, 2 cauvvihe patratte, taMjahA- AgameNaM loveNaM payaIe vigAreNaM / se kiM taM AgameNaM ?, 2 padmAni payAMsi kuNDAni, se taM AgameNaM / se kiM taM loveNaM?, 2 te atra te'tra paTo atra paTo'tra ghaTo atra ghaTo'tra, se taM loveNaM / se kiM taM pagaIe ?, 2 agnI etau paTU imau zAle ete mAle ime, se taM pgiie| se kiM taM vigAreNaM ?, 2 daNDasya agraM daNDAgraM sA AgatA sA''gatA dadhi idaM dadhIdaM nadI iha nadIha madhu udakaMa madhUdakaM vadhU UhaH vadhUhaH, setaM vigAreNaM, se taM caunAme / vR. AgacchatItyAgo - nvAgamAdistena niSpannaM nAma yathA padmAnItyAdi, dhuTsvarAd ghuTi nuH ityanenAtra nvAgamasya vidhAnAd, upalakSaNamAtraM cedaM, saMskAra upaskAra ityAderapi suDAdyAgamaniSpannatvAditi, lopo varNApagamarUpastena niSpannaM nAma, yathA te'tretyAdi, 'edotparaH padAnte'. ityAdinA AkArasyeha luptatvAt, nAmatvaM cAtra tena tena rUpeNa namanAnnAmeti vyutpatterastyeveti, itthamanyatrApi vAcyam / upalakSaNaM cedaM manasa ISA manISA - buddhiH bhramatIti bhrUrityAderapi sakAramakArAdivarNalopena niSpannatvAditi, prakRtiH - svabhAvo varNalopAdyabhAvastayA niSpannaM nAma, yathA agnI etAvityAdi, dvivacanamanAvi tyanenAtra prakRtibhAvasya vidhAnAt, nidarzanamAtraM cedaM, sarasijaM kaNThemAla ityAdInAmapi prakRtiniSpannatvAditi, varNasyAnyathAbhAvApAdanaM vikArastena niSpannaM daNDasyAgraM daNDAgramityAdi, samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam ityAdinA dIrghatvalakSaNasya varNavikArasyeha kRtatvAd, udAharaNamAtraM caitat - taskaraH SoDazetyAderapi varNavikArasiddhatvAditi / tadiha yadasti tena sarveNApi nAmnA AgamaniSpannena vA lopaniSpannena vA prakRtinanirvRttena vA vikAraniSpannena vA bhavitavyaM, DitthAdinAmnAmapi saniruktavAt 'nAma ca dhAtujamAhe' tvAdivacanAt tatazcaturbhirapyaitaiH sarvasya saMgrahAccaturnAmedamucyate, 'se taM caunAme 'tti nigamanam / mU. (160) se kiM taM paMcanAme ?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA - nAmikaM naipAtikaM AkhyAtikam aupasargikaM mizra, azva iti nAmikaM, khalviti naipAtikaM dhAvatItyAkhyAtikaM, parItyaupasargikaM, saMyata iti mizra, se taM paMcanAme / vR. ihAzva iti kiM ? nAmikaM, vastuvAcakatvAt, khalviti naipAtikaM, nipAteSu paThitatvAt, dhAvatItyAkhyAtikaM, kriyApradhAnatvAt, parItyaupasargikam, upasargeSu paThitatvAt saMyata iti mizram, upasarganAmasamudAyaniSpannatvAditi / eterapi sarvasya koDIkaraNAd paJcanAmatvaM bhAvanIyam, 'se taM paMcanAme' tti nigamanam / mU. ( 161 ) se kiM taM channAme ?, 2 chavvihe pannatte, taMjahA- udaie uvasamie khaie akhovasamie pAriNAmie saMnivAie / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 161 345 " vR. atraudayikAdayaH SaD bhAvAH prarUpyante, tathA ca sUtram -'udaie' ityAdi, atrAha - nanu nAmni prakrAnte tadabhidheyAnA marthAnAM bhAvalakSaNAnAM prarUpaNamayaktamiti, naitadevaM, nAmanAmavatorabhedopacArAt tatprarUpaNasyApyaduSTatvAd, evamanyatrApi yathAsambhavaM vAcyaM tatra jJAnAvaraNAdInAmaSTAnAM prakRtInAmAtmIyAtmIyasvarUpeNa vipAkato'nubhavanamudayaH sa evaudayikaH, athavA yathoktana vodayena niSpanna audayiko bhAva iti sAmarthyAd gamyate, upazamanamupazamaH -karmaNo'nudayAkSINAvasthA bhasmapaTalAvacchnnAgnivat sa eva aupazamika:, tena vA nirvRtta aupazamikaH, kSaya:- karmaNo'pagamaH sa eva tena vA nirvRttaH kSAyikaH karmaNo yathokto kSayopazamAveva tAbhyAM vA nirvRttaH kSAyopazamikaH daravidhytabhasmacchannAvahnivat, pariNamanaM tena tena rUpeNa vastUnAM bhavanaM pariNAmaH sa eva tena vA nirvRttaH pAriNAmika anantaroktAnAM dvayAdibhAvAnAM melakaH sannipAtaH sa eva tena vA nirvRttaH sAnnipAtikaH / tatrAmISAM pratyekaM svarUpanirUpaNArthamarthamAha mU. (161 vartate ) se kiM taM udaie ?, 2 duvihe pannatte, taMjahA- udaie a udayanipphanne a / se kiM taM udaie ?, 2 aTThaNhaM kammapayaDINaM udaeNaM, se taM udie| se kiM taM udayanipphanne ?, 2 duvihe pannattaM, taMjahA- jIvodayanipphane a ajIvodayanipphane a / se kiM taM jIvodayanippanne ?, 2 anegavIhe pannatte taMjahA- neraie tirikkhajoNie manusse deve puDhavikAie jAva tasakAie kohakasAI jAva lohakaMsAI itthIvedae purisaveyae napuMsagaveda kaNhalese jAva sukkalese micchAdiTThI 3 avirae asaNNI annANI ArAharae chaumatthe sajogI saMsAratthe asiddhe, se taM jIvodayanipphanne ? se kiM taM ajIvodayanipphanne ?, 2 agavIhe pannatte taMjahA- urAliaM vA sarIraM urAliasarIrapaogapariNAmiaM vA davvaM, veuvviaM vA sarIra veDavviyasarIrapaogapariNAmiaM vA davvaM, evaM AhAragaM, sarIraM te agaM sarIraM kammagasarIraM ca bhANiavvaM, paogapariNAmie vanne gaMdhe rase phAse se taM ajIvodayanipphanne / se taM udayanipphanne, se taM udaie / vR. audayiko bhAvo dvividhaH - aSTAnAM karmaprakRtInAmudayastanniSpannazca, ayaM cArthaH prakAradvayena vyutpattikaraNAdAdAveva darzitaH, udayaniSpannaH, punarapi dvividho- jIve udayaniSpanno. jIvodayaniSpannaH ajIve udayaniSpanno'jIvodayaniSpanno, jIvodayaniSpannasyodAharaNAni'neraie'ityAdiH, idamuktaM bhavati-karmaNAmudayenaiva sarve'pyete paryAyA jIve niSpannAH, tadyathAnArakastiryamanuSya ityAdi, atrAha - nanu yadyevamapare'pi nidrApaJcakavedanIyahAsyAdayo bahavaH karmodayajanyA jIve paryAyAH santi, kimiti nArakatvAdayaH kiyanto'pyupanyastAH ?, satyam, upalakSaNatvAdamISAmanye'pi sambhavino dRSTavyAH, aparastvAha- nanu karmodayajanitAnAM nArakAtvAdInAM bhavatvihopanyAso lezyAstu kasyacit karmaNa udaye bhavantItyetanna prasiddhaM tatkimitiha tadupanyAsa: ?, satyaM, kintu yogapariNAmo lezyAH, yogastu trividho'pi karmodayajanya eva, tato lezyAnAmapi tadubhayajanyatvaM na vihanyate, anye tu manyante-karmASTakodayAt saMsArasthatvAsiddhatvavallezyAvattvamapi bhAvanIyamityalaM vistareNa, tadarthinA tu gandhahastivRttiranusartavyeti, 'se taM jIvodayanippanno 'tti nigamanam / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM ___ athAjIvodayaniSpannaM nirUpayitumAha-'se kiM ta'mityAdi, 'orAliyaM vA sarIraM'ti viziSTAkArapariNataM tiryaGmanuSyadeharUpamaudArikaM zarIraM, 'urAliasarIrappaoge' ityAdi, audArikazarIraprayogapariNAmitaM dravyam audArikazarIrasya prayogo-vyApArastena pariNAmitaM svaprayogitvAt gRhItaM tattathA, tacca varNagandharasasparzAnApAnAdirUpaM svata evopariSTAd darzayiSyati, vAzabdau parasparasamuccaye, etadvitamapyajIve-pudgaladravyalakSaNe audArikazarIranAmakarmodayane niSpannatvAdajIvodayaniSpanna audayiko bhAva ucyate, evaM vaikriyazarIrAdiSvapi bhAvanA kAryA, navaraM vaikriyazarIranAmakarmAdyudayajanvatvaM yathAsvaM vaacymiti| audArikAdizarIraprayogeNa yat pariNamyate dravyaM tat svata eva darzayitumAha-'paogapariNAmie vaNNe' ityAdi, paJcAnAmapi zarIrANAM prayogeNa-vyApAreNa pariNAmitaM-gRhItaM varNAdikaM zarIravarNAdisampAdakaM dravyamidaM draSTavyam, upalakSaNatvAcca varNAdInAmaparamapi yaccharIre saMbhavatyAnApAnAdi tat svata eva dRzyamiti / atrAha-nan yathA nArakatvAdayaH paryAyA jIve bhavantIti jIvodayaniSpanne audayike paThyante, evaM zarIrANyapi jIva eva bhavanti atastAnyapi tatraiva paThanIyAni syuH, kimityajIvodayaniSpanne'dhIyante ?, astyetat, kiMtvaudArikAdizarIranAmakarmodayasya mukhyatayA zarIrapudgaleSveva vipAkadarzanAt tanniSpanna audayiko bhAvaH zarIralakSaNe'jIva eva prAdhAnyAd darzita itydossH| 'seta'mityAdi nigmntrym| ukto dvividho'pyodayikaH, athaupazamikaM nirdidikSurAha- mU.(161 vartate) se kiMtaMuvasamie?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-uvasame auvasamanipphane a| se kiM taM uvasame?, 2 mohanijjassa kammassa uvasameNaM, se taM uvasame / se kiM taM uvasamanipphanne?, 2 anegavihe pannatte, taMjahA-uvasaMtakohe jAva uvasaMtalobhe uvasaMtapeje uvasaMtadose uvasaMtadaMsanamohanijje uvasaMtamohanijje uvasamiA sammattaladdhI uvasamiA carittaladdhI uvasaMtakasAyachaumatthavIyarAge, se taM uvsmnipphnne| se taM uvsmie| va. ayamapi dvividhaH-upazamastanniSpannazca, tatra 'uvasame naM'ti namiti vAkyAlaGkAre, upazama: pUrvoktasvarUpo mohanIyasyaiva karmaNo'STAviMzatibhedabhinnasyopazamazreNyA dRSTavyo na zeSakarmaNAM, 'mohassevovasamo' iti vacanAt, upazama evaupazamikaH / upazamaniSpanne tu 'uvasaMtakohe'ityAdi, ihopazAntakrodhAdayo vyapadezA: kApi vAcanAvizeSAH (pe) kiyanto'pi dRzyante, tatra mohanIyasyopazamena darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM copazAntaM bhavati, tadupazAntatAyAM ca ye vyapadezAH saMbhavanti te sarve'pyatrAduSTA na zeSA iti bhaavniiym| 'seta'mityAdi nigamanadvayam / nirdiSTo dvividho'pyauzamikaH, atha kSAyikamAha mU.(161 vartate) se kiMtaMkhaie?, 2 duvihe pannate, taMjahA-khaie akhayaniSphanne Ase kiM taM khaie?, 2 aTThaNhaM kammapayaDINaM khae naM se taM khaie / se kiM taM khayanipphanne?,2 anegavihe pannatte, taMjahA uppannanANadaMsaNadhare arahA jine kevalI khINaAbhinibohianANAvaraNe khINasuanANAvaraNe khINaohinANAvaraNe khINamanapajjanANAvaraNe khINakevalanANAvaraNe anAvaraNe nirAvaraNe khiinnaavrnne| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 mUlaM-161 - nANAvaraNijjakammavippamukke kevaladaMsI savvadaMsI khINanide khINaniddAnidekhINapayale khINapayalApayale khINathINagiddhI khINacakkhudaMsaNAvaraNe khINaacakkhudaMsaNAvaraNe khINaohidasaNAvaraNe khINakevaladasaNAvaraNe anAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe, darisaNAvaraNijjakammavippamukke khINasAyAveanijje khINaasAyAveanijje aveaNe nivveaNe khINaveaNe subhAsuveaNijjakammavippamukke khINakohe jAvakhINalohe khINapejje khINadose khINadaMsamohaNijje khINacarittamohanijje amohe nimmohe khINamohe, __mohanijjakammavippamukke khINaneraiAue khINatirikkhajoNiAue khINamanussAue khINadevAue anAue nirAue khiinnaaue| ___ Aukammavippamukke khINasubhanAme khINaasubhanAme anAme nitrAme khINanAme subhAsubhanAmakammavippamukke khINauccAgoe khINanIAgoe agoe niggoe khiinngoe| uccanIyogottakammavippamukke khINadAnaMtarAe khINalAbhaMtarAe khINabhogaMtarAe khINauvabhogaMtarAe khINaviriyaMtarAe anaMtarAe niraMtarAe khINaMtarAe aMtarAyakammavippamukke siddhe buddhe mutte parinivvue aMtagaDe savvadukkhappahINe, se taM khayanipphane / se taM khie| vR.eSo'pi dvidhA-kSayastanniSpannazca, tatra 'khae naM' atra namiti pUrvavat, 'kSayoSTAnAM jJAnAvaraNAdikarmaprakRtInAM sottarabhedAnAM sarvathA'pagamalakSaNaH sa ca svAthikekaNpratyaye kSAyika: kSayaniSpannastu tatphalarUpaH, tatra ca sarveSvapi karmasu sarvathA kSINeSu ye paryAyAH saMbhavanti tAn krameNa didarzayiSurjJAnAvaraNakSaye tAvad ye bhavanti tAnAha 'uppannanANadaMsaNe'tyAdi, utpanne-zyAmatApagamenAdarzamaNDalaprabhAvat sakalatadAvaraNApagamAdabhivyakta jJAnadarzane dharati yaH sa tathA, 'arahA' avidyamAnarahasyo, nAsya gopyaM kiJcidastIti bhAvaH, AvaraNazatrujetRtvAJjinaH, kevalaM-sampUrNa jJAnamasyAstIti kevalI, kSINamAbhinibodhakajJAnAvaraNaM yasya sa tathA, evaM neyaM yAvat kSINakevalajJAnAvaraNaH, avidyamAnamAvaraNaM yasya sa vizuddhAmbare zvetarocirivAnAvaraNaH, tathA nirgata AgantukAdapyAvaraNAd rAhurahitorohiNIzavadeva nirAvaraNaH, tathA kSINamekAntenApunarbhAvitayA AvaraNabhasyetyapAkRtamalAvaraNajAtyamaNivat kSINAvaraNaH, nigamayannAha-jJAnAvaraNIyena karmaNA vividham-anekaiH prakAraiH prakarSeNa mukto jJAnAvaraNIyakarmavipramuktaH, ekArthikAni vA etAnyanAvaraNAdipadAni, anyathA vA nayamatabhedena sudhiyA bhedo vaacyH| __ tadevametAni jJAnAvaraNIyakSayApekSANi nAmAnyuktAni, atha darzanAvaraNIyakSayApekSANi tAnyevAha- kevaladaMsI' tyAdi, kevalena-kSINAvaraNena darzanena pazyatIti kevaladarzI kSINadarzanAvaraNatvAdeva sarvaM pazyatIti sarvadarzItyevaM nidrApaJcakadarzanAvaraNacatuSkakSayasambhavInyaparANyapi nAmAnyatra pUrvoktAnusAreNa vyutpAdanIyAni, navaraMnidrApaJcakasvarUpamidam "suhapaDibohA niddA duhapaDibohA ya niddaniddA y| payalA hoi ThiyassA payalApayalA ya cNkmo||1|| aisaMkiliTThakammANuveyaNe hoi thINagiddhI u| mahanidda diNaciMtiyavAvArapasAhaNI pAyaM / / 2 / / " Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM aparaMca-anAvaraNAdizabdAH pUrvaM jJAnAvaraNAbhAvApekSAH pravRttA atra tu darzanAvaraNAbhAvApekSA iti vizeSaH, vedanIyaM dvidhA-prItyutpAdakaM sAtamaprItyutpAdakaM tvasAtaM, tatkSayApekSAstu kSINasAtAvedanIyAdayaH zabdAH sukhonneyAH, navaramavedano-vedanArahitaH, sa ca vyavahArato'lpaveda-- no'pyucyate tataH prAha-nirvedana:-apagatasarvavedaneH, sa ca punaH kAlAntarabhAvivedano'pi syAdityAha-kSINavedana:-apuna vivedanaH, nigmynnaah-'subhaasubhveanninyjkmmvippmukke'tti| mohanIyaM dvidhA-darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM ca, tatra darzamohanIyaM tridhA-samyakatvamizramithyAtvabhedAt, cAritramohanIyaM ca dvidhA-krodhAdikaSAyahAsyAdinokaSAyabhedAt, tata etatakSayasambhavIni satralikhitAni kSINakrodhAdIni nAmAni sabodhAnyeva, navaraM mAyAlobhau prema, krodhamAnau tu dveSaH, tathA amoha:-apagatamohanIyakarmA, saca vyavahArikairalpamohodayo'pi nidizyate ata Aha-nirgato mohAnirmohaH, saca punaH kAlAntarabhAvimohodayo'pia syAdupazAntamohavat tadvyavacchedArthamAha-kSINamoha: apuna vimohodaya ityarthaH, nigamayatimohanIyakarmavipramukta iti| nArakAdyAyuSkabhedenAyuzcatuddhI, tatkSayasamudbhavAni ca nAmAni sugamAni, navaramavidyamAnAyuSko'nAyuSkastadbhavikAyu:kSayamAtre'pi sa syAdata uktaM-nirAyuSkaH, sa ca zailezI gataH kiJcidavatiSThamAnAyuHzeSo'pyupacArataH syAdata uktaM- kSINAyuriti, AyuHkarmavipramukta iti nigmnN| __nAmakarma sAmAnyena zubhAzubhabhedato dvividhaM, vizeSastu gatijAtizarIrAGgopAGgAdibhedAd dvicatvAriMzAdibhedaM sthAnAntaradavaseyaM, tatreha tatkSayabhAvIni kiyanti tannAmAni abhidhatte'gaijAisarIre' tyAdi, iha prakramAnAmazabdo yathAsambhavaM dRSTavyaH, tatazca nArakAdigaticatuSTayahetubhUtaM gatinAma, ekendriyAdijAtipaJcakakAraNaM jAtinAma, audArikAdizarIrapaJcakanibandhanaM zarIranAma, audArikavaikriyAhArakazarIratrayAGgopAGganirvRttikAraNamaGgopAGganAma, kASThAdInAM lAkSAdidravyamiva zarIrapaJcakapudgalAnAM parasparaMbandhaheturvandhananAma, teSAmeva pudgalAnAM parasparaM bandhanArthamanyo'nyasAMnidhyalakSaNasaGghAtakAraNaM kASThasannikarSakRt tathAvidhakarmakara iva saGghAtanama, kapATAdInA lohapaTTAdirivaudArikazarIrasthvAM parasparabandhavizeSanibandhanaM saMhanananAma, etacca bandhanAdipadatrayaM kvacidvAcanAntare na dRzyata iti, bondistanuH zarIramiti paryAyAH, anekAzca tA nAnAbhAveSu bahvInAM tAsAM bhAvAt tasminneva vA bhave jaghanyato'pyaudArikatejasakArmaNalakSaNAnAM tisRNAM bhAvAd bondyazcAnekavondyastAsAM vRndaM-paTalaM tadeva pudgalasaGghAtarUpatvAt saGghAto'nekabondivRndasaGghAtaH, gatyAdInAM ca dvandve gatijAtizarIrAGgopAGgabandhanasaMghAtasaMhananasaMsthAnAnekabondivRndasaGghAtAstairvipramukto yaH sa tathA, prAktanena zarIrazabdena zarIrANAM nibandhanaM nAmakarma gRhItaM, bondivRndagrahaNena tu tatkAryabhUtazarIrANAmeva grahaNamiti vizeSaH, kSINam-apagataM tIrthakarazubhasubhagasusvarAdeyayaza:kIrtyAdika zubhaM nAma yasya sa tathA, kSINam-apagataM narakagatyazubhadurbhagaduHsvarAnAdeyAyazaHkIrtyAdikamazubhaM nAma yasya sa tathA, anAmanirnAmakSINanAmAdizabdAstu pUrvoktAnusAreNa bhAvanIyAH, zubhAzubhanAmavipramukta iti nigmnm| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-161 gotraM dvidhA-uccairgotraM nIcairgotraM ca, tatastatkSayasambhavIni kSINagotrAdinAmAnyuktAnusArataH sukhaavseyaanyev| dAnAntarAyAdibhedAdantarAyaM paJcadhA, tatkSayaniSpannAni ca kSINAdAnAntarAyAdinAmAnyaviSamANyeva, tadevamekaikaprakRtikSayaniSpannanAmAni pratyekaM nirdizya sAmprataM punaH samuditaprakRtyaSTakakSayaniSpannAni sAmAnyato yAni nAmAni bhavanti tAnyAha-'siddhe' ityAdi, siddhasamastaprayojanatvAt siddhaH, bodhAtmakatvAdeva buddhaH, bAhyAbhyantaragranthabandhanamuktatvAt muktaH, pari:-samantAt sarvaprakAre: nirvRttaH-sakalasamIhitArthalAbhaprakarSaprAptatvAt zItIbhUtaH parinirvRtaH, samastasaMsArAntakRttvAdantakRditi, ekAntenaiva zarIramAnasaduHkhaprahaNAt sarvaduHkhaprahINa iti| 'seta'mityAdi nigmndvym| ukto dvividho'pi kSAyikaH, atha kSAyopazamikavAha ma.(161 vartate )se kiM taM khaovasamie?, 2 vihe pannate, taMjahA-khaovasamie ya khaovasamanipphanne y| sekiMtakhaovasame?,2 cauNhaMghAikammANaM khaovasameNaM, taMjahAnAnAvaraNijjassa daMsaNAvaraNijjassa mohaNijjassa aMtarAyassa khaovasameNaM, se tNkhovsme| - se kiM taM khaovasamanipphanne?, 2 anegavihe pannatte, taMjahA-khaovasamiA AbhinibohianANaladdhI jAva khaovasamiyA manapajjavanANaladdhI khaovasAmiA maiannAladdhI khaovasamiyA suaannANaladdhIkhaovasamiAvibhaMganANaladdhIkhaovasamiA cakkhudaMsaNaladdhI acakkhudaMsaNaladdhI ohidaMsaNaladdhI evaM sammadaMsaNalaMdhI micchAdasaNaladdhI sammamicchAdasaNaladdhI khaovasamiA sAmAiacarittaladdhI evaM chedovaTThAvaNaladdhI parihAravisuddhialaddhI suhumasaMparAyacarittaladdhI evaM carittAcarittaladdhI khaovasamiA dAnaladdhI evaM lAbha0 bhoga0 uvabhogaladdhI khaovasamiA vIrialaddhI evaM paMDiavIrialaddhI bAvalavIrialaddhI bAlapaMDiavIrialaddhI khaovasamiA soiMdialaddhI jAva khaovasamiA phaasiNdialddhii| ___ khaovasamie AyAraMgadhare evaM suagaDaMgadhAre ThANaMgadhare samavAyaMdhare vivAhapannattidhare nAyAdhammkahA0 uvAsagadasA0 aMtagaDadasA0 anuttarovavAiadasA0 paNhAvAgAraNadhare vivAgasuadharekhaovasamieadiTThiyAvadhare akhovasamie navapuvI khaovasamie jAva cauddasapuvvI khaovasamie gaNI khaovasamie vAyae, se taMkhaovasamanipphanne, se taM khovsmie| vR.asAvapi dvirUpa:-kSayopazamastaniSpannazca, tatra vivakSitajJAnAdiguNavidhAtakasya karmaNa udayaprAptasya kSayaH-sarvathA'pagamaH anudIrNasya tu tasyaivopazame-vipAkata udayAbhAva ityarthaH, tatazca kSayopalakSita upazamaH kSayopazamaH, nanu caupazamike'pi yadudayaprAptaM tatsarvathA kSINaM zeSaM tu na kSINaM nApyudayaprAptamatastasyopazama ucyata ityanayoH kaH prativizeSaH ?, ucyate, kSayopazamAvasthe karmaNi vipAkata evodayo nAsti, pradezatastvastyeva, upazAntAvasthAyAM tu pradezato'pi nAstyudaya ityetAvatA vizeSaH / tatra caturNAM ghAtikarmaNAM kevalajJAnapratibandhakAnAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAntarAyANAM yaH kSayopazama:-kSayopazamarUpaH sa kSayopazamiko bhAvaH, namiti pUrvavat, tadyathetyAdinA svata eva ghAtikarmANi vivRNoti, zeSakarmaNAM taM kSayopazamo nAstyeva, nissiddhtvaat| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM ... 'se ta'mityAdi nigamanam / tenaiva kSayopazamenoktasvarUpeNa niSpannaH kSayopazamiko bhAvo'nekadhA bhavati, tamAha-'khAovasamiyA AbhinibohiyanANaladdhI'tyAdi, AbhinibodhikajJAnaM-matijJAnaM tasya labdhiH-yogyatA svAvaraNakarmakSayopazamasAdhvatvAt kSayopazamikI, evaM tAvad vaktavyaM yAvanmanaHparyAyajJAnalabdhiH, kevalajJAnalabdhistu svAvaraNakarmaNaH kSaya evotpadyata iti nehoktA, kutsitaM jJAnamajJAnaM matireva ajJAnaM matyajJAnaM, kutsitatva ceha mithyAdarzanodayadUSitatvAt dRSTavyaM, dRSTA ca kutsArthe no vRttiH, yathA kRtsitaM zIlamazIlamiti, matyajJAnasya labdhiH-yogyatA, sA'pi svAvaraNakSayopazamenaiva niSpadyate, evaM zrutAjJAnalabdhirapi vAcyA, bhaGgaH prakAro bheda ityarthaH, sa ceha prakramAdavadhireva gRhyate virUpaH-kutsito bhaGgo vibhaGgaH sa evArthaparijJAnAtmakatvAt jJAnaM vibhaGgajJAnaM, mithyAdRSTidevAderavadhivibhaGgajJAnamucyate ityarthaH, iha ca vizabdenaiva kutsitArthapratItena no nirdezaH, tasya labdhiH-yogyatA sA'pi svAvaraNakSayopazamenaiva prAdurasati, evaM mithyAtvAdikarmaNaH kSayopazamasAdhyAH zeSA api samyagdarzanAdilabdhayo yathAsambhavaM bhAvanIyAH navaraMbAlA-aviratA: paNDitA:-sAdhava: bAlapaNDitAstu-dezaviratAH teSAM yathAsvaM vIryalabdhirvIryAntarAyakarmakSayopazamAdbhAvanIyA, indriyANi ceha labdhyupayogarUpANi bhAvendriyANi gRhyante, teSAM calabdhiH-yogyatA matizrutajJAnacakSurdarzanAvaraNakSayopazamajanyatvAt kSayopazamikIti bhAvanIyam, AcAradharatvAdiparyAyANAM ca zrutajJAnaprabhavatvAt tasya ca tadAvaraNakarmakSayopazamasAdhyatvAdAcAradharAdizabdA iha paThyante iti prtipttvym| 'se ta'mityAdi nigamanadvayam / atha pAriNAmikabhAvamAzrityAha- mU.(161 vartate) se kiM taM pAriNAmie?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-sAipAriNAmie a anAipAriNAmie a| se kiM taM sAipAriNAmie?, 2 anegavihe pannatte, taMjahAvR.sarvathA aparityaktapUrvAvasthasya yadrUpAntareNa bhavanaM-pariNamanaM sa pariNAmaH, taduktam- . "pariNAmo hyarthAntaragamanaMta ca sarvathA vyavasthAnam naca sarvathA vinAza: prinnaamstdvidaa-missttH||" iti, sa eva tena vA nirvRttaH pAriNAmikaH, so'pi dvividhaH-sAdiranAdizca, tatra saadipaarinnaamiko| mU.(162) juNNasurA juNNagulo juNNaghayaM juNNataMdulA cev| ___ abbhA ya abbharukkhA saMjJA gaMdhavaNagarA y|| . vR. 'juNNasure'tyAdi, jIrNasurAdInAM jIrNatvapariNAmasya sAditvAt sAdipAriNamikatA, iha cobhayAvasthayorapyunugatasya surAdravyasya navyatAnivRttau jIrNatArUpeNaM bhavanaM pariNAma ityevaM sukhapratipattyarthaM jIrNAnAM surAdInAkagrahaNam, anyathA naveSvapi teSu sAdipAriNamikatA astyeva, kAraNadravyasyaiva nUtanasurAdirUpeNa pariNateH, anyathA kAryAnutpattiprasaGgAd, atra bahu vaktavyaM tattu nocyate sthAnAntaravaktavyatvAdasyArthasyeti / abhrANi sAmAnyena pratItAnyeva, abhravRkSAstu tAnyeva vRkSAkArapariNatAni, sandhyA-kAlanIlAdyabhrapariNatirUpA pratItaiva, gandharvanagarANyapisurasadmaprAsAdopazobhitanagarAkAratayA tathAvidhanabha:pariNatapudgalarAzirUpANi prtiitaanyey| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-163 351 mU.(163) ukkAvAyA disAdAhA gajjiyaM vijjU nigdhAyA jUvayA jakkhAdittA dhUmiA mahiA rayugdhAyA caMdovarAgA sUrovarAgA caMdaparivesA sUraparivesA paDicaMdA paDisUrA iMdadhanU udagamacchA kavihAsiyA amohA vAsA vAsadharA gAmA nagarA dharApavvatA pAyAlA bhavaNA nirayA rayaNappahA sakkarappahA vAluappahA paMkappahA dhUmappahA tamappahA tamatamappahA sohamme jAva accue gevejje anuttare IsippabhArA paramANupoggale dupaesie jAva anaMtapaesie, se taM saaipaarinnaamie| se kiMtaM anAipAriNAmie?, 2 dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae loe aloe bhavasiddhiA abhavasiddhiA se taM anaaipaarinnaamie| se taM paarinnaamie| vR.ulkApAtA apivyomasammUcchitajvalanapatanarUpAH prasiddhA eva, dighAstu-anyatarasyAM dizi chinnamUlajvalanajvAlAkarAlitAmbarapratibhAsarUpAH pratipattavyAH, garjitAvidhunirghAtAH pratItAH, yUpakAstu-'saMjhAccheyAvaraNoya jUyao sukka dina tinI'tigAthAdalapratipAditasvarUpA AvazyakAdavaseyA, yakSAdIptakAni nabhodRzyamAnAgnipizAcAH, dhUmikA-rUkSA pravarilA dhUmAbhA pratipattavyA, mahikA tu snigdhA ghanA snigdhaghanatvAdeva bhUmau patitA sArdratRNAdidarzanadvAreNa lakSyate rajaudghAto-rajasvalA dizaH, candrasUryoparAgA rAhugrahAni, bahuvacanaM cAtrArddhatRtIyadvIpasamudravarticandrArkANAM yugapaduparAgabhAvAt mantavyamiti cUrNikAraH, candrasUryapariveSAHcandrAdityayoH parito balayAkArapudgalapariNatirUpAH supratItA eva, praticandraH-utpAtAdisUcako dvitIyazcandraH, evaM pratisUryo'pi, indradhanuH-prasiddhameva, udakamatsyAstu-indradhanu:khaNDAnyeva, kapihasitAni-akasmAnabhasi jvalabhImazabdarUpANi amoghA-sUryabimbAdadhaH kadAcidupalabhyamAnazakaTorddhisaMsthitazyAmAdirekhAH vANi-bharatAdIni varSadhArastu-himavadAdayaH pAtAlA:-pAtAlakalazAH, zeSAstu grAmAdayaH prasiddhA ev| __ atrAha-nanu varSadharAdayaH zAzvatatvAt na kadAcittadbhAvaM muJcanti tatkathaM sAdipAriNamikabhAvavartitvaM teSAM ?, naitadevaM, tadAkAramAtratayaiva hi te'vatiSThAmAnAH zAzvatA ucyante, pudgalAstvasaGkhyeyakAlAdUrdhvaM na teSvevAvatiSThante, kiM tvaparApare tadbhAvena pariNamanti, tAvatkAlAdUrdhvaM pudgalAnAmekapariNAmenAvasthiteH prAgeva niSiddhatvAditi sAdipAriNamikatA navirudhyate, anAdipAriNAmiketu dharmAstikAyAdayaH, teSAM tadrUpatayA anAdikAlAt pariNataH, vAcanAntarANyapi sarvANyuktAnusArato bhaavniiyaani| 'se ta'mityAdi nigmndvym| ukta: pAriNAmikaH, atha sAnnipAtikaM nirdazati. mU.(163 vartate) se kiMtaMsanivAie?, 2 eesiM ceva udaiauvasamiakhaiakhaovasamiapAriNAmiANaM bhAvANaM dugasaMjoeNaM tiyasaMjoeNaM caukkasaMjoeNaM paMcavasaMjoeNaM je nipphannai save se sanivAie nAme, tattha naM dasa daMasaMjogA dasa tiasaMjogA paMca caukkaasaMjogA ege pNcksNjoge| vR. sannipAtaH-eSAmevaudayikAdibhAvanAM dvayAdimelApakaH sa eva tena vA nirvRttaH sAnipAtikaH, tathA cAha-'eesiM ceve'tyAdi, eSAmaudayikAdInAM paJcAnAM bhAvanAM dvikatrikacatuSkapaJcakasaMyogarye SaDviMzatirbhaGgAH bhavanti te sarve'pi sAnnipAtiko bhAva ityucyate, Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM eteSu madhye jIveSu nArakAdiSu SaDeva bhaGgA sambhavanti, zeSAstu viMzatirbhaGgakA racanAmAtreNaiva bhavanti, na punaH kvacit sambhavanti, ataH prarUpaNAmAtratayaiva te avagantavyAH, etat sarvaM purastAdvyaktIkariSyate, kiyantaH punaste vyAdisaMyogA: pratyekaM sambhavanti ityAha-'tattha naM dasa dugasaMjogA' ityAdi, paJcAnAmaudayikAdipadAnAM daza dvikasaMyogA: dazaiva trikasaMyogAH paJca catu:saMyogA: ekastu paJcakasaMyoga: saMpadyata iti, sarve'pi SaDviMzatiH / tatra ke punaste daza dvikasaMyogA iti jijJAsAyAM prAha- mU.(163 vartate) etthaNaM je te dasa dugasaMjogA te NaM ime-atthi nAme udaieuvasamaniSphanne 1 atthi nAme udaiekhAiganipphanne 2 atthi nAme udaiekhaovasamanipphanne 3 asthi nAme udaiepariNAmianipphane4 atthi nAme uvasamiekhayanippho5 atthinAme uvasamiekhaovasamanipphane 6 atthi nAme uvasamiepAriNAmianipphane 7 atthi nAme khaiekhaovasamanipphanne8 atthi nAmekhaiepAriNAmianipphanne 9 atthi nAme khaovasamiepAriNAmianipphanne 10 / ___ kayare se nAme udaieuvasamanipphanne?, udaietti manusse uvasaMtA kasAyA, esa NaM se nAme udaieuvasamanipphanne?, kayare se nAme udaiekhayanipphane?, udaietti manusse khaiaMsammattaM, esa NaM se nAme udaiekhayanipphanne 2, kayare se nAme udaiekhaovasamanipphane?, udaietti manusse khaovasamiAiMiMdiAI, esaNaM se nAme udaiekhaovasamanipphane 3, kayare se nAme udaiepariNAmianipphanne?, udaietti manusse pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme udaiepAriNAmianipphane4, kayare se nAme uvasamiekhayanipphane?, uvasaMtA kasAyA khaiaMsammattaM, esaNaM se nAme uvasamiekhayanipphane5 kayare se nAme uvasamiekhaovasamanipphane?, uvasaMtA kasAyA khaovasamiAiM iMdiAI, esaNaM se nAme uvasamiekhaovasamanipphane 6, kayare se nAme uvasamamiepAriNAmianipphanne ?, uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme uvasamiepAriNAmianipphane 7, kayare se nAme khaiekhaovasamanipphane?, khaiyaM sammattaM khaovasamiAiMiMdiAI, esaNaM se nAme khaiekhaovasamanipphanne8, kayare se nAme khaiepAriNAmianiSphanne?, khaiaMsammattaM pAriNAmie jIve, esaNaMse nAme khaiepAriNAmianiSphanne 9, kayare se nAme khaovasamiepAriNAmianipphanne?, khaovasamiAiMiMdiAI pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme khaovasamiepAriNAmianiSphanne 10 / vR.nAmAdhikArAditthamAha-asti tAvatsAnnipAtikabhAvAntarvati nAma vibhaktilopAdaudayikaupazamikalakSaNabhAvadvayaniSpatramityeko bhaGgaH, evamanyenApyuparitanabhAvatrayeNa saha saMyogAdaudayikena catvAro dvikasaMyogA labdhAH, tatastatparityAge aupazamikasyoparitanabhAvatrayeNa saha cAraNAyAM labdhAstrayaH, tatparihAre kSAyikasyoparitanabhAvadvayamIlanAyAM labdhau dvau, tatastaM vimucya kSAyopazamikasya pAriNAmikamIlane labdha eka iti sarve'pi daza, evaM sAmAnyato dvikasaMyogabhaGgakeSu darziteSu vizeSatastatsvarUpamajAnan vineyaH pRcchati___ 'kayare se nAme udaie?'ityAdi atrottaram-'udaietti manusse'ityAdi, audayike bhAve manuSyatvaM-manuSyagatiriti tAtparyam, upalakSaNamAtraM cedaM, tiryagAdigatijAtizarIranAmA Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 mUlaM-163 dikarmaNAmapyatra sambhavAda, upazAntAstu kaSAyA aupazAmike bhAva iti gamyate, atrApyudAharaNamAtrametat, darzanamohanIyanokaSAyamohanIyayorapyaupazamikatvasambhavAd, etannigamayati-'esa NaM se nAme udaieuvasamanipphanne'tti, Namiti vAkyAlaGkAre etattannAma yadaddiSTaM prAgaudayikaupazamikabhAvabadvayaniSpannamiti prathamadvikayoge bhaGgaka-vyAkhyAnam, athaM ca dvikayogavivakSAmAtrata eva saMpadyate, na punarIdRzo bhaGgaH kaviJjIve saMbhavati, tathA hi-yasyaudayikI manuSyagatiraupazamikAH kaSAyA bhavanti tasya kSAyopazamikAnIndriyANI pAriNAmikaM jIvatvaM kasyacit kSAyikaM samyaktvamityetadapi saMbhavati, tatkathamasya kevalasya sambhavaH?, evameta vyAkhyAnusAreNa zeSA apivyAkhyeyAH, kevalaM kSAyikapAriNAmikabhAvadvayaniSpannaM navamabhaGga vihAya pare'sambhavino dRSTavyAH, navamastu siddhasya saMbhavati, tathAhi-kSAyike samyaktvajJAne pAriNAmikaM taM jIvatvamityetadeva bhAvadvayaM tasyAsti nAparaH, tasmAdayamekaH siddhasya saMbhavati, zeSAstu nava dvikayogAH prarUpaNAmAtramiti sthitam, anyeSAM hi saMsArIjIvAnAmaudayikI gatiH kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM jIvatvamityetadbhAvatrayaM jaghanyato'pi labhyata iti kathaM teSu dvikasaMyogasambhava?, iti bhAvaH / trikayogAnididikSurAha- .. mU.(163 vartate )tattha NaM je te dasa tigasaMjogA te NaM ime-atthi nAme udaieuvasamiekhayanipphanne 1 atthi nAme udaieuvasamiekhaovasamanipphanne 2 atthi nAme udaieuvasamiepariNAmianipphanne 3 atthinAme udaiekhaiekhaovasamanipphanne 4 atthi nAme udaiekhaiepariNAmianipphanne 5 asthi nAme udaiekhaovasamipariNAmianipphanne 6 asthi nAme uvasamiekhaovasamanipphane 7 atthi nAme uvasamiekhaiepAriNAminipphanne 8 atthi nAme uvasamiekhaovasamiepAriNAmianipphanne 9 atthi nAme khaiekhaovasamiepAriNAmianipphanne 10 / __ kayare se nAme udaieuvasamiekhayanipphanne ? udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaiaM sammattaM, esa naM se nAme udaieuvasamiekhayanipphane 1, kayare se nAme udaieuvasamiekhayaovasamiyanipphanne ? udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaovasamiAiM iMdiAI, esaNaM se nAme udaieuvasamiekhayaovasamanipphanne 2, kayare se nAme udaieuvasamiepAriNAmianipphane? udaietti manusse uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve, esaNaM se nAme udaieuvasamipAriNAmianipphane 3, kayare se nAme udaiekhaiekhaovasamanipphane? udaietti manusse khaovasamiAiM iMdiAI, esa NaM se nAme udaiekhaiekhaovasamanipphanne 4, kayare se nAme udaiekhaiepAriNAmianiSphanne? udaietti manusse khaiaMsammattaM pAriNAmie jIve, esaNaM se nAme. udaiekhaiepAriNAmianipphane 5, kayare se nAme udeiekhaovasamiepAriNAmianipphane?, udaietti manusse khaovasamiAI iMdiAI pAriNAmie jIve, esa naM se nAme udaiekhaovasamiepAriNAmianipphane 6, kayare se nAme uvasamiekhaiekhaovasamanipphanne ?, uvasaMtA kasAyA khaiaM sammattaM khaovasamiAiM iMdiAI, esa NaM se nAme uvasamiekhaiekhaovasamanipphanne 7, kayare se nAme uvasamiekhaiepAriNAmianipphanne ?, 30/23 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM uvasaMtA kasAyA khaiaMsammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme uvasamiekhaie pAriNAmianiSphanne 8, kayare se nAme uvasamiekhaovasamiepAriNAmianipphane?, uvasaMtA kasAyA khaovasamiAiMiMdiAiMpAriNAmie jIve, esaNaM se nAme uvasamiekhaovasamiepAriNAmianipphane 9, kayaresenAmekhaiekhaovasamiepAriNAmianiSphoTa, khaiaMsammattaMakhovasamiAiM iMdiAI pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme khaiekhaovasamiepAriNAmianiSphanne 10 / .etadapyaudayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvapaJcakaM bhUmyAdAvAlikhya tata AdyabhAvadvayasyoparitanabhAvatrayeNa saha cAraNAyAM labdhAstrayaH, ityAdikrameNa dazApi bhAvanIyAH, etAneva svarUpato vivarISurAha__ kayare se nAme udaieuvasamie'ityAdi, vyAkhyA pUrvAnusArato'trApi kartavyA, navaramatraudayikakSAyikapAriNAmikabhAvatrayaniSpannaH paJcamo bhaGgaH kevalinaH saMbhavati, tathAhi audayikI manuSyagatiH kSAyikANi jJAnadarzanacAritrANi pAriNAmikaM tu jIvatvamityete trayo bhAvAstasya bhavanti, aupazamikastviha nAsti, mohanIyAzrayatvena tasyoktatvAt, mohanIyasya ca kevalInyasambhavAt, tathA kSAyopazamiko'pyatrApAsya eva, kSAyopazamikAnAmindriyAdipadArthAnAmasyAsambhavAd, 'atIndriyAH kevalina' ityAdivacanAt, tasmAt pArizeSyAdyathoktabhAvatrayaniSpannaH paJcamo bhaGgaH kevalinaH sambhavati, SaSThastvaudayikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpanno nArakAdigaticatuSTye'pisaMbhavati, tathAhi-audayikIanyatarAgatiH kSAyopaMzAmikAnIndriyANi pAriNAmikaM jIvatvamityevametadbhAvatrayaM sarvAsyapi gatiSu jIvAnAM prApyata iti, zeSAstvaSTau trikayogAH prarUpaNAmAtraM, kApyasambhavAditi bhAvanIyaM / catuSkasaMyogonnirdizannAha mU.(163 vartate) tattha NaM te je taM paMca caukkasaMjogA te naM ime-atthi nAme udaieuvasamiekhaiekhaovasamanipphanne 1 atthi nAme udaieuvasamiekhaiepariNAmianiSphanne 2 asthi nAme udaieuvasamiekhaovasamiepAriNAmianiSphane 3 asthi nAme udaiekhaiekhaovasamie-pAriNamianipphanne 4 atthi nAme uvasamiekhaiekhahaovasamiepAriNAmianipphane 5, __ kayare se nAme udaieuvasamiekhaiekhaovasamanipphane?, udaiettimanusse uvasaMtA kasAyA khaiaMsammattaM khaovasamiAiMiMdiAI, esa se nAme udaieuvasamiekhaiekhaovasaminipphane 1, kayare se nAme udaieuvasamiekhaiepAriNAmianipphane?, udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaiaMsammattaM pAriNAmie jIve, esa naM se nAme udaieuvasamiekhaiepAriNAmianipphanne 2, kayare se nAme udaieuvasamiekhaovasamiepAriNAmianiSphanne?, udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaovasamiAiM iMdiAI pAriNAmie jIve, esa naM se nAme udaieuvasamiekhaova0 pAriNA0 3, kayera se nAmaM udavaikhaiekhaovasamiepAriNAmianipphanne?, udaietti manusse khaiaMsammattaM akhovasamiAiM iMdiAI pAriNAmie jIve, esanaMse nAme udaiekhaiekhaovasamiepAriNAmianiSphane4, kayare se nAme uvasamiekhaiekhaovasamiepAriNAmianiSphanne?, uvasaMtA kasAyA khaiaMsammattaM khaovasamiAiMiMdiAiM For Pre Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 163 355 pAriNAmie jIve, esa naM se nAme uvasamiekhaiekhaovasamiepAriNAmianipphanne 5 / vR. bhaGgakaracanA akRcchrAvaseyaiva / idAnIM tAneva paJca bhaGgAn vyAcikhyAsurAha-'kayare se nAme udaie' ityAdi, bhAvanA pUrvAbhihitAnuguNyena kartavyA, navaramatraudayikaupazamikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpannastRtIyabhaGgo gaticatuSTaye'pi saMbhavati, tathAhi - audayikI anyatarA gatiH nArakatiryagdevagatiSu prathamasamyaktvalAbhakAle eva upazamabhAvo bhavati manuSyagatau tu tatropazama zreNyAM caupazamikaM samyaktvaM kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM jIvatvamityevabhayaM bhaGgakaH sarvAsu gatiSu labhyate, yattviha sUtre proktam- 'udaietti manusse uvasaMtA kasAya'tti, tattu manuSyagatyapekSayaiva draSTavyaM manuSyatvodayasyopazamazreNyAM kaSAyopazamasya ca tasyAmeva bhAvAd, asya copalakSaNamAtratvAditi, evamaudayika kSAyikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpannazcaturthabhaGgo'pi catusRSvapi gatiSu saMbhavati, bhAvanA tvanantaroktatRtIyabhaGgakavadeva kartavyA, navaramopazamikasamyaktvasthAne kSAyikasamyaktvaM vAcyam, asti ca kSAyikasamyaktvaM sarvAsvapi gatiSu, nArakatiryagdevagatiSu pUrvapratipannasyaiva, manuSyagatau tu pUrvapratipannasya pratipadyamAnakasya ca tasyAnyatra pratipAditatvAditi, tasmAdatrApyetau dvau bhaGgako sambhavinau, zeSAstu trayaH saMvRttimAtraM tadrUpeNa vastunyasambhavAditi / sAmprataM paJcakasaMyogamekaM prarUpayannAha mU. (163 vartate )tattha NaM je se ekke paMcagasaMjoe se NaM ime - atthi nAme udaieuvasamiekhaovasamiekhaiepAriNAmianipphanne 1, kayare se nAme udaueuvasamiekhaiekhaovasamiepAriNAmianipphanne ?, udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaiaM sammattaM khaovasamiAI iMdiAI pAriNAmie jIve, esa naM se nAme jAva pAriNAmianipphanne, se taM saMnnivAie, se taM channAme / vR. ayaM ca savivaraNaH sugama eva, kevalaM kSAyikaH samyagdRSTiH san yaH upazama zreNIM pratipadyate tasyAyaM bhaGgakaH saMbhavati, nAnyasya, samuditabhAvapaJcakasyAsya tatraiva bhAvAditi paramArthaH, tadevameko dvikasaMyogabhaGgako dvau dvau trikayogacatuSkayogabhaGgakAvekastvayaM paJcakayoga ityete SaD bhaGgakA atra sambhavinaH, pratipAditAH, zeSAstu viMzatiH saMyogotthAnamAtratayaiva prarUpitA iti sthitam, eteSu ca SaTsu bhaGgakeSu madhye ekastrikasaMyogo dvau catuSkasaMyogAvityete trayo'pi pratyekaM catasRSvapi gatiSu saMbhavantIti nirNItam, atho gaticatuSTaya bhedAt te kila dvAdaza (vi) - vakSyante, ye tu zeSA dvikayogatrikayogapaJcakayogalakSaNAsrayo bhaGgAH siddhakevalyupazAntamohAnAM yathAkramaM nirNItAH te yathoktaikaikasthAnasambhavitvAt tray evetyanayA vivakSayA'yaM sAnnipAtiko bhAva: sthAnAntare paJcadazavidha ukto dRSTavyo, yadAha- 'aviruddhasannivAiya bheyA ebheva pannarasa 'tti, 'se taM sannivAie 'tti nigamanam / uktaH sAnnipAtiko bhAvaH, tadbhaNane coktAH SaDapi bhAvAH, te ca tadvAcakairnAmabhirvinA prarUpayituM na zakyanta iti tadvAcakAnyaudayikAdIni nAmAnyapyaktAni, etaizca SaDbhirapi dharmAstikAyAdeH samastayApi vastunaH saMgrahAt SaTprakAraM sat sarvasyApi vastuno nAma SaDAmetyanayA dizA sarvamidaM bhAvanIyaM, 'se taM channAme 'tti nigamanam // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM uktaM SaDnAma, atha saptanAmaM nirUpayitumAhamU.(164)se kiM taM sattanAme?, 2 satta sarA pannattA, taMjahAvR.'svR zabdopatApayo'riti svaraNAni svarAH-dhvanivizeSAH te ca sapta, tadyathAmU.(165) sajje risahe gaMdhAre, majjhime paMcame sre| revae (dhevae) ceva nesAe, sarA satta viaahiaa|| vR. 'saJje 'tti zloko, vyAkhyA SaDbhyo jAtaH SaDjaH uktaM ca __ "nAsAM kaNThamurastAlu, jihvAM dantA~zca sNshritH| _SaDbhiH saMjAyate yasmAt, tasmAt SaDja iti smRtH||" tathA RSabho-vRSabhastadvat yo vartate sa RSabhaH, Aha ca "vAyuH samutthito nAbheH, knntthshiirsssmaahtH| nardan vRSabhavad yasmAt, tasmAdRSabha ucyte||" tathA gandho vidyate yasya sa gandhAraH, sa eva gAndhAro-gandhavAhavizeSa ityarthaH, abhANi ca "vAyuH samutthito nAbhe<Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 mUlaM-165 svarAnnAmato nirUpya kAraNatastAnevAbhidhitsurAhamU.(166)eesiNaM sattaNhaM sarANaM satta sarahANA pannattA, taMjahAmU.(167) sajjaM ca aggajIhAe ureNa risahaM srN| kaMThuggaeNa gaMdhAraM, majjhajIhAe mjjhimN|| mU.(168) nAsAe paMcamaM bUA, daMtoTeNa arevtN| bhamuhakkheveNa nesAyaM, sarahANA viaahiaa|| mU. (169) satta sarA jIvaNissiA pannattA, taMjahAmU. (170) sajjaM ravai maUro, kukkuDo risabhaM srN| haMso ravai gaMdhAraM, majjhima gvelgaa| mU. (171) aha kusumasaMbhave kAle, koilA paMcamaM srN| - chaTuM ca sArasA kuMcA, nesAyaM sttmNgo| mU.(172)satta sarA ajIvanissiA pannattA, taMjahAmU.(173) sajja ravai muaMgo, gomuhI risahaM srN| saMkho ravai gaMdhAraM, majjhimaM puNa jhllrii|| mU. (174) cauccaraNapaiTThANA, gohiA srN| ADaMbaro revaiyaM, mahAbherI asattamaM // 31 // vR. tatra nAmerutthitho'vikArI svara Abhogato'nAbhogato vA yadava jihvAdisthAnaM prApya vizeSamAsAdayati tat svarasyopakArakamataH svarasthAnamucyate, tatra 'saJja' mityAdizlokadvayaM sugama, navaraM cakAro'vadhAraNe SaDjameva prathamasvaralakSaNaM brUyAt, kayetyAha-agrabhUtA jihvA agrajihvA jihvAgramityarthastayA, iha yadyapiSaDjabhaNane sthAnAntarANyapikaNThAdIni vyApriyante agrajihvA ca svarAntareSu vyApriyate tathApi sA tatra bahuvyApAravatItikRtvA tathA tameva bruyAdityuktam, imamatra hRdayama-SaDjasvaro'grajihvAM prApya viziSTAMa vyaktimAsAdayatyatastadapekSayA sA svarasthAnamucyate, evamanyatrApi bhAvanA kAryA, uro-vakSastena RSabhaM svaraM, bruyAditi sarvatra sambadhyate, ___ 'kaMThuggaeNaM'ti kaNThAdudgamanamudgatiH-svaraniSpattihetubhUtA kriyAatena kaNThodgatena gAndhAraM, jihvAyA madhyo bhAgo madhyajihvA tayA madhyamaM, tathA dantAzcauSThau ca dantoSThaM tena dhaivata raivataM veti bhratkSepAvaSTambhena nissaadmiti|| ita UrdhvaM sarvaM nigadasiddhameva, navaraM jIvanissiya'tti jIvAzritAH jIvemyo vA nisRtAnirgatAH, 'sajhaM ravaI'tyAdizlokaH, ravati-nadati 'gavela'tti gAvazca elakAzca UraNakA gavelakAH, athavA gavelakA-UraNakA eva, 'aha kusume'tyAdi, atheti vizeSaNArtho, vizeSaNArthatA caivaM-yathA gavelakA avizeSeNa madhyamasvaraM nadanti na tathA paJcamaM kokilaH, api tu vanaspatiSu bAhulyena kusumAnAM-mallikApATalAdInAM sambhavo yasmin kAle sa tathA tasmin, madhumAsa ityarthaH, - 'ajIvanissiya'tti tathaiva, navaramajIveSvapi mRdaGgAdiSu jIvavyApArotthApitA evAmI Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mantavyAH, aparaM SaDjAdInAM mRdaGgAdiSu yadyapi nAzAkaNThAdyutpannatvalakSaNo vyutpattyoM na ghaTate tathApi sAdRzyAt tadbhAvo'vagantavayaH, 'saJja'mityAdizlokadvayaM, gomukhI-kAhalA yasyA mukhe gozRGgAdi vastu dIyata iti, caturbhizcaraNaiH pratiSThAnam-avasthAnaM bhuvi yasyAH sA godhA carmAvanaddhA godhikA-vAdyavizeSo dardariketyaparanAmnA prasiddhA, ADambara:-paTahaH, mU.(175) eesiNaM sattaNhaM sarANaM satta saralakkhaNA pannattA, taMjahAmU. (176) sajjeNa lahaI vitti, kayaM ca na vinssi| gAvo puttA ya mittA ya, nArINaM hoi vllho|| mU.(177) risaheNa u esajjaM(pasejja) senAvaccaM dhanAni / vatthagaMdhamalaMkAraM, ithio sayanAni y| mU.(178) gaMdhAre gatijuttiNNA, vajjavittI klaahiaa| havaMti kaiNo dhannA, je anne stthpaargaa| mU.(179) majjhimasaramaMtA u, havaMti suhjiivinno| khAyaI piyaI deI, mjjhimsrmssio| mU.(180) paMcamasaramaMtA u, havaMti puhviipii| sUrA saMgahakattAro, aneggnnnaaygaa|| mU.(181) revayasaramaMtA u, havaMti duhjiivinno| kucelA ya kuvittI ya, corA cNddaalmutttthiyaa| mU. ( 182) nisAyasaramaMtA u, hoMti klhkaargaa| jaMghAcarA lehavAhA, hiMDagA bhAravAhagA / / vR. eteSAM saptAnAM svarANAM pratyekaM lakSaNasya vicinnatvAt sapta svaralakSaNAni-yathAsvaM phalaprAptyavyabhicArINi svaratattvAni bhavanti, tAnyeva phalata Aha-'saJjeNe'tyAdi saptazlokAH SaDjena labhate vRttim, ayamarthaH-SaDjasyedaM lakSaNaM-svarUpa masti yena tasmin sati vRttijIvanaM labhate prANI, etacca manuSyApekSayA lakSayate, vRttilAbhAdInAM tatraiva ghaTanAt, kRtaM ca na vinazyati, tasyeti zeSaH, niSphalArambho na bhavatItyarthaH, gAvaH putrAzca mitrANi ca bhavantIti shessH| __ gAndhAregItayuktijJA varyavRttayaH-pradhAnajIvikA: kalAbhiradhikAH kavayaH-kAvyakartAraH prAjJA:-sadbodhA: ye coktebhyo gItayuktijJAdibhyo'nye-zAstrapAragAH caturvedizAstrapAragAminaste bhvntiiti| zakunena-zyenalakSaNena caranti pApachi kurvanti zakunAn vAghnantIti zAkunikAH, vAgurAmRgabandhanaM tayA carantIti vAgurikAH, zUkareNa sannihitena zUkaravadhArthaM caranti zUkarAn vA jantIti zaukarikAH, mauSTikA mallA iti| pAThAntarANyapyuktAnusAreNa vyaakhyeyaani| mU. ( 183)eesiNaM sattaNhaM sarANaM tao gAmA pannattA, taMjahA-sajjagAme majjhimagAme gaMdhAragAme, sajjagAmassa naM satta mucchaNAo, pannattAo, taMjahA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 mUlaM-184 mU.(184) maggI koraviA hariyA, rayaNI asArakaMtA y| chaTThI asArasI nAma, suddhasajjA ya sttmaa| mU.(185)majjhimagAmassa NaM satta mucchaNAo pannattAo, taMjahA mU.(186) uttaramaMdA rayaNI, uttarA uttraasmaa| samokkaMtA ya sovIrA, abhirUvA hoi sttmaa| mU.( 187) gaMdhAragAmassa NaM satta mucchaNAo pannattAo, taMjahAmU.(188) naMdI akhuDDiA pUrimA ya cautthI asuddhgNdhaaraa| uttaragaMdhArAvi asA paMcamiA havai mucchaa| mU.(189) suTTattaramAyAmA sA chaTThI savvao ya naayvvaa| aha uttarAyayA koDimA ya sA sattamI mucchaa| vR etaccirantanamunigAthAbhyAM vyAkhyAyate-yathA "saJjAitihAgAmo, sasamUho mucchaNANa viddeo| tA satta ekkamekke to sattasarANa igavIsA / / 1 / / annannasaravisese uppAyaMtassa mucchaNA bhnniyaa| kattA va mucchio iva kuNaI mucchaMva so vatti // 2 // " kartA vA mUcchita iva tAH karotIti mUrcchanA ucyante, 'mucchaM va so vatti' mUrcchanniva vA sa kartA tAH karotIti mUrcchanA ucyanta ityarthaH, maGgIprabhRtInAM caikaviMzatimUrcchanAnAM svaravizeSAH pUrvagatasvaraprAbhRte bhaNitAH, idAnIM tu tadvinirgatebhyo bharatavizAkhilAdizAtrebhyo vijJeyA iti / mU.(190) satta sarA karo havaMti? gIyassa kA havai jonnii| kaisamayA osAsA, kai vA gIyassa aagaaraa|| mU.(191) satta sarA nAbhIo havaMti gIyaM ca ruiyjonnii| pAyasamA UsAsA tini ya gIyassa AgArA / / mU. (192) Aimau ArabhaMtA samuvvahantA ya mjjhyaarNmi| avasAne ujjhaMtA tinnivi gIyassa AgArA / vR.iha catvAraH praznAH, tatra kRtaH iti kasmAt sthAnAt saptasvarA utpadyante, kA yoniriti kA jAtiH, tathA kati samayA yeSu te katisamayA-ucchAsAH, kiMparimANakAlA ityarthaH, tathA AkArA:-AkRtayaH svarUpANi ityarthaH / uttaramAha-'satta sarA nAbhIo'ityAdigAthA spaSTA, navaraMruditaM yoniH-samAnarUpatayA jAtiryasya tad ditayonikaM, pAdasamA ucchAsAH, yAvadbhiH samayairvRttasya pAdaH samApyate tAvatsamayA ucchAsA gIte bhavantItyartha: AkArAnAha-'Ai'gAhA, trayo gItasyAkArA:-svarUpavizeSalakSaNA bhavanti iti paryante sambandhaH, kiM kurvANA ityAha'AraMbhanta'tti ArambhamANA gItamiti gamyate, kathaMbhUtamityAha-'Aimau'tti Adau-prathamato mRdu-komalaM AdimRdu, tathA samudvahantazca-kurvantazca mahatIM gItadhvanimiti gamyate, 'madhyakAre' madhyamabhAge, tathA avasAne ca kSapayanto, gItadhvani mandrIkurvanti ityarthaH, Adau mRdu madhye tAraM paryante mandraM gItaM kartavyam, ata ete mRdutAdayasrayo gItasyAkArA bhavantIti taatpryN| kintu Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 mU. ( 193 ) mU. ( 194 ) mU. (195) mU. (196) mU. (197) mU. (198 ) mU. (199 ) mU. ( 200 ) mU. (201 ) mU. (202 ) mU. (203) anuyogadvAra - cUlikAsUtraM chaddose aTThagaNe tini a vittAiM do ya bhaNiIo / jo nAhI so gAhii, susikkhio raMgamajjhami // bhIaM dua uppicchaM uttAlaM ca kamaso muneavvaM / kAgassamanunAsaM chadosA hoMti geassa // putraM rattaM ca alaMkiaM ca vattaM ca tahevamavighuTuM / mahuraM samaM sulaliaM aTTha guNA hoMti geassa // urakaMThasiravisuddhaM ca gijjate mauaribhiapadabaddhaM / samatAlapaDukkhevaM sattassarasI bharaM gIyaM // akkharasamaM padasamaM tAlasamaM layasamaM ca gehasamaM / nIsasiosasiasamaM saMcArasamaM sarA satta // niddosaM sAramaMtaM ca, heujuttamalaMkiyaM / uvanIaM sovayAraM ca, miaM mahurameva ya // samu addhasamaM ceva, savvattha visamaM ca jaM / tinni vittapayArAI, cautthaM novalabbhai / / sakkayA pAyayA ceva, bhaNiIo hoMti doni vA / saramaMDalaMmi gijjaMte, pasatthA isi bhAsiA // kesI gAya mahuraM kesI gAyai kharaM ca rukkhaM ca / kesI gAyai cauraM kesI a vilaMbiaM daMtaM kesI ? // vissaraM puNa kerisI / gAthA'dhikamidaM / gorI gAyati mahuraM sAmA gAyai kharaM ca rukkhaM ca / kAlI gAyai cauraM kANA ya vilaMbiaM dutaM aMdhA // vissaraM puNa piMgalA / gAthA'dhikamidamapi / satta sarA tao gAmA, mucchaNA ikkavIsaI / tANA egUnapannAsaM sammattaM saramaMDalaM // setaM sattanAme | mU. ( 204 ) vR. SaD doSA varjanIyAstAnAha - 'mIyaM 'gAhA bhItamuntrastamAnasaM yadgIyate ityeko doSaH 1 drutaM - tvaritam 2, uppichaMzvAsayuktaM tvaritaM ca pAThAntareNa 'rahassaM 'tti hrasvasvaraM laghuzabdamityarthaH 3, uttAlam-ut-prAbalyArthe atitAlamasthAnatAlaM cetyartha: tAlastu kaMsikAdizabdavizeSaH 4 kAkasvaraM- zlakSaNA zravyasvaram 5, anunAsaM- nAsAkRtasvaram 6 ete SaD doSA gItasya bhavanti / aSTau guNAnAha - 'puNNaM' gAhA, svarakalAbhiH sarvAbhirapi yuktaM kurvataH pUrNaM 1, geyarAgeNa raktasya-bhAvitasya raktam 2, anyAnyasphuTazubhasvaravizeSANAM karaNAdalaMkRtam 3, akSarasvaraphuTakaraNAdavyaktaM 4, vikrozanamiva yadvisvaraM na bhavati tadavighuSTaM 5, madhumattakokilArutavanmadhurasvaraM 6, tAlavaMzasvarAdisamanutaM samaM 7, svaragholanAprakAreNa suSThu - atizayena Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-204 361 lalatIva yat sukumAlaM tat sulalitam 8, ete aSTau guNA gItasya bhavanti, etadvirahitaM tu vaDimbanAmAtrameva tditi| ki copalakSaNatvAdanye'pi gItaguNA bhavanti tAnAha-'ura' gAhA, cakAro geyaguNAntarasamuccArthaH, ura:kaNThazirovizuddhaM ca, ayamarthaH-yadhurasi svaro vizAlasturyurovizuddhaM, kaNThe yadi svaro vartito'tisphuTitazca tadA kaNThavizuddhaM zirasi prApto yadi nAnunAsikastataH zisevizuddham, athavA ura:kaNThazirassu zleSmaNA'vyAkuleSu vizuddheSu prazasteSu yadgIyate tadura:kaNThazirovizuddhaM, gIyate geyamiti saMbadhyate, kiMviziSTamityAha-mRdukaM mRdunA-aniSThureNa svareNa yadgIyate tanmRdukaM, yatrAkSareSu gholanayA saMcaran svaro raGgatIvatat gholanAbahulaM riGgitaM, geyapadairbaddhaM-viziSTaviracanAyA racitaM padabaddhaM, tatazca padatrayasya karmadhArayaH, 'samatAlapaDukkhevaM'ti tAlazabdena hastatAlAsamuttha upacArAcchabdo vivakSitaH, murajakAMsikAdigItopakArakAtodyAnAM dhvaniH pratyutkSepa: nartakIpadaprakSepalakSaNo vA pratyutkSepaH, samau gItasvareNa tAlapratyutkSepau yatra tat samatAlapratyutkSepaM, 'sattassarasIbharaM'ti sapta svarAH sImaranti-akSarAdibhiH samA yatra tatsaptasvarasIbharaMgItamiti, te cAmI sapta svarA:___ 'akkharasamaM'gAhA, yatra dIrgha akSare dIrgho gItasvaraH kriyate husve husvaH plute plutaH sAnunAsike tu sAnunAsikaH tadakSarasamaM yadgItapadaM-nAmikAdikaM yatra svare anupAti bhavati tat tatraiva yatra gIyate tat padasamaM, yatparasparAbhihatahastatAlasvarAnusAriNA svareNa gIyate tattAlasamaM, zRGgadAdyinyataravastumayenAMgulIkozakena samAhate tantrIsvaraprakAro layastamanusaratA svareNa yadgIyate tallayasamaM, prathamato vaMzatantrAdibhiryaH svo gRhItastatsamena svareNa gIyamAnaM grahasamaM, niHzvasitocchasitamAnamanatikramato yadgeyaM tanniHzvasitocchasitasamaM, vaMzatantryAdiSvevAMgulIsaJcArasamaM yadgIyate ttsnycaarsmm| evamete svarAH sapta bhavanti, idamuktaM bhavati-eko'pi gItasvaro'kSarapadAdibhiH saptabhiH sthAnaiH saha samatvaM pratipadyamAnaH saptadhAtvamanubhavatItyevaM saptasvarA akSarAdibhiH samA darzitA bhvntiiti| ___ gIte ca yaH sUtrabandhaH so'STaguNa eva kartavya ityAha-'niddosa'mityAdi, tatra 'aliyamuvaghAyajaNaya'mityAdidvAtriMzatsUtradoSarahitaM nirdoSaM 1 viziSTArthayuktaM sAravat 2 gItanibaddhArthagamakahetuyuktatayA dRbdhaM hetuyuktam 3 upamAdyalaGkArayuktamalaMkRtam 4 upasaMhAropanayayuktamupanItam 5 aniSThurAviruddhAlaJjanIyArthavAcakaM sAnuprAsaM vA sopacAram 6 ativacanavistararahitaM saMkSiptAkSaraM mitaM 7 madhuraM zravyazabdArthaM 8 geyaM bhavatIti shessH| "tinni ya vittAiMti yaduktaM, tatrAha-'sama'mityAdi, yatra vRtte caturvapi pAdeSu saGghayayA samAnyakSarANi bhavanti tatsamaM, yatra prathamatRtIyayordvitIyacaturthayozca pAdayorakSarasaMkhyAsamatvaM tadarddhasamaM, yattu sarvatra sarvapAdeSvakSarasaGkhyAvaiSamyopetaM tadviSamaM, 'jati yasmAdvRttaM bhavatIti zeSaH, tasmAt traya eva vRttaprakArA bhavanti, caturthastu prakAro nopalabhyate'sattvAdityarthaH, evamanyathA'pyavirodhato vyaakhyemidmiti| 'dunniya bhaNiIo'tti yaduktaM tatrAha-'sakkAe'tyAdi, bhaNitirbhASA svaramaNDale-SaDjAdi Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM svarasamUhe, zeSaM kaNThyaM, gItavicAraprastAvAdidamapi pRcchati- kesI gAyaI' tyAdipraznagAthA sugamA, navaraM ke si'tti kIdRzI strI ityarthaH, 'svara'ti svarasthAnaM, rUkSaM pratItaM, caturaM-dakSam, vilambitaM-parimantharaM, drutaM shiighrmiti| vissaraM puNa kerisi'tti gaanaa'dhikaamidN| ___ atra krameNottaramAha-'gorI gAyai mahura'mityAdi, atrApi vissaraMpuNa piMgala'tti gAthA'dhikameva, vyAkhyA sukaraiva, navaraM-piGgalA-kapilA ityarthaH / samastasvaramaNDalasaMkSepAbhidhAnenopasaMharanAha-'sattasare' tyAdi, tatA tantrI tAno bhaNyate, tatra SaDjAdayaH svazaH pratyeka saptabhistAnairgIyanta ityevamekonapaJcAzattAnAH saptatantrikAyAM vINAyAM bhvntiiti| evaM tadanusAreNaikatantrIkAyAM tritantrikAyAM kaNThenApi vAgIyamAnA ekonapaJcAzadeva tAnA bhvntiiti| tadevametaiH SaDjAdibhiH saptabhirnAmabhiH sarvasyApi svaramaNDalasyAbhidhAnAt satanAmedamucyate, 'se taM sattanAme'tti nigmnm| athASTanAma pratipAdayannAhamU.(205) se kiM taM aTThavihA vayaNavibhattI pannattA, taMjahAmU.(206) nidese paDhamA hoi, bitiA uvesn| taiyA karaNami kayA, cautthI sNpvaaynne| mU.(207) paMcamI a avAyANe, chaTThI sssaamivaaynne| sattamI sannihAnaMtthe aTThamA''maMtaNI bhve|| mU.(208) tattha paDhamA vibhattI niddese so imo ahaM vtti| biiA puNa uvaese bhaNa kuNasu imaM va taM vatti / mU.(209) taiA karaNami kayA bhaNiaMca kayaM ca teNa va mae vaa| ___haMdi namo sAhAe havai cautthI pyaannmi|| mU. (210) AvaNya givha ya eto iutti vA paMcamI avaayaanne| chaTThI tassa imassa va gayassa vA saamisNbNdhe| . mU.(211) havai paNa sattamI taM imami AhArakAlabhAve / AmaMtaNI bhave aTThamI ujaha he juvAnatti // mU.(212) . setaM adnaame| vR.ucyanta iti vacanAni-vastuvAcIni vibhajyate-prakaTIkriyate artho'nayeti vibhaktiH / vacanAnAM vibhaktirvacanavibhaktiH, nAkhyAtavibhaktirapitu nAmavibhaktiH prathamAdiketi bhAvaH, sA cASTavidhA tIrthakaragaNadharaiH, prajJaptA, kA punariyamityAzaGkaya yasminnarthe yAvidhIyate tatsahitAmaSTavidhAmapi vibhaktiM darzayitumAha_ 'tadyathe'tyAdi 'niddese' ityAdizlokadvayaM nigadasiddhaM, navaraM-liGgArthamAtrapratipAdanaM nirdezaH, tatra si au jasiti prathamA vibhaktirbhavati, anyatarakriyAyAM pravartanecchotpAdanamupadezastasmin am sau zas iti dvitiyA vibhaktirbhavati, upalakSaNamAnaM cedaM, kaTaM karotItyAdiSUpadezamantareNApi dvitIyAvidhAnAda, evamanyatrApi yathAsambhavaM vAcyaM, vivakSitakriyAsAdhakatamaM karaNaM tasmiMstRtIyA kRtA'vihitA, sampradIyate yasmai tadgavAdidAnaviSayabhUtaM sampradAnaM tasmi~ Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 212 363 caturthI vihitA, apAdIyate - viyujyate yasmAt tadviyujyamAnAvadhibhUtamapAdAnu tatra paJcamI vihitA, svam - AtmIyaM sacittAdi svAmI rAjAdiH tayorvacane tatsambandhapratipAdane SaSThI vihitetyarthaH, saMnidhIyate - AdhIyate yasmi~statsannidhAnam - AdhArastadevArthaH 2 tasmin saptamI vihitA, aSTamI sambuddhiH- AmantraNI bhaved, AmantraNArthe vidhIyata ityarthaH / atra enamevArthaM sodAharaNamAha- 'tattha paDhame' tyAdigAthAzcatastro gatArthA eva, navaraM prathamA vibhaktirnirdeze, ka yathetyAha- 'so'tti saH tathA 'imo 'tti ayaM 'ahaM' ti ahaM vAzabda udAharaNAntarasUcakaH, upadeze dvitIyA, kvayathetyAha-bhaNa kuru vA, kiM tadityAha - 'idaM' pratyakSaM tadvAparokSamiti, tRtIyA karaNe ka yathetyAha- bhaNitaM vA kRtaM vA, kenetyAha- tena vA mayA veti, yadyapi kartari tRtIyA pratIyate, tathApi vivakSAdhInatvAt kArakapravRttestena mayA vA kRtvA bhaNitaM kRtaM vA, devadatteneti gamyata iti, evaM karaNavivakSA'pi na duSyatIti lakSayAmaH, tattvaM tu bahuzrutA bhavatItyeke, anye tUpAdhyAyAya gAM dadAtItyAdiSveva sampradAne caturthImicchanti, apanaya gRhANa etasmAdito vetyevamapAdAne paJcamI, tasyAtasya gatasya kasya? - bhRtyAderiti gamyate, ityevaM svasvAmisambandhe SaSThI, tadvastu badarAdikaM asmin kuNDAdau tiSThatIti gamyate, ityevamAdhAre saptamI bhavati, tathA 'kAlabhAve a'tti kAlabhAvayozceyaM dRSTavyA, tatra kAle yathA madhau ramate, bhAve tu cAritre'vatiSThate, AmantraNe bhavedaSTamI yathA he yuvanniti, vRddhavaiyAkaraNadarzanena ceyamaSTamI gaNyate, aidaMyugInAnAM tvasau prathamaiveti mantavyamiti / iha ca nAmavicAra prastAvAt prathamAdivibhaktyantaM nAmaiva gRhyate, tathA (cA) STavibhaktibhedAdaSTavidhaM bhavati, na ca prathamAdivibhaktyintanAmASTakamantareNAparaM nAmAsti, ato'nena nAmASTakena sarvasya vastuno'bhidhAnadvAreNa saMgrahAdaSTanAmedamucyate iti bhAvArtha: 'setaM aTThanAme 'tti nigmnm| atha navanAma nirdizayannAha mU. (213 ) se kiM taM navanAme, 2 nava kavvarasA patrattA / mU. ( 214 ) vIro siMgAro abbhuo a roddo a hoi boddhavvau / / velaNao bIbhaccho hAso kaluNo pasaMto a|| vRM. navanAmni nava kAvyarasAH prajJaptAH, tatra kaverabhiprAyaH kAvyaM, rasyante - antarAtmanA'nubhUyanta iti rasAH, tattatsahakArikAraNasannidhAnodbhUtAzcetovikAravizeSA ityarthaH, uktaM ca"bAhyArthalambano yastu, vikAro mAnaso bhavet / sa bhAvaH kathyateM sadbhistasyotkarSo rasaH smRtaH // " kAvyeSUpanibaddhA rasAH kAvyarasAH- vIrazRGgArAdayaH, tAnevAha - 'vIro siMgArI' ityAdigAthA sugamA, navaraM 'zUra vIra vikrAntA' viti vIrayati - vikrAmayati tyAgatapovairinigraheSu prerayati prANinamityuttamaprakRtipuruSacaritazravaNAdihetusamudbhUto dAnAdyutsAhaprakarSAtmako vIro, rasa iti sarvatra gamyate ?, zRGgaM-sarvarasebhyaH paramaprakarSakoTilakSaNamiyati-gacchatIti kamanIyakAminIdarzanAdisambhavo ratiprakarSAtmakaH zRGgAraH, sarvarasapradhAna ityarthaH, ata eva / "zRGgArahAsyakaruNA, raudravIrabhayAnakAH / bIbhatsA'dbhutazAntAzca, nava nATya rasAH smRtAH // " Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM __ ityAdiSvayaM sarvarasAnAmAdAmeva paThyate, atra tu tyAgatapoguNo vIrarase vartate, tyAgatapasI ca 'tyAgo guNo guNazatAdhadhiko mato me' 'paraM lokAtigaMdhAma, tapaH zrutamiti dvaya' mityAdivacanAt samastaguNapradhAna ityanayA vivakSayA vIrarasasyAdAvupanyAsa iti 2, zrutaM zilpaM tyAgatapa:zauryakarmAdi vA sakalabhuvanAtizAyi kimapyapUrvaM vastvadbhutamucyate, taddarzanazravaNAdibhyo jAto raso'pyupacArAdvismayarUpo'dbhutaH 3, rodayati-atidAruNatayA azrUNi mocayatIti raudraM-ripujanamahAraNyAndhakArAdi, taddarzanAdyudbhavo vikRtAdhyavasAyorUpo raso'pi raudraH 4, vrIDayati-laJjAmutpAdayatIti laJjanIyavastudarzanAdiprabhavo manovyalokatAdisvarUpo vIDanakaH, asya sthAne bhayajanakasaMgrAmAdivastudarzananAdiprabhavo bhayAnako rasaH paThyate anyatra, saceha raudrarasAntarbhAvavivakSaNAt pRthag noktaH 5, zukrazoNitoccAraprazravaNAdyaniSThamudvejanIyaM vastu bIbhatsamucyate, taddarzanazravaNAdiprabhavo jugupsAprakarSasvarUpo raso'pi bIbhatsaH 6, vikRtAsambaddhaparavacanaveSAlaGkArAdihAsyAhapadArthaprabhavo manaHprakarSAdiceSTAtmako raso'pi hAsyaH 7, kRtsitaM rautyaneneti niruktavazAt karuNaH karuNAspadatvAt karuNaH priyaviprayogAdiduHkhahetusamutthaH zokaprakarSasvarUpaH karuNo rasa ityarthaH 8, prazAmyati krodhAdijanitautsukyarahito bhavatyaneneti prazAntaH, paramaguruvacaHzravaNAdihetusamullasita upazama-. prakarSAtmA prazAnto rasa ityalaM vistareNa 9 // etAneva lakSaNAdidvAreNa bibhaNiSurvIrarasaM tAvallakSaNato nirUpayannAhamU. (215) tattha pariccAyami atavacaraNe sattujanavinAse / ___ ananusayadhitiparakkamaliMgo vIro raso hoi| mU. ( 216)vIro raso jahA-so nAma mahAvIro jo rajjaM payahiUNa pvvio| kAmakohamahAsattUpakkhanigghAyaNaM kunni|| vR. 'tatra' teSu navasu raseSu madhye 'parityAge' dAne 'tapazcaraNe' tapovidhAne zatrujanavinAze ca yathAsaGkhyamananuzayadhRtiparAkramacihno vIro raso bhavati-idamuktaM bhavati-dAne datte yadA'nuzayogarvaH pazcAttApo vA taM na karoti, tapasi ca kRte dhRti karoti nArtadhyAM, zatruvinAze ca parAkramate na tu vaikluvyamavalambate, tadA etailiGgaijJAyate'yaM prANI vIrarase vartate, ityevamanyatrApi bhAvanA kaaryeti| ___ udAharaNanidarzanArthamAha-vIro raso 'yathe'tyupadarzanArthametat, 'so nAma gAhA pAThasiddhA, navaraM vIrarasavatpuruSaceSTitapratipAdanAdevaMprakAreSu kAvyeSu vIrarasaH pratipattavya iti bhAvArthaH, aparaM cehottamapuruSajetavyakAmakroodibhAvazatrujayanaiva vIrarasodAharaNaM mokSAdhikAriNi prastutazAstre itarajanasAdhyasaMsArakAraNadravyazatrunigrahasyAprastutatvAditi mantavyamiti, evamanyatrApi bhAvArtho'vagantavya iti| zrRGgArarasaM lakSaNatastvAhamU. ( 217) saMgAro nAma raso rtisNjogaabhilaassNjnno| mNddpvilaasvibboahaasliilaarmnliNgo|| mU. ( 218 )siMgAro raso jahA-mahuravilAsasalaliaMhiyaummAdaNakaraM juvaannaannN| 'sAmA sahudAmaM dAetI mehlaadaamN|| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-218 365 . vR.zRGgAro nAma rasaH, kiMviziSTa ityAha-'ratI'tyAdi, ratizabdeneharatikAraNAni suratavyApArAGgAni lalanAdIni gRhyante taiH sArddha saMyogAbhilASasaMjanakaH, tasya tatkAryatvAdeva, tathA maNDanavilAsavibbokahAsyalIlAramaNAni liGgaM yasya sa tathA, tatra maNDanaM kaGkaNAdibhiH, vilAsaH-kAmagarbho ramyo nayanAdivibhramo vibboyatti dezIpadaM aGgajavikArArthaM, hAsyaM pratItaM, lIlA-sakAmagamanabhASitAdiramaNIyaceSTA, rmnnN-kriiddnmiti| udAharaNamAha-'siMgAro' ityAdi, 'mahura gAhA, zyAmA strI mekhalAdAma-rasanAsUtraM darzayati, prakaTayatItyartha, kathaMbhUtamityAha-raNanmaNikiGkiNIsvaramAdhuryAnmadhuraM, tathA vilAsaiHsakAmaizceSTAvizeSairlalitaM-manohAri, tathA zabdoddAma-kiGkiNIsvanamukharaM, kimiti tatprakaTayatItyAha-yato 'hRdayonmAdanakara' prabalasmaradIpanaM yUnAmiti, zRGgArapradhAnaceSTApratipAdanAdayaM zRGgAro rasa iti / / adbhutaM svarUpato lakSaNatazcAhamU.(219) vimhayakaro apuvvo anubhuapuvvo ya jo raso hoi| harisavisAuppattIlakkhaNo abbhuo naam| mU. ( 220)abbhuo raso jahA-abbhuataramiha etto annaM kiM atthi jiivlogNmi| . jaMjinavayaNe atthA tikAlajuttA munijjti?|| vR. kasmi~zcidadbhute vastuni dRSTe vismayaM karoti, vismayotkarSarUpo yo raso bhavati so'dbhutanAmeti saNTaGkaH, kathaMbhUtaH ?- apUrvaH-ananubhUtapUrvo'nubhUtapUrvo vA, kiMlakSaNa ityAha-harSaviSAdotpattilakSaNaH, zubhe vastunyudbhuto dRSTe harSajananalakSaNaH azubhe tu viSAdajananalakSaNa ityarthaH, udAharaNamAha 'abbhuya' gAhA, ihajIvaloke'dbhutataram ito-jinavacanAt kimanyadasti?, nAstItyarthaH, kuta ityAha-'yad' yasmAJjinavacanenArthA:-jIvAdayaH sUkSmavyavahitatirohitAtIndriyAmUrtIdisvarUpAH atItAnAgatavartamAnarUpatrikAlayuktA api jJAyanta iti| atha raudraM hetuto lakSaNatazcAhamU. (221) bhyjnnruuvsbNdhyaarciNtaakhaasmuppnno| saMmohasaMbhamavisAyasaraNaliMgo raso roddo|| mU. ( 222 )roddo raso jahA-bhiuDIviDaMbiamuho saMdaTThoTTha ia ruhiramAkinno / __ haNasi pasuM asuraNibho bhImarasia airoha ! roho'si|| vR.rUpaM zatrupizAcAdInAM zabdasteSAmeva, andhakAra bahulatamonikurumbarUpam, upalakSaNatvAdaraNyAdayazca padArthAiha gRhyante, teSAM bhayajanakAnAM rUpAdipadArthAnAM yeyaM cintA-tatsvarUparyAlocanarUpA kathA-tatsvarUpabhaNanalakSANA, tathopalakSaNatvAd darzanAdi ca gRhyate, tebhyaH samutpanno-jAtA raudro rasa iti yogaH, kiMlakSaNa ityAha-'saMmohaH' kiMkartavyatvamUDhatA sambhraNovyAkulatvaM viSAda:-kimahamatra pradeze samAyAta ityAdikhedasvarUpa: maraNaM-bhayodbhrAntagajasukumAlahantRsomiladvijasyeya prANatyAgastAni 'liGga' lakSaNaM yasya sa tathA Aha-nanu bhayajanakarUpAdibhyaH samutpannaH saMmohAdiliGgazca bhayAnaka eva bhavati, kathamasya raudratvaM?, satyaM, kintu pizAcAdiraudravastubhyo jAtatvAd raudratvamasya vivakSitamityadoSaH, Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 366 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tathA zatrujanAdidarzane tacchira: karttanAdipravRttAnAM pazuzUkakuraGgavadhAdipravRttAnAM ca yo raudrAdhyavasAyAtmako bhrukuTIbhaGgAdiliGgo raudro rasaH so'pyupalakSaNatvAtraiva dRSTavyaH, anyathA sa nirAspada eva syAd, ata eva raudrapariNAmavatpuruSaceSTApratipAdakamevodAharaNaM darzayiSyati, bhItaceSTApratipAdakaM tu tat svata evAbhyUhyamityalaM prsnggen| __udAharaNamAha-'bhiuDI' gAhA, trivalItaraGgitalalATarUpayA bhRkuTya viDambitaM-vikRtIkRtaM mukhaM yasya tat sambodhanaM he bhrukuTIviDambitamukha! saMdaSThauSThaH 'ita' iti itazca itazca 'ruhiramAkkiNNa'tti vikSiptarudhiraityarthaH, haMsi' vyApAdayati pazum, asuro-dAnavastannibhaH-tatsadRzaH, bhImaM rasitaM-zabditaM yasya tatsaMbodhanaM he bhImarasita! 'atiraudra' atizayaraudrAkRte! raudro'siraudrprinnaamyukto'siiti| atha vrIDArasaM hetuto lakSaNatazcAhamU. (223) kinokyaargujjhgurudaarmeraavikkmuppnno| velaNao nAma raso ljjaasNkaakrnnliNgo| mU. ( 224 )velaNao raso jahA-kiloiakaraNIo lajjaNIataraMti ljjyaamutti?| vArijjami guruyaNo parivaMdai jaM vahappottaM / / kR. vinayopacAraguhyagurudAramayAMdAnAM vyatikrama-sthitilaGghanaM tadutpanno vrIDanako nAma raso bhavati, tatra vinarayArhAnAM vinayopacAravyatikrame ziSTasya pazcAt vrIDA prAdurasti, pazyata mayA kathaM pUjyapUjAvyatikrakamaH kRta iti ?, tathA guhyaM-rahasyaM tasya ca vyatikrakame'nyakathanAdilakSaNe vrIDArasaH prAdurbhavati, tathA gurava-pUjyAH pitRtvakalAgrAhakopAdhyAyAdayastaddAraizca sahAbrahmasevAdilakSaNe maryAdAvyatikrakama kRte laJjArasaH prAdurbhavatIti, evamanyo'pi dRSTavyaH, kiMlakSaNa ityAha-laJjAzaGkayoH karaNaM-vidhAnaM liGgaM yasya sa tathA, tatra ziraso'dho'vanamanaM gAyatrasaGkoca ityAdihetukA laJjA, mAM na kacit kazcit kiJcidbhaNiSyatIti sarvatrAbhizaGkitatvaM shngketi| __ atrodAharaNaM-'kiloiya' gAhA, iha kaciddeze'yaM samAcAro, yaduta-abhinavavadhyA: svabhA yatae prathamayonyui~de kRte zoNitacarcitaM tannivasanaM akSatayonirayaM na punaragre'pyAsevitAnAcAreti saMjJApanArthaM pratigRhaM bhrAmyate, sakalajanamasakSaM ca zvazrUzvazurAdistadIyagurujanaH satItvakhyApanArthaMtadvandata iti, evaM vyavasthite sakhIpurato vadhUbhaNati-'ki loiyakaraNIu'tti karaNIkriyA, tatazca laukikakriyAyA-laukikakarttavyAt sakAzAta kimanyAllaJjanIyataraM ?, na kiJcidityarthaH, ityato laJjitA'haM bhavAmi, kimiti?,-yato 'vAreJjo' vivAH tatra gurujano vandate 'vahuppottaM'ti vdhuunivsnmiti| atha bIbhatsaM hetuto lakSaNatazcAhamU. ( 225) asuikunnimduiNsnnsNjogbbhaasgNdhnissphnno| nivvea'vihiMsAlakkhatho raso hoi biibhtso|| mU.( 226 )bIbhatso raso jahA-asuimalabhariyaanijjharasabhAvaduggaMdhi savvakAlaMpi dhannA u sarIrakaliM bahumalakalusaM vimucaMti / / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-226 vR.azuci-mUtrapurISAdi vastu kuNapaM-zavaH aparamapi yadurdarzanaMgalallAlAdikarAla zarIrAdi teSAM saMyogAbhyAsAdabhIkSNaM tadarzanAdirUpAt tadgandhAcca niSpanno bIbhatso raso bhavatIti sambandhaH, kiMlakSaNa ityAha-nirvedazca akArasya luptasya darzanAdavihiMsA ca tallakSaNaM yasya sa tathA, tatra nirvedaH-udvega, avihiMsA-jantughAtAdinivRttiH, iha ca zarIrAderasAratAmupalabhya hiMsAdipApebhyaH kazcinnivartate ityavihiMsA'pi tllkssnntvenoktti| 'asuI" tyAdyudAharaNagAthA, iha kazcidupalabbhazarIrAdyasAratAsvarUpa: prAha-kali:-jaghanyaH kAlavizeSaH kalaho vA tatra sarvAniSTahetutvAt sarvakalahamUlatvAdvA zarIrameva kaliH zarIrakalistaM mU>>tyAgena muktigamanakAle sarvathAtyAgena vA dhanyAH kecidviJcantIti saNTaGkaH, kathaMbhUtam ? azucimalabhUtAni nirjharANi-zrotrAdivivarANi yasya tattathA, sarvakAlamapi svabhAvato durgandhaM tathA bahumalakaluSamiti, evaM vAcanAntarANyapi bhaavniiyaani| atha hAsyarasaM hetulakSaNAbhyAmAhamU. ( 227) ruuvvyvesbhaasaavivriiavilNbnnaasmuppnno| hAso manappahAso pagAsaliMgo raso hoi|| mU. (228) hAso raso jahA- pAsuttamasImaMDiapaDibuddhaM devaraM ploaNtii| hI jaha thaNabharakaMpanapanamiamajjhA hasai saamaa|| vR.rUpavayoveSabhASANAM hAsyotpAdanArthaM vaiparItyena yA viDambanA-nivartanA tatmutpanno hAsyo raso bhavatIti saMyogaH, tatra puruSAdeoSidAdirUpakaraNaM rUpavaiparItyaM, taruNAdeva'ddhAdibhAvApAdAnaM vayovaiparItyaM, rAjaputrodervANigAdiveSadhAraNaM veSaNvaiparItyaM, gurjarAdestumadhyadezAdibhASAbhidhAnaM bhASAvaiparItyaM, sa ca kathaMbhUtaH, spAdityAha-'maNappahAso'tti manaHpraharSakArI prakAzo-netravaktrAdivikAzasvarUpo liGga yasya sa tathA, athavA prakAzAni-prakaTAnyudaraprakampanA'TTahAsAdIni liGgAni yasyeti sa ttheti| 'pAsuttamasI'tyAdinidarzanagAthA, iha kayAcidvadhvA prasupto nijadevarazcasUryA maSImaNDanena maNDitaH, taM prabuddhaM ca sA hasati, tAM ca hasantImapulabhya kazcitpArzvavartinaM kaJcitpArzvavartinaM kaJcidAmantrya prAha-hIti kandarpAtazayadyotakaM vacaH, pazyata bhoH zyAmA strI yathA hasatIti sambanandhaH, kiM kurvatI-devaraM pralokayantI, kathaMbhUtaM ?-'pAsutte'tyAdi chinaprarUDhAdivadatra karmadhArayaH, pUrvaM prasuptazca asau tato maSImaNDitazcAsau tato'pi prabuddhazca sa tathA taM, kathaMbhUtA?stanabharakampanena praNataM madhyaM yasyAH sA ttheti| atha hetuto lakSaNatazca karuNarasasvarUpamAhamU. (229) piavippogbNdhvhvaahivinivaaysNbhmuppnno| soiavilaviapamhANarunnaliMgo raso krunno| mU. ( 230)karuNo raso jahA-pajjhAyakilAmiayaM bAhAgayapappuacchiaM bhuso| tassa vioge puttiya! dubbalayaM te muhaM jaayN| vR. priyaviprayogabandhavadhavyAdhivinipAtasambhramebhyaH samutpannaH karuNo rasa iti yogaH, tatra vinipAta:-sutAdibharaNaM sambhrataH-paracakrAdibhayaM, zeSaM pratItaM, kiMlakSaNa ityAha-zocita Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vilapitapramlAnaruditAni liGgAni-lakSaNAni yasya sa tathA, tatra zocitaM-mAnaso vikAraH, zeSaM viditmiti| 'pajjhAye' tyAdyudAharaNagAthA, atra priyaviprayogabhramitAM bAlAM prati vRddhA kAcidAha-tasya kasyacitta priyatamasya viyoge he putrike ! durbalakaM te mukhaM jAtaM, kathaMbhUtaM ? -'pajjhAyakilAmitayaM' ti pradhyAtaM-priyajanaviSayamaticintitaM tena klAntaH, 'bAhAgayapappuacchiyaMti bASpasyAgatam-AgamanaM tenopaplute-vyApte akSiNI yatra tattathA, bhush:-abhiikssymiti| atha hetulakSaNadvAreNaiva prazAntarasamudAharatimU. ( 231) nihosamaNasamAhAnasaMbhavo jo psNtbhaavenN| avikAralakkho so raso pasaMtotti naayvvo|| mU. ( 232) pasaMto raso jahA-sabbhAvanivigAraM uvsNtpsNtsomditttthi| hI jaha munino sohai muhakamalaM piivrsiriaN|| mU. ( 233) ee nava kavvarasA bttiisaadosvihismuppnnaa| . ___ gAhArhi muniyavvA havaMti suddhA va mIsA vaa|| mU.(234)se taM nvnaame| vR. nirdoSa-hiMsAdidoSarahitaM yanmanastasya yatsamAdhAcaM-viSayAdyautsukyanivRttilakSaNaM svAsthyaM tasmAtsambhavo yasya sa tathA, prazAntabhAvena-krodhAdiparityAgena yo bhavatIti gamyate, sa prazAnto raso jJAtavya iti ghaTanA, sa cAvikAralakSaNonirvikAratAcihna ityrthH| / ____ 'sabbhAve'tyAdhudAharaNagAthA, prazAntavadanaM kaJcitsAdhumavalokya kazcitsamIpasthitaM kaJcidAzritya prAha-hIti prazAntabhAvAtizayadyotakaH, pazya bho! yathA munermukhakamalaM zobhate, kathaMbhUta?-sadbhAvato na mAtRsthAnato nirvikAra-vibhUSAbhrUkSepAdivikArarahitam, upazAntA rUpAlokanAdyautsukyatyAgataH prazAntA krodhAdidoSaparihArato'ta eva saumyA dRSTiryatra tattathA, asmAdeva ca piivrshriikm-upcitopshmlkssmiikmiti| sAmprataM navAnAmapi rasAnAM saMkSeptaH svarUpaM kathayannupasaMharanAha-'ee navakavva' gAhA, ete nava kAvyarasAH, anantaroktagAthAbhiryathoktaprakAreNaiva muNitavyA' jJAtavyAH, kathaMbhUtA?,'aliyamuvadhAyajanayaM niratthayamavatthayaM chalaM duhila' mityAdayo'traiva vakSyamANA ye dvAtriMzat sUtradoSAsteSAM vidhiH-viracanaMtasmAt samutpannAH, idamuktaM bhavati-alIkatAlakSaNo yastAvat sUtradoSa uktastena kazcid raso niSpadyate, yathA - __ "teSAM kaTataTabhraSTaigajAnAM mdbindbhiH| prAvartata nadI ghorA, hstyshvrthvaahinii||" ityevaMprakAraM sUtra malIkatAdoSaduSTaM, rasazcAyamudbhutaH, tato'nenAlIkatAlakSaNena sUtradoSeNAdbhuto raso niSpannaH, tathA kazcidrasa upaghAtalakSaNena sUtradoSeNa nivartyate yathA - 'sa eva prANiti prANI, prItena kupitena c| vitaivipakSaraktaizca, prINitA yena mArgaNAH ' ityAdiprakAraM sUtraM paropaghAtalakSaNadoSaduSTaM vIrarasaJcAyaM, tato'nenopaghAlakSaNena sUtradoSeNa ___ Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-234 369 vIraraso'tra nirvRttaH, ityevamanyatrApi yathAsambhavaM sUtradoSevidhAnAdrasaniSpattirvaktavyA, prAyovRtti cAzrityaivamuktaM, tapodAnaviSayasya vIrarasasya prazAntAdirasAnAM ca kvacidanRtAdisUtradoSonantareNApi niSpatteriti, puna: kiMviSTA amI bhavantItyAha-'havaMti suddhA va mIsA va'tti sarve'pi zuddhA vA mizrA vA bhavanti, kvacitkAvye zuddha eka eva raso nibadhyate, kvacittu dvayAdirasaMyoga iti bhAva iti gAthArthaH / tadevametairvIrazRGgArAdibhirnavabhirnAmabhiratra vaktumiSTasya rasarasya srvsyaapybhidhaanaatrvnaamedmucyte| 'se taM navanAme'tti nigmnm| atha dazanAmAbhidhAnArthamAha mU.( 235)se kiMtaMdasanAme?, 2 dasavihe pannatte, taMjahA-goNNe nogoNNeaAyANapaeNaM paDivakkhapaeNaM pahANayAe anAiasiddhatena nAmeNaM avayaveNaM saMjogenaM pamANeNaM / se kiMtaM goNNe?, 2 khamaItti khamaNo tavaitti tavano jalaitti jalaNo pavaitti pavano, se tNgonnnne| se kiM taM nogoNNe?, aMkuto saMkuto amuggo samuggo amuddo samuddo alAlaMpalAlaM akuliA sakuliA no palaM asaitti palAso amAivAhae mAivAhae abIyavAvae bIavAvae noiMdagovae iMdagove, setNnogonnnne| sekiMtaM AyANapaeNaM?, 2(dhammomaMgalaMcUliA) AvaMtI cAuraMgijjaM asaMkhayaM ahAtatthijja addaijjaM jannaijjaM purisaijja (usaMkArija) elaijjaM vIrIyaM dhammo maggo samosaraNaM jamaiaM, se taM aayaannpennN| vR. gauNAdinAmnAmeva svarUpanirNayArthamAha-'se kiM tu guNNe' ityAdi, guNainiSpannaM gauNaM, yathArthamityarthaH, taccAnekaprakAraM, tatra kSamata iti zramaNa ityetat kSamAlakSaNena guNena niSpannaM, tathA tapatIti tapana ityetattapanalakSaNena guNena nirvRttam, evaM jvalatIti jvalana itIdaM jvalanaguNena saMbhUtamityevamanyadapi bhAvanIyam 1 / 'se kiM taM noguNNe' ityAdi, guNaniSpannaM yatra bhavati tannogauNam-ayathArthamityarthaH-'aMkute saMkute'ityAdi, avidyamAnakuntAkhyapraharaNavizeSa eva sakuntatattati pakSI procyata ityayathArthatA, evamavidyamAnamudgo'pi karpUrAdyAdhAravizeSa: samudgaH, aMgulyAbharaNavizeSamudrArahito'pi samudro-ajalarAziH 'alAlaM palAlaM' ti iha prakRSTA lAlA yatra tatpralAlaM vastu prAkRte palAlamucyate, yatra tu palAlAbhAvastatkathaM tRNavizeSarUpaM palAlamucyata iti, prAkRtazailImaGgIkRtyAtrAyathArthatA mantavyA, saMskRte ta tRNavizeSarUpaM palAlaM niyutpattikamevocyate iti na yathArthAyathArthacintA saMbhavati, auliyA sauliya'tti atrApi kulakAbhiH sahavartamAnaiva prAkRte sauliyatti bhaNyate, yA tukulikArahitaiva pakSiNI sA kathaM sauliyatti?, ityevamihApi prAkRtazailImevAGgIkRtyAyathArthatA, saMskRte tu zakunikaiva sA'bhidhIyata iti kutastaccintAsambhavaH?, ityevamanyatrA'pyavirodhataH sudhiyA bhAvanA kAryA, palaM-mAMsamanazrnannapi palAza ityAdi tu sugama, navaraM mAtRvAhakAdayo vikalendriyajIvavizeSAH 'se taM nogoNNe'tti nigamanam / ___ 'se kiM taM AyANapaeNa'mityAdi, AdIyate-tatprathamatayA uccArayitumArabhyate zAstrAdyanenetyAdAnaM tacca tatdapaM cAdAnaparda zAstrasyAdhyayanoddezakAdezcAdipadamityarthaH, tena hetubhUtena kimapi nAma bhavati, tacca 'AvaMtI'tyAdi, tatra AvaMtItyAcArasya paJcamAdhyayanaM, 30/24 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM tatra hyAdAveva 'AvantI keyAvantI' tyAlApako vidyata ityAdAnapadenaitannAma, 'cAuru giJjaM 'ti etaduttarAdhyayaneSu tRtIyamadhyayanaM tatra cAdau ' cattAri paramagaNi, dullahANIha jaMtuNo' ityAdi vidyate, 'asaMkhayaM' idamapyuttarAdhyayaneSveva caturthamadhyayanaM tatra ca AdAveva 'asaMkhayaM jIviya mA pamAyae' ityetatpadamasti, tatastenedaM nAma, evamanyAnyapi kAniciduttarAdhyayanAntarvartInyadhyayanAni kAnicittu dazavaikAlikasUyagaDAdyadhyayanAni svadhiyA bhAvanIyAni 3 / mU. ( 235 ) se kiM taM paDivakkhapaeNaM ?, 2 navesu gAmAgaraNagarakheDakabba baDamaDaMbadoNamuhapaTTanAmasasaMvAhatrivesesu saMnivissamAnesu asivA sivA aggI sIalo visaM mahuraM kallAlagharesu aMbilaM sAuaM je rattae se alattae je lAue se alAue je suMbhae se kusuMbhae AlavaMte vivalIabhAsae, se taM paDivakkhaparaNaM / se kiM taM pAhannayAe ?, asogavane sattavannavane caMpagavane cUavane nAgavane punnAgavane ucchuvane dakkhavane sAlivane, se takapAhanyAe / se kiM taM anAisiddhateNaM ?, dhammatthikAe adhammatthikAe AgasaMtthikAe jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae, se taM anAigasiddhateNaM / se kiM taM nAmeNaM ?, 2 piupiAmahassa nAmeNaM unnAmijjai (e), se taM nAmeNaM / se kiM taM avayaveNaM ?, 2 , vR. vivakSitastudharmasya viparIto dharmo vipakSastadvAcakaM padaM vipakSapadaM tanniSpannaM bhavati, yathA zRgAlI azivA'pyamAGgalikazabdaparihArArthaM zIvA bhaNyate, kiM sarvadA ?, netyAha'navesu' ityAdi, tatra grasate buddhyAdIn, guNAniti grAmaH pratItaH, Akaro- lohAdyutpattisthAnaM, nagaraM - kararahitaM kheTaM dhUlIyamayaprakAropetaM, karbaTaM kunagaraM, maDambaM sarvato dUravartisannivuzAntaraM droNamukhaM - jalapathasthalapathopetaM, pattanaM - nAnAdezAgatapaNayayasthAnaM, tacca dvidhAjalapattanaM sthalapattanaM ca ratnabhUmirityante, AzramaH - tApasAdisthAnaM, sambAdhaH - atibahuprakAralokasaGkIrNasthAnavizeSa:, sannivezo- ghoSAdirathavA grAmAdInAM dvandve te ca te sannivezAzcetyevaM yojyate, tatasteSu grAmAdiSu nUtaneSu nivezyamAneSvazivApi sA maGgalArthaM zivetyucyate, anyadA tvaniyamaH, tathA ko'pi kadAcitkenApi kAraNavezanAgniH zIto viSaM madhuramityAdyAcaSTe, tathA kalpapAlagRheSu kilAmlazabde samuccArite surA vinazyati ato'niSTazabdaparihArArthamamlaM svAdUcyate, tadevametAni zivAdIni vizeSaviSayANi darzitAni, sAmprataM tvavizeSato yAni sarvadA pravartante tAnyAha 'jo alattae' ityAdi, yo rakto lAkSArasena prAkRtazailyA kanpratyayaH, sa eva razruterla zrutyA alaktaka ucyate, tathA yadeva lAti-Adatte dharati prakSiptaM jalAdi vastu iti nirukchaterlAbu tadeva alAbu tumbakamabhidhIyate, ya eva ca sumbhakaH zubhavarNakArI sa eva kusumbhakaH, 'AlavaMte'tti Alapan - atyarthaM lapanasamaJjasamiti gamyate, sa kimityAha- 'vivalIyabhAsae' tti bhASakAd viparIto viparIta bhASaka iti, rAjadantAdivat samAsaH, abhASaka ityarthaH, tathAhi subahvasambaddhaM pralapantaM kaJcid dRSTvA loke vaktAro bhavanti, abhASaka evAyaM dRSTavyo'sAravacanatvAditi, pratipakSanAmatA yathAyogaM sarvatra bhAvanIyA, nanu ca nogauNAdidaM na bhidyate Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-236 371 iti cet, naitadevaM, tasya kuntAdipravRttinimittAbhAvanamAtreNaivoktatvAd, asya tu pratipakSadharmavAcakatvasApekSatvAditi vizeSaH / / ___'se kiM taM pAhaNNayAe'ityAdi, pradhAnasya bhAvaH pradhAnatA tayA kimapi nAma bhavati, yathA bahuSvazokavRkSeSustokeSvAmrAdi pAdapeSvazokapradhAnanaMvanamazokavanamiti nAma, saptaparNAHsaptacchadAstatpradhAnaM vanaM saptavarNavanamityAdi sugama, navaramAtrapyAha-nanu guNaniSpannAdidaM na bhidyate, naivaM, tatra kSamAdiguNena kSamaNAdizabdavAcyasyArthasya sAmastyena vyAptatvAdatra tvazokAdibhirazokavanAdizabdavAcyAnAM vanAnAM sAmastyena vyApterabhAvAvaditi bhedaH 5 / se kiM taM anAisiddhateNa'mityAdi, amanaM anto-vAcyavAcakarUpatayA paricchedo'nAdisiddhazvAsAvantazcAnAdisiddhAntastena, anAdikAlAdArabhyedaM vAcakamidaM tu vAcyamityevaM siddhaHpratiSThito yo'sAvantaH- paricchedastena kimapi nAma bhavatItyarthaH, tacca prAgvyAkhyAtArthaM dharmAstikAyAdi, eteSAM na nAmnAmabhidheyaM dharmAstikAyAdivastu na kadAcidanyathAtvaM pratipadyate, gauNanAmnastu pradIpAderabhidheyaM dIpakalikAdi parityajatyapi svarUpamityetAvatA gauNanAmnaH, pRthagetaduktamiti 6 / 'se kiM taM nAmena'mityAdi, nAma-pitRpitAmahAdarvAkamabhidhAnaM tena hetubhUtena putrapautrAdinAma bhavati, kiM punastadityAha-'piupiAmahassa nAmeNaM unnAmie'tti pitA ca pitAmahazca tayoH samAhArastasya, athavA pituH pitAmahaH pitRpitAmahastasya vAcakena bandhudattAdinAmnA yaH putrAMdirunnAmita-utkSiptaH prasiddhiMgata itiyAvat sa eva nAmatadvatorabhedopacArAnnAmnA hetubhUtena nAmocyate ityarthaH, pitrAderyadvandhudattAdinAmAsIttatputrAderapi tadeva vidhIyamAnaM nAmnA nAmocyata iti tAtparyama, se taM nAmeNa 7 / 'se kiM taM avayaveNa'mityAdi, avayavo'vayavina ekadezastena nAma yathA mU.(236) siMgI sihI visANI dADI pakkhI khurI nahI vaalii| dupaya cauppaya bahupayA naMgulI kesarI kuhii| vR. 'siMgI siMhI'tyAdigAthA, zRGgamasyAstIti zRGgItyAdInyavayavapradhAnAni sarvANyami sugamAni, navaraM dvipada-stryAdi catuSpadaM-gavAdibahupadaM-karNazRgAlyAdi, atrApi pAdalakSaNAvayavapradhAnatA bhAvanIyA, 'kauhi'tti kakudaM-skandhAsannonnatadehAvayalakSaNamasyAstIti kakudI-vRSabha iti, mU.(237) pariarabaMdhena bhaDaM jAnijjA mhiliaNnivsnenN| sittheNa doNavAyaM kaviM ca ikkAe gaahaae|| (se taM avayaveNaM) vR. 'pariyara' gAhA parikarabandhena-viziSTanepathyaracanAlakSaNena bhaTaM-zUrapuruSaM jAnIyAtalakSayet, tathA nivasanena-viziSTaracanAracitaparidhAnalakSaNena mahilAM-strI, jAnIyAditi sarvatra sambadhyate, dhAnyadroNasya pAka:-svinnatArUpastaM ca tanmadhyAdgRhItvA nirIkSitenaikena sikthena jAnIyAd, ekayA ca gAthayA lAlityAdikAvyadharmopetayA zrutayA kavi jAnIyAd, ayamatrAbhiprAyo-yadA sa nepathyapuruSAdyavayavarUpaparikarabandhAdidarzanadvAreNa bhaTamahilApAkakavizabdaprayogaM karoti tadA bhaTAdInyapi nAmAnyavayavapradhAnatayA pravRttatvAdavayavanAmAnyucyanta iti iha tadupanyAsa iti| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM idaM cAvayavapradhAnatayA pravRttatvAt sAmAnyarUpatayA'pravRttAtvAdgauNanAmno bhidyata iti 8 / mU.(238) se kiMtaM saMjoeNaM?, saMjogo cauvihe pannatte, taMjahA-davvasaMjoge khettasaMjoge kAlasaMjoge bhAvasaMjoge / se kiM taMdavvasaMjoge?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-sacitte acitte mIsae / se kiM taM sacitte?, 2 gohiM gomie mahisIhi mahisae UraNIhiM UraNIe uTThIhiM uTThIvAle, se taM sacitte / se kitaM acitte?, 2 chatteNa chattI daMDena daMDI paDeNa paDI ghaDaNa ghaDI kaDeNa kaDI, se taM acitte se kiM taM masIe?, 2 haleNa hAlie sagaDeNaM sAgaDie raheNaM rahie nAvAe nAvie, se taM misae se taM dvvsNjoge| se kiMtaM khettasaMjogo?, 2 bhAreha eravae hemavae eranavae harivAsae rammagavAsae devakurue uttarakurue puvvavidehae avaravidehae, ahavA mAgae mAlavae soraTue mAharaTue kuMkaNae, setaM khettsNjoge| se kiM taM kAlasaMjoge?, 2 susamasusamAe susamAe susamadusamAe dUsamasusamAe dUsamadUsamAe, ahavA pAvasae vAsArattae saradae hemataMe vasaMtae gimhae, se taM kaalsNjoge| se kiMtaM bhAvasaMjoge?, 2 duvihe pannatte, taMjahA- pasatthe aapasatthe a, se kiMtaM pasatthe ?, 2 nANeNaM nANI daMsaNeNaM daMsaNI caritteNaM carittI, setaM pasetthe, se kiMtaM apasatthe?, 2 koheNaM kohI mAnenaM mAnI mAyAe mAyI loheNaM lohI, setaM apasatthe, setaM bhAvasaMjoge, setaM sNjoennN| vR.saMyogaH-sambandhaH, sa caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-dravyasaMyoga ityAdi, sarvaM sUtrasiddhameva, navaraM-sacittadravyasaMyogena gAvo'sya santIti gomAnityAdi, acittadravyasaMyogena chatramasyAstIti chatrItyAdi, mizradravyasaMyogena halena vyavaharatIti hAlika ityAdi, atra halAdInAmacetatvAda balavAnAM sacetanatvAnmizradravyatA bhAvanIyA, kSetrasaMyogAdhikAra bharate jAto bharate vA'sya nivAsa iti 'tatra jAtaH' 'so'sya nivAsa' iti vA'Npratyaye bhArataH, evaM zeSeSvapi bhAvanA kArya, kAlasaMyogAdhikAre suSamasuSamAyAM jAta iti 'saptamI paJcamyante janerDaH' iti Dapratyaye suSamasuSamajaH evaM suSamajAdiSvapi bhAvanIyaM, bhAvasaMyogAdhikAre bhAvaH-paryAyaH, saca dvidhA-prazasto jJAnAdiraprazastazca krodhAdiH, zeSaM sugamam, idamapi saMyogapradhAnatayA pravRttatvAd gauNAdbhidyata iti 9 // ma.(238) se kiM te pamANenaM, 2 caubvihe pannatte, taMjahA-nAmapmANe ThavaNappamANe davvappamANe bhAvappamANe / se kiM te nAmappamANe?, 2 jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA pamANetti nAmaMkajjai setaM naamppmaanne| - vR.atrottaraM-'pamANe cauvvihe' ityAdi, pramIyate-paricchidyate vastu nizcIyate'nenetipramANaM nAmasthApanAdravyabhAvasvarUpaM cturvidhm|athkiN tannAmapramANaM?, nAmaiva vastuparicchedahetutvAt pramANaM nAmapramANaM, tena hetubhUtena kiM nAma bhavatIti praznAbhiprAyaH, evamanyatrApi bhAvanIyam, atrottaramucyate-yasya jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadubhayasya vA tadubhayAnAM vA yatpramANamiti nAma kriyate tannAmapramANaM, na tatsthApanAdravyabhAvahetukaM, apitu nAmamAtraviracanameva tatra heturiti taatprym| mU.( 238) se kiM taM ThavaNappamANe?, 2 sattavihe pannatte, taMjahA Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 mUlaM-239 mU. (239) nakkhattadevayakule pAsaMDagaNe a jiiviaaheuN| __ AbhippAianAme ThavaNAnAmaM tu sttvihN|| ma. ( 240) se kiM taM nakkhattanAme?, 2 kittiAhiM jAe kittie kittiAdine kittiAdhamme kittiAsamme kitti Adeve kitti AdAse kittiAseNe kittiArakkhie rohiNIhiM jAe rohiNie rohiNidinne rohiNidhamme rohiNisamme rohiNideve rohiNidAse rohiNisene rohiNirakkhie ya, evaM savvanakkhattesu nAmA bhANiavvA etthaM sNghnnigaahaao| mU. ( 241) kittiarohiNimigasiraaddA ya punavvasU a pusse a| tatto a assilesA mahA udo phagunIo a|| mU. ( 242) hattho cittA sAtI visAhA taha ya hoi anuraahaa| jeTThA mUlA puvvAsADhA taha uttarA cev|| mU. ( 243) abhiI savaNa dhaniTThAa satabhisadA do a hoMti bhddvyaa| revaI assiNI bharaNI esA nkkhttprivaaddii| mU. ( 244 ) se taM nakkhattanAme / se kiM taM devayAnAme ?, 2 aggidevayAhiM jAe aggie aggidine aggisamme aggidhamme aggideve aggidAse aggisene aggirikkhae, evaM savvanakhattadevayAnAmA bhANiavvA / etthaMpi saMgahaNigAhAo- . mU. ( 245) aggi payAvai some ruddo aditI vihassaI sppe| piti bhaga ajjama saviA taTThA vAU aiNdggii|| mU. (246) mitto iMdo niraI AU visso a baMbha vinnhuuaa| vasu varuNa aya vivaddhi pUse Ase jame cev|| vR.atha kiM tatsthApanApramANaM?, sthApanApramANaM saptavidha'mityAdi, nakkhatta' gAhA, idamatra hRdayaM-nakSatradevatAkulapASaNDagaNAdIni vastUnyAzritya yatkasyacitrAmasthApanaM kriyate seha sthApanA gRhyate, na punaH 'yattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca tatkaraNI'tyAdinA pUrvaM paribhASitasvarUpA, saiva pramANaM, tena hetubhUtena nAma saptavidhaM bhavati, tatra nakSatrANyAzritya yannAma sthApyate tadarzayati-kRttikAsu jAtaH kArtikaH kRttikAbhirdattaH kRttikAdatta evaM kRttikAdharmaH kRttikAzarmaH kRttikAdevaH kRttikAdAsaH kRttikAsenaH kRttikArakSItaH evamanyAnyapi rauhiNyAdisaptaviMzatinakSatrANyAzritya nAmasthApanA dRSTavyA, tatra sarvanakSatrasaMgrahArthaM, kattiyArohiNI'tyAdi gAthAtrayaM sugama, navaramabhIcinakSatreNa saha paThyamAneSu nakSatreSu kRttikAdireva krama ityazcinyAdikamamutsRjyetthameva paThitavAniti, eSAM cASTAviMzatinakSatrANAmadhiSThAtAraH krameNAgnyAdayo'STAviMzatirevadevatAvizeSA bhavantyaH kRttikAdinakSatrajAtasya kazcidicchAdivazatastadhiSThAtRdevatA evAzritya nAmasthApanaM vidhatta ityetaddarzanArthamAha mU.( 247) se taM devyaanaame|se kiMtaMkulanAme?, 2 ugge bhoge rAyaNNe khattie ikkhAge nAte koravve, se taM kulnaame| se kiM taM pAsaMDanAme?, 2 'samaNe ya paMDuraMge bhikkhU kAvAlie a tAvasae / parivAyage, se taM paasNddnaame| se kiM taM gaNanAme?, 2 malle malladinne malladhamme mallasamme malladeve malladAse mallasene mallarakkhie, se taM gaNanAme / se kiM taM jIviyanAme?, 2 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 - anuyogadvAra-cUlikAsUtraM avakarae ukuruDae ujjhiae kajjavae suppae, se taM jiiviynaame| se kiM taM AbhippAianAme?, aMbae niMbae bakulae palAsae siNae pilUe karIrae, setaM AbhippAianAme / setaM tthvnnppmaanne| vR. 'se kiM taM devayAnAme' ityAdi, agnidevatAsu jAta: AgnikaH evamagnidattAdInyapi, nakSatradevatAnAM saMgrahArtham 'aggI'tyAdi gAthAdvayaM, tatra kRttikAnakSatrasyAdhiSThAtA agniH, rohiNyAH prajApatiH, evaM mRgaziraHpabhRtInAM krameNa somo rudraH aditiH bRhaspatiH sarpaH pitR bhagaH aryamA savitA tvaSTA vAyuH indrAgniH mitraH indraH nirRtiH ambhaH vizvaH brahmA viSNuH vasuH varuNaH ajaH vivarddhiH asya sthAne'nyatra ahirbudhnaH paThyate pUSA azvaH yamazcaiveti, se taM devtaanaame'| ___ 'se kiM taM kulanAme'ityAdi, yo yasminugrAdikule jAtastasya tadevogrAdi kulanAma sthApyamAnaM kulasthApanAnAmocyata iti bhAvArthaH / 'se kiM taM pAsaMDanAme' ityAdi, iha yena yatpASaNDamAzritaM tasya tannAma sthApyamAnaM pASaNDasthApanAnAmAbhidhIyate, tatra 'niggaMthasakkatAvasageruyaAjIva paMcahA samaNA' iti vacanAnnirgranthAdipaJcapASaNDAnyAzritya zramaNa ucyate, evaM naiyAyikAdipASaNDamAzritAH pANDurAGgAdayo bhAvanIyAH navaraM bhikSurbuddhadarzanAzritaH / 'se kiM taM gaNanAme' ityAdi, iha mallAdayo gaNAH, tatra yo yasmin gaNe vartate tasya tannAma gaNasthApanAMnAmocyate iti, malle malladiNNe ityaadi| 'se kiM taM jIviyAMheu' mityAdi, iha yasyA jAtamAtramapatyaM mriyate sA lokasthitivaicitryAJjAttamAtramapi kiJcidapatyaMjIvananimittavakAradiSvasyati, tasya cAvakaraka: utkuruTaka ityAdi yannAma kriyate taJjIvikAhetoH sthApanAnAmAkhyAyate, 'suppae'tti yaH sUrNe kRtvA tyajyate tasya sUrpaka eva nAma sthApyate, zeSaM pratItam ! se kitaM AbhippAiyanAme' ityAdi, iha yat vRkSAdiSu prasiddha ambako nimbaka ityAdi nAma dezarUDhya svAbhiprAyAnurodhato guNanirapekSaM puruSeSu vyavasthApyate tadAbhiprAyikaM sthApanAnAmeti bhaavaarthH| tadetat sthApanApramANaniSpannaM saptavidhaM naameti| mU.( 247 vartate) se kiMtaM davvappamANe?, 2 chavihe pannatte, taMjahA-dhammatthikAe jAva addhAsamae, se taM dvvppmaanne| vR.ayamatra bhAvArtha:-dharmAstikAyo'dharmAstikAya ityAdIni SaDdravyaviSayANi nAmAni dravyameva pramANaM tena niSpannAni dravyapramANanAmAni, dharmAstikAyAdidravyaM vihAya na kadAccidanyatra vartanta iti taddhetukAnyucyanta iti taatprym| anAdisiddhAntanAmatvenaivaitAni prAguktAnIti ced, ucyatAM, ko doSaH ?, anantadharmAtmake vastuni tattaddharmApekSayA'nekavya padezatAyA aduSTatvAd, evamanyatrApi yathAsambhavaM vaacymiti| mU.( 247 vartate) se kiM bhAvappamANe?, 2 cauvihe pannatte, taMjahA-sAmAsie taddhie dhAue niruttie| se kiM taM sAmAsie?, 2 satta samAsA bhavaMti, taMjahA__ vR. bhAvo-yuktArthatvAdiko guNaH, sa eva taddvAreNa vastunaH paricchidyamAnatvAt pramANaM tena niSpanna-tadAzrayeNa nirvRttaM nAma sAmAsikAdi caturvidhaM bhavatItyatra paramArthaH / tatra 'se kiM Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM- 247 taM sAmAsie' ityAdi, mU. (248 ) daMde a bahuvvIhI, kammadhAraya diggu a / tappurisa avvaIbhAve, ekkasese asattame // mU. ( 249 ) se kiM taM daMde ?, daMtAzca ca oSThauca daMtoSThaM, stanau ca udaraM ca stanodaraM, vastraMca pAtraM ca vastrapAtram, azvAzca mahiSAzca azvamahiSam, ahizca nakulazca ahinakulaM, se taM daMde samAse / se kiM ta bahuvvIhIsamAse ?, 2 phullA imaMmi giriMmi kuDayakayaMbA so imo girI phulliyakuDayakayaMbo, se taM bahuvvIhIsamAse / se kiM taM kammadhArae ?, 2 dhavalo vasaho dhavalavasaho, kiNho miyo kiNhamiyo, seto paDo setapaDo, ratto paDo rattapaDo, se taM kammadhArae / 375 se kiM taM digusamAse ?, 2 tinni kaDugANi tikaDugaM, tinni mahurAni timahuraM, tini guNAni tiguNaM, tinni purAni tipuraM, tinni sarAni tisaraM, tinni pukkharANi tipukkharaM, tinni biMdu ANi tibiMduaM, tinni pahANi tipahaM, paMca naIo paMcanayaM, satta gayA sattagayaM, nava turaMgA navaturaMgaM, dasa gAmA dasagAmaM, dasa purANi dasapuraM, se taM digusamAse / se kiM taM tatpurise ?, 2 titthe kAgo titthakAgo, vane hatthI vanahatthI, vane varAho vanavarAho, vane mahiso vanamahiso, vane mayUro vanamayUro, se taM tappurise / se kiM taM avvaI bhAve ?, 2 anugAmaM anunaiyaM anupharihaM anucariaM se taM avvaIbhAve samAse / se kiM taM egasese ?, 2 jahA ego puriso tahA bahave purisA jahA bahave purisA tahA ego puriso, jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA jahA bahave karisAvaNA tahA ego karisAvaNo, jahA ego sAlI tahA bahave sAlI jahA bahave tahA ego sAlI, se taM egasese samAse / setaM sAmAsie / saca vR. dvayorbahUnAM vA padAnAM samasanaMsaMmIlanaM samAsastena nirvRttaM sAmAsikaM, sAmAsAzca dvandvAdayaH sapta, tatra samuccayapradhAno dvandvaH, dantAzcauSThau ca dantoSThaM, stanau ca stanodaramiti, prANyaGgatvAt samAhAraH, vastrapAtramityAdau tvaprANijAtitvAdazvamahiSamityAdau punaH zAzvatikavairityAd evamanyAnyapyudAharaNAni bhAvanIyAni, anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH puSpitAH kuTajakadambA yasmin girau so'yaM giriH puSpitakRTajakadambaH tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH, dhavalazcAsau vRSabhazca dhavalavRSabha ityAdi, saGkhyApUrvI dvigu: trINi kaTukAni samAhatAni trikaTukam, evaM trINi madhurANi samAhRtAni trimadhuraM, pAtrAdigaNe darzanadiha paJcapUlItyAdivat striyAmIppratyayo na bhavati, evaM zeSANyapyudAharaNAni bhAvanIyAni, dvitIyAdivibhaktyantapadAnAM samAsastatpuruSaH, tatra tIrthe kAka ivAste tIrthakAka: dhvAGgeNa kSepa' (kAtaM0) iti saptamItatpuruSaH, zeSa pratItaM, pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH, tatra grAmasya anu- samIpena madhyena vA'zani tA anugrAmam, evaM nadyAH samIpena madhyena vA nirgatA anunadItyAdyapi bhAvanIyaM, 'sarUpANA - mekazeSa ekavibhaktA' vityanena sUtreNa samAnarUpANAmekavibhaktiyuktAnAM padAnAmekazeSaH samAso bhavati, sati samAse eka: ziSyate'nye tu lupyante, yazca zeSo'vatiSThate sa AtmArthe luptasya luptayoluptAnAM cArthe vartate, atha ekasya luptasyAtmanazcArthe vartamAnAttasyAt, dvivacanaM Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM bhavati, yathA puruSazca puruSazceti puruSau, dvayozca luptayorAtmanazcArthe vartamAnAbahuvacanaM yathA puruSazca 3 puruSAH, evaM bahUnA luptAnAmAtmanazcArthe vartamAnAdapi bahuvacanaM yathA puruSazca 4 puruSA iti, jAtivivakSAyAM tu sarvatraikavacanamapi bhaavniiym| ataH sUtramanuzrIyate-'jahA ego puriso'tti yathaikaH puruSaH, ekavacanAntaH puruSazabda ityarthaH, ekazeSe samAse iti bahvarthavAcaka iti zeSaH, 'tahA bahave purisa'tti tathA bahavaH puruSAH, bahuvacanAntaH puruSazabda ityarthaH, ekazeSe samAse sati bahvarthavAcaka iti zeSaH, yathA caikazeSe samAse bahuvacanAntaH puruSazabdo bahvarthavAcakastathaikavacanAnto'pIti na kazcidvizeSaH, etaduktaM bhavatiyathA puruSazca 3 iti vidhAya ekapuruSazabdazeSatA kriyate tadA yathaikavacanAntaH puruSazabdo bahvarthAn vakti tathA bahuvacanAnto'pi, yathA bahuvacanAntastathaikavacanAnto'pIti na kazcidekavacanAntabahuvacanAntayovizeSaH, kevalaM jAtivivakSAyAmekavacanaM bahvarthavivakSAyAM tu bahuvacanamiti / evaM kArSApaNazAlyAdiSvapi bhaavniiym| ___ ayaM ca samAso dvandvavizeSa evocyate, kevalamekazeSatA'tra vidhIyate ityetAvatA pRthagupAtta iti lakSyate, tattvaM tu sakalavyAkaraNavedino vidantItyalamativijRmbhitena, gataM saamaasikm| mU. ( 249)se kiM taM taddhitae?, 2 aTThavIhe pannatte, taMjahA vR.taddhitAJjAtaM taddhitajam, iha taddhitazabdena taddhitaprAptihetubhUto'rtho gRhyate, tato yatrApi tunnAe taMtuvAe taddhitapratyayo na dRzyate tatrApi taddhetabhUtArthasya vidyamAnatvAtaddhitajatvaM siddhaM bhvti| mU.( 250) kamme sippasiloe saMjogasamIavo a sNjuuho| issaria avacceNa ya taddhitanAmaM taM aTThavihe / / vR. kamme'gAhA pAThasiddhA, navaraM zloka:-zlAghA saMyUtho-grantharacanA, mU.( 251) se kiMtaMkammanAme?, 2 taNahArae kaTThahArae pattahArae dosiesottie kappAsie bhaMDaveAlie kolAlie, se taM kammanAme / se kiM taM sippanAme ?, 2 tunnae taMtuvAe paTTakAre ueTe baruDe muMjakArekaTThakAre chattakArevajjhakAre potthakAre cittakAredaMtakAre leppakAre selakAre koTThimakAre, se taM sippnaame| se kiM taM siloanAme?, 2 samaNe mAhaNe savvAtihI, se taM siloanAme / se kiM taM saMjoganAme?, 2 rano sasurAe rano jAmAue rano sAle stro bhAue stro bhagiNIvaI, se taM saMjoganAme se kiMtaM samIvanAme?, 2 girisamIve nayaraMgirinayaraM vidisAsamIve nayaraM vedisaM nayaraM benAe samIve nayaraM bennAyaDaMtagarAe samIve nayaraMtagarAyaDaM, se taM smiivnaame| se kiM taM saMjUhanAme ?, 2 taraGgavaikkAre malayavaikkAre attAnusaTTikAre biMdukAre, se taM sNjuuhnaame| se kiM taMIsarIanAme?, 2 rAIsare talavare mADabie koDubie inbhe seTThI satthavAhe senAvaI, se tNiisrianaame|se kiMtaM avaccanAme?, 2 arihaMtamAyA cakkavaTTigAyA baladevamAyA vAsudevamAyA rAyamAyA muNimAyA vAyagamAyA, se taM avaccanAme se taM tddhite| se kiM taM dhAue?, 2 bhUsattAyAM parasmaibhASA edhavRddhau sparddha saMharSe gAdha pratiSThAlipsayopaeNthe ca bAdhR loDane, se taM dhAue / se kiM taM niruttie?, 2 mahyAM zete mahiSaH, bhramati ca rauti ca Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 251 377 bhramaraH muhurmuhurlasatIti musalaM kaperiva lambate ttheti ca karoti kapitthaM ciditakaroti khallaM ca bhavatI cikkhallaM UrdhvakarNa: ulUkaH mekhasya mAlA mekhalA, se taM niruttie / " se taM bhAvapamANaM / se taM pmaannnaame| se taM dasanAme se taM naame| nAmati payaM samattaM / vR. ete ca karmazilpAdayo'rthAstadvitatapratyayasyotpitsornimittIbhavantItyetadabhedAttaddhittajaM nAmASTavidhamucyata iti bhAvaH, tatra karma tadvitajaM 'dosie sottie' ityAdi, dUSyaM paNyamasyeti dASikaH sUtraM paNyamasyeti sautrikaH, zeSaM pratItaM, navaraM bhANDavicAra: karmAsyeti bhANDavaicArika:, kaulAlAni-mRdbhaNDAni paNyamasyeti kaulAlikaH, atra kvApi 'taNahArae' ityAdipATho dRzyate, tatra kazcidAha-nanvatra tadvitapratyayo ne kacidupalabhyate tathA vakSyamANeSvapi 'tunnAe taMtuvAe' ityAdiSu nAyaM dRzyate tatkimityevaM bhUtanAmnAmihopanyAsaH ? atrocyate, asmAdeva sUtropanyAsAt tRNAni harati-vahatItyAdikaH kazcidAdyavyAkaraNadRSTastaddhitotpattihetubhUto'rtho draSTavyaH, tato yadyapi sAkSAttaddhitapratyayo nAsti tathApi tadutpattinibandhanabhUtamarthamAzrityeha tannirdezo na virudhyate, yadi tadvitatotpattiheturartho'sti tarhi tadvito'pi kasmAnnotpadyata iti cet ? loke itthameva rUDhatvAditi brUmaH, athavA asmAdevAdyamunipraNItasUtrajJApakA-devaM jAnIyA:- tadvitapratyayA evAmI kecit pratipattavyA iti / atha zilpatadvitanAmocyatevastrikaH, vastra zilpamasyeti tantrIvAdanaM zilpamasyetI tAntrikaH, tunnAe taMtuvAe ityAdi pratItam, AkSepaparihArau uktAveva, yacceha pUrvaM ca kvacidvAcanAvizeSe'pratItaM nAma dRzyate taddezAntararUDhito'vaseyam / atha zlAghAtaddhitanAmocyate- 'samaNe' ityAdi, zramaNAdIni nAmAni zlAghyeSvartheSu sAdhvAdiSu rUDhAnyato'smAdeva sUtranibandhAt zlAghyArthAstaddhitAstadutpatti-hetubhUtamarthamAtraM vA atrApi pratipattavyam / saMyogatadvitanAma rAjJaH zvasura ityAdi, atra sambandharUpaH saMyogo gamyate, atrApi cAsmAdeva jJApakAt tadvitanAmatA, citraM ca pUrvagataM zabdaprAbhRtamapratyakSaM ca naH ataH kathamiha bhAvanAsvarUpamasmAdRzaiH samyagavagamyate - samItadvitanAMma girisamIpe nagaraM girinagaram, atra 'adUrabhavazce' tya na bhavati, girinagaramityeva pratItatvAt, vidizAyA adUrabhavaM nagara vaidizam, atra tvadUrabhavazceN bhavatyeva, itthameva rUDhatvAditi / saMyUthatadvitanAma 'taraMgavaikkArae' ityAdi, tadvitanAmatA cehottaratra ca pUrvavadbhAvanIyA / aizvaryatadvitanAma - 'rAIsare' ityAdi, iha rAjAdizabdanibandhanamaizvaryamavagantavyaM, rAjezvarAdizabdArthastvihaiva pUrvaM vyAkhyAta eva / apatyatadvitanAma - 'titthayaramAyA' ityAdi, tIrthakaro'patyaM yasyAH sA tIrthakaramAtA, evamanyatrApi suprasiddhenAprasiddhaM viziSyate, ata eva tIrthakarAdibhirmAtaro vizeSitAH, tadvitanAmatva bhAvanA tathaiva, gataM tadvitanAma / atha dhAtujamucyate- 'se kiM taM dhAue' ityAdi, bhUrayaM paramasmaipadI dhAtuH sattAlakSaNasyArthasya vAcakatvena dhAtujaM nAbheti, evamanyatrApi, abhidhAnAkSarAnusArato nizcitArthasya vacanaMbhaNanaM-niruktaM tatra bhavaM nairuktaM tacca mahyAM zete mahiSa ityAdikaM pAThasiddhameva, tadevamuktaM nairuktaM nAma / tadbhaNane cAvasitaM bhAvapramANanAma, tadavasAne ca samarthitaM pramANanAma tatsamarthane ca samApitaM . gauNAdikaM dazanAma, etairapi ca daza nAmAbhiH sarvasyApi vastuno'bhidhAnadvAreNa saMgrahAddazanAmeda - Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mucyate, tatsamAptau ca samAptamupakramAntargataM dvitIyaM nAmadvAram, ataH 'se taM niruttie' ityAdi paJca nigamanAni, nAmadvAraM smaaptm|| __uktamupakramAntargataM dvitayaM nAmadvAramathaM tadantargatameva kramaptAptaM tRtIya pramANadvAramabhidhi-- tsurAha mU. ( 252) se kiM taM pamANe?, 2 cauvihe pannatte, taMjahA-davvapamANe khettapamANe kAlappamANe bhaavppmaanne| vR.'se kiMtaM pamANe' ityAdi, pramIyate-paricchidyate dhAnyadravyAdyaneneti pramANam-asatiprasatyAdi, athavA idaM cedaMca svarUpamasya bhavatItyevaM pratiniyamasvarUpatayA pratyekaM pramIyateparicchidyate yattatpramANaM-yathokchameva, yadivA dhAnyadravyAdereva pramitiH-paricchidaH svarUpAvagamaH pramANam, atra pakSe'satiprasRtyAdestaddhetutvAt pramANatA, tacca pramANaM dravyAdiprameyavazAccaturvidha tadyathA-dravyaviSayaM pramANaM dravyapramANam, evaM kSetrakAlabhAvapramANeSvi vaacym| ma.(253)sekiMdavvapamANe?, 2 vihe pannatte, taMjahA-paesanipphanne avibhAganipphanne |se kiMtaM paesanipphane?, 2 paramANupoggale dupaesie jAva dasapaesie saMkhijjapaesie asaMkhijjapaesie anaMtapaesie, se tNpesnipphne| sekiMtaM vibhAganipphanne?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-mAne ummAne avamAne gaNime pddimaanne| se kiMtaM mAne?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-dhannamAnappamANe arasamAnappamANe aAse kiM taM dhannamANapamANe?, 2 do asaIo pasaI do pasaIo setiyA cattAri seiAo kulao cattAri kulayA pattho cattAri patthayA ADhagaM cattAriADhagAi dono saTThi ADhayAiM jahannae kuMbhe asIi ADhayAI majjhimae kuMbhe ADhayasayaM ukkosae kuMbhe aTTha ya ADhayasaie vAhe, eeNaM dhanamAnapamAnenaM kiM paoaNaM?, eeNaM dhannamAnapamAnenaM muttolImukhaiduraaliMdaocArAsaMsiyANaM dhannANaM dhanamAnappamANanivittilakkhaNaM bhavai, ase taM dhanamAnapamANe / se kiM taM rasamAnappamANe?, 2 dhannamAnappamANAo caubhAgavivaDDie abhitarAsihAjutte rasamAnappamANe vihijjai, taMjahA-causadviA4 (caupalapamANA) battIsiA8 solasiA 16 aTThabhAiA 32 caubhAiA64 addhamANI 128 mANI 256 do causaTThIAo battIsiAdo battIsiAo solasiA do solasiAo aTThabhAiA do aTThabhAiAo caubhAiyA do caubhAiyAo addhamANI do addhamANIo mANI, eeNaM rasamAnapamANeNaM kiM paoaNaM?, 2 eeNaM rasamAnenaM vArakaghaDakakarakakalasiagAgaridaiakaroDiakuMDiasaMsiyANaM rasAnaM rasamAnappamANanivittilakkhaNaM bhavai, se taM rasamAnappamANe, se taM maane| vR. tatra dravyapramANaM dvividha-pradezaniSpanna vibhAganiSpannaM ca, tatra pradyezA-ekadvivyAdyanavastainiSpanna pradezaniSpanna, tatraikapradezaniSpannaH paramANuH, dvipradezanivRtto dvipradezikaH, pradezatrayaghaTitastripradezikaH, evaM yAvadanantaiH, pradezaiH sampanno'nantapradezikaH, nanvidaM paramANvAdikamanantapradezikaskandhaparyantaM dravyameva, tatastasya prameyatvAt pramANatA na yukteti cet, naivaM, prameyasyApi dravyAdeH pramANatayA rUDhatvAt, tathAhi-prasthakAdipramANena mitvA puJjIkRtaM dhAnyAdi dravyamAlokya loke vaktAro bhavanti-prasthakAdirayaM puJjIkRtastiSThatIti, Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-253 379 tatazcaikadvitryAdipradezaniSpannatvalakSaNena svasvarUpeNaiva pramIyamANatvAtparamANvAdidravyasyApi karmasAdhanApramANazabdavAcyatA'duSTaiva, karaNasAdhanapakSe tvekadvivyAdipradezaniSpannatvalakSaNaM svarUpameva mukhyatayA pramANamucyate dravyaM tu tatsvarUpayogadupacArataH, bhAvasAdhanatAyAM taM pramiteH pramANaprameyAdhInatvAdupacArAdeva pramANaprameyayoH pramANatA'vagantavyA, tadevaM karmasAdhanapakSe paramANvAdi dravyaM mukhyatayA pramANamucyate, karaNabhAvasAdhanapakSayostUpacArata itydossH| idaM ca yathottaramanyAnyasaMkhyopetaiH svagataireva pradezairniSpannatvAt pradezaniSpannamuktaM, dvitIyaM tu svagatapradezAn vihAyAparo vividho viziSTo vA bhAgo-bhaGgo vikalpaH prakAra itiyAvattena niSpanna vibhAganiSpannaM, tathAhi-na dhAnyamAnAdeH svagatapradezAzrayaNena svarUpaM nirUpayiSyate ati tu 'do asaIo pasaI'tyAdiko yo viziSTaH prkaarsteneti| . tacca paJcavidhaM, tadyathA-mAnam unmAnam avamAnaM gaNimaM pratimAnaM, punarapi mAnapramANaM dvidhA-dhAnyamAnapramANaM ca rasamAnapramANaMca, tatra mAnameva pramANaM mAnapramANaM dhAnyaviSayaM mAnapramANaM, tacca 'do asaIo' ityAdi, aznutetatprabhavatvena samastadhAnyamAnAni vyApnotItyasati:-avADmukhahastatalarUpA, tatparicchinnaM dhAnyamapi tathocyate, tadvayena niSpannA nAvAkAratAvyavasthApitaprAJjalakaratalarUpA prasRtiH, dve ca prasUti setikA, sA ca neha prasiddhA gRhyate, mAgadhadezaprasiddhasyaivAtra mAnasya pratipipAdayiSitatvAd, ata iyaM tatprasiddhA kAcidavagantavyAH catasraH setikA: kuDavaH, te catvAraH prasthaH, amI catvAra ADhaka ityAdi sUtrasiddhameva, yAvadaSTabhirADhakazatainirvRtto vAhaH, atrAha ziSyaH-etenAsatyAdinA dhAnyamAnapramANena kiM prayojanaMkimanena vidhIyate ityarthaH, atrottaraM, etena dhAnyamAnapramANena 'muktolImukhedUrAlindApacArasaMzritAnAM' muktolyAdyAdhAragatAnAM dhAnyAnAM dhAnyasya yanmAnam-iyattAlakSaNaM tadeva pramANaM tasya nirvattiH-siddhistasyA lakSaNaM-parijJAnaM bhavati, etAvadatra dhAnyamastIti parijJAnaM bhavatItyarthaH, tatra muktolI-moTTA(ddA)adha upari ca saGkIrNA madhye tvISadvizAlA koSTikA, sukhaM gaLyA upari yaddIyate, sumbAdivyUtaM DhaJcanakAdi tadidUraM, AlindakaM-kuNDulkam apcaaridiirghtrdhaanykosstthaakaavishessH| ___ rasamAnapramANamAha-se kiMta'mityAdi, raso-madyAdistadviSayaM mAnameva pramANaM rasamAnapramANaM, kimityAha-dhAnyamAnapramANAt setikAdezcaturbhAgavivarddhitaM-caturbhAgAdhikam abhyantarazikhAyuktaM yad rasamAnaM vidhIyate-kriyate tadrasamAnapramANamucyate, dhAnyasyAdravarUpatvAtkila zikhA bhavati, rasasya tu dravarUpatvAnna zikhAsambhavo'to bahi:zikhAbhAvAt dhAnyAmAnaccaturbhAgavRddhilakSaNayA abhyantarazikhayA yuktatvAccabhyantarazikhAyuktamityuktaM, tadyathA-catuHSaSTiketyAdi, idamuktaM bhavati-SaTpaJcAzadadhikazatadvayapalamAnA mANikAnAma vakSyamANaM rasamAnaM, tasya catuH-SaSTitamabhAganiSpanA arthAdeva catuSpalapramANA catuHSaSTikA, evaM mANikAyA eva dvAtriMzattamabhAgavartitvAdaSTapalapramANA dvAtriMzikA, tathA mANikAyA eva SoDazabhAgavartitvAt SoDazapalapramANA SoDazikA, tasyA evASTamabhAgavartitvAt dvAtriMzatpalapramANA aSTabhAgIkA, tasyA eva caturbhAgavartitvAt catuHSaSTipalamAnA caturbhAgIkA, tasyA evArddhabhAgavartinI aSTAviMzatyadhikapalazatamAnA'rddhamANikA, idaM ca bahuSu vAcanAvizeSeSu Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM na dRzyata eva, SaTpaJcAzadadhIkazatadvayapalapramANA mANikA, dvAbhyAM catuHSaSTikAbhyAmekA dvAtriMzikA bhavatItyAdi gatArthameva, yAvadetena rasamAnapramANena kiM prayojanam ?, atrottaram - 'etena' rasamAnapramANa vArakaghaTakakarakagargarIhatikakaroDikAkuNDikAsaMzritAnAM rasAnAM rasasya yanmAnaM tadeva pramANaM tasya nirvRtti:- siddhistasyA lakSaNaM parijJAnaM bhavati, tatrAtIvavizAlamukhA kuNDikaiva karoDikA ucyate, zeSaM pratItaM, kvacit 'kalasie 'ti dRzyate, tatra laghutara: kalaza eva kalazaziketyabhidhIyate evamanyadapi vAcanAntaramabhyUhyam / 'se ta' mityAdi nigamanadvayam / athonmAnamabhidhitsurAha mU. (253 vartate ) se kiM taM ummAne ?, 2 jatraM ummiNijjai, taMjahA- addhakariso kariso palaM addhapalaM addhatulA tulA addhabhAro bhAro, do addhakarisA kariso do karisA addhapalaM do addhapalAI palaM paMca palasaiA tulA dasa tulAo addhabhAro vIsaM tulAo bhAro, eeNaM ummAnapamANeNaM kiM paoaNaM?, eeNaM ummANapamAnenaM pattAagaratagaracoaakuMkumakhaMDagulamacchaMDiAINaM davvANaM ummANapamANanivvittilakkhaNaM bhavai, se taM ummAnapamANe / vR. unmIyate tadityunmAnam unmIyate aneneti vA unmAnamityAdi, tatra karmasAdhanapakSamadhikRtyAha - 'jaM naM ' ummiNiJjaI' tyAdi, yadunmIyate - pratiniyatasvarUpatayA vyavasthApyate tadunmAnaM, tadyathA - arddhakarSa ityAdi, palasyASTamAMzo'rddhakarSaH, tasyaiya caturbhAgaH karSa:, palasyArddha arddhapalamityAdi, sarvaM mAgadhadezaprasiddhaM sUtrasiddhameva, navaraM palAzapatrakarmArIpatrAdikaM patraM, coyao phalavizeSaH, matsyaNDikA- zarkarAvizeSaH / avamAnaM vivakSurAha mU. (253 vartate ) se kiM taM omANe ?, 2 jaNNaM omiNIjjai, taMjahA - hattheNa vA daMDeNa vA dhaNaMkkena vA jugeNa vA nAliAe vA akkheNa vA musaleNa vA vR. avamIyate - paricchidyate khAtAdyaneneti avamAnaM hastadaNDAdi, athavA avabhIyateparicchidyate hastAdinA yattadavamAnaMkhAtAdi, tatra karmasAdhanapakSamadhikRtya tAvadAha- 'jaM 'mityAdi, yadavamIyate khAtAdi tadavamAnaM, kenAvamIyate ityAha- 'hattheNa vA daMDeNa vA 'ityAdi, tatra hasto-vakSyamANasvarUpazcaturviMzatyaMgulamAnaH, anenaiva hastena caturbhirhastairniSpannA avamAnavizeSA daNDadhanuryuganAlikA'kSamuzalarUpA SaT saMjJA labhyante, ata evAhadaMDadhanUjuganAliA ya akkhamusalaM ca cauhatthaM / mU. ( 254 ) dasanAliaM ca rajjuM viANa omANasannAe / / vR. 'daMDaM' gAhA, daNDaM dhanuryugaM nAlikAM cAkSaM muzalaM ca karaNasAdhanapakSamaGgIlakRtyAvamAnasaMjJayA vijAnIhIti sambandhaH, daNDAdikaM pratyekaM kathaMbhUtamityAha - caturhastaM dazabhirnAlikAbhirniSpannAM rajjuM ca vijAnIhyavamAnasaMjJayeti gAthArthaH / nanu yadi daNDAdayaH sarve caturhastapramANAstaryekenaiva daNDAdyantopAdAnena caritArthatvAt kimiti SaNNAmapyupAdAnam ?, ucyate, meyavastuSu bhadene vyApriyamANatvAt, tathA cAha mU. (255) vatthumi hatthamejjaM khitte daMDaM dhaNuM ca ptthmi| khAyaM ca nAliAe viANa omANasannAe / vR. 'vatthumi' gAhA, vAstuni - gRhabhUmau mIyate'neneti meyaM mAnamityarthaH, luptadvitIyai Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-255 381 kavacanatvena hastaM vijAnIhIti sambandhaH, hastenaiva vAstu mIyata iti tAtparyam, kSetre-kRSika diviSayabhUte caturhastavaMzalakSaNaM daNDameva mAnaM vijAnIhi, dhanurAdInAM caturhastatve samAne'pi rUDhivazAddaNDasaMjJAprasiddhanaivAvamAnavizeSeNa kSetraM mIyate iti hRdayaM, pathi-mArgaviSaye dhanureva mAnaM, mArgagavyUtAdiparicchedo dhanuHsaMjJAprasiddhenaivAvamAnavizeSeNa kriyate na daNDAdibhiritiH bhAvaH, khAtaM ca-kUpAdi nAlikayaiva yaSTivizeSarUpayA mIyata iti gamyate, evaM yugAdirapi yasya tatra vyApAro rUDhastasya tatra vAcyaH, yatkathaMbhUtaM hastadaNDAdikamityAha-avamAnasaMjJayopalakSitamiti gaathaarthH| mU.(256) eeNaM avamAnapamAnenaM kiM paoaNaM?, eeNaM avamAnapamANeNaM khAyaciaraiakarakaciyakaDapaDabhittiparikkhevasaMsiyANaMdavvANaM avamANapamANanivviattilakkhaNaM bhavai, se taM avmaane| se kiMtaM gaNime?, 2 janaM gaNijjai, taMjahA-ego dasa sayaM sahassaM dasa sahassAiMsayasahassaM dasa sayasahassAiM koDI, eeNaM gaNimappamANeNaM kiM paoaNaM?, eeNaM gaNimapamANeNaM bhitagabhitibhattaveaNaAyavvayasaMsiANaM davvANaM gaNiyappamANanivittalakkhaNaM bhavai, se taM gnnime| vR.etenAvamAnapramANena kiM prayojanamityAdi bhAvitarthamevaM, navaraMkhAtaM-kUpAdi citaM tviSTikAdi racitaM-prAsAdapIThAdi krakacitaM-karapatravidAritaM kASThAdi, kaTAdayaH pratItA eva, parikSepo-mittyAdereva paridhiH nagaraparikhadirvA, eteSAM khAtAdisaMsRtAnAmabhede'pi bhedavikalpanayA khAtAdiviSayANAM dravyANAM khAtAdInAmeveti tAtparyam, avamAnameva pramANaM tasya nirvRttilakSaNaM bhavatIti tadetadavamAnamiti nigmnm| ___ 'se kiM taM gaNIme'ityAdI, gaNyate-saGghayAyate vastvaneneti gaNimam-ekAdi, athavA gaNyate-saGkhyAyate yattadgaNimaM-rUpakAdi, tatra karmasAdhanapakSamaGgIkRtyAha-'jaNNa'mityAdi, gaNyate tadgaNimaM, kathaM gaNyate ityAha-'ekko' ityAdi, etena gaNimapramANena kiM prayojanamityAdi gatArthameva, navaraM bhRtaka:-karmakaro bhRtiH-padAtyAdInAM vRttiH bhaktaMbhojanaM vetanakaM-kavindAdinA(dInAM) vyUtavastravyatikare'rthapradAnam, eteSu AyavyayasaMzritAAM-pratibaddhAnAM rUpakAdidravyANAM gaNimapramANena nirvRttilakSaNam-iyattAvagamarUpaM bhavati, tdetdgnnimmiti| atha pratimAnapramANaM nirUpayitumAha mU.( 256 vartate ) se kiM taM paDimANe ?, jaNNaM paDimiNijjai, taMjahA-guMjA kAgaNI nipphAo kammamAsao maMDalao suvanno, paMca guMjAo kammamAsao kAgaNyapekSayA, cattAri kAgaNIo kammamAsao tini nipphAvA kammamAsao evaM caukko kammamAsao kAkaNyapekSayetyarthaH, bArasa kammamAsayA suvanno evaM causaTThi kAgaNIo suvanno, eeNaM paDimANapamAnenaM kiMpaoaNaM?, eeNaM paDimAnapamANeNaM suvannarajatamaNimottiasaMkhasilappavAlAINaMdavvANaM paDimANappamANanivittilakkhaNaM bhavai, se taM pddimaanne| * se taM vibhAganipphanne / se taM dvvpmaanne| vR.mIyate'neneti mAnaM bheyasya-suvarNAdeH pratirUpaM-sadRzaM mAnaM pratimAnaM-guJjAdi, athavA pratimIyate taditi pratimAna, tatra guJjA caNoThiyA 1 sapAdA guJjA kAkaNI 2 satribhAgakAkaNyA Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM tribhAgonaguJjAdvayena vA nirvRtto niSpAvaH 3, trayo niSpAvA: karmamASakaH 4, dvAdaza karmamASakA eko maNDalaka: 5, SoDaza karmamASakA ekaH suvarNa: 6 / amumevArthaM kiJcitaDha sUtre'pyAha-'paMca guMjAo' ityAdi, paJca guJjA ekaH karmamASakaH, athavA catasraH kAkaNya ekaH karmamASakaH, yadivA trayo niSpAvakA ekaH karmamASakaH, idamuktaM bhavati-asya prakAratrayasya madhye yena kenacit prakAreNa pratibhAti tena vaktA karmamASakaM prarUpayatu pUrvoktAnusAreNa, na kazcidarthabheda iti / evaM 'caukko kammamAsao' ityAdI, catasRbhiH kAkiNIbhirniSpannatvAcatuSko yaH karmamASaka iti svarUpavizeSaNamAtramidaM, te dvAdaza karmamASakA eko maNDalakaH, evamaSTacatvAriM zatkAkiNIbhirmaNDalako bhavatIti zeSaH, bhAvArtha:, pUrvavadeva, SoDaza karmamASakAH suvarNaH, anavA catuHSaSTiH kAkaNya eka: suvarNo, bhAvArtha: sa eva, etena pratimAnapramANena kiM prayojanamityAdi gatArthaM, navaraM rajataM rUpyaM maNayaH - candrakAntAdayaH zilArAjapaTTakaH, gandhapaTTa ityanye, zeSaM pratItaM, yAvattadetatpratimAnapramANaM, tadevaM samarthitaM mAnonmAnAdibhedabhinnaM paJcavidhamapI vibhAganiSpannaM dravyapramANaM, tatsamarthane ca samarthitaM dravyapramANam // atha kSetrapramANabhidhitsurAha mU. (257) se kiM taM khettapamANe ?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-paesanipphanne a vibhAganipphanne a / se kiM taM paeMsanippanne ?, 2 egapaesogADhe dupaesogADhe tipaesogADhe sukhijjapa0 asaMkhijjapa0, se taM pesnippnne| se kiM taM vibhAganipphanne ? vR . idamapi dvividhaM - pradezaniSpannaM vibhAganiSpannaM ca tatra padezA - iha kSetrasya nirvibhAgA bhAgAstairniSpannaM pradezaniSpannaM, vibhAgaH -pUrvoktasvarUpastena niSpannaM vibhAganiSpannaM / 'se kiM taM paesanipphanne' tatraika pradezAvagADhAdyasaMkhye yapradezAvagADhaparyantaM pradezaniSpannam, ekapradezAdyavagADhatAyA ekAdibhiH kSetra pradezairniSpannatvAd atrApi pradezaniSpannatA bhAvanIyA, pramANatA tvekapradezAvagAhitvAdinA svasvarUpaNaiva pramIyamAnatvAditi / vibhAganiSpannaM tvaMgulAdi, tadevAhamU. (258 ) agulavihatthirayaNI kucchI dhanu gAuaM ca boddhavyaM / joyaNa seDhI payaraM logamaloga'vi a taheva // vR. 'aMgulavihatthi ' gAhA, aMgulAdisvarUpaM ca sta eva zAstrakAro nyakSeNa vakSyati / tatrAMgulasvarUpanirddhAraNAyAha mU. ( 259 ) se kiM taM aMgule ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-AyaMgule ussehaMgule pamANaMgule / se kiM taM AyaMgule ?, 2 je NaM jayA manussA bhavaMti tesi naM tayA appaNo aMguleNaM duvAlasaaMgulAI muhaM navamuhAI purise pamANajutte bhavai, donnie purise mAnajutte bhavai, addhabhAraM tullamANe purise ummAnajutte bhavai, - vR. 'se kiM taM aMgule' ityAdi aMgulaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA- AtmAMgulam utsedhAMgulaM pramANAgulaM, tatra ye yasmin kAle bharatasagarAdayo manuSyAH pramANayuktA bhavanti teSAM sambandhI atrAtmA gRhyate, Atmano'gulamAtmAMgulam, ata evAha - 'je na' mityAdi, ye bharatAdayaH, , pramANa Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-259 383 yuktA yadA bhavanti tepAMtadA svakIyamaMgulamAtmAMgulamucyata iti zeSaH, idaM ca puruSANAM kAladibhedenAnavasthitamAnatvAdaniyatapramANaM draSTavyam, anenaivAtmAMgulena puruSANAM pramANayuktAdinirNaya kurvannAha___ 'appaNo aMguleNaM duvAlase' tyAdi, yadyasyAtmIyamaMgulaM tenAtmanoM'gulena dvAdazAMgulAni mukhaM pramANayuktaM bhavati, anena ca mukhapramANena nava mukhAni sarvo'pi puruSaH pramANayukto bhavati, pratyekaM dvAdazAMgulainavabhirmukhairaSTottaraM zatamaMgulAnAM saMpadyate, tatazcaitAvaducchyaH puruSaH pramANayukto bhavatIti paramArthaH / atha tasyaiva mAnayuktatApratipAdanArthamAha-droNikaH puruSo mAnayukto bhavati, droNIjalaparipUrNA mahatI kuNDikA tasyAM pravezito yaH puruSo jalasya droNaM pUrvoktasvarUpaM niSkAzayati droNonajalasyonAM vA tAM pUrayati sa droNikaH puruSo mAnayukto nigadyate iti bhaavH| idAnImetasyaivonmAnayuktatAmAha-sArapudgalaracitatvAt tulAropitaH sannI bhAraM tulayan puruSa unmAnayukto bhavati, tatrottamapuruSAH yathoktaiH pramANamAnonmAnaiH anyaizca sarvaireva guNaiH sampannA eva bhavantItyetadarzayannAhamU. (260) mAnummAnapamANajuttA(Naya)lakkhaNavaMjaNagunehiM uvveaa| uttamakulappasUA uttamapurisA muNeavvA / / vR.'mAnummAna'gAhA, anantaroktasvarUpairmAnonmAnapramANairyuktA uttamapuruSA:-cakravAdayo muNitavyA iti sambandhaH, tathA lakSaNAni-zaGkhasvastikAdIni vyaJjanAni-maSItilakAdIni guNA:-kSAntyAdayastairupetAH, tathottamakulAni-ugrAdIni tatprasUtA iti gAthArthaH / / athAtmAMgulenaivottamamadhyamAdhamapuruSANAM pramANamAhamU.( 261) hoMti pUNa ahiyapurisA aTThasayaM aMgulANa uvviddhaa| - chAui ahamapurisA cauttaraM majjhimillA u|| vR. 'huMti puNa' gAhA, bhavanti punaradhikapuruSA-uttamapuruSAzcakravartyAdayaH aSTazatamaMgulam(lAnAM) uvviddhAunmitA uccastvena vA, puna:zabdastveSAmevAdhikapuruSAdInAmanekabhedatAdarzakaH, AtmAMgulenaiva SaNNavatyaMgulAnyadhamapuruSA bhavanti, 'cauruttara majjhamillA utti tenaivAMgulena caturuttaramaMgulazataM madhyamAH, tuzabdo yathAnurUpazeSalakSaNAdibhAvapratipAdanapara iti gAthArthaH // ye aSTottarazatAMgulamAnAddhInA adhikA vA te kiM bhavantItyAhamU. ( 262) hInA yA ahiyA vA je khalu srsttsaarprihiinaa| te uttamapurisANaM avassa pesattaNamati / / vR. 'hInA vA gAhA, aSTottarazatAMgulamAnAt hInA vA adhikA vA ye khalu svara:-sakalajanAdeyatvaprakRtigambhIratAdiguNAlaMkRto dhvaniH sattvaM-dainyavinirmukto mAnaso'vaSTambhaH sAra:zubhapudgalopacayajaH zArIra: zaktivizeSa: taiH parihInAH santaste uttamapuruSANAm upacitapuNyaprArabhArANAm avazA-anicchanto'pyazubhakarmavazataH preSyatvamupayanti, svarAdizeSalakSaNavaikalyasahAyaM ca yathoktapramANAdhInAdhikyamaniSTaphalapradAyi pratipattavyaM, na kevalamiti lakSyate, bharatacakravAdInAM svAMgulato viMzatyadhikAMgulazatapramANAnAmapi nirNItatvAt, ___ Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 384 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mahAvIrAdInAM ca keSAJcinmatena caturazItyAdyaMgulapramANatvAd, bhavanti ca viziSTAH svarAdayaH pradhAnaphaladAyino, yata uktam - "asthiSvarthAH sukhaM mAMse, tvaci bhogAH striyo'kSiSu / - gatau yAnaM svare cAjJA, sarvaM sattve pratiSThitam // " iti gAthArthaH / mU. ( 263) eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI pAo do pAyA vihatthI do vihatthIo rayaNIo kucchI do kucchIo daMDaM dhanU juge nAliA akkhe musale do ghanusahassAI gAuaM cattAri gAuAiM joannN| vR.etenAMgulapramANena SaDaMgulAni pAdaH, pAdasya madhyatalapradeza: SaDaMgulavistIrNaH, pAdaikadezatvAt pAdaH dvau ca yugmIkRtau pAdau vitastiH, dve ca vitastI raniH, hasta ityarthaH, ranidvayaM kukSiH, pratyeka kukSidvayaniSpannAstu SaT pramANavizeSA daNDadhanuryuganAlikA'kSamuzalalakSaNA bhavanti, tatrAkSo-dhUH zeSAzca gatArthAH, dve dhanuHsahasra gavyUtaM, catvAri gavyUtAni yojnm| ma.(263)eeNaM AyaMgulapamAnenaM kiM paoaNaM, 2 eeNaM AyaMgaleNaM je naM jayA manussA havaMti tesinaMtayA naM AyaMguleNaM agaDatalAgadahanadIvAvipukkhariNIdIhiyaguMjAliAro sarA sarapaMtiAosarasarapaMtiAo bilapaMtiAo ArAmujjANakANaNavaNavaNasaMDavaNarAIo deulasabhApavAthUbhakhAiaparihAo pAgAraaTTAlayacariadAragopurapAsAyagharasaraNalayaNaAvaNasiMghADagatigacaukkacaccaracaummuhamahApahapahasagaDarahajANajuggagillithillisiviasaMdamANiAo lohIlohakaDAhakaDillayabhaMDamattovagaraNamAINi ajjakAliAiMca joaNAI bhavijaMti, se samAsao tivihe pannatte, taMjahA-sUIaMgule payaraMgule ghanaMgule aMgulAyayA egapaesiyA seDhI sUIaMgule, suI sUiguNiyA payaraMgule, payaraM sUie guNitaM ghnNgule| eesi NaM bhaMte ! sUiaMgulapayaraMgulaghaNaMgulalANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?, savvathove sUiaMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghanaMgule asaMkhijjaguNe, se taM aayNgule| vR.gatArthaM, navaraM ye yadA manuSyA bhavanti teSAM tadA Atmano'gulena svakIyasvakIyakAlasambhavInyavaTahadAdIni mIyanta iti saNaTaGkaH, tatra avaTa:-kUpaH taDAgaH-khAnito jalAzayavizeSaH vApyaH-caturasrA jalAzayavizeSAH, puSkariNyo-vRttAstA eva puSkaravantyo vA dIdhikA:-sAriNyaH sAriNya eva vakrA guJjAlikA bhaNyante sara:-svayaMsambhUto jalAzayavizeSa eva sarapaMtiyAutti-paGktibhirvyavasthApitAni sarAMsi sara:paGktayaH sarasarapaMtiyAutti-yAsu sara:paGktiSvekasmAtsaraso'nyatra tato'pi anyatra kapATasaJcArakenodakaM saMcarati tAH sara:sara:paktayaH bilapaGktayaH pratItA: mAdhavIlatAdiSu dampatyAdIni yeSvAramanti krIDanti te ArAmAH puSpaphalAdisamRddhAnekavRkSasaMkulAnyutsavAdau bahujanaparibhogyAnyudyAnAni sAmAnyavRkSajAtiyuktAni nagarAbhyarNavartIni kAnanAni, athavA strINAM puruSANAM vA kevalAnAM paribhogyAni kAnanAni, yadivA yebhyaH parato bhUdharo'TavI vA tAni sarvebhyo'pivanebhyaH paryantava rtIni kAnanAni, zIrNavRkSakalitAni vA kAnanAni, ekajAtIyavRkSAkIrNAni vanAni, anekajAtIyairuttamaizca pAdapairAkIrNAni vanakhaNDAni, ekajAtIyAnAmitareSAMa vA tarUNAM paDktayo Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-263 385 vanarAjayaH, santo bhajantyetAmiti sabhA-pustakavAcanabhUmirbahujanasamAgamasthAnaM vA, adha upari ca samakhAtarUpA khAtikA, adhaH saGkIrNoparivistIrNA khAtarUpAtu parikhA, prAkAropari AzrayavizeSAH aTTAlakAH, gRhANAM prArArasya cAntare aSTastavistAro hastyAdisaJcAramArgazcarikA, pratolIdvAraNAM parasparato'ntarANi gopurANi, rAjAnAM devatAnAM ca bhavanAni prAsAdA: utsedhabahulA vA prAsAdAH, gRhANi sAmAnyajanAnAM sAmAnyAni vA, zaraNAni tRNamayAvasarikAdInilayanAniutkIrNaparvatagRhANi giriguhA vA kArpaTikAdyAvAsasthAnaM vA ApaNA-haTTAH nAnAhaTTagRhAdhyAsitastrikoNo bhUbhAgavizeSaH, zRGgATakaM, sthApanA tripathasamAgamo vA zRGgATakaM trikaM taM tripathasamAgama eva tathA prabhUtagRhAzrayazcaturasro bhUbhAgazcatuSkaM yathA(dvA) catuSpathasamAgamo vA catuSpaNasamAgama eva, SaTpathasamAgamo vA catvaraMcaturmukhadevakulikAdi caturmukhaM mahAna rAjamArgo mahApatha: itarepanthAna: devakulasabhAdIni padAnikvacidvAcanAvizeSe atraivAntare dRzyante, zakaTaMgaDakAdi, ratho dvidhA-yAnarathaH saMgrAmarathazca, tatra saMgrAmarathasyopariprAkArAnukAriNI kaTIpramANA phalakamayI vedikA kriyate, aparasya tvasau na bhavatIti vizeSaH, yAnaM-gantryAdi juggattigolaviSayaprasiddha dvihastapramANaM caturasravedikopazobhitaMjampAnaM, giAllattihasti uparikollarUpA yAmAnuSaM gilatIva, thillitti-laTAnAM yadaDDApallANAM rUDhaM tadanyaviSayeSu thillItyucyate sIyattizivikA kaTUkArAMcchAdito jampAnavizeSa: 'saMdamANiya'tti puruSapramANAyAmo jampAnavizeSa eva lohitti-lohI maNaDanakAcipacanikA kavillI lohakaDAhitti-lohamayaM bRhatkaDillaM bhANDaM-mRnmayAdibhAjanaM mAtraH-kAMza(sya)bhAjanAdhupakaraNamAtrAyA AdhAravizeSa: upakaraNaM tvanekavidhaM kaTapiTakazUrpAdikaM zeSaM tu yadihaM kvacitkiJcinna vyAkhyAtaM tatsugamatvAditi mntvyN| - tadevamAtmAMgulenAtmIyAtmIyakAlasambhavIni vastUnyadyakAlInAni ca yojanAni mIyante, ye yatra kAle puruSA bhavanti tadapekSayA'dyazabdo drssttvyH| ___ idaM cAtmAMgulaM sUcyaMgulAdibhedAt trividhaM, tatra dairyeNAMgulAyatA bAhalyatastvezaprAdezikI nabhaHpradezazreNiH sUcyaMgulamucyate, etacca sadbhAvato'saMkhyeyapradezamapyasatkalpanayA sUcyAkAravyavasthApitapradezatrayaniSpannaM dRSTavyaM, sUcI sUcyaiva guNitA pratarAMgulam, idamapi paramArthato'saMkhyeyapradezAtmakam, asadbhAvatastveSaivAnantaradarzitA tripadezAtmikA sUcistayaiva guNyate, ataH pratyekaM pradezatrayaniSpannasUcItrayAtmakaM navapradezasaMkhyasaMpadyate, pratarazca sUcyA guNito dairyeNa viSkambhataH piNDatazca samasaGghayaM dhanAMgula bhavati, deAdiSu triSvapi sthAneSu samatAlakSaNasyaiva samayacaryyayA ghanasyaharUDhatvAt, pratarAmulaM tu dairdhyaviSkambhAbhyAmeva samaM, na piNData: tasyaikapradezamAtratvAditi bhAvaH, idamapi vastuvRttyA'saMkhyeyapradezamAnam, asatprarUpaNayA tu saptaviMzatipradezAtmakaM pUrvoktasUcyA anantaroktanavapradezAtmake pratare guNite etAvatAmova pradezAnAM bhAvAd, eSAM ca sthApanA anantaranirdiSTanavapradezAtmakapratarasyAdha uparica nava nava pradezAn dattvA bhAvanIyA, tathA ca dairdhyvisskmbhpinnddaistulyaamidmaapdyte| 30/25 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM 'eesi naM bhaMte' ityAdinA sUcyaphUlAdipradezAnAmalyabahutvacintA yathAnirdiSTavyAkhyAnusArataH sukhAvasesaiya, tadetadAtmAGgulamiti / athotsoGgulanirNayArthamAha mU. ( 263) se kiM taM ussehaMgule?, 2 anegavihe pannatte, taMjahAmU. (264) paramANU tasareNU rahareNU aggayaM ca vaalss| . likkhA jUA ya javo aTThaguNaviDDiA kmso|| vR.utsedhaH- anaMtANaM suhumaparamANupoggalANa'mityAdikrameNocchyo vRddhinayanaM tasmAAtamaMgulamRtsedhAGgulam, athavA utsedho-nArakAdizarIrANAmuccestvaM tatsvarUpanirNaryAthamaMgulamutsedhAGgulaM, tacca kAraNasya paramANutrasareNvAderanekavidhatvAdanekavidhaM prajJaptaM, tadeva kAraNAnekavidhatvaM darzayati-'tadyathe'tyAdi, 'paramANU' ityAdigAthAM sUtrakRt svayameva vivarISurAha mU.( 265) se kiMtaM paramANUM?, 2 duvihe pannate, taMjahA-suhame avavahArie a, tatthaNaM je se suhame se Thappe, tattha NaMje se vavahAriea se naM anaMtAnaMtANaM suhumapoggalANaM samudayasamitisamAgameNaM vavahArie paramANupoggale nipphajjai, se NaM bhaMte ! asidhAraM vA khuradhAraMvA ogAhojjA?, hantA ogAhojjA, se NaM tattha chijjejja vA bhijjejja vA?, noiNadve samaDhe, nokhalu tatthasatthaMkamai, seNaM bhaMte! aganikAyassamajhamajheNaM vIivaejjA?, haMtA vizvaejjA, seNaM bhaMte! tattha DahejjA? no iNaMDhe, samaDhe, no khalu tattha satthaMkamai, seNaM bhaMte! purakarasaMvaTThagassa mahAmehassa majjhamajheNaM vIivaejjA ?, haMtA viivaejjA, se naM tattha udaulle siA?, no iNa, samaDhe, no khalu tattha satthaM kamai, seNaM bhaMte ! gaMgAe mahAnaIe paDisoyaM havvamAgacchejjA?, haMtA havvamAgacchejjA, seNaM tattha vinighAyamAvavajjejjA?, no iNaDhe samaDhe, no khalu tattha satthaM kamai, se NaM bhaMte ! udagAvattaM vA udagabiMduM vA ogAhejjA? haMtAogAhejjA, seNaM tattha kucchejjA vA?, pariyAvajjejja vA?, no iNaDhe samaDhe, no khalu tattha satthaM kmi| vR.'se kiM taM paramANU' ityAdi, paramANurdvividhaH prajJaptaH-sUkSmo vyAvahArikazca, tatra sUkSmazastatsvarUpAkhyAnaM prati sthApyaH, anadhikRta ityarthaH, 'se kiM taM vavahArie'ityAdi, nanu kiyadbhiH sUkSmai zcayikaparamANubhireko vyAvahArikaH paramANuniSpadyate ?, atrottaram, 'anaMtANa'mityAdi, anantAnAM sUkSmaparamANupudgalAnAM sambandhino ye samudAyAH-dvayAdisamudAyAtmakAni vRndAni teSAM yAH samitayo-bahUni mIlanAni tAsAM samAgamaH-saMyogaekIbhavanaM samudayasamitisamAgamaH tena vyAvahArikaparamANupudgala eko niSpadyate, idamuktaM bhavatinizcayanayaH "kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati prmaannuH| ekarasavarNagandho dvisparzaH kAryaliGgazca // " ityAdilakSaNasiddhaM nivibhAgameva paramANumicchatti, yastvetairanaikarjAyate taM sAMzatvAt skandhameva vyapadizati, vyavahArastu tadanekatAniSpanno'pi yaH zastracchedAgnidAhAdiviSayo na bhavati tamadyApi tathAvidhasthUlatA'pratipatteH paramANutvena vyavaharati, tato'sau nizcayataH skandho'pi vyavahAranayamatena vyAvahArika: paramANuruktaH, na ca vaktavyam-ayaM tahi zastracche Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 mUlaM-265 dAdiviSayo bhavati, yatastanniSedhArthameva praznamutpAdayati-'se naM bhaMte !' ityAdi, se bhadanta ! vyAvahArikaparamANuH kadAcit asiH-khaDgaM taddhArAM vA kSuro-nApitopakaraNaM taddhArAM vA avagAheta-AkrAmed?, atrottaraM-'hantAvagAheteti' hanteti komalAmantraNe abhyupagamadyotane vA avagAheteti ziSyapRSTArthasyAbhyupagamavacanaM, punaH pRcchati-sa tatrAvagADhaH saMzchidyeta vAdvidhA kriyeta bhidyeta vA-anekadhA vidAryeta sUcyAdinA vastrAdivadvA sacchidraH kriyeta ?, uttaramAha-nAyamarthaH samarthaH, naitadevamiti bhAvaH, atropapattimAha-na khalu tatra zastra krAmati, idamuktaM bhavati-yadyapyanantaiH paramANubhirniSpannAH kASTAdayaH zastracchedAdiviSayA dRSTAstathApyanantakasyApyanantabhedatvAt tAvatpramANenaiva paramANvanantakena niSpanno'sau vyAvahArika: paramANu hyo yAvatpramANena niSpanno'dyApi sUkSmatvAnna zastracchedAdiviSayatAmAsAdayatIti bhAvaH / - punarapyAha-sa bhadantAgnikAyasya-varmadhyaMmadhyena-antare vyativrajed-gacchet ?, hantetyAdhuttaraM pUrvavat, navaraMzastramihAgnizastra grAhyaM, punaH pRcchati-'senaM bhaMte ! pukkhale'tyAdi idamapi sUtraM pUrvavadbhAvInayaM, navaraM puSkarasaMvartasya-mahAmeghasyeyaM prarUpaNA-ihotsapiNyAmekaviMzativarSasahasramAne duSSamaduSpamAlakSaNe prathamArake'tikrAnte dvitIyasyAdau sakalajanasyAbhyudayArthaM kramemANI paJca mahAmeghAH prAdurbhaviSyanti, tadyathA-puSkalasaMvartaka udakarasaH prathamaH dvitIyaH kSIrodastRtIyoghRtodazcaturtho'mRtodaH paJcamo rasodaH, tatra puSkalasaMvarto'sya bharatakSetrasya puSkalaM-pracuramapi sarvamazubhAnubhAvaM bhUmirUkSatAdAhAMdikaM prazastodakena saMvartayati-nAzayati, evaM zeSameghavyApAro'pi prathamAnuyogAdavagantavyaH, 'udaullesiya'tti udakenAH syAdityarthaH, zastratA cAtrodakasyAvaseyA, 'se NaM bhaMte ! gaMgAe' ityAdi gaGgAyA mahAnadyAH pratizroto havyaMzIghramAgacchet, pUrvAdyabhimukhe gaGgApravAhe vahati sati, pazcimAdyabhimukhaH sa Agacchet tanmadhyeneti bhAvaH 'viNihAya'mityAdi, vinighAta:-tatsrotasi pratiskhalanaM tamApadyeta-prApnuyAt, zeSaM pUrvavat, 'seNaM bhaMte! udagAvatta'mityAdi, udakAvartodakabindormadhye avagAhya tiSThedityarthaH?, saca tatrodakasamparkAt kuthyedvApUtibhAvaM yAyAt paryApadyet vA-jalarUpatayA pariNamedityarthaH zeSaM tathaiva, pUrvoktamevArthaM saMkSepataH prAhamU. (266) satyeNa sutikkheNavi chittuM bhettuM ca jaM kirana skkaa| taM paramANu siddhA vayaMti AI pmaannaannN|| - vR.'sattheNa' gAhA gatArthA, navaraMlakSaNamevAsyedamabhidhIyate, na punastaM ko'pi chettuM bhettumArabhate ityetat kilazabdena sUcayati, siddhatti-jJAnasiddhAH kevalino, na tu siddhAH siddhigatAH, teSAM vdnttyaasmbhvaaditi| mU. ( 267) anaMtANaM vavahAriaparamANupoggalANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA usaNhasahiA i vA sahasahiA i vA uDDareNU i tA tasareNU i vA rahareNU i vA, aTThausaNhasahiAo sA egA saNhasahiA, aTTha sahasahiAo sA egA uDvareNU, aTTha uDDareNuo sA egA tasareNU, aTTha tasareNUo sA egA rahareNU, aTTha rahareNUo devakuruuttarakurUNaM maNuANaM se ege vAlagge, aTTha devakuruuttarakurUNaM maNuANaM vAlaggA harivAsarammagavAsANaM maNuANaM se ege vAlagge, aTTa harivassarammagavAsANaM manussANaM vAlaggA hemavayaheranavayANaM manussANaM se Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM ege vAlagge, aTTa hemavayaheranavayANaM manussANaM vAlaggA puvvavidehaavaravidehANaM manussANaM se ege vAlagge, aTTha puvvavidehaavaravidehANaM manussANaM vAlaggA bharahaeravayANaM manussANaM se ege vAlagge, aTTha bharaheravayANaM manussANaM vAlaggA sA egA likkhA, aTTha likkhAo sA egA jUA, aTTha jUAo se ege javamajhe, aTTha javamajhe se ege aNgule| eeNaM aMgulANa pamAnenaM cha aMgulAI pAdo bArasa aMgulAI vihatthI cauvIsaM aMgulAI rayaNI aDayAlIsaM aMgulAI kucchI chantravai aMgulAI se ege daMDe i vA dhanU i vA juge i vA nAliA i vA akkhe i vA, musale i vA eeNaM dhanUppamAnenaM do dhanusahassAI gAuaM cattAri gAuAI joannN| eeNaM ussehaMguleNaM kiM paoaNaM ?, eeNaM ussehaMguleNaM neraiatirikkhajoNiamanussadevANaM sarIrogAhaNA mvijjti| vR.anantAnAM vyAvahArikaparamANupudgalAnAM samudayasamitisamAgamena yA paramANuteti gamyate, sA ekA atizayena zlakSNA zlakSNazlakSNA saiva zlakSNazlakSNikA, uttarapramANApekSayA utprAbalyena zlakSNazlakSNikA utzlakSNazlakSNikA, itizabdaH svarUpapradarzane, vAzabda uttarApekSayA samuccaye, evaM zlakSNazlakSNiketi vA ityAdiSvapi vAcyam, ete cotzlakSNazlakSNikAdayo yadyapi yathottaramaSTaguNatvena pratipAdayiSyante tathApi pratyekamanantaparamANuniSpannatvAsAmyaM na vyabhicarantyataH prathamaM nirvizeSitamapyuktaM 'sAM egA usaNhasaNhiyAi vA' ityAdi, prAktanapramANAdaSTaguNatvAdUvareNvapekSayA tvaSTamabhAgavartitvAt zlakSNazlakSNiketyucyate, svataH parato vA UrdhvAdhastiryakcalanadharmA reNurUdhvareNuH etAni cotzlakSNazlakSNikAdIni trINi padAni 'paramANU tasareNU' ityAdigAthAyAM anuktAnyapyupalakSaNatvAddRSTavyAni, trasyati-paurastyAdivAyuprerito gacchati yo reNuH sa trasareNuH, rathagamanotsavAto reNU rathareNUH, vAlAgralikSAdayaH pratItAH, devakurUttarakurUharivarSaramyakAdinivAsimAnavAnAM kezasthUlatAkrameNa kSetrazubhAnubhAvahAnibhAvanIyAM, zeSaM nirNItArthameva, yAvat mU.(267 vartate) neraiANaM bhaMte ! ke mahAliA sarIrogAhanna pannattA?, goyamA! duvihA pannattA, taMjahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviA ya, tattha naM jA sA bhavadhAraNijjA sA NaM jahaneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhanusayAI, tattha naM jA sA uttaraveuviA sA jahannenaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhanusahassaM, rayaNappahAe puDhavIe neraiANaM bhaMte ! ke mahAliA sarIrogAhae pannattA?, go0 ! dumvihA pannattA, taMjahA. bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviA ya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM satta dhanUI, tinni rayaNIo chacca aMgulAI, tattha NaM jI sA uttaraveuviA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM pannarasa dhanU doni rayaNIo bArasa aMgulAI, sakkarappahApuDhavIe neraiANaM bhaMte ! ke mahAliA sarIrogAhae pannattA?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA- bhavadhAraNijjA uttaraveuviA ya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM pannarasa dhanUiM, dunni rayaNIo bArasa aMgulAI, tattha NaM jA sA uttaraveuviA sA jahannenaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM ekatIsa dhanUI Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 389 - mUlaM-267 ikkarayaNI a, vAluappahApuDhavIe neraiANaM bhaMte ! ke mahAliA sarIrogAhae pannattA?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA- bhavadhAraNijjA uttaraveuvviA ya, tattha naM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM bAsaTThi dhanUiM, do rayaNIo a, evaM savvAsiM puDhavINaM pRcchA bhANiavvA, paMkappahAe puDhavIe bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM bAsaTThi dhanaiM, do rayaNIo a, uttarave0 jahannaNaM, aM0 saM0 ukkoseNaM paNavIsaM dhanusayaM, dhUmappahAe bhavadhA0 aMgulAI, a0 ukkoseNaM paNavIsaM dhanusayaM, uttarave0 aMgulassa saMkhe0 ukkoseNaM aDDAijAiMdhanusayAI, tamAe bhavadhAraNijjA0 aMgulassaasaM0 ukkoseNaM aDDAijjAiMdhanusayAI, uttarave0 aMgulassasaM0 ukkoseNaM paMca dhanusayAI, tamatamAe puDhavIe neraiyANaM bhaMte! ke mahAliA sarIrogAhaNA paM0?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA- bhavadhAraNijjA ya uttarave0, tattha naM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhanUsayAiM tattha NaM jA sA uttarave0 sA jahanneNaM, aMgulassa saM0 ukkoseNaM dhanusahassAI, asurakumArANaM bhaMte ! ke mahAliA sarIrogAhaNA paM0?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahAbhavadhAraNijjA uttarave0 ya, tatthaNaMjA sA bhavadhAraNijjA sA jahaneNaM aMgulassaasaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM satta rayaNIo, uttarave0 sA jahanneNaM, aMgulassa saM0 ukkoseNaM joyaNasayasahassaM, evaM asurakumAragameNaM jAva thaNiyakumArANaM bhaanniavvaa| vR. avagAhante-avatiSThante jIvA asyAmityavagAhanA-nArakAditanusamavagADhaM kSetraM nArakAditanurevavA, yadyanenotsedhAMgulena nArakAdInAM zarIrAvagAhanA mIyate tahi bhadanta! nArakANAM tAvat 'ke mahAliyA' kiyanmahatI kiM mahattvopetA kiyatItyarthaH, zarIrasyAvagAhanA zarIrameva vA avagAhanA bhavadbhiranyaizca tIrthakaraiH sadevamanujAsurAyAM parSadi prajJaptA-prarUpitA?, atra bhagavAn gautamamAmantryottaramAha-gautama ! dvividhA-dviprakArA prajJaptA, tadyathA-bhavadhAraNIyA cottaravaikriyA ca, nanu zarIrAvagAhanAyAH pramANe pRSTe tadvividhyalakSaNabhedakathanamaprastutamiti cet, naivaM, tatpramANakathanAGgatvAttasya, na hi vilakSaNapramANayuktena bhedadvayena vyavasthitAyA avagAhanAyAstadbhedakathanamantareNa pratiniyataM kiJcitpramANaM prarUpayituM zakyate, bhedopanyAse tu pratibhedaniyataM tatkathyata iti bhAvaH, tatra bhAve-nArakAdiparyAyabhavanalakSaNe AyusamApti yAvatsatataM dhriyate yA sA bhavadhAraNIyA, sahajazarIragatetyarthaH, yA tu tadgrahaNottarakAlaM kAryamAzritya kriyate sA uttaravaikriyA, tatra bhavadhAraNIyA jaghanyato'gulAsaGkhayeyabhAgamAtrA utpadyamAnAnAM, utkRSTA tu paJcadhanuHzatamAnA saptamapRthivyAm, uttaravaikriyA tvAdyasamaye'pyaMgulasya saGkhayeyabhAga eva bhavati, tathAvidhaprayatnAbhAvato'saGkhyeyasya bhAgasya kartumazakyatvAditi bhAvaH, utkRSTA tu dhanuHsahasrapramANA saptamapRthivyAmeva, oghato nArakANAM zarIrAvagAhanAmAnaM pratipAdya tadeva vizeSato nirUpayitumAha-'rayaNappahApuDhavI' ityAdi, sUtrasiddhameva, navaramutkRSTAvagAhanA sarvAsvapi pRthivISu svakIyasvakIyacaramaprastaTeSu dRSTavyAH bhavadhAraNIyAyAzcotkRSTAyAH sakAzAduttaravaikriyA sarvatra dviguNA'vaseyA, tadevaM "neraiyA asurAI puDhavAI beMdiyAdao tahaya / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM paMceMdiyatiriyanarA vaMtara joisiya vemANI // " iti navaram samayaprasiddhacaturviMzatidaNDakasyAdyapade'vagAhanAmAnaM nirUpitaM / sAmpratamasurAdipade tanmAnaM nirUpayitumAha-'asurakumArANaM bhaMte! he mahAliye 'tyAdi sarvaM pAThyasiddhaM, uttaravaikriyAvagAhanA'trApi jaghanyA aMgulasya saGkhyeyabhAga eva, utkRSTA tu dazasvapi nikAyeSu yojanazatasahasramAnA, anye tvAhuH - nAgakumArAdinavanikAyeSUtkRSTA'sau yojanasahasramAnaiveti / atha pRthivyAdipade'vagAhanAmAha mU. (267 vartate) puDhavikAiANaM bhaMte! ke mahAliA sarIrogAhaNA paM0 ? go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNavi aM0 a0, evaM suhumANaM ohimANaM apajjattagANaM pajjattagANaM ca bhANiavvaM, evaM jAva bAdaravAGakAiyANaM pajjattagANaM bhANiavvaM, vaNassaikAi ANaM bhaMte! ke mahA0 paM0 ?, go0 ! jahantreNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNavi sAtiregaM joyaNahassaM suhumavaNassaikAiyANaM ohimANaM apajjattagANaM pajjattagANaM tiNhaMpi jahatreNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNavi aMgulassa a0, bAdaravaNassaikAiyANaM jahantreNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM sAtiregaM joyaNahassaM apajjattagANaM ja0 aMgulassa asaM0 ukkoseNavi aMgulassa a0 pajjattagANaM jahantreNaM a0 ukkoseNaM sAtiregaM joaNasahassaM / beiMdiANaM pucchA, go0 ! jahantreNaM aMgulassa asaM0 ukkoseNaM bArasa joaNAI, apajjattagANaM jahatreNaM aMgulassa a0 ukkoseNavi aMgulassa a0, pajjattagANaM ja0 aMgulassa saM0 ukkoseNaM bArasa joaNAI / teiMdiANaM pucchA go0 ! jahantreNaM aMgulassa asaM0 ukkoseNaM tinni gAuAuM, apajjattagANaM jahantreNaM aMgulassa a0 ukkoseNavi aMgulassa a0, pajjattagANaM ja0 aMgulassa saM0 ukkoseNaM tinni gAuAI / cauriMdiANaM pucchA go! jahantreNaM aMgulassa asaM0 ukkoseNaM cattAri gAuAI, apajjattagANaM jahatreNaM aMgulassa a0 ukkoseNavi aMgulassa a0, pajjattagANaM ja0 aMgulassa saM0 ukkoseNaM cattAri gAuAI / vR. ihaughikapRthivIkAyikAnAM prathamamavagAhanAmAnaM nirUpyate 1 tatasteSAmevaughataH sUkSmANAM 2 tataH sUkSmANAmapyaparyAptAnAM 3 tathA paryAptAnAM 4 tata audhikabAdarANAM 5 tato'mISAmevAparyAptAvizeSitAnAM 6 tathA paryAptAvizeSitAnAM 7 teSu ca saptasvapi sthAneSu pRthivIkAyikAnAMgulAsaGkhyeyabhAga evAvagAhanA, kintvasaGkhyeyakasya asaGkhyeyabhedatvena tasyApi tAratamyasambhavAt, jaghanyotkRSTatAvicAro na virudhyate, evamaptejovAyuvanaspatiSvaMgulAsaGkhyeyabhAgAvagAhIni yathoktAni sapta sapta sthAnAni vAcyAni, navaramaughikabAdaravanaspatiSu paryApteSu ca teSu jaghanyato'gulAsaGkhyeyabhAgarUpA, utkRSTatastu samudragotIrthAdigatapadmanAlAdyAzritya sAtirekayojanasahasramAnA avagAhanA dRSTavyA, atrAha - nanu yadItthaM bhedato'vagAhanA cintyate tadA nArakAsurakumArAdiSvapyaparyAptabhedataH kasmAdasau na proktA ?, satyaM, kintu te labdhitaH sarve'pi paryAptA eva bhavanti, ato'paryAptatvalakSaNasya prakArAntarasya kila tatrAsambhavAnna bhedatastaccintA, vicitratvAdvA sUtragaterityalaM vistareNa / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 mUlaM-267 ___ atha dvIndriyAdipade avagAhanAmAnamAha-tatraudhikadvIndriyANAM aparyAptAnAM paryAptAnAM ceti sthAnatraye avagAhanA'tra cintyate, eteSubAdaratvasyaiva sadbhAvAt, sUkSmatvAbhAvato na taccintAsambhavaH, dvAdaza ca yojanAni zarIrAvagAhanA svayambhUramaNAdizaGkhAdInAmavaseyA, evaM trIndriyeSvapi sthAnatraye avagAhanA bhAvanIyA, navaraM gavyUtatrayaM zarIrAvagAhanA bahirdIpavartikarNazRgAlyAdInAmagantavyA, evaM caturindriyeSvapi navaraM gavyUtacatuSTayaM zarIramAnaM bahirdIpavartinAM bhrmraadiinaam| atha paJcendriyatiryakpade'vagAhanAM nirUpayitumAha mU. (267 vartate) mahAliyA0 paM0?, go0 ! jahanneNaM aM0 ukkoseNaM joyaNasahassaM, jalayarapaMciMdiyati0 pucchA go0 ! evaM ceva, saMmucchimajalayarapaMciMdiyati0 pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgu0 a0 ukkoseNaM joyaNasahassaM, apajjattagasaMmucchimajalayarapaMciMdiyati0 pucchA, jahanneNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM aMgulassaa0 pajjattagasaMmucchimajalayarapaMciMdiyati0 pucchA go0! jahanneNaM aMgu0 a0 ukkoseNaM joyaNasahassaM, gabbhavakkaMtiyajalayarapaMciMdiyavucchA, go0! jahaneNaM aMgulassaasaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM joyaNahassaM apajjattagagabbha0 ja0 go0! jaha0 aMgu0 a0 ukkoseNavi aMgu0 a0, pajjattagabbhavakaMtiyajalayarapaMciMdiyatipucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa saMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM joyaNahassaM. .. - cauppayathalayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassaa0 ukkoseNaM cha gAuAI, saMmucchimacauppayathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM gAuapuhuttaM, apajjattagasaMmucchimacauppayathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM aMgu0 a0 pajjattagasaMmucchimacauppayathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM gAuapuhuttaM, gambhavakaMtiacauppayathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM cha gAuAI, apajjattagagabbhavakaM tiacauppayathalayarapucchA, go0 ! jahantreNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM aMgulassaasaM0 pajjattagagabbhavakkaMtiacauppayathalayarapucchA, go0! jahanneNaM aMgulassa a0 saM0 ukkoseNaM cha gAuAI, __urapariuppayathalayarapaMciMdiyapucchA, go0! jahantreNaM aMgulassaa0 ukkoseNaM joaNasahassaM saMmucchimauraparisappayathalayarapucchA, go0 ! jaha0 aMgula0 asaMkhe ukko0 joaNapuhattaM, apajjattagasaMmucchimauraparisappathalayarapucchA, go0! jaha0 aMgulassaa0 ukkoseNavi aMgula0 asaM0 pajjattagasammucchimauraparisappathalayarapucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 saMkhe0 ukkoseNaM joaNapuhattaM gabbhavakkaMtiyauparaparisappathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgu0 asaM ukko0 joaNasahassaM apajjattagagabbhavakkaMtiyarauraparisappathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa a0 ukkoseNavi aM asaM0 pajjattagagabbhavakkaMtiyaupara0 pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgu0 saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM joannshss| ___ bhuaparisappathalayarapaMciMdiyANaM pucchA go0! jahanneNaM aMgulassaa0 ukkoseNaM gAuapuhuttaM, saMmucchimabhua0 pucchA, go0 ! jaha0 aMgula0 asaMkhe ukko0 dhanapuhuttaM, apajjattagasaMmucchima0 go0 ! jaha0 aMgulassa a0 saM0 ukkoseNavi dhanu0, gabbha0 bhua0 thala0, go0 ! jaha0 aMgu0 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM asaMkhe0 ukkoseNaM gAu apajja0 bhuapa0 go0 ! jahanneNaM aMgu0 asaM ukko0 aM0, pajjattagagabbhavakaMtiyarabhuaparisappathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa saMkhe0 ukkoseNavi gAuapuhuttaM, khahayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0 ukko0 dhanupuhuttaM, saMmicchamakhahayarANaM jahA bhuagaparisappasaMmucchimANaM tisuvi gamesutahA bhANiavvaM, gabbhakatiakhahayarapucchA, go0! aM asaM0 ukkoseNavi aM0, pajjattagaga0 kha0 go0 ! jaha0 aM0 saMkhe0 ukko0 dhanu0, ettha saMgahaNigAhAo bhavaMti, taMjahA vR. ihaudhikapaJcendriyatizcAM prathamamavagAhanA cintyate-sA cotkRSTA yojanasahasraM jaghanyaM taM padaM sarvatrAGgalasaMkhyeyabhAgarUpatvenAvizeSAnnocyate, svayameva bhAvanIyam, ete ca paJcendritiryaJco jalacarasthalacarakhacarabhedantridhA bhavanti, tatraudhikA jalacarANAM prathamamavagAhanA nirUpyate-sA'pyutkRSTA yojanasahasraM 1, tatasteSAmeva samma-jAnAM tAvanmAnaiva 2, tata eteSAmevAparyAptAvizeSitAnAmRtkRSTA'pyaGgulAsaMkhyeyabhAgAmAnaiva 3, tadanantaramamISAmeva paryAptatvaviziSTAnAmRtkRSTA yojanasahasram 4, itasteSamova garbhavyukrAntikAnAmutkarSato yojanasahasram 5, ata eteSAmevAparyAptatvAliGgitAnAmutkRSTA'pyanulAsaMkhyeyabhAgAH 6, tato'pyamISAmeva paryAptAnAM utkRSTA yojanasahasram 7 iti jalacarapaJcendriyatirazcAM sapta avagAhanAsthAnAni, atra ca sarvatra yojanasahasramAnaM svymbhuurmnnmtsyaanaamvNseym| ___ idAnIM sthalacareSu nirUpyate-te'pi catuSpado:parisarpabhujaparisarpabhedAtrividhA bhavanti, ata AdAvaudhikacatuSpadasthalacarANAmucyate-sA cotkRSTapadavartinI devakurvAdigatagarbhajadviradAnAzritya SaGgavyUtapramANA nizcetavyA 1, tatasteSAmeva sammUrchanajatvavizeSitAnAM sA gavyUtapRthaktvaM 2, tato'paryAptAnAmutkRSTA'pyagulAsaGkhyeyabhAgaH 3 paryAptAnAM gavyUtapRthaktvaM 4, teSAmeva garbhajAnA gavyUtaSaTkaM 5, tepAmevAparyAptAnAmagulAsaGghayeyabhAgaH 6, paryAptAnAM SaDgavyatUtAni 7 iti catuSpadasthalacarapaJcendriyatirazcAmapi saptAvagAhanAsthAnAni, sAmprataM viSadharAdhuraHparisarpasthalacarapaJcendriyatiryakSyavagAhanA procyate___ tatraudhikora parisarpANAM bahirvIpavartigarbhasarpAnAzrityotkRSTA yojanasahasraM 1 sammUrcchanajAnAM yojanapRthaktvaM 2, teSAmapyaparyAptAnAMaGgulAsaGghayeyabhAgaH 3, paryAptAnAM yojanapRthaktvaM 4, garbhajAnAM sarpANA yojanasahasram 5, aparyAptAnAmaGgulAsaGghayeyabhAga:6, paryAptAnAM yojanasahasram 7 ityuraHparisapeSu sapta sthAnAni, evaM bhujaparisapeSvapi godhAnakulAdisthalacareSvapItthameva saptAvagAhanAsthAnAni draSTavyAni, navarameteSavAdyapade sAmAnyagarbhajapade paryAptagarbhajapade ca gavyUtapRthaktvaM, sAmAnyasammUrcchanajapade paryAptasammUrcchanajapade ca dhanuHpRthaktvaM, zeSapadadvaye'GgulAsaGghayeyabhAgaH, tadevaMsthalacareSu trividheSvapyagAhanA cintitA, evaM kharaceSvapi saptasu sthAneSu sA vAcyA, navaramatrApyaparyAptAsammUrcchajAparyAptagarbhajalakSaNasthAnadvaye utkRSTA'vagAhanA pratyekaM aGgulAsaGkhyeyabhAga: zeSeSu, paJcasusthAneSu dhanuHpRthaktvaM, tadevaM, SaTtriMzatsthAneSu paJcendriyatirazcA mavagAhanAkanirUpya saMgrahaMkurvannaha 'ettha saMgahaNigAhAo bhavaMti, taMjahA Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-268 393 mU.(268). joaNasahassagAupayutta tatto a joannpuhuttN| doNhaM tu dhanupuhuttaM samucchime hoi uccattaM / vR. 'joaNasahassa gAuapuhutta tatto a yojaNapuhuttaM / duNhaM tu dhanupuhuttaM samucchima hoi uccattaM / ' sammUrcchajAnAM jalacarapaJcendriyatirazcAmutkRSTA'vagAhanA yojanasahasrameva na parataH, sammUchenajacatuSpadAnAM tu gavyUtapRthaktvaM, sammUrcchajora:parisarpANAM yojanapRthaktva, sammUrcchanajabhujaparisarpakhacaralakSaNordvayoH pratyekaM dhnuHpRthktvmeveti| tadeva sammUrchajaviSayaH saMgrahaH kRtaH / atha garbhajaviSayaM taM kurvannAhamU. ( 269) joyaNasahassa chaggAuAI tatto ajoynnshssN| gAuapuhuttaM bhuage pakkhIsu bhave dhanupuhuttaM // vR."joyaNasahassa chaggAuAI tatto ya joyaNasahassaM / gAuyapuhutta bhuyage pakkhIsu bhave dhunupuhuttN|' garbhajAnAM jalacarapaJcendriyatirazcAmutkRSTA'vagAhanA yojanasahasrameva, garbhajatuSpadAnAM SaDeva gavyUtAni, garbhajora:parisarpANAM yojanasahasraM, garbhajabhujagAnAM gavyUtapRthaktvaM, garbhajapakSiNAM dhnuHpRthktvmiti| idaM gAthAdvayaM kvacideva vAcanAvizeSe dRzyate, sopayogatvAttu likhitm| atha manuSyANAmavagAhanA procyate mU.(270) manussANaM bhaMte ! ke mahAliA sarIrogAhaNA paM0?, go! jaha0 aMgulaa0 ukko0 tini gAuAiMsaMmucchimanussANaM pucchA, go! jaha0 aMgulaa0 asaMkhe0 ukko0 aMgu0 arsa, apajjattagagabbhavatiyamanussANaM pucchA, go! jaha0 aMgulaa0 asaMkhe0 ukkosenavi aMgu0 asaM, pajjattagagabbhavakkaMtiyamanussANaM pucchA, go! jaha0 aMgulaa0 saM0 ukko0 tinni gaauaaii| vR. tatraudhikapade devakurvAdimanuSyANAmRtSTA trINi gavyUtAni 1 vAtapittazukrazoNitAdiSu sammUchitamanuSyANAmutkarSato'pyaMgulAsaGkhyebhAga eva, to hyetAvadavagAhanAyAmeva vartamAnA aparyAptA eva mriyante, ata eva paryAptA nAM ca bhAvanA kAryA, tadevaM paJcasu sthAneSu manuSyANAmavagAhanA proktaa| mU.(270)vANamaMtarANaM bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviA ya jahA asurakumArANaM tahA bhANiyavvA, jahA vANamaMtarANaM tahA joisiyaannvi| sohamme kappe devANaM bhaMte! ke mahAliA0 paM0?, go0! duvihA pannattA, taMjahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviA ya, tattha naM jA sA bhava0 sA jaha0 aMgulassa a0 ukko0 satta rayaNIo, tattha naM jA sA uttara0 sA jaha0 aM0 saMkhe ukkoseNaM joyaNasayasahassa, __ evaM IsAnakappe'pi bhANiavvaM, jahA sohammakappANaM devANaM pucchA tahA sesakappadevANaM pucchA bhANiavvA jAva accuakappo / saNaMkumAre0 bhava0 jaha0 aMgu0 asaM0 ukkoseNaM cha rayaNIo, uttara0 jahA sohamme0 bha0, jahA saNaMkumAre tahA mAhiMdevi bhANiyavvA, baMbhalaMtagesaM bhavadhAriNajjA jaha0 aM0 ukko0 paMca rayaNIo, uttara0 jahA sohamme, mahAsukkAsahassAresu bhavadhAraNijjA jaha0 aMgulassa asaM0 ukko0 cattAri rayaNIo, uttara0 jahA sohamme, ANatapANataAraNaaccuesu causuvi bhavadhAraNijjA jaha0 aMgu0 asaMkhe0 ukkoseNaM tinni Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM rayaNIo, uttaraveuvviA jahA sohamme, 'gevejjagadevANaM bhaMte! ke mahAliAsarIrogAhaNA paM0 ?, go0 ! ege bhavadhAraNijje sarIrage paM0, se jaha0 aMgulassa asaM0 ukkoseNaM dunni rayaNIo, anuttarovavAiadevANaM bhaMte ! ke ma0 paM0 ?, go0 ! ege bhava0 se jaha0 aMgu0 aMse0 ukko0 egA rayaNI u / se samAsao tivihe pannatte, taMjahA- sUiaMgule payaraMgule ghaNaMgule egaMgulAyayA egapaesiA seDhI sUI aMgule, sUI sUIe guNiA payaraMgule, payaraM sUIe guNiyaM ghanaMgule, eesi NaM sUIaMgulapayaraMgulaghaNaMgulANaM kayare kayarehiMto appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA ?, savvathove sUI aMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghanaMgule asaMkhejjaguNe, se taM ussehaMgule / vR. vyantarajyotiSkANAmasuraku mAravaddbhAvanIyA, vaimAnikAnAmapi tathaiva, navaraM saudharmazAnayorutkRSTA bhavadhAraNIyazarIrAvagAhanA saptahastA, sanatkumAramAhendrayoH SaT, brahmalokakalAntakayoH paJca, mahAzukrasahasrArayozcatvAraH, AnataprANatAraNAcyuteSu trayaH, graiveyakeSu dvau graiveyakeSu uttarakriyA tu nA vAcyA, graiveyakeSUttaravaikriyazarIranirvartanasyAbhAvAd, evamuttaratrApi, anuttaravimAneSu tveko hastaH, tadevameSAmavagAhanA sarvA'pyutsedhAMgelena mIyate, etacca sUcIprataraghanabhedAt trividhmaatmaaNgulvdbhaavniiym| uktamutsedhAMgulam, atha pramANAMgulaM vivakSurAha mU. ( 270 ) se kiM taM pamANaMgule ?, pamANaMgule egamegassa rano cAuraMtacakkavaTTissa aTThasovannie kAgaNIrayaNe chattale duvAlasaMsie aTThakannie ahigaraNasaMThANasaMThie paM0, tassa gamegA koDI ussehaMgulavikkhaMbhA taM samaNassa bhagavao mahAvIrassa arddhagulaM, taM sahassaguNaM pamANaMgulaM, bhavai, eeNaM aMgulapamAnenaM cha aMgulAI pAdo duvAlasaMgulAI vihatthI do vihatthIo rayaNI do rayaNIo kucchI do kucchIo dhanU do dhanusahassAiM gAuaM cattAri gAuAI joyaNaM / eeNaM pamANaMguleNaM kiM paoaNaM?, eeNaM pamANaguleNaM puDhavINaM kaMDANaM, pAtAlANaM bhavanANaM, bhavaNapatthaDANaM nirayANaM nirayAvalINaM nirayapatthaDANaM kappANaM vimAnAnaM vimANAvalINaM vimANapatthaDANaM TaMkANaM kUDANaM selANaM siharINaM pabbhAraNaM vijayANaM vakkhArANaM vAsANaM vAsaharANaM vAsaharapavvayANaM velANaM veiyANaM dArANaM toranAnaM dIvANaM samuddANaM AyAmavikkhaMbhoccattovvehahaparikkhevA mavijjati / vR. sahasragaNitAdutsedhAMgulapramANAJjAtaM pramANAMgulam, athavA paramaprakarSarUpaM pramANaM prAptamaMgalaM pramANAMgulaM, nAtaH paraM bRhattaramaMgulamastIti bhAva:, yadivA-samastalokavyavahArarAjyAdisthitiprathamapraNetRtvena pramANabhUto'sminnavasarpiNIkAle tAvadyugAdidevo bharato vA tasyAMgulaM, pramANAMgulam, etacca kAkaNIratnasvarUpaparijJAnena ziSyavyutpattilakSaNaM guNAdhikya pazyaMstadvAreNa nirUpayitumAha 'egamegassa NaM raNNo' ityAdi, ekaikasya rAjJaH caturantacakravartino'STasauvarNikaM kAkaNIratnaM SaTtalAdidharmopetaM prajJaptaM, tasyaikaikA koTirUtsedhAMguliviSkambhA, tacchramaNasya bhagavato mahAvIrasyAddhagulaM, tatsahasraguNaM pramANAMgula bhavatIti samudAyArthaH, tatrAnyAnyakAlotpannAnAmapi cakriNAM kAkaNIratnatulyatApratipAdanArthamekaikagrahaNaM nirupacaritarAjazabda Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 mUlaM-270 viSayajJAnapanArthaM rAjagrahaNaM diktrayabhedabhinnasamudrayahimavatparvataparyantasImAcatuSTayalakSaNA ye catvAro'ntAstA~zcaturo'pi cakreNa vartayati-pAlayatIti caturantacakravartI tasya-paripUrNaSaTkhaNDabharatabhokturityarthaH, catvArimadhuratRNaphalAnyeka: zvetasarSapaH, SoDaza sarSapA ekaM dhAnyamASaphalaM, dve dhAnyamASaphale eka guJcA, paJja guJjA ekaH karmamASakaH, SoDaza karmamASaka ekaH suvarNaH, etairaSTabhiH kAkaNIratnaM niSpadyate, etAni ca madhuratRNaphalAdIni bharatacakravartikAlasambhavInyeva gRhyante, anyathA kAlabhedena tadvaiSamyasambhave kAkiNIratnaM sarvacakriNAM taMlyaM na syAt, tulyaM ceSyate taditi, catvAri catasRSvapi dikSu dve UrdhvAdha ityevaM SaT talAni yatra tat SaTtalam, adha upari pArzvatazca pratyekaM catasRNAmasrINAM bhAvAt dvAdaza astrayaH-koTya yatra taddvAdazAstrikAM, karNikA:-koNAsteSAM cAdha uparica pratyekaM caturNAM sadbhAvadaSTakarNikam, adhikaraNiH-suvarNakAropakaraNaM tatsaMsthAnena saMsthitaM-tatsadRzAkAraM samacaturastramiti yAvat prajJapta-prarUpitaM, tasya kAkiNIratnasyaikaikA koTirutsedhAMgulapramANaviSkambhA dvAdazApyasraya ekaikasya utsedhAMgulapramANa bhavaMtItyarthaH, asya samacaturastratvAdAyAmo viSkambhazca pratyekamutsedhAMgulapramANa ityuktaM bhavati, yaiva ca koTiru/kRtya AyAmaM pratipadyate saiva tiryak vyavasthApitA viSkambhabhAgo bhavatItyAyAmaviSkambhayorekataranirNaye'pyaparanizcayaH syAdeveti sUtre viSkambhasyaiva grahaNaM, tadgrahaNe cAyAmo'pi gRhIta eva, samacaturasratvAttasyeti / tadevaM sarvata utsedhAMgulapramANamidaM siddhaM, yaccAnyatra-'cauraMgulappamANA suvaNNavarakAraNI neye'ti zrUyate, tanmatAntaru saMbhAvyate, nizcayaM tu sarvavedino vidntiiti| _tadekaikakoTigatamutsedhAMgulaM zramaNasya bhagavato mahAvIrasyArDAgulaM, kathamidam?, ucyate, zrImahAvIrasya saptahastapramANatvAdekaikasya ca hastasya caturvizatyutsedhAMgulamAnatvAdaSTaSaSTayadhikazatAMgulamAno bhagavAnutsedhAMgulena siddho bhavati, sa eva cAtmAMgulena matAntaramAzritya svahastena sArddhahastatrayamAnatvAccaturazItyaMgulamAno gIyate, ataH sAmarthyAdekamutsedhAMgulaM zrImanmahAvIrAtmAMgulApekSayA ardhAjaMgulameva bhavati, yeSAM taM matena bhagavAnAtmAMgulenASTottarazatAMgulamAnaH svahastena sArddhahastacatuSTamAnatvAt tanmatena bhagavata ekasminnAtmAMgule ekamutsedhAMgulaM tasya ca paJca navamabhAgA bhavanti, aSTaSaSTayadhikazatasyASTottarazatena bhAgApahAre etAvata eva bhAvAt, yanmatena tu bhagavanAnviMzatyadhikamaMgulazataM svahastena paJcahastamAnatvAt, tanmatena bhagavata ekasminnAtmAMgule ekamutsedhAMgulaM tasya ca dvau paJcabhAgau bhavataH, aSTaSaSTayadhikazatasya viMzatyadhikazatena bhAgo hRte iyata eva lAbhAt, tadevamihAdya-matamapekSyaikamutsedhAMgulaM bhagavadAtmAMgulasyArddharUpatayA proktmityvseymiti| - taducchyAMgulaM sahasraguNitaM pramANAMgulaM bhavati, kathamidamavasIyate?, ucyate, bharatazcakravartI pramANAGgulenAtmAGgulena ca kila viMzatizatamaGgulAnAM bhavati, bharatAtmAGgulasya pramANAgulasya caikarUpatvAt, utsedhAGgulena tu paJcadhanuHzatamAnatvAt pratidhanuzca SaNNavatyagulasadbhAvAd aSTacatvAriMzat sahasrANyagulAnAM saMpadyate, ataH sAmArthyAdekasmin pramANAmule catvArizatAnyutsedhAGgulAnAM bhavanti, viMzatyadhikazatena aSTacatvAriMzatsahasrANAM bhAgApahAre etAvato lAbhAt, yadyevamutsedhAjulAtpramANAGgulaM catuHzataguNameva syAt kathaM sahasraguNa Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM muktaM ?, satyaM, kintu pramANAnulasyArddhatRtIyotsedhAGgularUpaM bAhalyamasti, tato yadA svakIyabAhalyena zatacatuSTayalakSaNaM dairghyaM guNyate tadA agulaviSkambhA sahasrAGguladIrghA pramANAGgulaviSayA sUcirjAyate, idamuktaM bhavati___ arddhatRtIyAGgulaviSkambhe pramANAGgule tisraH zreNayaH kalpyante, ekA agulaviSkambhA zatacatuSTadIrghA, dvitIyA'pi tAvanmAnaiva, tRtIyA'pi dairyeNa catuHzatamAnaiva viSkambhe tva - mulaM, tato'syApidairdhyAcchatadvayaM gRhItvA viSkambho'GgulapramANaH saMpadyate, tathA ca satyagulazatadvayadIrghA agulaviSkambhA iyamapi siddhA, tatastisRNAmapyetAsAmuparyupari vyavasthApane utsedhAgulato'gulasahasradIrghA aDagulaviSkambhA pramANAAlasya sUciH siddhA bhavati, tata imAM sUcimadhikRtyotsedhAgulAttatsahasraguNamuktaM, vastutastu catuHzataguNameva, ata eva pRthvIparvatavimAnAdimAnAnyanenaiva catuHzataguNena arddhatRtIyAGgulalakSaNasvaviSkambhAnvitenAnIyante na tu sahasraguNayA agulaviSkambhayA sUcyeti, zeSaM bhAvitArthaM, yAvat 'puDhavINaM'ti ratnapramAdInAM 'kaMDANaM'ti ratnakANDAdInAM 'pAtAlANaM'ti pAtAlakalazAnAM 'bhavanANaM'ti bhavanapatyAvAsAdInAM 'bhavaNapatthaDANaM'ti bhavanaprastaTA narakaprastaTAntare teSAM 'nirayANaM'ti narakAvAsAnAM nirayAvaliyANaM'ti narakAvAsapaGkInAM nirayapatthaDANaM'ti 'terekkArasa nava satta paMca tinni ya taheva ekko ye'tyAdinA pratipAditAnAM narakaprastaTAnAM, zeSaM pratItaM, navaraM 'TaMkANaM'ti chinaTaGkAnAM kUDANaM'ti ratnakUTAdInAM 'selANaM'ti muNDaparvatAnAM 'siharINaM'ti parvatAnAmeva zikharavatAM 'pabbhArANaM'ti teSAmeveSapannatAnAM 'velANaM'ti jaladhivelAviSayabhUmInAmUrdhvAdhola(mudvedho) bhUmimadhye'vagAhaH, tadevam 'aMgulavihatthirayaNi'tyAdI gAthopanyastAnyaGgulAdIni yojanAvasAnAni padAni vyaakhyaataani| sAmprataM zeSANi zreNyAdIni vyAcikhyAsurAha mU. ( 270 vartate) se samAsao tivihe pannatte, taMjahA-seDhIaMgule payaraMgule ghanaMgule, 'asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo seDhI, seDhI seDhIe guNiyA payaraM, payaraM seDhIe guNiyaM logo, saMkhejjaeNaM logo guNio saMkhejjA logA asaMkhejjaeNaM logo guNio asaMkhejjAlogA anaMteNaM logo guNio anaMtA logaa| eesi NaM seDhIaMgulapayaraMgulaghaNaMgulANaM kayare kayarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA?, savvathoye seDhI aMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghanaMgule asaMkhijjaguNe, se taM pmaannNgule| se taM vibhAganipphanne / se taM khettppmaanne| vR. 'assaMkheJjAu joyaNakoDAkoDIo seDhi'tti anantaranirNItapramANAgulena yadyojanaM tena yojanenAsaMkhyeyA yojanakoTIkoTayaH saMvartitasamacatusrIkRtalokasyaikA zreNirbhavati, kathaM punarlokaH, saMvartya samacaturasrIkriyate?, ucyate, iha svarUpato lokastAvaccaturdazarajjUcchritaH, adhastAddezonasaptarajjuvistaraH, tiryaglokamadhye ekarajjuvistRtaH, brahmalokamadhye paJcarajjuvistIrNaH, upitu lokAnte ekarajjuviSkambhaH, zeSasthAneSu kvacitko'pyaniyato vistaraH, rajjupramANaM tu svayambhUramaNasamudrasya paurastyapAzcAtyavadikAntaM yAvaddakSiNottaravedikAntaM vA yaavdvseym| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-270 397 evaM sthito'sau loko buddhiparikalpanayA saMvartya ghanIkriyate, tathAhi-rajjuvistIrNAyAstrasanADikAyA dakSiNadigvabaMdholokakhaNDamadhastAddezonarajjutrayavistIrNaM krameNa hIyamAnavistaraM tadevopariSTAdrajjavasaMkhyeyabhAgaviSkambhaM sAtirekasaptarajjUcchritaM gRhItvA vasanADikAyA evottarapArve viparItaM sanAtyate, adhastanaM bhAgamupari kRtvA uparitanaM cAdhaH samAnIya saMyojyata ityarthaH, evaM ca kRte adhovartilokasyArddha dezonarajjucatuSTavistIrNa sAtirekasaptarajjUcchritaM bAhalyato'pi adha: kvaciddezonasaptarajjumAnamanyatra tvaniyatabAhalyaM jAyate, idAnImuparitalokArddha saMvartyate-taMtrApi rajjuvistarAyAstrasAnADikAyA dakSiNadigvartinI brahmalokamadhyAdadhastanamuparitanaM ca dve api khaNDe brahalokamadhye pratyekaM dvirajjuvistIrNe uparyalokasamIpe adhastu ratnaprabhAkSullakapratarasamIpe aGgulasahasrabhAgavistaravatI dezonasArddharajjutrayocchrite buddhayA gRhItvA tasyA evottarapArve pUrvoktasvarUpeNa vaiparItyena saGghAtyete, ___ evaM ca kRte uparitanaM lokasyArddha dvAbhyAmagulasahasrabhAgAbhyAmadhikaM rajjutrayaviSkambham, iha caturNAM khaNDAnAM paryanteSu catvAro'GgulasahasrabhAgA bhavanti, kevalamekasyAM dizi yau tAbhyAM dvAbhyAmapyeka evAGgulasahasrabhAgaH, ekadigvatitvAdeva, aparAbhyAmapiadvAbhyAmitthamevetyatastadvayadhikatvamuktaM dezonasaptarajjUcchritaM, bAhalyatastu brahmalokamadhye paJcarajjubAhalyamanyatra tvaniyataM jAyate, idaM ca sarvaM gRhItvA AdhastyasaMvartitalokArddhasyottarapArve saMghAtyate, evaM ca yojite AghastyakhaNDasyocchraye yaditarocchrayAdadhikaM tadkhaNDitvA uparitanasaGghAtitakhaNDasya bAhalye UrdhvAyataM saMghAtyate, evaM ca sAtirekAH paJca raJjavaH kvacidvAhalyaM siddhayati, tathA AdhastyakhaNDamadhastAdyathAsambhavaM dezonasaptarajjubAhalyaM prAguktam, ata uparitanakhaNDabAhalyAdezonarajjudvayamatrAtiricyata ityasmAdatiricyamAnavabAhalyAdarddha gRhItvA uparitanakhaNDabAhalye saMyojyate, evaM ca kRte bAhalyatastAvatsarvamapyetaccaturasrIkRtanabha:khaNDaM kiyatyapi pradeze rajjvaMkhyeyabhAgAdhikA: SaTaJjavo bhavanti, vyAvahAratastu sarvaM saptarajjubAhalyamidamucyate, vyavahAranayo hi kiJcinyUnasaptahastAdipramANamapi paTAdivastu paripUrNasaptahastAdimAnaM vyapadizati dezato'pi ca dRSTaM bAhalyAdidharmaM paripUrNe'pi vastunyadhyavasyati, sthUladRSTitvAditi bhAvaH, ___ ata eva tanmatenaivAtra saptarajjubAhalyatA sarvagatA dRSTavyA, AyamaviSkambhAbhyAM tu pratyekaM dezonasaptarajjupramANabhidaM jAtaM, vyavahAratastvatrApi pratyekaM saptarajjapramANatA dRzyate, tadevaM vyavahAranayamatenAyAbhaviSkambhabAhalyaiH pratyekaM saptarajjupramANo ghano jAtaH, etacca vaizAkhasthAnasthitapuruSAkAraM sarvatra vRttasvarUpaM ca lokaM saMsthApya sarvaM bhAvanIyaM, siddhAnte ca yatra kvacidavizeSitAyAH zreSyAH sAmAnyena grahaNaM tatra sarvatrAsya ghanIkRtalokasya sambandhinI saptarajjupramANA sAgrAhyA, tathA prataro'pyetAvatpramANa eva boddhavyaH, tadiyaM saptarajjavAyAmatvAt pramANAGgalato'saGkhyeyayojanakoTikoTyayatA ekaprAdezikI zreNiH, sAcatayaiva guNitA prataraH, so'pi yathoktazreNyA guNito lokaH, ayamapi saGkhyeyena rAzinA guNitAH saGkhyeyeyA lokAH asaGkhyeyena tu rAzinA samAhato'saGkhyeyA lokAanantaizca lokairalokaH, nanvaGgalAdibhirjIvAjIvAdivastUni pramIyanta iti teSAM pramANatA yuktA, alokena tu na kiJcitpramIyate it kathaM Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM tasya pramANatA ?, ucyate, yadyapi bAhyaM vastvanena na pramIyate tathApi svasvarUpaM tena pramIyata eva, tadabhAve tadviSayabuddhyabhAvaprasaGgAt, tadevam ' aMgulavihatthiyaraNI 'tyAdi gAthA vyAkhyAtA / samAptaM ca kSetrapramANamiti // atha kAlapramANamucyate mU. ( 271 ) saM kiM taM kAlappamANe ?, 2 duvihe pannatte, taMjahA- paesanipphanne a vibhAganippanne a // mU. (272 ) se kiM taM paesanipphanne ? 2 egasamayaTThiIe dusamayadviIe tasamayaIie jAva dasasamayaTTiIe asaMkhijjamayadviIe, se taM paesanipphanne // se kiM taM vibhAganippanne ?, samayAvaliamuhattA divasa ahorattapakkhamAsA ya / saMvaccharajugapaliA sAgaraosappipariaTThA // vR. gatArthameva, navaramiha pradezA:- kAlasya nirvibhAgA bhAgAH, tairniSpannaM pradezaniSpannaM, tatraikasamayasthitikaH paramANuH skandho vA ekena kAlapradezena niSpanno, dvisamayasthitikastu dvAbhyAm, evaM yAvadasaGkhyeyasamayasthitiko'saGkhyeyaiH kAlapradezairnirvRttaH, paratastvekena rUpeNa pudgalAnAM sthitireva nAsti, pramANatA ceha pradezaniSpannadravyapramANavadbhAvanIyA, vibhAganiSpannaM tu samayAdi, tathA cAha- 'samayAvaliya' gAhA, etAM ca gAthAM svayameva vivarISuH sarveSAmapi kAlabhedAnAM samayAditvAt tannirNayArtha tAvadAha mU. (275 ) se kiM taM samae ?, samayassa NaM parUvaNaM karissAmi, se jahAnAmae tuNNAgadAraha siA taruNe balavaM jugavaM juvANe appAtaMke thiraggahatthe daDhapAnipAyapAsapiTTaMtarorupariNate talajamalajuyalapariSANibhabAhU cammedvagaduhaNamuTThiasamAhatanicitagattakAe urassabalasamannAgae laMghaNapavaNajaiNavAyAmasamatthe chee dakkhe pattaTTe kusale mehAvI niuNe niuNasippovagae egaM mahatIM paDasADiyaM (vA) paTTasADiyaM vA gahAya sayarAhaM hatthamettaM osArejjA, tattha coae patravayaM eve vayAsI-jeNaM kAleNaM tenaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiAe vA paTTasADiAe vA sayarAhaM hatthamette osArie se samae bhavai ?, no iNaTTe samaTTe, kamhA ?, jamhA saMkhejjANaM taMtUNaM samudayasamitisamAgameNaM egA paDasADiA nipphajjai, avarillami taMtumi acchinne hiTThille taMtU na chijjai, annaMmi kAle uvarille taMtU chijjai annaMmi kAle hiTTile taMtU chijjai, tamhA se samae na bhavai / mU. (273 ) mU. ( 274 ) evaM vayaMtaM patravayaM coyae evaM vayAsI- jeNaM kAleNaM tenaM tunnAgadAraeNaM tIse paDasADiAe vA paDasADiyAe vA uvarillaM taMtU chinne se samae bhavai ?, na bhavai, kamhA ?, jamhA saMkhejjANaM pamhANaM samudayasamitisamAgameNaM ege taMtU nipphajjai, uvarille pamhe achiNNe heTThille pamhe na chijjai, aNNami kAle uvarille pamhe chijjai atraNi kAle heTThille pamhe chijjai, tamhA se samae na bhavai / evaM vayaMtaM pannavayaM coae evaM vayAsI- jeNaM kAleNaM tenaM tuNNAgadAraeNaM tassa taMtussa upalil pamhe chinne se samae bhavai ?, na bhavai, kamhA ? jamhA, anaMtANaM saMghAyaNaM samudayasamitisamAgameNaM ege pamhe niSphajjai, uvarille saMghAe avisaMghAie heTThile saMghAe na visaMghAijjai, annaMmi kAle uvarile saMghAe visaMghAijjai annaMmi kAle hiTTile saMghAe Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM- 275 visaMghAijjai, tamhA se samae na bhavai / etto'vi a naM suhumatarAe samae pannatte samaNAuso ! vR. atha ko'yaM samaya iti pRSTe satyAha-samayasya prarUpaNAM vistarakta vyAkhyAM kariSyAmi, sUkSmatvAt saMkSepataH kathito'pi nAsau samyak pratItipaMthamavataratIti bhAvaH, tadevAha - 'se jahAnAma' ityAdi, sakazcit yathAnAmako yatprakAranAmA devadattAdinAmetyarthaH, 'tuNNAhagArae' sUcika ityarthaH, 'syAt' bhavet, yaH kimityAha - taruNAdivezeSaNAviziSTaH paTasATikAM paTTasATikAM vA gRhItvA 'sayarAhaM' jhaTiti kRtvA hastamAtramapasArayet-pATayediti saNTaGkaH, athavA 'sa' iti pUrvavat 'yathe'tyupadarzane nAmeti sambhAvanAyAm 'e' iti vAkyAlaGkAre, tatazca sakazcideva tAvatsaMbhAvyate tuNNAgadArako yastarumAdivizeSaNaH 'syAt' kadAcit paTasATikAM paTTasATikAM vA gRhItvA jhaTiti hastamAtramapasArayet-pATayediti tathaiva sambandhaH, tatra taruNa:pravarddhamAnavayAH, Aha-dArakaH pravarddhamAnavayA eva bhavati, kiM vizeSaNena ?, naivam, AsannamRtyoH pravarddhamAnavayastvAbhAvAt, tasya cAsannamRtyutvena viziSTasAmarthyAnupapatteH, vizSTAmarthapratipAdanArthazcAyamArambha:, so'duSTo - nirupadravo viziSTabalaheturyasyAstyasau yugavAn, kAlopadravo'pi sAmarthyavighnaheturitItthaM vizeSaNaM, 'juvANo 'tti yuvA-yauvanasthaH prAptavayA eSa ityevam anati-vyapadizati loko yamasau niruktivazAt yuvAnaH, bAlyAdikAle'pi dArako'bhidhIyate ato viziSTavayo'vasthAparigrahArthametadvizeSaNam, alpazabdo'grahastohastAgraM yasya sa tathA, dRDhaM pANipAdaM yasya pArzvo pRSThyantare ca UrU ca pariNate - pariniSThitatAM gate yasya sa tathA, sarvAvayavairuttamasaMhanana ityarthaH, 'talayamalajuyalaparighaNibhabAhU' talautAlavRkSau tayoryamalaM- samazreNIkaM yad yugalaM dvayaM parighazca-argalA tannibhau - tatsadRzau dIrgha saralapInatvAdinA bAhU yasya sa tathA AgantukopakaraNajaM sAmarthya mAha'carmeSSTakAdrughaNamuSTikasamAhatanicitagAtrakAya: ' carmeSTakayA grughaNena muSTikena ca samAhatAni pratidinamabhyAsapravRttasya nicitAni - nibiDIkRtAni gAtrANi - skandhorupRSThAdIni yatra sa tathAvidha: kAyo - deho yasya sa tathA, carmeSTakAdayazca lokapratItA eva,' 'aurasyabalasamanvAgata' AntarotsAhavIryayuktaH, vyAyAmavattAM darzayati 399 - 'laGghanaplavanavyAyAmasamarthaH ' javanazabdaH zIghravacana:, chekaH - prayogajJaH dakSaH - zIghrakArI prAptArthaH-adhikRte karmaNi niSThAM gataH, prAjJa ityanye, kuzalaH- AlocitakArI meghAvIsakRcchrutadRSTakarmajJaH nipuNa - upAyArambhakaH nipuNazilpopagataH - sUkSmazilpasamanvitaH, evaMvidho hyalpenaiva kAlena sATikAM pATayatIti bahuvizeSaNopAdAnaM, sa itthambhUta ekAM mahatIM paTasATikAM paTTATikAM vA paTasATikAyA iyaM zlakSNatareti bhedenopAdAnaM, gRhItvA 'sayarAha' miti sakRt jhaTiti kRtvetyarthaH, hastamAtramapasArayet-pATayedityarthaH, tatraivaM sthite preraka :- ziSyaH prajJApayatIti prajJApako - gurustamevamavAdIt, kima ? - yena kAlena tena tuNNAgadArakeNa tasyAH paTasATikAyAH paTTasATikAyA vA sakRddhastamAtramapasAritaM - pATitamasau samayo bhavati ?, prajJApaka AhanAyamarthaH samarthaH--naitadevamityuktaM bhavati, kasmAditi pRSTa upapattimAha-yasmAt saGkhyeyAnAM tantUnAM samudayasamitisamAgameneti pUrvavad, ekArthA vA sarve'pyamI samudAyavAcakAH, paTasATikAM Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM 400 niSpadyate, tatra ca ' uvarille' tti uparitane tantau acchinne- avidArite' heTThille' tti Adhastyatanturna chidyate, ato'nyasmin kAle uparitanastantuH chidyate anyasmin kAle AdhastyaH, tasmAdasau samayo na bhavati, evaM vadantaM prajJApakaM preraka evamavAdIt yena kAlena tena tunnAgadArakena tasyAHpaTasATikAyA uparitanastantuzchinnaH sa samaya: ?, kiM bhavatIti zeSa:, atra prajJApaka Aha-na bhavatIti, kasmAt ?, yasmAtsaGkhyeyAnAM 'pakSmaNAM' loke pratItasvarUpANAM samudAyetyAdi sarvaM tathaiva yAvattasmAdau samayo na bhavati, evaM vadantaM prajJApakamityAdyuparitanapakSmasUtramapi tathaiva vyAkhyeyaM, navaramanantAnAM paramANUnAM viziSTaikapariNAmApattiH saGghAtaH tepAmanantAnAM yaH samudaya:- saMyogasteSAM samudayAnAM yA anyo'nyAnugatirasau samitiH tAsAM samAgamenaekavastunirvartanAya mIlanena uparinapakSmotpadyate, samudAyavAcakatvenaikArthA vA samudayAdayaH, tasmAdasAvuparita-naikapakSmacchedanakAlaH samayo na bhavati, kastarhi samaya ityAha 'etto'vi aNa' mityAdi, etasmAd uparitainakapakSmacchedanakAl sUkSmataraH samayaH prajJapto he! zramaNAyuSmanniti, atrAha - nanu yadyantaiH paramANusaMGghAtaiH pakSma niSpadyate te ca saGghAtAH krameNa chidyante, tartyekasminnapi pakSmaNi vidAryamANe anantAH samayA lageyuH, etaccAgamena saha virudhyate, tatrAsaGkhyeyAsvapyutsarpiNyavasarpiNISu samayAsaGkhyeyakasyaiva pratipAdanAt, yata uktaM'asaMkhejjAsu NaM bhaMte ! ussappiNiavasappiNIsu kevaiyA samayA pannattA ?, goyamA !, asaMkhejjA, anaMtAsu NaM bhaMte ? ussappiNiavasappiNIsa keva iyA samayA pannattA ? anaMtA" tadetatkatham, atrocyate, astyetat, kintu pATanapravRttapuruSaprayatnasyAcintyazaktitvAt pratisamayamanantAnAM saGghAtAnAM cheda: saMpadyate, evaM ca satyekasmin samaye yAvantaH saGghAtAzchidyante tairanantairapi sthUlatara eka eva saGghAto vivakSyate, evambhUtAH sthUlatarasaGghAtA ekasminpakSmaNi asaGkhyA eva bhavanti teSAM ca krameNa chedane asaGkhyeyaiH samayaiH pakSma chidyate, ato na kazcidvirodha:, itthaM ca vizeSataH sUtre anuktamapyavazyaM pratipattavyam, anyathA granthAntaraiH saha virodhaprasaGgAt sUtrANAM ca sUcAmAtratvAditi, tato'saGkhyeyaireva samayairyathoktapakSmaNo vidAryamANatvAcchadmasthAnubhavaviSayasya ca samayaprasAdhakasya viziSTakriyAvizeSasya kasyaciddarzayitumazakyatvAd 'etto'vinaM suhumatarAe samae' iti sAmAnyenaivoktavAniti, ekasmAduparitanapakSmacchedanakAlAdasaGkhyAtatamo'Mza samaya iti sthitaM, yugapadanantasaGghAtavidAraNahetupUrvoktaprayatnavizeSasiddhazca nagarAdiprasthitAnavaratapravRtattatapuruSAdeH prayatnavizeSAt pratikSaNaM bahUnnabhaH pradezAna vilavayAcireNaiveSTadezaprAptirbhAvanIyA, yadi punarasau krameNaikaikaM vyomapradezaM laGghayet tadA asaGkhyeyotsarpiNI avasarpiNIbhireveSTadezaM prApnuyAdU 'aMgulaseDhImitte usssappiNIu asaMkhejjA' ityAdivacanAditi bhAvaH, na cAtIndriyeSvartheSu ekAntena yuktiniSThairbhAvyaM, sarvajJavacanAprAmANyAd, uktaM ca - "Agamazcopapatizca, sampUrNaM viddhi (dRSTi) lakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-275 401 mU. (275) asaMkhijjANaM samayANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA Avaliatti vuccai, saMkhejjAo Avalio UsAso, saMkhijjA AvaliAo niisaaso| / mU. (276) halsa anavagallassa, niruvakkiTissa jNtunno| ege IsAsanIsAse, esa pANutti vuccai / / mU.(277) satta pANaNi se thove, satta thovANi se lve| lavANaM sattahattarIe, esa muhutte viaahie| mU.(278) tinni sahassA satta ya sayAiMtehattaraca uusaasaa| esa muhatto bhaNio savvehiM anNtnaanniihiN| mU. ( 279) eeNaM muhuttapamANeNaM tIsaM muhuttA ahorattaM, pannarasa ahorattA pakkho, do pakkhA mAso, do mAsA UU, tini Uu ayaNaM, dau ayaNAI saMvacchare, paMca saMvaccharAI juge, vIsaMjUgAIvAsasayaM, dasavAsasayAjJavAsasahassaM, sayaM vAsasahassANaM vAsasayasahassaM, caurAsIiM vAsasayasahassAiM se ege puvvaMge, caurAsIi puvvaMgasasayasahassAiM se ege puvve, cairAsIiM puvvasayasahassAiMse ege tuDiaMge, caurAsIiMtuDiaMgasayasahassAiMse ege tuDie, caurAsIiM tuDiasayasahassAiMse ege aDaDaMge, corAsIiM aDaDaMgasayasahassAiMse ege aDaDe, evaM avavaMge avavehuhuaMge huhue uppalaMge uppale paumaMge paume naliNaMge naliNe acchaniUraMge acchaniure auaMge aue pauaMge paue nauaMge naue cUliaMge cUliyA sIsapaheliyaMge caurAsIIsIsapaheliyaMgasayasahassAiM sA egA siispheliyaa| eyAvayA ceva gaNie, eyAvayA ceva gaNiassa visae, etto'varaM ovamie pavattai / vR.zeSaM gatArthaM, yAvat 'haTThassa' gAhA, hRSTasya-tuSTasya anavakalpasya-jarasA apIDitasya nirupakliSTisya-vyAdhinA prAksAmparataM cAnabhibhUtasya jantoH-manuSyAdereka ucchAsayukto niHzvAsaH eSa prANa ucyate, zokajarAdibhirasvasthasya jantorucchAsaniHzvAsa tvaritAdisvarUpatayA svabhAvastho na bhavatyato hRssttaadivishessnnopaadaanN|| ___'satta pANanI'tyAdi zlokaH sapta prANAyathoktasvarUpAH sa ekaH stokaH sapta stokAH sa eko lava: lavAnAM saptasaptatyA yo niSpadyate eva muhUrto vyAkhyAtaH / sAmprataM saptasaptatilavamAnatayA sAmAnyeya nirUpitaM muhUrtamevocchAsasaGkhyayA vizeSato nirUpayitumAha___ 'tini sahassA' gAhA, asyA bhAvArtha:-saptabhirucchAsairekaH stoko nirdiSTaH, evaMbhUtAzca stokA ekasmillave sapta proktAH, tataH sapta saptabhireva guNitA ityekasmillave ekonapaJcAzaducchAsAH siddhAH, ekasmiMzca muhUrte lavA: saptasaptatinirNItAH, ata ekonapaJcAzatsaptasaptatyA guNyate tato yathoktamucchAsaniHzvAsamAnaM bhavati, ucchvAsazabdasyopalakSaNatvAt, ahorAtrAdayaH zIrSaprahelikAparyantAstu kAlapramANavizeSAH prAkkAlAnupUrvyAmeva nirNItArthAH, 'eyAvayA ceva gaNie' ityAdi, etAvat-zIrSaprahalikAparyantamevatAvadgaNitaM, etAvatAmeva zIrSa-prahelikAparyantAnAM caturNavatyadhikazatalakSaNAnAmevAGkasthAnAnAM darzanAdetAvadeva gaNitaM bhavati na parati iti bhAvaH, etAvAneva ca-zIrSaprahelikApramitarAziparyanto gaNitasya 30/26 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM viSayo, gamitasya prameyamityarthaH, ataH paraM sarvamaupamikam / tadeva nirUpayitumAha mU.( 280) se kiMtaM ovamie?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-paliovame ya sAgarovame ya, se kiM taM paliovame?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-uddhArapaliovame khettapaliovame a, se kiM taM uddhArapaliovame?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-suhame a vAvahArie a, tattha NaM je se suhume se Thappe, tattha naM je se vavahArie se jahAnAmae pallesiA joyaNaM AyAmavikkhabheNaM joaNaM uDTuM uccattenaM taM tuguNaM savisesaM parikkheveNaM, se naM palle egAhiabeAhiateAhia jAva ukkoseNaM sattarattarUDhANaM saMsaDhe saMnicitte bharie vAlaggakoDINaM, te NaM vAlaggA no aggI DahejjA no vAU harejjA no kuhejjA no palividdhasijjA no pUittAe havvabhAgacchejjA, tao naMsamae 2 egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTie bhavai se taM vavahArie uddhaarpliovme| mU. (281) eesi pallANaM koDAkoDI havejja dsgunniaa| taM vavahAraassa uddArasAgarovamassa egassa bhave primaannN|| mU. ( 282) eehiM vAvahAriauddhArapaliovamasAgarovamehi kiM paoaNaM?, eehiM vAvahAriauddhArapaliovamasAgarovamehinasthikiMcippaoaNaM, kevalaM panavaNA pannavijjai, se taM vAvahArie uddhaarpliovme| se kiMtaMsuhume uddhArapaliovame?, 2 se jahAnAmae palle siA joaNaM AyAmaMvikkhaMbheNaM joaNaM uvveheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, se NaM palla egAhiabeAhiateAhia ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM saMsaDhe saMnicite bharie vAlaggakoDINaM, tattha NaM egamege vAlagge asaMkhijjAikhaMDAiMkajjai, te NaM vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejjaibhAgamettA suhamassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAuasaMkhejjaguNA, te NaM vAlaggA no aggI DahejjA no vAU harejjA no kuhejjA no palividdhasijA no pUittAe havvamAgacchejjA, taoNaMsamae 2 egamegaMvAlaggaMavahAya jAvaieNa kAleNaM se palle khINe nIrae nilave niTThie bhavai, se taM suhame uddhaarpliovme| mU.( 283) eesiM pallANaM koDAkoDI havejja dsgunniaa| taM suhumassa uddhArasAgarovamassa egassa bhave primaannN|| vR.upamayA nirvRttamaupamikam, upamAnamantareNa yatkAlapramANamanatizayinA grahItuM na zakyate tadaupamikamiti bhAvaH, tacca dvidhA-palyopamaM sAgaropamaMca, tatra dhAnyapalyavat palyo vakSyamANasvarUpa: tenopamA yasmin tatpalyopamaM, tathA mahattvasAmyAt sAgareNopamA yatra tatsAgaropamaM, tatra palyopamaM tridhA, tadyathA 'uddhArapaliovame' ityAdi, tatra vakSyamANasvarUpavAlAgrANAM tatkhaNDAnAM vA tadvAreNa dvIpasamudrANAM vA pratisamayamuddharaNam-apoddharaNamapaharaNamuddhAra: tadviSayaM tatpradhAnaM vA palyopamamuddArapalyopamaM, tathA addheti-kAlaH, sa ceha prastAvAdvakSyamANavAlAgrANAM tatkhaNDAnAM vA pratyekaM varSazatalakSaNa uddhArakAlo gRhyate, athavA yo nArakAdyAyuHkAlaH prakRtapalyopamameyatvena vakSyate sa evopAdIyate, tatastatpradhAnaM palyopamamaddhApalyopamaM tathA kSetram-AkAzaM taduddhArapradhAnaM palyopamam kSetrapalyopamam / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-283 403 __ tatrAdyaM nirUpayitumAha-'se kiM taM uddhArapaliovame' ityAdi, uddhArapalyopamaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-vAlAgrANAM sUkSmakhaNDakaraNAt sUdaM ca teSAmeva sAMvyavahArikapratyakSavyavahAribhirgRhyamANAnAmakhaNDAnAM yathAvasthitAnAM grahaNAt prarUpaNAmAtravyavahAropayogitvAdvyAvahArikaM ceti, tatra yat sUkSmaM tat sthApyaM-tiSThatu tAvad, vyAvahArikaprarUpaNApUrvakatvAdetatprarUpaNAyAH, pazcAt prarUpayiSyate iti bhAvaH / tatra yattadvyAvahArikamuddhArapalyopamaM tadidamiti zeSaH, tadeva vivakSurAha___'sejahAnAmae' ityAdi, tadyathAnAma dhAnyapalya iva palyaH syAt, saca vRttatvAdAyAmaviSkambhAbhyAM-dairghyavistarAbhyAM pratyekamutsedhAGgalakramaniSpannaM yojanaM UrdhvamuccatvenApi tadyojanaM triguNaM savizeSaM 'parikkheveNaM' bhramitimaGgIkRtyeti, sarvasyApi vRttaparidheH kiJcinyUnaSaDbhAgAdhikatriguNatvAdasyApi palyasya kiJcibahuvacanalopAdekAhikavyAhikatryAhikANAmutkarSataH saptarAtraprarUDhAnAM bhRto bAlagrakoTInAmiti sambandhaH, tatra muNDite zirasyekenAddanA yAvatpramANA bAlAgrakoThya uttiSThanti tA ekAhikyaH dvAbhyAM tu yA uttiSThanti tA dvayAhiktaH tribhistu tryAhikyaH, kathaMbhUta ityAha-'saMmRSTa' AkarNaM pUritaH 'sannicitaH' prcyvishessaannibiddiikRtH| . kiMbahunA?, evaMbhUto'sau bhRto yena tAni bAlAgrANi nAgnirdahet na vAyurapaharet, atIva nicitatvAdagnipavanAvapi na tatra kramete ityarthaH, 'no kuhejja'tti no kuthyeyuH pracayavizeSAdeva zuSirAbhAvAt vAyorasambhavAcca nAsAratAM gaccheyuH, ata eva ca 'no parividdhaMsejja'tti katipayaparizATanamapyaGgIkRtya na parividhvaMseranityarthaH, ata eva ca 'no pUittAe havvamAgacchejja'tti na pUtitvena kadAcida yAgaccheyuH-na kadAcidurgandhitAM grApnuyurityarthaH, 'tao NaM'ti tebhyo bAlAgrebhyaH samaye samaye ekaikaM vAlAgramapahRtya kAlo mIyate iti zeSaH, tatazca 'jAvaieNa'mityAdi, yAvatA kAlena sa palyaH kSINo' bAlAgrakarpaNAt kSayasupAgataH AkRSTadhAnyakoSThAgAravat,tathA 'nIrae'tti nirgatarajaHkalpasUkSmavAlAgro'pakRSTadhAnyarajaHkoSThAgAravat, tathA 'nillevi'tti atyantasaMzlepAt tanmayatAgatavAlAgralepApahArAnirlepa: apanItabhittyAdigatadhAnyalepakoSThAgAravad, ebhitribhiH prakArairniSThito-vizuddha ityarthaH, ekArthikA vA ete zabdAH atyantavizuddhipratipAdanaparAH, vAcanAntaradRzyamAnaM ca anyadapi padamuktAnusAreNa vyAkhyeyam, etAvatkAlasvarUpaM bAdaramuddhArapalyopamaM bhavati, etacca palyAntargatavAlAgrANAM saGgyeyatvAt saGkhyeyaiH samaoNstadapahArasambhavAt saGkhyeyasamayamAnaM drssttvym| 'se ta'mityAdi nigmnm| ___ vyAvahArikaM palyopamaM nirUpyAtha sAgaropamamAha-'eesiM pallANa' gAhA, eteSAm' anantaroktapalyopamAnAM dazabhiH koTAkoTibhirekaM vyAvahArikaM sAgaropamaMbhavatIti tAtparya, ziSyaH pRcchati-etairvyAvahArikapalyopamasAgaropamaiH kiM prayojanaM?-ko'rthaM sAdhyate?, tatrottaraMnAsti kiJcitprayojanaM, nirarthakastarhi tadupanyAsa ityAzaGkayAha-kevalaM prajJApanA prajJApyateprarUpaNAmAnaM kriyata ityarthaH, nanu nirarthakasya prarUpaNayA'pi kiM kartavyam?, ato yatkiJcidetat, naivam, abhiprAyAparijJAnAd, evaM hi manyate-bAdare prarUpite sUkSmaM sukhAvaseyaM syAd ato bAdaraprarUpaNA sUkSmopayogitvAnnaikAntatau nairarthakyamanubhavati, tarhi nAsti kiJcitprayojana Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mityuktamasatyaM prApnotIti cet, naivam, etAvataH prayojanasyAlpatvenAvivakSitatvAd, evaM bAdarAddhApalyopamAdAvapi vaacym| ___ 'se kiM taM suhume' ityAdi, gatArthameva, 'jAva tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejjAi'mityAdi pUrvaM bAlAgrANi sahajAnyeva gRhItAni, atra tvekaikamasaGghayeyakhaNDIkRtaM gRhyata iti bhAvaH, evaM satyekaikakhaNDasya yanmAnaM bhavati tannirUpayitumAha-'teNaM vAlaggA diTThIogAhaNAo' ityAdi, 'tAni' khaNDIkRtavAlAgrANi pratyekaM dRSTyavagAhanAtaH kim?-asaGkhayeyabhAgamAtrANi, dRSTiM-cakSurvArotpannadarzanarUpA sA'vagAhate-paricchedadvAreNa pravartate yatra vastuni tadeva vastu dRSTyavagAhanA procyate, tato'sayeyabhAgavartIni pratyekaM bAlAgrakhaNDAni mantavyAni, idamuktaM bhavati-yat pudgaladravyaM vizuddhacakSurdarzanI chadmasthaH pazyati tadasaGkhyeyabhAgamAtrANyekaikazastAni bhavanti, dravyato nirUpyAtha kSetratastanmAnamAha* mU.( 284 ) eehiM suhumauddhArapaliovamasAgarovamehiM kiM paoaNaM?, eehiM suhumauddhArapaliovamasAgarovamehiM dIvasamuddANaM uddhAro gheppi| kevaiA NaM bhaMte! dIvasamuddA uddhAreNaM paM0?, go0 ! jAvaiANaM aDDAijjANaM uddhArasA0 uddhArasamayA evaiyA NaM dIvasamuddA uddhAreNaM pannattA, se taM suhame uddhArapaliovame / se taM udghA0 / __ vR. 'suhumasse'tyAdi, ayamatra bhAvArtha:-sUkSmapanakajIvazarIraM yAvati kSetra'vagAhate tato'saGkhyeyaguNAni pratyekaM tAni bhavanti, bAdarapRthivIkAyikaparyAptazarIratulyAnIti vRddhavAdaH, eSA ca bAlAgrakhaNDAnAmasaGkhayeyatvAt pratisamayamuddhAre kila saGghayeyA varSakoTyo'tikrAmanti, ataH saGkhyeyavarSakoTimAnamidamavaseyaM, zeSaM tUktArthaprAyaM yAvat 'jAvaiyA aDDAijjANaM uddhArasAgarovamANa'mityAdi, yAvanto'rddhatRtIyasAgaropameSu 'uddhArasamayA' bAlAgroddhAropalakSitAH samayA uddhArasamayA: etAvanto dviguNadviguNaviSkambhA dvIsamudrA yathoktenoddhAreNa prajJaptAH, asaGkhyeyA ityarthaH / . uktamuddhArapalyopamam, athAddhApalyopamaM nirUpayitumAha mU.(284 vartate ) se kiM taM addhA0?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-suhume avAvahArie a, tattha NaM je se suhume se Thappe, tattha NaM je se vAva0 se jahA0 palle0 joaNaM AyA0 joaNaM u0 taMtiguNaM savi0 pari0, se naM palle egAhiabeAhiateAhia jAva bharie bAlaggakoDINaM, te NaM vAlaggo no aggI DahejjA jAva no palividdhasijjA no paittAe havvamAgacchejjA, tao NaM vAsasae 2 egamegaM vAlaggaM avahAya. jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTThie bhavai, se taM vAvahArie addhaapliovme| mU. ( 285) eesiM pallANaM koDAkoDI bhavijja dsgunniyaa| taM vavahAriassa addhAsA0 egassa bhave parimANaM / ma. (286) eehiM vavahAriehiM addhA0pa0 sAgaro0 kiM pa0? eehiM va0 addhApa0 sAga0 nitthi kiMcippaoaNaM, kevalaM- panava0, se taM vavahArie addhApa0 / - se kiM taM suhume addhApa0?, palle siA joaNaM AyA0 joaNaM uDDa taMtiguNaM savise0 pari0i, seNaM palle egAhiabeA0 teA0 jAva bharie vAlaggakoDINaM, tattha NaM egamege bAlagge Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 - mUlaM-286 asaMkhejjAiM khaMDAiM kajjai, tenaM vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejjaibhogamettA suhamassa phaNaga0 sarIrogAhaNAo asaMkhejjaguNA, te NaM vAlaggA no aggI0 jAvano palibiddhasijjA no pUittAe havvamA0, tao NaM vAsasae 2 egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se pa0 khI0 nI0 nilleve niTThie bhavai, se taM suhame addhA0 / mU. ( 287) eesiM pallANaM koDAkoDI bhavejja dsgunniyaa| taM suhumassa addhAsA0 egassa bhave parimANaM / / mU.(288) eehiMsuhumehiM addhApa0 sAgarovamehi kiM paoaNaM?, eehiM suhumehiM addhApa0 sAga0 neraiatirikkhajoNiamanussadevANaM aauaNmvijji| vR.idamapyuddhArapalyopamavatsarvaM bhAvanIyaM, navaramuddhArakAlasyeha varSazatamAnatvAvyAvahArikapalyopame saGkhyeyA varSokoTyo'vaseyAH, sUkSmapalyopame tvasaGkhyeyA iti / mU.(289) nenaiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paM?, go0 ! jahanneNaM dasa vAsasahassAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM, rayaNappahApuDhaviNeraiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paM0?, go0 ! jahanneNaM dasa vA0 ukvoseNaM egaM sAgarovamaM, apajjattagarayaNappahApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevaiyaM0 paM0?, go0 ! jahanneNavi aMtomuhattaM ukkoseNavi aMtomuhattaM, pajjattagarayaNappa0 neraiyANaM bhaMte! kevai0 paM0?, go0 ! jahantreNa dasavA0 aMtomuttUNAI ukkoseNaM egasAgarovamaM atomuhutoNaM, sakkarappahArapuDhavineraiANaM bhaMte! kevai0 paM0?, go0! jahanneNaM egaM sAMgarovama ukkoseNaM tinni sAgarovamAiM, evaM sesapuDhavIsu pucchA bhANiyavvA, vAluappahApuDhavineraiANaM jaha0 tinni sAgarovamAiM ukko0 satta sAgarovamAiM, paMkappahApu0 jaha satta0 ukko0 dasa sA0, dhUmappahApu0 jaha0 dasa sA0 ukko0 sattarasa sAgarovamAI, tamappahApu0 jaha0 sattarasa0 ukkoseNaM bAvIsa0, tamatamApuDhavineraiyANaM bhaMte ! ke0?, go0 ! jaha0 bAvIsaM sA0 ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaai| - vR.yadi nArakAdInAmAyUSyetairmIyante tarhi nArakANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthiti: prajJaptA? sthIyate nArakAdibhaveSyanayeti sthiti:-AyuHkarmAnubhavapariNatiH, iha yadyapi karmapudgalAnAM bandhakAlAdArabhya nirjaraNakAlaM yAvatsAmAnyenAvastitiH karmazAstreSusthitiH pratItA tathA'pyAyuHkarmapudgalAnubhavanameva jIvitaM rUDhaM, zAstrakArasyApi ca dazavarSasahasrAdikAM sthiti pratipAdayatastadevAbhidhAtubhipretam, anyathA baddhanAyuSA prAgbhave yAvantaM kAlamavatiSThate jantustena samadhikaiva dazavarSasahasrAdikAM sthitiruktA syAt, na caivaM, tasmAnnArakAdibhavaprAptAnAM prathamasamayAdArabhyAyuSo'nubhavakAla evAvasthitaH, sA ca nArakANAmaudhikapade jaghanyato dazavarSasahasrANi, utkRSTatastu trayastrizaMtsAgaropamAni, ratnaprabhAyAM jaghanyA tathaiva utkRSTA tu sAgaropamama, aparyAptapade jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtameva, tataH paramavazyameSAM paryAptatva-sambhavAd, paryAptapade cAparyAptakAlena hInA audhikyeva sthitidraSTavyA, evamanyAsvapi pRthivISu vAcyaM, navaramutkRSTA sthitiH sarvAsu itthamavaseyA - sAgaramegaM tiya satta dasa ya sattarasa taha ya baaviisaa| tettIsaM jAva ThiI sattasuvi kameNa puddhviisu|| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM ... tti, jaghanyA tu-'jA paDhamAe jeThThA sA vIyAe kaNiTThiyA bhaNiyA' ityAdikramAdbhAvanIyA, aparyAptakAlastu sarvatrAntarmuhUrtameva, aparyAptakAle caudhikasthitirvizodhite sarvatra zeSA paryAptasthitiH, aparyAptAzca nArakA devA asaGkhyeyavarSAyuSkatiryaGmanuSyAzca karaNata eva draSTavyAH, labdhitastu paryAptA eva, zeSAstu labdhavyA paryAptA aparyAptAzca sambhavanti / tadevaM pUrvAbhihitaM catuviMzatidaNDakamanusRtya nArakANAmAyuHsthitinirUpitA, athAsukumArANAM nirUpayitumAha mU. ( 289 vartate) asurakumArANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paM?, go0 ! jahanneNaM dasa vAsasahassAiM ukkoseNaM sAtiregaM sAgarovamaM, asurakumAradevINaM bhaMte ! kevaiyaM paM?, go0! jahantreNaM dasa vA0 ukko0 addhapaMcamAI, paliovamAI, nAgakumArANaM bhaMte ! kevaiyaM paM?, go0 ! jahoNaM dasa vAsaukkoseNe desUnAiMduni paliovamAI, nAgakumArINaM bhaMte ! kevaiyaM paM?, go0 ! jahantreNaM dasa vA0 ukkondesUNaM paliovarma, evaM jahA nAga0 devANaM devINa ya tahA jAva thaNiyakumArANaM devANaM devINa ya bhANiyavvaM / puDhavIkAiyANaM bhaMte! ke0?, go0 ! jaha0 aMtomu0 ukko0 bAvIsaMvAsasahassAI, suhumapuDhavIkAiyANaM ohiyANaM apajjattayANaM pajjattayANa yatinivipucchA, go0! jaha0 aMtomuttaM ukkoseNaviaMtomuhattaM, bAdarapuDhavikAiyANaM pucchA, go0! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI, apajjattagabAdarapu0 pucchA, go0 ! jahantreNavi aM.ukoseNevi aM0 pajjatagabAdarapu0 pucchA, go0! jaha0 aMtomuhattaM ukko0 bAvIsaM vAaMtomuhattUNAI, evaMsesakAiyANapi pucchAvayaNaM bhANiyavvaM, AukAiyANaM jaha0 aMto0 ukkose0 satta vA0, suhamaAukAi0 ohiANaM apajjattagANaM pajjattagANaM tiNhavi jahaNmaNavi aMto ukkoseNavi aM0, bAdaraAukA0 jahAohiANaM, apajjattagabAdaraA0 jahaneNaviaMto0 ukkoseNaviaM, pajjattagabAdaraA0 jaha0 aMtomuhattaM ukko0 satta vAsasaha aNtomuttuunaaii| teukAiANaM jaha0 aM0 ukko0 tinni rAiMdiAI, suhumate0 ohiANaM apajjattagANaM pajjattagANaM tiNhavi jahanneNavi aMto0 ukkoseNaviaMka, bAdarateukAiyANaM ja0 aMto0 ukkoseNaM tinna rAi0, apajattabA0 te jahantreNavianto ukko0 anto0, pajjattaga bAda0 jaha0 aMtomu0 ukko tinni rA0 aNtomu0| vAukA0 jahanneNaM aMtomuhutaM ukko0 tini vAsasahassAI,suhamavAu0 ohiANaM apajjattagANaM pajjattagANa yatiNhavi jahanne'vi aMto0 ukkose0 aM0, bAdaravA0 ja0 anto0 ukko0 tini vA0 saha0, apajjattagabAdaravAukAi0 jaha0 aM0 ukkoseNavi aM0, pajjatagabAdaravAu0 jaha0 aMtomuhuttaM ukko0 tini vA0 aNtomu0| vaNassaikAiANaM jahanneNaM aM0 ukko0 dasa vAsasahassAI, suhamavaNassaikA0 ohiANaM apajjattagANaM pajjattagANa yatiNhavijahaneviaMtImu0 ukkose0 aM0, bAdaravaNassaikAiANaM jaha0 aMto0 ukko0 dasavA0, apajjattagabA0 jaha0 aM0 ukkose0 aMto0, pajjattagabAdaravaNa jahanneNaM aM0 ukkoseNaM dasa vAsa0 saha0 aNtomuhtuunnaaii| beiMdiANaM bhaMte ! keva0 paM0?, go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukko0 bArasa saMvaccharANi, Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-289 407 apajjagabeiMdiANaM pucchA, go! jahanneNavi aMtomuhattaM ukkoseNavi aM0, pajjattagabeiM0 jaha0 aM0 ukko0 bArasa saM0 aNtomuhuttuunnaaii| teiMdiANaM pucchA, go0! jaha0 aM0 ukko0 eguNapannAsaMrAiMdiANaM, apajjattagateiMdiNaM pucchA, go0 ! jahaneNavi aMto0 ukkose0 aM0, pajjattagateiM0 pucchA, go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukko0 egugapannAsaM rAiMdiAI aNtomuhuttuunnaaii| ___ cauridiANaM bhaMte ! kevai0 paM0?, go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 chammAsA, apajjatagacauridiANaM pucchA, go0 ! jahannaNavi aMto0 ikkoseNavi aMto0, pajjattagacauridiANaM pucchA, go0 ! jahantreNaM aM0 ukko0 chammAsA aMto0 / paMciMdiyatirikkhajoNiANaM bhaMte ! kevai0 paM0?, go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukko0 tintri paliovamAiM, jalayarapaMciMdiyatirikkhajoniANaM te ! kevaiyaM kAlaM ThiI paM0?, go0 ! jahantreNaM aMto0 ukko0 pucakoDI, apajjattayasaMmucchimajalayarapaMciMdiyapucchA, go0! jahanneNavi aMto0 ukkoseNavi aMto0, pajjattayasaMmucchimajalayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 puvvakoDI aMtomuttUNA, gabbhavakkaM tiyajalayarapaMciMdiyapucchA go0! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvakoDI, apajjattagagambhavakkAMtiyajalayarapaMciMdiyapucchA go0 ! jahanneNaM aMto0 ukkoseNeviaMto0, pajjattagagabbhavakkaM tiyajalayarapaMciMdiyapucchA, go0! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaMpuvakoDI aMtomuhuttUNAM, cauppayathalayarapaMciMdiyapucchA, go0! jaha0 aMto ukko0 tini paliovamA, saMmucchimacauppayathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 caurAsIIvAsasahassAI, apajjattayasaMmucchimacauppayathalayarapaMciMdiya jAva go0! jahanneNavi aMto0 ukkoseNavi0 aMto, pajjattayasaMmucchimacauppayathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 caurAsIiM vAsasahassAiM aMtomuhatUNAI, gabbhavakaMtiyacauppayathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tinni paliovamAiM, apajjattagagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jahaneNavi aMto0 ukkoseNavi aMto0, pajjattagagambhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMciMdiya jAva go0! jaha0 aMto0 ukko0 tinni paliovamAiM aMtomuhatUNAI, uraparisappathalayarapaMciMdiyapucchA, go0! jaha0 aMto0 ukko0 puvvakoDI, saMmucchamarauraparisappathalayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jaha* aMto0 ukko0 tevanaM vAsasahassAI, apajjattayasaMcchimauraparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0! jahanneNavi aMto0 ukkoseNavi aMto0, pajjattayasaMmucchimauraparisappathalayarapaMciMdiyajAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tevannaM vAsasahassAI, aMtomuhutUNAI, gabbhavaktAMtiyauraparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0! jaha0 aMto0 ukko0 puvvakoDI, apajjattagagabbhavatiyauraparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0! jahanneNaviaMto0 ukkoseNavi aMto0, pajjattagagabbhavakkaoNtiyauraMparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 puvakoDI aMtomuhuttUNA, bhuaparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jahannena aMto ukkoseNaM puvakoDI, saMmucchimabhuyaparisappathala0 go0! jaha0 ato0 ukko0 bAyAlIsaMvAsasahassAI, . apajjattayasaMmucchimabhuaparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0, - pajjattayasaMmucchimabhuaparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0! jaha0 aMto0 ukko0, bAyAlIsaM Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vAsasahassAiM aMto0 gabbhavatiyauraparisappathalayarapaMciMdiya jAvago0! jaha0 aMto0 ukko0 puvakoDI, apajjattayagabbhavatiyauraparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0! jahanneNavi aMto0 ukkoseNavi aMto0, pajjattayagagabbhavakAMtiyabhUaparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 puvakoDI aMtomuhuttUNA, khahayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 paliovamassa asaMkhejjaibhAgo, saMmucchimakhahayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 bAvattarrivAsasahassAI, apajjattagasaMmucchimakhahayarapaMciMdiyapucchA, go0! jaha0 aMto0 ukko0 aMto0 pajjattagasaMmucchimakhahayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jahanneNaM aMto0 ukko0 bAvattari vAsasahassAI aMtomuhuttUNAI, ganbhavatiyakhahayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 paliovamassa asaMkhejjaibhAgo, apajjattagagabbhavakkaMtiyakhahayara0 jAva go0 ! jahaNavi ato0 ukko0 aMto0, pajjatagakhahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaMThiI pannattA, go0 ! jaha0 ato0 ukko0 paliovamassa asaMkhejjaibhAgo aMtomuttUNo / ettha eesi NaM saMgahaNigAhAo bhavaMti, taMjahAmU. (290) saMmucchimapuvvakoDI caurAsIiM bhave shssaaii| tevannA bAyAlA bAvattarimeva pkkhiinnN|| mU. ( 291) gambhaMmi puvakoDI tini ya paliovamAiM prmaauu| uragabhuavvakoDI paliovamAsaMkhabhAgo a|| mU.(292)manussANaM bhaMte ! kevaiyaM0 pannattA, go0 ! jaha ato0 ukko tinni paliovamAiM, saMmucchimamanissANaM jAva go0! jahanneNavi ato0 ukkose0 aMto0, gabbhavakaMtiyimanussANaM jAva go0! jaha0 ato0 ukko0 tinni paliovamAiM, apajjattagaganbha0 manussANaM bhaMte ! kevaiyaM0 pannattA?, go0 ! jaha0 ato0 ukko0 aMto0, pajjattagagabbha0 manussANaM bhaMte ! kevai0, go0 ! jaha0 ato0 ukko0 tini pali0 aNtomuhtuunnaaii| vANamaMtarANaM devANaM kevai0 pannattA?, go0! jaha0 dasa vAsasahassAiMuko0 paliovamaM, vANamaMtarINaM devINaM bhaMte! keva0 pannattA?, go0 ! jaha0 dasa vAsasahassAI ukko0 addhpliovmN| joisiyANaM bhaMte ! devANaM kevai0?, go0 ! jaha0 sAtiregaM aTThabhAgapaliovamaM ukko0 paliovamaM vAsasayasahassamabbhahiyaM, joisiyadevINaM bhaMte! kevai0?, go0! jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM pannAsAe vAsasahassehiM abbhahiaM, caMdavimANANaM bhaMte ! devANaM keva0?, go0! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 paliovamaMvAsasayasahassamanbhahiaM caMdavimANANaM bhaMte ! devINaM keva0?, go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM pannAsAe vAsasahassehiM abbhahiaM, sUravimAnANaM bhaMte ! devANaM go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 paliovamaM vAsasahassabbhahiaM, sUravimAnANaM devINaM, go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM, paMcahivAsasaehiM abbhahiaM, gahavimAnANaM devANaM go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 paliovamaM, gahavimAnANaM bhaMte ! devINaM go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM nakkhattavimAnANaM bhaMte! devANaM go0 ! jaha0 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 mUlaM-292 caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM nakkhattavimAnANaM bhaMte ! devINaM go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 sAtireMgaM caubhAgapaliovamaM, tArAvimAnANaM bhaMte ! go0 ! jaha0 sAiregaM aTThabhAgapaliovamaM ukko0 caubhAgapaliovamaM, tArAvimANANaM devINaM bhaMte! kevaiaM0 pannattA?, go0 ! jaha0 aTThabhAgapaliovamaM ukko0 sAiregaM atttthbhaagpliovmN| vemANiANaM bhaMte! devANaM keva0 pannattA?, go0! jaha0 paliovamaMukko0 tettIsaMsAgarovamAI, vemANiANaM bhaMte ! devINaM kevai0 pannattA?, go0 ! jaha0 paliovamaM ukko0 panapatraM paliovamAiM, sohamme naM bhaMte! kappe devANaM, go0! jaha0 paliovamaM ukko0 do sAgarovamAI, sohammeNaM bhaMte! kappe pariggahiAdevINaM, go0! jaha0 paliovamaMukko0 satta paliovamAI, sohamme NaM bhaMte! kappe apariggahiAdevINaM! ke0?, go0 ! jaha0 paliovamaM ukko0 pannAsaM paliovarma, IsAne NaM bhaMte! kappe devANaM, go0 jaha0 sAiregaMpaliovamaMukko sAiregAiMdo sAgarovamAI, IsAne NaM bhaMte ! kappe pariggahiAdevINaM, go0 ! jaha0 sAiregaM paliovamaM ukko0 nava paliovamAI, apariggahiAdevINaM, bhaMte ! ke0, go0 ! jaha0 sAi0 paliovamaM ukko0 paNapanna paliovamAI, saNaMkumAreNaM bhaMte! kappe devANaM, go0! jaha0 do sAgarovamAiM ukkoseNaM satta sAgarovamAiM, mAhiMde NaM bhaMte ! kappe devANaM, go0 ! jaha0 sAiregAiM do sAMgarovamAI, ukko0 sAiregAiM satta sAgarovamAI, baMbhaloe NaM bhaMte ! kappe devANaM, go0 ! jaha0 satta sAgarovamAI ukko0 dasa sAgarovamAI, kappe kappe kevai0 paM0?, go0! evaM bhANiyavvaM-laMtae jaha0 dasa sAgarovamAI ukko0 cauddasa sAgarovamAI, mahAsukke jaha0 cauddasa sAgarovamAI ukko0 sattarasa sAgarovamAI, sahassAre jaha0 sattarasa sAgarovamAiM ukko0 aTThArasa sAgarovamAI, ANae jaha0 aTThArasa sAgarovamAI ukko0 egUNavIsaM sAgarovamAI, pANae jaha0 egUNavIsaM sAga0 ukko0 vIsaM sAgarovamAI, AraNe jaha0 vIsaM sAgarovamAiM ukko0 ekkavIsaM sAgarovamAI, accue jaha0 ekavIsaM sAgarovamAI ukko0 bAvIsaM sAgarovamAI, - heTThimaheTThimagevijjavimANesunaM bhaMte! devANaM kevai0 paM0?, go0! jaha0 bAvIsaM sAgarovamAiM ukko0 tevIsaM sAgarovamAI, heTimamajjhimagevejjavimAnesu NaM bhaMte ! devANaM, go0 ! jaha0 cauvIsaM sAga0 ukko0 paMcavIsaM sAga0, majjhimagevejjavimAnesu keva0 jaha0 paNavIsaM sAgarovamAiM ukko0 chavvIsaM sAgarovamAI, majjhimagevejjavimAnesu NaM bhaMte ! go0 ! jaha0 chavvIsaMsAgarovamAiM ukko0 sattAvIsaM, sAgarovamAI, majjhimauvarimageve0, go01 jaha0 sattAvIsaM sA0 ukko0 egUNatIsaM sAgarovamAiM, uvarimamajjhimagevejjavimAnesu NaM bhaMte ! devANaM, go0 ! jaha0 egUNatIsaM ukko0 tIsaM sAgarovamAI uvarimauvarimagevejjavimANesu NaM bhaMte ! devANaM, go0 ! jaha0 tIsaM sAgarovamAiM, ukko0 ekkatIsaM sAgarovamAI, vijayavejayaMtajayaMtaaparAjitavimAnesu NaM bhaMte! devANaM kevai0 pannattA?, go0 ! jahantreNaM ekatIsaM sAgarovamAiM ukko0 tettIsaM sAgarovamAI, savvadasiddhe NaM bhaMte ! mahAvimANe devANaM, kevai0 pannattA?, go0 ! ajahannamanukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| se taM suhame addhApali Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM 410 ovame / se taM addhApaliovame / vR. sUtrasiddhameva yAvanmanuSyasUtraM, navaraM pRthivyAdInAmaparyAptAnAM jaghanyata utkRSTatazcAntamuhUrtameva sthiti:, tataH paramavazyaM paryAptatvasambhavAt maraNAdveti bhAvanIyam / vyantarAdisUtrANyapi vaimAnikasUtraparyantAni pAThasiddhAnyeva, navarameteSAM paryAptAnAM jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtameva sthiti:, tataH paramavazyaM paryAptatvasaMbhavAdeva bhavanIyaM, graiveyakasUtre cAghastanAstrayo'ghastanagraiveyakazabdenocyante, madhyamAstu trayo madhyamagraivekazabdena, uparitanAstu traya uparitanagraiveyakazabdena, punarapyadhastaneSu triSu prasteTeSu madhye'dhastanaH prastaTodhastanAdhastanagraiveyakazabdena vyapadizyate, madhyamastvadhastanamadhyamazabdena, uparitanastvadhastanoparimazabdena uparitanastu madhyamoparitazabdena, evamuparitaneSvapi triSu prastaTeSu krameNoparimAdhastanoparimamadhyamauparimoparimazabdavAcyatA bhAvanIyeti // mU. ( 293 ) se kiM taM khettapaliovame ?, 2 duvihe pannatte, taMjahA- suhume a, vAvahArie a, tattha NaM je se suhume se Thappa, tattha NaM je se vavahArie se jahAnAmae palle siA joaNaM AyAmavikkhaMbheNaM joaNaM uvveheNaM te tiguNaM savisesaM parikkhe veNaM, se NaM palle egAhiabe Ahiate Ahia jAva bharie vAlaggakoDINaM, te NaM vAlaggA no aggI DahejjA jAva no pUittAi havvamAgacchejjA, je NaM tassa pallassa AgAsapaesA tehiM vAlaggehiM apphutrA tao NaM samae 2 egamegaM AgAsapaesaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe jAva niTThie bhavai se taM vavahArie khettapaliovame / mU. ( 294 ) eesi pallANaM koDAkoDI bhavejja dasaguNiyA / taM vavahAriassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // mU. (295 ) eehiM vavahAriehiM khettapaliovamasAgarovamehiM kiM paoaNaM ?, eehiM va0 natthi kiMcippaoaNaM, kevalaM pannavaNA pannavijjai, se taM vava0 / se kiM taM suhume khettapaliovame ?, 2 se jahAnAmae palle siA joaNaM AyAma0 jAva parikkheveNaM, se naM palle egAhiabe Ahiate Ahia jAva bharie bAlaggakoDINaM tattha NaM egamege vAlagge asaMkhijjAI khaMDAi kajjai, te NaM vAlaggA diTThiogAhaNA, teM NaM vAlaggA no aggI DahejjA jAva no pUittAe havvamAgacchejjA, je NaM tassa pallassa AgAsapaesA tehiM vAlaggehiM apphunnA vA anAphunnA vA tao naM samaeo 2 egamegaM AgAsapaesaM ava hAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe jAva niTThie bhavai, se taM suhume khettapaliovame / tattha NaM coae patravagaM evaM vayAsI-atthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA je NaM tehiM vAlaggehiM anAphunnA ?, haMtA atthi, jahA ko diTTaMto ?, se jahAnAmae koTThae siA kohaMDANaM bharie tattha NaM mAuliMgA pakkhittA tevi mAyA, tattha NaM billA pakkhittA tevi mAyA, tattha NaM AmalagA pakkhittA tevi mAyA, tattha NaM bAyarA pa0 te'vi mAyA, tattha NaM caNagA pakkhittA te'vi mAyA, tattha NaM muggA pakkhi0, tattha NaM sarisavrA pa0, tattha NaM gaMgAvAluA pakkhittA sAvi mAyA, evameva eeNaM diTTaMte NaM atthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA je NaM tehiM vAlaggehiM anApunnA / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM- 296 411 mU. (296 ) eesi pallANaM koDAkoDI bhavejja dasaguNiyA / taM suhumassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // mU. (297 ) eehiM suhumehiM khettapa0 sAgarovamehiM kiM paoaNaM ?, eehiM suhumapali sAga0 diTTivAe davvA mavijjati / vR. uktaM saprayojanamaddhApalyopamaM kSetrapalyopamamapyuktAnusArata eva bhAvanIyaM, navaraM vyAvahArikapalyopame 'je NaM tassa pallasse' tyAdi, tasya palyasyAntargatA nabhaH pradezAstairvAlAgrairye 'apphunna'tti AspRSTA - vyAptA AkrAntA itiyAvat, teSAM sUkSmatvAt pratisamayamekaikApahAre asaGkhyA utpafrpaNyavasarpiNyo'vikrAmantyato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNImAnaM prastutapalyopamaM jJAtavyaM, sukSmakSetrapalyopame tu sUkSmairvAlAgraiH spRSTA aspRSTAzca nabhaH pradezA gRhyante, atastadvyAvahArikAdasaGkhyeyaguNakAlamAnaM draSTavyam / Aha-yati spRSTA aspRSTAzca nabhaH pradezA gRhyante tarhi vAlAgraiH kiM prayojanaM ?, yathoktapalyAntargatanabhaH pradezApahAramAtrata: sAmAnyenaiva vaktumucitaM syAt, satyaM, kintu prastutapalyopamena dRSTivAde dravyANi mIyante tAni ca kAnicid yathoktavAlAgraspRSTaireva nabhaH pradezairmIyante kAnicidaspRSTairityato dRSTivAdoktadravyamAnopayogitvAdvAlAgraprarUpaNA'tra prayojanavatIti / 'tattha NaM coyae pannavaga' mityAdi, tatra nabhaH pradezAnAM spRSTAspRSTatvaprarUpaNe sati jAtasandehaH prerakaH prajJApakam - AcAryamevamavAdIt-bhadanta ! kimastyetad yaduta tasya palyasyAntargatAste kecidapyAkAzapradezA vidyante ye tairvAlAgrairaspRSTAH ?, pUrvoktaprakAreNa vAlAgrANAM tatra niviDatayA'vasthApanAcchidrasya kvacidapyasambhavAd durupapAdimidaM yattatrAspRSTA nabhaH pradezAH santIti pracchakAbhiprAyaH, tatrottaraM - hantAstyetat, nAtra sandehaH kartavyaH, idaM ca dRSTAntamantareNa vAGmAtrataH pratipattumazaktaH purvineyaH pRcchati - yathA ko'tra dRSTAntaH ?, prajJApaka Aha 'se jaMhAnAmae' ityAdi, ayamatra bhAvArtha:- kUSmANDAnAM - pusphalAnAM bhRte koSThake sthUladRSTInAM tAvad bhRto'yamiti pratItirbhavati, atha kUSmANDAnAM bAdaratvAt parasparaM tAni chidrANi saMbhAvyante yadyapi mAliGgAni - bIjapUrakANi mAnti, tatprakSepe ca punarbhRto'yamiti pratItAvapi mAtuliGgacchidreSu vilvAni pratiptAni tAnyapi mAntItyevaM tAvad yAvatsarvapacchidreSu guGgAvAlukA prakSiptA sA'pi mAtA, evamarvAgdRSTayo yadyapi yathoktapalye zuSirAbhAvato'spRSTanabhaH pradezAnna saMbhAvayanti tathApi vAlAgrANAM bAdaratvAdAkAzapradezAnAM tu sUkSmatvAt santyevAsaGkhyAtA aspRSTA nabhaH pradezAH, dRzyate ca niviDatayA sambhAvyamAne'pi stambhAdau AsphAlitAya:kIlakAnAM bahUnAM tadantaH pravezaH, na cAsau zuSiramantareNa saMbhavati, evamihApi bhAvanIyam // mU. (298 ) kaivihANaM bhaMte! davvA pannattA ?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA- jIvadavvA ya ajIvadavvA ya / ajIvadavvA NaM bhaMte! kaivihA pannattA ?, go0 ! duvihA pa0, taMjahArUvIajIvadavvA ya arU vIajIvadavvA y| arUvI ajIvadavvA NaM bhaMte! kaivihA pannattA ?, go0 ! duvihA patrattA, taMjahA- dhammatthikAe dhammatthikAyassa desA dhammitthikAyassa paesA adhammatthikAyassa desAM adhammatthikAyassa paesA AgAsatthikAe AgAsatthikAyassa desA * AgAsa0 paesA, addhaasme| rUvIajIvadavvA NaM bhaMte! kaivihA pa0 ?, go0 ! cauvviMhA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM pannattA, taMjahA-khaMdhAkhaMdhadesAkhaMdhappaesA paramAnupoggalA, te NaM bhaMte! kisaMkhejjA asaMkhejjA anaMtA? go0 ! no saMkhejjA no asaMkhejjA anaMtA, sekeNadveNa bhaMte! evaM vuccai-no saMkhejjA no asaMkhejjA anaMtA?, go0 ! anaMtA paramANupoggalA anaMtA dupaesiA khaMdhA jAva anaMtA anaMtapaesiA khaMdhA, se eeNadveNaM go0 ! evaM vuccai-no saMkhejjA no a0 anNtaa| ____ jIvadavvA ne bhaMte! kiM saMkhijjA asaMkhijjA anaMtA?, go0! no saMkhijjA no asaMkhijjA anaMtA, sekeNatuNaM bhaMte! evaM vuccai-no saMkhijjA no asaMkhijjA anaMtA?, go0! asaMkhejjA neraiyA asaMkhejjA asurakumArA jAva asaMkhejjA thaniyakumArA asaMkhijjA puDhavIkAiyA jAva asaMkhijjA vAukAiA anaMtA vanassaikAiA asaMkhejjA veiMdiA jAva asaMkhijjA cauridiyA asaMkhijjA paMciMdiyatirikkhajoniA asaMkhijjA manussA asaMkhijjA vAnamaMtarA asaMkhijjA joisiA asaMkhejjA vemAniAanaMtA siddhA, se eeNa'dveNaMgo0! evaM vuccaino saMkhijjA no asaMkhijjA anNtaa| vR.yadyetairdRSTivAde dravyANi mIyante tahiM katividhAni bhadanta ! kAvad dravyANi prajJaptAni?, gautama ! dvividhAni prajJaptAni, tadevAha-'jIvadavvA ya ajIvadavvA ya' / tatrAlpavaktavyatvAt pazcAnirdiSTAnyapyajIvadravyANi vyAcikhyAsurAha-'ajIvadavvANaM bhaMte! kaivihe'tyAdi sugama yAvad 'dhammatthikAya'ityAdi, eko'pi dharmAstikAyo nayamatabhedAtridhA bhidyate, tacca(tra)saGgrahanayAbhiprAyAdeka eva dharmAstikAyaH-pUrvoktapadArthaH, vyavahAranayAbhiprAyAttu buddhiparikalpito dvibhAgatribhAgAdikastasyaiva dezaH, yathA sampUrNo dharmAstikAyo jIvAdigatyupaSTambhakaM dravyamiSyate evaM taddezA api tadupaSTambhakAni pRthageva dravyANIti bhAvaH, RjusUtrAbhiprAyatastu svakIyasvakIyasAmarthyena jIvAdigatyupaSTambhe vyApriyamAnAstasya pradezA buddhiparikalpitA nirvibhAgAH bhAgAH pRthageva dravyANi, evaM adharmAkAzAstikAyayorapi pratyekaM trayastrayo bhedA vAcyAH, 'addhAsamaya' ityatraikavacanaM vartamAnakAlasamayasyaiva ekasya sattvAdatItAnAgatayostu nizcayanayamatena vinaSTatvAnutpannatvAbhyAmasattvAd, ata eveha dezapradezacintA na kRtA, ekasmin samaye niraMzatvena tadasambhavAt, tadevaM dazavidhAnyarUSyajIvadravyANi / rUpyajIvadravyANi tu skandhAdibhedAccaturddhA, tatra skandhA-vyanukAdayo'nantAnukAvasAnAH, dezAstu tadvibhAgatribhAgadirUpA avayavAH, pradezA: punastadavayavabhUtA eva niraMzA bhAgAH paramANupudgalAH skandhabhAvamanApannAM ekAkinaH paramANavaH, tAni ca rUpidravyANyantAni, kathamityAha'anaMtA paramAnupoggalA' ityAdi, ete ca skandhAdayaH pratyekamanantAH / atha jIvadravyANi vicArayitumAha-'jIvadavvA naM bhaMte ! ki saMkhejjA' ityAdi, yasmAnArakAdirAzayaH pratyekamasaGkhyAtA: vanaspatayaH siddhAzcAnantA-'jIvadravyANyAnantAnyevetyarthaH // __ tatra nArakAdayo'saGkhyeyAdisvarUpataH sAmAnyena proktA viziSatastu tadasavayeyakaM kiyatpramANamiti na jJAyate, audArikAdizarIravicAre ca tatparijJAnaM siddhyati audArikAdizarIrasvarUpabodhazca vineyAnAM saMpadyate iti cetasi nidhAya jIvAjIvadravyavicAraprastAvAccharIrANAM tadubhayarUpatvAttAni vicArayutumupakramate mU.(299) kaivihA NaM bhaMte! sarIrA paM0?, go0! paMca sarIrA pannattA, taMjahA-orAlie Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-299 413 veuvie AhArae teae kammae, neraiANaM bhaMte! kai sarIrA paM0?, go0! tao sarIrA paM0 taM0 veuvie teae kammae, asurakumArANaM bhaMte ! kaI sarorA paM0?, go0 ! teo sarIrA pannattA, taMjahA-veu0 tea0 kammae, evaM tinni 2, ee ceva sarIrA jAva thaniyakubhArANaM bhaanniavvaa| puDhavIkAiANaM bhaMte! kai sarIrA pannattA?, go0! tao sarIrA pannattA, taMjahA-orAlie teae kammae, evaMAuteuvanassaikAiyANa'viee ceva tini sarIrA bhAniyavvA, vAukAiyANaM jAva go0 ! cattAri sarIrA pa0 taM0-urAlie veuvvie teyae kmme| ___ beiMdiyateiMdiyacauridiyANaM jahA puDhavIkAiyANaM, paMciMdiatirikkhajoniANaM jahA vAukAiyANaM manussANaM jAva gora! paMca sarIrA paM0, taM0-orAlae veuvvie AhArae teyae kammae / vANamaMtarANaM joisiANaM vemAniANaM jahA neriyaannN| kevaiyA NaM bhaMte ! urAliasarIrA pannattA?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddhellagA ya mukkellagA ya, tattha naM je te baddhalagA te naM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao asaMkhejjA logA, tattha naM je te mukkellagA te naM anaMtA anaMtAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao anaMtA logo davvao abhavasiddhiehiM anaMtaguNA siddhANaM anNtbhaago| - vR. 'orAlie'tti udAraM-tIrthakaragaNadharazarIrApekSayA zeSazarIrebhyaH pradhAnaM udAramevaudArikama, athavA udAraM-sAtirekaMyojanasahasramAnatvAccheSazarIrebhyo mahApramANaM tadevaudArikaM, vaikriyaM tUttaravaikriyAvasthAyAmeva lakSayojanamAnaM bhavati, sahajaM tu paJcadhanu:zatapramANameva, tataH sahajazarIrApekSayA idameva mahApramANaM, 'veuvvie'tti vividhA viziSTA vA kriyA vikriyA tasyA bhavaM vakriyaM, viziSTaM kurvanti taditi vA vaikurvikam, 'AhArae'tti tathAvidhaprayojane caturdazapUrvavidAAhiyate-gRhyata ityAhArakam, athavA Ahiyante-gRhyate kevalina: samIpe sUkSmajIvAdayaH padArthA anenetyAhArakaM, 'teyae'tti rasAdyAhArapAkajananaM tejonisargalabdhinibandhanaM ca tejaso vikArastaijasaM, 'kammae' tti aSTavidhakarmasamudAyaniSpannamaudArikAdizarIranibandhanaM ca bhavAntarAnuyAyi karmaNo vikAraH kamaiva vA kArmaNam, atra svalpapudgalaniSpanatvAdbAdarapiNAmatvAcca prathamamaudArikasyopanyAsaH, tato bahubahutarabahutamapudgalanirvRttatvAt sUkSmasUkSmatamatvAcca krameNa zeSazarIranAmiti / tadevaM sAmAnyena zarIrANi nirUpya caturvizatidaNDake tAni cintayitumAha-'neraiyANaM bhaMte ! kaisarIrA'ityAdi pAThasiddhameva,yAvata 'kevaiyAnaM bhaMte! urAliyasarIrA' ityAdi, kiyantikiyatsaGkhyAnyaudArikazarIrANi sarvANyapi bhavanti, atrottaraM- 'goyamA duvihe'tyAdi audArikazarIrasaGkhyAyAM pRSTAyAM baddhamuktatvalakSaNaM tadvaividhyakathanamaprastutamiti cet, naivaM, baddhamuktayorbhedena saGkhyAkathanArthatvAttasya, idaM ca baddhamuktaudArikAdipramANaM kvacidravyeNaabhavyAdinA vakSyati kvacittu kSetreNa-zreNipratarAdinA kvacittu kAlena-samayAbalikAdinA, bhAvena tu na vakSyati, tasyeha dravyAntargatatvena vivakSitatvAt, tatra baddhAnAmaudArikazarIrANAM kAlataH kSetratazca mAnaM nirUpayitumAha'tattha NaM je te baddhellayA' ityAdi, iha nArakadevAnAmaudArikazarIrANi baddhAni tAvanna sambha __ Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM vantyeva, vaikriyazarIratvAtteSAm, ata: pArizeSyAt tiryaGmanuSyaistathAvidhakarmmodayAd yAni baddhAni-gRhItAnItyarthaH, pRcchAsamaye tai: saha yAni sambaddhAni tiSThantIti yAvat, tAni sAmAnyataH sarvANyasaGkhyeyAni, na jJAyate tadasaGkhyeyaM kiyadapItyato vizinaSTi- 'asaMkhejjAhi'mityAdi, pratisamayaM yadyekaikaM zarIramapahriyate tadA asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH sarvANyapahriyante, asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNISu yAvantaH samayAstAvanti tAni baddhAni prApyanta iti paramArthaH, tadetatkAlato mAnamuktam, atha kSetratastadAha 'khatteo asaMkhejjA loga'tti, idamuktaM bhavati-pratyekamasaGkhyeyapradezAtmikAyAM svakIyasvakIyAvagAhanAyAM yadyekaM zarIraM vyavasthApyate tadA'saGkhyeyA lokAstaibhriyante, ekaikasminnapi nabha:pradeze pratyekaM tairvyavasthApyamAnairasaGkhyeyA lokA bhriyante eva, kevalaM zarIrasya jaghanyato'pyaGkhayeyapradezAvagAhitvAdekasmin pradeze'vagAhaH siddhAnte niSiddha iti netthamucyate, asatyakalpanayA ucyatAmevamapi ko doSa iti cet, ko nivArayitA ?, kevalaM siddhAntasaMvAdiprakAreNa prarUpaNe'duSTe labhyamAne sa eva svIkartuM zreyAniti, Aha- bhavatveyaM, kiMtvaudArikazarIriNAM manuSyatirazcAmanantatvAt kathamanantAni zarIrANi na bhavanti yenAsaGkhyeyAnyevoktAni ?, ucyate, pratyekazarIriNastAvadasaGkhyAtA evAtasteSAM zarIrANyapyasaGkhyAtAnyeva, sAdhAraNazarIriNastu vidyante anantAM kintu teSAM naikaikajIvasyaikaikaM zarIraM kintvanantAnAmanantAnAmekaikaM vapurityata audArikazarIriNAmAnantye'pi zarIrANyasaGkhyeyAnyeveti / 'tattha NaM je te mukkellaye 'tyAdi, bhavAntarasaGkrAntau mokSagamanakAle vA jIvairyAnyaudArikANi muktAni tyaktAni samujjhitAni tAnyanantAni prApyante, anantakasyAnantakatvAnna jJAyate kiyadapyanantakamidaM, tataH kAlena vizeSayati-pratisamayamekaikApahAre anantAbhirutsarpiNyavasarpiNIbhirapahriyante, tatsamayarAzitulyAni bhavantItyarthaH, atha kSetrato vizinaSTi-'khettao anaMtA loga 'tti, kSetrata:- kSetramAzrityAnantAnAM lokapramANakhaNDAnAM yaH pradezarAzistattulyAni bhavantIti bhAvaH, dravyato niyamayati- 'abhavasiddhiehi gityAdi, abhavyajIvadravyasaGkhyAto'nantaguNAni siddhajIvadravyasaGkhyAyAstvana- bhAgavartIni / Aha-yadyevaM yaiH samyaktvaM labdhvA punarmithyAtve gamanAt tattyaktaM te pratipatitasamyadRSTo'pyabhavyebhyo'nantaguNA: siddhAnAmanantabhAge prajJApanAmahAdaNDake paThyante, tatkimetAni tattulyAni bhavanti ?, naitadevaM, yadi tatsamasaGkhyAni bhaveyustadA tathaiveha sUtre tAni nirdiSTAni syuH, na caivaM tataH pratipatitasamyagdRSTirAzeH kadAciddhInAni kadAcittulyAni kadAcittvadhikAni iti pratipattavyamiti / punarapyAha - nanu jIvaiH parityaktazarIrANAmAnantyameva tAvannAvagacchAmaH, tathAhi-kimetAni zmazAnAdigatAnyakSatAnyeva yAni tiSThanti tAni gRhyante uta khaNDIbhUya paramANvAdibhAvena pariNAmAntarApannAni ?, yadyAdyaH pakSastarhi teSAmanantakAlAvasthAnAbhAvAt stokatvAdAnantyaM nAstyeva, atha cAparaH pakSastarhi sa kazcid pudgalo'pi nAsti yo'tItAddhAyAmekaikajIvenaudArikazarIrarUpatayA anantazaH pariNamayya na muktaH, tataH sarvasyApi pudgalAstikAyasya grahaNamApannam, evaM ca satyabhavyebhyo 'nantaguNAni siddhAnAmanantabhAge ityetadvirudhyate, sarvapudgalAstikAyagatapudgalAnAM sarvajIvebhyo'pyanantAnantaguNatvAd, atrocyate, naiSa doSo, Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 299 bhavadupanyastapakSadvayasyApyanaGgIkaraNAt, kintu jIvavipramukte ekaikasminnaudArikazarIre yAnyanantakhaNDAni jAyante tAni ca yAvadadyApi taM jIvaprayoganirvartitamaudArikazarIrapariNAma parityajya pariNAmAntaraM nAsAdayanti tAvadaudArikazarIrAvayavatvAdezakadezadAhe'pi grAmo dagdhaH paye dagdha ityAdivadavayatre samudAyopacArAdiha pratyekamaudArikazarIrANi bhaNyante, tatazcaikaikasya jIvavipramuktau dArika zarIrasyAnantabhedabhinnatvAt teSAM ca bhedAnAM pratyekaM tadavayavatvena prastutazarIropacArAd eteSAM ca bhedAnAM prakRtazarIrapariNAmatyAge anyeSAM tatpariNAmavatAmutpatisambhavAdyathoktAnantakasaGkhyAnyaudArikazarIrANi loke na kadAcidvyavacchidyanta iti sthitaM, tadevamoghata uktA audArikazarIrasaGkhyA, vibhAgatastUpariSThAt kramaprAptAmimAM vakSayati 1 / athaughata eva vaikriyasaGkhyAmAha mU. (299 vartate ) kevaiA NaM bhaMte! veuvviasarIrA paM0 ? go0 ! duvihA paM0, taM0baddhelayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA te NaM asaMkhijjA asaMkhejjAhiM ussappiNiosappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao asaMkhijjAo seDhIo payarassa asaMkhejjaibhAgo, tattha NaM je te mukkellayA te NaM anaMtA anaMtAhi ussappiNI osappiNIhiM avahIraMti kAlao esaM jahA orAliassa mukkellayA tahA eevi bhANi avvA / kevai0 AhAragasa0 ? go0 ! duvihA0 baddhe0 mukke0 tattha NaM je te baddhelayA te NaM sia atthi sia rnAtthi, jai atthi jahantreNaM ego vA do vA tinni vA ukkoseNaM sahassapuhuttaM, mukkellayA jahA orA0 tahA bhANiavvA / 415 kevaiyA NaM bhaMte! te agasarIrA paM0 ?, go0 ! duvihA paM0 taM0- baddhallayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA te NaM anaMtA anaMtAhiM ussappiNI osappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao anaMtA logA davvao siddhehiM anaMtaguNA savvajIvANaM anaMtabhAgUnA, tattha NaM je te mukkellayA taM NaM anaMtA anaMtAhiM assappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao anaMtA logA davvao savvajIvehiM anaMtaguNA savvajIvavaggassa anaMtabhAgo / kevai0 kammagasarIrA paM0 ?, go 0? duvihA pannattAM, taMjahA- baddhe0 mukke0 jahAM teagasarIrA tahA kammagasarIrAvi bhANiavvA / vR. tatra nArakadevAnAmetAni sarvadaiva baddhAni saMbhavanti, manuSyatirazcAM tu vaikriyalabdhimatAmuttaravaikriyakaraNakAle tataH sAmAnyena caturgatikAnAmapi jIvAnAmamUni baddhAnyasaGkhyayAni labhyate tAni ca kAlato'saGkhyeyotsarpiNIsamayarAzitulyAni kSetratastu pUrvoktapratarAsaGkhyeyabhAgavartyasaGkhyeyazreNInAM yaH pradezarAzistatsaGkhyAni saMbhavanti, muktAni yathaudArikANi tathaiva 2 / athaughata evAhArakANyAha- 'kevaiyA naM bhaMte! AhArage 'tyAdi etAni baddhAni caturdazapUrvavido vihAya nAparasya saMbhavanti, antaraM caiSAM zAstrAntare jaghanyataH samayaM utkRSTastu SaNmAsAnyAvadabhihitam, ata uktaM- baddhAni kadAcit santi kadAcinna santi, yadi bhavanti tadA jaghanyata ekaM dve trINi vA, utkRSTastu sahasrapRthaktvaM, dviprabhRtyA navabhyaH samayaprasiddhyA pRthaktvamucyate, muktAni yathaudArikANi tathaiva, navaramanantakasyAnantabhedAttadeveha laghutaraM draSTavyam 3 / tathaiva taijasAnyAha - 'kevaiyA NaM bhaMte! teyage 'tyAdi, etAni baddhAnyanantAni bhavanti, kAla Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 416 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM to'nantotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzisaGkhyAni kSetrato'nantalokapradezarAzimAnAni dravyataH siddhebhyo'nantaguNAni anantabhAganyUnasarvajIvasaGkhyApramANAni, tatsvAminAmanantatvAt, nanvaudArikasyApi svAmino vidyante'nantA ca tAnyetAvatsaGkhyAnyuktAni, atrocyate, audArikaM manuSyatirazcAmeva bhavati, tatrApi sAdhAraNazarIriNAmanantAnAmekaikameva, idaM caturgatikAnAmapyasti, sAdhAraNazarIriNAM ca pratijIvamekaikaM prApyate, tatastaijasAni sarvasaMsArijIvasaGkhyAni bhavanti, saMsAriNazca jIvAH siddhebhyo'nantaguNAH, ata etAnyapi siddhebhyo'nantaguNAnyuktAni, sarvajIvasaGkhyAM tu na prApnuvanti, siddhajIvAnAM tadasambhavAt, siddhAzca zeSajIvAnAmanantabhAge vartante, ataH siddhajIvalakSaNenAnantabhAgena hInA ye sarvajIvAstatsaGkhyAnyabhihitAni, muktAnyapi anantAni, kAlato'nantotsarpiNyavarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetrato'nantalokAnAM ye pradezAstattulyAni, dravyataH sarvajIvebhyo'nantaguNAni, tarhi jIvarAzinaiva jIvAzirguNito jIvavargo bhaNyate, etAvatsaGkhyAni tAni bhavanti?, netyAha- . _ 'jIvavaggassa anaMtabhAgo'tti, sarvajIvAH sadbhAvato'nantA api kalpanayA kila daza sahasrANi tAni ca taireva guNitAni tato'satkalpanayA dazakoTi saGkhyA sadbhAvatastvanantAnantasaGkhyo jIvavargo bhavati, tasyAnantaguNakalpanayA zatatame bhAge etAni vartante, ataH sadbhAvato'nantAnyapi kila jazalakSasaGkhyAni tAni siddhAni, kiM kAraNaM jIvavargasaGkhyAnyeva na bhavanti?, ucyate, yAni yAni taijasAni muktAnyanantabhedaibhidyante tAni tAnyasakhyeyakAlAdUrdhvaM taM pariNAma parityajya niyamAt pariNAmAntaramAsAdayanti, ataH pratiniyatakAlAvasthAyitvAduSkRSTato'pi yathoktaGyAnyevaitAni samuditAni prApyante naadhikaaniitylmtivistrenn| ___'kevaiyANaM kammae'ityAdi, taijasakArmaNayoH samAnasvAmikatvAtsarvadaiva sahacaritatvAcca samAnaiva vaktavyateti / tadevamoghataH paJcApi zarIrANyuktAni, sAmprataM tAnyeva nArakAdicaturviMzatidaNDake vizeSato vicArayitumAha mU.(299 vartate )neraiyANaM bhaMte! kevaiyA orAliasarIrA paM0?, go0! duvihA pannattA, taMjahA-baddhalayA ya mukkellayA ya, tattha naM je te baddhelayA te naM natthi, tattha naMje te mukkellayA te jahA ohiA orAliasarIrA tahA bhANiavvA, neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA veuvvisarIrA paM0?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddhalayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelagAtenaM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM assappiNIosappiNIhiM avahIrati kAlao khettao asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhijjaibhAgo tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUIaMgulapaDhamavaggamUlaMbiiavaggamUlapaDuppannaM ahavanaM aMgulabiiavaggamUlaghaNapamANamettAo seDhIo, tattha NaM je te mukkellayA te NaM jahA ohiA orAliasarIrA tahA bhANiavvA, neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA pannattA?, go0 ! duvihA pannatA, taMjahA-baddhe0 mukke0, tattha NaM je te baddhellayA te NaM natthi, tattha NaM je te mukkellayA te jahA ohiA orAliA tahA bhANiavvA, teyagakammagasarIrA jahA eesiM ceva veuvviasarIrA tahA bhaanniavvaa|| asurakumArANaM bhaMte! kevaiA orAliyasarIrA paM0? go0 ! jahA neraiyANaM orAli tahA Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-299 417 bhA0, asurakumArANaM bhaMte! ke0 veubiasarIrA paM0?, go0! duvihA pannattA, taMjahA-baddhalayA ya mukkellayA ya, tatthaNaM je te baddhalayA te naM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlaokhettao asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhijjaibhAgo, tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUIaMgulapaDhamavaggamUlassaasaMkhijjaibhAgo, mukkellayA jahAohiyA orAliasarIrA, asuraku0 kevaiA AhAragasarIrA paM0?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddha0 mukke0, jahA eesiM ceva orA0 tahA bhA0, teagakamma0 tahA ee0 veu0 tahA bhANiavvA, jahA asurakumArANaM tahA jAva thaNia0 tAva bhaanniavvN| vR.dvividhAni prajJaptAnIti yaducyate tatra baddhAnAmasadrupeNaiva nArakeSu sattvamavaseyaM, na sadrupeNa, ata evoktaM-tatra yAni baddhAni tAni na santi, teSAM vaikriyazarIratvenaudArikabandhAbhAvAt, muktAni tu prAk tiryagAdinAnAbhaveSu saMbhavanti, tAni caudhikamuktaudArikavadvAcyAni, yAni vaikriyazarIrANi tAni tu baddhAnyeSAmasakhyeyAni, pratinArakamekaikavaikriyasadbhAvAt, nArakANAM cAsaGkhyeyatvAt, tAni ca kAlato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastu pratarAsaGkhyayabhAgavartyasaGkhyeyazreNInAM ye pradezAstatsaGkhyAni bhavanti, nanu pratarAsaGkhyeyabhAge asaGkhyeyA yojanakoTya'pi bhavanti, tatkimetAvatyapi kSetre yA nabhaH zreNyo bhavanti tA iha gRhyante ?, netyAha_ 'tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI'tyAdi, tAsAM zreNInAM viSkambhasUciH-vistarazreNirjayeti zeSaH, kiyatItyAha-'aMgulI'tyAdi, aGgalapramANe pratarakSetra yaH zreNI:-rAzistatra vikAlasaGkhyeyAni virgamUlAni tiSThantyataH prathamavargamUlaM dvitIyavargamUlena pratyutpanna-guNitaM tathA ca sati yAvatyo'tra zreNyo labdhA etAvatpramANA zreNInAM viSkambhasUcirbhavati, etAvatyaH zreNyo'tra gRhyanta ityarthaH, idamuktaM bhavati-aGgalapramANe pratarakSetre kilAsatkalpanayA SaTpaJcAzadadhike dvezate zreNInAM bhavatastadyathA 256, atra prathamavargamUlaM SoDaza dvitIyaM catvAraH caturbhiH SoDaza gunitA jAtAzcatuHSaSTiH, eSA catuHSaSTirapi sadbhAvato'saGkhyeyAH zreNyo mantavyAM, etAvatsaGkhyA zreNInAM vistarasUciriha graahyaa| 'ahava Na'mityAdi, namiti vAkyAlaGkAre, athavA-anyena prakAreNa prastuto'rtha ucyate ityarthaH, 'ahava atti kvacitpAThaH, sacaivaM vyAkhyAyate-athavA naiSa pUrvoktaH prakAro'pi tu prakArAntareNa prastuto'rtho'bhidhIyate iti bhAvaH, samudito vA'yaMzabdo'thavAzabdasyArthe vartate, tadeva prakArAntaramAha-'aMgulavIyavaggamUlaghane tyAdi, aGgalapramANapratarakSetravatizreNirAzeryaddvitIyavargamUlamanantaraM catuSTayarUpaM darzitaM tasya yo ghana:-catuHSaSTilakSaNastatpramANAHtatsaGkhyAH zreNyo'tra gRhyanta iti, prarUpaNaiva bhidyate arthastu sa eveti, tadevaM kalpanayA catu:SaSTirUpANAM sadbhAvato'saGghayeyAnAM zreNInAM yapradezarAziretAvatsaGkhyAni nArakANabaddhavaikriyANi prApyanta iti, pratyekazarIritvAnnArakA apyetAvantaeva, evaM casati pUrvanArakAH sAmAnyenaivA saGkhayeyA uktAH, atra tu zarIravicAraprastAvAttadapyasaGkhayeyakaM pratiniyatasvarUpaM siddhaM bhavati, . evamanyatrApi pratyekazarIriNaH sarve svakIyasvakIyabaddhazarIrasaGkhyAtulyA draSTavyAM, muktavaikri 30/27 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 418 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM yANi muktaudArikavadvAcyAni, AhArakANi baddhAnyeSAM na sambhavanti, caturdazapurvadharasambhavitvAttabandhasya, muktAni tu muktaudArikavadvAcyAni, manuSyabhave kRtojjhitAhArakazarIrANAM pratipatitacaturdazapUrvavidAM nArakeSUtpattisambhavAdaudArikoktanyAyenAnantAnAM teSAM sambhava iti bhAvaH, taijasakArmaNAni tu baddhAni muktAni ca yatheSAmeva vaikriyANi tathA vktvyaani| uktAni paJcApi zarIrANi nArakeSu, athAsurakumAreSu tAni vaktumAha 'asurakumArANaM bhaMte!'ityAdi, audArikANyatrApi nArakavadvAcyAni, vaikriyANyapi tathaiva, navaramasurakumArANAM nArakebhyaH stokatvAt prastutazarIroNyapi stokAnyato viSkambhasUcyA vizeSaH, sA ceyaM-'tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI'tyAdi, tAsAm-anantaroktazreNInAM viSkambhasUciH-vistaraNazreNiraGgalaprathamavargamUlasyAsaGkhyeyabhAgAH, idamuktaM bhavati-pratarasyAGgulapramANe kSetre yAvatyaH zreNayo bhavanti tAsAM yatprathamavargamUlaM tasyApyasaGghayeyabhAge yAH zreNayo bhavanti tatpramANaiva vistarasUciriha grAhyA, sA ca nArakoktasUcerasaGkhyAtatame bhAge siddhA bhavati, tato nArakANAmasurakumArA asaGkhyeyabhAge vartante iti pratipAditaM bhavati, itthameva caitat, yataH prajJApanAmahAdaNDake kevalaratnaprabhAnArakANAmapi samastA api bhavanapatayo'saGkhyAtatamabhAgavartitvenoktAH kiM punaH samastanArakANAM kevalA (a) surakumArA iti, AhArakANi nArakadeva, taijasakArmaNAnyatraivoktavaikriyavaditi / evaM samAnaiva vaktavyatA yAvatstanitakumArAH / mU.(299 vartate) puDhaviMkAiyANaM bhaMte! kevaiyA orAliasarIrA paM0?, go0! duvihAM pannattA, taMjahA-baddhalayA yamukkelayA ya, evaMjahAohiAorAliasarIrA tahA bhA0, puDhavikA0 kevaiyA veuvviasarIrA paM0?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddhellayA ya mukkellayA ya, tattha naMje te baddhellayA te naM natthi, mukkellayA jahA ohiANaM orAliasarIrA tahA bhA0, AhAragasarIrAvi evaM ceva bhANiyavvA, teagakammasarIrA jahA jahA eesiM ceva orAliasarIrA tahA bhANiavvA, jahA puDhavikAiyANaM evaM AukAiyANaM teukAiyANa ya savvasarIrA bhaanniyvvaa| vAukAiyANaM bhaMte! kevaiyAorAliasarIrA paM0?, go0! duvihA pannattA, taMjahA-baddhellayA ya mukkellayA ya, jahA puDhavikAiyANaM orAliasarIrA tahA bhANiavvA, vAukAiyANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviasarIrA paM0?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddhelayA ya mukkellayA ya, tattha naMje te baddhelayA te naM asaMkhijjA samae 2 avahIramANA 2 khetapaliovamassa asaMkhijjaibhAgametteNaM kAleNaM avahIraMti no cevanaM avahiA siA, mukkellayA veuvviasarIrA ya jahA puDhavikAiyANaM tahA bhANiavvA, teagakammasarIrA jahA puDhavikAiyANaM tahA bhANiavvA, vaNassaikAyANaM bhaMte ! kevaiyA teagasarIrA paM0?, go0 ! duvihA panattA, jahA ohiA teagakammasarIrA tahA vaNassaikAiyANavi teagakammasarIrA bhaanniavvaa| vR.audArikANi baddhAni muktAni cAtraudhikaudArikavadvAcyAni, kevalaM yadodhikabaddhAnAmasaGghayeyapramANatvamuktaM tadiha laghutarAsaGkhyeyakena draSTavyaM, tatrApkAyAdizarIraiH saha sAmAnyena cintitatvAd, atra tu kevalapRthvIkAyamAtraprastAvAditi bhAvaH, vaikriyAhArakANi baddhAni amISAM na santi, muktAni tu prAgvadeva manuSyAdibhaveSu saMbhavanti, tAni tu muktaudhikaudArikavadabhidhAnIyAni, taijasakArmaNAnyatraivoktaudArikavadRzyAni, evamapUkAyikatejaHkAyi Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 299 keSvapi sarva vAcyaM, vAyuSu tu vaikriyakRto vizeSaH samasti, tadabhidhAnArthamAha 'vAukAiyANaM bhaMte!'ityAdi, ihApi sarva pRthivIkAyikavadvAcyaM, navaraM vaikriyANi baddhAnyamISAmasaGkhyeAni labhyante tAni ca pratisamayamapahUiyamANAni kSetrapalyopamasyAsaGkhyeyabhAge yAvanto nabhaHpradezA bhavanti tatsasaGkhyaiH samayairapahriyante, kSetrapalyopamAsaGkhyayabhAgavartipradezarAzitulyAni bhavantItyarthaH 'no ceva naM avahiyA siya'tti parapratyAyanArtha prarUpaNaivatthaM kriyate, na tu tAni kadAcitkenaciditthamapahUiyanta iti bhAvaH, nanu vAyavaH sarve'pyasaGkhyelokAkAzapradezapramANA uktAH, tadvaikriyazarIriNa: kimitthaM stokA eva paThyante ?, ucyate, caturvidhA vAyavaH- sUkSmA aparyAptAH paryAptAzca bAdarA aparyAptAH paryAptAzca tatrAdyarAzitraye pratyekaM te asaDUyeyalokAkAzapradezapramANA vaikriyalabdhizUnyAzca, bAdaraparyAptAstu sarve'pi pratarAsaGkhyeyabhAgavartipradezarAzisaGkhyA eva, tatrApi vaikriyalabdhimantastadasaGkhyeya bhAgavartina eva na zeSAH, yeSAmapi ca vaikriyalabdhisteSvapi madhye'saGkhyAta bhAgavartina eva baddhavaikriyazarIrAH pRcchAsamaye prApyante nApare, ato yathoktapramANAnyevaiAM baddhavaikriyazarIrANi bhavanti nAdhikAnIti, atra kecinmanyante-ye kecana bAnti vAyavaste sarve'pi vaikriyazarIre vartante, tadantareNa teSAM ceSTAyA evAbhAvAt, tacca na ghaTate, yataH sarvasminnapi loke yatra kvacit zuSiraM tatra sarvatra calA vAyavo niyamAt santyeva, yadi ca te sarve'pi vaikriyazarIriNaH syustadA baddhavaikriyazarIrANi prabhUtAni prApnuvanti, na tu yathoktamAnAnyeveti, tasmAdavaikriyazarIriNo'pi vAnti vAyavaH, atthi NaM bhaMte ! Isi purevAyA pacchAvAyA maMdAvAyA mahAvAyA vAyaMti ?, haMtA atthi, kayA NaM bhaMte! jAva vAyaMti ?, goyamA ! jayA naM vAuyAe ahAriyaM rIyai, jayA NaM jAva vAuyAe uttara-kiriyaM sIyai, jayA NaM vAukumArA vAukumArIo vA appaNo vA parassa vA tadubhayassa vA aTThAe vAuyAyaM udIraMti tayA NaM IsiM jAva vAyaMti" AhAriyaM rIyai' tti rItaM rIti: svabhAva ityarthaH, tasyAnatikrameNa yathArItaM rIyate-gacchati, yadA svAbAvikaudArikazarIragatyAgacchatItyarthaH, uttarakiriyaMti - uttarA - uttaravaikriyazarIrAzrayA gatilakSaNAkriyA yatra gamane taduttarakriyaM tadyathA bhavatItyevaM yadA rIyate / tadevamatra vAtAnAM vAne prakAratrayaM pratipAdayatA svAbhAvikamapi gamanamuktam, ato vaikriyazarIriNa eva te vAntIti na niyama ityalaM vistareNa / vanaspatisUtre 'pi sarva pRthvIkAyikavadvaktavyaM, navaraM pRthivIkAyikAnAM pratyekazarIritvAt svasthAnabaddhaudArikasaGkhyAtulyAni taijasakArmaNAnyuktAni atra tu vanaspatInAM bahUnAM sAdhAraNazarIratvAccharIriNAmAnantye'pyaudArikazarIrANyasaGkhyAtAnyeva, taijasakArmaNAni tu pratijIvaM pRthagbhAvAdanantAni tato na svasthAnabaddhaudArikakAyatulyAni vaktavyAni, kintu yathaudhikataijasakArmaNAnyabhihitAni tathaivAtrApi bhAvanIyAni / 419 mU. (299 vartate ) beiMdiyANaM bhaMte! kevaiyA orAliyasarIrA paM0 ?, go0 ! duvihA patrattA, taMjahA- baddhellayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA te naM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNI osappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao asaMkhejjAo seDhIo payarassaasaMkhijjaibhAgo tAsi naM seDhINaM vikkhaMbhasUI asaMkhejjAo joaNakoDAkoDIo asaMkhijjAi seDhivaggamUlAI beiMdiyANaM orAliyabaddhellaehiM payaraM avahIrai asaMkhijjAhiM ussappiNI Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM osappiNIhi kAlao khettao aMgulapayarassa AvaliAe asaMkhijjaibhAgapaDibhAgeNaM, mukkellayA jahA ohiA orAliasarIrA tahA bhANiavvA, veubviaAhAragasarIrA baddhellayA natthi mukkellayA jahA ohiA orAliasarArA tahA bhANiavvA, teagakammagasarIrA jahA eesiM ceva orAliasarIrA tahA bhANiavvA, jahA beiMdiANaM tahA teiMdiyacauridiyANavi bhaanniavvaa| paMciMdiyatirikkhajoNiyANavi orAliasarIrA evaM ceva bhANiavvA, paMciMdiatirikkhajoNiANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviasarIrA pannattA?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddhalleyA yamukkeleyA ya, tatthaNaMje te baddhaleyA tenaM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNIorappiNIhiM avahIraMti kAlao khetao asaMkhijjAo seDhIo payarassa asaMkhijjaibhAgo tAsiNaM seDhINaM vikhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlassa asaMkhijjaibhAgo, mukkellayA jahA ohiA orAliA tahA bhA0, AhArayasarIrA jahA beiMdiANaM teagakammasarIrA jahA oraaliyaa| _vR.atrabaddhaudArikANyasaGghayeyAni kAlato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastu pratarAsaGghayeyabhAgavartya saGghayeyazreNInAM yaH pradezarAziH tattulyAni, tAsAM ca pratarAsaGkhyeyabhAgavatizreNInAM viSkambhasUcirasaGkhyeyayojanakoTikoTIpramANA'tra graahyaa| etadeva vizeSataramAha-'asaMkhejjAI seDhivaggamUlai'ti, ekasyA nabhaH zreNeryaH pradezarAziH sa sadbhAvato'saGkhyAtapradezAtmako'pi kalpanayA paJcaSaSTisahasrANi paJcazatAni SaTtriMzadadhikAni 65536, asya prathamaM vargamUlaM 256, dvitIyaM 16, tRtIyaM 8, caturthaM 2, etAni kalpanayA catvAryapi sadbhAvato'saGkhyeyAni vargamUlAni, eteSAM ca mIlane kalpanayA aSTasaptatyadhike dve zate sadbhAvatastvasaGkhyeyAH pradezA jAyante, tata etAvatpradezA prastutaviSkambhasUcirbhavati, IdAnI prastutazarIramAnameva prakArAntareNAha__'beiMdiyANaM orAliyasarIrehiM baddhallaehi mityAdi, dvIndriyANAM yAni baddhAnyaudArikazarIrANi taiH prataraH sarvo'pyapahiyate, kiyatA kAlenatyAha-asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH, kena punaH kSetrapravibhAgen kAlapravibhAgena ca?, etAvatA kAlenAyamapahiyata ityAha-aGgulaprataralakSaNasya kSetrasya AvalikAlakSaNasya ca kAlasya yo'saGghayeyabhAgarUpaH pravibhAga:aMzastena, idamuktaM bhavati-yokaikena dvIndriyazarIreNa pratarasyaikaiko'GgulAsaGghayeyabhAga ekaikanAvalikA'saGkhyeyabhAge ekaikenAvalikA'saGghayeyabhAgena pratyekaM krameNa sthApyamAnAni dvIndriyazarIrANyasaGghayeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH sarvaMprataraM pUrayantItyapi draSTavyaM, vastuta ekArthatvAditi, muktaudArikavaikriyAhArakANi pRthvIkAyikavadvAcyAni, taijasakArmaNAni tu yathaiSAmevaudArikANi / trIndriyacaturindriyANAmapyevameva vaacym| __paJcendriyatirazcAmapItthameva, navarameteSu keSAJcidvaikriyalabdhisambhavato baddhAnyapi vaikriyazarIrANi labhyante, atastatsaGkhyAnirUpaNArthamAha-'paMciMdiyatirikkhajoNiANaM bhaMte! kevaiyA veuvviyasarIrA?' ityAdi, iha ca sAmAnyenAsaGkhyeyatAmAtrAvyabhicAratastrindriyAdInAmatidezo mantavyo, na punaH sarvathA parasparaM saGkhyAsAmyameteSAM, yata uktam eesiNaM bhaMte ! egidiyabeiMdiyateiMdiyacauriMdiyapaMciMdiyANaM kayare kayarehito appA vA Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 299 421 - bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ?, goyamA ! savvethovA paMcidiyA cauriMdiyA visesAhiyA teiMdiyA visesAhiA beiMdiyA visesAhiyA egiMdiyA anaMtaguNA' tadevamiha sUtre dvandriyAdInAM kiyato'pi jIvasaGkhyAvaicitryasyoktatvAttaccharIrANAmapi tadiha draSTavyaM pratyekezarIrANAM jIvasaGkhyAH zarIrasaGkhyAyA: tulyatvAdityalaM prasaGgena, prakRtamucyate tatra paJcendriyatirazcAM baddhAni vaikriyazarIrANyasaGkhyeyAni sarvadaiva labhyante tAni ca kAlato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastupratarAsaGkhyeyabhAgavartyasaGkhyeyazreNInAM yaH pradezarAzi: tutulyAni tAsAM ca zreNInAM viSkambhasUciraGgalaprathamavargamUlasyAsaGkhyeyabhAgaH zeSabhAvanA asurkumaarvtkaaryaa| mU. (299 vartate ) manussANaM bhaMte! kevaiyA orAliyasarIrA paM0 ?, go0 ! duvihA patrattA, taMjahA- baddhellayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA naM te sia saMkhijjA sia asaMkhijjA jahannapae saMkhejjA, saMkhijjAo koDAkoDIo eguNatIsaM ThANAI tijamalapayassa uvariM caujamalapayassa heTTho, ahava NaM chaTTo vaggo paMcamavaggapaDuppanno, ahava NaM chaNNauicheaNagadAyarAsI ukkosapae asaMkhijjA, asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao ukkosapae rUvapakkhittehiM manUssehiM seDhI avahIrai kAlao asaMkhijjAhiM ussappiNI osappiNIhiM khettao aMgulapaDhamavaggamUlaM taiyavaggamUlapaDUppannaM, mukkellayA jahA ohio orAliyA tahA bhANiavvA, manussANaM bhaMte! kevaiyA veDavvisarIrA paM0 ?, go0 ! duvihA paM0, taM0- baddhellayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA te NaM saMkhijjA samae 2 avahIramANA 2 saMkhejjeNaM kAleNaM avahIraMti, no ceva NaM avahiA siA, mukkellayA jahA ohiA orAliANaM mukkellayA tahA bhA0, manussANaM bhaMte! kevaiyA AhAragasarIrA paM0 ?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA- baddhellayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA te NaM sia atthi sia natthi, jai atthi jahatreNaM ekko vA do vA tinni vA ukkoseNaM sahassapuhattaM, mukkellayA jahA ohiA, teagamakammagasarIrA jahA eesi ceva orAliA tahA bhANiavvA / vR. iha manuSyA dvividhAH-vAntapittAdijanmAnaH sammUrcchajAH strIgarbhotpannA garbhajAzca, tatrAdyAH kadAcinna bhavantyeva, jaghanyataH samayasyotkRSTatastu caturviMzatimuhUrtAnAM tadantarakAlasya pratipAditatvAd, utpannAnAM tu jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtasthitikatvena parataH sarveSAM nirlepatvasambhavAt, yadA tu bhavanti tadA jaghanyata eko dvau trayo vA utkRSTatastvasaGkhyAtAH, itare tu sarvadaiva saGkhyeyA bhavanti, nAsaGkhyeyAH, tatra sammUrcchajA yadA na bhavanti tadaiva jaghanyapadino garbhajA eva gRhyate, anyathA jaghanyapadavartitvameva na syAt, te ca svabhAvAt saGkhyeyA eva, atastaccharIrANyapi baddhAni saGkhyeyAnyeva, ata uktaM 'jahannapae saMkhejja' tti, sasaGkhyeyakasya sasaGkhyAta bhedatvAnna jJAyate kiyadapi saGkhyekamityAha-saGkhyeyAH koTIkoTayaH punarvizeSitaM tamAha - ' tijamalapayassa uvariM caujamalapayassa heTTha' tti, idamuktaM bhavati-aSTAnAmaSTAnAmaGkasthAnAnAM yamalapadamiti sAmayikI saMjJA, tatastrayANAM yamalapadAnAM samAhArastriyamalapadaM caturviMzatyaGkasthAnalakSaNam, athavA tRtIyaM Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM yamalapadaM SoDazAnAmaGkasthAnAnAmuparitanAGkASTakalakSaNamiti sa evArthaH, tasya triyamalapadasya upariprastutamanuSyA bhavanti, caturviMzatyadhkasthAnAnyatikramya jaghanyapadavartinAM garbhajamanuSyANAM saGkhyA vartata ityarthaH, tarhi caturAdInyapi yamalapadAni bhavanti ?, netyAha 'caujamalapayassa heTTha'tti caturNA yamalapadAnAM samAhArazcaturyamalapadaM-dvAtriMzadaGkasthAnalakSaNam, athavA caturthaM yamalapadaM caturyamalapadaM caturviMzateraGkasthAnAnAmuparitanAGkASTakalakSaNamityeka evArthaH, tasya caturyamalapadasyAdhastAdekonatriMzadaGkasthAneSvanantarameva vakSyamANasvarUpeSu prakRtamanuSyasaGkhyA vartata iti bhAvaH, athavA dvau vargAvanantarameva vakSyamANasvarUpau yamalapadamiti sAmayikyeva paribhASA, tatastrayANAM yamalapadAnAM samAhArastriyamalapadaMvargaSaTkalakSaNaM tasyopari caturyamalapadasya-vargASTakalakSaNasyAdhastAdetanmanuSyasaGkhyA labhyate, SaSThavargasyopari saptamavargasya tvadhastAtprastutamanuSyasaGkhyA prApyata iti hRdayam, atrApyetAnyevaikonatriMzadaGkasthAnAni mantavyAni, athavA kimetairasphuTaiH prakAraiH, sphuTatarameva prakAramAha___ 'ahavaNa'mityasya zabdasya pAThAntarasya vyAkhyA pUrvavat, SaSThavargaH paJcamavargeNa yadA pratyutpanno-guNito bhavati tadA prastutamanuSyasaGkhyA samAgacchatItyarthaH, atha ko'yaM SaSTho vargaH? kazca paJcamavarga iti, atrocyate, vivakSitaH kazcidrAzistenaivarAzinA yatra guNyate sa tAvadvargaH, caturNA varga: SoDazeti dvitIyo vargaH 16, SoDazAnAM vargo dve zate SaTpaJcAzadadhike iti tRtIyo varga: 256, asya rAzevaMrgaH paJcaSaSTisahasrANi paJca zatAni SaTtriMzadadhikAnIti caturtho varga: 65536, asya rAzervargaH sArddhagAthayA procyate 'cattAri ya koDisayA auNattIsaM ca huMti koddiio| . auNAvanaM lakkhA sattaTTi ceva ya sahassA / / do ya sayA chanauyA paMcamavaggo imo viniddiTTo'tti aGkato'pyaSa darzyate 4294967296, asyApi rAzergAthAtrayeNa vargaH pratipAdyate lakkhaM koDAkoDI caurAsIyaM bhave shssaaii| cattAri a sattaTThA huMti sayA koddiikoddiinnN|| cauyAlaM lakkhAiM koDINaM satta ceva ya shssaa| tinni ya sayA ya sattari koDINaM huMti nAyavvA / / 2 / / paMcANaM Ui lakkhA egAvanaM bhave shssaaii| chassolasottarasayA eso chaTTho havai vggo|| aGkato'pi darzyate 18446744073709551616, tadayaM SaSTho vargaH pUrvoktena paJcamavargeNa guNyate, tathA ca sati yA saGkhyA bhavati tasyAM jadhanyapadino garbhajamanuSyA vartante, sA ceyam 79228162514264337593543950336 ayaM ca rAziH koTIkoTyadiprakAreNa kenApyabhidhAtuM na zakyate ataH paryantAdArabhyAGkamAnasagrahArthaM gAthAdvayam 'chattinni tinni sunnaM paMceva ya nava ya tininni cttaari| __ paMceva tini nava paMca satta tineva tinneva / / cau cha ho cau ekko paNa do chakkekkago ya attev| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 299 do do nava satteva ya aMkaTThANA parAhuttA / / tadevameteSvekonatriMzadaGkasthAneSu jaghanyapadino garbhajamanuSyA vartante iti sthitm| amumevArtha prakArAntareNAha - ' ahava NaM channauIccheyaNagayAI rAsi 'tti chedanakaM-rAzeraddhakaraNaM tataH panavaticchedanAni yo rAzirdadAti paryante ca paripUrNaikarUpaparyavasito bhavati na tu khaNDitarUpaparyavasitaH sa prakRtamanuSyasaGkhyAsvarUpo mantavyaH, sa cAyamevaikonatriMzadaDUkasthAnaniSpanno'nantaradarzito nAnyaH, ayaM hi punaH punazchidyamAno'rddhakriyamANaH SannavaticchedAn kSamate, paryante ca paripUrNaikarUpaparyavasito bhavatIti SaNNavaticchedanakadAyI procyate, kathaM punaH SannavaMticchedanAni bhAvyante ?, ucyate, prathamo vargazcatuSTayarUpo yo darzitastatra dve chedane bhavataH, tathAhi--caturNAmarddhe dvau tayorapyarddhe eka ityevamuttareSvapi vargeSu bhAvanIyaM, dvitIye tu varge catvAri chedanAni saMpadyante, tRtIye aSTau caturthe SADaza, paJcame dvAtriMzat, SaSThe catuHSaSTiH, paJcamastu SaSThena guNita Aste, ataH paJcamasatkAnyapi chedanakAni SaSThe praviSTAni prApyanta ityubhayagatAnyapi mIlyate, tato jAtAni prastutarAzau SaNNavaticchedanakAni, svayameva vA punaH punazchedaM kRtvA abhiyuktena bhAvanIyAni, tadevaM jaghanyapadamuktam, athotkRSTapadamabhidhitsurAha 423 'ukkosapae asaMkhejja'tti, utkRSTapade manuSyabaddhAnyaudArikazarIrANyasaGkhyeyAni kAlato'DrakhyeyotsarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastvekasmin manuSyazarIrarUpe prekSipte tairmanuSyazarIrairekA nabha:pradezazreNirapahiyate kiyatA kAlenetyAha- asakhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH, kiyatA kSetrakhaNDApahAreNetyAha } 'aMgulapaDhamavaggamUlaM taiyavaggamUlapaDuppanna'nti zreNeraGgula-pramANe kSetre yaH pradezarAzistasya yatprathamaM vargamUlaM tattRtIyavargamUlapradezarAzinA guNyate, guNite ca yaH pradezarAzirbhavati tatpramANaM kSetrakhaNDamekaikaM manuSyazarIraM krameNa pratisamayamapaharati, idamuktaM bhavati zreNermadhyAd yathoktapramANaM kSetrakhaNDaM yadyekaikaM manuSyazarIraM krameNa pratisamayamapaharati tadA'saGkhyeyotsarpiNyavasapiNIbhiH sarvApi zreNirapahiyate yadyekaM manuSyazarIraM syAt, tacca nAsti, sarvotkRSTAnAmapi samuditagarbhasaMmUrcchajamanuSyANAmetAvatAmeva bhAvAditi tadevaM manuSyANAM baddhAnyaudArikazarIrAyuktAni, muktAni tvodhavadbhAvyAni / atha vaikriyANyAha-'kevaiyA veuvviasarIrA' ityAdi, vaikriyANyamISAM saGkhyeyAnyeva baddhAni prApyante garbhajeSu, tatrApi vaikriyalabdhimatsu tatrApi pRcchAsamaye kiyastveva teSu tadbandhasambhavAditi, tAni ca pratisamayamekaikazo'pahriyamANAni asaGkhyeyena kAlenApahiyante, muktAnyo dhavadvAcyAni / AhArakANi tu baddhAni muktAni ca yathaudhikAni tathaiva, taijasakArmaNAni tu yathaiSA mevadArikANi / mU. (299 vartate ) vANamaMtarANaM orAliasarIrA jahA neraiANaM, vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaiyA veDavviasarIrA paM0 ?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA- baddhellayA ya mukkellayA ya, tattha je te baddhelyA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNI osappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao asaMkhijjAo seDhIo payarassa asaMkhijjaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM saMkhejjajo aNasayavaggapalibhAgo payarassa, mukke0 jahA ohiyA orAliA tahA bhA0, AhA0 duvihAvi jahA asu0 tahA bhA0, vANa0 bhaMte! kevaiyA teagasa0 paM0 ?, go0 ! jahA eesiM ceva veuvvi0 tahA teaga0 bhANiavvA / joisiyANaM bhaMte! keva0 ve0 paM0 ?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA- baddhe0 mukke0 tattha NaM je te ba0 jAva0 tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI bechappannaMgulasayavaggapalibhAgo payarassa, mukke0 jahA o0 orA0 tahA bhA0, AhAraya0 jahA nera0 tahA bhA0, tea0 jahA eesiM ceva veu0 tahA0 / vemAniyANaM bhaMte! keva0 orA0 paM0 ?, go0 ! jahA ne0 tahA0, vemANi0 keva0 veu0 paM0 ?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA- baddhe0 mukke 0 tattha NaM je te ba0 te NaM asaMkhijjA asaMkhejjAhiM ussa0 avahIraMti kAlao khettao asaM0 seDhIo payarassa asaMkhe0 tAsi NaM seDhINaM vikkhabhasUI aMgulabIyavaggamUla taigavaggamUlapaDuppannaM ahava NaM aMgulataiyavaggamUlaghaNappamAnamettAo seDhIo, mukkellayA jahA ohio orAliyANaM tahA bhA0, AhA0 jahA neraiyANaM, teaga0 jahA eesiM ceva veuvviasarIrA tahA bhANiavvA, se taM suhume khettapaliovame, se taM khettapali AMvame, se taM paliovame, se taM vibhAgaNipphanne, setaM kAlappamANe / vR.vyantarANAM sarvaM nArakavadvAcyaM, navaraM nArakebhyo vyantarANAmasaGkhyayaguNatvena mahAdaNDake paThitatvAdviSkambhasUcyAM vizeSa ityAha- 'tAsi naM seMDhINaM' mityAdi, tAsAmasaGkhyeyAnAM zreNInAM viSkambhasUciH pUrvoktasya prajJApanAmahAdaNDakoktasya cAnusAreNa svayameva dRzyeti vAkyazeSaH sAca pUrvoktAyA: paJcendriyatiryagviSkambhasUcerasaGkhyayeyaguNahInA dRSTavyA, paJcendriyatiryagbhyo vyantarANAmasaGkhyayeyaguNahInatvena mahAdaNDake paThitatvAt, kiyatA punaH pratibhAgena vyantarAH sarvaM prataramapaharantItyAha - 'saMkhijjajoyaNe 'tyAdi, saGkhyeyayojanazatAnAM yo vargastadrUpo yaH pratibhAga:- aMzaH, kasyetyAha- pratarasya, idamuktaM bhavati-saGkhyeyayojanazatavargamUlaM pratarasya bhAgaM yadyekaiko vyantaro 'paharati tadA sarvo'pi prataro'paDriyate, yadi vA tAvati bhAge ekaikasmin vyantare'vasthApyamAne sarvo'pi prataraH pUryate / jyotisUtre'pi 'tAsi NaM seDhINaM vikkhabhasUI' svayameva dRzyeti vAkyazeSo'vaseyaH, sA ca vyantaraviSkambhasUceH saGkhyeyaguNA draSTavyA, vyantarebhyo jyotiSkANAM saGkhyeyaguNatvena mahAdaNDake paThitatvAd ihApi ca pratarApahArakSetrasya tatkSetrAdabhISAM saGkhyeyaguNahInasyAbhidhAnAt, tadAha-'bechappannaMgulasayavaggapalibhAgo' tti SaTpaJcAzadadhikAGgulazatadvayavargarUpaM pratibhAgaMpratarasyAMzaM yadyekaiko jyotiSko'paharati tadA sarvaM prataramapaharanti, pratyekaM sthApyamAnA vA tAvati pratibhAge parvaM prataraM pUrayanti, vyanatarebhya ete saGkhyeyaguNatvAdbahava:, tato vyantaroktapratarapratibhAgekSetrakhaNDAdyathoktarUpatayA saGkhyeyaguNahInena svalyenApi kSetrakhaNDena prataramete 'paharanti pUrayanti vA iti bhAvaH / vaimAnikasUtra'pItthameva, navaraM vaimAnikA: prajJApanAyAM bhavanapatinArakavyantarajyotiSkebhyaH pratyekaM sarvebhyo'pyasaGkhyeyaguNahInAH paThyante, ato viSkambhasUcyAM vizeSaH, , tAmAha- 'tAsi NaM seDhINaM'mityAdi, tAsAM zreNInAM viSkambhasUciraGgalasya dvitIyavargamUlaM tRtIyavargamUlena Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-299 425 guNitam, idamuktaM bhavati-aGgalapramANe pratarakSetra sadbhAvato'saGkhyayA apikalpanayA dvezate SaTpaJcAzadadhike zreNInAM bhavataH 256, atra prathamavargamUlaM 16 dvitIyaM 4 tRtIyaM 2, tatra dvitIyaM vargamUlaM catuSTayalakSaNaM tRtIyena dvikalakSaNena guNitaM, jAtA aSTo, evametAH sadbhUtatayA'sa yeyAH kalpanayA tvaSTau zreNayo vistarasUciriha gRhyate, 'ahana na'mityAdi, athavA aGgalatRtIyavargamUlasya dvikalakSaNasya yo ghana: aSTau, etAvatyaH zreNayo'tra viSkambhasUcyAM gRhyante iti sa evArthaH, tadevaM bhuvanapatyAdisUcireSA'sasaGghayeyaguNahInA mantavyA, zeSaM sukhotreyaM yAvat "setaM khettpliokme'tti| tadevaM 'samayAvaliyamuhutte'tyAdigAthAnirdiSTAstadupalakSitAzvAnye'pyucchAsAdayo vyAkhyAtAH kAlavibhAgAH, ata Aha-'se taM vibhAganipphanne'tti, evaM ca samarthitaM kAlapramANamityAha-'se taM kaalppmaane'tti| atha bhAvapramANamabhidhitsarAha__ mU. (300) se kiM taM bhAvappamANe?, 2 tivihe pannate, taMjahA-guNappamANe nayappamANe sNkhppmaanne| vR. bhavanaM bhAvo-vastunaH pariNAmo jJAnAdirvarNAdizca, pramitiH pramIyate anena pramIyate sa iti vA pramANaM, bhAva eva pramANaM bhAvapramANaM, bhAvasAdhanapakSe pramitiH-vastuparicchedastaddhetutvAdbhAvasya pramANAtA'vaseyA, tacca bhAvapramANaM, trividhaM prajJaptaM, tdythaa| __ mU.(301)se kiM taM guNappamANe?, 2 duvihe pannate, taMjahA-ajIvaguNappamANe a| se kiMtaM ajIvaguNappamANe?, 2 paMcavihe pannate, taMjahA-vanaguNappamANe gaMdhaguNappamANe rasaguNappamANe phAsaguNappamANe saMThANaguNappamANe, se kiM taM vanaguNappamANe?, 2 paMcavihe pannate, taMjahA-kAlavatraguNappamANe jAva sukillavanaguNappamANe, se taM vanaguNappamANe / se kiMtaMgaMdhaguNappamANe?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-surabhigaMdhaguNappamANe durabhigaMdhaguNappamANe, setNgNdhgunnppmaanne| se kiMtaMrasaguNappamANe?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-tittarasaguNappamANe jAva mahurarasaguNappamANe, se taM rsgunnppmaanne| se kiM taM phAsaguNappamANe?, 2 aTThavihe pannatte, taMjahA-kakkhaDaphAsaguNappamANe jAva lukkhaphAsaguNappamANe, se taM phAsaguNappamANe / se kiM taM saMThANaguNappamANe ?, 2 paMcavihe pannatte taMjahA-parimaMDalasaMgaNaguNappamANe vaTTasaM0 taMsa0 cauraMsa0 AyayasaMThANaguNappamANe, se taM saMThANaguNappamANe, se taM ajiivgunnppmaanne|| vR.'guNapramANa'mityAdi, guNo-jJAnAdiH sa eva pramANaM guNapramANaM, pramIyate ca guNaivyaM, guNAzca guNarUpatA pramIyante'taH pramANatA, tathA nItayo nayA:-anantadharmAtmakasya vastuna ekAMzaparicchittayaH ta eva pramANaM nayapramANaM,saGkhyAnaM saGkhyA saiva pramANaM saGkhyApramANaM, nayasaGkhaye api guNatvaM na vyabhicarataH, kevalaM guNapramANAt pRthagabhidhAne kAraNamupariSTAdvakSyate, tatra guNapramANaM dvidhA jIvaguNapramANaMca ajIvaguNapramANaMca, tatrAlpavaktavyatvAda jIvaguNapramANameva tAvadAha-'se kitaM ajIvaguNappamANe' ityAdi, etatsarvamapi pAThasiddhaM, navaraMparimaNDalasaMsthAnaM valayAdivat, vRttamayogolakavat, tyasraMtrikoNaM zRMGgATakaphalavat caturasraM samacatuSkoNam, AyataM-dIrdhamiti / mU.(301 vartate) se kiM taMjIvaguNappamANe?, 2 tivihe pannate, taMjahA- nANaguNappamANe Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 426 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM dasaNaguNappamANe carittaguNappamANe / se kiMtaM nANaguNappamANe?, 2 cauvihe pannatte, taMjahApaccakkhe anumAne ovamme aagme|se kiM taM paccakkhe? duvihe pannate, taMjahA iMdiapaccakkhe anoiMdiapaccakkhe / se kiM taM iMdiapaccakkhe?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-soiMdiapaccakkhe cakkhuridiyapaccakkhe ghANidiapaccakkhe jibhidiapaccakkhe phAMsiMdiapaccakkhe, setaM iNdiypcckkhe| se kiMtaM noiMdiyapaccakkhe?, 2tivihe pannatte, taMjahA-ohinANapaccakkhe manapajjavanANapaccakkhe kevalanANapaccakkhe, se taM noiMdiyapaccakkhe, se taM pcckkhe| vR.jIvasya guNA-jJAnadayastadrupaMpramANaM jIvaguNapramANaM, tacca jJAnadarzanacAritraguNabhebidhA, tatra jJAnarUpo yo guNastadrupaMpramANaM caturvidhaM, tadyathA-pratyakSamanumAnamupamAnamAgamaH, tatra azU vyAptA'vityasya dhAtoznute-jJAnAtmanA arthAn vyopnotIti akSo-jIva: 'aza bhojane' ityasya vA aznAni-bhuGke pAlayati vA sarvArthAnityakSo-jIva eva pratigatam-AzritamakSaM pratyakSamiti, atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayeti samAsaH, jIvasyArthAsAkSAtkAritvena yad jJAnaM vartate vatpratyakSamityarthaH, anye tvakSamakSaM prati vartata ityavyayIbhAvasamAsaM vidadhati, tacca na yujyate, avyayIbhAvasya napuMsakaliGgatvAt pratyakSazabdasya triliGgatA na syAt, dRzyate ceyaM, pratyakSA buddhiH pratyakSo bodhaH pratyakSa jJAnamiti darzanAt, tato yathAdarzitastatpuruSa evAyaM, tacca pratyakSa dvividham-indriyapratyakSaM noindriyapratyakSaM ca, atrendriyaM-zrotAdi tannimittaM- sahakArikAraNaM yastotpitsostadaliGgikaM zabdarUparasagandhasparzaviSayajJAnamindriyapratyakSam, idaM cendralakSaNajIvAta paraMvyatiriktanimittamAzrityotpadyate iti dhUmAdagnijJAnamiva vastuto'rthasAkSAtkAritvAbhAvAt, parokSameva, kevalaM loke'sya pratyakSatayA rUDhatvAt saMvyavahArato'trApi tathocyata ityalaM vistareNa, tadAkAkSiNA tu nandyadhyayanamanveSaNIyam / indriyapratyakSaM tu yanna bhavati tannoindriyapratyakSaM, nozabdasya sarvaniSedhaparatvAt yatrendriyaM sarvathaiva na pravartate kintu jIva eva sAkSAdarthaM pazyati tannoindriyapratyakSam-avadhimana:paryAyakevalAkhyamiti bhAvArthaH / mU.(301 vartate )se kiMtaM anumAne?, 2 tivihe patratte, taMjahA-puvvavaMsesavaM diTThasAhammavaM / se kiM taM puvvavaM?, puvvavaMmU. (302) mAyA puttaM jahA naTuM, juvANaM punraagyN| ___ kAI paccabhijANejjA, puvvaliMgeNa kennii|| ma.(303)taMjahA-khatteNa vA vanneNa vA laMchaneNa vA maseNa vA tilaeNa vA, setaM puvvaM se kiM teM sesavaM?, 2 paMcavihaM pannatte, taMjahA-kajjeNaM kAraNeNaM avayaveNaM AsaeNaM / se kiM taM kajjeNaM?, 2 saMkhaM saddeNaM bheri tADieNaM vasabhaM DhakkieNaM moraM kiMkAieNaM hayaM hesieNaM gayaM gulagulAieNaM rahaM ghanaghanAieNaM, se taM kjjennN| se kiMtaM kAraNaM?, 2 taMtavo paDassa kAraNaM na paDo taMtukAraNaM vIraNA kaDassa kAraNaM na kaDo vIranAkAraNaM mippiMDo ghaDassa kAraNaM na ghaDo mippiMDakAraNaM, se taM kaarnnennN| se kiM taM guNeNaM?, 2 suvannaM nikaseNaM puppha gaMdheNaM lavaNaM raseNaM mairaM AsAyaeNaM vatthaM phAseNaM, se taMguNeNaM se kiMtaM avayaveNaM?, 2 mahisaMsiMgeNaM kukkuDaMsihAeNaM hatthi visANeNaM varAhaM dADhAe moraM piccheNaM AsaMkhureNaM vagghaM naheNaM camariM vAlaggeNaM vANaraM laMguleNaM dupayaMNaM Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-303 427 manussAdi caupayaM gavamAdi bahupayaM gomiAdi sIha kesareNaM vasahaM kukkuheNaM mahilaM valayabAhAe, gAhAma. (304) pariarabaMdheNa bhaDaMjANijjA mhiliaNnivsnenN| sittheNa doNagAgaM kaviM ca ekkAe gaahaae|| vR.anu-liGgagrahaNasamvandhasmaraNasya pazcAnmIyate paricchidyate vastvaneneti anumAnaM, tacca trividhaM-pUrvavat zeSavat dRSTasAdharmyavacceti / 'se kiM taM puvva'mityAdi, viziSTaM pUrvopalabdhaM cihnamiha pUrvamucyate, tadeva nimittarUpatayA yasyAnumAnasyAsti tatpUrvavat, tadvAreNa gamakamanumAnaM pUrvavaditi bhaavH| tathA cAha-'mAtA putra'mityAdizlokaH, yathA mAtA svakIyaM putra bAlyAvasthAyAM naSTaM yuvAnaM santaM kAlAntareNa punaH kathamapyAgataM kAcittathAvidhasmRtipATavavatI, na sarvAH, pUrvadRSTenaliGgena kenacitkSatAdinA pratyabhijAnIyAt-matputro'yamiti anuminuyAdityarthaH, kena punaliGgenetyAha-'kSatena ve'tyAdi, svadehodbhavameva kSataM, Agantukastu zvadaMSTrAdikRto vraNaH, lAJchanamapatilakAstu pratItAH, tajayamatra prayogo-matputro'yam, ananyasAdhAraNakSatAdilakSaNaviziSTaliGgopalabdheriti sAdharmyadRSTAntayoH sattvetarAbhAvAdayamaheturiti cet, naivaM, hetoH paramArthenaikalakSaNatvAt, tabalenaiva gamakatvopalabdheH, uktaM ca nyAyavAdinA puruSacandreNa ___ "anyathA'nupapannatvamAtraM hetoH svlkssnnm| sattvAsattve ti taddhamauM, dRssttaantdvylkssnne|| taddharmAviti-anyathAnupapannatvadharmoM, kathambhUte sattvAsattve ityAha-sAdharmyavaidharmyarUpe dRSTAntadvaye lakSyate-nizcIyate [atha yadi] dRSTAntadvayalakSaNena ca dharmisattAyAM dharmAH sarve'pi sarvadA bhavantyeva, paTAdeH zuklatvAdidharmaiya'(ravya)bhicArAt, tato dRSTAntayoH sattvAsattvadharmoM yadyapi kvacidvetau na dRzyete tathApi dharmisvarUpamanyathAnupapannatvaM bhaviSyatIti na kazcidvirodha . iti bhaavH| yatrApi dhUmAdau dRSTAntayoH sattvAsattve hetodRzyete tatrApi sAdhyAnyathAnupapannatvasyaiva prAdhAnyAttasyaivaikasya hetulakSaNatA'vaseyA, tathA cAha "dhUmAderyadyapi syAtAM, sattvAsattve svlkssnne| _ anythaanuppnntvpraadhaanyaallkssnnaiktaa|" kiMca-yadi dRSTAnte sattvAsattvedarzanAddheturgamaka iSyate tadA lohalekhyaM vajaM pArthivatvAt kASThAdivadityAderapi gamakatvaM syAd, abhyadhAyi ca - ... "dRSTAnte sadasattvAbhyAM, hetuH samyag ydissyte| lohalerUyaM bhavedvajaM, pArthivatvAd drumAdivad // " iti yadi ca-pakSadharmatvasapakSasattvavipakSAsattvalakSaNaM hetostrairUpyamabhyupagamyApi yathoktadoSabhayAta sAdhyena sahAnyathAnupapannatvamanveSINaM tarhi tadevaikaM lakSaNatayA vaktamucitaM, kiM rUpatrayeNeti, Aha ca "anyathAnupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim ? / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM nAnyathAnupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim? // " ityAdi, atra bahu vaktavyaM tattu nocyate, granthagahanAtapaGgAt, anyatra ytnenokttvaacceti| Aha-pratyakSaviSayatvAdevAtrAnumAnapravRttiyuktA, naivaM puruSapiNDamAtrapratyakSAyAmapi matputro na veti sandehAdhukta evAnumAnopanyAsa iti kRtaM prsnggen| 'se kiM taM sesava' mityAdi, puruSArthopayoginaH parijijJAsitAtturagAderAdanyo heSitAdirarthaH zeSa ihocyate, sa gamakatvena yasmAsti taccheSavadanumAna, tacca paJcavidhaM, tadyathA-kAryeNetyAdi, tatra kAryeNa kAraNAnumAnaM yathA-hayam-azvaM heSitena anuminute ityadhyAhAra: heSitasya tatkAryatvAt, tadAkarNya hayo'treti yA pratItirutpadyate tadiha kAryeNa-kAryadvAreNotpannaM zeSavadanumAmucyata, iti bhAvaH, kvacit prathamataH zaGkhazabdenetyAdi dRzyate, tatroktAnusarAtaH, sarvodAharaNeSu bhAvanA kaaryaa| 'se kiM taM kAraNeNa'-mityAdi, iha kAraNena kAryamanumIyate, yathA viziSTameghonnatidarzanAmat kazcit vRSTyanumAnaM karoti, yadAha "rolmbgvlvyaaltmaalmlintvissH| vRSTiM vyabhicarantIha, naivaMprAyAH pyomucH||" iti, evaM candrodayAJjaladhervRddhiranumIyate ku mudavikAzazca, mitrodayAJjalaruhaprabodho ghUkamadamokSazca, tathAvidhavarSaNAtsasyaniSpattiH kRSIbalamanaHpramodezcetyAdi, tadevaM kAraNamevehAnumApakaM sAdhyasya nAkAraNaM, tatra kAryakAraNabhAva eka keSAJcidvipratipatti pazyastameva tAvaniyataM dazaryannAhatantavaH paTasya kAraNaM na tu paTastantUnAM kAraNaM, pUrvamanupalabdhasya tasyaiva tadbhAve upalambhAd, itareSAM tu paTAbhAve'pyupalambhAd, atrAha___ nanu yadA kazcinipuNaH paTabhAvena saMyuktAni tantUn krameNa viyojayati tadA paTo'pi tantUnAM kAraNaM bhavatyeva, naivaM, sattvenopayogAbhAvAt, yadeva hilabdhasattAkaM sat svasthitibhAvena kAryamupukurute tadeva tasya kAraNatvenopadizyate, yathA mRtpiNDo ghaTasya, ye tu tantuviyogato'bhAvIbhavatA paTena tantavaH samutpadyante teSAM kathaM paTa: kAraNaM nirdizyate, na hi jvarAbhAvena bhavata ArogitAsukhasya jvara: kAraNamiti zakyate vaktuM, yadyevaM paTe'pyutpadyamAne tantavo'bhAvIbhavantIti te'pi tatkAraNaM na syuriti cet, naivaM, tantupariNAmarUpa eva hi paTo, yadi ca tantavaH sarvathA'bhAvIbhaveyustadA mRdabhAve ghaTasyeva paTasya sarvathaivopalabdhirna syAt, tasmAt paTakAle'pi tantavaH santIti sattvenopayogAtte paTasya kAraNamucyate, paTaviyojanakAle tvekaikatantvavasthAyAM paTo nopalabhyate atastatra sattvenopayogAbhAvAnAsau teSAM kAraNam, evaM vIraNakaTAdiSvapi bhAvanA kAryA, tadevaM yadyasya kAryasya kAraNatvena nizcittaM tattasya yathAsambhavaM gamakatvena vktvymiti| 'se kiM taM guNeNa'-mityAdi, nikaSa:-kaSaNapaTTagatA kaSitasuvarNarekhA tena suvarNamanumIyate, yathA paJcadazAdirNa-kopetamidaM suvarNaM, tathAvidhanikaSopalambhAt, pUrvopalabdhobhayasammatasuvarNavat, evaM zatapatri-kAdipuSpamatra, tathAvidhagandhopalambhAt, pUrvolabdhavastuvat, evaM lavaNamadirAvastrAdayo'neka-bhedasambhavato'niyatasvarUpA api pratiniyatatathAvidharasAsvAdasparzAdigaNopalabdheH, pratiniyatasvarUpAH saadhyitvyaaH| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-305 429 - mU.(305) se taM avayaveNaM / se kiM taM AsaeNaM?, 2 aggi dhUmeNaM salilaM balAgeNaM vuddhi anbhavikAreNaM kulaputtaM sIlasamAyAreNaM -[iGgitAkAritai yaiH, kriyAbhirbhASitena c| netravaktrAvikAraiza, gRhyate'ntargataM manaH / ] saMtaM aasennN| se taM sesavaM! vR. 'se kiM taM avayaveNa'mityAdi, avayavadarzanenAyavI anumIyate, yathA mahiSaH, atra tadavinAbhUtazRGgopabdheH, pUrvopalabdhobhayasammatapradezavat, ayaM ca prayogo vRttivaraNDakAdyantaritatvAdapratyakSa evAvayavini dRSTavyaH, tatpratyakSatAyAmadhyakSata eva tatsiddharanumAnavaiyarthyaprasaGgAditi / evaM zeSodAhAraNAnyapi bhAvanIyAni, navaraM dvipadaM manuSyAdItyAdi, manuSyo'paM tadavinAbhUtapadadayopalambhAt, pUrvadRSTamanuSyavad, evaM catuSpadabahupadeSvapi, 'gomhI' - karNazRgAlI, 'pariyarabaMdheNabhaDa'mityAdi gAthA pUrvaM vyAkhyAtaiva, tadanusAreNa bhAvArtho'pyUhya iti| 'se kiM taM AsaeNa'mityAdi, AzrayatItyAzrayo-dhUmabalAkAdiH, tatra dhUmAdagnyanumAnaM balAkAdestu jalAdyanumAnaM pratItameva, AkAreGgitAdibhizca pUrvaM vyAkhyAtasvarUpairdevadattAdyAzritaistadantargatamano'numAnaM suprasiddhAmeva, atrAha-nanu dhUmasyAgnikAryatvAt pUrvoktakAryAnumAna eva gatatvAt kimihopanyAsaH?, satyaM, kintvagnyAzrayatvenApi loke tasya rUDhatvAdatrApyupanyAsaH kRta ityadoSaH, tadetat shessvdnumaan| mU.(305) se kiM taM diTThasAhammavaM?, 2 duvihaM pannattaM, taMjahA-sAmantradihu~ca visesadiTTha c| se kiM taM samAnnadiTTha?, 2 jahA ego puriso tahA bahave purisA jahA bahave purisA tahAM ego puriso jahA egokarisAvaNotahA bahave karisAvaNA jahA bahave karisAvaNA tahAego karisAvaNo, se taM saamntrditttth| se kiM taM visesadiTuM?, 2 se jahAnAmaea keI purise kaMci purisaM bahUNaM purisANaM majjhe puvvadiTuM paccabhijANejjA-ayaM se purise, bahUNaM karisAvanAnaM majhje puvvadiTuM karisAvaNaM paccabhijjANijjA, ayaM se krisaavnne| tassa samAsao tivihaM gahaNaM bhavai, taMjahA-atIyakAlagahaNaM paDuppatrakAlagahaNaM anAgayakAlagahaNaM se kiMtaM atIyakAlagahaNaM?, 2 uttanAni vanAni nipphannasassaMvA meiNi putrANi a kuMDasaraNaIdIhiAtaDAgAiM pAsittA tenaM sAhijjai jahA-suvuTThI AsI, se taM atiiykaalghnnN| se kiMtaM paDuppannakAlagahaNaM?, 2 sAhuMgoaraggagayaM vicchaDDiapaurabhattapANaM pAsittA tenaM sAhijjai jahA subhikkhe vaTTaI, se taM pdduppnnkaalghnnN| se kiM taM anAgayakAlagahaNaM?, 2 mU. (306) abbhassa nimmalattaM kasiNA ya girI savijjuA mehaa| thaniyaM vA ubbhAmo saMjhA rattA paniTThA (ddhA) y|| mU. (307) vAruNaM vA mahiMdaM vA annayaraM vA pasatthaM uppAyaM pAsittA tenaM sAhijjaha jahA-suvuTThI bhavissai, setaM anaagykaalghnnN| eesiM ceva vivajjAse tivihaMgahaNaM bhavai, taMjahA-atIgakAlagahaNaM paDuppannakAlagahaNaM anaagykaalghnnN| se kiM taM atIyakAlagahaNaM?, nittinAI vanAI anipphanasassaM vA meiNI sukkANi a kuMDasaraNaIdIhiataDAgAiM pAsittA tenaM sAhijjai jahA-kuvuTThI AsI, se taM atIyakAla Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 ___ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM ghnnN| se kiM taM paDuppannakAlagahaNaM?, 2 sAhuMgoaraggagayaM bhikkhaM alabhamAnaM pAsittA tenaM sAhijjai jahA-dubbhikkhe vaTTai, se taM pdd'ppnnkaalghnnN| se kiMtaM anAgayakAlagahaNaM?,2 mU.(308) dhUmAyati disAo saM (?) viameiNI apddibddhaa| vAyA neraiyA khalu kuvuTThImevaM niveyaMti / / vR. dRSTena pUrvopalabdhenArthena saha sAdharmya dRSTasAdharmya, tadgamakatvena vidyate yatra tad dRSTasAdharmyavat, pUrvadRSTazcArthaH, kazcit sAmAnyataH kazcittu vizeSato dRSTaH syAd, atastadbhedAdidaM dvividhaM, sAmAnyato dRSTArthayogAtsAmAnyadRSTaM, vizeSato dRSTArthayogAdvizeSadRSTaM, tatra sAmAnyadRSTaM yathA ekaH puruSastathA bahavaH puruSA ityAdi, idamuktaM bhavati-nAlikeradvIpAdAyAtaH kazit tatprathamatayA sAmAnyata ekaM kaJcana puruSaM dRSTavA anumAnaM karoti yathA ayameka: paridRzyamAnaH puruSa etadAkAraviziSTastathA bahavo'trAparidRzyamAnA api puruSA etadAkArasampannA eva, puruSatvAvizeSAd, anyAkAratve puruSatvahAnipasaGgAd, gavAdivat, bahuSu tu puruSeSu tatprathamato vIkSiteSvevamanuminoti yathA'mI paridRzyamAnAH puruSA etadAkAravantaH tathA'paro'pyekaH kazcitpuruSaH etadAkAraneva, puruSatvAd, aparAkAratve taddhAnipaGgAd, azvAdivaditi, evaM kArpApaNAdiSvapi vAcyaM, vizeSato dRSTamAha_ 'se jahAnAmae' ityAdi, atra puruSAH sAmAnyena pratItA eva, kevalaM yadA kazcit kvacit kaJcitpuruSavizeSaM dRSTavA taddarzanAhitasaMskAro'saJjAtatatpramoSa: samayAntare bahupuruSasamAjamadhye tameva puruSavizeSamAsInamupalabhyAnumAnayati-yaH pUrvaM mayopalabdhaH sa evAya puruSaH, tathaiva pratyabhijJAyamAnatvAda, ubhayAbhimatapuruSavaditi, etattadAvizeSadRSTamanumAnamucyate, puruSavizeSaviSayatvAd, evaM kArSApaNAdiSvapi vAcyaM / tadevamanumAnasya traividhyamupadarya sAmprataM tasyaiva kAlatrayaviSayatAM darzayannAha_ 'tassa samAsao tivihaM gahaNa'mityAdi, tasyeti-sAmAnyenAnuvartamAnamanumAnamAtraM saMbadhyate, tasyAnumAnasya trividhaM grahaNaM bhavati, tadyathA-atItakAlaviSayaM grahaNaM-grAhasya vastunaH paricchedo'tItakAlagrahaNaM, pratyutpanno-vartamAnaH kAlastadviSayaM grahaNaM pratyutpannakAlagrahaNam, anAgato-bhaviSyatkAlastadviSayaM grahaNamanAgatakAlagrahaNaM, kAlatrayavatino'pi viSayasyAnumAnAtparicchedo bhavatItyarthaH, tatra 'uttiNAI'ti udgatAni tRNAni yeSu vaneSu tAni tathA ayamatra prayogaH-suvRSTirihAsId uttRNavananiSpannasasyapRthvItalajalaparipUrNakuNDAdijalAzayaprabhRtitatkAryadarzanAd, abhimatadezavadityatItasya vRSTilakSaNaviSayasya paricchedaH, sAdhu ca 'gocarAgragataM' bhikSApraviSTaM vizeSeNa chaditAni-gRhasthairdattAni pracurabhaktapAnAni yasya sa tathA taM tAdRzaM dRSTavA kazcitsAdhayati-subhikSamiha vartate, sAdhUnAM taddhetakapracurabhaktapAnalAbhadarzanAt, puurvdRssttprdeshvditi| ___ 'abbhassa nimmalattaM' gAhA sugamA, navaraM stanitaM-meghagarjitaM 'vAubbhAmo'tti tathAvidho vRSTyavyabhicArI pradakSiNaM dikSu bhraman prazasto vAtaH 'vAruNaM'ti ArdrAmUlAdinakSatraprabhavaM mAhendrarohiNIjyeSThAdinakSatrasambhavaM anyataramutpAtam-ulkApAtadigdAhAdikaM prazastaM vRSTyavyabhicAriNaM dRSTAva'numIyate, yathA-suvRSTiratra bhaviSyati, tadavyabhicAriNAmabhranirmalatvAdInAM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-308 431 samuditAnAmanyatarasya vA darzanAt, yathA'nyadeti, viziSTA hyabhranirmalatvAdayo vRSTiM na vyabhicarantyataH pratipatraiva tatra nipuNena bhaavymiti| 'eesiM ceva vivaJjAse' ityAdi, eteSAmevotRNavanAdInAmatItavRSTyadisAdhakatvenopanyastAnAM hetUnAM-vyatyaye sAdhyasyApi vyatyayaH sAdhayitavyo, yathA mU.(309)aggeyaM vA vAyavvaM vA annayaraM vA appasatthaM uppAyaM pAsittA tenaM sAhijjai jahA-kuvuTThI bhAvissai, setaM anAgayakAlagahaNaM, se taM visesadiTuM, se taMdiTThasAhammavaM, setaM anumaane| vRkuvaSTirihAsInistRNavanAdidarzanAdityAdivyatyaya: sUtrasiddho navaramanAgatakAlagrahaNe mAhendravAruNaparihAreNAgneyavAyavyotpAtA upanyastAH, teSAM vRSTivighAtakatvAditareSAM svssttihetutvaaditi| 'se taM visesadiTuM, se taM diTThasAhambhava' mityetannigamanadvayaM dRSTasAdharmyalakSaNAnumAnagatabhedatra(dva)yasya samarthanAnantaraM yujyate, yadi tu sarvavAcanAsvatraiva sthAne dRzyate, tadA dRSTasAdharmyavato'pisabhedasyAnumAnavizeSatvAt kAlatrayaviSayatA yojanIyaivAtastAmapyabhidhAya tato nigamanadvayamidamakArIti pratipattavyaM, tdetdnumaanmiti| athopamAnamabhidhitsurAha mU.(309)se kiMtaMovamme?, 2 duvihe, pannatte, taMjahA sAmammovaNIe avehammovaNIe Ase kiMtaMsAmammovaNIe?, 2 tivihe pannatte, taMjahA kiMcisAhammovaNIe pAyasAhammovaNIe svvsaahmmovnniie| __ sekiMtaM kiMcisAhammovaNIe?, 2 jahA maMdaro tahA sarisavo jahA sarisavo tahA maMdaro jahA samuddo tahA goppayaM jahA goppayaMtahA samuddo jahA Aicco jahA khajjoto jahA khajjoto tahA Aicco jahA caMdo tahA kumudo jahA kumudo tahA cudo, se taM kiNcisaahmmovnniie| se kiM taM pAyasAhammo0 /se kiM taM savvasAhammovaNIe?, 2 savvasAhamme ovamme natthi, tahAvi teneva tassa ovamma kIrai jahA-arihaMtehiM arihaMtasarisaM kayaM, cakkavaTTiNA cakkavaTTisarisaM kayaM, baladevena baladevasarisaM kayaM, vAsudevena vAsudevasarisaM kayaM sAhuNA sAhusarisaM kayaM, se taM savvasAhamme, se taM saahmmovnniie| se kiM taM vehammovaNIe?, 2 tivihe pannatte, taMjahA kiMcivehamme pAyavehamme svvvehmme| se kiMtaM kiMcivehamme?, 2 jahAsAmalero na tahA bAhulero jahA bAhulero na tahA sAmalero, setaM kiMcivehamme / se kiM taM pAyavehamme ?, 2 jahA vAyaso na tahA pAyaso, jahA pAyaso na tahA vAyaso, se taM paayvehmme| se kiM taM savvavehamme?, savvavehamme ovamme natthi, tahAvi tenava tassa ovammaM kIrai, jahA nIeNaM nIasarisaMkayaMdAseNaM dAsasarisaMkayaM, kAkeNa kAsarisaMkayaM, sANena sANasarisaM kayaM, pAnena pAnasarisaM kayaM, se taM savvavehamme / setaM vehmmovnniie| se taM ovmme| vR. upamIyate-sadRzatayA vastu gRhyate anayetyupamA saivaupamyaM, tacca dvividhaM-sAdharmyaNopanItam-upanayo yatra tatsAdhopanItaM, vaidhopanItaM-upanayo yatra dadhopanItaM, tatra sAdharyopanItaM trividhaM-kiJcitsAdhAdibhedAt, kiJcitsAdharmyaM ca mandarasarSapAdInAM, tatra mandarasarSapayordvayorapi mUrtavyaM sAdRzyaM, samudragoSpadayoH sodakatvamAtram, AdityakhadyotayorAkAza Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM gamanodyotakatvarUpaM, candrakumudayoH kushltvmiti| 'se kiM taM pAyasAhamme' ityAdi, surakakudaviSANalAMguderdvayorapi samAnatvAt, navaraM sakambalo gaurvRttakaNThastu gavaya iti prAyaHsAdharmyatA / sarvasAdharmya tu kSetrakAlAdibhirbhedAnna kasyApi kenacitsArddha saMbhavati, sambhave tvekatAprasaGgaH, taryupamAnasya tRtIyabhedopanyAso'narthaka evetyAzaGgayAha-tathApi tasyavivakSitasyAhadAdestenaiva-arhadAdinA aupamyaM kriyate, tadyathA-'arhatA arhatsadRzaM kRtaM' tatkimapi sarvottamaMtIrthapravartanAdi kAryamarhatA kRtaM yadarhanneva karoti nAparaH kazciditi bhAvaH, evaM ca sa eva tenopamIyate, loke'pi hi kenacidatyadbhute kArye kRte vaktAro dRzyantetatkimapIdaM bhavadbhiH kRtaM yadbhavanta eva kurvanti nAnyaH kazciditi, evaM cakravartivAsudevAdiSvapi vaacym| 'se kiMtaM vehammovaNIe' ityAdi, yatheti-yAdRzaH zabalAyA gorapatyaM zAbaleyo na tAdRzo bahulAyA apatyaM bAhuleyo, yathA cAyaM na tathetaraH, atra ca zeSadhamaistulyatvAdbhinnanimittajanmAdimAtratastu vailakSaNyAt kiJcidvaidhayaM bhaavniiym| _ 'se kiM taM pAyavehamme' ityAdi, atra vAyasapAyasayoH sacetanatvAcetanatvAdibhirbahabhirdharmevisaMvAdAt abhidhAnagatavarNadvayena sattvAdimAtratazca sAmyAtprAyovaidharmyatA bhAvanIyA, sarvavaidhamyaM tu na kasyacitkenApi saMbhavati, sattvaprameyatvAdibhiH sarvabhAvAnAM samAnatvAt, tairapyasamAnatve'sattvaprasaGgAt, tathApi tRtIyabhedopanyAsavaiyarthyamAzaGkayAha-tathApi tasya tenaivaupamyaM kriyate yathA nIcena nIcasadRzaM kRtaM gurughAtAdItyAdi, Aha-nIcena nIcasadRzaM kRtamityAdi bruvatA sAdharmyamevoktaM syAnna vaidhayaM, satyaM, kintu nIco'pi prAyo naivaMvidhaM mahApApamAcarati kiM punaranIcaH ?, tataH sakalajagadvilakSaNapravRttatvavivakSayA vaidharmyamiha bhAvanIyam, evaM dAsAdyudAharaNeSvapi vaacym| _ 'se taM savvavehamme ityAdi nigmntrym| mU.(309 vartate ) se kiM taM Agame?, 2 duvihe pannatte, taMjahA loie ulouttarie / se kiM taM loie?, 2 janaM imaM annANiehi micchAdiTThIehiM sacchaMdabuddhimaivigappiyaM, taM jahAbhArahaM rAmAyaNaM jAva cattAriveA saMgovaMgA, se taMloie aagme|se kiM louttarie?, 2 janaM imaM arihaMtehi bhagavaMtehiM uppannanANadaMsaNadharehitIyapaccuppannamanAgayajANaehiM tilukkavahiamahiapUiehiM savvannUhiM savvadarasIhiMpaNIaMduvAlasaMgaM gaNipiDagaM, taMjahA-AyAro jAva ditttthivaao| ahavA Agame tivihe pannatte, taMjahA-suttAgame atthAgame tadubhayAgame / ahavA-Agame tivihe pannatte, taMjahA-attAgame anaMtarAgame paraMparAgame, titthagarANaM atthassa attAgame gaNaharANaM suttassa attAgame atthassaanaMtarAgame gaNaharasIsANaMsuttassa anaMtarAgame atthassa paraMparAgame, tena paraM suttassavi atthassavi no attAgamo no anaMtarAgame paraMparAgame, se taM loguttarie se taM Agame, se taM naanngunnppmaanne| vR.gurupAramparyeNAgacchatItyAgamaH, A-samantAdgamyante-jJAyante jIvAdayaH padArthAaneneti vA AgamaH, ayaM ca dvidhA prajJaptaH, tadyathA-'loie'tyAdi, idaM cehaiva pUrva bhAvazrutaM vicArayatA, vyAkhyAtaM, yAvat se taM loie, se kiM taM loguttarie Agametti, ahavA Agame tivihe'ityAdi, ___ Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 309 433 tatra sUtrameva sUtrAgamaH, tadabhidheyazcArtha evArthAgamaH, sUtrArthobhayarUpastu tadubhayAgamaH, athavA anyena prakAreNAgamastrividhaH prajJaptaH, tadyathA- AtmAgama ityAdi, tatra gurUpadezamantareNAtmana eva Agama AtmAgamo, yathA tIrthaGkarANAmarthasyAtmAgamaH, svayameva kevalo (leno) palabdheH, gaNadharANAM tu sUtrAsyAtmAgamaH, svayameva grathitatvAd, arthasyAnantarAgama:, anantareva tIrthakarAdAgatatvAd, uktaM ca "atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharAniuNa" mityAdi, gaNadharaziSyANAM jambUsvAmiprabhRtInAM sUtrasyAnantarAgamaH - avyavadhAnena gaNadharAdeva zruteH, arthasya paramparAgamaH - gaNadhareNaiva vyavadhAnAt, tataH UrdhvaM prabhAvAdInAM sUtrasyArthasya ca nAtmAgamo nAnantarAgama:, tallakSaNAyogAd, api tu paramparAgama eva, anena cAgamasya tIrthakarAdiprabhavatvabhaNanenaikAntApauruSeyatvaM nivArayati, pauruSatAlvAdivyApAramantareNa nabhasIva viziSTazabdAnupalabdheH, tAlvAdibhirabhivyajyata eva zabdo na tu kriyate iti cet, nanu yadyevaM tarhi sarvavacasAmapauruSeyatvaprasaGgaH, teSAM bhASApudgalaniSpannatvAd, bhASApudgalAnAM ca loke sarvadaivAvasthAnato'pUrvakriyamANatA'yogena tAlvAdibhirabhivyaktimAtrasyaiva nirvartanAt, na ca vaktavyaM vacanasya paudgalikatvamasiddhaM, mahAdhvanipaTalapUritazravaNabAdhiryakuDyaskhalanAdyanyathAnupapatteH tasmAnaikAntenApauruSeyamAgamavacaH, tAlvAdivyApArAbhivyAMgyatvAd devadattAdivAkyavat, ityAdyatra bahu vaktavyaM tattu nocyate sthAnAntaranirNItatvAditi / 'se taM loguttarie' ityAdi nigamanatrayam / uktaM jJAnaguNapramANamatha darzanaguNapramANamAhamU. (309 vartate ) se kiM taM daMsaNaguNappamANe ?, 2 caDavvihe pannatte, taMjahA- cakkhudaMsaNaguNappamANe acakkhudaMsaNaguNappamANe ohiMdaMsaNaguNappamANe kevaladaMsaNaguNappamANe / cakkhudaMsaNaM cakkhudaMsaNissa ghaDapaDakaDarahAiesu davvesu acakkhudaMsaNaM acakkhudaMsaNissa AyabhAve ohidaMsaNaM ohidaMsaNissa savvarUvidavvesu na puna savvapajjavesu kevaladaMsaNaM kevaladaMsa- Nidassa savvadavvesu a savvapajjavesu a, se taM daMsaNaguNappamANe / vR. darzanAvaraNakarmakSayopazamAdijaM sAmAnyamAtragrahaNaM darzanamiti, uktaM ca"jaM sAmAnnaggahaNaM bhAvANaM neya kaTTumAgAraM / avisesiUNa atthe daMsaNamii vuccae samae // ' 11 tadevAtmano guNaH sa eva pramANaM darzanaguNapramANam, idaM ca cakSurdarzanAdibhedAccaturvidhaM, tatra bhAvacakSurindriyAvaraNakSayopazamAd dravyendriyAnupaghAtAcca cakSurdarzaninaH - cakSurdarzanalabdhimato jIvasya ghaTAdiSu dravyeSu cakSuSo darzanaM cakSurdarzanaM bhavatIti kriyAdhyAhAraH, sAmAnyaviSayatve'pi cAsya yad ghaTAdivizeSAbhidhAnaM tatsAmAnyavizeSoH kathaJcidabhedAdekAntena vizeSabhyo vyatiriktasya sAmAnyasyAgrahaNakhyApanArtham, uktaM ca- "nirvizeSaM vizeSANAM, graho darzayate" ityAdi, - cakSurvarjazeSendriyacatuSTayaM manazcAcakSurucyate, tasya darzanamacakSurdarzanaM, tadapi bhAvAcakSurindriyAvaraNakSayopazamAd dravyendriyAnupaghAtAcca acakSurdarzaninaH - acakSurdarzanalabdhimato 30/28 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM jIvasyAtmabhAve bhavati, AtmanijIve bhAvaH-saMzliSTatayA sambandho, viSayasya ghaTAderiti gamyate, tasmin sati idaM prAdurbhavatItyarthaH, idamuktaM bhavati-cakSuraprApyakAri tato dUrasthamapi svaviSayaM paricchinattItyasyArthasya khyApanArthaM ghaTAdiSu cakSurdarzanaM bhavatIti pUrvaM viSayasya bhedenAbhidhenaM kRtaM, zrotAdIni tu prApyakArINi tato dravyendriyasaMzleSadvAreNa jIvena saha sambaddhameva viSayaM paricchindantItyetaddarzanArthamAtmAbhAve bhavatItyevamiha viSaya-syAbhedena pratipAdanamakArIti, uktaM ca-"puDhe suNei sadaM rUvaM puNa pAsaI apuDhe tu"ityaadi| ___ avadherdarzanamavadhidarzanam, avadhidarzana:-avadhidarzanAvaraNakSayopazamasamudbhUtAvadhidarzanalabdhimato jIvasya sarveSvapi rUpidravyeSu bhavati, na punaH sarvaparyAyeSu, yato'vadherutkRSTato'pyekavastugatAH saGkhayeyA asaGkhyeyA vA paryAyA viSayatvenoktAH, jaghanyatatsu dvau paryAyau dviguNitau, rUpagandhasparzalakSaNAzcatvAraH paryAyA ityarthaH, uktaM ca-. . "davvAo asaMkhe) saMkhe) Avi paJjave lhi| do paJjave duguNie lahai ya egAu dvvaao||" atrAha-nanu paryAyA vizeSA ucyante, na ca darzanaM vizeSaviSayaM bhavatimarhati, jJAnasyaiva tadviSayatvAt, kathamihAvadhidarzanaviSayatvena paryAyA nirdiSTAH, sAdhUktaM kevalaM paryAyairapi ghaTazarAvodaJcanAdibhirmedAdi sAmAnyameva tathA tathA viziSyate na punaste tata ekAntena vyatiricyante, ato mukhyataH samAnyaM guNIbhUtAstu vizeSAM apyasya viSayIbhavantIti khyApanArtho'tra tadupanyAsaH, kevalaM-sakaladRzyaviSayatvena paripUrNa darzanaM kevaladarzaninaH-tadAvaraNakSayAvirbhUtatallabdhimato jIvasya sarvadravyeSu mUrtAmUrteSu sarvaparyAyeSu bha bhvtiiti| manaHparyAyajJAnaM tu tathAvidhakSayopazamapATavAt sarvadA vizeSAneva guhRdutpadyate na sAmAnyam, atastadarzanaM noktamiti, tdetdrshngunnprmaannm| . mU.(309 vartate) se kiMtaMcarittaguNappamANe?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-sAmAiacarittaguNappamANe cheovaTThAvaNacaritaguNappamANe parihAravisuddhiacarittaguNappamANe suhumasaMparAyacarittaguNappamANe ahkkhaaycrittgunnppmaanne| sAmAiacarittaguNappamANe duvihe pannatte, taMjahA-ittarie a Avakahie / cheovaTuvaNacarittaguNappamANe duvihe pannatte, taMjahA-sAiAre aniriaare| parihAravisuddhiacarittaguNappamANe duvihe pannatte, taMjahA-nivvisamANae aniviTThakAie / suhumasuparAyacarittaguNappamANe duvihe pannatte, taMjahA-(saMkilissamANae yavisujjhamANae ya, ahakkhAyacarittaguNappamANe duvihe pannate, taMjahA-) paDivAI aapaDivAI / (ahavA) ahakkhAyacarittaguNappamANe duvihe pannatte, taMjahA-chaumathie akevalie yA setaM carittaguNappamANe, se taM jIvaguNappamANe, se taM gunnppmaanne| vR. carantyaninditamaneneti caritraM, tadeva cAritraM, cAritrameva guNaH 2 sa eva pramANaM 2sAvadyayogaviratirUpaM, tacca paJcavidhaM sAmAyikAdi, paJcavidhamapyetadavizeSataH sAmAyikameva, chedAdivizeSaistu vizeSyamANaM paJcadhA bhidyate, tatrAdyaM vizeSAbhAvAt sAmAnyasaMjJAyAmevAva- : tiSThate sAmAyikamiti, sAmAyikaM pUrvoktazabdArthaM, taccetvaraM yAvatkathikaM ca, tattvaraM Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 mUlaM-309 bhAvivyapadezAntaratvAt svalpakAlaM, taccAdyacaramatIrthakarakAlayoreva yAvadadyApi mahAvratAni nAropyante tAvacchiSyasya saMbhavati, Atmana: kathAM yAvadAste tadyAvatkathaM-yAvaJjIvamityarthaH, yAvatkathameva yAvatkathikama, etacca bharatairAvateSvAdyacaramavarjamadhyamatIrthakarasAdhUnAM mahAvidehatIrthakarayatInAM casaMbhavati, pUrvAparyAyasya chedenopasthApanaM mahAvrateSu yatra tacchedopasthAnaM bharatairAvataprathamapazcimatIrthakaratIrtha eva, nAnyatra, tacca sAticAraMniraticAraMca, tatretvarasAmAyikasya zaikSakasya yadAropyate tIrthAntaraMvA saMkrAmataH sAdhoryathA pArzvanAthatIrthAnmahAvItIrthaM saGkrAmatastanniraticAraM mUlaguNaghAtinastu yat punarvatAropaNaM ttsaaticaarN| parihAra:-tapovizeSastena vizuddhaM, athavA parihAra:-aneSaNIyAdeH parityAgo vizeSeNa zuddho yatra tatparihAravizuddhaM tadeva parihAravizuddhakaM, tadapi dvividhaM-nirvizyamAnakaM nirviSTakAyikaM ca, tatra nivizyamAnam,-AsevyamAnam, athavA tadanuSThAtAra: sAdhavo nivizyamAnakAH, tatsahayogAttadapi nivizyamAnakaM, nirviSTa-AsevitaH prastutatapovizeSaH kAyo yeSAM te nirviSTakAyikAH, ta eva niviSTakAyikA: sAdhavaH, tadAzrayatvAd prastutacAritramapi nirviSTAkAyikam, idamatra hRdayam-tIrthakaracaraNamUle yena tIrthakarasamIpe adaH pratipatrapUrvaM tadantike vA navako gaNaH parihAravizuddhicAritraM pratipadyate, nAnasya samIte, tatraika: kalpasthito yadantike sarvA sAmAcArI kriyate, catvArastu sAdhavo vakSyamANaM tapaH kurvanti, te ca parihArikA ityucyante, anye tu catvAro vaiyAvRttyakartRvyaM pratipadyante, te cAnuparihArikA iti vyapadizyante, tatra parihArakANAM tapaH procyate-grISme jaghanyatazcaturthaM madhyamapade SaSThaM utkRSTatastvaSTamaM, zizire jaghanyamadhyamotkRSTapadeSu yathAsaGkhyaM SaSThamaSTamaM dazamaMca, varSAsu jaghanyAdipadatraye'pi yathAkramamaSTamaM dazamaM dvAdazaM ca, zeSAstu kalpasthitAnuparihArikAH paJcApi prAyo nityabhaktA nopavAsaM kurvanti, bhaktaM ca paJcAnAmapyAcAmAmlameva, nAnyat, tataH parihArikAH SaNmAsAnyAvadyathoktaM tapaH kRtvA anuparihArikatA pratipadyante, anuparihArikastu parihArikatAM, tairapi SaNmAsAmAnyadyadA tapaH kRtaM bhavati tadA kRtatapasAmaSTAnAM madhyAdekaH kalpasthito vyavasthApyate, agratenazcAsau SaD mAsAnyAvadyathoktaM tapaH karoti, zeSAstu saptAnucaratAmAzrayanti, evaM cASTAdazabhirmAsairayaMkalpa: samApyate, tatsamAptau ca bhUyastameva kalpaM jinakalpaM vA pratipadyaren gacchaM vA pratyAgaccheyuriti trayI gatiH, aparaM caitaccAritraM chedopasthAnacaraNavatAmeva bhavati, nAnyeSAmityalamatiprasaGgena, tadevamiha yo yastapaH kRtvA anuparihArikatAM kalpasthitatAM vA'GgIkarotI tatsambandhi parihAravizuddhikaM niviSTakAyikamucyate, ye tu tapaH kurvanti tatsambandhi nirvizyamAnakamiti sthitm| ___ saMparaiti-paryaTati saMsAramaneneti sampAya:-krodhAdikaSAyaH, lobhAMzamAtrAvazeSatayA sUkSmaH samparAyo yatra tatsUkSmasamparAyam, idamapi saMklizyamAna vizuddhayamAnakabhedAdvidhaiva, tatra zreNimArohato vizuddhyamAnakamucyate, tataH prazacyavamAnakasya sNklishymaankmiti| 'ahakkhAya'ti athazabdo'tra yAthAtathye AhaGabhividhau A-samantAdyAthAtathyena khyAtamathAkhyAtaM kaSAyodayAbhAvato niraticAratvAt pAramArthikarUpeNa khyAtamathAkhyAtamityarthaH, etadapi pratipAtyapratipAtibhedAt dvedhA, tatropazAntamohasya pratipAti kSINamohasya tvaprati Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 ___ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM pAti, athavA kevalinazchadmasthasya copazAntamohakSINamohasya tadbhavatyataH svAmibhedAd dvaividhymiti| . tadetaccAritraguNapramANaM, tadetaJjIvaguNapramANaM, tdetdgunnprmaannmiti|| tadevaM jIvAjIvabhedabhinnaM guNapramANaM pratipAdya kramaprAptaM nayapramANaM pratipAdayannAha mU.(310) se kiMtaM nayappamANe?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-patthagadiTuMteNaM vasahidiTuMteNaM pesdiddh'tennN| se kiMtaM patthagadidruteNaM?, 2 se jahAnAmae keIpurise parasuMgahAya aDavIsamahatto gacchejjA, taM pAsittA kei vaejjA-kahiM bhavaM gacchasi?, avisuddho negamo bhaNai-patthagassa gacchAmi, taMca keI chiMdamANaM pAsittA vaejjA-kiM bhavaM chiMdasi?, visuddho negamo bhaNai-patthayaM chiMdAmi, taMca keI tacchamANaM pAsittA vaejjA-kiM bhavaMtacchasi?, visuddhatarAo negamo bhaNai-patthayaM tacchAmi, taM ca kei ukkIramANaM pAsittA vaejjA-kiM bhavaM ukkorasi?, visuddhatarAo negamo bhaNai-patthayaM ukkIrAmi, taMca kei (vi) lihamANaM pAsittA vaejjA-kiM bhavaM(vi)lihasi?, visuddhatarAo negamo bhaNai-patthaya(vi)lihAmi, evaM visuddhatarassa negamassa nAmAuDio patthao, evameva vavahArassavi, saMgahassa ciyamiyamejjasamArUDho patthao, ujjusuyassa patthaovi patthao mejapi patthao, tiNhaM sadanayANaM patthayassa atthAhigArajANao, jassa vA vaseNaM patthao nipphajjai, se taM ptthydittuNtennN| vR.anantadharmaNo vastuna ekAMzena nayanaM nayaH sa eva pramANaM nayapramANaM, trividhaM prajJaptamiti, yadyapi naigamasaMgrahAdibhedato bahavo nayAstathApi prasthakAdidRSTAntatrayeNa sarveSAmiha nirUpayitumiSTatvAntraividhyamucyate, tathA cAha-tadyathA-prasthakadRSTAntenetyAdi, prasthakAdidRSTAntatrayeNa hetubhUtena trividhaM nayapramANaM bhavatItyarthaH, tatra prasthakadRSTAntaM darzayati-tadyathAnAmakaH kazcitpuruSaH parazuM-kuThAraMgRhItvA aTavImukho gacchedityAdi, idamuktaM bhavati-prasthako-mAgadhadezaprasiddho dhAnyamAnavizeSastaddhetubhUtakASThakartanAya kuThAravyagrahastaM takSAdipuruSamaTavIM gacchantaM dRSTavA kazcidanyo vadet-kva bhavAn gacchati?,... tatrAvizuddhanaigamo bhaNati-avizuddhanaigamanayamatAnusArI sannasau pratyuttarayatItyarthaH, kimityAha-prasthakAya gacchAmi, idamuktaM bhavatinaike gamA-vastuparicchedA yasya api tu bahavaH sa niruktavazAt kakAralopato naigama ucyate, ato yadyapyatra prasthakakAraNabhUtakASThAnimittameva gamanaM, na tu prasthakanimittaM, tathA'pyanekaprakAravastvabhyupagamaparatvAtkAraNe kAryopacArAttathAvyAvahAradarzanAdevamapyabhidhatte'sau-prasthakasya gacchAmIti, taM ca kazcit chindantaM, vRkSamiti gamyate, pazyed, dRSTvA ca vadet-kiM bhavA~cchinatti?, tataH prAktanAt kiJcidvizuddhanaigamanayamatAnusArI sannasau bhaNati-prasthakaM chindra, atrApi kAraNe kAryopacArAttathAvyavahatidarzanAdeva kASThe'pi chidmamAne prasthakaM chinamityuttaraM, kevalaM kASThasya prasthakaM prati kAraNatAbhAvasyAtra kiJcidAsannatvAdvizuddhatvaM, prAk punarativyavahitatvAt malImasatvam, evaM pUrvapUrvApekSayA yathottarasya vizuddhatA bhAvanIyA, navaraM takSNuvantaM-tanUkurvantam utkirantaM-vedhanakena madhyAdvikirantaM vilikhantaM-lekhanyA mRSTaM kurvANam, evamanena prakAreNa tAvaneyaM yAvadvizuddhataranaigamasya Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-310 437 'nAmAuDiu'tti AkuTTitanAmA prasthako'yamityevaM nAmAGkito niSpannaH prasthaka iti| evameva vyavahArasyApIti, lokavyavahAraprAdhAnyenAmayaM vyavahAranayaH, loke ca pUrvoktAvasthAsu sarvatra prasthakavyavahAro dRzyate'to vyavahAranayo'pyevameva pratipadyate iti bhaavH| 'saMgahasse'tyAdi, sAmAnyarUpatayA sarva vastu saMgRhNAti-kroDIkarotIti saMgrahastasya matena citAdivizeSaNairviziSTa eva prastho bhavati, nAnyaH, tatra citto-dhAnyena vyAptau, saca dezato'pi bhavatyata Aha-'mitaH' pUritaH, anenaiva prakAreNa meyaM samArUDhaM yatra sa AhitaderAkRtigaNatvAnmeyasamArUDhaH, ayamatra bhAvArthaH-prAktananayadvasyAvizuddhatvAt prasthakakAraNamapi prasthaka uktaH aniSpannaH prasthako'pi svakAryAkaraNakAle'pi prasthaka iSTaH, asya tu tato vizuddhatvAddhAnyamAnalakSaNaM svArthaM kurvanneva prasthakaH, tasya tadarthatvAt, tadabhAve ca prasthakavyapadeze'tiprasaGgAditi yathokta eva prasthakaH, so'pi prasthakasAmAnyavyatirekAtvyatireke cAprasthakatvaprasaGgAt sarva eka eva prasthaka iti prastutanayo manyate, saamaanyvaaditvaaditi| 'ujjusuyasse'tyAdi, RjusUtraH-pUrvoktazabdArthaH tasya niSpannasvarUpo'rthakriyAhetuH prasthako'pi prasthakaH, tatparicchinnaM dhAnyAdikamapi vastu prasthakaH, ubhayatra prasthako'yamiti vyavahAradarzanAt, tathApratIteH, aparaMcAsau pUrvasyAdvizuddhatvAdvartamAne eva mAnameye prasthakatvena pratipadyate, nAtItAnAgatakAle, tyovinssttaanutpnntvenaasttvaaditi|| 'tiNhaM saddanayANa'mityAdi, zabdapradhAnA nayA: zabdanayAH-zabdasamabhirUdvaivaMbhUtAH, zabde'nyathA sthite'rthamanyathA necchantyamI, kintu?, yathaivazabdo vyavasthitastathaiva zabdenArthaMgamayantItyataH zabdanayA ucyante, AdyAstu yathAkathaJcicchabdAH pravartantAmarthA eva pradhAnamityabhyupagamaparatvAdarthanayAH prakIrtyante, ata eSAMtrayANAM zabdanayAnAM 'prasthakArthAdhikArajJaH' prasthakasvarUpaparijJAnopayuktaH prasthakaH, bhAvapradhAnA hyete nayA ityato bhAvaprasthakamevecchanti, bhAvazca prasthakopayogo'taH sa prasthakaH, tadupayogavAnapi ca tato'vyatirekAt prasthakaH, yo hi yatropayuktaH so'mISAM mate sa eva bhavati, upayogalakSaNo jIvaH, upayogazcet prasthakAdiviSayatayA pariNataH kimanyaJjIvasya rUpAntaramasti? yatra vyapadezAntaraM syAditi bhAvaH, 'jassa vA vaseNe'tyAdi, yasya vA prasthakakartRgatasyopayogasya vazena prasthako niSpadyate. tatropayoge vartamAnaH kartA prasthako, na hi prasthake'nupayuktaH, prasthakaM nivartayituM kartA samarthaH, tatastadupayogAnanyatvAt sa eva prasthakaH, imAMca te'tra yuktimabhidadhati-sarvaM vastu svAtmanyeva vartate, na tvAtmavyatirikta AdhAre, vakSyamANayuktvA etanmatenAnyasyAnyatra vRttyayogAt, prasthakazca nizcayAtmakaM mAnamucyate, nizcayazca jJAnaM, tatkathaM jaDAtmani kASThabhAjane vRttimanubhaviSyati?, cetanAcetanayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt, tasmAt, prasthakopayukta eva prsthkH| seta'mityAdi nigmn| __ mUM.(310 vartate) se kiMtaM vasahidiDhateNaM?, 2 se jahAnAmae keI kaMci purisaMvaejjAkahiM bhavaM vasasi?, taM avisuddho negamo bhaNai-loge vasAmi, loge tivihe pannatte, taMjahAuDDaloe aholoe tirialoe, tesu savvesu bhavaM vasasi?, visuddho negamo bhaNai-tirialoe vasAmi, tirialoe jaMbuddIvAiA saMyabhUramaNapajjavasAnA asaMkhijjA dIvasamuddA pannattA, Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM tesu savvesu bhavaM vasasi ?, visuddhatarAo negamo bhaNai jaMbuddIve vasAmi, jaMbuddIve dasa khettA pannattA, taMjahA- bharahe eravae hemavae erannavae harivasse rammagavasse devakurU uttarakurU puvvavidehe avaravidehe, tesu savvesu bhavaM vasasi ?, visuddhatarAo negamo bhai-bharahe vAse vasAmi, bharahe vAse duvihe patrattaM, taMjahA dAhiNaDDUbhare uttaraDDUbharahe vasAmi dAhiNaDDUbharahe aNegAI gAmAgaraNagarakheDakabbamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAhasannivesAI, tesu savvesu bhavaM vasasi ?, visuddhatarAo negamo bhaipADaliputte vasAmi, pADaliputte anegAiM gihAI, tesu savvesu bhavaM vasasi ?, visu0 nega0 bhaNai-devadattassa ghare vasAmi, devadattassa ghare anegA koTTagA, tesu savvesu bhavaM vasasi ?, visu0 ne0 bhaNai gabbhaghare vasAmi, evaM visuddhassa negamassa vasamANo, evameva vavahArassavi, saMgahassa saMdhArasamArUDho vasai, ujjusuassa jesu AgAsapaesesu ogADho tesu vasai, tiNhaM saddanayANaM AyabhAve vasaI / se taM vasahidiTThiteNaM / vR.vasati:-nivAsastena dRSTAntena ucyate, tadyathAnAmakaH kazcitpuruSaH pATaliputrAdau vasantaM kaJcitpuruSaM vadetkva bhavAn vasati ?, tatrAvizuddhanaigamo bhaNati - avizuddhanaigamanagAmatAnusArI sannasau pratyuttaraM prayacchati - loke vasAmi, tannivAsakSetrasyApi caturdazarajjvAtmaka-lokAdanarthAntarastvAd, itthamapi ca vyavahAradaznAt, vizuddhanaigamastvativyAptiratvAdidamasaGgataM manyate, tatastiryaloke vasAmIti saMkSipyottaraM dadAti, vizuddhatarastvidamapyativyAptiniSThaM manyate tato jambUdvIpe vasAmIti saMkSiptataramAha, evaM bharatavarSadakSiNArddha bharatapATaliputradevadattagRhagarbhagRheSvapi bhAvanIyam, evaM 'visuddhassa negamassa vasamANo vasai' evamuttarottarabhedApekSayA vizuddhanaigamasya 'vasantreva vasati, nAnyathA, idamuktaM bhavati-yatra gRhAdau savardA nivAsitvenAsau vivakSitaH tatra tiSThanneva eSa tata vasatIti vyapadizyate, yadi punaH kAraNavazato'nyatra rathyAdau vartate tadA tatra vivakSite gRhAdau vasatIti na procyate, atiprasaGgAditi bhAvaH / 'evameve 'tyAdi, lokavyavahAraniSTho hi vyavahAranayo, loke ca naigamoktaprakArAH sarve'pi dRzyante iti bhAvaH, atha caramanaigamoktaprakAro loke necyate, kAraNato grAmAdau vartamAne'pi devadatte pATaliputre eSa vasatIti vyapadezadarzanAditi cet, naitadevaM, proSite devadatte ca iha vasati na veti kenacitpRSThe proSito'sau neha vasatItyasyApi lokavyavahArasya darzanAditi / 'saMgahasse' tyAdi, prAktanAt vizuddhatvAt saMgrahanayasya gRhAdau tiSThannapi saMstArakArUDha eva zayanakriyAvAn vasatItyucyate, idamuktaM bhavati-saMstArake'vasthAnA danyatra nivAsArtha eva na ghaTate, calanAdikriyAvattvAt, mArgAdipravRttavat, saMstArake ca vasato gRhAdau vasatIti vyapadezAyoga eva, atiprasaGgAt, tasmAt kvAsau vasatIti nivAsajijJAsAyAM saMstArake zayyAmAtrasvarUpe vasatItyetadevAsya matenocyate, nAnyadIti bhAvaH, sa ca nAnAdezAdigato'pyeka eva, saMgrahasya sAmAnyavAditvAditi / RjusUtrasya tu pUrvasmAdzuiddhatvAd yeSvAkAzapradezeSvavagADhasteSveva vasatItyucyate, na saMstArake, sarvasyApi vastuvRttyA nabhasyevAvagAhApa yeSu pradezeSu saMstArake varttate - saMstAra Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-310 439 keNaivAkrAntA vartante, tato yeSveva pradezaSusvayamavagADhasteSveva vasatItyucyate, saca vartamAnakAla evAsti, atiitaanaagtyovinssttaanutpnntvenaitnmte'sttvaaditi| trayANAM zabdanayAnAmAtbhAve-svasvarUpe sarvo'pi vasati, anyasyAnyatra vRttyayogAt, tathAhi-anyo'nyatra vartamAnaH kiM sarvAtmanA vartate dezAtmanA vA?, yadyAdyaH pakSastahi tatrApi deze anena varttitvayaM, tataH punarapi vikalpadvayaM-kiM sarvAtmanA vartate dezAtmanA deti?, sarvAtmapakSe dezino dezarUpatA''pattiH, dezAtmapakSe tu punastatrApi deze dezinA vartitavyaM, tataH punarapi tadeva vikalpadvayaM, tadeva dUSaNamityanavasthA, tasmAtsarvo'pi svasvabhAva eva nivasati, tatparityAgenAnyatra nivAse tatra niHsvabhAvatAprasaGgAdityalaM bhubhaassityaa| ... 'seta'mityAdi nigmnm| mU. (310 vartate) se kiM taM paesadiTThateNaM?, 2 negamo bhaNai-channaM paeso, taMjahAdhammapaesoadhammapaeso AgAsapaeso jIvapaeso khaMepaeso desapaeso, evaM vayaM negamaM saMgaho bhaNai-jaM bhaNasi-chaha paeso taM na bhavai-kamhA?, jamhA jo desapaeso so tasseva davvassa, jahA ko diTuMto?, dAseNa me kharo kIo dAso'vi me kharo'vi me, taMmA bhaNAhichaNhaMpaeso, bhaNAhi paMcaNhaM paeso, taMjahA-dhammapaeso adhammapaeso AgAsapaeso jIvapaeso khaMdhapaeso, evaM vayaMtaM saMgahaM vavahAro bhaNai-jaM bhaNasi-paMcaNhaM paeso, taM na bhavai, kamhA?, jaha jahAM paMcaNhaM godviANaM purisANaM kei davvajAe sAmanne bhavai, taMjahA-hiranne vA suvanne vA dhane vA dhanne vA, taM na te juttaM vattuM jahA paMcaNhaMpaeso, taMmA bhaNihi-paMcaNha paeso, bhaNAhi-paMcaviho paeso, taMjahA-dhammapaeso adhammapaeso AgAsapaeso jIvapaeso khaMdhapaeso, __ evaM vayaMtaM vavahAraM ujjusuo bhaNai-jaM bhaNasi-paMcaviho paeso, taM na bhavai, kamhA?, jai te paMcaviho paeso evaM te ekeko paeso paMcaviho evaM te panavIsativiho paeso bhavai, taM mA bhaNAhi-paMcaviho paeso, bhaNAhi-bhaiyavvo paeso-siadhammapaesosia adhammapaeso sia AgAsapaesosia jIvapaesosia khaMdhapaeso, __ evaM vayaMtaM ujjusuyaM saMpai saddanao bhaNai-jaMbhaNasi bhaiyavvo paeso, taM na bhaNai, kamhA?, jai bhaiavvo paeso evaM te dhammapaeso'visiadhammapaesosiaadhammapaesosiaAgAsapaesosia jIvapaesosiakhaMdhapaeso adhammapaeso'si siadhammapaeso jAva khaMdhapaeso, jIvapaeso'vi sia dhammapaeso jAva sia khaMdhapaeso, khaMdhapaeso'si sia dhammapaeso jAva siakhaMdhapaeso, evaM te aNavatthA bhavissai, taMmA bhaNAhi-bhaiyavvo paeso, bhaNAhidhamme paese, se paese dhamme, ahamme paese se paese ahamme, AgAse paese se paese AgAse, jIve paese se paese nojIve, khaMdhe paese se paese nokhaMdhe, evaM vayaMtaM saddanayaM samabhirUDho bhaNai jaM bhaNasi-dhamme paese se paese dhamme jAva jIve paese se paese nojIve khaMdhe paese se paese nokhaMdhea, taM na bhavai, kamhA?, itthaM khalu do samAsA bhavaMti, taMjahA. tatpurise a kammadhArae a, taM na najjai kayareNaM samAsenaM bhaNasi?, kiM tatpurisenaM kiM Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kammadhAraeNaM?, jai tatpuriseNaM bhaNasi to mA evaM bhaNAhi, aha kammadhAraeNaM bhaNasi to visesao bhaNAhi, dhamme ase paese ase paese dhamme ahamme ase paese ase paese ahamme AgAse ase paese a se paese AgAse jIve a se paese a se paese nojIve khaMdhe ase paese a se paese nokhaMdhe, evaM vayaMtaM samabhirUDhaM saMpai evaMbhUo bhaNai-jaM jaM bhaNasi taM taM savvaM kasiNaM paDiputraM niravasesaM egagahaNagahiyaM dese'vi me avatthU paese'vi me avtthuu| se taMpaesadiluteNaM se taM nyppmaanne| vR.prakRSTo dezaH pradezo-nivibhAgo bhAga ityarthaH, sa eva dRSTAntastenaanayamatAni cintyantetatra naigamo bhaNati-paNNAM pradezaH tadyathA-'dhammapaese'ityAdi, dharmazabdena dharmAstikAyo gRhyate, tasya pradezo dharmapradezaH, evamadharmAkAzajIvAstikAyeSvapi yojyaM, skandhaH-pudgaladravyanicayastasya pradeza: skandhapradezaH, dezaH-eSAmeva paJcAnAM dharmAstikAyAdravyANAM pradezadvayAdinirvRtto'vayavastasya pradezo dezapradezaH, ayaM ca pradezasAmAnyAvyabhicArAt SaNNAM pradeza ityuktaM, vizeSavivakSAyAM tu SaT prdeshaaH| evaM vadantaM naigamaM tato nipuNatara: saMgraho bhaNati-yadbhaNasiSaNNAM pradeza iti, tanna bhavatitantra yujyate, kasmAt ?, yasmAd yo dezapradeza iti SaSThe sthAne bhavatA pratipAditaM, tadasaGgatameva, yato dharmAstikAyAdidravyasya sambandhI yo dezastasya yaH pradezaH sa vastuvRttyA tasyaiva dravyasya yatsambandhI dezo vivakSyate, dravyAvyatiktisya dezasya yaH pradeza: sa dravyasyaiva bhavati, yathA ko'tra dRSTAnta ityAha___ 'dAseNe'tyAdi, loke'pyevaM vyavahRtirdazyate, yathA kazcidAha-madIyadAsena kharaH krItaH, tatra dAso'pi madIyaH kharo'pi madIyaH, dAsasya madIyatvAt, tatkrItaH, kharo'pi madIya ityarthaH, evamihApi dezasya dravyasambandhitvAttatpradezo'pi dravyasambandhyeveti bhAvaH, tasmAnmA bhaNaSaNNAM pradezaH, api tvevaM bhaNapaJcAnAM pradeza iti, tvaduktaSaSThapradezasyaivAghaTanAdityarthaH, tadeva darzayati-tadyathA-dharmapradeza ityAdi, etAni ca paJca dravyANi tatpradezAzcetyevamapyavizuddhasaMgraha eva manyate, avAntaradravye sAmAnyadyabhyupagamAt, vizuddhastu dravyabAhulyaM praddezakalpanAM ca necchatyeva, sarvasyaiva vastusAmAnyakroDIkRtatvenaikatvAdityalaM prsnggen| __ prakRtamucyate-evaM vadantaM saMgrahaM tato'pi nipuNo vyavahAro bhaNati-yadbhaNasi paJcAnAM pradeza iti, tana bhavati-na yujyate, kasmAd ?, yadi yathA paJcAnAM goSThikAnAM kiJcid dravyaM sAmAnyam-ekaM bhavati, tadyathA-hiraNyaM vetyAdi, evaM yadi pradezo'pi syAttato yujyate vaktuMpaJcAnAM pradeza iti, idamuktaM bhavati-yathA keSAJcitpaJcAnAM puruSANAM sAdhAraNaM kiJciddhiraNyAdi bhavati, evaM paJcAnAmapi dharmAstikAyAdidravyANAM yadyekaH kazcitsAdhAraNaH pradezaH syAttadeyaM vAcoyuktirghaTeta, na caitadasti, pratidravyaM pradezabhedAt, tasmAnmAbhaNa paJcAnAM pradezaH, api tu bhaNa-paJcavidhaH-paJcaprakAra: pradeza: dravyalakSaNasyAzrayasya paJcavidhatvAditi bhAvaH, tadevAha 'dharmapradeza' ityaadi| evaM vadantaM vyavahAramRjusUtro bhaNati-yadbhaNasi paJcavidhaH pradezaH, tanna bhavati, kasmAd ?, yasmAdyadi te paJcavidhaH pradeza evamekaiko dharmAstikAyAdipradezaH paJcavidhaH prAptaH, zabdAdatra ___ Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 310 441 vastuvyavasthA, zabdAccaivameva pratItirbhavati, evaM ca sati paJcaviMzatividhaH pradezaH prApnoti, tasmAnmA bhaNa- paJcavidhaH pradeza: kintvevaM bhaNa-bhAjya: pradezaH syAddharmasyetyAdi, idamuktaM bhavati-bhAjyo-vikalpanIyo vibhajanIyaH pradezaH, kiyadbhirvibhAgaiH ? - syAddharmapradeza ityAdi paJcabhi:, tatazca paJcabheda eva pradezaH siddhyati, sa ca yathAsvamAtmIyAtmIya evAsti na parakIyaH, tasyArthakriyA'sAdhakatvAt, prastutanayamatenAsattvAditi / evaM bhaNantamRjusUtraM sAmprataM zabdanayo bhaNati - yadbhaNasi - bhAjyaH pradezaH, tatra bhavati, kuto ?, yato yadi bhAjya: pradezaH, evaM te dharmAstikAyapradezo'pi kadAcidadharmAstikAyAdipradezaH syAd, adharmAstikAya pradezo'pi kadAciddharmAstikAyAdipradezaH syAd itthamapi bhajanAyA anivAritatvAd, yathA eko'pi devadattaH kadAcidrAjJo bhRtyaH kadAcidamAtyAderitiM, evamAkAzAstikAyAdipradeze'pi vAcyaM, tadevaM naiyatvAbhAvAttavApyanavasthA prasajyeteti, tanmaivaM bhaNa-bhAjyaH pradezaH, api tu itthaM bhaNa-' 'dhamme parase (se paese dhamme) ' ityAdi, idamuktaM bhavati-dharma: pradeza iti-dharmAtmakaH, pradeza ityarthaH, atrAha - nanvayaM pradezAH sakaladharmAstikAyAyadavyatiriktaH san dharmAtmaka ityucyate AhosvittadekadezamAvyatiriktaH san yathA sakalajIvAstikAyaikadezaikajIvadravyAvyatiriktaH san tatpradezo jIvAtmaka iti vyapadizyata ityAha--' se pase dhamme'ti'tti sa pradezo dharmaH sakaladharmAstikAyAdravyatirikta ityarthaH, vAstikAye hi parasparaM bhinnAnyevAnantAni jIvadravyANi bhavanti, ato ya ekajIvadravyasya pradezaH sa ni:zeSajIvAstimAyaidezavRttireva san jIvAtmaka ityucyate, atra tu dharmAstikAya ekameva dravyaM tataH sakaladharmAstikAyAvyatirikta eva sanattpradezo dharmAtmaka ucyata iti bhAvaH / " adharmAkAzAstikAyayorapyekaikadravyatvAdevameva bhAvanIyaM / jIvAstikAye tu 'jIva paese se nojIve 'tti jIva: pradeza iti - jIvAstikAyAtmakaH pradeza ityarthaH, sa ca pradezo nojIvaH, nozabdasyeha dezavacanatvAt sakalajIvAstikAyaikadezavRttirityarthaH, yo hyekajIvadravyAtmakaH pradeza: sa kathamanantajIvadravyAtmake samastajIvAstikAye varteta iti bhAvaH, evaM skandhAtmakaH pradezo noskandhaH, skandhadavyANAmanantatvAdekadezavartirityarthaH / 9 evaM vadantaM zabdanayaM nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH, sa prAha-yadbhaNasi - dharmaH pradezaH sa pradeza dharma ityAdi, tanna bhavati na yujyate, kasmAdityAha - iha khalu dvau samAsau bhavataH, tadyathA-tatpuruSaH karmadhArayazca, idamuktaM bhavati-'dhamme parase se paese dhamme' ityukte samAsadvayArambhakavAkyadvayamatra saMbhAvyate, tathAhi yadi dharmazabdAt saptamIyaM tadA saptamItatpuruSasyArambhakamidaM vAkyaM, yathA vane hastItyAdi, atha prathamA tadA karmadhArayasya, yathA nIlamutpalamityAdi, nanu yadi vAkyadvayamevAtra saMbhAvyate tarhi kathaM dvau samAsau bhavata ityuktam ?, ucyate, samAsArambhakavAkyayoH samAsopacArAd, athavA aluksamAsavivakSayA samAsAvApyetau bhavato, yathA kaNThekAla ityAdItyadoSa:, yadi nAma dvau samAsAvatra bhavatastataH kimityAhatanna jJAyate katareNa samAsena bhaNasi ?, kiM tatpuruSeNa karmadhArayeNa vA ?, yadi tatpuruSeNa bhaNasi, tanmaivaM bhaNa, doSasambhavAditi zeSaH, sa cAyaM doSo dharme pradeza iti bhedApattiH, yathA Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kuNDe badarANIti, na ca pradezadezinau bhedenopalabhyete, atha abhedepi saptamI dRzyate yathA ghaTe rUpamityAdi, yadyevamubhayatra darzanAt saMzayalakSaNo doSaH syAt, atha karmadhArayeNa bhaNasi, tato vizeSeNa bhaNa 'dhamme a se paese ya se'tti, dharmazca sa pradezazca sa iti samAnAdhikaraNa: karmadhAraNaH, evaM ca saptamyAzaGkAbhAvato na tatpuruSasambhava iti bhaavH|| . Aha-nanvayaM pradezaH samastAdapi dharmAstikAyAdravyatiriktaH san samAnAdhikaraNatayA nirdizyate? uta tadekadezavRttiH san? yathA jIvAstikAAyaikadezavRttirjIvapradeza ityAzaMkyAha'se paese dhamme'tti saca pradezaH sakaladharmAstikAyadavyatirikto na punastadezadekavRttirityarthaH, zeSabhAvanA pUrvavat, 'se paese nojIve se paese nokhaMdhe'ityatrApi puurvvdevaarthkthnm| __ evaM vadantaM samabhirUDhaMsAmpratamevabhUto bhaNati-yadyaddharmAstikAyAdikaM vastu bhaNasi tattatsarvaM samastaM kRtsnaM dezapradezakalpanArahitaM pratipUrNam-AtmasvarUpeNAvikalaM niravazeSaMtadevaikatvAniravayavamekagrahaNagRhItam ekAbhidhAnAbhidheyaM na nAnAbhidhAnabhidheyaM, tAni hyekasmiArthe'sau necchati, abhidhAnabhede vastubhedAbhyupagamAt, tadevaMbhUtaM taddharmAstikAyAdikaM vastu bhaNa, na tu pradezAdirUpatayA, yato dezapradezau mamAvastubhUtau, akhaNDasyaiva vastunaH sattvenopayogAt, tathAhi-pradezapradezinorbhedo vA syAdabhedo vA?, yadi prathamaH pakSastarhi bhedenopalabdhiprasaGgo, na ca tathopalabdhirasti, athAbhedastahi dharmapradezazabdayoH paryAyataiva prAptA, ekArthaviSayatvAt, na ca paryAyazabdayoryugapaduccAraNaM yujyate, ekenaiva tadarthapratipAdane dvitIyasya vaiyarthyAt, tasmAdekAbhidhAnAbhidheyaM pripuurnnmekmevvstviti| tadevamete nijanijArthasatyatApratipAdanaparA vipratipadyante nayAH, ete ca parasparaM nirapekSayA durnayAH, saugatAdisamayavat, parasparasApekSastu sunayAH, taizca parasparasApekSaiH samuditaireva sampUrNaM bhavati, naikaikAvasthAyAm, uktaM ca stutikAreNa "udadhAviva, sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRssttyH| na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pavibhaktAsu saritsvivodadhiH // " ete ca nayA jJAnarUpAstato jIvaguNatvena yadyapi guNapramANe'ntarbhavanti tathApi pratyakSAdipramANebhyo nayarUpatAmAtreNa pRthak prasiddhatvAdbahuvicAraviSayatvAjjinAgame pratisthAnamupayogitvAcca jIvaguNapramANAtpRthaguktAH / tadetatpradezadRSTAnteneti nigmnm| prasthakAdidRSTAntatrayeNa ca nayapramANaM pratipAdyopasaMharati-tadetannapramANamiti / anena ca dRSTAntatrayeNa digmAtradarzanameva kRtaM, yAvatA yatkimapi jIvAdi vastvasti tatra sarvatra nayavicAra: pravartate ityalaM bhujlpiteneti| itaH kramaprAptaM saGkhayApramANaM vivarISurAha mU.(311) se kiM taM saMkhappamANe?, 2 aTThavihe pannatte, taMjahA-nAmasaMkhA ThavaNasaMkhA davvasaMkhA ovammasaMkhA parimANasaMkhA jAnanAsaMkhA gaNanAsaMkhA bhAvasaMkhA / se kiM taM nAmasaMkhA?, 2 jassaNaM jIvassa vA jAvase taM nAmasaMkhA / sekiMtaMThavaNasaMkhA?, 2 jaNNaM kaTThakamme vA potthakamme vA jAva se taMThavaNasaMkhA / nAmaThavaNANaM ko paiviseso?, nAma (pAeNa) AvakahiyaM ThevaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vA hojjaa| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-311 443 sekiMtaMdavvasaMkhA, 2 vihA pannattA, taMjahA-Agamao ya noAgamao ya, jAva se ki taM jANayasarIrabhaviasarIravairittA davvasaMkhA?, 2tivihA pannattA, taMjahA-egabhavie baddhAue abhimuhanAmagotte a| egabhavie NaM bhaMte ! egabhavietti kAlao kevacciraM hoi ?, jahanneNaM aMtomuhuttaM ukko seNaM puvvakoDI, baddhAue NaM bhaMte ! baddhAuetti kAlao kevacciraM hoi ?, jahaneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvakoDItibhAgaM, abhimuhanAmagoeNaM bhaMte! abhimuhanAmagoetti kAlao kevacciraM hoi?, jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNtomuttN| idAni ko nao kaM saMkhaM icchai-tattha negamasaMgahavavAhAra tivihaM saMkhaM itchaMti, taMjahAegabhaviaMbaddhAuaM abhimuhanAmagottaM ca, ujjusuo duvihaM saMkhaM icchai, taMjahA-baddhAuaM ca abhimuhanAmagottaMca, tini saddanayA abhimuhanAmagotaM saMkhaM icchati, se taM jANayasarIrabhaviasarIravairittA dvvsNkhaa| se taM noAgamao davvasaMkhA, se taM dvvsNkhaa| vR.saGkhyAnaM saGkhyA saMkhyAyate'nayeti vA saGkhyA, saiva pramANaM saMkhyApramANam, ihaca saMkhyAzabdena saMkhyAzaMkhyorddhayorapi grahaNaM dRSTavyaM, prAkRtamadhikRtya samAnazabdAbhidheyatvAt, gozabdena pazubhUmyAdivat, uktaM ca "gozabdaH pazubhUmyaMzuvAgdigarthaprayogavAn / mandaprayoge dRSTavyambuvajrasvargAbhidhAyakaH / / " evamihApi saMkhA itiyAprakRtauktau saMkhyA zaMkhAzca pratIyante, tato dvayasyApi grahaNam / evaM ca nAmasthApanAdravyAdivicAre'pi prakrAnte saMkhyA zaGkhA vA yatra ghaTante tattatra prastAvajJena svayameva yojymiti| ___ 'se kiM taM nAmasaMkhe'tyAdi, sarvaM pUrvAmihitanAmAvazyakAdivicArAnusArataH svayameva bhAvanIyaM yAvat 'jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvasaMkhe tiviheta pannatte' ityAdi, iha yo jIvo mRtvA'nantarabhave zaMkheSu utpatsyate te teSvabaddhAyuSko'pi janmadinAdArabhya ekabhavikaH sazaMkha ucyate, yatra bhave vartate sa evaiko bhavaH zaMkheSatpatterantare'stItikRtvA, evaM zaGkhaprAyogyaM baddhamAyuSkaM yena sa baddhAyuSkaH, zaGkhabhavaprAptAnAM jantUnAM ye avazyamudayabhAgacchataste dvIndriyajAtyAdinIcairgotrAkhye abhimukhe jaghanyataH samayenotkRSTato'ntarmuhUrtamAtreNaiva vyavadhAnAt udayAbhimukhaprApte nAmagotre karmaNI yasya so'bhimukhanAmagotraH, tadeSa trividho'pi bhAvazaGkhatAkAraNatvAt jJazarIrabhavyazarIvyatirikto dravyazaGkha ucyate, yadyevaM dvibhavikatribhavikacaturbhavikAdirapi kasmAnnetthaM vyapadizyata iti cait, naivaM, tasyAtivyavahitatvena bhAvakAraNatayA'nabhyupagamAt, tatkAraNasyaiva dravyatvAda, idAnIM trividhamapi zaGkha kAlataH krameNa nirUpayannAha 'egabhavie NaM bhaMte !' ityAdi, ekabhavikaH zaGkho bhadanta ! ekabhavika iti vyapadezena kAlataH kiyacciraM bhavatIti, atrottaraM-'jahaNNeNa' mityAdi, idamuktaM bhavati-pRthivyAdyanyarabhave'ntarmuhUrta jIvitvA yo'nantaraM zoSUtpadyate so'ntarmuhUrtamekabhavikaH zaGkho bhavati, yastu matsyAdyanyatamabhave pUrvakoTIM jIvitvaitaiSUtpadyate tasya pUrvakoTirekabhavikatve labhyate, atra cAntarmuhUrtAdapi hInaM jantUnAmAyureva nAstIti jaghanyapade'ntarmuhUrtagrahaNaM, yastu pUrvakoTyadhikASyuka: so'saGkhyAtavarSAyuSkatvAddeveSvevotpadyate na zaGkeSvityutkRSTapade pUrvakoTyupAdAnam, Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM AyurbandhaM ca prANino'nubhUyamAnAyuSo jaghanyato'pyantarmuhUrte zeSa eva kurvantyutkRSTatastu pUrvakoTitribhAga eva na parata iti baddhAyuSkasya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkRSTataH pUrvakoTItribhAga uktaH AbhimukhyaM tvAsannatAyAM satyAmupapadyate ato'bhimukhanAmagotrasya jaghanyataH samaya utkRSTatastvantarmuhUrta kAla uktaH, yathoktakAlAt paratastrayo'pi bhAvazaGkhatAM pratipadyanta iti bhAvaH / ___ idAnI naigamAdinayAnAM madhye ko nayo yathoktatrivizaGkhasya madhye ka zaGkhamicchatIti vicAryate-tatra naigamasaMgrahavyavahArA: sthUladRSTitvAtrividhamapizaGkhamicchanti, dRzyate histhUladRzAM kAraNe kAryopacAraM kRtvA itthaM vyapadezavRttiH, yathA rAjyArhakumAre rAjazabdasya ghRtaprakSepayogye ghaTe ghRtaghaTazabdasyetyAdi, RjusUtra ebhyo vizuddhatvAdAdyasyAtivyavahitatvenAtiprasaGgabhayAdvividhamevecchati, zabdAdayastu vizuddhataratvAd dvitIyamapyativyavahitaM manyante, ato'tiprasaGganivRttyarthamekaM crmmevecchnti| 'se ta'mityAdi nigmnm| mU.(311) se kitaM ovammasaMkhA?, 2 caubvihA pannattA, taMjahA-asthi saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai, atthi saMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai, atthi asaMtayaM saMtaeNaM uvamijjai, atthi asaMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai, tattha saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai, jahA saMtA arihaMtA saMtaehiM puravarehiM saMtaehi kavADehiM saMtaehiM vacchehiM uvamijjai, taMjahAmU. (312) puravarakakavADavacchA phalihabhuA dNduhitthnniaghosaa| sirivacchaMkiavacchA savve'pi jinaacuvviisN| mU.(313) saMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai, jahA saMtAI neraiatirikkhajoNiamanussadevANaM AuAI asaMtaehiM paliovamasAgarovamehiM uvamijjati, asaMtayaM saMtaeNaM u0 taM0 - ... mU. (314) parijUriaperaMtaM calaMtabiMTe pddtnicchiirN| pattaM va vasanapattaM kAlappattaM bhaNai gaahN| mU.(315) jaha tumbhe taha amhe tumhe'vi a hohihA jahA amhe| appAhei paDataM paMDuapattaM kislyaannN|| mU.(316) navi atthi navI a hohI ullAvo kislpNddupttaannN| uvamA khalu esa kayA bhviajnvibohaanntttthaae| mU.(317) asaMtayaM asataehiM uvamijjai, jahA kharavisANaM tahA ssvisaannN| se taM ovmmsNkhaa| vR. saGkhyAnaM saGkhyA-paricchedo vastunirNaya ityarthaH, aupamyena upamApradhAnA vA saGkhyA aupamyasaGkhyA iyaM copamAnopameyayoH ida sattvAmasattvAbhyAM caturdA, tadyathA-'saMtayaM saMtaeNa'mityAdi, tatra prathamabhaGge tIrthakarAderupameyasya kapATadinA upamAnena svarUpa saMkhyAyate-nizcIyate ityaupamyasaMkhyAtvaM bhAvanIyaM, yasya tIrthakarA: svarUpato nizcitA bhavanti tasya puravarakapATopamavakSaso-nagaraparighopamabAhavaste bhavantItyAdhupamayA tatsvarUpanizcayasyehotpAdyanatvAditi bhaavH| dvitIyabhaGgepalyopamasAgaropamANAM yojanapramApalyAvAlAgrAdikalpanAmAtreNa prarUpitattvAdasattvamavaseyam, upamAnatA caiSAmetanmahAnArakAdyAyurmahattvasAdhanAditi, tRtIyabhaGge parijUriyaperaMta' mityAdi gAthA, tatra vasantasamaye parijIrNaparyantaM svaparipAkata eva pracaladvantaM Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 mUlaM-317 vRkSAtpatadbhrazyatpatraM gAthAM bhaNatIti sambandhaH, pariNatatvAdeva ni:kSIraM vRkSavioyagAditvalakSaNaM vyasanaM prApta kaalpraapt-vinaashkaalpraaptmiti| ___ tAmeva gAthAmAha-'jaha tubbhe'ityAdi, vRkSAtpatatA kenaciJjiIrNapatreNa kizalayAnAzrityoktaM, kiM tad?, ucyate-zRNuta bho udgacchatkomalapatravizeSarUpANi kizalayAnyavahitAni bhUtvA, vRkSAtpatat mallakSaNaM pANDupatraM yuSmAkaM 'appAhei' iti kathayati, kiM tadityAha-'jaha tubbhe taha amhe'tti, yathA puSpadabhinavasnigdhakAntIni kamanIyakAminIkaratalasparzalakSmIkAni sakalajanamanonetrAnandadAyIni sAmprataM bhavanti dRzyante tathA vayamapi pUrvamAstemi kriyAdhyAhAraH, yathA ca parijIrNaparyantAdisvarUpANi sAmprataM vayaM vartemahi yUyamapi nizcitaM kAlena tathA bhaviSyatha iti na kAcit svasamRddhau garvavuddhiH parAsamRddhau tu helAmatividheyA, anityatvAtsalakasamRddhisambandhAnAmiti bhAvaH / nanvalaukikamidaM yatpatrANi parasparaM jalpanti, satyamityAha__ 'navi atthi' gAhA sugamA, navaraM vRkSapatrasamRddhayasamRddhizravaNato'nityatAvagamena bhavyAnAM sAMsArIkasamRddhiSu nirvedo yathA syAdityasadbhUto'pi patrANAmihAlApa ukta iti bhAvaH, tadevaM 'jaha tubbhe taha amhe' ityatra kizalayapatrAvasthayA pANDupatrAvasthA upamIyate, evaM copamAnabhUtakizalayapatrAvasthA tatkAlabhAvitvAtsatI pANDupatrANAM tUpameyabhUtA sA'vasthA bhUtapUrvatvAdasatI, 'tubbheviya hohihA' ityAdau tu pANDupatrAvasthA kizalayapatrAvasthA upamIyate, tatrApyupamAnabhUtA pANDupatrAvasthA tatkAlayogitvAtsatI kizalayadalAnAM tUpameyabhUtA sA bhaviSyatkAlayogitvAdasatI, ato'satsatA upamIyata tRtIyabhaGgaviSayatA saMgacchate, sudhiyA tu yadi ghaTate tadA'nyathA'pi sA vaacyeti|| ___ caturthabhaGge asaMtayaM asaMtaeNe'tyAdi, yathA kharaviSANamabhAvarUpaM pratItaM tathA zazaviSANamapyabhAvarUpaM nizcetavyaM, yathA vA zazaviSAmabhAvarUpaMnizcitamitthamitaradapijJAtavyamiti bhAvaH, evaM copamAnopameyayorasattvaM sphttmeveti| mU.(317 vartate) se kiM parimANasaMkhA?, 2 duvihA pannattA, taM0-kAliasuyaparimANasaMkhA diTThivAyasuaparimANasaMkhA y| se kiM taM kAliasuaparimANasaMkhA ?, 2 anegavihA panattA, taMjahA-pajjavasaMkhA akkharasaMkhAsaMghAyasaMkhA payasaMkhA pAyasaMkhA gAhAsaMkhA silogasaMkhA veDhasaMkhA nijjuttisaMkhA anuogadArasaMkhA uddesagasaMkhA ajjhayaNasaMkhA suakhaMdhasaMkhA aMgasaMkhA, se taM kAliasuaparimANasaMkhA / se kiM taM diTThivAyasuaparimANasaMkhA?, 2 anegavIhA pannattA, taMjahA-pajjavasaMkhA jAva anuogadArasaMkhA pAhuDasaMkhA pAhuDiAsaMkhA pAhuDapAhuDiAsaMkhA vatthusaMkhA, se taM diTThivAyasuaparimANasaMkhA se taM jANaNAsaMkhA, 2 jo jaM jANai taMjahA-sadaM sadio gaNiyaM gaNio nimittaM nemittio kAlaM kAlanANI vejjayaM vejjo, se taM jaannnnaasNkhaa|| vR. saMkhyAyate anayeti saGkhyA, parimANaM paryavAdi tadrUpA saMkhyA parimANasaMkhyA, sA ca kAlikazrutadRSTivAdaviSayatvena dvividhA, tatra kAlikazrutaparimANasaGkhyAyAM paryavasaGkhyA ityAdi, paryavAdirUpeNa-pariNAmavizeSa kAlikazrutaM saMkhyAgata iti bhAvaH, tatra paryavAH paryAyA dharmA itiyAvat tadrUpA saGkhyA paryavasaGkhyA, sA ca kAlikazrute anantAyAtmikA dRSTavyA, ekaika ___ Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM syApyakArAdyakSarasya tadabhidheyasya ca jIvAdivastunaH pratyekamanantaparyAyatvAt, evamanyatrASi bhAvanA kAryA, navaraM saGkhyeyAnyakArAdyakSarANi, dvAdyakSarasaMyogarUpAH saGkhyeyAH saGghAtAH suptiGantAni samayaprasiddhAni vA saMkhyeyAni padAni, gAthAdicaturthAzarUpAH saGkhyeyAH pAdAH saGkhyeyA gAthAH, saMkhyeyAzca zlokAH pratItAH, evaM chandovizaSarUpA: saMkhyeyA veSTakAH, nikSepaniryu ktyu - podghAtaniryuktisUtrasparzaka niyuktilakSaNA trividhA niryuktiH, vyAkhyopAyabhUtAni satpada-prarUpaNatAdInyupakramAdIni vA saGkhyeyAnyanuyogadvArANi, saGkhyeyA uddezAH, saGkhyeyAnya-dhyayanAni, saGkhyeyAH zrutaskandhAH, saGkhyeyAnyaGgAni, eSA kAlikazrutaparimANasaGkhyA, evaM dRSTivAde'pi bhAvanA kAryA, navaraM prAbhRtAdayaH pUrvAntargatAH zrutAdhikAravizeSA: / 'seta 'mityAdi nigamandvayam / 446 'se kiM taM jANaNAsaMkhA' ityAdi, 'jANaNA' jJAnaM saMkhyAyate-nizcIyate vastvanayeti saGkhyA, jJAnarUpA saGkhyA jJAnasaGkhyA, kA punariyam ?, ucyate, yo devadattAdiryacchabdAdikaM jAnAti sa taJjAnAti, tacca jAnannasAvabhedopacAd jJAnasaGkhyeyatyupaskAraH, zeSaM pAThasiddham / mU. (317 vartate ) se kiM taM gaNanAsaMkhA ?, 2 ekko gaNanaM na uvei, duppabhii saMkhA, taM jahA- saMkhejjae asaMkhejjae anaMtae / se kiM taM saMkhejjae ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- jahannae ukkosee ajahannamanukkosae / se kiM taM asaMkhejjae ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA - parittAsaMkhejjae juttAsaMkhejjae asaMkhejjAsaMkhejjae / se kiM taM parittAsaMkhejjae ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- jahannae ukkosae ajahannamanukosae / se kiM taM juttAsaMkhejjai ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- jahannae ukkosae ajahannamanukkosae / se kiM taM asaMkhejjAsaMkhejjae ?, 2 tivihe pannatte- taMjahA- jahannae ukkosae ajahannamanukkosae / se kiM taM anaMtae ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- parittAnaMtae juttAnaMtae anaMttAnaMtae / se kiM taM parittAnaMtae ?, 2 ti0 pa0, taM0 - jahannae ukkosae ajahannamanukkosa / se kiM taM juttAnaMtae ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- jahannae ukkosae ajannama0 / se kiM taM anaMtAnaMtara ?, 2 duvihe pannatte, taMjahA- jahannae ajahannamanukkosae / jahannayaM saMkhejjayaM kevaiaM hoi ?, dorUvayaM, tenaM paraM ajahannamanukkosayAI ThANAI jAva ukkoseyaM saMkhejjayaM na pAvai / vR. etAvanta ete iti saMkhyAnaM gaNanasaMkhyA, tatra 'ego gaNanaM na uvei' ekastAvadgaNanaMsaGkhyAM nopaiti, yata ekasmin ghaTAdau dRSTe ghaTayadi vastvidaM tiSThatItyevameva prAya: patItirutpadyate naikasaGkhyAviSayatvena athavA AdAnasamarpaNAdivyavahArakAle ekaM vastu prAyo na kazcidgaNayatyato'saMvyavahAryatvAdalpatvAdvA naiko gaNanasaGkhyAmavatarati, tasmAdddviprabhRtireva gaNanasaGkhyA, sA ca saGkhyeyakAdibhedabhinnA, tadyathA-saGkhyeyakamasaGkhyeyakamanantakaM, tatra saMkhyeyakaM jaghanyAdibhedAt trividham, asaMkhyeyakaM taM parItAsaMkhyeyakaM yuktAsaMkhyeyakaM, asaGkhyeyAsaGkhyeyakaM, punarekaikaM jaghanyAdibhedAtrividhamiti sarvamapi navavidham, anantakamapi parItAnantakaM yuktAnantakaM anantAnantakam, atrAdyAnantabhedadvaye jaghanyAdibhedAt pratyekaM traividhyam, anantAnantakaM Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-317 447 tu jaghanyamajaghanyotkRSTameva saMbhavatIti, utkRSTAnantAntakasya kvApyasambhavAditi sarvamapIdamaSTavidhaM, tadevaM saMkSepata: saMkhyeyakAdibhedaprarUpaNAmAtraM kRtvA vistarataH tatsvarUpanirUpaNArthamAha'jahannayaM saMkheJjayaM kevAiya'mityAdi, atra jaghanyaM saMkhyeyakaM dvau, tataH paraM tricaturAdikaM sarvamapyajaghanyotkRSTaM yAvadutkRSTaM na praapnoti| mU.(317 vartate) ukkosayaM saMkhejjayaM kevaiaMhoi?, ukkosayassa saMkhejjayassa parUvaNaM karissAmi-se jahAnAmae palle siA egaMjoyaNasayasahassaMAyAmavikkhaMbheNaM tini joyaNasayasahassAiM solasa sahassAiM doni a sattAvIse joyaNasae tini a kose aTThAvIsaM ca dhanusayaM terasa rA aMgulAI addhaM aMgulaM ca kiMcivisesAhiaMparikkheveNaM gatrataM, se NaM palle siddhatthayANaM bharie, tao NaM tehiM siddhatthaehiM dIvasamuddANaM uddhAro gheppai, ego dIve ego samudde evaM pakkhippamAneNaM 2 jAvaiA dIvasamuddA tehiM siddhatthaehi apphunnA esa NaM evaie khette palle(AiTThA) paDhamA salAgA, evaiANaM salAgANaM asaMlappA logA bhariA tahAvi ukkoseyaM saMkhejjayaM na pAvai, jahA ko dilito?, se jahAnAmae maMce siA AmalagANaM bharie tattha ege Amalae pakkhitte so'vi mAte ane'vi pakkhitte se'vi mAte anne'vi pakkhitte se'vi mAte evaM pakkhippamANeNaM 2 hohI se'vi Amalae jaMsi pakkhitte se maMcae bharijjihii je tattha Amalae na maahii| vR.tatra kiyatpunarutkRSTaM saGkhyeyakaM bhavatIti vineyena pRSTe vistareNa tasya prarUpayiSyamANatvAditthamAha-utkRSTasya saGkhyeyakasya prarUpaNAM kariSyAmi, tadevAha-tadyathA nAma kazcitpalmaH syAt, kiyanmAna ityAha-AyAmAviSkambhAbhyAM yojanazatasahasraM, paridhinA tu "parihI tilakkha solasa sahassa do ya saya sttviis'hiyaa| kosatiya aTThavIsaM, dhanusaya teraMgula'ddhahiyaM / / " iti gAthApratipAditamAno, jambUdvIpapramANa iti bhAvaH / ayaM cAdhastAdyojanasahasramavagADo dRSTavyaH, ratnaprabhApRthivyA ratnakANDaM mittvA vajrakANDe pratiSThita ityarthaH, sa caivaMpramANaH palyo jambUdvIpavedikAta upari saprazikha: siddhArthAnAM-sarSapAnAM bhriyate, 'tao naM tehi mityAdi, idamuktaM bhavati-te sarSapA asatkalpanayA devAdinA samutkSipya eko dvIpe eka: samudre ityevaM sarve'pi prakSipyante, yatra ca dvIpe samudre vA te itthaM prakSipyamANA niSThAM yAnti tatparyavasAno jambUdvIpAdiranavasthitapalyaH kalpyate, ata evAha_ 'esaNaM evaie khette palle'tti, yAvanto dvIpasamudrAstaiH sarSapaiH 'apphuNNa'tti vyAptA ityarthaH, etadetAvatpramANaM kSetramanavasthitapalyaH, sarSapabhRto buddhyA parikalpyata ityarthaH, tataH kimityAha-'paDhamA salAga'tti tataH zalAkApalye prathamazalAkA-ekaH sarSapaH prakSipyata ityarthaH, 'evaiyANaM salAgANaM asalappA logA bhariya'tti lokyante-kevalinA dRzyanta iti lokAvyAkhyAnAdi vakSyamANA: zalAkApalyarUpA gRhyante, te caikadazazatasahasralakSakoTi-prakAreNa saMlapitumazakyA asaMlapapyayAH, atibahavA ityarthaH, yathoktazalAkAnAmasatkalpanayA bhRtAHpUritAstathApyutkRSTa saGkhayeyakaM na prApnoti, AkaNThapUritA api hi lokarUDhayA bhRtA ucyante, na caitAvataivotkRSTaM saGghayeyakaM saMpadyate, kintu yadA saprazikhatayA tathA te bhriyante yathA naiko'pi Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM sarSapastatrAparo mAti tadA tadbhavatIti bhAvaH, nanu saprazikhatayA sarvathA abhRtamapi loke ki bhRtamRcyate?, satyaM, procyata eva, tathA cAtrArthe dRSTAntaM didarzayiSurAha yathA ko'tra dRSTAntaH?, iti ziSyeNa pRSTe satyuttaramAha-tadyathA nAma kazcinmaJcaH syAt, sa cAmalakAnAM bhRta iti zikhAmantareNApi lokena vyapadizyate, atha ca tatraikamAmalakaM prakSipta tanmAtamaparamapi prakSiptaM tadapi mAtamanyadapi prakSiptaM tadapi mAtamevamaparAparaiH prakSipyamANaiH bhaviSyati tadAmalakaM yenAsau maJco bhariSyati, yacca taduttarakAlaM tatra maJce na mAsyati, itthaM cAtrApyaparAparairyathoktazAlakArUpaiH prakSiptairyadA saMlipituzakyA-atibahavaH saprazikhA: palyA asatkalpanayA bhRtA bhavanti tadotkRSTaM saGkSayeyakaM bhavatItyadhyAhAro dRSTavya iti taavdkssraarthH| bhAvArthastvayaM-pUrvanidarzitasvarUpAdanasthitapalyAdapare'pijambUdvIpapramANA yojanasahasrAvagADhAstrayaH palyA buddhayA kalpyante, tatra prathamaH zalAkApalyo dvitIyaH pratizalAkApalyastRtIyo mahAzalAkApalyaH, tatrAnavasthitapalyo bhRtaH zalAkASalye ca prathamA zalAkA prakSipteti pUrvamAdarzitaM, tadanantaraM punarapyanavasthitapalyasarSapAH samutkSipyaiko dvIpe ekaH samudre ityevaM prakSipyante, taizca niSThitaiH zalAkApalye dvitIyA zalAkA prakSipyate, sarSapAzca prakSipyamANA yatra dvIpe samudrevA niSThitAstatparyavasAnaH pUrveNa saha bRhattaro'navasthitapalya: sarSapabhRtaH parikalpyate, ata evAyamanavasthitapalya ucyate, avasthitarUpAbhAvAt, punaH so'pyutkSipyaikaikasarSapakrameNa dvIpasamudreSu prakSipyate, zaMlAkApalye ca tRtIyA zalAkA prakSipyate, te ca sarSapAH prakSipyamANA yatra dvIpe samudre vA niSThitAstatparyavasAnaH pUrveNa saha bRhattamo'navasthitapalyaH sarSapabhRtaH parikalpyate, punaH so'pyutkSipya tenaiva krameNa dvIpasamudreSu prakSipyate, zalAkApalye ca caturthI zalAkA prakSipyate, ___ evaM yathottaraM vRddhasyAnavasthitapalya bharaNariktIkaraNakrameNa tAvadvAcyaM yAvadekaikazalAkAprakSepeNa zalAkApalyo bhriyate, aparAM zalAkAM na pratIcchati, tato'navasthitapalyo bhRto'pinotkSipyate, kintu zalAkApalya evodhriyate ayamapyanavasthitapalyAkrAntakSetrAtparata ekaikasarSapakrameNa dvIpasamudreSu prakSipyate, yadAca niSThito bhavati tadA pratizalAkApalyalakSaNe tRtIye palye prathama pratizalAkA prakSipyate, tato'navasthitapalyaH samutkSipya zalAkApalye niSThAsthAnAtparatastenaiva krameNa nikSipyate niSThite ca tasmin zalAkApalye zalAkA prakSipyate, itthaM punarapyanavasthitapalyapUraNarecanakrameNa zalAkApalyaH, zalAkAnAMbhriyate, tato'navasthitapalyayo tayoH zalAkApalya evotkSipya pUrvoktakrameNaiva nikSipyate, pratizalAkApalye ca dvitIyA pratizalAkA prakSipyate, tato'navasthitapalyaH samuddhatya zalAkApalyaniSThAsthAnAtparatastenaiva nyAyena prakSipyate, zalAkApalye cazalAkA prakSipte, evamanavasthitapalyasyotkSepaprakSepakrameNa zalAkApalyaH zalAkAnAM bharaNIyaH, zalAkApalyasya tUtkSepaprakSepavidhinA pratizalAkApalyaH pratizalAkAnAM pUraNIyo, yadA ca pratizalAkApalyaH zalAkApalyo'navasthitapalyazca trayo'pi bhRtA bhavanti tadA pratizalAkApalya evotkSipya dvIpasamudreSu tathaiva prakSipyate, niSThite ca tasmin mahAzalAkApalye prathamA zalAkA prakSipyate, tataH zalAkApalya utkSipya tathaiva prakSipyate, pratizalAkApalye ca pratizalAkA prakSipyate, tato'navasthitapalya utkSipya tathaiva Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 mUlaM-317 prakSipyate, zalAkApalye ca zalAkA prakSipyate, evamanavasthitapalyotkSepaprakSepakrameNa zalAkApalyo bharaNIyaH, zalAkApalyoddharaNavikiraNavidhinA pratizalAkApalyaH pUraNIyaH pratizalAkApalyotpATanAprakSepaNAbhyAM mahAzalAkApalyaH pUriyatavyo, yadA tu catvAro'pi paripUrNA bhavanti tadotkRSTaM saGkhayeyakaM rUpAdhikaM bhavati / iha yathokteSu caturSu palyeSu ye sarSapA ye cAnavasthitapalyazalAkApalyapratizalAkApalyotkSepaprakSepakrameNa dvIpasamudrA vyApatA evAvatsaGkhyamutkRSTasaGkhayeyakamekena sarSaparUpeNa samadhikaM saMpadyata iti bhAvaH / etAvadbhizca sarSaperasaMlapyA lokA:-zalAkApalyalakSaNA bhriyanta eveti sUtramavirodhena bhaavniiym| idaM ca tAvaTuSTakaM saGkhyeyakaM, jaghanyaM taM dvau, jaghanyotkRSTayozcAntarAle yAni saGkhyAsthAnAni tatsarvamajaghanyotkRSTam, Agame ca yatra kvacidavizeSitaM saGghayeyakagrahaNaM karoti tatra sarvatrAjaghanyotkRSTaM dRSTavyam, idaM cotkRSTaM saMkhyeyakamitthameva prarUpayituM zakyate, zIrSaprahelikAntarAzibhyo'tibahUnAM samatikrAntatvAt prkaaraantrennaakhyaatumshkytvaaditi| uktaM trividhaM saGkhayeyakam, atha navavidhamasaGkhyeyakaM prAguddiSTaM nirUpayitumAha mU.(317 vartate) evameva ukkosae saMkhejjae rUve jahannayaM parittAsaMkhejjayaM bhavai, tena paraM ajahannamanukkosayAiM ThANAiM jAva ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM na pAvai / __ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM ke vai hoi?, jahannAyaM parittAsaMkhejjayaM jahannayaM parittAsaMkhejamettANaM rAsINaM annamanabbhAso rUvUNo ukkosaM parittAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahannayaM juttAsaMkhejjayaM rUvUNaM ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM hoi| ___ jahannayaMjuttAsaMkhejjayaM kevaiaMhoi?, jahannayaparittAsaMkhejjayamettAnaMrAsINaM annamanabhAso paDiputro jahatrayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, ahavA ukkosae parittAsaMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahannayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, AvaliAve tattiA ceva, tena paraM ajahannamanukkosayAiM ThANAiM jAva ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM na pAvai / ukkoseyaM juttAsaMkhejjayaM kevaiaMhoi?, jahannaenajuttAsaMkhejjaeNaM AvaliA guNiA annamanabbhAso rUvUNo ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahannayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM rUvUNaM ukkoseyaM juttAsaMkhejjayaM hoi| jahannayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kevaiaM hoi?, jahannaeNaM juttAsaMkhejjaeNaM AvaliA guNiA annamanabbhAso paDiputro jahannayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA ukkosae juttAsaMkhejjayaMrUvaM pakkhittaM jahannayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, tena paraMajahannamanukkosayAI ThANAiM jAva ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM na paavi| ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kevaiaMhoi?, jahanayaMasaMkhejjAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM annamananbhAso rUvUNo ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahanayaM parittAnaMtayaM rUvUNaM ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi| vR.asaGghayeyake'pi nirUpyamANe evamevAnavasthitapalyAdinirUpaNA kriyata ityarthaH, tAvad yAvadutkRSTaM saMkhyeyakamAnItaM, tasmi~zca yadeka rUpaM pUrvamAdhikaM darzitaM tad yadA tatraiva rAzau 30/29 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM prakSipyate tadA jaghanyaM parItAsaMkhyeyakaM bhvti| teNa para'mityAdi sUtra, tataH paraMparItAsaMkhyeyakasyaivAjaghanyotkRSTAni sthAnAni bhavanti, yAvadutkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM na prApnoti, ziSyaH pRcchati-kiyatpunarutkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM bhavati?, atrottaraM-'jahaNNayaM parItAsaMkhyeJjayaM' - ityAdi, jaghanyaM parItAsaMkhyeyakaM yAvatpramANaM bhavatIti zeSaH, tAvatpramANAnAM jaghanyaparItAsaMkhyeyakamAtrANAM-jaghanyaparItAsaMkhyeyakagatarUpasaMkhyAnAmityarthaH, rAzInAmanyo'yamabhyAsa:parasparaM guNanAsvarUpa ekena rUpeNonamutkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM bhavati, idamatra hRdayaM-pratyeka jaghanyaparItAsaMkhyeyaka eva yAvanti rUpANi bhavanti tAvantaH puJjA vyavasthApyante, taizca parasparaguNitairyo rAzirbhavati, sa ekena rUpeNa hIna utkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM mntvym| atra sukhapratittyarthamudAharaNaM darzyate-jaghanyaparItAsaMkhyeyake kilAsatkalpanayA paJca rUpANi saMpradhAryante, tataH SaJcaiva vArAH paJca paJca vyavasthApyante, tathAhi-55555, atra paJcabhiH paJca guNitAH paJcaviMzatiH, sA ca paJcabhirAhatA jAtaM paJcaviMza zatamityAdikrameNAmISAM rAzInAM parasparAbhyAse jAtAni paJcaviMzatyadhikAnyekatriMzacchatAni, etatprakalpanayA etAvanmAnaH sadbhAvatastvasaMkhyeyarUpo rAzirekena rUpeNa hIna utkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM saMpadyate, yadA tu tadapyadhikaM rUpaM gaNyate tadA jaghanyaM yuktAsaMkhyeyakaM jAyate, ata evAha 'ahavA jahannayaM juttAsaMkheJjaya'mityAdi, anantaroktAddhi yuktAsaMkhyeyakAdesmin rUpe samAkarSita utkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM niSpaMdyate iti pratIyate eveti| uktaM jaghanyAdibhedabhinnaM trividhaM parItAsaMkhyeyakam, atha tAvadbhedabhinnasyaiva yuktAsaMkhyeyakasya nirUpaNArthamAha'jahannayaM juttAsaMkheJjayaM kittiya'mityAdi, atrottaraM jahannayaM parittAsaMkheJjaya'mityAdi, vyAkhyA pUrvavadeva, navaram-'annamanabbhAso paDiputro'tti anyo'nyAbhyastaH sa paripUrNa eva rAziriha gRhyate, na tu rUpaM pAtyata iti bhAvaH, 'ahavA ukkosae parittAsaMkheJjae'tyAdi, bhAvitArthameva, 'AvaliyA tattiyA ceva'tti yAvanti jaghanyayuktAsaMkhyeyake sarSaparUpANi prApyante AvalikAyAmapi tAvantaH samayA bhavantItyarthaH, tataH sUtre yatrAvalikA gRhyate tatra jaghanyayuktAsaMkhyeyakatulyasamayarAzimAnA sA dRssttvyaa| ___ 'tena para'mityAdi tato jaghanyayuktAsaMkhyeyakAt parata: ekottarayA vRddhayA asaMkhyeyAnyajaenyotkRSTAni yuktAsaMkhyeyasthAnAni bhavanti yAvadutkRSTaM yuktAsaMkhyeyakaM na prApnoti / atra ziSyaH pRcchati-'ukkosayaM juttAsaMkheJjaya'mityAdi, atra prativacanam-'jahannaeNa'mityAdi, jaghanyena yuktAsaMkhyeyakenAvalikAsayama rAziguNyate, kimuktaM bhavati?, anyo'nyamabhyAsaH kriyate, jaghanyayuktAsaMkhyeyakarAzistenaiva rAzinA guNyata iti tAtparyam, evaM ca kRte yo rAzirbhavati sa eva ekena rUpeNonaH utkRSTaMyuktAsaMkhyeyakaM bhavati, yadi punastadapi rUpaMgaNyate tadA jaghanyamasaMkhyeyAsaMkhyeyakaM jAyate, ata evAha-'ahavA jahannayaM asaMkhiJjAsaMkhiJjayaM rUvUNaM'mityAdi, gtaarthm| ukta yuktAsaMkhyeyakaM trividham, idAnImayuktAsaMkhyeyAsaMkhyeyakaM trividhaM bibhaNiSurAha'jahannayaM asaMkhiJjAsaMkheJjaya'mityAdi, idaM tu sUtraM bhAvitArthameva, navaraM paDiputrotti-paripUrNo, rUpaM na pAtyata ityarthaH, ahavetyAdyapi gtaarthm| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-317 451 'tena'mityAdi, tata: paramasaMkhyeyAsaMkhyeyakasya asaMkhyeyAnyajaghanyotkRSTasthAnAni bhavanti, yAvadutkRSTAsaMkhyeyAsaMkhyeyakaM na praapnoti| atra vineyaH praznayati-'ukkosa asaMJjAsaMkheJjakaMkettiya' mityAdi, atrottaram-'jahannAyaM asaMkheJjAsaMkheJja'mityAdi, jaghanyamasaMkhyeyAsaMkhyeyakaM yAvadbhavatIti zeSaH, tAvatpramANAnAM jaghanyAsaMkhyeyAsaMkhyeyakamAtrANAM jaghanyAsaMkhyeyAsaMkhyeyakarUpasaMkhyAnAmityarthaH, rAzInAmanyo'nyamabhyAsaH-parasparaM guNanAsvarUpa: ekena rUpeNonaH utkRSTamasaGkhyeyAsaGkhyeyakaM bhavati, ayamatra bhAvArtha:-pratyekaM jaghanyAsaGkhayeyAsaGghayeyakarUpA jaghanyasaGghayeyAsaGghayeyaka eva yAvanti rUpANi bhavanti tAvanto rAzayo vyavasthApyante, tezca parasparaguNitairyo rAzirbhavati sa ekena rUpeNa hIna: utkRSTamasaGkhyeyAsaGkhyeyakaM pratipattavyam, udAharaNaM cAtrApyutkRSTaparItAsaGkhyeyakoktAnusAreNa vAcyam, atra ca yadekaM rUpaM pAtitaM tadapyatra yadi gaNyate tadA jaghanyaM parItAnantakaM saMpadyate, ata evetthaM nirdizati-'ahavA jahannayaM parittAnaMtaya'mityAdi, gatArthameva, ityekIyAcAryamataM, taavddrshitm| __ anye tvAcAryA utkRSTamasaGghayeyAsaGkhyeyakamanyathA prarUpayanti, tathAhi-jaghanyAsaGkhyeyAsaGkhayeyakarAzervargaH kriyate, tasyApi vargarAzeH punarvargo vidhIyate, tasyApi vargavargarAzeH punarapi vargo niSpadyate, evaM ca vAratrayaM varge kRte'nye'pi pratyekasaGkhayeyasvarUpA daza rAzayastatra prakSipyante, tadyathA "logAgAsapaesA dhammAdhammegajIvadesA y| davvaTThiA nioA pattayo ceva boddhavvA // 1 // ThiibaMdhajjhavasANA anubhAgA jlgcheaplibhaagaa| doNha ya samANa samayA asaMkhapakkhevayA dasa u||2|| idamuktaM bhavati-lokAkAzasya yAvanta: pradezastathA dharmAstikAyasya adharmAstikAyasya ekasya cajIvasya yAvantaH pradezAH 'davvaTThiyA nioya'tti sUkSmANAM bAdarANAM cAnantakAyikavanaspatijIvAnAM zarIraNItyarthaH. 'patteyA ceva'tti anantakAyikAnvarjayitvA zeSAH pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasA: pratyekazarIriNaH sarve'pi jIvA ityarthaH, te cAsaGghayayA bhavanti, ThiibaMdhajjhavasANa'tti sthitibandhasya kAraNabhRtAni adhyavasAyasthAnAni tAnyapyasaGkhyeyAnyeva, tathAhijJAnAvaraNasya jaghanyo'ntamuhUrtapramANaH sthitibandha utkRSTastu triMzatsAgaropamakoTIkoTIpramANaH, madhyamapade tvekadvitricaturAdisamayAdhikAntarmuhUrtAdiko'maGkhyeyabhedaH, eSAMcasthitibandhAnAM nirvartakAni adhyavasAyasthAnAni pratyeka bhivAnyava, evaM ca satyekasminnapi jJAnAvaraNe'saGkhayeyAni sthitibandhAdhyavasAyasthAnAni lAyante. evaM darzanAvaraNAdiSvapi vaacymiti| ___ 'anubhAga'tti anubhAgA:-jJAnAvaraNAdikarmaNAM jaghanyamadhyamAdibhedabhinnA rasavizeSatAH, eteSAM cAnubhAgavizeSANAM nivartakAnyasaGghayeyalokAkAzapradezapramANAnyadhyavasAyasthAnAni bhavanti, ato'nubhAgavizeSA apyetAvanta eva dRSTavyAH, kAraNabhedAzritatvAt kAryabhedAnAM, 'jogaccheyapalibhAga'tti yogo-manovAkyaviSayaM vIryaM tasya kaMvaliprajJAcchedena prativiziSTA nivibhAgA bhAgA yogacchedapratibhAgAH, teca nigodAdInAM maMjJipaJcandriyaparyantAnAM jIvAnAmAzritaH jaghanyAdibhedabhinnA asaGkhyeyA mantavyAH 'duNhaya samANa samaya'ti dvayozca samayoH-utsarpiNya Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vasarpiNIkAlasvarUpoH samayAH asaGghayeyasvarUpAH, evamete pratyekasaGghayeyasvarUpAH daza prakSepA: pUrvokte vAratrayavagite rAzau prakSipyante, itthaM ca yo rAziH piNDitaH saMpadyate sa punarapi pUrvavadvAratrayaM vaya'te, tatazca ekasmin rUpe pAtite utkRSTAsaGghayeyAsaGkhayeyakaMa bhvti| uktaM navavidhamapyasaGghayeyakaM, sAmprataM prAguddiSTamaSTavidhamanantakaM nirUpayitumAha mU.(317 vartate) jahanayaM parittAnaMtayaM kevaiaMhoi?, jahannayaM asaMkhejjAsekhaMjjayamettANaM rAsINaM annamanabdhabhAso paDiputro jahannayaM parittAnaMtayaM hoi, ahavA ukkosae asekhaMjjAsaMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahannayaM parittAnaMtayaM hoi, tena paraM ajahannamanukkosayAI ThANAI jAva ukkorae parittAnaMtayaM na pAvai, ukkosayaM parittAnaMtayaM kevaiaMhoi?, jahannayaparittAnaMtayamettANaM rAsINaM annamatrabbhAso rUvUNo ukkosayaM parittAnaMtayaM hoi, ahavA jahannapaM juttAnaMtayaM rUvUNaM ukkosayaM parittAnaMtaya hoi, jahannayaM juttAnaMtayaM kevaiaM hoi ?, jahannayaparittAnaMtayamettANaM rAsINaM annamannabdhabhAso paDiputro jahannavaM juttAnaMtayaM hoi, ahavA ukkosae parittAnaMtayaM rUvaM pakkhittaM jahannayaMjuttAnaMtayaM hoi, abhavasiddhiAvi tattiA hoi, tena paraM ajahannamanukkosayAiM ThANAiM jAva ukkosayaM juttAnaMtayaM na paavi| ___ ukkosayaM juttAnaMtayaM kevaiaMhoi?, jahannaeNaM juttAnaMtayaM hoi, ahavA jahannayaM anaMtAnaMtayaM rUvUNaM ukkosayaM juttAnaMtayaM hoi| jahannayaM anaMtAnaMtayaM kevaiaMhoi?, jahannayaM juttAnaMtayaM abhavasiddhiAguNiA annamatrabbhAso paDipunno jahannayaM anaMtAnaMtayaM hoi, ahavA ukkosae juttAnaMtai rUvaM pakkhittaM jahannayaM anaMtAnaMtayaM hoi, tena paraM ajhnnmnukkosyaaii| se taM gnnnaasNkhaa|| se kiM taM bhAvasaMkhA?, 2 je ime jIvA saMkhagainAmagottAI kammAI vedei(nti) / se taM bhAvasaMkhA, se taM saMkhApamANe, se taM bhAvapamANe, se taM pamANe / pamANetti payaM samattaM / vR. bhAvitArthameva, navaraMparipUrNa iti rUpaM na pAtyate ityarthaH / tena paraM'ityAdi, gatArthameva, 'ukkosayaM parittAnaMtaya'mityAdi jaghanyaparItAnantake yAvanti rUpANi bhavanti tAvatsaGkhyAnAM rAzInAM-pratyekaM jaghanyaparItAnantakapramANAnAM pUrvavadanyo'nyAbhyAse rUponamutkRSTaMparItAnantakaM bhavati, 'ahavA jahannayaM juttAnaMtaya'mityAdi, spaSTa, 'jahannayaM juttAnaMtayaM kettiya'mityAdi vyaakhyaataarthmev| 'ahavA ukkosae parittAnaMtae' ityAdi, subodhaM, jaghanye ca yuktAnantake yAvanti rUpANi bhavanantati abhavasiddhikA api jIvAH kevalinA tAvanta eva dRSTAH, 'tena para'mityAdi, kaNThyam, 'ukkosayaM juttAnaMtayaM kettiya'mityAdi, jaghanyena yuktAnantakenAbhavyarAzirgaNito rUpona: sannutkRSTaM yuktAnantakaM bhavati, tena tu rUpeNa saha jaghanyamanantAnantakaM saMpadyate, ata evAha-'ahavA jahannayaM anaMtAnaMtaya'mityAdi, gatArthaM, jahannayaM anaMtAnaMtayaM kettiya'-mityAdi, bhAvitArthameva, ahavA ukkosae juttAnaMtae'ityiAda, pratItameva, 'tena paraM ajahannakkosa-yAI' ityAdi, jaghanyAdanantAnantakAt para: sarvANyapiajaghanyotkRSTAnyevAnantakAnantakasya sthAnAni bhavanti, utkRSTaM tvanantAnantakaM nAstyevetyabhiprAyaH / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-317 453 anye tvAcAryAH pratipAdayanti-jaghanyamanantAnantakaM vAratrayaMpUrvavat vaya'te, tatazcaitai SaDanantakaprekSapAH prakSipyante, tadyathA- " "siddhA nigoyajIvA vaNassaI kAla puggalA cev| savvamalogAgAsaM chppete'nNtpkkhevaa||" / ayamartha:-sarve siddhAH sarve sUkSmabAdaranigodajIvAH pratyekAnantAH sarve vanaspatijantavaH sarvo'pyatItAnAgatavartamAnakAlAsamayarAziH sarvapudgaladravyasamUha: sarvo'lokakAzapraderAziH ete ca pratyekamanantasvarUpAH SaT prakSepAH, etaizca prakSiptairyo rAzirjAyate sa punarapi vAratrayaM pUrvavadvaryate, tathA'pyutkRSTamanantAnantakaM na bhavati, tatazca kevalajJAnakevaladarzanaparyAyAH prakSipyante, evaM ca satyutkRSTamanantAnantakaM saMpadyate, sarvasyaiva vastujAtasya saMgrahItatvAt, ataH paraMvastusattvasyaiva saGkhyAviSayasvayAbhAvAditi bhAvaH, sUtrAbhiprAyastvitthamapyanantAnantakamutkRSTaM na prApyate, ajaghanyotkRSTa sthAnAnAmevatatra pratipAditatvAditi, tattvaM tu kevalino vidantIti bhaavH| .. sUtre ca yatra kutrApi anantAnantakaM gRhyate tatra sarvatrAjaghanyotkRSTaM dRssttvym| tadevaM prarUpitamanantAnantakaM tatparUpaNe ca samAptA gnnnsngkhyaa| ___ atha bhAvasaGkhyAnirUpaNArthamAha-'se kiM taM bhAvasaMkhA' ityAdi, iha saGkhyA(khA)zabdena prAguktayuktyA zaGkhAH parigRhyante, ata eva nAmasthApanAdibahuvicAraviSayatvAt saGkhyApramANAt guNapramANaM pRthaguktam, anyathA saGkhyAyA api guNatvAd, guNapramANe evAntarbhAvaH syaaditi| tatra bhAvazaGkhasvarUpaM darzayitumAha-'je ime'ityAdi, ye ime-prajJApakapratyakSA lokaprasiddhA vA 'jIvAH' Ayu:-prANAdimantaH zaGkhagatinAmagotrANi iti zaGkhagatinAmagotrazabdeneha zaGkhaprAyogyaM tiryaggatinAma gRhyate, tasya copalakSaNArthatvAd dvIndiyajAtyaudArikazarIraGgopAGgAdInyapi gRhyante, tatazca zaGkhaprAyogyaM tiryaggatyAdinAmakarma nIcairgotralakSaNaMgotrakarma ca vipAkato vedayanti ye jIvAsta eva bhAvasaMkhyA: procyante, tadevaM samAptaM saGkhyApramANam, __ ato nigamayati-'se taM saMkhappamANe'tti, tatsamAptau cAvasitaM bhAvapramANamityAha-'setaM bhAvappamANe'tti, etadavasAneca niHzeSitaM pramANadvAramityupasaMharati-'setaM pamANe'ttiA pramANadvAraM smaaptm| atha kramaprAptaM vaktavyatAdvAraM nirUpayitumAhamU.(318)se kiMtaMvattavvayA?, 2tivihA pannattA, taMjahA-sasamayavattavvayA parasamayavattavbayA ssmyvttvvyaa| se kiM taM samayavattavvayA?, 2 jattha NaM sasamae Aghavijjai pannavijjai parUvijjai daMsijjai nidaMsijjai uvadaMsijjai, se taM ssmyvttvvyaa| se kiM taM parasamayavattavvayA?, 2 jatthaMNaM parasamae Aghavijjai jAva uvadaMsijjai, setaM prsmyvttvvyaa| sekiMtaMsasamayaparasamayavattavvayA?, 2 jattha NaM sasamae parasamae Aghavijjai jAva uvadaMsijjai, se taM ssmyprsmyvttvvyaa| . idAnIM ko nao kaM vattavvayaM icchai?, tattha negamasaMgahavavahArA tivihaM vattavvayaM icchaMti, taMjahA-sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM sasamayavattavvayaM, ujjusuo duvihaM vattavvayaM icchai, Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 454 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM taMjahA-sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM, tattha NaMjA sA sasamayavattavvayA sA sasamayaM paviTThA jA sA parasamayavattavvayA sA parasamayaM paviTThA, tamhA duvihAvattavvayA, natthitivihAvattavvayA, tini saddanayA evaM(ga) sasamayavattavvayaM icchati, natthi parasamayavattavvayA, kamhA?, jamhA parasamae aNaDe aheU asabbhAve akirie ummagge anuvaese micchAdasaNamitikaTTa, tamhA savvA sasamayavattavvayA, natthi parasamayavattavvayA, natthi ssmyvttvvyaa| se taM vttvvyaa| vR.tatrAdhyayanAdiSu pratyavayavaM yathAsambhavaM pratiniyatArthakathanaM vaktavyatA, iyaM ca trividhAsvasamayAdibhedAt, tatra yasyAM namiti vAkyAlaGkAre svasamayaH svasiddhAntaH AkhyAyate yathApaJca astikAyAH, tadyathA-dharmAstikAya ityAdi, tathA prajJApyate yathA-gatilakSaNo dharmAstikAya ityAdi, tathA prarUpyate yathA-sa evAsaGkhyAtapradezAtmakAdisvarUpaH, tathA daya'te dRSTAntadvAreNa yathA matsyAnAM gatyupaSTambhakaM jalamityAdi, tathA nidarzyate upanayadvAreNa yathA-tathaivaiSo'pi jIvapudgalAnAM gatyupraTambhaka ityAdi, tadevaM digmAtrapradarzanena vyAkhyAtimidaM, sUtrAvirodhato'nyathA'pi vyaakhyeymiti| seyaM svasamayavaktavyatA, parasamayavaktavyatA tu yasyAM parasamaya AkhyAyata ityAdi, yathA sUtrakRdaGgaprathamAdhyayane - "saMti paJca mahabbhUyA, ihamegesi aahiyaa| .. puDhavI AU teU(ya), vAU AgAsapaMcamA // 1 // __ee paMca mahabbhUyA, tebbho egotti aahiyaa| aha tesi vinAseNaM,vinAso hoi dehinno||2||" ityAdi, asya ca zlokadvayasya sUtrakRdavRttikAralikhita evAyaM bhAvArtha:-'ekeSAM'nAstikAnAM svakIyAptena 'AhitAni' AkhyAtAni 'iha' loke 'santi'vidyante paJca samastaloke vyApaka tvAnmahAbhUtAni, tAnyevAha 'pRthivI'tyAdi paJcabhUtavyatiriktajIvaniSedhArthamAha-'ee paMce'tyAdi, etAni' anantaroktAni pRthivyAdIni yAni paJca mahAbhUtAni tebhya' iti tebhyaH-kAyAkArapariNatebhyaH ekaH' kazciccidrUpo bhUtAvyatiriktaH AtmA bhavati, na tu bhUtavyatiriktaH paralokayAyItyevaM te'Ahiya'tti AkhyAtavantaH, atha teSAM bhUtAnAM vinAzena dehino-jIvasya vinAzo bhavati, tadavyatiriktatvAdevetyevaM lokAyatamatapratipAdanaparatvAt parasamayavaktateyamucyate, AkhyAyate ityAdipadAnAM tu vibhAgaH pUrvoktAnusAreNa svabuddhayA kAryaH, seyaM prsmyvktvytaa| svasamayaparasamayavaktavyatA punaryatra svasamayaH parasamayazca AkhyAyate, yathA "AgAramAvasaMtA vA, AraNNA vAvi pvvyaa| imaM darisaNamAvannA, savvadukkhA vimuccaI / / " tyAdi, vyAkhyA-'AgAraM' gRhaM tatrAvasanto gRhastha ityarthaH 'AraNyA vA' tApasAdayaH pavvaiya'tti pravrajitAzca zAkyAdayaH, 'idam' asmadIyaM matamApanA-AzritAH sarvaduHkhebhyo vimucyanta ityevaM yadA sAGkhyAdayaH pratipAdayanti tadevaM(yaM) parasamayavaktavyatA, yadA tu jainAstadA svasamayavaktavyatA, tatazcAsau svsmyprsmyvktvytocyte| atha vaktavyatAmeva nayairvicArayannAha-'idAnIM ko nao' ityAdi, atra naigamavyavahArau Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 318 455 trividhAmapi vaktavyatAmicchataH naigamasyAnekagamatvAdvayavahAra (para) sya tu lokavyavahAraparatvAt, loke ca sarvaprakArANAM rUDhatvAditi bhAvaH, RjusUtrastu vizuddhataratvAdAdyAmeva dvividhAM vaktavyatAmicchati, svaparasamayavaktavyatAnabhyupagame yuktimAha- 'tattha NaM jA sA' ityAdi, tRtIyavaktavyatAbhede yA'sau svasamayavaktavyatA gIyate sA svasamayaM praviSTA, ko'rthaH ? - prathame vaktavyatAbhede antarbhUtA, ityartha: yA tu parasamayavaktavyatA sA parasamayaM praviSTA, dvitIye vaktavyatAbhede antarbhAvitA ityarthaH, tatazcobhayarUpavaktavyatAyAH prastutanayamate'sattvAt dvividhaiva vaktavyatA na trividheti bhAvaH / saMgrahastu sAmAnyavAdinaigamAntargatatvena vivakSitatvAt sUtragativaicitryAdA na pRthagukta iti / trayaH zabdanayAH- zabdasamabhirUDhaivaMbhUtAH zuddhatamatvAdekAM svasamayavaktavyatAmicchanti, nAsti parasamayavaktavyatA iti manyate, kasmAdityAha yasmAt parasamayo'narthaH, ityAdi, itthaM ceha yojanA kAryA - nAsti parasamayavaktavyatA, parasamasayasyAnarthatvAdityAdi, anarthatvaM parasamayasya nAstyevAtmetyarnathapratipAdakatvAd, Atmano nAstitvasya cAnarthatvamAtmAbhAve tatpratiSedhAnupapatteH uktaM ca "jo ciMtei sarIre natthi ahaM sa eva hoi jIvotti / nahu jIvaMmi asaMte saMsayauppAyao anno || " ityAdyanyapyabhyUhyam / ahetutvaM ca parasamayasya hetvAbhAsabalena pravRtteH, yathA nAstyevAtmA atyantAnupalabdheH, hetvAbhAsazcAyaM jJAnAdestadguNasyopalabdheH, uktaM ca "nANAINa guNANaM anubhavao hoi jaMtuNo sattA / jaha ruvAiguNANaM uvalaMbhAo ghaDAINa / / " - mityAdi prAgevoktamiti, asadbhAvatvaM caikAntakSaNabhaGgAdyasadbhUtArthAbhidhAyakatvAd, ekAntakSaNabhaGgAdezcAsaddbhUtatvaM yuktivirodhAt, tathAhi 'dhammAdhammuvaeso kayAkayaM parabhavAigamanaM ca / savvAvi hu loyaThiI na ghaDai egaMtakhaNiyammI // " tyAdi, akriyAtvaM caikAntazUnyatApratipAdanAt sarvazUnyatAyAM ca kriyAvato'bhAvena kriyAyA asambhavAd, uktaM ca 44 "savvaM sunnati jayaM paDivannaM jehi te'pi vattavyA / sunnAbhihANakiriyA vatturabhAveNa kaha ghaDaI ? / / " ityAdi, unmArgatvaM parasparavirodhasthANvAdyAkulatvAt, tathAhi ityAdyabhidhAya punarapi na hiMsyAt sarvabhUtAni, sthAvarANi carANi ca / AtmavatsarvabhUtAni, yaH pazyati sa dhArmikaH // SaT sahasrANi yujyante, pazUnAM madhyame'hani / azvameghasya vacanAnyUnAni pazubhistribhiH // ityAdi pratipAdayantIti, anupadezatvaM caikAntakSaNabhaGgAdivAdinAmahite'pi pravartakatvAt, Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM taduktam "sarvaM kSaNikamityetada, jJAtvA ko na prvrtte?| viSayAdau vipAko me, na bhAvIti vinizcayAd // " ityAdi, yatazcaivaM tato mithyAdarzanaM, tatazca mithyAdarzanamitikRtvA nAsti parasamayavaktavyateti vartate, evaM sAGgayAdisamayAnAmapyanthatvAdiyojanA svabuddhyA kaaryeti| tasmAt sarvA svasamayavaktavyataiva, loke prasiddhAnapi parasamayAn syAtpadalAJchananirapekSatayA durnayatvAdasattvenaite nayAH pratipadyanta iti bhAvaH, syAtpadalAJchanasApekSatAyAM tu svasamayavaktavyatA'ntarbhAva eva, proktaM ca mahAmatinA ___ "nayAstava syAtpadalAJchitA ime, rasopadigdhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaguNA yatastato, bhavantamAryAH praNatA hitaissinnH||" ityAdi, seyaM vaktavyateti nigamanaM / vaktavyatA smaaptaa| sAmpratamarthAdhikArAvasara:- . mU.(319)se kiM taM atthAhigAre?, 2 jo assa ajjhayaNassa atthAhigAro, taMjahAmU.( 320) sAvajjajogaviraI ukkittaNa guNavao ya pddivttii| khaliyassa niMdanA vaNatigiccha guNadhAraNA cev|| mU. (321) se taM atthaahigaare| vR. tatra yo yasya sAmAyikAdyadhyayanasyAtmIyo'rthastadutkIrtanamarthAdhikArasya viSayaH, tacca 'sAvaJjajogaviraI'tyAdigAthAvasare prAgeva kRtamiti na punaH pratanyata iti / vaktavyatArthAdhikArayostvayaM bhedaH-arthAdhikAro'dhyayane AdipadAdArabhya sarvapadeSvanuvartate, pudgalAstikAye pratiparamANu mUrtatvavat, vaktavyatA tu deshaadiniyteti| atha samavatAraM nirUpayitumAha mU.(322) se kiMtaMsamoAre?, 2 chavihe pannatte, taMjahA-nAmasamoAre ThavaNAsamoAre davvasamoAre khettasamoAre kAlasamoAre bhaavsmoaare| nAmaThavaNAo puvvaM vanniAo jAva se taM bhviasriirdvvsmoaare| se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairite davvasamoAre ?, 2 tivihe pannatte. taMjahAAyasamoAre parasamoAre tadubhayasamoAre, savvadavvAvi NaM AyasamoAreNaM AyabhAve samoaraMti, parasamoAreNaM jahA kuMDe badarANi, tadubhayasamoAreNaM jahA ghare khaMbho AyabhAve a, jahA ghaDe gIvA AyabhAve a, jahA ghaDe gIvA AyabhAve a, ahavA jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasamoAre duvihe pannatte, taMjahA-AyasamoAre a tadubhayasamoAre / __ causaTThiAAyasamoAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoAreNaM battIsiAe samoarai AyabhAve a, battIsiA AyasamoAreNaM AyabhAve samoyarai tadubhayasamoyAreNaM solasiyAe samoyarai AyabhAve a, solasiA AyasamoAreNaM AyabhAve, samoyarai, tadubhayasamoAreNaM aTThabhAiAe samoyarai AyabhAve a, aTThabhAiA AyasamoAreNaM AyabhAve samoyarai tadubhayasamoAreNaM caubhAiAe samoyarai AyabhAve a, caubhAiyA AyasamoAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoAreNaM addhamANIe samoyarai AyabhAve a, addhamANI AyasamoAreNaM Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 mUlaM-322 AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoAreNaM mANIe samoarai AyabhAve a, se taM jANayasarIrabhaviasarIrakharite dvvsmoaare| se taM noAgamao dvvsmoaare| se taM dvvsmoaare| vR.samavataraNaM-vastUnAM svaparobhayeSvantarbhAvacintanaM samavatAraH, sa ca nAmAdibhedAt SoDhA, tatra nAmasthApane sucacite, evaM dravyasamAvatAro'pidravyAvazyakAdivadabhyUhya vaktavyaH, yAvad jJazarIrabhavyaharIravyatirikto dravyasamavatArastrividhaH prajJapta:-tadyathA-AtmasavatAra ityAdi, tatra sarvadravyANyapyAtmasamavatAreNa cintyamAnAnyAtmabhAve-svakIyasvarUpe samavataranti-vartante tadavyatiriktatvAteSAM, vyavahAratastu parasamavatAreNa parabhAve samavataranti, yathA kuNDe vadarANi, nizcayataH sarvANyapi vastUni prAguktayuktvA svAtmanyeva vartante, vyavahAratastu svAtmani AdhAre ca kuNDAdike vartanta iti bhAvaH, tadubhayasamavatAreNa tadubhaye vastUnivartante, yathA kaDakuDyadehalIpaTTAdisamudAyAtmake gRhe stambho vartate AtmabhAve ca, tathaiva darzanAditi, evubudhnodarakapAlAtmake ghaTe grIvA vartate AtmabhAve ceti, Aha-yadyevamazuddhaM (yadyevaM zuddhaH) tadA parasamavatAro nAstyeva, kuNDAdau vRttAnAmapi badarAdInAM svAtmani vRttevidyamAnatvAt, satyaM, kintu tatra svAtmani vRttivivakSAmakRtvaiva tathopanyAsaH kRto, vastuvRttyA tu dvividha eva samavatAraH, ata evAha-athavA jJazarIrabhavyazarIvyatirikto dravyasamavatAro dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-AtmasamavatArastadubhayasamavatArazca, aMzuddhasya(zuddhasya)parasamavatArasya kvApyasambhavAt, na hi svAtmanyavartamAnasya bAndhyeyasyeva parasmin samavatAro yujyata iti bhAvaH, pUrva cAtmavRttivivakSAmAtreNaiva traividhyamuktamityabhihitaM / _ 'causaTThiA AyasamoAreNaM'mityAdi subodhameva, navaraM catuHSaSTikA catuSpalamAnA pUrva nirNItA, tatazcaiSA laghupramANatvAdaSTapalamAnatvena bRhatpramANAyAMdvAtriMzatikAyAM samavataratIti pratItameva, evaM dvAtriMzatikA'pi SoDazapalamAnAyAM SoDazikAyAM SoDazikA'pi dvAtriMzatpalamAnAyAmaSTabhAgikAyAm aSTabhAgikA'pi catuHSaSTipalamAnAyAM caturbhAgikAyAM caturbhAgAkA'pyaSTAviMzatyadhizakatapalamAnAmarddhamANikAyAM eSA'pi SaTpaJcAzadadhikapalazatadvayamAnAyAM mANikAyAM samavarati, AtmasamAvatArastu sarvatra pratIta ev| samApto dravyasamAvatAraH / mU. (322 vartate) se kiM taM khettasamoAre ?, 2 duvihe paM0, taM0-AyasamoAre a tadubhayasamoAre a, bharahe vAse Ayasa0 AyabhAve sa0, tadabhayasamoAreNaM jaMbuddIve samo0 AyabhAve a, jaMbuddIve Ayasamo0 AyabhAve samoarai, tadubhayasamoAreNaM tiriyaloe samoarai AyabhAve, tiriyaloe AyasamoAreNaM AyabhAve samoarai, tadubhayasamoAreNaM loe samoarai AyabhAve a, se taM khettsmoaare| se kiMtaM kAlasamoAre?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-AyasamoAre atadubhayasamoAre a, samae AyasamoAreNaM AyabhAve samoarai, tadubhayasamoAreNaM AvaliAe samoyarai AyabhAve a evamAnApAnU thove leve muhutte ahoratte pakkhe mAse UU ayane saMvacchare juge vAsasae vAsasahasse vAsasayasahasse puvvaMge puvve tuDiaMge tuDie aDaDaMge aDaDe avavaMge avavehUhUaMge hUhUe uppalaMge uppale paumaMge paume naliaMge naline acchaniuraMge acchaniure auaMge aue Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 - ___ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM nauaMge naue pauaMge paue cUliaMge cUliA sIsapaheliaMge sIsapaheliA paliovame sAgarovame AyasamoAreNaM AyabhAvesa0 tadubhayasamoAreNaM osappinIussappinIsu samoyarai AyabhAve a, osappinIussappinIo AyasamoAreNaMAyabhAve0, tadubhayasa0 poggalapariaTTa samo0 AyabhAve a, poggalapariaTTa AyasamoAreNaM AyabhAve samoarai tadubhayasa tItaddhAanAgataddhAsu samoyarai Aya0, tItaddhAanAgataddhAuAyasa0 AyabhAve0 tadubhayasamoAreNaM savvaddhAe samoyarai AvabhAve / se taM kaalsmoaare| se kiMtaM bhAvasamoAre?, 2 duvihe patratte, taM0-Aya0 tadubhayasa0, kohe Aya0 AyabhAve sa0, tadu0 mAne samo0 AyabhAve a, evaM mAne mAyA lobhe rAge mohanije, aTTha kammapayaDIo AyasamoAreNaM AyabhAve samoarai tadubhayasamoAreNaM chavihe bhAve samoarai AyabhAve a, evaM chavihe bhAve, jIve jIvatthikAe AyasamoAreNaM AyabhAve samoyarai tadubhayasamoAreNaM savvadavvesu samoarai AyabhAve / ettha saMgahaNIgAhAmU. (323) kohe mAne mAyA lobhe rAge ya mohanijje / pagaDI bhAve jIve jIvatthikAya davvA y| mU. (324 ) se taM bhaavsmoaare| se tNsmoaare| se taM uvkkme| uvakkama iti pddhmNdaarN| vR. atha kSetrasamavatAraM bibhaNiSurAha-'se kiM taM khettasamoAre'ityAdi, iha bharatAdInAM lokaparyantAnAM kSetravibhAgAnAM yathApUrvaM laghupramANasya yathottaraM bRhatkSetre samavatAro bhAvanIyaH / evaM kAlasamavatAre'pi samayAdeH kAlavibhAgasya laghutvAdAvalikAdau bRhati kAlavibhAge samavatAra: subodha eva, AtmasamavatArastu sarvatra spaSTa eva / atha bhAvasamavatAraM vivakSurAha___ 'se ki taM bhAvasamoAre'tyAdi, ihaudayikabhAvarUpatvAt krodhAdayo bhAvasamavatAre'dhikRtAH, tatrAhaGkAramantareNa kopAsambhavAnmAnavAneva kila kupyatIti kopasya mAne samavatAra uktaH, kSapaNakAle ca mAnadalikaM mAyANAM prakSipya kSapayatIti mAnasya mAyAyAM samavatAra: mAyAdalikamapi kSapaNakAle lobhe prakSipya kSapayatIti mAyAyA lobhe samavatAraH evamanyadapi kAraNaM parasparAntarbhAve'bhyUhya sudhiyA vAcyaM, lobhAtmakatvAttu rAgasya lobho rAge samavatarati, rAgo'pi mohabhedatvAnmohe, moho'pi karmaprakAratvAdaSTasu karmaprakRtiSu, karmaprakRtayo'pyaudayikaupazamikAdibhAvavRttitvAt, SaTsu bhAveSu, bhAvA apijIvAzritatvAjIve, jIvo'pi jIvAstikAyabhedatvAt jIvAstikAye, jIvAstikAyo'pi dravyabhedatvAtsamastadravyasamudAye samavataratIti, tadeSa bhAvasamavAtaro niruupitH| ___ atraca prastute Avazyake vicAryamANe sAmAyikadyadhyayanamapikSAyopazamikabhAvarUpatvAt pUrvokteSvAnupUrvyAdibhedeSu kva samavataratIti nirUpaNIyameva, zAstrakArapravRtteranyatra tathaiva darzanAt, tacca sukhAvaseyatvAdikAraNAt sUtre na nirUpitaM, sopayogatvAt sthAnAzUnyatvArthaM kiJcidvayameva nirUpayAmaH- tatra sAmAyikaM caturviMzatistava ityAdhutkIrtanaviSayatvAtsAmAyikAdhyayanamutkIrtanAnupUrtyAM samavatarati, tathA gaNanAnupUrtyAM ca, tathAhi-pUrvyAnupUrvyA gaNyamAnamidaM prathama, pazcAnupUrvyA tu SaSTham, anAnupUrvyA tu dvayAdisthAnavRttitvAdaniyatamiti prAgevoktaM, nAmni ca audayikAdibhAvabhedAtSaNNAmapi prAguktam, tatra sAmAyikAdhyayanaM Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 324 zrutajJAnarUpatvena kSAyopazamikabhAvavRttitvAt, kSAyopazamikabhAvanAmni samavatarati, Aha ca bhASyakAra: "chavvihanAme bhAve khaovasamie suyaM samoyarai / jaM suyanANAvaraNakkhaovasamayaM tayaM savvaM / / " pramANe ca dravyAdibhedai: prAgnirNIte jIvabhAvarUpatvAd bhAvapramANe idaM samavataratIti, "davvAicaubbheyaM pamIyae jeNa taM pamANaMti / iNamajjhaNaM bhAvotti bhAva (pa)mANe samoyarai / / " bhAvapramANaM ca guNanayasaGkhyAbhedatastridhA proktaM, tatrAsya guNasaGkhyApramANayorevAvatAro,. nayapramANe tu yadyapi - 'AsaJja u soyAraM nae nayavisArao bUyA' ityAdivacanAt kvacinnayamasavatAra uktaH, tathApi sAmprataM tathAvidhanayavicArAbhAvadvastuvRttyA'navatAra eva, yata idamupyuktam"mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoyaraMti iha" mityAdi, mahAmatinA' TSpyuktam "mUDhanayaM tu na saMpaI nayappamANAvaAro se "tti, guNapramANamapi jIvAjIvaguNabhedato dvidhA proktaM, tatrAsya jIvopayogarUpatvAJjIvaguNapramANe samavatAraH, tasminnapi jJAnadarzanacAritrabhedatastryAtmake asya jJAnarUpatayA jJAnapramANe'vatAraH, tatrApi pratyakSAnumAnopamAnAgamabhedAccaturvidhe prakRtAdhyayanasyAptopadezarUpatayA Agame'ntarbhAvaH, tasminnapi laukikalokottarabhedabhinne paramagurupraNItatvena lokottarike tatrApi AtmAgamAnantarAgamaparamparAgamabhedatastrividhe'pyasya samavatAraH, saGkhyApramANe'pi nAmAdibhedabhinne prAgukte parimANasaGkhyAyAmasyAvatAraH, vaktavyatAyAmapi svasamayavaktavyatAyAmidamavatarati, yatrApi parobhayasamayavarNanaM kriyate tatrApi nizcayataH svasamayavaktavyataiva, parobhayasamayayorapi samyagdRSTiparigRhItatvena svasamayatvAt, samyagdRSTirhi parasamayamapi viSayavibhAgena yojayati natvekAntapakSanikSepeNetyata: sarvo'pi tatparigRhItaH svasamaya eva, ata eva paramArthataH sarvAdhyayanAnAmapi svasamayavaktavyatAyAmevAvatAraH, taduktam "parasamao ubhayaM vA sammaddiTThissa sasamao jeNaM / to savvajjhayaNAI sasamayavattavvaniyayAI // " 459 evaM caturviMzatistavAdiSvapi vAcyamityalamativistareNeti samAptaH samavatAraH, tatsamarthane ca samAptaM prathamamupakramadvAram || atha nikSepadvAraM nirapayitumAha mU. ( 325 ) se kiM taM nikkheve ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- ohanipphanne nAmanipphanne suttAlAvaganipphanne / se kiM taM ohanipphanne ?, 2 pannatte, taMjahA - ajjhayaNe ajjhINe Ae khavaNA / se kiM taM ajjhayaNe ?, 2 cauvvihe pannatte, taMjahA- nAmajjhayaNe ThavaNajjhayaNe davvajjhayaNe bhAvajjhayaNe, nAmaThavaNAo puvvaM vanniAo, se kiM taM davvajjhayaNe ?, 2 duvihe pannatte, taMjahAAgamao a noAgamao a / se kiM taM Agamao davvajjhayaNe ?, 2 jassa NaM ajjhayanatti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva eva jAvaiA anuvauttA Agamao tAvaiAiM davvajjhayanAI, evameva vavahArassavi, saMgahassa NaM ego vA anego vA jAva, se taM Agamao dvvjjhynne| se kiM taM no Agamao Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM davyajjhayaNe?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-jANayasarIradavyajyaNe bhaviasarIradavyajjhayaNe jaannysriirbhviasriiririteNd0| se kiMtaM jANaga0?, 2 ajjhayaNapayatyAhimArajANayassa jasarIraMvavagayacuacAviacattadeha jIvavippajaDhaMjAva aho naMimeNaM sarIrasamussaeNaM jinAdidveNaM bhAveNaM ajjhayaNettipayaM AghaviyaM jAva uvadaMsiyaM, jahA ko diTuMto?-ayaM ghaMyakuMbhe AsI ayaM muhakuMbhe AsI, setaM jaannysriirdvvjjhynne| se kiMtaM bhaviasarIradavvayaNajhe ?, 2 je jIve joNijammaNanikkhaMte imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTeNaM bhAveNaM ajjhayaNettipayaM peakAle sikkhissai na tAva sikkhai, jahA ko diluto?-ayaM mahukuMbhe bhavissai ayaM ghayakuMbhe bhavissai, setaM bhviasriirdvvjjhynne| se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvajjhayaNe?, 2 pattayapotthayalihiyaM, se taM jANayasarIrabhaviasarIravairite dvvjjhynne| setaM noAgamato dvvjjhynne| setNdvvjjhynne| se kiM taM bhAvajjhayaNe?, duvihe pannatte taMjahA-Agamao a noAgamao a| se kiMtaM Agamao bhAvajjhayaNe?, 2 jANae uvautte, setaM Agamao bhaavjjhynne| se kiMtaMnoAgamao bhAvajjhayaNe?, 2 mU. (326) ajjhappassAnayanaM kammANaM avacao uvciaannN| - anuvacano anavANaM tamhA ajjhynnmicchti|| vR. nikSepaH-pUrvoktazabdArthastrividhaH prajJaptaH, tadyathA-oghaniSpanna ityAdi, tatraughaHsAmAnyamadhyayanAdikaM zrutAbhidhAnaM tena niSpannaH, oghaniSpannaH, nAma-zrutasyaiva sAmAyikAdivizeSAbhidhAnaM tena niSpanno nAmaniSpannaH, sUtrAlApakA:-'karemi bhaMte ! sAmAia'mityAdikAstairniSpannaH sUtrAlApakaniSpannaH / etadeva bhedatrayaM vivarISurAha-'se kiM taM ohanipphanne'ityAdi, oghaniSpannazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-adhyayanam akSINam AyaH kSapaNA, etAni catvAryapi sAmAyikacaturvizatistavAdizrutavizeSANAM sAmAnyanAmAni, yathA(yadeva) hi sAmAyikamadhyayanamucyate tadevAkSINaM nigadyate idamevA''yaH pratipAdyate etadeva kSapaNA'bhidhIyate, evaM cturviNshtistvaadissvpybhidhaaniiyN| sAmpratameteSAM caturNAmapi nikSepaM pratyekamabhidhitsurAha'se kiMtaM ajjhayaNe' ityAdi, nAmasthApanAdravyabhAvabhedAccaturvidho'dhyayanazabdasya nikSepaH, tatra nAmAdivicAraH sarvo'pi pUrvoktadravyAvazyakAnusAreNa vAcyo yAvannoAgamato bhAvAdhyayane 'ajjhappassANayaNa'mityAdi gAthAvyAkhyA, 'ajjhappassa ANAyaNaM' iha niruktavidhinA prAkRtasvAbhAvyAcca pakArassakAraAkAraNakAralakSaNamadhyagatavarNacatuSTalope ajjhayaNamiti bhavati, adhyAtma-cetastasyAnayanamadhyayanamucyate iti bhAvaH, AnIyate ca sAmAyikAdyadhyayane zobhanaM cetaH, asmin satyazubhakarmaprabandhavighaTanAt ata evAha-karmaNAmupacitAnAM-prAgupanibaddhAnAM yato'pacayohAso'smin sati saMpadyate, navAnAM cAnupacaya:-abandho yatastasmAdidaM yathoktazabdArthapratipatteH ajjhayaNaM prAkRtabhASAyAmicchanti sUrayaH, saMskRte tvidamadhyayanamucyata iti, sAmAyikAdikaM Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM- 326 461 cAdhyayanaM jJAnakriyAsamudAyAtmakaM tatazcAgamasyaikadezavRttitvAnnozabdasya ca dezavacanatvAt no Agamato adhyayamidamuktamiti gAthArthaH / mU. (327 ) se taM noAgamao bhaavjjhynne| se taM bhAvajjhayaNe, se taM ajjhayaNe / vR. 'se ta'mityAdi nigamanatrayam / uktamadhyayanam, athAkSINanikSepaM vivakSurAhamU. ( 327 vartate ) se kiM taM ajjhINe ?, 2 cauvvihe pannatte, taMjahA- nAmajjhINe davvajjhINe bhaavjjhii| nAmaThavaNAo puvvaM vantriAo, se kiM taM davvajjhINe ?, 2 duvihe pannatte, taMjahAAgamao a noAgamao a / se kiM taM Agamao davvajjhINe ?, 2 jassa ajjhINettipayaM sikkhiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva se taM Agamao dvvjjhiinne| se kiM ta noAgamao davvajjhINe ?, 2 tivihe pannatte, taMjA - jANayasarIradavvajjhINe bhaviasarIradavvajjhINe jANayasarIrabhaviasarIravairitte dvvjjhiinne| se kiM taM jANayasarIradavvajjhINe ?, 2 ajjhINapayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviacattadeha jahA davvajjhayaNe tahA bhAviavvaM, jAva se taM jANayasarIradavvajjhINe / se kiM taM bhaviasarIradavvajjhINe ?, 2 je jIvo joNijammananikkhate jahA davvajjhayaNe, jAva se taM bhavi asriirdvvjjhiinne| se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvajjhINe ?, 2 savvAgAsaseDhI, seta jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvajjhINe / se taM noAgamao davvajjhINe, se taM dNvvjjhiinne| se kiM taM bhAvajjhINe ?, 2 duvihe patratte, taMjahA- Agamao a noAgamao a| se kiM taM Agamao bhAvajjhINe ?, 2 jANae uvautte, se taM Agamao bhAvajjhINeM / se kiM taM noAgamao bhAvajjhINe ?, 2 vR. atrApi tathaiva vicAro yAvat 'savvAgAsaseDhi' tti sarvAkAzaM lokAlokanabhaH svarUpaM tasya sambandhinI zreNiH pradezApahArato'pahiyamANA'pi kadAcit kSIyate ato jJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAkSINatayA procyate, dravyatA cAsyA''kAzadravyAntargatatvAditi / 'se kiMtu Agamao bhAvajjhINe ?, 2 jANae uvautte' atra vRddhA vyAcakSate - yasmAccaturdazapUrvavidaH AgamopayuktasyAntarmuhUrtamAtropayogakAle ye'rthopalambhopayogaparyAste pratisamayamekaikApahAreNAnantAbhirapyutsarpiNIbhirnApahiyante ato bhAvAkSINatehAvaseyA, noAgamatastu bhAvAkSINatA ziSyebhyaH sAmAyikAdizrutapradA'nepi svAtmanyanAzAditi, etadevAha-jaha dIvA dIvasayaM paippae dippae a so diivo| mU. ( 328 ) dIvasamA AyariyA dippaMti paraM ca dIvaMti / vR. 'jaha dIvA' gAhA, vyAkhyA-yathA dIpAd avadhibhUtAddIpazataM pradIpyate-pravartate, saca mUlabhUto dIpa: tathApi dIpyate tenaiva rUpeNa pravartate, na tu svayaM kSayamupayAti, prakRte sambandhayanAha-evaM dIpasamA AcAryA dIpyante svayaM viSakSitazrutayuktatvena tathaivAvatiSThante, paraM caziSyavargaM dIpayanti - zrutasampadaM lambhayanti mU. (329 ) se taM no Agamao bhaavjjhiinne| se taM bhAvajjhINe, saM taM ajjhINe / vR. atra ca noAgamato bhAvAkSINatA zrutadAyakAcAryopayogasyAgAmitvAdvAkkAyayoga Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM yozcAnAgamatvAnnozabdasya mizravacanatvAdbhAvanIyeti vRddhA vyAcakSate iti gAthArthaH / athA''yanikSepaM kartumAha mU. (329 vartate ) se kiM taM Ae ?, 2 cauvvihe paM0, taM0 - nAmAe ThavaNAe davvAe bhAvAe, nAmaThavaNAo puvvaM bhaNiAo, se kiM taM davvAe ?, 2 duvihe paM0, taM0 - Agamao a no Agamao a / se kiM taM Agamao davvAe ?, 2 jassa naM AyattipayaM sikkhiyaM Thiya jiyaM miyaM parijiyaM jAva kamhA ?, anuvaogo davvamitikaTTu, negamassa naM jAvaiA anuvauttA Agamao tAvaiA te davvAyA, jAva se taM Agamao dvvaae| se kiM taM no Agamao davvAe ?, 2 tivihe paM0, taM0 - jANayasarIradavvAe bhaviasarIradavvAe jANayasarIrabhavi asarIravairitte dvvaae| se kiM taM jANayasarIradavvAe ?, 2 AyapayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuacAviacattadehaM jahA davvajjhayaNe, jAva se taM jaannysriirdvvaae| se kiM taM bhaviasarIradavvAe ?, 2 je jIve joNijammaNanikkhate jahA davvajjhayaNe jAva se taM bhviasriirdvvaae| se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvAe ?, 2 tivihe pannatte, taM jahA - loie kuppAvayanie loguttarie / se kiM taM loie ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- sacitte acitte mIsae a| se kiM taM sacitte ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-dupayANaM cauppayANaM apayANaM dupayANaM dAsANaM dAsINaM cauppayANaM AsANaM hatthINaM apayANaM aMbANaM aMbADagANaM Ae, se taM sacitte / se kiM taM acitte ?, 2 suvannarayayamanimottiasaMkhasilappavAlarattarayanANaM (saMtasAvaejjassa) Ae, se taM acite / se kiM taM mIsae ?, 2 dAsANaM dAsINaM AsANaM hatthINaM samAbhariAujjAlaMkiyANaM Ae, se taM mIsae, se taM loie / 462 se kiM taM kuppAvayanie ?, 2 tivihe patratte, taMjahA - sacitte acitte mIsae a, tinnivi jahA loie, jAva se taM mIsae, se taM kuppaavynie| se kiM taM loguttarie ?, 2 tivihe paM0 taM0- sacitte acitte mIsae a / se kiM taM sacitte ?, 2 sIsANaM sissaniANaM, se taM sacitte se kiM taM citte ?, 2 paDiggahANaM vatthANaM kaMbalANaM pAyapuMchanANaM Ae, se taM acitte / se kiM taM mIsae ?, 2 sissANaM sissaniANaM sabhaMDovagaranANaM Ae, se taM mIsae, se taM loguttarie se taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvAe, se taM noAgamao davvAe, se taM dvvaae| se kiM taM bhAvAe ?, 2 duvihe paM0 taM0-Agamao a noAgamao a| se kiM taM Agamao bhAvAe ?, 2 jAnae uvautte, se taM Agamao bhaavaae| se kiM taM noAgamao bhAvAe ?, 2 duvihe paM0, taM0-pasatthe a apasatthe a / se kiM taM satthe ?, tivihe paM0 taM0- nANAe daMsanAe carittAe, se taM papasatthe / se kiM taM apasatthe ?, 2 cauvvihe paM0 taM0- kohAe mAnAe mAyAe lohAe, se taM apasatthe / se taM no Agamao bhAvAe, se taM bhAvAe, setaM aae| vR. AyaH prAptirlAbha ityanarthAntaram, asyApi nAmAdibhedabhinnasya vicAraH sUtrasiddha eva, yAvat 'se kiM taM acitte ?, 2 suvanna' tyAdi, laukiko'cittasya suvarNAderAyo mantavyaH, tatra Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM- 329 463 suvarNAdIni pratItAni 'sila' tti zilA muktAzailarAjapaTTAdInAM, raktaratnAni padmarAgaratnAni 'saMtasAvaejjassa' tti sad-vidyamAnaM svApateyaM dravyaM tasyA''yaH, 'samAbhariyAujjAlaMkiyANaM'tti A (samA) bharitAnAM suvarNasaGkalikAdibhUSitAnAM AtodyairjhallarIpramukhairalaGkRtAnAm // atha kSapaNAnikSepaM vivakSurAha mU. (329 vartate ) se kiM taM jhavaNA ?, 2 cauvvihA pannattA, taMjahA- nAmajjhavaNA ThavaNajjhavaNA davvajjhavaNA bhAvajjhavaNA / nAmaThavaNAo puvvaM bhaNiAo / se kiM taM davvajjhavaNA ?, 2 duvihA patrattA, taMjahA- Agamao a noAgamao a / se kiM taM Agamao davvajjhavaNA ?, 2 jassa naM jhavaNetipayaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiaM jAva se taM Agamao dvvjjhvnnaa| se kiM taM noAgamao davvajjhavaNA ?, 2 tivihA patrattA, taMjahA- jANayasarIradavvajjhavaNA bhaviasarIradavvajjhavaNA jANayasarIrabhaviasarIravairittA davvajjhavaNA / se kiM taM jANaya0 ?, 2 jhavaNApayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacua0 sesaM jahA davvajjhavaNe, jAva se taM jANaya0 / se kiM taM bhavi0 davva0 ?, 2 je jIvaM joNijammaNanikkhate sesaM jahA davvajjhavaNe, jAva se taM bhaviasarIradavvajjhavaNA / se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairittA davvajjhavaNA ?, 2 jahA jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvAMe tahA bhANiavvA, jAva se taM mIsiA, se taM loguttariA, se taM jANayasarIrabhaviasarIravairittA davvajjhavaNA, se taM noAgamao davvajjhavaNA, se taM davvajjhavaNA / se kiM taM bhAvajjhavaNA ?, 2 duvihA pannattA, taMjahA- Agamao a noAgamao a / se kiM taM, Agamao bhAvajjhavaNA ?, 2 jANae uvautte, se taM Agamao bhAvajjhavaNA / se ki te no Agamao bhAvajjhavaNA ?, 2 duvihA pannattA ? taMjahA- nANajjhavaNA daMsaNajjhavaNA carittajjhavaNA ? se taM pasatthA / se kiM taM apasasatthA 2 cauvvihA pannattA ? taMjahA- kohajjhavaNA mAnajjhavaNA mAyajjhavaNA lohajjhavaNA ? se taM apstthaa| se taM, noAgamao bhAvajjhavaNA, setaM bhAvajjhavaNA, saMtaM jhavaNA, saM taM ohanipphanne / vR. kSapaNA apacayo nirjarA ita paryAyAH, zeSaM sUtrasiddhameva, yAvadoghaniSpanno nikSepaH / samAptaH sarvatra ceha bhAve vicArye'dhyayanamevAyojanIyam // atha nAmaniSpannanikSepamAha mU. (329 vartate ) se kiM taM nAmanipphanne ?, 2 sAmAie, se samAsao cauvvihe paM0, taM0-nAmasAmAie ThavaNAsAmAie davvasAmAie bhaavsaamaaie| nAmaThavaNAo puvvaM bhaNiAo / davvasAmAievi taheva, jAva se taM bhaviasarIradavvasAmAie / kiM taM jANayasarIrabhavi asarIravairitte davvasAmAie ?, 2 pattayapotthayalihiyaM, se taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvasAmAie, se taM noAgamao davvasAmAie, se taM davvasAmAie / se kiM taM bhAvasAmAie ?, 2 duvihe paM0, taM0-Agamao a noAgamao a| se kiM taM Agamao bhAvasAmAie ?, 2 jANae uvautte, se taM Agamao bhaavsaamaaie| se kiM taM noAgamao bhAvasAmAie ?, 2 mU. ( 330 ) jassa sAmANio appA, saMjame niame tave / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 mU. ( 331 ) mU. (332 ) mU. (333 ) tassa sAmAiaM hoi, ii kevalibhAsiaM // jo samosavvabhUesu, tasesu thAvaresu a / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiaM // jaha mama na piaM dukkhaM jAnia emeva savvajIvANaM / na haNai na haNAvei a samamaNaitena so samaNo / / natthi ya si koi veso pio sa savvesu ceva jIvesu / eeNa hoi samaNo eso anno'vi pajjAo / / uvagagirijalaNasAgaranahatalatarugaNasamo a jo hoi / bhamaramiyadharaNijalaruravipavaNasamo a so samaNo // to samaNo jai sumaNo bhAvena ya jaya na hoi pAvamano / sayaNe a jane a samo samo a mAnAvamAnesu // mU. ( 334 ) mU. ( 335 ) vR. ihAdhyayanAkSINAdyapekSayA sAmAyikamiti vaizeSikaM nAma, idaM copalakSaNaM caturviMzatistavAdInAm, asyApi pUrvoktazabdArthasya sAmAyikasya nAmasthApanAdravyabhAvabhedAccaturvidho nikSepa:, ata evAha - 'se samAsao cauvvihe' ityAdi, sUtrasiddhameva yAvat / jassa sAmAnio appA' ityAdi, yasya sattvasyasAmAnikaH - sannihita AtmA sarvakAlaM vyApArAt, kva ? - saMyame-mUlaguNarUpe niyame - uttaraguNasamUhAtmake tapasi - anazanAdau tasyetthaMbhUtasya sAmAyikaM bhavatItyetadatkevalibhASitamiti zlokArthaH // jo samo' ityAdi, yaH samaH sarvatra maitrIbhAvAttulyaH 'sarvabhUteSu' sarvajIteSu traseSu sthAvareSu catasya sAmAyikaM bhavatItyetadapi kevalibhASitaM, jIveSu ca samatvaM saMyamasAnnidhyapratipAdanAtpUrvazloke'pi labhyate, kintu jIvadayAmUlatvAddharmasya tatprAdhAnyakhyApanAya pRthagupAdAnamiti / yata eva hi sarvabhUteSu samo'ta eva sAdhuH samaNo bhaNyate iti bhAvaM darzayannAha - 'jaha mama' gAhA, vyAkhyA- yathA 'mama' svAtmani hananAdijanitaM duHkhaM na priyaM evameva sarvajIvAnAM tannAbhISTamiti 'jJAtvA' cetasi bhAvayitvA samastAnapI jIvAnna hanti svayaM, nApyanyairghAtayati, cazabdAt ghnatazcAnyAnna samanujAnIta ityanena prakAreNa samamaNatitti-sarvajIveSu tulyaM, vartate yatastenAsau samaNa iti gAthArthaH // tadevaM sarvajIveSu samatvena samamaNatIti samaNa ityekaH prayAyo darzitaH evaM samaM mano'syeti samanA ityanyo'pi paryAyo bhavatyeveti darzayannAha 'natthi ya se' gAhA, vyAkhyA - nAsti ca 'se' tasya kazcid dveSyaH priyo vA, sarveSvapi jIveSu samamanastvAd, anena bhavati samaM mano'syeti niruktavidhinA samanA ityeSo'nyo'pi paryAya iti gAthArthaH // tadevaM pUrvoktaprakAreNa sAmAyikavataH sAdhoH svarUpaM nirUpya prakArAntareNA'pi tannirUpanArthamAha anuyogadvAra - cUlikAsUtraM 'uraga' gAhA, sa zramaNo bhavatIti sarvatra saMbadhyate, yaH kathaMbhUto bhavatItyAha-uragaH - sarpastatsamaH parakRtA zrayanivAsAditi, evaM samazabdo'pi sarvatra yojyate, tathA girisamaH parISahopasarganiSprakampatvAt, jvalanasama: tapastejomayatvAt, tRNAdiSviva sUtrArtheSvatRpteH, sAgarasamo gambhIratvAd jJAnAdiratnAkarAt svamaryAdAnatikramAcca, nabhastalasamaH sarvatra nirAlambanatvAt, Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 335 465 tarugaNasamaH sukhaduHkhayoradarzitavikAratvAt, bhramarasamo'niyatavRttitvAt, mRgasamaH saMsArabhayo-dvignatvAt, dharaNisamaH sarvakhedasahiSNutvAt jalaruhasamaH kAmabhogodbhavatve'pi paGkajalAbhyAmiva tadUrdhvavRtteH, ravisamaH dharmAstikAyAdilokamadhikRtyAvizeSeNa prakAzakatvAt, pavanasamazca sarvatrApratibaddhatvAt sa evaMbhUtaH zramaNo bhavatIti gAthArthaH / yathoktaguNaviziSTazca zramaNastadA bhavati yadA zobhanaM mano bhavediti darzayati-'to samaNo'gAhA, vyAkhyA- tataH zramaNo yadi dravyamana Azritya sumanA bhavet, 'bhAvena ca' bhAvamanazcAzritya yadi na bhavati pApamanAH, sumanastvacinhAnyeva zramaNaguNatvena darzayati-svajane ca putrAdike jane ca sAmAnye samo - nirvizeSaH mAnApamAnayozca sama iti gAthArthaH // mU. ( 336 ) se taM noAgao bhAvasAmAie, se taM bhAvasAmAie, saM taM samAie, se taM nAmanippanne / vR . iha ca jJAnakriyArUpaM sAmAyikAdhyayanaM noAgamato bhAvasAmAyikaM bhavatyeva, jJAnakriyAsamudAye AgamasyaikadezavRttitvAt, nozabdasya ca dezavacanatvAd, evaM ca sati sAmAyikavataH sAdhorapIha noAgamato bhAvasAmAyikatvenopanyAso na virudhyate, sAmAyikatadvatorabhedopacArAditi bhAvaH / nAmaniSpanno nikSepaH samAptaH // atha sUtrAlApakaniSpannaM nikSepaM nirdidikSurAha mU. ( 336 vartate ) se kiM taM suttAlAvaganipphanne ?, 2 idAniM suttAlAvayanippannaM nikkhevaM icchAvei, se a pattalakkhaNe'vi na nikkhippar3a, kamhA ?, lAghavatthaM, atthi io taie anuogadAre anugametti, tattha nikkhitte ihaM nikkhitte bhavai, ihaM vA nikkhitte tattha nikkhitte bhavai, tamhA ihaM na nikkhippai tahiM ceva nikkhipar3a, se taM nikkheve // vR. atha ko'yaM sUtrAlApakaniSpanno nikSepa: ?, 'karomi bhadanta ! sAmAyikaM' ityAdinAM sUtrAlApakAnAM nAmasthApanAdibhedabhinno yo nyAsaH sa sUtrAlApakaniSpanno nikSepa iti zeSaH, 'idAni 'mityAdi, sa cedAnIM sUtrAlApakaniSpanno nikSepa eSa ityavasaraprAptatvAditthamAtmAnaM pratipAdayituM vAJchAmutpAdayati, sa ca prAptalakSaNo'pi prAptatatsvarUpAbhidhAnasamayo'pi na nikSipyate-na sUtrAlApakanikSepadvAreNAbhidhIyate, kasmAdityAha - lAghavArthaM, tadeva lAdhavaM darzayati-asti ato'gre tRtIyamanuyogadvAramanugama iti, tatra ca nikSiptaH sUtrAlApakasamUha iha nikSipto bhavati, iha vA nikSiptastatra nikSipto bhavati, tasmAdiha na nikSipyate, tatraiva nikSepsyata iti, Aha- yadyevamatraiva nikSipyate na punastatretyapi kasmAnnocyate ?, naivaM, yataH sUtrAnugame eva sUtramuccArayiSyate, nAtra, na ca sUtroccAraNamantareNa tadAlApakAnAM nikSepo yuktaH, tato yuktamuktaM'tasmAdiha na nikSipyate ityAdi' / punarapyAha-yadyevaM kimarthaM sUtrAlApakanikSepasya atropanyAsaH, ucyate, nikSepasAmyamAtrAdityalaM vistareNa // nikSepalakSaNaM dvitIyamanuyogadvAraM samAptam // atha tRtIyamanuyogadvAraM nirUpayitumAha mU. ( 337 ) se kiM taM anugame ? 2 duvihe pannatte, taMjahA - suttAnugame a nijjuttianugame a / se kiM taM nijjutti anugame ?, 2 tivihe pannatte, taMz2ahA- nikkhevanijjutti anugame uvagdhA 30/30 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM yanijjuttianugame suttpphaasianijjuttianugme| sekiMtaM nikkhevanijjuttianugame? anugae, setNnikkhevnijjuttianugme|se kiMtaM uvagghAyanijjuttianugame?, 2 imAhiM dohiM bhUlagAhAhiM anugaMtavvo, taMjahAmU. (338) uddese 1 niddese a2 niggame 3 khetta 4 kAla 5 purise ya6 / . kAraNa 7 paccaya 8 lakkhaNa 9 nae 10 samoAraNAnumae 11 // mU. (339) kiM 12 kaivihaM 13 kassa 14 kahiM 15 kesu 16 kahaM 17 kicciraM havai kAlaM 18? / / kai 19 saMtara 20 mavirahiyaM 21 bhavA 22 garisa 23 phArasa 24 niruttI 25 / / [se taM uvagghAyanijjuttianugame]. vR.anugamaH-pUrvoktazabdArthaH, saca dvidhA-sUtrAnugamaH-sUtravyAkhyAnamityarthaH, 'niyuktyanugamazca nitarAM yuktAH- sUtreNa saha lolIbhAvena sambaddhA niryuktA-arthAsteSAM yuktiH-sphuTarUpatApAdanam ekasya yuktazabdasya lopAniyuktiH-nAmasthApanAdiprakAraiH sUtravibhajanetyarthaH, tadrupo'nugamastasyA vA anugamo-vyAkhyAnaM niyuktyanugamaH, sa ca trivido-nikSeponAsthApanAdibhedabhinnaH tasya tadviSayA vA niyuktiH-pUrvoktazabdArthA nikSepaniyuktiH tadrupastasyA vA'nugamo nikssepniyuktynugmH| ___ tathA upoddhananaM-vyAkhyeyasya sUtrasya vyAkhyAvidhisamIpIkaraNamupodghAtastasya tadviSayA vA niyuktistadrupastasyA vA anugamaH upodghAtaniryuktyanugamaH, tathA sUtraM spRzatIti sUtraspazikA sA cAsau niyuktizca suutrsprshikRniyuktiH| . . tatra nikSepaniyuktiktyanugamA'nugato vakSyate ca, idamuktaM bhavati-atraiva prAgAvazyakasAmAyikAdipadAnAM nAmasthApanAdinikSepadvAreNa yadvyAkhyAnaM kRtaM tena nikSepaniyuktyanugamo'nugataH prokto draSTavyaH, sUtrAlApakAnAM nAmAdinikSepaprastAve punarvakSyate ca / upodghAtaniryuktyanugamastvAbhyAM dvAbhyAM dvAragAthAbhyAmanugantavyaH, tadyathA__'uddese' gAhA 'kiM kaivihaM'gAhA, vyAkhyA-uddezanamuddezaH-sAmAnyAbhidhAnarUpo, yathA adhyayanamiti, vaktavya iti sarvatra kriyA draSTavyA, tathA nirdezanaM nirdezo-vizeSAbhidhAnaM, yathA sAmAyikamiti, atrAha-nanu sAmAnyavizeSAbhidhAnadvayaM nikSepadvAre proktameva, tatkimitIha punarucyate?, naitadevaM, yato'tra siddhasyaiva tatra tasya nikSepamAtrAbhidhAnaM kRtamityadoSaH / tathA nirgamanaM-nirgamaH, kRtaH sAmAyikaM nirgatamityevaMrUpo vaktavyaH, tathA kSetrakAlau ca yayoH sAmAyikamutpannaM tau vaktavyau, yadvakSyatyAvazyake "vaisAhasuddhaekkArasIeN puvvnnhdeskaalNmi| __ mahaseNavanujjANe anaMtara paraMparaMsesa "tti tathA kutaH puruSAttannirgamiti vaktavyaM, tathA kena kAraNena gautamAdayaH sAmAyikaM bhagavataH samIpe zRNvantItyevaMrUpaM kAraNaM vAcyaM, yadabhidhAsyati-"goyamAI sAmAiyaM tu kiM kAraNaM nisAmitI'tyAdi, tathA pratyAyatIti pratyayaH, kena pratyayena bhagavatedamupadiSTaM ? sa kena vA pratyayena gaNadharAstenopadiSTaM tacchRNvantItyetadvaktavyamityathaH, tathA ca vakSyati Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 mUlaM-339 "kevalanANitti ahaM arihA sAmAiyaM prikheii| tesipi paccao khalu savvannU to nisAmiti ||"tti, tathA samyaktvasAmAyikasyatattvazraddhAnaMlazraNaM, zrutasAmAyikasya jIvAdiparijJAnaM, cAritrasAmAyikasya sAvadhaviratiH, dezaviratisAmAyikasyaM tu viratyaviratisvarUpaM mizraM lakSaNaM, nirdekSyati ca-"saddahaNa jAnanA khalu viraI mIsaM ca lakkhaNaM kahae" ityAdi, evaM naigamAdayo nayA vAcyAH, teSAM ca nayAnAM samavataraNaM samavatAro yatra saMbhavati tatra darzanIyo, yato nivedayiSyati "mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoaraMti ihaM / apahatte samoyAro natthi pahatte smoyaaro|| ityAdi, tathA kasya vyavahArAdeH kiM sAmAyikamanumatamityabhidhAnIyaM, bhaNiSyati ca "tavasaMjamo anumao niggaMthaM pavayaNaM ca vvhaaro| saddujjusuyANaM puNa nivvANaM saMjamo ceva ||"tti, ki sAmAyikamityatra pratyuttarayiSyati-"jIvo guNa paDivano nayassa davvaTThiyassa sAmaiya"mityAdi, katividhaM tadatyatra nirvacanayiSyati-"somAiyaM ca tivihaM saMmatta suyaMtahA carittaM ce"tyAdi, kasya sAmAyikamityatrAbhidhAsyati-jassa sAmANio appA' ityAdi, kva sAmAyikamityetadapi-"khetadisakAlagaibhaviyasanniussAsadiTThimAhAre" ityAdinA dvArakalApena nirU payiSyati, keSu sAmAyikamityatrottaraM sarvadravyeSu, tathAhi "savvagayaM sammattaM sue caritte na pajjavA svve| desaviraI paDuccA duNhavi paDisehaNaM kujjA / / " iti darzayiSyati, kathaM sAmAyikamavApyata ityatra-"mAnussa khetta jAI kularUvAroga AuyaM buddhi"tyAdi pratipAdayiSyati, kiyacciraM kAlaM tadbhavatIticintAyAmabhidhAsyati. "sammattassa suyassa ya chAvaTThi sAgarovamAi tthii| sesANa puvvakoDI desaNA hoi ukkosaa| _ 'kei'tti kiyantaH sAmAyikasya yugapat pratipadyamAnakAH pUrvapratipannA vA labhyante iti vaktavyaM, bhaNiSyati ca-"sammattadesavirayA paliyassa asaMkhabhAgamettA u"ityAdi, sahAntareNa vartata iti sAntaramiti vicAraNAyAM nirNeSyati "kAlamanaMtaM ca sue addhApariyaTTao ya desuuno| AsAyaNabahulANaM ukkosaM aMtara hoi||"tti, avirahitaM nirantaraM kiyantaM kAlaM sAmAyikapratipattAro labhyanta ityatrAvedayiSyati "sammasUya agArINaM Avaliya asaMkhabhAgamettA u| aTTa samayA caritte savvesu jahanna do smaa|" ityAdi, kiyato bhavAna utkRSTatastadavApyata ityatra prativacanaM dAsyati - "sammattadesavirayA paliyassa asaMkhabhAgamettA u| aTTha bhavA u caritte anaMtakAlaM ca suysme|" Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM AkarSaNamAkarSaH-ekasminnAnAbhaveSu vA punaH punaH sAmAyikasya grahaNAni-pratipattaya iti vAcyaM, tacca vakSyati "tiNhaM sahasapuhuttaM sayappahuttaM ca hoi viriie| egabhave AgarisA evaiyA hoMti naayvvaa|| tiNha sahassamasaMkhA sahasapuhuttaM ca hoi viriie| nANAbhave AgarisA evaiyA huMti naay-vvaa||" iti, phAsaNa'tti kiyat kSetra sAmAyikavantaH spRzantItyabhidhAnIyaM, taccaivam ___"sammattacaraNasahiyA savvaM logaM phuse niravasesaM / satta ya caudasabhAe paMca ya suydesviriie|| . ityAdi, nizcittA uktiniruktirvaktavyA, tatra ca - "cammaddiTThi amoho sohI sabbhAvaM daMsaNaM bohii| - avivajjao sudiTThitti evamAI niruttaai|" -mityAdi vakSyati, evaM tAvadgAthAdvayasaMkSepArthaH, vistarArthastvAvazyakaniyuktiTIkAbhyAmavaseya iti / tadevametadgAthAdvayavyAkhyAne upodghAtaniyuktiH samarthitA bhavati, asyAM ca prastutAdhyayanasyAzeSavizeSeSu vicAriteSu satsu sUtraM vyAkhyAnayogyatAmAnItaM bhavati, tataH pratyavayavaM sUtravyAkhyAnarUpAyA: sUtrasparzakaniyukteravasaraH saMpadyate, sUtraM ca sUtrAnugame satyevaM bhavati, so'pyavasaraprApta eva, tatastamabhidhitsurAha mU.(340)se kiMtaM suttapphAsianijjuttianugame ? 2 suttaM uccAreavvaM akkhaliaM amiliaM avaccAmeliaM paDipuna paDiputraghosaM kaMThoTThavippamukkaM guruvAyaNovagayaM, tao tatthaNajjihiti sasamayapayaM vA parasamayapayaM vA baMdhapayaM vA mokkhapayaM vA sAmAiapayaM vA nosAmAiapayaM vA, tao tammi uccArie samANe kesiM ca naM bhagavaMtANaM kei atthAhigArA anahigayA bhavaMti, tato tesiM anahigayANaM ahigamanaTThAe payaM paeNaM vanaissAmi,mU.(341) saMhiyA ya padaM ceva, payattho pyviggho| cAlanA ya pasiddhI a, chavvihaM viddhi lkkhnnN|| mU.(342) se taM suttapphAsiyanijjuttianugame, setaM nijjuttianugame, setaM anugme| vR. Aha-nanu yathoktanItyA sUtrAnugame satyeva sUtrasparzikaniyuktyAH prayojanaM tarhi kimityasAvupodghAtaniryuktyanantaramupanyastA ?, yAvatA sUtrAnugamaM nirdizya pazcAtkimiti nocyate ?, satyaM, kintu niyuktisAmpAttatprastAva eva nirdiSTetyadoSaH / prakRtamucyate-tatrAskhalitAdipadAnAM vyAkhyA yathehaiva prAgdravyAvazyakavicAre kRtA tathaiva dRSTavyA, ayaM ca sUtra doSaparihAraH zeSasUtralakSaNasyopalakSaNaM, taccedam " , "appaggaMthamahatthaM battIsAdosavirahiyaM jaM c| __ lakkhaNajuttaM suttaM aTThahi ya guNehi uvaveyaM // " __ asyA vyAkhyA-alpagranthaM ca tat mahArthaM ceti samAhAradvandvaH 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sadi'tvAdivatsUtramalpagranthaM mahArthaM ca bhavatItyarthaH, yacca dvAtriMzaddoSavirahitaM tatsUtraM bhavati, ke Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 469 mUlaM-342 punaste dvAtriMzaddoSAH ye sUtre varjanIyAH ? ucyate, aliyamuvaghAyajaNayaM niratthayamavatthayaM chalaM duhilN| . nissAramahiyamUNaM punaruttaM vAhayamajuttaM // 1 // kamabhinnavayaNabhinnaM vibhittabhinnaM ca liMgabhinnaM c| anabhihiyamapayameva ya sahAvahINaM vavahiyaM ca // 2 // kAlajaticchavidoso samayaviruddhaM ca vayaNamittaM c| atthAvattIdoso neo asamAsadoso ya / / 3 / / uvamArUvagadoso niddesapayatthasaMdhidoso y| ee a suttadoso battIsA huMti nAyavvA / / 4 / / tatrAnRtamabhUtodbhAvanaM bhUtinihnavacca, yathA IzvarakRrtRkaM jagadityAdyabhUtodbhAvanaM, nAstyAtmetyAdikastu bhUtanihavaH 1, upaghAtaH sattvaghAtAdi: tajjanakaM, yathA vedavihitA hiMsA dharmAyetyAdi 2, nirarthakaM yatra varNAnAM kramanirdezamAtramupalabhyate na tvartho, yathA aAiItyAdi DitthAdivadvA 3, asambaddhArthakamapArthakaM, yathA daza dADimAni SaDapUpAH kuNDamajAjinaM palalapiNDastvara kITike dizamudIcImityAdi 4, yatrAniSTasyArthAntarasya sambhavato vivakSitArthopaghAtaH kartuM zakyate tacchalaM, yathA-navakambalo devadatta ityAdi 5, jantUnAmahitopadezakatvena pApavyApArapoSaka druhilaM, yathA etAvAneva loko'yaM, yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya, yadvadantyabahuzrutAH / / 1 // - piba khAda ca cArulocane !, yadatItaM varagAtri ! tanna te| na hi bhIru ! gataM nivartate, samudayamAtramidaM kalevaram // 2 // ityAdi6 vedavacanAdivat tathAvidhayuktirahitaM pariphalguni:sAraM7, akSarapadAdibhiratimAtramadhikaM 8, taireva hInamUnam, athavA hetodRSTAntasya vA''dhikye satyadhikaM, yathA-anityaH zabdaH kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAbhyAM ghaTapaTavadityAdi, ekasmin sAdhye eka eva heturdRSTAntazca vaktavyaH, atra ca pratyekaM dvayAbhidhAnAdAdhikyamiti bhAvaH, hetudRSTAntAbhyAmeva hInamUnaM, yathA anityaH zabdo ghaTavaditi, yathA(dvA)anityaH zabdaH kRtakatvAdityAdi 9, punaruktaM dvidhAzabdato'rthatazca, tathA'rthAdApatrasya punarvacanaM punaruktaM, tatra zabdataH punaruktaM yathA ghaTo ghaTa ityAdi, arthataH punaruktaM yathA ghaTa: kuTaH kumbha ityAdi, arthAdApannasya punarvacanaM yathA pIno devadatto divA na bhuGkte utyukte arthAdApannaM rAtrau bhukta iti, tatrArthApannamapi ya etatsAkSAd brUyAttasya punaruktA 10, ___ vyAhataM yatra pUrveNa paraM vihanyate yathA-'karmacAsti, phalaM cAsti, kartA na tvasti karmaNA'mityAdi 11, ayuktamanupapattikSama, yathA-teSAM kaTakaTabhraSTaigajAnAM madabindubhirityAdi 12, kramabhinnaM yatra kramo nArAdhyate, yathA-sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANAmAH sparzarasagandharUpazabdA iti vaktavye sparzarUpazabdagandharasA iti brUyAt ityAdi 13, vacanabhinnaM yatra vacanavyatyayo, yathA vRkSAH Rtau puSpitaH ityAdi 14, vibhiktibhinnaM yatra bibhaktivyatyayo, yathA vRkSaM pazya Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM iti vaktavyo, yathA vRkSaM pazya iti vaktavye vRkSaH pazya iti brUyAdityAdi 15, liGgabhinnaM yatra liGgavyatyo, yathA ayaM strItyAdi 16, anabhihitaM-svasiddhAntAnupadiSTaM, yathA saptamaH padArtho vaiziSikasya, prakRtipuruSAbhyadhikaM sAGkhyasya, duHkhasamudAyamArganirodhalakSaNacaturAryasatyAtiriktaM vA bauddhasyetyAdi 17, yatrAnyacchando'dhikAre'nyacchando'bhidhAnaM tadapadaM, yathA''ryApade'bhidhAtavye vaitAlIyapadamabhidadhyAdityAdi 18, yatra vastusvabhAvo'nyathAsthito'nyathA'bhidhIyate tatsvabhAvahInaM, yathAzIto vahniH mUrtimadAkAzamityAdi 19, yatra prakRtaM muktvA'prakRtaM vyAsato'bhidhAya punaH prakRtamucyate tatsvabhAvahInaM, yathA zIto vahniH mUrti-madAkAzamityAdi 19, patra prakRtaM muktvA'prakRtaM vyAsato'bhIdhAya punaH prakRtamucyate tadvyavahitaM 20, kAladoSo yatrAtItAdikAlavyatyayo yathA rAmo vanaM pravivizeti vaktavye rAmo vanaM pravizatItyAha 21, yatidoSo'sthAnaviratiH sarvathA'viratirvA 22, chaviH-alaGkAravizeSastena zUnyaM chavidoSaH 23, samayaviruddhaM svasiddhAntaviruddhaM, yathA sAGkhyasyAt kAraNe kArya, vaiziSikasya vA saditi 24, vacanamAtra nirhetukaM, yathA kazcidyathecchayA kaJcitpradezaM lokamadhyatayA janebhyaH prarUpayati 25, yatrArthApattyA'niSTamApatati tatrArthApattidoSo, yathA gRhakukkuTo na hantavya ityukte'rthApattyAzeSaghAto'duSTa ityApatati 26, yatra samAsavidhiprAptau samAsaMna karoti vyatyayena vA karoti tatrAsamAsadoSaH 27, upamAdoSo yatra hInopamA kriyate, yathA meru: sarvapopamaH, adhikopamA vA kriyate, yathA sarSapo merusanibhaH, anupamA vA yathA meruH samudropama ityAdi 28, rUpakadoSaH svarUpabhUtAnAmavayavAnAM vyatyayo, yathA parvate nirUpayitavye zikharAdIsta~davayavAnirUpayati, anyasya vA samudrAdeH sambandhino'vayavA~statra nirUpayatIti 29, nirdezadoSastatra yatra nirdiSTapadAnAmekavAkyatA na kriyate, yatheha devadattaH sthAlyAmodanaM pacatItyamidhAtavye pacatizabdaM nAbhidhatte 30, padArthadoSo yatra vastuni paryAyo'pi san padArthAntaratvena kalpyate, yathA sato bhAvaH sattetikRtvA vastuparyAya eva sattA, sA ca vaizeSikaiH SaTsu padArtheSu madhye padArthAntaratvena kalpyate, yathA sato bhAvaH sattetikRtvA vastuparyAya eva sattA, sA ca vaizeSikaiH SaTsu padArtheSu madhye padArthAntaratvena kalpyate, taccAyuktaM, vastUnAmanantaparyAyatvena padArthAnantyaprasaGgAditi 31, yatra sandhiprAptau taM na karoti duSTaM vA karoti tatra sandhidoSaH 32, ete dvAtriMzatsUtradoSAH, etaivirahitaM yattallakSaNayuktaM sUtra / aSTAbhizca guNairupapetaM yattallakSaNayuktamiti vartate, te ceme guNAH "nidosaM sAravaMtaM ca, heujjuttmlNkiyN| uvanIyaM sovayAraMca, miyaM mahurameva y||" tatra nirdoSaM-sarvadoSavipramuktaM 1, sAravad gozabdavadbahuparyAyaM 2, hetavaH anvayavyatirekalakSaNAstairyuktam 3, upamotprekSAdhalaGkArarailaGkRtam 4, upanayopasaMhRtamupanItaM5, grAmyabhaNitirahitaM sopacAraM 6, varNAdiniyataparimANaM mitaM 7, zravaNamanoharaM madhuram 8 / anyaizca kaizcid SaD guNA: sUtrasya paThyante, tadyathA "appakkharamasaMdiddhaM, sAravaM vissaomuhaM / atthobhamamavajjaM ca, suttaM savvannubhAsiyaM / / " Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 mUlaM-342 ya(ta)trAlpAkSaraMmitAkSaraM, yathA sAmAyikasUtram, asandigdhaM-saindhavazabdavadyallavaNavasanaturagAdyanekArthasaMzayakArina bhavati, sAravaraMca pUrvavat, vizvatomukhaM pratisUtraM caraNAnuyogAdyanuyogacatuSTayavyAkhyAkSama, yathA-'dhammo maMgalamukkiTTha'mityAdizloke catvAro'pyanuyogo vyAkhyAyante, athavA anantArthatvAd yatho vizvatomukhaM tataH sAravadityevaM sAravattvasyaiva hetubhAvenedaM yojyate, asmi~zca vyAkhyAne paJcaivaite guNA bhavanti, stobhakA:-cakAravAzabdAdayo nipAtAstairviyuktamastobhakam, anavadyaM kAmAdipApavyApArAprarUpakaM, evaMbhUtaM sUtraM srvjnybhaassitmiti| __yaistu pUrve aSTa sUtraguNAH proktAste'nantarazlokoktaguNAsteSvevASTasu guNeSvantarbhAvayanti, ye tvanantarazlokoktAneva sUtraguNAnicchanti te amIbhireva pUrvoktAnAmaSTAnAmapi saGgraha pratipAdayanti / evaM sUtrAnugame samastadoSavipramukte lakSaNayukte sUtre uccArite tato jJAsyate yadutaitatsvasamayagatajIvAdyarthapratipAdakaM padaM svasamayapadaM, parasamayagatapradhAnezvarAdyarthapratipAdakaM padaM parasamayapadaM, anayoreva madhye parasamayapadaM dehinAM kuvAsanAhetutvAdbandhapadamitarattu sadbodhakAraNatvAnmokSapadamiti tAvadeke, anye tu vyAcakSate-prakRtisthityanubhAvapradezalakSaNabhedabhinnasya bandhasya pratipAdakaM padaM bandhapadam, [sadbodhakAraNatvAt] kRtsnakarmakSayalakSaNasya mokSasya pratipAdakaM padaM moksspdmiti| aha-nanvatra vyAkhyAne bandhamokSapratipAdakaM padadvayaM svasamayapadAnAtiricyate tatkimiti bhedenopanyAsaH ?, satyaM, kintu svasamayapadasyApyabhidheyavaicitryadarzanArtho bhedenopanyAsaH, ata eva sAmAyikapratipAdakaM padaM sAmAyikapadamityAdAvapi bhedenopAdAnaM sArthakamiti, sAmAyikavyatiriktAnAM nArakatiryagAdyarthAnAM pratipAdakaM padaM nosAmAyikapadamityetazca sUtroccAraNasya phalaM darzitam, idamuktaM bhavati-yataH sUtre samuccArite svasamayapadAdiparijJAnaM bhavati tatastaduccAraNIyameva, tatastasmin sUtre uccAritamAtra eva sati keSAJcidbhagavatAM sAdhUnAM yathoktanItyA kecidarthAdhikArA adhigatAH-parijJAtA bhavanti, kecitu kSayopazamavaicitryAdanadhigatA bhavanti, tatasteSAmanadhigatAnAmarthAdhikArANAmadhigamArtha padena padaMvarNayiSyAmi, ekaikaM padaM vyAkhyAsyAmityarthaH / tatra vyAkhyAlakSaNameva tAvadAha___ "saMhiyA ye'tyAdi, tatrAskhalitapadoccAraNaM saMhitA, yathA 'karomi bhayAnta! sAmAyika'mityAdi, padaMtu karomItyekaM padaM bhayAnta iti dvitIyaM sAmAyikamiti tRtIyam ityAdi, padArthastu karomItyabhyupagamo bhayAnta iti gumantraNaM samasyAyaH sAmAyikamityAdikaH, padavigraha samAsaH, sacAnakapadAnAmekatvApAdanaviSayo yathA bhayasyAnto bhayAnta ityAdi, sUtrasyArthasya vA anupapattyudbhAvanaM cAlanA, tasyaivAnekopapattibhistathaiva sthApanaM prasiddhiH, ete ca cAlanAprasiddhI Avazyeka sAmAyika vyAkhyAvasare svasthAna eva vistaravatyau dRSTavye, evaM SaDvidhaM 'viddhi'jAnIhi lakSaNaM vyAkhyAyA iti prakramAdgamyate iti shlokaarthH|| __ atrAha-nanvasyAH SaDvidhavyAkhyAyA madhye kiyAn sUtrAnugamasya viSayaH ? ko vA sUtrAlApakanikSepasya? kazca sUtrasparzikaniyukteH? kiM vA nayairviSayIkriyate?, ucyate, sUtraM sapadacchedaM tAvadabhidhAya sUtrAnugamaH kRtaprayojano bhavati, sUtrAnugamena ca sUtre samuccArite Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM padacchede ca kRte sUtrAlApakAnAmeva nAmasthApanAdinikSepamAtramabhidhAya sUtrAlApakanikSepaH kRtArtho bhavati, zeSastu padArthapadavigrahAdiniyoga: sarvo'pi sUtra spaziniryukteH, vakSyamANanaigamAdinayAnAmapi prAyaH sa eva padArthAdivicAro viSayaH tato vastuvRttyA sUtrasparzikaniyuktyantarbhAvina eva nayA:, Aha ca bhASyakAra: "hoi kayattho vottuM sapayaccheyaM suyaM suyANugamo / suttAlA ganAso nAmAinnAsaviniogaM // 1 // suttaphAsiyanijjuttiviniogo sesao payatthAi / pAyaM so cciya negamanayAimayagoyaro hoi // 2 // anena ca vidhinA sUtre vyAkhyAyamAne sUtraM sUtrAnugamAdayazca yugapatsamApyante, yata Aha bhASyasudhAmbhonidhiH "suttaM suttAnugamo suttAlAvayakao ya nikkhevo / suttaphAsiyanijjuttI nayA ya samagaM tu vacvaMti // " ityalaM vistareNa / 'se ttaM anugame 'tti anugamaH samAptaH // atha nayadvAramabhidhitsurAhamU. ( 343 ) se kiM taM nae ?, satta mUlanayA pannattA, taMjahA- negame saMgahe vavahAre ujjusue sadde samabhirUDhe evaMbhUe, tattha mU. ( 344 ) mU. (345 ) negehiM mAnehiM minaitti negamassaM ya niruttI / sesANaMpi nayANaM lakkhanaminamo suNaha vocchaM // saMgahi apiMDiatthaM saMgahavayaNaM samAsao biMti / vacca vinicchiatthaM vavahAro savvadavvesuM // paccuppannaggI ujjusuo nayaviMhI muneavvo / icchai visesiyataraM paccuppannaM nao saddo // vatthUo saMkamaNaM hoi avatthU nae samabhirUDhe / vaMjaNa atthatadubhayaM evaMbhUo visesei // mU. ( 346 ) mU. ( 347 ) vR. atha ko'yaM pUrvoktazabdArtho nayaH ?, tatrottarabhedApekSayA sasaiva mUlabhUtA nayA mUlanayAH, tadyathA - naigama ityAdi, tatra naigamaM vyAcikhyAsurAha - negehimityAdi gAthA, vyAkhyA-na ekaM naikaM prabhUtAnItyarthaH, naikairmAnaiH - mahAsattAsAmAnyavizeSAdijJAnairmimIte minoti vA vastUni paricchinattIti naigama: itIyaM naigamasya niruktiH - vyutpattiH, athavA nigAmA-loke vasAmi tiryagloke vasAmItyAdayaH pUrvoktA eva bahavaH paricchedAsteSu bhavo naigamaH, zeSANAmapi nayAnAM saGgrahAdInAM lakSaNamidaM zRNuta vakSye'miti gAthArthaH // yathApratijJAtamevAha- 'saMgahia ' gAhA, vyAkhyA- samyag gRhIta- upAtta: saGgRhItaH piNDita ekajAtimApanno'rtho viSayo yasya saGgrahavacanasya tatsaGgRhItapiNDitArtha saGgrahasya vacanaM saGgrahavacanaM 'samAsataH' saMkSepato bruvate tIrthakaraNagaNadharAH, ayaM hi sAmAnyamevecchati na vizeSAn, tato'sya vacanaM saGgRhItasAmAnyArthameva bhavati, ata eva saGgRhNAti - sAmAnyarUpatayA sarvaM vastu kroDIkarotIti saGgraho'mucyate, yuktizcAtra lezataH prAgdarzitaiva 'vaccaI' tyAdi, Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-347 473 nirAdhikye cayanaM cayaH-piNDIbhavanaM adhikazcayo nizcayaH-sAmAnyaM vigato nizcayo vinizcayosAmAnyAbhAvaH tadartha-tannimittaM vrajati-pravartate, sAmAnyAbhAvAyaiva sarvadA yatate vyavahAro naya ityarthaH kva ?-'sarvadravyeSu' sarvadravyaviSaye, loke hi ghaTastambhAmbhoruhAdayo vizeSA eva prAyo jalAharaNAdikriyAsUpayujyamAnA dRzyante na punastadatiriktaM sAmAnyam, ato lokavyavahArAnaGgatvAtsAmAnyamasau necchatIti bhAvaH, ata eva lokavyavahArapradhAno nayo vyavahAranayo'sAdhucyate, yuktizcAtrApilezataH prAguktaiva, athavA vizeSeNa nizcayo vinizcayaH-AgopAladyaGgAnA[2]vavodho na katipayavidvatsambaddhaH tadartha vrajati vyavahAranayaH sarvadravyeSu, udamuktaM bhavati-yadyapi nizcayena ghaTAdivastUni sarvANyapi pratyekaM paJcavarNAni dvigandhAni paJcarasAnyaSTasparzAni tathA'pi gopAlaganAdInAM yatraiva kvacidekasmin sthale kAlanIlavarNAdau vinizcayo bhavati tamevAsau sattvena pratipadyate na zeSAna, lokavyavahAraparatvAdeveti gaathaarthH|| _ 'paccuppanna gAhA, sAmpratamutpannaM pratyutpannamucyate vartamAnakAlabhAvItyarthaH, tadgrahItuMzIlamasyeti pratyutpannagrAhI RjusUtro nayavidhiMNitavyaH, tatrAtItAnAgatAbhyupagamakuTilatAparihAreNa Rju-akuTilaM vartamAnakAlabhAvivastu sUtrayatIti RjusUtraH, atItAnAgatayovinAzAnutpattibhyAmasattvAd, asadabhyupagamazca kuTila iti bhAvaH, athavA Rju-avakaM zrutamasyeti RjuzrutaH, zeSajJAnairmukhyatayA tathAvidhaparopakArAsAdhanAt zrutajJAnamevaikamicchatItyarthaH, uktaM ca "suyanANe aniuttaM, kevale tynNtre|| - appaNo ya paresiM ca, jamhA taM paribhAvagaM ||"ti, ayaM ca nayo vartamAnamapIcchan svakIyamevecchati, parakIyasya svAbhimatakAryAsAdhakatvena vastuto'sattvAditi, aparaMca-bhinnaliGgabhinavacanaizca zabdairekamapi vastvabhidhIyata iti pratijAnIte, yathA taTa: taTI taTamityAdi, tathA gururgurava ityAdi, tathA indrAdernAmasthApanAdibhedAn pratipadyate, vakSyamAnanayastvativizuddhatvAlliGgavacanabhedAdvastubhedaM pratipatsyate nAmasthApanAdravyANi ca nAmyupagamiSyatIti bhAvaH, ityukta RjusUtraH, athazabda ucyate-tatra zapaAkroze' zapyate-abhidhIyate vastvaneneti zabdaH, tameva guNIbhUtArthaM mukhyatayA yo manyate sa nayo'pyupacArAcchabdaH, ayaM ca pratyutpanna-vartamAnaM tadapi RjusUtrAbhyupagamApekSayA vizeSitataramicchati, tathAhi-taTastaTI taTamityAdizabdAnAM bhinnAnyevAbhidheyAni, bhinnaliGgavRttitvAt, strIpuruSanapuMsakazabdavadityasau pratipadyate, tathA gururguva ityatrApyabhidheyabheda eva, bhinnavacanavRttitvAtpuruSaH puruSA ityAdivaditi, nAmasthApanAdravyarUpAzcanendrAH, tatkAryAkaraNAt, khapuSpavaditi prAktanAdvizuddhatvAdvizeSitataro'syAbhyupagamaH, samAnaliGgavacanAnAM tu bahUnAmapi zabdAnAmekamabhidhe yamasau manyate, yathendraH zakraH purandara ityAdi, iti gAthArthaH / / ___ 'vatthUo' ityAdi, vastunaH-indrAdeH saGkramaNamanyatra zakrAdAviti dRzyaM, bhavati avastu abhavatItyarthaH, kvetyAha-naye samabhirUDhanayamatenetyarthaH, tatra vAcakabhedenAparAparAn vAcyavizeSAn samabhirohati samabhigacchati pratipadyata iti samabhirUDhaH, ayamatra bhAvArtha:-indrazakrapurandarAdizabdAn anantaraM zabdanayena ekAbidheyatveneSTAnasau vizuddhataratvAt pratyekaM bhinnAbhidheyAn pratipadyate, bhitrapravRttinimittatvAt, suramanujAdizabdavat, tathAhi-indatIti indraH ___ Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM zaknoMtIti zakraH puraM dArayatIti purandaraH, iha paramaizvaryAdIni bhinnAnyevAtra pravRttinimittAni, evamapyekArthatve atiprasaGgo, ghaTapaTAdizabdAnAmapyekArthatA''patteH, evaM casati yadA indrazabdaH zakrazabdena sahaikArtha ucyate tadA vastunaH paramaizvaryasya zakanalakSaNe vastvantare saGkramaNaM kRtaM bhavati, tayorekatvamApAditaM bhavatItyarthaH, taccAsambhavitvAdavastu, na hi ya eva paramaizvaryaparyAyaH sa eva zakanaparyAyo bhavitumarhati, sarvaparyAyasAGkaryApattito'tiprasaGgAdityalaM vistareNa, uktaH smbhiruuddhH| 'vaMjaNaatthe'tyAdi, yatkriyAviziSTaM zabdenocyate tAmeva kriyAM kurvadvastvevaMbhUtamucyate, evaM-yaH zabdenocyate ceSTAkriyAdikaH prakArastamevaM bhUtaM-prAptamitikRtvA, tatazcaivaMbhUtavastupratipAdako neyo'pyupacArAdevaMbhUtaH, athavA evaM-ya: zabdenocyate ceSTAkriyAdikaH prakArastadviziSTasyaiva vastuno'bhyupagamAttamevaM bhUtaH-prApta evaMbhUta ityupacAramantareNApi vyAkhyAyate, sa evaMbhUto nayaH kimityAha-vyajyate'rtho'neneti vyaJjanaM-zabda: arthastu-tadabhidheyavasturUpa: vyaJjanaM cArthazca vyaJjanArthau tau ca tau tadubhayaM ceti samAsaH, vyaJjanArthazabdayoya'stanirdeza: prAkRtatvAt, tadvyaJjanArthatadubhayaM vizeSayati-naiyatyena sthApayati, idamatra hRdayam-zabdamarthanArtha ca zabdena vizeSayati, yathA 'ghaTaceSTAyAM' ghaTate yoSinmastakAdyArUDhazceSTata iti ghaTa iti, atra tadaivAsau ghaTo yadA yoSinmastakAdyArUDhatayA jalAharaNaceSTAvAn nAnyadA, ghaTadhvanerapi ceSTAM kurvata eva tasya vAcako nAnyadetyevaM ceSTAvasthAto'nyatra ghaTasya ghaTatvaM ghaTazabdena nivartyate, ghaTadhvanerapi tadavasthAto'nyatra ghaTena svavAcakatvaM nivartyata iti bhAvaH, iti gAthArthaH / / uktA mUlanayA:, eSAM cottarottarabhedaprabhedA aavshykaadibhyo'vseyaaH| ete ca sAvadhAraNAH santo durnayAH, avadhAraNavirahitAstu sunayAH, sarvaizca sunayairmIlitaiH syAdvAda ityalaM bhubhaassityaa|| atrAha kazcit-nanUktA ete nayAH, kevalaM prastute kimetaiH prayojanamiti nAvagacchAmaH, ucyate, upakrameNopakrAntasya nikSepeNa ca yathAsambhavaM nikSiptasyAnugamenAnugatasya ca prakrAntasAmAyikAdhyayanasya vicAraNA'mISAM pryojnN| punarapyAha-nanveSA nayairvicAraNA kiM pratisUtramabhipretA sarvAdhayayanasya vA?, yadyAdyaH pakSaH sana yuktaH, pratisUtraM nayavicArasya nanayA samoyaraMti iha' mityanena niSiddhatvAd, athApara: pakSaH sA'pi na yuktaH, samastAdhyayanaviSayasya nayavicArasya prAgupodghAtaniryuktau 'nae samoyAranAnumae' ityatropanyastatvAt, na ca sUtravyatiriktamadhyayana masti yantrayairvicAryate, atrocyate, yastAvatpratisUtraM nayavicAraniSedhaH preryate tatrAvipratipattireva, kiM ca - __ 'Asajja usoyAraM nae nayavisArao bUyA' ityanenApavAdika: so'nujJAta eva, yadapyucyate'samastAdhyayanaviSayasya nayavicArasya prAgupodghAte'tyAdi, tatsamayAnabhijJasyaiva vacanaM, yasmAdidameva caturthAnuyogadvAraMnayavaktavyatAyA mUlasthAnam, atra siddhAnAmeva teSAM tatropanyAsaH, yadapyuktam 'na ca sUtravyatiriktamadhyayana'mityAdi, tadapyasAraM, samudAyasamudAyinoH kAryAdibhedataH kathaJcidbhedasiddheH, tathAhi-pratyekAvasthAyAmanupalabdhamapyudvahanasAmarthyalakSaNaM kAryaM zivikAvAhakapuruSasadAmudAye upalabhyate, evaM ca pratyekasamuditAvasthayoH kAryabhedaH zivikAvAhanAdiSu sAmarthyAsAmarthyalakSaNo viruddhadharmAdhyAsazca dRzyate, yadi cAyamapi na www. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 347 bhedakastahiM sarvaM vizvamekaM syAt, tatazca sahotpattyAdiprasaGgaH, tasmAtkAryabhedAdviruddhadharmAdhyAsAcca samudAyasamudAyinorbhedaH pratipattavyaH, evaM saGkhyAsaMjJAdibhyo 'pi tadbhedo bhAvanIyaH, tasmAtkazcitkvacitsUtraviSayaH samastAdhyayanaviSayazca nayavicAro na duSyati, bhavatvevaM tathA'pyadhyayanaM nayairvicAryamANaM kiM sarvaireva vicAryate ? Ahosvida kiyadbhireva ?, yadi sarvairiti pakSaH sa na yukta:, teSAmasaGkhyeyatvena tairvicArasya kartumazakyatvAt, tathAhi yAvanto vacanamArgAstAvanta eva nayA:, yathoktam "jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hoMti nyvaayaa| jAvaivA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // " na ca nijanijAbhiprAyaviracitAnAM vacanamArgANAM saGkhyA samasti, pratiprANi prAyo bhinnatvAdabhiprAyANAM nApi kiyadbhiriti vaktuM zakyam, anavasthAprasaGgAt, saGkhyAtIteSu hi teSu yAvadebhirvicAraNA kriyate tAvadebhirapi kiM netyanavasthApreraNAyAM na naiyatyAvasthApakaM hetumutpazyAmaH, athApi syAdasaMkhyeyatve'pyeSAM sakalanayasaGgrAhibhirnayaivicAro vidhIyate, nanu teSAmapi saGgrAhinayAnAmanekavidhatvAt punaranavasthaiva, tathAhi - pUrvavidbhiH sakalanayasaGgrAhINi sapta nayazatAnyuktAni, yatpratipAdakaM saptazatAraM nayacakrAdhyayanamAsId, uktaM ca "ekkekko yasayaviho satta nayasayA havaMti emeve 'tyAdi, saptAnAM ca nayazatAnAM saGgrAhakAH punarapi vidhyAdayo dvAdaza nayA: yatprarUpakamidAnImapi dvAdazAraM nayacakramasti, etatsaGgrAhiNo'pi sapta naigamAdinayAH tatsaGgrAhiNau punarapi dravyaparyAyAstikau nayau jJAnakriyAnayau vA nizcayavyavahArau vA zabdArthanayau vetyAdi, iti saGgrAhakanayAnAmapyanekavidhatvAtsaivAnavasthA, aho atinipuNamuktaM, kintu prakrAntAdhyayane sAmAyikaM vicAryate tacca muktiphalaM, tato yadevAsya muktiprAptinibandhanaM rUpaM tadeva vicAraNIyaM tacca jJAnakriyAtmakameva, tato jJAnakriyAnayAbhyAmevAsya vicAro yuktataro nAnyaiH / tatra jJAnanayo jJAnameva muktiprApakatayA pratijAnIte, tatastanmatAviSakaraNArthamAhamU. ( 348 ) nAyaMmi giNhiavvaMmi ceva atthmi| jaiavvameva ii jo uvaeso so nao nAma // savvesiMpi nayANaM bahuvihavattavvayaM nisAmittA / taM savvanayavisuddhaM jaM caraNaguNaTThio sAhU // mU. (350) se taM nae | solasa sayANi cauruttarANi hoti u imaMmi gAhANaM / dusahassamanudrubhachaMdavittappamAnao bhanio // mU. ( 349 ) , 475 nayaramahAdArA iva uvakkamadArAnu ogavaradArA / akkharabiMdugamattA lihiyA dukkhakkhayaTThAe // vR. 'jJAte'samyag avagate 'giNhiyavve' grahItavye upAdeya ityarthaH, 'agrahItavye' anupAdeye, saca heya upekSaNIyazca, dvayorapyagrahaNAvizeSAt, cazabda uktasamuccaye, athavA agrahItavyazabdena heya evaiko gRhyate, upekSaNIyaM tvanuktamapyayameva cakAraH samuccinoti, evo gAthAlaGkAramAtre, 'atthaMmi'tti 'arthe' ehikAmuSmike, tatra ehiko grahItavya srakcandanAGganAdiH agrahIta - Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vyo'hiviSakaNTakAdirupekSaNIyastRNAdiH, AmuSmiko grahItavyaH samyagdarzanacAritrAdiH agrahItavyo mithyAtvAdirupekSaNIyastusvargavibhUtyAdiH, evaMbhUte'rthe jJAta eva tatprAptiparihAropekSArthinA yatitavyaM, pravRttyAdilakSaNaH prayatnaH kArya iti, 'iti' evaMbhUtaH sarvavyavahArANAM jJAnanibandhanatvapratipAdanaparo ya upadezaH sa kimityAha-'naya' iti prastAvAjjJAnanayo 'nAme'tti ziSyAmantraNe itykssrghttnaa| ___ bhAvArthastvayam-iha jJAnanayo jJAnaprAdhAnyakhyApanArtha pratipAdayati-nanvaihikAmuSmikaphalArthinA tAvatsamyagvijJAta evArthe pravartitavyam, anyathApravRttau phalavisaMvAdadarzanAd, Agame'pi ca proktam- 'paDhamaM nANaM tao dae'tyAdi, 'jaM annANI kamma khaveI'tyAdi, tathA aparamapyuktam "pAvAo viniyattI pavattaNA taha ya kuslpkkhNmi| vinayassa ya paDivattI tinnivi nANe samappaMti / / " tathA anyairapyuktam "vijJaptiH phaladA paMsAM, na kriyA phaladA mNtaa| mithyAjJAnAtpravRttasya, phalAsaMvAdadarzanAd / / " iti, itazca jJAnasyaiva prAdhAnyaM, yatastIrthaMkaragaNadharairagItArthAnAM kevalAnAM vihAro'pi niSiddhaH, tathA ca tadvacanam "gIyattho ya vihAro bIo gIyatthamIsio bhnnio| itto taiyavihAro nAnunnAo jinavarehiM / / " na yasmAdandhenAndhaH samA kRSyamANaH samyak panthAnaM pratipadyata iti bhAvaH, evaM tAvat kSAyopazamikaM jJAnamadhikRtyoktaM, kSAyikamapyaGgIkRtya viziSTaphalasAdhakatvaM tasyaiva vijJeyaM, yasmAdarhato'pi bhavAmbhodhitaTasthasya dIkSAM pratipannasyotkRSTatapazcaraNavato'pi na tAvadapavargaprApti: saMjAyate yAvadakhilajIvAdivastustomasAkSAtkaraNadakSaM kevalajJAnaM notpannaM, tasmAjJAnameva puruSArthasiddheniMbandhanaM, prayogazcAtra-yadyena vinA na bhavati tattanibandhanameva, yathA bIjAdyavinAbhAvI tannibandhana evAGkaro, jJAnAvinAbhAvinI ca sakalapuruSArthasiddhiriti, tatazcAyaM nayazcaturvidhe sAmAyike samyaktvasAmAyikazrutasAmAyike evAbhyupagacchati, jJAnAtmakatvena pradhAnamuktikAraNatvAta, dezaviratisarvaviratisAmAyike tu necchati, jJAnakAryatvena gauNatvAt tayoriti gaathaarthH|| vicAritaM jJAnanayamatena sAmAyikam, atha kriyAnayamatena tadvicAryatetatrAsau kriyaiva sakalapuruSArthasiddheH pradhAnaM kAraNamiti manyamAno jJAnanayamatavyAkhyAtAmeva gAthAmAha'nAyammI'tyAdi, iyaM ca kriyAnayamatenetthaM vyAkhyAyate-iha jJAte grahItavye agrahItavye caivArthe sarvAmaSa puruSArthasiddhimabhilaSatA yatitavyameva-pravRtyAdilakSaNA kriyaiva kartavyeti, evamatra vyAkhyAne evakAra: svasthAna eva yojyate, evaM ca sati jJAte'pyarthe kriyaiva sAdhyA, tato jJAnaM kriyopakaraNatvAdgauNamityataH sakalasyApi puruSArthasya kriyaiva pradhAnaM kAraNamityevaM ya upadezaH sa nayaH prastAvAt kriyAnayaH, zeSaM pUrvavad / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 350 477 ayamapi svapakSasiddhaye yuktirUdbhAvayati- nanu kriyaiva pradhAnaM puruSArthasiddhikAraNaM, yata Agame'pi tIrthakaragaNadharaiH kriyAvikalAnAM jJAnaM niSphalameva uktaM, "subahupi suyamahIyaM kiM kAhI carakavippamukkassa ? | aMdhassa jaha palittA dIvasayasahassakoDIvi // 1 // nANaM savisayaniyayaM na nANamitteNa kaJjanipphattI / nUdita ho saciTThosaciTTho ya // 2 // to'vi tarikAiyajogaM na juMjaI jo u| so vujhai soegaM evaM nANI caraNahIno || 3 || jahA kharo caMdanabhAravAhI'tyAdi, tathA anyairapyuktam "kriyaiva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhaved // " iti, evaM tAvat kSAyopazamikIM caraNakriyAmaGgIkRtya prAdhAnyamuktam, atha kSAyikImapyAzritya tasyA eva prAdhAnyamavaseyaM, yasmAdahato'pi bhagavataH samutpannakevalajJAnasyApi na tAvad muktyavApti: saMpadyate yAvadkhilakarmendhanAnalajvAlAkalAparUpAyAM zailezyavastAyAM sarvasaMvararUpAM cAritrakriyAM na prApnoti, tasmAd kriyaiva pradhAnA sarvapuruSArthasiddhikAraNaM, prayogazcAtrayadyatsamanantarabhAvi tattatkAraNaM, yathA antyAvastAprAptapRthivyAdisAmagrayanantarabhAvI tatkAraNo'GkuraH, kriyA'nantarabhAvinI ca sakalapuruSArthasiddhiriti, tatazcaiSa caturvidhe sAmAyike dezaviratisarvaviratisAmAyike eva manyate, kriyArUpatvena pradhAnamuktikAraNatvAt, samyaktvazrutasAmAyike tu tadupakAritvamAtrato gauNatvAnnecchatIti gAthArthaH // nanu pakSaddhaye'pi yuktidarzanAtkimiha tattvamiti na jAnIma iti ziSyajanasammohamAzaGkaya jJAnakriyAnamatapradarzanAnantaraM sthitapakSaM darzayannAha 'savvesiMpi' gAhA, na kevalamanantaroktanayadvayasya, kiM tarhi ? - 'sarveSAmapi ' svatantra - sAmAnyavizeSavAdinAM nAmasthApanAdivAdinAM vA nayAnAM 'vaktavyatAM' parasparavirodhinIM prokti 'nizamya' zrutvA tadiha 'sarvanayavizuddhaM' sarvanayasammataM tattvarUpatayA grAhyaM, yat kimityAha 'yaccaraNaguNasthitaH sAdhuH 'caraNaM cAritrakriyA guNo'tra jJAnaM tayostiSThatIti caraNaguNasthaH, jJAnakriyAbhyAM dvAbhyAmapi yukta eva sAdhuH muktisAdhako na punarekena kenaciditi bhAvaH, tathAhiyattAvajjJAnavAdinA proktaM yadyena vinA na bhavati tattannibandhanamevetyAdi, tatra tadavinAbhAvitvalakSaNo heturasiddha eva, jJAnamAtrAvibhAbhAvinyAH puruSArthasiddheH kvApyadarzanAt, na hi dAhapAkAdyarthinAM dahanaparijJAnamAtrAdeva tatsiddhirbhavati, kintu tadAnayanasandukSaNajvAlanAdikriyAnuSThAnAdapi na ca tIrthakaro'pi kevalajJAnamAkpAnmukti sAdhayati, kintu yathAkhyAtacAritrakriyAto'pi tasmAtsarvatra jJAnakriyA'vinAbhAvinyeva puruSArthasiddhiH, tatastadavinAbhavitvalakSaNo heturyathA puruSArthasiddherjJAnanibandhanatvaM sAdhayati tathA kriyAnibandhanatvamapi, tAmapyantareNa tadasiddherityanaikAntiko'pyasAviti, evaM kriyAvAdinA'pi yadyatsamantarabhAvi tattatkAraNamityAdiprayoge yastadanantarabhAvitva Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM lakSaNo heturuktaH so'pyasiddho'naikAntikazca, tathAhi-strIbhakSyabhogAdikriyAkAle'pi jJAnamasti, tadantareNa tatra pravRtterevAyogAda, evaM zailezyavasthAyAM sarvasaMvararUpakriyAkAle'pi kevalajJAnamasti, tadantareNa tasyA evAprApteH, tasmAtkevalakriyAnantarabhAvitvena puruSArthasya kvApyasiddherasiddho hetuH, yathA ca tadanantara-bhAvitvalakSaNo hetuH kriyAkAraNatvaM muktyAdipuruSArthasya sAdhayati tathA jJAnakAraNatvamapi, tadapyantareNa tasya kadAcidapyabhAvAdityanaikAntikatA'pyasyeti, tasmAd jJAnakriyobhayasAdhyaiva muktyAdisiddhiH, uktaM ca "hayaM nANaM kiyAhInaM, hayA annANao kiyaa| pAsaMto paMgulo daDDo, dhAvamAno ya aNdho||1|| saMyogasiddhIa phalaM vayaMti, na hu egacakkeNa raho pyaai| aMdho ya paMgU ya vane sameccA, te saMpauttA nayaraM paviTThA // 2 // ityAdi atrAhananvevaM jJAnakriyayormuktyavApikA zaktiH pratyekamasatI samudAye'pi kathaM syAt?, na hi yopu pratyekaM nAsti tatteSu samuditeSvapi bhavati, yathA pratyekamasatsamuditeSvapi sikatAkaNeSu tailaM, pratyekamasatI ca jJAnakriyayormuktyavApikA zaktiH, uktaM ca "patteyamabhAvAo nivvANaM samudiyAsuvi na juttN| . nANakiriyAsu vottuM sikatAsamudAyatellaM v||" . ucyate, syAdetad, yadi sarvathA pratyekaM tayormuktyanupakAritA'bhidhIyeta, yadA tuM tayoH pratyekaM dezopakAritA samudAye tu sampUrNA hetutA tadA na kazciddoSaH, Aha ca "vIsuM na savvahacciya sikatAtellaM va saahnnaabhaavo| desovagAriyA jA sA samAvAyaMmi saMpunnA / / " ataH sthitimidaM-jJAnakriye samudite eva muktikAraNaM, na pratyekamiti tattvaM, yathA ca pUjyAH "nANAhInaM savvaM nANanao bhaNai kiM ca kiriyAe ? / kiriyAe caraNanao tadubhayagAho ya sammattaM / / " tasmAdbhAvasAdhuH sarvairapi nayairiSyata eva, sa ca jJAnakriyAyukta evetyato vyavasthitabhidaMtatsarvanayavizuddhaM yaccaraNaguNavyavasthitaH sAdhiriti / tadevaM samarthitaM nayadvAraM, tatsamarthane ca samarthitAni catvAryapyupakramAdIni dvArANi, tatsamarthane cAnuyogadvArazAstra samAptam / / prAyo'nyazAstradRSTaH srvo'pyto mayA'tra sngklitH| na punaH svamanISikayA tathApi yatkiJcidiha vitthm||1|| sUtramatilaGghaya likhitaM tacchodhyaM mayyanugrahaM kRtvA / parakIyadoSaguNayostyAgopAdAnavidhikuzalaiH / / 2 / / chadmasthasya hi buddhiH skhalati na kasyeha karmavazagasya ? / sadbuddhiviracitAnAM vizeSato mdvidhaasumtaam||3|| kRtvA yad vRttimimAM puNyaM samupArjitaM mayA ten| muktimacireNa labhatAM kSapitarajAH sarvabhavyajanAH // 4 // Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 - - mUlaM-350 zrIpraznavAhanakulAmbunidhiprasUtaH, kssonniitlprthitkiirtirudiirnnshaakhH| vizvaprasAdhitavikalpitavasturuccaizchAyAza-(zri)tapracuranirvRtabhavyajantuH / / 5 / / jJAnadikusumanicitaH phalitaH zrImanmunIndraphalavandaiH / kalpadruma iva gacchaH zrIharSapurIyanAmAsti / / 6 / / yugmam etasmin guNaratnarohaNa girirgAmbhIryapAthonidhistuGga tvAnukRtakSamAdhara patiH saumytvtaaraapti| samyagajJAna vizuddha saMyamatapaH-svAcAracaryAnidhiH, zAntiH, zrIjayasiMhasUri rabhavannisaGga-cUDAmaNiH // 7 // ratnAkarAdivaitasmAcchiSyaratnaM babhUva tt| sa vAgIzo'pi no manye, yadguNagrahaNe prabhuH // 8 // zrIvIradevavibudhaiH sanmantrAdyatizayapravaratauyaiH / druma iva yaH saMsaktiH kastadguNavarNane vibudhaH ? // 9 // tathAhiAjJA yasya narezvarairapi zirasyAropyate sAdaraM, yaM dRSTvA'pi mudaM vrajanti paramAM prAyo'tiduSTA api| yadvaktrAmbudhiniyudujjavalavacaHpIyUSApAnodyate / rgIrvANairiva dugdhasindhumathane tRptirna lebhe janaiH // 10 // kRtvA yena tapaH sudaSkarataraM vizvaM prabodhya prabho stIrthaM sarvavidaH prabhAvitamidaM taistaiH svakIyairguNaiH / zuklIkurvadazeSavizvakuharaM bhavyairnibaddhaspRhaM, yasyA''zAsvanivArataM vicarati zvetAMzugauraM yazaH // 11 // yamunApravAhavimala zrImanmunicandrasUrisamparkAt / amarasariteva sakalaM pavitritaM yena bhuvanatalam // 12 // vispUrjatkalikAladustaratamaH santAnaluptasthitiH, sUryeNeva vivekabhUdharazirasyAsAdya yenodym| samyagjJAnakaraizcirantanamunikSunnaH samudyotito, mArgaH so'bhayadevasUrirabhavattebhyaH prasiddho bhuvi // 13 // tacchiSyalavaprAyairavagItArthA'pi ziSTajanatuSTayai / zrIhemacandrasUribhiriyamanuracitA prakRtavRttiH // 14 // muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA anuyogadvAra sUtre ___ malladhArI hemacandracArya viracitA TIkA parisamAptA - - | 45 dvitIya cUlikA "anuyogadvAra sUtraM"-samAptam Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM - - AgamasuttANi-saTIkaM bhAga:-1..........30 samAptAH 1.........45 AgamAH samAptAH 39 AgamAH saTIkaM 5 AgamAH saMskRta chAyAsaha 1 AgamaH mUlaM - Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvabharI vaMdanA jemanA dvArA sUtramAM guMthAyela jinavANIno bhavya vAraso vartamAnakAlIna ''AgamasAhitya''mAM prApta thayo e sarve sUrivara Adi ArSa pUjyazrIone paMcama gaNadhara zrI sudharmA svAmI daza pUrvadhara zrI zayyabhavasUri devavAcaka gaNi devardhvigaNi kSamAzramaNa saMghadAsagaNi jinadAsa gaNi mahattara zIlAMkAcArya malayagirisUri haribhadrasUri droNAcArya vAdivetAla zAMticaMdra sUri zAMticaMdra upAdhyAya guNaratnasUrI AnaMda sAgarasUrijI jina vijayajI jaMbu vijayajI lAbhasAgarasurijI [1] bAbu dhanapatasiMha 50 bhagavAnadAsa cauda pUrvadhara zrI bhAhu svAmI (anAmI) sarve zruta sthavIra maharSio zrI zyAmAcArya vIrabhadra RSipAla brahmamuni tilakasUra - sUtra-niryukti - bhASya - cUrNi - vRtti - AdinA racayitA anya sarve pUjyazrI vartamAna kAlina Agama sAhitya vArasAne saMzodhana-saMpAdana-lekhana Adi dvArA mudrIta amudrIta svarUpe rajU kartA sarve zrutAnurAgI pUjyapuruSone caMdrasAgara sUrijI jinabhadra gaNi kSamAzramaNa siddhasena gaNi agastyasiMha sUri abhayadevasUri kSemakIrtisUri punyavijayajI amaramunijI AcArya tulasI smaraNAMjali AryarakSita sUri (?) caMdra sUri malladhArI hemacaMdrasUri dharmasAgara upAdhyAya vijaya vimalagaNi 50 becaradAsa 50 rUpendrakumA2 zveta prakAzaka sarve saMsthAo muni mANeka caturavijayajI kanaiyAlAlajI caMpaka sAgarajI paM jIvarAjabhAI 50 hIrAlAla Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama [2] 45 Agama mULa tathA vivaraNanuM zloka pramANadarzaka koSTaka AgamasUtranAma vRtti-kartA 1. AcAra 2. sUtrakRta 3. sthAna 4. samavAya 5. bhagavatI 6. jJAtAdharmakathA 7. upAsakadazA 8. antakRddazA 9. anuttaropapAtikadazA 10. praznavyAkaraNa 11. vipAkazruta 12. aupapAtika 13. rAjaprazniya 14. jIvAjIvAbhigama 15. prajJApanA 16. sUryaprajJapti 17. candrap 18. jambUdvIpaprajJapti 19thI nirAvalikA 23. (paJca upAGga) 24. catuHzaraNa 25. Atura pratyAkhyAna 26. mahApratyAkhyAna 27. bhaktaparijJA 28. tandula vaicArika 29. saMstAraka 30. gacchAcAra 31. gaNividyA mUla zloka pramANa 2554 zIlAGkAcArya 2100 zIlAGkAcArya 3700 abhadevasUri 1667 abhayadevasUri 15751 abhayadevasUri 5450 abhayadevasUri 812 abhayadevasUri 900 abhayadevasUra 192 abhayadevasUri 1300 abhayadevasUri 1250 abhayadevasUri 1167 | abhayadevasUri 2120 malayagirisUri 4700 malayagirisUri 7787 malayagirisUri 2296 malayagirisUri 2300 malayagirisUri 4454 zAnticandraupAdhyAya 1100 candrasUri - 80 vijayavimalayagaNi 100 guNaratnasUri ( avacUri) 176 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 215 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 500 vijayavimalagaNi 155 guNaratna sUri ( avacUri) 175 vijayavimalagaNi 105 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) vRtti zloka pramANa 12000 12850 14250 3575 18616 3800 800 400 100 5630 900 3125 3700 14000 16000 9000 9100 18000 600 (?) 200 (?) 150 176 215 (?) 500 110 1560 105 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] krama * vRtti | AgamasUtranAma * mUla vRtti-kartA zloka pramANa zlokapramANa |32. | devendrastava 375 AnandasAgarasUri (saMskRta chAyA) 375 33. maraNasamAdhi * 837 AnandasAgarasUri (saMskRta chAyA) 837 34. | nizItha 821 jinadAsagaNi (cUNi) 28000 saGghadAsagaNi (bhASya) 7500 35. bRhatkalpa 473 malayagiri+kSemakIrti 42600 saGghadAsagaNi (bhASya) 7600 36. vyavahAra 373 malayagiri 34000 saGghadAsagaNi (bhASya) 6400 37. | dazAzrutaskandha 896 - ? - (cUrNi) 2225 38. jItakalpa 130 siddhasenagaNi (cUNi) 1000 39. mahAnizItha 4548 40. | Avazyaka 130 haribhadrasUri 22000 oghaniyukti ni.1355 droNAcArya (?)7500 piNDaniyukti * ni. 835 malayagirisUri 7000 42. | dazabaikAlika 835 haribhadrasUri 7000 43. uttarAdhyayana 2000 zAMtisUri 16000 44. nandI 700 malayagirisUri 7732 45. | anuyogadvAra 2000 maladhArIhemacandrasUri 5900 nodha:(1) 651 45 mAma sUtramA vartamAna aNe pada 1 thI 11 aMgasUtro, 12 thI 23 upAMgasUtro, 24thI33 prakIrNakasUtro 34thI 38 chedasUtro, 40 thI. 43 mULasUtro, 44-45 cUlikAsUtronA nAbhAla prasiddha che. (2) ukta zloka saMkhyA ame upalabdha mAhitI ane pra saMkhyA AdhAre noMdhela che. jo ke te saMkhyA mATe matAMtara to jovA maLe ja che. jemake AcAra sUtramAM 2500, 2554, 2pa25 evA traNa zloka pramANa jANavA maLela che. Avo mata-bheda anya sUtromAM paNa che. (3) vRtti- nauche te mameM resa saMpAdana bhulAnI cha. te sipAyanI 50 vRtti-cUrNi mA sAhitya mudrita mudrita avasthAmA pala che 4. (4) gacchAcAra ane maraNasamAdhi na.vi caMdAvejjhaya bhane vIrastava prakIrNaka bhAve che. 4 abhe "AgamasuttANi" mAM bhUNa 3pe bhane "mAmI5'mA akSarazaH gujarAtI anuvAda rUpe Apela che. temaja natattva jenA vikalpa rUpe che e Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4) paMjUnuM mArga ane "kAmasuttamAM saMpAdIta karyuM che. (pa) godha ane vivuM e baMne nivijJa vikalpa che. je hAla mULabhUtra rUpe prasidhdha che. je baMnenI vRtti ame ApI che. temaja temAM mANanI gAthAo paNa samAviSTa thaI che. (Da) cAra prakAra sUtro ane mahAnizItha e pAMca AgamanI koI vRtti Adi upalabdha thavAno ullekha maLato nathI. prI nI saMskRti chAyA upalabdha che tethI mUkI che. nizItha-zzA-nitA e traNenI pU ApI che. jemAM dazA ane nItavA e baMne uparati maLatI hovAno ullekha che, paNa ame te meLavI zakyA nathI. jyAre nizItha upara to mAtra vIsamA dezanI ja vRtti no ullekha maLe che. >> vartamAna kALe 45 AgamamAM upalabdha nivijJaH krama niyuktizlokapramANa | krama niyukti zlokapramANa 9. mAna-nivira | 410 | | gavarU-nivira | ra100 | sUtrakRta-niyukti 7. oghaniyukti 1355 vRdalhasva-niryukti ke - 8. piNDaniyukti 835 4. vadI-nidhita * 9. dazavaikAlika-niyukti 6. dazAzruta0-nivRtti ! 10. uttarAdhyayana-niyukti 700 2.. 3. thrila G00 980 noMdhaH(1) ahIM Apela stro pramANa e gAthA saMkhyA nathI. "3ra akSarano eka zloka e pramANathI noMdhAyela hatno pramANa che. (2) * vRdanta ane vyavahAra e baMne sUtronI vivitta hAla mArga mAM bhaLI gaI che. jeno yathAsaMbhava ullekha vRttivAra maharSi e bhASya uparanI vRttimAM karyo hoya tevuM jovA maLela che. (3) koya ane vizvanivijJa svataMtra mUnAma svarUpe sthAna pAmela che tethI tenuM svataMtra saMpAdana gAma-41 rUpe thayela che. (temaja A saMpAdanamAM paNa che.) (4) bAkInI cha nivRttimAMthI duzakRtajjanya nivina upara pUrSi ane anya pAMca nirikA uparanI vRtti ame amArA saMpAdanamAM prakAzIta karI che. jyAM A cha nidhita spaSTa alaga joI zakAya che. (pa) nivijJakartA tarIke makavANusvAmI no ullekha jovA maLe che. Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 - ( vartamAna ANe 45mAgamamA 50 bhASyaM ) krama bhASya zlokapramANa krama bhASya gAthApramANa 1. | nizISabhASya / 7500 / 6. AvazyakabhASya meM 483 2. | bRhatkalpabhASya / 7600 / 7. | oghaniyuktibhASya * | 322 vyavahArabhASya 6400 piNDaniyuktibhASya hai 46 4. | paJcakalpabhASya | 3185 / 9. | dazavaikAlikabhASya jItakalpabhASya 3125 10. uttarAdhyayanabhASya (?) 63 nodha:(1) nizISa , bRhatkalpa bhane vyavahArabhASya na ta saGghadAsagaNi DovAna 49||y che. amAsaMpAdanamA nizISa bhASya tenI cUrNi sAthe bhane bRhatkalpa tathA vyavahAra bhASya tenI-tenI vRtti sAthe samAviSTa thayuM che. (2) paJcakalpabhASya amA2AgamasuttANi bhAga-38 bhazIta thayuM. (3) AvazyakabhASya bha prabhAra 483 sayuM bhA. 183 Qutha mULabhASya 35 cha ane 300 gAthA anya eka mAnI che. jeno samAveza thai sUtrasarI mAM yo cha. [ 3 vizeSAvazyaka bhASya pU54 prasidhdha thayu cha 5 ta samaya AvazyakasUtra- 752nu bhASya nathI bhane adhyayano manusAra nI mamamasa vRtti ma pe vivara to Avazyaka bhane jItakalpa meM bane 52 maNe che. heno atre ullekha ame karela nathI.] (4) oghaniyukti, piNDaniyukti , dazavaikAlikabhASya no samAveza tenI tanI vRtti mAM thayo 4 cha. 5 teno ta vizena. 6825 samAne bhaNela nathI. [oghaniyukti upara 3000 zloka pramANa mALano ullekha paNa jovA maLela che.] (5) uttarAdhyayanabhASyanI ||yaa niyuktimA maNI gayAnuM saMbhaNAya cha (?) () zata aMga - upAMga - prakIrNaka - cUlikA bhe. 35 Agama sUtro 652no ho| paNano ullekha amArI jANamAM Avela nathI. koIka sthAne sAkSI pATha-Adi sva35 bhASyagAthA vA bhaNe che. (7) bhASyakartA tarI bhuNya nAma saGghadAsagaNi vA bhaNelA . tema4 jinabhadragaNi kSamAzramaNa bhane siddhasena gaNi no 55 5 bhaNe cha. 32cix bhASyana sal ajJAta ja che. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] (vartamAna ANe 45mAgamamA 5605 cUrNiH ) krama cUrNi zlokapramANa| krama / cUrNi zlokapramANa 1. AcAra-cUrNi 8300 9. dazAzrutaskandhacUrNi 2225 sUtrakRta-cUrNi 9900 10.| paJcakalpacUrNi 3275 | 3. bhagavatI-cUrNi 3114 | 11./ jItakalpacUrNi 1000 4. jIvAbhigama-cUrNi 1500 12.] AvazyakacUrNi 18500 | 5. jaMbUdvIpaprajJapti-cUrNi | 1879 / 13.] dazavaikAlikacUrNi / 7000 6. nizIthacUrNi 28000 | 14. uttraadhyyncuurnni| 5850 | 7. vRhatkalpacUrNi 16000 15. | nandIcUrNi 1500 | 8. vyavahAracUrNi 1200, 16. | anuyogadAracUrNi 2265 nodha:(1) 651 16 cUrNimAMdhI nizItha , dazAzrutaskandha, jItakalpa bheja cUrNi smaa|| 2 // saMpAdanamAM samAvAI gayela che. (2.) AcAra, sUtrakRta, Avazyaka, dazavakAlika, uttarAdhyayana, nandI, anuyogadvAra e sAta TUrNi pUjyapAda AgamoddhAraka zrI e prakAzIta karAvI che. (3) dazavaikAlikanI jI me cUrNi agatsyasiMhasUrikRta cha tenuM prazana pUlya zrI punyavijayajIe karAvela che. (4) jaMbUdvIpaprajJapticUrNi vize sAla 14514praznAyi muM43 cha. bhagavatI cUrNi to maje4 cha, 5 47 zIta yaI nathI. tabha4 vRhatkalpa , vyavahAra, paJcakalpa me 29 tato cha 59 mata yAnuM mAM nathI. (5) cUrNikAra tarI jinadAsagaNimahattaran] nAma mukhyatve saMmapAya che. 24 mate amuka yUrtinA kartAno spaSTollekha maLato nathI. "mAgama-paMthAMgI" yintyamAma" 1 vartamAna kALe prANa Agama sAhityanI vicAraNA pachI kharekhara AgamanA pAMca aMgomAM keTaluM ane zuM upalabdha che te jANyA pachI eka prazna thAya ke Agama paMcAMgI nI bAto 2ii yintya . aMga-upAMga-prakIrNaka-cUlikA meM u5 bhAgamo 652 bhASya nathI. eTale 3pa AgamanuM eka aMga to aprApya ja banyuM. sUtra paratve upalabdha niyukti phakta cha che. eTale 39 AgamonuM eka aMga aprApya ja banyuM. sAta sis bhASya, iyAM niyukti bhane syAM cuurnnin| samAve vartamAna aNe suvyavasthita paMcAMgI mAtra Avazyaka sUtra nI gAya. 2 naMdIsUtra mAM paMcAMgIne pahale saMgrahaNI, prtipttimokn| 59 . Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7i ( 45 Agama aMtargata vartamAna kALe upalabdha vibhAgo - sUicanA :- ame saMpAdIta karela mAnakunsiTITjha mAM bekI naMbaranA pRSTho. upara jamaNI bAju kAmasUtra nA nAma pachI aMko Apela che. jemake 1/3/6/2/14 vagere. A aMko te te AgamanA vibhAgIkaraNane jaNAve che. jemake mAvAmAM prathama aMka kRtajjanyano che tenA vibhAga rUpe bIjo aMka jUnA che tenA peTA vibhAga rUpe trIjo aMka 3yana no che. tenA peTA vibhAga rUpe cotho aMka deza no che. tenA peTA vibhAga rUpe chello aMka mUno che. A mUna gadya ke padya hoI zake. jo gadya hoya to tyAM peregrApha sTAIlathI ke chuTu lakhANa che ane thA/padya ne padyanI sTAIlathI / - | goThavela che. " pratyeka Agama mATe A rIte ja oblikamAM (() pachI nA vibhAgane tenA-tenA peTA-peTA vibhAga samajavA. jyAM je-te peTA vibhAga na hoya tyAM (/-) oblika pachI Desa mukIne te vibhAga tyAM nathI tema sucaveluM che.] (1) nAvAra - kutabdha:/dhUna//rUdhyayanaMddezas:/mUi pUrA nAmaka peTA vibhAga bIjA taskandamAM ja che. (2) sUtrakRta - zrutaskandhaH/adhyayanaM/uddezakaH/mUlaM (3) sthAna - thAna/madhyayanamUne (4) samavAya - samavAyaH/mUlaM (9) kAvatI - zatarjava -saMtarazata/ddeza: mUi ahIM zAvanA peTA vibhAgamAM be nAmo che. (1) : (2) saMtazataka kemake zata 21, 22, 23 mAM zata nA peTA vibhAganuM nAma : jaNAvela che. zatavara * rU3,34,35,36,40 nA peTA vibhAgane saMtazata athavA zatazata nAmathI oLakhAvAya che. jJAtAdharmakayA- zrutaskandhaH/varga:/adhyayana/mUlaM pahelA zrutasda mAM dhyAna ja che. bIjA zrutaja no peTAvibhAga | jAme che ane te nA peTA vibhAgamAM adhyayana che. upAsakadazA- adhyayana/mUlaM antakRddazA- varga:/adhyayana/mUlaM anuttaropapAtikadazA- varga:/adhyayana/mUlaM praznavyAkaraNa- dvAra/adhyayana/mUlaM mAthava ane saMvara evA spaSTa be bheda che jene mAvadara ane saMvAra kahyA che. (koIka jJAna ne badale zruta zabda prayoga paNa kare che) (11) vipAkazruta- zrutaskandhaH/adhyayana/mUlaM (12) gaupati- mUi (13) rAjapraznIya- mUlaM 999 $ Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] (14) jIvAjIvAbhigama - * pratipattiH /* uddezakaH / mUlaM khA bhAgamabha OM trAsa vibhAga che to patra samaza bhATe pratipattiH pachI bheDa bheTAvilaga nodhanIya che. bha pratipatti -3-bhAM neraiya, tirikkhajoNiya, manuSya, deva bhevA thAri peTAvilAgo tha e che. tethI tipatti/ (neraiya Adi) / uddezakaH / mUlaM se rIte spaSTa alaga pADelA che, zreSTha rIte zabhI pratipatti nA uddezakaH nava nathI patra te peTAvibhAga pratipattiH nAbhe 4 che. (15) prajJApanA - padaM / uddezakaH / dvAraM/mUlaM padanA peTA vibhAgabhAMDayAM uddezakaH che, jyAM dvAraM che pakSa pada-28nA peTA vibhAgamA uddezakaH ane tenA peTA vibhAgamAM dA paNa che. (16) sUryaprajJapti - prAbhRtaM / prAbhRtaprAbhRtaM/mUlaM (17) candraprajJapti prAbhRtaM / prAbhRtaprAbhRtaM/mUlaM zrAgama 15-17bhAM prAbhRtaprAbhRta nA pa pratipattiH nAma peTA vibhAga che. pakSa uddezakaH Ahi mujaba teno vizeSa vistAra thAyela nathI. (18) jambUdIpaprajJapti - vakSaskAraH /mUlaM (19) nirayAvalikA - adhyayanaM / mUlaM (20) kalpavataMsikA - adhyayanaM / mUlaM (21) puSpitA adhyayanaM/mUlaM - (22) puSpacUlikA - adhyayanaM / mUlaM (23) vahidazA - adhyayanaM /mUlaM Agama 18 thI 23 nirayAvalikAdi nAmathI sAthai bhevA bhaNe che prema tene upAMganA pAMya varga tarI sUtradvAre bhojapAvelA che. mAM varga-1, nirayAvalikA, varga-2 kalpavataMsikA... vagere bhagavA (24 thI 33) catuH zaraNa (Adi dazepayantrA) mUlaM (34) nizItha uddezakaH / mUlaM (35) bRhatkalpa - uddezaka: /mUlaM ( 36 ) vyavahAra - uddezakaH /mUlaM (37) dazAzrutaskandha dazA / mUlaM (38) jItakalpa - mUlaM ( 39 ) mahAnizItha - adhyayanaM / uddezakaH / mUlaM a (40) Avazyaka - adhyayanaM / mUlaM (41) ogha / piNDaniyukti mUlaM (42) dazavaikAlika - adhyayanaM / uddezaka / mUlaM (43) uttarAdhyayana adhyayanaM //mUlaM (44 - 45 ) nandI - anuyogadvAra mUlaM Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 19. |2. 33.90 62 devendrastava amArA saMpAdIta 45 AgamomAM AvatA mUla no aMka tathA temAM samAviSTa gAthA krama AgamasUtra | mUlaM | gAthA | krama | AgamasUtra | mUlaM gAthA AcAra | 552 147 | 24. | catuHzaraNa 63 sUtrakRta 806 723 AturapratyAkhyAna 71 sthAna 1010 169 | 26. | mahApratyAkhyAnaM 142 / 142 samavAya | 383 / 93 | 27. | bhaktaparijJA 172 172 bhagavatI 1087 114 / 28. / taMdulavaicArika 161 139 jJAtAdharmakathA 241 57 | 29. . saMstAraka 133 133 upAsaka dazA | 73 13 30. gacchAcAra 137 | 137 antakRddazA 31. | | gaNividyA 82 / 82 anuttaropapAtika | 13 307 307 10.] praznavyAkaraNa 47 14 | 33. / maraNasamAdhi 664 vipAkazruta 47 | 34. | nizISa 1420 12. aupapAtika 77 30 35. / bRhatkalpa 215 13. | rAjaprazniya 85 | 36. vyavahAra 285 14. jIvAbhigama 398 3 / 37. / dazAzrutaskandha 114 / 56 15. | prajJApanA 231 38. / jItakalpa 103 / 103 | sUryaprajJapti 214 103 39. mahAnizItha 1528 17. candraprajJapti 218 107 40. | Avazyaka 92 | 21 | jambUdIpaprajJapti 365 131 41. oghaniyukti 1165 1165 19. ni | nirayAvalikA 21 41. piNDaniyukti 712 20. kalpavataMsikA dazavaikAlika 540 21. puSpitA 11 43. / uttarAdhyayana 1731 1640 22. puSpacUlikA 44. | nandI 168 45. | anuyogadvAra 350 11. 622 18 712 42. 23. / vahidazA nodha :- 60 gAthA saMnyAno samAveza mUlaM bhAM 45 4 015. te mUla sivAyanI alaga gAthA sama4vI nahIM. mUla abhI sUtra bhane gAthA ne bhATeno mApadA saMyukta anubhache. gAthA AdhA4 saMpAnImA sAmAnya saMpavatopAthItenI malA Apela che. paNa sUtranA vibhAga dareka saMpAdake bhinnabhinna rIte karyA hovAthI ame sUtrAMka judo pADatA nathI. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] - amArA prakAzano :saptAGga vivaraNam [1] abhinava hema laghuprakriyA - 1 [2] abhinava hema laghuprakriyA - 2 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 3 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA 4 saptAGga vivaraNam - - @ kRdantamAlA [] caityavandana parvamAlA [8] caityavandana covizI [9] zatruJjaya bhakti [ AvRtti - do ] [10] abhinava jaina paJcAGga - 2046 [11] [12] [13] * [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25] caityavandana saGgraha - tIrthajinavizeSa [26] [27] amadAvAda jinamaMdira upAzraya Adi DirekTarI zatruMjaya bhakti [AvRtti - be] zrI navakAramaMtra navalAkha jApa noMdhapothI zrI cAritra pada eka karoDa jApa noMdhapothI. zrI bAravrata pustikA tathA anya niyamo - [AvRtti - cAra] abhinava jaina paMcAMga - 2042 sarvaprathama 13 vibhAgomAM] zrI jJAnapada pUjA [29] [28] aMtima ArAdhanA tathA sAdhu sAdhvI kALadharma vidhi zrAvaka aMtima ArAdhanA [AvRtti traNa] vItarAga stuti saMcaya [1151 bhAvavAhI stutio] (pUjya AgamoddhAraka zrI nA samudAyanA) kAyamI saMparka sthaLo tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-1 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-2 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-3 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-4 8.66 % che. 4 - abhinava upadeza prAsAda - 1- zrAvaka kartavya - 1 thI 11 abhinava upadeza prAsAda - 2- zrAvaka kartavya - 12 thI 15 abhinava upadeza prAsAda - 3- zrAvaka kartavya - 16 thI 36 navapada - zrIpAla (zAzvatI oLInA vyAkhyAna rUpe) samAdhi maraNa [vidhi - sUtra - padya - ArAdhanA-maraNabheda-saMgraha] caityavaMdana mALA [779 caityavanaMdanono saMgraha] tatvArtha sUtra prabodhaTIkA [adhyAya-1] tatvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno siddhAcalano sAthI [AvRtti - be] caitya paripATI Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] [3] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-5 [37] tatvAdhigama sUtra abhinava TIkA-adhyAya[38] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-7 [38] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-8 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-9 4i1] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-10 prakAzana 1 thI 41 abhinavazruta prakAzane pragaTa karela che. [42] AyAro [AgamasuttANi-1] paDhamaM aMgasuttaM [43] sUyagaDo [AgamasuttANi-2] vIaM aMgasuttaM [44] ThANaM [AgamasuttANi-3] taiyaM aMgasuttaM [45] samavAo [AgamasuttANi-4] cautyaM aMgasuttaM [46] vivAhapannati [AgamasuttANi-5] paMcamaM aMgasuttaM [47] nAyAdhammakahAo [AgamasuttANi-6] chaThe aMgasuttaM [48] uvAsagadasAo [AgamasuttANi-7] sattamaM aMgasuttaM [49] aMtagaDadasAo [AgamasuttANi-8] aTThamaM aMgasuttaM [50] anuttovavAiyadasAo [AgamasuttANi-9] navamaM aMgasattaM [51] paNhAvAgaraNaM [AgamasuttANi-10] dasamaM aMgasuttaM [52] vivAgasUyaM [AgamasuttANi-11] ekarasamaM aMgasuttaM [53] uvavAiyaM [AgamasuttANi-12 ] paDhamaM uvaMgasuttaM [54] rAyappaseNiyaM [AgamasuttANi-13] [55] jIvAjIvAbhigamaM [AgamasuttANi-14] taiyaM uvaMgasuttaM [56] panavaNAsuttaM [AgamasuttANi-15] cautyaM uvaMgasuttaM [57] sUrapannatiH [AgamasuttANi-16] paMcamaM uvaMgasuttaM [58] caMdapannattiH [AgamasuttANi-17 ] chaThe uvaMgasuttaM [59] jaMbUddIvapannati [AgamasuttANi-18] sattamaM uvaMgasuttaM [60] nirayAvaliyANaM [AgamasuttANi-19] aThThamaM uvaMgasuttaM [61] kappavaDiMsiyANaM [AgamasuttANi-20] navamaM uvaMgasuttaM [62] puphiyANaM [AgamasuttANi-21] dasamaM uvaMgasuttaM [63] pupphacUliyANaM [AgamasuttANi-22 ] ekkarasamaM uvaMgasuttaM [64] vaNhidasANaM [AgamasuttANi-23 ] bArasamaM uvaMgasuttaM [65] causaraNaM [AgamasuttANi-24] paDhamaM paINNagaM [66] AurapaccakkhANaM [AgamasuttANi-25] bIaM paINNagaM [67] mahApaccakkhANaM [AgamasuttANi-26] tIiyaM paINNagaM [68] bhattapariNNA [AgamasuttANi-27 ] cautthaM paINNagaM bIaM uvaMgasuttaM Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] [69] taMdulaveyAliyaM [AgamasuttANi-28] paMcamaM paINNagaM [70] saMthAragaM [AgamasuttANi-29] chaThaM paINNagaM [71] gacchAyAra [AgamasuttANi-30/1] sattamaM paINNagaM-1 [72] caMdAvejjhayaM [AgamasuttANi-30/2 ] sattamaM paINNagaM-2 [73] gaNivijA [AgamasuttANi-31] aTThamaM paINNagaM [74] deviMdatthao [AgamasuttANi-32 ] navamaM paINNagaM [75] maraNasamAhi [AgamasuttANi-33/1] dasamaM paINNagaM-1 [76] vIratthava [AgamasuttANi-33/2] dasamaM paINNagaM-2 [77] nisIha [AgamasuttANi-34] paDhamaM cheyasuttaM [78] buhatkappo [AgamasuttANi-35] bIaM cheyasuttaM [79] vavahAra [AgamasuttANi-36] taiyaM cheyasuttaM [80] dasAsuyakkhaMdha [AgamasuttANi-37] cautthaM cheyasuttaM [81] jIyakappo [AgamasuttANi-38/1] paMcamaM cheyasuttaM-1 [82] paMcakappabhAsa [AgamasuttANi-38/2 ] paMcamaM cheyasuttaM-2 [83] mahAnisIhaM [AgamasuttANi-39] chaThaM cheyasuttaM [84] AvasassayaM [AgamasuttANi-40] paDhamaM mUlasuttaM [85] ohanijatti [AgamasuttANi-41/1] bIaM mUlasuttaM-1 [86] piMDanitti [AgamasuttANi-41/2 ] bIaM mUlasuttaM-2 [87] dasaveyAliyaM [AgamasuttANi-42] taiyaM mulasuttaM [88] utarajjhayaNaM [AgamasuttANi-43] cautthaM mUlasuttaM . [89] naMdIsUyaM [AgamasuttANi-44] paDhamA cUliyA [90] anuogadAraM [AgamasuttANi-45 ] bitiyA cUliyA prakAzana 42 thI 90 Agamazruta prakAzane pragaTa karela che. [41] mAyAra. gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-1] paheluM aMgasUtra [2] sUyA gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-1] bIjuM aMgasUtra [3] - gujarAtI anuvAda AgamadIpa-1] trIjuM aMgasUtra [4] samavAya gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-1] cothuM aMgasUtra [5] vivAipatti - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-2) pAMcamuM aMgasUtra [&s] nAyAdhamma- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3] chaThuM aMgasUtra [87] pAsasA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] sAtamuM aMgasUtra [8] saMtasA- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] AThamuM aMgasUtra [9] anuropapAtikadasA- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3] navamuM aMgasUtra [100] pAvA24- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3] dazamuM aMgasUtra Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13] [101] vivAgasUya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] agiyAramuM aMgasUtra [102] ujavAya gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] paheluM upAMgasUtra [10]] rAyapUseNiya - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] bIjuM upAMgasUtra [14] jIvAjIvAbhigama- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-4] trIjuM upAMgasUtra [105 pannavaNAsura gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] cothuM upAMgasUtra [10] sUrapannatti - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] pAcamuM upAMgasUtra [ 17] caMdapannati - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] chaThTha upAMgasUtra [18] jaMbuddIvapannati - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] sAtamuM upAMgasUtra [19] nirayAvaliyA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] AThamuM upAMgasUtra [11] kaSpavarDisiyA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5 navamuM upAMgasUtra [111] puSkriyA - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] dazamuM upAMgasUtra [112] puSkacUliyA - gujarAtI anuvAda AgamadIpa-5] agiyAramuM upAMgasUtra [113 vahidasA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] bAramuM upAMgasUtra [114] causaraNa - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] pahelo paDyo [115] AurappaccakhkhANa - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-] bIje payagno [11] mahApaccakhANa - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] trIne patro [117] bhattapariSNA - gujarAtI anuvAda AgamadIpa-6] cotho payajJo [118] taMduladyAliya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] pAMcamo paDyo [11] saMthAraga - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] chako payatro [12] gacchAyAra - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] sAtamo payagno-1 [121] caMdAvejhAya - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] sAtamo payagno-2 [122] gaNivijjA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] AThamo payajJo [123] deviMdatyao - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] navamo patro [124] vIratyava - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-] dazamo paDyo [125] nisIha gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] paheluM chedasUtra [12] buhatakaM - gujarAtI anuvAda AgamadIpa-6] bIjuM chedasUtra [127 vavahAra - . gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] trIjuM chedasUtra [118] dasAsuyaphabaMdha - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] cothuM chedasUtra [129] jIyakakho - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] pAMcamuM chedasUtra [13] mahAnisIha- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] chaThTha chedasUtra [131] Avasmaya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] paheluM mUlasutra [13] ohanijutti - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-1 [133] piMDanijutti - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-2 [134 dasayAliya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] trIjuM mulasUtra Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] [15] 21jayA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] cothuM mUlasutra [13] naMdIsutta - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7] pahelI cUlikA [177] anuyogadvAra - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjI cUlikA prakAzana 91 thI 137 AgamadIpa prakAzane pragaTa karela che. [138] dIkSA yogAdi vidhi [139] 45 Agama mahApUjana vidhi [140] AcArAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-1 [141] sUtrakRtAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-2 [142] sthAnAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-3 [143] samavAyAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-4 [144] bhagavatIaGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-5/6 [145] jJAtAdharmakathAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-7 [146] upAsakadazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [147] antakRddazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [148] anuttaropapAtikadazAGgasUtraM saTIkaM / AgamasuttANi saTIka-7 [149] praznavyAkaraNAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [150] vipAkazrutAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-8 [151] aupapAtikaupAGgasUtraM saTIkaM . AgamasuttANi saTIka-8 [152] rAjaprazniyaupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-8 [153] jIvAjIvAbhigamaupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-9 [154] prajJApanAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-10/11 [155] sUryaprajJaptiupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-12 [156] candraprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM / AgamasuttANi saTIkaM-12 [157] jambUdvIvaprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-13 [158] nirayAvalikAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-14 [159] kalpavataMsikAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [160] puSpitAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [161] puSpacUlikAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [162] vaNhidasAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [163] catuHzaraNaprakIrNakasUtra saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [164] AturapratyAvyAnaprakIrNakasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [165] mahApratyAkhyAnaprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [166] bhaktaparijJAprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] [167 ] taMdulavaicArikaprakIrNakasUtraM saTIkaM [168 ] saMstArakaprakIrNakasUtraM sacchAyaM [ 169 ] gacchAcAraprakIrNakasUtraM saTIkaM [ 170 ] gaNividyAprakIrNakasUtraM sacchAyaM [171 ] devendrastavaprakIrNakasUtraM sacchAyaM [172] maraNasamAdhiprakIrNakasUtraM sacchAyaM [ 173 ] nizIthachedasUtraM saTIkaM [174] bRhatkalpaThedasUtraM saTIkaM [ 175 ] vyavahArachedasUtraM saTIkaM [ 176 ] dazAzrutaskandhachedasUtraM saTIkaM [177] jItakalpachedasUtraM saTIkaM [ 178 ] mahAnizIthasUtraM (mUlaM) [ 179 ] AvazyakamUlasUtraM saTIkaM [180] oghaniyuktimUlasUtraM saTIkaM [181] piNDaniryuktimUlasUtraM saTIkaM [182] dazavaikAlikamUlasUtraM saTIkaM : [183] uttarAdhyayanamUlasUtraM saTIkaM [184 ] nandI - cUlikAsUtraM saTIkaM [185] anuyogadvAracUlikAsUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIka - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 15-16-17 AgamasuttANi saTIkaM - 18-19-20 Agagama suttANi saTIkaM - 21-22 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 24-25 Agama suttAmi saTIka - 26 AgamasuttANi saTIkaM - 26 AgamasuttANi saTIkaM - 27 AgamasuttANi saTIkaM - 28-29 AgamasuttANi saTIkaM - 30 AgamasuttANi saTIkaM - 30 prakAzana 139 thI 185 Agamazruta prakAzane pragaTa karela che. -: saMparDa sthaNa :'Agama ArAdhanA kendra' zItalanAtha sosAyaTI-vibhAga-1, phaleTa naM-13, 4the mALe zrI naminAtha jaina derAsarajI pAchaLa, vhAI senTara, khAnapura amadAvAda-1 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] "AgamasuttANi-saTIkaM" bhAga 1 thI 30 nuM vivara AgamasuttANi bhAga- 1 bhAga - 2 bhAga-3 bhAga-4 bhAga - 5-6 bhAga-7 bhAga-8 bhAga-9 bhAga-10-11 bhAga- 12 bhAga- 13 bhAga-14 AyAra sUtrakRta sthAna samAviSTA AgamAH samavAya bhagavatI ( aparanAma vyAkhyAprajJapti) jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaropapAtikadazA, |praznavyAkaraNa vipAkazruta, aupapAtika, rAjaprazniya jIvAjIvAbhigama prajJApanA sUryaprajJapti, candraprajJapti jambUdvIpaprajJapti niravAyalikA, kalpavataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA vahidazA, catuHzaraNa, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, bhaktaparijJA, tandulavaicArika, saMstAraka, gacchAcAra, gaNividyA, devendrastava, maraNasamAdhi bhAga- 15-16-17 nIzItha bhAga - 18-19-20 bRhatkalpa bhAga- 21-22 vyavahAra bhAga - 23 | dazAzrutaskandha, jItakalpa, mahanizItha bhAga- 24-25 Avazyaka bhAga - 26 oghaniryukti, piNDaniryukti bhAga-27 | dazavaikAlika bhAga - 28-29 bhAga-30 uttarAdhyayana nandI, anuyogadvAra Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgya of private & Personal Use Only /